ALTERNATF ENERJ KAYNAKALARI (Ders Notlar) Do.Dr. Sebahattin NALAN Enerji i yapabilme kabiliyeti olarak tanmlanr.

Endstriyel manada insanl huzuru ve refah iin hizmet veren her enerji tr mhendislik ilgi alanna girer. Gnmzde, endstrinin en temel enerji tketimi elektrik enerjisi olup, onu snma veya stma amal fosil yaktlar (petrol, kmr, doal gaz...) takip etmektedir. Gemiten gnmze elektrik ekseriyetle hidrolik santraller vastasyla retilmektedir. Arazi yaps ve nehir potansiyeli uygun olmayan lkeler ise termik santraller vastasyla elektrik ihtiyacn karlamlardr. Tm lkeler yine snma ihtiyacn kmr veya petrol ile karlamaktadrlar. Dier taraftan enerji ve yakt talebi srekli olarak artmaktadr. Dolaysyla hidrolik santraller veya termik santraller vastasyla ve kmr veya petrol vastasyla yakt talebi karlanamaz hale gelmesi kanlmaz bir gelecektir. zellikle kmr ve petrol rezervlerinin snrl olmas ve bir gn mutlaka bitecek olmas gelecek enerji talebini planlayan enerji projeksiyonlarn ok nemle deerlendirilmektedir. Bugn, petrol savalar olarak tanmlanabilecek Krfez veya Afganistan krizleri gstermektedir ki, enerji endstri ihtiyac yannda ok byk bir uluslar aras bamszlk yn de vardr. lke politikalarnda hemen hemen enerji barol oynamaktadr. Bir noktada bir lkenin bamszl artk kendi enerjisini karlayabilme potansiyeli ile belirlenmektedir. Enerji olmadan endstri, endstri olmadan refah ve mutlu toplum veya bamszln koruyabilme yetenei olmayaca iin enerjisiz bir lke siyaseti dnlemez. Bahsedilen krizler ve 1974 ylnda meydana gelen ve petrol fiyatlarnn ar ykselmesi ile sonulanan petrol krizi enerjinin nemini ortaya koymaktadr. Petrol fiyatlarndaki art, petrol bamls lkelerde ekonomik krizlere, ekonomik krizlerde halk ayaklanmasna, bylecede d lkelerin mdahelesine ortam hazrlamtr. Bu lkeler hayatlarn idame ettirmek iin IMF politikalarna mahkum olarak bamszlklarndan belirli lde fedakarlk etmilerdir. Bununla birlikte, 1974 petrol krizinde sanayilemi lkeler teknolojileri ve sanayi rnleri ihracatlar vastasyla, geni lde petrol kaynaklarna sahip deilken, hafif bir sknt ile bamszlklarndan dn vermeden atlatmlardr. Hatta benzer bir duruma tekrar dmemek iin enerji bamsz hale gelmenin yntemlerini aramlardr. Petrol, kmr ve hidrolik potansiyele dayanmayan, bilimsel terminolojide Alternatif Enerji Kaynaklar olarak isimlendirilen, yeni enerji kaynaklar gelitirmilerdir. Bu kaynaklarn her lkede olabilecek olmasna zellikle dikkat edilmitir. Hi phesiz en temel alternatif enerji, tasarruf veya izolasyon ile kazanlan enerjidir. Sonu olarak, klasik enerji kaynaklar olan hidrolik enerji ve fosil yaktlara alternatif olabilecek enerjiler Tablo-1 grld gibi snflandrlabilir. Alternatif Enerji Tr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Nkleer Enerji Gne Enerjisi Rzgar Enerjisi Dalga Enerjisi Doal Gaz Jeo-termal Enerji Hidrolik potansiyel Hidrojen Kaynak veya yakt Uranyum gibi ar elementler Gne Atmosferin hareketi Okyanus ve denizler Yer alt kaynaklar Yer alt sular Nehirler Su ve hidroksitler

Bio-mass, bio-dezel ve bio-gas Biyolojik artklar, yalar

Tabloda verilen ve kaynak itibariyle insanlk hayat asndan sonsuz saylacak kadar ok olan enerjiler Yenilenebilir Enerji olarak isimlendirilmektedir. Fosil yaktlar iindeki karbon havadaki oksijen ile birleerek CO2 (tam yanma halinde) veya CO (yarm yanma halinde veya yanma havasnn az olmas) gazlar ortaya kmaktadr. Yine yakt ierisinde eser miktarda bulunan kurun, kkrt gibi elementler yanma scaklnda oksijen ile birleerek insan sal asndan nemli tehdit oluturan bileikler (SOx,PbO, NOx...) oluturmaktadr. Bu yanma rnleri atmosfere braklmakta ve atmosfer ierisinde birikmektedir. Fotosentez, rme gibi tabii dnmler bu birikime engel olabilse de, ar yakt tketimi ksa sreli bir birikime neden olmaktadr. Atmosfer iinde biriken yanma gazlar gne ve yer arasnda tabii olmayan katman meydana getirmekte, insan ve bitki hayat zerinde negatif etkiye neden olmaktadr. Sera Etkisi olarak ta bilinen bu etki ve insan sal bugn nemle zerinde durulan olgulardr. Tabiatn ve tabii deerlerin korunmas amal evreci Dnceler toplumlarda taban bulan ve baz siyasi partilerin politikasna temel tekil etmektedir. Dolaysyla endstrinin veya toplumun enerji talebi dnlrken, seilecek enerji trnn evre ve insana olan etkisi de dnlmek durumundadr. lave olarak, fosil yaktlarn ana maddesi olan karbon endstrinin en temel malzemesi olan eliinde nemli bir elementidir. Gelecek nesillerin sanayisinde retilecek plastik-sentetik kuma, solventler, yalar, karbon lifli rnler iinde mevcut fosil yakt kaynaklarnn muhafazas gerekir. Kmr rezervlerinin yaklak 200 yl, petrol rezervlerinin yaklak 30 yl dayanacak olmas alternatif enerji kaynana olan ihtiyac daha nemli yapmaktadr. Genel manada bunlar sylenebilir. Ancak, Trkiye asndan enerji profilinin ve bu alternatif enerji kaynaklar asndan potansiyelinin nemi vardr. Mhendis olmann ve mhendis olarak gelecein muhtemel yneticileri olmann sorumluu asndan bu bilgi nemli olacaktr. Daha nce ifade edildii gibi lke bamszlnn byk oranda enerjiye bal olmas bu nemi daha da artrmaktadr. Baka bir ifade ile cevaplanmas gereken soru Tablo-1 de verilen enerji trlerine gre Trkiye enerji projeksiyonunu nasl belirlemelidir? sorusudur. Trkiye bugn yeterli miktarda linyit ve kmr rezervine sahiptir. Linyit kalitesi (alt sl deeri) iyi olmasa da koklatrma gibi yntemlerle slah mmkndr. Bununla birlikte petrol ihtiyacnn byk ksmn (%85) ithalat yoluyla karlamaktadr. zellikle son zamanlarda evresel etki nedeniyle tercih edilen doalgaza bir ynlenme vardr. Bykehirlerde hava kirliliinin ok artmas bu ynlenmeyi ve kmr ithalatn artrmtr. Gne enerjisi sadece snma, kurutma ve scak su eldesinde kullanlmaktadr. Bio gaz veya ktle geni bir kullanma sahip deildir. Rzgar enerjisi lokal olarak birka uygulamas vardr. Dalga enerjisi hi ele alnmamken, ekonomik olmayan hidrojende geni olarak kullanlmamaktadr. Endstrinin temel ihtiyac olan elektrik tamamen hidrolik santraller ve linyitli veya doalgazl termik santraller vastasyla karlanmaktadr. Dnya elektrik enerji retiminin yaklak %20 sinin karland nkleer enerji ve teknolojisi lkemize hi girmemitir. Bugn, 450 kadar elektrik enerjisi retmek iin, 450 kadarda aratrma reaktr veya askeri amal kurulmu, toplam 900 nkleer reaktr mevcut iken Trkiye sadece 3 aratrma reaktrne sahiptir. ok kk olan bu reaktrlerde baz akademik almalar yaplmakta, ksmen de tbbi amal kullanlmaktadr. Dnyada bunlara ilave olarak denizalt ve gemilerin tahrik mekanizmas olarak kullanlan 400 den fazla reaktr mevcuttur. Jeotermal enerjinin yine birka lokal uygulamas mevcuttur. Endstri ve retim byk oranda elektrik enerjisine baldr. Trkiyenin kurulu santral gc 22 GWe (2200 MW elektrik gc) dir. Bu enerjinin 2010 ylnda 46 GWe, 2020 ylnda 88 GWe olaca tahmin edilmektedir. 2020 ylna kadar aadaki tabloda grld gibi 20 GWe lk kmr, 25 GWe lik doalgaz, 5 GWe lk fuel oil, 10 GWe lik nkleer santral ve 18 GWe lik hidrolik santral kurulmas planlanmaktadr. Yani gelecekte, elektrik retiminin yaklak % 40 nn ithal edilen petrol rnlerine ve doalgaza bal olmas planlanmaktadr.

Tabloya gre Trkiyenin hidrolik potansiyeli imdiki kullanm potansiyel civarndadr. Dolaysyla evrecilerin veya baz odaklarn elektrik retiminin hidrolik barajlar vastasyla retilmesi gerektii nerileri ancak 10 yllk bir projeksiyona cevap verebilir. stelik tm hidrolik potansiyelin kullanlmas, yada lkenin elektrik ihtiyacnn tek bir kanalla karlanmas baz sakncalar dourur. Zamanla belki de daha ekonomik bir elektrik retim ekli olabilecektir. Dolaysyla, yeni sisteme adaptasyon tedrici olmaz. Diyelimki, bir sene ok kurak geerse hidrolik santralin kapasitesi ok decek ve elde baka santral tipi olmad iin enerji a kapanamayacaktr. Bu nedenle toplam elektrik retiminin birbirinden yakt ve teknolojik yap olarak farkllk gsteren deiik santral tarafndan retilmesi gerekir. Yukardaki tabloya gre enerji bamszl iin hidrolik potansiyelin yannda kmr veya linyit yakan termik santral olmaldr. Ancak kmrn gelecek nesillere de braklmasnn yannda, yanma gazlarnn sera etkisi uzun sre bizi etkileyecektir. Bu nedenle hidrolik kaynaklarmza en uygun alternatif Nkleer Santralledir. Yandaki tabloda muhtemel yaktlarn 1 kg dan alnan enerji deerleri grlmektedir. Nkleer yakt ve fosil yaktlar arasnda byk bir fark vardr. Bu nkleer santralin yakt ihtiyacnn hacimsel olarak ok az olduuna iaret eder. Dolaysyla bir nkleer santralin 30 yllk alma srecinde ihtiya duyaca yakt inaat aamasnda alnarak depolanmas mmkndr. Bugn 10 civarnda lke nkleer santral ve yakt satmak iin yarmaktadr. Yakt balangta alndktan sonra 30 yl boyunca enerji bamszl salanm olur. Ayn yaklam petrol veya doalgaz iin sylenemez. Takip eden tabloda 1000 MWe lk bir elektrik santralinin bir yllk yakt gereksinimini gstermektedir. Dardan 30 yllk petrol ithal edilse bile bunun depolanaca byklkte bir hacim elde etmek mmkn deildir. Dier taraftan gne, rzgar, jeotermal enerji gibi dier alternatif kaynaklar bugnk teknoloji ile elektrik retimine elverili deildir. Bunlar belkide onlarca yllar sonra teknolojik ve ekonomik olarak elektrik retimine elverili olacaklardr. Nkleer santraller bizim ulamay hedeflediimiz bat medeniyeti tarafndan yllardr kullanlmaktadr. Aadaki tablolarda baz lkelerin toplam elektrik retimi ierisindeki nkleer elektriin payn gstermektedir. En yakn komularmz bile nkleer elektrik retmektedir. Bunlarda meydana gelecek bir kaza ayn riskle bizi de etkileyecektir.

stelik nkleer santral sadece elektrik deil, tbbi ve dier akademik aratrmalara bir canllk getirirken, ilerde de bahsedilecei gibi materyal ve imalat sahasnda byk teknoloji transferine neden olacaktr.

Aadaki blmlerde alternatif enerji kaynaklar ayr ayr incelenecektir

1. NKLEER ENERJ
1.1 Nkleer Enerjinin Kayna Nkleer enerjiyi tarif etmeden nce atomun yapsna bakmak gerekir. Bir atom ekilde grld gibi erisinde Z tane proton ve N tane ntron bulunan bir ekirdekten ve ekirdek etrafnda deiik yrngelerde dolaan Z tane elektrondan meydana gelmektedir. Elektron (- ykl), proton (+ ykl) ve ntronlarn (yksz) atom iinde ve dnda ki ktleleri farkldr. Atom dndaki ktleler daha byk olup, atomun oluumu srecinde bir miktar ktle eksilmektedir. Meydan gelen m lik ktle eksilmesi E=m.C2 (C: k hz) bants ile enerjiye dnmektedir. Bu enerji elektriksel olarak ayn ykl olan protonlarn atom ekirdei ierisinde hapsedilmesini salayan nkleer kuvvetlerin kaynan oluturmaktadr. Fizikten ayn ykl partikllerin birbirini ittii bilinmektedir. E=m.C2 ile belirlenen enerji deeri peryodik cetvelde bulunan 114 element iin hesaplanp, her atomun (Z+N) saysna blnrse parack bana ba enerjisi bulunur. Bu enerji hidrojen ve helyum gibi en hafif elementler iin ve uranyum gibi ar elementler iin bulunan deerler orta arlktaki demir, silisyum, nikel gibi elementlerinkinden daha dktr. Ba enerjisi bir elementin stabilite (kararllk) gstergesidir. Dolaysyla hafif ve ar ekirdekler kararsz orta arlkl ekirdekler kararldr. Tabii sre ierisinde daha kararsz olan atomlar daha kararl hale gemeye alrlar. Bu amala da hafif elementler birleerek arlarlar. Bu FZYON olarak bilinir. Buna karlk uranyum gibi ar ekirdeklerde blnerek daha kararl hale gemeye alrlar. Bu srete FSYON olarak bilinir. Fzyon ve fisyon ileminde byk lekli bir

enerji aa kar. Dolaysyla nkleer santrallerin iki tipi olabilir. Hafif elementleri yakt olarak kullanan Fzyon reaktrleri ve uranyum ve toryum gibi ar elementleri yakt olarak kullanan Fisyon reaktrleri. 1.2 Fzyon Reaktrleri Fzyon reaksiyonu en hafif iki element olan hidrojen ve helyum arasnda en kolay meydana gelir. Hidrojenin 3, helyumun ise 2 izotopu mevcuttur. Hidrojenin (H) 2. iztopu dteryum (D) 3. izotopu ise trityum (T) olarak bilinmektedir. D ve T arasndaki fzyon olasl ok yksektir. lave olarak D ve D arasnda da fzyon kabiliyeti yeterince yksektir. Bu nedenle gelecekteki fzyon reaktrlerinin yakt D ve T olacaktr. D tabii su ierisinde 1/6000 orannda bulunmaktadr. Dolaysyla sudan ayrlarak elde edilebilir. Yeryzndeki tm suyun yarsnn iinden D ayrtrlrsa 23 tirilyon tonluk bir potansiyel elde edilir. Bu potansiyel imdiki dnyann yllk enerji tketiminin 16 milyar katdr. Dolaysyla gelecekteki fzyon reaktrleri yakt darboazna dmeyecektir. Trityum (T) ise lityumun ntronlarla bombardmanndan retilir. Dnyada bilinen lityum rezervlerin T ye dntrlmesi bugnk dnyann yllk enerji tketiminin 2000 kat potansiyel meydana gelmi olur. Fzyon enerjisinin neminin anlalmas iin u kriterede bakmak gerekir. Bir litre suda varolan D ayrlp fzyona tabii tutulsa 300 litre benzinin yanmasyla oluan enerjiye edeer enerji elde edilir. Ancak Fzyon reaksiyonun meydana gelmesi iin ok yksek scakla sahip plazma ortam ( 100 milyon oC) gereklidir. Teknolojik malzemeler bu scakla dayanamaz. Bu nedenle plazmay bolukta askya alan yntemler zerinde almalar devam etmektedir. Aratrma amal baz prototipler baarl neticeler vermektedir. ok pahal ve ok zel teknoloji isteyen bu srecin 30-50 yl kadar daha devam edecei tahmin edilmektedir. Baz problemlerin zm iin sper iletken teknolojisi, materyal problemi ve daha ekonomik performans artlarnn salanmas gerekmektedir. Bugn kullanlan nkleer reaktrlere yaplan itirazlar ve riskleri tamayan fzyon reaktrleri gelecekte tek bana insanln enerji ihtiyacn binlerce yl karlayabilir. Hatta ekonomik olarak gl lkelerin bu sahadaki aratrma fonlarn bytmeleri daha ksa zamanda fzyon elektriine geii salayacaktr. 1.3 Fisyon Reaktrleri Tabiatta Uranyum (U) ve Toryum (Th) gibi ar elementlerin blnmesi (fisyonu) daha kararl hale dnmek iin meydana gelmektedir. Ancak bu dk younlukta olup, endstriyel manada uygun deildir. Bu dk younluk ntron bombardman ile artrlabilir. nk, atom ekirdeine mdahele etmek iin elektriksel olarak yksz olan ntron en uygunudur. Ntron eksi ykl elektron tabakasn kolayca geer ve art ykl ekirdee ular. Kararsz olan ekirdek ntron ile temastan sonra fisyona urar. Bir uranyum atomun fisyonundan 200 MeV ( 200 milyon mega elektron volt) lik enerji aa kar. Eer bir karbon ( C ) atomu O2 birleerek yanma reaksiyonu yaparsa 1-2 eV luk enerji aa kar. Dolaysyla ayn lekteki fisyon reaksiyonu kimyasal reaksiyona gre milyon kez daha gldr. Uranyum fisyon olunca iki yeni ve daha hafif element, 2-3 tane ntron, , ve nlar aa kar. Yeni ortaya kan ntronlar yeni fisyon reaksiyonunu tetikler. Bylece ekilde grld gibi zincirleme reaksiyon oluur. Bylece, teorik olarak, bir kere harekete geen fisyon reaktr ortamdaki tm uranyum atomlar tkeninceye kadar devam eder. Fisyondan aa kan 2-3 tane ntron, , ve nlar insan fizyolojisi iin zararl olup iyi bir zrh ile dar szmas nlenmelidir. Meydana gelen 2 yeni element de reaktif olup ntron, , ve nlar yaymlarlar. Bu yaynmn iddeti zamanla

azalmakla birlikte binlerce ylda srebilir. Bu nedenle reaktr ortamndaki tm artk yaktlar yllarca emniyetli bir ekilde saklanmaldr. Bugnk nkleer reaktrlerin fiziini oluturan fisyonun bu dezavantaj itiraz edilen temel konulardr. Uranyum en temel fisyon yakt olup birka izotoptan meydana gelmektedir. Bu izotoplar tabiattaki uranyum ierisinde %0.7 orannda bulunan 235U ve %99.3 orannda bulunan 238U dur. 235U ok byk bir olaslkla fisyon yapt iin bugnk reaktrlerin asl yakt konumundadr. 238U nun ok az bir ksm plutonyuma dnmekte ve fisyon yoluyla deerlendirilmektedir. Bylece, nkleer reaktre konulan yaktn ancak %1 i yaklmakta, %99 ise kl olarak alnmaktadr. Yksek derecede radyoaktif olan bu artk ok zel tekniklerle uzun sre saklanmaldr. Bugnk nkleer reaktr teknolojisinde emniyet en temel parametre olup, dier teknolojilere gre ok emniyetli hale gelmitir. Birbirinden bamsz birka emniyet sistemi reaktrde kazann olumasna engel olmaktadr. Reaktrden kan radyoaktif malzeme ise camlama, kurun zrh, tuz maaralarna gmme gibi yntemlerle yllarca dayanacak tekniklerle saklanabilmektedir. Trkiyenin belirlenmi uranyum ve toyum rezervleri 10000 ton ve 380000 ton kadardr. 1000 MW lk elektrik reten bir nkleer santraln 30 yllk almas sresince 2000 ton uranyum kullanr. Sadece bilinenen uranyum rezervleri ile 5 tane santral yaplarak bugnk elektrik retiminin %25 kadar elektrik retilebilir. Uranyum rezervleri iin tam bir aratrma yaplmamtr. Bu nedenle gerek potansiyelin ok daha fazla olmas gerekir. Dier taraftan, uranyum en az 10 lkeden olduka dk fiatta satn alnarak depolanabilir. Bunlara toryumlu reaktrler ilave edilirse yzlerce yl elektrik reten bir potansiyel oluturulabilir. Bir nkleer santralin kaba gsterimi ekilde grlebilir. Genel olarak uranyumun yakld kalb ksmn soutan soutucu ve trbin sistemine giden soutucu devreleri bir eanjr ile birbirinden ayrlmtr. Bu devrelere ilave olarak trbin devresindeki soutucuyu youturmak iin deniz suyu, nehir suyu veya hava ile alan 3. devre soutucu mevcuttur. 1.3.1 NKLEER ENERJ LE ELEKTRK RETM Prof. Dr. Osman K. Kadirolu Do. Dr. Cemal Niyazi Skmen
( Bilim ve Teknik Dergisi Haziran-1994: 319 )

Gnmzde gelimi ve gelimekte olan lkelerin en nemli gereksinimi enerjidir. Her ne kadar tam bir lt olmasa da lkelerin gelimilik dzeyleri, retip tkettikleri enerji ile llr. Baz lkeler rettikleri enerjiyi ok verimli bir ekilde kullanrlarken, bazlar bu konuda o denli baarl olamazlar. Baz lkeler de kendileri kullanmadklar halde ok miktarda enerji hammaddesi retirler. Enerji retim ve tketiminin ok farkl yntemleri olsa da, tm lkelerin ucuz, bol ve temiz enerji kaynaklarna gereksinimleri vardr. Endstrileme ile ba gsteren buhar gc gereksinimi dolaysyla, kmr kullanm byk bir hzla artmtr. Daha sonralar elektrik enerjisinin kullanlmaya balanmas ve iten yanmal motorlarn kullanm alannn genilemesi ile elektrik retiminde kmr ve petrol, ok byk bir hzla artmtr. Sonunda endstri ve ada yaam iin en nemli hammadde, fosil yaktlar olmutur. Fosil yaktlarn kullanm, zm ok zor sorunlar da beraberinde getirmitir. Bu sorunlarn ilki, tkenen hammadde kaynaklardr. Fosil yaktlar milyonlarca ylda olumu, doann bizlere, daha dorusu bizden sonraki nesillere bir armaandr ve sentetik olarak yaplanmalar son derece zordur. ok saydaki petrokimya

rnleri spektrumunu inceleyerek petrol ve bazen de kmrn ne denli vazgeilemez birer doa harikas olduklarn rahatlkla alglayabiliriz. Kmr petrol kadar bir kimyasal deere sahip deildir. Kalitesiz kmrlerin yaklmasnn neden olaca sorunlar ortadadr. Fosil yaktlarn ierdii maddelerin byk bir yzdesini karbon ve hidrojen oluturur. lerinde az da olsa kkrt, yanmayan maddeler ve radyoaktif maddeler de bulunur. Petrol, kmre kyasla daha az kirlilie yol aar. Fosil yaktlar yakldnda ortaya doal olarak CO2 ve SO2 gazlarnn yan sra, radyoaktif maddeler ve kl kar. Ortaya kan CO2 gaz sera etkisine, SO2 gaz ise asit yamurlarna neden olur. Sera etkisinin neden olduu atmosfer scakl art yllardr gzlenmektedir. Asit yamurlar bitki rtsne ve canllara zarar verir. ngiltere'de yaklan kmr yznden Finlandiya'nn gllerindeki balklar asit yamuru nedeni ile lmektedirler. Radyoaktif maddeler, linyit yataklar ikincil uranyum madenleri olarak kabul edilir. Getiimiz gnlerde Yataan'da ba gsteren radyasyon alarmnn nedenlerini kmrn ierdii radyoaktif maddelerde aramak gerekir. Yaklan kmrn be veya onda birlik ksm, kullanm alanlar ok snrl olan ve evreyi kirleten kl olarak atlr. Bu kller, Elbistan linyitlerinde olduu gibi ok uucu olabilirler. Yanma scaklna bal olarak kullanlan havann iinde bulunan azot gaznn yanmas ile oluan NOx gaz, atmosferde ozon ile etkileime girip ozon miktarn azaltr. ten yanmal motorlar ve doal gaz santralleri, ozon tabakasnn delinmesine istemeden katkda bulunmaktadrlar. Kmr dndaki fosil yaktlarn, stratejik nemleri de vardr. Son petrol ambargolarnn dnya ekonomisine yapt etki ve doal gaz boru hattnn getii lkelerin politik antajlar, bilinen birer gerektirler. Nkleer enerjinin hammaddesi olan uranyumun hi bir endstriyel kullanm alan yoktur. Uranyum doada bol miktarda bulunmaktadr. Son maden aramalar sonucu Avustralya ve Kanada'da byk uranyum yataklar olduu kmtr. Uranyumun fiyat bu nedenler dolaysyla zaman iinde srekli azalmtr. kinci bir nkleer hammadde ise toryumdur ve Trkiye, dnyann en zengin toryum yataklarna sahiptir. Nkleer hammaddenin stoklanabilir olmas, onun petrol gibi ekonomik silah olarak kullanlmasn imkansz klar. UO2'den (uranyum pas) yaplan 1 cm ap ve yksekliindeki seramik yakt lokmalar, st ste 3,5-4 m uzunluundaki ince bir metal zarf iine yerletirilirler. Elde edilen yakt ubuklar, hafif veya ar su ieren dik veya yatk basn tanklar iine yerletirilir. Belirli geometrik dzende ve belirli miktarda bir araya gelen yakt ntronlarn yardm ile fisyon sonucu enerji retmeye balar. Ortaya kan bu ekirdek enerjisi yakt ubuklarn str. Yakt ubuklarnn su veya ar su ile soutulmas ile yksek basn ve scaklkta buhar elde edilir. Buharn bir trbinde geniletilmesi ile tpk dier fosil yaktl santrallerde olduu gibi, s enerjisi mekanik enerjiye,trbinin evirdii jeneratr ile de mekanik enerji elektrik enerjisine dntrlr. Nkleer enerjinin kullanlmaya balamasndan bugne dek geen yaklak elli yl iinde bir ok nkleer reaktr tipi tasarlanm, imal edilmi ve altrlmtr; ancak gnmzde ticari olan nkleer santral tipleri ok az saydadr. Hafif su teknolojisi adn verdiimiz ve bildiimiz normal su ile soutulan reaktrleri kapsayan teknoloji,ve ar su teknolojisi adn verdiimiz hidrojenin bir izotopu olan deteryumdan yaplan ar su ile soutulan reaktrleri kapsayan teknoloji, gnmzde ticari olarak kullanma sunulmaktadr. Yksek scaklkta alan gaz soutmal reaktrler ve sv metal soutmal hzl retken reaktrler ise, gelecekte kullanma girmeye adaydrlar. Nkleer santraller, normal alma dzenlerinde evreyi kirletecek hi bir etki yaratmazlar. Fosil yaktl santrallerin aksine, evreye zararl olan CO2, SO2 ve NOx gazlarn salmazlar ve kl brakmazlar. Fosil yaktl santral yerine bir nkleer santral yaplmas durumunda, fosil yaktl santralin evreye ataca zararl maddelerin sz konusu olmamas nedeni ile nkleer santrallerin evreyi temizledii de sylenebilir. 1000 MWe gcndeki bir hafif su soutmal nkleer reaktrden ylda yaklak 27 ton (7 m3) kullanlm yakt kar. Bu miktar, ayn kapasitedeki bir kmr santralinin atk miktarna gre arlk olarak 25-300 bin kere, hacim olarak da 70-80 milyon kere daha azdr. Hemen

belirtelim ki nkleer santrallerin gndelik atklar fosil-yaktl santrallerin atklarna kyasla yok denecek kadar azdr ve normal almalar srasnda evreye yaydklar radyasyon, nkleer santral civarnda yaayan bir kiinin doal kaynaklardan almakta olduu radyasyonun 100 ile 200'de biri kadardr. Nkleer enerjinin elektrik retiminde kullanlmaya balamasndan bu yana ticari nkleer reaktrlerin ilemesi sonucu ortaya kan atklar, imdilik santrallerde saklanmakta ve ileri bir tarihte gmlmeyi beklemektedir. Nkleer atklarn tehlikesi, kurun, civa veya arsenik gibi zehirli atklara kyasla daha azdr. Nkleer atklarn radyoaktivitesi, zamanla durduu yerde azalrken, zehirli atklar evreye atldklar ilk gnk gibi kalrlar. Normal iletme srasnda evreyi hemen hi kirletmeyen nkleer santrallerin en korkulan yn, bir kaza sonrasnda evreyi temizlenemez ekilde kirletme olaslklardr. Nkleer teknolojinin elli yla yakn kullanm sresi iinde iki nemli reaktr kazas olmutur. Bu iki kaza birbirinin ok benzeri olmasna ramen sonular ve evreye etkileri birbirinden son derece farkldr. Gvenlik felsefesi nemsenen lkelerin tasarmlarndan biri olan Three Miles Island reaktrnde, tahmin edilen en byk kaza gereklemi; fakat reaktr alanlar dahil hi kimse, ngrlen miktarlardan fazla radyoaktiviteye maruz kalmamtr. ok pahal bir deney olarak kabul edilebilecek bu kaza sonunda nkleer reaktr gvenlii snavdan gemi ve baarl olmutur. Dier taraftan nkleer gvenlik felsefesine nem vermeyen, iyi tasarlanmam bir nkleer reaktrn iyi iletilmemesinin sonularnn ne denli ac olduunun kant da ernobil kazasdr. Bu kaza, nkleer teknolojiden kaan lkelerin bile, istemedikleri halde nkleer kazalarn zararlarna katlanmak zorunda olduklarnn da bir gstergesidir. Nkleer reaktrlerin maliyetinin yksek olmas, baz lkelerin nkleer enerjiden uzak kalmalarnn baka bir nedenidir. Bir g santralinden elde edilen elektriin maliyeti, temel olarak o santralin inaat ve elektrik retir hale gelmesi iin, yaplmas gereken yatrm maliyetini, mr boyunca santralin verimli almasn salamaya ynelik iletme ve bakm giderlerini ve elektriin retiminde kullanlan yaktn temini iin gerekli yakt maliyetini ierir. Bir santraln ekonomik olmas iin retilen elektriin satlmas sonucu elde edilen gelirin, en azndan maliyetini karlamas ve ayrca dier elektrik retimi seeneklerine gre daha ucuz olmas gerekir. Elektrik maliyetine etki eden harcamalar deiik zaman dilimlerinde yaplmakta; oysa elektrik retimi santralin mr boyunca gereklemektedir. Enflasyonun olmad sabit bir para birimi ile, bir santralin tm mr boyunca yaplan harcamalarn bugnk deerinin o santralde retilen elektriin bugnk deerine oran, bize ortalama bir elektrik maliyeti verecektir. Elektrik reticisi, rettii elektriin fiyatn bu ortalama maliyete eit olarak seerse, yapt tm harcamalar, parann bugnk deeri gz nne alnarak karlayabilecektir. Bu maliyet, yaklak olarak ayn koullarda alan sistemlerin karlatrlmasn da olas klar. Nkleer santraller genel olarak ilk yatrm maliyetleri yksek, yakt ve iletme giderleri dk santrallerdir. Yatrm maliyetleri ise, elektrik maliyetinin yarsndan fazlasna denk gelmektedir. Bir santral inaatnn balangc ile devreye girmesi arasnda tipik olarak alt ila sekiz yl civarnda bir sre gemesi gerekmektedir. Nkleer santrallerden elde edilen elektriin maliyetinin azaltlmasnda en nemli iki etmen, inaat sresinin gerekli standartlara uyularak azaltlmas ve ilk yatrm maliyetinin drlmesidir. Yakt giderleri reaktr tipine gre deimektedir. Baz reaktrler zenginletirilmi yakt kullanmakta; bazlar ise doal uranyuma dayal yaktlar kullanmaktadr. Zenginletirme, yakt maliyetini artrr. Ayrca kullanlm yaktlarn ne ekilde depolanaca ve bunun tahmin edilen maliyeti de, yakt maliyetini etkileyecektir. Fakat genel olarak yakt giderlerinin toplam maliyet ierisindeki pay az olduu iin, bu etki o kadar byk deildir. Yakt giderlerinin toplam maliyet ierisindeki paynn dk olmas nedeniyle gelecekte uranyum fiyatlarnda veya zenginletirme fiyatlarnda olabilecek deiiklerden retilen elektriin maliyeti pek etkilenmeyecektir. Yani bir nkleer santral bir kez

kurulduktan sonra rettii elektriin maliyeti yaklak olarak sabit kalabilir. Toplam yakt gideri ise reaktrde retilen toplam enerji ile orantl olacaktr. letme ve bakm giderleri doal olarak reaktrden reaktre deimektedir, ayrca reaktrn iletildii lkenin koullar da etkili olmaktadr. Elektriin maliyeti, toplam harcamalarn bugnk deerinin retilen enerjinin bugnk deerine orandr. Bir nkleer santralde iletme ve yakt giderleri dk olduu iin, o santral ne kadar ok alrsa retilen enerjinin maliyeti de o kadar decektir. Bir santraln yk faktr, belirli bir zamanda rettii enerjinin ayn zaman diliminde, tam kapasitede alarak retecei enerjiye orandr. Dolaysyla nkleer santraller, byk yk faktrleri ile altklarnda daha ucuz elektrik reteceklerdir. Santralin ekonomik mr tamamlandktan sonra sklmesi iin gerekli yatrm, genel olarak ilk yatrm maliyetlerinin ierisinde pay ayrlarak gz nne alnr. Sklme iin gerekli maliyetin toplam elektrik maliyeti iersindeki pay %1 civarndadr. 1000 MWe gcnde bir nkleer santraln ekonomik mrnn sonunda sklmesi iin yaklak 100 milyon dolar civarnda bir kaynak gerekmektedir. Bu kaynak,miktar olarak ok byk olmasna karn, bir nkleer santralin bir ylda rettii elektrii satarak elde edecei gelirden daha azdr. u ana kadar sz ettiimiz maliyetler, belirli bir reaktr tipi ve alma koullar gz nne alndnda dorudan tahmin edilebilen maliyetlerdir. Aslnda bunlara ek olarak, gerek maliyetin nitelii gerekse de veri yokluundan dolay tahmin edilmesi olduka zor olan maliyet bileenleri vardr. Byk bir kazann maliyeti bunlara bir rnektir. Gerekleme olasl her yz bin reaktr yl ileyite bir olan kazann etkilerinin getirdii maliyet, 200 milyar dolar civarnda ise , reaktr bana bu maliyet ylda 2 milyon dolar civarndadr. Yani dk olasla sahip byle bir kazann getirdii bir yllk mali risk, elektrik maliyetinin %1'i kadar olmaktadr. Three Mile Island kazasnn yol at d etkilerin maliyetinin 26 milyon dolar, ernobil kazasnn toplam maliyetinin ise 14 milyar dolar dolaynda olduu tahmin edilmektedir. Aadaki ekillerde gnmzde ok kullanlan birka reaktrn devresi ematik olarak grlmektedir.

