Η Σ Π Ο Υ Δ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Τ Η Σ Ο Λ Υ Μ Π Ι Α Κ Η Σ

Ν Ι Κ Η Σ Σ Τ Η Ν Α Ρ Μ Α Τ Ο Δ Ρ Ο Μ Ι Α

Ο ν ο μ α : Ν ι κ ή τ α ς Ν . Ν ο μ ι κ ό ς M S c
Ί δ ρ υ μ α : Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΤΕΦΑΑ. Υποψήφιος
Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ.
nnomikos@phyed.duth.gr

Η ενασχόληση με τις αρματοδρομίες ήταν μια δραστηριότητα που λόγω

των αυξημένων οικονομικών της απαιτήσεων προυπέθετε ένα υψηλό οικονομικό
επίπεδο, το οποίο διέθεταν οι ισχυροί άνθρωποι της εποχής. Η αρματοτροφία,
δηλαδή η συντήρηση αρμάτων και ίππων για αγώνεςi, ήταν πάρα πολύ δαπανηρή.
Ιδιαίτερα κατά τους κλασσικούς χρόνους, όπου κατά κανόνα ο ιδιοκτήτης
χρηματοδοτούσε εκτός από το άρμα, τα άλογα και εξειδικευμένο αθλητή, τον
ηνίοχο.
Ορισμένοι συγγραφείς μνημονεύουν το Διομήδη, προσωπικό φίλο του
Αλκιβιάδη, ο οποίος πληροφορήθηκε ότι ο δήμος των Αργείων είχε άρμα και
ίππους. Ζήτησε από τον Αλκιβιάδη να το αγοράσει για τους ολυμπιακούς. Ο
Αλκιβιάδης το αγόρασε, όμως το δήλωσε στα Ολύμπια ως δικό του. Ο Διομήδης
τότε προέβη σε αγωγή κατά του Αλκιβιάδη για πέντε ή οκτώ τάλαντα, οι πηγές
διίστανται, το ποσό αυτό ήταν η αξία της ομάδας η οποία επρώτευσε στο
τέθριππο την 91η Ολυμπιάδα, 416 π.Χ. (Ισοκρ. 16.46, Διωδ.Σικ. 13.74.3)ii iii
. Το
κόστος ήταν τόσο μεγάλο που ακόμη και ο πιο μικρός υπολογισμός
αντιπροσωπεύει για την εποχή αποδοχές που απορρέουν από ημερομίσθια,
εβδομήντα ετών εργασίαςiv. O Αλκιβιάδης όμως είχε να σταβλίσει, να θρέψει
τους ίππους, να αγοράσει ένα άρμα με τα εξαρτήματά του και να προνοήσει για
ηνίοχο. Όποιοι και αν είναι οι αριθμοί, η συντήρηση των ίππων ήταν υπόθεση των
οικονομικά εύπορων, ενασχόληση των «πιο καλότυχων»v. O Ηρόδοτος
αναφερόμενος στον Μιλτιάδη λέει ότι καταγόταν από οικογένεια
τεθριπποτρόφου και ότι πριν μεταβεί στη Χερσόνησο νίκησε στο τέθριππο. Κατ’
αυτό τον τρόπο ο ιστορικός θέλει να δείξει ότι ο άνδρας αυτός ήταν επιφανής.
Για τον αντίπαλο του Πεισιστράτου, Καλλίου του Φαινίππου, αναφέρει ότι ήταν
άξιος μνήμης «τουτο μεν γαρ τα προλελεγμένα, ως ανηρ ακρος ελευθερων την
πατρίδα τουτο δε τα εν Ολυμπίη εποίησεν ίππω νικήσας τεθρίππω δε δεύτερος
γενόμενος, Πύθια δε πρότερον ανελόμενος εφανερώθη εις τους Ελληνας
μεγίστησι δαπάνησι»vi.
Ο Παυσανίας στις αναφορές του για τις γλυπτικές εικόνες ολυμπιονικών
σε ιππικά αγωνίσματα παραθέτει εκτός των άλλων ονόματα ισχυρών ανθρώπων
της εποχής, όπως του Τρωίλου ο οποίος ήταν Ελλανοδίκης και η νίκη του στην
αρματοδρομία συνετέλεσε στο να απαγορευτεί στο εξής για λόγους
αντικειμενικότητας η συμμετοχή Ελλανοδικών στα ιπποδρομικά αγωνίσματαvii. Ο
συγγραφέας αναφέρεται και στο γλυπτό της Κυνίσκας κόρης του βασιλιά της
Σπάρτης Αρχιδάμου και αδελφής του Αγησίλαουviii. Επίσης στην άλτη υπήρχαν τα
αφιερώματα προς ανάμνηση της νίκης του τυράννου των Συρακουσών Γέλωνα,
οι ανδριάντες των βασιλέων της Μακεδονίας Φιλίππου και Αλεξάνδρου, του
Σελεύκου του Ά, στρατηγού του Μ. Αλεξάνδρου και ηγεμόνα της Συρίας, του
Αντιγόνου, στρατηγού του Μ. Αλεξάνδρουix. Αναφορά υπάρχει για το άρμα και
τις πλαστικές εικόνες σ’ ανάμνηση νικών των τυράννων των Συρακουσών
Ιέρωνα του Δεινομένη και Ιέρωνα του Ιεροκλήx, η οικογένεια των Δεινομενιδών
είχε αναπτύξει στενές σχέσεις με τα ιερά της Ολυμπίας και των Δελφών,
λαβαίνοντας μέρος κυρίως σ’ ιππικούς αγώνεςxi. Επιπροσθέτως ο Κλεισθένης
η
τύραννος από τη Σικυώνα νίκησε στο τέθριππο την 52 Ολυμπιάδα (572 π.Χ.). Ο
Περίανδρος της Κορίνθου νίκησε σε αρματοδρομικό αγώνισμα στην Ολυμπία. Ο
διάδοχος του Πτολεμαίου ο Φιλάδελφος, νίκησε στις αρματοδρομίες των
Ολυμπιακών αγώνων, το έτος 260 π.Χ. xii

