Enjeksiyon Yöntemleri Ve Uygulamaları

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI
Hasan ZKAN
Jeo.Yk. Mh
Ankara 2006
NSZ
Ta, toprak, su te iimiz bu...

Prof.Dr.Kemal ERGUVANLI
Kzm Zeynepe
Bu kitap, 1991 ylnda DS Zonguldak ube Mdrl, Kzlcapnar Barajnda delgi ve enjeksiyon konularnda kontrol mhendisi olarak greve baladmdan bu yana, eitli yerlerden topladm belgelerin derlenmesi, almalarmda edindiim bilgi birikimini paylama ve enjeksiyon konusunda Trke yayn eksikliinin giderilmesi amalarna ynelik olarak hazrlanmtr. Bu almann, ncelikle renci arkadalarmza, yeni meslektalarmz ile konuya ilgi duyan dier meslektalarmza kaynak ve yol gsterici olmasn diliyorum. almalarm srasnda, beni ynlendiren ve destekleyen, Temelsu Uluslararas Mhendislik Hizmetleri A.. Ynetim Kurulu bata olmak zere, eim Fatma ZKANa, Sayn Erdin BATEPEye, Sayn Rt GNERe, Sayn Yavuz KARAGMe, Sayn Orhan TANERe, Sayn Do.Dr. Candan GKEOLUna, Sayn Prof.Dr. Reat ULUSAYa ve Temelsudaki tm alma arkadalarma ok teekkr ederim. Bu kitabn basmndan nce deerlendiren, Sayn Prof.Dr.Aziz ERTUNa, Sayn Nihat BYKBAYa, DS Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl Temel ve Enjeksiyon ube Mdrlne, Daire Bk. Yrd. Sayn Dr. Nurettin PELENe ve kitabn baslmasnda yardmlarn esirgemeyen DS Genel Mdr Sayn Prof.Dr. Veysel EROLUna teekkr ederim. Hasan ZKAN Mart, 2006
i Sayfa no 1 2 3 3 3 4
8
NDEKLER DZN 1. GR 1.1. Enjeksiyon Uygulamasnn Tarihsel Geliimi 2. ENJEKSYON NCES YAPILAN ARATIRMALAR 2.1. Jeolojik - Jeoteknik Aratrmalar 2.1.1. Yap Yerlerinde Zemin Aratrmalar 2.1.2. Geirimlilik Deerinin Belirlenmesi
2.1.2.1 Su Basma Deneyleri
3. ENJEKSYON TRLER 3.1. Tanecikli (Duraysz) Enjeksiyonlar 3.1.1. Enjeksiyon Karmna Giren Gerelerin Tantm
3.1.1.1 imento 3.1.1.2. Montmorillonit Grubu Kil Mineralleri 3.1.1.3. Dolgu Gereleri (Kum) 3.1.1.4. Puzolanik Maddeler 3.1.1.5. Enjeksiyon Karm Suyu Kalitesi 3.1.1.6. Enjeksiyon Karm in Priz Hzlandrclar 3.1.1.7. Enjeksiyon Karmna Akkanlk Salayclar
22 22 24
24 28 31 32 38 38 39
3.1.2. Tanecikli Enjeksiyonlarda Karm Oranlar 3.2. Taneciksiz (Durayl - Kimyasal) Enjeksiyonlar 3.2.1. Sodyum Silikat Enjeksiyonu
3.2.1.1. Silikat Sistemleri 3.2.1.2. Yaylm zellii 3.2.1.3. Jelleme Zamanna Etki Eden zellikler 3.2.1.4. Portland imentosu Sodyum Silikat Enjeksiyonu
39 39 42
43 45 46 49
3.2.2. Organik Polimer Enjeksiyonlar

3.2.2.1. Akralamit ve Akralit Enjeksiyonlar 3.2.2.2. Poliretan (Kpk) Enjeksiyonlar 3.2.2.3. Odun z (Lignin) Enjeksiyonlar 3.2.2.4. Epoksi Reine Enjeksiyonlar 3.2.2.5. Su Bazl Reine Enjeksiyonlar
50
50 51 54 54 56
3.2.3. Dier Kimyasal Enjeksiyonlar 4. ENJEKSYON UYGULAMALARI VE UYGULAMA SINIRLARI 4.1. Pekimemi Gerelerin Enjeksiyonlar 4.1.1. Pekimemi Zeminlerde n-Enjeksiyon Uygulamalar
4.1.1.1. Pskrtmeli Enjeksiyon (Jet Grouting) Sistemi 4.1.1.2. Sren (Forepoling) Sistemi 4.1.1.3. Zemin Dondurma (Ground Freezing) Sistemi
H.ZKAN, 2006
57 58 63 67
67 75 76
ii
4.1.1.4. Balon Mini Kazk (Pin Pile) Yntemi
82
4.1.2. Pekimemi Zeminlerde Enjeksiyon Uygulama rnekleri

4.1.2.1. Bjory Yol Tneli (Norve) 4.1.2.2. Fessenheim Hidroelektrik Santral (Almanya) 4.1.2.3. Durlassboden Baraj (Avusturya) 4.1.2.4. Xiaolangdi Baraj (in) Pskrtmeli Enjeksiyon Uygulamas
83
83 85 86 88
4.2. Yarkl atlakl ve Krkl Kayalarn Enjeksiyonlar 4.2.1. Paris Metrosu (Fransa) Auber stasyonu Enjeksiyon Uygulamas 4.3. Boluk Doldurma Enjeksiyonlar 4.3.1. Kontak (Dolgu) Enjeksiyonlar 4.3.2. Derz Enjeksiyonlar 4.3.3. Ankraj Kaya Bulonu Enjeksiyonlar
4.3.3.1. n Gerdirmeli Zemin Ankrajlar 4.3.3.2. Kaya Bulonlar (Saplamalar) 4.3.3.3. Zemin ivileri
91 92 93 93 93 94
95 98 99
4.3.4. Byk Boluk Enjeksiyonlar 4.4. Hidrolik Krk Enjeksiyonlar 4.4.1. Hidrolik Krk Oluturulmasna Etki Eden zellikler 4.5. Enjeksiyonun Titreim nleme Etkisi 4.6. Enjeksiyon Miktarnn ngrlmesi 5. ENJEKSYON UYGULAMA YNTEMLER 5.1. Alalan Kademe Yntemi 5.2. Seri Enjeksiyon Yntemi 5.3. Dolaml (Geri Dnl) Enjeksiyon Yntemi 5.4. Ykselen Kademe Yntemi 5.5. Alvyonda Enjeksiyon (Manetli Boru) Yntemi 5.6. Silikat Enjeksiyonu Yntemleri 6. ENJEKSYON BASINLARI 6.1. Hidrolik Krlma Yntemi ile Enjeksiyon Basncnn Belirlenmesi 6.2. Alvyonda Enjeksiyon Basnc 6.3. Basn Deformasyonlarn Kontrol 7. BARAJLARDA ENJEKSYON DELGLER VE DZGLER 7.1. Genel Bilgiler 7.2. Perde Delgileri 7.2.1. Perde Delgilerinin Derinliinin Belirlenmesi 7.2.2. Enjeksiyon Delgi Aralklarnn ve Dizgilerinin Belirlenmesi
7.2.2.1. Deneme Enjeksiyonlar
99 101 102 105 105 108 108 108 109 109 110 112 113 118 122 123 124 124 125 125 125
126
H.ZKAN,2006
iii
129
7.2.2.2. Deneme Enjeksiyonlarn Deerlendirilmesi
7.2.3. Galerilerden Perde Enjeksiyonu Uygulamas 7.3. Kapak (Salamlatrma) Delgileri 7.4. Tnel Galeri ve aftlarda Salamlatrma Delgileri 7.4.1. Tnel Galeri Salamlatrma Delgileri 7.4.2. aftlarda (Baca - Kuyu) Salamlatrma Delgileri 7.5. Zeminlerde Geirimsizlik ve Salamlatrma Delgileri 7.5.1. Temeli Zemin Olan Yap Yerlerinde Enjeksiyon Delgileri 7.6. Enjeksiyonda Baar ltleri 7.7. Baraj Enjeksiyon Delgilerinin Adlandrlmalar 8. ENJEKSYONLARIN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER 8.1. Tanecikli Enjeksiyonlarn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri 8.1.1. Enjeksiyonun Su Kusmas (Resuaj - Bleeding)
8.1.1.1. Su Kusmasna Etki Eden Etmenler
131 132 135 135 135 138 139 140 145 146 146 147
150
8.1.2. kelim (Sedimantasyon) ve Tanecik Ayrlmas (Segregasyon) 8.1.3. Viskozite ve Ak Zaman 8.1.4. Hacim Deiimi 8.1.5. Younluk (zgl Arlk) 8.1.6. Katlama Zaman 8.1.7. Basn Dayanm ve Enjeksiyonun Dayankl 8.1.8. Kohezyon Etkisi 8.1.9. Hava Koullarnn Etkisi 8.2. Kimyasal Enjeksiyonlarn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri 9. ENJEKSYON DONANIMLARI 9.1. Kartrclar (Mikser) ve alkalayclar 9.1.1. Kimyasal Enjeksiyonlarda alkalyc ve Kartrc Sistemleri 9.2. Enjeksiyon Pompalar 9.2.1. Kimyasal Enjeksiyonlarda Pompa Sistemleri 9.3. Tkalar (Paker) 9.3.1. Tkalarda Uygun Lastik Basnlarnn Hesaplanmas 9.4. Dier Enjeksiyon Donammlar 10. ENJEKSYON LERNDE KAYITLAR VE KONTROL 11. LM BRMLER EVRM ZELGELER 12. TERMLER 13. YARARLANILAN KAYNAKLAR
152 155 158 159 159 160 164 164 165 170 170 173 174 177 178 180 181 186 192 197 214
H.ZKAN, 2006
iv EKLLER DZN
Sayfa no
ekil 2.1: Zemin aratrmas ak emas................................................................................... 4 ekil 2.2: Kum stunundan geen akmdaki yk kayplar ve basn dalm ........................... 6 ekil 2.3: Tek ve ift lastikli basnl su basma deneyi ............................................................. 10 ekil 2.4: Doygun olmayan birim iin kullanlan 1. Blge Snr................................................ 11 ekil 2.5: Doygun olmayan birimler iin hidrolik iletkenlik katsays aba ............................... 12 ekil 2.6: Doygun olan birimler iin hidrolik iletkenlik katsays aba ...................................... 13 ekil 2.7: Lugeon deneylerinde gerek basncn hesaplanmas .............................................. 15 ekil 2.8: Tijlerde srtnme kayplarn gsterir abak............................................................... 16 ekil 2.9: Demir borularda ve AX tipi tijlerde srtnme kayplar.............................................. 16 ekil 2.10: BX ve NX tipi tijlerde srtnme kayplar ............................................................... 17 ekil 2.11: Grafik yntemiyle lugeon deerinin bulunmas....................................................... 17 ekil 2.12: Basnl su deneylerinde elde edilen eri tipleri ve yorumlar................................. 18 ekil 2.13: Camberfota gre basnl su deneyi eri tipleri ve yorumlar................................. 19 ekil 2.14: Basnsz su basma (szdrma) deneyi................................................................... 21 ekil 3.1: Montmorillonit kilin ematik yaps ............................................................................ 29 ekil 3.2: Silikat enjeksiyonlu kumun basn dayanmnn, silikat oranlar ile deiimleri ........ 46 ekil 3.3: Silikat-klorit-amit sisteminde jelleme zamannn scaklkla deiimleri ................... 47 ekil 3.4: Silikat-klorit-amit sisteminde jelleme zamannn hzlandrc miktarlarna gre deiimleri ................................................................................................................ 48 ekil 3.5: Bogdanoff (1990)a gre poliretan enjeksiyonlarda viskozitenin zamanla deiimi 52 ekil 3.6: Poliretan enjeksiyonlarnda genleme oranlarnn ve jelleme zamanlarnn su ierii ile deiimi ..................................................................................................... 53 ekil 4.1: Enjeksiyon uygulama alanlar ................................................................................... 59 ekil 4.2: Pekimemi zeminlerde enjeksiyon uygulanabilirlik aralklar .................................. 61 ekil 4.3: Zayf zeminlerde enjeksiyon uygulama snrlar ve amalar .................................... 62 ekil 4.4: Enjeksiyonun yaylm etki ap ilkesi......................................................................... 64 ekil 4.5: Enjeksiyonun yaylm ekline permeabilite etkisinin ematik gsterimi .................... 66 ekil 4.6: Pskrtmeli enjeksiyon uygulamas.......................................................................... 68 ekil 4.7: Pskrtmeli enjeksiyon uygulama sistemleri ............................................................ 68 ekil 4.8: Pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) uygulama alanlar .......................................... 70 ekil 4.9: Tnel inaatnda pskrtmeli enjeksiyon uygulamas .............................................. 71 ekil 4.10: eitli zeminlerde istenilen basn dayanm iin imento miktarlar ...................... 72 ekil 4.11: Sktrlamayan akkanlar iin basn-akm grafii............................................... 73 ekil 4.12: Tnelde sren (forepoling) uygulamas .................................................................. 75 ekil 4.13: Zemin dondurma (freezing) rnekleri...................................................................... 77 ekil 4.14: Zemin dondurma iin tek aama yntemi ............................................................... 77 ekil 4.15: Zemin dondurma iin iki aama yntemi ................................................................ 78 ekil 4.16: (I-90) Bat Birleim tneli stnde zemin dondurma uygulamas ile zeminin ykselme konturlar................................................................................................ 81 ekil 4.17: (I-90) Bat Birleim tneli stnde zemin dondurma uygulamasnda ngrlen ve gerekleen zemin ykselme deerleri.................................................................. 81 ekil 4.18: Balon mini kazk ynteminin kpr ayaklarna uygulanmas .................................. 82 ekil 4.19: Balon mini kazk ynteminin uygulanma aamalar................................................ 82
H.ZKAN,2006
ekil 4.20: Bjory yol tneli jeolojik plan.................................................................................. 84 ekil 4.21: Fessenheim hidroelektrik santral enjeksiyon kesiti ................................................ 85 ekil 4.22: Fessenheim hidroelektrik santral enjeksiyon delgileri dizgi plan........................... 86 ekil 4.23: Durlassboden baraj geirimsizlik perdesi boy kesiti............................................... 87 ekil 4.24: Durlassboden baraj geirimsizlik perdesi en kesiti................................................. 88 ekil 4.25: Xiaolangdi baraj ak yukar batardosu pskrtmeli enjeksiyon almalar .......... 89 ekil 4.26: Serre-Ponon ve Mattmark barajlarnda geirimsizlik perdesi ................................ 90 ekil 4.27: Durlassboden ve Aswan barajlarnda geirimsizlik perdesi .................................... 90 ekil 4.28: Paris Metrosu Auber stasyonu enjeksiyon delgileri yerleim plan ........................ 92 ekil 4.29: Tnellerde dolgu (kontak) enjeksiyonlar ................................................................ 93 ekil 4.30: Derz enjeksiyonu sistem ayrnts ........................................................................... 94 ekil 4.31: Ankraj enjeksiyonu .................................................................................................. 96 ekil 4.32: Hauser Lake barajnn elik halatl ankraj uygulamas ile onarm .......................... 97 ekil 4.33: Enjeksiyonlu kaya bulonlar (saplamalar)............................................................... 99 ekil 4.34: Ankara-Knk tneli gk enjeksiyonu ................................................................. 100 ekil 4.35: Fransa-Boubard demiryolu tneli gk enjeksiyonu ve delgilerin konumu ......... 101 ekil 4.36: Hidrolik krk oluumuna etki eden jeoteknik zellikler .......................................... 102 ekil 4.37: Enjeksiyon ncesinde ve sonrasnda titreimin sismik lmleri .......................... 106 ekil 4.38: Raymond International, Inc. (1957)e gre, boluk oranlar ile enjeksiyon zeltisi allar arasndaki iliki ......................................................................................... 107 ekil 4.39: Enjeksiyon hacmi ve yzde boluk oranlar ile enjeksiyonun yaylm etki ap arasndaki iliki ..................................................................................................... 107 ekil 5.1: Alalan kademe yntemi ......................................................................................... 108 ekil 5.2: Seri enjeksiyon yntemi .......................................................................................... 108 ekil 5.3: Dolaml (geri dnl) ve tek borulu enjeksiyon dzeni ....................................... 109 ekil 5.4: Ykselen kademe yntemi ...................................................................................... 109 ekil 5.5: Alvyonda manetli boru ile enjeksiyon ilem sras ............................................... 111 ekil 5.6: Manetli boru tka sistemi..................................................................................... 111 ekil 6.1: Pratik Amerikan enjeksiyon basnlar .................................................................... 115 ekil 6.2: Pratik sve enjeksiyon basnlar ........................................................................... 115 ekil 6.3: DS (1987)e gre enjeksiyon basnlarnn derinlikle deiimi............................... 117 ekil 6.4: Hidrolik krlma deneyi ve tipik basn, ak, zaman ilikisi ..................................... 118 ekil 6.5: Hidrolik krlma mekanizmasnn Mohr diyagramnda gsterimi.............................. 120 ekil 6.6: Baldenhead barajnda yaplan hidrolik krlma deneyleri basn-akm grafikleri ..... 122 ekil 6.7: Mekanik ekstansometre .......................................................................................... 123 ekil 7.1: Baraj tipine gre enjeksiyon delgileri konumlar...................................................... 124 ekil 7.2: Geirimlilie bal olarak enjeksiyon delii derinlii belirlenmesi ............................ 126 ekil 7.3: Tek sra daralan aralk enjeksiyon dizgisi ............................................................... 127 ekil 7.4: ift sra veya daha fazla enjeksiyon dizgisi............................................................. 128 ekil 7.5: Ekenar gen enjeksiyon dizgisi ........................................................................... 129 ekil 7.6: Barajlarda aktan ve galeriden yaplan perde enjeksiyonlar................................. 132 ekil 7.7: Oymapnar baraj gvdesinde perde enjeksiyonlar persfektif grn ................ 133 ekil 7.8: Galeri konumlar...................................................................................................... 134 ekil 7.9: Galeriden perde enjeksiyonu uygulamas ............................................................... 134 ekil 7.10: Baraj gvdealt iki sra kapak (salamlatrma) enjeksiyonu dizgisi ..................... 134
H.ZKAN, 2006
vi
ekil 7.11: 8 delgili salamlatrma enjeksiyonu artmal dizgisi......................................... 136 ekil 7.12: 6 delgili salamlatrma enjeksiyonu artmal dizgisi......................................... 136 ekil 7.13: Knk tneli aft enjeksiyon dizgileri ..................................................................... 137 ekil 7.14: Eimli aftta enjeksiyon dizgileri ........................................................................... 138 ekil 7.15: Zeminlerde su szdrmazl ve salamlatrma delgileri dizgisi ........................... 138 ekil 7.16: Yap temellerinde enjeksiyon delgi dizgileri .......................................................... 139 ekil 7.17: Ref koulu iin perde ve salamlatrma enjeksiyonu pratik uygulama emas . 141 ekil 7.18: Ref koulu iin dolgu enjeksiyonu pratik uygulama emas................................ 142 ekil 7.19: Perde enjeksiyonu eimli kontrol delgisi ve enjeksiyonlu karot rnei ................. 144 ekil 8.1: Su/imento orannn 3 saat sonunda su kusmasna etkisi..................................... 148 ekil 8.2: Su kusmas deney kab .......................................................................................... 148 ekil 8.3: imento enjeksiyonu teorisi.................................................................................... 149 ekil 8.4: Su/imento oranlarna gre srtnme kuvveti ve zgl yzey ilikisi ..................... 150 ekil 8.5: Srtnme kuvveti ve zgl yzey ilikisi................................................................. 151 ekil 8.6: Su/imento oran ve su kusmas ilikisi .................................................................. 151 ekil 8.7: Kum/imento oran ve su kusmas ilikisi ............................................................... 152 ekil 8.8: imento ve uucu kl enjeksiyonlarnda su kusmas ............................................. 153 ekil 8.9: Stun iinde su kusmasna bal younluk deiimi .............................................. 154 ekil 8.10: Viskozite ilkesi ...................................................................................................... 155 ekil 8.11: Akkan trlerinin grafiksel tanmlamas ............................................................... 156 ekil 8.12: Enjeksiyon ak zaman ile karm zaman ilikisi ............................................... 157 ekil 8.13: Marsh hunileri ....................................................................................................... 158 ekil 8.14: Younluk lme dzenei .................................................................................... 159 ekil 8.15: Enjeksiyon karmnda katlama zamannn ortam ssna bal davranlar .... 160 ekil 8.16: Uucu kll enjeksiyon karmlarnn tipik ak zellikleri.................................... 161 ekil 8.17: Uucu kll enjeksiyon karmlarnn tipik dayanmlar ....................................... 162 ekil 8.18: Uucu kln portland imentosuna orannn dayanm zerine tipik etkileri .......... 163 ekil 8.19: Enjeksiyon tiplerinde basn dayanm - viskosite ilikisi ...................................... 167 ekil 8.20: Viskozite ve dayanmn zaman ile ilikisi .............................................................. 167 ekil 8.21: Sodyum silikat ve reine enjeksiyonlar viskozitesi............................................... 168 ekil 8.22: Deiik oranlarda silikat ile enjeksiyonun basn dayanmlar.............................. 168 ekil 9.1: Craelius marka kolloidal kartrclar (mikserler).................................................... 170 ekil 9.2: Kartrc trleri ...................................................................................................... 171 ekil 9.3: Kartrmann verimlilii iin yaplan deney............................................................. 172 ekil 9.4: Kartrc (mikser) ve alkalayc birleimi.............................................................. 173 ekil 9.5: ChemGrout marka kartrtrclar ve tank sistemleri............................................ 174 ekil 9.6: ZBA model pistonlu enjeksiyon pompas ve basn-akm zellikleri....................... 175 ekil 9.7: ZBE-02 model pistonlu enjeksiyon pompas ve basn-akm zellikleri ................. 175 ekil 9.8: Helezonik rotorlu (eksantrik milli) pompa................................................................ 176 ekil 9.9: Deiken hacimli (oranl) pompa sistemi ................................................................ 177 ekil 9.10: Serbest beslemeli, iki kartrcl pompa sistemi .................................................. 178 ekil 9.11: Tek pompa sistemi ............................................................................................... 178 ekil 9.12: Mekanik tka........................................................................................................ 179 ekil 9.13: iirilen ift lastikli tka ........................................................................................ 179
H.ZKAN,2006
vii
ekil 9.14: Enjeksiyon hortumu............................................................................................... 181 ekil 9.15: Basn ler (Manometre)..................................................................................... 182 ekil 9.16: Kayt edici basn lerler ..................................................................................... 182 ekil 9.17: Enjeksiyonda kullanlan eitli su saatleri ............................................................. 183 ekil 9.18: Enjeksiyon ilemi iin donanml hareketli servis aralar ..................................... 183 ekil 9.19: Vin donanml rayl sistemde hareketli platform................................................... 184 ekil 9.20: imento enjeksiyon istasyonu............................................................................... 184 ekil 9.21: Enjeksiyon donammlarnn balant sras ........................................................... 185 ekil 10.1: Perde enjeksiyonu al izleme grafii.................................................................... 186
H.ZKAN, 2006
viii ZELGELER DZN
Sayfa no
izelge 2.1: Zemin ve kayalarn jeomekanik zellikleri, yaplan deneyler ve uygulama yerleri.. 5 izelge 2.2: Basnl su deneylerinde uygulanan ve derinlie bal olarak deien basn deerleri ................................................................................................................. 9 izelge 2.3: Zemin ve kayalarn geirimlilie gre snflandrlmas......................................... 21 izelge 3.1: Genel enjeksiyon tipleri ........................................................................................ 23 izelge 3.2: Trk standartlarna gre portland imentosunun zellikleri .................................. 26 izelge 3.3: ok ince imentonun (Alofix-MC) zellikleri ......................................................... 27 izelge 3.4: Yaygn bulunan kil minerallerinin zellikleri .......................................................... 28 izelge 3.5: Enjeksiyonda kullanlan standart kumun fiziksel zellikleri................................... 31 izelge 3.6: Enjeksiyonda kullanlacak kumun deerleri.......................................................... 32 izelge 3.7: Kullanm amalarna gre kumlarn elek analiz deerleri..................................... 32 izelge 3.8: Uucu kllerin birletirilmi snflandrlmas......................................................... 35 izelge 3.9: Baz uucu kllerin ortalama kimyasal bileimleri ................................................ 36 izelge 3.10: Tanecikli enjeksiyon karm oranlar ................................................................. 40 izelge 3.11: Uucu kl imento karm oranlar ve yaklak dayanmlar........................... 41 izelge 3.12: Balca kimyasal enjeksiyonlarn uygulama alanlar .......................................... 41 izelge 3.13: Silikat enjeksiyonlarn fiziksel zellikleri ............................................................. 42 izelge 3.14: Silikat konsantrasyonlarnn viskoziteye gre deiimleri................................... 43 izelge 3.15: eitli gerelerin silikat enjeksiyonu uygulandktan sonra tek eksenli basn dayanmlar ......................................................................................................... 49 izelge 3.16: Sodyum silikat enjeksiyonlar karm oranlar ................................................... 50 izelge 3.17: Epoksi reinelerinin fiziksel zellikleri................................................................. 55 izelge 4.1: Avrupa Standart Komisyonu CEN (1998)e gre enjeksiyonlarn uygulama ortamlar ve trleri ................................................................................................ 60 izelge 4.2: Geirimlilik deerlerine gre uygun enjeksiyon seimi ......................................... 61 izelge 4.3: Enjeksiyonlarn basn dayanm ve maliyet karlatrmas ................................. 62 izelge 4.4: Yaklak zemin parametre deerleri ..................................................................... 63 izelge 4.5: Pskrtmeli enjeksiyon parametreleri................................................................... 74 izelge 4.6: Dondurulmu zeminlerin basn dayanmlar ....................................................... 80 izelge 4.7:atlak aklna gre imento trlerinin enjeksiyon uygulamalar........................ 91 izelge 4.8: Metal germe sistemleri ve balama tipleri ............................................................ 94 izelge 4.9: Zemin resistivitelerinin snflamas........................................................................ 95 izelge 4.10: Xanthakos (1991)e gre zemin veya kaya ortamnda bulunan su zelliklerinin korozyona etkileri ................................................................................................ 95 izelge 4.11: Kumlu zeminlerde sklk snflandrmas .......................................................... 103 izelge 4.12: Killi zeminlerde kvamllk snflandrmas......................................................... 104 izelge 4.13: Epoksi enjeksiyonunun pompa titreimleri zerine etkisi ................................. 106 izelge 6.1: Baldenhead Baraj hidrolik krlma deneyleri verileri........................................... 121 izelge 7.1: Enjeksiyon allarnn snflamas ....................................................................... 130 izelge 7.2: Lugeon deerlerine gre perde enjeksiyonu baar ltleri.............................. 143 izelge 7.3: Jeolojik birimlere gre perde enjeksiyonu kat madde allar ............................ 143 izelge 8.1: Ankrajlarda imento enjeksiyonun genel zellikleri ............................................ 146 izelge 8.2: Ankraj enjeksiyonun niteliklerini belirlemek iin nerilen deneyler ..................... 147
H.ZKAN,2006
ix
izelge 8.3: Deere (1982)e gre bentonitin sedimantasyona etkisi....................................... 154 izelge 8.4: eitli enjeksiyonlarn skma dayanm deerleri .............................................. 161 izelge 8.5: Donmu eitli imentolarn skma ve bklme dayanmlar ........................... 162 izelge 8.6: Baz kimyasal enjeksiyonlarn fiziksel zellikleri ................................................. 166 izelge 8.7: Balca enjeksiyon trlerinin zellikleri................................................................ 169 izelge 9.1: Pistonlu pompalarn olumlu ve olumsuz ynleri.................................................. 176 izelge 9.2: Helezonik rotorlu pompalarn olumlu ve olumsuz ynleri.................................... 176 izelge 9.3: Bimbar marka tkalarn yksek iirilme basnlar ........................................... 180 izelge 10.1: Zemin sondaj logu rnei.................................................................................. 187 izelge 10.2: Kaya sondaj logu rnei ................................................................................... 188 izelge 10.3: Basnl su deneyi raporu rnei ...................................................................... 189 izelge 10.4: Gnlk enjeksiyon raporu rnei ...................................................................... 190 izelge 10.5: Delgi raporu rnei ........................................................................................... 191 izelge 10.6: Basnl su deneyi raporu rnei ...................................................................... 191
H.ZKAN, 2006
x SMGELER DZN g r a f t u, g u, v0 s s1 s3 ge ne mm hs ns gs, gw A atm b, c c C, c CBR cm cP Cs Cu d, do D10 D60 D95 dBA DB de, dp di dk dm Dmax ds dw f ft g g GK h H, h h
H.ZKAN,2006
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
zgl arlk Zemin resistivitesi Enjeksiyon delgisinin deyle yapt a sel srtnme as Kesme gerilmesi imento enjeksiyonu karmnn younluu Suyun dinamik viskozitesi Normal gerilme Byk asal gerilme Kk asal gerilme Enjeksiyon erbetinin birim arl Enjeksiyon erbetinin kinematik viskozitesi Mikrometre Enjeksiyon almasnda kullanlan suyun dinamik viskozitesi Suyun kinematik viskozitesi Suyun birim arl Alan Atmosfer (basn) atlak akl / genilii Enjeksiyon delgisi derinliinin belirlenmesinde kullanlan katsay Kohezyon Kaliforniya tama oran Santimetre Santipoise Suya doygun tabakann hidrolik iletkenlik katsays Suya doymam tabakann hidrolik iletkenlik katsays Depolanm gerecin ap Efektif tane boyutu Elekten % 60 geen tane boyutu Elekten % 95 geen tane boyutu Desibel Tkalarda delik apna kadar lastiin iirilmesi iin gerekli basn Enjeksiyon gerecindeki en byk tane ap Buzun younluu Dakika Desimetre En byk tane boyutu Zemin taneciklerinin younluu Zemindeki suyun younluu Srtnme kuvveti Ayak Yerekimi ivmesi Gram Tkalarda gvenlik katsays Derinlik Ykseklik Enjeksiyon delii derinlii
xi
hL HP in K, k kg kgf kN kPa ks l L, A, e lb lbf Li M m MEB MGB ml mm MN MPa n N N N, he, h o C o F o K GB P, p Pc P Pe pH Pm psi PT Q Q, q R R R, r r, r0 re S s S, Sr SB

H.ZKAN, 2006
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
Yk kayb Beygir gc Parmak permeabilite (hidrolik iletkenlik) katsays Kilogram Kilogram kuvvet Kilonewton Kilopaskal Su akna gre zeminin permeabilite katsays Litre Kademe boyu Libre Libre kuvvet Buzun gizil ss Zemin dondurma ileminde ss alnan zemin ktlesi, Metre En yksek enjeksiyon basnc Tkalarda iirme iin minimum gaz basnc Mililitre Milimetre Meganewton Megapaskal Porozite Metredeki atlak says Newton Enjeksiyon erbetinin dinamik viskozitesi Santigrad Fahrenheit Kelvin Tkalarda nerilen lastik iirme gaz basnc Basn Borulardaki srtnme (yk) kayplar Portland imentosu Gerek - Ektin (Efektif) Basn Hidrojen-iyon aktivitesi Manometreden okunan basn Psi (basn birimi) Enjeksiyon basnc Zemin dondurma ileminde zeminden alnan s Akm, debi Katlama zamannda etki yar ap kelim oran Enjeksiyon yaylm etki (nfuz etme) yar ap Enjeksiyon borusu yar ap Efektif yar ap Doygun blge kalnl Saniye zgl yzey Tkac kuyuya sabitleme basnc
xii Si SPT Ss Sw T, t t1, t2 tonf Tu U Uc V V, n W, w, GS X yd YPB : : : : : : : : : : : : : : : :
Buzun zgl ss Standart penetrasyon deneyi Zemindeki taneciklerin zgl ss Zemindeki suyun zgl ss Zaman Zemin dondurma ileminde zeminin ilk ve son ss Ton kuvvet Y.A.S. seviyesinden, kuyudaki su seviyesine kadar olan uzaklk Doygun olmayan blgenin kalnl Uniformluk katsays Hacim Akmn hz Enjeksiyon erbetinin zgl arl Doygun olmayan blge yzdesi Yarda Yzeyde (pompa) enjeksiyon basnc
H.ZKAN,2006
BLM 1
1. GR
Enjeksiyon; imento, har, bentonit veya eitli organik - inorganik kimyasal maddelerin kaya ktlesindeki sreksizliklere ve/veya zemin boluklarna basn altnda doldurulmasdr. Kullanm amacna bal olarak, Boluk, Salamlatrma (Konsolidasyon) ve Geirimsizlik
olmak zere genel anlamda bu enjeksiyon ilemi, kayada ve zeminde eitli tekniklerle alan deliklerden yaplmaktadr. Birok byk ve kk yapnn oturaca temel zemininin iyiletirilmesini uygun yapmak, en nemli sorunlardan biridir. Ar yklerin gelecei ve yeraltsuyunu tutacak olan temel, doal durumuyla yetersiz ise, bulunan eksiklikler dzeltilip kayay ve/veya zemini iyiletirmek olasdr. Temelde bulunan ve eriilemeyen boluk ve atlaklara, su+imento veya dier kimyasal malzeme karmlar, belirli bir basn altnda enjekte edilerek; Temelin tama gc artrlr, Szmalar ya tamamen nlenir ya da en az dzeye indirilir, Hidrostatik kaldrma basnlar nlenmi olur.
Enjeksiyon uygulamalarnda hazrlanacak imento enjeksiyonu karmnn; Enjekte edildii ortama kolay yaylm gstermesi (karm taneciklerinin ince olmas), Karmn katlama (priz) zamanlarnn kolaylkla kontrol edilebilmesi, Dayanmlarnn yksek olmas, Dk hidratasyon ssna sahip olmas, Karmdan sonra segregasyon olmamas, Karm hazrlama zamannn az olmas, Enjeksiyon karmnn maliyetinin dk olmas ve Salk koullarn olumsuz ynde etkilememesi gereklidir.
Enjeksiyonun yapld alanlara gre gelitirilmi enjeksiyon tipleri ve seimi ile enjeksiyon yntemlerinin uygulanmasna karar verebilmek iin konunun ayrntl olarak irdelenmesi ve amacna uygun enjeksiyon yaplmas daha ekonomik olacak ve daha gvenilir sonular verecektir.
H.ZKAN, 2006
Bu kitapta yzey ve yeralt inaat yaplarnda enjeksiyon uygulamalarnn tantlmas amalanmtr. Enjeksiyon gereleri ile kullanlan donanmlar hakknda bilgi verilmi ve enjeksiyonun tnel gibi yeralt aklklarnda ve yzeydeki inaat yaplarnda kullanlmas ekiller araclyla anlatlmtr. 1.1. Enjeksiyon Uygulamasnn Tarihsel Geliimi Savak onarm iin kil ve akkan kirecin Fransa'da 1802 ylnda Charles Brigny tarafndan pompa yardmyla enjeksiyonu, ilk enjeksiyon uygulamas olarak kabul edilmektedir. Fransa'da 19. yzyl boyunca hidrolik yap almalarnda ve dier nemli yaplarda bu uygulama devam ettirilmitir. 1856 ylnda ngiltere'de Kinippe tarafndan imento enjeksiyonu yaplm ve uygulama otoyol tnellerinin evresindeki boluklarn doldurulmas iin 1864 ylndan beri kullanlmtr (Lenzini ve Bruss, 1975). Sodyum silikat zeltisinin zeminlerin enjeksiyon almalarnda kullanmna ait patenti Jeziorsky'nin almasyla kimyasal enjeksiyon uygulamalar 1887 ylnda balamtr. Belikal mhendis Albert Francois 1914 ylnda, imento enjeksiyonundan nce, silikatizasyon ad verilen ve sodyum silikat ve alminyum slfat zeltilerini ieren yntemi kullanmtr. Bu teknik, zor yeraltsuyu koullar altndaki geni maden aftlarnda kullanlmtr. 1934 ylnda Charles Langer, sodyum silikat ve metalik tuzlarn jel haline gemesi iin katlama zamanlarnn kontrolnde kullanlan tek zelti (one - solution) yntemini gelitirmitir. 1950'lerde etil asetat yardmyla silikatn jel (pelte) haline getirilmesi salanmtr. Bunun yannda dier kimyaclar silikat zeltisinin pH deerlerini deitirerek hem jel haline geme zamanlarn kontrol edebilmiler hem de dayanm yksek silikat jelleri elde etmilerdir. 1940 yl balarnda silikatsiz tek zelti yntemi gelitirilmitir. Bu yntemle lignokromlar (lignoslfit, lignoslfanat gibi) zeltisinin iine bikromat kartrlmasyla jel haline dntrlmtr. 1950'lerde polimer bilimindeki hzl gelimeler, zeminin doygunlatrlmas iin kimyasal polimer sistemleri uygulamasnn zerine dikkatleri ekmitir. Kimyasal akralit ince taneli kumlarn ve siltlerin enjeksiyonunda kullanlmtr. nk, bu kimyasal zelti dk viskositeli ve geni katlama zaman aralnda kontrol edilmektedir (Lenzini ve Bruss, 1975).
H.ZKAN,2006
BLM 2
2. ENJEKSYON NCES YAPILAN ARATIRMALAR
Temel hazrlanmas srasnda olumsuz zellik tayan yzeye yakn s derinliklerdeki ksmlar syrma gibi ilemlerle kaldrlarak, temel olumsuz etkilerden korunabilir. Ancak daha derinlerde bulunan salam olmayan ve/veya su szdran kaya ve zeminlerin iyiletirilmesine gerek vardr. Ne tr bir iyiletirme yaplmas ve bu iyiletirmenin yollar, o alanda yaplacak jeolojik ve jeoteknik aratrmalar sonucunda belirlenir. 2.1. Jeolojik - Jeoteknik Aratrmalar Yaplarn jeoteknik aratrmalarnn deerlendirilmesi sonucunda elde edilen veriler, enjeksiyon ncesi almalarn balangcdr. Yzeyde ve onun altnda yer alan kayalar ile zeminler, stratigrafik ve yapsal zellikler (faylanma, eklemlenme, tabaka eim-dorultular), ya ilikileri, kkenleri (sedimanter, volkanik, matemorfik kayalar) litolojileri ile bunlarn fiziksel - mekanik zelliklerini (RQD, porozite, bozunma - ayrma dereceleri, erime boluklar-kanallar, zeminin elek analizleri, petrografik analizler v.b.) ieren bilgilere gre snflandrlrlar, amaca uygun leklerde haritalanr ve jeolojik kesitler hazrlanr. Ayrca yeraltsuyu rnekleri alnarak kimyasal analizleri yaptrlr. Bu almalar, ayn alanda veya sz konusu alan da kapsayan nceki almalarn bro almalar srasnda derlenmesi ile arazide yaplacak jeolojik jeofizik almalarla btnlenir. Derinlere inen temellerin, yaplarn aratrlmasnda temel aratrma delgilerinden ve aratrma galerilerinden yararlanlr. Yap yerlerinin aratrlmasnda en sk bavurulan sistem, buralarda uygun dizgide temel aratrma sondajlar amaktr. Bu sondajlardan elde edilen karotlar yardmyla, derinlerde yer alan kayalarn, ayrma dereceleri, atlak sklklar, tabaka kalnlklar, RQD snflamas, geirimlilik deerleri, zemin sondajlarnda SPT ile yaklak tama gc gibi bilgilere ulalabilir. Yap yerleri temellerinde, yukarda belirtilen ilemlerden sonra eer temel kayasnda veya zemininde iyiletirme gerekli ise (tama gc ve/veya geirimlilik konusunda) uygun iyiletirme yntemi belirlenir. Bu blmde enjeksiyon yaplma amalarna ynelik olarak jeolojik ve jeoteknik aratrmalardan geirimlilik deerlerinin belirlenmesi ve zemin aratrlmas konularna deinilmitir. 2.1.1. Yap Yerlerinde Zemin Aratrmalar Temel mhendislii uygulamalarnda; kaya zemin mekanii, mhendislik jeolojisi gibi jeotekniin alt dallarndan yararlanlr. Temel zeminin zelliklerine bal olarak yapnn gvenlii, zeminin tama gc (makaslama yenilmesi) ve oturma gibi iki etken ile denetlenir. Ayrca dinamik koullar (deprem vb) da dikkate alnmas gereken dier etkendir (Ulusay, 2001). Bu etkenlere bal olarak temel tipi ve boyutlar ortaya kmaktadr (ekil2.1). Zayf diye nitelendirilebilecek bir zeminde enjeksiyon gibi yntemlerle zeminin tama gcnn artrlarak, daha ekonomik temel tipi ve boyutlar seilebilir. Geirimlilik sorunu olan bir zeminde zaten enjeksiyon uygulamas yaplacandan, bu uygulama ayn zamanda tama gcnn artrlmasna ynelik olacaktr. izelge 2.1de zemin ve kayalarn jeomekanik zellikleri ile yaplan deneyler verilmitir.
H.ZKAN, 2006
ZEMN ARATIRMALARI
nceki almalardaki verilerin deerlendirilmesi
Arazi almalar ve yerinde (in-situ) deneylerin yaplmas
rnekler zerinde laboratuvarda deneylerin yaplmas
Hesaplamalar
Zemin veya kayacn mhendislik zelliklerinin deerlendirilmesi
Enjeksiyonla zemin veya kayacn iyiletirilmesi
Yapnn boyutlandrlmas
ekil 2.1: Zemin aratrmas ak emas (Ulusay, 2001den uyarlanmtr)
2.1.2. Geirimlilik Deerinin Belirlenmesi Enjeksiyon yaplacak zemin veya kaya ortamnda jeolojik birimlerin geirimlilik deerlerinin bilinmesi, enjeksiyon tipi seimi, enjeksiyon karmnn miktarnn belirlenmesi, enjeksiyon delgi boylarnn ve paterninin ekillendirilmesi asndan nemlidir. Enjeksiyon uygulamalarnda permeabilite (hidrolik iletkenlik) genel ve dar anlamda kayalarn veya zeminin sv gazlar (akkanlar) iletme zellii olarak tanmlanabilir. Gzenekli ve geirgen (poroz) ortamlarda permeabilite, Darcy Kanunu ile aklanr (Todd,1959). Darcy Kanununun aklanabilmesi iin ekil 2.2de deney dzenei verilmitir.
H.ZKAN,2006
izelge 2.1: Zemin ve kayalarn jeomekanik zellikleri, yaplan deneyler ve uygulama yerleri (Ulusay, 2001den birletirilerek alnmtr)
KAYA VE ZEMN ZELLKLER LABORATUVAR DENEYLER KAYA a ) TEMEL ZELLKLER (KARILATIRMA / SINIFLAMA N KULLANILIR) zgl arlk Porozite Boluk oran Nem ierii Younluk (Birim hacim arlk) : Doal Doygun Kuru Bal Sertlik Dayankllk Reaktivite Sonik dalga zellikleri Gerecin karlatrlmasnda Yap ve agrega gerelerinin kalitesinin deerlendirilmesi imento ve agrega arasndaki etkileimin aratrlmas Dinamik zelliklerin hesaplanmas Gerecin ve zelliklerinin karlatrlmas, Mhendislik zmlemeleri Gere tanm ve boluk oran hesab iin zelliklerin karlatrlmas zelliklerin karlatrlmas Doal durumda gerecin karlatrlmas, Kuru ve doygun younluun hesaplanmas, Atterberg limitlerinin belirlenmesi ZEMN ARAZ (IN-SITU) DENEYLER KAYA ZEMN
UYGULAMA YERLER
X X
X X X X X X X X X X X X X X
X X
X X X X X X X X
b ) NDEKS ZELLKLER (KARILATIRMA / SINIFLAMA N KULLANILIR) Tane boyu dalm Likit limit Plastik limit Bzlme limiti Organik madde ierii Tek eksenli skma dayanm Nokta yk dayanm indeksi Disk makaslama indeksi Gerecin snflandrlmas, zelliklerinin karlatrlmas Plastisite indeksinin hesaplanmas, Gere zelliklerinin karlatrlmas Plastisite indeksinin hesaplanmas, Arazide gerecin belirlenmesi Gerecin karlatrlmas Gerecin snflandrlmas Karlatrma iin Tek eksenli skma dayanm ile karlatrma iin Tek eksenli skma dayanm ile karlatrma iin
X X X X X X X X
c ) MHENDSLK ZELLKLER (LMLER YAPILARAK BULUNUR) Geirimlilik Deformasyon modl (Statik veya Dinamik) Konsolidasyon Genileme Uzama birim deformasyon Tek eksenli dayanm eksenli statik dayanm eksenli dinamik dayanm Kaliforniya tama oran (CBR) dayanm Karlatrma iin Drenajl ve drenajsz doruk dayanm Drenajl ve drenajsz doruk dayanm Yol kaplamas tasarm iin Killi zeminlerde skmaya kar zaman ilikisi Zemin veya kaya ortamn permeabilite deeri
X X
X X X
X X
X X X
X X X X
X X X X X
X X X
X X
H.ZKAN, 2006
hL P1/g
Q (akm)
P2 / g
V (hz) H1 Kum Stunu
ALAN (A)
H2
Referans Dzlemi
Q (akm)
ekil 2.2: Kum stunundan geen akmdaki yk kayplar ve basn dalm (Todd,1959) ekil 2.2de verilen dzenekteki toplam enerji ykleri Bernouilli Eitlii ile verilebilir.
P1
P V2 V2 + H1 = 2 + + H 2 + hL g 2g 2g
Burada ;
P1, P2 = basn,
g = Suyun zgl arl,

V = Akmn hz, g = Yerekimi ivmesi, H = Ykseklik, hL = Yk kaybdr. Eitlikten toplam yk kayplar ise;
P P hL = 1 + H 1 - 2 + H 2 eklinde olur. g g
H.ZKAN,2006
Darcynin lmleri akm (Q) ile yk kaybnn (hL) doru orantl, yk kaybnn meydana geldii uzaklk (L) ile ters orantl olduunu gstermitir (Todd,1959). Q ~ hL ve Q ~ 1/L ise;
K sabiti ile eitlik ; Q = K A
hL dh halini alr. Darcy Kanunu genel olarak Q = K A dL L
eitlii ile tanmlanr. Burada (K) katsays standart permeabilite (hidrolik iletkenlik) katsays ve (A) alandr. (dh/dL) oran ise hidrolik eimi vermektedir. Bu durumda standart (laboratuvar ortamnda) permeabilite (hidrolik iletkenlik) katsays;
Q K = A (dh / dL ) olacaktr (Todd,1959).

Standart permeabilite katsaysnn tanm, 60oF scaklkta, 1ft/ft hidrolik eim altnda, 1 ft2lik alandan 1 gnde 1 galon suyun gemesi olarak tanmlanr. Metrik sistemde tanm, 15oC s altnda 1m/m hidrolik eim altnda, 1m2lik alandan, 1gnde, 1m3 suyun gemesi olarak dzenlenebilir. Bu tanma gre birimi m/gn olacaktr ki bu ayn zamanda suyun, o ortamdaki hzn vermektedir. Darcy Kanunun geerliliinin, poroz ortamlarda ve laminer (dzenli) akmlarda olduu unutulmamaldr. Doal ortamlar, laboratuvar koullarnda kesin ve tam olarak oluturulamaz. Bu durumda doal ortamda, yerinde yaplacak deneylerle elde edilecek veriler daha salkl ve daha gereki olacaktr. Yerinde (in-situ) yaplan deneyler sonucunda elde edilen permeabilite deerlerine gre kaya ve zemin ortamlarn geirimlilii hakknda bilgi edinilebilir. Jeoteknik adan, basnl su deneylerinin amalar u ekilde zetlenebilir: Yap hizmete girdikten sonra, zeminde olabilecek kaaklarn belirlenmesi ve bununla ilgili olarak, tahmin edilen kaan nemine gre, aratrlmas ve azaltma olanaklarnn incelenmesi Kaya veya zemin ortamda oluturulacak bir enjeksiyon perdesinin, enjeksiyon ileminden nceki geirimlilii konusunda bilgi salanmas, Enjeksiyon ileminden sonra kontrol kuyularnda yaplan deneydeki su allarnn deerlendirilmesi ile enjeksiyonda kullanlan karmn uygun olup olmad, karmdaki imento taneciklerinin boyut ynnden uygun olup olmadnn belirlenmesi Enjeksiyon ileminden sonra enjeksiyon delik aralklarnn daraltlmasnn veya artrlmasnn yan sra delik boylarnn uzatlmasnn veya ksaltlmasnn denetlenmesi
Permeabilitenin yerinde (in-situ) belirlenmesi iin izlenecek olan yntemlerin seimi, Deneyin yaplma amacna, ncelenen zeminin fiziksel zelliklerine, Zaman maliyet (ekonomi) ilikisine ve Elde bulunan ara gere olanaklarna baldr (Albayrak, 1975).
H.ZKAN, 2006
Arazide permeabilite deneyleri, 1 Su basma deneyleri 2 Su ekme deneyleri eklinde snflandrlr. Su ekme deneyleri ekip ekipman fazlal, deney zamann uzunluu ve maliyet asndan su basma deney tekniklerine gre daha az kullanm alan bulmaktadr. Enjeksiyon uygulamalarnda zaman ve maliyet asndan genelde basnl su basma teknikleri kullanlmaktadr. Bu blmde, yukardaki bilgiler nda dnya genelinde kabul grm ve geni uygulama alanlar bulan su basma deneylerine deinilecektir. 2.1.2.1 Su Basma Deneyleri 2.1.2.1.1. Basnl Su Deneyleri Basnl su deneyleri bir veya iki lastikli tka (paker) kullanlarak yaplmaktadr (bkz. Blm 9) Tek Lastikli Basnl Su Deneyi
Bu yntem daha ok pekimemi, zayf, ok paral birimlerde uygulanr. ncelikle seilen kademe boyu kadar delgi ilemi yaplr. Lastikli boru yerletirilerek belirlenen basn altnda kuyuya su enjekte edilir. Gerekli lmler alndktan sonra lastikli boru geriye ekilerek, olas yknt veya kme olan yerler imentolanarak ikinci kademe iin tekrar delgi ilemi yaplr. Ayn ilemler kuyu sonuna kadar devam ettirilerek her kademedeki su kayplar kaydedilir. ift Lastikli Basnl Su Deneyi
Bu yntem durayll yksek, imentolama gerektirmeyen, kuyuda ykntlara neden olmayacak pekimi birimlerde ve salam kayalarda uygulanr. Kuyu tam derinliine kadar delindikten sonra iki lastik aras kademe boyu olacak ekilde ve bu aralkta delikli boru bulunacak ekilde su enjeksiyonu iin boru indirilir. Deney kuyu tabanndan balamak zere kademe kuyu azna kadar srer. Her kademedeki su kayplar kaydedilerek hesaplamalara geilir. Deney koullarn salanmas
ncelikle deneyde kullanlacak olan suyun grnm itibaryla berrak ve silt iermemesi gerekmektedir. Bunun yannda, suyun iinde znm havann, zemin ve kaya boluklarn doldurmas ile kuyuya ar trblansl akm gelmesi, deney sonular zerinde nemli hatalara neden olabilir. Deney srasnda kullanlan suyun scaklnn, yeraltsuyu suyu scaklndan daha fazla olmas, hava kabarcklarna neden olur. Bu kabarcklar boluklar doldurarak hatal lmlere neden olabilir. Deney delik apnn 31/2 ini (yaklak 9 cm) gememesi istenilen durum olmasna karn, uygun ekipman olmas halinde daha geni apl deliklerde deney yaplabilir (USDI,1981). Bu deneylerde kuyunun pozisyonu dikey olabilecei gibi, yatay veya al da olabilir. Deneyde kullanlan tka lastiklerden, kullanm kolayl ve ekonomik adan hava ve/veya su ile iirilebilen cinste olan seilmektedir.
H.ZKAN,2006
Suyun kuyuya basnla verilmesini salayan delikli borunun ap 1 in (2.54 cm) ve boyu seilen deney kademesi boyu kadar olmaldr. Bu deliklerin toplam alan, ayn borunun kesit alannn iki katndan byk olmamaldr. stenilen basnda suyun kuyuya gnderilmesi iin basn ayar vanas ve avare vanas kullanlr. Genelde kademe boyu 2 m olarak seilmesine ramen, baz zel durumlarda, jeolojik yapya bal olarak, kademe boyu 5 m' ye kadar kartlabilir. Zayf ve knt yapabilen birimlerde alan kuyularda, kademe boyunu byk almak pratik olmaz. Kuyuya basnla verilen suyun jeolojik birim tarafndan alnan miktarna "su kayb su kaa" denir. Bu kayp, ya su saatiyle yada disk eklindeki yazc tip l aletiyle llmektedir. Her deney kademesinde zeminin veya kayann fiziksel zelliklerine bal olarak 1, 2 veya 3 atmden balayarak, genellikle 2 atmlik artlarla kuyu kademe derinliine bal olarak 10 atm'e kadar basnl su verilir. Buna gre basn arttar, 2-4-6-8-10, 1-3-5-7-9 veya 3-5-7-9 olabilir. Baz durumlarda basnlardaki art 3er atmosfer olabilir. Lugeon basnl su deneyleri srasnda uygulanan her basn deeri iin kuyuya baslan su miktar 5er dakikadan en az 10 dakika boyunca iki kez okunur. Su alnn ok az olduu baz durumlarda basn miktar artrlabilir veya lm zaman artrlabilir. Basncn ar artrlmasnda kuyu dna doru tehlikeli bir biimde patlama olabilecei gibi kuyuda ykntlara da neden olmas, basnl su deneylerinde dikkat edilmesi gereken nemli bir konudur. Zayf ve knt yapabilen kaya birimlerde ilerlemeye paralel olarak, her 1 - 5 metrede bir derinlie gre deien basnlarda yukardan aaya doru tek lastikli basnl su deneyleri yaplr. Homojen ve yknt yapmayan kaya birimlerde ise kuyu tamamlandktan sonra derinlie gre deien basnlarda ift lastikli basnl su deneyleri yaplr. Tka (paker) lastiin skld ksmda kuyu cidar genileme yapm ve lastik tutmazsa, deney takmlar her keresinde 25 30 cm yukar alnarak salam bir ksm bulunarak tutturulur. Bylece basnl su deneyi yaplmam ve kayplar belirlenmemi hibir ara braklmam olur. rnek olmas asndan izelge 2.2de, 2 atm ile balayan ve 2 atmlik artlarla derinlie bal olarak basn deerleri verilmitir.
izelge 2.2: Basnl su deneylerinde uygulanan ve derinlie bal olarak deien basn deerleri Kuyu Derinlii 0.00 4.00 m aras 4.00 10.00 m aras 10.00 20.00 m aras 20.00 30.00 m aras 30.00 40.00 m aras 40.00 mden sonras Uygulanacak Basn (atm.) Geri Dnsz 2 24 246 2468 2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 Geri Dnml 2 242 24642 2468642 2 4 6 8 10 8 6 4 2 2 4 6 8 10 8 6 4 2
Basnl su deneylerinde zaman ve maliyet asndan genelde geri dnmsz basnlar uygulanr. Ancak su baslan kademelerdeki atlak krklarn zelliklerinin belirlenmesi asndan geri dnml basnlarn uygulanmas daha doru olduu gibi daha duyarl deney sonular elde edilir.
H.ZKAN, 2006
10
Basnl Su Basma Deneyi
Daha nce deinildii gibi bu sistemde, kayacn fiziksel zelliklerine gre tek lastikli (yknt yapma olasl bulunan kayalarda) veya ift lastikli (salam kayalarda) tka paker yntemi uygulanmaktadr (ekil 2.3). Kayacn suya doygun olup olmamasna (yeraltsuyu dzeyi altnda veya stnde olduuna) baklarak, deney sonular ayr blgede incelenir. (USDI,1981).
TEK LASTKL BASINLI SU DENEY (I. YNTEM) h2
Basn Ayar Vanas
FT LASTKL BASINLI SU DENEY (II. YNTEM) h2
YZEY 1. BLGE
K=
h1 D U
Q Cu r H
D
h1
1. Blge Taban 2. BLGE I. YNTEM II. YNTEM A
K=
(Cs + 4) r (Tu + H - A)
2Q
K=
(Cs r ) (Tu + H - A)
2r II. YNTEM
2Q
2r I. YNTEM S
Yeraltsuyu Dzeyi 3. BLGE
K=
Q (Cs + 4) r H
K=
Geirimsiz Blge Tavan
Q (Cs r H )
K = Hidrolik iletkenlik (m/s) 3 Q = Kuyuya verilen su miktar (m /s) H = h1 + h2 - L : efektif yk (m) h1 = Tek lastikli deneyde basn ayar vanasndan kuyu tabanna kadar olan uzaklk, ift lastikli deneyde basn ayar vanasndan alt lastie kadar olan uzaklk (m) h2 = Basn ayar vanasndan uygulanan basn (atm) (10.33 ile arplarak metreye evrilecek) L = Borudaki srtnmeden dolay oluan yk kayb (m) X = Doygun olmayan blge yzdesi (%) A = Deney kademe uzunluu (m) r = Kuyu yan ap (m ) Cu = Suya doymam tabakann hidrolik iletkenlik katsays Cs = Suya doygun tabakann hidrolik iletkenlik katsays U = Doygun olmayan blgenin kalnl (m) S= Doygun blge kalnl (m) Tu = U - D + H : Y.A.S. seviyesinden, kuyudaki su seviyesine kadar olan uzaklk (m) D = Deney kademe alt noktasndan, yzeye kadar olan uzaklk (m)
ekil 2.3: Tek ve ift lastikli basnl su basma deneyi (USDI,1981)
H.ZKAN,2006
11
Uygulama : ekil 2.3den grlecei gibi deney kademeleri ayr blgede olabilmektedir. Hesaplamalar bu blge dikkate alnarak yaplmaktadr. Deney yaplan blgenin 3. blgede olup olmadn belirten durum, yeraltsuyu dzeyi olmasna karn, 1. veya 2. blge iin snr koulunu ekil 2.4de verilen grafik belirlemektedir.
(X) - Doygun olmayan tabakann yzdesi (%)
0 10 20 30 40 50
I. BLGE
60
I. BLGE SINIRI
70 80 90 100 0 5 10 50 100 500 1000
II. BLGE
Tu / A Oran
ekil 2.4: Doygun olmayan birim iin kullanlan 1. Blge Snr (USDI,1981)
Yukardaki veriler elde edildikten sonra ; H = h2+ h2 L eitliinden efektif (gerek) yk deeri, metre cinsinden bulunur. (L) burada borulardaki srtnme kayplar toplamdr. Saysal deeri dier yklere gre ok kk olduu iin ihmal edilebilir. Tu = U D + H eitliinden kuyudaki su yzeyinden yeraltsuyu dzeyine kadar uzaklk belirlenir. X = ( H / Tu ). 100 eitliinden doygun olmayan birim yzdesi ve ( T u / A ) oranndan elde edilen bamsz deer yardmyla ekil 2.4den deney kademesinin hangi blgede yer ald belirlenerek ekil 2.3den uygun eitlik seilir ve (K) permeabilite katsays hesaplanr.
H.ZKAN, 2006
12
Eitliklerden grlecei zere (Cs) ve (Cu) olarak belirtilen doygun ve doygun olmayan birimlere ait hidrolik iletkenlik katsaylarnn bilinmesi gereklidir. Bu katsaylar aada verilen eitlikler kullanlarak hesap yoluyla;
Cu =
2 2 A H - A2 A A r H sinh -1 r H
Cs =
2 p A A r ln r
ve
a. Doygun olmayan birim iin, (A/H) oran ile (H/r) orann kullanarak ekil 2.5'den (Cu), b. Doygun birim iin, (A/r) orann kullanarak ekil 2.6'dan (Cs) belirlenir. Her 5 dakikada llen su kayplar, sonuta toplam su kayb olarak belirlendiinden toplam su kaybnn, o kademedeki toplam deney sresine blnerek birim zamandaki su kaybn bulmak gereklidir. Bu deerler ekil 2.4'de gsterilen uygun blgelere ait eitliklerde yerine konularak hidrolik iletkenlik m/s cinsinden bulunur.
A / H = 1.00 1000 500 A / H = 0.90 A / H = 0.75 A / H = 0.60
100
Cu
50
A / H = 0.50 A / H = 0.40
10 5
A / H = 0.30 A / H = 0.20 A / H = 0.10
1 1 5 10 50 100 500 1000
(H / r) veya (H / re) Oranlar
ekil 2.5: Doygun olmayan birimler iin hidrolik iletkenlik katsays aba (USDI,1981)
H.ZKAN,2006
13
1000 500
100
Cs
50
10 5
1 1 5 10 50 100 500 1000
(A / r) veya (A / re) Oranlar
ekil 2.6: Doygun olan birimler iin hidrolik iletkenlik katsays aba (USDI,1981) Lugeon Basnl Su Deneyi
Lugeon (ljyon) deneyi atlakl, krkl, tabakal kaya ortamlarnda yaplan basnl su deneylerinin deerlendirilmesinde en ok kullanlan yntemdir. Lugeon tanm olarak, 10 atmosfer (yaklak 10 kg/cm2) basn altnda 1 dakikada, 1 metrelik deney uzunluuna (1 metrelik kademeye) 1 litre su baslmasdr. Deneyi ilk olarak uygulayarak adn veren Marucie Lugeonun kaya porozitesi katsays dedii bu katsayya lugeon birimi denilmesi alkanlk olmutur. Lugeon deneyleri 1-5 m arasnda deien kalnlklarda zonlara (kademelere) uygulanr. Ykseklii 30 myi geen barajlarda, 10 kg/cm2 basn altnda, 10 dakikada kaya tarafndan emilerek iine ekilen su miktar her metrede 1l/dky gememelidir. Ykseklii 30 myi gemeyen barajlarda ise, 10 kg/cm 2 basn altnda, 10 dakikada kaya tarafndan emilerek iine ekilen su miktar metrede 3 litre/dakika civarnda olursa geirimsizlik asndan baarl olunmu saylr (Albayrak,1975). Lugeon deneylerinde uygulanacak efektif (gerek) basn, manometre basnc ile statik ykn toplamndan, boru tij vana gibi elemanlarda olan srtnme (yk) kayplarnn kartlmasna eittir (ekil 2.7). ekil 2.8, ekil 2.9 ve ekil 2.10da eitli tip ve boydaki tijlerde olan srtnme kayplarn gsterir abaklar verilmitir.
H.ZKAN, 2006
14
Lugeon deerlerinin hesaplanabilmesi iin Evirgen (1994) tarafndan yaplan almada, 1 m uzunluundaki boruda yk kayplarnn kg/cm2 birimi ile hesaplanmasnda aadaki eitlii kullanmtr.
914 0.7954 * d 1 / 3 q 2 * 5 Pc = 80.9 * 10 * 0.0055 * 1 + + d d q

5
Burada;
Pc = Borulardaki srtnme (yk) kayplar (kg/cm2) d = Boru i ap (mm) q = Baslan su miktar (litre/saniye)dir.
Tijlerdeki srtnme kayplarnn saysal deeri, dier yklere gre ok kk olduu iin gz ard edilebilir. eitli nedenlerle deney srasnda 10 atmosfer basn uygulanamamas durumunda lugeon deeri aadaki gibi hesaplanabilir.
lugeon =
Burada; lugeon = lugeon deeri (litre/dakika/metre), Q = Kuyuya baslan su miktar (litre/dakika),
Q 10 PL
P = Uygulanan basn (kg/cm2 yada yaklak olarak atmosfer), L = Kademe boyu (metre)dir. ekil 2.11de lugeon deerinin grafiksel yntemle bulunmas gsterilmitir. Grafiksel yntemde bir kademedeki eitli basn deerlerine karlk gelen emilme katsays deerleri yardmyla lugeon erisi izilir. Bu eri zerinden 10 kg/cm2 gerek (efektif) basn deerine karlk gelen emilme katsays, deneyin yapld kademe boyunca logeon deeri olarak geirimlilii verir. almalar srasnda uygulanan efektif basnlara bal olarak emilme katsays grafikleri izilir ve grafiklerin yorumlamalar yaplr (ekil 2.12 ve 2.13).
H.ZKAN,2006
15
a) Deney yeraltsuyu seviyesi stnde yaplyorsa Pm
b) Deney yeraltsuyu seviyesi altnda yaplyorsa Pm
Efektif Basn
Efektif Basn
H Pe = Pm + - Pc 10
H Pc H Pc
Pe = Pm +
H' - Pc 10
YASS
Pe
L = Kademe boyu 0.5 ~ 5.0 m YASS
Pe
L = Kademe boyu 0.5 ~ 5.0 m
c) Deney yeraltsuyu seviyesi stnde ve eimli kuyuda yaplyorsa Pm
d) Deney yeraltsuyu seviyesi altnda ve eimli kuyuda yaplyorsa Pm
Efektif Basn a
Pe = Pm +
Pc
cos a h - Pc 10
H
Efektif Basn a
Pe = Pm +
h Pc
cos a h ' - Pc 10
YASS
Pe
L = Kademe boyu 0.5 ~ 5.0 m YASS
Pe
e) Deney yatay kuyuda yaplyorsa
Pm Pc
Pe = Pm - Pc
Efektif Basn
Pe
Pe = Efektif Basn (kg/cm2) YASS Pm = Manometreden okunan basn (kg/cm2) Pc = Boru, tij vb. yerlerde yk kayb (kg/cm2) H = Yeraltsuyu olmamas durumunda, deney kademesinin orta noktasndan manometreye kadar olan dey uzaklk (m) H = Yeraltsuyu olmas durumunda, yeraltsuyu dzeyinden manometreye kadar olan dey uzaklk (m)
ekil 2.7: Lugeon deneylerinde gerek basncn hesaplanmas
H.ZKAN, 2006
16
40 100 m uzunluundaki boruda yk kayb (kg/cm2)

Tij 33.5 x 1500 m/m Tij 33.5 x 3000 m/m Tij 42 x 1500 m/m Tij 50 x 1500 m/m
30
Tij 42 x 3000 m/m
20
Tij 60 x 3000 m/m
10
0 0 50 100 150 200 250 300 100 m uzunluunda tij iin debi (litre/dakika)
ekil 2.8: Tijlerde srtnme kayplarn gsterir abak (ekeriolu,1998)
Pc - 10 metre uzunluundaki boruda yk kayb
1.0 0.9
DEMR BORU ( ap: 1 1/4 in = 31.7 mm)

1.40
AX TJ ( ap: 1 3/16 in = 30.1 mm)
1.20 0.8 0.7 0.6 0.80 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0 0 50 100 150 200 250 300 0.20 0.60 1.00
0.40
0 0 10 20 30 40 50 60 70
Q - 10 m uzunluundaki boruda enjeksiyon debisi (litre/dakika)
ekil 2.9: Demir borularda ve AX tipi tijlerde srtnme kayplar (USDI,1981den uyarlanmtr)
H.ZKAN,2006
17
BX TJ ( ap: 1 5/8 in = 42mm )

1.0 1.2
NX TJ ( ap: 2 5/32 in = 54.7 mm)
Pc - 10 metre uzunluundaki boruda yk kayb
0.9 0.8 0.7 0.8 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.2 0.1 0 0 10 20 30 40 50 60 70 0 50 100 150 200 0.4 0.6 1.0
Q - 10 m uzunluundaki boruda enjeksiyon debisi (litre/dakika)
ekil 2.10: BX ve NX tipi tijlerde srtnme kayplar (USDI,1981den uyarlanmtr)
Emilme katsays (litre/metre/dakika)
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
2
10
11
12
Efektif (gerek) basn (kg/cm )
ekil 2.11: Grafik yntemiyle lugeon deerinin bulunmas
H.ZKAN, 2006
18
Q (Debi)
Q (Debi)
P (Basn)
P (Basn)
a) Dzenli (laminer) akm, atlaklarda tkanma ve temizlenme yok

Q (Debi)
b) Dzensiz (trblansl) akm, olas byk atlaklar gsterir.