2. GNE ve GNE ENERJS Gne ve evresinde dolanan gezegenlerden oluan gne sistemi dnya iin, temel bir enerji kaynadr. zellikle, dnyada yaayan canllar vazgeilmez bir kaynaktr. Bugn kullanlan eitli enerji kaynaklarna byk ksm, gnein sebep olduu olaylar sonucu ortaya kar. Gnlk gne enerjisi ile dnya aydnlatlabilmekte; yalar ile su dngs salanabilmekte ve en nemlisi de, fotosentez ile canl yaam srdrlebilmektedir. Hayati nemdeki bu yldzn endstriyel manada enerji retimi de mmkndr. Gne yarap 700.000 km (dnya yarapnn yaklak 109 kat), ktlesi 2x1030 kg (dnya ktlesinin yaklak 330.000 kat)olan bir yldzdr. Gne kendi ekseni evresinde dnmektedir. Bu dn, gne ekvator blgesinde 24 gnde, kutup blgelerinde de 30 gnde olmaktadr. Gnein merkezinde, temelde hidrojen ekirdeklerinin kaynamasyla fzyon reaksiyonu meydana gelir. Gnein merkezinde ve yaklak 15-16 milyon derecedir. Gnein yaklak % 90 hidrojendir. Gnein korunda hidrojen ekirdekleri fzyon yaparak helyum ekirdekleri olumakta ve bu tepkimeler sonucu byk bir enerji ortaya kmaktadr. Gnein toplam mas 3.8x1026 J/saniye olduundan, gnete bir saniyede yaklak 600 milyon ton proton, yani hidrojen tketilmektedir. Bu say ilk bakta rktc gibi gelse de, gnein ktlesi ve bu ktlenin %90na yakn ksmnn protonlar olduu dnlrse, gneteki hidrojen yaktnn tketilmesi iin daha, yaklak 5 milyar yllk bir sre olduu ortaya kar. Bu ynyle gne, insanlk iin tkenmez bir enerji kaynadr. Dnyaya ulaan gne enerjisi, gnein daha serin (yaklak 6000K) ve birka yz kilometrelik dar bir blgesinden gelmektedir. Bu blge, dk younlukta (yaklak deniz yzeyindeki hava younluunun 10-4 kat) iyonlanm gazlardan oluur ve grnr pek geirmeyen bir blgedir. Bu blgedeki atomlar, scaklklaryla orantl olarak ma yaparlar ve bylece bu blgenin masna yol aarlar. Dnya, gneten yaklak 150 milyon km. uzakta bulunmaktadr. Dnya hem kendi evresinde dnmekte, hem de gne evresinde eliptik bir yrngede dnmektedir. Bu ynyle, dnyaya gneten gelen enerji hem gnlk olarak deimekte, hem de yl boyunca deimektedir. lave olarak, Dnyann kendi evresindeki dn ekseni, gne evresindeki dolanma yrngesi dzlemiyle 23.5o lik bir a yaptndan, yeryzne den gne iddeti yrnge boyunca (yl boyunca) deimekte ve mevsimler de bylece olumaktadr. Dnyaya, gneten saniyede, yaklak 4x1026 Jlk enerji, nmlarla gelmektedir. Gnein sald toplam enerji gz nne alndnda bu ok kk bir kesirdir; ancak bu tutar. Dnyada insanolunun bugn iin kulland toplam enerjinin 15-16 bin katdr. Dnyaya gelen gne enerjisi eitli dalga boylarndaki nmlardan oluur ve gne-dnya arasn yaklak 8 dakikada aarak dnyaya ular. (nmlar saniyede 300.000 kmlik bir hzla, yani k hzyla yol alrlar) Dnyann dna, yani havakrenin (atmosfer) dna gne nlarna dik bir metrekare alana gelen gne enerjisi, Gne Deimezi (S) olarak adlandrlr ve bunun deeri S=1373 W/m2 dir. Bu deer, tanm gerei, yl boyunca deimez alnabilir. nk her zaman, gelen gne nlarna dik yzey gz nne alnmaldr. Ancak, dnyann gne evresindeki yrngesi bir ember olmayp bir elips olduundan, yl boyunca bu deerde %3.3 lk bir deiim sz konusudur. Yeryzne bu enerjinin sourma ve yansma olaylarndan dolay 832 W/m2 lik ksm ular. Gne enerjisinin stnlkleri u ekilde sralanabilir: Gne enerjisi tkenmeyin bir enerji kaynadr. Gne enerjisi, ar bir enerji trdr. Gaz, duman, toz, karbon veya kkrt gibi zararl maddeleri yoktur.

Gne, tm dnya lkelerinin yararlanabilecei bir enerji kaynadr. Bu sayede lkelerin enerji asndan bamllklar ortadan kalkacaktr. Gne enerjisinin bir dier zellii, hibir ulatrma harcamas olmakszn her yerde salanabilmesidir. Gnei az veya ok gren yerlerde biraz verim fark olmakla birlikte, dalarn tepelerinde vadiler ya da ovalarda da bu enerjiden yararlanmak mmkndr. Gne enerjisi doabilecek her trl bunalmn etkisi dndadr. rnein, ulam ebekelerinde yapacaklar bir deiiklik bu enerji tmn etkilemeyecektir. Gne enerjisi hibir karmak teknoloji gerektirmemektedir. Hemen hemen btn lkeler, yerel sanayi kurulular sayesinde bu enerjiden kolaylkla yararlanabilirler.

Bugnk bu enerjinin karlat sorunlar ise yledir: Gne enerjisinin younluu azdr ve srekli deildir. stenilen anda istenilen younlukta bulunamayabilir. Gne enerjisinden yararlanmak iin yaplmas gereken dzeneklerin yatrm giderleri bugnk teknolojik aamada yksektir. Gneten gelen enerji miktar bizim isteimize bal deildir ve kontrol edilemez. Bir ok kullanm alannn, enerji arz ile talebi arasndaki zaman fark ile karlalmaktadr. Gne enerjisinden elde edilen nm talebinin youn olduu zamanlarda kullanlmak zere depolanmasn gerektirir. Enerji depolamas ise birok sorun yaratmaktadr.

2.1. GNE ENERJSNDEN YARARLANMA ALANLARI Gne enerjisinden, s enerjisine dntrerek, elektrik enerjisine dntrerek yararlanlmaktadr. Yar iletkenler kullanarak dorudan elektrik retimi de mmkndr. Isya dntrerek yararlanma alanlar scaklk snrlarna gre blme ayrlr: ABDk Scaklklarda:150 C den dk scaklklar Kullanma suyunun stlmas Bina stma ve havalandrma Tarm da rn kurutma, seraclk Su damtm, tuz retimi Orta Scaklklarda:600 C a kadar olan scaklklar Sulama iin su pompalar Kk motorlar, gne tencereleri Buhar jeneratryle elektrik retimi

C-Yksek Scaklarda:600 C nn zeri scaklklar - Gne frnlar - Elektrik eldesi - Madde aratrlmas - Egzotik maddeler yapm, seramikler. Is enerjisi formunda kullanlan sistemler aktif ve pasif olarak ikiye ayrlr. ster pasif, ister aktif, ister basit, ister karmak olsunlar gne enerjisinden yararlanmaya ynelik sistemlerde ilev ynnden ortak eler vardr. Bu eler u ekilde snflandrabiliriz. Birincil eler: 1. Gneten yeryzne gelen ma enerjisinin s enerjisine dntren TOPLAYICI

2. Toplaycda elde edilen sy depoya ulatran TOPLAYICI DEVRES 3. Enerjiyi gnein olmad zamanlarda kullanabilmek iin toplanan snn depoland ISI DEPOSU 4. Depodan veya ek s kaynandan gelen ya da direkt toplaycdan gelen s enerjisini istenen yere ileterek yayan KULLANICI DEVRES 5. Gneten depolanan enerjinin yeterli olmamas halinde devreye giren EK (YARDIMCI) ISITICI 6. Gne enerjisi sistemin almasn dzene sokan KONTROL DZEN dirler. Gne enerjisinden yararlanmada bu eleri ieren ekiller aadaki ekilde grlmektedir.

TOPLAYICILAR:Gne enerjisinin kullanlabilmesi iin hereyden nce toplanmas gerekir. Bu toplama ilemi toplayc veya kollektr adn verdiimiz dzenekler yardmyla gerekletirilir. zerlerine den doru, yaygn ve yanstlm gne nlarna s enerjisine dntrlen toplayclar, alma scaklklarna gre snflandrmada: Dzlemsel Toplayclar: Gne enerjisinin dnt alan ile yutucu levha alannn yaklak birbirine eit olduu toplayclardr. Maksimum 150 oC scaklk deerlerinde alrlar. Youn Toplayclar: Geni bir alana den gne nlarn yanstarak veya krarak daha dar bir alanda younlatran ve yutan toplayclara youn toplayc denir. Youn toplayclardaki scaklk, tiplerine ve nlar younlatrma oranlarna gre 200C ile 1000 C arasnda deiir.

Toplayc genel olarak srekli gne alan, zellikle yaplarn gney cephesine bakan cepheye yerletirilmelidir. Yerleik toplayclarda tam gney veriminin en yksek olduu yndr. Ancak bu kural baz esneklikler gsterir. rnein, gn iinde gnelenme sresi blgede le saatlerine gre simetri gstermiyorsa, baz doal ya da yapay engeller toplaycya belirli saatlerde glge yapyorsa, gne nmnn en fazla olduu ynde dik nm alacak ekilde ynlendirilmesi gerekir. Hareketli toplayclarda gne nmnn dik konumunu korumak amacyla gnein hareketine uygun hareket verilir. Bir toplaycnn eimi, gne nmndan en fazla yararlanabilecek konumda olmaldr. Bulunulan yerin corafi enlemi, toplaycnn sisteme s enerji si salama amac (stma, soutma, scak eldesi...), evreden yansma olup olmamas (kar kapl yama) gibi faktrler eimi belirlerler.Kural olarak toplayclar onlardan tm yl boyunca yararlanlacaksa enlem asna eit bir eimle, yazn yararlanlacaksa enlem asndan 10 C derece eksik bir eimle, kn yararlanlacaksa enlem asndan 10C fazla bir eimle yerletirilir. Toplayc Devresi: Toplaycda elde edilen sy, s deposuna gtren ksmdr. Is transfer akkan, bunu hareket ettiren pompa, vantilatr ayrca boru ve vanalar ierir. Toplayc devresindeki akkana gre haval veya svl sistemlerden sz edilebilir. Toplayc devresinde dolaan akkan snn depolama maddesi ile ayn madde olabilecei gibi depo maddesinden ayr bir madde de olabilir. Bu durumda toplayc devresi ile depo arasnda bir s eanjr kullanmak gerekir. Is Deposu: Gne enerjisinden faydalanmak amacyla kurulan sistemlerin en nemli sorunu snn depolanmasdr. Gne nlarnn kullanlaca yere her zaman ayn miktarda gelmemesi kesintili olarak gelmesi, geceleri gneten hi yararlanlamamas, k aylarnda ve kapal havalarda gelen gne enerjisinin daha az olmas doaldr. O halde enerjinin gereksiniminden fazla olduu zamanlarda depolanp saklanmas, gereksinimden az olduu zamanlarda da snn kullancya depodan yollanmas gerekir. Is u ekillerde depolanr: A. Duyulur Is Halinde Depolama: Prensip, sv veya kat bir maddeyi stp daha sonra kullanm iin soutarak depo edilen enerjiyi tekrar geri almaktr.Bu eit depolamada ama, mmkn olduunca fazla enerjiyi mmkn olduu kadar kk hacimde depolamaktr. Bylece hem depo ucuza mal olur, hem de s kayplar azalr. Suyun termik adan ok uygun olmas her yerde bulunabilir olmas, ou kez hem toplama hem de kullanma devresinde kullanlabilir olmas gibi nedenlerle sv deney malzemeleri iin en uygun malzeme sudur. Ancak suyun 0C de donmas veya 100 C de kaynamas onun kullanm alann snrlamaktadr. Haval sistemlerde ise genellikle depo malzemesi olarak kaya-toprak veya beton kullanlr. Her yerde bulunabilir olmas 100 0C nin zerinde ve 0 0C nin altnda depolayabilme zellikleri bakmndan avantajldr. Haval toplayclarda kullanlan s deposunun hacminde her m2 toplayc alan iin 0,15-0,35 m3 akl olmaldr. akl talarnn byklkleri 1-3 cm ve akl talar boyunca havann alaca yolda 1,252,5 m olmaldr. B. Gizli s ile depolama: Prensip, bir maddenin faznn deitirilerek snn depolanmasdr. Bir maddenin 1 kgn ergitmek iin gerekli s onun 1 kg n 1C stmak iin gerekli sdan daha byk olduundan, gaz deiimleri esnasnda hacimde depolanabilecek enerji miktar daha yksektir. Is sabit scaklkta depolandndan, her zaman ayn scaklkta scak su elde edilebilir. Ayrca depo hacmi kk olduundan s kayplar daha azdr. Ancak faz deiimi esnasndaki hacim deiikliini gz nnde tutmak gerekir. Ayrca ergime ve donma esnasnda ar snma ve souma gzlenmektedir. Bunlar gizli s depolama ynteminin sakncalardr. C. Kimyasal tepkime ile: Prensip, tersinir bir endotermik reaksiyon oluturularak dardan s almadr. Tepkime ters ynde srdrlerek evreye s verilebilir. Tuzlardan sulu eriyiklerde yaplarak s depolanabilir. Tuzlar suda erirken s alrlar ve scaklklar arttka depolamak istenirse o kadar sda fazla miktarda depolanabilmektedir. Ancak bu maddelerin korozif olmas sorun yaratmaktadr.

Kullanc Devresi: Toplanan snn kullancya ulamasn salayan ksmdr. Kullanc devresi esinin yeri aktif sistemlerde genellikle allm merkezi stma ve soutma sistemleri gibidir. Boru ve kanallar bodruma, at arasna, deme altna yerletirilebilir. Kullanc devresi, direkt depodaki akkan alarak kullancya iletebilecei gibi akkandaki sy, bir s deitirgeci devresi gibi alarak s deposundan alabilir. Kullanc devresi de, pompa, vantilatr, borular, vana ve ek stc gibi dzenleri ierir. Ek Istc: Ek stc, gne enerjisi sisteminin toplayclarndan ya da s deposundan yeterli dzeyde s enerjisi elde edilemedii zamanlar devreye giren nitesidir. Ek enerji nitesi gerekli s enerjisini kat, sv, gaz yaktlardan yada elektrik enerjisinden retir. Ek stc kullanc devresine seri olarak da balanabilir. Ek stc depodan gelen yeterli scakla ulamam akkan istenen scakla kartarak kullancya verir. Seri bal ek stclar balang scakl dk olan stclarda ve ak sistemlerde kullanlr.Ek stc nitesinin devreye paralel balanmas durumunda ise sistemin ya gne enerjisi ile ya da stc ile tamamen kendi bana almas ngrlmektedir. Kapal devreli gne enerjisi sistemlerinde paralel ek stc kullanlr. Kontrol Dzeni: Gne enerjisi sistemlerinin bu gesi sistemin almasn dzene sokan duyum, deerlendirme ve karlama ilevlerini yerine getirir. Elle kumandal basit sistemler ile tmyle otomatik kumanda ile alan sistemler vardr. Elle kumandal pompal sistemlere kar, otomatik kumandali, sistemlerin, yksek sistem verimi, dolam pompalarnn mrn uzatmas, toplayclarda kirelenmenin nlenmesi gibi nemli avantajlar ve kullanm rahatl nedeniyle otomatik kontrol kullanp bu da fark (diferansiyel) termostad ile salanr. Fark termostad, depoda bulunan akkann scakl ile kollektrden kan akkann scakln ayn anda ler ve karlatrr. Eer scaklk fark belirlenen farktan (rnein 5 C) fazla ise pompaya alma kumandas verilir. Fark belli bir deerin altna inince (rnein 2 C), pompalara bu defa durma kumandas verilir. 2.2. GNE ENERJSNDEN YARARLANARAK KONUT ISITILMASI Gne enerjisinden dk scaklkta dier bir yararlanma alan konut stlmasdr. Konut stlmas iin byk lde enerji sarf edildiinden bu konuda gne enerjisinden yararlanlarak nemli miktarda enerji tasarrufu salanmas beklenmektedir. Bunun da bilhassa hava artlarna, stlacak alann byklne ve s kayplarna bal olduu unutulmamaldr. Konutlarn bir ek s kayna kullanmadan yalnzca gne enerjisi ile stlmas bugnk koullarda ekonomik olamamaktadr. Konut stlmasnda gerekli s miktar, scak su eldesine oranla ok daha fazladr. Bu nedenle bu konu da gne enerjisinden yararlanlmak istenirse fazla yatrm yapmak gereklidir. Yatrm giderlerini drmek iin konutun ok iyi yaltlm olmas gerekir. yi yaltlmam bir konutta gne enerjisinin kullanlma ans ok azdr. Bugnk konutlar 50, 60, 70, 90 C de su ile stlmaktadr, bu scaklklarda dzlemsel toplayclar iin snr deerlerdir. Dk scaklkta stmann yapld demeden stma da gne enerjisinden daha verimli olarak yararlanlmaktadr.Enerji arz ile talebi arasndaki zaman fark gne enerjisinin youn olduu zamanlar sonradan kullanmak iin depolanmasn gerektirir. Enerji depolamas ise daha nce anlatld gibi birok sorunlar yaratmaktadr.Konut tasarmnda gne enerjisinden yararlanarak stma prensibi pasif ve aktif stma sistemleri olarak iki ana ynde gelimektedir. PASF SSTEMLE ISITMA: Gne nlarn dorudan konuta kabul ederek, snma salayan dzenlerdir. Pasif olarak snma prensibinde konutun kendi toplayc olarak kullanlp, mekanik hibir aksam kullanlmaz. Bunun iin pasif sistemlerle gne enerjisinden ancak kontrolsz olarak yararlanlabilir.Pasif sistemle gne enerjisinden yararlanma da, konutun gnee ynlenmesi, biimi ve dier yaplar tarafndan glgelenmemesi gibi sorunlar konutun tasarm ve inas yaplrken dikkate

alnp zmlenmesi gerekir. Pasif sistemler iinde en yaygn olan ve tercih edilen uygulamas Trombe duvardr. Bu duvarda normal duvarn biraz nne ift caml bir duvar daha yaplr. Normal duvar siyah renkli olup, cam ve duvar arasnda hava sirklasyonu meydana gelecek kadar boluk bulunur. Asl duvarn alt ve st ksmlarnda odaya alan kanallar vastasyla sirklasyonla oda havas stlr. Kanallar gnei olmad vakitte kapatlarak darya kar izolasyon salanr. AKTF SSTEMLE ISITMA: Aktif sistemlerle gne enerjisinden yararlanma da enerjiyi toplamak iin bilinen konut elemanlar dnda bir mekanik sistemden yararlanlr. Kollektrlerde stlan hava veya su klasik kalorifer sisteminde dolatrlarak kapal alanlar stlr. Daha nce tariflenen kollektr sistemi normal kalorifer sisteminde kazan yerini alr. Gne enerji sistemi normal stma sistemi ile seri veya parelel balanabilir. Hatta gneten akkan vastasyla alnan s duvar ve beton yap ierisinde borular vastasyla dolatrlarak duvar ve betona depolama yaplabilir. 2.3. GNE ENERJS LE KURUTMA Kurutma herhangi bir maddenin ierdii nemin uzaklatrlmasdr. Kurutma ileminden nemin buharlatrlmas iin gereken s, kurutulacak malzemeyi scak gazlarla dorudan temas ettirerek tanm veya nmla salanabilecei gibi kurutulacak malzemeyle temas olan bir kat yzeyden iletimle de transfer edilebilir. Kurutma, zellikle gda, kimya, seramik, kat, tekstil ve deri sanayilerinin temel ilemlerinden biridir. Gda endstrisinde kurutma ile meyve ve sebzelerin besin deerlerini kaybetmeden uzun sre saklanabilmesi ve korunabilmesi amalanmaktadr. Bu nedenle kurutulan gda maddesinin besin deeri azalmamal, grnts gzel, tad ho ve inenmesi kolay olmaldr. Kurutma ile besin maddesindeki su yzdesi azaltlarak meyve asidi, aminoasidi gibi zararl enzimlerin faaliyeti de durdurulmaktadr. Gne enerjisiyle kurutmada s kurutulacak malzemeyi direkt radyasyonu etkisinde brakarak veya gnele stlan havay doal veya zorlanm dolamla malzeme zerinden veya iinden geirerek salanr. Bu sistemlerde gne nmnn yansra d hava scakl bal nem ve hava dolam da gz nne alnarak zel bir hacimde kurutma yaplmaktadr. Gneli kurutucular ak havada yaplan kurutmann belli bal mahzurlarn telafi etmektedir. Bu kurutucular yalnz balarna kullanlabildikleri gibi fosil yaktl sistemlerle birlikte de kullanlabilmektedir. Gne altnda doal olarak kurutma uygulamalarnda, kuruma sresi uzun olabilmekte ve proses kontrol edilememektedir. Ayrca bozuk hava artlarnda bcek, kf ve kulardan dolay kurutulan rnn kalitesi dmektedir.Gne enerjili kurutma sistemlerinin gnete doal kurutmaya gre avantajlar aada sralanmaktadr. 1. Kurutulacak rn tozlanma, zararl bcekler ve yamur gibi d etkenlerden korunabilmektedir. 2. Kurutulacak rnn, dzgn yerletirme ve yeterli hava sirklasyonu ile homojen kurutulmas salanabilmektedir. 3. Kurutma havas, rnn zarar grmeyecei en yksek scakla kadar stlabilmektedir. 4. Kurutma ortamna hava giri ve k debileri ile kurutma hzlar kontrol edilebilmektedir. 2.4. GNE ENERJS LE DAMITMA Deniz suyundan tatl su retiminde faydalanlan konvansiyel sistemlerin enerji iletme maliyetlerinin yksek oluu, hava kirliliine yol amalar, pahal ve hassas cihazlar kullanma zorunluluu gibi olumsuz ynleri vardr. Deniz suyunun iilebilir hale getirilmesinde gne enerjisinin kullanlmas yukarda saylan olumsuzluklar ortadan kaldrmaktadr.Deniz suyundan tatl su retiminde iki temel yntem kullanlmaktadr. Bunlardan birincisi suyu zeltiden ayran buharlatrma, dondurma,

kristalleme ve filtreleme, ikincisi ise suyu zeltiden ayran elektrodiyaliz, ekstraksiyon, iyon deiimi ve difzyon sistemleridir. Gne enerjisi ile suyun damtlmasnda yaygn olarak kullanlan basit sera tipi damtcda tuzlu suyun bulunduu blm gne nn absorplamas iin taban siyaha boyanr. stte ise hava szdrmaz geirgen bir kapak mevcuttur. Cam kapak, toplama kanalna doru egimlidir. Cam kapaktan geen gne nlar, su ve siyah tabaka tarafndan yutulur. Bu enerji, tabandaki tuzlu suyu str ve bir ksm tuzlu buharlamasna neden olur. Su yzeyine yakn yerlerde nem artar, dolaysyla kapal sistemde konveksiyon akmlar oluur. Daha lk nemli hava, daha souk cama doru ykselir, burada su buharnn bir ksm cam yzeyinde youur, aaya doru kayarak toplama kabna damlar ve temiz su alnr. Damtcdaki souk su gne radyasyonuna bal olarak snr. Su scakl ykseldike damtma ilemi hzlanr. leden sonra maksimum deere ulaarak, su scakl taban scaklna eit oluncaya kadar devam eder. Damtma gn boyunca yava yava ilerlemesine ramen, gne batmndan sonra (evre scaklnn dmesine bal olarak cam scaklnn da dmesiyle) artar. Suda depolanm s gece boyunca damtma ileminin devamna sebep olur. 2.5. GNE ENERJS LE PRME Gne ocaklar, dnyada gne enerjisi potansiyeli yksek olan Hindistan, Pakistan ve in gibi lkelerde yaygn olarak kullanlmaktadr. inde bugn 400.000. den gazla gne oca kullanlmaktadr. Gne ocaklarnn; yksek maliyet, gereken snn depolanmamas, gne nmnn dk olduu saatlerde kullanlmamas gibi dezavantajlar vardr. ok sayda gneli ocak tipi gelitirilmitir. Daha ok gelimekte olan lkelerdeki aratrclar tarafndan gelitirilen modeller ticari olarak da kullanm potansiyeli bulmutur. Ayrca kamplarda ve pikniklerde kullanlmak zere katlanabilir, yanstcl, kolay tanabilir yapda gne ocaklar gelitirilmektedir. Is kutulu gne oca birka tabakal cam veya geirgen rt ile yaltlm bir kaptr. Bu tip ocaklarda sera etkisinden yararlanlr. Burada geirgen rt ksa dalga boylu gne nmnn geiine izin verirken, i ortamdaki dk scaklktaki maddelerin yayd uzun dalga boylu nlarn geiine izin vermez. Ayrca piirme hacmi zerine gelen gne nmn artrmak iin aynalar kullanlabilmektedir. Parabolik yanstcl gne ocaklarnda ise piirilecek malzeme younlatrcnn odak noktasna yerletirilir. Bu tip sistemler gnn byk bir ksmnda verimlidir, nk gnein hareketini takip etmek iin ynlendirilebilirler. Fakat akta altklar iin rzgarn konveksiyonundan dolay byk s kayplar meydana gelebilir. 2.6. GNE ENERJS LE SOUTMA Soutmaya ihtiya duyulan mevsimde gne enerjisinin bol olmas, bu kaynan soutma amacyla kullanlmasn cazip klmaktadr. Soutma hem scakln konforunu salamak, hem de gda maddeleri gibi dayanm az olan maddelerin depolanmas iin gereklidir. Gne enerjisi ile soutma, son yllarda aratrmas yaplan gne enerjisi uygulamalarnn iinde nemli bir yer tutmaktadr. Soutma ilemleri iin gne enerjisi; Rankine evrimli mekanik buhar trbinli sistem, absorbsiyonlu sistem, termoelektrik sistem, adsorpsiyonlu sistem, Brayton evrimli mekanik sistem, gece nm etkili sistemler ile fotovaltaik nitelerde enerji kayna olarak kullanlabilmektedir. Bu sistemler iinde absorbsiyonlu soutma sistemi, dk scaklk uygulamalar iin en uygun olandr. Kapasite kontrolnn basitlii, yapm kolayl ve performans katsaysnn ykseklii, absorbsiyonlu soutma sistemlerinin avantajlardr. Termoelektrik soutma sisteminde, kullanlan gne enerjisi hcrelerinin ar pahal olmas nedeniyle bugn iin kullanm dnlmemektedir. Ancak uzun ve ulalmaz yerlerde kullanm yine de bir zm saylmaktadr. Enjektrl soutma

sistemi ise ekonomik nedenler ve dk buharlatrc scaklklarnn salanmamasndan dolay dier sistemlere gre daha az avantajl saylmaktadr. Adsorbsiyonlu sistem, evaporatif soutma ile baz nem alma maddeleri tarafndan havann neminin giderilmesi ileminden olumaktadr. Dk scaklklarnn elde edilmesi ve ekonomik olmamas nedeniyle ok snrl olarak klima uygulamalar iin kullanlmaktadr. Brayton evrimli mekanik sistem, ekonomik olmamas dk performans katsays ve sistem karmakl gibi dezavantajlar gstermektedir. ayrca gece nm etkili sistem, gne enerjisi elemanlar kullanlan bu sistemde soutma, nmla s transferi yoluyla gece gkyzne enerji kaybedilmesi eklinde olumaktadr. Bu sistemde dk scaklklarn elde edilmemesi ve uygun meteorolojik koullar gerektirmesi nedeniyle tercih edilmemektedir. Gne enerjili soutma sistemi tasarmnda, meteorolojik deerler etkili olmaktadr. Bu nedenle, sistemin tamamen gne enerjisine baml olarak tasarlanmas durumunda s depolanmas gerekmektedir. Gne enerjili absorpsiyonlu sistemlerde; Amonyak-Su ve LityumBromr-Su akkan iftleri baarl bir ekilde kullanlmaktadr. Amonyak-Su kombinasyonlu absorpsiyonlu sistem gdalarn soukta saklanmasnda gerekli olan dk scaklar iin olduka elverili olmaktadr. Ayn zamanda ucuz ve ticari olarak kullanlabilmektedir. LityumBromr-Su kombinasyonu ise hava artlandrma uygulamalar iin uygun olmaktadr. Absorpsiyonlu soutma evriminde, soutucu akkan ve soutucu akkan gazn absorblayan sv akkan (absorbent) bulunur. ekil 6-13 de grld gibi gne enerjili absorbsiyonlu soutma sistemi; generatr, absorver, evaporatr, kondenser gibi drt ana elemann yannda eriyik pompas, genleme ve ksma vanasndan olumaktadr. Absorberde bulunan zelit, bir sv pompas ile basllandrlarak generatre gnderilir. Gne enerjisinden salanan s ile soutucu akkan absorbentten ayrlr. Generatre s verilerek karmdan ayrlan soutucu geer. Sv haldeki soutucu akkann basnc drlerek evaporatre gnderilir. Burada basnc den soutucu akkan ortam ssn alarak buhar haline geer ve absorbere ular. 2.7. GNE ENERJS LE ELEKTRK RETM: GNE PL Gne pilleri, gne enerjisini dorudan doruya elektrik enerjisine dntren, yar iletken sistemlerdir. Gne pillerinin mrleri ve g younluklar olduka yksektir. Genel olark 2 elekrottan meydana gelir. Bu elektrotlarn biri zerine gne dt zaman bir potansiyel fark oluur. Elektrik bir elektron akm olduu iin, gne nlar arpt elektronun potansiyelini ve elektron dzenini deitirerek elektrik akmna neden olur. Genellikle silisyum en temel malzeme olarak kullanlr. Bu pillerin verimi %15 civarndadr. malatlar ok kolay olup verimleri scakla bal deildir. En temel problem maliyetlerin yksek olmas ve bir depolama sisteminin gerekliliidir. zellikle, elektrik sebekesine ok uzak kylerde, tv istasyonlarnda ve uydularda uygundur.