Κατά την περίοδο της Ρωμαικής κυριαρχίας, έλαβαν μέρος στα

αγωνίσματα του ιπποδρόμου και αυτοκράτορες. Ο Νέρων για να καταστήσει
δυνατή τη συμμετοχή του σ’ όλους τους Πανελλήνιους αγώνες ανέβαλε κατά δύο
έτη τα Ολύμπια της 211ης Ολυμπιάδας, σύμφωνά με τον Ιούλιο τον Αφρικανόxiii.Ο
Ρωμαίος αυτοκράτορας συμμετείχε και νίκησε στο άρμα πώλων, στο τέθριππο
και στο δεκάπωλον, το οποίο κατόπιν δικής του επιβολής ετελέσθη για πρώτη και
τελευταία φορά .xiv<<Από επιγραφές γίνεται γνωστό ότι ο Τιβέριος, πριν γίνει
αυτοκράτορας του Ρωμαικού κράτους, νίκησε στις αρματοδρομίες των
Ολυμπιακών Αγώνων>>.xv Σύμφωνα με τα ανωτέρω η ενασχόληση με την
ιπποτροφία, η επιτυχία στα ιππικά αγωνίσματα αποτελούν μέρος των
ενδιαφερόντων της αριστοκρατίας, των οικονομικά ισχυρών των κλασσικών
χρόνων και των ανθρώπων που διαχειρίζονταν την εξουσία (πολιτικοί,
βασιλιάδες, τύραννοι, αυτοκράτορες) . xvi

Οι κυριότεροι λόγοι, που τους οδήγησαν να αναλάβουν την αγορά-

συντήρηση ίππων και αρμάτων (αρματοτροφιά):
Οι αθλητικές επιτυχίες στην ελληνική αρχαιότητα αποτελούσαν μέσο για
την ενίσχυση της δημοτικότητας των νικητώνxvii. Μια μεγάλη νίκη συντελούσε
στην προβολή του ατόμου, της οικογένειας και της πόλης-κράτους.
Ο σταδιονίκης έδινε το όνομά του στην ολυμπιάδα. Ο παλαιστής και ο
παγρατιαστής θαυμάζονταν για τη δύναμη και την υπομονή τους, ο πενταθλητής

2
διέπλαθε, κατά το Γαλήνο, το αρμονικότερο σώμα. Ο νικητής σε αρματοδρομικό
αγώνισμα αποκτούσε Πανελλήνια φήμη για τον πλούτο του και εξαιρετική θέση
στην κοινωνική ιεραρχίαxviii.
Ο ιδιοκτήτης του άρματος είχε τη δυνατότητα στα αρματοδρομικά
αγωνίσματα να παραχωρήσει τη νίκη του σε όποιον επιθυμούσε. Η παραχώρηση
της νίκης ήταν ένα πολύ σημαντικό δώρο. Κατ’ αυτό τον τρόπο ο νικητής
γινόταν γνωστός στο Πανελλήνιο και το όνομά του έμενε στην ιστορία. Ο
Τίμωνας ο Ήλειος την νίκη του στον ίππο κέλητα την παραχώρησε στο γιο του
Αίσυπο. Ο Φειδώλας από την Κόρινθο την νίκη, που επέτυχε στην Ολυμπία με τον
ίππο του «Λύκο», την παραχώρησε στα παιδιά του (Παυσ. 6.12,6. και 6.13,10). Ο
Κίμων του Στησαγόρου νίκησε στο τέθριππο σε τέσσερις συνεχόμενες
Ολυμπιάδες με τα ίδια άλογα. Το κατόρθωμα αυτό σύμφωνα με τον Ηρόδοτο
συνέβη μόνο άλλη μία φορά από τον Ευαγόρα της Σπάρτηςxix. Ο Κίμων
παραχώρησε την πρώτη νίκη στον αδελφό του Μιλτιάδη, την δεύτερη ανακήρυξε
νικητή τον Πεισίστρατο, κατόπιν υποσχέσεως του τελευταίου ότι θα τον
ανακαλούσε από την εξορία. Ο Κίμων επέστρεψε στην Αθήνα, αλλά μετά το
θάνατο του Πεισιστράτου, οι γιοί του Ίππαρχος και Ιππίας τον θανάτωσαν xx. Οι
Αθηναίοι αναγνωρίζοντας το μεγαλείο αυτού του ανδρός, ο οποίος δόξασε την
πόλη τους, τον έθαψαν έξω από την Αθήνα και απέναντι ακριβώς έθαψαν τα
τέσσερα άλογά του.
Η αξία της Ολυμπιακής νίκης ήταν τόσο σημαντική, που ο Ολυμπιονίκης,
ο πρώτος, ο καλύτερος, ήταν το επίκεντρο του Πανελλήνιου θαυμασμούxxi. Δεν
είναι τυχαίο, που οι ισχυροί της εποχής αναζητούσαν τρόπους και μέσα για να
γίνουν ολυμπιονίκες. Τα αγωνίσματα του ιπποδρόμου ήταν ο μοναδικός τρόπος
για τους εύπορους και ισχυρούς να αποκομίσουν την δόξα του ολυμπιονίκη χωρίς
να χρειαστεί να αγωνιστούν οι ίδιοι. Η ολυμπιακή νίκη βελτίωνε την εικόνα τους
προς το λαό και ενίσχυε το κύρος ως προς το πρόσωπό τους.
Ο Νικίας στη διαμάχη με τον Αλκιβιάδη για τη Σικελία κατηγορεί τον
Αλκιβιάδη ότι έχει απασχολημένο το μυαλό του με τις αρματοδρομίες. Ο
Αλκιβιάδης αντέστρεψε το επιχείρημα του Νικία και ανέφερε ότι περισσότερο
αρμόζει σ’ αυτόν να γίνει στρατηγός. Οι ολυμπιακές νίκες απέδωσαν δόξα στον
ίδιο και τους προγόνους του και στην πατρίδα εκτός από δόξα και ωφέλεια.
Συνεχίζει πως: «Οι γαρ Ελληνες και υπέρ δύναμιν μείζω ημων την πόλιν ενόμισαν
τω εμω διαπρεπει της Ολυμπίαζε θεωρίας, πρότερον ελπίζοντες αυτην
καταπολεμησθαι, διότι άρματα μεν επτα καθηκα, όσα ουδείς πω ιδιώτης
πρότερον, ενίκησα δε και δεύτερος και τέταρτος εγενόμην και ταλλα αξίως της
νίκης παρεσκευασάμην».