Q (Debi)
P (Basn)
P (Basn)
c) Basnla atlaklardaki dolgunun ykanmas (veya deney lastiinden kaak)

Q (Debi)
d) Kuvvetli basnla atlaklarn tkanmas doldurulmas (kaak miktarnda azalma olmas)

Q (Debi)
P (Basn)
P (Basn)
e) Dk basnla atlaklarn tkanmas, yksek basnla atlaklarn temizlenip almas
f) Dzensiz (trblansl) akm, olas byk atlaklar gsterir.
ekil 2.12: Basnl su deneylerinde elde edilen eri tipleri ve yorumlar (Albayrak,1975)
H.ZKAN,2006
19
P (Basn) 1
P (Basn) 1a
P (Basn) 1b
Q (Debi)
Q (Debi)
Q (Debi)
Dzenli (laminer) akm
Dzenli akm, sonra yksek basnla tkanma

P (Basn)
Dzenli akm, sonra yksek basnla ykanma

P (Basn)
P (Basn) 2
2a
2b
Q (Debi)
Q (Debi)
Q (Debi)
Dk basnla tkanma
P (Basn) 3
nce dk, sonra yksek basnla tkanma

P (Basn) 4
Zayf basnla tkanma, sonra yksek basnla ykanma

P (Basn) 5
eitli ekiller
Q (Debi)
Q (Debi)
Q (Debi)
Deiken (trblansl)akm
Kademeli olarak tkankln almas
Kademeli olarak tkanma veya alma (Tkanma alma nbetlemesi
ekil 2.13: Camberfota gre basnl su deneyi eri tipleri ve yorumlar (Albayrak,1975)
H.ZKAN, 2006
20
2.1.2.1.2. Basnsz Su (Szma veya Permeabilite) Deneyleri Bu deneyde kullanlan suya dardan herhangi bir basn uygulanmaz. Kuyuya su sabit debiyle yerekimi etkisiyle verilir. Uygulama alan ise alvyon gibi pekimemi, durayll dk olan jeolojik birimlerdir. Basnl su deneylerinin uyguland kuyularn aplarna gre daha geni apl, derinliklerine gre ise daha s kuyularda uygulanr. (ekil 2.14). zerinde delikler olan (perfore edilmi) boru, aklmak suretiyle kuyu delinir. Ancak her akma sonras kuyudaki krntlar ve paralar beyler (bailer) kovas ile veya amur (mud) dolam (sirkilasyonu) gibi yntemlerle temizlenmelidir. Kuyunun deney ncesi temizlenmesi srasnda kuyunun, gevek malzemeden dolay kme veya yeniden dknt yapmamas iin duyarl davranlmaldr. Eer gerekli ise temizleme ncesi muhafaza (casing) borusu kullanlmaldr. Bu ilemler bittikten sonra kuyuya sabit debi ile su verilerek 5' er dakika aralklarla kuyudaki su seviyesi en az 5 kez llmelidir. lmler arasnda en ok 5 mm hata olabilir. Kuyuyu ykntlardan koruyan ve delgi ilemi iin kullanlan muhafaza (casing) borusu, ayn zamanda deneyde de kullanld iin seilen kademe boyu kadar alt ksmndan tek biimli olarak (uniform) olarak delinmitir. Delikler, kullanlan muhafaza borusunun dayanmn fazla etkilemeyecek (deney srasnda eilip, bklmeyecek) ekilde mmkn olduu kadar ok olmaldr. Uygulama : Basnl su deneylerinde olduu gibi ekil 2.4'den X = ( H / Tu ).100, doygun olmayan birim yzdesi ve ( Tu / A ) oranlar kullanlarak uygun blge ve eitlik seilir. Seilen blgeye gre (Cu) ve (Cs) hidrolik iletkenlik katsaylar efektif yar ap (re) kullanlarak ekil 2.5'den veya blgesine gre ekil 2.6'dan bulunur. Efektif yar ap hesaplamas aada verilmitir. r1: Muhafaza (Casing) borusu yar ap (m) re : Efektif yar ap (m) = r1 * [ ( Toplam delik alan ) / ( Delikli (perfore) borunun d alan ) ] Bir deliin alan =
p * (rd)2
Toplam delik alan = ( Delik says ) * ( Bir deliin alan ) Perfore edilen borunun d alan = 2 * p *rd* h Bu ilemlerden sonra seilen eitlikte (ekil 2.14) deerler yerlerine konularak hidrolik iletkenlik (m/s) cinsinden bulunur. Kuyuya baslan/verilen su miktar (Q) deney zaman boyunca toplam baslan su miktarnn, toplam deney zamanna blnmesi ile bulunur. rnein deney sresi 10 dakika ise ve toplam baslan su miktar 250 litre ise Q = 250*10-3 / 10*60 = 4.16 * 10-4 m3/sn olacaktr. Lugeon basnl su basma deneyinden elde edilen lugeon deerlerine gre kayalarn geirimlilii konusunda yaplan snflama ile basnl su basma ve basnsz (szdrma) su deneyinden elde edilen permeabilite deerlerine gre zeminlerin/kayalarn geirimlilii konusunda US Bureau of Reclamation tarafndan yaplan snflama izelge 2.3de verilmitir.
H.ZKAN,2006
21
YZEY 1. BLGE
K=
Q C u re H
1. Blge Taban 2. BLGE U H
2Q K= r1 Cs + 4 re (Tu + H - A) re
Tu
K = Hidrolik iletkenlik (m/s) 3 Q = Kuyuya verilen su miktar (m /s) H = Kuyudaki su yk (m) r1 = Muhafaza (casing) borusu d yan ap (m) re = Kuyunun efektif yan ap (m) X = Doygun olmayan blge yzdesi (%) A = Perfore edilmi borunun uzunluu (m) Cs , Cu = Hidrolik iletkenlik katsaylar U = Y.A.S. seviyesi zerindeki doygun olmayan birim kalnl (m) S = Geirimsiz birim zerindeki doygun, geirimli birim kalnl (m) Tu = Muhafaza (casing) borusu iindeki su seviyesi ile Y.A.S. seviyesi arasndaki uzaklk (m) D = Deney kademe alt noktasndan, yzeye kadar olan uzaklk (m) 0 = Gzlem borusu (l" - 1.25")
Yeraltsuyu Dzeyi
2r
K=
Q r Cs + 4 1 re H re
3. BLGE S
Geirimsiz Blge Tavan
ekil 2.14: Basnsz su basma (szdrma) deneyi (USDI,1981)
izelge 2.3: Zemin ve kayalarn geirimlilie gre snflandrlmas (ekerciolu,1998)
Lugeon Geirimlilik Deeri <1 1 5 aras 5 25 aras > 25 Permeabilite Geirimlilik Deeri (cm/s) < 10-6 10-6 10-5 aras 10-5 10-4 aras 10-4 10-3 aras > 10-3
Geirimlilie Gre Kaya Snf Geirimsiz Kaya Az Geirimli Kaya Geirimli Kaya ok Geirimli Kaya Geirimlilie Gre Zemin/Kaya Snf Geirimsiz Zemin/Kaya Az Geirimli Zemin/Kaya Yar Geirimli Zemin/Kaya Geirimli Zemin/Kaya ok Geirimli Zemin/Kaya
H.ZKAN, 2006
22
BLM 3
3. ENJEKSYON TRLER
Enjeksiyonlar karmna giren gereler bakmndan iki genel grup altnda toplanabilir. Tanecikli (Particulate) Enjeksiyonlar Taneciksiz (Non-particulate) Enjeksiyonlar
Sspansiyon, imento enjeksiyonlar ad ile de anlan tanecikli enjeksiyonlar, imento ve/veya kil enjeksiyonlardr. Kimyasal, solsyon, zelti enjeksiyonlar ad ile de anlan taneciksiz enjeksiyonlar ise genel anlamda silikat ve/veya organik polimerlerin enjeksiyonunu ierir (izelge 3.1). Enjeksiyonlarda genel olarak, viskozite, dayanm, katlama zaman ve tanecikli enjeksiyonlarda ayrca imento tane boyutu nemli zelliklerdir. 3.1. Tanecikli (Duraysz) Enjeksiyonlar Tanecikli enjeksiyonlarda, genellikle portand imentonun kullanm ile karlalr. Dk fiyat ve yksek dayanm zelliklerinden dolay tercih edilmelerine ramen, atlakl kaya, kaba taneli kum ve akllara uygulanmas, imento tane boyutlar gz nne alndnda snrldr. Dier bir dezavantaj ise, katlamay hzlandran maddelerin erbete katlmamas durumunda, ortamn permeabilite deerine ve hidrolik eimin byk olmas durumunda hzl ve fazla yeraltsuyu ak ile imento enjeksiyonu ykanabilir ve imento - su orannda su miktar artarak, enjeksiyonun zellii yok olabilir. Bir ok madde imento ile kartrlarak enjeksiyon erbeti elde edilir. Bu durumda karmdaki imentonun normal katlama sresini ve dier zelliklerini korumas istenir. Geni atlaklarn doldurulmas ve yksek dayanml enjeksiyon iin imento enjeksiyonlarnda karm maddesi olarak kum kullanlr. Bentonit gibi killer, erbetin durayllnn arttrlmas iin imento enjeksiyonlarna ilave edilir. Karma katlmadan nce bentonit bir tank iinde imeye braklr. Bentonitin enjeksiyon karmnn duraylln artrc zellii olmasna ramen, imento erbetinin katlama sresi gibi zelliklerini kstlamaktadr. Bunun yannda katk killeri enjeksiyonun dayanmna ters etki etmektedir. nceltilmi, pudra halinde toz alminyum da ayn ekilde geni zellikler tar. Fakat killerde olduu gibi enjeksiyonun dayanmnda azalmalara neden olmamaktadr. Katlama zamanlar kalsiyum klorit gibi hzlandrclar ve kalsiyum lignoslfat gibi geciktiriciler tarafndan kontrol edilebilir. Dier bir tanecikli enjeksiyon tr de sadece killeri ieren ve kum - akl depozitlerinin permeabilite deerlerinin azaltlmas iin kullanlan kil enjeksiyonlardr. Basnca dayanm zelliinin olmamas, enjeksiyon blgesini zayflatmas ve yeraltsuyu tarafndan kolayca ykanabilmesi gibi zelliklerinden dolay, sadece kil enjeksiyonu nadiren kullanlr. Buna ramen imento - kil ve kil - kimyasal karmlar ska kullanlr.
H.ZKAN,2006
23
izelge 3.1: Genel enjeksiyon tipleri (Attawell ve Farmer, 1976)

Enjeksiyonlu Kumun Yaklak Basn Dayanm ( kN / m2 ) 3000 15000 12000 4800 3000 600 ok dk 120 ok dk 3600 2400 400 600 1500 35 000 35 000 Konsentras yona baldr. 600 1200 3600 3500
Grup
Enjeksiyon Tipleri imento erbeti imento erbeti
Bileimi Su, imento (oran > 1) Su, imento (oran < 1) Su, Kum, imento Su, Uucu Kl, imento Su, imento, Bentonit Su, imento, Alminyum Slfat Su, Bentonit (% 10) Su, Bentonit, Sodyum silikat, Sodyum fosfat Su, Bentonit, Dizel Yakt Sodyum silikat zeltisi, Kalsiyum klorit zeltisi Sodyum silikat, kalsiyum klorit, sodyum karbonat zeltisi Sodyum silikat, sodyum bikarbonat zeltisi Sodyum silikat zeltisi, etilasetat Sodyum silikat zeltisi + Sodyum alminat Epoksi Polyester Akralamit Kalsiyum lignoslfat ve Sodyum dikromat Asit zeltisinde re ve Formaldehit Poliretan (Kpk)
Kum - imento MENTO ENJEKSYONLARI Uucu kl - imento Kil - imento Alminyum - imento Bentonit erbeti KL ENJEKSYONLARI Bentonit - Silikat Bentonit-Dizel Yakt Joosten Karm Guttman Karm SLKAT ENJEKSYONLARI Silikat-Bikarbonat Silikat-Etilasetat Silikat-Alminat Epoksi Reinesi Polyester Reinesi AM - 9 ORGANK POLMERLER Krom Odun z (ki zelti yntemine (Krom lignin) gre) re - Formaldehit Politiksiyon
H.ZKAN, 2006
24
3.1.1. Enjeksiyon Karmna Giren Gerelerin Tantm 3.1.1.1 imento a. Portland imentosu ( P 42.5) (CEM I 42.5 R) : Kalker, marn, kil demir cevheri, boksit, pirit kl vb. hammaddelerin ve yardmc malzemelerin uygun oranda kartrlp, tlp, piirilmesiyle elde edilen klinkerin (TS 3441), bir miktar priz dzenleyici (genellikle alta kullanlr - CaSO4.2H2O) ve puzolanik madde ile birlikte tlmesinden oluan; suyla kartrldktan belli bir sre sonra donarak dayanm kazanan hidrolik balayc rndr. P 32.5, P 42.5, P 52.5 eklinde snflandrlmaktadr. P simgesi portland imentosunun simgesi olup, 32.5 , 42.5 ve 52.5 rakamlar 28 gnde istenen minimum dayanm deerini N/mm2 cinsinden gstermektedir (1N/mm2 = 10 kgf/cm2). TS 19 EN 197-1 standartna uygun olarak retilmektedir. P 42.5 sembolnn yannda yer alan dier sembol Avrupa standartlarna gre retim simgesini belirtmektedir. Kullanm Alanlar: P 32.5 hidratasyon ssnn ve slfat etkisinin zel dikkat gerektirmedii her trl beton retiminde genel amal inaatlarda kullanlr. P 42.5 ve P 52.5 ise yksek dayanml beton istendiinde veya ilk dayanm yksek beton gereken inaatlarda kullanlr.
b. Kompoze imento (KZ/A 32.5 R) (CEM V / A, SPQ 32.5 R): Ktlece 40-64 ksm portland imento klinkeri (TS 3441) ile karlkl olarak 60-36 ksm uygun katk maddelerinin bir miktar al ta ile birlikte tlmesi ile elde edilen hidrolik balaycdr. TS 12142 EN 197-1 standartna uygun olarak retilmektedir. imentonun ismindeki; "Kompoze" kelimesi en az iki farkl katk maddesi ierdiini gsterir. Kullanm Alanlar: Kompoze imento, zellii olmayan normal inaatlarda ve dk hidratasyon ss istenen ktle betonlarnda kullanlr.
c. Slfatlara Dayankl imento (SD 32.5) : Trikalsiyum alminat miktar en ok %5 olan portland imentosu klinkerinin bir miktar al ta ile tlmesiyle elde edilen hidrolik balaycdr. TS 10157 standartna uygun olarak retilmektedir. Kullanm Alanlar: Slfatl saha ve deniz suyu tesirinde kalan blgelerdeki inaatlarda, su alt, kpr, baraj ve liman temel inaatlarnda, istinat duvarlar inaatlarnda kulanlr.
d. Katkl imento (K 32.5): Ktlece en ok 19 ksm puzolanik madde ile karlkl olarak en az 81 ksm portland imento klinkerinin bir miktar al ta ile tlmesi ile elde edilen hidrolik balaycdr. Puzolanik madde olarak tras, cruf, volkanik tf, uucu kl ve baz dier puzolanlar tek bana veya birkann karm olarak birlikte kullanlabilir. TS 10156 standartna uygun olarak retilmektedir. Kullanm Alanlar: Genel amal inaatlarda, erken dayanm gerektirmeyen tm inaat alanlarnda, Portland imento (P 32.5) gibi, hidratasyon ssnn ve slfat etkisinin zel dikkat gerektirmedii her trl beton yapmnda kullanlr.
e. Portland Kompoze imento (PK/B 32.5R) ( CEM II / B - M 32.5 R) : Ktlece (21-35) ksm en az iki cins katk maddesinin ve karlkl olarak (79-65) ksm portland imento klinkerinin (TS 3441) bir miktar al ta ile tlmesi sonucu elde edilen ve 28 gnlk dayanm en az 32.5 N/mm2 olan hidrolik balaycdr. TS 12143 standartna uygun olarak retilir. imentonun ismindeki; "B" harfi toplam katk maddesi ieriinin %36 - %55 aralnda olduunu, "32.5" says 28 gnlk basn dayanmnn en az 32.5 N/mm2 olduunu, "R" harfi 32.5 dayanm snfndaki imentonun erken dayanm zelliinin yksek olduunu gsterir.
H.ZKAN,2006
25
Kullanm Alanlar: Genel amal inaatlarda, dk hidratasyon ssna gerek duyulan ktle betonlarnda kullanlr.
f. Portland Kompoze imento( PK/A- 42.5) (CEM II / A-M): Portland kompoze imento, ktlece (6-20) ksm en az iki cins katk maddesinin ve karlkl olarak (94-80) ksm portland imento klinkerinin (TS 3441) bir miktar al ta ile tlmesi sonucu elde edilen ve 28 gnlk dayanm min 42.5 olan hidrolik balaycdr. TS 12143 standartna uygun olarak retilmektedir. "A" harfi toplam katk maddesi ieriinin %6 - %20 aralnda olduunu, "42.5" says 28 gnlk basn dayanmnn en az 42.5 N/mm2 olduunu gsterir. Kullanm Alanlar: Katkl imentolarn kullanld genel amal ve daha yksek dayanm gerektiren inaatlarda kullanlr.
g. Trasl imento (T 32.5) (CEM II / B-P 32.5 R): Ktlece 20 - 40 ksm tras (TS 25) ile karlkl olarak en az 80 - 60 ksm portland imento klinkerinin bir miktar al ta ile birlikte tlmesi ile elde edilen hidrolik balaycdr. TS 26 standartna uygun olarak retilmektedir. Tras gereci, volkanik snger tann ince olarak tlmesi ile elde edilir. Kullanm Alanlar: Alkali, tuzlu ve agresif sulara kar dayankl olmas nedeniyle baraj inaatlarnda, temel ve tnel inaatlarnda, hidratasyon ss hznn az olmas gereken ktle beton inaatlarnda,zirai ve snai tesis inaatlarnda kullanlr.
h. Yksek Frn Cruflu imento (C 32.5) (CEM III / A 32.5 R): Ktlece 20 - 80 ksm portland imento klinkeri (TS 3441) ile karlkl olarak 80 - 20 ksm yksek frn crufunun bir miktar al ta ile birlikte tlerek elde edilen hidrolik balayclardr. C 32.5 ve C 42.5 olmak zere iki snfa ayrlrlar. TSE 20 standartna uygun olarak retilmektedir. Kullanm Alanlar: ok etkili korozyonlarn sz konusu olmad yerlerde kullanlr.
. Portland imento Klinkeri: Portland imento klinkeri, kire ta, kil veya marnn gerektiinde silisli kum, demir cevheri gibi hammaddelerin klinker mineralojik bileimini oluturacak oranda kartrlp tlmesi ve en az sinterlemeye kadar piirilmesi ile elde edilen rndr. Kullanm Alanlar: Trkiye ve Avrupa standartlarnda yer alan imentolarn ana hammaddesi olarak kullanlr.
i. Slfatlara Dayankl imento Klinkeri: Portland imentosu klinkerinin bileimindeki C3A (trikalsiyum alminat) miktarnn en fazla % 5, 2C3A+C4AF (trikalsiyum alminat + tetrakalsiyum alminat ferrit) miktarnnda en fazla % 25 olarak retildii klinkerdir. Kullanm Alanlar: Slfatlara dayankl imento retiminde kullanlr.
TSE, TS 19da belirtildii zere portland imentolarnn fiziksel ve kimyasal zelliklerinin standartlar izelge 3.2de verilmitir. j. ok nce (ultrafine micro fine) imento: Bu ksmda Parchem Construction Products Ltd -Avustralya firmas tarafndan retilen ok ince imentonun (Alofix-MC) zellikleri verilmitir (izelge 3.3). Bu tip imentonun kullanm avantajlar (Parchem, 2003) : Zemini veya yeraltsuyunu kirletici zellii yoktur. Tane aplarnn kkl ve buna bal olarak zgl yzeylerinin bykl ile zeminlerde kolay enjekte edilebilme zellii, kimyasal enjeksiyon karmlarnda da kullanlmasna olanak salar.
H.ZKAN, 2006
26 -
Yksek dayanml, ok durayl olmalarnn yan sra, normal imentolara gre akkandr ve kelime (sedimentasyon), tanecik ayrlmasna (segregasyon) kar direnlidir.
Kullanm Alanlar: Yeraltsuyunun durdurulmas ve zemin salamlatrlmas amacyla temellerde, tnellerde, barajlarda, yakt tanklar yerlerinde v.b geni uygulama alan bulunmaktadr. Permeabilite deeri 10-3 cm/sye kadar olan ve akldan ince kuma (0.06 mm) kadar deien aralklardaki gereleri ieren zeminlerin enjeksiyonlarnda kullanlr. izelge 3.2: Trk standartlarna gre portland imentosunun zellikleri (TSEden)
FZKSEL ZELLK STANDARTLARI imento Simgesi Basnca Dayanm Deerleri (kgf/cm2) Basn Dayanmlar (en az) 2 gnlk P(32.5) P(40.0) P(50.0) KP(32.5) 200 250 7 gnlk 210 315 355 210 28 gnlk 325 400 500 325 Eilmede ekme Dayanmlar(en az) 2 gnlk 40 50 7 gnlk 40 55 60 40 28 gnlk 55 65 70 55
Prizin (katlamann) balama ve sona erme zamanlar : Priz balangc 1 saatten az olmamal ve priz en ge 10 saatte sona ermelidir. Hacim genlemesi : Portland imentolarnda toplam hacim genlemesi 10 mmyi gememelidir. Magnezyum oksidin %3den fazla olmas halinde, toplam hacim genleme deeri 4 saatlik kaynamadan sonra, fazladan 2 saat daha kaynatlma (Toplam 6 saat kaynatlma) sonucu artma gstermemelidir. Tane bykl : Portland imentolar, 200 mikron gz akl olan elek zerinde %1den, 90 mikron gz akl olan elek zerinde ise %14den fazla kalnt brakmamaldr. zgl yzey : Portland imentolarnn zgl yzeyi 2800 cm2/grdan az olmamaldr. KMYASAL ZELLK STANDARTLARI zellik Kkrt Trioksit ( SO3) Magnezyum Oksit (MgO) Kzdrma Kayb zlmeyen Kalnt P (Portland imentosu) KP (Katkl Portland imentosu) En ok (%) 3.5 5 4 1.5 10
3.1.1.1.1. imento Sanayiinde Kullanlan Hammaddeler Aada imento retimi iin yararlanlan madenler verilmitir (TMMO, 2003). Alta: naat, kimya, imento, tarm, tp sanayilerinde ve radyoaktif artklarn rtlmesinde kullanlr. Alunit: Gbre, imento, seramik, ap, eker, boya, kat, ila, sanayilerinde kullanlr. Boksit: Alminyum retiminde, andrc malzeme, alminyumlu imento, refrakter tula, sva yapmnda ve kimya endstrisinde kullanlr.
H.ZKAN,2006
27
izelge 3.3: ok ince imentonun (Alofix-MC) zellikleri (Parchem, 2003)

ok ince imentonun (Alofix-MC) kimyasal bileenleri (%) : Kayplar 0.3 SiO2 29.0 Al2O3 13.2 Fe2O3 1.2 CaO 49.2 MgO 5.6 SO3 1.2 Toplam 99.70
ok ince imentonun (Alofix-MC) fiziksel zellikleri : zgl arlk Birim arlk zgl yzey Tane boyu dalm (elekten geen yzde) 12.0 (m) Yeilimsi beyaz renkli 3.0 0.1 0.9 0.1 ok ince g/cm3 kg / lt tanecikler 8150 cm2/g % 98 4.2 (m) % 50 3.2 (m) % 25
Grnm
Dolomit: Demir elik sanayii bata olmak zere azot, ie ve cam, seramik ve porselen sanayiileri ile tarm ve inaat sektrlerinde kullanlr. Dolomit imento, dolomitik snmemi kire cam ve soda retiminde hammaddede, demir elik sanayiinde sinter yksek frnlarda refrakter gere ve curuf artc eleman, beyazlatc boya, dolgu maddesi olarak da kullanlmaktadr. Florit: Alminyum retiminde elektroliz olarak, seramik, demir-elik, cam, hidroklorik asit sanayilerinde kullanlr. Ayrca floritten, imento sanayiinde, hammadde karmnn erime noktasnn drlmesinde cam ve emaye sanayiinde, dkm ve plastik sanayiinde, zararl bcekleri ldrc ve gda maddelerini koruyucu ila yapmnda boya sektrnde ve sularn florlanmasnda yararlanlmaktadr. Jips ve Anhidrit: Slfirik asit elde etmede, imento, gbre, boya, emaye, porselen, jips tabakalar yapmnda kullanlmaktadr. Kaolin: Seramik, kat ve boya sanayilerinde kullanlmaktadr. ABD ve Avrupa lkelerinde kaolinin % 80i kat ve ince seramikte kullanld halde, Trkiyede bu sektre sadece %6s girmektedir. Kaba seramik ve cam sektrnde %79 gibi byk bir ksm harcanmakta geri kalan % 15i ise imento sektrnde kullanlmaktadr. Kil: Seramik,cam, demir-elik ve imento retiminde kullanlr. Kireta: naat sektrnde, imento sanayiinde, metalurji, kimya, kat ve selloz, seramik, petrol, maddeleri, lastik ve plastik, boya sanayiinde ayrca hijyenik amalarla ve tarm sektrnde kullanlr. Manyezit: Metalurjide, refrakter tula yapmnda, imento, seramik, kimya, kat, cam sanayilerinde kullanlmaktadr. Marn: Endstride imento hammaddesi olarak kullanlmaktadr. Nefelinli siyanit: Dorudan cam sanayiinde, seramik endstrisinde, boya sanayiinde alminyum, imento ve alkali madde retiminde kullanlr.
H.ZKAN, 2006
28
Olivin : elik dkmnde, zel tula yapmnda kullanlr. Olivin yksek younluundan dolay ar imento retiminde yararlanlan bir maddedir. Profillit: Seramik, dolgu ve refrakter tula sanayilerinde, imento, beyaz imento yapmnda kullanlr. Tebeir: Bezir ya ile kartrlarak cam macunu, kire retimi ve portland imentosunda kullanlr. Zeolit: imento sektrnde puzolanik madde olarak, kat retiminde, hafif agrega retiminde de kullanlr. 3.1.1.2. Montmorillonit Grubu Kil Mineralleri Pek ok snflandrmada killer, tane ap 0.002 mm (2 mm)nin altnda gereler olarak tanmlanmasna ramen, gerekte killerin 20 mmye kadar boyuta sahip olabilecei, ayrca kil zellii tamayan bir ok tanenin tane ap 2 mmnin altnda boyutlara sahip olabildii dnlerek, buna benzer yanlglara dmemek iin kil olarak nitelendirilen gerecin minerolojisini, tane boyutunu, eklini, fiziksel ve kimyasal zelliklerini bilmek gereklidir (izelge 3.4). izelge 3.4: Yaygn bulunan kil minerallerinin zellikleri (Diniz, 1989dan)
Kil Grubu Montmorillonit llit Kaolinit zgl Arlk (g/cm3) 2.20-2.30 2.64-3.00 2.60-2.68 zgl Yzey (m2/gr) 800 80 10 Aktivite 1.5 - 4.7 0.5 - 1.3 0.3 - 0.5 Tane ap (m) 0.1 0.2 2.0 2.0 11.0 Likit Limit (%) 100 - 900 60 - 120 30 110 Plastik Limit (%) 50 - 100 35 - 60 25 40 Bzlme (Rtre) Limiti (%) 8.5 -15 15 - 17 25 29
zgl yzey: Belirli birim arlkdaki taneciklerin toplam yzey alanlar (Tanecik boyutunun klmesi ile zgl yzey byr)
Aktivite: Plastisite indeksinin kil yzdesine oran < 0.75 0.75 1.25 >1.25 Aktif olmayan kil Normal kil Aktif kil
Bu gruba giren mineraller 3 levhal olup, tabakalar genileyen minerallerdir. ekil 3.1de grld gibi bir levha alminyum ve 2 levha silisyum ieren bu grup killer, zayf balarndan dolay kolayca su almaya yatkn en aktif killerdir. Yapraks ekle sahip olan montmorillonit grubu killer, bnyelerine su aldklar zaman yksek plastisiteye ve dk isel srtnmeye sahiptir. zgl arlklar 2.20-2.30 gr/cm3 arasnda ve zgl yzeyleri 800 m2/gr civarndadr. Bu grup killerin kimyasal forml ise, (Na, Ca)(Al, Mg)6(Si4O10)3(OH)6 - nH2O dir.
H.ZKAN,2006
29
Silisyum Alminyum Silisyum SU Silisyum Alminyum Silisyum
ekil 3.1: Montmorillonit kilin ematik yaps (Diniz,1989) Kimyasal bileiminde, sodyum (Na) % 0.84, kalsiyum (Ca) %0.73, alminyum (Al) %9.83, silisyum (Si) %20.46, hidrojen (H) % 4.04, oksijen (O) %64.11 oranlarnda yer alr. Aada 10x10 mm boyutlarnda mikroskop altnda montmorillonit mineralinin grnts yer almaktadr.
Montmorillonit mineralinin mikroskopik grnts
3.1.1.2.1. Bentonit Yksek ime kapasiteli doal sodyum ierikli (katksz) en az % 90 montmorillonit, API 13 A (non-treated bentonit) ve TS 977 Tip 2 standartlarna uygun, suya kartrldnda kolayca dalan ve topaklamayan, montmorillonit grubu iinde yer alan volkanik kkenli kil mineralidir. (Kar-Ben, 2003). Doal olarak beyazdan griye deien renk tonlarnda olmalarna karn, yeil ve sarnn hafif tonlarnda ve pempe renklerde de bulunur. 3.1.1.2.2. Bentonitin Kullanm Yerleri ve Kullanm Avantajlar Sondaj amuru olarak kullanlmas durumunda yksek viskosite ve jel yapma zelliinden dolay sondaj amuru ierisindeki arlatrc maddelerin askda tutulmasn salar. Ayn zamanda amur ierisindeki kesintilerin kayma hzlarn azaltarak etkin kuyu temizlii
H.ZKAN, 2006
30
salanmasna yardmc olur. Dier bir zellii ise, yksek svama zellii ile kuyu cidarnda salam ve dzgn amur pastas (mud cake) oluturarak kuyu duraylln salamaktadr. Ayrca sabunumsu kayganlk zelliinden dolay kuyuda, matkapta ve sondaj dizisinde ok iyi bir yalama grevi yapar (Kar-Ben, 2003). Ksa duvar inaatlarnda, enjeksiyon ilemlerinde, muhafaza borusu indirilmesinde ve tnel almalarndaki imentolama ilemlerinde imentoya yalnzca sodyum montmorillonit, katksz bentonit kartrlmasna izin verilir. Katkl bentonit bu amala kullanldnda viskozite artlarndan dolay zemine ilemesi ok gleir. Enjeksiyon ilemlerinde ve yeralt perde inaatlarnda bulama hendei (slurry trench) uygulamasyla dk maliyetle geirimsizlik salar. imento erbeti veya harcna katldnda, kartrma ve enjeksiyon sresince imento tanecikleri ve kumu askda tutarak harcn durayl olmasn salar. imento su karmnda suyun ayrmasn en aza indirir. imento erbetlerine kartrldnda ince taneli alvyona etki etme derecesini ykseltir. Bylece fazla imento kayplar nlenir. Bentonitli karmlar bir akkan gibi hareket eder, kartrma durdurulduunda homojen bir sertleme olur ve yksek dayanmlar kazanr. Kimyasal etkilere ve korozif yeralt sularna kar dayankldr. Bentonitli karmlar slfat tuzlarndan ok daha az etkilenir. Yeraltsularnda bol miktarda tuz ve kire bulunmas halinde fosfat veya silikatlarla birlikte kullanldnda iyi sonular alnr. Bentonitli erbete % 5 orannda sodyum silikat ilave edildiinde enjeksiyondan sonra karmda artan hzda jelleme balad grlr. Byk boluklarn doldurulmasnda kil-imento erbeti kullanldnda az miktarda doal bentonit ilave edilirse, erbetin etki etme ve askya alma yetenei ok artar. Doal bentonit, imento-su karmlar, kimyasal katk maddeleri kullanlarak permeabilitesi (hidrolik iletkenlii) 101 cm /snden kk olan alvyonlarn enjeksiyonunda da kullanlabilir. Doal bentonit, dubalarn batrlmasnda, perde ve temel kazklarnn aklmas gibi ilerde yalayc grevi yapar ve srtnmeyi azaltr. Su szmasn nlemek iin yaplan duvarlarda oluan atlaklar tkamak iin bentonit 1/1 orannda su ile kartrlarak mala ile svanr ve zeri katranlanr. Doal bentonit, kum ve gazya gibi ntr bir organik akkan ile kartrlarak, atlaklarn doldurulmasnda kullanlabilir. Gazl karm, su ile temas ettiinde kaln ve kuvvetli bir jel meydana getirir. Alvyon kazlar ve benzeri ilerde hedeflenen mar hunisiyle 40 sn/viskoziteye 45kg/m3 lk bentonit sspansiyonuyla en ok 2 saatlik ime srecinde eriilebilir. 3.1.1.2.3. Enjeksiyon Karmnda Kullanlacak Bentonitin Standartlar DS (1987)e gre imento enjeksiyonlarnda, enjeksiyon karmna, karma giren imentonun arlnn %2-5i kadar bentonit kullanlmas belirtilmektedir. Enjeksiyon karmndaki bentonitin standartlar aada verilmitir (DS,1987). Trk Standartlar Enstitsnn UDK 622.36 TS 977 nolu standartna uygun olmaldr. Ya elek analizinde, 200 nolu (74 mikron aralkl) elekte kalan kalnt en ok 2.5 olmaldr.
H.ZKAN,2006
31
Kuru elek analizinde, 149 mikron aralkl elekten geen miktar en az %98 olmaldr. Nem miktar, arlka en ok %10 olmaldr. Direk viskozite len alette, 600 devir / dakikadaki viskozite deeri en az 30 olmaldr. Likit limit deeri, %350den az olmamaldr.
3.1.1.2.4. Bentonitin Kullanmda Dikkat Edilmesi Gereken Durumlar imento erbetleri hazrlanrken nce su ile doal bentonit kartrlmal en az iki saat bekletildikten sonra imento ilave edilmelidir. erbetlere, karmda kullanlan suyun scaklna gre, enjeksiyon karmndaki toplam kat maddelerin arlnn % 0.3 - % 0.7 kadar sodyum fosfat veya kullanm amacna gre %5 kadar sodyum silikat eklenebilir. Ancak bu oranlarn belirlenmesinde laboratuvar ve arazi deneylerinin yaplmas nerilir. Daha etkili ve ekonomik olmas iin; her defasnda su katp hazrlama yerine, nceden hazrlanm, doal bentonit erbeti kullanlmaldr.
Bentonit, ok katl 50 kglk kat torbalarda ve 1000 veya 1200 kglk bez torbalarda (big-bag), kuru ve serbeste akabilen toz eklinde pazarlanmaktadr (Kar-Ben, 2003). 3.1.1.3. Dolgu Gereleri (Kum) Enjeksiyon karmlarnda kum, salamlatrma ve szdrmazlk salanmas amac ile boluklu bir yerin doldurulmas iin kullanlr. Karmda kullanlacak olan kumun tanelerinin ekli, tane boyutu, tane boylanmas (gradasyonu) gibi nitelikleri nemlidir (izelge 3.5, 3.6). Krma tatan retilen veya doal olarak salanan keli ve yass tane ekline sahip kumlarn, karmlarda kullanlmasndan kanlmal ve onun yerine yuvarlak tane ekilli, iyi gradasyona sahip kumlar kullanlmaldr. Enjeksiyon asndan, elek analizi deerlerine gre beton kumu pompalama zelliinde olmamasna ramen sva ve duvarc kumu pompalanabilir zelliktedir (izelge 3.7). izelge 3.5: Enjeksiyonda kullanlan standart kumun fiziksel zellikleri (Parchem, 2003)
Tane boyutu (arlka %) 0.297 mm 0.210 mm 0.149 mm 0.105 mm
Dmax (mm)
D10 (mm)
D60 (mm)
Uc=D60/D10
0.2
46.4
96.5
99.4
0.42
0.21
0.17
1.24
Dmax : En byk tane boyutu D10 : Efektif tane boyutu
D60 : Elekten % 60 geen tane boyutu Uc : Uniformluk katsays
H.ZKAN, 2006
32
izelge 3.6: Enjeksiyonda kullanlacak kumun deerleri (DS,1987)

Elek Analizi Elek akl #16 (1.19 mm) #50 (0.297mm) #200 (0.074 mm) Elekten geen % 95 50 <5 Dier zellikler Eer #200 nolu elekten % 5ten daha fazla geen gere (kil) var ise kum ykanmaldr. zgl arlklar 2 gr/cm3den yksek olmaldr. Sodyum slfat don kayplarnn ortalama arlklar, toplam arln %10nu gememelidir. Organik maddeler iermemelidir.
izelge 3.7: Kullanm amalarna gre kumlarn elek analiz deerleri (ChemGrout,2002)
Beton Kumu Elek akl 3/8" (9.52mm) #4 (4.76 mm) #8 (2.39 mm) #16 (1.19 mm) #30 (0.59 mm) #50 (0.297mm) #100 (0.149 mm) #200 (0.074 mm) Elekten geen % 100 95 -100 80 -100 50 85 25 - 60 10 - 30 2 - 10 Duvarclk Kumu Elek akl 3/8" No: #4 No: #8 No: #16 No: #30 No: #50 No: #100 No: #200 Elekten geen % 100 95 - 100 70 - 100 40 - 75 10 - 35 2 - 15 Sva Kumu Elek akl 3/8" No: #4 No: #8 No: #16 No: #30 No: #50 No: #100 No: #200 Elekten geen % 100 95 - 100 70 - 95 35 - 70 5 - 35 0 - 10 -
3.1.1.4. Puzolanik Maddeler Puzolanik maddeler, kendi balarna hidrolik balayc zellii olmadklar halde, ince olarak tldklerinde nemli ortamlarda ve normal scaklkta kalsiyum hidroksit ile tepkimeye girerek balayc zellikte bileikler oluturan silisli veya silisli-alminli (doal ve yapay) maddelerdir. talyadaki Vezv yanardann eteklerindeki Pozzuoli kasabasnda bulunan volkanik kllerin, kuru snm kire ve su ile kartrlmas ile balayc bir madde zellii tad Romallar tarafndan farkedilmi ve geni lde kullanlmtr. erisinde silis ve almin bulunduran, kuru snm kire ve su ile birletiinde balayc zellik kazanan tm gereler genel bir isim altnda puzolan olarak isimlendirilmitir. Silisli ve alminli maddeleri (silikatlar) ieren volkanik tf Almanyada Tras blgesinde olduu iin tras olarak adlandrlmtr. Almancada puzolann ad trastr ve Trkeye de Almancadan gemitir. Tras kelimesi Trkiyede doal puzolan ile e anlamda, tm puzolanlar kapsayacak ekilde, trasl imento teriminde olduu gibi kullanlmaktadr (Ank ve Alkan, 2004).
H.ZKAN,2006
33
Puzolanlar doal ve yapay olarak iki snfa ayrlrlar. Doal olan puzolanlar baz opalli gereleri, volkanik tfleri, cams yapda yksek silikat ieren bazaltlar ve benzer yapdaki dier volkanik kayalar ve piirilerek aktivite edilmesi koulu ile de baz killeri ierir. Killer dnda baz puzolanlarn da kimyasal aktivite kazanmas iin piirilmeleri gerekebilir. Yapay puzolanlar genel olarak endstrinin yan rnleri olarak elde edilirler. Bunlar; tlm tula ve/veya kiremit tozu tlm yksek frn crufu Uucu kl (fly ash) Silis duman (silica fume)dr.
3.1.1.4.1. Uucu Kller (Fly Ash) Termik santrallerde tlerek toz haline getirilmi kmrn yanmasndan sonra, santral bacasnda elektrostatik filtrelerde tutularak elde edilen gerece uucu kl ad verilmektedir. Uucu kl, doal puzolanlara benzer zellie sahiptir. Enerji talebinin artmasna paralel olarak termik santrallerdeki uucu kl oluumu da ok byk miktarlar bulmaktadr. Termik santrallerde atk olarak oluan, ancak deerlendirilemeyen uucu kllerin santral dnda depolanmas gerekmektedir. Her geen gn art gsteren bu atk beraberinde zlmesi zorunlu teknik ve ekonomik problemler getirmektedir. Uucu kllerin deerlendirilmemesi nedeniyle ekonomik kayplar ve ciddi evre kirlilii sorunlar ortaya kmaktadr. lkemizdeki termik santrallerde yllk toplam kmr ve linyit tketimi 2002 yl iin yaklak 55 milyon tondur (manl, 2002). Trkiye yllk uucu kl retimi yaklak 13 milyon tondur (Tokyay ve Erdodu, 1998). Bu miktar karlalan problemin boyutlarn gz nne sermektedir. Ancak nemli sorunlar yaratt dnlen bu atk madde eitli mhendislik dallarnda, zellikleri iyi bir ekilde incelenmek koulu ile ekonomik bir ekilde deerlendirilebilir. Uucu Kllerin Snflandrlmas
Uucu kller kimyasal bileimlerine gre deiik ekillerde snflandrlmaktadr (Tokyay ve Erdodu, 1998). Buna gre : A . Kire ve SO3 miktarna gre snflama Asl yaps silikoalminatlardan meydana gelen ve genellikle ta kmrnden elde edilen silikoalminz uucu kller Genellikle linyit kmrnden elde edilen ve dierlerine gre daha yksek miktarda SO3 ce CaO ieren slfokalsik uucu kl Genellikle yine linyit kmrnden elde edilen kire ve silika miktar yksek silikokalsik uucu kller
B . CaO miktarna gre snflama CaO miktar %10un altnda olan dk kireli veya dk kalsiyumlu uucu kller CaO miktar %10un stnde olan yksek kireli veya yksek kalsiyumlu uucu kller
H.ZKAN, 2006
34
C . Avrupa imento Standart (ENV 197-1)e gre snflama Reaktif silika ve alminadan meydana gelen, reaktif CaO miktar %5in altnda, reaktif SiO2 miktar %25in stnde olan silisli V tipi uucu kller Reaktif SiO2, CaO ve alminadan oluan, reaktif CaO miktar %5in stnde olan silisli W tipi uucu kller
D . Polonya snflamas Polonyada benimsenmi iki snflama bulunmaktadr. Her iki snflamada da uucu kller drt snfa ayrlmtr. Birinci snflama SiO2, Al2O3, SO3 ve CaO miktarlarna gre, ikinci snflama ise sadece CaO miktarna gre yaplmtr. Birinci snflama: Grup I : erdikleri SiO2 miktar Al2O3 miktarndan byktr ve CaO miktar %15in altndadr. Grup II : SiO2 miktar Al2O3 miktarndan dktr. CaO miktar %15in ve SO3 miktar %3n altndadr. Grup III : slfokalsik uucu kl niteliinde olan bu grupta CaO miktar %15in ve SO 3 miktar %3n stndedir. Grup IV : Bu grupta CaO miktar %15in stnde ve SO3 miktar %3n altndadr.
kinci snflama: CaO miktar %3.5in altnda olan ok dk aktiviteli uucu kller CaO miktar %3.5 - %7 arasnda olan dk aktiviteli uucu kller CaO miktar % 7 - %14 arasnda olan aktif uucu kller CaO miktar %14den byk olan ok aktif uucu kller
D . ASTM C 618 snflamas ASTM C 618 (Standard Specification of Fly Ash and Raw or Calcined Pozzolan for Use as a Mineral admixture in Portland Cement Concrete)e gre uucu kller iki grupta toplanr. Genellikle antrasit takmr, bitml kmr ve yksek kalorili linyit kullanan termik santrallerden elde edilen ve bileimlerindeki SiO2+Al2O3+Fe2O3 toplamnn % 70den byk koulunu salayan F tipi uucu kller Genellikle dk kalorili linyit ve yar bitml kmr yakan santrallerden elde edilen ve bileimlerindeki SiO2+Al2O3+Fe2O3 toplamnn % 50den byk koulunu salayan C tipi uucu kller
Yukardaki snflandrmalara gre silikoalminz kller F tipi kllerdir. Silikokalsik uucu kller ise F veya C tipi kller snfna girebilir. Slfokalsik uucu kller ise genellikle C tipi uucu kllerdir. F tipi olanlar, yksek oranda aktif-amorf SiO 2 ierdiklerinden daha yksek puzolanik aktivite gsterirler ve bu nedenle uygulamalarda daha ok kullanlm ve daha ok incelenmilerdir.
H.ZKAN,2006
35
Uucu kllerin, farkl tane boyutlar, farkl karbon, kire ve aktif silis ve almin ierikleri nedeniyle farkl davranlar gstermeleri doaldr. Buna bal olarak uucu kllerin zelliklerini genelleyerek tanmlamak yanl olur. Bu nedenle aratrma veya uygulamalarda kullanlan uucu kln niteliklerinin ayrntlar ile aklanmas zorunludur (Akman ve Yldrm, 2002). Uucu kllerin birleirilmi snflandrlmasnda kullanlan zellikler izelge 3.8de verilmitir. izelge 3.8: Uucu kllerin birletirilmi snflandrlmas (Ank ve Alkan, 2004)
zellikler SiO2 + Al2O3+ Fe2O3 (en az %) Slfr trioksit (SO3) (en fazla %) Nem ierii (en fazla %) Kzdrma kayb (en fazla %) Alkali ierii N2O (en fazla %) CaO ierii (%) MgO ierii (%) zgl arlk Alkali edeer (N2O edeeri) (%)
-
F tipi 70 5 3 6 (12) 1.5 <10 <5 <2.4 <5
C tipi 50 5 3 6 1.5 >10 <5 2.4 2.8 5 10
SiO2 (%25-60), Al2O3 (%10-30) ve Fe2O3 (%5-25) arasnda deimektedir. Snf Fde, karbon zenginliinden dolay kzdrma kayb %12ye kadar kabilir. Betonda genel olarak %6dan dk deer aranr. CaO miktar %10dan dkse uucu kl F tipi, %10dan bykse uucu kl C tipidir. Ancak F tipi iin, (SiO2+Al2O3+Fe2O3) ieriinin de %70ten yksek olmas gerekir.
Enjeksiyonda Kullanlan Uucu Kllerin zellikleri
Tane ekli: Uucu kller, yandaki resimde grld zere kresel tane ekline ve 1mm -150mm arasnda tane boyutuna sahiptir (UKQAA,2002). Bileimi: Uucu kllerin bileimlerini silisyumoksit, alminyumoksit, kalsiyumoksit ve demiroksit oluturur. Bileimindeki oranlar, elde edildikleri karbonlu yaktlarn kimyasal bileimlerindeki oranlarna bal olarak deiim gsterir. Bunun dnda, uucu kllerin kimyasal bileimi, kmr yatann deimesi, retilen elektirik enerjisi miktar, termik santralin ksa zamanl zorunlu durular, yakma scaklnn deimesi, uucu kl toplama sistemlerindeki farkllklar gibi bir ok parametreye baldr.Tokyay ve Erdodu, (1998) Uucu Kllerin Karakterizasyonu isimli almalarnda Trkiyede bulunan termik santrallerden beer rnek almlar ve kimyasal analizleri Trkiye imento Mstahsilleri Birlii laboratuvarlarnda yapmlardr. Bu analiz sonularna gre uucu kllerin ortalama deerleri izelge 3.9da verilmitir. zgl arlk: Ortalama imento zgl arl 3.12 g/cm3 ramen uucu kllerin ortalama zgl arlklar 2.15 g/cm3dr (UKQAA,2002). Enjeksiyon almalarnda uucu kller, kuru halde karma katlrlar.
H.ZKAN, 2006
36
izelge 3.9: Baz uucu kllerin ortalama kimyasal bileimleri

Termik Santral Afin-Elbistan (C tipi) atalaz (F tipi) ayrhan (C tipi) Kangal (C tipi) Kemerky (C tipi) Orhaneli (C tipi) Seyitmer (F tipi) Soma 1-4 niteleri (C tipi) Soma 5-6 niteleri (C tipi) Soma 7-8 niteleri (C tipi) Tunbilek (F tipi) Yataan (C tipi) Yeniky (C tipi) ngiltere (F tipi) SiO2 (%) 17.10 59.36 47.08 38.34 23.22 44.98 53.14 46.08 48.48 44.96 58.59 49.24 21.86 51.00 Al2O3 (%) 8.96 25.78 17.42 16.69 12.90 19.57 20.77 26.91 23.94 25.57 21.89 21.75 9.55 25.50 Fe2O3 (%) 3.85 5.78 8.34 5.11 4.56 8.11 11.36 4.37 5.49 4.79 9.31 6.67 3.60 10.10 CaO (%) 49.17 2.01 13.98 27.62 43.64 16.55 4.44 15.26 14.19 18.37 4.43 15.64 46.25 4.20 MgO (%) 1.73 0.60 1.86 1.60 1.62 2.07 1.19 0.60 0.74 0.67 1.41 0.83 1.69 SO3 (%) 14.78 0.13 4.65 4.44 11.08 5.73 0.55 2.40 3.77 2.18 0.41 2.11 14.46 K2O (%) 0.44 3.82 1.81 1.29 1.19 1.41 1.56 2.03 1.59 1.49 1.81 2.42 1.01 Na2O (%) 0.20 0.44 2.45 0.61 0.32 0.21 0.75 0.30 0.57 0.21 0.24 0.56 0.26 zgl Arlk zgl Yzey (Blaine) cm2/g
2.72 2.02 2.28 2.50 2.33 2.30 2.10 2.20 2.25 2.45 2.08 2.44 2.92 -
2704 2897 2754 1343 1764 4475 2371 5263 4550 5090 3019 2131 1818 -
Trkiyedeki termik santral uucu kl deerleri Tokyay ve Erdodu (1998)den, ngiltere uucu kl ortalama deerleri UKQAA (2002)den alnmtr.
F Tipi Uucu Kllerin Enjeksiyonda Kullanm Yararlar
Enjeksiyon karmlarnda puzolanik madde olarak F tipi uucu kl kullanlr. F tipi uucu kllerin enjeksiyonda kullanm yararlar aadaki gibi sralanabilir (UKQAA,2002). imento ve suyun, karm iinde birbirlerinden ayrlmasn (su kusmasn) azaltr. Enjeksiyon erbetinin ilevlerinin ve zelliklerinin (durayllnn) uzun zaman boyunca korunmasna yardm eder.
H.ZKAN,2006
37
Enjeksiyon karmnn geirimlilik deerini daha da drr ve slfaltl sular gibi korozif sulara kar dayanklln artrr. imento (kat madde)/su orann azaltr ve karm iine giren dier bileenlerin miktarlarnda verimi artrr. Ekonomi salar.
Akman ve Yldrm (2002) yaptklar aratrmada, normal portland imentosu (P-42.5), silisli dere kumu, F tipi uucu kl, sodyum naftalen slfonat formaldehit bazl sper akkanlatrc kullanlarak harlar retmilerdir. Hazrlanan harlar zerinde bir seri deney yapmlar ve sonularn u ekilde aklamlardr. Uucu kl katlm fiziksel olarak betonun su ve hava boluunu etkiler, kimyasal olarak da balayc faznn karakterini deitirir. Bu aratrmada her iki etki de negatif bulunmu ve balayc iinde uucu kl orannn artmas basn dayanmlarn drmtr. Uucu kl miktar artka imentonun balayclk niteliini bozduu varsaylmtr. Sper akkanlatrc katlm, uucu kln dayanm zerindeki negatif etkilerini tamamen tersine evirmitir. Sper akkanlatrc imento oran sabit kalmakla beraber uucu kln art, su+hava boluunu azaltm, daha iyi bir yerleme salam, basn dayanmlar deerlerini ykseltmitir, bylece sper akkanlatrc ieren harlarda uucu kl katlm, fiziksel ve kimyasal ynden olumlu bir parametreye dnmtr. Uucu kllerin etkinlik katsaylarn belirlemek zere dayanm katsaylar sabit varsaylarak yaplan yaklamlar anlamszdr. nk bu katsaylar sabit deildir. Sadece bu katsaylarn deiimine dayanlarak yaplacak bir etkinlik etd dnlebilir, ancak bu da yetersizdir, nk bu durumda da uucu kln fiziksel etkisi ihmal edilmi olacaktr. Uucu kll betonlarn erken dayanmlar katksz betonlara oranla yaklak %20 orannda dk olabilmektedir. Sper akkanlatrc ieren uucu kll betonlarda bu saknca byk lde azaltlmakta hatta tamamen etkisiz braklmaktadr.
UKQAA (United Kingdom Quality Ash Association) 2002 tarafndan yaynlanan teknik brorde uucu kller ile yaplan enjeksiyon karmlar ve enjeksiyon tipleri verilmitir. Sadece Uucu Kl Enjeksiyonu: Sadece boluk doldurmak iin kullanlan ve dk dayanml enjeksiyonlardr. Su / Kat madde oranlar 0.35 0.50 arasnda deiir. Eer ortamda yeraltsuyu ak yok ise, uucu kl enjeksiyonu dk dayanml ve yumuak olarak uzun zaman boyunca kalr. Uucu Kl / imento Enjeksiyonu: Uucu kl / portland imentosu oranlarnn deitirilmesiyle ok eitli dayanm ve younluk deerleri elde edilebilir. stenilen dayanm ve elastik zelliklere gre uucu kln portland imentosuna oranlar 1:1den 20:1e kadar deiebilir. Uucu Kl / Kire Enjeksiyonu: Uucu kl enjeksiyonlarna kire eklenmesi, enjeksiyon dayanmnn ve pompalama kapasitesinin ykselmesini salar. Ancak kirecin normal portland imentosu ile ekonomik adan byk farkll olmadndan dolay kire pek tercih edilmemektedir. Uucu Kl / imento / Kil Enjeksiyonu: Uucu kl imento karmna bentonit eklenmesi enjeksiyon karmnda su kat madde ayrlmasn drr. Karmdaki kat madde miktarnn arlka %8i kadar veya daha fazla oranlarda bentonit eklenir.
H.ZKAN, 2006
38
Uucu Kl / imento / Kum Enjeksiyonu: Tane boyutlarnn nemli olmad durumlarda rnein byk boluklarn doldurulmas iin uucu kl - imento enjeksiyonlarna kum hatta ince akl eklenebilir. Bu durumda enjeksiyon karmnn younluu artrlm da olur .
3.1.1.4.2. Silis Duman (Silica Fume) Kuvarsn saflatrlmas iin elektrik ark frnlar ile silis (silikon) eleman ve ferro-silikon alam elde edilirken yan rn olarak kan dumann younlatrlmas ile elde edilir. Silis duman %85-95 ekilsiz (amorf) silis ierir ve kresel olan tanelerin ap 0.05-0.5 mikron arasndadr. Bunun anlam, silis dumanndaki en byk tanelerin ap imentonun en kk tane apndan daha kktr. Silis dumannn zgl yzey (Blaine) deeri, zgl yzey deeri 280-350 m2/kg olan imentodan 50 kat daha byk olabilir. ok aktif bir puzolan olan silis duman, betondaki snm kirele (imento iindeki yksek CaO, betonda Ca(OH) 2e dnr) birlemesinin tesinde, imento danelerinin arasna da girerek, yksek dayanml beton elde edilmesine de katkda bulunur. Silis duman imento arlnn en fazla %10una kadar kullanlabilir. Silis duman karm suyu miktarn artraca iin, Bzlme (rtre) atla kontrol bakmndan su azaltc katk maddesi ile kullanlmaldr (Ank ve Alkan, 2004). Baka sanayi dallarnda da kullanld iin Trkiyede olduka pahal bir rndr. retim fazlas olan lkelerde silindirle sktrlm beton (SSB) barajlarda kullanlmtr. Silis dumann, silis pudras (silica powder) ile kartrmamak gerekir. Silis pudras doal puzolan olup, kuvarsn tlp toz haline getirilmesi ile elde edilir. 3.1.1.5. Enjeksiyon Karm Suyu Kalitesi Enjeksiyonda kullanlacak olan su, temiz berrak olmal ve slfat ile dier znm kimyasallar iermemelidir. Eer ime suyu niteliinde deil ise kimyasal analizleri yaptrlmal ve ieriinde organik maddelerin, slfat, slfit, karbonat, klorit oranlarnn toplam en fazla 100 500 mg/l arasnda olmaldr (McMahon& Mann Cons. Eng. 2001). Enjeksiyon karm suyu ile yaplan karmlarn basnca dayanmlar ile ime suyu ile yaplan ayn oranlardaki karmlarn basn dayanmlar arasnda en fazla % 10luk fark bulunmaldr (DS, 1987). 3.1.1.6. Enjeksiyon Karm in Priz Hzlandrclar Enjeksiyonun abuk katlamas istenilen yerlerde kimyasal katk maddeleri, priz hzlandrclar kullanlr. Bu tr katk maddeleri, su ile imento arasnda meydana gelen hidratasyon reaksiyonu sonucu aa kan sy daha ksa srede aa kartarak, enjeksiyon erbetinin hzl bir ekilde katlamasn ve erken dayanm kazanmasn salar. Priz hzlandrclarnn enjeksiyon uygulamalarnda kullanm alanlar olarak, souk hava koullarnda yaplacak enjeksiyon ileri, enjeksiyon erbetinin fazla uzaa gitmemesinin istenildii durumlar, alvyon enjeksiyonlar saylabilir. Hzlandrma etkisi, imentonun cinsine-dozajna, imento-hzlandrc etkileimine, ortam scaklna-nemine, enjeksiyon erbetinin kvamna ve eer akkanlatrc ile beraber kullanlrsa onun dozaj ve tipine bal olarak deiir. Priz hzlandrclardan, enjeksiyon erbetinin priz aldktan sonra son dayanmlarnda dme yapmamas, btn akkanlatrc katklar (lignin, naftalin/melamin slfonat bazllar) ile uyumlu olmas, kelme ve jel yapma gibi olumsuzluk yaratmamas istenir.
H.ZKAN,2006
39
SKA (2003) tarafndan verilen yaynda, bu firma tarafndan retilen priz hzlandrclarn dozaj, enjeksiyon karmna giren imentonun % 0.5 - 4.0 'i kadar arlkta (100 kg imento iin 500 gr 4kg) arasndadr olduu belirtilmektedir. Bu alt ve st snrlar bu firmann rnleri iin geerlidir. Baka firmalarn rnlerinde bu oranlar deiebilecektir. Bunun yan sra kullanlan imento tipine gre priz hzlandrclarn oranlar deiiklik gsterecei iin n deneyler yaplmas nerilir. 3.1.1.7. Enjeksiyon Karmna Akkanlk Salayclar Enjeksiyonun ortama daha rahat ve hzl bir ekilde yaylmnn salanabilmesi iin baz kimyasal akkanlatrclar enjeksiyon karmna eklenir. Enjeksiyonlarda, akkanln ykseltilmesi, dolaysyla viskozitenin drlmesi iin, karmnda yer alan imentonun arlka % 0.5 1i kadar genellikle naftalin slfonat bazl katllar eklenir. (Mining Life, 2003). Akkanlk salayclara bir rnek olmas bakmndan SKA firmas tarafndan retilen ve piyasada Intraplast-Z isminde pazarlanan genleme zellikli imento (har) katksnn baz zelliklerine burada deinilmitir. Bu katk maddesi, karmda mikro baloncuklar oluturarak ya hacmi genletiren ve ayrtrma yapmakszn akkanl artrc zellik tamaktadr. Akcl artrmasnn yan sra kohezyonu ve karmn katlamas annda taneciklerin yapmasn artrmaktadr. Dona kar dayankll yksek, gri toz eklindeki bu katk maddesi, n germe kablolarnn klf borularnn doldurulmas, kaya ve toprak ankraj almalarnda, enjeksiyon ilerinde, karmdaki imento arlnn %2si kadar arlkta kullanlr. Birim arl kuru halde 0.7 gr/cm3dr (SKA, 2003). Priz hzlandrclar, akkanlk salayclar gibi karma giren katk maddesinin uygunluunun ve zellikle miktarlarnn deneyler sonucunda belirlenmesi gereklidir. 3.1.2. Tanecikli Enjeksiyonlarda Karm Oranlar Tanecikli enjeksiyonlarn karm oranlarn belirleyen en nemli etken, enjeksiyon yaplacak ortam oluturan gerelerin (kil - kum - akl) zelliklerine ve kayalarn atlak aklklarna bal olarak enjeksiyonun nfuz edebilme zelliidir. Nfuz edebilme zelliini, enjeksiyon karmnn akkanl, durayll, dayanm v.b ltler denetler. Gerekli ltlerin elde edilebilmesi iin tanecikli (imento) enjeksiyon karmlarna kimyasal akkanlatrclar, duraylatrclar (pozolanik maddeler, bentonit), katlama zaman geciktirici veya hzlandrc kimyasallar, ime zellii kazandrclar (bentonit), korozyon nleyiciler (rnein klorit ve kalsiyum nitritin korozyon etkisine kar - Ganz ve Vildaer, 2002) eklenir. Bu ek maddelerin bir tanesinin kullanlmasnn yan sra bir ka da bir arada karma eklenebilir. atlakl ve krkl kayalarn enjeksiyonlar iin tanecikli enjeksiyon karm oranlar ve karma katlan balca kimyasal katk maddeleri izelge 3.10da ve uucu kl imento karm oranlar izelge 3.11de verilmitir. 3.2. Taneciksiz (Durayl - Kimyasal) Enjeksiyonlar Kullanm yerlerindeki eitlii gre birok deiik zelliklere sahip kimyasal (taneciksiz, solsyon, zelti) enjeksiyon tr bulunmaktadr. izelge 3.12de verilen sodyum silikat, akralit, odun z (lignin), retan ve reineler kimyasal enjeksiyon trlerinden en sk kullanlanlardr. Kimyasal enjeksiyonlar, imento enjeksiyonlarna gre ok pahal olmalarnn yan sra, bir ok tr ok zehirlidir. Buna ramen imentodan daha fazla zelliklere sahiptir. Geni viskozite
H.ZKAN, 2006
40
aralnda bulunduklar gibi, ok kk aklklara sokulumu iin inceltilmi sv haline getirilebilir. Kimyasal enjeksiyonlarda, karmna sonradan eklenen eitli zeltiler ile katlama zamannn kontrol yaplabililir ve amacna gre ok yksek basn dayanmlar elde edilebilir. izelge 3.10: Tanecikli enjeksiyon karm oranlar (DS, 1987)
Arlka Su imento Oran (S/) 3/1 3/2 1/1 5/7 Bentonit (imento arlnn) (%) 50 50 50 50 150 75 50 36 5 4 3 2 (kg) 2.5 2 1.5 1 Kum (imento arlnn) (%) (kg) 167 92 67 53
imento (kg)
Su (litre)
Karmn Hacmi (litre)
HAR KARIIMLARI 5/7 5/7 5/7 5/7 5/7 50 50 50 50 50 36 36 36 36 36 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 25 50 100 200 >200 12.5 25 50 100 >100 59 67 81 108 >108
GEREKTNDE KARIIMLARDA KULLANILAN KMYASALLAR Kalsiyum klorr (CaCl2), Sodyum silikat (Na2SO3), Sodyum fosfat (Na2PO3), Alminyum klorr (AlCl3), Demir klorr (FeCl3), Baryum klorr (BaCl2)
Kimyasal enjeksiyonlar, organik polimerler, akralamitler (AM - 9), krom - odun z (krom lignin), epoksi ve polyester reinelerinden olumaktadr. Akralamitler organik monomerlerin karmdr. Polimeriye olmas iin su, tepkime hzlandrclar (katalizr) ve tepkime balandrclar (oksitlendirici) gereklidir. Katlama zaman, balandrclarn zeltiye ilave edilmesiyle balar ve zeltide katalizr veya engelleyici maddelerin oranlarnn deitirilmesi suretiyle kontrol edilir. Akralamitler ok ok ince tane boyuna sahip zeminlerde enjeksiyonlarnn yaplabilmesiyle, byk avantajlar olmasna ramen, pahal ve ok zehirlidir. Krom - odun z (lignokrom), sos kvamnda zelti olup bikarbonat ilavesiyle jel duruma gemektedir. Krom - odun znn, 10 dakikadan - 10 saate kadar deiebilen aralkta katlama zamanlar kolayca kontrol edilebilmesine ramen pahal ve zehirlidir. Epoksi ve polyester reineleri, reinenin kendisi ve katalizr madde bileiminden oluan iki bileenli sistemlerdir. Bunlar, tm enjeksiyonlar arasnda en fazla dayanma sahip olan enjeksiyonlardr. Katlama zamanlarnn kolayca kontrol edilebilmesine ramen, yksek viskoziteye sahip olmalarndan dolay enjeksiyonda zorluklara neden olmaktadr. Birok kimyasal enjeksiyon rneinde olduu gibi pahal ve zehirlidir.
H.ZKAN,2006
41
izelge 3.11: Uucu kl imento karm oranlar ve yaklak dayanmlar (UKQAA,2002).