3. RZGAR ENERJS
Yenilenebilir bir enerji tr olan rzgar, eski alardan beri kullanlmaktadr. Endstriyel manada kullanm ise aratrlmaya devam edilmektedir. Bu amala, hareketli havann bnyesindeki kinetik enerji bir eksen etrafnda dnen kanatlar vastasyla mekanik enerji dntrlmek durumundadr. Temiz ve dier enerji trlerine kolayca evrilebilmeleri avantajlar, zamana gre dzensiz ve younluunun az olmas dezavantajlardr. Rzgar enerjisinin elde edilii ve nerelerde kullanld veya hangi enerji trlerine dntrld takip eden ekilde grlmektedir. Genelde, rzgar kinetii bir mil zerinde kanatlar vastasyla dnel harekete evrilir. Bu mil bir pompay tahrik eder. Pompa da kuyudaki suyu daha yksek bir depoya basar. Bylece depoda rzgar enerjisi suyun potansiyel enerjisi olarak evrilmi olur. Sulama veya kullanm amal byle bir sistem pompa veya kompresr gcnn tasarruf edilmesini salayacaktr. Dier bir kullanm eklide dnen mil ucuna bir dinamo veya jeneratr balayarak direkt AC veya DC formunda elektrik retmektir. retilen elektrik bir aknn sarj ileminde kullanlarak depolanr. Ak ise ev aralar ve dier cihazlar iin elektrik kayna

olacaktr. Hatta retilen elektrik suyun elektroliz ileminde kullanlarak hidrojen (H) retiminde kullanlabilir. retilen hidrojen ise depolanr. Eer dnen mil ucuna bir kompresr balanrsa bir tanka gaz baslabilir. Bylece enerji gaz zerinde basn potansiyeli eklinde depolanm olur.

Rzgar enerjisi santrallerinde, yer seimi en nemli parametredir. klim ve jeolojik yap dier nemli parametrelerdir. Q debisine sahip bir V hzndaki rzgarn gc

1 QV 2 2 olarak belirlenir. Ktlesel debi Q=AV olarak yerine yazlrsa 1 P = AV 3 2 elde edilir. Bu denklem rzgar enerjisinin hzn kbyle ve hz dorultusuna dik A yzeyi ile doru orantl olduunu gstermektedir. Bu denklem rzgar hznn mmkn olduunca byk olmasnn nemini gstermektedir. Hz 2 kat artsa enerji 8 kart artacaktr. Hareket kinetiinin mekanik sistemlerde srtnmeyle ve dnen paralarn dengesizlii ile bir miktar enerji kaybolaca iin rzgar santrallerinin kurulaca yerin sahip olaca rzgar hznn asgari bir deeri olacaktr. Rzgar hz zamanla deiim gstereceinden gnlk veya haftalk ortalama deerin enerji kayplarnn zerinde olmas gerekir. Rzgar trbinleri, rzgar kinetiini mekanik dnel harekete eviren cihazlardr. Genel olarak yatay eksenli rzgar trbinleri ve dey eksenli rzgar trbinleri olarak iki gruba ayrlr. P=
Yatay Eksenli Trbinler:

Bu tip makinalarn rotorlar, maksimum enerjiyi tutabilmek iin rzgar akna dik olarak durmaktadr. Rzgar nden alan sistemlerde klavuz kuyruk vastasyla, rotor ve kanatlar tam rzgara gelecek ekilde ynlendirilir. Bahsedilen makinann basit ematii ve bir uygulama resmi ve deiik rzgar trbinleri aadaki ekillerde grlmektedir. Kanat says genelde bir rezonansa sebep olmamak iin tek sayda alnr. Genelde dk rzgar hzlarnda da enerji retebilmek iin 3 alnr. ok kanatl deiik modellerde mevcuttur. ok kanatllar dk hzl, az kanatllar ise yksek hzl trbinler olarak bilinir.

Dey Eksenli Rzgar Trbinleri :

Bu trbinlerin en byk avantaj rzgar her ynde alabilmesidir. Yatay eksenlilerde olduu gibi hareket belirli bir ayla dey mile aktarlmamaktadr. Dolaysyla hz ykseltme kutusu ve dier aksamlar toprak seviyesinde olabilir. Deiik kanat yaplarna sahip trbinler iin basit ekiller aada verilmitir. Genelde rzgarn dolduraca oval cepli yaplar kullanlr. Yatay eksenli trbinlerde havann kanat zerinde akp gidecei bir form dnlmt.

Rzgar trbininin kurulaca bir yer iin u kriterlere baklmaldr. 1. 2. 3. 4. 5. Enerjiyi kullanacak birimin (ky, konut, iftlik...) bykl Mevcut enerji kaynaklarna veya inter-konnekte ebekeye uzakl Yrenin rzgar potansiyeli Enerjiyi kullancak kii ve blgelerin gelecek iin enerji ihtiyalar Rzgar enerjisini destekleyecek dier kaynak potansiyelinin varl

Rzgar santralinin yeri seilirken, nnde rzgara engel olacak bir engel ve yap olmamasna dikkat edilmelidir. Bu amala yerden 20-30 m , evre engellerde de 10 m ykseklie yerletirilmelidir. Endstriyel manada bir rzgar santrali dnlyorsa, rzgar iftlikleri kurulmaldr. Bu durumda genice bir saha kapatlmaldr. Trbinler dnen byk paralara sahip olduu iin yasak blge uygulamas getirilmelidir. Trkiye, zellikle marmara ve gneydou anadolu blgelerinde yksek bir rzgar potansiyeline sahiptir. Buradaki ortalama rzgar hzlar 3 m/sn nin zerindedir. Dier blgelerde ok lokal potansiyel mevcuttur. Dolaysyla bahsedilen blgeler haricinde endstriyel elektrik reten rzgar iftlikleri mmkn deildir. Bununla birlikte, Trkiyenin rzgar potansiyeli 83 GW olarak hesaplanmtr. Bu kurulu gcn 3 katna edeerdir.

4. DALGA ENERJS
Med-cezir enerjisinde faydalanmak ideal bir fikirdir. Suyun kabarmas ve inmesi eklinde gelien gelgit hareketi sresince suyun hareket enerjisinin faydal amalar iin kullanm mmkndr. ok nceleri Med deirmenleri ismi verilen ve eski vapurlarn kepe arklarna benzeyen sistemler ile deirmen yaplmtr. Deirmen denizin stnde olup arkn alt ksm suya dalmaktadr. Dalan ark

ksm gelip giden suyun zorlamsyla itilmekte ve dnme hareketi elde edilmektedir. Dalga enerjisi tm dnya iin 3000 GW lk bir potansiyele sahiptir. Bununla birlikte bunun ancak 64 GW lk ksm kullanlabilir durumdadr. Bu Trkiyenin bugnk elektrik enerjisi retiminin 3 katna tekabl etmektedir. Med cezir olay yerin ve ayn ekimi arasnda suyun denge salamasndan ileri gelmektedir. Sadece dnyann aya bakan yznde deil, dier yzndede meydana gelir.Genellikle her 12 saat 25 dakikada bir med-cezir meydana gelir. Hergn bir nceki gnden 50 dakika sonra meydana gelir. Yaklak 6 saatte ykselme ve takip eden 6 saatte de ekilme sreci meydana gelir.Deniz veya okyanusun sahil ekli ve derinlii nemlidir. Limana yaklaan gemiler zerinde ok etkili olduundan her sahilin med-cezir haritas belirlenmitir. Med-cezir enerjisini alabilmek iin koy formundaki sahile bir baraj yaplmaldr. Med esnasnda su baraj zerindeki trbinlerden geerek baraja dolar. Cezir sresincede barajdan yine trbinler zerinden geerek denize dner. Burada med-cezir enerjisinin %8-25 i faydal hale dntrlebilir. Med-cezir santral mevsin deiikliklerinden etkilenmez. Med-cezir vastasyla enerjinin daha verimli elde edilebilmesi iin sahillerin okyanusa ak olmaldr. Bu manada bu enerji Trkiye asndan kullanl olmayacaktr. Okyanusa sahili olan Fransa 18 km lik sahilden 6000 MW lk bir enerji retim projesi zerinde almaktadr.

5. DOAL GAZ
Daha kolay ve ucuz olan, ulusal imkanlarla karlalan enerji ihtiyac, giderek daha riskli, problemli ve kirletici olmas nedeniyle milletler dzeyinde hatta konsorsiyomlarla en st seviyede, enerji ihtiyac incelenir hale gelmitir. Bu yaklamla, dnyann belli yrelerinde olan doalgazn dier insan topluluklarna ulatrlmas ancak gelien teknoloji ve modern iletme teknikleri ile mmkn olmutur. imdilerde doalgazn insanlk hizmetine sunulmasnda en byk engel, tarihsel etkileimler, kltrel ve jeopolitik konumdan gelen siyasetler yzndendir. Halbuki doalgaz iletim; matematiksel ve fizibilite raporlar ile ekonomik olarak geecei gzergahlar belli iken, milletlerin stnlk kurma hegamonyalar yznden insanln yararna sunulmas ii uzatmakta, bazen de engellemektedir. Dnyada bulunan bu doalgaz nimetinden iyi istifade iin gerekli teknolojiye ulalmtr. Anlaarak milletler tarafndan ibirliine gidilirse daha iyi yaanabilir huzurlu bir dnya oluumuna yardmc olunur.

5.1.DOALGAZIN TARHES, ZELLKLER VE GENEL BLGLER

En eski dkmanlarda eski dnya dediimiz ktalarn merkezi orta Asyada alevlerden bahsedilmitir. Yine bozulmam hak din dnrleri, doadan kan gazda ilahi bir iaret grp gelecei okumulardr. 1815 ylnda Bat Verginiada bir tuz ocanda ilk doalgaz yata bulunmutur. Doalgaz yeryz dediimiz deniz seviyesinden en yakn 7000 metre, gzenekli katmanlarda ve 300 bar basnta bulunmutur. Metan, etan, propan, azot ve az miktarda karbondioksit gazlarnn bileiminden oluan, renksiz, kokusuz havadan hafif olan yanc bir maddedir. Yataklarda gaz halinde bulunur. Genellikle borularla, basn ayarl (tazyikli) tanr. Kullanlmadan nce kaaklarn oluturaca olumsuzluklarn nceden insanlar ve cihazlar tarafndan anlalmas iin ilave koku maddeleri katlr.
5.2.BORU HATLARI LE DOALGAZ LETM VE DAITIMI

Gaz halinde elde edilen doalgazn iletimi ve tanmas borularla yaplmas en uygun olandr. Ancak gerektii hallerde doalgaz, (-163) derecede basnc ykseltilerek svlatrmak ve tankerlere alnmak suretiyle de tanabilir. Bu bir zorunluluktur. Neticede nihai kullanm yerine borularla gaz halinde iletilmektedir. Bunun nakli iin enjekte edilmeden nce andrc bileenlerinden arndrlmas gerekmektedir. Bu durumda basn altnda 1.40 metreye varabilen topraa gmlm zel borularla tanr. Balangta gaz, boru iinde yatan doal dolam basncndadr. Hat boyunca boru direncini kracak 70 bar basnta gaza hareket verecek pompa istasyonlar kurulmaktadr. Boru ile doalgaz naklinin balca yarar; gazn fiziksel ve kimyasal hallerinin deimemesi, kusuru ise retim ve tketim blgeleri arasnda bulunan esnek olmayan ikmali ve balang yatrmnn fazla olmasdr.
5.3.AVRASYA BORU HATLARI VE TRKYE Hazar Petrol Hatlar:

Hazar havzasnda yataklanm bulunan petrol boru hatlardr. Ham petroln karlp tketici lkelere (mterilere) arz edilmesi gerekmektedir. Petrolden elde edilen rnlerin tamamna yakn batl lkeler tarafndan ilenip mamul hale getirildiinden, petroln rnlerine ayrlarak satlmas yerine ham olarak tanmas salanmaldr. Aksi taktirde rafine edilip farkl petrol rnlerine ayrtrlan mamlleri, kendine has zelliklere haiz olduundan rnleri tamak zorunluluu vardr. Btn bunlar en aza indirmek zere petroln ham olarak karlmas yetmiyor. Esas problem blgenin zellii itibar ile Ortadou petrollerine alternatif takviye olmasnn salanmas tketici lkeler tarafndan istenilmektedir. Dnyada ispatlanm petrol rezervlerinin yzde 65.8i Ortadou Blgesinde yer alyor. Blge lkelerinden Suudi Arabistan, bu rezervlerin yzde 25.9unu blge rezervlerinin ise yzde 39una sahipken; ran 12,7 milyar ton ile yzde 14lk pay elinde tutmaktadr. Bamsz Devletler Topluluu nun petrol rezervleri ise 7.8 milyar ton ile Dnya rezervlerinin 5.8ini oluturmaktadr. Topluluk iinde Kazakistan n pay 0,7 milyar ton, Azerbaycann ise 0.2 milyar tona ulamaktadr.

Blgede retilen petroln 2000li yllarda 100-200 milyon tona ulamas beklenmektedir. Krfeze baml olmann sonularn gemi yllarda bata petrol krizi olmak zere ar bir fatura ile deyen ABD ve Avrupa lkeleri iin doal zenginlik, yeni bir alternatif yaratmaktadr. Hazar soru hatlarn bu gerekelerle teknik ynn incelemek gerekmektedir. Tabii ki bugn teknik ve iktisaden bu kaynaklarn insanln istifadesine sunulmas mmkndr. Hazar petroln oluturan Kazak ve Azeri petrollerinin Akdenize tanmas gerektii konusunda uzlalm grlmektedir. Bunun yolu da Bak-Ceyhan Hattdr. Ancak dnya petrolnn 1/6sn tayan Akdenize Hazar petrollerinin tamamn bu hatla tamak mmkn deildir. Karadenizi bir arac olarak kullanmak suretiyle Akdeniz hinterlandna servis yapmak mmkn olabilir. Boru hatlar kurulurken; maalesef yeni dnya dzeni dzmecesinin yapay dayatmacas karsnda sekteye uram olan Irak-Trkiye petrol hatt akbetinden ders alnmadr. Boru hatlar ikili ilikilerden etkilenmemelidir. Boru hattndan maksat petroln blge lkeleri dndaki dnya lkelerine ulamasn salamaktr. Dorudan datm merkezindeki terminale ilenmek zere aktarlmaldr. Bunun dnda yaplacak bir alma ideolojik bir politikann rn olacaktr. Bu durumda her zaman aksamas ve mesele karmas hatta ilenmemesi sz konusudur. (Bir rnek; Trkiyeye kadar Rusya doalgaz boru hatt uzanmaktadr. Ak ynnn bu gzergahta olmas nedeniyle geen yllarda oluan kriz doalgaz balants olan dier lkelerin giriimi ile halledilmitir.) Petrol boru hatlarnn en byk engeli istikrarsz blge lkelerinin geleceklerinin ve ne yapacaklarnn belli olmamasdr. Maalesef Trkiye-Irak petrol boru hattnn fel olmasndan sonra lkemizi ekonomik olarak skntya drmtr. Krfez krizinin balamasyla birlikte 1990 yl Austos ayndan bu yana kapal duran boru hattndan lkemiz yaklak 2 milyar dolar zarar etmitir. Ama Trkiye hattn yapmnda ald kredileri aksatmadan demektedir.
Gaz Boru Hatlar

Doalgaz boru hatlarnn petrol boru hatlarna gre daha avantajl duruma geirecek zellikleri vardr. 1. Kullanc bat lkelerine ulatrlacak boru hatlarndan hattn getii lkelerin de gaz kullanmak durumunda olmas, 2. Depo edilmesindeki zorluklar (Direk kullanlmas), 3. evre dostu olmas, 4. % 90 petroln yerine kullanlabilmesi 5. lk yatrm ve tesis masrafnn az olmas, 6. Lks ve kontrol rahat, huzurlu kullanma imkan olmas, 7. Tketici tarafndan hilesiz olmas mecburiyetinin bilinmesi 8. ounluu oluturan tketici kesimi tarafndan baka enerji trlerine kar tercih edilmesi (alkanlk yapmas), 9. Karadan, denizden ve (Havai hat) borularla tanabilme imkannn olmas. Bu zellikleri nedeniyle ambargo ve engelleme risklerini ortadan kaldrdndan en ekonomik yollarn kullanlarak boru hatlarnn gerekli yerlerden geirilmesi uygundur. Bu zellikleri nedeniyle politik ve ideolojik engellerin daha kolay halledilmesine imkan vermektedir. (Bir rnek vermek gerekirse,

Rusyann Kafkaslar arka bahesi gibi dnp ilk etapta boru hatlar avantajn kaybetmek istememesindendir.) Orta Asyadan balayacak bir doalgaz boru hatt, Trkmenistan Hazarn kuzey ve gneyinden ikiye ayrlmas, Gney hattnn ran-Nahivan , Trkiyeden Balkanlar zerinden Avrupaya uzanmas, kuzeyinden geecek hattn Balkanlar, Rusya Ukrayna zerinden Baltk ve Avrupa lkelerine, dier bir kolun da Grcistan Kuzey Anadolu zerinden Avrupaya ulamas ngrlebilir.
5.4. DOALGAZIN TRKYE EKONOMSNE ETKLER

lkemizde doalgaz tketimi iin anlamalarla salanan miktar Rusya Federasyonundan (eski Sovyetler Birliinden) 6 milyar m3, Cezayir 2 milyar m3 olmak zere toplam 8 milyar m3/yl dr. Toplam doalgaz tketiminin % 50si elektrik, % 22 si sanayii, % 16s gbre, % 11i konut sektrnde kullanlmaktadr. Doalgazn, Trkiye enerji tketimi iindeki pay % 7.6 ya ulam durumdadr. Her geen gn de su payn ykselecei aikrdr. Yaplan hesaplamalarda 2000 ylnda doalgaz talebimizin 30 milyar m3/yla ulamas beklenmektedir. Dnya enerji pazarndaki arta paralel olarak lkemizde de nmzdeki yllarda gerek evre bilincinin artmas gerekse gaz yatak sahibi ve tketici lkeler arasnda kpr olmamz ihtimali neticesi pazar paynn artaca grlmektedir. Doalgaz temininin ithalat yolu ile yaplmasnn eitli sakncalar vardr. Nitekim buna benzer bir kriz geen yl yaanmtr. Bunlarn allmas iin byk kaynaklara sahip dost ve karde lkeler Kazakistan ve Trkmenistan ile ran dier Orta Asya lkeleri ile balant yaplmas, bu blgelerden Avrupaya doalgaz iletiminde kpr olmamzn salanmas gerekir. En nemlisi de lkemizde doalgaz karlmas iin ulusal politikalar belirlememiz, lke imkanlarn zorlayarak ithal ettiimiz doalgazn kullancya ulamndaki yetki anlamazl ve karmaasnn ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Trkiye doudaki hidrokarbon kaynaklar ile batdaki tketiciler arasnda tabii bir kprdr. 2000li yllarda Trkiye ve Avrupada olumas beklenen doalgaz ann Trkmenistandan Trkiyeye ve buradan da Avrupaya uzanacak bir doalgaz boru hatt ile karlanmas mmkn olabilecektir. Ancak bu proje ok uzun vadeli olduundan, ncelikli olarak Trkmenistan-Trkiye Doalgaz Boru Hattnn gerekletirilmesi yoluna gidilmelidir. Trkmenistan Orta Asyann en byk doalgaz rezervlerine sahiptir. Trkmenistann ispatlanm gaz rezervleri yaklak 14.5-20 trilyon m3, yllk retimi 80-90 milyar m3, ihracat kapasitesi ise retimin % 90 dr. Trkmenistan doalgaz halen eski Sovyet sisteminden kalan boru hatlar ile eski Sovyet Cumhuriyetlerine ve yine ayn gzergahtan ksmen Avrupaya sevketmektedir. Bu projenin gereklemesi halinde; Trkiyede doalgaz kullanm artacaktr. Trkiye ve Avrupa iin Rusya ve Cezayir gazna bir alternatif salanm olacaktr. Boru Hatt boyundaki yerleim merkezlerinde hava kirlilii nleyecektir. Yeni i imkanlar salanacaktr.

Bu nedenle lkemizde ekonomik ve siyasi g kazandracak uluslar aras ham petrol ve doalgaz boru hatt yatrmlarna nem verilmesi bu yatrmlarn gerekli tevik tedbirlerden faydalanlabilmesi iin her trl yasal dzenlemeler derhal yaplmaldr. lkemiz, kendi ihtiyalar dnda Bat lkelerinde doalgaz ihtiyacn karlamak zere Trkmenistan-Trkiye Avrupa Doal Gaz Boru Hatt Projesi iin kaynaklarn seferber etmelidir. anakkale ve Trakya zerinden Avrupann doalgaz ihtiyacnn karlanmas mmkndr. Petroln batya tanmasnn EKONOMK YNnden ok TEKNK YN, zellikle POLTK YN zerinde sava verilirken, doalgaz iin daha hzl gelimeler olmaktadr. nk doalgazn, Gnlk hayatn dorudan iinde olmas Direkt olarak kullanlmas abucak tketilip satlmas Paraya ok abuk dnmesi evreye uygunluu

Gibi ekonomik ve evreci zellikleri, onun ncelikle zlmesini gerektirmektedir. Avrasya boru hatlarnn gerekletirilmesi iin yaplacak almalarn neticelenmesi Trkiyenin stratejisine baldr. Trkiyenin konumunun uygunluu adeta rakipsiz olmas bu gnlerde boru hatlarnn yapmn ve gerekletirilmesini baz lkeler engellemektedir. Zira Trkiye Hazar Petrolleri ve boru hattndan il etapta 5 milyar dolar kazan salayacak, stelik de boru hatt Trkiyeyi dnya lkelerinin gznnde stratejik ve politik adan ayrcakl bir konuma oturtacaktr. Dnya devletleri bir yandan doalgazda Rusya ve Cezayir, petrolde Ortadou bamlln ortadan kaldrmak iin, dier yandan da stratejik stnlk ve balantlar kurmak iin ura vermektedirler. Trkiye boru hatlarn, bir fizibilite hazrlama ve finansman meselesinden karp retici ve tketici lkelerle anlaarak ve btn imkanlarn seferber ederek sonuca ulamay baarmaldr. retici dou lkeleri, manevi ve tarihi balar nedeniyle Trkiyede siz bizim yaplanmamza, kaynaklarmzn kullanmna nclk ediniz ki biz de bir ksm lkelerle blgesel ittifaklar kuralm btnleelim diyorlar. Trkiye milli politikalar uygulamak yerine pein hkmlerle batnn yannda olmaktadr. Bu durum her zaman byle olduu iin Trkiye batnn yeni mevziler kazanmasna sebep vermekten baka ie yaramamaktadr. Teslimiyeti politika her zaman zararla sonulanacaktr ve bugne kadar da byle olmutur. Petrol boru hatlar konusunda Trkiye-Irak boru hattn iletmeye kapatmas ile Trkiye gvenirliinde zaafa uramtr. Mevcut istikrarszlklar ve ilerde doacak karklklar yznden Trkiyenin boru hatlarn kapatmayaca yetkililerce taahht edilmelidir. (ayet Krfez Savanda Iraka kar yer almsak bunun pein pazarlndan biri boru hattnn ak tutulmas olmalyd. Ya da scak savatan sonra hemen almalyd. Bu sayede Trkiye payna deni ald gibi artan gelirden Iraka ambargoya ramen insani yardm yapmay daha fazla salam olurdu.) Petrol tamacl konusunda Egenin Kuzeyden Karadenize almas konusunda, Yunanistann bir dnya lkesi olma gayretleri, batllarn destekledii bir olgudur. Yine buna benzer bir gayreti de Karadeniz Ekonomik birlii Tekilatna balklama atlamasdr.

Yaplmas Gereken Olgular 1- Trkiye lkeler arasnda doal iletiim iinde olmas, dier yandan blge lkeleri ile manevimaddi balar nedeniyle daimi artlara gre gndemi belirlemeli, uluslar aras projeler gelitirilmelidir. 2- Yakn tarihimizden ders alarak ileriye ynelik lke gvenliini salayacak stratejik hedeflere ynelik politikalar uygulanmaldr. 3- artlar Trkiyenin byk lider lke olma konusunda gndeme getirmektedir. Frsatlar akllca deerlendirilmelidir. Yurtta Sulh Cihanda Sulh ilkesi ancak bu frsat iyi kullanacak Trkiyeye baldr. 4- Birok ileri kendi gc ile baarm bir millet olarak lke imkanlarmzla kendi ticaretimiz iin doruluu ve isabetlilii ok iyi tarttmz ve karara baladmz yollardan petrol ve doalgaz boru hatlarn demeye balamalyz. Nasl bir dev GAP Projesini kendi gcmzle devreye alm isek bu projeyi de rahatlkla yapabiliriz. 5- Boru hatlaryla ilgili fizibilite, proje yapm ve iletme faaliyetlerinde etkin grev yapabilecek nitelikli personel yetitirilmesine nem verilmelidir. 6- Boru hatlarnn projelerini hazrlayabilecek, mavirlik yapabilecek yurt ii mhendislik ve mavirlik kurulular destekleyip, tevik edilmelidir. 7- Boru hatlar ile ilgili gerekli standartlarn hazrlanmasna hz verilmelidir. 8- Trkiye-Irak boru hattn derhal amalyz. Kapatlmas hata ve gereksiz olan bu hattn faaliyete gemesi iin sebepler her geen gn daha iddetli olarak vardr. 9- Anari-PKK belas derhal halledilmelidir.

Bir ok uluslar aras toplantlarda boru hatlarnn Trkiyeden gemesi kararlatrlm, ancak 5 kg bir dinamitle bir anaristin halledecei hat gvensizdir denilerek kararlardan vazgeilmitir. Bu byle olmutur ama yanl olduunu anlatmamz iin Irak boru hattn amalyz. PKK y bitirmeliyiz. Yukardakiler yaplmadan veya salanmadan yani enerji olmadan mutluluk ile bugnk yksek hayat standard ve konfor dahil hibir eyin olmayaca aktr. Trkiye su politikas ile petrol ve doalgaz boru hatlar (200 trilyon TL akacak Hazar Petrolleri) projesinde, dier lkeleri de yanna alarak Bilgi a dediimiz 21.yzylda siyaset ve jeopolitik boyutu nemli olan SUPOLTK ve PETROPOLTK projelerini gerekletirdiinde Trkiyenin de ehresini deitirecek olan doalgaz, an yakt olma zelliini devam ettirecei gibi, Trkiyeyi 21. Yzyln ve bilgi ann lider lkeleri arasndaki yerini almasn salayacaktr.
5.5. KONUTLARDA DOALGAZ TESSATI VE UYGULAMA ESASLARI

lkemiz iin yeni bir enerji kayna olan doalgazn kullanm eskilere dayanmaktadr. 1960l yllardan itibaren doalgaz ABD, Kanada, ngiltere, Fransa, Almanya ve Hollanda gibi birok lkede yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Yaplarda mekanik tesisatn tasarm hizmetleri makine mhendisliinin zel bir dal olan tesisat mhendislii tarafndan yrtlr. Doalgazn lkemizde yaygn bir biimde kullanlmaya balanmas yaklak 2,5 milyar dolar mertebesinde bir i hacmi yaratmtr. Bu byk pazarn cazibesine kaplan dier mhendislik dallar da doalgaz tesisat tasarm hizmetlerine soyunmulardr. Hazrlanmakta olan yaplarda doalgaz i tesisat ynetmeliine bu hizmetleri baka mhendislik dallarnda da geniletecek ekilde maddeler ilave etme abalar vardr. Bu son derece yanl ve sakncal sonular douracak bir giriimdir. Yasal olmayan bu giriim nlenmelidir.