3
[Διότι οι Έλληνες βλέποντας τη δική μου μεγαλοπρέπεια κατά τους Ολυμπιακούς
αγώνες, σχημάτισαν για την πόλη μας γνώμη ανώτερη της πραγματικής της
δυνάμεως, ενώ προηγουμένως νόμιζαν ότι αυτή είχε καταπονηθεί από τον
πόλεμο. διότι κατέβηκα στον αγώνα με επτά άρματα, με όσα κανείς άλλος
ιδιώτης δεν κατέβηκε μέχρι τη στιγμή εκείνη, και νίκησα και ως πρώτος και ως
δεύτερος, και ως τέταρτος, και σε όλα γενικώς έδειξα μεγαλοπρέπεια αντάξια
προς τη νίκη] (Θουκ. ΣΤ. 16.)xxii.
Ο Αλκιβιάδης επικαλείται το γεγονός ότι με τις Ολυμπιακές του νίκες
ωφέλησε όχι μόνο τον ίδιο, αλλά και την πόλη. Αυτό το επιχείρημα έχει
ανταπόκριση στην πραγματικότητα. Πράγματι αν λάβουμε υπ’ όψιν πως όλες οι
Ελληνικές πόλεις έστελναν αθλητές και θεωρίες, οι νίκες του Αλκιβιάδη τόνωσαν
την εικόνα της Αθήνας ως ισχυρής πόλης στα μάτια όλων. Ο αριθμός των
αρμάτων «αρματα μεν επτα καθηκα» και οι τρεις νίκες «πρωτος, δεύτερος,
τέταρτος» κατέδειξαν στο Πανελλήνιο ότι η πόλη των Αθηνών διαθέτει όχι μόνο
πλούτο, αλλά και δύναμη, αφού ένας πολίτης διέθεσε τα περισσότερα άρματα και
έλαβε τις περισσότερες νίκες (στο τέθριππο).
Σημαντικές νίκες επέτυχε και ο Φίλιππος ο Β΄, ο βασιλιάς των
Μακεδόνων, την 107η (352 π.Χ.) και την 108η (348 π.Χ.) Ολυμπιάδα στο αγώνισμα
του τεθρίππου. Η νίκη του 356 π.Χ. (ίππος κέλητος) αποτέλεσε τμήμα από τους
οιωνούς κάτω από τους οποίους ο Μέγας Αλέξανδρος γεννήθηκε xxiii. Ο
Πλούταρχος αναφέρει ότι αμέσως μετά την κατάχτηση της Ποτιδαίας ο Φίλιππος
έλαβε τρία μηνύματα, από τα οποία το καθένα έφερνε καλά νέα. Το πρώτο
ενημέρωνε ότι ο Παρμενίωνας είχε νικήσει τους Ιλλύριους, το δεύτερο ότι το
άλογό του είχε νικήσει στους ολυμπιακούς αγώνες και το τρίτο ότι η γυναίκα του
γέννησε ένα γιο. Ο Φίλιππος έγινε περισσότερο περήφανος όταν οι μάντεις τον
συμβούλευσαν ότι ένας γιος γεννημένος κάτω από τέτοιους οιωνούς θα είναι
ανίκητοςxxiv. Η νίκη δηλαδή στο ιπποδρομικό αγώνισμα αποτέλεσε έναν από τους
τρεις οιωνούς για τη γέννηση του Μ. Αλεξάνδρου. Ο Μακεδόνας βασιλιάς για να
γιορτάσει τις νίκες του έκτισε το Φιλίππειο και έκοψε και κυκλοφόρησε αργυρά
και χρυσά νομίσματαxxv,xxvi. Τα χρυσά νομίσματα τα οποία κυκλοφόρησαν το 348
π.Χ., ήταν τα πρώτα που εκδόθηκαν στην Ελλάδαxxvii. Οι νίκες αυτές συνετέλεσαν
στην αύξηση του γοήτρου του Μακεδόνα βασιλιά. Η κοπή των νομισμάτων και η
ανέγερση του ομώνυμου ναού Ιωνικού ρυθμού μέσα στον ιερό χώρο
της Ολυμπίας αναδικνύει το εντονότατο ενδιαφέρον Φιλίππου να καταστήσει
πανελληνίως γνωστή τη νίκη του, αφ’ ενός με την κυκλοφορία των πρώτων
χρυσών νομισμάτων, αφ’ ετέρου με την ανέγερση του Φιλιππείου.
Κτίσμα στην Ολυμπία ανείγειραν και οι Ρωμαίοι. Πρόκειται για το
οκτάγωνο, οικοδόμημα που βρίσκεται στη βορειο-δυτική γωνία του