Arlka Uucu Kl / Portland imento Oran (UK/) 1:4 1:3 1:2 1:1 2:1 3:1 4:1 5:1 6:1 7:1 8:1 9:1 10:1 11:1 12:1 13:1 14:1 15:1 1m3 enjeksiyon karm iinde yer alan maddelerin arlklar (kg) Uucu Kl 285 355 465 675 870 965 1020 1055 1080 1100 1115 1125 1135 1140 1150 1155 1160 1165 Portland imentosu 1140 1095 930 675 435 320 255 210 180 155 140 125 115 105 96 90 85 80 Su 500 500 490 475 455 450 445 445 440 440 440 440 440 435 435 435 435 435 Bulk Younluu kg / m3 1925 1920 1885 1825 1760 1735 1720 1710 1700 1695 1695 1695 1680 1680 1680 1680 1680 1680 28 gnlk Tipik Skma Dayanmlar N / mm2
20 30
4 13
24
<2
izelge 3.12: Balca kimyasal enjeksiyonlarn uygulama alanlar (CECW-EG, 1995)

Kimyasal Enjeksiyon Trleri Uygulama Alan Dayanm artrma Su akmn azaltma / kesme Beton onarm Kanalizasyon onarm Yk iletimi ve destekleme Ankrajlarn yerletirilmesi Sodyum Silikat Sk kullanlr Sk kullanlr Kullanlr Kullanlr Kullanlr Ender kullanlr Akralit Sk kullanlr Sk kullanlr Kullanlr Kullanlr Kullanlr Ender kullanlr Odun z (Lignin) Sk kullanlr Sk kullanlr Kullanlr Kullanlr Kullanlr Ender kullanlr Poliretanlar Ender kullanlr Kullanlr Sk kullanlr Sk kullanlr Sk kullanlr Kullanlr Reineler Ender kullanlr Ender kullanlr Sk kullanlr Sk kullanlr Kullanlr Sk kullanlr
H.ZKAN, 2006
42
3.2.1. Sodyum Silikat Enjeksiyonu evresel etkilerinin dier kimyasal enjeksiyonlara gre hemen hemen olmamas ve zehirleme etkisi asndan gvenli olmalar nedeniyle sodyum silikat enjeksiyonlar, en yaygn uygulanan kimyasal enjeksiyon trdr. Ayrca uygulanan kimyasal enjeksiyonlar arasnda silikat enjeksiyonlar, en ucuz enjeksiyon trdr. izelge 3.13de silikat enjeksiyonlarnn fiziksel zellikleri verilmitir. izelge 3.13: Silikat enjeksiyonlarn fiziksel zellikleri (CECW-EG, 1995)
SINIF rnek Viscozite (cP) 20 4 - 40 30 - 50 Jelleme Zaman Aral (dk) 0.1 - 300 5 300 0 zgl Arlk Dayanm (kPa) >345
Silikat (Dk Silikat -bikarbonat konsantrasyonlu)
1.02 1.10 ---
Silikat (Yksek Silikat-klorit konsantrasyonlu)
> 3450 > 3450
Sodyum silikat enjeksiyonlar ince kum boyutuna kadar tane boyutuna sahip ve permeabilite katsays 5x10-4 cm/s veya daha byk olan ortamlarda uygulanr. Sodyum silikat, kumun ve sodyum karbonatn (soda kl) 1200 1400 derecede elektrikli stclarn bulunduu potalarda birlikte eritilerek, birletirilmesinden oluur. SiO2 / Na2O karmndan elde edilen bir ok cam bulunmasna ramen, sadece arlka 4(SiO2)/1(Na2O) oranndan daha az oranlarda hazrlanm olan karm suda zlebilir. J.N. von Fuchsun 1825 ylnda yapt almalarda, sodyum silikat zeltilerine su cam deyimini kullanmtr. Ticari olarak sodyum silikat zeltileri arlka 3.22(SiO2)/1(Na2O) oranlarnda retilir. Bu oranlardaki karmda %8.9 (Na2O) ve %28.7 (SiO2) bulunur ve karmn pH=11.4 iken zgl arl 1.394 gr/cm3, viskozitesi ise 180 santipoise dur (Lenzini ve Bruss,1975). Silikat enjeksiyonlar, esas olarak sodyum-silikat zeltisi ve su karm iermektedir. Silika, zelti bazik olduunda (pH>10), silikat iyonlar halindedir. zeltinin pH'nn drlmesi veya zeltiye kalsiyum klorit gibi elektrolitik tuz eklenmesi durumunda silikat iyonlar zeltinin jel haline gelmesini hzlandrr. Ayrca zeltiye asit eklenmesi de, zeltinin jel haline gelmesine neden olur. Fakat enjeksiyon kalitesi dmektedir. nk jel haline gemesi yava olmakta ve buna bal olarak basn dayanm zelliklerinde nemli dler olmaktadr. Sulandrlm asit - sodyum silikat enjeksiyonlar (rnein silikat - bikarbonat) byk ounlukla geici enjeksiyon uygulamalarnda kullanlr. Etil-asetat gibi organik esterler ile sodyum silikat bileimi gelitirilmitir. Bu esterler kontrol edilmi oranda asit retir ve asit silikat jel haline dntrr. a. Tepkime salayclar Tepkime salayclar, sodyum silikatn alkalinitesini deitirerek jel haline getirirler. Sodyum bikarbonat, hidroklorik asit, bakr slfat ve formamitler sk kullanlan tepkime salayclardr. Sodyum silikat zeltisi alkalindir. Hacimce yzde 1 veya 2 orannda sodyum silikat bulunan bir zeltide, alkali olan bu zelti ntrletirildiinde, zeltide askl halde bulunan silikat paracklar jel haline dnmektedir. Bu ntrlemeyi salayan tr tepkime salayc bulunmaktadr (CECW-EG, 1995). Bunlar; Asitler (fosforik asit, sodyum hidrojen slfat, sodyum fosfat, karbondioksit zeltisi),
H.ZKAN,2006
43
Alminyum tuzlar (kalsiyum klorit, magnezyum slfat, magnezyum klorit, alminyum slfat) ve Organik katklardr (glioksal, asetik ester, etil karbonat formamit).
Etil asetat ile sodyum silikat zeltisi tepkimesinden rn olarak asetik asit ve etil alkol kar. zeltiye glioksal eklenmesi glikolik asitin olumasn salar. Bu asitler jellemeyi balatr. zeltiye bir miktar sodyum alminat veya kalsiyum klorit katlmas, zeltinin jelletikten sonra katlama zamannn kontrol edilmesini salar. Formamit, zeltide bulunan silikatn (Si2O) arlnn % 5 20si kadar oranlarda zeltiye katlr. Benzer ekilde jellemeyi yapc ve hzlandrc olarak sodyum alminat, zeltide bulunan silikatn (Si2O) arlnn % 0.6 10u kadar oranlarda zeltiye katlr (Lenzini ve Bruss,1975). Silikat enjeksiyonlarnn viskozitesi, zelti iinde bulunan silikatn miktarna baldr. Yksek silikat oranlar zeltiyi daha viskoz, youn yapmaktadr. (izelge 3.14). izelge 3.14: Silikat konsantrasyonlarnn viskoziteye gre deiimleri (CECW-EG, 1995)
Sodyum Silikat Konsantrasyonu (%) 10 20 30 40 50 60 70 Viskozite Faktr (Su ile karlatrmal) 2.5 3.2 3.5 4.5 4.0 6.0 5.2 12.0 8.0 20.0 82
b. Dayankllk Silikat enjeksiyonlarnn, souk havada katlamaya, scak havada erimeye, slanmaya veya kurumaya kar dayankl olabilmesi iin, enjeksiyon karm, karma giren gerelerin hacmine gre % 35 veya daha fazla oranlarda silikat iermelidir. Eer enjeksiyonda hacimce %30 veya daha az oranlarda silikat olmas durumunda, bu karma sahip enjeksiyonlar, srekli su temas olmayan veya geici durayllk istenilen yerlerde kullanlmaldr (CECW-EG, 1995). 3.2.1.1. Silikat Sistemleri ok yaygn olarak silikat enjeksiyonlarnda tepkime salayc olarak formamit ve az oranlarda ise kalsiyum klorit, sodyum alminat veya sodyum bikarbonat jellemeyi hzlandrc olarak kullanlr. Tepkimeyi hzlandrclar, jelleme zamannn kontrol, dayanmn artrlmas ve enjeksiyonun jellemesi iin kullanlrlar. Ancak hep birlikte karma katlmazlar, karmda ayr ayr kullanlr. 37Cnin altnda kullanmlar, tepkime hzlandrclarnn etkilerini artrr ve snn dmesi ile etkileri daha da artar. Ar hzlandrc miktarlar, enjeksiyon karmnda arzu edilmeyen ynlamalara, yersel jellemelere neden olur. Bunun sonucunda da enjeksiyonun btnn iinde farkl zamanlarda jelleme ve katlama ile enjeksiyon takmlarnda tkanklar yaratabilir.
H.ZKAN, 2006
44
Dier tepkime salayclarn karma katlmasndan nce, tepkime hzlandrclar genellikle istenilen konsantrasyon oranlarn salayacak ekilde suda znrler. Daha sonra karma sv durumda iken katlrlar. Tepkime salayclar ve hzlandrclar e zamanl olarak grev yaparlar fakat her birinin tepkimesi, kullanldklar s derecesine gre farkllk gsterir. 34Cnin altnda hzlandrclarn ilevi, tepkime salayclarn ilevinden daha fazladr. 37Cnin zerindeki durum ise bu olayn tam tersidir. Daha nceki deneyimler, yksek scakllarda tepkime hzlandrclara gerek duyulmadn gstermitir (CECW-EG, 1995). Silikat klorit amit sistemi : Silikat-klorit-amit sistemi, temel gerecinin tama kapasitesinin artrlmas iin kullanlr. Zemin iindeki tanelerin pekitirilmesi iin yeraltsuyu dzeyinin altnda da baar ile uygulanmaktadr. Eer enjeksiyonun hacimce % 35 veya daha fazla oranlarda silikat iermesi durumunda, souk havada katlamaya, scak havada erimeye, slanmaya veya kurumaya kar dayankl olarak enjeksiyon srekliliini korur. Silikat alminat amit sistemi: Silikat-alminat-amit sistemi, basn dayanmnn artrlmas ve geirimsizlik iin kullanlr. Silikat-klorit-amit sistemi ile ayn davranlar gstermesine karn geirimsizlik asndan su szmalarn ve su aknn kesilmesi almalarnda daha iyi sonular elde edilmektedir. Asidik zeminlerde kullanlan bu sistemin maliyeti, silikat-klorit-amit sistemi maliyetine gre ok az pahaldr. Eiswirth ve di. (1997) yaptklar almaya gre, hacimce %2 sodyum alminat (Na2OmAl2O3 18.9H2O), hacimce %18 sodyum silikat gel (Na2O(SiO2)n 27.7H2O) ve hacimce %80 su kullanlan karmda aadaki kimyasal tepkime olumaktadr.
Na2O(SiO2)3.3 + 0.16 (Na2O)1.72 Al2O3 + 1.11 (H2O) 0.04Na8(Al02)8(Si02)82.5 + 2.23 Na+OH Silikat bikarbonat amit sistemi: Silikat-bikarbonat-amit sistemi yzey veya yzeye ok yakn zeminlerde ksa zaman aralnda durayllk salanlmas istenilen yerlerde kullanlr. Zayf asitin silikat tuzu (Malmberg Sistemi): Malmberg sistemi, zayf asitin silikat tuzu ile sodyum silikat zeltilerinin karmndan oluan silisik asit jeli retimi temeline dayanr. Zemine nce sodyum-silikat ve arkasndan genellikle kalsiyum klorit zeltisi enjekte edilmesi temeline dayanan ve Joosten yntemi de denilen iki zelti sistemlerine gre bu sistem, kelme ve alkali pH salanlmas asndan farkldr. Bu sistemde, alkali veya amonyum tuzlarnn zayf asitlerini (slfrik, borik, karbonik asit gibi) ieren tepkime salayclar kullanlr. zel tuzlar, sodyum bislfit, sodyum tetraborat, sodyum bikarbonat, potasyum hidrojen oksalat, potasyum tetraoksalat ve sodyum alminat ierir. Bu tuzlar, enjeksiyonun etkinlii iin deiik oranlarda verimli olurlar. Ancak tm bu tuzlar, dayanm artrlmas ve geirimsizlik asndan etkindirler. Bu sitemde enjeksiyon karmnn hacim olarak % 10 - %70 oran aralnda sodyum silikat kullanlr. Ancak uygulamalarda genellikle bu oran aral %20 - %50dir. Bu sistemdeki karmn, alminyum gibi metallere kar korozyon etkisinin dk olmasna ramen enjeksiyon ekipmanlarna (pompa, kartrc vb.) kar etkisi konusunda garanti bulunmamaktadr. Bu sitemdeki zelti, karbondioksit ile tepkime yapacandan dolay, basnl hava ile kprterek ve hava ile temas artrc iddetli kartrma yaplmamas gereklidir.
H.ZKAN,2006
45
Jelleme zaman dier sistemlerde olduu gibi zeltinin konsantrasyonunun deitirilmesi ile kontrol edilebilir. Sodyum silikat konsantrasyonun azaltlmas jellemeyi geciktirir, asit tuz miktarlarnn ve/veya snn artrlmas jellemeyi hzlandrr. Benzer ekilde enjeksiyon yaplan ortamda jips gibi tuzlarn bulunmas veya asidik zeminler jellemeyi hzlandraca gibi, alkali zeminler jellemeyi yavalatr hatta nler. 10 - 8 cm/s arasnda deien permeabilite katsaylarna sahip kumlu zeminlerin duraylln artrc ynde Malmberg sistemin uyguland grlmtr. Bu sistem, kumlu zeminlerde suyun kesilmesi iin uygun olmasna ramen, kaya ortamnn ak atlaklarndan gelen suyun kesilmesi iin kullanlmamaktadr. 75 m elek aklndan %10 gere geen ince kumlarda dayanm iin hacimce %50 sodyum silikat kullanlmadr. Ancak bir projede 75 m elek aklndan %22 gere geen kumlarda, hacimce %25 sodyum silikat kullanlarak istenilen baar dzeyi salanmtr. Bu sistemde, akkanl kolaylatrc yalama ve viskozite yaylm ynnden iki nemli etkendir. rnein; uygun karm hazrlanmas durumunda, 10 cP viskoziteye sahip Malmberg sistemi, 3 cP viskoziteye sahip olanna gre daha az yaylm zellii gstermitir (CECW-EG, 1995).
3.2.1.2. Yaylm zellii Uygulamada hacimce %30 silikat zeltisi bulunan bir karmn yaylm zellii, 106 m elek aklndan geebilen gereler iin snrlandrlmtr. Ancak enjeksiyon yaplacak olan zemindeki gerelerin, 106 m elek aklndan gere miktarna, daha sonra bu geen gerelerin 150 m elek aklndan geenlerinin oran %50 veya 75 m elek aklndan geen gere miktarnn %10 olmas dier snrlayc zelliktir. Sodyum silikat enjeksiyonlarnda jelleme zaman, katlama ss ile 21oC s aralnda birka dakikadan saatler boyunca kontrol edilebilir. Silikat enjeksiyonlar durayl olarak toprak donma dzeyi ve yeraltsuyu dzeyi altnda baarl bir ekilde uygulanr ancak souk havada donduunda, scak havada eridiinde, slandnda veya kuruduunda dayankllklar zayftr. Yaylm zellii ; Enjeksiyon yaplan dzeyden itibaren zerinde kalan zemin ykne, Uygulanan basn deerine, Zeminin boluk oranna, Enjeksiyon ncesi zeminin permeabilite deerine, Zeminin tane boyu dalm gibi etkenlere baldr.
ou dk viskoziteli ve akkan silikat enjeksiyonu (rnein, dk silikat konsantrasyonlu), 75m elek aklndan geen tane boyuna sahip zeminlerde uygulanr. Dier ynden %70 gibi silikat konsantrasyonlarna sahip viskoz silikat enjeksiyonlar ise 300 m elek aklna yakn tane boyuna sahip zeminlerle snrlandrlmtr. Fakat ayn zeminde bu snr koulu, 106 m elek aklndan geen gere miktarnn %25den ve 75 m elek aklndan geen gere miktarnn da % 25den fazla olmamas durumunda geerlidir (CECW-EG, 1995) .
H.ZKAN, 2006
46
3.2.1.3. Jelleme Zamanna Etki Eden zellikler ekil 3.2de deiken sodyum silikat konsantrasyonlarnda ve tepkime salayc olarak hacimce %30 kalsiyum klorit kullanldnda, tane boyu dalm bilinmeyen kumun iki zelti sistemi ile enjeksiyonunun yaplmasndan sonra basn dayanmlarnn deiimi grlmektedir.
100% SLKAT
BASIN DAYANIMI (MPa)
75% SLKAT, 25% SU
2
50% SLKAT, 50% SU 30% SLKAT, 70% SU
1
20% SLKAT, 80% SU
0 0 1 3 7
ZAMAN(gn)
14
ekil 3.2: Silikat enjeksiyonlu kumun basn dayanmnn, silikat oranlar ile deiimleri (CECW-EG, 1995) ekil 3.3de iinde hacimce %20 silikat konsantrasyonu bulunan silikat-klorit-amit sistemi enjeksiyonunun scaklkla deiimi ve ekil 3.4de ise hacimce %20 silikat konsantrasyonu bulunan silikat-klorit-amit sistemi iinde deiik oranlarda kullanlan tepkime hzlandrclarnn jelleme zaman zerine etkileri verilmitir.
H.ZKAN,2006
47
1000
- Hacimce % 20 SLKAT - Erilerde gsterildii oranlarda hacimce % AMT TEPKME SALAYICI - Kalan % 100 iin Hacimce % SU
4% 6% 8%
JELLEME ZAMANI (Dakika)
100
10% 12% 14%
10
1 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 30.0 35.0 40.0
SICAKLIK ( oC)
ekil 3.3: Silikat-klorit-amit sisteminde jelleme zamannn scaklkla deiimleri (CECW-EG, 1995) Silikat jel haline getiren tepkime salayclarla sodyum silikat karmnn ayn anda, birlikte enjeksiyonu olan tek zelti yntemine gre jelleme zamanna etki eden etmenler aada verilmitir. Eer karma giren dier maddeler sabit tutulursa, silikat konsantrasyonundaki art, jelleme zamann uzatr. Tepkime salaycnn miktarnn artmas jelleme zamann azaltr. Tepkime hzlandrclarn, yukarda verilen snr deerlerin zerindeki miktarlarda kullanlmas jelleme zamann ksaltr. Isnn artmas jelleme zamann azaltr. Ortamda byk miktarlarda asit olmamas dnda, enjeksiyonu yaplan ortamdaki gerelerin pH deeri jelleme zamanna etkisi dktr. Ortamda asit olmas durumunda alminat ieren silikat enjeksiyonu kullanlmaldr. Enjeksiyon yaplan ortamda,klorit, slfat, fosfat gibi znebilir tuzlarn varlnn olmas durumunda, bu tuzlarn konsantrasyonlarna bal olarak jelleme hzlanarak, zaman ksalr.
H.ZKAN, 2006
48 -
Tuz ile kirlenmi veya iinde znm tuz bulunan sularn enjeksiyonda kullanmnn jelleme zamanna etkisi olabilir. Kullanlan suyun kimyasal analizlerinin yaplmas bundan dolay gereklidir. Dorudan gne nlarnn jelleme zaman zerine etkisi bulunmamasna ramen, gne nlar etkisinde kalan sodyum silikatn ar kurumas ile zayflamas gndeme gelebilir. Silikat enjeksiyonu karmna giren gereler zerinde, souk havann/donun etkisi ok dktr. Ancak donma olay enjeksiyon boyunca kanlmas gerek bir durumdur. Bentonit, kil gibi baz dolgu gereleri jelleme zamann ok az etkiler. Eer hacimce ortadan yksee konsantrasyonlarda dolgu gereci kullanlrsa, snn deiimine neden olduundan dolay jelleme zaman etkilenir.
1000
2% 4% 6% 8% 10% 12% 14%
- Hacimce % 20 SLKAT (21 C de) - Erilerde gsterildii oranlarda hacimce % AMT TEPKME SALAYICI Alminat (kg) - Kalan % 100 iin hacimce % SU
JELLEME ZAMANI (Dakika)
100
10
1 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 30.0
ALMNAT (100 litre enjeksiyon iinde kg olarak)
ekil 3.4: Silikat-klorit-amit sisteminde jelleme zamannn hzlandrc miktarlarna gre deiimleri (CECW-EG, 1995) Sodyum silikatn ve bikarbonatn korozyon etkisi yoktur. Ancak amit ve onun sulu zeltileri gibi tepkime salayclar, bakr ve pirin zerine korozyon etkisi bulunmasna ramen alminyum ve paslanmaz elik zerinde etkin deildirler. Klorit zeltileri demir ve elik zerine korozyona sahip olmamasna ramen ortamda tepkime salayc olarak asit bulunmas durumunda bu metaller korozyona kar duyarllar. Eer klorit zeltisi iinde bulunan elik aksamlarn hava ile temas eden ksmlar korunmasz braklrsa, metalin zelti ile hava snrnda olan kesimlerimde paslanmalar olacaktr.
H.ZKAN,2006
49
Genel olarak 75 m elekten geen gereten daha kaba tane boyutuna sahip zeminlere silikat enjeksiyonu uygulanarak, zeminin dayanm ve buna bal olarak yk tama kapasitesi gelitirilebilir. izelge 3.15de sodyum silikat ile enjeksiyonu yaplm eitli gerelerden alnan rneklere ait tek eksenli basn dayanm deerleri verilmitir. Enjeksiyonu yaplm taneli zeminlerin basn dayanmlar, enjeksiyonun konsantrasyonlarna ve greceli olarak younluuna birincil derecede baldr. Yaplan deneylere gre hacimce %40 veya daha fazla oranlarda silikat bulunan ve bikarbonat iermeyen karm enjeksiyonlarn dayankll, basnca dayanm ve yaylm etkisi yksektir. Deneyler ve gzlemler sonucuna gre silikat enjeksiyonlar, donma ve erime koullarnda yaylm zelliini yitirmeyen, scakla kar duraylln koruyan ve asitlie, alkaliniteye, tuzlulua, bakterilere, mantarlara kar dayanml enjeksiyon trdr. izelge 3.15: eitli gerelerin silikat enjeksiyonu uygulandktan sonra tek eksenli basn dayanmlar (CECW-EG, 1995den)
Silikat Enjeksiyonundan sonra Gerecin Basn Dayanm (kPa) Gere Tr Silikat enjeksiyonu ile doygun hale getirilmi ok gevek taneli gere (kuru olarak krde braklm) Silikat enjeksiyonu ile doygun hale getirilmi ok gevek taneli gere (% 80 100 greceli nemli ortamda krde braklm) Silikat enjeksiyonu ile doygun hale getirilmi ok gevek taneli gere (su altnda krde braklm) Silikat enjeksiyonu ile doygun hale getirilmi sk ve orta tane boyutunda taneli gere (slak zemin altnda) 4000 7000
2800 3500
700 2800
200 4000
3.2.1.4. Portland imentosu Sodyum Silikat Enjeksiyonu Portland imentosu, sodyum silikat enjeksiyonlarnda dolgu gereci olarak kullanlmasna ramen tepkime hzlandrc grevi de grr. Portland imentosu kullanlmas durumunda jelleme zamannda ar ksalma olduu gzlenmitir. Bu zellik basnl yeraltsuyu akmnn kesilmesi iin kullanldr. Enjeksiyon karmndaki gerelerin birbirlerine yksek oranlarda kaynamasn, yapmasn, portland imentosu silikat birleimi salayabilir. Bu karm sistemi yksek dayanm gerektiren ve yeraltsuyu dzeyi altndaki almalarda kullanlmaktadr. Jelleme veya katlama (priz) zaman 10 saniyeden yaklak 600 saniyeye kadar deien ksa aralkta, 7000 kPa basn dayanmlarna kadar kontrol edilebilir. Jelleme zamannn ksaltlmas iin karm iindeki portland imentosunun miktar artrlmaldr (CECW-EG, 1995). Sodyum silikat portland imentosu karm, sodyum silikat enjeksiyonuna gre daha zor enjekte edilebilmektedir. Ancak silikatn kayganlatrc, yalayc zellii bulunmasndan dolay silikat portland imentosu karm iindeki imento tanecikleri kaygan hale gelir ve silikat portland imentosu karm, sadece portland imentosu enjeksiyonuna gre daha kolay enjekte edilebilir.
H.ZKAN, 2006
50
izelge 3.16da Minova (USA) firmas tarafndan retilen Tetraset A (sodyum silikat) ve jellemeyi salayan Tetraset B (tepkime salayc) silikat enjeksiyonlar iin verilen karm oranlar sunulmutur. retici firmann nerisine gre, silikat enjeksiyonu karmlarnda, karma giren sodyum silikatn hacimce %10u kadar tepkime salayc kullanlmaktadr. izelge 3.16: Sodyum silikat enjeksiyonlar karm oranlar (Minova, 2003)
Karm Hacmi (litre) Sodyum Silikat oran (%) 30 40 50 60 70 30 40 50 60 70 30 40 50 60 70 Sodyum Silikat Hacmi (litre) 30 40 50 60 70 60 80 100 120 140 90 120 150 180 210 Tepkime Salayc Hacmi (litre) 3 4 5 6 7 6 8 10 12 14 9 12 15 18 21 Su Hacmi (litre) 67 56 45 34 23 134 112 90 68 46 201 168 135 102 63
100
200
300
3.2.2. Organik Polimer Enjeksiyonlar 3.2.2.1. Akralamit ve Akralit Enjeksiyonlar Akralamit ilk olarak 1893 ylnda Almanyada retilmi ve 1964 ylndan itibaren ticari olarak kullanmna balanlmtr. Akralamitin erime scakl 84.5oC, 30oCde younluu 1.122 gr/cm3, 25oCde buharlama basnc 0.9 Pa, ve kimyasal forml C3H5NOdir (NICNAS, 2002). Akralamit enjeksiyonu, tane boyu 0.01mm ve permeabilite katsays 1x10-5 cm/s snr deerlerine sahip olan zeminlerde ve genellikle suyun kesilmesi iin uygulanr. Viskozitesi 1.5 santipoise (suyun viskozitesine yakn bir deer) olduundan dolay kolaylkla zemine yaylm zellii gsterir (Lenzini ve Bruss,1975). Ticari ad AM-9 olan akralamit enjeksiyon sisteminde temel madde olarak , akralamit ve metilen bisakralamit organik monomer bulunmaktadr. Bu iki madde pudra grnl toz olarak karm halindedir. Suda znen bu karm, katalizr ve tepkime balandrclar yardmyla polimerize olur ve jellemeye balar. Tepkime iddetini artran katalizr madde olarak genellikle dimetil amino propionitril (DMAPN) ve tepkime balatc (oksitlendirici) olarak da amonyak perslfat kullanlr. Karma katlan amonyak perslfat ile DMAPN tepkimeye girerek, organik monomer olan akralamit karmnn polimerize olmasn salar. Amonyak perslfat karma en son katlr ve karma katldktan sonra jelleme zaman balar. zeltiye, AM-9 arlna gre %0.001 %0.04 arasnda deien oranlarda potasyum ferrisiyanit katlmas ile jellemenin geciktirilmesi salanr. Akralamit enjeksiyonlarnda, AM-9 arlnn %0.8 - %1.6 arasnda deien oranlarda DMAPN ve %0.5 - %1 arasnda deien oranlarda da amonyak perslfat katlmaktadr. Asitik suyun bulunduu ortamlarda akralamit zeltisinin pH deerinin 8e getirilmesi iin bazen disodyum fosfat heptahidrit kullanlr. nk akralamit zeltisinin pH deerinin 7-11 arasnda
H.ZKAN,2006
51
olmas jelleme asndan gereklidir. Eer pH deeri 7den dk ise jelleme zaman ok ok uzamaktadr. znebilir tuzlar jellemeyi artrc ynde rol oynamasna ramen killer tam tersi olarak jellemeyi geciktirir ve bu durumda daha fazla tepkime hzlandrc (katalizr) madde kullanmak gereklidir (Lenzini ve Bruss,1975). 1970li yllarda Japonyada pis su atk projelerinde szdrmazln salanmas amacyla yaplan akralamit enjeksiyonlar srasnda, akralamitin jellemeye balamadan yeraltsuyuna kart, yeraltsuyu sondaj kuyularndan alnan rneklerde belirlenmitir (Lenzini ve Bruss,1975). A.B.D. Salk ve Gvenlik Bakanl (OSHA),1990 ylnda yaynlad bltende, Amerikada yaklak 250 ton akralamitin kanalizasyon sistemlerinden szmalar nlemek iin kullanldn vurgulam ve bu enjeksiyon uygulamalarnda alan 600 1000 arasnda deien saydaki iinin, gerek akralamitin buharndan solunumla ve gerekse temas yoluyla salk asndan etkilendiinin tahmin edildiini belirtmitir. Ayn bltende akralamitin A.B.Dde retilmedii ve Japonya ile Fransadan ithal edildiine deinildikten sonra, ii sal asndan poliretandan imal edilmi elbise, lastik eldiven, gzlk, lastik izme gibi koruyucu donanm kullanlmas istenmitir. Avustralya devlet kuruluu NICNAS (2002) tarafndan akralamitler zerinde yaplan ayrntl aratrmada, akralamitlerin Avustralyada retilmediini, fakat 2000 ylnda olarak yaklak 5000 ton akralitin tekstil, boya, yapkan madde, kat, kozmetik ve deri sanayinde ve enjeksiyon almalarnda tketildiini ve salk asndan sakncalarn aklamtr. evre ii sal ve maliyet asndan bakldnda akralamit enjeksiyonlarnn kullanm iin seilmesi en son srada yer almaldr. Akralit Enjeksiyonlar
Akralitlerin tipik grnleri yumuak jeldir. Akralitle enjeksiyonu yaplm standart kumun basn dayanm 1.5 MPadan daha fazla ve viskozitesi 1cP civarnda olarak belirlenmitir. Dk viskozite ve uzun jelleme zaman (120 dakikadan daha fazla), akralitleri ince tane boyutundaki gerelerin enjeksiyonunda kullanl hale getirir (CECW-EG, 1995). 3.2.2.2. Poliretan (Kpk) Enjeksiyonlar Tek bileenli poliretan enjeksiyon reineleri suya kar yaltm ve gevek kaya ktlelerinin salamlatrlmasnda kullanlmaktadr. Poliretan reineleri su ile birlikte tepkimeye girerek azdan ok miktara kadar deien derecelerde kprerek hacmi artan bir rne dnmekte ve deiik ilevlere sahip gere zellikleri gsterebilmektedir. Poliretan reineleri bir yandan yksek bir kprme derecesiyle atlaklarn doldurulmasnda ve dier yandan da dk kprme derecesi ile duraysz, kayan zeminlerin salamlatrlmasnda kullanlabilmektedir.
Koruyucu ekipmanlar ile tnelde kimyasal enjeksiyon almas yapan ii
Akralit, akralamite gre daha az zehir etkisi olduundan dolay, zeminde suyun kesilmesi ve kanalizasyon sistemleri sv szmalarnn nlenmesi iin akralamitlerin yerini almtr. Akralitler de alkralamitler gibi polimerizasyon sonucu jelleir. Metal akralitlerde (genellikle magnezyum akralit kullanlr) kristalleerek jellemeyi salamak iin trietinolamin ve amonyum veya sodyum perslfat kullanlr. Katlama zamann geciktirmek iin karma potasyum ferrisiyanit katlr (OSHA,1990).
H.ZKAN, 2006
52
Poliretan enjeksiyonlar ok deiik trlerde bulunabilir fakat hepsinde de retanlarn, kauuk lastik kpk haline gelebilmesi iin karma katlan isosiyenitler ile apraz balanma (crosslinking) tepkimesi yapmaldr. Bir grup poliretan enjeksiyonu prepolimer biimindedir. Prepolimer, karma katlan isosiyenitlerin ksmi tepkimesi ile oluur ve tepkimeye katlmayan isosiyenitlerle birlikte enjeksiyonda bulunur. Dier bir grup poliretan enjeksiyonu ise polimerizasyonu tamamlamak iin su ile tepkimeye girer. Poliretan enjeksiyonlar karma katlan suyun miktarna gre jel veya lastik kpk grntsndedir. Viskoziteleri 50 - 100 cP aralnda deiir. ki bileenli enjeksiyonlarda isosiyenit svlar ile retan arasnda dorudan tepkime yaptrlr ve sonucunda karm oranlarna gre kat veya esnek davranl rn ortaya kar. Bu tr tepkimeleri veren poliretan enjeksiyonlarnn viskozitesi 100 1000 cP arasnda deiir (CECW-EG, 1995). Poliretan enjeksiyonlarn avantajlar ;

Esneklik ve plastiklik, Kprme srasnda hacmindeki art, Kprrken oluan basn ile kendi bana enjekte edilmesi yetenei, Katlama zamannn ksa zamanda ayarlanabilir olmas, Enjeksiyon yaplan zemin veya kaya ortamnda ok iyi kaynamas- balanmas, Dk viskoziteli olmasdr.
Tek bileenli poliretan enjeksiyonunun su ile karmndan sonra viskozite deerinin zaman iindeki deiiminin temel davran ekil 3.5de sunulmutur.
Viskozite
Jelleme zaman lk tepkime zaman Tepkime zaman
Kartrma
Su ile temas
Tepkime balangc Zaman
ekil 3.5: Bogdanoff (1990)a gre poliretan enjeksiyonlarda viskozitenin zamanla deiimi (Andersson, 1998) Tepkime balamadan poliretan enjeksiyonu Newton svs davran gsterir ve atlak sistemlerinde yaylm etkisi viskozite ve jelleme zaman ile belirlenebilir. Viskozite, atlak akl, uygulanan enjeksiyon basnc deerlerine bal olarak, atlaklardaki suyun etkisinin giderilmesi iin poliretan enjeksiyonu n-enjeksiyon almalar iin kullanlr. Yeraltsuyu hidrolik eimine ve enjeksiyon basncna bal olarak, yeraltsuyu akm olan ortamlarda, poliretan enjeksiyonu ya ksmen ya da tamamen atlaklar doldurur. Hidrolik eimin byk olduu ve atlaklarda yeraltsuyu akm olan yerlerde, poliretan enjeksiyonu yeraltsuyu akm ile aka geerek, jelleme olmadan enjeksiyon yeraltsuyu ile ykanabilir ve ortamdan uzaklatrlabilir.
H.ZKAN,2006
53
Poliretan ve suyun tepkimeye girmesi ile kpk oluumu srasnda re trevleri ve karbondioksit (CO2) gaz aa kar. Bu gazn basnc dikkate alnarak enjeksiyon basncnn deeri belirlenmelidir (Andersson,1998). ekil 3.6da deiik poliretan enjeksiyonlarnn su ieriklerine gre basn altnda olmakszn, serbest halde kprerek genleme oranlarnn ve jelleme zamanlarnn deiimi grlmektedir. Bu deneysel almaya gre su oran dk ise veya ok fazla ise genleme oran dk olmaktadr. Su ieriinin %15 olmas durumunda, poliretan enjeksiyonlarnda (A,C,D,F karmlar) en fazla genleme oran elde edilmitir. Benzer ekilde, su oran artka karmn konsantrasyonuna bal olarak jelleme zamannda art gzlenmekte ve genleme orannda olduu gibi deiik poliretan enjeksiyonlarnda en dk jelleme zamannda su ieriinin %15 olduu belirlenmitir. Bir baka deile, poliretan enjeksiyonlarnda su ieriklerinin deitirilmesi ile jelleme zaman ve genleme zaman kontrol edilebilir. Kprerek yaylmn daha zor olduu dar atlaklarda ve ince taneli zeminlerde genleme basnc dk olmaktadr. Aksi durumda kaba taneli ve geni atlak ortamlarnda genleme basnc yksek olmaktadr.
20
25
F
16
Jelleme zaman (dakika)
20
Genleme oran
12
D C A
15
10
F D C
0 0 10 20 30
0 0 10 20 30
Su erii (hacimce%)
Su erii (hacimce%)
ekil 3.6: Poliretan enjeksiyonlarnda genleme oranlarnn ve jelleme zamanlarnn su ierii ile deiimi (Andersson,1998) Enjeksiyonun kartrlmas, alkalanmas, s, su ierii, kullanlan tepkime hzlandrclarn ve poliretann miktarlar, poliretan enjeksiyonlarnda kprme tepkimesine etki eden etmenlerdir. ok ynl amalar tayan poliretan enjeksiyonlar yeraltsuyu ak olan ortamlarda suyun kesilmesi iin 0.01mm aklklara kadar dorudan uygulanabilir. Kat kpk biimine geldikten sonra yeralt yaplarna gelen yklerin datlmasna uygundur. Tepkime salayc olarak kullanlan isosiyenitler zehirlidirler ve zehirlilik dereceleri kimyasal formllerinde yer alan elementlerin miktarlarna baldr. Poliretan enjeksiyonlarnda viskozitenin kontrol iin zelti su ile seyreltilebilmektedir. Su ile seyreytilebilme zelli i, olas yeraltsuyu kirliliinin nedenlerinden saylabilir. Katlama zamann sonunda bu tr enjeksiyonlarn yanabilirlik zelliinde olmalar, gvenlik sorunu olarak ortaya kar.
H.ZKAN, 2006
54
3.2.2.3. Odun z (Lignin) Enjeksiyonlar Kat sanayinde slfit kullanm srasnda yan rn olarak elde edilen odun z (ligno slfat lignin) , okside etme zellii bulunan tepkime salayc olarak bikromat veya sodyum dikromat ile birlikte sos kvamnda ve jelleme sresi ksa olan enjeksiyon maddesini oluturur. Odun z sosu, 100 mikron etkin ap olan kumla veya kaba silt ile 1:4 veya 1:5 oranlarnda seyreltilerek viskozitesi ayarlanr ve enjeksiyonda kullanlr. Karma tepkime salayc olarak odun z sosu arlnn %15 25i kadar sodyumdikromat katlr. Karmn katlama zamann kontrol etmek iin ferri-klorit kullanlr. Karmn pH deerinin asitlerle ayarlanarak 43.5 deerlerine getirilmesi, enjeksiyonu ilevleri asndan en iyi sonular verdirmektedir. Karmda kullanlan dikromat zehirlidir. Amerikan Halk Sal Servisi ime suyu iinde bulunan kromu % 5x10-6 olarak snrlandrmtr. Dikromat pudra tozlarnn solunmas insan sal asndan tehlikelidir (Lenzini ve Bruss,1975). Su Kirlilii Ynetmelii (1989)da yer alan kta ii su kaynaklarnn snflandrma ltlerine gre toplam krom, I.Snf sularda llemeyecek kadar az, II.Snf sularda 20 g/litre, III. Snf sularda 50 g/litre ve IV.Snf sularda ise >50 g/litre olarak verilmitir. Temeli odun zne dayal enjeksiyonlarda, tek zelti sistemi yntemi uygulanr. Buna gre tepkime salayc veya salayclar enjeksiyon ileminden nce darda kartrlr. Karmda yer alan suyun miktarlar deitirilerek jelleme zaman (1 dakikadan 10 saate kadar) kolaylkla kontrol edilebilir. Odun z enjeksiyonu karmna giren maddeler suda ok abuk znebilir olmasna ramen mekanik kartrma yaplmas tavsiye edilmektedir. Normal enjeksiyon konsantrasyonunda odun z jeli dk olarak lastiksi kvamdadr ve suya kar dk permeabilite deeri salar. Odun z enjeksiyonlarnn, 2 yla yakn zaman iindeki gzlemlerine gre, kurumaya ve bozunmaya kar dayand belirlenmitir (CECW-EG, 1995). Odun z enjeksiyonlarnn ncelikli kullanm alan, ince taneli zeminlerde su akn kesmek ve zeminin tama kapasitesinin ykseltilmesi iin yaplan almalardr. Bunun dnda ince atlakl kaya ve betonlarda da atlaklarn kaynamas iin kullanlr. Zeminlerde kullanm 75m elek aklndan geen gereten daha ince gereler ieren zeminlerde kullanm uygun olmad belirtilse bile dk viskozite ile orta yksek basnlar altnda ince gerelerin enjeksiyonun da etkin olabilir. Tepkime salayclar
Sodyum bikromat, potasyum bikromat, ferri-klorit, slfirik asit, alminyum slfat, alminyum klorit, amonyum perslfat ve bakr slfat odun zl enjeksiyonlarda tepkime salayclar olarak kullanlr. Bikromatlar en ok kullanlan tepkime salaycs olmalarna kar yeraltsuyunun potansiyel kirleticileridir. Ayn zemininin odun z ile enjeksiyonunda amonyum perslfatn tepkime salayc olarak kullanlmas durumunda , bikromat tepkime salaycs kullanmna gre yaklak %40 daha az basn dayanm deeri elde edilir (CECW-EG, 1995). 3.2.2.4. Epoksi Reine Enjeksiyonlar Reine enjeksiyonlar, reine grnndeki kimyasallar ve katalizr ile sertletiricilerin birleiminden oluur. Baz reine enjeksiyonlar su bazl veya su ile znebilen zelliklere sahiptir. Reine enjeksiyon uygulamalarnda olarak tek zelti yntemi kullanlr. Genel olarak reine enjeksiyonlarnda epoksi ve polyester reineleri kullanlr. Epoksi ve polyester deimleri, baz benzer yanlar olmasna ramen, deiik zellik gsteren bir ok reine iin kullanlr.
H.ZKAN,2006
55
Reineler, dk viskozite deerlerine gre enjeksiyon almalarnda hesaba katlmalarna ramen, dier kimyasal enjeksiyonlara gre daha viskozdur. Akkan halinde bulunduklar sre boyunca viskozitelerini korurlar ve tamamen sertlemelerinden hemen nce jelleirler. Jellemeden sertlemeye gei zamannn ayarlanmas, sertletiricilerin miktar ve s kontrol ile salanr. Epoksi reineleri, yaptrma zellikleri ok iyi olan sentetik reinelerdir. Suya, aside ve alkaliniteye direnleri ok iyidir. Zamanla zelliklerini yitirmezler. atlaa doldurulmu epoksi yaptrcs, atlan yaratt sreksizlik ortamn srekli duruma dntrr. atlan her iki yzn atlak boyunca srekli olarak birbirlerine balar ve gerilme birikimlerini nler. Epoksi enjeksiyon yntemi 0.2-0.5 mm geniliindeki atlaklarn doldurulmas iin uygundur. Epoksi ile doldurulmu atlak ara yzeyinde olduka yksek bir ekme dayanm salanmaktadr. Basn altnda eski ve yeni beton arasndaki yzeyde kaynama hemen hemen %100 etkilidir (Baylke, 2002). izelge 3.17de Sauereisen firmas tarafndan retilen epoksi reinesinin fiziksel zellikleri verilmitir. Zemin ve kaya ortamlarnn enjeksiyonularnn dnda epoksi reineleri, yap elemanlar ierisindeki boluk ve atlaklarn doldurulmas ve izole edilerek kapatlmas iin kprlerde, endstriyel yaplarda, kolonlar, kiriler, temeller, demeler ve suyla ilgili istinat duvarlar ile ankraj enjeksiyonlarnda kullanlr. Yalnzca etkili bir su geirimsizlik salamakla kalmaz, ayn zamanda zemin taneleri ile kaya atlak krk kesitlerini yapsal olarak dayanmn artrarak yaptrr. izelge 3.17: Epoksi reinelerinin fiziksel zellikleri (Sauereisen, 2001)
Fiziksel zellikler Scaklkla genleme katsays En yksek kullanm scakl (ASTM D-648) Younluk (ASTM C-905) 1 gnlk Skma dayanm (ASTM C-579) Bklme dayanm (ASTM C-580) Gerilim dayanm (ASTM C-307) Elastisite modl (ASTM C-580) Hacim deiimi 808 kg/cm2 492 kg/cm2 183 kg/cm2 8.03 x 103 kg/cm2 % (-0.02) Deney deerleri 13.3 x 10-6 / oC 85oC 2.052 g/cm3 7 gnlk 932 kg/cm2 527 kg/cm2 190 kg/cm2 1.52 x 104 kg/cm2 % (-0.03)
Bu zelliklerin belirlenmesinde ASTM (American Society of Testing and Materials) standartlar kullanlm ve deneyler laboratuvar ortamnda rnekler zerinde yaplmtr. Arazi koullarnda bu deerler deiim gsterebilir.
H.ZKAN, 2006
56
Epoksi reine enjeksiyonlarnn genel zellikleri; Hzl dayanm kazanma, Kimyasal etkilere (asitlere, alkalinlere, organik kimyasallara) kar iyi dayankllk, Yksek bklme, kesme, gerilme ve skma basn deerleri ile yksek tutunmayapma, Akclk, Tepkime ve sonrasnda zelliklerini kazannca bnyesinde hava kabarc, boluk gibi unsurlarn bulunmamas, Nemden etkilenmeme ve ar nemli yzeylere uygulanabilme yetenei, Dk viskozite, Bzlmeden sertleebilmedir.
Bu tr enjeksiyonlarda iyi sonu alabilmek iin alma ortamnn scakl 10 27oC arasnda olmaldr. Epoksi enjeksiyonlarnda, enjeksiyon karmndan sonra 24oC scaklkta 30 dakika alma zaman bulunmaktadr. Bu zaman sonucunda sertleme balamaktadr (Sauereisen 2001). Ticari olarak retilen epoksi reinesi enjeksiyon gereleri, +5 oC ile + 30 oC arasnda kuru ortamda depolama koullar altnda, almam orijinal ambalajnda 12 ay raf mrne sahiptir (SKA, 2003 ve Sauereisen, 2001). Epoksi enjeksiyonlar genel olarak organik iki bileenden oluur ve uygulanr. Normal olarak, bu iki bileen temel olarak reineden ve bu reineye eklenen katalizr veya sertletirici kimyasaldan oluur. Genel olarak epoksi enjeksiyonlarnn gerilme dayanmlar, kum katkl veya sade durumda 28 MPadan daha fazladr. Karma katlan kumum etkisi ile epoksi reinenin katlamasndan sonra sade haline gre, esnekliinde ayrca %15 civarnda bir art gzlenmitir. Bklme dayanmlar, kum katkl veya sade durumda 40 MPadan daha fazladr ve kum katkl durumda bu deerin daha fazlasnn da elde edildii belirlenmitir. Basnca dayanm deeri, 70 MPadan daha fazladr ve kum katkl epoksi reinelerinde 270MPaa kadar basn dayanm elde edilmitir. Su emmesi yaklak hacimce %0.2 veya daha azdr. Bzlmesi ise hacimce %0.001 veya daha azdr (CECW-EG, 1995). Epoksi reine enjeksiyonlarnda dolgu gereleri olarak, esnekliini artrc zellik kazandrmas amacyla alminyum silikat, baryum slfat, kalsiyum karbonat , kalsiyum slfat, kaolin killeri, kayganlatrc, yalayc zellik salamas amacyla grafit, radyasyonlu ortamlarda koruyucu olarak kurun kullanlr. Dolgu gerelerinin karma katlmas, epoksi reinesindeki ana bileenlerin miktarn azaltmas ve dolaysyla maliyetin de dmesini salar. Dolgu gereleri oluum ssn drr, sertletikten sonra bzlmeyi artrr, enjeksiyon karmnn viskozitesini ykseltir. Basn dayanm, gerilim dayanmn ve uzama deerlerinin ykseltilmesi iin kum gibi taneli gereler, dolgu gereci olarak karma katlr. Epoksi reineleri sertletikten sonra, yeniden stldklarnda sv hale geri dnmde bulunmaz, sadece yumuama zellikleri gsterebilir. 3.2.2.5. Su Bazl Reine Enjeksiyonlar Karmdan hemen sonraki viskosite deerleri yaklak 10 cP olan su bazl reine enjeksiyonlar ticari olarak pazarlanmaktadr. Bu tr reine enjeksiyonlar silikatlarla yaknlk gsterir. Deneyler sonucunda, 0.5 1 mm arasnda tane boyutuna sahip, temiz orta ince kumlara bu tr enjeksiyonlarn uygulanmas ile yaklak 8 MPa skma basn dayanm deeri elde edilmitir. inde 0.04 mm tane boyutunda en fazla %15 kaba silt bulunan kumlu zeminlerin iyiletirilmesinde bu tr enjeksiyonlar kullanlr. Kireli ortamlarda bu enjeksiyonlar gerei gibi katlama zellikleri gstermez. Katksz su bazl reine enjeksiyonlarnn 3 saat iinde skma dayanmlar 5.5 MPadr ve su, gaz ve ya gibi akkanlara kar dk permeabilite deeri gsterir. Ancak bnyesindeki karm suyunun eitli etkilerle azalmas, daha az basn dayanmlarna sahip olmasna neden olacaktr. Laboratuvar almalar sonucunda tu tr enjeksiyonun uyguland kumlarn zelliklerinde, nemli ortam koullarnda 1
H.ZKAN,2006
57
yl sonunda herhangi bir deiim gzlenmemitir (CECW-EG, 1995). Younlatrlm su bazl reine enjeksiyonlar
Bu tr reine enjeksiyonlar, basn dayanm ve su etkisinin giderilmesi iin tasarlanmtr. Kumlu, akll zeminler ile krkl ve atlakl kayalarda uygulanmaktadr. Bunun dnda atlam betonlarn tamirinde de uygulama alan bulmaktadr. Laboratuvar koullarnda %50 ve %80 reine konsantrasyonu (hacimce reine/su oran 50/50 ve 80/20) kullanlarak hazrlanan karmlarn 0.05mm gibi kk atlaklara etkin olmutur. Bu deney aralklar hassas olarak ayarlanabilen iki metal yzeyin arasna uygulanmtr. Yukardaki oranlarn kullanlarak yaplan enjeksiyon karmnn katlama sonunda basn dayanmlar yaklak olarak 7 MPa olarak llmtr. 0.05 mm aklktan daha dk aklklarda deney yaplamamtr. Arazi koullar dikkate alnarak s durumu ayarlanm olan karmlarn viskoziteleri reine/su oran 50/50 olan karmda 10 cP ve dierinde 20 cPdir. Reine su ile svlatrlm ve tepkime salayc olarak bislfat zeltisi kullanlmtr. Karmlarn temiz kuma enjeksiyonundan sonra, 24 saat katlama zaman iin beklenmi ve enjeksiyonlu kumun basn dayanmlar 3 35 MPa olarak bulunmutur (CECW-EG, 1995). Basn dayanm, su miktarnn fonksiyonudur ve az su yksek dayanm, fazla su dk dayanm deerleri vermektedir. Taneli zemin ile krkl ve atlakl kaya ortamlarnda uygulanmas durumunda, enjeksiyon sonras bu uygulama ortamlarnda 110-7 cm/s permeabilite deerine ulalabilir. Jelleme zaman zeltinin ssna ve tepkime salayclarn miktarlarna baldr. Enjeksiyon ekipmannn paslanmaz elikten olmas gerekmektedir. Polyester reine enjeksiyonu
Polyester reine enjeksiyonu temel olarak polyester reinesi ve peroksit katalizrnden olumaktadr. Polyester reinesi, katalizr olarak kullanlan peroksit maddesine gre hacimce 15/1 orannda kullanlr. Katlam (donmu) olan karmn basn dayanm epoksi reine enjeksiyonlarnn basn dayanmlarna hemen hemen yakndr veya daha dktr ve epoksi enjeksiyonlarna gre daha pahaldr (Lenzini ve Bruss,1975). 3.2.3. Dier Kimyasal Enjeksiyonlar Yukarda deinilen 5 grup kimyasal enjeksiyonun yan sra, resorsinol-formaldehit, epoksi-zift sistemi, asit zeltisinde re-formaldehit, polifenolik polimer sistem dier kimyasal enjeksiyonlar arasnda saylabilir. Yukarda saylan dier kimyasal enjeksiyon grubuna giren enjeksiyonlar, zehirleme etkilerinin aa kmasndan sonra fazla kullanm alan bulamamlardr. Ankraj ve beton yaplarnn tamirinde ok deiik amalara hizmet eden zel kimyasal enjeksiyon karmlar gelitirilmitir.
H.ZKAN, 2006
58
BLM 4
4. ENJEKSYON UYGULAMALARI VE UYGULAMA SINIRLARI
Enjeksiyon almalarnda, uygulamalar snrlayc etkenler iki trldr (CECW-EG, 1984). Bunlar; 1- Enjeksiyon karmna giren gereler ile enjeksiyon uygulamasnn yapld ortamn fiziksel ve kimyasal zellikleri ile 2- Enjeksiyon uygulamas iin seilen yntem ve almann getirdii snrlayc etkenlerdir.
-
Fiziksel ve Kimyasal Snrlamalar Zeminde en byk ve en kk tane boyu ve boluklarn geometrisi Kayalarda atlak skl ve atlak genilii Enjeksiyon karmna giren imento, bentonit ve dier kat maddelerin tane boyu, Enjeksiyon karmnn basn dayanmna, katlama zamanna etki edebilecek ekilde, enjeksiyon ortamnda veya yeraltsuyunda minerallerin varl, Enjeksiyon karm iinde birbiriyle uyumsuz gerelerin bulunmas, Enjeksiyon ortamnda kil ve dier andrc gerelerin bulunmas, Enjeksiyon karmnda imento kelimi, Enjeksiyon almalarn aksatabilecek yeraltnda bilinmeyen koullar. Yntem ve alma Snrlamalar Ar basnlardan dolay zeminin yukar kalkmas ve temele zarar verilebilmesi, Uygun olmayan delgi ve enjeksiyon donanm kullanlmas, Ortamda boluklarn, enjeksiyonunun daha byk boyutlarda tanecik ieren karm ile yaplmaya allarak, boluklarn tkanmas, Uygun olmayan delik aralklarnn seilmesi, Delgi ve enjeksiyon uygulamalarnda jeolojik adan deneyimsiz ve uygun olmayan personel altrlmas.
Bu blmde, enjeksiyon karmlarnn enjekte edildii ortamlara gre uygulama yntemleri ile uygulanabilirlik snrlar bir btnlk iinde anlatlmtr. Deiik trdeki enjeksiyon uygulamalarnn temel amac salamlatrma ve/veya geirimsizliin salanmasdr (ekil 4.1). Bu amalar dorultusunda enjeksiyon uygulamalar; Pekimemi gere (taneli zemin) enjeksiyonlar, Yarkl atlakl ve krkl kayalarn enjeksiyonlar, Boluklarn doldurulmas iin yaplan enjeksiyonlar olarak snflandrlabilir.
H.ZKAN,2006
59
Bunlardan pekimemi gere enjeksiyonlar ve kaya ortamlarnda uygulanan krk-atlak- yark enjeksiyonlar geirimsizlik ve salamlatrma (sktrma - pekitirme) amacna ynelik olarak yaplr. Boluk enjeksiyonlar ise maara veya eski maden ocaklarnn, gklerin vb. doldurulmasnda uygulanr. Salamlatrma enjeksiyonlar yap temellerinden tnellere kadar geni uygulama alanlarnda, pekimemi toprak zeminlerin sktrlmasnda yksek basn altnda uygulanr.
UYGULAMA ALANLARI
Tama dayanmnn artrlmas evlerde durayll salamak
Oturmalar nlemek
Hava geirimsizliini salamak
Kaldrma kuvvetini nlemek
Suyun nn kesmek
Szdrmazl salamak
Zayf zeminlerde inaa edilecek olan yol ve seddelerde oturmay nlemek Batordo ve seddelerde kaldrma kuvvetini nlemek Heyelan alanlarnda zeminin durayl hale getirilmesi. Byk yakt tanklarnn yer ald zeminlerde oturmann nne gemek Tnel inaatlar srasnda krk blgelerinden gelen yeraltsuyunu nlemek
Barajlarda ve seddelerde geirimsizlik perdesi enjeksiyonu Byk yakt tanklarnn etrafndaki zayf blgelerin salamlatrlmas Tnel ve boru yerletilmesi iin alan ukurlarda zemin durayllnn salanmas atlaklardan ve pis su borularndan olabilecek suyun durdurulmas Baraj gl alanlarndan, baraj tabanlarndan, tnel duvarlarndan gelen suyun kesilmesi
Yeralt yakt depolarnda kolay alma iin enjeksiyon Nehir seddelerinden olan su szmalarn nlemek Islah edilmi zeminlerden olabilecek su szntlarn nlemek Kumlu zeminlerde svlama sorununu nlemek
ekil 4.1: Enjeksiyon uygulama alanlar (Parchem, 2003den alnmtr) Avrupa Standart Komisyonu - CEN (1998)e gre enjeksiyonlarn uygulama alanlar ve uygulanma snrlar izelge 4.1de verilmitir. Lenzini ve Bruss (1975) ve Mining Life (2003) enjeksiyon malzemelerinin enjekte edilebilecei zeminleri, permeabiliteleri bakmndan snflandrmlardr (izelge 4.2). ekil 4.2de geirimli ve taneli gerelere uygulanan eitli enjeksiyonlarn zemin zelliklerine gre uygulama snrlar verilmitir. Enjeksiyonlarn uyguland alanlar ve enjeksiyon trleri, zeminin fiziksel zellikleri, enjeksiyonun yaplma amacna ve enjeksiyon gerelerinin maliyetleri dikkate alnarak belirlenir. rnein imento enjeksiyonlarnda yksek basn dayanmlar elde edilmesine karn, kimyasal enjeksiyonlara gre daha az geirimlilik deeri salanmaktadr. Buna karn maliyetler gz nne alndnda, imento enjeksiyonlar kimyasal enjeksiyonlara gre daha ucuzdur. Benzer ekilde kimyasal enjeksiyonlara gre, imento enjeksiyonu tanecikli olduundan dolay zeminlerde ve ince atlakl ortamlarda yaylm etkisi dktr, fakat yanclk ve zehirleme etkisi bulunmamaktadr.
H.ZKAN, 2006
60
izelge 4.1: Avrupa Standart Komisyonu CEN (1998)e gre enjeksiyonlarn uygulama ortamlar ve trleri (Leca ve di., 2000)
ENJEKSYON TRLER ORTAMLAR ve DEER ARALIKLARI GERMSZLK ve SALAMLATIRMA ENJEKSYONU Sadece imento ve imento bazl enjeksiyonlar ok ince imento enjeksiyonlar, kimyasal zeltiler ok ince imento enjeksiyonlar, kimyasal zeltiler, zel kimyasallar imento bazl harlar ve enjeksiyonlar (killi doldurucular) ok ince ve normal imento bazl enjeksiyonlar ok ince imento bazl enjeksiyonlar, silikat jelleri ve zel kimyasallar Harlar, ksa zamanl katlama salayan imento bazl karmlar, genleen poliretan, suya tepkime veren dier rnler Harlar, ksa zamanl katlama salayan imento bazl karmlar, genleen poliretan, suya tepkime veren dier rnler ATLAK VEYA KONTAK ENJEKSYONU BOLUK DOLDURMA ENJEKSYONU
akl, kaba kum ve kumlu akl k > 5*10-3 m/s Taneli Zemin Kum 5*10-5 < k < 5*10-3 m/s Orta ince kum, 5*10-6 < k < 1*10-4 m/s
Faylar, krklar ve karst c > 100 mm atlakl Krkl Kaya
atlak ve krklar 0.1 mm < c < 100 mm Mikro atlaklar c < 0.1 mm
Boluk
Geni Boluklar
c = atlak genilii;
k = zemin permeabilitesi
H.ZKAN,2006
61
izelge 4.2: Geirimlilik deerlerine gre uygun enjeksiyon seimi

Lugeon Deeri Permeabilite katsays (k) Enjeksiyon gereci
Mining Life, 2003e gre (1 lugeon = 1.33x10-5 cm/s olarak alnmtr) 4 8 15 30 60 120 5.2 x 10-5 cm/s 1.0 x 10-4 cm/s 2.0 x 10-4 cm/s 3.9 x 10-4 cm/s 7.8 x 10-4 cm/s 1.6 x 10-3 cm/s ok ince imento enjeksiyonu ok ince imento enjeksiyonu ok ince imento enjeksiyonu Katk maddeleri ile imento enjeksiyonu Katk maddeleri ile imento enjeksiyonu Bentonit ile imento enjeksiyonu
Lenzini ve Bruss, 1975e gre (1 lugeon = 1.33x10-5 cm/s olarak alnmtr) 0.75 37.5 6000 7500 1 x 10 -5 cm/s 5 x 10 -4 cm/s 8 x 10 -2 cm/s 1 x 10 -1 cm/s Akralamit (AM - 9) enjeksiyonu Silikat enjeksiyonu Kil enjeksiyonu imento enjeksiyonu
AKIL nce Kaba
KUM Orta nce Kaba Silt
KL(Toprak) Silt (Plastik olmayan) Akralamit Akralamit Krom - Lignin Odun z (Lignin) Reine Reine Silikatlar Amer. Cyanamid Co. den Haliburton Co.den
Portland imentosu
10
0.1 TANE BOYUTU (mm)
0.01
0.001
ekil 4.2: Pekimemi zeminlerde enjeksiyon uygulanabilirlik aralklar (Lenzini ve Bruss, 1975)
H.ZKAN, 2006
62
izelge 4.3de Tallarda gre enjeksiyon trlerinin basn dayanmlar ile imento+kil enjeksiyonunun maliyeti [1] birim alnarak, bu enjeksiyon trne gre dier enjeksiyon trlerinin maliyet katsaylarnn karlatrlmas verilmitir. ekil 4.3de eitli tr enjeksiyonlarn uygulama amalar ve uygulama snrlar verilmitir. izelge 4.3: Enjeksiyonlarn basn dayanm ve maliyet karlatrmas (Whittaker ve Frith,1990)
Enjeksiyon Tr imento enjeksiyonu (su/imento oran = 10:1) imento+Kil (+Kum) enjeksiyonu Kat jeller Plastik jeller Organik reineler Hidrokarbon temelli enjeksiyonlar Enjeksiyon Tek Eksenli Basn Gereci Maliyet Dayanm (MPa) Oran Beton zelliklerinde <5 12 0.01 0.05 > 100 0.01 - 1 4.2 Uygulama Alan veya Snr Krkl ve atlakl kayalarda Geni atlakl kayalarda ve yksek permeabilite deerine sahip kumlu ve akll zeminlerde Permeabilitesi (k) > 5x10-3 cm/s olan zeminlerde Permeabilitesi (k) > 5x10-3 cm/s olan zeminlerde Permeabilitesi (k) > 10-5 cm/s olan zeminlerde Permeabilitesi (k) > 10-3 cm/s olan zeminlerde
[1]
6.5 11 1.8 4 10 500 6 12
imento Enjeksiyonu Kil + imento Enjeksiyonu Kil Jeli (Bentonit) Enjeksiyonu Krom-Odun z (Lignokromat) Enjeksiyonu Zift Enjeksiyonu Silikat Jelleri Dayanm iin Youn Dk Viskoziteli Geirimsizlik iin Youn ok seyreltik Akralamit Organik Polimerler Fenolik Zeminin lksel Permeabilite Deeri, (k) m/s
D D+G G D D D D G G G D
1 10-1 10-2 10-3 10-4 10-5
D = Dayanm artrmak, G = Geirimsizlii salamak iin uygulanr.
10-6
10-7
ekil 4.3: Zayf zeminlerde enjeksiyon uygulama snrlar ve amalar (Whittaker ve Frith,1990)
H.ZKAN,2006
63
4.1. Pekimemi Gerelerin Enjeksiyonlar Bu tr enjeksiyonlar taneli gerelere (rnein alvyona) uygulanr ve imento erbeti, birbiriyle balantl olan boluklar araclyla iletilerek bu gerelerin boluklar doldurulur. imento erbeti ile bu tr gerelere uygulanan enjeksiyon, kk boluklara ulamas asndan az yeteneklidir. imento erbeti enjeksiyonu, akl ve kaba taneli kumlar arasndaki limitler ierisinde etkili olmaktadr (izelge 4.4). izelge 4.4: Yaklak zemin parametre deerleri (CECW-EG, 1995)
Yaklak Permeabilite (cm/s) > 10-1 10-1 - 10-3 10-3 - 10-5 10-5 - 10-7 Boluk Oran1 0.6 - 0.8 0.6 - 0.8 0.6 - 0.9 > 0.6 Porozite2 0.375 - 0.45 0.375 - 0.45 0.375 - 0.5 > 0.375
Zemin tr akl ve kaba kum Orta ve ince kum ok ince kum ve kaba silt Kaba ve ince silt
1 2
Tane Boyutu (mm) > 0.5 0.1 - 0.5 0.05 - 0.1 < 0.05
Gerecin boluk hacminin, gere hacmine oran Boluk hacminin toplam hacime oran
Taylor (1948) tarafndan, imento veya imento + kum + kil karm enjeksiyonlarnda kullanlan enjeksiyon gereci ap ile, enjeksiyonun uyguland yerde depolanm gere ap arasnda, aadaki bant kurulmutur (Richardson,1978). de = 0.15 x d Burada;
d = en kk depolanm gere ap ve de = enjeksiyon gerecindeki en byk tane apn gstermektedir. Attewell ve Farmer (1976) ise poroz ortamlarda akkan akm prensiplerine gre, en byk imento enjeksiyon gereci ap ile uygulama alanlarnda gere ap arasnda aadaki eitlii vermitir (Richardson,1978).
1 - n 1.8 k d P = 0.1 d 0 = n g n
dp d0 n k h ug = = = = = =
1/2
Bu eitlikte ;
imento enjeksiyon tanecii ap Uygulama alanndaki en byk gere tane ap Porozite Permebilite katsays imento enjeksiyonu karmnn viskozitesi imento enjeksiyonu karmnn younluudur.
Yukardaki eitlie gre enjeksiyon karmndaki gerecin en byk tane apnn seimi, zeminin porozitesi ve geirimlilik katsaysna baldr. Bu nedenle uygulama alannn llm permeabilitesine bal olarak enjeksiyon gerecinin tr belirlenmelidir.
H.ZKAN, 2006
64
Alvyonlarda, deiik tane boyutlarnda depolanmalar grlr. Bundan dolay deiik dzeylerde, geirimlilik katsaylar arasnda farkllk olmas doaldr. Bu durumda ortalama zemin tane ap, ortalama zemin permeabilite deerleri kullanlabilir. Kaba taneli gerelerde enjeksiyon yaylm etki uzakl fazla olmasna ramen, ince taneli gerelerde ise bu uzaklk daha dk olacaktr. Newton svlar iin, enjeksiyon yaplan ortamda permeabilite katsaysnn her ynde eit olmas durumunda, enjeksiyon yaplan noktadan itibaren Yeraltsuyu dzeyi enjeksiyonun yaylm srasnda oluan ekil kresel olacaktr (ekil 4.4). Bu oluumun matematiksel analizi Maag (1938) tarafndan aadaki gibi verilmitir (Harris,1983).
q = Av
Burada;
ENJEKSYON YZEY
A
t = 0 zamannda etki yar ap (r0) t zamannda etki yar ap (r) Donma zamannda (td) etki yar ap (R)
q = akm A = r yar apna sahip krenin yzey alan n = Enjeksiyonun ak hzdr. Darcy kanuna gre hz;
r0 r R
v = -k e
dh dr
olacaktr. Burada;
ke = Enjeksiyon akna gre zeminin permeabilite katsays - dh/dr = Akkan ykndeki deiim orandr.
ekil 4.4: Enjeksiyonun yaylm etki ap ilkesi (Harris,1983) (q = Av ) eitlii,
dh q = -4 p r k e dr
2
veya
- dh =
H
q dr 2 r0 4 p r k e
eklinde
yazlabilir. ntegral alnrsa;
-h =
q + C olur. 4 p r ke q - H olarak yazlabilir. 4 p r0 k e
(r = r0) olduunda (h = H) olur. Bu durumda eitlik, C = -
Eer (h = 0) olarak enjeksiyon yaylm etki yar ap snrlandrldnda (r = R) olmaktadr. Bu durumda eitlik;
C=
-q 4 p R ke
olur. C olarak elde edilen iki eitlik yardmyla
q q =H+ 4 p R ke 4 p r0 k e
veya, q =
4 p k H ........................(1) olarak yazlabilir. 1 1 - R r 0
(dt) birim zaman iinde (dr) kadar etki yar apnn artmas durumunda ve (n) zeminin porozitesi ise;
H.ZKAN,2006
65
dr q = 4 p r n olur. ntegral alnrsa; dt