Yap projelerinin tasarm mimar, statik , mekanik, tesisat ve elektrik mhendislerinden oluan bir ekip tarafndan gerekleir. Her tasarmda creativity yaratclk ile innovation yenilik aranr. Tasarmda profesyonellik esastr. Profesyonellik, mkemmeli yakalamak iin kiisel retim kalitesini arttrmak demektir. Yap tasarmnda, tasarmc ekibin kayna dkmantasyondur. Dkmantasyon, yatrmc istek ve verilerinden balayarak; standartlar, artnamleri, ynetmelikleri ierir. Tasarmda, yap zelliini ve fonksiyonuna bal yardmc mhendislik, uzmanlk, mavirlik destekleri lzumludur. Teknolojik projeler, shopdrawingler imalat projeleri olarak isimlendirilen hizmetler tasarmda yapm srecinin btn zorunlu standartlarna uymak zorundadr. Zorunlu standartlar, yapda dayankllk, can, mal gvenlii, yangn, deprem, afet nlemleri ile salk, hijyenik, ekonomi, enerji kurallarnn yan sra, yakt, gaz, toz, toksin, grlt, titreim, elektrik, asansr, kullanm rizikolarn nleyen standartlardr. Bu kurallar dnda imar yasalar, yerel ynetim ynetmelikleri, evre etkinlikleri koruma nizamnameleri, tasarm etkiler. Dolaysyla yapda tasarm, bilim, teknik, sanat ve toplu yaam dzeninin kltr ve yasalarna dayal paralanmaz bir olgudur. 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren, medeniyetin geliimine paralel olarak, teknolojinin akl almaz geliimi, ileri lkelerde byk aratrma ve gelitirmelere neden olmutur. Bat dnyasnda, binlerce kuruluta alan bilim adamlar, teknisyenler insanolu ile ilgili her konuda ideali bulma yarmasna girmiler, bulularn toplum hizmetine sunmulardr. nsanolunun barna olan yaplarda, lkelerde zorunlu hale gelen koullar, uluslar aras kurulular vastasyla beynelminel standartlara dnm, birok lkede uyulmas zorunlu artlar olarak kabul edilmitir. Bu geliim tasarm tekniini etkilemi, hizmeti profesyonelletirmi, uzmanlk denetim ve kontroln salamtr. Bugn Bat lkelerinde bu sistem en basit, en dzgn ekliyle uygulanmaktadr. yle ki; profesyonel ekip tarafndan retilen projeler yetkili uzmanlarn oluturduu egdml bir merci tarafndan en ksa srede incelenip vize edilmekte, mesuliyette mtesessil olarak katlm salanmaktadr. Bu projelerin tatbikatnda ise yetkili sorumlu firmalar ykml klnmakta, ayn tarzda uzmanlar tarafndan denetim ve kontrol gerekletirmektedir. lkemizde yap teknolojisinde zorunlu standartlarn eksiklii daima hissedilmitir. Gnmze dek yapda denetim sadece dayankllk, deprem ve afet sorunlar erevesinde ele alnm, toplu yaam dzeyinde zorunlu olan can, mal, yangn, kaza, iletme ve ekonomi standart ihmal edilmitir. Mevcut yangn ynetmeliklerimiz sivil savunma uzmanlar tarafndan hazrlanan nizamnameler olup incelendiinde grlecei zere esas, zerine yangn kelimesi yazlabilecek 6 adet su kovas, kazma-krek ve yangn dolab gereksinimine dayanmaktadr. Nfusumuzdaki hzl art, krsal alanlardan ehirlere g ve ehirlerin salksz geliimini yaratm, buna paralel olarak, yapm srecinde yap malzemeli imalat, taahht ileri, yapda iilik, mhendislik hizmetleri ok geni alana yaylmtr. Bu geliimde kabul edilebilir bir kalite tutturulamam, zorunlu standartlar gerekli klnmam, sorumluluk, denetim ve kontrol yeterli dzeyde yaplmamtr. Bu nedenlerle, lkemizde ylda % 6 ile % 10 snrlarna ulaan hzl bymenin ekonomide salad geliime karn hizmet sektrnde uzmanlk ve ihtisasa dayal geliim yeterli olmam, birok alanda olduu zere, teknik alanda da ileri teknoloji ilkelerine uyum salanamamtr. Yetersiz retim ve imalat, uzmanlktan uzak hizmet sorunu olarak ortana kan verimsizlik, savurganlk, mal ve can gvenlii, faturalar devlete, dolaysyla topluma kmtr. Btn bu kayplar

lke ekonomisini, geliimini etkilemi, amaca yanl yollardan ulam yntemi, byk kargaaya ve sorunlara neden olmutur. Bu ortamda siyasi otorite, kamu kesimi, Anayasal kurulular, dernek ve birlikler yerel ynetimleri; arzulanan disiplini kurmak, denetimi salamak amacyla zaman zaman ynetmelik ve artnameler karmlar; ancak yetkileri snrlarda kalmayp, lke apnda yeni usul ve dzen getirme amacna ynelmilerdir. Dolaysyla birbirinden kopuk, egdmsz, koordinasyonsuz mstakil ynetmelikler uygulamada eitli sorunlar dourmutur. Bu konuda mevcut durum analizinin ok objektif yaplarak deerlendirilmesi gerekir. Kanmzca tasarm, denetim, kontrollk hizmetleri uzmanlk ve profesyonel mhendislik katks olmadan yaplamaz. Diploma yetkisi ile yaplan retim brokrasi engelleri aan i bitirici grnml yntemdir, ticari arlkldr. in yrtlmesi iin aracla, bitirilmesi iin tankla dayanr. Bu ortamda mhendis ve mimarlar i takip ederlerken ressam teknisyenler proje yaparlar. Sonularn da cezasn lkemiz der.
YAPILARDA MEKANK TESSATIN TASARIMI

Yap tasarmnda mekanik tesisat mhendislii hizmetleri, makine mhendisliinin zel bir dal olan tesisat mhendisleri tarafndan yrtlr. Tesisat mhendislii hizmeti, yap mimarisi, statik, aydnlatma ile balayan tasarm ekibinin zinciridir. Istma, havalandrma, shhi tesisat, mutfak, amarhane, pis su, temiz su, bahe sulama gibi konfor ve servislerinin yansra enerji retim, enerji tasarrufu, iletik akkan, akkan ebekeleri, basnlandrma, zonlama ve benzeri mhendislik hizmetlerini yrten ekibin grevi yap fonksiyonuna uygun konfor yansra yangn, salk, hijyenik. can, mal gvenliini salayan, grlt, kaza, titreim, toz tedbirlerini alan, tosin, gaz ve pis hava sirklasyonunu ortadan kaldran, emniyet tedbirlerine uyan prensipleri ve sistemleri uygulamaktr. Bu grev yapda aadaki zorunlu standartla uyularak yaplr. Yapda mekanik tesisat sisteminde uyulmas zorunlu standart 1. Is yaltm, enerji tasarrufu, 2. Yap ii taze hava koullar, 3. Yap ii pis havalarn atlmas, WC lavabo hacimlerinin havalandrlmas, 4. Yap doal havalandrma ve doal aydnlatlmas, 5. Yap ii elektrik tesisat emniyet standart, 6. Yangn standart, 7. Can gvenlii, sigorta koullar, mal gvenlii artlar, 8. Salk standartlar, 9. Hijyenik artlar, 10. Yakacak depolama ve yakma ynetmelii, 11. Yakt depolama ve yakma ynetmelii, 12. ehir gaz branman ve i tesisat ynetmelii 13. LPG gaz depolama, muhafaza, kullanm ynetmelii, 14. Doalgaz branman ve i ynetmelii, 15. Basnl gazlar ynetmelii, 16. Buhar tesisat ynetmelii, 17. Primer devre akkan basnlandrma datm, kullanm ynetmelii, 18. Atklar ve pis su giderleri ynetmelii. Yukarda bahsi geen standartlar dnda imar yerel ynetim ykmllklerinde olan hizmetlerde, yap tasarmnda gerekli zorunlu ynetmeliklerin hazrlanmas kontrol ve vizesi, yapya balant, test ve imalat kontrol, iletme ruhsat ykmll belediyelere ait devredilemez bir grev ve sorumluluktur. Yap i tesisat ynetmeliklerinin de hazrlanmas grevi bu kurululara aittir. Bu kurulular yetkili ve sorumlu firmalarn imalat yapmasn salar. Sigorta nizamlarna uygun kullanm msaadesi ve ruhsat

verir. Bu grevin dnda (mimari, statik, tesisat, elektrik) yap projelerinden farkl su, kanalizasyon, havagaz, doalgaz projeleri retemez, rettiremez, tasdik zorunluluu iin yeni yaptrmlar koyamaz. Belediyeler dndaki kamu kurulularnda zorunlu standartlarda grevleri ayn ekildedir. Salk tekilatlar, itfaiye rgtleri, enerji komiteleri ve benzeri kurulular bamsz kurulu stats yerine kontrol ve denetim dizgisinde mtereken yerlerini alrlar.
DOALGAZ TESSATININ DURUMU

lkemizde; s enerjisi retiminde yeni uygulanmaya geilen doalgaz sistemi byk bir geliime neden olmutur. Rusyadan temin edilen doalgaz nakil hatt ok ksa srede byk ehirlerimize ulam ncelikli sobal evlerde, mutfaklarda yaplan dnm, evre kirlenmesi, kullanmnda kolaylk ve ekonomik oluuyla yaplarn stma sistemlerinin zorunlu dnmne ulamtr. stanbul, Ankara gibi byk ehirlerimizde balayan bu uygulama yakn bir zamanda zmir,Bursa, Eskiehir gibi byk ehirlere yaylacaktr. Doalgaz uygulamas, Ankara, stanbul, zmir gibi byk ehirlerde yaklak bir milyon aboneyi ilgilendirmektedir. ehir ebekeleri, yap i tesisat, kazan dnm ve yenileme, mhendislik hizmetleri ile bu yatrmn mali portresi 2,5 milyar dolar mertebesindedir. Bu cazip pazar, yerel ynetimlerde tekilatlanma dnda yzlerce imalat, ithalat, temsilci, bayii firmalarn remesini salam, adetleri bine yakn proje, taahht mhendislik firmalarn dourmutur. Serbest rekabetin ana kural tccar gibi dnmektir. Ekonominin birimi olan para, deiim ve kazanta kural tanmaz. Pastadan pay kapma yarnda ister istemez usl ve kurallar inenir. lkemiz, doalgaz sisteminde arzulanmayan bir duruma dmektedir. Nitekim, lkemizde doalgaz uygulanmas dikkatle incelendiinde bu hususlar kolayca grlr. 1. Bata TSE olmak zere BOTA, GDA, EGO gibi kurulular doalgaz uygulamasna hazrlksz yakalanmlar, uluslar aras standartlara uygun ve lke standartlarna adapte edilmi ynetmelik ve artnameleri hazrlayamamlardr. 2. Yerel ynetimlerin ehir ebekelerini tesisle ykmleri ngiliz ve Fransz firmalar know-how hizmetlerinde cimri ve ekimser davranmlar, yap ii ynetmeliklerde yardmc olmamlar, ykmllk ve sorumluluktan kanmlardr. 3. ehir ebekelerinin yapm, datm ve bina balant hizmetlerinde yerli mteahhit firmalar yetersiz kalmlardr. 4. Anayasal kurulular olan meslek odalar, birlik ve dernekler ile kamu kesimi yetkili kurulular mterek dayanma iinde usul ve kurallar vazedememiler, yanl uygulama ve yntemleri engelleyememilerdir. 5. Yerel ynetimler yukarda bahsedilen hazrlksz ortam iinde ykmllklerini ehir gaz kurallar ile yrtme zorunda kalarak balangta havagaz i ynetmelii ile konuyu ele almlar, eksik ve noksanlar zamanla tamamlamaya almlar, sorunun tek mercii olmalar nedeniyle yeni usul ve dzenle brokrasiye boulmulardr. Ayrca; kstl btelerine yeni bir olanak salayan bu sistemde, her gn deien kurallar koyarak imar ncesi doalgaz projesi, dnm ve uygulama ruhsat projesi, test, kontrol, iletmeye alma, kullanma izni gibi kademe yorucu, zaman kaybettirici, ekilci proje ve brokratik yntemlerle belediyeye daire bana 2-3 milyona malolan gelirler salam, gnlk 100-200 milyona bal olan bu gelirlerini gelitirmeye zen gstermilerdir. 6. in kapsamnn gelimesi, BOTA, GDA, EGO kapasitesini aarak tasarm ve uygulama hizmetlerini yerel ynetim destek ve ortaklnda ara irketlere, irketler pilotluunda serbest sektre devretmi, bu geliim stanbul ve Ankara byk ehirlerinde doalgaz mhendislik ve mavirlik firmalarnn kurulup oalmasna yol amtr.

Doalgaz mhendislik ve mavirlik firmalarnn hizmeti, teknolojik tasarmda yap balants ve enerji retim cihazlarnn seim snrnda kalmayarak, tesisat tasarm hizmetleri ve sorumluluklarna duhul etmi, kazan dairesi tertibi, boru gzergah, havalandrlmas, elektrik tesisat gibi yap tasarm hizmetlerini kapsamtr. 7. Makine mhendislik hizmeti dnda; s enerjisi, datm, ebekeler dizilmesi, enerji retimi, ekonomisi, geri kazandrlmas, basnlandrma, zonlama, imalat ve montaj gibi birok dallar ierdiinden ve alanlarn uzmanlk kollar olutuundan, bu geni alan iindeki hizmet ve ykmllkleri, kimya, petrol, ziraat, gemi makine, orman mhendislik kollar ynnden cazip grlm, imalat, retim, montaj, test, kontrol gibi ihtisas alanlar dnda yap tesisat tasarm mhendislik hizmetlerini (destek grdkleri kurulu ve odalarn teviki ile) yapmaya soyunmulardr. Yap tasarm projeleri dnda uzmanlk alannda teknolojik projelerle, imalat projelerinin antiye detay ve imalat projesidir. Bir tp mhendisinin hastane ekipman, hijyenik, salk projelerini, bir yangn uzmannn yap yangn zonlarn, bir peyzaj mimarnn bahe sulama blgelerini, bir mutfak uzmannn mutfak ak projelerini izmesinden ve bunlarn ana tesisat projesi prensiplerine uymasndan farkl deildir. Aksi taktirde, yap tasarm oluturan imar, statiker, tesisat, elektrik projeleri dnda yangn, hijyenik,salk, gvenlik, toksin ve zehirli gaz, basnl kap ve tesisat, mutfak, amarhane, kanalizasyon atk ve benzeri bir sr projelerin yap tasarmndan ayr dizayn, tetkik ve tasdiki gerekecek, sistemin dizgi ve disiplini bozulacak, zaman, yatrm, iletme kayplar dnda sorumluluk, denetim sorunlar doacaktr. Mesleklerin saaklanp i ie girdii, uzmanlk alanlarnn doduu amzda, tasarm zincirini belirli kriterler iinde disipline etmek, kendi gruplarndan kopmadan uzmanlk kollarn desteklemek daha salkl bir yol olacaktr. Bu nedenle doalgaz sisteminin teknik sorunlarn fazla abartmadan bugne kadar olduu gibi havagaz ynetmeliklerine benzer tarzda zmlemek yegane doru yoldur. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl grev ve yetkileri dorultusunda; 1953 ylnda yrrle giren Havagaz Ynetmeliine doalgazn eklenmesi almalarna balam, bu amala Bayndrlk Bakanl, TSE, Trk Mimar Mhendisler Odalar Birlii, BOTA, GDA, EGO ve benzeri kurululardan tekil edilen komisyon vastasyla Yaplarda Doal Gaz Ynetmelii taslan hazrlamtr. ncelendiinde zorunlu standart ve ynetmelikler kapsamnda ele alnacak tasarmc, imalat, yapmc, iletmeci ve kullanc tarafndan dikkate alnmas gerekli kural ve koullara ek, mesleki hizmetleri dzenleyen, mhendislere ksa eitimle yeterlilik belgesi veren, uzmanlk alanlarn arptc tanmlayan, yap tasarmnda mekanik tesisat hizmeti ve ykmll tayan makine mhendislik hizmetlerini kimya, petrokimya, gemi makine, ziraat, makine mhendislerine yaptrmay salayan maddelerin eklendii grlr. Mhendislik hizmetlerinde, ilgili temel eitim ve diploma yetkisi sonras geliim profesyonellie eriim, uzmanlk ve mavirlik; bireysel bir geliimdir. Tecrbe deneyim ve retimle salanr. Yetkililer tarafndan kontrol edilir, tescil edilir. Ancak, mesleklerin uzmanlk konularnda birbirine yatay gei olamaz. Mesleklerin kurs ve eitimle sertifikalamas ynetmeliklerle belirlenemez. htisas alannn tespiti ve yetkililerinin, sorumluluklarnn snr Anayasa erevesinde yasalarla belirlenir. Bu bakmdan makine mhendislik hizmetinin zel bir dal olan tesisat mhendislii tasarm hizmetlerini baka mhendislik ve bilim dal mesleklere yaptrma teebbs fevklade yanl, sakncal ve yasal olmayan bir anlay ve yntemdir.

5.6.DOALGAZ LE ALIAN ISITICI CHAZLAR

"Doal gaz ile alan stc cihazlar", gerek mahal (oda) stclar gerekse su stclar olarak ev tipi (domestic), doalgaz yakan cihazlardr.
Doal gaz zellikleri-Istc Dizayn

Bilindii gibi ithal edilecek Rusya doalgaznda; - %98,6 orannda Metan bulunmakta olup, - Alt sl deer Hu : 8085 kcal/m3 olarak bildirilmektedir. - Alev scakl dier yaktlara gre olduka yksek (19000-2000 0C) olup, yanma sonu hasl olan duman gazlarnda yksek hidrojenden dolay nemli miktarda su buhar mevcuttur. Yksek alev scaklna ramen "nm-radyasyon iddeti" olduka dktr. Doalgazn ksaca anlatlan bu zellikleri stc cihazlarnn; - Yanma odalar, - Is transfer yzeyleri (eanjrler) ve - Atk gaz kanallar dizaynnda mamln gvenilir kalite seviyesinde ve ekonomik olmas yannda yksek bir sl verimle almas asndan dikkatle gznnde bulundurulmas gereken unsurlardr. Doalgazda kkrt bulunmamasndan dolay (eser miktarda) yanm sonu hasl olan gazlarda slfrl oksitler veya slfrl asitlerin dier yaktlarda (kmr, motorlu,fuel-oil) olduu gibi stc yzeylerinde korozyon yapmas ihtimali yoktur. Ancak yksek oranda su buhar ihtiva ettiinden gerek iletme koullarnda gerekse dizaynnda nlemler alnmas gereklidir. (letme artlarnda atk gaz scakl olarak 110 C'nin altna drlmemesi veya stc eanjrleri ve atk gaz kanallarnn uygun malzemeden; pik dkm, paslanmaz elik, emaye/inko/alminyum kaplanm kaliteli sa gibi imal edilmeleri gerekmektedir.)
Doalgazl Istclarda Yakclar (Brlrler) ve Genel Emniyet Dzenleri

Doalgazl stclarda kullanlmakta olan yakclar (brlr) balca 2 tiptir (yanma havasnn teminine gre): 1. Atmosferik basnl brlrler: (Istma yklerine gre 5.00 kcal/h ile 500.000 kcal/h arasnda imal edilmektedir) 2. Yksek basnl (hava flemeli) brlrler: Istma ykleri 10.000 kcal/h ile 30 milyon kcal/h arasndadr. Yanma iin gerekli hava bir fan vastas ile ortamlara emilerek gaz karm blgesine belirli bir basn flenmektedir. Yksek basnl brlrler, atmosferik basnl brlrlere gre daha sesli alrlar.
GENEL EMNYET DZENLER

Doalgazla alan tm stclar " genel gvenlik kurallar" gereince aada belirtilen konularda kesin emniyet salayan dzeneklere haizdir. - Gaz ve duman gaz geen paralarda szdrmazlk, - Ateleme ve alev snme emniyeti, - Alevin stabilizasyonu ve alevin devamll.

Herhangi bir gaz kaa ihtimaline kar, stc dizaynnda ve imalatnda gerekli tedbirler alnmtr. Gaz kaak kontrollar retim safhasnda kalite kontrol tarafndan % 100 olarak yaplmaktadr. Ateleme elle (kibritle veya bir akmakla) yaplabildii gibi otomatik olarak da (programl) gerekletirilebilmektedir. Brlr alev almad zaman veya herhangi bir sebeple alev sndnde ana gaz girii otomatik olarak kesilmektedir. Yine cihazn emniyetle alabilmesi iin alev stabilizasyonu ve alevin devamll arttr. Gerek atmosferik gerekse flemeli brlrlerde dizayn itibariyle alev stabilizasyonu salanmtr. Gazlarn atk gaz kanalndan darya atld kesitlerde ani yn deitiren rzgar etkisi ile "geri tepmeler" meydana gelebilmektedir. Bu ise alevin snmesine sebebiyet verebilir. Bunun nne gemek iin cihazlarda "davlumbaz" tabir edilen paralarn zel dizaynlarda olmas gereklidir. Istclarda bu da salanmaktadr.
DOALGAZLI ISITICILARIN GENEL SINIFLANDIRILMASI

Domestic (ev tipi) gayeli doalgazl stclar balangta 3 ana grupta toplamak mmkndr: 1. Mahal (bina, kat, oda) stclar, 2. Su stclar, 3. Birleik (kombi) stclar.
Mahal (bina, kat, oda) Istclar

Bu snfa giren stclar bilinen bir tarifle 2'ye ayrlrlar: 1. Direkt sistemli stclar (sobalar, konvektrler), 2. Endirekt sistemli stclar (kat kaloriferleri, merkez kalorifer kazanlar).
Direkt Sistemli Istclar (Sobalar, konvektrler)

Bu tip stclar doalgazn yaklmas sonucu meydana gelen s enerjisini direkt olarak mahal havasna transfer eden stclardr. Bunlarn en canl rnekleri "soba" veya "konvektrler" dir. Bu stclarda yanma havasnn temil edilme ekli, yanma ve atk gazn atlma durumuna gre 3 ayr kategoriye ayrlrlar; 1. Konvensiyonel (baca) balantl stclar (doalgaz sobalar) 2. Balansl/hermetik tip stclar (sobalar, konvektrler) 3. Katalitik yanmal stclar 1.Konvensiyonel (Baca) Balantl Istclar: Bu tip stclar yanma iin gerekli havay bulunduklar ortamdan alrlar. Yanma sonu hasl olan gazlar eanjrden geerek davlumbaz vastasyla bir bacaya verilirler. Istma gleri genelde 5000 kcal/h 'tr. (Yaklak 50 m2 yer str). Isl verimleri % 75 civarndadr. Yanma odalar ve eanjrler emaye kapl kaliteli sa olduu gibi pik dkmden de yaplabilmektedir. 2. Balansl Hermetik Tip Istclar: Bu tip stclar yanma odal stclar olarak da anlmaktadr. Yanma iin gerekli hava bina dndan alnmakta, yanma gerekletikten sonra duman gazlar eanjrden geip temiz hava ile karmadan dar atlmaktadr. Bu sistemlerde yanma iin oda iindeki hava kullanlmam olmaktadr. Bu tip cihazlar genelde 2000-2500 kcal/h olarak retilmektedir. Bu tip cihazlarda da yanma odalar ve eanjrler emaye kapl kaliteli sa (yanma odalar) ve alminyum (eanjr) olabildii gibi pik dkmden de imal edilebilmektedir. Odann snmas genelde tabii

konveks yn (ksmen radyasyon) salanmaktadr. Ancak baz cihazlarda (konvektrlerde) bir fan kullanlarak cebri konveksiyon ile de oda stlmaktadr. 3. Katalitik Yanmal Istclar: Bu tip stclarda brlr vazifesini "Altn Radyum veya Platin" tuzlar emdirilmi "seramik elyaf" esasl malzeme grmektedir. Enjektrden kan gaz hava ile kararak bu malzeme zerinde (CO) karmayacak ekilde yanmaktadr. Grld gibi bu malzeme yanmaya katalitik etki yapmaktadr. Atk gazlarda salk asndan zararl madde iermediinden yanma gazlarnn baca veya darya verilmesinde bir saknca grlmemektedir. Bu tr cihazlar max 2600 kcal/h stma gcnde imal edilmekte olup ayn cihazlarda 2100 ve 1700 kcal/h glerine de kademe kademe ayarlamak mmkndr.
Endirekt Sistemli Mahal Istclar

Bu tip stclar nce ilerinden geen bir akkan (genellikle suyu) strlar. Daha sonra bu akkan (su) ikinci bir stc yzeyde (radyatrlerde) dolaarak mahal havasn str. Bu tip stclara en iyi rnek kazanlardr. Doalgaz yakl stma kazanlarn da 2 blmde incelemek mmkndr: 1. Mnferit stma salayan kazanlar (kat kaloriferleri) 2. Merkezi stma salayan kazanlar (bina kalorifer kazanlar)
1. Doalgazl Kat Kaloriferleri

Doalgazl kat kaloriferlerinin en yaygn olan tipleri atmosferik brlrler ile alanlardr. Bu tip kazanlar ak yanma odal (baca balantl) olduu gibi, kapal yanma odal (hermetik balansl) olarak da imal edilmektedir. Konvansiyonel (baca balantl) azm yanma odal sistemlerde sl g 6000 kcal/h'e kadar ulaabilmektedir. Balansl tip kat kaloriferli ise (tabii ekili olarak) 20.000 kcal/h' e kadar retilmektedir. Her iki tip kazan elik eanjrl olduu gibi yaygn olarak dkm dilimli eanjrl olarak da imal edilmektedir.Bu tip kazanlarn yksek sl verimlilii yannda korozyondan (youan su nedeni ile) etkilenmeyen dk duman gaz scaklnda alma gibi avantajlar bulunmaktadr. Yine bu tip kazanlar demeye oturtulduklar gibi, nadiren duvara da aslabilen tiplerde retilebilmektedir.
2. Merkezi Istma Salayan-Kalorifer Kazanlar

50.000 kcal/h stma kapasitelerinden 1.000.000 kcal/h stma kapasitesine kadar imal edilen bu tr kazanlar genelde flemeli (fanl, Yksek basnl) doalgaz brlr ile almaktadr. Monoblok gvdeli elik kazanlar yaplabildii gibi, dilimli dkm kazanlar da yaygn olarak retilmektedir. flemeli brlrl bu tr kazanlarn yannda, baz Kuzey Avrupa lkelerinde (bilhassa Hollanda'da) yine ayn glerde (1.000.000 kcal/h' e kadar) atmosferik brlrle alan kazanlar retilmektedir.
Doalgazl Su Istclar Ani Su Istclar (ofbenler)

Genelde dakikada 10 veya 13 litre scak su (t 25 0C) retirler. Atmosferik brlrldrler. Gce gre gaz ayarl olup, basn deiikliklerinden etkilenmeyecek tarzda (su sellektrl) dizayn edilen tipleri vardr. Dier tiplerden biri ise k scakln (350 - 550 C aralnda) istenilen deerde tutan "termostatik" ofbenlerdir.