4
ιπποδρόμουxxviii. Το οκτάγωνο συμβόλιζε την τελειότητα. Πιθανότατα
εξυπηρετούσε τους αυτοκράτορες ως θεωρείο, για το λόγο αυτό παρείχε την
καλύτερη δυνατή θέα προς τον ιππόδρομοxxix .Στο ιπποδρόμιο αυτό αγωνίστηκε ο
διάδοχος του θρόνου Τιβέριος πριν γίνει αυτοκράτορας, έλαβε μέρος στους
αγώνες τεθρίππου και επρώτευσε την 194η Ολυμπιάδα (4π.Χ)xxx xxxi
. Λίγα χρόνια
αργότερα έκοψε νομίσματα που απεικόνιζαν από τη μια όψη τον αυτοκράτορα,
από την άλλη το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ολύμπιου Δίαxxxii .
Η αγωνιστική παρουσία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων συνεχίζεται και το 17μ.Χ,
όπου ο Γερμανικός συμμετέχει στην 199η Ολυμπιάδα και ανακηρύσσεται νικητής
στην αρματοδρομία xxxiii
. Ιδιαίτερο ζήλο για να λάβει μέρος στις αρματοδρομίες
επέδειξε ο Νέρων. Η επιθυμία του να λάβει μέρος στα αγωνίσματα είχε
αποτέλεσμα να διακοπεί κατόπιν δικής του εντολής, η χρονική ακολουθία
διεξαγωγής των αγώνων, που τηρείτο για αιώνες. Η 211 η Ολυμπιάδα διεξήχθει
δύο χρόνια αργότερα και συμπεριέλαβε για πρώτη φορά μουσικούς αγώνες και
αρματοδρομία με άρμα δέκα αλόγωνxxxiv. Στον απελευθερό του Ήλιο, που του είχε
γράψει ότι οι περιστάσεις απαιτούσαν την παρουσία του στη Ρώμη απάντησε
:<<Όσο σημαντική και αν είναι η θελησή σου και η συμβουλή σου να επιστρέψω
γρήγορα καλύτερα θα ‘ταν να με συμβουλεύσεις και να ελπίζεις, ότι θα γυρίσω
άξιος του ονοματός μου >>xxxv.
Ο Νέρων όπως μπορούμε να διακρίνουμε μέσα από τα λόγια του, έδινε πολύ
μεγάλη σημασία στο να δοξάσει το ονομά του, στόχος ο οποίος θα
επιτυγχανόταν σε μεγάλο βαθμό αν γινόταν Ολυμπιονίκης. Δεν ήταν δυνατό για
λόγους δημόσιας εικόνας Ρωμαίος αυτοκράτορας και ειδικά ο Νέρων να λάβει
μέρος σ’ αγώνες και να ηττηθεί. Αντιθέτως, αγωνίστηκε σ’ όλα τα’ αγωνίσματα
και νίκησε. Στο τέθριππο έπεσε, οι ανταγωνιστές του δεν το σκότωσαν xxxvi xxxvii
.
Παρά τη πτώση του οι ελλανοδίκες τον στεφάνωσαν, για το λόγο αυτό ο Νέρων
τους πρόσφερε μεγάλο ποσό, το οποίο απαίτησε και πήρε ο Γάλβας xxxviii
.
Ηταν τέτοια η δύναμη του Ρωμαίου αυτοκράτορα, που όχι μόνο άλλαξε
την ημερομηνία τέλεσης των Ολυμπιακών αλλά, παρά την πτώση του
εξανάγκασε με την εππιροή και το φόβο που ενέπνεε στους ελλανοδίκες να τον
στεφανώσουν. Ο αυτοκράτορας αποζητούσε να γίνει Ολυμπιονίκης, ώστε να
επιστρέψει αργότερα στη Ρώμη θριαμβευτής. Το γεγονός αυτό αποδείχθηκέ
αργότερα με την μεγάλη και θριαμβευτική είσοδο στη Νεάπολη, όπου ο Νέρων
μπήκε στην πόλη με άσπρα άλογα, ενώ ένα μέρος των τειχών είχε γκρεμιστεί,
σύμφωνα με το εθιμικό των νικητών σε ιερούς αγώνες xxxix
. Με παρόμιο τρόπο
xl
εισήλθε στο Antium, στο Albanum και τελικά στη Ρώμη . Μόνο που στη Ρώμη
οδηγούσε άρμα, το οποίο ο Αύγουστος χρησιμοποιούσε στους θριάμβους του,
φορούσε μια πορφύρη τήβεννο και ένα μανδύα στολισμένο με χρυσά αστέρια,

5
έχοντας στο κεφάλι του το Ολυμπιακό στεφάνι και στο δεξί του χέρι το στεφάνι
των Πυθίων xli
.<<Το άρμα του το ακολουθούσαν οι ανθρωποί του ως συνοδεία
μιας θριαμβευτικής πομπής , που ζητωκραύγαζε ότι αυτοί ήταν οι ακόλουθοι του
Αυγούστου και οι στρατιώτες του θριάμβου του>> xlii
. Κατ’ αυτό τον τρόπο ο
αυτοκράτορας επεδίωξε να γίνει αρεστός στο λαό, να ενισχύσει το κύρος ως
προς το προσωπό του και να αποκομίσει δημοφιλία.
Ανάλογη τακτική ακολούθησαν σχεδόν όλοι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, οι
οποίοι συντηρούσαν και προήγαγαν τα δαπανηρότατα αγωνιστικά προγράμματα
στους Ρωμαικούς ιπποδρόμους και κυρίως στο circus Maximus. Σκοπός τους ήταν
να γίνονται αγαπητοί στο λαό και μέσω των θεαμάτων ν’ αποπροσσανατολίζουν
την κοινή γνώμη από τα προβλήματα. Το αυξανόμενο πλήθος των ανέργων
χρειαζόταν διασκέδαση και οι πολιτικοί συναγωνίζονταν ο ένας τον άλλο στην
ποικοιλία και την υπερβολή των θεαμάτων μέσω των οποίων αναζητούσαν να
επιτύχουν την εύνοια του όχλου xliii
. Ακολούθησαν δηλαδή την πολιτική του
άρτου και των θεαμάτων <<panem et circenses>>.
Ακόμη πρέπει να τονιστεί πως παρά τις όποιες κριτικές, ειδικά για την
περίοδο της Ρωμαικής κυριαρχίας και τα δρώμενα στο Ρωμαικό ιππόδρομο, ο
ιδιοκτήτης του νικηφόρου άρματος λόγω του ότι η εκτροφή και εκγύμναση των
τεσσάρων ίππων ενός τεθρίππου ήταν πολύ πιο δαπανηρή και χρονοβόρα από τη
συντήρηση και προετοιμασία ενός μόνο αλόγου ιππασίας, ήταν λογικό να
απολάμβανε μεγαλύτερης εκτίμησης αλλά και υλικών τιμώνxliv. Η εκτίμηση
διακρίνεται μέσα από τους επινίκιους του Πίνδαρου, του Βακχυλίδη και του
Σιμωνίδη. Η νίκη είναι τόσο τιμητική, που έχουν γραφτεί ολυμπιόνικοι ακόμη και
για νίκη στο αγώνισμα της «απήνης». Ο πέμπτος ολυμπιόνικος του Πίνδαρου,
εξυμνεί τη νίκη του Ψαύμιδα σε αρματοδρομία με ημιόνους και ο έκτος
ολυμπιόνικος είναι αφιερωμένος στον Αγησία το Συρακούσιο, νικητή σε
ημιονοδρομία xlv
.
Ο Ξενοφών ονομάζει την αρματοτροφία κάλλιστον και
μεγαλοπρεπέστατον επιτήδευμα. (Ιερων. 11,5 και 7)xlvi. Ο Πίνδαρος για τους
πλούσιους που πίστευαν ότι η δαπάνη των αρματοτροφιών δεν ήταν έργο
συνετόν, έλεγε ότι αυτοί θα μεταβούν στον Άδη άδοξοιxlvii. Το όνομα των
ιδιοκτητών έμενε στην ιστορία και οι συγγραφείς τους μνημόνευαν στα έργα
τους. Η αξία της ιπποτροφίας ήταν τόσο σημαντική που αυτή (η ιπποτροφία)
χρησιμοποιήθηκε σε δικαστήρια ως επιχείρημα για την καλή διαγωγή και ως
πειστήριο για την αθωότητα του κατηγορουμένου. Στη δίκη του Λυκόφρονος, ο
ρήτορας Υπερείδης έγραψε το λόγο του με σκοπό να υπερασπιστεί το Λυκόφρων.
Ο Λυκόφρων μιλώντας στο δικαστήριο αναφέρει πως δεν είχε κατηγορηθεί ποτέ
από κανένα. «ουδε πέφευγα δίκην ουδεμίαν, ουδ’ έτερον δεδίωχα» «Ιπποτροφων