2
q n r dr = 4 p dt r0 0
2
ve
n r3 q t = +C 3 4 p
olacaktr. (r = 0), (t = 0) olduunda;
C=
n r0 3
olur. Eer (r = R) ve (t = T) olursa eitlik C =
n R3 q T olacaktr. C olarak 3 4 p
elde edilen iki eitlik yardmyla
q T n = R 3 - r03 .....................................(2) 4 p 3
yazlabilir. (1) ve (2) nolu eitliklerin, akm (q)
cinsinden zlmesiyle,
4 p k H n 3 = R - r03 3 1 1 + R r 0
eitlii elde edilir.
1 1 oran yannda oran saysal deer r0 R
olarak nemsiz kabul edilebilir. Enjeksiyon akna gre zeminin permeabilite katsays (ke) ile su akna gre ayn zeminin permeabilite katsaylar (ks) arasnda, k e = k s s e eitlii he g s bulunmaktadr. Burada; ks = Su akna gre zeminin permeabilite katsays, hs , he = Enjeksiyon almasnda kullanlan suyun ve enjeksiyon erbetinin dinamik viskoziteleri (Newton-saniye/m2) ( 1 N-s/m2= 0.1cP -santipoise) ve gs , ge = Enjeksiyon almasnda kullanlan suyun ve enjeksiyon erbetinin birim arlklar (N/m3) (1 N/m3 = ~10 kgf/m3)dir. Yukardaki tanmlamalara ve eitliklere gre enjeksiyonun katlama zamannda yaylm etki yarap aadaki eitlikle bulunabilir.
3 r0 hs g e 3 R= n k s h g H T + r0 e s
3 r0 vs 3 veya R = n k s v H T + r0 e
Burada;
ns , ne = Enjeksiyon almasnda kullanlan suyun ve enjeksiyon erbetinin kinematik viskoziteleridir. Yukardaki eitliklerde yer alan etkenlerden zeminin porozitesi ve permeabilite katsays sabittir ve uygulamada deimeleri beklenemez. Viskozite, enjeksiyon basnc (hidrolik yk), zaman, enjeksiyon delik ap, birim arlklar enjeksiyon uygulamas srasnda kontrol edilebilir deerlerdir. Uygulamada enjeksiyon erbetinin viskozitesi zaman iinde deiir ve sonunda erbet, jel haline dnr ve donar. Yukardaki ilk eitlikte enjeksiyon erbetinin viskozitesi dndaki dier tm etkenlerin deerleri sabit olarak tutulunca, viskozite deerinin artmas ile enjeksiyon etki yar ap deeri dmektedir. Buna karn, enjeksiyon basncnn (hidrolik yk), zamann ve enjeksiyon delik apnn artrlmas sonucunda enjeksiyon etki yar ap deeri artmaktadr. Kuramsal olarak enjeksiyon yaplan ortamda permeabilite katsaylar tm ynlerde eit olarak kabul edildiinden enjeksiyonlu zeminin geometrik ekli kre olmaktadr. Ancak genelde yatay yndeki permeabilite katsaylar, dey ynde olan permeabilite katsaylarna gre daha az deien deerlere sahip olduundan dolay, enjeksiyonlu zeminin geometrik ekli silindire yakndr (ekil 4.5).
H.ZKAN, 2006
66
Enjeksiyon delgisi Enjeksiyon delgisi
k1
Kuramsal ekil
k3
Enjeksiyon delgisi
k4
Uygulamadaki ekil
k5
k6
ekil 4.5: Enjeksiyonun yaylm ekline permeabilite etkisinin ematik gsterimi
Yukardaki aklamalara benzer ekilde, Raffle ve Greenwooda gre gzenekli ortamlarda teorik olarak baz varsaymlarla elde edilen enjeksiyon akm deerinin eitlii aada verilmitir (Whittaker ve Frith,1990).
Q=
N ( N - 1) r r0
4 p k Pe
Taneli Zemin
2r0 r
Bu eitlikte : Q = Enjeksiyon akm deeri k = Zeminin permeabilite deeri Pe = Etkin (efektif) enjeksiyon basnc N = Enjeksiyonun viskozite deeri r = Enjeksiyon yaylm etki (nfuz etme) yarap r0 = Enjeksiyon borusu yar apdr.
Eer enjeksiyonun viskozitesi saf suyun viskozitesine yani N=1 olarak alnrsa eitlik,
Q = 4 p k Pe r0 haline gelir.
H.ZKAN,2006
1 Kademedeki uygulama
k2
67
Birim zamanda yar ap (r) kadar olan kreyi enjeksiyon dolduran enjeksiyon hacmini salayan enjeksiyon akm;
Q=
nV 4 p n r 3 = ..................... (2) olur. Burada; t 3t
n = Zeminin porozitesi t = Zaman V = Enjeksiyon yaplan zeminin hacmidir. Yukardaki (1) ve (2) nolu eitlikler kullanlarak enjeksiyon yaylm etki yar ap aadaki gibi olur.
r=
3
N (N - 1) n r r 0
3 k Pe t
3 k Pe t r0 Eer N =1 alnrsa eitlik ; r = n
1/ 3
olacaktr.
4.1.1. Pekimemi Zeminlerde n-Enjeksiyon Uygulamalar Pekimemi zeminlerdeki temellerin, tnellerin ve benzeri yaplarn gvenli olarak oluturulabilmesi iin bu yerlerde zeminin salamlatrlmas ve yeraltsuyunun etkisinin giderilmesi amacyla kaz ncesinde n-enjeksiyon uygulamalar yaplr. 4.1.1.1. Pskrtmeli Enjeksiyon (Jet Grouting) Sistemi lk olarak Japonyada gelitirilen pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) sistemi, daha nceden alan sondaj kuyusuna indirilen ve 3600 srekli dndrlerek geri ekilen bir boru takm iinden ok yksek basnlarla enjeksiyon karm baslarak, kil silt gibi ince tane boyutuna kadar zeminlerde ve ok zayf, bozunmu kaya ortamlarnda enjeksiyon yaplmasn salayan bir tekniktir (ekil 4.6). Boru takm etrafndaki gereler enjeksiyon karm ile kartrlarak zeminin trne ve uygulanan yksek basnca gre 2 mye kadar enjeksiyonlu zemin stunlar oluturulabilir. Pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) sistemi, kullancya byk ekonomik yararlar salayan ve ok hzl sonu veren bir tekniktir. Kullanmda iyi sonu alnabilmesi iin, boru takmnn geri ekilme ve dndrlme hzlar, kullanlan hava, su, enjeksiyon miktarlar ve basnlar ok nemlidir. Yaklak 90120 mm apndaki klavuz delgi sonrasnda, pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) sisteminde uygulama yntemleri trldr (ekil 4.7).
H.ZKAN, 2006
68
imento Silosu
30 - 50 bar SU
400 - 500 bar ENJEKSYON
Kartrc Pompa (Mikser)
Teknik Bilgiler (Hercules Comp., 2000den) DELG Delgi ap: 90 - 120 mm ENJEKSYON Bulama (Slurry), Viskozitesi = 0.7 1.7 Enjeksiyon Basnc : 50 - 500 bar Stun ap : = 0.6 2.0 m Grlt Dzeyi : 65 - 75 dBA Basn Dayanm: Kum aklda, 15 - 25 MPa Kilde, 3 - 8 MPa
a Delgi ilemi
b Pskrtmeli enjeksiyon ilemi
ekil 4.6: Pskrtmeli enjeksiyon uygulamas (Keller,1992 ve ekerciolu,1998)
Enjeksiyon
Enjeksiyon Hava
Hava Su
Enjeksiyon
50 cm
Tekli Sistem (sadece basnl enjeksiyon)
kili Sistem (basnl enjeksiyon ve hava)
l Sistem (basnl enjeksiyon ve hava+su)
ekil 4.7: Pskrtmeli enjeksiyon uygulama sistemleri (Keller,1992den uyarlanmtr)
H.ZKAN,2006
69
Tekli sistem (CCP Yntemi)
Bu sistemde, boru takmndan sadece imento/su karm 300 400 bar basn altnda bir veya birka pskrtme memesinden enjekte edilir. Sonuta elde edilen enjeksiyonlu stunun ap 60 80 cm arasndadr (Kaskta, 1993 ve Keller,1992). Bu sistem ince akl ve kumlu zeminlerde uygulanr. kili sistem
Tekli sisteme gre daha ince gereler ieren zeminlerde ve enjeksiyonlu zemin stunu ap daha byk istenildii zaman uygulanr. Bu sitemde boru takm iinde enjeksiyon karmnn pskrtld i boru sistemi vardr. D borudan hava, i borudan enjeksiyon karm pskrtlr (Keller,1992).
sve Dileri Bakanl binas yanndaki kaz ncesinde yaplan pskrtmeli enjeksiyon uygulamas (Hercules, 2002)
l sistem (Kajima Yntemi)
Zemindeki toprak, kil, silt gibi gereler enjeksiyon karm ile uygun dayanm deerlerine sahip enjeksiyon stunlar oluturmayabilir. Bu durumda uygun olmayan gereler hava su karm ile pskrtme yaplarak temizlenir ve kuyu dna atlan bu gerelerin yerine enjeksiyon karm doldurulur. Kajima Yntemi olarak da bilinen bu sistemde, su, hava ve enjeksiyon karm i ie borularla ayr ayr kuyu iine uygulanr. Hava su pskrtme memesi enjeksiyon karm pskrtlen memeden yaklak 50 cm daha yukardadr. Altta bulunan enjeksiyon memesinin ap 7 mm, yukarda bulunan hava-su pskrtme memesini ap 1.8 mmdir. Basnl hava-su karm, enjeksiyon karmnn zeminle karmasndan nce zeminde yer aar ve geni alanda enjeksiyon yaplmas salanr. Zemin hava su karmnn etkisiyle paralanr ve bota kalan tanecikler, basnl hava- su karm ile kuyu dna atlr. Bu sistemde hava basnc 5-6 bar, su basnc 100-200 bar ve enjeksiyon basnc 50 bar civarndadr. Sonuta, Kajima yntemi ile 150 200 cm apnda enjeksiyon stunlar elde edilir (Kaskta, 1993, Keller,1992 ve Harris,1983). Bu sistem daha ok kat halde killi, siltli zeminlerde uygulanr. ekil 4.8de ise pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) sisteminin farkl alanlarda ve farkl amalar iin kullanm verilmitir. Pskrtmeli enjeksiyon sistemi oturmadan dolay risk oluacak yerlerde, rnein mevcut binalarn yannda kazlar ncesinde, zerinde yeterli zemin olmayan ve zayf zeminlerde tnel almasndan nce sk sk uygulanan bir sistemdir (ekil 4.9).
Pskrtmeli enjeksiyon yntemi ile alm sondaj kuyusu (Keller,1992)
Pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) sisteminde ekipman olarak, delgi donanm, karm hazrlama ekipmanlar, enjeksiyon iin yksek kapasiteli pompalar, basnl hava ve su iin kompresrler kullanlr.
H.ZKAN, 2006
70
Yeraltsuyu dzeyi
Pskrtmeli enjeksiyon uygulamas
Tnel
Zemin Ankraj Pskrtmeli enjeksiyon uygulamas Kaz Taban Geirimsizlik perdesi
aft
Tnel
Giri blgesi
k blgesi
Yeraltsuyu kontrol
Atk p alan
Pskrtmeli enjeksiyon engeli / duvar Pskrtmeli enjeksiyon uygulamas
Pskrtmeli enjeksiyon geirimsizlik perdesi
Zeminin Durayllatrlmas
Geirimli birim Pskrtmeli enjeksiyon stunlar
Geirimsiz birim
ekil 4.8: Pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) uygulama alanlar (Keller, 1992)
H.ZKAN,2006
71
Tnel Gekisi
Tnel Gekisi
1) Yzeye yakn kesimde, tnel amak iin zerinde yeterli kalnl olmayan zayf zeminlerde pskrtmeli enjeksiyon uygulanabilir. 2) Ana kayaya kadar pskrtmeli enjeksiyon uygulanarak zemin salamlatrlr.
Tamamlanm Tnel
3) Salamlatrlan zeminde ve ana kayada tnel alarak tamamlanr.
ekil 4.9: Tnel inaatnda pskrtmeli enjeksiyon uygulamas (Hercules, 2002) 4.1.1.1.1 Pskrtmeli Enjeksiyon Parametrelerinin Seimi Deiik zeminlerde pskrtmeli enjeksiyon stununun ap, uygulamann hz, ekonomisi, enjeksiyon stununun basn dayanm gibi zelliklerinin belirlenmesi iin alma ncesinde pskrtmeli deneme enjeksiyonu almalar yaplr. Proje deerlerine ulaabilmek iin yaplan bu deneme almalarnn ncesinde uygulamann yaplaca ortamn fiziksel zelliklerinin tanmlanmas gereklidir. Bu tanmlama iin aadaki parametreler, deneylerle incelenir (Jetgrouting.com,2004). Zemin tr Standart penetrasyon deneyi (SPT) ile zemin kvamll Zeminin bulk younluu Zeminin tane boyu dalm Doal su / nem ierii ve Atterberg limitleri
Parametrelerin yaklak hesaplanmasnda izlenecek ilem sras aada verilmitir (Jetgrouting.com, 2004). 1. Uygulama ncesinde karar verilmesi gereken ilk parametre, zeminin trne gre enjeksiyon stununun uygulama sonrasndaki basn dayanmnn ne olacadr. Bu basn dayanmn salamak iin 1 m3 enjeksiyon karmnda kullanlacak olan imento miktarnn bilinmesi gereklidir. Bunun iin eitli zeminlerin imento enjeksiyonu sonrasndaki basn dayanmlar ilikisini veren ekil 4.10daki abak kullanlarak istenilen basn dayanmn salamak iin kullanlacak imento miktar konusunda yaklam yaplabilir. 2. Proje iin istenilen enjeksiyon stunu apnn seimi ve bu apa ulamak iin stnun 1m derinliine harcanacak imento miktarnn hesaplanmas ikinci ilem srasdr.
H.ZKAN, 2006
72
250 Basn Dayanm ( kgf/cm2) 200 150 100 50 0 150
Kum ve akl
Siltli Kum
Silt
Siltli Kil
Kil
200
250
300
350
400
450
500
imento ( kg/m3)
ekil 4.10: eitli zeminlerde istenilen basn dayanm iin imento miktarlar (Jet-grouting.com, 2004) 3. Bu ilem srasnda enjeksiyon karm bileenlerinin seimi yaplr. Karma girecek bileenlerin su ile karmndan sonra, pompalanabilir zellikte olmas istenir. Yksek su/imento oranlarnda, karmn pompalanma zelliinin artmasna ramen basn dayanm dk olur. Bu durumun tersinde de dk su/imento oranlar, karmn pompalanma zelliini azaltmasna ramen basn dayanmnn artmasna neden olur. Ayn zamanda karma girecek bileenlerin oranlar, pskrtmeli enjeksiyon uygulamasnn yaplaca zeminin tane boyu dalmna, permeabilite deerine ve doal su ieriine baldr. Geirgen taneli (kumlu akll) zeminlerde yer alan su ve karmdan gelen su, stunun oluturulduu yerden isel ak ile gidebilir. Bu durumda su/imento orannn artrlmas gerekir. Tersi olarak kohezif, dk permeabiliteli killi siltli zeminlerde isel ak ok yava olacandan dolay yksek basn dayanmlarna ulamak iin dk su/imento orannn kullanlmas gerekebilir. Dayanmn ikici planda olduu ve yksek permeabilite deerine sahip zeminlerde yeraltsuyu akm etkilerini azaltmak iin karma bentonit de eklenebilir. Genel olarak karmn su/imento oran 1.0 1.5 arasnda deiir. Doal olarak en iyi karm oranlar arazide yaplacak deneme enjeksiyonlar ile bulunabilir. 4. (1), (2) ve (3) nolu ilem sralarnda elde edilen verilerle oluturulacak olan enjeksiyon stununun 1 msi iin kullanlacak karm miktar hesaplanr. 5. Enjeksiyon pskrtme basncnn seimi yaplr. Genel olarak 40 50 MPa basn seilmesine ramen, en iyi seim baka yerlerde yaplan daha nceki deneyimlerden elde edilir. Bu etken ayn zamanda yksek basnl pompann kapasitesine ve zeminin doasna baldr. Enjeksiyon karmnn yksek basnl olmas, pskrtme enerjisinin yksek olmas ve daha yksek kapasite ile daha ksa zamanda ve daha geni apl stun oluturulmas anlamna gelir. 6. ekil 4.11deki basn/akm grafii kullanlarak pskrtme memelerinin says, ap ve enjeksiyon karmnn akm seilir.
H.ZKAN,2006
73
imento
Su oran
0.2 0.4 0.6 0.8 1.0
150 200
300 HP
2000
500 HP
3000
300 350 400 500 600 700
4000
5000
6000
7000
8000
9000 10000
mm
PSKRTME MEMES API (mm)
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
2
mm
1.5 1.8 2.0 2.5 3.0
3.5
3
mm
1.5 1.8 2.0 2.5 3
mm
1.5
1.8
2.0
2.5
3.0
3.5
6
mm
1.5 1.8 2.0
2.5
3.0
H.ZKAN, 2006
PSKRTME MEMES SAYISI
mm
1.8
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
6.0
9 10
BASIN (psi)
250
ekil 4.11: Sktrlamayan akkanlar iin basn-akm grafii (Jet-grouting.com, 2004)
AKIM (litre/dakika)
30 40 50 60 80 100 150 200
300
400
500
1000
BASIN (bar)
KARIIM YOUNLUU
74
7. (4) ve (6) nolu ilem sralarnda elde edilen verilerle enjeksiyon stununun 1 metresinin oluturulmas iin geen zaman hesaplanr. 8. Pskrtmeli enjeksiyonda geri ekilme kademe boyu belirlenir. Bu kademe boyu genellikle 3 8 cm olmaktadr. Enjeksiyon takmlar yukar ekilirken uygun enjeksiyon stunu apna ulaabilmek iin seilen kademe boyunda ilem iin bekleme zaman hesaplanr. 9. Pskrtmeli enjeksiyon takmlarnn geri ekilirken dn hz saptanr. Bu dn hz her kademede en az 1 veya 2 turu salayacak ekilde olmaldr. Yukardaki ilem sralamasnda hesaplanan parametrelerin kullanlmas ile uygulama alannda/yerinde deneme enjeksiyonlar yaplr. Bu deneme enjeksiyonlar en az 3 ayr kuyuda ve her kuyuda en az 4 veya daha fazla kademede yaplr. Her kademede yaplan deneme enjeksiyonlarnda istenilen deerlere ulamak iin deiik karm oranlar, enjeksiyon su veya hava akmlar ve kademede bekleme zamanlar zeminin farkllklarna gre deiik olaca kesindir. Yaplan deneme enjeksiyonlarnn sonunda ngrlen katlama (priz alma) zaman beklenir ve yaplan kaz ile enjeksiyon stunlar aa kartlr ve stunun ulat ap kontrol edilir. Stundan alnan rnekler zerinde yaplan deney ile basn dayanm deeri belirlenir. Bu almalar sonunda proje ltlerine uygun parametrelere karar verilir. izelge 4.5de deneme enjeksiyonlar ncesinde baz parametrelerin seimini kolaylatrmas asndan sistemlerde kullanlan deer aralklar verilmitir. izelge 4.5: Pskrtmeli enjeksiyon parametreleri (Jet-grouting.com, 2004)
I. Sistem En az 20 40 1.5 10 10 En fazla 60 120 3 25 50 II. Sistem En az 30 70 0.6 2000 1.5 1 5 8 En fazla 60 150 1.2 6000 3 2 10 30 III. Sistem En az 3 70 0.6 2000 20 70 4 1.5 1 5 3 En fazla 7 150 1.2 6000 50 150 8 3 2 10 30
Pskrtmeli enjeksiyon parametreleri
Enjeksiyon karm basnc (MPa) Enjeksiyon karm akm (litre/dakika) Hava Basnc (MPa) Hava akm (litre/dakika) Su basnc (MPa) Su akm (litre/dakika) Enjeksiyon pskrtme memesi ap (mm) Su pskrtme memesi ap (mm) Hava pskrtme memesi ap (mm) Takm dn hz (devir /dakika) Takm yukar ekilme oran (cm/dakika)
I.Sistem : Sadece enjeksiyon karm pskrtmeli (CCP yntemi) II.Sistem : Enjeksiyon karm ve su pskrtmeli III.Sistem : Enjeksiyon karm ve su + hava pskrtmeli (Kajima yntemi)
H.ZKAN,2006
75
4.1.1.2. Sren (Forepoling) Sistemi Kentsel alanlarda zayf zellik gsteren zeminlerde ve trafik planlamalarnda, genellikle yeralt almalarnda (tat, metro tneli gibi) s derinliklerde yaplr. Bu tip tneller, evrelerinde bulunan bina gibi yaplara en az etkiyi yapacak ekilde inaa edilmelidir. Kentsel alanlarn dnda da sk sk zayf ve g zeminlerde eitli amalara hizmet eden tneller almaktadr. Zayf zemin ve kayada alan tnellerde gvenlik asndan ve tnel alm srasnda olabilecek deformasyonlarn engellenmesi iin destekleme sistemi olarak, sren (forepoling) uygulamas kabul grmeye balamtr. Sren (forepoling) yntemleri, alacak olan tnelin stnde az rt kalnl olduu durumlarda, tnel alm nedeniyle yzeyde olabilecek oturmalarn engellenmesi ve zayf zemin ve kayalarda alacak tnellerde uygulanr. Uygulamada, tnel almna balamadan nce kaz aynasnda ve tavandan yanlara doru emsiye gibi alan geometrik ekilde ve tnel tavan ile belirli bir a yapacak ekilde delgiler yaplr. Delgi ilerine elik borularn yerletirilir ve evreleri normal enjeksiyon basnlar altnda enjeksiyonla doldurulur (ekil 4.12). Bylece tnel st ksmlarnda destekleme yaplm olur. tr sren (forepoling) uygulamas bulunmaktadr (Rotex, 2002). Bunlar, Yar yatay pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) yntemi, Delgi ile boru akma (spiling) yntemi, Borulu at (boru srme) yntemidir.
Enjeksiyonlu blge
elik borular
TNEL
ekil 4.12: Tnelde sren (forepoling) uygulamas (Rotex, 2002)
H.ZKAN, 2006
76
Sren yntemlerinden olan pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting), zellikle kumlu - akll zayf zeminlerde ve s derinliklerde alan tnellerde yzeyden uygulanr (bkz. ekil 4.8). Borulu at veya boru srme yntemi olarak bilinen dier bir yntem ise, daha ok killi zeminlerde tnel tavanndan yanlara doru alan ekilde borularn srlmesi eklinde uygulanr. Bu yntemler tnel tavannda kiri gibi grev yapar. Boru akma (spiling) ynteminde elik borularla delgi yaplr ve bu borular kuyu iinde braklr. Borularn ii ve dnda bulunan boluklar enjeksiyonla doldurulur. Daha sonra zeminin veya atlaklarn enjeksiyonu yaplarak, tnel alan ortamn durayll, dayanm artrlm ve ortamn permeabilite deeri drlm olur. Zayf zeminlerde veya kayalarda alan tnelde 11-12 m ilerleme yaplacak ise, delgi ile boru akma (spiling) ynteminin uygulanmasnda, tavan ve yanlara doru 14 m uzunluunda 40-45 delik almaktadr. Jumbo tr delicilerle 40 deliin almas 10-12 saat srmekte ve bu deliklerin enjeksiyonlarnn tamamlanmas da yine 10-12 saat zaman almaktadr. Bu durumda tm ilemlerle birlikte 12 mlik kaz 2 gn zaman almaktadr (Rotex, 2002). Delgi ile boru akma (spiling) yntemi, delme-patlatma yntemi ile alan tnellerde, rnein fay hatlar ile karlaldnda ve ayrca destek gerektiren yerlerde de ksmen uygulanabilir. 4.1.1.3. Zemin Dondurma (Ground Freezing) Sistemi Suya doygun zayf zeminlerde tnel ve dier yeralt kazlarnda n destekleme sistemi olarak zemin dondurma sisteminin kullanlmas zm yollarndan birisidir (ekil 4.13). Bu sistemde kaznn yerald zemin iindeki su dondurularak, kaz alanna su aknn nne geilmi ve zayf zeminin dayanm zellikleri artrlm olur. Ancak bu sistemde kullanlan teknik pahal ve uygulamas yavatr. Sistemin temeli, amacna uygun derinlikte suya doygun zemin iinde alm olan sondaj kuyusuna indirilen soutucu sv dolaml boru sistemi yardmyla, zeminin delgi boyunca ssnn alnarak, sonucunda zemin iinde bulunan suyun dondurulmasna dayanr. Bu ekilde zemin iinde ekil 4.13deki planda verildii zere, donmu zeminden oluan stunlar oluturulur. Bu stunlar zeminin tama gcn artrd gibi daha sonra yaplacak kaz alanna yeraltsuyunun gelmesi nleyerek duraylln artmasna yardmc olur. Zemin dondurma sisteminde 2 yntem uygulanr. Bunlar, tek aamal sistem (ekil 4.14) ve iki aamal sistemdir (ekil 4.15). Tek aamal zemin dondurma sistemi
Bu sistemde kaynama noktas (-196) oC olan nitrojen gaz kullanlr. Dondurma borusundan nitrojen geirilir ve dondurma borusu boyunca bir sre sonunda zemin dondurularak, sonu elde edilir. Dondurma borusundan geri dnen nitrojen buharlaarak atmosfere katlr. Tuzlu su kullanlan iki aamal siteme gre yaklak %50 daha pahal olan sistemde sonu abuk alnd iin kullanm alan bulmaktadr. Ayrca bu sistem ile oluturulan dondurulmu zemin stununun yaklak 1 hafta boyunca etkisini koruduu gzlenmitir (Harris, 1983). ki aamal zemin dondurma sistemi
Bu sistemde, dondurma ilemini salayan glikol veya kalsiyum klorit tuzlar ieren su karm ve bu karm soutan freon, amonyak veya metanol gazlarnn kullanld soutucu sistem bulunmaktadr. Dondurma ilemi iin kullanlan santralin ematik gsterimi ekil 4.15de verilmitir. ie gemi boru sistemi ile kuyuya 3.5 m/s hzla tuzlu su karm pompalanr. Kuyudan geri dnen tuzlu sv soutularak, tuzlu su kayplar olmadan kuyuya yeniden pompalanr. Dondurulmu zeminde istenilen dayanm deerlerine ulaabilmek iin ve zemin trne gre, tuzlu su (- 40) oCnin altnda soutularak 3 10 hafta boyunca uygulanr (Harris, 1983). Uygulamada delik aralklar 0.50 1.5 m arasnda deiir (Lenzini ve Bruss, 1975).
H.ZKAN,2006
77
A) AIK KAZILARDA UYGULAMA Dondurulmu zeminden oluan duvar Dondurma Tpleri
B) TNELDE UYGULAMA
Geirimli Suya Doygun Zemin
Donmu Zemin
Dondurulmu zeminden oluan duvar
Dondurma Borular
Tnel
Dondurulmu zeminden oluan duvar plan
ekil 4.13: Zemin dondurma (freezing) rnekleri (Harris,1983)
Geri dnten sonra buharlaarak atmosfere atlan gaz
Sv Nitrojen Tank
60 70 mm apnda i boru 80 90 mm apnda d boru sistemi
BUZ STUNU
ekil 4.14: Zemin dondurma iin tek aama yntemi (Harris,1983)
H.ZKAN, 2006
78
Freon Gaz Yksek Basnl Freon Gaz k Giri Su Soutmal Younlatrc Ayar Vanas
Tuzlu Su Soutucusu Kompresr Dk Basnl Freon Gaz
Tuzlu Su Girii
Tuzlu Su k
TUZLU SU TANKI VE POMPASI
Tuzlu Su 50 60 mm
150 200 mm
Dondurma Borular
ekil 4.15: Zemin dondurma iin iki aama yntemi (Harris,1983)
Zemin dondurma ileminin saysal aklamas
Zemin dondurma ilemi iin zemin scaklnn (t1)den (t2)ye drlmesi aadaki eitlikle aklanr (Harris,1983).
Q = [M S (t 2 - t1 )] + [M L (t 2 - 0 )] Burada ;
Q = (t2) s deerine ulamak iin zeminden alnmas gereken s, M = Iss alnan zemin ktlesi, S = Iss alnan zemin ktlesinin zgl ss, L = Buzun gizil ssdr.
H.ZKAN,2006
79
Yukardaki eitliin zemin ve buz iin alm;
Q = [V1 d s S s (t1 - t 2 )] + [V2 d w S w (t1 - 0 )] + [V2 d i S i (t 2 - 0 )] + [V2 d w L i ] ..................1

Burada ; Q = Zeminden alnan s (kcal), V1 = Zemin iindeki kat ksmn hacmi (m3), ds = Zemin taneciklerinin younluu (yaklak 2500 kg/m3 alnabilir), V2 = Zemin iindeki suyun hacmi (m3), dw = Zemindeki suyun younluu = 1000 kg/m3 alnabilir), Ss = Zemindeki taneciklerin zgl ss (yaklak 0.2 kcal/kg - oC alnabilir), Sw = Zemindeki suyun zgl ss = 1 kcal/kg - oC alnabilir), Li = Buzun gizil ss = 80 kcal/kg, di = Buzun younluu = 900 kg/m3 alnabilir), Si = Buzun zgl ss (yaklak 0.5 kcal/kg - oC alnabilir), t2 = Dondurma ileminden sonra zeminin ve buzun son ss (oC), t1 = Dondurma ileminin balad andaki zeminin ss ve zemindeki suyun ss (oC)dr. Ayrca (V) = Dondurma ileminin yaplaca zeminin toplam hacmi ve (n) = porozite ise, [V1 = (1-n). V] ve [V2 = Vn] olacaktr. Zemin dondurma ileminde kullanlan bu yntem, s kayplarndan dolay %50-%70 oranlarnda etkilidir. Bu nedenle s kayplarn karlayacak ekilde, soutma ileminin yapld santral kapasitesi, zeminden alnacak snn (Q) 1.52 kat s alabilecek ekilde olmaldr. Zemin dondurma ileminin saysal aklamasnda verilen eitlik dikkate alndnda, 1m3 suya doygun zeminin dondurulmas iin son s ve evre (zemin) ss arasndaki farka gre, zeminden alnmas gereken s (Q) yaklak 40.000 60.000 kcal arasndadr (Harris, 1983). Teorik olarak donma zaman;
t=
Q h A
olarak aklanr. Burada;
Q = (1) nolu eitlikten hesaplanan zeminden alnan s (kcal), h = Kuyu iindeki zemin dondurma borusu tarafndan alnan s (rnein, 200 mm apndaki boru zeminden sya bal olarak 300 500 kcal / h m2 s alabilir) A = Zemin tarafndan evrili borunun yzey alan (m2)dir. izelge 4.6de dondurulmu zeminlerin sya bal olarak yaklak basn dayanmlar verilmitir.
H.ZKAN, 2006
80
izelge 4.6: Dondurulmu zeminlerin basn dayanmlar (Harris, 1983) Gere Tr -10oC Buz Suya doygun kil Suya doygun ince kum Suya doygun orta kum Dondurulmu zemin basn dayanmlar (N/mm2) 1 5 8 8 Son Is Deerleri -15oC 1.5 7 13 13 -20oC 2 9 15 20
Zemin dondurma ileminde karlalan olumsuzluklar Zemin iinde tuzlu suyun olmas dondurma ilemini zorlatrmaktadr. Yeraltsuyu ak, s iletilmesine neden olduundan dolay, dondurma ilemi daha zor yaplmaktadr. 1-2 m/gn ak hzna sahip yeraltsuyu ak olan zeminlerde, zemin dondurma ilemi yapmak pratik deildir. Zemin iindeki suyun donmasyla, buz haline gelen su genletii iin uygulama yaplan zeminin yzeyinde kabarmalar, ykselmeler olmaktadr. Boston (A.B.D)da tren yolu altnda yaplan (I-90) tnelinin zemininde yaplan dondurma ilemi sonrasnda ekil 4.16 ve 4.17de verildii gibi zeminde ykselmeler olmutur.
Tren yolu altnda yaplan (I-90) Tneli iin yzeyden yaplan zemin dondurma uygulamas (Powderham ve dierleri, 2001)
H.ZKAN,2006
81
Zemin ykselme konturlar milimetre lsndedir.

75
25 50
25
50
50
25
Tren yolu hatlar
125 125 25
100
(I-90) BATI BRLEM TNEL
125
75 100 75
25
75
50
25
(I-90) DOU BRLEM TNEL
ekil 4.16: (I-90) Bat Birleim tneli stnde zemin dondurma uygulamas ile zeminin ykselme konturlar (Powderham ve di., 2001)
225 Zemin yzeyinden llen ykselme deerleri (mm) 200 NGRLEN 175 150 125 GEREKLEEN 100 75 50 25 0 0 50 100 150 200 250
Zemin dondurma ileminin yapld gn says
ekil 4.17: (I-90) Bat Birleim tneli stnde zemin dondurma uygulamasnda ngrlen ve gerekleen zemin ykselme deerleri (Powderham ve di., 2001)
H.ZKAN, 2006
82
4.1.1.4. Balon Mini Kazk (Pin Pile) Yntemi Balon (alt ucu geniletilmi) mini kazk yntemi ayn zamanda mikro-kazk olarak da bilinmektedir. Kazk boyutlar ve zemin koullarna gre yaklak 60 m derinlie kadar, 180 tonun zerinde yk tanan yerlerde mini kazk ynteminin kullanld bilinmektedir. Bu kazk ynteminde destek eleman olarak evresi enjeksiyon ile doldurulmu elik ubuklar veya borular kullanlr. Enjeksiyon ilemleri basnsz, basnl veya derinlie bal olarak kademeli yaplr (N.C.C., 2002). Bu yntem ile temel altndaki zemine zarar vermeden en az titreimle zeminde oturmalarn nne geilerek, zeminin basn dayanm, kesme gerilim deerleri ve yanal yklere kar direnci artrlr. Yntemin dier bir kolayll ise, dar alanlarda uygulanabilmesi ve yapl veya yaplacak olan yaplarn temellerinin zemine basit ve ekonomik ekilde balanabilmesidir (ekil 4.18). ekil 4.19da yntemin uygulama aamalar verilmitir. ekil 4.18: Balon mini kazk ynteminin kpr ayaklarna uygulanmas (N.C.C., 2002)
Rotary delgi bal Basnl su k Doldurma enjeksiyonu girii Sondaj suyu k Basnl enjeksiyon uygulamas Not : Kuyuda dayanm glendirmek iin genelde muhafaza borusu kuyu iinde braklr.
Basnl su girii
Muhafaza borusu Sondaj borusu Kesme papucu
Metal Destek ubuu
Geri alnan muhafaza borusu
Muhafaza borusu
Skabilir tabaka
Enjeksiyon
1 Delgi lemi
2 Kuyu Doldurma Enjeksiyonu
Enjeksiyon
Matkap
Tayc tabakaya balanma uzunluu
Destek Enjeksiyon lemi Kazn ubuunun ve Muhafaza Tamamlanmas Yerletirilmesi Borusunun ekilip Alnmas
ekil 4.19: Balon mini kazk ynteminin uygulanma aamalar (N.C.C., 2002)
H.ZKAN,2006
83
4.1.2. Pekimemi Zeminlerde Enjeksiyon Uygulama rnekleri 4.1.2.1. Bjory Yol Tneli (Norve) Projenin Tantm 1965 m uzunluunda olan Bjory yol tneli, gney bat Norvede bulunan Bergen ehrinin yaknndaki Vatlestraumen Boaz altndan (deniz yzeyinden en fazla 80 m derinlikte) gemektedir. 1993 ylnda ada kesimden balayan kazlar, 1995 ylnda ada kesiminde 840 m ve anakara kesiminde 1125 m olarak tamamlanm ve tnel 1996 ylnda kullanma almtr (MBT,1998). Tnelde Yaanlan Sorun Bjory kesiminde yaplan kazlarn yaklak 700 metresine gelindiinde ngrlmeyen koullar yaanmtr. Kaz aynasnda olaan delgi ilemleri yaplrken, tnel aynasndan 7 bar basn ile 810 m ileriye fkran, kum/silt ile birlikte su patlamas olmutur. Birka dakika iinde 51mm apndaki sondaj deliinden metrekplerce kum ve su tneli doldurmaya balamtr. Gelen suyun verimi 200 litre/dakika olarak belirlenmitir. Bu kesimde ana fay hatt nedeniyle Jura yandaki kumtalar ve sedimanter breler paralanarak konsalide olmam ve kalnl birka cmden 2.5 mye ulaan kum ve silt haline dnmtr (ekil 4.20) . Su gelii olan bu kesim zerinde, yaklak 30 m rt kalnl bulunmakta ve deniz dzeyinden 72 m altta yer almaktadr. Tneldeki bu sorunun giderilmesi iin zemin dondurma, yatay pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting), boru srlmesi (forepoling), mini kazk yerletirilmesi gibi zmler dnlm ve suyun kesilmesi ve ortamn durayllnn artrlmas iin basnl enjeksiyon uygulamasna karar verilmitir (MBT,1998). Sorunun zm imento ve akralit kullanlarak hazrlanan karmla ile basn altnda hidrolik krklar oluturarak salamlatrma ve su geliini nlemek amacyla enjeksiyon yaplmtr. Tnel aynasn salamlatrmak iin de delgi ile boru akma (spiling) sren uygulamas yaplmtr. Tnelin bu kesimine yerletirilen lm aletleri ile durayllk srekli olarak gzlenmitir. abuk katlama ve yksek dayanm zellii bulunan, ticari ad Rheocem-900 olan ok ince imento ve yine ticari ad MEYCO-MP-301 olan akralit reinesi, zmde kullanlan enjeksiyonlarn karmna katlmtr. Homojen bir yap elde etmek iin nce ok ince imento ile enjeksiyonlar yaplmtr. Daha sonraki aamada, uygulanan akralit reinesi enjeksiyonu, ince kum ve silt iine ok kolay nfuz etmi ve enjeksiyon yaplan yerlerde basn dayanmnn artrlmas ve suyun kesilmesinde etkin olmutur. Enjeksiyon tnel evresine yerletirilmi elik borulardan uygulanmtr. Bu borular ayn zamanda sren (forepoling) uygulamasna ynelik olmutur. Enjeksiyon ileminden sonra kaz, bekho (backhoe) kepelerle ile ksa aralklarda yaplm ve kazlan kesim elik telli ankrajlar ve pskrtme beton (shotcrete) ile desteklenmitir.
Bjory Tneli Giri Portal
H.ZKAN, 2006
84
Kaz Yn
1490
1480
1470
ok krkl ve bozunmu TEKTONK BRE ( Klorit, Serizit, llit) Sert kuvars kumta ve krkl konglomera mercekleri ieren KUM ve SLT Bozunmu, ok zayf, BYOTT GNAYS
ekil 4.20: Bjory yol tneli jeolojik plan (MBT,1998) Sonu Bu uygulama, faydan etkilenen yaklak 30 mlik kesimde yava ve dikkatli bir ekilde yaplmtr. Uygulama sonunda kontrol edilemeyen kmeler ve su patlamalar yaanmam ve tnele bu kesimden su gelii sadece szma su eklinde olmutur. Daha sonra yaplan delgilerin verilerine gre; Karot rneklerinde %50 pekimi siltli kum gzlenmitir. Yaklak %75 orannda karot verimi salanmtr Silt ve kum gerelerinin %1015ne akralit enjeksiyonu nfuz etmitir. Tnel etrafna delgi ile srlen borulardan yaplan imento enjeksiyonlar %1015 oranlarnda zemine nfuz etmitir. Karot rneklerinden alnan ve MEYCO-MP-301 akralit enjeksiyonlu siltlerin tek eksenli basn dayanmlar 0.36 ve 0.39 MPa arasnda deimitir.
H.ZKAN,2006
1460
Tnel uzunluu (m)
85
4.1.2.2. Fessenheim Hidroelektrik Santral (Almanya) Hidroelektrik santral, Rhine nehrinin yanndaki Grand Alsace Kanal (Almanya) zerindedir. Fessenheim santrali, kalnl 200 mden daha fazla, kum akl dzeylerinden oluan ve 1cm/sden byk permeabilite deerine sahip alvyon zerine oturmaktadr (Fang,1991). Santralin inaas iin 175 m eninde, 89 m boyunda ve 27 m derinliinde kazya gerek duyulmutur. Kaznn taban snr yeraltsuyu dzeyinin 23 m altnda yer almaktadr (ekil 4.21 ve ekil 4.22). Kaznn duvarlarnda kayma olmamas iin, kil+imento enjeksiyonu uygulamasnn sonrasnda, kaznn dey diyaframlarndaki basn dayanmnn 2 kg/cm2 olmas ngrlmtr. Dey diyaframn oluturulmas iin 2 sra 3 m aralklarla delgi yaplmtr. Kaz tabannda yatay diyafram oluturmak iin ise 9 x 9 mlik karelajdan delgiler yaplm ve bu delgilerden dk viskoziteli kil enjeksiyonu uygulanmtr. Yatay diyaframn oluturulmas srasnda 6070 kg/cm2 yksek enjeksiyon basnc uygulanmtr. Bylelikle enjeksiyonun ayylm etki ap bytlmtr. Alvyonun kum merceklerine denk gelen yerlerde ise silikat enjeksiyonu yaplmtr. Yatay ve dey diyaframlarn toplam yzey alan 30 000 m2 olan kaz yerindeki enjeksiyon almasnda, toplam olarak 22 500 m derinliinde enjeksiyon delgisi yaplm ve bu delgilerden 42 500 ton kat madde baslmtr. Bu almalardan sonra kaz tamamlanm ve yaplan enjeksiyon sonucunda yeraltsuyundan kaz alanna, toplam debisi sadece 115 litre/saniye olan su gelmitir. alma ncesinde 1 cm/sden byk permeabilite deeri, enjeksiyon sonrasnda 3.1-4 cm/sye drlmtr (Fang,1991).
Fessenheim Hidroelektirik Santrali inaat alanndaki alvyonun, kil imento enjeksiyonu sonras grnts
AKI YUKARISI
AKI AAISI
214.50 m 204.00 m
Gl alan su dzeyi
Drenaj ukuru
199.50 m Enjeksiyon almas ncesinde yeraltsu dzeyi 192.00 m Drenaj ukuru Enjeksiyon uygulanm zemin
176.70 m 168.00 m 160.00 m
170.00 m
ekil 4.21: Fessenheim hidroelektrik santral enjeksiyon kesiti (Fang,1991)
H.ZKAN, 2006
86
AKI AAISI
Drenaj ukuru
Ak aas enjeksiyon santrali
80.80 m
Jeneratr yerleim ekseni
Kuyu Ak yukars enjeksiyon santrali Ak yukar pompa istasyonu
175.00 m
AKI YUKARISI
ekil 4.22: Fessenheim hidroelektrik santral enjeksiyon delgileri dizgi plan (Fang,1991) 4.1.2.3. Durlassboden Baraj (Avusturya) Durlassboden baraj, 70 mye yakn yksekliinde, 2.5 milyon m3 dolgu hacminde 1967 ylnda inaa edilen bir barajdr. Gl alannda 52.5 milyon m3 su depolanan, orta byklkdeki bu baraj, enerji amaldr. Barajn gvdesi altnda kum, akl, silt, siltli kum dzeyleri ieren alvyon bulunmaktadr (ekil 4.23). Baraj ekseninden alnan jeolojik kesitten de grlecei zere silt oranlarna gre deien permeabilite deerlerine sahip alvyon, ksma ayrlmtr. Enjeksiyon almalar ncesinde, 7 adet delgiden deneme enjeksiyonu yaplm ve yaklak 50 m derinliindeki siltli kum akl dzeylerin enjeksiyonunun etkin olarak yaplabilecei anlalmtr. Deneme enjeksiyonlar ile siltli kum akl dzeylerin 3x10-2 cm/s olan permeabilite deeri, 4x10-5 cm/s ye drlmtr. Yaplan enjeksiyon almalarnn amac; Alvyonun permeabilitesini 1x10-4 cm/sye drmek, Zemin oturmalarndan dolay geirimsizlik perdesinde olabilecek hasarlar nlemek olarak belirlenmitir.
Barajda enjeksiyon perdesi talvegte silt dzeylerinin 5 m iine girecek ekilde, 5 sras 15 21 m arasnda ve ortadaki 3 sras 60 m derinliinde olan 8 sra olarak oluturulmutur (ekil 4.24). Enjeksiyon delgi sralar arasndaki uzaklk, d ksmlarda 3 m, i ksmda yer alanlarnda ise 2.5 mdir. Sralarda yer alan deliklerin ara uzakl ise 3 mdir. Sa ve sol yakada kayada yaplan enjeksiyon almalar tek sra halinde 3 m aralklarla yaplmtr. Alvyonun enjeksiyonunda 1 inlik (3.81 cm) manetli boru kullanlmtr.
H.ZKAN,2006
87
Alvyon enjeksiyonu 4 aamada gerekletirilmitir. Birinci ve ikinci aamada, marsh hunisi ile viskozitesi en az 38 saniye olan 500 kg bentonit, 150 kg imento ve 1000 litre su ile hazrlanan karm kullanlmtr. Bu aamalarnn sonunda nc aamada ise yine marsh hunisi ile viskozitesi 38 saniyeyi gemeyecek ekilde bentonit, sodyum monofosfat, sodyum silikat ve su karmnn enjeksiyonu gerekletirilmitir. Drdnc ve son aamada da marsh hunisi ile viskozitesi 32 saniyeye yakn olan kimyasal algonit jeli (ana bileeni sodyum alminat) kullanlmtr. Derinlerde en son enjeksiyon basnc olarak 50 60 kgf/cm2ye ulalmtr. Alvyonda yzey alan 10 579 m2 olan enjeksiyon perdesini oluturmak iin 20 587 m delgi yaplm ve toplam uzunluu 15 777 m olan manetli boru kullanlmtr. Drt aamada gerekletirilen almalarda, 1. ve 2. aamada 3. aamada 4. aamada : 22 540 m3 bentonit / imento enjeksiyonu, : 25 132 m3 bentonit jeli enjeksiyonu ve : 6 724 m3 algonit jeli enjeksiyonu yaplmtr.
290 deney ile belirlenen alvyonun permeabilite deeri, nc aama sonunda 3x10-3 cm/sye, 4 aama sonunda ise matematiksel ortalama olarak 0.8x10 -4 cm/sye drlmtr.
Deniz yzeyinden ykseklik (m) 1450
ENJEKSYON DELG PLANI

3 sra enj. perdesi
Ana kayada perde enjeksiyonu
8 sra enjeksiyon perdesi Baraj kret kotu : 1411 m
Ana kayada perde enjeksiyonu
1400 Kontrol Galerisi

Enjeksiyon perdesi
Doal yzey
Enjeksiyon perdesi
1350 Sol Yaka

Geirimli alvyon (kum ve akl) k = 10-2 cm/s
Sa Yaka
1300 ANA KAYA 1250 Enjeksiyon perdesi alt snr

Silt ve moren k = 10-3 -10-4 cm/s nce kum ve silt k ~ 10-3 cm/s
Enjeksiyon perdesi alt snr ANA KAYA ANA KAYA
1200
ekil 4.23: Durlassboden baraj geirimsizlik perdesi boy kesiti (Fang,1991)
H.ZKAN, 2006
88
1405 m - Gl alan max. su dzeyi 1/1.75
1411 m (Baraj kreti)
1/1.75
1/2 Gl alan min. su dzeyi 1360 m 1/3 1/2.5 1/2
Kil ekirdek
Filtre gereci
1350 m 1/1.5
Perde enjeksiyonu
1290 m Silt st snr
ekil 4.24: Durlassboden baraj geirimsizlik perdesi en kesiti (Fang,1991)
4.1.2.4. Xiaolangdi Baraj (in) Pskrtmeli Enjeksiyon Uygulamas Zonlu toprak ve kaya dolgu tipindeki Xiaolangdi baraj, indeki Henan eyaleti, Luoyang ehrinin 30 km kuzeyinde, Sar nehir (Yellow river) zerinde inaa edilmektedir. Enerji ve takn koruma amal olan barajn ykseklii 154 m ve kret uzunluu yaklak 1700 mdir. Barajda geirimsizliin salanabilmesi iin gvde altnda diyafram duvar, yamalarda imento enjeksiyonu ve ak yukar batardosunda ise diyafram duvar ve pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) uygulamas yaplmtr. Gvde altndaki alvyonun kalnl en derin yerde yaklak 140 mdir. Gvdede kil ekirdein tabannda 5 m derinliinde 3x3m karelaj ile 120 m geniliindeki bir alanda imento, bentonit ve su karmndan oluan erbet ile salamlatrma (konsolidasyon) enjeksiyonlar yaplmtr. Ak yukar batardosu altndaki kum, akl ve daha ok irita (cooble) ieren alvyonda geirimsizlik salamak iin yaplan almalar iki ksmdan olumaktadr. lk alma 0.80 m kalnlnda cut off diyafram duvar yapm ile balanmtr. Ancak duvar inaasndan vazgeilerek, batardo geirimsizlik perdesinin kalan ksm (yaklak 10 500 m2) pskrtmeli enjeksiyon ile tamamlanmtr (ekil 4.25). Pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting) uygulamasnda oluturulan enjeksiyonlu stunlarn ap en az 1.20 m, stn aralklar 1.0 m ve en fazla derinlik 55 mdir. lem srasnda oluturulan stunlarn deyden sapmas en fazla % 5 ile snrlandrlmtr. Pskrtmeli enjeksiyon uygulamasndan nce yaplan delgi srasnda 127 168 mm aplarnda muhafaza (casing) borusu kullanlarak 89 mm ve 127 mm aplarnda delgi yaplmtr. Muhafaza borularnn yan sra delgi srasnda kuyularda olabilecek ykntlar nlemek iin polimer zeltisi sirklasyonu salanmtr.
H.ZKAN,2006
89
Pskrtmeli enjeksiyon uygulamas ncesinde, alma yaplacak alanda 5 adet deneme kuyusu almtr. Bu kuyularda uygun enjeksiyon karm oranlarnn, pskrtme parametrelerinin belirlenmesi ve zeminin permeabilitesinin denetlenmesi iin deiik enjeksiyon karm oranlar, enjeksiyon - hava basnlar ile dn hzlar denenmi ve su deneyleri yaplmtr. Bu almalar sonucunda aadaki zellik deerlerinin uygulanmas ile hedefe ulalmtr. Pskrtmeli enjeksiyon basnc Hava basnc Pskrtme takmlarnn dn hz imento/bentonit karm ak hz : > 42 MPa : 1.4 MPa : 12 devir/dakika : 3.5 4.0 litre/saniye
Enjeksiyon pskrtme memesi ap : 3 mm Takmlarnn yukar ekilme hz : 4 cm / 14 saniye (alvyonda), 4 cm / 9 saniye (dolguda)
Enjeksiyon stunlarnn 28 gnlk tek eksenli basn dayanm : 1.5 2.2 MPa
Kot (m) 180 160 140 120 100 80 60
SOL YAKA
150.00 m Pskrtmeli Enjeksiyon Duvar Ana Kaya B A Cut off Beton Duvar 152.60 m
SA YAKA
Ana Kaya
Pskrtmeli Enjeksiyon Duvar
5.00 m
Ana Kaya 1.00 m
Pskrtmeli Enjeksiyon Duvar Cut off Beton Duvar
Cut off Beton Duvar
A - AYRINTISI
1.20 m
B - AYRINTISI
ekil 4.25: Xiaolangdi baraj ak yukar batardosu pskrtmeli enjeksiyon almalar (Richard ve Mazzieri, 1999)
ekil 4.26 ve ekil 4.27de pekimemi zemin (alvyon) zerinde inaa edilen baz toprak ve kaya dolgu barajlardaki geirimsizlik perdesi uygulamalar ve boyutlar verilmitir.
H.ZKAN, 2006
90
+110
+ 97
Yzey dzlemi 0 Geirimli Alvyon Geirimli Alvyon
Yzey dzlemi 0
- 100
Ana kaya
Ana kaya
- 115
SERRE PONON BARAJI (Fransa) Enjeksiyon Perdesi Boykesit Yzey Alan = 4 200 m2
MATTMARK BARAJI (svire) Enjeksiyon Perdesi Boykesit Yzey Alan = 20 000 m2
ekil 4.26: Serre-Ponon ve Mattmark barajlarnda geirimsizlik perdesi (Fang,1991)

+ 111 + 97
+ 70
Yzey dzlemi Geirimli Alvyon 0
Yzey dzlemi 0
Ana kaya
DURLASSBODEN BARAJI (Avusturya) Enjeksiyon Perdesi Boykesit Yzey Alan = 12 000 m2
YKSEK ASWAN BARAJI (Msr) Enjeksiyon Perdesi Boykesit Yzey Alan = 62 000 m2
Ana kaya - 208
ekil 4.27: Durlassboden ve Aswan barajlarnda geirimsizlik perdesi (Fang,1991)
H.ZKAN,2006
Geirimli Alvyon
- 70
91
4.2. Yarkl atlakl ve Krkl Kayalarn Enjeksiyonlar Birok kayacn permeabilite deeri, pekimemi gerelerin permeabilite deerinden ok daha kktr. Kayalarn permeabilite deerleri, krk, atlak, tabaka dzlemleri gibi oluumlardan dolay deiim gsterir. Attwell ve Farmer (1976), kaya permeabilitelerinin 10 -4 cm/s den kk olmasna ramen, imento enjeksiyonunun etkili olduu grndedirler. Buna ramen Lenzini ve Bruss (1975), geirimsizlik enjeksiyonlarnda toprak zeminlerin imento ile enjeksiyonu 10 -1 cm/s permeabilite deeri ile snrlandrlmtr. Enjeksiyon trnn seiminde, kaya atlak aklklar ve maliyetler birinci derecede rol oynar. Genel olarak geni atlaklarn doldurulmasnda normal portland imentosu kullanlr. Houlsby (1990)a gre 500 mikron tane apl portland imentosu zellik gerektirmeyen yerlerde, 400 mikron tane apl portland imentosu daha zel yerlerde kullanlr. Snow (1968), dzlemsel iki atlak takm bulunan kaya ktlesinin permeabilitesinin belirlenmesi iin aadaki eitlii vermitir (Mining Life, 2003).
g K=
N b3 6n
Burada ;
K = Kayacn permeabilitesi (hidrolik iletkenlii) m/s gw = Suyun birim arl kN/m3 b = atlak akl (m) u = Suyun dinamik viskozitesi N = Metredeki atlak saysdr.
Bu eitlie gre, basnl su deneylerinden elde edilen permeabilite deeri ve metredeki atlak says bilinirse, kaya ortamnda atlak akl bulunabilir. Hesaplanan bu atlak akla uygun imentodan ve/veya kimyasallardan yaplan karm kullanlabilir. Mitchell (1981) tarafndan ince atlakl kayalarn enjeksiyon yaplabilme oran tanmlanmtr Weaver (1991). atlak aklnn (mm), imento tanelerinin % 95ni oluturan tane apna (D95 - mm) blnmesi ile bulunan enjeksiyon yaplabilme oran, 5den byk ise sz konusu atlak aklna ve imento tane boyutuna gre enjeksiyon yaplabilir, eer 2den kk ise enjeksiyon yaplamaz anlam tamaktadr. atlak aklklarna gre enjeksiyon karmnda kullanlan imento trleri izelge 4.7de verilmitir. izelge 4.7:atlak aklna gre imento trlerinin enjeksiyon uygulamalar (MiningLife,2003)
imento tipi Normal portland imentosu Erken yksek dayanm kazanan imento ok ince imento imento tanelerinin % 95ni oluturan tane aplar (D95) 0.08 - 0.1 mm 0.04 0.06 mm 0.01 0.12 mm Pratik atlak akl > 0.40 mm > 0.20 mm > 0.05 mm
H.ZKAN, 2006
92
4.2.1. Paris Metrosu (Fransa) Auber stasyonu Enjeksiyon Uygulamas Yeraltsuyu dzeyi altnda yer alan Paris, Auber stasyonu inaatndan nce, ilk aamada istasyonun stne denk gelen kesimde, klavuz galeri alarak kimyasal enjeksiyon almas yaplmtr (ekil 4.28). Bu almann amac, istasyon kazsndan nce zeminin enjeksiyon ile salamlatrlmas almalarnda kullanlacak olan galeriler zemininin salamlatrlmas ve daha nemlisi bu galerilere yeraltsuyu geliininin nlenmesidir. Bu galeriden yaplan kimyasal enjeksiyon ile permeabilite deeri drlen alanda iki adet enjeksiyon galerisi almtr. stasyon kazsnn durayl olarak yaplabilmesi ve ayrca istasyon kazs zerinde yeralan yaplarn oturduu temelin tama gc artrlmas iin bu galerilerden ekil 4.28de grld gibi manetli boru kullanlarak kimyasal enjeksiyon almas yaplmtr.
(a) 1. Aama Enjeksiyon Uygulamas
AUBER CADDES ~ + 34.27 m
6 Katl Bina Temel
3 nolu Tren Hatt
ENJEKSYON UYGULAMASI YAPILMI ALAN Enjeksiyon Galerisi Yeraltsuyu Dzeyi +16.00 m
Kum + akl ( Eski Alvyon)
Kireli Marn
Deliksiz, Dz Boru Manetli Boru
- 2.00 m
(b) 2. Aama Enjeksiyon Uygulamas
atlakl Kireta
6 Katl Bina Temel
AUBER CADDES ~ + 34.27 m
3 nolu Tren Hatt ENJEKSYON UYGULAMASI YAPILMI ALAN
Kum + akl ( Eski Alvyon)
Yeraltsuyu Dzeyi +16.00 m
Enjeksiyon Galeri
Kireli Marn
1. Aama Enjeksiyon Uygulamas
ENJEKSYON UYGULAMASI YAPILMI ALAN
- 2.00 m
atlakl Kireta
ekil 4.28: Paris Metrosu Auber stasyonu enjeksiyon delgileri yerleim plan (Fang,1991)
H.ZKAN,2006
93
4.3. Boluk Doldurma Enjeksiyonlar 4.3.1. Kontak (Dolgu) Enjeksiyonlar Tnel aldktan ve kaplama betonlar tamamlandktan sonra tnelde ilk olarak yaplan ilem dolgu enjeksiyonlardr. Tnel beton almalar srasnda gerek yerekimi etkisi ve gerekse demir donatlarnn etkisi ile beton ve zemin arasnda boluklar kalabilir (ekil 4.29). Beton ile zeminin kaynamas iin bu boluklarn Kaya doldurulmas gereklidir. Beton dklrken kalba monte edilen 76 mmlik (3 in) borular iinden kayaya 15 50 cm girilecek ekilde delgiler yaplr. Bu delgilere kuyu bandan mekanik tka (paker) balanarak tnel alt yarsnda arlka 1/3 orannda imento su karm tnel st yarsna arlka 1/1 orannda imento su karm enjekte edilir. Tnel boyunca 3 metrelik kesitlerde uygulanan dolgu (kontak) enjeksiyonlarnda, enjeksiyonlar srasyla nce tabannda, sonra duvarlarnda ve en son olarak tavanda yaplr. Kontak enjeksiyonlarnn yaplmas iin tnel kaplama betonlarnn prizini almas ve 28 gnlk basn dayanm deerlerine ulamas iin beklenmelidir. Kontak enjeksiyonlarnda uygulanan basnlar, projeye ve tnel yksekliine gre deikenlik gsterir.
Pskrtme Beton Destekler
Tnel Kaplama Betonu
Boluklar
Mekanik Tka
TNEL
ekil 4.29: Tnellerde dolgu (kontak) enjeksiyonlar 4.3.2. Derz Enjeksiyonlar Derz enjeksiyonlar, tnel, galeri ve dier yerlerde fark zamanlarda dklm betonlarn aralarnda kalan boluklarn veya betona gml borular ile evresindeki beton arasnda kalan boluklarn, daha nceden yerletirilmi enjeksiyon kutular/borular ve bunlara bal enjeksiyon borular araclyla doldurulmas ilemidir. ekil 4.30da derz enjeksiyonunun bir uygulamas grlmektedir. ki beton ktlesinden en son dklenini, 28 gnlk dayanmnn % 60'na ulatktan sonra enjeksiyonlara balanlmaktadr. Enjeksiyonlara, ncelikle alt ve yanlardaki beton dklmeden nce braklm boru sistemlerinden balanr ve daha sonra stteki boru sistemiyle devam edilir. Boru braklmam ya da borunun tkal olduu yerlerde, derzleri kesecek tarzda alacak deliklerden tek kademede enjeksiyonlar yaplmaktadr. Enjeksiyon yaplmadan nce, enjeksiyon iin braklan borularn tkal olup olmad, borulara su baslarak kontrol edilir. Enjeksiyon boru sistemlerine su saati balanarak, 10 dakika zaman boyunca 3 kg/cm2 basn altndaki su kayb belirlenir. Eer bu basn altnda su kayb yok ise bu derzlerde enjeksiyon uygulamas yaplmamaktadr. Boru sistemiyle enjeksiyon yaplrken belirli bir zaman iinde (rnein saatte bir) dn borusunun tapas alarak enjeksiyonun boru iinde katlamas engellenir.
H.ZKAN, 2006
94
DS 1987ye gre, bir boru sistemi iin 3 kg/cm2lik basn altnda 10 dakikada 2 litre veya daha az al olduu zaman derz enjeksiyonuna son verilmektedir. leride tamir veya yeniden enjeksiyon yapabilmek iin boru sistemine su verilerek temizlenir ve boru sisteminin giri ve dn azlar kr tapalar ile kapatlr.
ller mmdir. 1 in (2.54 cm) enjeksiyon borusu
II. Aama beton
Delik
I. Aama beton 5 mm konik sa ki beton birleimi (Derz)
ekil 4.30: Derz enjeksiyonu sistem ayrnts 4.3.3. Ankraj Kaya Bulonu Enjeksiyonlar Ankrajlarda yaplan enjeksiyonlar, ankraj zemine / kayaya balama ve n gerilmeyi salayc (izelge 4.8) rollerinin yan sra ankraj korozyona da kar korur. Korozyon (andrma) etkisinde, zeminin resistivitesi (izelge 4.9), yeraltsuyunun pH deeri, slfat (izelge 4.10) ve klorit ierikleri ile iklim koullar etkindir. izelge 4.8: Metal germe sistemleri ve balama tipleri (Mcmahon & Mann Cons. Eng., 2001)
Metal Germe Sistem Trleri Zemin Ankrajlar Ba Tr elik tel veya metal ubuk Genellikle metal ubuk, fakat elik tel de kullanlabilir Balama Tr imento enjeksiyonu ile zemine balama Mekanik balama, reine veya imento enjeksiyonu ile balama Btn uzunluu boyunca imento enjeksiyonu ile balama Korozyon Korumas Yaplan balama enjeksiyonu ile koruma Epoksi kaplamas, tel veya ubuun galvanize edilmesi, enjeksiyon ile rtmek Balama iin kullanlan enjeksiyonun korumas, epoksi kaplamas da kullanlabilir.
Kaya Bulonlar
Zemin ivileri
Metal ubuk
H.ZKAN,2006
95
izelge 4.9: Zemin resistivitelerinin snflamas (BOTA,2003)