Depolu S Istclar (Termosifonlar)

Bu stclar genel olarak 50, 80, 100, 125 ve 150 litre su kapasitelerinde retilmektedir. Termostatik kontrolludurlar. Monoblok poliretan ile izole edilmilerdir. Atmosferik brlr yanma odas ekline uygun olarak daireseldir.
BRLEK (KOMB) ISITICILAR

zellikle apartman dairelerine uygulanan doalgazl kat kaloriferi ve kullanma scak suyu retimi iin bir baka alternatif zm ise, kombi duvar tipi cihazlar olarak isimlendirilen atmosferik brlrl ani scak su retelerdir. Bu cihazlar ekil olarak ofbenlere ok benzerler ve hem 90-70 0C stma scak suyunu, hem de 60 0C kullanma scak suyunu birlikte retirler. Duvar tipi kombi cihazlarda genellikle brlr paslanmaz elik, stma ve s deitirici yzeyleri bakr veya bronzdan yaplr. Bu cihazlar ofbenler gibi duvarlara aslarak monte edilir. Sirklasyon pompalar ve kapal genleme depolar kendi iindedir. Bu yzden ok az yer kaplarlar. Cihaza sadece kalorifer ve kullanma scak suyu boru balants yaplr. Dolays ile tesisi kolaydr. Bu cihazlarn avantajlar zetlenirse: a) Ucuz cihazlardr. lk yatrm maliyeti dier zmlere gre nemli lde dktr. b) Hem stma, hem de scak suyu temini ayn zamanda mmkndr. c) Az yer kaplarlar. Montaj kolaydr. d) Sirklasyon pompas ve kapal genleme tank kendi zerindedir. Bu cihazlarn dezavantajlar ise; a. Genellikle mrleri 3-5 yl gibi ksadr. b. Bakm giderleri genellikle fazladr. Her stma mevsimi sonunda baz para deiikliklerine ihtiya gsterebilir. c. Kapasiteleri snrldr (genellikle 20.000-25.000 kcal). d. Verimleri daha dktr. Katalog deeri olarak kombi verimi % 88 mertebesinde iken, Buderus villa kaloriferlerinde % 92dir. Dk yerlerde aradaki bu fark daha da almaktadr. e. Gelimi ve d hava kompansasyonlu bir otomatik kontrol sistemi kullanlmaz. Dolaysyla villa kaloriferlerine gre daha az konforlu ve kontrol sistemi olarak daha basittir. f. Basit bir sistem olduundan emniyet nlemleri de daha basittir. Kat kaloriferlerindeki ift kontrol valfi, alev iyonizasyonlu emniyet dzeni gibi nlemler genellikle bulunmamaktadr. Duvar tipi kombi cihazlarn ilk bakta en nemli avantajlarndan biri ucuz olmalardr. Ancak mr faktrn gznne alan daha dikkatli bir ekonomik analizle kombi cihazlarn iletme ve bakm giderleriyle birlikte en pahal zm olduu grlebilir. te yandan mevcut apartmanlar kombi cihazlarla stlmak istendiinde, btn bina stlmadndan s kayb artacaktr. Bunu nlemek zere tavan, deme ve komu duvarlarn yaltm gerekir. Aksi halde baz dairelerde s kayb ve yakt sarfiyat daha fazla olabilecektir. Sonu olarak, kombi cihazlarn ekonomik dncelerden ok, zellikle yer sorunu nedeniyle tercih edildii sylenebilir. Mevcut kk apartman daireleri doalgazl kat kaloriferleri uygulamalarnda duvar tipi kombi cihazlar en iyi teknik zm oluturmaktadr.
GAZ KONTROL HATTINDAK ELEMANLAR a- Kresel Vana: Gaz hattna giren gaz elle kesmek iin kullanlr. Doalgazda kullanlmaya uygun vanalar olmaldr. b- Filtre: Gaz borularndan gelebilecek toz vs. pisliklerin hassas kontrol vanalarna zarar vermemeleri iin hattn banda kullanlr. Filtreler kaset iinde ykanabilir, sentetik, kat malzemeden yaplr. Filtre kapann zerinde diferansiyel manometre veya presostat balamak iin iki adet l nipeli bulunur.

c) Manometreler: Deiik kademelerde basnc grebilmemize yarar. zellikle basn reglatrnden nce ve sonra konulur. d) Basn otomatii (Presostat): Tesisattaki gaz basnc brlrn alabilecei minimum basn deerlerinin altna dnce selenoid vanaya kumanda ederek gaz beslemesini keser. Byk sistemlerde ayn zamanda st basnc kontrol eden ayr bir basn otomatii daha kullanlabilir. e) Basn reglatr: ebeke basncn brlrde gerekli sabit blme basncna drr. Giriteki basn ne kadar deiirse deisin, reglatr knda sabit bir deer elde edilir. Bu brlrn dzgn almas iin arttr. k basnc istee gre ayarlanabilir. Basn reglatr, ayn zamanda, kullanlacak doalgaz debisini de ayarlar. f) Manyetik Ventil (Solenoid vanalar): Gaz kontrol hattnn sonunda manyetik vanalar kullanlr. Bu vanalar brlr duruna gaz kesen, almaya balaynca da aan ana elemanlardr ve kesin szdrmaz olmaldr. Manyetik vanalarn eitli tipleri vardr. Ancak btn tipler hzla kapanmaldr (1 saniyenin altnda). Ama sreleri ise hzl veya yava olabilir. Ayrca manyetik vanalarn tek veya ift olmas sz konusudur. Solenoid vanalar normalde kapal ve yay geri dnl olmaldr. Avrupa'da bu vanalar voltajdaki % 10 deiiminde alacak ekilde retilmektedir. Ancak Trkiye artlarnda bu tolerans daha geni olmal ve magnet 150 volta kadar ekebilmelidir. Kontrol hattnda Alman normlarnda 300 000 kcal/h gcn zerinde iki adet manyetik vana kullanlmas zorunludur. Ancak bu snra varmadan da iki adet vana kullanm tavsiye edilir. Sadece sistem emniyeti artrlm olur. Oransal kontrollu hatlarda ise motorlu vana kullanlr ve elektronik veya pnmatik kontroll geen gaz debisi ayarlanabilmektedir. Bu durumda ayn zamanda hava debisi de uygun olarak ayr motorlu klapelerle kontrol edilir. g) Kombine manyetik ventiller: Daha nce de sz edildii gibi kk tesislerde gz kontrol hatt elemanlar yerine kombine manyetik ventil kullanlr. Bu cihaz basn reglatr, emniyet ventili ve manyetik kumanda vanasn birlikte ierir. Byk Sistemlerde Gaz Kontrol Hattndaki lave Elemanlar a- Gaz kaak kontrollu:Byk tesislerde manyetik veya motorlu vanalarn szdrmazln otomatik olarak test eden cihazlara gaz kaak kontrolu ad verilir. Bunlar basn veya vakum prensibine gre alr ve iki manyetik valf arasna balanrlar. Eer kaak varsa (30 lt/h'dan fazla) yakma sistemini durdurur ve alarm verirler. b- Gaz emniyet kapama ventili: Reglatrden sonra gaz basncnn ayarlanan deerin zerine kmas halinde bu vana kapanr. c- Yayl Emniyet vanas d- Pilot brlr hatt: Baz byk brlrlerde kazan iinde srekli bir pilot alevin yanmas istendiinde bu hat tekil eder. 5.7 DER ISITICILARIN DOALGAZA ADAPTASYONU

Dier yaktlar (kmr, motorin, fuil-oil, LPG) almakta olan stclarn doalgaz geldiinde, doalgazla alr hale gelmeleri mmkndr. ofbenlerde gaz ksm zerindeki baz paralarn (enjektr-meme, gaz ventili) deitirilmesi ile doalgaza adaptasyonu kolayca gerekletirilebilir. Kat kaloriferi ve kalorifer kazanlarnda ise sv yaktllar yalnzca uygun gaz brlr ile tehiz edilmelidir. Kat yaktl kazanlarn da doalgaza dnm mmkndr, yanma odalarnda gerekletirilebilecek deiiklikler ve uygun doalgaz brlrleri ile bu adaptasyon salanabilecektir. ofbenlerdeki adaptasyonlar gnmz koullarnda czi bir miktar cret karl bir servis hizmeti getirmektedir. Kazanlarda yukarda anlatlan adaptasyon ise maliyet optimizasyonu yaplmasn

gerektirmektedir. Burada kazann mr deiiklik iin gerekli brlr ve yanma odas deiiklii maliyetleri vs. gznne alnmaldr.
3.6. DOALGAZLI ISITMA SSTEMLERNDE YAKIT EKONOMS VE KONFOR SSTEMLER

Bilindii zere her geen gn daha da artan yakt giderleri, stma sistemlerinde ekonomik zmlere gidilmesini zorunlu klmaktadr. Isnmada yakt tketimini azaltmak en ucuz ve en iyi ekilde snmak, ncelikle doru ve yksek verimli sistem seimi ile balar. Genelde ihmal edilen veya gereken nem verilmeden kurulan sistemin iletilmesi ve yakt ekonomisi salayan otomatik kontrol sistemleriyle donatlmas en az sistem seimi kadar nemlidir. Yaplan aratrmalar iletilmesi tamamyla insan unsuruna braklan stma sistemlerinde, otomatik kontrol elemanlar kullanlmas halinde yakttan azami tasarrufun salandn ortaya karmtr.
Is Sistemlerinin Modernizasyonu ile Enerji Tasarrufu

Doalgaz doru uygulama bulabildii kadar salkl, gvenli, yksek verimli, ekonomik bir enerji kayna ve evre dostu bir yakttr. Uygulamalar, klima, soutma ve havalandrma sistemlerinde olduu gibi mhendislik birikimi gerektirmektedir. Mevcut stma sistemlerinin doalgaza dnmnde, deneyimsiz kiilerin yapt yetersiz teknik ett ve yanl uygulamalar neticesinde bir dizi mhendislik hatalar yaplmaktadr. Sistem seimlerinde ve uygulamada yaplan hatalar yakt sarfiyatlarnn artmasna neden olmaktadr. Ayrca kullanclarn eksik bilgilendirilmesi, yanl sistem seimi dier yaktlarda olduu gibi doalgazn da ekonomik kullanlmamasna neden olmaktadr. Istma sistemlerinin kurulu aamasnda, gemite yaplan hatalar, doalgaz uygulamalar esnasnda dzeltilmeli hatalarn tekrarlanmasna zen gsterilmelidir. Bu amala, doalgaz dnmnden nce mevcut stma sistemlerinin modernizasyonu amacyla aadaki hususlarn yerine getirilmesi gerekmektedir. a- Mevcut stma sisteminin ciddi bir teknik etd yaplmaldr. Mevcut sma sisteminin doalgaza dntrlmesi amacyla, cihaz seimi ve projelendirme ileminden nce sistemin kurulaca mahalde ciddi bir teknik ett yaplarak mahal koullarnn uygunluu, baca zellikleri, havalandrma koullar, mevcut stma cihazlarnn ekonomiklii tespit edilmelidir. Konusunda deneyimli uzman teknik elemanlar tarafndan yaplacak teknik etde gre hazrlanacak proje ile emniyetli, konforlu ve ekonomik bir sistem kurulmas salanacaktr. b- Istma sistemleri iin en uygun olan cihazlar seilmelidir. Eski tip ve gerektiinden daha byk seilmi kazanlar, gereksiz enerji kaybna neden olur. Kazan veya kat kaloriferleri deiimi yaplrken, cihaz kapasiteleri yeni tespit edilen s ihtiyacna gre seilmeli, iletme kayplar azaltlmaldr. c- Isl verimleri yksek olan cihazlar tercih edilmelidir. Yeni cihaz seimi yaplrken sistemde en yksek sl verimi verecek kazan veya kat kaloriferleri seilmelidir. Yksek kazan suyu ve baca k scaklklarna sahip, eski teknolojiye gre retilen kazanlar yerine, youma olumayacak deerlerde dk kazan suyu ve bacak scaklklarda alabilen sistemler tercih edilmelidir.

d- Bina s kayplar iyi bir yaltmla azaltlmal, zgl ve s kayplar drlmelidir. Bina veya konutun s izolasyonu uygun hale getirilerek, gereksiz s kayplarnn azaltlmas amacyla gerekli nlemler alnmaldr. Binann veya konutun s kayplar DIN 4701' e uygun olmaldr. e- Baca kayplarnn azaltlmaldr. Baca kesit hesaplar DIN 4705 Ksm I' e gre, projelendirme DIN 18160' e gre yaplarak bacalar uygun kesite daraltlmal ve izole edilmelidir. Eski kazan sistemleride baca ve kazan kayplar olduka yksek, kazann iletme verimi olduka dktr. Doalgaza uygun yeni stma sistemlerinde ise, daha dk yanma havasna ihtiya duyulmakta ve daha yksek CO2 deerlerine daha dk atk gaz k scaklklarna ulalabilmektedir. Bunun neticesinde de baca kayplar azaltlmakta, sl verimlilik artmaktadr. Ayrca, yanma havasnn optimum dzeyde tutulmas sonucunda bacagaz debisi dmekte ve baca gazlarnn youma noktas ykselmektedir. f) Havalandrma kayplar asgariye indirilmelidir. g) Sistemi iletmeye almadan nce, cihazlarn yanma ayarlar kontrol edilmeli ve baca gaz analizleri yaplmaldr. h) Yakt ekonomisi salayan otomatik kontrol sistemleri kullanlmaldr. Yanma verimini ve sistemin sayesinde, daha az yaktla ayn s retilebilmektedir. Otomatik kontrol sistemlerine yaplan ilave deme, iletme maliyetlerinin azaltlmasyla salanan tasarrufa ksa sre ierisinde kendini amorti edebilmektedir.
Enerji Tasarrufu, Konfor ve Kontrol Sistemleri

Doalgazl stma sistemlerinde kullanlan ve yakt tasarrufu iletme kolayl ile konfor salayan otomatik kontrol elemanlar aada verilmitir.
Termostatik Radyatr Vanalar

Radyatr gruplar zerine monte edilen termostatik vanalarn dz ve ke tipleri vardr. Termostatik vana, zerindeki hassas termostat grubu ile ortam scaklndaki deiiklikleri alglayarak, istenilen oda scakln temin edecek miktarda suyun radyatrden gemesini salar. Termostatik vanalar sayesinde, bina ve konut ierisindeki mahaller gerektii kadar stldndan % 10 - % 20 arasnda yakt tasarrufu salanabilmektedir. 5-30 0C arasnda ayarlanabilen termostatik vanalar ayn zamanda sistemi donmaya kar korur. 2.2. Oda Termostatlar Mahallin arzu edilen sabit bir scaklk deerinde tutulmasn temin eden bir otomatik kontrol elemandr. Scakln kontrol edilmesi istenilen mahale morte edilir ve cihaza bir kablo ile irtibatlandrlr. 5 ile 3 0C arasnda ayarlanabilen 24 ve 220 volt devrelere taklabilen stma, soutma ve stma-soutma amal muhtelif tipleri mevcuttur. Istma, soutma ve stma-soutma amal alan cihazlarla birlikte yaygn olarak kullanlmaktadr. Doalgazl kat kaloriferleri ile stlan apartman dairelerinde, tek katl, dubleks ve tripleks konutlarda kullanm her geen gn daha da yaygnlamaktadr. Scaklk kontrol cihaz yanna gitmeden mahalden yaplabildiinden kullancya byk bir iletme kolayl salayarak, konforlu snmay temin eder ve yakttan tasarruf salar.

Zaman Saatler (Timer)

Istma sistemlerinin istenilen zaman aralklarda otomatik olarak almasn veya durmasn salayan bir konfor kontrol elemandr. Zaman saatleri, doalgazla alan kat kaloriferleri, kazan ve brlr kontrol panolar zerine taklarak cihazlarn deiik zaman aralklarnda devreye girip kmasn salar. Rezervli, rezervsiz, elektronik ve mekanik ok deiik tip ve modelleri de mevcuttur. Mekanik modellerde gnn 24 saatinde 15 dakika aralklarla, elektronik modellerde ise, 7 altrma, 7 durdurma olmak zere haftalk ve gnlk toplam 14 program yaplabilmektedir.
Programlama saati

Istma, soutma ve havalandrma sistemlerinde scaklk kontrol iin kullanlr. Oda termostad ve zaman saati fonksiyonlarn bnyesinde toplayan bir otomatik kontrol elemandr. Haftalk ve haftann yedi gn iin ayr ayr program yapma imkan salar. Ayrca dtnde stma sistemini otomatik olarak altrarak, tesisat donmaya kar korur. Likit kristalli dijital ekranl, pille alan modelleri vardr. 3-29 C arasnda scaklk ayar ve kontrol olana salar. Programlama saatiyle, haftalk ve haftann her gn iin ayr program dnda cihazn kullanlmas gerektiinde gnlk zel bir program da uygulanabilir. Istma sistemlerinde program saati kullanlmas durumunda yakttan % 10-15 tasarruf salanabilmektedir.
5.8.TRKYEDE DOALGAZ UYGULAMALARININ GELM VE KURUMLAMA NERLER

Bu bildiride, Trkiyede doalgaz sektrnn geliimi zl bir biimde deerlendirilmekte, mevcut durumun bir zmlemesi yaplmakta, yaanan olumsuzluklar tesbit edilmekte ve bu olumsuzluklar aarak sektrn salkl bir geliimine olanak verecek ileyi ve rgtlenme iin neriler yer almaktadr.
TRKYEDE DOALGAZ SEKTRNN GELM VE MEVCUT DURUMU

lkemizde doalgazla ilgili almalarn gemii incelendiinde, konuyla ilgili ilk almalarn, 1983 ylnda BOTA Genel Mdrlnce yaplan Doalgaz Talep ve Temin konulu tartma olduunu grmekteyiz. Bu almay, Eyll 1984de Sovyetler Birlii ile doalgaz almn ngren ereve anlamasnn imzalanmas, 1986 da ise BOTA la Sovyet Soyuz Eksport Kuruluunun 25 yllk sreli, 1990l yllar iinde ylda 5-6 milyar m3e ulamas ngrlen doalgaz ithalatn konu alan ticari anlamann imzalanmas izlemitir. Doalgaz teminine ynelik bu ilk giriimi, ithalatn fiilen yaplabilmesini temin amacyla, Bulgaristan snrnda Malkolardan balayarak Hamitabat-Ambarl gzergahn izleyen, Marmara Denizini nce Ambarl-Pendik arasnda geen, daha sonra Pendik-zmit zerinden Muallim mevkiine ulaan, zmit Krfezini Muallim-Hersek balantsyla geip, Gemlik-Bursa, Bozyk-Eskiehir zerinden Ankaraya varan 842 kmlik boru hattnn inaas izlemitir. 1988 yl sonbahar itibariyle, doalgaz, gzergah stnde bulunan yerleim birimlerinin potansiyel kullanmna hazr hale getirilmitir. Bu ana hattn inaasyla birlikte, 1988 ylnda Ankarada EGO Genel Mdrlnce, stanbulda GDA Genel Mdrlnce, bu kentlerin kent ii doalgaz ebekelerinin yapm amacyla uluslar aras ihalelere klmtr. Kredili olarak klan bu ihalelerin deerlendirilmesi sounucunda, Ankarada danman firma olarak British Gas, mteahhit firma olarak da ngiliz AMEC firmas ile Trk Kutluta ortak giriimi, stanbulda ise danman firma olarak Fransz Sofregas firmas, mteahhit olarak da Fransz SAE firmas ile Trk Alarko Ortak Giriimi grevlendirilmitir.

Trkiyede kentsel dzeyde doalgaz kullanmn amalayan bu kentsel dnm projesi yapm srecinde byk farkllklar gstermitir. Ankara projesi esas olarak mevcut havagaz ebekesinin rehabilitasyonu ve takviyesini esas almtr. stanbulda ise mevcut havagaz ebekesinin rantabl olmad gerekesiyle islahndan vazgeilmi ve tamamen yeni bir datm ebekesi inaas esas alnmtr. ki proje arasnda dier nemli bir fark ise Ankarada gazn datmnn sektrler itibar ile yaplmas, ebeke yapm biten mahallelere gaz verilmesi sonucu,yapm almalarna balanmasndan ksa bir sre sonra da doalgaz kullanlmaya balanmken, stanbulda semtlere gaz verilebilmesi iin btn ebekenin yapmnn bitmesi beklenmitir. ki proje arasnda dier bir temel farkllk da Ankara Projesinde ngiliz standart ve uygulama kurallarnn, stanbul Projesinde ise Fransz standart ve uygulama kurallarnn esas alnmas olmutur.
Tablo-5.1. Trkiyede doalgaz kullanan konut says ve hedeflenen rakamlar

Kent Ankara stanbul Bursa zmit Eskiehir Toplam

Mevcut Kullanc Says 170.000 305.000 39.000 514.000

Sren ve Planlanan almalarla Doalgaz Kullanacak Konut Says 50.000+150.000 500.000+700.000 81.000 60.000 60.000 751.000+850.000

Ankara ve stanbul kentsel dnm projelerini, Bursa kentsel dnm projesi izlenmitir. BOTAca klan ihaleyi, talyan Bonatti-Alarko Ortak Giriim kazanm, yapm srecinde, talgaz danman, Bonaati kreditr, Alarko mhendislik hizmetleri ve malzeme temini, Akfen ise yapmc mteahhit olarak faaliyet gstermitir. Ankara ve stanbulda, yukarda sz edilen ihaleler kapsamndaki iler sonulandrldktan sonra, EGO ve GDA doalgaz ebekelerinin yaygnlatrma almalarn kendi zkaynaklaryla srdrmlerdir. Bugn, Ankarada 170.000. konutta doalgaz kullanlmaktadr. EGOnun zkaynaklaryla finanse ettii bir yatrmla, yeni hat ve servis hatlar yapm ngrlmekte ve 50.000 konuta daha doalgazn ulatrlmas amalanmaktadr. Ankarada ihalesi birka yl nce sonulandrlmasna karn, finansman problemleri nedeniyle balanamayan 113 milyon dolar tutarl projeye, 1996 ylnda balanlmtr. Atilla Doan firmas, bu proje iin Kanadadan kredi temin etmitir ve gerekli malzeme Kanadadan temin almalar srmektedir. Bu projeyle 150.000. konuta daha doalgazn ulatrlmas ngrlmektedir. stanbulda hl gaz kullanan 305.000 aboneye, szleme yapm olan ve halen gaz bekleyen 245.000 abone eklenecektir. Mevcut ebeke ve bu ebekenin geniletilmesi ile 800.000 aboneye ulamas hedeflenmektedir. GDA, yeni yapaca fizibilite almalar ile 700.000 yeni aboneye daha gaz gtrmeyi ngren yatrm almalarn da planlamaktadr. Bursada halen 39.000 konutta gaz kullanlmakta, 62.000 aboneye daha gaz balanacak almalar srmektedir. Yapm almalar sren mevcut proje kapsamnda toplam 120.000 konuta daha gaz verilmesi planlanmaktadr. Tablo-1 Kullanm Alan Elektrik enerjisi retim iin termik santrallerde Gbre sanayinde Sanayi kurulularnda enerji kayna olarak Ankarada konut ve ticari sektrde stanbulda konut ve ticari sektrde Bursada konut ve ticari sektrde Toplam Tketim indeki Pay % 52.9 % 11.7 % 19.9 % 7.8 % 6.9 % 0.8

Eskiehirde, BOTAn zkaynaklaryla finanse ettii 11.5 milyon dolar tutarl yatrmla, mteahhit Epsilon firmas eliyle iki yl iinde 60.000 konuta doalgaz ulatrmay hedefleyen alma balamtr. zmitte ise bir belediye kuruluu olan ZGAZ, Yap-let-Devret sistemiyle, Fransz SAE-Sofregas Ortak Giriimi 120 milyon dolar tutarla zmitin gaz datm ebekesi yapm ve konutlarn doalgaz dnm iini vermitir. Bu almayla 60.000 konut doalgazon ulatrlmas ngrlmektedir. Bugn, Trkiyede doalgaz kullanan konut says ve hedeflenen rakamlar Tablo-1 de verilmitir. Kukusuz, doalgaz yalnzca konutlarda kullanlmamaktadr. Doalgaz halen TEK Trakya Kombine evrim Santralinde, Ambarl Termik Santralinde elektrik enerjisi retimi amacyla kullanlmakta, gbre tesislerinde gbre retim girdisi olarak deerlendirilmektedir. Bundan da te doalgaz iletim hatt boyunca yer alan yzlerce fabrikada, s ve enerji kayna olarak kullanlmaktadr. Doalgazn sektrel kullanm nceliklerine bakldnda, 1994 ylnda, doalgaz tketiminin yarsndan fazlasnn elektrik enerjisi retiminde gerekletiini grmekteyiz. Halen Trkiyede doalgazn ithali, iletimi, datm ve satndan BOTA sorumludur. Ankara ve stanbulda ise kentsel datm ve dnm projeleri birer belediye kuruluu olan EGO ve GDA tarafndan yrtlmektedir. Bursada gerek devam eden yatrm almalar, gerekse mevcut ebekenin iletmesi ve gaz sat BOTA tarafndan gerekletirilmektedir. Yrrlkte olan ve 2.2.1990 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 397 sayl KHKye gre; bundan byle kentsel doalgaz yatrmlar sadece BOTA tarafndan gerekletirilecek ve kurulacak sistemlerin iletme, BOTA ,belediye, zel ve tzel kiilerin ortak olaca irketlerce yaplacaktr. Ancak, KHKnin ngrd ve ortaklarn hisse paylar Bakanlar Kurulunca onaylanacak olan kentsel doalgaz irketlerinden, bugne dein yalnzca zmitte ZGAZ kurulmutur. ZGAZ tipik bir belediye irketi olup, BOTA n ortakl mevcut deildir. Bu durum karsnda, Bursa ve Eskiehir Kentsel Datm ve Dnm Projeleri BOTA Genel Mdrl eliyle gerekletirilmektedir. Doalgaz sektrnn geliimi kukusuz yukarda anlatlan srele snrl deildir. Doalgaz temininde kaynak eitlenmesi amacyla, Cezayirden sv olarak tankerle ithal edilen doalgaz tekrar gaz haline dntrlp, mevcut datm ebekesine iletmek zere kurulan Marmara Erelisi Sv Gez Terminali devreye girmitir. Marmara Erelisi LNG santrali iin Cezayir den ithal edilen gaz miktarnn 4 milyar m3/yla karlmas iin Cezayirle grmeler srmektedir. te yandan, Cezayirin yansra, Katar, Nijerya, Umman, Abudabi, Avustralyadan sv doalgaz ithali iin grmeler srmektedir. Nitekim Avustralyadan 225 milyon m3 doalgaz temin balants yaplmtr. Mevcut boru hattnn zmit-Kseky-Dzce zerinden Karadeniz Erelisine uzatlmasn ngren 20 milyar tutarl almas, mteahhit Atilla Doan firmasnca sonulandrlmak zeredir. Mevcut hattn Bursa-Karacabey zerinden ana uzatacak 7 milyon dolar tutarl hattn yapm almalar ise STFA-Enerkom firmasnca srdrlmektedir. Bursa-an hattnn Karacabey den zmire ve Aliaaya, Ankaradan Kayseri ve konya balantlarn da ierecek biimde Adanaya uzatlmasn ngren projelerin mhendislik almalar sonulandrlm, ihale evrak hazrlanmtr. te yandan Marmarada doalgazla alacak her bir 500 MW kapasiteli iki enerji santralinin yapm almalar srmektedir. TEA Genel Mdrl ise Mudanyada 1700 MW kapasiteli ve doalgaza

dayal bir santralin yapm iin kt uluslar aras ihalede, teklifleri deerlendirmektedir. Ankara da ise 1000 MW kapasiteli ve doalgaza dayal bir santralin, yerli yabanc ortakl zel bir kurulu eliyle, yapm planlanmaktadr. Bursada Snmez Ko gruplarnca 180 MW kapasiteli bir tesisin yapm iin ihaleye klmtr. stanbul ve Esenyurtda Doa Enerji irketi 180 MW kapasiteli bir tesisin yapm almalarn srdrmektedir. Ayrca ok sayda sanayi kuruluu da doalgaz kullanan birleik s enerji retimi tesisleri kurmaya ynelmektedir. Doalgaza dayal bu yatrmlar, bundan byle doalgaz tketiminde nceliin elektrik enerjisi retimine verilecei izlenimini vermektedir. Planlanan ve sren bu yatrmlar, doalgaz arznn ok ivedi olarak artrlmas ve eitlendirilmesi gereinin altn izmektedir. 2000 ylnda 19.9 milyar m3, 2010 ylnda 30.6 miyar m3 olan doalgaz talep tahminleri, doalgaz ithalatnn arttrlmasnn zorunlu olduunu ortaya koymaktadr. Rusya dan yaplan ithalatn kademeli olarak 8 milyar ve 10.5 milyar m3 arttrlmasn ngren anlamalarn yrrle girme srecinin hzlandrlmas gerekmektedir. randan ve Trk Cumhuriyetlerinden tesis edilecek boru hatlaryla gaz teminine ynelik almalar kapsaml mhendislik etdleri gerektirmektedir. Boru hatlarnn yapm ise yksek tutarl finansman kaynaklarnn teminine baldr. Bu almalarn yakn vadede sonulandrlacan dnmek pek gereki olmayacaktr. Doalgaz ve Trkiyede uygulamalar hakkndaki bu genel bilgilerin sonunda Doalgazn bugnk geldii noktada Trkiyenin gndeminde nemli bir yer tuttuunu syleme yanl olmayacaktr kansndayz. Bizce 1983 ylndan beri Trkiye gndeminde olan doalgazn kendi gndemini belirleyen cmle ise Trkiyenin tm kamu ve zel kurum-kurulular asndan doalgaza hazrlksz yakalanddr. Trkiye, doalgaza hazrlksz yakalanmtr ve hala hazrln tamamlayamamtr diyoruz. nk Trkiyede halen doalgazdan tek bana sorumlu bir kurulu mevcut deildir. BOTA, kendi misyonunu doalgazn ithalatndan, iletiminden, satndan sorumlu kurulu olarak tariflendirmektedir. 350 ve 397 sayl KHKler, kentsel datm projelerinde, EGO ve GDA veri kabul etmekte, dier illerde ise yerey datm irketlerinin kurulmasn ngrmektedir. Doalgazn mevcut durumda ithalat; datm ve satndan BOTA yetkili grlmekte ise de Ankara ve stanbulda projelendirme, datm ve sattan EGO ve GDA sorumlu bulunmaktadr. Bu kurulular projelerini gerekletirmek iin kendi standartlarn ve artnamelerini uygulamaya koymulardr. Ankarada doalgaz dnm ii yapan firmalar veya mhendisler EGO artname, ynetmelik ve esaslarna gre; stanbulda yaayanlar GDA artname ve ynetmeliklerine; Bursada BOTA artname ve ynetmeliklerine; stanbul dnda sanayi dnm yapanlar BOTA esaslarna gre; stanbulda sanayi dnm yapanlar GDA esaslarna ve byle devam ettii mddete yarn zmittekiler baka ynetmelik ve esaslarna gre proje yapacak, tesisatlar farkl ynetmelik, esas ve standartlarna gre istenecektir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn hazrlk almalarn byk aralklarla yllardr srdrd ve ulusal dzeyde geerli olmasn ngrd Doalgaz Tesisat Ynetmelii hazr olduu halde bir trl yaynlanmamaktadr. 22 Mays 1991de Sanayi ve Ticaret Bakanlnca Resmi Gazetede yaymlatlm olan Doalgaz Bina Tesisat Projelendirme ve Uygulama Kurallar balkl TS 7363 resmi zorunluluk haline

getirilmi ise de deiik kentlerdeki uygulamalar bu standart ile elitii ve standart mevcut biimiyle bir dizi eksiklik ierdii iin, ok kez uygulanamamaktadr. Tketicilerin doalgaz konusunda bilgilendirilmesine ynelik almalar, yerel gaz kurulularnn yapt almalar ile TMMOBne bal Odalarca dzenlenen toplantlar ve ou halka cretsiz olarak datlan bror ve Tketicinin Korunmas ve Bilgilendirilmesine ynelik dzenlenen panel vb. etkinliklerle snrl kalmtr. Trkiyede mevcut paral yapy veri kabul edersek, bu durumda mevcut kurumlar arasnda egdm salayacak bir st rgtlenme, rnei Trkiye Doalgaz Enstits veya Doalgaz Srekli Komitesi gibi bir yaplanma mutlaka salanmaldr. Bu st rgtlenme, mutlaka zerk ve federatif bir yapda olmaldr. Bu rgtlenmenin Genel Kurulunda BOTA, TSE, Yerel Gaz Kurulular, TMMOB ve ilgili Odalar ile doalgazn kullanld ve yaknda kullanaca kentlerin Sanayi Odalar, Ticaret Odalar ile niversitelerin ilgili blmleri temsil edilmelidir. Genel Kurulca seilecek ve iinde BOTA, EGO, GDA, ZGAZ vb. yerel gaz kurulular, TSE, TMMOB ve zel sektrn mesleki kurulularn, mutlaka temsil edilecekleri bir ynetim kurulu, dnem iinde almalarn srdrmelidir. Bu kuruluun bamsz sekreteryas ve gelir kaynaklar olmaldr. Bir yandan bylesi bir rgtlenmenin oluturulmas iin aba harcanrken dier yandan mevcut uygulamalar arasnda da egdm salamaya gayret gsterilmelidir. Bu amaca ynelik olarak; nerilerimiz aada verilmitir.
5.9.NERLER

1- Ulusal dzeyde geerli olacak Doalgaz Tesisat Ynetmelii yaymlanarak yrrle konulmaldr. 2- Ulusal dzeyde kurulmas ngrlen Trkiye Doalgaz Enstits veya Doalgaz Srekli Komitesi tr rgtlenmenin gerekletirilmesinin n adm olarak, bu mantk ve yapdaki alt rgtlenmeler bugnden ilgili gaz kurulularnn nclnde oluturulmaldr. 3- Doalgazla ilgili kurumlar, almalarnda effaflamal, bilgilerin genelletirilmesi, herkese eriilebilir ve kullanlabilir olmas salanmaldr. 4- Mevcut yasalara gre Mhendislerin mhendislik faaliyetleri ile ilgili sorumlu tek kurulu TMMOB dir. Mhendisler ve mimarlar mesleklerini icra edebilmek iin branlarna gre ilgili mhendislik odalarna kaydolmak zorundadr. Mhendis ve mimarlarn mesleklerini ifa etmek iin oluturduklar mhendislik ve mimarlk bro ve irketler de ilgili mhendis mimar odasna kaytl olmak zorundadr. Hal byleyken, son rnei ETKB nin Tesisat Ynetmelii tartmalarnda gzlenen; mhendis odalarna ve onlarn st rgt TMMOBu dlayan ve yasal zorunluluk olan mhendislerin ilgili mhendis odasna kaydolmas yerine, doalgaz alannda faaliyet gsterebilmek iin ilgili Bakanlk ve gaz kurulularndan yetki belgesi almalar gerektiini savunan yanl anlaylar terkedilmelidir. Mhendislerin bu kurululara kar ykmllkleri; faaliyetlerini bildirim, projelerini onaylatmak eklinde olmaldr. Gaz tesisat ilerinde, Mimarlk ve Mhendislik Hizmetleri artnamesinde de belirtildii gibi hizmetin makine mhendislerince gerekletirilmesi gerei kabul edilmelidir. 5. Proje denetimine ynelik olarak BOTA ve Yerel Gaz Kurulular ile TMMOB Makine Mhendisleri Odas arasnda protokol yaplmaldr. Bylece, projelerin Odaya kaytl bro irketler ile bu irketlerde alan, kanunen proje yapma yetkisine sahip mhendislerce yaplp yaplmad hususu, Makine Mhendisleri Odasnca denetlenebilmelidir.