6
δε διατετέλεκα φιλοτίμως τον απαντα χρόνον παρα δύναμιν και υπερ την ουσίαν
την εμαυτου. εστεφάνωμαι δ’ υπό τε των ιππέων πάντων ανδραγαθίας ένεκα και
υπο των συναρχόντων».
[Καθ’ όλη μου δε τη ζωή ασχολήθηκα με ζήλο στην ανατροφή ίππων παρά τα
μέσα που είχα στη διάθεσή μου και την περιουσία μου. Για τον ζήλο μου αυτό
τιμήθηκα με στεφάνι και από το σύνολο των ιππέων και από τους συνάρχοντές
μου ιππείς] (Υπερ. 1.16)xlviii.
Συνεχίζει λέγοντας πως λόγω του ζήλου του στην ιπποτροφία, ανέβηκε
ιεραρχικά και εκλέχτηκε φύλαρχος, έπειτα ίππαρχος στη Λήμνο. Καθ’ όλη την
περίοδο παραμονής του στη Λήμνο κανείς δεν τον κατηγόρησε, ούτε για
ιδιωτικό, ούτε για δημόσιο αδίκημα. Η άνοδος στη βαθμίδα του ιππάρχου σε
συνδυασμό με την μη ύπαρξη κατηγοριών καθ’ όλη τη διάρκεια της δράσης του
συνιστούν βάσιμα επιχειρήματα πως ο κατηγορούμενος επέδειξε καλή διαγωγή.
Επιπλέον τιμήθηκε με τρία στεφάνια. Δεν είναι επομένως δυνατόν άνθρωπος
ικανός στην Αθήνα να είναι χρηστός στη Λήμνο και αν ήταν κακός, όπως
υποστηρίζει το κατηγορητήριο, δεν θα τον έστελναν στη Λήμνο xlix
. Με αυτό τον
τρόπο ο Λυκόφρων αναδεικνύει τη νίκη σε αγώνες ίππων και την άμεμπτη
δραστηριότητά του ως τεκμήριο της αθωότητάς του. Στην κείμενη περίπτωση
διαπιστώνεται, πως σύμφωνα με την επιχειρηματολογία του κατηγορουμένου, ο
ζήλος του για την ιπποτροφία αποτέλεσε την αιτία, ώστε να ανέβει ιεραρχικά, να
εκλεχτεί φύλαρχος και εν συνεχεία ίππαρχος. Αποτέλεσε δηλαδή η ιπποτροφία
την οδό για την άνοδο σε δημόσια αξιώματα.
Σ΄ένα άλλο δικαστικό αγώνα η ιπποτροφία και η νίκη σε ιερούς αγώνες
χρησιμοποιούνται για την υπεράσπιση του κατηγορουμένου. Συγκεκριμένα στο
λόγο του Λυσία «Υπέρ των Αριστοφάνους χρημάτων». Ο κατηγορούμενος για να
αποφύγει τη δήμευση της περιουσίας του (κατηγορείται ότι έχει χρήματα της
ήδη δημευθήσης περιουσίας του πατρός του), επικαλείται το γεγονός πως ο
πατέρας του, ως ιππεύς όχι μόνο είχε περίφημους ίππους για τον πόλεμο, αλλά
είχε και ίππους οι οποίοι έλαβαν μέρος σ’ αγώνες και νίκησε μ’ αυτούς στα Ίσμια
και Νέμεα, ώστε η πόλη να ανακηρυχθεί από τον κήρυκα, που ανακήρυσσε τους
νικητές και ο ίδιος να στεφανωθείl. Με αυτά, τα επιχειρήματα ο κατηγορούμενος
κλείνει την υπεράσπισή του. Ήταν δηλαδή η ιπποτροφία τόσο σημαντική, που όχι
μόνο χρησιμοποιήθηκε για την αθώωσή του αλλά υπήρξε και το τελευταίο
επιχείρημα στο λόγο του. Τέθηκε δηλαδή σκόπιμα στο τέλος για να μείνει στη
σκέψη των δικαστών πριν αποφασίσουν.
Πρέπει να αναφερθεί πως ακόμη και από υλικής απόψεως η νίκη σ’
αρματοδρομικό αγώνισμα επέφερε μεγαλύτερες υλικές τιμές. Ο αριθμός των
Παναθηναϊκών αμφορέων που δίνονταν στον πρώτο νικητή μιας τεθριπποδρομίας