Zemin Resistivitesi r (ohm.m) < 10 10 - 50 50 - 100 > 100 Korozyon zellikleri ok korozyon etkili Korozyon etkili Orta korozyon etkili Az korozyon etkili veya korozyonsuz Zemin veya Kaya Ortam Slfatl ve hmik asitli zeminler Kohezyon etkisi olan veya eilimi olan zeminler Batak alanlar, tarm alanlar, killer, killi zeminler, marnlar, eyller, istler, kil imentolu kumtalar Siltler,kumlar, konglomeralar, kiretalar, kire ve silikat imentolu kumtalar
Kaynak : BS (British Standard) 7361, 1991; Cathodic Protection Part 1, Code of Practice for Site Investigations
izelge 4.10: Xanthakos (1991)e gre zemin veya kaya ortamnda bulunan su zelliklerinin korozyona etkileri (Mcmahon & Mann Cons. Eng., 2001)
Korozyon Etkisi Deney pH CO2 ile znm kire (mg/l) Amonyak (NH4+) (mg/l) Magnezyum (Mg2+) (mg/l) Slfat (SO42-) (mg/l) Zayf 6.5 5.5 15 30 15 30 100 300 200 600 Gl 5.5 4.5 30 60 30 60 300 1500 600 3000 ok Gl < 4.5 > 60 > 60 > 1500 > 3000
4.3.3.1. n Gerdirmeli Zemin Ankrajlar Sabatini ve di. (1998), n gerilmeli ankrajlar, uygulanan gerilim yklerini zemine ileten yap elemanlar olarak tanmlamlardr (Mcmahon & Mann Cons. Eng., 2001). Ankrajlar, gerdirmeden bamsz balanmayan blm ve gerdirmeyi ileten enjeksiyonla balanan blmden oluur (ekil 4.31). Ankraj delgisi yapldktan sonra ankraj ubuu veya elik halat, delii ortalayacak ekilde yerletirilir ve gerek gerdirmenin iletilmesi gerekse zeminin korozyon etkisinin giderilmesi iin basnl veya basnsz (serbest halde) enjeksiyonlar yaplarak zemine veya kaya ortamna tutturulur. Enjeksiyonda genellikle arlka su/imento oran 0.4 0.45 olan karm kullanlr. Enjeksiyonun katlama zaman sonunda basn dayanm deeri en az 21 MPa olmaldr (Mcmahon & Mann Cons. Eng., 2001).
H.ZKAN, 2006
96
Balanmayan Uzunluk Boru Ankraj Bal Tama Plakas Balanan Uzunluk / Balanan Ankraj Duvar Balanmayan Ankraj ubuu Ankraj Enjeksiyonu Balanan Ankraj ubuu Ankraj ap
ekil 4.31: Ankraj enjeksiyonu (Mcmahon & Mann Cons. Eng., 2001) 4.3.3.1.1. n Gerdirmeli Ankraj Uygulamas Hauser Lake Baraj (ABD) Hauser Lake baraj, Helena ehrinin (Montana ABD) yaklak 22.5 km kuzey dousunda Missouri nehri zerinde 1909 1911 yllar arasnda enerji amal olarak inaa edilmitir. Baraj yeri ve yakn evresinde kumta, kireta, kuvarsit ve eyllerden olumaktadr. Baraj gvde altnda ise kuvarsitler bulunmaktadr. Kret uzunluu 213.40 m, temelden ykseklii 38.50 m olan baraj, yapld yllardan sonra bir ok deiiklik ve onarm grmtr. Ancak baraj gvenlik katsaysnn artrlmas ve durayllk asndan en nemli onarm, 1979 1980 yllar arasnda yaplmtr. Beton baraj tipindeki barajn bu onarm iin gvdesinde, 15 adet sondaj yaplm ve elik halatlardan oluan ankrajlar yerletirilmitir (ekil 4.32). Yaplan alma aadaki aamalar iermektedir (Yen, 1984). Baraj dolusavak yapsnn zerinden ana kayada belirli bir derinlie ulalncaya kadar belirli aralkla 228.6 mm (9 in) apnda, derinlikleri 38 46 m arasnda deien 15 adet dey delginin yaplmtr. 3, 5, 6 ve 10 numaral delgilerde ana kayann ayrmasyla olumu olan kum akl ve silt mercekleri kesilmitir. En fazla kalnl 3.35 m olan bu mercekler n enjeksiyon srasnda salamlatrlmtr. Alan delgilerden ana kayay da ierecek ekilde n enjeksiyon yaplmtr. n enjeksiyon almas ile lt olarak, 0.70 kg/cm 2 basn altnda 1 metre iin 1.9 litreden daha az su kaaklar dikkate alnmtr. Enjeksiyon iin 50.8 mm apnda elik boru kullanlmtr. Enjeksiyon almasna arlka su/imento oran 1.33 ile balanlm ve daha sonra 0.50 oranndaki kaln karma geilmitir.
H.ZKAN,2006
97
Kot (m) 1109 1103 1097 1091 1085 1079 1073 1067 1061 1055 1049 1042
3 1 2 4 6 7 8 9 10 5 11 12
Dolusavak kapaklar
14 13
15
12
24
48 m
15 adet, n gerilmeli elik halatl ankraj HAUSER LAKE BARAJI BOY KEST
Normal su dzeyi Kot: 1108 m
Kpr Kpr payandas Payanda yzeyi PLAN GRN
Dolusavak kapa
Ankraj delgisi elik halat bal
Doldurma betonu Tama plakas Spiral ekilli destekler Balk betonu elik enjeksiyon borusu 228.6 mm (9 in) apnda poliretan boru 0 3 9 15 m elik halat
Sabitletirme ve doldurma enjeksiyonu 6 metrelik ankraj balama ksm Balama enjeksiyonu Ankraj plakas
HAUSER LAKE BARAJI EN KEST
ELK HALATLI ANKRAJ DETAYI
ekil 4.32: Hauser Lake barajnn elik halatl ankraj uygulamas ile onarm (Yen, 1984)
H.ZKAN, 2006
98 -
n enjeksiyonun katlamasnn beklenmesinden sonra kuyular, yeniden delinmi, basnl su ile ykanm ve bu kuyularda basnl su deneyleri yaplmtr. Basnl su deneylerinde n enjeksiyon iin alnan su kaaklar lt salanmtr. Bu ilemlerden sonra elik halatl ankrajlar, kuyu tabanna gre 10 cm havada kalacak ekilde kuyulara indirilmitir. Bir ankraj, poliretan boru iinde korunan, 7 telli 50 elik halatn bir arada balanmasndan olumaktadr. Bir ankrajn en fazla basn dayanm 160 kg/cm2 (15.7 MPa)dr. Kuyulara indirilen elik halatl ankrajlar, basn dayanm 350 kg/cm2 olan balk betonlarnn dklmesi ile ba ksmndan sabit duruma gelmitir. Daha sonra halatlarn ortasnda yer alan 50.8 mm apndaki borudan, ankrajn son 6 metresini kapsayan balama enjeksiyonlar tamamlanmtr. Balama enjeksiyonunu karmnda su/imento oran 0.44dr ve karma imento arlnn % 0.5i kadar priz hzlandrc katlmtr. Enjeksiyon ilemlerinde kapasiteleri 700 litre olan kartrc ve alkalayc kullanlmtr. Balama enjeksiyonlarnn katlamas iin en az 14 gn beklenmi ve daha sonra ankrajlara 1000 ton kapasiteli kriko yardmyla n gerilme verilmitir. n gerilme iin kriko ile kademeli ekme uygulanm ve krikonun %73 kapasitesinde n gerilme ilemi yeterli grlmtr. Balama enjeksiyonunda olduu gibi, karma ayn tr gerelerin katlmas ile delgi boyunca ankraj sabitletirme ve kuyuda kalan boluklar doldurmak iin enjeksiyonlar yaplmtr. Bu enjeksiyon karmnda, su/imento oran 0.49 olarak seilmitir. Tm bu ilemlerden sonra, ankraj bal iin barajn dolusavak eik yapsnda alan ukurlar yeniden betonla doldurulmu ve bylelikle barajn durayllnn artrlmas iin yaplan tm ilemler tamamlanmtr.
4.3.3.2. Kaya Bulonlar (Saplamalar) Gerdirmeli kaya bulonlar (saplamalar) yzey ve yeralt yaplarnda ve kaz almalarnda kaya destekleme elemanlar olarak kullanlr. Kaya bulonlar tel, elik halat veya metal ubuklardan yaplmtr. Baz kaya bulonlar ucu yark olur ve bu yara bir metal kama yerletirilerek delie aklr. Kama yark olan yeri genileterek aar ve alan bu ksm kayaya tutunmay salar. Bu tr kaya bulonlar mekanik ankrajlar snfna girer. Dier bir bulon tr de ubuunun son ksmna monte edilmi ie dnk trtkl yark yzeyden olumu bir hcre ve bu hcreyi yararak delik duvarlarna tutunmasn salayc pimden oluan bulondur. Yzeyden civata ile gerilince pim hcre iine girmeye balar ve trtkl yzey kaya yzeyine tutunur. Enjeksiyonlu bulonlar, reine enjeksiyonlu yada imento enjeksiyonlu bulonlardr (ekil 4.33). Kaya bulonunun son ksmnda, ankrajn kayaya tutunabilmesi iin en az 1 metre uzunluunda reine kapsller vardr. ubuun dndrlmesi ile bu kapsl veya kapsller patlayarak, ubuun sonunun kaya yzeyine yapmas salanr. Bu bulon sisteminden baka bir de iki aamal enjeksiyon yaplabilen sistem bulunmaktadr. Bu sistemde tm delik boyunca reine kapslleri vardr. Delik banda ok ksa zamanda (birka dakika) donabilen karm, delik sonunda ise daha ge katlama zamanna (bir saat kadar) sahip reine bulunmaktadr. Uygulamadan sonra germe ilemi yaplr, ilk reine germe ilemini sabitler ve dier ge donan reine de gerilmi bulonu kaya yzeyine sabitler. Bulonlarn uzunluklar en fazla 4-5mdir (DS,1985)
H.ZKAN,2006
99
Gergi Vidas Enjeksiyon Destekleme iin imento veya reine kapsl
Ankraj Bal
ekil 4.33: Enjeksiyonlu kaya bulonlar (saplamalar) (Harris, 1983) 4.3.3.3. Zemin ivileri Byrne ve di. (1996) tanmna gre, zemin ktlesinin durayllnn salanmas amacyla zemine yerletirilen uzun metal ubuklardr (Mcmahon & Mann Cons. Eng., 2001). Zemin ivilerinin yerletirilecei dzeye kadar kaznn kendini tutabilecei zeminlerde uygulanmas nerilmektedir. Bu ekildeki bir zeminde yaplacak uygulamada, ncelikle zemin ivilerinin yerletirilecei ilk dzeye kadar kaz yaplr, belirli sayda delik delinir ve deliklere zemin ivileri yerletirilir ve imento enjeksiyonlar yaplr, delik etraf tel kafes ile kaplanr ve pskrtme beton ile desteklenir, katlama sresinden sonra dier kaz dzeyinin almalar balar. Zemin ivileri sadece kaz boyunca ykleri tamaya yardmc olur. Kaz alannda delgiler, 1-2 m aralklarla ve 100 300 mm aplarnda delinir. Bu delgilere yerletirilen metal ubuklar, elikten imal edilmi olup, aplar 25 35 mm arasnda deiir. 4.3.4. Byk Boluk Enjeksiyonlar Byk boluk enjeksiyonlar terk edilen eski maden ocaklarnn, karstik boluklarnn veya gk yapan tnel ve galeride uygulanr (ekil 4.34 4.35). Byk boluklarn enjeksiyonu geni apl bir tek delgiden yaplabilecei gibi, Blm 7.1.2.1.3.de anlatld gibi Ekenar gen Teknii ile de yaplabilir. Uygulamada ok fazla enjeksiyon al olacandan, maliyetler de gz nne alnarak karmda, bentonit ve kum gibi gereler fazla oranlarda kullanlr. Bolukta su olmas durumunda bentonitin suda ime zelliinden yararlanlr. Ayrca byk boluklarn doldurulmasnda ince tala ve kylm samann da karmda kullanld bilinmektedir. Boluklardan gelen suyun kesilebilmesi iin bolua nce har (kum+bentonit+imento+su) enjeksiyonu yaplr ve bir bekleme zamanndan sonra ince karm (bentonit+imento+su) enjeksiyonu yaplr. Byk boluklarn doldurulmas iin yaplan enjeksiyonlar genellikle basnsz (serbest) halde yaplr (CECW-EG, 1984).
H.ZKAN, 2006
100
Enjeksiyon borular
No:10 No:8
5m
No:9
Enjeksiyon yaplan blge
No:3 No:2
No:4
Biriket duvar No:5 No:7 No:6 No:1
2m
2m
Enjeksiyon delii
90 mm muhafaza borusu
3.8 m Kil, marn, silislemi kireta bloklar
elik iksa 10 m
GK
ekil 4.34: Ankara-Knk tneli gk enjeksiyonu (Albayrak ve Trkel, 1980)
H.ZKAN,2006
101
Su ak
Su boaltm borusu
Su ak 25.5 m
Enjeksiyon delikleri
ri akl ta, ist paralar ve pasa gereci 12 m
ST
Dolgu gereci (kum-kil) Duvar
Gk
Destekler
Gk
ekil 4.35: Fransa-Boubard demiryolu tneli gk enjeksiyonu ve delgilerin konumu (Albayrak ve Trkel, 1980) 4.4. Hidrolik Krk Enjeksiyonlar Hidrolik krk enjeksiyonlar, enjeksiyon delii evresinde snrlanan blgede, yksek basnlar altnda akkan enjeksiyonu yardmyla atlaklarn - krklarn oluturulmas (hydro-fracturing ) ve bu krkl, atlakl zemin veya kaya ortamnn enjeksiyonunun yaplmas ilemidir. Hidrolik krk ilemi ile kayacn iinde yeni atlaklar oluturulabilir ve/veya ince atlaklar geniletilebilir. Bu durumda kayacn permeabilite deeri artrlm olur ve enjeksiyon etki etme ap geniler. Benzer ekilde kil ve silt ieren ince taneli zeminlerde oluturulan hidrolik atlaklar ile kaba taneli enjeksiyon bileenlerinin, bu ince taneli zemin iine nufz etmesi salanr. Bu tr enjeksiyonlarda yksek basn kullanlr. Ancak zemin yzeyinin yukarya kalkmamasna dikkat ve zen gsterilmelidir. Hidrolik krklar (hydro-fractures), kuyu evresindeki nsal kuvvet deerlerinin, kaya ve zemin dayanm deerlerini amasyla balamaktadr. Sielski (1999)a gre hidrolik krk oluturulmas iin incelenmesi gereken ve oluuma etki eden jeoteknik zellikler ekil 4.36da ve zelliklerle ilgili aklamalar Blm 4.4.1de verilmitir (Schuring, 2002).
H.ZKAN, 2006
102
Jeolojik Birim Zemin Kaya
Derinlik Plastisite atlak Skl
Younluk / Kvamllk
Ayrma Derecesi
kincil Yap Etkileri
Yeraltsuyu Dzeyi ekil 4.36: Hidrolik krk oluumuna etki eden jeoteknik zellikler (Schuring, 2002) 4.4.1. Hidrolik Krk Oluturulmasna Etki Eden zellikler Jeolojik Birim
Jeolojik birim tr hidrolik krk oluturulmasna etki eden en nemli etkendir. nce taneli siltli, killi zeminlerde ve tabakal sk jeolojik birimlerde hidrolik krk uygulamas ile ortamn permeabilitesinin dolaysyla enjeksiyon yaylm etkisinin artrlmas iyi sonular vermektedir Zeminlerde ve kayalarda hidrolik krk ynteminin uygulanabilirliini denetlemek iin aadaki deerlendirmeler kullanlr (Schuring, 2002). Hidrolik krk zelliklerinin belirlenmesi ve denetlenmesi iin zeminlerde;
Tane boyu dalm (elek analizi), Kohezyonlu zeminlerde kvamllk, kohezyonsuz zeminlerde sklk/zgl arlk, Doal su ierii, Atterberg limitleri (Plastisite), Yeraltsuyu dzeyi, Yerinde permeabilite deneyleri ile geirimlilik deerlerinin bilinmesi gereklidir. Hidrolik krk zelliklerinin belirlenmesi ve denetlenmesi iin kaya birimlerde; Litolojik tanmlama, atlak skl ve ynelimleri, atlak dolgu durumu, tabakalanma zellikleri, ayrma derecesi, Karot yzdesi ve RDQ deerleri, Basn dayanm deerleri Yeraltsuyu dzeyi Yerinde permeabilite deneyleri ile geirimlilik deerlerinin bilinmesi gereklidir.
H.ZKAN,2006
103
Bu zelliklerin belirlenmesi hidrolik krlma iin bir gr kazandrmasna ramen arazide, yerinde yaplan deneme uygulamalar ile, jeolojik birimlerin hidrolik krlmaya kar davranlar daha net belirlenebilir. Uygulama Derinlii
Uygulamann kuramsal olarak derinlik snr bulunmamaktadr. Krk oluturulacak blgeye uygun basnlarla gerekli sv ak salanmas durumunda derinlik her zaman iin artrlabilir. Hidrolik krk uygulamasnda kullanlacak basn deeri, Blm 6da anlatld gibi baparmak kuralna gre 0.3 m derinlie uygulanan 7 kN/m2 basn deerinin almas ile salanr (Schuring, 2002). Plastisite
nce taneli (siltli, killi) zeminler doal su (nem) ieriklerine gre deiik plastisite deerlerine sahiptir. Atterberg limit deneyleri ile belirlenen plastisite deerine gre ince taneli zeminler, yar akkan, plastik, yar kat, kat durumda bulunurlar. Montmorillonit grubu killer en yksek plastisite, buna karn illit ve kaolinit grubu killer orta dk plastisite deerleri gsterirler. Ayn zamanda plastik zeminlerin basn dayanm deeri, doal su ieriinin artmas orannda der. Plastik killer hidrolik krk uygulamasnda krlmaz, sadece deforme olur. Plastisite, bu nedenle zeminlerde bu uygulamay snrlayc etkiye sahiptir. Kvamllk ve Sklk (Younluk)
Sklk/younluk terimi, kohezyonsuz zeminler (rnein kumlu zemin) iin kullanlr. Buna karn kvamllk terimi, kohezyonlu zeminler (rnein killi zemin) iin kullanlr. Zeminlerin sklk ve kvamllk zellikleri arazide yaplan standart penetrasyon deneyleri (SPT) ile Atterberg limit deneyleri ile belirlenir (izelge 4.11 ve izelge 4.12). Gevek veya yumuak zeminler dk elastik modlne sahiptir. Byle zeminler hidrolik krk uygulamasnda, enjeksiyon delii evresinde yersel deformasyon gsterir. Bunun tersi olarak yksek elastik modle sahip sk ve kat zeminlerde hidrolik krk uygulamas sonucunda oluturulan krklar, kuyu evresinden ok daha ileriye uzayabilir.
izelge 4.11: Kumlu zeminlerde sklk snflandrmas (Schuring, 2002)

Tanmlama ok gevek Gevek Orta sk Sk ok sk SPTde 30 cm iin darbe says 04 4 10 10 30 30 50 > 50 Yaklak isel srtnme as (derece) < 28 28 30 30 36 36 41 41 44
H.ZKAN, 2006
104
izelge 4.12: Killi zeminlerde kvamllk snflandrmas (Schuring, 2002 ve Ulusay, 2001)
Kvamllk ndeksi (Ic) SPTde 30 cm iin darbe says <2 24 48 8 15 Yaklak tek eksenli skma dayanm kN/m < 24 24 48 48 96 96 192
2
Tanmlama
Arazi gzlemleri ile tanmlama
ton/ft
ok yumuak Yumuak Orta Kat Kat
< 0.00 0.00 0.25 0.25 0.50 0.50 0.75
< 0.25
Parmak ile skldnda, parmak arasndan kar. (amur, akkan)
Parmak ile az basn 0.25 0.50 uygulandnda kolaylkla ekil verilebilir. 0.50 1.00 1.00 2.00 Parmak ile ekil verebilmek iin fazla basn uygulamak gerekir. Zemin baparmak ile glk ekmeden ezilir.
ok kat
0.75 1.00
15 30
192 384
Zemin baparmak ile glk ekilmeden ezilir fakat baparma 2.00 4.00 batrmak iin g harcamak gerekir > 4.00 Zemin baparmak ile glkle ezilir.
Sert
> 1.00
> 30
> 384
Kvamllk ndeksi (Ic) = [(LL w ) / (PI)] Burada; LL = Likit limit (%), PI = Plastisite indeksi (%), w = Doal su /nem ierii (%)dir. Schuring (2002), izelgedeki deerleri, Peck et al. (1974), U.S. Navy (1981) almalarndan almtr. Kvamllk ndeksi deerleri ise Ulusay (2001)den alnmtr.
kincil yap etkileri
Zeminlerde ikincil yaplar, farkl zellikteki gerelerin depolanmas srasnda aralarnda oluan dzlemler, derinlere inen bitki kklerinin evresinde oluan klcal kanallardr. Hidrolik krk uygulamas srasnda oluturulan yapay atlaklar, ncelikle bu tr yerlerde olur. atlak skl ve ayrma
Krk ve atlaklar, rt yknden bamsz olarak termal ve tektonik gerilmeler sonucu oluur. Krk sreksizlikleri eklem, fay, makaslama zonu ierir. Genel olarak ayn tr jeolojik birimler ayn atlak sistemi gsterir. Buna rnek olarak, bazaltlarda stun yapsna, granitlerde uval yapsna bal olarak gelien souma atlaklar ile eyllerde yatay tabaka eklemleri gsterilebilir. Normal olarak sedimanter kayalarda atlak sistemleri, tabakalanmann dorultu ve eimi ile ilikilidir. Hidrolik krk uygulamasnda kayalarda bulunan krklar basnl enjeksiyon karm ile geniletilir, uzatlr ve/veya yeni atlak sistemleri oluturularak bamsz atlak sistemleri birbiriyle bantl duruma getirilir. Bu ekilde enjeksiyonun etki etme ap geniler. Ayrmam, taze az ayrm kayalar yksek dayanm ve krlgan durum gstermelerine ramen, ayrm kayalar yaklak zemin zelliklerine ve davranlarna sahiptir. Orta derecede ayrm kayalar ise bu iki durum arasnda davran gsterirler.
H.ZKAN,2006
105
Yeraltsuyu dzeyi
Hidrolik krk uygulamas vadoz, tnek akifer ve suya doygun blgelerde baar ile uygulanmtr Genel olarak yeraltsuyu dzeyinin hidrolik krk uygulanabilirliine nemli etkisi bulunmamaktadr (Schuring, 2002). Roote (2000) tarafndan yaplan S Series Report TS-00-01, Technology Status Report Hydraulic, Pneumatic, and Blast-Enhanced Fracturing isimli almada, hidrolik krk uygulamas sonular verilmitir. Bu sonulara gre, ortamn permeabilite deeri ortalama 34 kat artrlabilmi ve oluturulan krk etki ap 1- 7.6 m arasnda deimitir (Schuring, 2002). 4.5. Enjeksiyonun Titreim nleme Etkisi Ar sanayide kullanlan byk pompa, komprasr ve presler gibi hareketli mekanizmalara sahip makinalar alrken (zellikle ilk alma ve durma annda) iddetli titreimler yapar. Eer bu tr makinalarn temeli boluk ieren yumuak zeminlerde ise, titreimim yapt etki nedeniyle makinann almas srasnda salnmlar (rezonans) oluur. Oluan bu salnmlar makinann kendisine ve evresindeki dier yaplara zarar verebilir. Bu tr titreimlerin nne geebilmek ya da en az dzeye inderebilmek iin makinann oturduu zemine enjeksiyon yaplmas alnabilecek nlemlerden birisidir. Amerikan Cyanamid firmas tarafndan yaklak 3.65x2.10 m boyutlarnda 60 cm derinliindeki beton temel zerine yerletirilen komprasrn yapt titreimleri nlemek amacyla, beton temelin kelerine denk gelecek ekilde 2.5 m derinliinde 4 adet delik am ve bu deliklerden 4 kademe halinde siltli kumdan oluan zemine nce imento enjeksiyonu sonrasnda ise akralamit enjeksiyonu yaplmtr (A.C.C.,1962). Bylelikle zemin iindeki ve zemin ile beton temel arasndaki boluklar doldurulmu ve ayn zamanda zeminin tama gc artrlmtr. Bu alma ncesinde ve sonrasnda yap yerinde yaplan sismik lmler sonucunda, oluan titreimin frekans deerinin % 40 oranna dt belirlenmitir (ekil 4.37). Bir baka deyile enjeksiyon uygulamas sonunda titreim etkisinin azaltlmasnda % 60 baar salanmtr. Myers (2001) tarafndan yaplan almada, rafinerilerde ve petrokimyasal santrallerde kullanlan santrifj tipli pompalarn temellerinde yaplan epoksi reine enjeksiyonu uygulamasndan sonra, 24 saat katlama zaman beklenerek 2 ayr pompa yerinde yaplan lmler sonucunda titreimlerin nemli lde azald belirlenmitir (izelge 4.13). 4.6. Enjeksiyon Miktarnn ngrlmesi Enjeksiyon almalarnda karm gerelerinin miktarlarnn ngrlmesi ile almalarnn yaklak maliyeti belirlenebilir. almalarda harcanacak karm miktarlarnn belirlenmesi iin enjeksiyon yaplan ortamn porositesi ve boluk orannn bilinmesi gerekir. rnein, yaklak %35 boluk oranna sahip 1 metrekplk pekimemi orta-ince kumun enjeksiyonu iin 330 440 litre/m3 enjeksiyon karmna gereksimin vardr (ekil 4.38). ekil 4.38 ve enjeksiyon hacmi ve yzde boluk oranlar ile enjeksiyonun yaylm etki ap arasndaki ilikinin verildii ekil 4.39 kullanlarak, boluk oran bilinen ortama gidecek enjeksiyon miktarnn belirlenmesi iin yaklamda bulunulabilir. Yaklak miktar bulunursa, buradan enjeksiyon ncesi almalar iin yaklak maliyet hesaplanabilir.
H.ZKAN, 2006
106
Akralamit enjeksiyonu ncesi sismik grafik
Akralamit enjeksiyonu sonras sismik grafik ekil 4.37: Enjeksiyon ncesinde ve sonrasnda titreimin sismik lmleri (A.C.C.,1962)
izelge 4.13: Epoksi enjeksiyonunun pompa titreimleri zerine etkisi (Myers, 2001)
Dey Dzlemde Vibrasyon Hz (mm/saniye) Epoksi Enjeksiyonu ncesi 35.610 4.983 Epoksi Enjeksiyonu Sonras 1.939 0.443 Yatay Dzlemde Vibrasyon Hz (mm/saniye) Epoksi Enjeksiyonu ncesi 5.417 5.647 Epoksi Enjeksiyonu Sonras 2.264 0.477
Santrfj Pompa
Pompa 1 Pompa 2
H.ZKAN,2006
107
400 350 300 ENJEKSYON ZELTS (LTRE) 250 200 150 100 50 0 0
MAARA % 100 BOLUK
%50 %45 %40
%35
%30
%25 BOLUK
%20 BOLUK
%15 BOLUK
%10 BOLUK
%5 BOLUK
0.263
0.566
0.849
1.132
1.415
1.698
1.981
2.264
METREKP
ekil 4.38: Raymond International, Inc. (1957)e gre, boluk oranlar ile enjeksiyon zeltisi allar arasndaki iliki (CECW-EG, 1995)
1400
BR METRELK DELE GDEN ENJEKSYON (litre)
1200
1000
800
600 % 100 BOLUK 400 % 50 BOLUK % 40 BOLUK % 30 BOLUK 200 % 20 BOLUK % 10 BOLUK 0 0 0.25 0.50 0.75 1.00 1.25 1.50 1.75 2.00
ENJEKSYON YAYILIM ETK API (metre)
ekil 4.39: Enjeksiyon hacmi ve yzde boluk oranlar ile enjeksiyonun yaylm etki ap arasndaki iliki (CECW-EG, 1995)
H.ZKAN, 2006
108
BLM 5
5. ENJEKSYON UYGULAMA YNTEMLER
5.1. Alalan Kademe Yntemi Kuyu birinci kademe iin nceden belirlenen derinlie kadar delinir, delik enjeksiyon ncesi ykanr, su testi yaplr ve enjeksiyon ilemi basn altnda gerekletirilir. Bunu izleyerek imento henz katlamaya balarken delikteki imento erbeti ykanr ve ikinci kademe iin yukarda yaplan ilemler, kaya iindeki imento erbeti tamamen prizini aldktan sonra tekrarlanr. Her kademe iin kuyu derinletike basn artrlr. Bu yntem kademe enjeksiyonundan daha pahal olmakla beraber, yzeyden olacak szmalar en aza indirgeyecek bir sistem olduu iin tercih edilir. Bunun yannda her kademede uygulanan ilemin fazlal ve priz sresince bekleme durumu olduundan uzun zaman alan bir yntemdir (ekil 5.1). Bu yntem kuyuda yknt olabilecek ok atlakl ve taneli zeminlerde ve karstik boluklarn doldurulmasnda da kullanlr. Ancak yntemde, kademe enjeksiyonu bitirilince, kuyudaki imento erbetinin ykanmas yerine, priz yaptktan sonra yeniden delinmesi ve dier kademeye geilmesi eklinde deiiklik yaplmaktadr. Kademeli enjeksiyonda nceden belirlenen derinlie ulalmadan nce, delgi esnasnda, sondaj suyunun tamam veya % 70' den fazlasnn kamas halinde, sondaja ara verilerek bu ksmn enjeksiyonu yaplr ve tekrar sondaja devam edilir. ekil 5.1: Alalan kademe yntemi 5.2. Seri Enjeksiyon Yntemi Seri enjeksiyon yntemi salamlatrma (konsolidasyon) amal olarak ve s derinlikleri ieren uygulamalarda tercih edilir. lem sras alalan kademede olduu gibidir. Bu yntem dier enjeksiyon yntemlerine gre pahaldr. nk birden fazla kuyuya (510 adet) gereksinim bulunmaktadr (ekil 5.2).
ekil 5.2: Seri enjeksiyon yntemi
H.ZKAN,2006
109
5.3. Dolaml (Geri Dnl) Enjeksiyon Yntemi Bu yntem, geni atlakl zeminlerde ve karstik boluklarn doldurulmas iin kullanlr. Tp kullanmak suretiyle enjeksiyon kuyunun tabanna verilir. Fazlalk enjeksiyon kuyu dna ular ve buradan pompa yardmyla tekrar kuyuya iletilir. Geri dnn rahat salanabilmesi iin dier yntemlere gre daha geni apl delgi yaplmaldr. atlaklarn doldurulmas ileminde uygulanan basncn kontrolnn zor olmas bu yntemin olumsuzluudur. Bundan dolay yksek basn kullanmnn gereklilii ortaya kar. Enjeksiyonun srekli dolam sz konusu olduundan, enjeksiyon partikllerinin askda kalmas ve sedimantasyonun ve segregasyonun olumamas bu yntemin olumlu yanlar arasndadr (ekil 5.3).
DN BORUSU DN VANASI GD VANASI GD BORUSU BYPASS BORUSU MANOMETRE HAVA MOTORLARI
KONTROL VANASI MANOMETRE ENJEKSYON KUYU VANASI SONDAJ KUYUSU
KARITIRICI
DNL SSTEM
POMPA ERBET POMPASI EMME HORTUMU GD VANASI ENJEKSYON KUYU VANASI SONDAJ KUYUSU HAVA BORUSU HAVA IKI VANASI
ALKALAYICI
TEK BORU SSTEM
ekil 5.3: Dolaml (geri dnl) ve tek borulu enjeksiyon dzeni (ATM, 1970) 5.4. Ykselen Kademe Yntemi stenilen derinlikte enjeksiyon yapmaya olanak salayan bir yntemdir. Kuyu taban derinliine kadar delinir ve tka (paker) deliin istenilen derinliine tutturulur. Tka tutturulmadan nce kuyu ykanr. Temel kayadaki atlak ve eklemlerin kuyudaki st snrna tka tutturarak etkili bir enjeksiyon yaplabilir. (ekil 5.4). Bu yntemle aadan yukarya doru belirli aralklarla sistematik olarak tka tutturularak enjeksiyon yaplr. Tm delgi bittikten sonra enjeksiyon uygulamasna geildii iin bu yntemde zaman olduka ksalmaktadr. Daha ok geirimsizlik salama amacyla yaplan bir uygulamadr. ekil 5.4: Ykselen kademe yntemi
H.ZKAN, 2006
110
5.5. Alvyonda Enjeksiyon (Manetli Boru) Yntemi Trkiyede yaplan eitli baraj almalarnda, alvyon tabaka kalnlklar 10 40 m arasnda deimektedir. Snrl sayda olsa da 90 mye kadar inen alvyon sondaj yaplmtr (Kaskta, 1993). Alvyonda enjeksiyon almalarna balamadan nce kesinlikle deneme enjeksiyonu yaplmaldr. Ekenar gen teknii (bkz.Blm 7) alvyonlarda yaplacak deneme enjeksiyonu dizilimi iin uygundur. Alvyon enjeksiyonundan nce alan sondajlarn derinlii (alvyon kalnl + ana kayada en az 1 m olarak) ayarlanmaldr. stenilen derinlie kadar inildikten sonra enjeksiyon kuyusu basnl su ile ykanr ve aada verilen ilem srasna gre alvyonda enjeksiyon uygulamas manetli boru (sleeve pipe tube manchette) ile yaplr (ekil 5.5). A) Delgi ileminden sonra kuyuda ykntnn nlenmesi iin muhafaza borusu ya da delgi yntemine gre akma borusu kuyuda braklr ve dier tm delgi takmlar kuyudan dar alnr. Kullanlacak enjeksiyon tkac (paker) apna uygun, ucu aa tapa ile kapatlm manetli boru (ekil 5.6) kuyu tabanna kadar indirilir. Manetli boru yanna Koruma (muhafaza) grevi grecek olan imento erbetinin pompalanaca ve ap 25.4 mm (1 in) veya 38.1 mm (1 in) olan boru indirilir. Manetli boru genelde i ap 51 mm (2 in) ve d ap 60 mmlik su borularndan yaplmaktadr. Manetlerdeki delikler aras uzaklk 30-100 cm civarndadr. Manetlerde 6 -10 mm arasnda deien aplarda ve her manette 90 derece artmal olarak 2 er adet delik bulunmaktadr. deal manetler enjeksiyon basnc ile darya doru alr, fakat dardan ieriye doru almaz. Manetli boru zerindeki delikler alrken i yzeylerde meydana gelen apaklarn temizlenmesine dikkat edilmelidir. Tersi durumunda tka lastikleri ksa zamanda paralanabilir ve enjeksiyon erbeti manetli borudan geri gelir. B) Kuyu iine muhafaza erbeti pompalanr ve kuyunun muhafaza erbeti ile dolmas orannda bu boru ve muhafaza borusu kademeli olarak kuyudan ekilir. Bylece kuyunun duvar imento erbeti ile koruma altna alnm ve kuyuda sadece manetli boru braklm olur. Kuyuya pompalanan koruma amal imento erbetinin katlamas iin bir hafta kadar beklenir. Koruma erbetinin basn dayanm 45 kg/cm2den fazla olmamaldr. Koruma amal imento enjeksiyonu karm olarak % 10 -15 kil, % 10 - 20 portland imentosu ve % 80 kadar sudan olumaldr. Ancak uygulamalarda ok sk kullanlan koruma erbeti % 64 su + % 30 imento + % 6 kilden olumaktadr (Kaskta, 1993) C) Bir hafta sonunda manetli boru iine indirilen enjeksiyon takm yardmyla, nce yksek basn uygulama suretiyle donmu olan koruma erbetinden oluan tabaka atlatlr. Muhafaza borusu erbetinin atlatlmas ve krlmas 20-60 kg/cm2lik bir basn gerekmektedir. Daha sonra alvyon enjeksiyonu bu takm yardmyla istenilen basnlarla yaplr. Alvyon alanlarn enjeksiyonu genelde nce kuyu azna yakn 1-2 manetle ve daha sonra tabandaki bir manetle yaplr. Bundan sonra da enjeksiyonla aadan yukarya doru kademeler halinde yaplr. Asl enjeksiyon karm genellikle %20 kil, %20 imento, %60 suyu iermektedir (Kaskta, 1993).
Muhafaza erbetinin kuyu iine pompalama ilemi kn enjeksiyonu ya da zarf enjeksiyonu terimleri ile de anlmaktadr.
H.ZKAN,2006
111
1 veya 1 lik erbet Borusu
akma Borusu veya Koruma Borusu
Manetli Boru
Enjeksiyon Takm Koruma erbeti
Manetler
ALVYON
ift Lastikli Tka (Paker)
KAYA
Koruma erbetinin Delie Dklmesi
Aa Tapa
ekil 5.5: Alvyonda manetli boru ile enjeksiyon ilem sras (Kaskta, 1993)
Enjeksiyon Borusu
Tka (Paker) Manetli Boru Koruma erbeti
Dar Doru Alan Manet Delikli Enjeksiyon Kademe Borusu
Kuyu Duvar
ekil 5.6: Manetli boru tka sistemi (Sjstrm ,1982 ve Weaver, 1991den)
H.ZKAN, 2006
112
Kullanlacak imento erbetinin deerleri, deneme enjeksiyonunda elde edilen verilere gre ve laboratuar deneyleri ile belirlenir. Karmn abuk katlamas istendii durumlarda, karm iine genellikle % 1-2 kalsiyum klorr veya benzeri kimyasal maddeler katlmaktadr. Her enjeksiyon kademesinde manetten enjekte edilecek erbet hacminin daha nce laboratuar deneyler ile hesaplanmasnda yarar vardr. Enjeksiyon takmnda iki tka arasndaki uzunluk, maneti tam ortalayacak ekilde sabitlenmelidir. nk muhafaza imentosunun atlatlmas ve enjeksiyonun gereklemesi ancak bu durumda baarl olur. Enjekte edilecek kademelerde ok ince kum tanecikleri bulunuyor ise o zaman erbete %3 sodyum karbonat katlmaldr. Her trl alvyon sondajlarnda kullanlan akma ve muhafaza borular ile dier tehizatlarn her hangi bir sebeple greslenerek kullanlmasna hibir ekilde izin verilmemelidir. Enjeksiyonlarda baar, kuyuya enjekte edilen erbet miktar ile llmez. Enjeksiyonun yaylm etki uzakl basnca baldr. Dk basnlarla yaplan enjeksiyonlarda kuyuya yakn olan boluklar hemen tkanabilir ve istenilen sonu elde edilemez. Ancak alvyon ieriinde yatay tabakalar bulunuyorsa yaylm etki apn gereksiz ekilde artrmamak iin basn, dk tutulmaldr. 5.6. Silikat Enjeksiyonu Yntemleri ki zelti Yntemi
Klasik sodyum silikat enjeksiyonudur ve iki ksmda uygulanr. Joosten yntemi (1925) denilen bu yntemde, zemine nce sodyum-silikat ve arkasndan genellikle kalsiyum klorit zeltisi enjekte edilmektedir. Joosten yntemi sonucunda yksek dayanmal ve yksek oranda geirimsizlik salanmaktadr. Bu yntemde zelti ok abuk jel haline gelmektedir. Ancak yntemin avantajlarnn yan sra, eitli dezavantajlar da vardr. Bunlar ; Sk aralkl enjeksiyon delgileri olmaldr. ki zeltinin her zaman birbirine tam olarak karmas salanmayabilir. Yntemin uygulan yavatr, uzun zaman alr.
Tek zelti Yntemi
Tek zelti yntemi, silikat jel haline getiren tepkime salayclarla sodyum silikat karmnn enjeksiyonudur. Bu yntem jelleme zamannn uzatlmasna dayanmaktadr. Yntemin bir avantaj da uzun zamanda jelleme olduundan dolay dzgn ve dzenli jel yapsna sahip olmasdr. Tek zelti ynteminde, formamit, sodyum alminat ve sodyum silikatn karmnn kullanlmas alagelinmitir. Karmdaki formamit sodyum silikatn jellemesine neden olur, sodyum alminat ise jellemeyi hzlandrr (CECW-EG, 1995).
H.ZKAN,2006
113
BLM 6
6. ENJEKSYON BASINLARI
Enjeksiyon uygulamalarnda kullanlacak karmn miktar ve karma uygulanacak basn iin 3 aama bulunmaktadr (Kleinsorge, 1962). Doldurma olarak deerlendirilen uygulamann ilk aamasnda, enjeksiyon delii ve evresindeki boluklar karm ile dolmaya balar. Devaml doldurmann sonucunda basn yava yava artmaya balar ve bu aama iin zaman greceli olarak ksadr. kinci aamada basncn daha fazla artmasyla karm zerine etkisi fazlalar ve karm skarak boluklardan taarak yark ve atlaklarn iine dolar. Younlama (condensation) diye nitelendirilen bu aama ilk aamaya oranla daha uzun zaman alr ve enjekte edilen karm miktar daha azdr. nc aamada ise enjekte edilebilecek boyuttaki boluklarn dolmasyla basn daha da artar. Fakat harcanan karm miktar normal olarak sfra kadar iner. Bu aamaya ref aamas denir. Bu aamada geen zaman, daha ok karmn durayl olmas ve katlamas iin geen zaman belirler.
Enjeksiyon almalarnda olabilen en yksek basnlarn uygulanmas amalanmaldr. nk enjeksiyon karmnn daha geni alanlara yaylmas istenir. Rigny (1974) yksek enjeksiyon basnlarnn kullanlmasnn nedenlerini aadaki gibi aklamaktadr (Weaver, 1991). Enjeksiyon uygulamas boyunca, basn kaya ierisindeki atlaklarn almasna neden olur ve imento tanecikleri atlak duvarlarna svanmaya balar. Basncn azaltlmas durumunda alan atlaklar yeniden kapanr ve enjeksiyon karmndaki imento tanecikleri ile atlak duvarlar arasnda ok zayf yapma olur. Yksek enjeksiyon basnc altnda enjeksiyon daha ilerlere ulaabilir. Bu durumda daha fazla aklk birbirine balanarak, daha salam ve dayankl bir yap ortaya kar. atlaklar enjeksiyon gereci ile dolduunda, basncn artrlmas ile gerecin sklamas ve kafes eklinde rgl hale gelmesi salanr. Bu durum ise geirimlilii azaltaca gibi kayacn daha dayankl hale gelmesine neden olur. Yksek basnlar altnda yaplan enjeksiyon uygulamas srasnda enjeksiyon karm ierisindeki su dar atlr ve dayanm yksek bir karm elde edilmi olur. Bylece atlak duvarlar ile karm arasnda dayankl yapma salanr.
Ancak yksek basnlarn temele zarar verebilme sakncas bulunduu durumlarda, yksek basn uygulamas yaplmamaldr. Ayrca enjeksiyon uygulamalarnda ar basn kullanm, kaya iinde atlaklarn meydana gelmesine, temelde kabarmalara (kaldrmalara) veya kaya iinde zayf blgede ii dolu bitiik atlaklarn yarklarn ykanmasna neden olabildiinden, kayalarn fiziksel zellikleri olumsuz ynde etkilenebilir. akl younluklu alvyon iinde alan
H.ZKAN, 2006
114
enjeksiyon delgilerinde, 1.4 bar zerindeki basnlarda Swiger (1962) tarafndan yaplan almada, alvyonun yzeyden yaklak 5 cm kabard belirlenmitir (Albayrak ve Bozkurt 1977). Kayalarda enjeksiyon al oran byk lde enjeksiyon basnc ile ynetilir. ll basnlar, elastik olarak atlaklar geniletir ve olas kk miktarda duraan atlaklar oluturabilir. Bu durum enjeksiyonun kaya bnyesine sokulumunu kolaylatrr. Buna ramen ar basnlar, kaya ierisinde hidrolik krklar (hydro-fractures) oluturabilir. Eer bu olay kontrol edilmezse, enjeksiyon programnda aksamalar ortaya kabilecektir. Andrma kuralnda belirtilen durumu salayabilecek gvenli enjeksiyon basnc yaklak 1 metre derinlik bana 23 kPa (1 psi/ft 0.23 kg/cm2/m) olarak alnmaktadr. atlak enjeksiyonlar iin seilen basn deeri enjeksiyon yaplma hzna ve kayan yapsna zarar vermeyecek ekilde olmaldr. Enjeksiyon almalarnda uygulanacak basn deerinin belirlenmesi ilk olarak Amerikada Baparmak Kural The Rule of Thumb olarak isimlendirilen kuralla belirlenmitir (Kleinsorge, 1962 ve Weaver, 1991) . Bu kuralda ama derine doru artarak her bir feet (30.48 cm) rt kalnlna karlk 1 psi basn uygulanmasdr (1 libre/in2 = 1 psi = 0.07 kg/cm2 ve 1psi/feet = 23 kPa/m). Bu kuralda sadece rt kalnlnn derinlii, basn zerinde etkilidir. Deiik kayalarn dier fiziksel zellikleri (krk atlak, tabakalanma durumlar, basnca dayanm vb. faktrler) etkin olmadndan bu kurala nedensizlik kural demek daha doru olacaktr. Ayn kural Avrupa lkelerinde enjeksiyon yaplan derinliin her metresine 1 kg/cm2 yaklak 1 bar basn uygulamas eklindedir (Weaver, 1991). Greager, W.P, Justin,J.D, ve Hinds, Jnin 1944 ylndaki Engineering For Dams isimli almalarnda kayalarn zelliklerine gre 3 ayr basn eitlii verilmilerdir. (Kleinsorge, 1962, Albayrak ve Bozkurt 1972). Bu eitlikler; A Masif kaya iin,
h 3 h p = h + 1.33 h 100 + 20
B Salam, tabakal kaya iin,

h h p = h + 1.33 h 900 + 20
C st ksmlar enjekte edilmi salam, tabakal kaya iin,

h 3 h dir. p = h + 1.33 h 400 + 40
Burada; p = 1 in kareye libre olarak uygulanan basn (psi) h = Yzeyden itibaren enjeksiyon yaplan derinlik (feet)dir. ekil 6.1de yukarda deinilen eitliklere gre birimler metrik sisteme evrilerek metre bana kg/cm2 cinsinden uygulanan basn grafii ile ekil 6.2de sve enjeksiyon uygulamalarnda kullanlan pratik enjeksiyon basnlarn grafikleri verilmitir.
H.ZKAN,2006
115
100 90 80 70
Ba parmak kural
Salam tabakal kaya Masif kaya
Derinlik (h) - (m)
60 50 40 30 20 10 0 1 10 100 1000 st ksmlar enjekte edilmi salam tabakal kaya
Basn (P) ( kg/cm2)
ekil 6.1: Pratik Amerikan enjeksiyon basnlar
Basn (Bar)
0 0 yi Kaya Ba parmak kural ( 1 Bar/ 1metre) 2 4 6 8 10
10
Derinlik (m)
Normal Kaya
20
Zayf Kaya
Ba parmak kural (1psi/ 1feet) ok Zayf Kaya 30
ekil 6.2: Pratik sve enjeksiyon basnlar (Weaver, 1991)
H.ZKAN, 2006
116
Lombardi (1985) uygulanan enjeksiyon basnc ile enjeksiyon etki ap arasnda aadaki eitlii vermitir (Weaver, 1991).
R max =
Burada;
Pmax t C
Rmax = En byk enjeksiyon etki ap Pmax = En yksek enjeksiyon basnc t = atlak aklnn yars C = Kohezyondur.
Trkiyede barajlarda enjeksiyon konusunda en etkin uygulayc kurulu DS Genel Mdrlnn hazrlad Sondaj ve Enjeksiyon Teknik artnamesi (1987)ye gre baraj yerinde perde, salamlatrma (konsolidasyon - kapak) ve kontak enjeksiyonu uygulamalar iin aadaki basnlar verilmitir. Perde enjeksiyon basnlar: PT = (0.33).H
Efektif Basn (kg/cm2),
Salamlatrma (kapak) enjeksiyon basnlar: PT = (0.23).H ve
Salamlatrma (tnelde konsolidasyon) enjeksiyon basnc: PT = 2 + (0.33).H
Kontak enjeksiyon basnc: PT = 2 olarak verilmektedir.
Burada, H (metre) = enjeksiyon yaplan kademenin orta noktasndan, enjeksiyonu yaplan kuyunun azna kadar olan uzaklktr. ekil 6.3de DSnin verdii enjeksiyon basnlarnn derinlikle deiimi verilmitir.
H.ZKAN,2006
117
50 45 40
Basn P (kg/cm2)
35 30 25 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50
PT = 0.33.H
PT = 0.23.H
60
70
80
90
100
110
120
130 140
150
Derinlik - H (m)
ekil 6.3: DS (1987)e gre enjeksiyon basnlarnn derinlikle deiimi Bir delik veya delik kademesinin enjeksiyonuna son verebilmek iin manometrede okunacak ref basnc (karmn enjekte edilemedii, kuyunun doyduu andaki basn), deliin yukar ynde (enjeksiyon galerisinde veya tnelde) veya aa ynde alna baklarak erbet stununun hidrostatik basncn enjeksiyon basncna eklemekle veya karmakla bulunur. Yukar ynde dik ve yukar ynde al deliklerde;
Pm = PT + W
Aa ynde dik ve aa ynde al deliklerde;
L cos 10
Pm = PT - W
Burada ;
L cos dir. 10
PT = Enjeksiyon basnc (Efektif basn) (kg/cm2) Pm = Manometre basnc (kg/cm2) L = Enjekte edilecek kademe ortasndan delik ba manometresine kadar olan uzaklk (m). a = Deliin deyle yapt adr. Bu deer dey deliklerde sfr olacandan cosa = 1 eit olur ki sonuca etkisi olmaz. Eer delik yatay olarak almsa, cosa = 0 olacandan PT = Pm olur. W = Enjeksiyon erbetinin zgl arl (gr/cm3)
H.ZKAN, 2006
118
6.1. Hidrolik Krlma Yntemi ile Enjeksiyon Basncnn Belirlenmesi Yukarda deinildii gibi gvenli enjeksiyon basnlarn belirlemek iin deneysel bir takm eitliklerin ve varsaymlarn kullanlmasnn yan sra, yerinde yaplacak deneyle de bu basnlara yaklam salanabilir. Hidrolik krlma yntemi denilen bu uygulamann temeli, svlarn (su, enjeksiyon karm) kaya ktlesi iine artan basnlarla enjekte edilerek, kaya ktlesi iinde bir krk oluturmaktr (ekil 6.4). lm yaplmas istenilen yere kadar uygun apta bir aratrma kuyusu alr ve basnl su deneylerinde olduu gibi deney kademesi tka (paker) ile donatlr. Daha sonra bu kademeye krk oluuncaya kadar giderek artan basnlar ile su veya enjeksiyon baslr. Hidrolik krlma annda basn deerinde ani bir d, sv alnda byk ve ani bir art gzlenir. Krlma anndan bir nceki en yksek basn deeri o kademe iin en fazla basn deeridir. Oluturulan krktaki basn, kra dik yndeki gerilime (minimum asal gerilim) eittir (DS, 1985). Zamana kar basn ve enjekte edilen svnn davran ekil 6.4de verilmitir.
BASIN ALTINDA SU VEYA ENJEKSYON HDROLK KIRILMA ANI Enjeksiyon svs basnc
Enjeksiyon svs ak
Hidrolik krk Deney kademesi
ZAMAN
ekil 6.4: Hidrolik krlma deneyi ve tipik basn, ak, zaman ilikisi (DS,1985) Hidrolik krk oluturma yntemi , ilk olarak petrol kuyularnda uygulanm ve gelitirilmitir. Kuyu iine yksek basnlar altnda enjekte edilen svlarn oluturduu hidrolik krklar, kuyunun ald kaya ortamnn etkin permeabilite deerini artrd iin, kuyudan yaplacak olan petrol retiminin yksek verimli olmasn salamaktadr. Daha sonraki yllarda hidrolik krlma anndaki basncn, enjeksiyon almalarnda en fazla basn deerinin belirlenmesi iin kullanlabilirlii aratrlmtr. Aada basnl su enjekte edilmek suretiyle hidrolik krlmann teorik anlatm verilmitir.
H.ZKAN,2006
119
zotropik ortamlarda hidrolik krlma
Krlan gerecin davran Coulomb-Mohr tarafndan gerekletirilen efektif gerilimlerin krlma miktarlar snrlarna (dairelerine) baldr (Albayrak ve Bozkurt 1977).
s 1' + s 3'
2
Burada ;
sin f =
s 1' - s 3'
2
- c ' cos f
s1 = Byk asal gerilme, s3 = Kk asal gerilme, f = sel srtnme as, c = Kohezyondur.
Bu aklamalarda dey kuvvet asal gerilme gibi ele alnabilir. Deney kuyusunun varl kaya iindeki gerilimler zerinde yok saylabilecek kadar azdr. Ortama nfuz edebilen sv (rnein su) enjekte edilerek, kuyu iindeki basnc artrmakla, kuyu evresindeki toplam basnlar doal olarak art gsterir. Art gsteren toplam basnlarn atlak zerinde etkisi, boluk basncnn artmas nedeni ile efektif gerilimlerin azalmasna gre karlatrldnda kk olduu dnlr. Basit olarak bunu henz gereklememi atlak blgesindeki boluk basncnn, kuyu iinde llen enjeksiyon basncna eit olduu dnld durumda dey kuvvet, byk asal gerilimdir. Enjeksiyondan nce efektif gerilimler aadaki gibi olacaktr.
s1 = (g.h) (gw . hw) s3 = K. s1 = K.(g.h - gw . hw)

Burada;
g = Yeraltsuyunun stnde yer alan kayann younluu, h = Yeraltsuyunun stnde yer alan kayann ykseklii, gw = Suyun younluu, hw = Yeraltsuyunun dzeyi ile deney kademesi ortas arasndaki ykseklik, K = Asal gerilmeler arasndaki orandr.
Eer deney yeraltsuyu zerinde yaplrsa suyun boluk suyunun etkisi olmayacandan eitlikler;
s1 = (g.h)
s3 = K. s1 = K.(g.h)
eklinde olacaktr.
Asal gerilmeler arasndaki oran (K) 1 veya 1 den kk alnr. Kuyudaki enjeksiyon basncnn, hidrolik krlma anndaki enjeksiyon basncna ulaabilmek iin (Pe)ye kadar artrlmas, efektif gerilmeleri (Pe) basnc kadar eit oranlarda azaltr. Bu durumda eitlikler;
s1 = (g.h) (gw . hw) Pe
s3 = K. s1 = K.(g.h gw . hw) Pe olacaktr.

Bu eitlikleri ilk eitlikte yerlerine koyarak;
Pe =
(g h - g w hw ) (1 + K ) (g h - g w hw ) (1 - K )
2 2 sin f
- c ' cos f
elde edilen eitlik, sonu olarak hidrolik krlma annda etkin basncn bulunmasn salar.
H.ZKAN, 2006
120
Eer en byk asal gerilme yatay ise, krlma annda asal gerilmeler;
s1 = K . (g. h gw . hw) Pe
s3 = (g.h gw . hw) Pe olacaktr.

Bu durumda asal gerilmeler arasndaki oran (K) 1 veya 1 den byktr. Hidrolik krlma anndaki enjeksiyon basnc;
Pe =
(g h - g w hw ) (1 + K ) (g h - g w ) (K - 1)
2 2 sin f
- c ' cos f
olur.
Yukarda eitlikleri verilen hidrolik krlma oluum mekanizmas ekil 6.5de verilmitir. ekilde yerel gerilimlerle verilen efektif gerilme dairesi, boluk basncnn artrlmas ile krlma izgisine teet oluncaya kadar hareket eder ve krlma meydana gelir. Eer en byk asal gerilme dikey ynde etki ederse, krlmalarn bir eksenli skma dayanm deneylerinde olduu gibi dikey eksene doru eilmeleri beklenebilir. Tersi olarak, eer en byk asal gerilme yatayda etki ediyorsa, krlmalar yataya doru eimli olurlar (Albayrak ve Bozkurt,1977).
t Kesme Gerilmesi
f Mohr Krlma Erisi
s1 - g.h.hw - Pe s1 - g.h.hw s1
s Normal Gerilme
ekil 6.5: Hidrolik krlma mekanizmasnn Mohr diyagramnda gsterimi Eer yerel gerilimler ve su basnc ile kesme kuvveti parametreleri bilinirse (Pe) en fazla enjeksiyon basnlar tahmin edilebilir. Dier basnlara gre boru ve dier ekipmanlardaki srtnme kuvvetleri gz ard edilirse, kuyu bandaki manometreden ukunmas gereken kritik enjeksiyon basnc; P = Pe + (gw . hw) olur.
Kesme kuvvetleri sabit kalarak, yukardaki (Pe) enjeksiyon basnlarnn derinlikle art grlebilir. Bu eitlikler daha nce deinildii gibi enjeksiyon almalarnda uygulanacak basn deerinin belirlenmesinde kullanlan Baparmak Kural The Rule of Thumb olarak isimlendirilen kuraln (her bir feet = 30.48 cm rt kalnlna karlk 1 psi = 0.07 kg/cm2 basn uygulanmas) asal gerilim orannn 1 olduu ve ekme gerilmeleri olmayan kayalara uygulandn aklamaktadr.
H.ZKAN,2006
121
zotropik olmayan ortamlarda hidrolik krlma
Yukardaki zmlemelerin, zayf tabakal kayalara uygulanmas uygun deildir. Sedimanter kayalar genellikle tabakalar boyunca zayftrlar ve hidrolik krlma bu yzeylerde olur. Jaeger (1962) tarafndan bu zayflk yzeyi olan kayalar iin efektif gerilmelerle aklanan CoulombMohr kriterini aadaki gibi vermitir (Albayrak ve Bozkurt,1977).
s 1' [sin (2b + f ) - sin f ] - s 3' [sin (2 b + f ) + sin f ] = 2c ' cot f

Burada, (b) zayf yzey ile en byk asal gerilme yn arasndaki adr. Eer zayf yzey yataysa ve en byk asal gerilme rt tabakas basncna eit ise (b) = 900dir ve asal gerilimler arasndaki (K) oran = 1 alnrsa, bu durumda eitlik; - s1 = c . cot f Hidrolik krlma annda; olur. ve de
s1 = (g. h gw . hw) Pe
P = Pe + ( gw . hw) = (g. h) + c . cot f kuyu bandan okunacak manometre basnc;
P c' = 1+ cot f g h g h
olur.
En kk asal gerilme rt tabakasnn basncna eit olmas halinde (b) = 00dir ve bu durumda da en son eitlik elde edilebilir. Eer yatay yzeyler etken zayflk yzeyleri ise ve bu yzeyler boyunca kesme gerilme parametreleri biliniyorsa, bu son eitlikten izin verilebilir en yksek enjeksiyon basnc bulunabilir. Baldenhead Barajnda (Northyorkshire - A.B.D) enjeksiyon basnlarnn belirlenmesi iin izelge 6.1de verilen deerlerin elde edildii hidrolik krlma deneyleri yaplmtr. Yaplan deneyler srasnda kayt edilen veriler yardmyla oluturulan hidrolik krlma erileri, rnek olmas amac ile aada verilmitir (ekil 6.6). Bu barajda deney yaplan alanda jeolojik olarak Karbonifer yal eyller bulunmaktadr. Kuyu ksm ksm delinirken, ift lastikli tka (paker) sistemi ile 5 ayr derinlikteki kademelerde bu deney uygulanmtr. izelge 6.1: Baldenhead Baraj hidrolik krlma deneyleri verileri (Albayrak ve Bozkurt 1977)
Kuyu Alt lastiin derinlii (m) derinlii (m) 13.7 21.0 27.6 31.1 32.9 12.2 19.8 26.2 29.5 31.4 Krlma annda enjeksiyon basnlar (kg/cm2) (P) 1 2 3 4 5 6.10 6.95 14.32 8.49 8.56 (Pe) 4.63 4.35 10.88 4.42 4.42 (P/gh)
Deney yerinde kayacn younluu 3 g = 2.30 gr/cm alnmtr.
Deney No
2.2 1.5 2.4 1.2 1.2
H.ZKAN, 2006
122
Enjeksiyon miktar - litre/saniye
0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 Deney no :1 Tkacn alt 12.2 mde
4 dakika enjeksiyondan sonra 0.94 litre/saniyeye giden akm
0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 Krlmadan sonra azalan basn Deney no :2 Tkacn alt 19.8 mde
2 dakika enjeksiyondan sonra
3 4 2 Basn (Pe) kg/cm
0.6 Enjeksiyon miktar - litre/saniye 0.5 0.4 0.3 0.2 Tkatan geri dnem akm 0.1 0 Deney no :3 Tkacn alt 26.2 mde Krlmadan sonra basn salanamamas durumu
10
2
Basn (Pe) kg/cm ok hzl akm art 6 dakika enjeksiyondan sonra 0.93 litre/saniyeye giden akm Deney no :5 Tkacn alt 31.4 mde
0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 Deney no :4 Tkacn alt 29.5 mde
0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0
ekil 6.6: Baldenhead barajnda yaplan hidrolik krlma deneyleri basn-akm grafikleri (Albayrak ve Bozkurt 1977den dzenlenmitir) 6.2. Alvyonda Enjeksiyon Basnc Alvyon enjeksiyonunda baar, dier tm enjeksiyon uygulama alanlarnda olduu gibi, kuyuya enjekte edilen karmn miktar ile llemez. nemli olan, uygun gerelerin, uygun basnlar altnda ve uygun ekipmanlar kullanlarak enjekte edilerek, salamlatrma ve/veya geirimsizlik asndan istenilen baar ltlerini salamaktadr. Alvyon enjeksiyonlarnda uygulanacak basncn deneme enjeksiyonlar yoluyla belirlenmesi en doru yoldur. Ancak gerek mali analiz yapmak ve gerekse kullanlan gere miktarlarnn nceden salanabilmesi iin aadaki eitlik ile bir yaklamda bulunabilir (Kaskta, 1993).
H.ZKAN,2006
123
P - Po =
Burada ; P = Enjeksiyon basnc (kg/cm2)
Q wv r 2 p k v0 e r0
P0 = Yeraltsuyu dzeyi (m) (basnca evirmek iin 10.33 ile arplr - kg/cm2) Q = Enjekte edilen karm (erbet) debisi (litre/saniye) w = Karmn younluu (gr/cm3) v = Karmn viskozitesi (poise -puaz) v0 = Suyun viskozitesi (poise) e = Enjeksiyon yaplan kademenin boyu (cm) r0 = Enjeksiyon delii yar ap (cm) r = Enjeksiyon yaylm etki (nfuz etme) yar ap (cm) k = permeabilite katsays (cm/s)dir. 6.3. Basn Deformasyonlarn Kontrol
Zemine ankrajlanm elik borular Kadranl lm aleti elik ubuk veya boru
Yzey
Yzey koruma borusu
D koruma borusu
Boru sabitleme enjeksiyonu
Yaklak 3 m
zerinde yap bulunan zeminin iyiletirme almalarnda enjeksiyon yntemleri kullanlyorsa, zemin mekanii lm teknikleri kullanlarak kontroll enjeksiyon almas yaplmaldr. Yksek basnlarda enjeksiyon yaplan ortamn yzeye doru kalkmamas istenir. Bu ekilde bir durumun varl sz konusu ise ekil 6.7de verilen ekstansometre dzenei kullanlarak enjeksiyon yaplan ortamda zeminin veya kayann ykselmesi kontrol edilebilir. Ekstansometrelerdeki kadranl lm aletlerinin duyarll 0.001mmye kadar olabilmektedir. Daha nceden belirlenen ykselme deeri aldnda, enjeksiyona ara verilir yada enjeksiyon basnc drlr. Ektansometreler mekanik olabilecei gibi, sesli veya kl uyarc sistemler de ierebilir.
Yaklak 1m ankraj enjeksiyonu
ekil 6.7: Mekanik ekstansometre (Weaver,1991)
H.ZKAN, 2006
124
BLM 7
7. BARAJLARDA ENJEKSYON DELGLER VE DZGLER
7.1. Genel Bilgiler Baraj temelindeki deformasyonlarn en aza indilmesi, gvdenin kaymaya kar direncinin artrlmas, gvde ile temel dzlemi civarndaki geirimsizliin salanmas, temel altndaki blgede zemin gerecinin szmalar dolaysyla ykanmasnn nlenmesi ve yamalarn durayllnn artrlmas amacyla yaplan perde ve salamlatrma enjeksiyonlarnn konumlar baraj tipine gre farkllk gsterir (ekil 7.1).
AKI YUKARISI
AKI AAISI
Perde Enjeksiyonu
Salamlatrma Enjeksiyonu
DOLGU BARAJ ENJEKSYONLARI
50 m derinliinde birincil perde enjeksiyonu (ak yukardan - eimli)
Beton Plakalar Beton Yastk 50 m derinliinde ikincil perde enjeksiyonu (galeriden - eimli) Salamlatrma Enjeksiyonu Perde Enjeksiyonu N YZ BETON KAPLAMALI BARAJ ENJEKSYONLARI Salamlatrma Enjeksiyonu (Gvde altnda 3mx3m karelaj, 12 m derinlik) 50 m derinliinde birincil perde enjeksiyonu (galeriden - dey) BETON KEMER BARAJ (GKEKAYA BARAJI) ENJEKSYONLARI
ekil 7.1: Baraj tipine gre enjeksiyon delgileri konumlar (Tolun,1995) Dolgu tipi barajlarda, baraj gvde dolgusunun alvyon veya benzeri zeminlere oturduu durumlarda enjeksiyon ncesinde, zemin dzeltilerek titreimli silindirlerle ile sktrlr ve enjeksiyon almasna geilir. Eer dolgu baraj kaya temele oturacaksa, gevek ve ayrm gereler kaldrlr, gerekli grlmesi durumunda bu kaldrlan gerelerin yerine beton doldurulur ve alan temizlenerek enjeksiyon almasna geirilir. Salamlatrma enjeksiyonlar, geirimsiz ekirdek altnda gerekli grlen aralklardaki delgilerden uygun basnlar altnda yaplr. Genellikle dolgu barajlarda enjeksiyon perdesi ekseni ile baraj ekseni ayndr. Yani perde enjeksiyon delgilerinin ekseni, barajn tam ortasndan geer.
H.ZKAN,2006
125
Beton arlk, beton kemer, silindirle sktrlm kat dolgu, silindirle sktrlm beton tipi barajlarda, ak yukarya yakn gvde iindeki galerilerden perde enjeksiyonu yaplr. n yz geirimsiz rt kaplamal (beton, membran vb. kaplamal) barajlarda ise enjeksiyon perdesi, ak yukar ev eteindeki plinth ad verilen yastk betonu altnda oluturulur. Beton tipi baraj temellerinde en son kaz snrnn 0.50 m stne kadar kaz iin patlatma yaplmas, geri kalan kaznn dier yntemlerle tamamlanmas gibi bir kstlama olmasna ramen, temel kayas patlatmalardan zarar grr. Bu nedenle temel kayann fiziksel zellikleri ve patlatmalardan grd zarara gre kabul edilen bir karelaja uyularak, delikler alr ve salamlatrma enjeksiyonlar yaplr Ayn zamanda beton barajlarda betonun yasland kaya evlerinde de yukardaki nedenlerden dolay salamlatrma enjeksiyonu yaplr (Tolun, 1995). 7.2. Perde Delgileri Perde enjeksiyonlarnn ilk amac, temelin geirimsizliini ve buna bal olarak ayn zamanda temelin salamlatrlmasn salamaktr. 7.2.1. Perde Delgilerinin Derinliinin Belirlenmesi Blm 2de deinildii zere basnl su basma ve basnsz su basma (szma - permeabilite) deneylerinden elde edilen veriler ile kayalarn geirimlilik snflamas yaplr. Bu snflamalarn snr deerleri enjeksiyon delgilerinin boylarnn ne kadar uzunlukta olaca konusunda bilgi verir. Enjeksiyon yaplacak yerde, geirimli zellikteki birimleri, bu birimlerin altndaki geirimsiz birimlere perde enjeksiyonu ile balamak en ok istenilen durumdur. Ancak bu balanty salama olana bulunmaz ise (geirimsiz birim ok derinlerde olabilir), bu durumda enjeksiyon perdesi askda kalacak ekilde oluturulur. Bylelikle perde enjeksiyonu taban ile geirimsiz birimlerin zerinde kalan geirimli ve yar geirimli birimlerden olabilecek su kaaklarnn ektisinin azaltlmas iin szma boyu uzatlm olur. Enjeksiyon perdelerinin boylarn belirleyecek kesin lt olmamakla birlikte USBR (United States, Bureau of Reclamation) tarafndan nerilen gzlemsel yntem bulunmaktadr (ekerciolu, 1998). Bu ynteme gre enjeksiyon perdesi boyunun belirlenmesi iin, jeolojik birimlerin geirimlilik deerlerine gre uygun eitlikten biri seilerek hesaplama yaplr (ekil 7.2). Hesap yntemi ile bulunan perde enjeksiyonun delgi boylar, deneme enjeksiyonlarnn deerlendirilme sonularna gre ksaltlp, uzatabilinir. 7.2.2. Enjeksiyon Delgi Aralklarnn ve Dizgilerinin Belirlenmesi Perde enjeksiyon delgileri ve sonrasnda enjeksiyonlarnn yaplma sistemi ano diye adlandrlan belirli aralklarda yaplr. Bir anonun delgi enjeksiyon uygulamalar bitirilince dier anoda ilemlere geirilir. Ano uzunluu yatayda 61224 m uzunluunda, kuyu aralklar 1.5 3 metre alnabilir. Ano uzunluunun ve buna balantl olarak delik aralklarnn belirlenmesi iin enjeksiyon yaplacak alannn genel zelliklerini (krk atlak, boluk durumlarn v.b) kk lekte yanstan bir yer seilerek deneme enjeksiyonlar yaplr. Deneme enjeksiyonlarnn deerlendirilmesi ile uygun ano sistemi ve delik aralklar belirlenir. Ayrca bu aralklar belirlemek iin enjeksiyon trnn yaylm yeteneini, imento enjeksiyondaki tanecik boyutlar ile krk atlak aralklarn v.b. dikkate almak gerekir.
H.ZKAN, 2006
126
LUGEON DEER
ok Geirimli
25< 25 Yar Geirimli 10
-4
Geirimli 5
Az Geirimli 1
Geirimsiz 1>
ok Geirimli 10 <
-2
Geirimli 10
-3
Az Geirimli 10
-5
Geirimsiz 10
-6
10 >
-6
HDROLK LETKENLK/ PERMEABLTE ( cm/s) 3 2 1
h =
2 h+c 3
C = 23 m
h =
1 h+c 2
C = 7.5 m
1 h = h + c 3
h : Enjeksiyon delii derinlii ( m ) h : Delik kotu ile max. su seviyesi mesafesi ( m ) c : 23 7.5 m arasnda deien katsay
ekil 7.2: Geirimlilie bal olarak enjeksiyon delii derinlii belirlenmesi (ekeriolu,1998den uyarlanmtr) 7.2.2.1. Deneme Enjeksiyonlar Ano uzunluunun ve buna bal olarak delik aralklarnn belirlenmesi iin, daralan aralk ve ekenar gen teknikleri, en sk kullanlan deneme enjeksiyonu trleridir. Deneme enjeksiyonlarnda, enjeksiyonu tamamlanan gruplarda (birincil ikincil - ncl grup gibi) enjeksiyon katlama (priz) zamanna kadar beklemek gereklidir. eitli oranlarda hazrlanan karmlarn enjeksiyon katlama zaman laboratuvar ortamnda kolaylkla belirlenebilir. Deneme enjeksiyonlarnda basnlar Blm 6da anlatld gibi, enjeksiyon karm oranlar ise Blm 4.1.2de olduu gibi dzenlenir. 7.2.2.1.1. Dorusal Sra Teknii a Tek sra daralan aralk enjeksiyon dizgisi Konu anlatm srasnda rnek olarak yatayda 24 m uzunluunda ano alndnda, tek sra daralan aralk enjeksiyon dizgisi tekniinde (ekil 7.3), Ano balarnda bulunan A ile belirtilen birincil kuyular daha nceden belirlenen derinlikte (Blm 7.1.1) srasyla alr, almalarn izleyen aamada su deneyleri yaplr ve enjeksiyonlar tamamlanr ve enjeksiyon katlama zaman kadar beklenir.
H.ZKAN,2006
127
3m 6m
3m 12 m
3m 6m
3m
3m 6m
3m 12 m
3m 6m
3m
24 m
2 C C
6 Kontrol Kuyusu Kontrol Kuyusu
ekil 7.3: Tek sra daralan aralk enjeksiyon dizgisi Daha sonra A kuyularnda yaplan enjeksiyonun baarsn denetlemek iin B simgesiyle gsterilen ikincil kuyu alr ve su deneyleri yaplr ve baar ltleri belirlenir. Baarl olunmam ise B kuyusunun enjeksiyonu tamamlanr. Bylece 24m uzunluundaki ano 12 mye daraltlm olur. B kuyusunda istenilen enjeksiyon baar ltn denetleme iin A ve B kuyularnn aralarna girerek C ncl kuyular alr ve ilemler tekrarlanarak ano 6 mye daraltlr. C kuyularnda istenilen enjeksiyon baar ltn denetlemek iin de D drdncl kuyular alr ve enjeksiyonlar tamamlanr. D kuyularnn enjeksiyon ileminden sonra anodaki tm kuyular veya perde enjeksiyonu kuyularnn derinliklerine bal olarak birden fazlasn kesecek ekilde deyle (a) as kadar eimli, karotlu kontrol kuyusu alr. Su testleri sonrasnda, bu aamada enjeksiyon baarl olmu ise, 3 m aralklarla daralan teknik ile 24 m uzunluunda, nceden belirlenen derinlikte enjeksiyon perdesi oluturulur. Kontrol
H.ZKAN, 2006
128
delgilerinin saysn ve asn, enjeksiyon perdesinin derinlii belirler. Perde enjeksiyonu derinliinin artmas, kontrol delgisi asnn artmas ve dolaysyla kontrol delgisi saysnn art demektir (bkz. ekil 7.3). stenilen baar salanamam ise aralklar, 1.5 mye decek ekilde kuyu aralarnda delgi yaplarak, deneme enjeksiyonlarndaki ilemler tekrarlanr.
Eer tek sra daralan aralk sisteminde yeterli baar salanmamsa, enjeksiyon karmlar deitirilir yada ift sra tekniini denemek dnlebilir. b ift veya daha fazla sra enjeksiyon dizgisi ok geirimli jeolojik birimlerde tek sra yerine ift sra enjeksiyon delgi dizgisi yntemi ile deneme enjeksiyonu yapmak daha iyi sonular verebilmektedir (ekil 7.4). Bu teknikte geirimsizlik perdesi oluturulacak yapnn ekseni tam ortada kalacak ekilde, ak aada ve ak yukarsnda, aralarnda 1.5 m uzaklk olacak ekilde artmal olarak 2 sra enjeksiyon kuyusu sralanr. Kuyulardaki enjeksiyon ileminin yaplma sras ekil 7.3deki gibidir. Gerekli grld zaman bu kuyularn aralarnda ve yapnn ekseninde nc sra deneme enjeksiyonu kuyular ve/veya enjeksiyon baarsn denetlemek iin kontrol kuyular alabilir. Kuyularn almas ve enjeksiyon ilemlerinin denetlenmesi tek sral enjeksiyon dizgisindeki gibidir.
3
3m
5
3m
7
Ak yukar sras
9
0.75 m 0.75 m 1.5 m
0.75
3m
3m
Eksende kontrol kuyusu sras
2
1.5 m 3m
4
3m 12 m
6
Ak aa sras
ekil 7.4: ift sra veya daha fazla enjeksiyon dizgisi 7.2.2.1.2. Ekenar gen Teknii Ekenar gen teknii daha ok geni atlak aralklar ve boluklu (karstik) alanlarda uygulanr. Bu tekniin uygulanmas iin kenar uzunluklar 3 m veya daha fazla olan bir ekenar genin kelerine birincil kuyular, kenar ortalarna ikincil kuyular ve arlk merkezine de kontrol kuyusu gelecek ekilde 7 kuyudan oluan proje hazrlanr (ekil 7.5). (ekeriolu,1998) ncelikle ortadaki 1 nolu karotlu kontrol kuyusu alr ve su testleri yaplr. Bu kuyu enjeksiyon sonrasnda tekrar karot almak ve su testi yapmak iin ii temiz kumla doldurulur. Bu ilemlerden sonra genin kelerinde yer alan 2-3-4 nolu birincil kuyular srasyla delinir, enjeksiyonlar yaplr. Birincil kuyularda enjeksiyonu tamamlanan kuyu kaln har ile doldurulur. Bylece dier kuyulardan yaplan enjeksiyonlarn bu kuyuya szmas
H.ZKAN,2006
129
nlenmi olur. Kuyularda enjeksiyonun katlama (priz) zamannn beklenmesinden sonra dier kuyulara geilir. Birincil kuyularda ilemler tamamlandktan sonra 1 nolu kontrol kuyusu karotlu olarak tekrar alr ve su testleri yaplr. imentolu kuma veya sadece kuma denk gelinen yerler ayrntl olarak kayt edilir. Birincil kuyularn (2-3-4 nolu kuyular) enjeksiyonlarnn ncesinde ve sonrasnda kontrol kuyusunda (1 nolu kuyu) yaplan su testleri karlatrlr. Enjeksiyon sonras su testlerinde baar lt salanmsa, enjeksiyon uygulamas baarl saylr. Tersi durumda, kontrol kuyusu tekrar temiz kumla doldurulur ve ekenar gen ekilli enjeksiyon dizininin kenar ortalarna denk gelen yerlerde, 5-6-7 nolu ikincil kuyular sra ile alr ve almalarn izleyen aamalarda, birincil kuyularn enjeksiyonlarndaki ilemler tekrarlanr. Daha sonra kontrol kuyusu ayn ekilde alarak enjeksiyonun baar lt denetlenir. Eer bu aama sonunda da baar salanamaz ise deliklerin aralarna girilerek deneme enjeksiyonlar tekrarlanr.
1.5
3m
5
1.5
7
1
ekil 7.5: Ekenar gen enjeksiyon dizgisi 7.2.2.2. Deneme Enjeksiyonlarn Deerlendirilmesi Deneme enjeksiyonu ilemi tamamlandktan sonra, deney zaman boyunca yerinde yaplan gzlemler, tutulan kaytlar ve alnan karotlar incelenerek bir deerlendirme yaplr. Delik aralklarnn belirlenebilmesi iin, birincil, ikincil, ncl ve kontrol kuyularnn enjeksiyon al miktarlarna baklr (izelge 7.1). Enjeksiyon allar daralan aralk tekniine gre uygun olarak geili azalma gsteriyorsa, yaplan enjeksiyon uygulanan alanda baarl olmu saylr. Birincil ve ikincil kuyulardan sonra enjeksiyon allar ok az, dk olmu ise ncl kuyulara gerek olmad, kuyularn seyrek aralkl olarak dizgilerinin yaplmas ve baka bir dizgiye gerek olmad anlalr. Bu durumlarn tersi gereklemi ise kuyu aralklar sklatrlr ve birden fazla dizgiye gerek olduuna karar verilebilir (zbek, 1987).
H.ZKAN, 2006
130
atlakl ve karstik kayalarda kuyu aralklarnn nceden belirlenmesi iin yaplan baz teorik ve ekonomik yaklamlar birbirinden deiik dnceleri ortaya karmtr (zbek, 1987). Byk aklkl, ok atlakl ortamlarda enjeksiyonun yaylm etki yar ap gerektiinden geni olur. Bu durumda enjeksiyon delgilerinin aralklar seyrektir. Bylece toplam delgi miktar dk olur ama kuyu bana baslan enjeksiyon miktar fazladr. Dier ynde ise, az aklkl, seyrek atlak sistemlerinde etki ap dar olacandan enjeksiyon kuyu aralklar sk olur. Daha fazla delginin yan sra kuyu bana baslan enjeksiyon miktar dktr. Bir dier konu da enjeksiyon basnlarnn yksek olmas durumunda enjeksiyon etki apna bal olarak kuyu aralklar sk, dk basnlarda ise kuyu aralklar seyrektir.
Bu deerlendirmelerin sonunda kuyu ama maliyeti ile karm maliyeti arasnda karlatrma yaplmal, zm yolu aratrlmal ve en uygun enjeksiyon basnlar seilmelidir. Ayrca deneme enjeksiyonlarnda uygulanan delgi tekniklerinde istenilen baar salanmamsa enjeksiyon karm oranlarnn deitirilmesi (su imento oranlar), kimyasal katk gerelerinin karma katlmas veya kimyasal enjeksiyon trlerinden birisinin denenmesi gibi durumlar dnlmelidir. DS Genel Mdrlnn enjeksiyon ileri demelerine ynelik birim fiyatlarnda allar, metre bana karmda baslan kat madde (imento, bentonit) miktarlar gznne alnarak 7 snfa ayrlmtr. Bu snflama temel alnarak enjeksiyon allarnn snflamas izelge 7.1de verilmitir. Enjeksiyon allarnn izlenmesi iin yan yana stunsal olarak kuyular izilir. Her kuyuya ait kademeler bu stunlarda gsterilir ve kademelerdeki allar renklendirilir. Grafiklerde allarn renklendirilerek izlenmesi, enjeksiyon yaplan alandaki birimlerin fiziksel zelliklerini kolaylkla yanstacaktr. Ayrca hazrlanan grafiklere grsellikle kolay anlalma zellii kazandrlm olacaktr. Renklendirme iin bir lt olmamasna ramen grafiklerde birliktelik salanmas amacyla, hidrojeolojide akiferlerin harita zerinde zgl debilerine gre renklendirilmesi (Atuk, 1970) temel olarak alnmtr (izelge 7.1). izelge 7.1: Enjeksiyon allarnn snflamas (DS, 2003)
Kademede metre bana, enjeksiyon karmnda yer alan kat madde miktar (kg/m) < 25 25 - 50 50 - 100 100 - 200 200 300 - 400 > 400 1/3 (imento/su) oranndaki karma gre hacim (litre) < 84 84 - 168 168 - 336 336 - 672 672 - 1008 - 1344 > 1344 Enjeksiyon izleme grafiklerinde temsil edildii renk Kahverengi Ak Kahverengi Yeil Koyu yeil Mavi Lacivert Enjeksiyon Al Tanmlamas ok dk Dk Orta Orta - Yksek Yksek ok yksek
Bentonit miktar imento arlnn %3 kadar, Hacimlerde ise 50 kg imento + 1.5 kg bentonit (%3) 18 litre olarak alnmtr.
H.ZKAN,2006
131
7.2.3. Galerilerden Perde Enjeksiyonu Uygulamas Baraj gvdesi altnda yaplan perde ve salamlatrma enjeksiyonlarnn delgileri aktan veya enjeksiyon galerilerinden yaplr (ekil 7.6). Aktan yaplan enjeksiyon uygulamalar daha ok kk baraj ve gletlerde yaplr. Bu sistemde gvde alt enjeksiyonlarn bitirilmesinden sonra gvde dolgu almalarna geilebildiinden dolay baraj yapm sresi uzamaktadr. Aada amalar ve avantajlar verilen enjeksiyon galerilerinin dzenlenmesi ile bu gibi olumsuzluklarn nne geilebilir (Tolun, 1995). Enjeksiyon perdesinin oluturulmasndan sonra, tekrar enjeksiyonla desteklenme gerei ortaya karsa, enjeksiyon yerlerine ulalabilmesi, Enjeksiyon deliklerinin boylarnn ksaltlmas ve enjeksiyonun daha etkin yaplabilmesi, Topografyann enjeksiyon almasna olanak salamad kr blgelere eriilebilmesi, Enjeksiyon almalarnn, dier yapm almalar ile giriiminin nlenmesi, Gvde arl altnda enjeksiyon basncnn alttan kaldrma etkisinin azaltlmas, Enjeksiyon perdesinin yamalarn tesine uzatld durumlarda, aktan yaplan ve araziden gl alan su dzeyine kadar delinecek gereksiz delgi boylarndan kazan salanmas, Temelin szdrma durumunun her zaman kontrol edilebilmesi olana, Galerilerin dier amalara ynelik kullanlmas iin ulam olanaklar salamas vb.
Kullanlan delgi gerelerinin (makine, matkap vb.) nitelikleri, delinen kayacn sertlik derecesi gibi etmenler dik kuyularn delgisi srasnda deyle a yaplmasna neden olabilir. Kuyunun derinliinin artmas ile deyle olan ann etkisiyle kuyu tabannda ileriye, geriye veya yanlara doru telenmeler olabilir. Bu durumda oluturulmaya allan enjeksiyon perdesinin geometrisinin bozulmasnn yan sra, perde derinlii deyde eksik kalacaktr. Olabilecek bu telenmenin etkisini en aza indirebilmek iin eer olanakl ise genelde perde enjeksiyon delgilerinin boyunun ksa tutulmas istenir. Ayrca delgi boyu artka, delgi ve enjeksiyon ilemlerinde zaman ve ekonomi asndan zorluklar ortaya kmaktadr. Bu gibi olumsuzluklarn nlenebilmesi iin enjeksiyon perdesinin derinliine bal olarak bir veya daha fazla sayda enjeksiyon galerisi ile perde enjeksiyonlar blnerek yaplr. ekil 7.7de Manavgat ay zerinde inaa edilen Oymapnar Barajda galerilerle blnm ve yzeyden yaplan perde enjeksiyonlarnn konumlar verilmitir. Enjeksiyon galerileri, beton barajlarda genellikle gvde ierisinde, dolgu barajlarda ise temel yzeyinde kondvi (a-kapa yntemi) veya temel kayas ierisinde tnel eklinde dzenlenirler (ekil 7.8). A-kapa kondvi tekniinde yaplan galeriler daha kolay inaa edilirler, fakat yapm sresinde baraj gvdesindeki dier almalara engel oluturur. Ayrca anolar arasndaki (8 veya 10 m uzunluunda) derzlerin szdrmazln salamak, zellikle temelin farkl oturmas durumunda zor olmaktadr (Tolun, 1995). Tnel ama teknii ile temel ana kayasnda alan galeriler ile ekirdek taban arasnda kalan kaya blgesi nsal enjeksiyon ile geirimsiz duruma getirilmelidir. Galeriler, ierisinde alacak sondaj makinasnn tij uzunluuna ve makinann al delgi yaparken alma pozisyonuna uygun olarak boyutlandrlmaktadr. ekil 7.9da bir dolgu barajn (Kzlcapnar Baraj Kdz. Ereli) enjeksiyon galerisinden yaplan perde enjeksiyon sistemi rnek olarak verilmitir (zkan,1994). Yzeyden enjeksiyon galerisinin taban kotuna kadar 1.ksm perde enjeksiyonlar, galeri tabanndan ise perdenin gerek derinliine kadar inilerek 2. ksm enjeksiyonlar gerekletirilmitir. 3 veya daha fazla galeri sisteminde de ayn uygulama yaplr. Blnm 2 ksm enjeksiyon perdesinin birletirilmesi iin galeri iinde balant (irtibat) enjeksiyonlar yaplmtr. Blnm enjeksiyon perdeleri enjeksiyon galerisini kesmeyecek ekilde ak yukar eimli olarak yaplr. Ayrca perde enjeksiyonunun ak aasnda yeraltsuyunun toplanabilmesi, boluk suyu basncnn azaltlmas iin, perde enjeksiyonlar ile yaklak ayn eimde veya ayn eimde galeri iinden drenaj delgileri yaplmaktadr.
H.ZKAN, 2006
132
AIKTAN ENJEKSYON Baraj Kreti Derivasyon Tneli
AIKTAN ENJEKSYON Baraj Kreti Enjeksiyon Galerisi Derivasyon Tneli
GALERDEN ENJEKSYON
GALERDEN ENJEKSYON
ekil 7.6: Barajlarda aktan ve galeriden yaplan perde enjeksiyonlar 7.3. Kapak (Salamlatrma) Delgileri Genel olarak derinlik artka zeminin salamlk derecesi de artar. Baraj yerinde syrma ve cutoff kazlar srasnda patlatmann etkisi, yzeyden itibaren s derinliklerde ayrmann etkisi gibi nedenlerle temel zayflk gsterir. Bu zayflklarn etkilerinin giderilmesi iin baraj gvdesi altnda s derinliklerde (0 25m) kapak (salamlatrma) enjeksiyonlar yaplr. Ayn zamanda daha sonra yaplacak ve geirimsizlilii salayacak olan perde enjeksiyonlarnn, s derinliklerde yer alan ksmlar, salamlatrlm zeminde gvenli olarak yaplabilir. Kapak delgileri dizgisi, perde enjeksiyon dizgisinin ak aasnda ve yukarsnda olmak koulu ile en az 2 sra artmal olarak yerletirilir. Perde enjeksiyonlar ile ara uzakl 1.5 m olarak alnr. kier sra olmalar halinde kapak dizgileri ara uzaklklar 3 mdir (ekil 7.10). Yapnn boyutlarna da bal olarak derinlikleri genellikle 5 m ile 25 m arasnda deiir. Enjeksiyon ve delgi sitemleri perde enjeksiyonlarnda olduu gibi uygulanr.
H.ZKAN,2006
SOL YAKA SA YAKA