6. BOTA ve GDA tarafndan hazrlanm olan Endstriyel Tesislerde Doalgaza Gei konulu el kitaplar, ilgili kurulularn katlmyla zenginletirilmeli ve birer referans metin haline getirilmelidir. 7. niversitelerin doalgaza daha youn ilgi gstermeleri salanmaldr. niversitelerin Petrol Mhendislii blmlerinin adn Petrol ve Doalgaz Mhendislii olarak deitirmeleri yerine Gaz Mhendislii ve Tesisat Mhendisliini, bir alt disiplin olarak eitim programlarna almalar salanmaldr. 8. EGO ve GDA n doalgaz tesisats yetitirmek iin am olduu kurslarn benzerleri dier gaz kurulularnda da almaldr. Bir adm atmal, balangta pilot blmler halinde de olsa, ncelikle doalgazn kullanld kentlerdeki endstri meslek liselerinde doalgaz tesisatl blm almaldr. Uluda niversitesi Doalgaz Meslek Yksek Okulu olumlu bir rnektir, bu rnekler daha da yaygnlatrlmaldr. 9. Yrrlkte olan 397 sayl KHK mevcut biimiyle yetersiz ve ilevsizdir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnca hazrlanan ve zelletirme gerekesiyle doalgaz satnda BOTA nceliini kaldrmay ngren, yasa tasars ile ilgili kesimlerin bilgisine sunulmal, tartmasna almaldr. Yaplmas gereken, 397 sayl KHKnin yerel doalgaz datm irketlerinin kurulularnn usul ve esaslarn ortaya koyan, Ulusal Gaz Enstitsnn kurulu ve grev alanlarn da belirleyen zenginletirilmi bir ierikle yenilmesinin salanmasdr. 10. thal edilen ve da baml bir enerji kayna olan doalgazn sektrel kullanm ncelikleri tartmaya almaldr. evre kirliliini azaltma misyonu da olan doalgazn kentsel dzeyde kullanmna ynelik almalara arlk verilmelidir. ok sayda uluslar aras firmann doalgaza dayal enerji santralleri kurma giriimleri anlamldr. Bu anlamda da ulusal dzeyde tartmalar yapacak, stratejiyi belirleyecek Doalgaz Enstitsnn ve bu Enstitnn alt kollarnn bir an nce almaya balamas zorunludur. 11. Doalgazla ilgili uluslar aras yapm ihalelerinde temel alnmas gereken anlay, Kreditr lkenin malzeme ve uygulama standartlar deil, Trkiyeye gerekli ve uygun olan malzeme ve uygulama standartlar olmaldr. 12. Ayn ekilde, kentsel dnm ihalelerinde, mteahhit firmann sorumluluu, doalgaz datm ebekesinin yapmyla snrl olmal, bina i tesisatlarnn yapm ve cihaz temini yurt iinden yerli kurulular eliyle karlanmaldr. 13. klan ve klacak btn ulusal ve uluslar aras ihalelerde, ihtiya duyulan malzemelerden, yurt iinde imal edilen ve ulusal-uluslar aras standartlara uygun olan rnlerin yurt iinden karlanmas esas olmaldr. 14. Tketicinin bilinlendirilmesine ve korunmasna ynelik almalar, panel, seminer, yayn danma brolar tesisi vb. yaygnlatrlmal, uygulamada gvenliin salanmas esas olmaldr. Enerji tasarrufu salayacak yntemler hakknda tketiciler bilgilendirilmelidir. 15. Doalgaz sektrnde sigorta uygulamalar yaygnlatrlmaldr.

6. JEOTERMAL ENERJ
Jeotermal enerji doal bir enerji trdr. Yenilenebilen bu enerjinin oluumunda kullanlan s kayna yer kabuunun derinliklerindeki mamadr. Yer yuvarlann i ksmna doru yerin scakl artar. Yaklak 1 0C lik scaklk art iin dey olarak yerkabuu iinde inilmesi gereken derinliin m olarak derinliine jeotermi derecesi denir. Jeotermi derecesi iin genellikle 30-35 mlik i scaklk basamaklar esas alnr. Yer kabuunun derinliklerinde bulunan s enerjisi ykl yamur sularnn sondajla yeryzne karlarak insanlara yararl bir duruma getirilmesine jeotermal enerji elde etmek denir. Yerkabuunda oluan scakln balca iki kayna vardr. Birincisi yer kabuu iine girmi bulunan ve yer yzne doru ykselen magma ile birlikte tanp yaylan scaklktr. kincisi ise, yer scakl ya da jeotermi denilen ve kabuk iinde derinlere doru inildike artan, yerin kendi scakldr. Bunun deeri ise 1100-1200 0C yi bulur.

Kukusuz yerin merkezine kadar bu scaklk deeri daha da ykselir. Yeryznden yaklak 6370 km lik bir derinlik gsteren i ekirdekte bu deerin 3000-5000 0C ye ulat tahmin edilmektedir. Bu aklamalardan da anlalyor ki jeotermal enerjinin orijini jeotermi ve magmadan gelen scaklktr. Yer kabuu iinde magmatik faaliyet son bulduu zaman magma giderek sour. Souma binlerce yl devam eder ve yava yava meydana gelir. Souma srasnda baz gazlarla birlikte, doal buharda oluur. Gazlar ve buhar yer kabuu iinde krk hatlar veya volkanik blgelerin derinliklerindeki atlak ve yarklardan geerek yzeye, scak kaynak sular gayzerler ve doal buhar eklinde ular. Doal buharn elektrik enerjisi retiminde, dier scak sularn ise stma ilerinde ekonomik olarak kullanlmalar mmkn olmutur. Doal buhar ve dier scak sularn yani termal kaynaklarn kkeni byk lde yzeyden yer altna szan sulardr. Az bir ksm ise jvenil sular (magnetik) olabilir. Bu grup sular genellikle volkanizma hareketleri srasnda magmadan ayran gazlarn youmas sonucu oluan scak su buhar karm ve buhar eklinde (doal buhar) sulardr. Bu enerji direkt olarak yerin kendi ssndan elde edilibilir. Jeotermal kelimesi yer anlamna gelen jeo ve s anlamna gelen termal kelimelerinin birleiminden olumutur. Bu enerji yer kabuunun kilometrelerce deriliindeki erimi kayalardan oluan mamann ssndan oluur. Magmadan ykselen s ile, jeotermal rezervuarlar olarak bilinen yer alt su havuzlar snr. Hatta bazen su kaynayarak buhar oluturabilir. Bunlar yeryzne kacak bir yer bulduunda su veya kaynar bir ekilde gayzerlerden darya karlar. Bunlar kaplcalar olarak bilinirler. Yzyllardr insanlar bu sular banyo yapma veya mutfaklarnda kullanrlar. Ancak bugnk teknoloji ile artk bunlarn kendiliinden yeryzne kmalarn beklemek yerine jeotermal rezervuarlarn olduklar yerlere sondaj yaparak enerji aa karlabilmektedir. Jeotermal enerji lkemiz iin nemli bir yenilenebilir kaynaktr. Trkiye jeotermal potansiyel asndan dnyann yedinci lkesidir, muhtemel jeotermal potansiyelin kullanmnn getirebilecei ekonomik kazanm 9 milyar$/yldr. Yzey scakl 40 0C nin zerinde 140 jeotermal saha mevcuttur. Ancak, bunlardan sadece drt tanesi elektrik retimine uygundur. Bu sahalardan DenizliSaraykyde 20.4 MW kurulu elektrik gcnde bir santral mevcuttur. Dier sahada da elektrik santrallar kurulmaldr. Ayrca, bu sahalarda elektrik retimine entegre olarak, merkezi stma vb. jeotermal uygulamalar gerekletirilmelidir. Geri kalan sahalarn stma amal olarak ve dk scaklkta s enerjisi gerektiren uygulamalarda deerlendirilmesi tevik edilmelidir. Trkiyenin teorik jeotermal toplam kapasitesi 31500 MWt dir ve bunun edeeri de 5 milyon konuttur. Ancak, bu muhtemel bir deer olup, hedef olarak bir milyon konut ngrlebilir. Jeotermal enerjinin evre dostu karakterde kullanlmas iin tm dnyada yasalarla zorunlu hale getirilmi olan reenjeksiyon (akkan yeraltna geri verme) tekniinin uygulanmas, hel rezervuar parametrelerinin korunmas hem de jeotermal suyun evreye zarar vermemesi iin arttr. Jeotermal kaynaklarn gelimi teknoloji ile yksek verimli ve entegre kullanlmalarna ynelik Ar-Ge almalar artrlmaldr. zellikle, jeotermal enerjinin elektrik enerjisine dnm verimini artran (ift buharlatrmal sistemler) ve dk scaklktaki jeotermal akkanlardan elektrik retimine imkan salayan yeni teknolojiler (kili evrim Teknolojileri) zerinde durulmaldr. Bugn dnyada yaygn olarak kullanlan bu teknolojiler lkemiz santrallarnda da mutlaka uygulanmaldr. Ayrca, scak kuru kaya (hot dry rock) jeotermal olanaklar da aratrmaldr.
Avantajlar :ok yksek verimlidir ve direkt olarak elde edilebildii iin maliyeti dk iyi bir g kaynadr.

Dezavantajlar : Yeraltndan karlan tketilen ksmn, ayn oranda, ksa srete tekrar olumas mmkn olmamaktadr. Ayrca bu kaynaklardan elde edilen su genellikle andrc ve kirlilik yaratc minareller de iermektedir. Jeotermal Enerjiden Yararlanma Alanlar

Elektrik enerjisi retimi. Konutlarn stlmas. Tarm seralarnn stlmas. Yzme havuzlar, kaplcalar ve hamamlar gibi shhi tesislerin stlmas. Kimyasal madde retimi. Kat endstrisi. Tekstil endstrisi. Hayvanclk eklindedir. Dnya da insanln srekli olarak artan enerji ihtiyacn mmkn olduunca evreyi kirletmeyen enerji kaynaklar (gne enerjisi, rzgar enerjisi, jeotermal enerji gibi) ile karlamak iin yaplan aratrmalar iin her geen gn artmaktadr. zellikle gelimekte olan ve enerji imkanlar kstl olan lkelerin bu tr kaynaklardan bir ksmna nem vermesi tabiidir. Endstrisi hzla gelien lkemizin enerji ekonomisi asndan byle yeni ve temiz enerji kaynaklarna nem vermesi gerekmektedir. lkemizde bu alandaki etd ve aratrmalarn tam anlamyla yaplabilmesi iin yatrmlara ihtiya vardr. 7. HDROLK ENERJ Hidrolik enerji, Trkiyenin kullanlabilir en nemli yenilenebilir enerji kaynan oluturmaktadr. Gelimi lkelerin potansiyellerini byk lde deerlendirmi olmalarna kar, Trkiyede iletmeye alan tesislerle sz konusu potansiyelin ancak % 29luk blm hizmete sunulmu durumdadr. nmzdeki 25 yl ierisinde, bu potansiyelin tamamnn kullanlmasn salayacak projelerin hzlandrlmas gereklidir. zellikle oruh, Dicle ve Harit havzalarndaki nemli enerji retim kapasitesine sahip hidroelektrik projelere gereken nem verilmelidir. Ayrca bugn iin ekonomik grlmeyen teknik potansiyelin byk ksmnn da ekonomik potansiyel karakteri kazanmas ihtimalinin yeniden deerlendirilmesi zerinde durulmaldr. Bugnk durumu ile hidroelektrik santrallerin finans sorunu, karar verici mercilerin katlm ile st dzeyde zlmesi gerekli bir sorundur. 2000 li yllarda potansiyel bir elektrik enerjisi skntsnn gndemde olduu gnmz Trkiyesi iin bunun nemi ortadadr. Yap-let-Devret (BOT) modeli iin hukuksal alt yap bir an nce oluturulmaldr. Bu hukuksal dzenlemelerin yaplmas belirli bir sre alacandan, ksa dnemde hidrolik enerji retiminde devlet paynn aaya ekilmesinin zor olaca grlmektedir. Bir enerji darboazna girilmemesi iin, devletin yatrm btesinden hidroelektrik enerji retimine ayrlan paylarn artrlmas zorunludur. Byk gl hidroelektrik santral uygulamalar, literatrde klasik yenilenebilir enerji retimleri arasnda yer alrken, kk hidroelektrik santrallar yoluyla retilen enerji yeni ve yenilenebilir enerjiler kapsamna sokulmaktadr; ancak lkemizde bu kaynaktan bugne kadar yararlanlmamtr. Gleri 10 MW n altnda kalan ve ounlukla birka MW amayan bu tr imkanlarn deerlendirilmesi de nem arz etmektedir. Btn ile yerli teknoloji kullanlarak deerlendirilebilecek bu tr imkanlar iin, organizasyon ve yasal mevzuat dzenlemeleri yaplmas gereklidir. Bu

santrallarn, sularn deiik amal kullanmlar ile entegre biimde kurulmalar salanmaldr. Ayrca, kooperatiflerin bu tr santrallar kurmalarna ve elektrii retim ve datm kurulularna satmalarna imkan tanyan bir yasay dzenleme de dnlmelidir.
Avantajlar : Hidrolik santraller sayesinde retilen enerjinin maliyeti dktr ve kirlilik oluturmaz. Ayn zamanda yksek verimlidir (% 80). Dezavantajlar : Barajlar, evrelerindeki blgenin ekolojisini deitirir. rnein, barajlarda toplanan su her zaman iin, nehirlerden akan durumda olan suya gre daha souktur ve bu durum bazen balk lmlerine neden olur. Barajlardan dolay, nehirlerdeki su seviyesi doal ortamndan daha aada veya yukarda olduunda nehir evresindeki bitki geliimini olumsuz etkiler. Hidrolik Kaynaklar ve Trkiye

Trkiyenin iletilebilir su gc, 122,4 milyar kwh kadar hesaplanmaktadr. Bunun imdilik nemli bir ksm henz iletmeye alm deildir. 1995 yl itibariyle 36,7 milyar kwh dolayna km olan retim yoluyla lkemiz ancak bu potansiyelin % 29,5 ini deerlendirmitir. Bu da 275 adet hidroelektrik santralden elde edilmektedir. Henz su gcnn ok az ksm deerlendirilmi olmakla birlikte, bu alanda gemi yllara gre nemli gelimeler vardr. rnein 1960 da yaklak 1 milyar kwh olan su gc elektrii, 1995 de 36,7 milyar kwh olup, 1960-1995 devresinde yani 35 ylda yaklak 36 katndan fazla bir art gstermitir. Trkiye elektrik enerjisi retimi giderek artmaktadr. 1940 yl toplam retimi yaklak 397 milyon kwh ve 1950 yl retimi ise yine yaklak 790 milyon kwh idi. Bir yandan yeni termik ve hidroelektrik santrallerin devreye girmesi, bir yandan da lke ihtiyacnn hzla artmas, lke yllk elektrik enerjisinin retiminin artn tevik etmitir. Hi phe yok ki, bundan sonra da tevik edecektir. Elektrik enerjisi, santrallerden yani elektrik retim fabrikalarndan, tketim merkezlerine, yksek gerilim hatlar denilen enerji nakil hatlaryla nakledilirler. lke genelinde btn retim ve tketim merkezlerini birbirine balayan hatlar sistemine enterkonnekte sistem denir. Bu hatlarn uzunluu ile orantl diyebileceimiz ekilde, yksek gerilim hatlarnda enerji kaybolur. Tayc hatlarn uzunluuna, ormanlk sahadan geip gemediine ve hatlarn eski veya yeni olup olmayna gre deimesine ramen, enterkonnekte sistemdeki elektrik kayb yaklak % 10 ila % 20 arasnda deiir. Bunun anlam udur: rnein 1995 Trkiye enterkonnekte sisteminde elektrik enerjisi retimi yaklak 87 milyar kwh idi. Trkiye enterkonnekte sisteminde % 10 kayp meydana geldii kabul edilirse demek ki Trkiye nin 1995 net elektrik enerjisi retimi yaklak 78,3 milyar kwh kadard. Toplam retim giderek artmakla birlikte lke ihtiyacn karlayacak dzeyde deildir. Bu nedenle de lke zaman zaman komu lkelerden elektrik enerjisi satn almaktadr. Trkiye elektrik retiminin % 60 a yaknn termik kaynaklardan elde etmektedir. Oysa sadece iletebilir su gc 122,4 milyar kwh olup, 1995 yl itibariyle bu potansiyelin sadece % 29,5 li deerlendirilebilmitir. Trkiye elektrik enerjisi retiminin byk bir ounluu sanayi ve konutlarda tketilmektedir.

8. HDROJEN
8.1 Giri Fosil kkenli yaktlarn teknolojisinin gelimesi ve ar kulanm sonucu hzla tkenmesi, aratrmaclar alternatif yakt arayna itmitir. Sudan elde edilebilirlii sayesinde sonsuz bir enerji kayna olan hidrojen gnmz teknolojisi ile motorlu tatlarda yakt olarak kullanlabilme snrna

gelmitir. Hidrojenin evre dostu olmas ve geleneksel yaktlara gre avantajlarnn bulunmas, yakn gelecekte en gzde enerji kayna olmasn salamaktadr. Bir takm iletim problemleri bulunsa da yaplacak almalarla bu problemler giderilebilir. Hidrojenin en belirgin zellii Oksijenle abuk reaksiyona girmesidir. Bu zellii ile hidrojen doal bir reaktiftir. Dz cam retiminde, elektronik mikroip retiminde de olduu gibi Oksijenin temizlenmesi iin azot atmosferlerine Hidrojen verilir. Hidrojen birincil olarak petrokimya sektrnde ham petroln deslfirizasyon ve hidrokraking ilemleriyle rafine edilerek daha hafif trevlerinin elde edilmesinde kullanlr. Ayrca, kimya endstrisinde byk miktarlarda retim ilemlerinde aktif bileen olarak tketilmektedir. Dz cam retiminde ve metallerin sl ilemlerinde koruyucu ve reaktif atmosfer bileeni olarak, enerji santralleri ekipmanlarnn soutulmasnda, yenebilir bitkisel yalarnn katlatrlmas amalaryla ve roket yakt karmlarnda Hidrojen kullanm alan bulmaktadr. evre kirliliine sebep olan nemli etkenlerden birisi de iten yanmal motorlardan kaynaklanan egzoz emisyonlardr. Fosil kaynakl yaktlarn ar kullanm sonucu azalmas ve artan evre kirlilii, evre bilincine uygun ve yenilenebilir alternatif yaktlarn aratrlmasn gndeme getirmitir. Aratrlacak alternatif yaktn iten yanmal motorun performansn fazla drmemesi ve egzoz emisyonlarn olumlu ynde etkilemesi gerekmektedir. Ayrca bu yaktn elde edilebilirlii, maliyetinin dk olmas, kullanlabilirlii, bulunabilirlii ve motorda fazla deiiklik gerektirmeden kullanlmas da nem tamaktadr. Yksek verim, evre sorunlar ve fosil yakt rezervlerinin azalmas gibi sorunlar 21.yy enerji tercihinin elektrik ve hidrojenden yana olmas sonucunu dourmaktadr. Bu iki alternatif yakt birbirine dntrlebilmektedir. Ayrca hidrojen elektrikten daha iyi depolanabilmekte ve uzun mesafelere tanabilmektedir. Bu zellii hidrojenin uaklar ve motorlu tatlar iinde yakt olarak kullanlabilmesini salamaktadr Elektroliz ile sudan elde edilebilmesi, fiziksel ve kimyasal zellikleri, benzine gre motordan daha yksek g elde etme imkan salamas ve evreye olumlu etkileri hidrojeni nemli bir alternatif yakt durumuna getirmektedir. Motor yakt olarak hidrojen kullanm 1920li yllarda balam ve gnmze kadar yaplan almalarla hidrojen kullanm snrna ulamtr. Uygulamann yaygnlatrlmasnn nndeki engeller; ekonomik faktrler ve mevcut enerji sistemleri ile geleneksel motorlarn demodelemesinin getirebilecei sakncalardr. Ancak evresel koullar bir an nce kullanmn balamasn zorunlu klmaktadr.
8.1. HDROJEN HAKKINDA GENEL BLG ve KULLANIM ALANLARI

Renksiz, yanc bir gazdr. Dier kimyasallarla abuk reaksiyona girer. Fiziksel zellikleri u ekildedir: Molekler Arlk 2,016 Kaynama Noktas (1 atm) -252.87 oC Younluk,sv (b.pt) 0.071 kg/l Spesifik Is (b.pt) 3.41 J/gm oC Younluk,gaz (b.pt.,1 atm)(15 C, 1 atm) 0.0852 kg/m3 Isl kapasite 14.32 Joule/kg K Spesifik arlk,gaz (Hava:1) 0.07 Kritik Scaklk -239.9 oC Kritik Basn 12.8 atm Kullanld yerler:

Rafineride deslfirizasyon ve hidrokraking ilemlerinde Dz cam retiminde Il ilemlerde koruyucu ve reaktif atmosfer bileeni olarak Enerji santral ekipmanlarnn soutulmasnda Bitkisel yalarn katlatrlmasnda Roket yakt karmlarnda

8.2. YAKIT KAREKTERSTKLER

Atomik sembol H olan hidrojenin atom arl 1,00797, atom says 1 olan en basit ve en hafif elementtir. Hidrojen doada en ok bulunan element olmasna ramen, hafiflii sebebi ile atmosfere ykselip orada serbest kaldndan, yeryznde serbest halde ok az bulunur. Grnmez ve kokusuz bir gaz olan hidrojene yer yznde dier elementlerle bileik yapm halde rastlanr. 0 Cdeki younluu 0,08987 g/lt ve havaya gre zgl arl 0,0695dir. Hidrojenin yanma ss olduka yksektir ve zehirli etkisi yoktur. Yanma sonucunda ise sadece su buhar meydana gelir. Ayn arlktaki benzine gre sv hidrojenin enerjisi 2,75 kat daha fazladr. Hidrojen ok amal bir yakttr. Hava yada oksijen ile birlikte yaklarak stma amal olarak kullanlabilir. Motor yada gaz trbiniyle bir jeneratr tahrik ederek veya yakt pili olarak kullanlmasyla yksek bir verim ile elektrik retilebilir. Tatlarda; basn altnda, sv halde ve metal hidrid eklinde depo edilerek motor yakt olarak yararlanlr. Kimya endstrisinde ham madde olarak kullanlr. Hidrojen sahip olduu birim enerji bana retilmesi en ucuz sentetik yakttr. Sentetik yakt sisteminde 1Gj'lk enerji 18,65$'a mal olurken, solar enerji ile retilen hidrojen 13,02$'a mal olmaktadr. Ayrca evreyi hemen hemen hi kirletmez ve sentetik yaktlar (metanol, amonyak vb.) ierisinde en temiz olandr. Hidrojeni geleneksel olmayan birincil enerji kaynaklar ile karlatrdmzda u farkl stnlkleri grrz; kolay tanabilir, tkenmezdir, yenilenebilir, depolanmas mmkndr, ekonomik ekilde retilebilir, en az kirlilik oluturandr, birincil enerji kaynaklarna baml deildir, retiminde en uygun bileik ok bol olan sudur, hidrojenin yksek alevlenme hz ve geni tutuma aral, hafiflii ve yakt olarak ideal zellikleri nedeniyle hidrojen tatlar iin iyi bir yakttr. Hidrojen motorlarnn sl verimi benzin yakt karmnl olandan en az %15 yksek olmaldr, sktrma oran artrlarak kullanlmaya msade eden 106 RON un petrol oktan oranndan hidrojenin yksek olmas en ok istenendir. Bununla birlikte n-ateleme ok geni yanabilirlii yznden hidrojen ile en ok olasdr.Bir hidrojen yaktl motordaki g, petrol karml dan daha yksek veya daha dk olabilir: byk faktr hidrojenin silindirler iinde tantrlan formudur. Gazl yakt endksiyon d karm , ortam scaklnda havann nemli bir miktar yerine geer,belki %50 nin zerindeki kat g azaltmalarna sebep olur neyse ki kriyojenik hidrojenin direkt enjeksiyon i karm %15-20 kadar k gcn artracaktr. ok zayf ilem,(ve kontrolsz NOx yaymn azaltacak ) srlebilirlik ve gcn giderinde verimi artracaktr. Ar doldurma zayf yanan hidrojen motorunda kayp g iin dengelemenin bir metodudur. Hidrojen petrol den daha da ok hassas n atelemelidir, ateleme zaman ve yaktn dikkatli kontroln gerektirir. Ortam scaklnda desteklendii zaman hidrojen ile yksek motor yklerinde nemli olarak yanma odas scakl artabilir. Su enjeksiyonu, genellikle tam ykde ve n atelemesiz,dzgn hareketlilii (ve %50 kadar NOx yaym azalabilir) ve soutmay salamak iin gereklidir. Hidrojenin enerji younluu petrolden ve sktrlarak depolanan dan daha dktr, konvansiyonel yaktlar iin olandan daha ar tanklar ve ok byk hacimli sv yada hidrit ekil gerektirir. Temel enerji edeerlii , hacmi 3,000 kez iken hidrojenin arl petrolnkinin 0,37 katdr. Stokiyometrik hava /yakt orannda , rnein hidrojen hacmi toplam karmn %28 dir, neyseki petrol %1,7 dir. 8.3. EMNYET AISINDAN

Potansiyel emniyet problemlerine ragmen , hidrojen tam olarak tehlikeli bir yakt olarak gz nne alnmaz. Yakt sznts olaynda ( eer snrlandrlmassa ) hidrojen ok yava olarak buharlaan petrol ile mukayesede ok hzlca yaylacaktr. Hidrojen ayrca toksit iermez ve kanser yapmaz. Hidrit formda depolamada, ounluk yakt szntlar olmayabilir. LH2 ile temas -253 C nin ok dk scaklklar yznden yaama dokularn yok eder , bu nedenle ciddi kriyojenik yanmalar basnlandrlm yakt sistemlerinden kaan hidrojen ile temastan domaktadr. Belirli bir problem LH2 nin kullanm ile birlemesinden buharlama kaybdr. Sv snd zaman depolama tanknda hava delii olmal ki gazdaki buharlama kayb serbest kalsn. Eer bir alevle temasta bulunulursa petrol buharlamas yada metann asit konsantrasyonundan patlama iin en ok olasl yznden patlama yada atein yksek riski snrlandrlm uzaydaki buharlama kaybn meydana getirir. Bu ar derecede geni yanabilirlik limitleri %4 ile 74 yznden ( metann yanabilirlik limitleri %5- 15 ile mukayese ) gerek olarak havadaki hidrojenin her konsantrasyonu patlama iin muhtemeldir.
8.4. FEEDSTOCKS

Hidrojen biomass , dogal gaz , benzin , kmr ve suyu ieren feedstocksn geni bir kaynandan imal edilir. Hidrojen hem hidrojen hem de karbondioksit reten steam reforming ileminde dogal gazdan retilebilir. Alternatif olarak dogal gaz , karbon ve hidrojen iinde kaak olarak katalizrn iin de bulunarak stlabilir. Kmr yada bio-ktle ; Karbondioksit ve hidrojenin oluturulmas , yksek basn ve scaklk altnda buhar ile birletirilmesiyle gazlatrlabilir. Suyun elektrolizi yada yksek scaklkta buharn elektrolizi hidrojen meydana getirmek iin geni enerji ( elektrik ) girdilerine gerek duyar. Fotoliz olarak ,isimlendirilen bir teknik , hidrojen ve oksijen iinde yark su iin hafif kimyasal klorofil tip ile kullanlr. Yaygn olarak , Dogal gazn steam reformingi en ucuz retim metodudur. Kmr gazlatrma hidrojen retimi iin tamamen ticari olmaya en yakn olan olabilir bununla birlikte dier sistemler rnein Lurgi gazlatrma ( dogal gazdan metanolun retimi iin ) tamamen ticari ve sentez gaz retimi karbondioksit ve hidrojenin birleimidir. ounluk, en iyi uzun dnem retim ileminin suyun elektrolizi olduunda hem fikirdir. Bu ilem geliimin yaygn durumudur; ok verimsiz ( rnein , en az verimliden tekrar arj edilebilir aklerden uzak ) ve evrensel kirlilie eklemeksizin ilem iin elektrik yenilenebilir,fosil olmayan enerji kaynaklar rnegin solar, hidroelektrik yada bio-ktle kullanmn meydana getirmeye ihtiya duyacaktr. Nkleer gcn kullanm uzun dnemde imdilik tartlr lde hesaba katlmaktadr.
8.5. ALT YAPI

Teorik olarak , kesin ayarlamalar ile , dogal gaz boru hatt ebeke varlnda doalgaz ve hidrojenin karmlar yada mermiler saf hidrojenin nakli iin mmkndr. Pratikte , bununla birlikte bu grn yksek olarak pratik edilebilir olarak mmkn deildir zellikle borularn anmas yada atlamalar iinde sznt hidrojene meyil verebilir.En ok olas olan ayrlan bir datm ebekesi hem boru hatlarnn hem de tankerlerin kullanmna ihtiya duyabilir. Diger bir durumda bu hidrojenin datmnn maliyeti iin saglam olarak eklenebilir.Uygun bir boru hatt alt yapsnn yokluunda, hidrojen datmnn verimlilii manasnda sv formdur. Sv hidrojenin depolanmas ve gvenli kullanm geni olarak uzay programlarnda ilerlemeler yznden, zellikle USA da bir teknik standart ilerlemesine uzanr. Geni vakumlu- yaltlm tanklar USA da byk numaralarda vardr ve LH2 dzenli esaslarla kargo gemilerde, yol ve ray tankerlerinde tanr . Yakt ikmalinin amac iin , tamamen otomatiklemi yakt ikmal techizat gelitirildi ve test edildi ve uzmansz kullanm iin emniyet gz nne alnd. 150 litre LH2 tanknn yakt ikmali (daima souk ) 31/2 ile 41/2 dakikada mmkndr.Hidrit depolama ile ,%90 max hidrojen iin yakt ikmali kapasitesi