7
(στα Παναθήναια) ήταν μεγαλύτερος σε σχέση με τον αντίστοιχο αριθμό για
τους πρώτους νικητές στα άλλα ιππικά και γυμνικά αγωνίσματα li. Επίσης το
πλήθος των αφιερωμάτων που μνημονεύει ο Παυσανίας στα Ηλειακά του για τις
νίκες σε αρματοδρομικά αγωνίσματα καταδεικνύει το μέγεθος της σημασίας που
είχαν οι νίκες αυτές. Οι ιδιοκτήτες έδιναν τα χρήματα για να ανεγερθούν
ανδριάντες στο μεγαλύτερο υπαίθριο πάρκο του αρχαίου κόσμου, την ιερή Άλτη.
Το πλήθος και η τελειότητα των μνημονευομένων από τον Παυσανία
δημιουργημάτων (προερχόμενα στην πλειοψηφία τους από τυρράνους, βασιλείς,
πολιτικούς) απεικονίζουν το πόσο αξιόλογη ήταν η νίκη. Η αναγνωρισιμότητα
που απέρρεε απ’ αυτή είχε κριθεί τόσο υψηλή, που σε ορισμένες περιπτώσεις αν
δεν είχε τα χρήματα ο νικητής, τη δαπάνη για τον ανδριάντα την αναλάμβανε η
πόλη. Κατ’ αυτό τον τρόπο στο πρόσωπο του νικητή, πολίτη κάποιας πόλης,
δοξαζόταν και η πόλη αφ’ ενός κατά την ανακήρυξή του, όπου αναφερόταν και
το όνομα της πόλης, αφ’ ετέρου στα διάφορα μνημεία, όπου μνημονευόταν και η
προέλευση του νικητή.
Στην αρχαιότητα δεν έτρεφαν όλοι την ίδια εκτίμηση προς τα
αρματοδρομικά αγωνίσματα. Ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες του σατιρίζει την
οικονομική εξαθλίωση που συνεπάγεται η αρματοτροφία.
«Μα δε με παίρνει ο ύπνος. με τσιμπούνε και έξοδα και παχνί για τούτο το
γιόκα. Κι αυτός, πάντα μακρομάλλης, καβάλα τρέχει με άρματα και με άτια κι
όλο άλογα ονειρεύεται.» (Αριστ. Νεφ. 12-16)lii.
«εξω απ’ το βιος μου με έχεις τσουλήσει.
και πρόστιμα έχω φάει και για τους τόκους
κατάσχεση άλλοι λεν πως θα μου κάνουν» (Αριστ. Νεφ. 34-36)liii.

Σ’ άλλο τμήμα του έργου του ο συγγραφέας σατιρίζει την ιππομανία που
έχει καταλάβει την γυναίκα του Στρεψιάδη «ίππος έχωνε αυτή μες σ’ όνομά του»
(Αρ. Νεφ. 62). Η μανία της γυναίκας του ήταν τέτοια που ακόμη και στην αγκαλιά
της χάϊδευε το γιό της κι έλεγε:

«Σα μεγαλώσεις, θα φοράς πορφύρα,

όπως ο Μεγακλής, και προς την πόλη
θα τρέχεις με άρμα…» (Αριστ. Νεφ. 69-71)liv

Ο μεγάλος ποιητής σατιρίζει την εμμονή ορισμένων ανθρώπων με τους

ίππους. Η ζωή και τα ενδιαφέροντά τους περιστρέφονται γύρω από τους ίππους,
χάριν των οποίων αγνοούν την πραγματικότητα.
Με απαξιωτικούς λόγους αναφέρεται στην αρματοτροφία και ο δεινός
ρήτορας, ο αυστηρός τηρητής των ηθών, ο Λυκούργος στο λόγο του «ΚΑΤΑ

8
ΛΕΩΚΡΑΤΟΥΣ». Ειδικότερα ο ρήτορας ζητά από τους δικαστές να μην κρίνουν με
επιείκια τον κατηγορούμενο.

…. «Ου γαρ ει τις ιπποτετρόφηκεν ή

δεχορήγηκε λαμπρως η των άλλων των τοιούτων τι
δεδαπάνηκεν, αξιός εστι παρ’ υμων τοιαύτης χάριτος,»

[Διότι όχι αν κανείς έχει θρέψει ίππους γι’ άρματα ή κατέβαλε τις δαπάνες των
θεαμάτων ή έκανε κάποια άλλη παρόμοια δαπάνη, είναι άξιος τέτοιας εκ μέρους
σας ευγνωμοσύνης,] (Λυκ. Κατά Λεωκ.139)lv. Ο Λυκούργος την ιπποτροφία, τις
δαπάνες για θεάματα και όποια άλλη σχετική με αυτά, τα θεωρεί ως μη
συνεισφορά προς την πόλη. Η εκτίμηση που τρέφει προς αυτά, όπως φαίνεται από
τους λόγους του είναι μηδαμινή. Αντίθετα κάποιες άλλες δαπάνες, όπως την
τριηραρχία τις θεωρεί πολύτιμες.

«αλλ’ ει τις τετριηράρχηκε λαμπρως

ή τείχη τη πατρίδι περιέβαλεν η προς την κοινην σωτηρίαν
εκ των ιδίων συνευπόρησε.»