Yardmc Beton Kemer Baraj Kot :185.50 m Kot : 185.50 m Beton Kaplanm Yzey Beton Kemer Baraj
ekil 7.7: Oymapnar baraj gvdesinde perde enjeksiyonlar persfektif grn (Altu, 1999)
H.ZKAN, 2006
1 9
98.00 m 130.00 m 98.00 m

2 3 6
98.00 m
8 4
110.00 m
Kot :33.00 m
7 5
35.00 m
Otluk Formasyonu (ist) Snr
Kot :33.00 m Enjeksiyon Galerileri Derivasyon Tneli kot :30.00 m
Enjeksiyon Perdesi Yzey Alanlar 1 2 2 . 9 000 m 6. 8 000 m 2 2 2. 18 000 m 7. 29 000 m 2 2 3. 6 000 m 8. 34 000 m 2 2 4. 1 800 m 9. 40 000 m 2 5. 9 000 m
Enjeksiyon Delgileri
Ak yukars Enjeksiyon Perdesi Snr (Otluk Formasyonu ist - 30 m ierisinde)
133
134
DOAL ZEMN
Beton barajlarda, gvde iinde
Perde Enjeksiyonu
Drenaj Delgisi
Perde Enjeksiyon Delgisi
Drenaj Delgisi Balant Enjeksiyon Delgisi AKI YUKARISI Perde Enjeksiyonu Dolgu barajlarda gvde altnda (a-kapa kondvi) AKI AAISI
Perde Enjeksiyon Delgisi a Insal Enjeksiyon Perde Enjeksiyonu a
Drenaj Delgisi
Dolgu barajlarda, gvde altnda (kayada tnel)
ekil 7.8: Galeri konumlar
ekil 7.9: Galeriden perde enjeksiyonu uygulamas
Ak aa sras 3m 3m 1.5 m Ak yukar sras 3m 3m 1.5 m Perde kuyular sras 3m 3m 3m
ekil 7.10: Baraj gvdealt iki sra kapak (salamlatrma) enjeksiyonu dizgisi
H.ZKAN,2006
135
7.4. Tnel Galeri ve aftlarda Salamlatrma Delgileri Tnel galeri ve aftlarda yaplan enjeksiyonlarn temel amac salamlatrma olmasna ramen, dier bir grevi de tnel iine kaplama betonu ano birleim yerlerinden (derzlerinden kontaklarndan) girebilecek yeraltsuyunun bu yerlerden uzaklatrlmasdr. 7.4.1. Tnel Galeri Salamlatrma Delgileri Tnel srasnda, oluturulan boluun cidarlarnda yer alan kayalar ilksel zelliklerini yitirir. Yeni atlaklarn oluumu, paralanma gibi olumsuzluklar tnel alm srasnda pskrtme beton, elik hasr, elik iksa gibi destek trleri ile geici olarak giderilir. Tnel alp, kaplama betonu almalar ve dolgu enjeksiyonlar tamamlandktan 15 gn (katlama iin bekleme zaman) sonra salamlatrma (konsolidasyon) delgileri ve enjeksiyonlar yaplr (ekil 7.11 ve ekil 7.12). Salamlatrma enjeksiyonu delgilerinin dizgisi tnel boyunca 3er metrelik kesitlerde ve artmal olarak eit a deeri ile uygulanr. Daha nceden enjeksiyonlar yaplm olan dolgu enjeksiyonu delgileri delinerek derinletirilir ve enjeksiyonlar dolgu enjeksiyonlarnda olduu gibi tabandan balayarak, tavana doru olacak ekilde yaplr. Salamlatrma enjeksiyonu delgilerinin boyu 5 metreyi gemesi durumunda, kuyunun enjeksiyonu 2 kademe halinde yaplr. Enjeksiyon ileminin ardndan enjeksiyon karmnn katlamas beklenir ve kuyunun boluu kaln har ile doldurularak, przsz bir ekilde delik az svanr. Temel olarak salamlatrma delgilerinin boylarnn ve 3 mlik kesitlerdeki saysnn belirlenmesinde, tnelin ap, ekli, patlatmann iddeti ve kayacn fiziksel zellikleri vb. faktrler etkilidir. Sadece bilgi olmas asndan, DS tarafndan delik says ve delik boyu iin aadaki eitlikler kullanlmaktadr. Bu eitlikte r = betonlanm tnelin i yar apdr.
Tnelde salamlatrma enjeksiyonu kuyu says (adet) =
2p r 3
r / 2m
Tnelde salamlatrma enjeksiyonu kuyu kuyu derinlii =
7.4.2. aftlarda (Baca - Kuyu) Salamlatrma Delgileri Baca diye de isimlendirilen aftlar (deyeimli galeri) uzun tnellerde ulam, havalandrma, enerji tnellerinde denge bacas ve benzeri ilevleri yerine getirmek iin alr. aftlarn enjeksiyonlar amalarna gre 2 trldr. Bunlar; aft almadan nce zeminin salamlatrlmas ve yeraltsuyunun etkisinin giderilmesi veya azaltlmas iin aft derinlii kadar dey ynde enjeksiyon, aft aldktan sonra beton kaplamas ile zemin arasnda kalabilecek boluklarn doldurulmas ve alm srasnda zarar gren zeminin iyiletirilip, salamlatrlmas iin aft iinde yatay delgilerden yaplan enjeksiyonlardr.
Yatay ynde enjeksiyon delgilerinin boylarnn ve saylarn belirlenmesi tnellerde olduu gibidir. ekil 7.13de Ankara me Suyu Temini projesinde yer alan Knk Tneli aftnn enjeksiyon dizgileri ve ekil 7.14de eimli aft iin enjeksiyon delgi dizgileri verilmitir.
H.ZKAN, 2006
136
nce 1 nolu kuyular sonra 2 nolu kuyular alr ve enjeksiyonu yaplr. C

2
1 1
D
2
1 ve 2 nolu kuyularda alma ncelik sras A,B,C,Ddir. 2 D
22.5
45
1
45 B
1
2 1
1. Kesitte Uygulama
Tnel i ap : 3.70 m Delgi boyu : 9 m (4.5m+4.5m) Bir kesitte delgi says : 8 adet
1. Kesitin 3 m sonrasndaki 2. Kesitte Uygulama
ekil 7.11: 8 delgili salamlatrma enjeksiyonu artmal dizgisi

2 C C
o
60
60
A 1 A 1. KEST
1. KESTTEN 3 METRE SONRAK 2. KEST
Tnel i ap : 2.00 m Delgi boyu : 6 m (2 kademede 3 m + 3m) Bir kesitte delgi says : 6 adet artmal olarak nce 1 nolu kuyular sonra 2 nolu kuyular alr ve enjeksiyonu yaplr. 1 ve 2 nolu kuyularda alma ncelik sras A,B,C,dir
ekil 7.12: 6 delgili salamlatrma enjeksiyonu artmal dizgisi
H.ZKAN,2006
137
DEY ENJEKSYON DELGLER 0
YZEY YATAY ENJEKSYON DELGLER
Yeraltsuyu Dzeyi 50 ap : 7 m LTOLOJ : KL + MARN + SLEKS
100 1
Enjeksiyondan nce su kaaklar : 80 120 litre/saniye Enjeksiyondan sonra su kaaklar : 9 litre/saniye 2 Yatay Enjeksiyon Delgileri
TNEL TAVANI
2
5m
2
1
1 1
Dey Enjeksiyon Delgileri
2
aft i ap : 7 m 2 Dey delgi boyu : Yaklak 95 m Dey kuyularn merkezden uzakl : 8.5 m (*)Yatay delgi boyu : 9 m (4.5+4.5m iki kademe) (*)Yatayda bir kesitte delgi says : 8 adet
2 1
1 Enjekte edilen toplam kat madde miktarlar : MENTO : 1 284 000 kg KUM : 172 000 kg TALA : 6 000 kg
(*) Yatay delgi boyu ve 1 kesitte yatay delgi says net olmad iin yazar tarafndan belirlenmitir.
ekil 7.13: Knk tneli aft enjeksiyon dizgileri (Albayrak ve Trkel, 1980den uyarlanmtr)
H.ZKAN, 2006
138
SALAMLATIRMA ENJEKSYON DELGLER EML ENJEKSYON DELGLER
TNEL TAVANI
ekil 7.14: Eimli aftta enjeksiyon dizgileri 7.5. Zeminlerde Geirimsizlik ve Salamlatrma Delgileri Zeminlerde su szdrmazlnn salanmas ve salamlatrma iin yaplan enjeksiyon delgileri, zeminin fiziksel zelliklerine ve enjeksiyon tipinin seimine bal olmasna ramen delik aralklar yaklak olarak 0.5 1.0 m arasnda deimektedir (ekil 7.15). Yeraltsuyunun durdurulmas veya zeminin salamlatrlmas iin dey ynde alan delgilerde dizgiler fakllklar gstermektedir (Parchem, 2003). Zeminlerde enjeksiyon almasnn etkisinin artrlmas iin, pskrtmeli enjeksiyon uygulamalarnda oluturulan enjeksiyon stunlar biribirinin zerine bindirmeli olarak yaplr. Enjeksiyon srasnda daralan ano sitemimin uygulanmas daha salkl zm getirecektir. D (A)
(A) : Tek sra dizgi (B) : ift sra dizgi (C) : ift sra artmal dizgi
(B)
Zemini salamlatrmak iin; (A) : D = 0.8 1.0 m (B) : D = 1.0 1.2 m
D (C)
3 D 2
Yeraltsuyunu kesmek iin; (A) : D = 0.6 0.8 m (B) : D = 0.8 1.0 m (C) : D = 1.0 1.2 m
ekil 7.15: Zeminlerde su szdrmazl ve salamlatrma delgileri dizgisi (Parchem, 2003)
H.ZKAN,2006
139
7.5.1. Temeli Zemin Olan Yap Yerlerinde Enjeksiyon Delgileri Kil, silt, kum, akl gibi gereler ieren pekimemi zeminlerde inaa edilecek santral, dolusavak d havuzu, byk bina ve rafinerilerde yakt depolama tanklar temellerinde tama gc, durayllk, kaz alanna su gelmesi gibi sorunlarn zm iin enjeksiyon yaplmas dnlmesi gereken uygulamalardandr. Bu tr yaplarn temel ekline gre enjeksiyon delgi dizgisi yaplr (ekil 7.16). Pekimemi zemin temel zerine inaa edilecek yapnn boyutlarna ve yapnn nemine gre enjeksiyon delgi dizgileri dolaysyla delgi says azaltlabilir veya artrlabilir. Yaplacak delgilerin derinlikleri yapnn boyutlarna baldr. Bu tr zeminlerde yaplacak enjeksiyonlarn karmlarnda kimyasallar ve/veya imento kullanlp kullanlmamasna karar verilmesinde zemini oluturan gerelerin tane boyu dalm ve permeabilite deerleri rol oynar.
DKDRTGEN TEMELLERDE SALAMLATIRMA ENJEKSYONU DELG DZGS
Birincil salamlatrma delgileri kincil salamlatrma delgileri ncl salamlatrma delgileri Kaz evleri salamlatrma delgileri
DARESEL TEMELLERDE SALAMLATIRMA ENJEKSYONU DELG DZGS
ekil 7.16: Yap temellerinde enjeksiyon delgi dizgileri
H.ZKAN, 2006
140
7.6. Enjeksiyonda Baar ltleri Krk atlak aklklarnn boyutlar ve devamll, boluk hacimleri, zeminin fiziksel deerleri gibi etkenlerle belirlenen karm oranlarnda uygulanan enjeksiyon almas sonunda Blm 6da verilen ref basnlarnn salanmas iin pratik olarak uygulanan ilem sras ve karm miktarlar ekil 7.17de ve ekil 7.18de verilmitir (DS, 1987). Ref basnlar elde edilen kademelerde yaplan enjeksiyonlarn baarl olup olmadn anlamak iin, projenin zelliklerine bal olarak dik veya eimli olarak kontrol delgileri yaplr (bkz. ekil 7.3). Bu tr kuyular, enjeksiyon ilemlerinin hepsinin tamamlanmasndan sonra veya belirli aralkta (bir veya birka ano) enjeksiyonun bitirilmi yerlerde, tamamen karotlu ve su testleri uygulanarak, kontrol yaplacak olan enjeksiyon delgilerinin boylar kadar alr. Kontrol delgilerinden alnan karotlarn ve yaplan su testlerinin yorumlanmas ile enjeksiyon ileminin baar lt konusunda karar verilir. Yaplan alma sonunda bu kuyularn enjeksiyonu yaplr ve kuyu ii kaln kumlu har ile doldurulur. Perde enjeksiyonlarnda baar ltleri
Enjeksiyonu tamamlanan her anoda en az bir adet olmak zere, o anoda en fazla enjeksiyon al yapan iki kuyu arasnda (bu kuyulara paralel Q 0.1 olarak) veya o anodaki kuyularn en fazla al yapan kademelerini kesecek PT L t ekilde eimli olarak alan kontrol kuyularnda yaplan su testlerinde su kaaklar, yandaki eitlik ile kontrol edilir. Lugeon tanmlamasndan gelitirilen yandaki eitlikte istenilen deer elde edilmi ise, kontrol yaplan yerde enjeksiyon baarl kabul edilerek, enjeksiyon ilemlerine son verilir (DS,1987). Bu eitlikte ; Q = Su testi yaplan kademeye baslan toplam su miktar (litre) PT = Test yaplan kademede uygulanm olan enjeksiyon basnc (kg/cm2) L = Su testi yaplan kademenin uzunluu (metre) t = Toplam su testi zaman (dakika)dr. Su testleri sonucunda, kontrol kuyularnda bir veya birka kademede, birim basn altnda, birim zamanda ve birim uzunlukta su kaaklar 0.1 deerinden byk ise, o kademelerin bulunduu yerlerdeki kuyularn aralarna girilir. Ara kuyularn derinlikleri, eitlikteki baar ltn salamayan kademelerin alt kotlarna inecek ekildedir. Enjeksiyonlar daha nce belirtildii gibi yaplr. Kontrol kuyularnda yaplan basnl su testleri sonularna gre, perde enjeksiyonlarnn baar lt lugeon deerleri ile de deerlendirilebilir (izelge 7.2). Ancak bu konuda kesinlemi bir snr deer bulunmayp, perde derinliine, tek veya ok sra olmasna gre kabul edilen baar snrlar bulunmaktadr (ekerciolu, 1998). Bilgi olmas asndan izelge 7.3de eitli baraj yerlerinde jeolojik birimlerin, enjeksiyon delgilerinde metre bana aldklar kat madde miktarlar verilmitir. Enjeksiyonda baar ltleri blmnn hazrlanmasnda byk lde DS (1987) tarafndan hazrlanan sondaj ve enjeksiyon teknik artnamesinden yararlanlmtr. DS tarafndan yeni artnamenin hazrlklar halen srmektedir. Yeni hazrlanan artnamede yer alacak perde enjeksiyonu baar ltlerinde deiiklik olabilecektir. Bu nedenle ileride bu blm ile yeni hazrlanan artnamenin ilgili blmleri karlatrlmaldr.
H.ZKAN,2006
141
PERDE ve SALAMLATIRMA ENJEKSYONLARI
Karm hazrla. (1 mikser 250 litre karm hacmine sahiptir)
imento / Su karm oran 1/3 ile enjeksiyona bala.
Bu karmdan 4 mikser ver.
1/3 orannda karm baslamamas durumunda imento / Su karm oranlarn 1/5 veya 1/6 ya gre ayarla. Bu karmdan 4 mikser ver.
Ref basnc salanmam ise imento / Su karm oran 2/3e GE.
Ref basnc salanm ise DUR. Dier kuyuya GE. Ref basnc salanmam ise imento / Su karm oran 1/3e GE.
Ref basnc salanm ise DUR. Dier kuyuya GE.
Ref basnc salanmam ise imento / Su karm oran 7/5 e imento arlnn %25i kadar kum ekle
Ref basnc salanmam ise imento / Su karm oran 7/5 e imento arlnn srasyla %50, %100, %200 kadar kum ekle
Ref Basnc salanncaya kadar srasyla her karmdan 20 mikser ver. Ref salannca DUR.
ekil 7.17: Ref koulu iin perde ve salamlatrma enjeksiyonu pratik uygulama emas (DS 1987deki bilgilerden oluturulmutur)
H.ZKAN, 2006
142
DOLGU ENJEKSYONLARI DOLGU ENJEKSYONLARI TNEL ALT YARISI
Karm hazrla. (1 mikser 250 litre karm hacmine sahiptir)
DOLGU ENJEKSYONLARI TNEL ST YARISI
Ref basnc salanmam ise imento / Su karm oran 7/5 e imento arlnn %25i kadar kum ekle
Ref basnc salanmam ise imento / Su karm oran 7/5 e imento arlnn srasyla %50, %100, %200 kadar kum ekle
Ref Basnc salanncaya kadar srasyla her karmdan 20 mikser ver. Ref salannca DUR.
ekil 7.18: Ref koulu iin dolgu enjeksiyonu pratik uygulama emas (DS 1987deki bilgilerden oluturulmutur)
H.ZKAN,2006
143
izelge 7.2: Lugeon deerlerine gre perde enjeksiyonu baar ltleri (ekerciolu, 1998).
Lugeon Deerleri Perde Derinlii (m) Pinkerdona gre Levalloise gre Houlsbye gre Tek sra ift sra DSe gre (Atatrk Barajnda)
0 50 50 100 > 100
34 78 12
3 7 12 57 7 10 2
izelge 7.3: Jeolojik birimlere gre perde enjeksiyonu kat madde allar (Tolun, 1995).
Baraj Yeri zlce Baraj zlce Baraj Oymapnar Baraj Keban Baraj ----Jeolojik Birim Andezit Alvyon Karstik Kireta Karstik Kireta Fli Enjeksiyonda deliin 1 metresine giden kat madde 60 70 kg/m 200 240 kg/m 50 kg/m 300 kg/m 25 50 kg/m
Dolgu (kontak) enjeksiyonlarnda baar lt Tnel galeri ve aftlarda etrafnda yaplan dolgu (kontak) enjeksiyonlarnda, her 12 m uzunluundaki kesitlerde en fazla allarn olduu kesitlerin aralarnda, kesitlerde en fazla aln olduu kuyunun ynnde en az bir adet kontrol kuyusu alr.
Q 0.3 PT L t
Kapak , tnel galeri ve aftlarda alan kontrol kuyularnda yaplan su testlerinde su kaaklar L = kademe boyu 1 metre alnarak, yukardaki eitlik ile kontrol edilir. Eitlikte istenilen deer elde edilmi ise, kontrol yaplan yerde enjeksiyon baarl kabul edilerek, enjeksiyon ilemlerine son verilir. Eer 0.1den daha byk deerler bulunmu ise, kontrol deliindeki imento/su oran 1/3 olan ince karml enjeksiyon allarna baklr. Enjeksiyon al bu kontrol kuyusunda 0.6 litre/delik/dakikadan daha az ise bu durumda, 12 mlik blmde ek dolgu delikleri almamakta ve enjeksiyon almas baarl saylmaktadr (DS,1987).
H.ZKAN, 2006
144
Tnellerde, aftlarda ve gvde altnda salamlatrma (kapak - konsolidasyon) enjeksiyonlarnda baar ltleri Sralar veya karelaj eklinde yaplan s salamlatrma (kapak) enjeksiyonlar yerinde en ok al yapan kuyularn bulunduu yerlerde oluturulan eni ve boyu er metre olan kare veya ekenar gen eklindeki alann arlk merkezlerine denk gelecek ekilde kontrol kuyusu alr.
Q 0.3 PT L t
Tnelgaleri ve aftlarda etrafnda yaplan salamlatrma enjeksiyonlarnda, her 12 m uzunluundaki kesitlerde, en fazla allarn olduu kesitlerin aralarnda, kesitlerde en fazla aln olduu kuyunun ynnde en az bir adet kontrol kuyusu alr. Kapak , tnelgaleri ve aftlarda alan kontrol kuyularnda yaplan su testlerinde su kaaklar yukardaki eitlik ile kontrol edilir. Eer eitlikte istenilen deer elde edilmi ise, kontrol yaplan yerde enjeksiyon baarl kabul edilerek, enjeksiyon ilemlerine son verilir (DS,1987). ekil 7.19da Kzlcapnar Baraj (Kdz.Ereli, Zonguldak) perde enjeksiyonlarn kontrol amal eimli yaplan delgi almas ve bu delginin 0-5 m kademesinden alnan ve atlaklarna imento enjeksiyonu nfuz etmi andezite ait karot paras grlmektedir.
ekil 7.19: Perde enjeksiyonu eimli kontrol delgisi ve enjeksiyonlu karot rnei (zkan, 1994)
H.ZKAN,2006
145
7.7. Baraj Enjeksiyon Delgilerinin Adlandrlmalar Karklk yaratmamas ve kontrol kolayl bakmndan, baraj enjeksiyon ilerinde enjeksiyon delgilerinin adlarnn verilmesi aada rneklerle nerilmitir. Delgi adlar iin gereine gre baka yollarla da verilebilir. Perde enjeksiyonlar adlar: Perde delgi yerleri genellikle baraj sa yakasndan balyarak, sa yaka sfr noktas referans alnarak verilir. Baraj perde enjeksiyonlar yatayda o proje iin belirlenen delik aralklarna (genelde 3 m) blnerek perde enejeksiyonu delgi says belirlenir. Yine o proje iin belirlenen ano uzunluuna (genelde 24 mlik blm) gre ano ba ve sonuna denk delgiler, birincil (primer) delgilerdir ve (PA) simgesi ile gsterimi nerilir. Her ano ortasna denk delen delgiler ikincil (sekonder) delgilerdir ve (PB) simgesi ile gsterilmesi ve PA ile PB arasndaki ncl (tersiyer) delgilerin ise PD simgesi ile gsterilmesi nerilir. (PD) kuyularnn ara uzakl 24 mlik anolarda 6 mdir. Bu 6 mlik aralk drdncl (PC) delgileri ile 3 mye drlr. rnein; PA-0000 (P: perde enjeksiyon delgisi, A: ano ba delgisi, 0000: sa yaka kret bandaki ano ba delgisi) PB-0036 (P: perde enjeksiyon delgisi, B: ikincil delgi, 0036: sa yaka kret bandan 36 m ilerdeki delgi) PC-0186 (P: perde enjeksiyon delgisi, C: ncl delgi, 0186: sa yaka kret bandan 186 m ilerdeki delgi) gibi. Kapak enjeksiyonlar adlar: Gvde alt kapak (konsolidasyon - salamlatrma) enjeksiyonlarnn delgilerinin adlar da buna benzer ekilde verilebilir. Ancak kapak delgileri, perde enjeksiyonunun ak aasnda ve ak yukarsnda olmak zere en az iki sra yaplr. Bu durumda simgesel olarak kapak srasnn ak aada veya yukarda olduunu ve ayrca kanc sra olduunu belirtmek gerekir. rnein gvde altnda ak yukarda ve ak aada 2er sra kapak enjeksiyonu delgisi olduu kabul edilirse; KP-AY2-0036 (KP: kapak enjeksiyon delgisi, AY2: ak yukarda 2. sra kapak delgisi, 0036: sa yaka kret bandan 36 m ilerdeki delgi) KP-AA1-0186 (KP: kapak enjeksiyon delgisi, AA1: ak aada 1. sra kapak delgisi, 0186: sa yaka kret bandan 186 m ilerdeki delgi) gibi. Tnel ve galerilerde konsolidasyon enjeksiyonlar adlar: nceki blmlerde akland gibi tnel ve galerilerde salamlatrma ve kontak enjeksiyon delgileri her 3 m aralklara denk gelen kesitlerde artmal olarak, belirlenen derinlik ve sayda alr. Tnel veya galeri toplam boyunun 3e blnmesiyle enjeksiyon delgisi yaplan kesit (ring) says belirlenir. Enjeksiyon almas yaplacak kesitler, tnel giri azna gre bu kesitlerin uzakln veren rakamn son hanesinin tek veya ift say olmasna gre tekli kesit veya iftli kesit olarak isimlendirilir. Tnel ve galerilerde kuyular, tabanndaki dik kuyu (a) dierleri saat ibresi dn ynnde b,c,d,e,f... eklinde isimlendirilir. Tavandaki kuyuya (a) denilerek isimlendirme de yaplabilir. KN-0003a (KN: Konsolidasyon enjeksiyonu delgisi, 0003: tnel giri azndan uzaklk ve tekli kesit, a: tabandaki 1 nolu delgi) KN-0132d (KN: Konsolidasyon enjeksiyonu delgi, 0132: tnel giri azndan uzaklk ve iftli kesit, d: 4 nolu delgi)
H.ZKAN, 2006
146
BLM 8
8. ENJEKSYONLARIN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER
8.1. Tanecikli Enjeksiyonlarn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Su / imento oran dk olan enjeksiyon karmlarnn, viskozitesi yksektir, ak zaman uzundur, su kusma kelim ve tanecik ayrlmas deerleri dktr. Ak zamannn azaltlmas iin su miktarnn artrlmas gerekir ki bu durumda viskozite azalr ve buna bal olarak su kusma, kelim ve tanecik ayrlmas fazla olur. Su kusma etkisinin azaltlmas iin dk viskoziteli karmlar seilebilir. Fakat bu durum karmn pompalanma yeteneini azaltaca iin karma plastikletirici, akkanl artrc katk gerelerin eklenmesi gerekebilir. Bu da maliyeti artrc bir unsurdur. izelge 8.1de eitli kurumlarn belirledii ve ankrajlarda kullanlan imento enjeksiyonlarnn genel zelliklerinin snr deerleri ile izelge 8.2de de ankraj enjeksiyonlarn zelliklerinin belirlenmesinde yaplan deneyler ve deney sonucunda kabul edilebilir deer aralklar verilmitir. izelge 8.1: Ankrajlarda imento enjeksiyonun genel zellikleri (Ganz ve Vildaer 2002)
zellik Akkanlk / Akclk Hacim Deiimi Su Kusmas 7 gnlk Dayanm 28 gnlk 30 MPa 30 MPa 35 MPa FIP El Kitab [1]
[4]
EN 447 [2] 25 saniye (% -1) (+%5) (% -2) 27 MPa
PTI [3] 11 30 saniye (% 0) (+%0.1) (% 0) 21 MPa
Deney Yntemi / rnek zellii Mursh hunisi (k az 10 mm veya 12.7 mm) Plastik silindir (100 200 mm yksekliinde) Plastik silindir (100 200 mm yksekliinde) Kp veya silindirik rnek ( 50 100 mm)
(% -2) (+%5) (% -2) 20 MPa
[1] Grouting of tendons in prestressed concrete", FIP Guide to Good Practice, Fdration Internationale de la Prcontrainte (FIP), Thomas Telford, London, 1990. [2] Grout for prestressing tendons: Test Methods (EN 445), Grouting procedures (EN 446), Specification for common grout (EN 447); European Committee for Standardization (CEN), Brussels, 1996. [3] Specification for Grouting of Post-Tensioned Structures", Guide Specification, Post-Tensioning Institute (PTI), Phoenix, Arizona, February 2001. [4] Bir snr verilmemesine ramen, su / imento orannn 0.40 0.45 deerlerini amamas nerilmitir.
H.ZKAN,2006
147
izelge 8.2: Ankraj enjeksiyonun niteliklerini belirlemek iin nerilen deneyler (Ganz ve Vildaer 2002)
Enjeksiyonun Kalite Nitelikleri Kabul Edilebilir ltler Su Kusma : % 3 (enjeksiyon karmnn gerek hacmine gre) Hava Boluu : % 3 (enjeksiyon karmnn gerek hacmine gre) Tanecik Ayrmas : plak gzle gzlenmeyecek kadar az lk ak zaman : 25 saniye 45 dakika iinde ak zamanndaki deiim : 3 saniye Younluktaki deiim : % 5 Klorit ierii : % 1 (imento arlna gre) Enjeksiyon karm zehirli maddeler iermemelidir. 7 gn sonunda skma dayanm : 30 MPa 24 saat sonunda hacimde deiim : % -0.5 ile +1 arasnda (enjeksiyon karmnn gerek hacmine gre) Karmdan sonra katlamann balama zaman : 3 saat nceden bildirilen oranlara gre belirlenir. nceden bildirilen deerlere gre belirlenir. nceden bildirilen deerlere gre belirlenir.
Enjeksiyonda su kusmas (bleeding) ve tanecik ayrlmas (segregasyon)
Enjeksiyonun ak zaman Enjeksiyonda tanecik kelimi (sedimentasyon) Enjeksiyonun andrmas (korozyon) Enjeksiyonun zehirleme etkisi Enjeksiyonun dayanm Enjeksiyon hacminde deiim miktar Enjeksiyonun katlama zaman (setting) Enjeksiyonun su / imento oran Enjeksiyon karmnn younluu Enjeksiyonun souk iklimlerde dona kar dayanm
8.1.1. Enjeksiyonun Su Kusmas (Resuaj - Bleeding) Hidratasyon, kimyasal bir bileiin su almas, dier bir tanm ile su veya suyun elementleri ile birlemeyi ieren kimyasal bir olay olarak tanmlanabilir. Enjeksiyon ierisinde imentonun hidratasyonu iin suya gereksinim vardr. Fakat, uygulamada yeteri kadar dk viskoziteye sahip enjeksiyon karm iin gerekli olan su miktar, hidrotasyonun salanabilmesi iin gerekli olan su miktarndan daha fazla olmaktadr. Bu durumda karmda, hidrotasyon iin gerekli olandan daha fazla su, karm iindeki imento taneciklerinin kmeleerek kelimine (sedimantasyon) neden olur. Fazla olan su ise, karmdan ayrlmaya balar ve younluk farkllndan dolay enjeksiyon karmnn zerine kar, yani enjeksiyon fazla suyu kusar. Taneciklerin kelimi, enjeksiyonun grnr hacminin azalmasna neden olur. Enjeksiyon erbetindeki sv ve kat maddelerin bu hareketi, kat taneciklerin greceli olarak iri taneli olanlarnn en alta, daha kk tanelerin stte durmasna (segregasyona) da neden olur. Enjeksiyon karmlarnda su/imento oranlar seilirken, mmkn olduu kadar az fazla su olmas istenir.
H.ZKAN, 2006
148
Ayn gerelerden hazrlanm deiik su/imento oranlarna sahip karmlarda yaplan deneyler sonucunda oluturulan diyagramda (ekil 8.1), karm orannn deiimi bir deerden (0.30 0.32 aras) sonra eik yapmaktadr (Ganz ve Vildaer, 2002).
0.12
0.10
SU KUSMA (%)
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0 0.28 0.30 0.32 0.34 0.36 0.38 0.40 0.42 (SU / MENTO) ORANI
ekil 8.1: Su/imento orannn 3 saat sonunda su kusmasna etkisi (Ganz ve Vildaer, 2002) Deneyin Yapl :
Hazrlanan enjeksiyon karmnn st yzeyinde toplanan serbest suyu lmeye yarayan kap ekil 8.2de grlmektedir. ekildeki llere gre imal edilmi olan kaba arl belirli olan enjeksiyon karm konur ve 2 saat beklenir. Bu zaman sonununda kabn st ksmnda toplanan su alnr ve miktar arlk olarak (gram) belirlenir. Toplam arla oranlanmas ile arlka % su kusma deeri hesaplanr (DS,1972). Dier bir yntem de ise silindirik bir tp iine enjeksiyon doldurulup, 2 saat sonunda yzeyde toplanan suyun yksekliinin, tpn toplam yksekliine oranlanmas ile bulunabilir. Deney yaplan ortamda su kusmay hzlandracak, artracak titreim, sarsnt yapabilecek makine v.b. olmamaldr.
90 mm
SU
40 mm
h H
KATI MADDE
80 mm
Su kusmas % =(h / H x 100)
Su Kusmas Deney Kab ( DS, 1972)
ekil 8.2: Su kusmas deney kab (DS, 1972)
H.ZKAN,2006
149
Fazla suyun neden olduu farkl durumlar ve aklamalar ekil 8.3de verilmitir. Su kusmas ile ortaya kan fazla su ayn zamanda metalik ortamlarn enjeksiyonunda paslanmaya anmaya (korozyona) neden olur. Enjeksiyonda yksek basn uygulamas su kusmasn artrc ynde rol oynar (Ganz ve Vildaer, 2002).
Dengeli Akm ve Kararl imento Enjeksiyonu
P 1 Basn ve kohezyon ile kontrol edilen ref durumu 2 Basn etkisi ile en az dzeyde suyun enjeksiyon karmndan szlmesi ve enjeksiyon karmnda imento ile suyun ayrmasna neden olan ok az younlama 3 imento ile suyun ayrmasndan dolay oluan dikkate alnmayacak boyutta klcal kanallar Katksz imento Enjeksiyonu
1 Basn, kohezyon ve imentonun ynlamas ile kontrol edilen ref durumu 2 Basn etkisi ile nemli derecede suyun enjeksiyon karmndan szlmesi ve enjeksiyon karmnda imento ile suyun ayrmasna neden olan fazla younlama 3 imento ile suyun ayrmasndan dolay oluan nemli boyutta klcal kanallar
ekil 8.3: imento enjeksiyonu teorisi (Heenan ve Naudts,1998)
H.ZKAN, 2006
150
8.1.1.1. Su Kusmasna Etki Eden Etmenler Srtnme Kuvveti ve zgl Yzey Etkisi
Sv bir ortamda, kil, imento, boya gibi kat maddeleri sspansiyon halde tutan btn zeltilerde genel olarak srtnme kuvveti bulunmaktadr. erbetler ierisindeki tanecikler ne kadar ince olursa o derece birbirlerine yakn olacaklarndan kararl olurlar. Sv ksm ne kadar az olursa srtnme kuvveti o kadar ok olur. Sspansiyon halindeki erbetler 2 ksmdan meydana gelir, bunlar; 1-Serbest ksm, 2-Taneciklerle balanan ksmdr. Taneciin gerek zgl yzeyi (Sr) bykse, ikinci ksm da byk olur ve sv ile karabilmeye o derece uygundur. Tanecik inceliin etkisi, eitli imentolarla yaplan almalarla incelenmitir (ekil 8.4). Bu ekilden grlecei zere, incelie ve su/imento oranna gre srtnme kuvveti deimektedir. Su/imento oran sabitken ve incelik 2000 cm2/gn stnde iken srtnme kuvveti, pratikte incelikle orantldr.
0.40 1500
Srtnme Kuvveti, din/cm2
1000
Su / imento oran : 0.35
0.45
500
0.50
0.60 0 2000 4000 6000
zgl Yzey, cm2/g
ekil 8.4: Su/imento oranlarna gre srtnme kuvveti ve zgl yzey ilikisi (DS, 1972)
H.ZKAN,2006
151
Srtnme kuvveti (f) kat maddenin zgl yzeyiyle byr (serbest su azalr). (f), srtnme kuvvetinin serbest su ile balantsn duyarllkla bulmak gtr. Ancak aralarnda ters orant olduu sylenebilir. Yani zgl yzey dolaysyla srtnme kuvvetinin artmas serbest kalan suyu (su kusmasn) azaltr. 2000 cm2/gn altndaki incelikte serbest su (taneciklere bal olmayan su) hareketi salanmaktadr. O halde srtnme kuvveti (f), zgl yzey (Sr) ile orantldr (ekil 8.5).
Srtnme Kuvveti (f)
f =
Sr dir. K - Sr
zgl Yzey (Sr)
Burada, (K) verilen toplam su miktarna gre bir sabitedir.
ekil 8.5: Srtnme kuvveti ve zgl yzey ilikisi ( DS, 1972)
(K Sr) >0 ise toplam su bal sudan fazladr. Daha nce belirtildii zere bu koul, deneysel olarak mmkn deildir. nk hava ile flokle olmu tanecikler lmleri bozar. Younluu 3.15 g/cm3 civarnda olan imentonun incelii, enjeksiyon karmlar iin ok nemlidir. Portland imentonun incelii 3000 cm2/g Blaine civarndadr (% 50si 25 mikrondan daha kk taneciklerden meydana gelmektedir). Verilen tane inceliinde su kusmas (yani sspansiyonun kararllndaki eksiklik) su/ imento oran ile dorusal olarak deiir, ayn zamanda zgl yzeye de baldr (ekil 8.6 ).
zgl Yzey (cm /g) - S 50
2
S = 2350
40 Su Kusmas (120 dakikada)
S = 2780
S = 3290 30 S = 4425 20
10 S = 5600
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
Su / imento oran
ekil 8.6: Su/imento oran ve su kusmas ilikisi (DS, 1972)
H.ZKAN, 2006
152
Sonu olarak incelik artka ve su sabit kaldka kararllk artar, fakat akclk azalr. Bu durum su miktar azaldka daha netleir. Kumun Etkisi
Enjeksiyon ileri iin kullanlacak kumun karmdaki oran, tane ekli yaps ve granlometrisi ok nemlidir. Kumlu enjeksiyon yaparken tpk har ve betonlarda olduu gibi kumun tane boyu dalm (granlometrik) erisi mmkn olduu kadar dzgn olmaldr. Kumlu enjeksiyon karmlarnda karmdaki kum orannn art segregasyonu ve su kusmasn o oranda artrr (ekil 8.7), buna engel olmak iin ar karmdaki imento miktarnn artrlmas gerekir. Yaplan deneyler sonucunda, kum/imento oran arlka 2 olduu zaman en iyi sonu elde edilmektedir (DS, 1972). Kum artka kararllk der. Kum / imento ve su / imento oranlar deneylerle belirlenmelidir. Uucu Kln Etkisi
Su kusmasn azaltmann dier bir yolu da imento enjeksiyonlar karmna belirli oranlarda uucu kl eklemektir (ekil 8.8). Katlama (priz) zamannn uzamasna neden olmasna ramen, uucu kl kullanm ekonomi asndan olumludur.
Yuvarlak Kumda Su / imento oran 0.5 1.0 2.0 3.0 4.0 Krma Kumda Su / imento oran U Akl 10 mm olan Huni ile Akma zaman (saniye) 1.75 20 2.50
30 U Akl 10 mm olan Huni ile Akma zaman (saniye)
20
10
10
10
20
30
40
10
20
Su Kusmas (120 dakikada)
Su Kusmas (120 dakikada)
ekil 8.7: Kum/imento oran ve su kusmas ilikisi ( DS, 1972) 8.1.2. kelim (Sedimantasyon) ve Tanecik Ayrlmas (Segregasyon) kelim ve tanecik ayrlmas genel olarak su kusmann sonucu olarak kabul edilebilir. Bu iki zelliin etkileri, yksek younluklu enjeksiyonlarda dk deerlerde, dk younluklu olan enjeksiyonlarda ise tersi olarak yksek deerlerdedir. En basit olarak tanecik ayrlmasnn belirlenmesi, enjeksiyon karmnn renk deiimlerinden yaplabilir. Tanecik ayrlmasnnn az olduu zaman, enjeksiyon karmnn rengi yksek younlua bal olarak koyu gri, ayrlmann fazlalat zamanlarda ise karmn rengi dk younlua bal olarak ak gri ve/veya beyazms, sarms renklerde olacaktr. Bu renk deiimi, hidratasyon iin gerekli olan sudan daha fazla olan suyun karmdan kusulmas
H.ZKAN,2006
153
srasnda imento taneciklerinin ve dier karm maddelerinin kusulan su ile ykanmas sonucu olmaktadr. Bu ykanma olay ayn zamanda, karmn (pH) deerinin dmesi gibi dier zelliklerinde de deiimlere neden olur (Ganz ve Vildaer, 2002).
35 Arlka imento / Su oran 1:1 olan enjeksiyon karm
30
Su Kusma (%)
25
Arlka Uucu Kl / Su oran 1:1 olan enjeksiyon karm
20
10
Uucu kl su kusmasn azaltr.
0 0 50 100 150 200 250
Zaman ( Dakika)
ekil 8.8: imento ve uucu kl enjeksiyonlarnda su kusmas (UKQAA,2002) kelim ve tanecik ayrlmas, karmn younluunun llmesi ve karmda olan renk deiimlerinin gzlenmesi ile kolaylkla belirlenebilir. ekil 8.8de 1m yksekliinde 8 cm apnda silindirik PVC boru iine konulmu enjeksiyon erbetlerinin, 24 saat sonunda fazla suyu kusmas ile younluk farkllklarnn incelenmesi verilmitir. Bu ekle gre su/imento oran dk olan enjeksiyon karmnda zamana bal olarak younluk deiimi daha az olmaktadr. Yani su kusmas dktr ve buna bal olarak kelme ve tanecik ayrmas daha dktr. Deneyin Yapl :
Deney dzenei, basit olarak 2 adet 1 m boyunda ve 80 mm i apnda saydam PVC tplerden olumaktadr. Deney yntemi, 24 saat sonunda tplerin stnden ve altna doru ayrlarak toplanan karmlardan belirli aralklarda rnek alnarak younluklarn llmesi ilkesine dayanmaktadr. Eer karmn katlama sresi 24 saatten daha fazla ise katlama sresi beklenmelidir. Bu zaman sonunda tplerin iinde oluan enjeksiyon stunlar hassas bir biimde kartlr ve eit dilimlere blnerek, her dilimin younluu belirlenir. Deney zaman boyunca e zamanl olarak deney ortamnn scakl llr ve kayt edilir. Ortam scaklk farkllklarnn byk olmas istenmeyen durumdur. Ayrca deney yaplan yerde sarsnt veya titreim yapan unsurlarn bulunmamas gerekmektedir. nk titreimler kelmeyi ve tanecik ayrlmasn dorudan etkilemektedir. Deney ilem sras ve tutulan kaytlar aada verilmitir. Deney dzenein hazrlanmas, Enjeksiyon karmna giren gerelerin zelliklerinin belgelenmesi, Enjeksiyon karmnn hazrlanmas,
H.ZKAN, 2006
154 -
Tplerin doldurulmasndan nce ak zamanlarnn belirlenmesi, Deneyden nce karmn ss ile, deney zaman boyunca ortamda hava scaklnn llmesi, Tplerden enjeksiyon stununun kartlmasndan nce enjeksiyonun kustuu fazla suyun belirlenmesi, Enjeksiyon stununda renk deiimi olan dzeylerin kayt edilmesi, Deney sonunda elde edilen enjeksiyon stun dilimlerinin younluklarnn belirlenmesi.
Bu almalardan sonra her iki enjeksiyon stununda en alttaki dilim ile en stteki dilimin younluklar yardmyla kelim oran aadaki eitlikle hesaplanr. kelim oran (R) = [1 (Younluk st / Younluk Alt)] Bentonitin Sedimantasyona Etkisi
imento enjeksiyonlarnda karma bentonit eklenmesi sedimantasyonu azaltc ynde rol oynar (izelge 8.3). Dier bir deyile bentonit, sedimantasyonu nlediinden dolay su kusmay da engeller.
1000
Ykseklik (mm)
800
600
Su / imento oran 0.28 Su / imento oran 0.40
400
200
0 0 1.0 2.0
3
3.0 ENJEKSYON STUNU
Enjeksiyonun younluu (kg / m )
ekil 8.9: Stun iinde su kusmasna bal younluk deiimi (Ganz ve Vildaer, 2002) izelge 8.3: Deere (1982)e gre bentonitin sedimantasyona etkisi (Weaver, 1991)
Su: imento Oran (Arlka) 3:1 2:1 1:1 0.66 : 1 Karmda % 0 orannda Karmda % 2 orannda Karmda % 4 orannda Bentonit Bentonit Bentonit Karmdan 2 saat sonra sedimantasyon (%) 62 52 16 5 40 20 3 0 22 6 1 0
H.ZKAN,2006
155
8.1.3. Viskozite ve Ak Zaman Enjeksiyon karmna giren gerelerin ak zelliklerinin ve yaylm etkilerinin gelitirilmesi, enjeksiyonun kararllnn (su kusmas) ve reolojik zelliklerinin (viskozite, kohezyon ve isel srtnme kuvveti) gelitirilmesine baldr. ekil 8.10da grld zere kesintisiz yzeyleri olan bir dzlemde sv aknda, svnn ktle paralarndaki (tabakalarndaki) hz dalm yukar doru hzn eimi (dv/dx) orannda artmaktadr. Newtona gre herhangi iki sv tabakas arasnda kesme gerilmesi (F) bulunmaktadr. Tabakalar aras gerilim ile hzn eimi arasndaki iliki, dinamik viskozite katsays olarak tanmlanr. Dinamik viskozite = [(F)/(dv/dx)] ekil 8.10: Viskozite ilkesi (Harris,1983) Dier bir deile viskozite, akkanlarn ok kk paracklarnn i srtnmesi zellii olup, isel makaslama kuvvetlerine veya aka kar koyma olarak basit anlamda tanmlanabilir. Viskozite katsays, akkann bir dzlemden 1 cm uzaklktaki paralel dier dzleme geiin 1cm2sine din (dyne) olarak karlk gelen kesme kuvvetine eittir ve kuvvet ynnde 1 cm/sye karlk gelen iki dzlem arasndaki akkann hzlar arasndaki farktan meydana gelir. Katsay s deiimine bal olarak deiir ve ayn zamanda mutlak veya dinamik viskozite olarak da isimlendirilir. l birimi (din.s/cm 2 = poise = 100 santipoise) veya ok yaygn kullanm ile santipoise (cP)dir. 1cP= 10 Newton-saniye/m 2 (N-s/m2) eittir ve suyun 15oCdeki dinamik viskozitesi yaklak 1cPdir. Kinematik viskozite ise viskozite katsaysnn akkann younluuna orandr. Viskozite, akkann zemin gzeneklerinin aklklarna doru olan ak yeteneini belirleyen en nemli etkendir. Bu akkanlk yeteneini kontrol eden dier bir etken de zeminin permeabilitesi (hidrolik iletkenlii)dir. Enjeksiyon basnlar konusunun anlatld Blm 7 de belirtildii zere ba parmak kural zelliklerine gre, permeabilite deeri 10-4 cm/s olan zeminlerde yaplacak kimyasal enjeksiyonlarn viskozitesi 2 cPden daha az olmaldr. Eer enjeksiyonun vizkozite deeri 5 cP ise permeabilite deeri 10-3 cm/s olan zeminlere ve viskozite deeri 10 cP ise permeabilite deeri 10-2 cm/sden fazla olan zeminlere uygulanabilir. ekil 8.11de akkan trlerinin grafiksel tanmlamas verilmitir. Su ve dier akclar, yalar, gazlar laminer bir dzende [(F)/(dv/dx)] sabit oranna uygun ekilde hareket ettiklerinden bunlara Newton Svlar denir. Bingham hipotezinde, plastik akclarn laminer dzene uymad ve bir isel srtnme kuvvetine (f) sahip olduklarn gstermitir. Bu kuvvetin birimi metrik sistemde dyne/cm2 olarak verilir. Plastik akclar ancak bu isel srtnme kuvvetini yendikten sonra akmaya balarlar. Srtnme kuvvetinden de elastik viskozite doar. Bu kuvvet nedeniyle har ve imento erbeti akc bir hale gelebilmekte dolaysyla enjeksiyon yapmak mmkn olmaktadr. Bingham'a gre askda sv iinde bulunan taneciklerden oluan akkanlarda aadaki bant bulunmaktadr. Elastik Viskozite = [(F f) / (dv / dx)]
dx
v + dv v
AKIKAN AKIMI
YZEY
H.ZKAN, 2006
156
ENJEKSYON
Bingham Svs
(f) Kohezyon sel Srtnme Kuvveti
Kesme Gerilmesi ( F )
Elastik Viskozite
Newton Svs
SU Dinamik Viskozite
Visko-plastik Sv
Hzn Eimi veya Kesme Oran (dv / dx)
ekil 8.11: Akkan trlerinin grafiksel tanmlamas (Harris 1983, Weaver 1991 ve Heenan ve Naudts 1998den uyarlanmtr)
Lau ve Crawford (1986) tarafndan enjeksiyon karm oranlarna gre imento erbetlerinin sv trleri aadaki gibi snflandrlmtr (Weaver 1991). Arlka su / imento oran 2.5 / 1 ise Newton svs davran, Arlka su / imento oran = 2.5 / 1 ile 0.75 / 1 arasnda ise Bingham svs davran, Arlka su / imento oran 0.75 / 1 ise Visko-plastik sv davran gsterir.
Eer enjeksiyon karmnda ok ince (micro fine) imento kullanlrsa; Arlka su / imento oran = 2.5 / 1 ile 6 / 1 arasnda ise Bighman svs davran, Arlka su / imento oran 2.5 / 1 ise Visko-plastik sv davran gsterir. ok ince imento gzlenmemektedir. kullanlan enjeksiyon karmlarnda Newton svs davran
imento erbetlerine triethanolamin ve kalsiyum ligno-slfonat gibi katk maddeleri katlarak enjeksiyon karmnn ilevleri artrlr. Bu eit maddeler taneciklerin su balyarak askda durabilmesini salamakta ve erbetin reolojik zeliini artrmaktadr. Uucu kl katlm imentolardan hazrlanm olan karmlarda, aktif katk maddeleri, normal portland imentosuna gre daha etkin olmaktadr (DS,1972).
H.ZKAN,2006
157
Ak zamannn belirlenmesi
Enjeksiyon ak zaman, enjeksiyon karmna giren gerelerin tane boyutlarna, enjeksiyon ara ve gerelerine, seilen enjeksiyon yntemine baldr. Enjeksiyon ilemi boyunca enjeksiyonun hemen katlamasndan kanmak iin ak zaman, uzun zaman aralnda kararl olmaldr. Ancak kararllk asndan ak zamanna st snr vermek zordur. Enjeksiyon karmlarnn yksek scaklklarda enjekte edilmesi durumunda ak zaman dk scaklklara gre daha hzl deiimlere sahip olmaktadr. ekil 8.12de, su/imento oran 0.28 olan karmn yksek scaklk ortamnda (40oC), karmdan sonra geen zamana gre ak zamanndaki deiimler gsterilmitir. Bu deney yaplrken enjeksiyon veya ekipmanlar soutulmamtr. Gemi yllarda enjeksiyonun hzl bir biimde sertlemesini nleme amacna ynelik daha fazla su kullanlmtr. Ancak bu uygulama fazla (serbest) suyun kusulmas, kelim ve tanecik ayrmasn artrc ynde istenmeyen durumlar ortaya karmtr. Bunun yerine enjeksiyon almalarnn ncesinde laboratuvar ortamnda en az su kullanmn salayacak ekilde, zel katklar kullanlarak en uygun karm oranlarnn belirlenmesi iyi sonular verecektir (Ganz ve Vildaer, 2002).
20
Serbest Ak zaman (saniye)
15
10
lmler 40 C de yaplmtr.
0 0 15 30 45 60 75 90 105 120
Karmdan sonra geen zaman (dakika)
ekil 8.12: Enjeksiyon ak zaman ile karm zaman ilikisi (Ganz ve Vildaer ,2002) erbetlerin hazrlannda kullanlacak gere miktarlar 0.1 g duyarllkla tartlarak, ierisinde bir litre su bulunan kartrc kabna konur. Kartrcda 4 dakika kartrlp, 4 dakika sonunda hazrlanm olan erbet acele olarak marsh hunisine aktarlr (kumsuz erbetler iin 8 mmlik harlar iin 10 mmlik marsh hunileri kullanlr). Huninin alt iaret parma ile kapatlarak altna l kab konur. Kronometreye basld anda marsh hunisinin altndan parmak ekilerek (iki hareketin ayni anda olmasna zellikle dikkat etmelidir) erbet 1 litre izgisine gelinceye kadar aktlr. Tam 1 litre izgisine gelince kronometreye tekrar baslr. Bu srada kronometreden zaman okunur, okunan deer, erbetin akma sresini saniye olarak verir (DS,1972).
H.ZKAN, 2006
158 Marsh hunileri
Viskozite ve ak zaman, marsh hunisi kullanlarak llr. Marsh hunileri ekil 8.13de grld gibi zel olarak metalden veya PVCden imal edilmi hunilerdir. Bunlardan delik akl 8 mm olan erbetlerin akma srelerini, 10 mm olan harlarn akma srelerini lmede kullanlabilir. Kapasiteleri yaklak 1000 mililitredir.
145 mm
135 mm
290 mm
230 mm
HACM ~1000 ml
60 mm 8 mm imento erbetlerinin akcln belirlemek iin kullanlan marsh hunisi 10 mm
60 mm
Kumlu imento erbetlerinin (harlarnn) akcln belirlemek iin kullanlan marsh hunisi
ekil 8.13: Marsh hunileri (DS, 1972 ve Weaver 1991) 8.1.4. Hacim Deiimi Enjeksiyon karmlarnda hacim deiimine etki eden nemli iki etken, enjeksiyonun bzlmesi ve tanecik kelimidir. Hacim deiiminin etkisini kontrol etmek iin, Blm 8.1.1 ve 8.1.2 de deinildii zere kelimin ve serbest (fazla) suyun kusulmasnn nne gemek gerekir. Bunun iin dk su/imento oranlar seilmesi en iyi zm yntemidir. Eer hacim deiimi kontrol edilmez ise, enjeksiyonda su kusmas ile birlikte tanecik kelimi, ilksel hacime gre karmda hacim azalmasna neden olur. Bu hacim deiimi yzde olarak azdr ve byk enjeksiyon almalarnda gz nnde bulundurulmayabilir.
H.ZKAN,2006
159
8.1.5. Younluk (zgl Arlk) Younluk, enjeksiyon karmnda kullanlan suyun miktarnn en iyi belirleyicisidir. En uygun enjeksiyon karm iin genellikle 0.30 ile 0.40 arasnda deien su/imento oranlar kullanlmaktadr. Su/ imento oran 0.30 olan imento enjeksiyonunun younluu 2050 2100 kg/m3 arasnda deiir. Su/imento oran 0.40 olannn ise 1900 kg/m3 dr (Ganz ve Vildaer,2002). Karm oran bydke yani karmdaki su miktar artka younluk azalmaktadr. nk serbest (fazla) su sudan daha ar olan imento taneciklerinin yerini almaktadr. Deneyin Yapl
Akma sresi tayin edilen erbetten bir miktar zgl arlk aletinin hcresine doldurulup zgl arlk tayin edilir. zgl arlk tayin edilmeden nce zellikle kararll dk erbetler, tekrar kartrlarak homojen hale gelmeleri salanr. Enjeksiyon almalarnda daha kullanl ve pratik olduu iin ekil 8.14de grlen dzenek kullanlmaktadr. erbetin zgl arln dorudan doruya lebilen bu alet, bir tarafnda zgl arlklar llecek zeltilerin doldurulduu silindirik bir kap ve dier tarafnda hareketli bir arlk ieren, zgl arlk blmeli bir koldan olumaktadr. Destek noktasna oturtulan aletin bir ucuna zelti doldurulduunda dier taraftaki arln yeri deitirilerek dengeye gelmesi salanr. Dengenin saland yerdeki rakam okunarak zgl arlk (g/cm3 ) bulunur.
Sv Haznesi
Ayar Arl
ekil 8.14: Younluk lme dzenei (Harris, 1983 ve Weaver 1991) 8.1.6. Katlama Zaman Tkanma sakncas tadndan dolay enjeksiyonun katlamas ve katlama zamannn ok ksa olmas istenilen durum deildir. Katlamann balang ve biti zamanlar imentonun tipi, evre ss, puzolanik ve dier katk maddelerin karmda kullanlmas gibi bir ok etmene baldr. Katlamann balang zaman yksek scaklklarda azalmasna karn, dk scaklklarda uzamaktadr. ekil 8.15de deiik ortam scaklklarnn (8, 20 ve 40C),
H.ZKAN, 2006
160
karmn hidratasyon ssna etkisi ve dolaysyla katlama zamanlarnn deiimi verilmitir. Dk veya yksek zgl yzey (Blaine) deerlerinin seilmesiyle ve ortam ssnn deiimi ile katlama zaman kontrol edilebilir. imento enjeksiyonu karmna uucu kl eklenmesi, katlama zamann geciktirir ve enjeksiyonun dayanmn artrr. Ayn zamanda uucu kl, enjeksiyon karmna akclk kazandrd iin uzun zaman aralnda enjeksiyonunun ilenebilirliini salar (ekil 8.16).
6
Hidrotasyon Iss (mwatt/gr- imento)
Su / imento oran 0.28

5 4 3 Enjeksiyon donma (priz) balangc Katlama an Enjeksiyon donma (priz) sonu 20 C hava scaklnda 8 C hava scaklnda 2
o o
0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
Zaman (saat) Hidrotasyon Iss (mwatt/gr- imento)

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
Su / imento oran 0.40

Enjeksiyon donma (priz) balangc Katlama an Enjeksiyon donma (priz) sonu 40 C hava scaklnda 20 C hava scaklnda
o o
Zaman (saat)
ekil 8.15: Enjeksiyon karmnda katlama zamannn ortam ssna bal davranlar (Ganz ve Vildaer, 2002) 8.1.7. Basn Dayanm ve Enjeksiyonun Dayankl Basn dayanmn dorudan kontrol eden etken, karmda kullanlan maddelerin kimyasal ve fiziksel zelliklerine baldr. imento enjeksiyonlar dayanm asndan en uygun olandr (izelge 8.4 ve 8.5). Karm maddelerinin zelliklerinin dnda karma giren su miktar ve buna bal olarak su kusma durumu, kelme, tanecik ayrlmas, viskozite basn dayanmna etki eden faktrlerdir.
H.ZKAN,2006
161
800 20 : 1 700 600 10 : 1 5:1
Serbest Ak (mm)
500 400
3:1 300 2:1 200 100 0 0 1 2 3 4 1:1
Karmn hazrlanmasndan sonra geen zaman (saat)
ekil 8.16: Uucu kll enjeksiyon karmlarnn tipik ak zellikleri (UKQAA,2002)
izelge 8.4: eitli enjeksiyonlarn skma dayanm deerleri (Parchem, 2003)

ENJEKSYON TR ok ince imento enjeksiyonu Sodyum silikat imento karm Sodyum silikat grubu enjeksiyonlar Lignin (odun z) grubu enjeksiyonlar Poliretan reine grubu enjeksiyonlar Akralamit grubu enjeksiyonlar imento / Kum - Jelin 7 gnlk skma dayanmlar (MPa)
0.2 0.3 0.5 1 1.5 2 3 4 5 10 15
Tanecikli Enjeksiyon
Kimyasal Enjeksiyon
H.ZKAN, 2006
162
izelge 8.5: Donmu eitli imentolarn skma ve bklme dayanmlar (Parchem, 2003)
Skma Dayanm (MPa) imentonun katlamasndan sonra geen zaman 3 gn 7 gn 28 gn 90 gn ok ince imento (micro fine cement) Erken Yksek Dayanm Kazanan Portland imentosu Normal Portland imentosu 24 23 12 38 32 21 50 44 38 60 47 46 Bklme Dayanm (MPa) 3 gn 4 5 3 7 gn 28 gn 90 gn 6 6 4 7 7 6 8 8 7
Akma sresi ve zgl arlk tayini yaplan erbet tekrar iyice kartrlarak her bir erbetten 3 adet olmak zere silindirik kalplara doldurulur. Priz almas (katlamas) iin 20oC , % 100 grece nemli kr odasnda bir gn bekletilir. Bu sre tamamlannca kalplar sklerek, 28 gn ayn yerde korunur. Silindirik rneklerin alt ve st yzeylerine kkrt balklar dklerek pres altnda krlarak basn dayanmlar belirlenir. Puzolanik maddelerden olan uucu kller, 45m elek aklndan geen kresel ekilli taneciklere sahiptir. Uucu kllerin bu zellii, karm iindeki kat tanecikler arasnda kayganlatrc grevi grr. Bu durumda, karmda kullanlan su miktar daha dk olabilir. Su miktarnn dmesi, dorudan karmn permeabilitesini drd gibi dayanm ile dayankll artrr ve daha az su kusmas ve tanecik ayrlmas salar. ekil 8.17de eitli uucu kl / imento oranlarnda hazrlanm karmlarn dayanmlar verilmitir.
70
Uucu kl / Portland imentosu Oranlar 1:1
60
50
Dayanm (N/m2)
2:1 40
30
3:1
20
Not: Su / imento+Uucu Kl Oran = 0.45dr.