10 dakikada, %95i 20 dakikada ve %100 yaklak 45 dakikada (elektronik Dnya + Wireless World ,1991) baarlabilir.
8.6. TAIT DETRMELER

Degitirilmi benzin ve dizel (tututurma yardm ile ) motorlar hidrojen operasyonu iin uygun olduunu gsterir. Erken Daimler Benz aratrmalar benzin motorlar ile kulland. ifte yakt sistemi ki hidrojen bota altrld ve benzinin kk blm artrld, artan ykte farkl olarak enjekte edildi- %100 tam gte %100 benzin iin . Bununla birlikte dizel ifte yakt ilemi ayrca mmkndr, ok az bilgi performans iin uyundur. Pek ok hidrojen aratrmalar, lakin hem benzin hem dizel motorlarnda tek yakt sistemine sahiptir. Memnun edici motor ilemini salamak iin ve geri tepmeyi bastrmak iin giri manifoldu iindeki, ok noktal enjeksiyon genellikle tercih edilir, via mekanik olarak, hidrolik olarak yada elektromekanik olarak enjektrler altrlr. Gazl hidrojenin engeni hacmi yznden gerektirdii (sv yakttan ) yakt enjeksiyon lleleri (yada enjekte edilemeyen kark birim ) eitli delikler ile kullanlmal. zel bileenler doru karm orann salamak iin dizayn edilmeli- hidrojen gazl formda ortam scaklnda desteklenebilir yada kriyojenik hidrojen olarak enjekte edilmeli (yksek basnta direkt silindire enjeksiyon yada dk basnta gaz yolu enjeksiyonu ). Eer hidrojen yakt ortam scaklnda kullanlyorsa sv olarak hidrojen depolama , buharlatrma birimine gereklilii motor soutucular tarafndan stlr. Var olan hidrit depolama sistemleri ok hacimli olmal .nk agrlk tarafndan hidrojenin sadece % bir ka depolanabilir. Pek ok materyal iin, hidrojenin arl sadece depo tanknn toplam arlnn %0.5 ile 2 de depolanr, Bununla birlikte magnezyum sistemi arlk tarafndan %3.6 s mmkn olduu kadar ok depolanacak Bu yksek depolama orannda daha fazla rakip hidrit temel sistemi yaplabilir. Fakat pek ok altenatif metal hidrit sistemler daha da yksek basn ihtiyacn gznne alabilir. Onlar arj etmek iin ve daha yksek scaklk ilemleri ki yalnz egzost stmasn saglamak iin ok yksek olabilir. Peschko , petroln 25 kg (36 litre ) edeerli enerji depolama iin yakt ihtiyalarnn ktlesini gsterir, birlikte ihtiyalar ile hacim ve tam depolama sistemi hem LH2 hemde hidrit depolamann bir ekli iin arlk (Demir-Titanyum hidrit arlk tarafndan % 1.75 in hidrojen kapasitesi ile ) tablo -1 de gsterilmitir. Fuel/storage system Fuel mass/kg Storage tank Storage volume/litres weight/kg 36.2 42 136 64.5 860 tank

Petrol 25 Liquid hydrogen 9.5 (LH2) FeTiH2 (hydride) 8.5 99 Tablo -1. mplications of hydrogen storage relative to petrol

Hidrit depolama tekniinde ilerlemeler edeerli tat dizileri iin (Demir-Titanyum iin petroln 20 kat ) yaygn olarak kabul edilemez tank arlnda nemli etkilere sahip olabilir. Magnezyum hidrit sistem daha erken nakledilebilir( arlk tarafndan ) demir- titanyumun ki iki kez hidrojen kapasitesi ile Tablo-1 de depolama tank arl yarya blmeyi gsterir. Eer %7 hidrojen kapasitesi sonu olarak mmknse Tank arl 1 eyrek civarnda olabilir. Hidrit depolamada ikinci olaslk methylcyclohexane, sv hidrit , bir hidrojen kayna olarak kullanlabilir..Hidrit normal scaklklar ve basnlarda sabittir, bu nedenle sadece extra artl tatlarda yaplr bir katalitik hidrojen giderme birimi olan , artk dntrme (toluen ) iin bir pompa ve hidrojen ekildikten sonra onu ieren bir tank eklindedir. Buna ragmen sistem ok fazla hacimli ve ar arabalar, otobsler ve kamyonlar iin pratik olabilir.Pek ok aratrma ve gelitirme svirede Dizel Motor Aratrma ve Mhendislik irketi (DERECO ) tarafndan uygulanld. 1984 den beri birka kamyon methylcyclohexanela altrld buna ragmen deneysel hidrojen giderme birimleri, 300

km tat alanlar iin gerekli yaktn 500 kg ve 750 kg arlnda dr.. Kriyojenik sistemler petrol depolama sistemlerinden daha ar hesaba katlmayabilir. Bu nedenle tat performansnn kt olduu beklenmez. Ek olarak kresel yada tanklarn silindirik eklini tat dizaynlarnda btnlemek zor olabilir, buna ragmen bir kere ekilli tankn geliimi olasdr.Pek ok LH2 tank tatlarn geliimi iin uygun 50 ile 60 kglk bir ktleye ve yaklak 150 litre kapasiteye sahiptir.
8.7 MOTOR YAKITI OLARAK HDROJEN

Uzunca bir sreden beri hidrojenin motorlarda yakt olarak kullanlma imkanlar aratrlmaktadr. Gnmzde yakt seiminde lt olarak alnan ulatrma yakt olma zellii, ok ynl kullanma uygunluk, kullanm verimi, evresel uygunluk, emniyet ve maliyet asndan yaplan deerlendirmeler hidrojen lehine sonu vermektedir.1970lerde hidrojenin alternatif motor yakt olarak kullanlmas yeniden gndeme gelmitir. Egzoz emisyon deerlerinin dk olmas, petrole olan bamll azaltmas hidrojenin uzun yllar nceden tespit edilmi olan avantajlardr. Bu nemli zelliklerinin yannda hidrojeni stn bir alternatif yakt yapan zellikler aadaki tabloda gsterilmitir
Yakt Kendi kendine tutuma scakl (0C) Min. Tutuma enerjisi (MJ) Tutuma aral (%hacim ) Max. Laminer alev hz (cm/s) Difzyon katsays (cm2/s) Hidrojen 585 0.02 4-75 270 0.63 Metan 540 0.28 5-15 38 0.2 Propan 510 0.25 2.2-9.5 40 _ Benzin 440 0.25 1.3-7.1 30 0.08 Metanol 385 _ 6.7-3.6 _ _

Hidrojenin kendi kendine tutuma scakl yksek olmasna ramen, hidrojen-hava karmlarnn tututurulabilmesi iin gerekli enerji miktar dktr. Tutuma aralnn geni olmas, hidrojenin daha geni karm aralnda dzgn yanmasn salar ve yanma sonucunda daha az kirletici oluur. Benzin motorlar ise stokiyometrik orana daha yakn oranlarda yada zengin karm oranlarnda altrlmak zorunda olduklarndan egzoz gazlarnda nemli miktarda azot oksit (NOx,), karbonmonoksit (CO) ve yanmam hidrokarbon (HC)lar oluur. Hidrojen motorlar, maksimum yanma scakln azaltacak biimde fakir karm ile altrlabilirler. Bylece daha az NOx oluurken, HC ve CO emisyonlar olumaz. Alev hznn yksek olmas ise Otto motorlarnda ideale yakn bir yanmann olumasn salayarak, sl verimi arttrr. Geni tutuma aral sayesinde, gaz kelebeine gerek kalmadndan, karmn silindirlere kslmadan gnderilmesi sonucu pompalama kayplar azaltlm olur. Hidrojenin yksek sktrma oranlarnda, fakir karm ile yanabilmesi yakt tketimini azaltt gibi, yanma sonucu oluan maksimum scakl da azaltr. Yanma sonucu partikl madde olumadndan bujiler kirlenmez. Alev parlaklnn dk olmas, dier karbon esasl yaktlara gre radyasyon yolu ile olan s kaybn azaltacandan daha yksek verim salar. Hidrojenin alev hznn yksek olmas, buji kvlcmndan sonra karmn baka noktalardan tutuma (detenasyon) ihtimalini azaltr. Bu durum sktrma orannn arttrlmasn salayacandan motorun gc de artar.
Buji ile Atelemeli Motorun Hidrojen Motoruna Dntrlmesi

Yakt besleme sistemleri asndan hidrojen motorlar 4 kategoriye ayrlmaktadr. Karbrasyon, emme manifolduna pskrtme, emme supabnn arkasna pskrtme ve dorudan silindir iine pskrtmedir. Hidrojen ile hava karm, srasyla dahili ve harici olarak adlandrabileceimiz yntemlerle motorun yanma odas ierisinde veya motorun emme manifoldunda hazrlanmaktadr. Harici karm hazrlama ynteminde, basit bir gaz kartrc ierisinde dk basnlarda hava ile kartrlmas veya hidrojenin yine dk basnlarda motorun emme manifolduna srekli veya kesikli olarak gnderilmesi mmkndr. Kesikli olarak yakt gnderme durumunda, dizel ilkesi ile alan motorlardaki gibi yke

gre karm ayar yaplabilir. Bu durumda karbratrdeki gaz kelebei ortadan kalkaca iin motorun kslma kayplar da kaldrlacak ve hacimsel verim dolaysyla motorun maksimum gc artacaktr.
8.8. TEN YANMALI MOTORLARDA HDROJEN KULLANIMI

Hidrojenin iten yanmal motorlarda yakt olarak kullanlmas konusunda bir ok alma yaplmaktadr. Fakat bu almalarda benzine gre tasarlanm olan motorlar kullanlmaktadr ve bu motorlar hidrojen kullanma imkan salayacak ekilde modifiye edilmilerdir. Hidrojenin iten yanmal motorlarda kullanlmasna ilikin yaplan ilk incelemelerde aadaki sonular elde edilmitir. Baz kk deiikliklerle benzin motorlar hidrojen ile alr duruma getirilebilirler. Isl verimleri benzin motorununkine yakndr. Stokiyometrik alma artlarnda hidrojen motorunda yksek miktarda NOx oluur. Fakat silindirlere gnderilen karm fakirletirilerek NOx oluumu azaltlabilir. Benzin motorundan hidrojen motoruna evrilmi motorda, stokiyometrik hidrojen-hava karmnda %20 g kayb meydana gelir. Karbratrl motorlarda emme manifoldundaki alev tepmesi nemli bir problemdir. Hidrojen motorunun bu dezavantajlar, onun benzin motoru ile rekabet etme ansn azaltmaktadr. Fakat gnmze kadar yaplan almalar ile bu problemler zlerek, hidrojenin motor verimine ve hava kirliliinin azaltlmasna olan katklar grlmtr. Hidrojenin sktrma oran yksek olan motorlarda kullanlmas ile de sebep olduu g kayb azaltlabilir. Ayrca ar doldurma uygulanarak ilave g salanabilir. Sktrma orannn arttrlmas ve fakir karm ile hidrojen motorunun sl veriminde, benzinli motora gre %25lik bir art salanabilir. Fakir karm ile alev tepmesi nemli miktarda azaltlr. Akaryakt motorlarnda grlen buhar tkac, souk yzeylerde youma, yeterince buharlamama gibi sorunlar hidrojen motorlarnda yoktur. Hidrojen motorlar 20,13 K de (-253C) ilk harekete geerken bile sorun karmaz.
8.9.Hidrojenin depolanmas

Hidrojenin kimyasal ve fiziksel zelliinden kaynaklanan problemlerden dolay depolanma sorunlar ortaya kmaktadr. Hidrojenin depolanmasnda ana yntem vardr; yksek basnl gaz eklinde, kroyojenik (ar soutulmu) sv haldeki depolama; bu durumda hidrojen genellikle alak basnldr ve metal-hidrit eklinde depolanmasdr. Hidrojenin yakt tanknn doldurulmasnda bir gecikme sz konusudur. Hidrojen gaznn depoya doldurulmas bugnk benzinli tatlardaki deponun dolum sresinden olduka yavatr. rnein 90 km'lik bir yol iin gerekli hidrojen, bugnk yntemlerle ancak 10 dakikada doldurulmaktadr. Aratrmalarn byk bir ksm bu sorun zerine younlamtr.
8.9.1. Hidrojenin basnl gaz olarak depolanmas

Depolanma ve tama evre scaklnda yaplabilir. Yksek basntan dolay depo ierisinde sv hale geen ksmn enerji kayb sz konusu deildir. Hidrojen gaz silindirlerinde en ok ayn yolla CNG olarak ama ok yksek bir basnta tipik olarak 70 Mpa ( 700 bar yada 10000 psi ) sktrlabilir ve depolanabilir. Byk hacimli depo gerektirir. Tanmas esnasnda glkler ortaya kar.
8.9.2. Hidrojenin sv olarak depolanmas

Sv hidrojen bilinen yaktlar ierisinde kaynama noktasndaki younluu en kk ve zgl itme kuvvetinin en yksek olmas sebebiyle roketler, spersonik ve hipersonik uzay aralarnda yakt olarak kullanlr.

Hidrojenin sv halde depolanmasnn birtakm yararlar ve zararlar vardr; Arlk olarak nispeten hafif bir depolama eklidir. Hidrojen yakt, sv hidrojen pompas yardm ile silindire direkt olarak pskrtlebilir. Eer gaz silindire l hacmin tam merkezinden pskrtlrse sktrma oran dizel motorlarnkine yakn bir deere kartlabilir. NOx emisyonlarnda azalma salanr. Svlatrma iin gerekli enerji byktr. Hidrojenin gaz halden sv hale geerken bir ksm buharlar ve bu sebeple faz deiiminin hzl bir ekilde gereklemesi gerekmektedir. Sv hidrojen deposunun herhangi bir zarara uramas durumunda, hidrojen aniden buharlaaca iin dier sv yaktlar gibi sv halde evreye yaylmas sz konusu deildir. Sv hidrojen (LH2 ), hacimli olmaya eilimli olan kriyojenik kaplarda depolanr. Havadan ok daha hafif olan hidrojen derhal ykselerek, yanc bir karm meydana getirmeyecektir.
8.9.3. Hidrojenin tatlarda metal hidrid eklinde depolanmas

Altenatif olarak hidrojen stld zaman gaz serbest kalan sabit bileimler, kat olan hidrit formda metallerle snrlandrlabilir. Hidridler, bir tank iinde hidrojen gaznn metal alam paracklar ile bileik oluturmu ekilde depolanmasdr. Hafif ktleli metal hidridler tercih edilmektedir. Hidridlere s verildiinde hidrojen serbest kalmaktadr. Hidrid oluturan metaller ve alamlar, bir sngerin suyu absorblamas gibi hidrojeni absorbe eder. Bir baka deyile, bunlar hidrojeni ok youn bir ekilde depolayabilirler. Gaz hidrojen kat metallerin kafes eklindeki i yaplarna nfuz edecek kristal yapnn eitli yerlerine balanr.
8.10 Hidrojenin Motorlarda Yaklmas ve letim Problemleri

Hidrojen yaktl motorlarda yanma asndan ortaya kan en nemli iki sorun, geri tutuma ve erken ateleme olaylardr. Yanma odasna gnderilen yakt hava karmnn silindire girmeden nce tutumas sonucunda motorun emme manifoldu iinde geriye doru alevin ilerlemesi geri tutuma olarak tanmlanmaktadr. Bu olay emme sistemi elamanlarn tahrip etmekte ve emniyet asndan sorun oluturmaktadr. Yanma odasna gnderilen karmn bujide kvlcm akmadan nce scak odaklar tarafndan tututurularak yanmay istenilenden nce balatmas da erken tutuma olarak tanmlanmaktadr. Hidrojenin tutuma enerjisinin dk olmas bu iki sorunu ortaya karmaktadr. Geri tutuma hava fazlalk kat saysnn () 2 ila 3 arasnda olduu durumlarda olumaktadr. Hidrojenin yakt olarak kullanlabilmesi iin bu sorunlarn ortadan kaldrlmas gerekir. Geri tutumann sebeplerinden biri benzin ile kyaslandnda hidrojenin tututurulabilmesi iin daha dk iyonlama enerjisine ihtiya duymasdr. Dolaysyla hidrojen yaktl motorlarda buji kvlcmndan sonra ateleme sisteminde kalan artk enerji miktar daha fazla olur. Egzoz zaman genileme periyodundan sonra silindir ii basncnn atmosfer basncna yakn olduu durumlarda, sistemdeki artk enerji bujide kvlcm olumasna sebep olur. Kvlcmn olutuu nokta evrimden evrime farkllk gsterir. Eer buji kvlcm emme zamannda oluursa, dier baz etkenlerle birlikte geri tutumaya sebep olur. Artk enerji oluumunu nlemek iin ateleme sistemi modifiye edilmelidir. Yksek yk altnda, yanma odasndaki scak noktalar karmn erken atelenmesine sebep olur. Hidrojenin tutuma enerjisinin dk olmas nedeniyle; yanma odasndaki scak noktalar, supap bindirmesinde scak egzoz gazlar, ok fakir karmlarda yanma hzlarnn dk olmas nedeni ile yanma sresinin artmas sonucu yanan gazlarla yeni karmn temas, motor yandan gelen scak partikller, yanmay istenilenden nce balatabilmektedir. Bu amala yanma odas scaklnn drlmesi gerekmektedir. Bunun iin; Karmn bir miktar fakirletirilmesi, egzoz gazlar resirklasyonu (EGR), yanma odasna su pskrtlmesi, supap bindirmesi sresinin azaltlmas, giri havasnn sv hidrojen kullanm sonucu soutulmas gibi eitli yntemler uygulanabilir. Ancak karma EGR uygulanmas veya gnderilen hidrojenin azaltlmas sonucu fakirletirilmesi evrimden evrime olan farkllklar artracak ve motorun dzenli almasn nleyecektir. Ayrca EGR sonucu ortalama efektif basnta decektir. Hidrojen yaktl motorlarda hava-yakt oran 0,8 olduunda egzoz gazlar iindeki NOx miktar maksimum olur. NOx oluumunu azaltmak iin hidrojene saf oksijen ilave

edilmelidir. Bu durum ise sisteme daha karmak hale getirir ve tat arln arttrr. Bu sorunun zm iin kullanlan yntemlerden biri; tat zerinde suyu elektroliz ederek, aa kan hidrojen ve oksijenin basn altnda depo edilmesidir. Aadaki ekilde byle bir sistem grlmektedir.

ekil 3.1. Sfr emisyonlu motor sistemi emas

Hidrojen-hava karm iindeki su buhar yanma scakln azaltacandan maksimum basncn, dolaysyla gcn azalmasna sebep olur. Bunun iin karm iindeki su buhar bir youturucudan geirilerek su deposuna geri dndrlr. Yanma odas iinde braklan su buhar miktar ayarlanarak yanma hz ve vuruntu oluumu kontrol edilebilir.
8.11 Buji ile Atelemeli Motorlara Hidrojen Takviyesi ve Egzoz Gazlar Emisyonu

Benzin motoruna hidrojen takviyesi ile yanmam hidrokarbon emisyonlar azaltlarak sl verim iyiletirilir. Hidrojen takviyesi yaplan Otto motorlarnda kk bir n yanma odas mevcuttur. Yanma odas bujinin yerine yerletirilmitir. Bu n yanma odas iinde hidrojen enjektr ile buji vardr. Esas yakt ise (benzin, metanol, propan vs.) emme portlarndaki enjektrlerden pskrtlerek silindirlere gnderilir. Hidrojen takviyesi ile esas yanma odas iinde yaklan hidrokarbon esasl yaktlarn ok fakir karm oranlarnda dzgn bir ekilde yaklmas salanr. Bylece sl verim arttrlarak, azot oksit emisyonlar nemli derecede azaltlr. Hidrojenin hava ile yanmasnn sonucu da, yaktta karbon bulunmamas nedeni ile yanma rnleri arasnda CO, CO2, HCler mevcut olmayacak, sadece motorun yalama yann yanmas nedeni ile oluan HCler egzoz gazlar arasnda bulunacaktr. Ayrca yksek yanma scaklklar nedeniyle havann kimyasal reaksiyonu sonucu azot oksitler oluacaktr. Hidrojenin yanma rn su buhardr ve snrl maksimum scaklklardaki NOx emisyonlar ihmal edilebilir. Nitekim hidrojenle alan bir iten yanmal motor, gnmz tat motorlarndan ok daha az NOx emisyonuna neden olmaktadr.
8.12 EMSYON PERFORMANSI -Tat Egzost Emisyonu

Btn yaktlar gibi hidrojen yaktl motorlardan, motor verimi, performans ve emisyonlar birbirine baldr ve bir zelliin maksimumluu bir dierini artrabilir veya azaltabilir. Hidrojen basit olduu iin (karbon iermez), yanmas esnasnda retilen CO2, CO yada HC emisyonu iermez, her yalama ya yada yanma esnasnda ki gaz kirlilii hari. Ana yanma rn , su buhar olarak atmosfer iinde yaylan sudur. Genelde, benzer seviyelerde NOx emisyonlarn muhafaza etmek mmkn olmas gerekir yada altnda bunlar egzossuz son ilem gaz ile yeniden dolaml egzos gazn kullanm bir katalizr donatl petrol aralarndan , zellikle hidrojen ok zayf karmlarda yanabilir klasik yaktlar ile motorlarn ilem karekteristikleri tespit edilirler kriyojenik direk silindir yakt enjeksiyonu dk kirlilik yanma baars iin en geni potansiyel teklif edilir.Welch ve Wallace sylediler ki bir direkt enjeksiyonlu motor , yanan hidrojen iin deitirilir, dizel yaktl eviriden NOx in daha dk seviyelerde yayabilir. Buna ragmen enjeksiyon zaman nemlidir ve en uygun ekle doru olarak getirilmezse daha yksek NOx emisyonlarn grmek mmkn olabilir. Yaam evrim emisyonlar hidrojen retiminden ( ve kullanm- ok kk buna ragmen) hayat evrim emisyonlar DeLuchi et al tarafndan kuruldu. Onlarn analizine gre hidrojen retimi uzun dnem feedstock olarak kmr kulland ve sonuta Tatlar hidrit formda hidrojen depolama kullanyor greenhouse gaz ( GHG ) yaymlar petrol yakan tatlardan %100 daha fazla retilebilir ve ki LH2 kullanlarak , GHG yaymlar % 143 daha yksek olabilir. Hidrojen ekillendirme ileminde kmr gazlatrma nemli enerji kullanr. (Bu yzden CO2 yaymlar reten ) ve ayrca kendi bana ilemin bir rn olarak CO2 yayar, hatta geni nitelikler ilem enerji desteklenmesinden retilir. -Yakt retimi ve Datm Gnmzde ,Avrupada hidrojen iin piyasa hemen hemen hi yoktur, Almanyada imdiki fiyatlar 3-5 kez daha yksek olan Avrupa ve USA arasnda fiyat karlatrmas tarafndan parlak nokta olarak ,Avrupal uzay projeleri Ariane gibi ,gelecekte bu hesaba katlm olarak indirgemek iin beklenir. Hidrojen iin fiyatlar geni USda uzay programlar iin svlatrlm bitkiler retilir, gnlk 30 ton retimi ,yaygn olarak galon bana 0,80$ dr.
-Tat deiiklikleri

Sadece hidrojenle alan tatlar prototip gelitirme tatlar ilerlemi tatlarn nemli saylarndan nce olas bir ka ylda test edildi ve daha sonra degitirme fiyatlar ok yksek olacak. Bu yzden hidrojen yaktl tatlarn fiyatn tahmin etmek ok zordur.
8.13 HDROJENN TARH GELM

1970lerin bandan beri , LH2 test aralarnn says geliti ve test edildi, en ok USA da, Japonyada ve Almanyada 1979 da ilk Avrupal LH2 yolcu arabas bir 520 BMW gsterildi. Sonra BMW hidrojen test aralar 735i ve745i ierdi, Deutsche Forschungsanstalt fr Luft und Raumfahrt (DFLR )of stuttgart ile birlemede gelitirildi. 1986 da direkt silindir hidrojen enjeksiyon ile ilk Avrupal tat olan BMW 754i sergilendi. (-233 ile 253 o C ) souk hidrojen iin zel kriyojenik enjektrler ve LH2 pompa bu uygulama iin gelitirilmi olmal. Daimler Benz 5 datc kamyon ve 5 yolcu arabasn ieren 1985 den beri Berlinde fleet testlerin de hidrit depolama almalar olan hidrojen yaktl tatlar aratrd. Geni depolama hacmi gereklilii yznden bu aralarn ilem sralar tipik olarak 60-120 km dktr. Detroitte US Motor showda 1991 Ocakta irket gelecein direkt yaktl hidrojen prototipi retti-F100. USA daki Billings Enerji Aratrma irketi 1970ler boyunca hidrojen yaktl tatlar iinde aratrma uygulad ve dzenli yolcu tatlar iin demir titanyum hidritte hidrojen depolamay kullanan ehir otobslerini deitirdi. Kanada da ORTECH ve Toronto niversitesi direkt enjeksiyonlu dizel motoru gsterdi, ayrca NOx in daha dk seviyelerde yayar ve (ar s probleminin olumasna ragmen ) dizel yaktl eviri den daha yksek g k retilebilir.

Japonyada ,Musashi Teknoloji enstits 1970 den beri hidrojen-yaktl yolcu arabas aratrmas yapt . zellikle 2 stroklu benzin motorlar ve dizel motorlarnda (2 ve 4 strok ) direkt silindir hidrojen enjeksiyon ile stma bujisi ateleme yardm ile Mazda Motor irketi hidrojen ile n ateleme problemleri ve geri tepmeyi nlemek iin pistonlu motorlarda daha iyi olduu iddia edilen bir hidrojen yaktl dner motor gsterdi ve ortam scaklnda kt olarak zarar grm olmayan gazl hidrojenin kullanmndan g azaltmadan PSA (Peugeot-Citroen ) Fransada hidrojen kullanmay aratrd , hidritlerde depolanan , 1970ler boyunca tat yakt olarak ve 1981 de USA da 505 Peugeotun yaygn testi ile sonulandrld. 1990larda hidrojene ilgi Renault ve PSA olarak momentum toplam olarak grnr, Fransz Atomik Enerji Komisyonu ile ibirliinde, yakt enjeksiyon sistemleri ve (1970lerin sonuna doru ) hidrit teknolojisinin gelitirilmesiyle kullanm yeniden deerlendirildi. Avustralyada ,Melbourne niversitesi ikili yakt hidrojen ilemi iin bir dizel motor deitirildi, dizel yaktn pilot enjeksiyonu tarafndan ateleme baland. Dizelin %90ndan daha fazla yerine konabilir ve konvansiyonel motorlardan yaklak % 15 daha yksek termal verimler baarld. G k korundu yada iyiletirildi.
8.14 YAKIT PLLERNN TEMELLER

Bir yakt pili kimyasal ba enerjisini elektrik enerjisine dntren elektro-kimyasal bir aygtdr. Yakt gce evirmede bir iten yanmal motordan iki yada kat daha fazla verime sahiptir. Bir yakt pili yakt ve havann oksijenini kullanarak elektrik, su ve s retir. Hidrojen yakt olarak kullanldnda tek emisyon sudur. Hidrojeni Yakt olarak kullanan bir Yakt pilinde gerekleen anot, Katot ve toplam pil reaksiyonlar yle aklanabilir:
Anot: H2 2H+ + 2eKatot: 1/2O2 + 2H+ + 2e- H2O ============================= Pil: H2 + 1/2O2 H2O + s YAKIT PL ETLER Polimer membran yakt pilleri (PEFC) Alkali yakt pilleri (AFC) Erimi karbonat yakt pilleri (MCFC) Fosforik asit yakt pilleri (PAFC) Kat oksit yakt pilleri (SOFC) Direkt metanol yakt pilleri (DMFC)

Bir yakt pili prosesinden maksimum elde edilebilir voltajn tahmini prosesteki reaktantlarn ilk yaplar ile (H2 + 1/2O2 ) ve son yaplar (H2O) arasndaki enerji farklarnn deerlendirilmesini ierir. Bu tr deerlendirmeler bir kimyasal proseste yapnn termodinamik fonksiyonlarna dayanr, ncelikle Gibbs serbest enerji. Standart scaklk ve basnta H2/Hava yakt pili reaksiyonu iin maksimum pil voltaj (E) u denklemle hesaplanr: E= -G/n F bu denklemde G; reaksiyon iin Gibbs serbest enerjisini n; her mol hidrojen bana elektronlarn mol saysn, F; Faraday sabitini, 96487 coulombs (j/s). 1 atm sabit basnta her mol hidrojen bana yakt pili prosesindeki serbest enerji deiimi reaksiyon scaklndan, ve reaksiyondaki entalpi ve entropi deiiminden hesaplanr. Eer scaklk 25 C alnrsa;

G= H - TS G = -285,800J (298 K)(-163.2 J/K) G = -237,200 J H2/Hava yakt pili iin 1 atm basn ve 25 C (298 K) deki pil voltaj 1.23 V dur. Bu yle bulunur. E= -G/n F E= -(-237,200 J / 2*96,487 J/V) E = 1.23 V
YAKIT PLLERNN KULLANIM ALANLARI

Yakt pilleri hareketli ve sabit sistemlerde g kayna olarak kullanlmaktadr. Hareketli kaynaklar arasnda otomobiller, otobsler ve uzay aralar bulunmaktadr. Sabit kaynaklar arasnda ise tanabilir g niteleri, byk binalarn elektrik gcnn salanmasnda (rnein Los Angeles ehrinde bir yksek binann elektrik enerjisi alkali yakt pili sistemiyle tamamen hidrojen enerjisi yakt kullanlarak salanmaktadr) ve hzl al-veri makinelerinin elektriinin salanmasnda kullanlmaktadr.
BR YAKIT PLNN ALIMA PRENSPLER

8.15 GRLER

Tatlara ilikin yakt olarak hidrojen kullanm bak noktasnn kirlilik kontrolnde nem ekmektedir ve eger hidrojen fosil olmayan yakt kaynaklarndan retildiyse yava evrensel scaklk iin gayretlerde yardm edilebilir. Bununla birlikte daha ok gelitirme almalar iletmi olmaya ihtiya duyar, nce temel hidrojen sistemi pratik olabilir ve olas en ucuz sistem fosil tabanl ,dayankl negatif greenhouse vurulu olandr. Diger taraftan, eger fotovoltaik tabanl elektrik retimi baarl olursa, gne tabanl hidrojen, neticede kmr tabanl hidrojen ile pahal rekabet edebilir. nemli gelimeler gne elektrik retiminde yaplabilir. Texas aletleri 30 cents de yaygn gne g degerleri ile 14 cents/kwh Gney Kalifornyada ,Edisonun evcil tarif oran iin daha yakn olduu iddia edilir, Bununla birlikte solar g diger enerji kaynaklar ile fiyatta yarabilir. 21 ci yzyl ncesinin en son ikinci on ylna kadar almak iin umulur.
8.16. SONU VE NERLER

Dnya nfusunun hzla artmas, mevcut enerji kaynaklarnn yakn gelecekte yetersiz kalacak olmas ve evre kirliliinin tehlikeli boyutlara ulamas alternatif yaktlarn nemini arttrmtr. Bu durum aratrlacak alternatif yaktlarn evre dostu olmasn zorunlu klmaktadr. Bu alma da incelenen hidrojen hem elde edilebilme potansiyeli hem de evre dostu olmas bakmndan alternatif yaktlar iinde nemli bir konumdadr. Yanma ve depolama ile ilikin sorunlarn halledilmesi durumunda hidrojen nmzdeki yllarda rakipsiz bir iten yanmal motor yakt olacaktr.