[αλλά αν κανείς παρείχε τριήρεις άριστα κατηρτισμένες ή περιέβαλε την πόλη με

τείχος ή συνεισέφερε εξ’ ιδίων για την κοινή σωτηρία.] (Λυκ. Κατά Λεωκρ. 139)lvi.
Ο Λυκούργος ζητά από το δικαστήριο να μεριμνήσει μόνο για αυτούς που
ωφελούν όλους, κατ’ αυτό τον τρόπο θεωρεί την ιπποτροφία ότι δεν προσφέρει
στο σύνολο, αλλά μόνο στον ιδιοκτήτη και πως δεν είναι σωστό να έχουν
ξεχωριστή αντιμετώπιση οι ιδιοκτήτες ίππων και αρμάτων.
Ανάλογη στάση απέναντι στην ιπποτροφία τηρεί και ο Ανδοκίδης στο λόγο
του «κατά Αλκιβιάδη 4», όπου δίνει μια πολύ αρνητική εκδοχή των κινήτρων και
των πράξεων του Αλκιβιάδηlvii. Ο Δημοσθένης παρουσιάζει την ιπποτροφία και
την σκηνοθέτηση τραγωδιών ως τίποτε περισσότερο από δείγματα πλούτου και
όχι ως είδος δημόσιας προσφοράς, όπως είναι η τριηραρχίαlviii. Ο Ξενοφάνης
αντιπαραβάλλει την υπεροχή της σωματικής αρετής με τη σκέψη του σοφού.
«ειτε και ίπποισιν, ταυτά κε πάντα λάχοι,
ουκ εων άξιος ώσπερ εγώ. ρώμης γάρ αμεινως
ανδρων ηδ’ ίππων ημετέρη σοφίη»lix.

Εν αντιθέση με τις απόψεις ορισμένων, κυρίως ρητόρων (Λυκούργος,

Ανδοκίδης, Δημοσθένης, Ξενοφάνης) η ιπποτροφία και οι νίκες στα
αρματοδρομικά αγωνίσματα έχαιραν μεγάλης εκτίμησης στον αρχαίο κόσμο. Ο
ιδιοκτήτης του άρματος αποχτούσε πανελλήνια φήμη. Η αρματοδρομική νίκη
στην Ολυμπία αποτελούσε την οδό δια της οποίας το όνομα του πολίτη και της
πόλης γινόταν γνωστό σ’ ολόκληρο τον Ελληνισμό. Η αναγνωρισιμότητα της

9
ολυμπιακής νίκης ήταν τόσο μεγάλη που πολλοί, κυρίως τύραννοι και πολιτικοί
έσπευσαν να την εκμεταλλευθούν, ώστε να ενισχύσουν μέσω αυτής το κύρος ως
προς το πρόσωπό τους. Το γεγονός αυτό αν και αρνητικό, αποδεικνύει την
αναγνώριση και τη σπουδαιότητα που απέρεε από τη νίκη στο Ιπποδρόμιο της
Ολυμπίας. Οι τιμές που επιφυλάσσονταν στους νικητές ήταν πολύ μεγάλες και
θεωρούνταν ανάλογες μ’ εκείνες των νικητών πολεμιστών κατά την επάνοδό
τους από τη μάχηlx.
Η σημαντικότητα των αρματοδρομιών δεν άφησε αδιάφορους και τους
Σπαρτιάτες οι οποίοι όταν το επέτρεψαν οι συνθήκες, ξεπέρασαν όλους τους
άλλους έλληνες. Αυτό συνέβη κατά τον Παυσ. Μετά τα Μηδικά (Παυσ. ΣΤ. 2,1-
2)lxi. Οι Λακεδαίμονες αν και λαός που φημιζόταν για την λιτότητά του,
συνειδητοποίησαν το μέγεθος της διάκρισης που προσέφερε η νίκη στο άρμα και
αναθεώρησαν την προηγούμενη στάση τους (περιφρόνηση των σχετικών με το
άρμα αγωνισμάτων). Αποτέλεσμα ήταν να πρωτεύσουν στο τέθριππο την 79 η,
81η, 85η, 86η, 89η, 96η, 97η, 99η ολυμπιάδα (πωλικό τέθριππο), επρώτευσαν και το
612-532 π.Χ. με τον Ευαγόρα και το 510-491 με τον Δαμάρατο του Αρίστωνος.
Ακόμη δηλαδή και οι Λακεδαιμόνιοι, οι οποίοι αρχικά φάνηκαν αδιάφοροι για τα
δαπανηρά αγωνίσματα των αρμάτων, αναγνώρισαν την αξιότητα της
ολυμπιακής νίκης στην αρματοδρομία και την πολύτιμη αναγνώριση προς την
πόλη, που αυτή προσέδιδε. Αποτέλεσαν δηλαδή οι αρματοδρομίες το μέσο για
την αναγνώριση της πόλης και κατ’ επέκταση του πολιτικού συστήματος που
αυτή πρεύσβευε. Από τα προαναφερόμενα συνάγεται το συμπέρασμα ότι η νίκη σε
αρματοδρομικό αγώνισμα στην Ολυμπία ήταν μείζονος σημασίας και κέντρο του
πανελλήνιου θαυμασμού. Οι αγώνες αν και δεν αποτελούσαν από πολιτικής
απόψεως τον σημαντικό παράγοντα, όπως ο πόλεμος ή η οικονομία, συνιστούσαν
όμως έναν άξιο ιστορικό παράγοντα στη θεώρηση της ελληνικής πολιτικής
ζωήςlxii.