5:1
10 10 : 1 0 0 200 400 600
15 : 1
Karmndan sonra geen zaman (gn)
ekil 8.17: Uucu kll enjeksiyon karmlarnn tipik dayanmlar (UKQAA,2002)
H.ZKAN,2006
163
Enjeksiyonun Dayankl
imento enjeksiyonu, baz killi zeminlerde, eski maden ocaklar gibi yerlerde slfat ile temas edebilir. Bu gibi durumlarda enjeksiyon ncesi almalarda, slfat durumu zeminin ve yeraltsuyunun kimyasal analizleri sonucunda belirlenmeli ve eer slfatl ortam varsa bu durumda slfata dayankl imento seilmelidir. Zeminde veya yeraltnda bulunan slfatlar, imento enjeksiyonu karmna nfuz eder ve kalsiyum slfat ile etringiti oluturmak iin srasyla hem kalsiyum hidroksit hem de kalsiyum alminatlarla tepkimeye girerler. Bunun sonucunda, bu kimyasal ilemin verdii rn ile karmda kullanlan toplam gere hacmi, tepkimeden nceki gerelerin toplam hacminden daha byktr. Bu yzden katlama sonunda, enjeksiyon karm iinde ek yer gerektirecek ime / hacim genilemeleri oluur. Katlama sonunda, sertlemi imento enjeksiyonu karm, ek yeri karlayamadndan dolay, istenmeyen ekilde enjeksiyon atlamaya ve paralanmaya balar. Ksa sreli kaz almalar ncesinde yaplan durayllk amal geici enjeksiyonlarda bu durum gz ard edilebilir. Ancak barajlarda oluturulan geirimsizlik perdesi gibi kalc enjeksiyonlarda, enjeksiyonunun zamanla zelliklerini yitirmemesi istendiinden, ortamdaki slfatn etkilerinin giderilmesi iin nlemlerin alnmas gereklidir. Bu durum betonlar iin de geerlidir. Enjeksiyon karmnda kullanlan imentonun tane boyutu enjeksiyonun permeabilitesini dorudan etkilemektedir. Tane boyutunda incelik artka permeabilite o oranda der. Benzer yaklamla enjeksiyon karmnda uucu kl kullanm slfata kar dayankllk kazandrr. Uucu kln gerek tanecik ekli ve gerekse boyutu dikkate alndnda, uucu kle gre daha kaba kalan imento tanecikleri arasndaki boluklar uucu kl doldurur. Bu durumda enjeksiyon karmnn katlama sonrasndaki permeabilitesi, normal imentolu karma gre daha dk deerler gsterir. Dk permeabilite deerleri, slfata kar diren kazancna, yani dayanklln artmasna neden olur. Portland imentosunun hidratasyonu (su ile tepkimesi) belirli miktar alkali kalsiyum hidroksit (kire) retir. Uucu kl gibi puzolanik maddeler, kalsiyum silikat ve alminyum hidrat formunda bulunan kire ile tepkimeye girerler. Bu hidratlar, enjeksiyon karm iindeki boluklar doldurur. Bu durum permeabilite deerinin dmesine neden olur (UKQAA,2002). Bu sre sonu olarak, enjeksiyonun dayanklln, klorite ve slfata kar direnci artrr. Ancak uucu kln imentoya kar orannn artmas, enjeksiyonunun basn dayanm deerinin dmesine neden olur (ekil 8.18).
70 60
Dayanm ( N / m2)
50 40 30 20 10 0 0 1 2
7 gnlk dayanm 28 gnlk dayanm 1 yllk dayanm
Arlka uucu kl / portland imentosu oran
ekil 8.18: Uucu kln portland imentosuna orannn dayanm zerine tipik etkileri (UKQAA,2002)
H.ZKAN, 2006
164 8.1.8. Kohezyon Etkisi
Enjeksiyon uygulamalarnda kohezyon deeri, Lombardi (1985) tarafndan ne srlen bir deerdir. Bu deer matematiksel olarak enjeksiyonun yaylm etki apna dorudan baldr (Weaver, 1991). Plastikletirici kullanlmad zaman kararl ve durayl imento enjeksiyonu karmlar, katksz imento enjeksiyonlar karmlarna gre daha dk kohezyon deerine sahiptir. Viskozite deerlerinde ufak bir art, enjeksiyon karmnn enjekte edilebilme etkisini biraz drmektedir. Fakat kuramsal olarak dk kohezyon deeri, verilen atlak aklnda kararl ve durayl enjeksiyon ile yaplan enjeksiyon uygulamasnn yaylm etki apn ok bytmektedir. Birgham svlarnda kohezyon viskozite ile dorudan bantldr. Lombardi (1985) ayn zamanda toplam enjeksiyon al miktarnn kohezyonun karesi ile ters orantl olduunu gstermitir (Weaver, 1991). 8.1.9. Hava Koullarnn Etkisi Enjeksiyon uygulamas srasnda ortamn ss enjeksiyonun katlama zamann etkileyen nemli bir etmendir. Yksek scaklklarda katlama zaman ksa olmasna karn, souk havalarda katlama zaman daha uzun olmaktadr (bkz. ekil 8.15). Souk Hava Koullar
Kn yaplan enjeksiyonlarn s ile ilgili olarak Albritton (1982)nin tanmlamasna gre; enjeksiyon yaplan ortamn ss 10oCnin zerinde olmal, karm suyu ss 10oC ile 38oC arasnda olmal ve enjeksiyon yaplan zeminin ss 5 gnlk zaman aralnda 4.5oCin altna dmemelidir (Weaver, 1991). Ganz ve Vildaer (2002)e gre ise enjeksiyon karmnn ve suyun donma sakncasndan dolay, 48 saat iinde hava scaklnn 5oCnin altna dmemesi gerekmektedir. Souk hava koullarnda enjeksiyonun donmas gibi olumsuz durumlar ortaya kabilir. Bu durumda youn enjeksiyon karm, yani su/imento oran dk enjeksiyon karmlar seilebilir. Dk su/imento oranl enjeksiyon karmnda, su kusmasna neden olan fazla su az olduu iin enjeksiyonun donma olasl dk olacaktr. Donmaya kar kullanlabilecek dier bir yntem ise, karma giren su miktarnn %10u kadar antifirizli suyu karma eklemektir (Ganz ve Vildaer, 2002). Bu nlemlerin dnda dier nlemler ise, enjeksiyon yaplan ortamn ve enjeksiyon ara gerelerin zerini naylon veya branda ile rtme, enjeksiyon hortumunu bir aralk iinde scak su siteminden geirmek veya karm suyunu stmaktr (Weaver, 1991). Souk hava koullarnda yaplan epoksi reine enjeksiyonlarnda, epoksinin temas ettii beton ve metal yzeylerin scakl en az 10OC olmaldr. Bu scaklk, epoksi enjeksiyonu uygulamas srasnda ve enjeksiyondan sonra 24 saat sre ile devam etmelidir (Escoweld, 2001). Souk hava koullarnda enjeksiyonun akclna olumlu etkisi nedeniyle, epoksi enjeksiyonunun yaplmas iin gnn daha lk zamanlar dnlmelidir. Scak Hava Koullar
Yksek hava scakl enjeksiyonun katlama zamanna dorudan etki eder ve katlama zamann ksaltr. Enjeksiyon karmnn ssn 32oCnin altnda tutmak gerekir (Weaver, 1991). Scak havalarda bunu salamak iin enjeksiyon su tanklar, kartrclar, alkayclar gibi aralarn dorudan gne altnda tutulmamas ve gne nlarn yanstmas bakmndan ak renklerde boyal olmas alnabilecek ilk nlemlerdir. Is sorununun srmesi durumunda
H.ZKAN,2006
165
enjeksiyon karmna giren suyun saland tanka buz atlmas, enjeksiyon ssn kontrol etmek iin dnlen dier bir nlemdir. Souk hava koullarnda olduu gibi bu kez enjeksiyon hortumu belirli bir aralkta souk su sistemi iinden geirilebilir. Scak hava koullarnda epoksi enjeksiyonlarnn yaplmasn snrlayan scaklk koulu, imento enjeksiyonlarnda olduu gibi 32OCnin altdr. Scak hava koullarnda, epoksi enjeksiyonu yaplmas iin kullanlan ara ve gere kuru ortamda glgede (18 OC - 27OC arasnda) korunmaldr. Souk hava koullarnn aksine scak hava koullarnda epoksi enjeksiyonu serinlik asndan gnn erken saatlerinde yaplmaldr. Genel olarak epoksi enjeksiyonlarnn katlama zelliklerine ulaabilmesi iin geen zaman boyunca ortam scaklnn 4.5OCnin altnda olmamas istenir (Escoweld, 2001). 8.2. Kimyasal Enjeksiyonlarn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Kimyasal enjeksiyonlar, viskozite deerlerinin ok dk olmas nedeniyle, tanecikli enjeksiyon karmlarnn kullanlamayaca zeminlerde ve atlak akl ok az olan kaya ortamlarnda kolaylkla uygulanabilir. Kimyasal enjeksiyonlar duraylln salanmas ve tama kapasitesinin artrlmas amacyla, ince taneli zeminlerde yaplan maden aftlarnda, tnellerde, hendeklerde ve dier kazlar ile baraj gvdesi altnda yer alan alvyonlarda perde enjeksiyonu yapmnda baar ile uygulanmtr. Kimyasal enjeksiyonlarn tanecikli enjeksiyonlara gre ok daha pahal oluu en byk olumsuz zelliidir. Bunun yan sra birok kimyasal enjeksiyonun zehir etkisi bulunmas, yeraltsuyunun kirlilii asndan potansiyel kaynaktr. imento enjeksiyonlarnda olduu gibi kimyasal enjeksiyonlarda da, yeraltsuyunun ve karmda kullanlacak suyun kimyasal zellikleri, enjeksiyonun baarl olmasna etki eder. nk karm suyu ya da yeraltsuyu, kimyasal enjeksiyonlarn jelleme zaman ve dayanm deerlerine dorudan etkilemektedir. Kimyasal enjeksiyonlarn uygulama aamas ncesinde fiziksel zelliklerinin (izelge 8.6) ve kimyasal zelliklerinin dnda, viskozite, kararllk ve dayanm zelliklerinin de bilinmesi gereklidir. ekil 8.19'da grld gibi, dk dayanml kimyasal enjeksiyonlara gre yksek dayanml kimyasal enjeksiyonlar daha viskozdur. Viskozite zamanla artmakta ve buna karn dayanm zamanla sabitlemeye balar (ekil 8.20). ekil 8.21de silikat enjeksiyonlar ile reine enjeksiyonlarnn konsantrasyonlara bal viskozite deiimi ve ekil 8.22de karm iinde deiik miktarlarda silikat kullanlmas ile sktrlm orta-ince taneli slak kumun dayanm deiimleri verilmitir. imento enjeksiyonlarnn zelliklerinin belirlenmesi srasnda yaplan deneylerle ayn zamanda kimyasal enjeksiyonlarn zellikleri de belirlenebilir. Ancak bu deneylerle elde edilen bilgilerin dnda, kimyasal enjeksiyonlarda jelleme zaman, zehirleme etkisi, yanclk, enjeksiyon ortamnda duyarllk gibi zelliklerin de bilinmesi gereklidir.
H.ZKAN, 2006
166
izelge 8.6: Baz kimyasal enjeksiyonlarn fiziksel zellikleri (ATM, 1970)

Viskozite (cP santi poise) 1.5 4 40 30 50 2.5 4 25 8 50 1.2 1.6 6 13 13 35 10 80 2 18 Jelleme Zaman Aral (dakika) 0.1 - 300 5 300 0 5 120 10 300 3 90 101000 0.11000 3 300 4 60 1 60 -25 360 -Tek Eksenli Basn Dayanm (kgf/cm2) < 3.5 > 35 > 35 3.5 35 < 3.5 < 3.5 -3.5 35 > 35 > 35 > 35 > 35 > 35 > 35
Grup Ad
Alt Grup Ad Silikat (dk konsantrasyonlu) Silikat (yksek konsantrasyonlu)
Ticari Ad / Bileimi
SLKATLAR
Silikat bikarbonat Silikat formamit (Siroc) (1) Silikat klorit (Joosten karm) TDM Terra Firma (2)
Krom - Odun z Blox- All (3) ORGANK POLMERLER Lignosol (4) Vinil polimer AM 9, Akralamit (5) re - Formaldehit Herculox (3) Metilol kprl polimer Cyanaloc 62 (5) Resorsinol - Formaldehit Ya bazl asit polimerler Epoksi Reinesi (1) (2) (3) (4) (5) (6) Polythixon FRD 62 E 2 (6)
: Diamond Alkali Company : Intrusion Prepakt, Inc. : Halliburton Company : Lignosol Chemical, Ltd. : American Cyanamid Company : George W. Whitesides Company
H.ZKAN,2006
167
Enjeksiyonlu zeminin basn dayanm (kN / m2)

10 102 102 103 104 105
Enjeksiyon Tipleri 1. Politiksiyon 2. Epoksi Reinesi 3. Joosten Karm 4. Polyester Reinesi 5. Bentonit Jeli 6. Bentonit Silikat 7. Odun z 8. Guttman 9. Silikat Asetat 10. Silikat Alminat 11. re formaldehit 12. Silikat Bikarbonat 13. (AM -9) Akralamit
10
1 3 5 6 7 2 4
Viskozite (Poise)
8
10-1
9 12
10 11
10
-2
13
ekil 8.19: Enjeksiyon tiplerinde basn dayanm - viskosite ilikisi (Hilton, 1967'den)
VSKOZTE
ZAMAN
DAYANIM
ZAMAN
ekil 8.20: Viskozite ve dayanmn zaman ile ilikisi (Harris, 1983)
H.ZKAN, 2006
168
VSKOZTE (cP - santipoise) o (20 C de)
SODYUM SLKAT ENJEKSYONU

10
RENE ENJEKSYONU
20
30
40
50
KONSANTRASYON (%)
ekil 8.21: Sodyum silikat ve reine enjeksiyonlar viskozitesi (CECW-EG, 1995)

3 BASIN DAYANIMI (MPa) 2.5 2 1.5 1 0.5 0 A B C D 0.86 ENJEKSYON KARIIMI A - 40% SLKAT B - 50% SLKAT C - 60% SLKAT D - MENTO 1.38 2.41 2.76
ekil 8.22: Deiik oranlarda silikat ile enjeksiyonun basn dayanmlar (CECW-EG, 1995)
H.ZKAN,2006
169
Jelleme Zaman
Jelleme zaman veya jelatinleme zaman, enjeksiyon karmna giren gerelerin karmdan sonra jel durumuna gelmesi iin geen zaman olarak tanmlanr. Jelleme zamannn kontrol enjeksiyonun pompalanma kolayl asndan nemlidir. Jelleme zamannn deitirilmesi/ kontrol edilmesinde enjeksiyon karmndaki bileenler (tepkime balatclar, tepkime geciktiriciler, katalizrler) ilev grr. Kimyasal enjeksiyonlarda viskozite, jelleme zaman boyunca sabit kalabilir veya deiim gsterebilir. Yksek viskoziteli akkanlarn pompalanmas ile ilikili olarak, viskozitenin jelleme zaman boyunca deiim gstermesinin sorunlara neden olabilecei, bilinmesi gereken dier nemli konudur. Jellemeden sonra kimyasal enjeksiyonlarn dayanmlar gittike artmaya balar. Son aama dayanmm deerlerine ulamas iin geen zamana kr zaman denir. zeltinin Yeraltsuyu ile Seyrelmesi
Genel olarak kimyasal enjeksiyonlarn jellemesine etki edebilecek ekilde yeraltsuyu tarafndan zeltinin konsantrasyonunun drlmesi enjeksiyonun baarsn etkiler. zeltinin yeraltsuyu ile seyreltilme durumu sadece trblansl yeraltsuyu akmlarnda veya byk debili yeraltsuyu aklarnda olur. Yeraltsuyu akmnn seyreltme zellii, kuma boyas gibi izleyici (tracer) kullanlarak belirlenebilir (CECW-EG, 1995). Duyarllk
Baz kimyasal enjeksiyon karmlar ortamn scaklna, yeraltsuyunun kimyasna (zellikle pH deerine) ve zlmemi kat maddelere kar duyarldrlar. Bu duyarllk zellikleri jelleme zamanna etki edebilir. Zehirleme Etkisi ve Yanclk
zellikle akralamit gibi kimyasal enjeksiyonlarn zehir etkisi bulunmaktadr (izelge 8.7). Kimyasal enjeksiyon gerelerinin zehirleme etkisinin ve yanclnn olup olmad retici firma tarafndan belirtilir. Kimyasal enjeksiyon maddelerinin kullanmnda retici firma tarafndan belirtilen kullanm ekline ve uyarlara uygun davranlmaldr. Zehirleme etkisi bulunan kimyasal enjeksiyonlarn, yeraltsuyu kullanmnn olduu alanlarda uygulanmasndan kanlmaldr. izelge 8.7: Balca enjeksiyon trlerinin zellikleri (CECW-EG, 1995)
zellik Enjeksiyon Trleri Portland imentosu tabanl enjeksiyon Silikatlar Akralitler Odun z (Lignin) Poliretanlar Reineler Yaylm Etki Durumu Dk Yksek Yksek Yksek Orta Dk Durayllk Yksek Orta Orta Orta Yksek Yksek Uygulama Kolayll Orta Yksek Yksek Yksek Orta Orta Potensiyel Zehirleme Dk Dk Orta Yksek Yksek Yksek Yanclk Yanc deil Yanc deil Dk Dk Yksek Orta Greceli Maliyet Dk Dk Yksek Yksek Yksek Yksek
H.ZKAN, 2006
170
BLM 9
9. ENJEKSYON DONANIMLARI
9.1. Kartrclar (Mikser) ve alkalayclar Kartrclar
Kartrclar imento, bentonit, kum, su ve gerektiinde kimyasal maddeleri homojen halde birbirine kartrmak iin mekanik olarak alan dnme hz yksek (~1500 devir/dakika) bir ekipmanlardr (ekil 9.1). Karma giren maddelerin orann dikkatle kontrol etmek amacyla mikserler zerinde veya yannda tart cihaz ile duyarl l kaplar bulundurulur. Mikser hacimleri test enjeksiyonlarndaki enjeksiyon allarna gre seilmelidir (rn. Karstik ortamda aln fazla olaca dncesiyle mikser hacimleri kk tutulmamaldr).
Model CEMIX 210E - Elektirikli
Model CEMIX 410E - Elektirikli
ekil 9.1: Craelius marka kolloidal kartrclar (mikserler) Kartrclarda, silindirik kartrma haznesi iine monte edilmi bir mil ve buna bal kanatlar yardmyla karma katlan maddeler kartrlr. Kartrma haznesindeki mil ve kanatlarn hareketi, haznenin tabanna veya stne yerletirilmi olan g kaynandan salanr. Mile hareketi salayan g kayna, elektirikli, hidrolik veya haval sistem olabilir. Kartrclar, dnen millerin konumlarna ve kartrrken hazne iinde oluan ekile gre snflandrlabilir. Buna gre kolloidal kartrc, lastik kanatl kartrc, krek eklinde kanatl kartrc gibi trleri vardr (ekil 9.2). Bunlardan kolloidal kartrclarda, hazne altnda yksek hzla dnen rotor yardmyla, haznedeki karmn hareketi girdap oluturur. Lastik kanatl kartrclar dey veya yatay hareketli olabilir ve kartrc rnein bir helezonik pompa ile birlikte olabilir (bkz ekil 9.5). Bu tr kartrclarn hzlar 700 1000 devir/dakika arasnda deitii iin enjeksiyon karmnn kartrlmas, kolloidal kartrclara gre daha az etkindir.
H.ZKAN,2006
171
Hazne iinde oluan girdap
alkalacya Vana
Motor
Rotor alkalacya
Vana Kanatlar
1 2 3
Yksek hzl rotor Helezonik pompa
Kolloidal Kartrc
Motor
Lastik Kanatl Kartrc Pompa Birleimi

Karmda topaklar nlemek iin Kartrcnn stten grn tel kafes
Krek eklinde kanatlar Vana alkalacya
Dey Hareketli Krek ekilli Kanatl Kartrc
Krek eklinde kanatlar
Motor
Yatay Hareketli Krek ekilli Kanatl Kartrc
Vana alkalacya
ekil 9.2: Kartrc trleri (Houlsby, 1990)
H.ZKAN, 2006
172
Krek ekilli kanatlar olan kartrclar yatay veya dey hareketli olabilir. Bu tr kartrclar dierlerine gre daha dk hzlara sahiptir (100 700 devir/dakika). Kartrma zamanlar yaklak 5 dakika olan bu tr kartrclar dk kaliteli enjeksiyon karmlarnn hazrlanmasnda kullanlr. Karmn iinde topak kalmas olasl fazladr. Bu durumun nne geebilmek, hazne iinde topaklar en aza indirgemek iin, tel kafes bulunur. Topak haldeki imento gibi maddelerin taneciklerine ayrlmas ve dier maddeler ile homejen olarak kartrlmas, karm iinde bulunan sourulmu gazlarn dar atlmas, imento enjeksiyonlarnda her imento taneciinin su ile slatlmas kartrcnn grevleri arasndadr. yi zelliklere sahip bir kartrc, kartrma ilemini 15 saniye gibi ksa bir srede yapabilmelidir (Mining life,2003). imento enjeksiyonlarnda, su/imento karm oranlarna bal kalarak, su saati veya ll tank yardmyla kartrcya ncelikle su konur ve imonto ekleme ncesinde kartrc en yksek hzda dndrlr. Kartrcya daha nce almam imento torbalarndan belirli miktar imento eklenir. Kartrc bir ka dakika altrldktan sonra, enjeksiyon karm alkalayclara aktarlmaldr. Kartrcnn enjeksiyon erbeti ile uzun zaman altrlmas, enjeksiyon karmna s aktarmn gerekletireceinden, enjeksiyonun katlama zamann istenmeyen bir ekilde ksaltacaktr. imento enjeksiyonlarnda, kartrclarn homojen ekilde ve tanecikleri askda tutabilme yeteneklerinin kontrol iin zaman zaman kartrc durdurularak haznesinin belirli derinliklerinden saydam kaplarla rnekler alnr ve karmn renklerine baklr. yi karm salanm ise deiik derinliklerden alnan karmlarda belirgin renk deiimleri olmaz. Saydam kaplarla alnan rneklerde yatay kuak veya erit halinde renk deiimi var ise, taneciklerin kelimi szkosudur. Yani kartrc grevini yapamamaktadr. Bu durumda kartrcnn dn hzlar kontrol edilmelidir. Karmn etkinliinin denetlenmesi iin dier bir basit deney ekil 9.3de aklanmtr.
2.5 cm
a) Derin olmayan kaba kartrcdan alnan karm doldurulur.
b) Karm donunca kaptan kartlr ve krlr.
c) Karm krk yzeyi niform ise iyi karmdr.
c) Eer karm krk yzeyinde bandlar var ise kt karmdr.
ekil 9.3: Kartrmann verimlilii iin yaplan deney (Houlsby, 1990) Enjeksiyon vardiya deiimlerinde veya gn sonunda kartrclar sadece su kullanlarak temizlenmelidir. Kartrc haznesinde mili rtecek kadar yeterli su olmad zaman altrlmamaldr. imento enjeksiyonlarnda kullanlan kartrclarn kapasiteleri 200 400 litre arasndadr (Craelius, 1990).
H.ZKAN,2006
173
alkayclar
Hazrlanm olan enjeksiyon karmlarnda taneciklerin askdaki (sspansiyon) durumlarn korumak iin mekanik olarak kartrc dzenee sahip silindirik tanklardr (ekil 9.4). alkalayclar, kartrc hacimlerine gre en az eit veya daha byk hacimde olmaldr. imento enjeksiyonlarnda kullanlan alkalayclarn kapasiteleri 400 700 litre arasndadr (Craelius, 1990). alkalayclar, krnt ve yabanc maddelerin enjeksiyon pompasna gitmesini nleyecek ekilde bir elek ile donatlmtr. Bir delie veya enjeksiyon kademesine verilen enjeksiyon karm hacmini lmek iin baz alkalayclarda, litre cinsinden hacmi belirten bir eel sistemi bulundurulur. alkalayclarda, kartrclarda olduu gibi kanatlarn dnmesini salayan g kayna, elektirikli, hidrolik veya haval sistem olabilir. alkayclarn dnme hzlar kartrclara gre daha yavatr (~ 60 100 devir/dakika). Dn hznn azaltlmas bir dili sistemiyle salanr. Geri dnl enjeksiyon ynteminde, enjeksiyon deliinden geri dnen enjeksiyon karm alkalayclara aktarlr.
alkalayc g kayna ll su tank alkalayc Kartrc (mikser) Kartrc g kayna
Craelius marka alkalayc
Kartrc ve alkalayc birleimi
ekil 9.4: Kartrc (mikser) ve alkalayc birleimi 9.1.1. Kimyasal Enjeksiyonlarda alkalyc ve Kartrc Sistemleri Kimyasal enjeksiyon uygulamalarnda kullanlan kartrc ve alkalayclar, enjeksiyon karmna giren maddelerle kimyasal tepkime yaratmayacak ekilde alminyum, paslanmaz elik, plastik veya plastik koruyuculu gibi maddeler kullanlarak retilir. Kartrc ve alkalayc hazneleri, imento enjeksiyonlarnda kullanlanlara gre daha az kapasiteye sahiptir. Tanklarn says ve dzeni, karmn trne ve enjeksiyon uygulama sistemine baldr. Tekli tank sistemi
En basit enjeksiyon kartrma sistemi olan tekli sistem daha ok imento enjeksiyonu uygulamalarnda kullanlmasna ramen zaman zaman kimyasal enjesiyon uygulamalarnda da kullanlr. Bu sistemde tm karm tepkime salayclarla birlikte tek bir tankda kartrlr (ekil 9.5). Ancak basitliinin yan sra, jelleme zamanndaki ksalmalar nedeniyle olumsuz yn bulunmaktadr. Eer enjeksiyon karm pompalama ncesinde ksa zamanda jelleip donarsa, pompada, borularda ve vanalarda tkanmalara yol aabilir.
H.ZKAN, 2006
174 kili tank sistemi
Bu sistemde, kimyasal enjeksiyon karmna giren ana maddeler ile tepkime salayclarn ayr iki tankda bulunmas sistemin en olumlu yndr (ekil 9.5). Bylece kartrc iinde katlamann nne geilmi olur. Vana sistemi yardmyla, asl maddeler ve tepkime salayclar belirli oranlarda bu iki tankdan akacak ekilde ayarlanr ve birlikte pompaya gnderilir. Pompaya gelmeden hemen nce boruda ve sonrasnda pompalamada karm balar. Pompalama ilemi iin geen zaman jelleme zamanna baldr. Bu jelleme zaman, kimyasallar reten firma tarafndan belirtilir ya da arazide enjeksiyon laboratuvarnda belirlenir.
Kartrc -1
Kartrc -2
alkalyc
Kartrc
Helozonik Pompa Helozonik Pompa
Model : CG-500 (Hava g kaynakl Eit hacimli ikili tank sistemi)
Model : CG-680 (Hidrolik g kaynakl Tekli tank sistemi ve alkalayc
ekil 9.5: ChemGrout marka kartrtrclar ve tank sistemleri Eit hacimli tank sistemi
Eit hacimli tank sistemi ikili tank sisteminin deiik uygulamasdr. Bu sistemde, her iki tankda eit zellikde pompalar bulunmakta ve pompalar ortak altrlmaktadr. Her tankdaki kimyasal bileenler tasarlanan konsantrasyona gre iki kez kartrlr. Bu sistemde tanklar eit hacimli olduundan, oranlarn llmesinde hata yapma olasl azalmaktadr. Tanklarn iine konulacak olan enjeksiyon bileenlerinin konsantrasyon deerleri (miktarlar) standart olarak retici firma tarafndan nceden belirlenir. 9.2. Enjeksiyon Pompalar Enjeksiyon pompalar, uygulanacak enjeksiyon ilerine gre eitli alma basncna sahip, imento yannda, orta ve kaba boyuttaki (1-8 mm) kumlu karmlar da basabilecek kapasitede basn ve akm zelliklerini tayan pompalardr. Enjeksiyon ilerinde iin niteliine ve ortamna gre yaygn olarak pistonlu ve helozonik pompalar kullanlr. Pistonlu Pompalar
Dier pompa trlerine gre hacim ve basn kontrol iyi olan pistonlu pompalar, tek veya ift silindirli olabilmektedir (ekil 9.6, 9.7). Pistonlarn hareketi elektirik, hava ve dizel yakt ile alan g kayna tarafndan salanr. Gvenlik asndan, salk ynnden ve boyutlarnn kk olmas nedeniyle hava g kayna ile alan pistonlu pompa tr, tnel ve aft gibi kapal alanlarda yaplan enjeksiyon uygulamalarnda yelenir.
H.ZKAN,2006
175
Basn (bar)
Model : ZBA (Hava g kaynakl)

60 A 50 40 30 D 20 10 0 0 20 40 60 80 100 120 Akm 140 (litre/dakika) C B A 80 mm ift silindirli B 110 mm ift silindirli C 80 mm tek silindirli D 110 mm tek silindirli
ekil 9.6: ZBA model pistonlu enjeksiyon pompas ve basn-akm zellikleri (Craelius,1990)
Model : ZBE-02 (Elektirik g kaynakl)
100 Basn (bar)
80
60
40
20 Akm (litre/dakika) 0 0 20 40 60 80 100 120
ekil 9.7: ZBE-02 model pistonlu enjeksiyon pompas ve basn-akm zellikleri (Craelius,1990) Pistonlu pompalarda, pistonun geri k hareketinde, enjeksiyon karm pompa silindirine ekilir ve pistonun ileri gidi hareketinde ise silindirdeki enjeksiyon hortuma baslr. Silindir giri ve klar vana ile kontrol edilmektedir. izelge 9.1de enjeksiyon uygulamalarnda kullanlan pistonlu pompalarn dier pompalara gre olumlu ve olumsuz ynleri verilmitir. Helozonik rotorlu (eksantrik milli) pompalar
Helozonik pompalarda sabit (stator) ve hareketli (rotor) iki ana ksm bulunmaktadr. Bunlardan elikten yaplm olan sabit (stator) ksm dairesel kesitli spiral eklinde boluk iermektedir. Bu spiral ekilli boluk iinde eksantrik dililer yardmyla dnen rotor bolua gelen enjeksiyonu helozonik yaps ile ileri doru belirli bir basn ve hacimle tar (ekil 9.8). Helezonik rotorda hareket eksantrik dililer yardmyla srekli ileri doru olduundan, pistonlu pompalarda grlen titreme ve sarsnt olaylar bu tr pompalarda gzlenmez. Kimyasal enjeksiyon uygulamalarnda jelleme zamanna bal olarak helozonik rotorlu pompalarn dn hzlar vites sistemine bal dililer yardmyla kolayllkla ayarlanabilir. izelge 9.2de enjeksiyon uygulamalarnda kullanlan helezonik rotorlu pompalarn olumlu ve
H.ZKAN, 2006
176 olumsuz ynleri verilmitir.
izelge 9.1: Pistonlu pompalarn olumlu ve olumsuz ynleri (Mining Life, 2003)
Olumlu Ynleri Dier pompalara gre ucuzluu, Kolaylkla temizlenmesi, Yksek basnlar elde edilmesi (yaklak 70 bara kadar), Paralarnn kolay taklp sklebilmesi ve tamirinin kolay olmas ve Pistonlarn hareketi elektirik, hava ve dizel yakt ile salanmasdr. Olumsuz Ynleri Kontrol vanalarnda ve contalarnda sk sk arza vermeleri, alma annda titremelerinden dolay, zerinde bulunan monometreden basnlarn izlenmesinin g olmasdr.
Sabit ksm Hareketli ksm Boaltm (Stator) (Rotor) tpas
Rod
Motor gvdesi
Hareket mili
ekil 9.8: Helezonik rotorlu (eksantrik milli) pompa (Craelius,1990)
izelge 9.2: Helezonik rotorlu pompalarn olumlu ve olumsuz ynleri (Mining Life, 2003)
Olumlu Ynleri Yksek hacimli enjeksiyon uygulamalarnda kullanll, Sabit basn salamas, Pompada titreme ve sarsnt olmamas, Ard arda seri pompa balantlar ile basncn ykseltilebilmesi, Dnme hzlarnn ayarlanabilmesi ve Pistonlarn hareketi elektirik, hava ve dizel yakt ile salanmasdr. Olumsuz Ynleri Pistonlu pompalara gre paralalarnn zor taklp sklmesi, Pistonlu pompalara gre daha pahal olmas ve Dk basnlar (15-20 bar) elde edilmesidir.
H.ZKAN,2006
177
9.2.1. Kimyasal Enjeksiyonlarda Pompa Sistemleri Deiken hacimli (oranl) pompa sistemleri
Kimyasal enjeksiyonlarda bu sistem jelleme zamannn, pompalama hznn ve basncn zaman iinde deitirilmesi iin kullanlr (ekil 9.9). Bu sistemde, uygulama boyunca zelti bileenlerinin miktarlar veya konsantrasyon ayarlanmas ihtiyac ortadan kalkmaktadr. Deiken hzl motor kullanlmas ile karmn son durumundaki temel konsantrasyon deeri ok fazla deimeden jelleme zaman deitirilebilir ve jelleme zaman deitirilmeden pompalanan toplam enjeksiyon hacmi deeri deitirilebilir.
Kartrc (1)
Helezonik rotorlu pompa No:1

Karm noktas Enjeksiyon hatt
Deiken hzl motor
Kartrc (2)
Helezonik rotorlu pompa No:2
ekil 9.9: Deiken hacimli (oranl) pompa sistemi (CECW-EG, 1995den uyarlanmtr) Basnsz, serbest beslemeli iki kartrcl pompa sistemi
Bu sistemde, jelleme zaman nceden belirlenir ve tm alma boyunca bu jelleme zaman geerli olur. Yani bu sistemde (ekil 9.10) jelleme zaman deitirilemez veya kontrol edilemez. Eer alma srasnda jelleme zamannn deitirilmesi gerekli ise, bu durumda kartrc tanklarna nceden belirlenen oranlarda tepkime salayclarn ve tepkime hzlandrclarn katlmas gerekir. Kartrclarn tanklar, eit hacimli ve ayn olmaldr. Her iki kartrcda da ayn bileenler ayn hacimde bulunmaldr. Kartrcdan kan enjeksiyon, alkalaycnn tankna gelir ve burada yeniden karr. alkalaycnn vanas ile kontroll olarak enjeksiyon karm ile pompa beslenir.
H.ZKAN, 2006
178
Kartrc (1)
alkayc
Enjeksiyon hatt
Kartrc (2)
Helezonik rotorlu pompa
ekil 9.10: Serbest beslemeli, iki kartrcl pompa sistemi (CECW-EG,1995den) Tek pompa sistemi
Bu sistemde tm enjeksiyon bileenleri bir tankda kartrlr (ekil 9.11). Tek pompa ve tank sistemininde ana snrlama bulunmaktadr. Bunlar, a) Dier sistemlerde olduu gibi iki yerine tek kartrc tank bulunmas nedeniyle jelleme zaman boyunca tm sistem almaldr. Sistemde arza olmas durumunda yedek olarak altrlabilecek pompa veya kartrc bulunmadndan dolay hatlarda, vanalarda, pompada enjeksiyonun katlamas nedeniyle tkanklklar olabilir. b) Pompalama zaman boyunca jelleme zamannda deiimler olabilmektedir. c) Kk iler dnda bu sistem ksa jelleme zaman olan karmlarn enjeksiyonunda kullanlmamaldr.
Kartrc (1)
Enjeksiyon hatt
Helezonik rotorlu pompa
ekil 9.11: Tek pompa sistemi (CECW-EG, 1995den uyarlanmtr) 9.3. Tkalar (Paker) Enjeksiyon delgilerinde kademeli enjeksiyon ilerinin yaplabilmesi iin tkalarlar kullanlr. Mekanik yolla genileyen veya hava sv yardmyla iirilebilen lastiin / lastiklerin yardmyla tka kuyu iine skca tutturulur. Bu lastik / lastikler yardmyla enjeksiyon ilemininin yapld kademenin dier kademe ile balants kesilmi olur. Bylece sadece o kademede enjeksiyon ilemi gerekletirilir. Enjeksiyon almalarnda iki tr tka (paker) kullanlr.
H.ZKAN,2006
179
Mekanik tka
Vida sistemine sahip i ie gemi iki ksmdan olumaktadr. teki dili boruya bal vidann sktrlmasyla d boru zerinde bulunan lastik daralarak kuyu eperlerine yapr (ekil 9.12). Mekanik tka tnellerde dolgu (kontak ) enjeksiyonlar ile perde ve salamlatrma enjeksiyonlarnda yzeyden itibaren ilk kademelerinin enjeksiyonlar iin kullanlr. Standart olarak 11/2, 13/4, 2, 21/2 ve 3 in aplarnda bulunur. Uzunluklar deiken olabilir (ChemGrout,2002). iirilen tka
Enjeksiyon borusuna monte edilen lastiin ince plastik boru yardmyla basnl su veya basnl hava/gaz ile iirilerek kuyu cidarlarna yapmas ile enjeksiyon uygulanan kademenin st ve alt kademelerle olan balantsnn kesilmesi salanr. Derin kuyularda enjeksiyon borularna balanarak indirilir ve enjeksiyon kademesine kolaylkla monte edilebilir. Tek lastikli ve ift lastikli trleri bulunmaktadr. Tek lastikli olan tr aadan yukarya doru enjeksiyon ynteminde daha ok kullanlr. ekil 9.12: Mekanik tka iebilen tkalarda enjeksiyon karm, tka lastiinin altndan, enjeksiyon borusu iinden verilir. ift lastikli olannda ise enjeksiyon, iki lastik arasnda kalan sistematik olarak delinmi borudan verilir (ekil 9.13). iebilen tkalar mekanik tkalara gre daha pahaldr .
ekil 9.13: iirilen ift lastikli tka Tkalarda ien lastiin/lastiklerin iindeki hava veya sv basnc enjeksiyon basncndan byk olmaldr. Bimbar marka tkalar, zel durum olmad zaman d aplar 28 mmden 170 mmye kadar deien 9 deiik d aplarda retilmektedir (Geopro, 2004). izelge 9.3de enjeksiyon delik aplarna gre kullanlan Bimbar marka tkalarn d ap lleri ile lastik iirilme iin en yksek basnlar verilmitir. Lastiklerin iirilmesinde genellikle basnl su kullanlmaktadr. Dk hava scaklklarnda donmaya kar, iirme ileminde kullanlan suya anti-friz (glikol) katlabilir. iirme iin su kullanlmas, kirletici zelliinin bulunmamas ve lastiklere olabilecek zararlarn en aza indirilmesi asndan en uygun olandr. Suyun dnda lastik iirilme ilemi iin basnl hava veya nitrojen gibi gazlar kullanlabilir. Gazlarn kullanlmas durumunda ilem daha ksa srmekte ve gazn kaynandan kuyu iindeki lastie iletilmesi iin kullanlan boru sistemi ve dier ekipmanlarn boyutlar, su kullanlmasna gre daha kktr. Buna ramen gaz basnlarnn iyi kontrol edilmemesi gibi nedenlerden dolay lastiin patlamas gibi sorunlarla karlalabilir.
H.ZKAN, 2006
180
izelge 9.3: Bimbar marka tkalarn yksek iirilme basnlar (Geopro, 2004)
aplar (mm)
28 30 120 120 90 90 70 70 50 50 90 75 60 50 90 40 80 100 35 65 85 30 50 70 25 40 55 35 50 30 45 20 40 15 35 90 30 70 25 50 90 15 40 70 10 30 50 20 40 15 35 30 15
Delik aplarna gre en yksek lastik dayanm basnlar (bar)
Tkalar
42 56 72 85 102
135 110
125 105
120 110 100 100
130 110 35 75 40 65 45 55 50 50 55 45 60 60 40 55 65 35 50 70 30 45 75 25 40 80 25 40 85 20 35 30 30 25 25 20 20 90 95
Enj. Delgisi Tkalar

130 170
100 105 110 120 130 140 150 160 170 180 190
15
15
15
Enj. Delgisi
140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 260 270 280 290 300 310 320 330
9.3.1. Tkalarda Uygun Lastik Basnlarnn Hesaplanmas Gaz kullanlmas durumunda: iirme iin minimum gaz basnc (MGB) = (DB) + (SB) + (MEB)dir. Burada; DB = Delik apna kadar lastiin iirilmesi iin gerekli basn (bar), SB = retici firma tarafndan nerilen tkac kuyuya sabitleme basnc (bar), MEB = En yksek enjeksiyon basnc (bar)dr. DB deeri, tkalarn basnca karlk lastik apndaki deiimine (mm) gre hazrlanm erilerden bulunur. Bu eriler retici firma tarafndan hazrlanr. Ancak bu deerin bulunmas iin, enjeksiyon almasnn yapld yerde, d ortamda lastiin iirilerek llerin yaplmas ve basn (bar) - ime kapasitesi (mm) erisinin hazrlanmas daha yerinde olacaktr. Tkac kuyuya sabitleme basnc (SB) deeri olarak genelde, en yksek enjeksiyon basncnn (MEB) %15i kadar alnr (Geopro, 2004). En yksek enjeksiyon basnc (MEB), yzeydeki manometreden okunan basn olmayp tkataki enjeksiyon basncdr. Buna gre; Tkataki en yksek enjeksiyon basnc (MEB) = [(H / 10) x GS]+[YPB] [h /10]dir. Burada; H = Tkacn kuyuda baland derinlik (m), GS = Enjeksiyon karmnn zgl arl, YPB = Yzeyde (pompa) enjeksiyon basnc (bar), h = Yeraltsuyu ile tka arasndaki uzaklk (m)dr.
H.ZKAN,2006
181
nerilen lastik iirme gaz basnc (GB) = (MGB) x (GK) GK = Tkacn kuyuya tam olarak balanmasnn garanti edilmesi iin kullanlan gvenlik katsays. (Gvenlik katsays 1.3 olarak alnr) (Geopro, 2004). nerilen gaz basncndan elde edilen deer bir st deere tamamlanr ve izelge 9.3de verilen Bimbar marka tkalarn en yksek lastik basn dayanm kapasitesi deerlere gre basn kontrol yaplr. izelgede basn deeri, hesaplanan nerilen lastik iirme basncndan byk ise bulunan basn deeri kullanlarak almalara devam edilir. Tka reticileri, tkalarn zelliklerini izelge 9.3de verilen deerlere benzer ekilde vermektedir. Su kullanlmas durumunda: iirme iin minimum su basnc (MSB) = (DB) + (SB) + (MEB) - (H / 10) dir. Burada; DB = Delik apna kadar lastiin iirilmesi iin gerekli basn (bar) SB = retici firma tarafndan nerilen tkac kuyuya sabitleme basnc (bar) MEB = En yksek enjeksiyon basnc (bar) H = Tkacn kuyuda baland derinlik (m)dir. Ayn ekilde bulunan su basnc deeri gaz basnlarnn deerlendirilmesinde olduu gibi izelge 9.3 kullanlarak gerekletirilir. 9.4. Dier Enjeksiyon Donammlar Enjeksiyon hortumlar
Kullanlacak enjeksiyon hortumlar, o ite uygulanacak veya daha yksek enjeksiyon basnlarna dayanabilecek salamlkta ve i ap enaz 2.54 cm olan hortumlardr (ekil 9.14). Ar alma koullarndan dolay enjeksiyon hortumlar anmaya kar koruyucu madde ile kaplanmtr. Hortumlarn banda ve sonunda dier hortum veya borulara hzl bir ekilde balant yaplabilmeyi salayan balklarla donanmldr. Standart olarak in 1, 1, 1 ve 2 in i aplarnda retilir. alma basnlar 3570 kg/cm2 olabilir (ChemGrout,2002). ekil 9.14: Enjeksiyon hortumu
Enjeksiyon iletim borular
Enjeksiyonlarda karmnn hazrland yerden kuyu ba manometresine kadar, enjeksiyon karmnn gidi ve dn iin enaz bir inlik (2.54 cm ) galvanizli veya siyah demir borular kullanlmaldr. Bu borular ve balant noktalar enjeksiyon basncnn en az iki kat kadar basna dayankl olmaldr (Mining Life, 2003).
H.ZKAN, 2006
182 -
Basnler (Manometre)
Uygulanacak enjeksiyon ilerine gre eitli kapasitede ve ya iinde alan bir alettir (ekil 9.15). Kullanlacak btn manometrelerin doruluunu, ayrca tamir edilen manometrelerin kontrolu iin zenle ayarlanm olan hassas bir kontrol manometresi bulundurulmaldr. Enjeksiyonda alacak manometreler ii ya dolu ve zel diyafram ieren manometre koruyucusu ile donatlmtr. 1 ve 1 in i apnda hortumlara veya borulara balanabilecek ekilde ve deiken basn deerlerine gre retilir (ChemGrout, 2002). Basn lerlerin (manometrelerin) kayt yapabilen tipleri de bulunmaktadr. Kayt edici zellii olan basn lerler, enjeksiyonun baarsnn kontroln kolaylatr (ekil 9.16). Ayrca enjeksiyonun hem basncn hem de enjeksiyon al miktarn litre/dakika cinsinden lerek kayt edebilme zelliine sahip olan aletler de bulunmaktadr.
ekil 9.15: Basn ler (Manometre)
1 Kayt edici basn ler (manometre) 2 Enjeksiyon basncn ve enjeksiyon al miktarn len ve kayt eden alet 3 Disk yazcl enjeksiyon basn kayt rnei
ekil 9.16: Kayt edici basn lerler Su Saatleri
Karm oranlarnda kullanlacak su miktarn ve basnl su deneyinde su kaak miktarlarn litre derecesinde duyarllkla lebilecek tipte ve 1 litrelik gsterge numaralar bulunan su saatleridir (ekil 9.17). Yaplan iin zelliklerine uygun kalitede ve kapasitede vanalar, ekvalfler ve dier balantlar kullanlmaldr.
H.ZKAN,2006
183
ekil 9.17: Enjeksiyonda kullanlan eitli su saatleri (ChemGrout, 2002 ve Craelius,1990) Haberleme Sistemi
Enjeksiyon uygulamalarnn dzenli ve hzl bir ekilde yryebilmesi iin alma noktalar ile enjeksiyon santrali arasnda birer k ve ses ikazl telefon, telsiz gibi haberleme sistemleri olmaldr. Hareketli Servis Aralar
zellikle tnellerde enjeksiyon almalarnn ksa ve hzl bir ekilde yaplabilmesi iin hareketli enjeksiyon ilemi iin donanml aralar ve platformlar kullanlabilir. ekil 9.18de bu amalara hizmet eden aralardan bazlar grlmektedir. ekil 9.19da Kzlcapnar Baraj (Kdz. Ereli, Zonguldak) sol yaka yamalarnda enjeksiyon perdesi delgilerinin yaplabilmesi iin kullanlan, ray zerinde kendini ekebilen vinli platform grlmektedir. Platform delgi yerine kendini ektikten sonra, kayaya yaplan ankrajlara balanmtr. Bu dzenek ile enjeksiyon almalarna hz kazandrlmtr (zkan, 1994). ekil 9.20'de bir imento enjeksiyon istasyonunu ve ekil 9.21de ise imento enjeksiyonu donanmlarnn balant sras verilmitir.
ekil 9.18: Enjeksiyon ilemi iin donanml hareketli servis aralar (GIA, 2003)
H.ZKAN, 2006
184
ekil 9.19: Vin donanml rayl sistemde hareketli platform (zkan, 1994)
1: imento silosu 2: Bentonit silosu 3: Kartrclar (mikser) 4: alkalayc 5: Enjeksiyon pompalar 6: Kumanda ve kontrol panosu
3 4
ekil 9.20: imento enjeksiyon istasyonu (Craelius,1990)
H.ZKAN,2006
185
ll Su Deposu
alkalayc
Kartrc (Mikser)
Su Saati
Enjeksiyon Hortumu veya Borusu
Manometre Vanalar
Enjeksiyon Pompas
Enjeksiyon Hortumu veya Borusu Kayt Edici Basn ler
Enjeksiyon Delgisinde Tkaa (Pakere) Basnl Su Deneyi Seti
ekil 9.21: Enjeksiyon donammlarnn balant sras (Craelius,1990)
H.ZKAN, 2006
186
BLM 10
10. ENJEKSYON LERNDE KAYITLAR VE KONTROL
Yaplan her teknik ite olduu gibi enjeksiyon ilerinde de izleme ve kontrol iin kayt tutulur. Enjeksiyon almalarnn kapsamnda yer alan delgi, basnl su testi ve enjeksiyon vb. almalarnn kaytlar, ilerin kontrol ve demelere temel olacak ekilde dzenlenir. Bu blmde bu kaytlarn tutulmas srasnda oluturulacak log ve gnlk raporlarn rnek izelgeleri verilmitir (izelge 10.1, 10.2, 10.3, 10.4, 10.5, 10.6 ve 10.7). Bu izelgelerde, iin kapsamna ynelik ekleme veya karma yaplabilir. Baraj yeri enjeksiyon almalarna rnek olan bu izelgelerinin deerlendirilmesi ile aylk delgi, basnl su deneyi ve enjeksiyon ileri raporlar (aylk icmal izelgeleri) oluturulur. Bu raporlardan birim fiyat tariflerine gre hazrlanan ve her iin tarifine uygun ekilde dzenlenen izelgelerin (aylk ataman izelgeleri) sonularnda bulunan toplam i durumuna gre deme yaplr. Dier bir konu da yaplan almann eksiksiz ve baarl yaplabilmesi iin i izleme grafiklerinin oluturulmasdr. Bunun iin barajlarda ekil 10.1deki gibi eritsel bir grafik hazrlanabilir. Bu grafik, kademe boylarna gre blmlendirilir ve enjeksiyonda kat madde allarn gsterecek ekilde, Blm 7, izelge 7.1de belirtildii zere boyanr. Bu ekilde kademe enjeksiyon allar birlikte gzlenebilir ve deerlendirilebilir. Ayn ekilde tnel ve galeri enjeksiyonlar iin buna benzer bir grafik hazrlanabilir. Ayrca bir lekli plan zerinde, trlerine gre enjeksiyon delgileri (birincil, ikincil, ncl gibi) ii bo daire, kare, gen gibi simgelerle gsterilerek, enjeksiyon almas biten delgilerin simgeleri boyanarak iin devamll izlenebilir.
.................... PROJES ....................... BARAJI PERDE ENJEKSYONU ZLEME GRAF KM : 0+102 0+137 ARASI
NOT : KADEME BOYU 5 METREDR. KADEMELERDEK ENJEKSYON ALILARI O KADEMEDE METRE BAINA GDEN KATI MADDE MKTARINI BELRTR. 0+000 0+050 0+100 0+150 0+200 0+263
Delgi No / Derinlik (m)
PD-0105
PC-0108
PD-0111
PD-0117
PC-0120
PD-0123
PD-0129
PC-0131
PD-0134
PB-0102
PA-0114
PB-0126
20
15
15
10
10
15
10
15
15
10
15
10
5 10 15 20 25 30
124
10
20
31
31
31
41
15
20
61
61
41
20
51
20
31
20
20
20
85
41
51
71
15
15
61
20
15
20
20
71
41
41
20
51
20
10
15
15
10
61
41
31
20
20
31
10
10
15
10
82
51
31
20
20
20
20
ekil 10.1: Perde enjeksiyonu al izleme grafii
H.ZKAN,2006
61
51
10
15
20
10
PA-0137
187
izelge 10.1: Zemin sondaj logu rnei PROJE ADI : .................................................

( Firmann ad ve/ veya amblemi) YKLENC SONDAJ YER ve KONUMU MAKNE TP : : SOL YAKA / DEY : CREALLIUS KOORDNAT SONDAJ YNTEM : ROTARY DERNLK : 10.00 m ZEMN KOTU E-W (Y) : : 29.90 m LERLEME /RNEK BOYU (cm) 406 709 4.90 4.80 22.06.2004 23.06.2004 9.00 10.30 SONDAJ NO : SAYFA NO : SK - 3
ZEMN SONDAJ LOGU

BALAMA TARH : 20.06.2004 BT TARH : 21.06.2004 N-S (x) : 4 536 436
1/1
YERALTISUYU DURUMU
DERNLK (m) 4.80
TARH 21.06.2004
SAAT 8.45
AIKLAMA
MUHAFAZA BORUSU (m)
ZEMN PROFL
SPT 15 cm iin darbe says (adet) RNEK TP
SPT GRAF
ZEMN GRUP SEMBOL
SONDAJ DERNL (m)
RNEK DERNL (m)
ZEMN TANIMLAMASI
RNEK NO
15
30
45
10 20 30 40 50
Bitkisel toprak 1 2 1 1.50 1.95 SPT 4 5 6 45/40 CH 3 4 NW 5 6 4 7 8 8.50 9 10 6 SPT 14 9.45 KUYU SONU 10.00 m 9.00 21 18 45/45 5 7.50 7.95 SPT 18 22 29 45/40 CL 3 4.50 4.95 SPT 16 21 22 45/37 SC 6.00 6.45 13 20 17 45/42 2 3.00 3.45 SPT 12 15 18 45/45
0.00 1.00 m
Krmzms kahverenkli, yal ve parlak, yumuak orta kat, yksek plastisiteli KL
1.00 4.30 m
Gri renkli, gevek orta sk, %10 15 ince akl ieren killi KUM
SPT
4.30 7.20 m
Sarms kahverenkli, yumuak orta kat, orta plastisiteli, ince kum ieren siltli KL
7.20 10.00 m SONDR : KONTROL : R TANEL ZEMN
ZEMN DEERLENDRMES NCE TANEL ZEMN N:02 OK YUMUAK N:34 YUMUAK ORTA KATI N:58 N : 9 15 KATI N : 16 30 OK KATI SERT N : > 30 PLASTSTE PI : 1 5 PI : 5 10 PI : 10 20 PI : 20 40 PI : > 40 OK DK DK ORTA YKSEK OK YKSEK
N:04 N : 5 10 N : 11 30 N : 31 50 N : > 50
OK GEVEK GEVEK ORTA SIKI SIKI OK SIKI
LOGU YAPAN :
ONAY :
RNEK ALMA TP SPT SH R D Standart Penetrasyon Deneyi elbi Tp Ring Denison Karotiyeri
H.ZKAN, 2006
188
izelge 10.2: Kaya sondaj logu rnei PROJE ADI : ..........................................................

( Firmann ad ve/ veya amblemi) YKLENC SONDAJ YER ve KONUMU MAKNE TP : : SA YAKA / DEY : CREALLIUS KOORDNAT SONDAJ YNTEM : ROTARY DERNLK : 10.00 m SONDAJ SUYU KAYBI (%) ve RENG ZEMN KOTU BASINLI SU DENEY E-W (Y) : : 113.00 m SU DENEY PERMEABLTE K , (cm/s) YERNDE ZELLKLER ATLAK SIKLII (adet/metre) 549 566 8.90 m 9.00 m 26.06.2004 27.06.2004 9.00 9.30 SONDAJ NO : SAYFA NO : SK - 2
KAYA SONDAJ LOGU

BALAMA TARH : 24.06.2004 BT TARH : 25.06.2004 N-S (x) : 4 541 478
1/1
YERALTISUYU DURUMU Derinlik 9.10 m Tarih 25.06.2004 Saat 8.45 Aklama
1. BE DAK.LIK KAYIP (litre)
2. BE DAK.LIK KAYIP (litre)
GNLK LERLEME (m) ve
KUYU API ve KESC U
SONDAJ DERNL (m)
MUHAFAZA BORUSU, MENTOLAMA
AYRIMA DERECES
KAROT YZDES (%)
TOPLAM KAYIP (itre)
LUGEON DEER
BASIN (kg/cm2)
SU KAYBI (litre)
Jeolojik KEST DAYANIM
TANIMLAMA
1 2 89 mm 3 4 76 mm NWM Elmas Kron SONDAJ SUYU GR RENKL, %20 KAYIPLA DEVAM EDYOR. 2 Lastik tutmad.
RQD (%) -
W 2-3
S 2-3
Bitkisel Toprak
0.00 0.50 m
90
30
12
205
201
406
95
45
10
S 2 -3
> 25
W2
W2
5 6
100
72
64
63
127
7 8
100
85
54
49
103
W1
9 4 10 39 28 67
100
90
DEERLENDRMELER GERMLLK (lugeon) <1 15 5 25 > 25 AYRIMA W1 W2 W3 W4 W5 Taze (Ayrmam) Az ayrm Orta derecede Ayr. ok Ayrm Tamamen Ayrm Geirimsiz Az Geirimli Geirimli ok geirimli KAYA KALTE TANIMI (RQD) 0 25 25 50 50 75 75 90 90 100 <1 13 3 10 10 50 > 50 ok zayf Zayf Orta yi ok iyi Masif Az atlakl krkl atlakl Krkl ok atlakl Krkl Paralanm DAYANIM S1 S2 S3 S4 S5 ok zayf Zayf Orta zayf Orta dayanml Dayanml
S5
2.9
33
37
70
S 4 -5
W1
7.7
46
38
84
S4
6.2
63
65
128
Beyazms gri renkli, az ayrm taze, az atlakl, dayanml KRETAI
KONTROL :
ONAY :
ATLAK SIKLII (adet/metre) SONDR :
LOGU YAPAN :
H.ZKAN,2006
189
izelge 10.3: Basnl su deneyi raporu rnei ................................................................ PROJES

( Firmann ad ve / veya amblemi)
BASINLI SU DENEY RAPORU

SK - 21 26.00 28.00 m 2m 22.06.2004 BASIN (kg/cm2) KUYUBAI MANOMETRE YKSEKL 1.10 m KULLANILAN TJ API YERALTISUYU DZEY KULLANILAN TIKA (PAKER) TP LK 5 DAKKALIK SU KAYBI 27 35 41 47 58 37 24 18 10 KNC 5 DAKKALIK SU KAYBI 29 38 40 46 50 32 20 15 9 76 mm 6.70 m Wireline 10 DAKKALIK TOPLAM SU KAYBI 56 73 84 93 108 69 44 33 19
SONDAJ NO DENEYN YAPILDII KADEME KADEME BOYU TARH SU SAAT OKUMALARI DENEY NCES 245129 245156 245185 245220 245285 245299 245339 245386 245432 245490 245540 245577 245609 245633 245653 245671 245686 245696 BASIN, P 2 (kg/cm ) DENEY SONRASI 245156 245185 245220 245258 245299 245339 245386 245432 245490 245540 245577 245609 245633 245653 245671 245686 245696 245705
2 4 6 8 10 8 6 4 2
AIKLAMA : 10 Dzenli (laminer) akm, sonra yksek basnla tkanma
LUGEON DEER : 5.1

DENEY YAPAN:
KONTROL : 4 ONAY : 2
10
SU KAYBI, Q (litre/dakika)
H.ZKAN, 2006
190
TARH
: 23.06.2004 : Gvde alt / Kapak : Portland
................................................................ PROJES
YER ENJEKSYON YNTEM : Aadan yukarya MENTO TP KATI MADDELER imento (kg) 150 4.5 Bentonit (kg) Kum (kg) Dier (kg) TOPLAM (kg) 154.5
izelge 10.4: Gnlk enjeksiyon raporu rnei
H.ZKAN,2006
( Firmann ad ve/ veya amblemi)
GNLK ENJEKSYON RAPORU

Karm Oran (/S) Bentonit (%) Mikser Adeti 1/3 0.8 3 168 3 504 Manometre Basnc (kg/Cm2) Mikser Hacmi (litre) Toplam Enjeksiyon Hacmi (litre)
Kademe Biti 15.40
Zaman (saat)
Kuyu No
den
e kadar
Balama
K -1
14.55
10
14.05
14.40
1/3
2.5
168
336
100
103
10
15
10.10
11.20
1/3
168
20
3360
1000
30
1030
10
15
11.25
12.40
1/2
118
20
2360
1000
30
1030
10
15
12.45
13.40
1/1
68
10
680
500
15
515
15
20
9.30
9.55
1/3
168
336
100
103
20
25
8.30
9.15
1/3
7.5
504
150
4.5
154.5
YKLENC :
KONTROL :
191
izelge 10.5: Delgi raporu rnei

...................................................... PROJES
TARH : 23.06.2004
GNLK DELG RAPORU

ALIMA YER : PERDE ENJ. DELGLER DELG MKTARI den 23.00 0.00 0.00 13.00 28.00 e kadar 37.00 10.00 14.00 20.00 42.00 TEKRAR DELG den e kadar DELG API 76 mm 76 mm 76 mm 76 mm 76 mm KAYA / ZEMN TR Andezit Andezit Andezit Andezit Andezit AIKLAMALAR Sert Kaya Sert Kaya Sert Kaya Sert Kaya Sert Kaya
MAKNA TR : CREALLIUS KUYU NO PA-0024 PA-0048 PA-0072 PC-0090 PA-0120 Eim Dey Dey Dey Dey Dey DELG SRES den 9.30 9.30 8.30 19.30 12.30 e kadar 17.30 17.30 22.30 23.30 23.00
GNLK DELG MKTARI : 49.00 YKLENC :
GNLK TEKRAR DELG MKTARI : KONTROL :
izelge 10.6: Basnl su deneyi raporu rnei

...................................................... PROJES
TARH : 23.06.2004
GNLK BASINLI SU DENEY RAPORU

KADEME BOYU : 2 m 20 40 m aras
Aadan yukarya (adet Yukardan aaya (adet)
ALIMA YER : PERDE ENJ. ANO BAI DELGLER KUYU NO PA-0024 PA-0048 PA-0072 PA- 0120 Eim KADEME den e kadar 36.00 10.00 14.00 42.00 0 20 m aras
Aadan yukarya (adet) Yukardan aaya (adet)
40 80 m aras
Aadan yukarya (adet Yukardan aaya (adet)
AIKLAMALAR
Dey 22.00 Dey Dey 0.00 0.00
5 7 -
7 7
Dey 28.00
TOPLAM :
13
14
YKLENC :
KONTROL :
H.ZKAN, 2006
192
BLM 11
11. LM BRMLER EVRM ZELGELER
METRK SSTEMN KATLARI VE ASKATLARI
Katlar
E P T G M k h da eksa (exa) peta (peta) tera (tera) giga (giga) mega (mega) kilo (kilo) hekto (hecto) deka (deca) 10
18
Askatlar
d c m m n p f a desi (deci) santi (centi) mili (milli) mikro (micro) nano (nano) piko (pico) femto (femto) atto (atto) 10-1 10-2 10-3 10-6 10-9 10-12 10-15 10-18 1015 1012 109 106 103 102 10
UZUNLUK
1m m cm mm mil yd ft in 1 100 1000 6.214x10-4 1.0936 3.281 39.37 1 cm 0.01 1 10 6.213x10-6 1.09x10-2 3.28x10-2 0.3937 1 mm 0.001 0.1 1 6.213x10-7 1.09x10-3 3.28x10-3 0.03937 1 mil 1609.4 1609.4x10 1609.4x10 1 1760 5280 63360
2 3
1 yd 0.9144 91.44 914.4 5.682x10-4 1 3 36
1 ft 0.3048 30.48 304.8 1.894x10-4 0.3333 1 12
1 in 0.0254 2.54 25.4 1.578x10-5 2.778x10-2 8.333x10-3 1
ALAN
1 m2 m2 cm2 mm mil
2 2
1 cm2 10
-4
1 mm2 10
-6
1 mil2 2.59x10 2.59x10

6
1 acre 4046.873 4.047x107 4.047x10 1.563x10 1 4840 43560 6.273x106

2 9 -3
1 yd2 0.8361274 8361.274 836127.4 3.228x10 1 9 1296

-7 -4
1 ft2 9.29x10
-2
1 in2 6.45x10-4 6.4516

4 -8 -5
1 104 10
6 -7 -4
1 10
2 -11 -8
10-2 1 3.86x10 2.47x10

-13 -10
2.59x1010
12
929.03 9.29x10 3.587x10
645.16 2.491x10-10 1.594x10-7 7.716x10-4 6.944x10-3 1
3.861x10 2.471x10 1.196 10.764 1550
3.86x10
1 639.96 3.097x106 2.788x107 4.01x109
acre yd2 ft2 in2
2.47x10
2.066x10
2.296x10 1 144
1.196x10-4 1.076x10-3 0.155

2
1.196x10-4 1.076x10-5 1.55x10-3
0.11111
1 hektar (ha) = 10000 m
1 ar (dekametre kare) = 100 m
1 dnm (da) = 919.3 m2
H.ZKAN,2006
193
HACM
1 cm3 (ml) 1 10
-3
cm3 (ml) dm (l) m3 yd3 ft3 in ABD Galonu ngiliz Galonu