Elektroliz yoluyla sudan elde edilmesi hidrojenin sonsuz bir enerji kayna olduunu gstermektedir. Yanma hznn ve kendi kendine tutuma scaklnn yksek olmas buji ile atelemeli motorlardaki vuruntu ihtimalini azaltmaktadr. Tutuma enerjisinin dk olmas ilk hareket kolayl salar. Hidrojenin ierisinde karbon bulunmamasndan dolay, egzoz emisyonlar fosil yakt kullanlan motorlara gre daha iyidir. Herhangi bir sebeple yakt donanmnda meydana gelen bir sznt durumunda hidrojenin uuculuunun ok yksek olmas nedeniyle hzla sistemden uzaklaacandan herhangi bir tehlike oluturmaz. Hidrojenin iten yanmal motorlarda kullanlabilmesi iin geri tutuma, erken ateleme ve depolama problemlerinin zlmesi gereklidir. Bu amala almalar bu konular zerinde younlamaldr.

9. BODZEL, BOGAZ VE BTKSEL YALAR

9.1. GR

Yeryznde bilinen enerji kaynaklarnn snrl olmas ve evre faktrleri, bu kaynaklar daha ekonomik kullanmaya ve daha iyi ynetmeye yneltmektedir. zellikle fosil kkenli (petrol ve rnlerinin) kaynaklarn yerini alabilecek yeni, evreci ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn aratrlmas n plana kmtr. Bitkisel yalar ve alkol gibi yenilenebilir kaynakl alternatif motor yaktlar, petrol ve rnlerinin daha ucuz ve ok retilmesi nedeniyle, petrol ile rekabet edememitir. Ancak, 1970li yllarn ortalarnda yaanan petrol krizi, petrol rnlerinin piyasadan ekilmesine ve buna paralel olarak da fiyatnn artmasna neden olmutur. Dnya petrol rezervlerinin belirli blgelerde toplanm olmas, siyasi ve ekonomik nedenlerden zaman zaman petrol krizleri yaanm ve gnmzde de yaanmaya devam etmektedir. Btn bunlarn yansra petroln belirli bir rezerve dayal sonlu kaynak olmas ve motor teknolojisinin de petrole baml gelimesi, mevcut motor teknolojisinde fazla bir deiiklik yapmadan, dizel yaktna alternatif olacak yeni ve daha evreci yaktlarn aratrlarak ortaya karlmas zorunlu hale gelmitir. Bu konuda zellikle, tarmsal potansiyeli yksek olan lkelerde bitkisel yalar n plana kmaktr. Bitkisel yalarn ve atklar, motor yakt olarak kullanm zerinde, lkemizinde iinde bulunduu eitli lkelerde ok sayda aratrma yaplmtr. Aratrma sonular, bitkisel yalarn ve atklarnn iten yanmal motorlarda, motorin yerine kullanlabilecek zelliklere sahip olduklarn gstermitir. Motor yakt olarak kullanlabilecek bitkisel yalarn balcalar; kolza ya, soya ya, ayiek ya, keten tohumu ya, yer fst ya, pamuk tohumu ya, aspir ya ve bunlarn kullanlm ekilleridir. Bugn, bio-yaktlarn kullanlmas ile evresel yararlar artt. Bio-yaktlarn evresel faydalarna karn, CO2 kararszl (bitkilerin bymeleri sresince ok fazla CO2 tketmeleri) gzard edilemez. Baz almalara gre CO2 dengesi, asit yamurlar gznne alndnda olumsuz bir etken olmaktadr. Bir ok bitkisel ya, dorudan dizel yaktlarn yerine kullanlabilmektedir. Ancak bunlarn kullanm srasndaki tamamlanmam yanma problemi ortaya kmaktadr. Ayrca yalama yann sulanmasna, pskrtme nozullarnn koklamasna, silindirlerin anmasna ve bitkisel yalarn polimerlemesi gibi proplemler ortaya kabilmektedir. Souk havada alma, gvenilir olmayan ateleme ve ate almama, sl verimin azalmas uzun dnem dizel yaktlarn yerini alacak bitkisel yalarn dier olumsuz etkenleridir. Bitkisel yalardan, kimyasal deiimle daha stn yaktlar elde etmek mmkndr. yi bilinen bir rnek yal etil asit iersindeki dnm ilemidir. En yaygn biodizel yakt kolza metil esteri (RME)dir. Burada, bitkisel yalarn dizel motorlarda kullanlabilirlii ve kolza bitkisinin yakt olarak kullanlmasndan bahsedilecektir.
9.2. BTKSEL YALAR

Kolza tohumu, keten tohumu, pamuk, ayiei, biber, yerfst, hindistan cevizi, hurma ve dierler bitkisel yalar, dizel motorlarda aday alternatif yaktlardr.

Bugn, bio-yaktlarn kullanlmas ile evresel yararlar artt. Bio-yaktlarn evresel faydalarna karn, CO2 kararszl (bitkilerin bymeleri sresince ok fazla CO2 tketmeleri) gzard edilemez. Baz almalara gre CO2 dengesi, asit yamurlar gznne alndnda olumsuz bir etken olmaktadr. Bir ok bitkisel ya, dorudan dizel yaktlarn yerine kullanlabilmektedir. Ancak bunlarn kullanm srasndaki tamamlanmam yanma problemi ortaya kmaktadr. Ayrca yalama yann sulanmasna, pskrtme nozullarnn koklamasna, silindirlerin anmasna ve bitkisel yalarn polimerlemesi gibi proplemler ortaya kabilmektedir. Souk havada alma, gvenilir olmayan ateleme ve ate almama, sl verimin azalmas uzun dnem dizel yaktlarn yerini alacak bitkisel yalarn dier olumsuz etkenleridir. Bitkisel yalardan, kimyasal deiimle daha stn yaktlar elde etmek mmkndr. yi bilinen bir rnek yal etil asit iersindeki dnm ilemidir. En yaygn biodizel yakt kolza metil esteri (RME)dir.
9.2.1. TRKYENN BTKSEL YA POTANSYEL

lkemizde bitkisel yalar halen yemeklik ya olarak tketildiinden, ekili ve retim miktarlar bu alana cevap verecek dzeydedir. Bitkisel yalarn ve atklarnn motor yakt olarak kullanlabilir duruma gelmesiyle, bu alandaki retimin artrlma olasl mevcuttur. Ayrca Gneydou Anadolu (GAP) projesinin faaliyete gemesiyle 1.7 milyon hektar alan sulanr hale gelecektir. GAP blgesinde yetitirilecek bitkiler ierisinde, ya bitkileri ynnden de nemli bir potansiyel olacaktr. Ya bitkilerinin ekili alanlar, ya oranlar, retim verimleri ve retim miktarlar aadaki tabloda verilmektedir.
Ya Bitkisinin Ad Yer Fst Tablo 1.Trkiyenin Bitkisel Ya Potansiyeli. Ekili Ya retimVerimi(kg/ha) retim Miktar(ton) Alan(ha) Oran(%)

32000 31000 10 74 560000 68000 29681 515000 1959738

35-55 13-25 40-45 9-28 40-50 45-59 44-50 16-24 17-18 -

2563 2419 1000 878 1607 412 369 1653 3689 -

82000 75000 10 65 900000 28000 10948 1193286 1900000 4189929

Soya Kolza Aspir Ayiei Susam Haha Msr Trkiye Toplam

Pamuk Toh. 7217123

Atk Bitkisel Ya Metil Esterin Elde Edilmesi

1. Bitkisel ya n ileme tabi tutulur. 2. Metanol ve katalizr ile n kartrma. 3. Reaksiyon Basama. 4. Faz ayrma ilemi. (Ticari amal Gliserin) 5. Ykama. 6. Biodizel Elde Edilmesi.

9.2.2. DNYA BTKSEL YA POTASYEL

1998/99 sezonunda dnya bitkisel ya retiminin 77,62 milyon ton, tketiminin ise 76,88 milyon ton olarak gerekletii 1999/2000 sezonu iin ise bu rakamlarn %5 orannda artaca ngrlmektedir. Soya, palm, kolza ve ayiek yalar dnya bitkisel ya retimi ve tketimindeki %83lk paylar ile en nemli yere sahip olan rnlerdir.
retim Soya Palm Ayiek Kolza Pamuk Yerfst Hindistancevizi Palm ekirdei Toplam Tketim Soya Palm Ayiek Kolza Pamuk Yerfst Hindistancevizi Palm ekirdei Toplam 1995/96 20,15 16,25 8,95 11,28 4,15 4,15 3,15 2,12 70,20 1996/97 20,65 17,73 8,62 10,84 3,87 4,50 3,72 2,26 72,19 1997/98 22,86 17,07 8,33 11,32 3,76 4,17 3,41 2,26 73,18 1998/99 23,62 19,27 9,08 12,20 3,63 4,44 2,97 2,41 77,62 1999/00 24,13 20,60 9,30 13,37 3,79 4,65 3,47 2,58 81,89

19,70 15,71 8,61 11,09 4,10 4,12 3,18 2,03 68,54

20,61 17,18 8,90 10,92 3,82 4,51 3,44 2,21 71,59

22,55 17,36 8,37 10,97 3,77 4,16 3,34 2,16 72,68

23,54 18,73 9,05 12,01 3,73 4,42 3,04 2,36 76,88

23,89 20,41 9,26 13,09 3,79 4,60 3,42 2,45 80,91

Tablo 2. Dnya Bitkisel Ya retim/Tketim Miktarlar (Milyon Ton). 9.2.3. KOLZA YAININ DZEL MOTORLARDA KULLANILMASININ ARATIRILMASI Kolza Bitkisi, Kolza, ilkbaharda iek aan ve ya bitkileri ierisinde hasada en erken gelen bitkilerdendir. Uzun gn bitkisi olup klk ve yazlk olarak yetitirilebilir. Yazlklar 100-120, klklar 120-150 gnde hasada gelir. Ekseri ya bitkisi scak iklimde yetiir ve klk ekinleri pek azdr. Kolzann klk olarak ekilebilmesi ekim ve hasat dnemindeki i dalmna uygun bir alma imkan salar. Kolza tohumu kk, yuvarlak ve kaygan olduundan ekimden nce iyi bir tohum yata ister. Klk ekimlerde hububat hasad dipten yaplarak glge tav karlmadan tarlann anz bozulur. Eyll ay banda dipkazan, izer veya kazaya ile toprak dipten ilenerek kabartlr. 9.2.4. Trkiyede Kolza Metil Ester retimi

Yurdumuzda retilen bitkisel ve hayvansal yalar tketimini karlayacak dzeyde deildir. Yemeklik ya retiminde bitkisel yalarn nemi ok daha fazla olmasna ramen ya bitkilerinin hasat ve harman ilerinin zor olmas ve maliyetteki ykselmeler nedeniyle ekili alanlar yeterli olmaktadr. Bu bakmdan tohumlarnda %38-50 orannda ya bulunan, tarm son derece kolay, kolza bitkisinin gereken ilgiyi grmesiyle lkemizde ya ann kapatlmasna nemli oranda katkda bulunulabilir.

Trkiye bugn, ylda 500 bin ton bitkisel ya ithal eden bir lke durumundadr. Nfus artna bal olarak artan ya ihtiyacnn karlanabilmesi iin ya retiminin artrlmas zorunludur. Kolza, bitkisel ya ann kapatlmasnda nemli rol oynayacak bir ya bitkisidir. Kolza kspesi %67 orannda protein ihtiva etmesi nedeniyle ayn zamanda hayvan yemi iin iyi bir hammaddedir. Kolza tohumu hibir ilem grmeden besi rasyonuna %10, kanatl rasyonuna %20 orannda katlarak dorudan besi materyali olarak kullanlabilir. Ayn zamanda nisan ayndan hasada kadarki 4 aylk dnem boyunca iekliliini muhafaza etmesi nedeniyle iyi bir bal bitkisidir. Dnyada, yaklak 220 milyon hektar alanda ekimi yaplan kolzann anavatan Anadoludur. lkemiz arazilerinde ok yaygn olarak grlen hardal bitkisi, kolzann yabani formudur. Son yllarda gelimi lkelerdeki ekimi ve retimi devaml artan kolza, 1970li yllarda lkemiz iftisi tarafndan retimi yaplm bir bitkidir. Ancak 1977 ylnda Salk Bakanlnn yapt kontroller sonucu insan sal iin zararl olduu bilinen ersik asit muhtevesann %5 snrn atnn grlmesiyle kolza ekimine yasak getirilmitir. Bununla beraber koza bitkisinin ekonomik ve tarmsal nemi yansra ya bileiminin kalitesine ilave baz gelimi lkelerde yaplan almalar sonucu ersik asitten arndrlm yeni eitler retilerek getiimiz yllar ierisinde kanola adyla piyasaya srlmtr. Avrupada kolza yann kullanm ile ilgili yaplan almalarda, kolza metil esterin dizel yaktna gre aadaki stnlklere sahip olduu belirtilmitir. 1. Kolza yandan elde edilen yaktn enerji deerinin yeterli miktarda olmaktadr. 2.Yaktn yanma sonucu aa kan atk gazlarn atmosfere olan etkisi ynnden olumlu sonular verdiini ve %15-30 orannda daha az zararl gaz aa karmaktadr. 3. Biodizelin zehirsizdir ve toprakta hzl bir ekilde indirgenmektedir. 4. Biodizelin dolumu srasnda depodan zararl gaz aa kmamaktadr. 5.Biodizelin iyi bir yalama kabiliyetine sahiptir ve bylece yksek derecede motor anmasn engellemektedir. 6.Biodizelin yanmas srasnda evreye atlan zararl gazlar, dizel yaktna gre; %15 daha az CO, %27 daha az HC, sadece %5 daha fazla NOX, %22 daha az partikl, %50 daha az is ve %10 daha dk sl deeri, buna karn ortalama yakt tketiminin yaklak olarak dizelden %3 fazla olduu belirtilmitir.
9.4. BODZEL

Biodizel yerli bir retimdir. Biodizel yenilenebilir bir yakttr, bitkisel yalardan ve artk restoran yalarndan retilebilir. Biodizel gvenlidir, bakterilerle ayrabilir, hava kirletici partikl maddeler, karbon monoksit ve hidrokarbon gibi kirleticileri azaltr. %20 biodizel ile %80 petrole dayanan normal dizel yakt karm (B20) dizel motorlarda deiiklik yaplmadan kullanlabilmektedir. Biodizel hibir katk yapmadan saf biimde (B100) de kullanlabilmektedir. Fakat biodizel saf olarak kullanld zaman performans proplemleri ve bakmdan kanmak iin motorda deiikliklerin yaplmas gerekebilir. Biodizel (yal asid alkali ester) yeni ve kullanlm bitkisel ve hayvansal yalar gibi yenilenebilir kaynaklardan doal olarak yapldndan dizel yerine temiz yanan bir yakttr. Biodizel aynen normal dizel yaktlar gibi atelemeli motorlarda kullanlabilir. %20 biodizel karm hemen hemen btn dizel ekipmanlar ile kullanlabilmektedir ve bir ok depolama ve datm ekipman ile uyumludur. Dk miktardaki karmlarda (%20 ve daha az) motorda herhangi bir deiiklie gerek yoktur.Yksek miktardaki karmlar, hatta saf biodizel (%100 biodizel veya B100) 1994 ylndan beri yaplan bir ok motorda kullanlabilmektedir. Geleneksel dizel motorda biodizelin kullanm yanmam hidrokarbonlar, karbon monoksit, PAH (polycyclic aromatic hydrocarbons), n-PAH (nitrated polycyclic aromatic hydrocarbons) ve partikl madde emisyonlarn nemli miktarda azaltmaktadr. Buradaki emisyonlardaki azalma; dizel yakt miktar arttka (dolaysyla biodizel miktar azaldka) artmaktadr. En iyi azalma saf biodizelde (B100) grlmektedir.

Biodizel kullanm ile partikl maddelerde kat karbon paralar azalr, (biodizel de yanma daha fazla tamamlandndan oksijen CO2e dnr) kkrt bileikleri 24 ppmden daha azdr, buna karn zlebilir maddeler veya hidrokarbonlar artar yada ayn miktarda kalrlar. Bundan dolay, biodizel katalizatr (buradaki katalizatr dizeldeki zlebilir paralar azaltr, fakat kat karbon paralarn deitirmez), egzoz gazlarnn yeniden dolam gibi yeni teknolojilerle daha iyi alr.Azot oksit emisyonu (NOx) yakttaki biodizelin konsantrasyonu ile artmaktadr. Biodizelin fiziksel zellikleri geleneksel dizel yakta ok benzerdir. Buna ramen, emisyon zellikleri dizel yakttan daha iyidir. Biodizelin fiziksel zellikleri Tablo 3de verilmitir. Biodizelin retim emas aada verilmitir.
Tablo 3. Biodizelin Fiziksel zellikleri. 0.87 ~ 0.89

zgl Arl

Kinematik Vizkozitesi @ 40C Setan Says st Isl Deeri (btu/lb) Kkrt Oran % Karm Scakl C Akma Scakl C yot Says Alt Isl Deeri (btu/lb) ekil: Biodizelin retim aamalar Bitkisel Yalar

3.7 ~ 5.8 46 ~ 70 16,928 ~ 17,996 0.0 ~ 0.0024 -11 ~ 16 -15 ~3 60 ~ 135 15,700 ~ 16,735

Yeniden Kullanlanan Hayvansal Yalar Sulandrlm Asit Esterlemesi Kkrt + Metanol

Metanol +KOH

Esterleme Dnm

Ham Gliserin Metanol Geri Alma Gliserin Artma (Tavsiye etme) Gliserin
9.4.1. EMSYON PERFORMANSI

Ham Biodizel Artma (Tavsiye etme)

Biodizel

Yakt ok az kkrt ierdiinden dolay SO2 (kkrt dioksit) emisyonu bakmndan kolza metil esternin tatlarda kullanlmasnn nemli yararlar olduu belirtilmektedir. Egzoz emisyon

sonular; motor alma artlarna ve kullanma bal olarak nemli deiiklikler gstermektedir. Bu faktrler, egzoz emisyon oranlarnda byk farkllklara neden olmaktadr. Pachter ve Hohl emisyon performanslarn belirlemek iin yaptklar testlerde ECER49-13 motor testini kullandlar. Onlarn yaptklar test sonularndan kolza metil esterin kullanlmas ile HC emisyonu dizel yakttan %50 daha dk olduu, NOX emisyonunun nemsiz miktarda yksek olduu ve CO emisyonunun nemsiz miktarda dk olduunu tespit etmilerdir. Emisyon oranlarndaki deiimle motor ortalama efektif basnc (mep) dikkat edilmesi gereken parametrelerdir. Kolza metil esterde (RME) ve dizel yaktlarda HC emisyonu; NOX ve CO emisyonundan daha fazla gznne alnr. Bu gstermektedirki; tat evrimleri, egzoz emisyon zelliklerini belirlemede nemli bir rol oynamaktadr. Yaplan almalarda, kolza metil ester ve soya metil ester (SME)in kullanm ile egzoz emisyon test sonularn dizel bir motor iin (DDC 6V-92TAC iki stroklu otobs motoru) dk kkrtl (%0.05) dizel motoru US EPAya gre test edilmesi ile elde edilen sonular. Tablo 4de gsterilmitir.
Tablo 4. Kolza ve Soya metil esterin US EPA ya gre Egzoz Emisyon Sonular. Egzoz Emisyonlar NOX HC CO Partikller CO2 Dizel (%0.05 Kkrt) 4.840 RME SME SME SME (% Dizel (% Dizel Metanol Dizel Emisyonlar) Emisyonlar) Katalizatrl Katalizatrl 5.614 (116) 5.787 (120) 50677 (117) 5.728 (118)

0.437 1.507 0.227 758.1

0.093 (21) 0.811 (54) 0.164 (72) 775.5 (102)

0.116 (27) 0.873 (58) 0.152 (67) 791.3(104)

0.141 (9) 0.054 (24) 805.9 (106)

0.068 (16) 0.874 (58) 0.062 (27) 794.0 (105)

dizel yakttan 1/5 orannda daha yksektir. HC ve partikl NOX emisyonu, kolza metil ester emisyonu, kolza metil esterde deiik oranlarda daha dktr. Dizel motorlu bir yolcu motorunda (Peugeot XUD-9)de kullanlmas halinde CO emisyon deeri daha yksektir, daha gl motorlarda bunun tersi durum vardr. svire federal Malzeme ve Aratrma Laboratuar 12 lt. 18 kw. gcnde, 6 silindirli Mercedes-Benz Marka dizel motoru; normal dizel yakt kullanarak, dk kkrtl (%0.06) kullanarak ve Avusturya ve talya retimi RME yakt kullanarak ECE -R49 test yntemine gre test etmeye almtr. Test sonularndan, kolza metil esterin zgl yakt tketiminin normal dizel yakttan yaklak %12 daha yksek olduunu ve motor gcndeki dmenin %1.8-7.5 arasnda olduu nu ortaya koymutur. Normal dizel yakta gre; RME yaktnn rettii egzoz emisyonlar CO %33 daha dk, NOx %12 daha yksektir, HC ve partikl madde %5 daha yksektir. Oksidatrl katalizr filtre birleimiyle; normal dizel yakta gre CO emisyonu %80 azaltlabilir, NOx emisyonu deimez, HC emisyonu %75 daha az ve partikller %90 daha az olmaktadr. Avusturyada 2,3 lt turboarjl DI dizel motorda RME ve dizel yakt kullanlmas ile elde edilen egzoz emisyon sonular ekil 1.de verilmektedir.
RME NN AVANTAJLARI

Dizel yakt performans ile karlatrldnda, daha iyi tutuma zelliine (setan says oran) sahiptir. Dizel yakt ile karm mmkndr. Eer vuruntu varsa, yakt tketimi artar.

RME NN DEZAVANTAJLARI

Dizel yakttan daha az sl deere sahiptir. Bu yksek vizkozitesiyle kismen dengelenebilir. Dizelden daha yksek vizkoziteye sahiptir. Soutma filtre plug noktas daha yksektir. Motor yann sulanmas ve giri valfinde karbon birikmesi srekli proplemdir. Baz lastik ve polimerli bileikler iin uygun deildir.
RME NN EMSYON PERFORMANSI Hafif tatlarda: NOX emisyonu %20 civarnda, HC emisyonu %20-30 civarndadr. CO emisyonu deikendir. Partikl maddeler %20-40 civarndadr. Ar tatlarda : NOX emisyonu %20 nin zerindedir. HC emisyonlar %20-75 arasndadr. CO emisyonu %10-50 orannda ve partikller %5-40 arasndadr. 9.4.2. BODZEL ENDSTRS

Dnyadaki biodizel endstrisi ok hzl bir ekilde bymektedir. lkemizde ise; baz niversitelerde (Uluda niv.) bu konu ile ilgili aratrmalar yaplmaktadr.Amerikada biodizel reten yedi tane firma vardr. Biodizelin ou okul servis aralarnda ve toplu ulam aralar gibi geni mteri kitlelerine B20 olarak satlmaktadr. Bir ok lkede biodizel yakt mevcut deildir. Buda biodizelin kullanmnn yaygnlamasn engellemektedir. Dier bir engel ise; biodizelin pahal olmasdr. Biodizelin galonu (3.785 lt) Amerikada vergi hari 1.5-2.25 $ satlmaktadr. Bu miktara %50 vergi oran ilave edildii zaman fiyat artmakta ve buda halkn B20yi tercih etmemesine neden olmaktadr. Amerika Enerji Bakanl gelecek 5 yl ierisinde biodizelin galon fiyatnn 1$ altna drmek iin almalar yapmaktadr. Amerikada biodizel yakt iin yakt standard oluturulmutur. Biodizelin standard ASTM PS 121dir. Biodizelin zellikleri Tablo 5de verilmektedir.
Tablo 5. Biodizelin zellikleri. Yakt zellikleri Dizel (Motorin) Yakt Standard ASTM D975 Yakt Bileimi C10-C21 HC Alt Isl Deer 130.250 Kinematik Vizkozite 40 C 1.3-4.1 zgl Arlk kg/lt 60 F 0.85 Younluk lb/gal 15 C 7.079 Su ppm arlk olarak 161 Karbon,% arlk olarak 87 Oksijen,% arlk olarak 0 Slfr % Arlk 0.05 max. Kaynama Noktas C 188-343 Parlama Noktas C 60-80 Atomizasyon Noktas C -15+5 Svlama Noktas C -35--15 Setan Says 40-55 Ateleme Scakl C 316 Hava/yakt oran 15 BOCLE Scuff, gram 3.600 HFRR, microns 685

Biodizel ASTM PS 121 C12-C22 FAME 120.910 1.9-6.0 0.88 7.328 %0.5 max. 77 11 0 182-338 100-170 -3-+12 -15-+16 48-60

13.8 >7.000 314

9.4 BYOGAZ ENERJS

iftlik gbresi yani hayvan gbresi bata olmak zere, eitli organik artklarn (bitkisel artklar, deniz ve kara yosunlar, zel olarak yerletirilen baz bitkiler gibi) oksijensiz bir ortamda fermantasyona uratlmas sonucu elde edilen yanc gaz karmna biyogaz denir. Metan gaz CH4 organik kkenli kaynaklara dayanan bu enerji retim yntemlerinde temel enerji kayna organik kkenli artk ve atklardr. Bunlar deiik amalarla deerlendirilmi olabilirler. rnein ot ve saman artklar, kent ve pleri tarla rn artklar hayvan besi artklar iftlik hayvanclnn kk ve bykba hayvan dklar vb. olabilecekleri gibi bizzat bu amala yerletirilen baz bitkiler (yeil gbre) ve deniz yosunlar (alg, diyamolit) ya da karayosunlar (likenler) olabilirler. Bunlardan belli bir miktar tekniine uygun olarak ina edilmi havasz bir depoda toplanarak depolanrsa belli aamalarda kimyasal tepkimelerin olumas ve yanc gaz karmnn aa kmas mmkn olmaktadr. Bu nedenle de dntrlm enerji retmek iin yararlanlan bu gibi organik kkenli maddelere genel bir terimle biyomas ve bunlardan elde edilen enerjiye ise biyomas enerjisi ad verilmektedir. Terimi oluturan biyo canl, mas (maas) ise ktle veya yn, baka bir ifade ile enerji elde edilecek tesise enerji maddesinin ylp depo edilmesi gibi anlamlara gelmektedir. Dolaysyla da bu gibi organik kkenli artklardan elde edilen enerjiye biyomas enerjisi denir. Bununla birlikte bu konuda dilimizde genellikle biyogaz (canl gaz) terimi kullanlmaktadr. Gazn, canls veya cansz olamayaca iin terim olarak ya organik gaz ya da biyomas enerji kayna eklinde ifade edilmesi uygun olacaktr. Sz edilen enerji kayna, bu gne kadar ki uygulamalardan anlaldna gre, hayli ekonomik bir kaynaktr. rnein bir ton biyomas maddesinin havasz bir ortamda fermente edilmesi sonucu, 1.2 varil petrol edeeri bir enerjinin elde edilebilecei hesaplanmtr. te yandan biyomas kaynaklardan elde edilen yanc gaz karmnn m3 bana % 40 ila % 70 orannda metan gaz, % 30 ila %55 orannda karbondioksit ve dier oranlarn ise azot, hidrojen ve hidrojen slfr gibi maddelerden olutuu anlalmtr.
Biyomas Enerjisinin Gemiteki nemi ve Bugnk Yararlanma Alanlar

Biyomas enerji kaynaklarnn en nemlisi, tahmin edilebilecei zere hayvan gbresi kaynadr. Bu kaynan yakt olarak kullanlmaya balanmas her halde insann yerleik dzene gemesiyle birlikte balar. Ancak hi phe yok ki bu konuda belli bir tarih ve belge gstermek pek mmkn deildir. Ancak hayvan gbresinden tezek yapm ve bunun yakt olarak kullanlmas, elbette yzyllar ncesinden balanmtr. Birok lkede kyl nfus, bugn de stma, snma ve piirmede bu kaynaktan geni lde yararlanr. Asya, Avrupa ve Gney Amerika lkelerinde, ormandan yoksun otsu bitki formasyonu blgeleri yani step toplumlar, gnmzde de en gvenilir snma ve piirme ileri hayvan gbresinden yaplan tezekten salanmaktadr. zellikle i blgeler ky ve hatta baz kent yerlemelerinde tezek yapm ve yakt olarak kullanlmas eski aa kadar gerilere gtrebilir. Bu bakmdan tezei geleneksel yaktlar veya enerji kaynaklarnn kullanl en eski olanlardan biri olarak kabul etmenin kukusuz hibir sakncas yoktur.

9.6. SONULAR

Yaplan almalardan, Biodizel yaktndan elde edilen efektif moment ve g deerlerinin bir miktar dk kmas, yaktn sl deerinin dizel yaktnn sl deerine gre dk olmas ile aklanabilir. Biodizel kullanlmas ile elde edilen is emisyon deerleri, dizel yaktna gre dk yklerde daha dk kmtr. Deerlerin dk olmasnn nedeni, biodizel yakt ierisindeki oksijen fazlalndan kaynaklanmaktadr. Silindir ierisine enjekte edilen yakttaki oksijen fazlalndan kaynaklanmaktadr. Silindir iersine gnderilen yakttaki oksijen fazlal, yaktn dizel yaktna gre daha iyi yanmasn salar. Bunun sonucu olarak, darya atlan gazlar daha az olur. Ayrca biodizel atklar, bitkisel kaynakl olduu iin doaya zarar vermeksizin, bitkiler tarafndan enzimlenerek tekrar kullanlr. Atk ya metil esterlerin (biodizel) dizel yaktna alternatif olarak kullanlabilecei, kullanld taktirde motor performansnda nemli bir deiim olmayaca ve emisyonlarn decei tespit edilmitir.lkemizin ierisinde bulunduu durum da dikkate alndnda, bu tr alternatif yaktlarn kullanmnn ciddi ekonomik katk salayaca bilinmelidir Biodizel yaktnn yurdumuzda kullanlmasyla, evre kirliliinin zmnde katk salanacak, Trkiyenin petrole olan ihtiyac bakmndan da bamllktan kurtulmasna yardmc olacaktr. Atk bitkisel yalarn lkemizde alternatif yakt olarak kullanmnn mmkn olabilecei, lke ekonomisine ve evreye byk katk salayaca sylenebilir.