Βιβλιογραφία

10
i
Θωμά Βασ. Γιαννάκη (Αθήνα 2000).Λεξικό Αρχαιοελληνικών όρων και πραγμάτων
αθλητισμού. Ίδρυμα Ολυμπιακής και Αθλητικής Παιδείας, σελ. 37.
ii
Ισοκρ. 16.46.
iii
Διωδ.Σικ. 13.74.3.
iv4
Mark Golden (UK 1988). Sport and Society in Ancient Greece. Cambridge University Press,
page 169.
v
Mark Golden:Sport , page 169.
vi
Ε. Παυλίνη (Θεσσαλονίκη 1977). Ιστορία της Γυμναστικής. Εκδοτικός οίκος: Αφών Κυριακίδη,
σελ.116-117.
vii
Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά και Ηλιακά, VI, 1, 4-6. Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.
Αθήνα 1979, σελ.. 328.
viii
Παυσανίας.VI, 1, 6-7.
ix
Παυσανίας.VI, 9, 4-6.VI, 11, 1-2.
x
Παυσανίας.VI, 12, 1-2.
xi
Νικ.Δ. Παπαχατζή (Αθήνα 1979). Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, βιβλία 4,5 και 6.
Μετάφραση σημειώσεις, υποσημ. 3, σελ.349.
xii
Ι. Μουρατίδη (Θεσσαλονίκη 1990). Ιστορία Φυσικής Αγωγής (με στοιχεία φιλοσοφίας).
Εκδόσεις: Κ. Χριστοδουλίδη, σελ. 283.
xiii
Ε. Παυλίνη: Ιστορία, σελ. 315.
xiv
Ε. Παυλίνη: Ιστορία, σελ. 315
xv
Ι. Μουρατίδη: Ιστορία, σελ 283.
xvi
Ελένη Π. Μανακίδου (Θεσσαλονίκη 1994). Παραστάσεις με άρματα (8ος-5ος αι. π.Χ.).
Διδακτορική Διατριβή. Ενυάλειο κληροδότημα στη μνήμη Λάμπρου Ενυάλη, σελ. 95.
xvii
Ελένη Π. Μανακίδου: Παραστάσεις, σελ. 95.
xviii
Ε. Παυλίνη: Ιστορία, σελ. 116.
xix
Ηρόδοτος 6.103.
xx
Ι. Μουρατίδη: Ιστορία, σελ. 278.
xxi
Θωμά Βασ. Γιαννάκη (Αθήνα 1974). Αρχαιογνωσία-Φιλοσοφία Αγωνιστικής, σελ.58.
xxii
Θουκυδίδου Ιστορία (του Πελοποννησιακού Πολέμου). Βιβλία Δ΄- Η΄, Άπαντα Ελλήνων
συγγραφέων, Πάπυρος, σελ. Θουκυδίδη ΣΤ.16.
xxiii
ludwig Drees (London 1968). Olympia.Gods, Artists and Athletes. Pall Mall Press, page 107.
xxiv
Plutarch (1825). Plutarch’s Lives. In John Langhorne , D. D. et William Langhorne, A. M.
(Trans) Printed for Thomas Tegg 73, Cheapside, Πλουτ. Αλέξανδρος 3.
xxv
Πλουτ. Αλέξανδρος 4.
xxvi
Ι. Μουρατίδη: Ιστορία, σελ. 279.
xxvii
G. F. Hill (Chicago, 1966). Historical Greek Coins, page 81.
xxviii
Ludwig Drees: Olympia, page 100.
xxix
Ludwig Drees: Olympia, page 100.
xxx
Έλση Σπαθάρη (Αθήνα 1997). Το Ολυμπιακό πνεύμα από τη γέννηση μέχρι την αναβιωσή
του. Εκδόσεις Άδαμ, σελ. 216.
xxxi
Θωμά Γιαννάκη, Γιάννη Σακελλάρη (Αθήνα 1997). Τα Αρχαία Ολυμπιακά
Αγωνίσματα,Έκδοση, Ελληνική Ομοσπονδία Αρχαίων Ολυμπιακών Αθλημάτων, σελ. 171.
xxxii
Ι. Μουρατίδη: Ιστορία, σελ. 283.
xxxiii
Έλση Σπαθάρη: Πνεύμα, σελ. 216.
xxxiv
Έλση Σπαθάρη: Πνεύμα, σελ. 216.
xxxv
Suetonius, The Lives of the Caesars, Nero, 22-24. In E. H. Warmington (Trans). The Loeb
Classical Library, page 119-127.
xxxvi
Ε. Παυλίνη: Ιστορία, σελ. 315.
xxxvii
Suetonius: Nero, 22-24.
xxxviii
Cassii Dionis Coccelani (MCMLV). Historiarum Romanorum, Ursulus Philippus Boissevain,
Libri Vaticani N. 1288,Volume 3, page 79.
xxxix
Suetonius: Nero, 25.
xl
Suetonius: Nero, 25.
xli
Suetonius: Nero, 25.
xlii
Suetonius: Nero, 25.
xliii
E. Norman Gardiner (Chicago 1978). Athletics of the Ancient World.Oxford at the Clarendon
Press, page 123.
xliv
Ελένη Π. Μανακίδου: Παραστάσεις, σελ. 95.
xlv
Πίνδαρος, Επίνικοι .Πίνδαρου Επίνικοι, μεταφραστής Βασ. Ι. Λαζάνα (Αθήνα 1997).
xlvi
Ιέρων. 11,5 και 7
xlvii
Ε. Παυλίνη: Ιστορία, σελ.118.
xlviii
Υπερείδου, Ισαίου λόγοι, Υπερ Λυκόφρονος, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1960, 1.16, σελ. 24-
25.
xlix
Υπερείδου: Ισαίου λόγοι, 1.18.
l
Λυσίας, Υπερ των Αριστοφάνους χρημάτων 19.63, τόμος Α΄. Εκδόσεις Δαίδαλος, σελ. 39.
li
Ελένη Π. Μανακίδου: Παραστάσεις, σελ. 95 (υποσημ. 326).
lii
Αριστοφάνης Νεφέλαι. 12-16. Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, μεταφραστής Θρασύβουλος
Σταύρου, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», σελ. 141.
liii
Αριστοφάνης Νεφέλαι. 34-36.
liv
Αριστοφάνης Νεφέλαι. 69-71.
lv
Λυκούργος κατά Λεωκράτους 139. Εκδόσεις Πάπυρος Αθήναι 1962, σελ. 93.
lvi
Λυκούργος κατά Λεωκράτους 139.
lvii
Ανδοκίδης κατά Αλκιβιάδη 4.
lviii
Δημοσθένης 18.320.
lix
Ξενοφάνης ΙΙ. – Περισσότερο από τη δύναμη του αθλητή μετράει η σκέψη του σοφού. Στιχ.
10-12. Bruno Lavagnini, G. B. PARAVIA et C. (σελ. 82). Printed in Italy 1932.
lx
Ελένη Π. Μανακίδου: Παραστάσεις, σελ. 95 (υποσημ. 326).
lxi
Νικ. Δ. Παπαχατζή: Περιήγησις, Παυσ. ΣΤ.2, 1-2, σελ. 505.
lxii
Donald G. Kyle (Amsterdam 1987). Athletics in Ancient Athens. Leiden E.J. Brill, page 155.