3 3
1 dm3 (l) 103 1 10-3 1.308x10-3 3.531x10-2 61.02

-4
1 m3 106 10 1 1.307951 35.31467 61023.74 264.17 219.97

3
1 yd3 764554.9 764.555 0.7645 1 27 46656 201.974 168.1785
1 ft3 28316.84 28.32 2.832x10-2 3.704x10-2 1 1728 7.48052 6.22883
1 in3 16.38706 0.01638 1.638x10-5 2.143x10-3 5.787x10-4 1 4.329x10

-3
1ABD Galonu 3.785x103 3.785412 3.785x10-3 4.951x10-3 0.1337 231 1 0.8326738
1 ngiliz Galonu 4.546x103 4.546092 4.546x10-3 5.946x10-3 0.1605437 277.4196 1.20095 1
10-6 1.308x10-6 3.531x10-5 0.061 2.642x10
0.2642 0.2199
2.199x10-4
3.605x10-6
KTLE
1g g kg ton oz lb ABD Tonu ngiliz Tonu 1 10-3 10 3.527x102 3 -6
1 kg 10 1 10
-3 3
1 ton 10 1 3.527x10 2204 1.102 0.9842

4 6
1 ons 28.34952 0.02834 2.8349x10 1 6.25x10-2 3.125x10-5 2.79018x10-5

-5
1 lb (1pound) 453.5824 0.4536 0.453x10 16 1 5x10-4 4.46x10-4

-4
1ABD Tonu 907.18x10 907.18 0.90718 32000 2000 1 0.8928

3
1 ngiliz Tonu 1016x103 1016 1.016 35840 2240 1.12 1
103
35.274 2.2046 1.102x10-3 9.842x10-4
2.204x10 1.102x10
6
9.842x10
7
YOUNLUK
1 ton/m3 1 g/cm3 1 Mg/m3 1 1000 62.4279 0.03613 0.75247 0.8428 1 kg/m3 10-3 1 6.243x10-2 3.613x10
-5
1 lb/ft3 1.602x10-2 16.019 1 5.787x10

-4
1 lb/in3
1 ton/yd3 ngiliz 1.3289 1.328x103 82.955 4.801x10 1 1.12

-2
1 ton/yd3 ABD 1.1865 1.186x103 74.074 5.787x10-4 0.8929 1
ton/m3 g/cm3 Mg/m3 kg/m3 lb/ft3 lb/in

3
27.680 27680 1.728 1 0.75247 0.8428
ton/yd3 ngiliz ton/yd3 ABD
7.525x10-4 8.428x10-4
1.205x10-2 1.35x10-2
1 cm3 tatl su = 0.909 g ( 60oF = 15.55 oCde) 1 cm3 tatl su = 0.998 g ( 20oF = -6.67 oCde)
1 cm3 deniz suyu = 1.025 g (15 oCde) 1 cm3 hava = 1.20x10-3 g ( 20oC ve 1 atm basn)
H.ZKAN, 2006
194 KUVVET ve AIRLIK

1 MN MN kN N kgf tonf lbf (poundf) din 1 1000 106 1.0197x105 100.4 2.2481x105 1011
1 kN 10-3 1 103 101.97 0.1004 224.8089 108
1N 10-6 10
-3
1 kgf 9.8066x10-6 9.8066x10 9.80665 1 9.842x10-4 2.204623 980665

-3
1 tonf 9.964x10-3 9.964 9964 1016 1 2240 9.964x108
1 lbf (1poundf) 4.448x10-6 4.448x10 0.4536 4.464x10-4 1 444822.5

-3
1 din 10-11 10-8 10-5 1.019x10-6 1.004x10-9 2.2481x10-6 1
1 0.10197 1.004x10-4 0.2248089 105
4.44822
PERMEABLTE
1 m/s m/s cm/s m/yl Darcy ft/yl ft/gn 1 100 3.156x107 1.04x10
5 8
1 cm/s 0.01 1 3.156x105 1.04x103 1.035x10 2.835x10

6 3
1 m/yl 3.169x10 1 3.28x103 3.281 8.982x10

-3 -8
1 Darcy 9.66x10 304 1 1000 2.74

-6
1 ft/yl 9.658x10 0.3048 0.001 1 2.733x10

-3 -9
1 ft/gn 3.527x10-6 3.527x10-4 111.33 0.365 365.25 1
3.169x10-6
9.66x10-4
9.658x10-7
1.035x10 2.835x10
VERM DEB
1 m3/gn m3/gn l/s ft /s yd3/s Galon/dk ABD (GPM) Galon/dk ng. (GPM)
3
1 l/s 86.4 1 0.0353 1.308x10-3 15.85 13.198
1 ft3/s 2446.576 28.317 1 0.037 448.83 373.73
1 yd3/s 66057.54 764.555 27 1 12118.44 10090.71
1 0.01157 4.087x10
-4
1 Galon/dk ABD (GPM) 5.451 0.0631 2.229x10

-3
1 Galon/dk ngiliz (GPM) 6.5464 0.0758 2.6758x10-3 9.91x10-5 1.201 1
1.514x10-5 23.482 24.44
8.252x10-5 1 0.8327
VSKOZTE
Dinamik (Mutlak) Viskozite l birimi : din.s/cm2 = Poise = 100 cP (santipoise) 1cP= 10 Newton-saniye/m2 (N.s/m2)
o
1 Poise = 2.088x10-3 lb.s/ft2 = 1.0197x10-2 kg.s/m2
Suyun dinamik viskozitesi = 1.005 cP (20 Cde) = 1.124 cP (60oF, 15.55oCde) Kinematik viskozite, viskozite katsaysnn akkann younluuna orandr.
H.ZKAN,2006
195
BASIN, DAYANIM, ELASTSTE MODL

1 MN/m2 (MPa) MN/m2 (MPa) kN/m2 (kPa) kgf/cm2 (kp) bar (106 din/cm2) atm mH2O mmHg (torr) lbf/in2 (psi) lbf/ft2 (psf) 1 1000 10.197 10 9.869233 102.2 7500.617 145.0377 20885.43 1 kN/m2 (kPa) 0.001 1 1.019x10-2 0.01 9.87x10-3 0.1022 7.500617 0.1450377 20.88543 1 kgf/cm2 (kp) 9.80665x10-2 98.0665 1 0.980665 0.9678411 10.017 735.5952 14.22334 2048.161 1 bar (106 din/cm2) 0.1 100 1.019716 1 0.9869233 10.215 750.0617 14.50377 2088.543 1 atm 0.101335 101.325 1.033227 1.01325 1 10.351 760 14.69595 2116.217 1 mH2O 9.788x10-3 9.7885 9.983x10-2 9.789x10-2 9.661x10-2 1 73.424 1.4198 204.45 1 mmHg (torr) 1.3332x10-4 0.1333224 1.3595x10-3 1.3332x10-3 1.3157x10-2 1.362x10-2 1 1.9336x10-2 2.784496 1 lbf/in2 (psi) 6.895x10-3 6.895 7.031x10-2 6.8947x10-2 6.8046x10-2 0.7043 51.71493 1 144 1 lbf/ft2 (psf) 4.788x10-5 4.788x10-2 4.8824x10-4 4.788x10-4 4.7254x10-4 4.891x10-3 0.3591315 6.9444x10-3 1
AI
1 Saniye Saniye Dakika Derece Radyan Grad Devir 1 0.016667 2.77778x10 4.8481x10 3.08642x10
-4 -6 -4
1 Dakika 60 1 0.016667 2.90888x10

-4
1 Derece 3600 60 1 0.01745329 1.111111 2.77778x10-3
1 Radyan 206264.8 3437.747 57.29578 1 63.66198 0.1591549
1 Grad 3240 54 0.9 0.01570796 1 0.0025
1 Devir 1296x103 21600 360 6.283185 400 1
0.01851852 4.62963x10-5
7.71605x10-7
ZAMAN
1 Saniye Saniye Dakika Saat Gn Hafta 1 0.0166667 2.77778x10
-4
1 Dakika 60 1 0.0166667 6.94444x10-4 9.920635x10 2.314815x10

-5 -5
1 Saat 3600 60 1 0.04166667 5.952381x10 1.388889x10

-3 -3
1 Gn 86400 1440 24 1 0.1428571 0.03333333
1 Hafta 604800 10080 168 7 1 0.2333333
1 Ay (30 gn) 2.592x106 43200 720 30 4.285714 1
1.157407x10-5 1.653439x10
-6 -7
Ay (30 gn) 3.858025X10
SICAKLIK
Santigrad (0C) =(5/9) x [(0F) 32] Fahrenheit (0F)= [(9/5) x (0C)] + 32 Kelvin (0K)= (0C) + 273.15 Santigrad (0C) = (K) 273.15 Fahrenheit (0F) = [(9/5) x (K)] 459.67 Kelvin (0K)= (5/9) x [(0F) + 459.67]
H.ZKAN, 2006
196
Dnyada kullanlan bir ok deiik l sistemlerinin yannda, son yllarda yeni metrik sistem yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Uluslararas l Sistemi (International System of Units) olarak bilinen bu yeni sistem ksaca (SI) ile gsterilir. SI sistemi dnya zerindeki l birimlerinde standart salamak amacyla 1960 ylnda II. Arlk ve ller Genel Kongresinde nerilmi olup, son yllarda teknik eserlerde bu sistemin benimsendii gzlenmektedir (ekerciolu, 1998). Aada mhendislik alannda ska kullanlan baz metrik byklklerin SI birimlerine evirme izelgesi verilmitir. SIK KULLANILAN METRK BRMLERN (SI ) BRMLERNE EVRLMES
BYKLK Birim arlk Metrik birimler Boyut FL-3 Birim 1 kgf/cm 1 gf/cm3 1 tonf/m3 1 kgf 1 gf 1 tonf 1 kgf.m 1 kgf.m/s 1 HP 1 kgf/cm2 1 kgf/cm2 1 kgf/cm2
3
evirme Katsays 9.81 9.81 9.81 9.81 9.81x10-3 9.81 9.81 9.81 746 9.81x104 9.81 9.81x10-2 N/m kN/m3 kN/m3 N N kN
3
SI birimleri Birim Boyut ML-2T -2
Kuvvet Enerji G Gerilme -
F FL FLT -1 FL
-2
MLT -2 ML2T -2 ML2T -3 ML-1T -2
N.m ( Jl -Joule) Watt Watt N/m2 (Pa) kN/m2 (kPa) MN/m2 (MPa)
Yerekimi ivmesi = 9.81 m/s2 1 gf = 981 din 1 N = 105 din
1 Joule (jl) = 1 N.m 1 Pa = 1 N/m2 1 Bar = 1 Atm = 9.81 kN/m2 = 10 mH2O
EVRM ZELGELERNDE KULLANILAN SMGELER

Simge
m cm mm yd ft in lb pound (lb) g kg ons/oz l (dm ) ml (cm )
3 3
Trke
metre santimetre milimetre yarda Ayak Parmak libre pound gram kilogram ons litre mililitre
ngilizce
meter centimeter millimeter yard foot inch libre pound gram kilogram ounce liter milliliter
Simge
akr dm s kgf tonf lbf din N kN MN kPa MPa HP
Trke
akr desimetre saniye kilogram kuvvet ton kuvvet libre kuvvet din Newton Kilonewton Meganewton kilopaskal Megapaskal Beygir gc
ngilizce
acre decimeter second kilogram force tone force libre force dyne Newton Kilonewton Meganewton Kilopascal Megapascal Horsepower
H.ZKAN,2006
197
BLM 12
12. TERMLER
Ak zaman (Flow time)
Enjeksiyon karmna giren gerelerin tane boyutlarna, enjeksiyon ara ve gerelerine, seilen enjeksiyon yntemine bal olarak deien ve kapasiteleri yaklak 1000 mililitre olan marsh hunisinden akmas iin geen zaman. Kimyasal forml C3H5NO olan akralamit ve metilen bisakralamit karmndan oluan (organik monomerlerin karmndan oluan organik polimer), zehirli, pudra grnl toz enjeksiyon karm maddesinin suda znerek, katalizr ve tepkime balandrclar yardmyla polimerize olmasndan sonra jelleen enjeksiyon. Alkralamitler gibi polimerizasyon sonucu jelleir. Metal akralitlerde (genellikle magnezyum akralit kullanlr) kristalleerek jellemeyi salamak iin trietinolamin, amonyum veya sodyum perslfat kullanlr. Katlama zamann geciktirmek iin karma potasyum ferrisiyanit katlr. Akralitin, akralamite gre daha az zehirleme etkisi vardr. Zemin plastisite indeksinin, o zemin ierisindeki kil boyutu tanelerin yzdesine oran. Rhombik kristal eklinde, renksiz, silikat ve alminat kristalleri bileimi. Suda znebilen, 1400oCde eriyen, renksiz rhombik kristal. Farkl ynlerde, farkl fiziksel zellik gsteren ortam. Baraj yerinde, tnel ve galerilerde enjeksiyonlar bir dorultu boyunca yaplr. Bu dorultunun 12 veya 24 mlik her bir kesimine ano denir. Bir anoda enjeksiyon almas bitirilmeden bir dier anoda uygulama yaplmamaktadr. Birim alana etkiyen yk deeri.
Akralamit enjeksiyonu (Acyrlamide grout)
Akralit enjeksiyonu (Acrylate grout)
Aktivite (Activity) Alminosilikat (Aluminosilicate) Amonyum slfat (Ammonium sulfate) Anizotropik ortam (Anisotropic medium) Ano Sistemi (Sequance/Sequential system) Basn (Pressure)
Ya iinde alan, eitli lm kapasitelerinde kadranl ve Basnler / Manometre (Pressure gauge/Manometer) kayt yapabilme zellikleri olabilen, bar, atmosfer vb. birimlerde basn lmeye yarayan alet.
H.ZKAN, 2006
198 Bentonit (Bentonite)
Doal olarak beyazdan griye renkler arasndaki tonlarda olmalarna karn, yeil ve sarnn hafif tonlarnda ve pempe renklerde de bulunan, yksek ime kapasiteli, suya kartrldnda kolayca dalan ve topaklamayan volkanik kl kkenli, montmorillonit snfndan, bir levha alminyum ve iki levha silisyum ieren kil. 2-3 m metre uzunluunda deiik aplarda imal edilebilen, st ksmnda kuyuya halatla indirilmesine olanak salayan halka dzeneinin ve alt ksmnda basnla alan bir vana sisteminin bulunduu borudur. Alt ucunda yer alan vana, beyler kovas kuyuya indirilirken, kuyu iinde bulunan svvn basnc ile alr ve dolar, yukar ekilirken boru iinde dolan svlarn basnc ile kapanr. Bylelikle kuyu iinden krntl gereler alnarak kuyu temizlenir. Beyler kovas ayn zamanda kuyudan su rnei alnmas ve dk verimli - s kuyularda verim dm deneylerinin yaplmas iin kullanlr. Bikarbonat (HCO3) major katyonlardandr ve suda aa kan karbondioksit gaz (CO2) nedeniyle veya kalsiyum karbonatn suda znmesiyle bikarbonat oluur. Ortam scaklnn artmas bikarbonat oluumunu artrc yndedir. CaCO3+ H2O = Ca+2 + HCO3- + OHCO2 + H2O = HCO3- + H+ Bir kaya veya zeminin birim hacminin arl. Petroln ilenmesi sonucunda elde edilen sert veya yar sert bir madde, zift katran. Bitml kmr : katranl kmr. Suda znebilen ve erime scakl 1850oC olan, beyaz trikilnik kristalleri olan borikoksitden tretilen asit. Borosik asit veya ortoborik asit olarak da bilinir. Kaya veya zemin iindeki boluklarn hacminin, o kaya veya zemin ktlesinin toplam hacmine orandr ve yzde olarak tanmlanr. Su ieriindeki azalmann (kurumann) zemin ktlesinin hacminde daha fazla bir azalmaya neden olmad durumdaki su ieriidir ve yzde olarak tanmlanr. Amerikan standart eleklerinden 3 in (76 mm)lik elekten geen ve 4 nolu (4.76 mm) elek zerinde kalan yuvarlak veya yar yuvarlak kaya paralar. Kartrc hacimlerine gre en az eit veya daha byk hacimde olan ve hazrlanm olan enjeksiyon karmlarn sspansiyon (askl) halde korumak iin mekanik olarak kartrc dzenee sahip silindirik tank.
Beyler kovas (Bailer bucket)
Bikarbonat (Bicarbonate)
Birim hacim arlk (Unit weight) Bitm (Bitumen) Borik asid (Boric acid) Boluk oran (Void ratio) Bzlme/Rtre limiti (Shrinkage limit) akl (Gravel) alkalayc (Agitator)
H.ZKAN,2006
199
amur pastas (Mud cake)
Sondaj srasnda, matkabn soutulmas, matkap tarafndan kesilen birimlerden oluan krntlarn kuyu dna kartlmas ilevleri iin kullanlan genellikle bentonitten hazrlanm olan amur bulamann, delinen kuyuda devir-dolam srasnda kuyu cidarlarnda oluturduu ince tabaka. imentolanma zellii olan gerelerin su ve/veya ince gereler ile segragasyon ve sedimantasyon olmayacak ekilde akclk kazandrlmas iin belirli oranlarda kartrlmasndan sonra gzenekli, geirgen zemine veya kayalarn krklarna, atlaklarna dzenekler yardmyla, serbest halde veya basn altnda pompalanma ilemi. Tanecikli (particulate) veya sspansiyon (suspension) enjeksiyon adlaryla da anlr. Portland imentolarna gre daha yksek dayanml, ok durayl, akkan ve kelime (sedimentasyon), tanecik ayrlmasna (segregasyon) kar direnli, tane aplar ok kk ve zgl yzeyleri ok yksek imento tr. Sv iinde znen kat maddenin yayd veya sourduu (absorbsiyon) s enerjisi. znme srasnda zeltinin ss artarsa bu tr tepkimelere ekzotermik, s azalmas meydana geliyor ise bu tr tepkimelere de endotermik denir. Alkaliler ve silikatli tepkimeler ekzotermiktir. Birim hacimdeki zelti iinde zlecek olan kat madde ktle miktar. rnein 24 metrelik bir enjeksiyon anosunda nce ano balarnda bulunan ( 0 24 mdeki) birincil kuyular daha nceden belirlenen derinlikte srasyla alr, enjeksiyonlar tamamlanr ve enjeksiyon katlama zaman kadar beklenir. Daha sonra 12. metrede yer alan ikincil kuyu alr ve enjeksiyonu tamamlanr. Bylelikle 24 metrelik ano 12 metreye daraltlm olur. Daha sonra 6 metrede bir aralara girilerek cncl kuyular alr ve enjeksiyonlarnn yaplmasndan sonra 3 mlik aralara drdncl kuyular alr ve enjeksiyonlar yaplarak 24 metrelik bir anonun uygulamas bitirilmi olur. Gzenekli ve geirgen (poroz) ortamlarda ve laminer (dzenli) akmlarda, Darcy Kanunu genel olarak Q = K A
imento enjeksiyonu (Cementitious grout)
ok nce imento (Ultrafine/Micro-fine cement)
zelti ss (Heat of solution)
znebilirlik (Solubility) Daralan aralk yntemi (Split spacing / Closure Method)
Darcy Kanunu (Darcy Law)
dh dL
eitlii ile tanmlanr. Burada (K) katsays standart permeabilite (hidrolik iletkenlik) katsays ve (A) alandr. (dh/dL) oran ise hidrolik eimi vermektedir. Darcynin lmleri akm (Q) ile yk kaybnn (hL) doru orantl, yk kaybnn meydana geldii uzaklk (L) ile ters orantl olduunu gstermitir.
H.ZKAN, 2006
200 Dayankllk / Uzun mrllk (Durability)
Enjeksiyon karmna giren gerelerin uzun zaman boyunca fiziksel ve/veya kimyasal zelliklerini koruma yetenei veya enjeksiyonlarnn, hava koullar ve evresel etkilere kar direnci, uzun mrll. (rnein klorite ve slfata, ar scaa ve souk havaya gibi kar direnci gibi) Bir gerecin, yk altnda yenilmeye uramakszn kar koyduu en byk gerilim. Bkz. Kohezyon Bir taycnn (kanal, tnel, boru) belirli bir kesitinden birim zamannda geen su miktar. Enerji etkisinde kalan kat bir cismin boyutlarnda veya eklinde meydana gelen deiim. Farkl zamanlarda dklen iki betonun balant yz veya yap iinde gerilmelerinin aktarlmas bakmndan gerekli olan dzlem eklinde kk ak boluk. Hacimce byk ktle betonlarnn dkm srasnda, normal derz ilevlerini gerektirmeyen durumlarda da teknik nedenlerden dolay derz braklr. Ayn ktle iinde farkl zamanlarda dklen betonlarn arasnda oluan bu istenmeyen derzler, aralarna daha nceden yerletirilen gidi ve dn borularndan oluan sistem yardmyla enjeksiyon ile doldurulur. eitli tekniklerle llen, akkan iinde molekler kohezyon tarafndan oluturulan isel srtnmeden dolay svlarn akmaya kar gsterdii kohezyon kuvveti, sv i srtnmesi. ki lm sistemi vardr: (1) Marsh Hunisi (saniye olarak) (2) Dayanm verimi/noktas ve plastik viskosite (santipoise cP olarak) Makaslama kutusuna konulan rnein stteki ksmnn alt ksmna gre greceli olarak hareket ettirilmesi ve kaya veya zemin rneinin, yada sreksizlik yzeyinin uygulanan normal gerilim altnda yenilmesinin saland deney. Kum, puzolanik madde gibi kendi bana tepkime salamayan ve saf maddelerle kartrlmakla, saf maddenin maliyetini dren maddeler. Dolgu gereleri kat durumlar ile kullanlr ve saf maddenin arlnn azaltlmas ve/veya arrtrlmas ile basn dayanm deerinin artrlmas iin kullanlr. Enjeksiyon gerelerinin karmndan sonra balayan ve enjeksiyon gerelerinin jellemesi ve/veya katlamas iin geen zaman.
Dayanm (Strength) Dayanm verimi / noktas (Yield strength / point) Debi / Akm oran (Discharge / Rate of flow) Deformasyon (Deformation) Derz (Joint) Derz enjeksiyonu (Joint grout)
Dinamik / Mutlak viskozite (Dynamic viskosity)
Disk makaslama indeksi (Direct shear test)
Dolgu gereleri (Filler material)
Katlama zaman / Priz zaman (Setting time)
H.ZKAN,2006
201
Duyarllk (Sensitivity) Dzenli akm (Laminar flow)
Kimyasal enjeksiyon karmlarnn ortamn scaklna, yeraltsuyunun kimyasna (zellikle pH deerine) ve zlmemi kat maddelere kar gsterdikleri duyarllk. Dk hzlarda gerekleen ve akkan taneciklerinin paralel yol izleyerek hareket etmesi. Reynolds says borularda ve dier geni kesitlerdeki dzenli ve dzensiz akm arasndaki kriteri verir. Yksek hzlarda, suya doygun blgenin geni boluklarnda oluan alkantl, turbilansl - dzensiz akm. Enjeksiyon srasnda basn etkisiyle zeminin veya kayacn yukar doru olabilecek hareketini belirlemek ve hareketin miktarnn llmesi iin kullanlan alet. Ikl ve ses ikaz ile hareket miktarn kayt edebilme zellikleri olabilir. Herhangi bir cismin zerine uygulanan ykn kaldrld zaman, o cismin yk ncesindeki eklini kazanma zellii. Elastik snrlar iinde bir cisme uygulanan gerilimin birim deformasyona oran olup, mekanik anlamda cisimlerin katl veya sertliinin gstergesidir. bkz. Tane boyu dalm Maddelerin elektirik akmn iletebilmesini engelleme yeteneklerinin lm. Jeofizik lmlerde birimi tipik olarak ohms/metre ile belirtilir ve elektiriksel iletkenliin tersidir. Basnl su deneylerinde kademe boyunca 1mde 1 dakikalk zaman ierisinde krk atlaklar tarafndan litre olarak emilen su miktar. Ortamn tama gcnn artrlmas, geirimsizliinin salanmas iin yaylm yapt yerde donabilen, eitli maddelerin kartrlarak yeterince akkan hale getirilmesinden sonra gzenekli, geirgen zemine veya kayalarn krklarna, atlaklarna, boluklara dzenekler yardmyla, serbest halde veya basn altnda pompalanma ilemi. Delikdeki enjeksiyon borusunda enjeksiyon stununun kendi younluuna bal olarak oluan basncn ve borular ile dier ekipmanlarda oluan srtnme kayplarnn da dikkate alnmasyla enjeksiyon delii iinde enjeksiyonun yapld kademenin orta noktasna uygulanmas istenilen basn deeri (Gerek / Etkin / Efektif basn).
Dzensiz akm (Turbulent flow) Ekstansometre (Extensometer)
Elastisite (Elasticity) Elastisite (deformasyon) modl (Modulus of elasticity) Elek Analizi (Sieve analysis) Elektriksel resiztivite (Electrical resistivity) Emilme Katsays (Absorption ratio) Enjeksiyon (Grout)
Enjeksiyon basnc (Effective pressure)
H.ZKAN, 2006
202
Epoksi reine enjeksiyonu (Epoxy resin grout)
Genel olarak organik reineden ve bu reineye eklenen organik katalizr veya sertletirici kimyasaldan oluan, yaptrma zellikleri ok iyi, suya, aside ve alkaliniteye direnleri ok iyi olan, zamanla zelliklerini yitirmeyen sentetik reinelerin gzenekli ve atlakl ortamlara pompalanma ilemi. Epoksi reine enjeksiyonlarnda dolgu gereleri olarak, esnekliini artrc zellik kazandrmas amacyla alminyum silikat, baryum slfat, kalsiyum karbonat, kalsiyum slfat, kaolin killeri, kayganlatrc, yalayc zellik salamas amacyla grafit katlr. Geirimli ve gzenekli ortamlarn (kaya ve zemininin) svlar ve gazlar (akkanlar) iletebilme yetenei, kapasitesi. Permealite deimi sk sk hidrolik iletkenlik veya permeabilite katsays ile e anlaml olarak kullanlr. Ancak hidrolik iletkenlikden farkl olarak, permeabilite akkann kinematik viskositesinin bir fonksiyonu deildir. Standart scaklkta, birim hidrolik eim altnda, birim zamanda, birim gzenekli ve atlakl ortamn kesitinden geen su miktar olarak llen laminer (dzenli) akm hz. Enjeksiyon ilerinde birimi genellikle cm/s olarak verilir. Birim alana etkiyen kuvvet (vektrel) Alan sondaj kuyusuna yerletirilen ve yeraltsuyu dzeyinin llmesi iin kullanlan, st kr tpa ile kapatlabilen boru. elikten yaplm, dairesel kesitli spiral eklinde boluk ieren sabit (stator) ksm ve bu spiral ekilli boluk iinde eksantrik dililer yardmyla dnen rotor ksm olmak zere iki ana paradan oluan, bolua gelen enjeksiyonu helozonik yaps ile ileri doru belirli bir basn ve hacimle tayarak hortuma ileten pompa. imentonun su ile kartrlmasndan sonra katlamas ve donmas srasnda aa kan s.
Geirgenlik / Permeabilite (Permeability)
Geirgenlik / Permeabilite katsays (Coefficient of permeability) Gerilim (Stress) Gzlem (rasat) borusu (Observation pipe) Helozonik (Eksantrik) pompa (Eccentric screw pump)
Hidratasyon ss (Heat of hydration)
Hidrojen ion aktivitesi / pH Svlarn veya zeminlerin asitlik veya alkalinitelik gstergesi. (Hydrogen ion activity / pH) pH 7 ise sv veya zemin ntr, 7den byk ise bazik (alkali), 7den kk ise asitik zellik gsterir. (pH) zeltideki hidrojen iyonlar konsentrasyonlarnn negatif logaritmasdr.
pH = log
Hidrolik iletkenlik (Hydraulic conductivity)
1 (H + )
Geirimli ortamda, akkann belirliyici zelliklerinden olan bir katsaysdr ve gzenekli ortamn permeabilite katsays ile o ortamda ak halinde olan akkann kinemetik viskozitesinin bir fonksiyonudur. (bkz. permeabilite katsays)
H.ZKAN,2006
203
Hidrolik krlma (Hydro-fracturing)
Enjeksiyon delii evresinde snrlanan blgede, yksek ve durayl basnlar kullanlarak, akkan enjeksiyon erbeti yardmyla atlaklarn-krklarn oluturulmas. Hidrolik krklar, kaya ortamlarda kuyu evresindeki nsal gerilim deerlerinin kaya dayanm deerlerini amasyla balar. Kaya ve zeminleri oluturan tanelerin aralarndaki kenetlenmeden kaynaklanan diren olup, belirli bir yenilmegerilim koulunu temsil eden bir noktadaki Morh zarfna teet olan doru paras ile normal gerilim ekseni arasndaki a. Yarsndan fazlas 75 m (No. 200) elek aklndan geen gereler. 75 300 mm (3 ve 12 in) arasnda deien ortalama boyutlarda, genellikle yar yuvarlak ve yuvarlak kaya paras. Fark ynlerde, her trl fiziksel zelliin ayn olduu ortam. Svnn, baz kimyasallar ile karmndan sonra deiip kat duruma gelmesi veya sv kimyasal enjeksiyonlarn dayanmlarnn olumaya balamas durumu. Jeller, ktle iindeki konsantrasyonlara bal olarak ok deiken sertleme derecelerine sahiptir. Kimyasal enjeksiyonlarda, kimyasallarn karmdan sonra jel haline gelebilmesi iin geen zaman.
sel srtnme As (Internal friction angle)
nce gere (Fine material) rita (Cobble/Cobblestone) zotropik ortam (Isotropic medium) Jel (Gel)
Jelleme Zaman (Gel time, Gelation time)
Joosten / ki zelti yntemi Kimyasal enjeksiyonlarda, zemin zelliklerinin iyiletirilmesi (Joosten/Two-solution iin sodyum silikat ve kalsiyum klorit kimyasallarnn process) kartrlmas ile yaplan uygulama. Kaba gere (Coarse material) Kademe boyu (Stage length) Yarsndan fazlas 75 m (No. 200) elek aklnn zerinde kalan gereler. Enjeksiyonun baars iin enjeksiyon delik boyunun zeminin veya kayann fiziksel zelliklerine bal olarak, ksa aralklara blnmesi ile oluan uzunluk (kademe boyu en fazla 5 metre olarak alnr). Enjeksiyon uygulamas yaplacak olan delginin, tka (paker) kullanlarak, enjeksiyonlarnn blmler halinde ayr ayr yaplmas ilemi. Bu ilem kuyu sonundan yukarya doru veya kuyu azndan aaya doru kademeler halinde uygulanr. Perde enjeksiyonu delgilerinin ak yukarsnda ve ak aasnda en az bir sra olmak zere ve uygun derinliklerde, kaz sonras zedelenen zeminin veya kayann enjeksiyonu.
Kademeli enjeksiyon (Stage grouting)
Kapak enjeksiyonu (Consolidation grouting)
H.ZKAN, 2006
204 Karm oran (Admixture ratio)
Segregasyona, sedimantasyona en az dzeyde veya olmayacak dzeyde belirli bir viskoziteye sahip ve sertleip donunca belirli bir dayanm salayacak ekilde, pompalanabilir enjeksiyon akkan oluturmak iin gerelerin veya svlarn birbirlerine gre hacimleri ya da arlklarna gre kartrma oranlar. Mekanik olarak alan ve silindirik kartrma haznesi iine monte edilmi bir mil ve buna bal kanatlar yardmyla enjeksiyon karmna katlan maddeleri (imento, bentonit, kum, su ve gerektiinde kimyasallar) homojen halde birbirine kartrmak iin kullanlan ekipman. Kaya ortamnda yaplan kazlarda, durayl olmayan kaya ktlelerini birbirine balayarak (sreksizliklerin srtnme direncini artrmak), salam kayaya tutturabilmek (ekme gerilmelerini ana kayaya aktarmak) iin alan delie yerletirilen ve delik iinde kalan ksm enjeksiyonla veya mekanik olarak kayaya tutturulan metal ubuk. Akta kalan dier ucu vidaldr ve tayc plaka ile donatlmtr. Su ieriine gore, plastisitesi olan ince taneli zemin veya bir zeminin ince taneli blm. Bu terim, 0.002 mm baz durumlarda 0.005 mmden daha kk boyuttaki taneleri belirtmek iin kullanlr. Kil ayn zamanda, filosilikat grubunda yer alan baz mineralleri tanmlayan genel mineral addr. Yaylm yapt ortamda belirli bir zaman sonra kimyasal tepkime sonucunda jel veya kat hale gelebilen zeltilerin geirgen zemine veya kayalarn krklarna, atlaklarna dzenekler yardmyla basn altnda pompalanma ilemi. Akralamit, akralit, epoksi, poliretan enjeksiyonu gibi trleri olan kimyasal enjeksiyonlar, taneciksiz (non-particulate) enjeksiyon, solsyon / zelti (solution) enjeksiyonu adlaryla da anlr. evrelerindeki asit ve baziklerle olan etkileim sonucu metallerin/alamlarn elektrokimyasal olarak veya cam, beton vb. gerelerin kimyasal olarak anmas, paralanmas ve zelliklerin zamanla yitirilmesi olay. Sonuta yeni bir bileimin olumas iin iki veya daha fazla madde arasndaki tepkime veya maddelerin kimyasal deiimi. Dinamik viskozite katsaysnn akkan younluuna oran. Kinematik viskosite yerekimi etkisiyle akkann akmaya kar gsterdii diren olarak da tanmlanabilir. Dk kinematik viskozite deerine sahip akkan kolay ve hzl akacaktr. Genellikle ayrma ve anma ile yuvarlaklam ortalama boyutu 300 mm (12 in)den byk kaya paras.
Kartrc (Mixser)
Kaya bulonu / Kaya Saplamas (Rock bolt)
Kil (Clay)
Kimyasal enjeksiyon (Chemical grout)
Kimyasal korozyon / Anma (Corrosion) Kimyasal reaksiyon (Chemical reaction) Kinematik viskozite (Kinematic viscosity)
Kocata (Boulder)
H.ZKAN,2006
205
Kohezyon (Cohesion)
Her bir tanecii evreleyen nem rtsnn yzey basncndan dolay taneciklerin birbirinden ayrlmaya kar gsterdii diren (kaya veya zemin tanelerinin birbirine balanma zellii) veya normal gerilimin sfr olduu durumdaki makaslama direnci / dayanm. Serbest durumda iken nemli miktarda kohezyona sahip zemin (rnein killi zemin). Serbest durumda ok az dayanma sahip, havada kurutulduu zaman dayanm olmayan, suya doygun durumda iken ok az kohezyona sahip veya kohezyona sahip olmayan zemin (rnein kumlu zemin). Baraj altnda veya evresinde a - kapa (cut and cover) yntemi ile su iletimi iin yaplan kapal kanal. Yapay veya doal yolla basn gerilmesini artrarak zemin hacminin yava yava, zamanla azaltlmas.
Kohezyonlu zemin (Cohesive soil) Kohezyonsuz zemin (Cohesionless soil)
Kondvi (Conduit) Konsolidasyon (Consolidation)
Kontak (dolgu) enjeksiyonu Deiik iki metaryal konta (rnein tnel kaplama betonu ile (Contact grouting) temel kaya veya beton ile elik kaplama) arasnda kalan boluklarn imento enjeksiyonu ile doldurulmas iin yaplan enjeksiyon ilemi. Kret (Crest) Kum (Sand) Kr zaman (Cure time) Likit limit (Liquid limit) Baraj dolgusu, dolusavak veya bir balama yapsnn en st. Amerikan standart eleklerinden 4.47 mm ( 4 nolu) elekten geen ve 75 m (200 nolu) elek zerinde kalan tane boyutundaki gere. Enjeksiyon karmndan sonra, karmn yerinde istenilen katlama zelliklerine ulaabilmesi iin geen zaman. (rnein betonlar iin 7 gnlk veya 28 gnlk zaman) Standart Amerikan 0.42 mm (40 nolu ) elekten geen gereler zerinde yaplan atterberg limitleri deneyi ile belirlenen ve zeminin plastik durumdan akkan duruma getii andaki su ierii. Kaya veya taneli zeminin minerolojisi, tane boyutu, dokusu ve dier fiziksel zellikleri. Basnl su deneylerinde, 10 atmosfer (yaklak 10 kg/cm2) basn altnda 1 dakikada, 1 metrelik deney uzunluuna 1 litre su baslmasnn deeri 1 lugeon/ljyondur. Deneyi ilk olarak uygulayarak adn veren Marucie Lugeonun kaya porozitesi katsays dedii bu katsayya lugeon birimi denilmesi alkanlk olmutur. Sodyum silikat zeltisi ve zayf asitlerle karm temeline dayanan kimyasal enjeksiyon sistemi.
Litoloji (Lithology) Lugeon / Ljon (Lugeon)
Malmberg sistemi (Malmberg system)
H.ZKAN, 2006
206
Manetli boru (Tubes manchettes /Sleeve tube) Marsh hunisi (Marsh funnel/cone) Mini kazk yntemi (pin pile micro pile)
zerinde enjeksiyon basnc ile da doru alabilen, aralarnda 30 - 100 cm uzaklk olan lastik tkal delikleri (manet) bulunan, genelde i ap 51 mm ve d ap 60 mm (1 in)lik boru. Akkan duruma gelen enjeksiyon karmnn veya baka bir akkann viskositesinin (akma zamannn) saniye cinsinden llmesini salayan yaklak 100 ml hacime sahip huni. Temel altndaki zemine zarar vermeden, en az titreimle zeminde oturmalarn nne geilerek, zeminin basn dayanm, kesme gerilim deerleri ve yanal yklere kar direncin artrlmas amacyla zemine aklan veya srlen ince uzun yap elemanlar ve bu elemanlarn delik iinde enjeksiyonlarnn yaplmas yntemi. Kimyasal forml (OH)4 Al (FeMg) Si8O20 olan, ok ince benzer boyutlu pullar halinde, su iinde ime ve genileme zellii bulunan kil mineral grubu. Volkanik kkenli olan bentonitin bileiminde balca bu madde olarak bulunur. Zayf zemin veya kayalarda delgi yaplrken, alan kuyuda olabilecek ykntlarn nne geebilmek iin, kuyuya srlen ve sondaj matkabndan daha geni apl boru. Yzde olarak ifade edilen, bir kaya veya zeminin gzeneklerindeki su arlnn, o kaya veya zemin bnyesindeki kuru ve kat haldeki gere arlna oran. Tam doygun ortamlarda nem ierii porositeye eittir. Newtona gre herhangi iki sv tabakas arasnda kesme gerilmesi (F) bulunmaktadr. Laminer bir dzende, deiik kesme gerilmeleri altnda sabit hz gsteren su ve dier akkanlar (yalar, gazlar). Kaya rneine konik balklar araclyla nokta yk uygulayarak rnein krld /yenildii andaki yk deerinden hesaplanan ve kaya snflamasnda kullanlan belirleyici bir deer. Kat sanayinde slfit kullanm srasnda yan rn olarak elde edilen, okside etme zellii bulunan, tepkime salayc olarak bikromat veya sodyum dikromat ile birlikte sos kvamnda ve jelleme sresi ksa olan kahverenkli enjeksiyon maddesi. Birim scaklkta katlarn havadaki arlnn (younluunun), ayn hacimdeki saf suyun havadaki arlna (younluuna) oran. zgl arlk oran deeri boyutsuzdur. Birim arlktaki taneciklerin yzey alanlarnn toplam. Taneciklerin klmesi ile zgl yzey byr.
Montmorillonit (Montmorillonite)
Muhafaza borusu (Casing pipe) Nem / Su ierii (Moisture / Water content)
Newtonian akkan / svs (Newtonian fluid)
Nokta yk dayanm indeksi (Point load strength index) Odun z (Lignin)
zgl arlk (Specific gravity) zgl Yzey (Specific Surface, Blaine)
H.ZKAN,2006
207
Perde enjeksiyonu (Grout Curtain)
Baraj gvdesinin altnda ve eksende ya da eksene yakn, baraj altndan gl suyunun szmasn nlemek veya szma boyunu uzatmak ve baka yaplarda temellere yeraltsuyunun gelmesini nlemek iin yaplan enjeksiyon almas. Pistonunun geri k hareketinde, enjeksiyonun pompann silindirine ekilerek ve pistonunun ileri gidi hareketinde ise silindirdeki enjeksiyonun hortuma basld pompa. Standart Amerikan 0.42 mm (40 nolu ) elekten geen gereler zerinde yaplan atterberg limitleri deneyi ile belirlenen ve gerecin yar kat duruma getii andaki su ieriidir. Plastik limit, her zaman zemin kitlesinin 3 mm apnda silindir hale getirilebildii andaki su ieriinin belirlenmesi yntemiyle elde edilir. Bu nedenle plastik limit, zeminin krlmadan yaklak 3 mm apnda silindir haline getirilebildii en dk su ierii olarak da tanmlanr. Likit limit ve plastik limit arasndaki saysal farktr ve zeminin plastik olarak kalabildii su (nem) ierii araln gsterir. ki veya daha fazla monomerin bileiminden oluan makromolekler yap. Organik polimerlerden olan ve su ile tepkimeye girerek azdan ok miktara kadar deien derecelerde kprerek hacmi artan bir rn ile atlak ve gzeneklerin doldurulmas ilemi. Hidrofilik (hydrophilic) ve hidrofobik (hydrophobic) trleri vardr. Bunlardan hidrofilik olan jellemek iin kimyasal yapsna ok fazla su alabilir. Fakat kuruduklar zaman bzlrler, fiziksel ve kimyasal bozunmalara kar direnli deildir. Hidrofobik poliretan reineleri daha esnek olduu iin hareketli krklarn enjeksiyonlarnda kullanlr. Polihidrik asitler ve polibazik organik asitlerden kimyasal bir takm tepkimelerinden oluan termoplastik sentetik reinelerin gzeneklere veya atlaklara pompalanma ilemi. Yzde olarak boluk hacminin toplam hacime oran. Kalker, marn, kil, demir cevheri, boksit, pirit kl vb. hammaddelerin ve yardmc malzemelerin uygun oranda kartrlp, tlp, piirilmesiyle elde edilen klinkerin, bir miktar priz dzenleyici (genellikle alta CaSO4.2H2O) ve puzolanik madde ile birlikte tlmesinden oluan; suyla kartrldktan belli bir sre sonra donarak dayanm kazanan hidrolik balayc rn. Kendi balarna hidrolik balayc zellii olmadklar halde, ince olarak tldklerinde nemli ortamlarda ve normal scaklkta kalsiyum hidroksit ile tepkimeye girerek balayc zellikte bileikler oluturan doal ve yapay maddeler.
Pistonlu pompa (Piston pump) Plastik limit (Plastic limit)
Plastisite indeksi (Plasticity index) Polimerler (Polymers) Poliretan reine enjeksiyonu (Polyurethane resin grout)
Polyester reine enjeksiyonu (Polyester resin grout) Porozite (Porosity) Portland imentosu (Portland Cement)
Puzolanik madde (Pozzolans)
H.ZKAN, 2006
208 Pskrtmeli enjeksiyon yntemi (Jet grouting method)
Daha nceden alan sondaj kuyusuna indirilen ve 360 0 srekli dndrlerek geri ekilen bir boru takm iinden ok yksek basnlarla enjeksiyon karm baslarak, kil silt gibi ince tane boyutuna kadar zeminlerde ve ok zayf, bozunmu kaya ortamlarnda enjeksiyon yaplmasn salayan teknik. Daha nceden hesaplanarak belirlenen efektif basn altnda enjeksiyon yaplan kademenin bundan byle enjeksiyon kabul etmemesi durumu. Bu durumda enjeksiyon baarl olmu saylr ve dier kademenin enjeksiyonuna geilir. Deere vd. (1967) tarafndan nerilmi ve silindirik eklini koruyan, doal sreksizlikler tarafndan blnm salam kaya karot paralar arasnda boyu 10 cm ve 10 cm'den byk olanlarn toplam uzunluunun, ilerleme uzunluuna (manevra) oran. Yzde olarak ifade edilir. Tnel, galeri, aft gibi yaplarn kazlarndan nce veya kaz sonrasnda zemin veya kayann istenilen uygun zellikleri gsterebilmesi iin yaplan enjeksiyon uygulamas, Konsolidasyon enjeksiyonu. Epoksi veya dier reine enjeksiyonlarnda karma katlan ve reinelerin katlamalarn salayan kimyasal bileen. Standart Amerikan 75 m (No. 200) elekten geen plastik olmayan veya ok az plastik, havada kuruyunca ok az veya hi dayanm olmayan gere. Sodyum silikat retimi iin kullanlan ilenmemi alkali hammadde. Soda kl olarak da bilinir. Kumun ve sodyum karbonatn (soda kl) 1200 1400 derecede birlikte eritilerek, arlka 4 (SiO2):1 (Na2O) oranndan daha az oranlarda hazrlanm olan sodyum silikat karmnn suda zlerek, sodyum bikarbonat, hidroklorik asit, bakr slfat ve formamitler gibi jelletirici tepkime salayclar kullanlarak gzenekli ve atlakl ortamlara pompalanmas ilemi. Sondaj tijlerine taklm, ortasndan ikiye ayrlabilen (yark) ve iine pirinden yaplm bir i tpn bulunduu bir rnekleyicinin, 63.5 kglk arln 760 mm ykseklikten drlerek zemine sokulmas ilkesine dayanan deney. Basnl su deneylerinde, kuyuya basnla verilen suyun jeolojik birim tarafndan birim zamanda litre olarak ald su miktar, su kayb. Dier anlam ise, atlakl kaya veya gzenekli zemin iine veya dna doru az miktarlarda suyun hareketidir. zellikle imento enjeksiyonlar karmnda hidrotasyonun salanabilmesi iin gerekli olandan daha fazla suyun bir sre sonra karmdan ayrlmaya balayarak younluk farkllndan dolay enjeksiyon karmnn zerine kmas.
Ref durumu (Refuse case)
RQD / Kaya kalite gstergesi (Rock quality designation)
Salamlatrma enjeksiyonu (Consolidation grouting) Sertletirici gere (Hardener material) Silt (Silt) Sodyum karbonat (Sodium carbonate) Sodyum silikat (Sodium silicate)
Standart penetrasyon deneyi (Standard penetration test) Su kaa /szmas (Water seepage)
Su Kusma / Resuaj (Bleeding )
H.ZKAN,2006
209
Sren yntemi (Forepoling method)
Tnel almna balamadan nce kaz aynasnda ve tavandan yanlara doru emsiye gibi alan geometrik ekilde ve tnel tavan ile belirli bir a yapacak ekilde yaplan delgilerin ilerine elik borularn yerletirilmesini ve delgi iindeki borularn evrelerinin normal enjeksiyon basnlar altnda enjeksiyonla doldurulmas ilemlerini kapsayan tnel destekleme sistemi. Taneli zeminlerde, zemini oluturan gereleri temsil eden rnein standart elekler kullanlarak elenmesinden sonra belirli aralklarda boyutlara sahip olan gerelerin arlklarnn, rnein toplam arlna orannn yzde olarak ifadesi ve bu deerlerle oluturulan grafik. imento enjeksiyonlarnda, taneciklerin kelimi ve su kusmasndan kaynaklanan enjeksiyon karmndaki sv ve kat maddelerin hareketi sonucu, kat taneciklerin greceli olarak iri taneli olanlarnn en alta, daha kk tanelerin stte durmas, segregasyon. imento enjeksiyonlarnda, hidrotasyon iin gerekli olandan daha fazla olan su, youn olmayan, dk viskoziteli karmlarda, karmdaki kat taneciklerin kmeleerek kelimi, sedimantasyon. Dey ynde uygulanan kuvvetin neden olduu skma sonucunda silindirik kaya veya zemin rneinin yenildii andaki ykn, rnein tabanna oran. Kimyasal enjeksiyonlara karmda tepkimeyi balatan ve karmn jel haline gelmesini salayan kimyasallar. Kimyasal karmdan sonra oluan tepkimenin, oluum hzn artran kimyasallar. Enjeksiyon delgilerinde kademeli enjeksiyon ilerinin yaplabilmesi iin vida sistemine sahip i ie gemi iki ana ksmdan oluan ve mekanik yolla genileyen (Mekanik tkaMechanical Packer) veya enjeksiyon borusuna monte edilen lastiin ince plastik boru yardmyla basnl su ile veya basnl hava/gaz ile iirilebilen (iirilen tka- Pneumatic packer) lastiin / lastiklerin yardmyla kuyu iine skca tutturulmas ile enjeksiyon ileminin yapld kademenin dier kademe ile balantsnn kesen ara. Genelde 1.5 3 metre uzunluunda amacna uygun aplarda, birbirine balanabilmesi iin vida sistemine sahip delgi ve enjeksiyon borular. Baz jellerin kartrlmas ile hzl bir ekilde akkan hale geldikten sonra, kartrma ileminin durdurulmas ile tekrar jel haline gelmesi zellilii (rnein bentonit jeli)
Tane boyu dalm (Grain size distribution)
Tanecik Ayrlmas (Segregation)
Tanecik kelimi (Sedimentation)
Tek eksenli skma dayanm (Unconfined compressive strength) Tepkime balandrc (Reactant) Tepkime hzlandrc (Accelerator / Catalyst ) Tka (Packer)
Tij (Drilling and grouting pipe) Tiksotropi (Thixsotropy)
H.ZKAN, 2006
210 Tnek Akifer /Su (Perched Aquifer / Water)
S derinliklerdeki serbest bir akiferin su dzeyinin daha yukarlarnda, geirimsiz kil, silt, killi kum vb. gibi bir mercein zerindeki kum, akl gibi gzenekli gere ierisinde kk lde suyun toplanmas yoluyla meydana gelen akiferdir. Askl akifer de denilen bu tip akiferlere daha ok alvyonlar ve benzeri dank gereler iinde rastlanr. Termik santrallerde, toz haline getirilmi linyit ve ta kmrnn yanmasndan sonra elektro-filtrelerde tutulan iki ana grupta (F ve C tipleri) toplanan atk gereler. F tipi yksek oranda aktif-amorf SiO2 ieriinden daha yksek puzolanik aktivite gsterir. Yeryznden itibaren buharlamann etkileyecei derinliin altnda yerekimi etkisi ile akifere szan / szlen su ve bu suyun bulunduu blge. nceden belirlenen basn altnda, belirli karm oranlarndaki enjeksiyon gerelerinin, enjeksiyon yaplan ortamn fiziksel zelliklerine (boluk oran, tane ap, atlak akl, sreksizlik devamll vb) bal olarak enjeksiyon ortamnda yaylabilme / nfuz etme durumu. Boluklarda iine alan birim hacimdeki gerecin (kat taneler ve varsa su dahil) ktlesi, arln hacme oran. Islak younluk veya kuru younluk olarak da ifade edilebilir. Zeminin veya kayacn geirgenliininin bulunmas iin yaplan su deneylerinde, bir boruda akan suyun srtnme, dirsek, genileme, daralma, arpma gibi suyun hakeketine kar gelen direnci krmas iin kaybettii basn, enerji yk. Suya doygun ve zayf zemin iinde, amacna uygun derinlikte alm olan sondaj kuyusuna indirilen soutucu sv dolaml boru sistemi yardmyla, zeminin delgi boyunca ssnn alnmas sonucunda zemin iinde bulunan suyun dondurulmas yntemi.
Uucu kl (Fly Ash)
Vadoz su / Blge (Vadose water / zone) Yaylm (etki) durumu (Penetration)
Younluk (Density) Yk kayb (Head loss)
Zemin dondurma sistemi (Ground freezing system)
H.ZKAN,2006
211
NGLZCE TRKE DZN : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Emilme Katsays Tepkime hzlandrc Aktivite Akralamit enjeksiyonu Karm oran alkalayc Alminosilikat Amonyum slfat Ankraj Anizotropik ortam Beyler kovas Bentonit Bikarbonat Bitm, zift, katran Su Kusmas / Resuaj Borik asid Kocata Muhafaza borusu imento enjeksiyonu Kimyasal enjeksiyon Kimyasal reaksiyon Kil Kaba gere rita Geirgenlik / Permeabilite katsays Kohezyon Kohezyonsuz zemin Kohezyonlu zemin Kondvi Konsolidasyon Salamlatrma (konsolidasyon),Kapak enjeksiyonu Kontak (dolgu) enjeksiyonu Kimyasal Korozyon / Anma Kret Kr zaman Darcy Kanunu Deformasyon Younluk Disk makaslama indeksi Debi / Akm oran Tij Dayankllk /Uzun mrllk Dinamik viskozite Helozonik (Eksantrik) pompa Gerek, Etkin basn Elastisite Elektriksel resiztivite
Absorption ratio Accelerator / Catalyst Activity Acyrlamide grout Admixture ratio Agitator Aluminosilicate Ammonium sulfate Anchor Anisotropic medium Bailer bucket Bentonite Bicarbonate Bitume Bleeding Boric acid Boulder Casing pipe Cementitious grout Chemical grout Chemical reaction Clay Coarse material Cobble / Cobblestone Coefficient of permeability Cohesion Cohesionless soil Cohesive soil Conduit Consolidation Consolidation grouting Contact grouting Corrosion Crest Cure time Darcy Low Deformation Density Direct shear test Discharge / Rate of flow Drilling and grouting pipe Durability Dynamic viskosity Eccentric screw pump Effective pressure Elasticity Electrical resistivity
H.ZKAN, 2006
212
Epoxy resin grout Extensometer Filler material Fine material Flow time Fly Ash Forepoling method Gel Gel time, Gelation time Grain size distribution Gravel Ground freezing system Grout Grout Curtain Hardener material Head loss Heat of hydration Heat of solution Hydraulic conductivity Hydro-fracturing Hydrogen ion activity / pH Internal friction angle Isotropic medium Jet grouting method Joint Joosten process Kinematic viscosity Laminar flow Lignin Liquid limit Lithology Lugeon Malmberg system Marsh funnel / cone Material safety data sheet Mixser Modulus of Deformation Modulus of Elasticity Moisture / Water content Montmorillonite Mud cake Newtonian fluid Observation pipe Packer Penetration Perched aquifer Permeability Pin pile / Micro pile
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
Epoksi reine enjeksiyonu Ekstansometre Dolgu gereleri nce gere Ak zaman Uucu kl Sren yntemi Jel Jelleme Zaman Tane boyu dalm akl Zemin dondurma sistemi Enjeksiyon Perde enjeksiyonu Sertletirici gere Yk kayb Hidratasyon ss zelti ss Hidrolik iletkenlik Hidrolik krlma Hidrojen ion aktivitesi / pH sel srtnme as zotropik ortam Pskrtmeli enjeksiyon yntemi Derz Joosten / ki zelti yntemi Kinematik viskozite Dzenli akm Odun z Likit limit Litoloji Lugeon / Ljon Malmberg sistemi Marsh hunisi Gere gvenlik belgesi Kartrc Deformasyon modl Elastisite modl Nem / su ierii Montmorillonit amur pastas Newtonian akkan /svs Gzlem (rasat) / piezometre borusu Tka Yaylm (etki) durumu Tnek akifer / Askl akifer Geirgenlik / Permeabilite Mini kazk yntemi
H.ZKAN,2006
213
Piston pump Plastic limit Plasticity index Point load strength index Polyester resin grout Polymer Polyurethane resin grout Porosity Portland Cement Potassium Silicate Pozzolans Pressure Pressure gauge / Manometer Reactant Refuse pressure Rock bolt Rock quality designation Sand Sedimentation Segregation Sensitivity Sequence / Sequential system Setting time Shrinkage limit Sieve analysis Silt Sodium carbonate Sodium silicate Solubility Specific gravity Specific Surface, Blaine Split spacing / Closure Method Stage grouting Stage length Standard penetration test Strength Stress Thixsotropy Tubes manchettes / sleeve tube Turbulent flow Ultrafine / Micro-fine cement Unconfined compressive strength Unit weight Vadose water / Zone Vapor pressure Void ratio Water seepage Yield strength / point
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
Pistonlu pompa Plastik limit Plastisite indeksi Nokta yk dayanm indeksi Polyester reinesi enjeksiyonu Polimer Poliretan reine enjeksiyonu Porozite Portland imentosu Potasyum silikat Puzolanik madde Basn Basnler / Manometre Tepkime balandrc Ref Basnc Kaya bulonu / Kaya saplamas RQD / Kaya kalite gstergesi Kum Tanecik kelimi Tanecik Ayrlmas Duyarllk Ano sistemi Katlama zaman / Priz zaman Bzlme / Rtre limiti Elek Analizi Silt Sodyum karbonat Sodyum Silikat znebilirlik zgl arlk zgl Yzey Daralan aralk yntemi Kademeli enjeksiyon Kademe boyu Standart penetrasyon deneyi Dayanm Gerilim Tiksotropi Manetli boru Dzensiz akm ok nce imento Tek eksenli skma dayanm Birim hacim arlk Vadoz su / Blge Buhar basnc Boluk oran Su kaa /szmas Dayanm verimi / noktas , Kohezyon
H.ZKAN, 2006
214
BLM 13
13. YARARLANILAN KAYNAKLAR
AKMAN,S.,YILDIRIM,H., 2002. Uucu Kl ve Sper Akkanlatrc Katklarn Birlikte Kullanmnn Yararlar, stanbul Teknik niversitesi, stanbul. A.C.C., 1962. AM-9 Chemical Grouting, American Cyanamid Company, Explosives and Mining Chemicals Department, Bound Brook, New Jersey Elliot 6-2000, USA. ANDERSSON, H.,1998. Chemical Rock Grouting, An Experimental Study on Polyurethane Foams, Department of Geotechnical Engineering, Chalmers University of Technology, S41296, Gteborg, Sweden. ANIK, F., ALKAN, F., 2004. Silindirle Sktrlm Beton (SSB) Barajlar ve Puzolan veya Uucu Kl Kullanm, Temelsu Uluslararas Mhendislik Hizmetleri A., DS I. Ulusal Barajlar ve Hidroelektrik Santraller Sempozyumu, Ankara. ALBAYRAK,Z.,1975. Temel Sondajlarnda Yaplan Permeabilite Testleri Hakknda Genel Bilgiler, DS Yayn, Ankara. ALBAYRAK,Z., BOZKURT,A.,1977. Msaade Dnceler, DS Yayn, Ankara. Edilen Enjeksiyon Basnlar zerine
ALBAYRAK,Z., TRKEL,A., 1980. Yeralt almalarnda Enjeksiyon, Zonguldak - 2.Kmr Kongresi, 12-16 Mays, TMMOB Maden Mhendisleri Odas Yayn, Ankara. ALTU, S., 1999. Oymapnar Arch Dam, Turkey: Foundation Treatment in Karstic Limestone and Reservoir Curtains, International Symposium on Dam Foundations Problems and Solution, ICOLD, Antalya, Turkey. ATM, 1970. Grouting Methods and Equipment, Department of The Army Technical Manual, No: TM 5-818-6, AFM 88-32, Washington, D.C., USA. ATUK, N.,1970. Trkiye Hidrojeolojik Harita aretleri, DS Genel Mdrl Yaynlar, No:681II - 78, Ankara. BAYLKE, N., 2002. Depremlerde Hasar Gren Yaplarn Onarm ve Glendirilmesi, atlaklarn Onarlmas, (www.yapirehberi.net web sitesinden). BOTA, 2003, Soil Resistivity Survey Report for Gas Supply Lines to Pump Stations, BakuTbilisi-Ceyhan Crude Oil Pipeline Project, Report No ILF-REP-EPP-GGS-001 (yaynlanmam). CECW-EG,1995. Engineering and Design - Chemical Grouting, Publication No: EM1110-13500, Proponent:CECW-EG, Publication Date:January 1995, http://www.usace.army.mil CECW-EG, 1984. Engineering and Design - Grouting Technology, Chapter 2: Purposes And Limitations Of Grouting, Chapter 4: Planning and Procedures, Publication Number: EM 1110-2-3506, http://www.usace.army.mil CHEMGROUT INC.,2002. Technical Data Sheet, Web Page, 805E. 31st St. LaGrange Park, IL 60526, USA.
H.ZKAN,2006
215
CRAELIUS, 1990. Grout Equipment Part 5, Product Catalogue, Diamant Boart Craelius, Printed Matter No : 110 175:5, Brussels, Belgium. DS GENEL MDRL, 2003. Su Sondajlar, Temel Sondajlar, Enjeksiyon leri, Kaya Zemin Mekanii Deneyleri ve Jeofizik Ettler Birim Fiyat Cetveli, Ankara. DS GENEL MDRL,1985.stanbul - Jeoteknik Semineri, Cilt II, Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Bakanl, Ankara. DS GENEL MDRL,1987.Sondaj ve Enjeksiyon Teknik artnamesi, Ankara. DS GENEL MDRL, 1972. imento Enjeksiyonlarnda Uucu Kl ve Bentonit Kullanlmas, DSTeknik Aratrma ve Kalite Kontrol Dairesi Bakanl, Yayn no: K 517, Ankara. DNZ, A.R., 1989. naat Mhendislii Ynnden Killere Ksa Bir Bak, DS Barajlar ve HES Dairesi Bakanl, Eitim Semineri, Ankara. EISWIRTH,M., OHLENBUSCH, R., SCHNELL K., 1997. Impact of Chemical Grout Injection on Urban Groundwater, Department of Applied Geology, University of Karlsruhe, Kaiserstr.12, 76128 Karlsruhe, Germany, IAHS-Publ., 259:187-194. ESCOWELD, 2001. Epoxy Grout Systems, Hot and Cold Weather Grouting, Philadelphia Resins Comp. 130 Commerce Drive, Montgomeryville, Pennsylvania 18936, (www.philadlephiaresins.com). EVRGEN, C., 1994. Permeabilite Deneylerinin Bilgisayar le Hesab, DS IV. Blge Mdrl Yayn, Konya. FANG, H.Y., 1991. Foundation Engineering Handbook, Second Edition, Chapter 9,Soil Stabilization and Grouting, pp:360-370, Chapman&Hall Comp. New York, USA. GANZ, H. R., VILDAER, S., 2002. Grouting of Post - Tensioning Tendons 5, VSL Report Series, Published by VSL International Ltd. , Printed in January 2002, LyssachSubingen/ Switzerland. GEOPRO S.A. COMP.,2004. Bimbar Inflatable Packers, User Manual, Parc Initialis, 1/3, reu Descartes, B-7000, Mons, Belgium, (web site: www.geopro.be). GIA INDUSTRI AB, 2003. The Multi-Hole Grouting Rig, Technical Data sheet, P.O. Box 59, SE-772 22 Grangesberg, Sweden. HARRIS, F.C.,1983. Ground Engineering Equipment and Methods, Granada Technical Books, Granada Publishing Ltd. London. HEENAN, D., NAUDTS,A.A., 1998. Advanced Grouting Program at Penn Forest Dam Results in Reduced Construction Costs and High Quality Product, CAGES (1997) Computer Aided Grouting Evaluation System. ECO Grouting Specialists Ltd., Ontario, Canada. HERCULES COMP., 2000 . Pskrtmeli enjeksiyon (jet grouting), Technical Data Sheet, Doc. No: H06-1999 M35, Hercules Grundlaggning Company, Swiden, (www.hercules.se). HILTON,I.C.,1967.Grout Selection, A New Classification System, Civil Engineering and Public Works Review, September, pp. 993-995. HOULSBY,A.C., 1990. Construction And Design Of Cement Grouting, A Guide To Grouting in Rock Foundations, Published by John Wiley and Sons, New York, ISBN 0-471-51629-5.
H.ZKAN, 2006
216
MANLI,G.,2002. Uucu Kllerin Zemin zellikleri zerine Etkisinin ncelenmesi, Pamukkale ni. naat Mhendislii, Master Tezi, Denizli (yaynlanmam). JET-GROUTING.COM., 2004. Jet Grouting Technology Overview Chapter: Choice Of Jet Grouting Parameters, www.jet-grouting.com web site. KAR-BEN, 2003. Karakaya Bentonit San. ve Tic. A., Tantm Bror. KASKTA, 1993. Alvyonda Sondaj ve Alvyonda Enjeksiyon, Aratrma almas, Kayar Kalp, Altyap, Sondaj, Kazk ve Tecrit A.., stanbul (yaynlanmam). KASPER, T., MESCHKE,G.,2001.Three-dimensional Finite Element Simulations of Hydroshield Tunneling, Institute for Structural Mechanics, Ruhr-University Bochum, Germany. KELLER, 1992. Soilcrete Jet Grouting, Technical Data Sheet, Keller Grundbau GmbH, Kaiserleistrasse 44, D-6050, Offenbach 12, Germany. KLENSORGE,H.,1962. Baraj nasnda Temel Islah arelerinin Balca Prensip,Usul ve Metodlarna Giri, EE Yayn, eviren:Asm ALKUMRU, Ankara. LECA, E., ve di. (2000). Underground Works in Soil and Soft Rock Tunneling, SCETAUROUTE/DTTS, Groupe EGIS, Les Pliades n 35, Park Nord Annecy, 74373 Pringy Cedex, France. LENZINI, P.A. and BRUSS, B.,1975. Ground Stabilization: Review Of Grouting and Freezing Techniques for Underground Openings, Department of Transportation Report, no: FRA ORD and D 75-95, 86 pp. MBT,1998. Rheocem 900 and MEYCO-MP 301 For Pre-injection in Subsea Tunnelling, Master Builders Technologies (MBT), International Underground Construction Group, Division of MBT (Switzerland) Ltd. Vulkanstrasse 110 CH-8048 Zurich. MCMAHON & MANN CONSULTING ENGINEERS, 2001. Evaluation of Metal-Tensioned Systems in Geotechnical Applications, Phase I -Interim Report, NCHRP Web Document 27 (Project E24-13), Submitted by: DAppolonia, McMahon & Mann Consulting Engineers, P.C., and The State University of New York at Buffalo, Prepared for: National Cooperative Highway Research Program Transportation Research Board National Research Council, USA. MINING LIFE, 2003. Selecting Grout and Additives, Miner's Toolbox on Mining Life Web Site, (www.mininglife.com). MINOVA, 2003. Sodium Silicate-Based Chemical Grout System, Terraset System, Technical Data sheet, Minova USA Inc. 150 Carley Court ,Georgetown, KY 40324,USA. MYERS, R.D., 2001. Build a Better Foundation to Reduce Costly Downtime, ITW - Escoweld, Epoxy Grout Systems, Electronic Machinery Grouting Handbook , Philadlephia Resins Comp. 130 Commerce Drive, Montgomeryville, Pennsylvania 18936, (www.philadlephiaresins.com). N.C.C., 2002. Pin Pile Technical Data Sheet, A Rodio Group Company, Nicholson Construction Company, Bridgeville, PA 15017, USA (www.nicholson-rodio.com). NICNAS, 2002. Acrylamide, Priority Existing Chemical Assessment, Report no: 23, National Industrial Chemicals Notification and Assessment Scheme (NICNAS), Austria, (www. nicnas.gov.au).
H.ZKAN,2006
217
OSHA,1990. Acrylamide Exposure During Chemical Grouting Operations, Health Hazard Information Bulletin, U.S. Department of Labor, Occupational Safety & Health Administration, USA. ZBEK, E., 1987. Deneme Enjeksiyonlarnn Yapm ve Deerlendirilmeleri, Jeoteknik Seminer Kitab, DS Genel Mdrl, Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi, sayfa: 86-98, Ankara. ZKAN, H. 1994. Erdemir Su Temini Projesi, Kzlcapnar Baraj, Uygulama Sonu Mhendislik Jeolojisi Raporu, DS, 232. ube Mdrl, Zonguldak (yaynlanmam). PARCHEM, 2003. Ultra-superfine Cementitious Soil Stabilization Grout - ALOFIX-MC, Construction Products Pty Ltd, 7 Lucca Road Wetherill Park, WYONG, N.S.W. 2259 Sydney Australia, (www.partech.com.au). PARSONS, 2002. Underpinning a Citys Transportation Past, Present and Future, Central Artery / Tunnel Project, Section C11A1 I-93 Northbound Tunnel, Technical Data Sheet, J / V of STV Incorporated / Parsons Transportation Group with Haley & Aldrich, Owner: Massachusetts Highway Department, Boston, MA USA. RICHARD, J. L., MAZZIERI, D., 1999. Xiaolangdi Dam Project Unusual Solutions for Cut-off Wall and Grouting, International Symposium on Dam Foundations Problems and Solution, ICOLD, Antalya, Turkey. RICHARSON, A., 1978. A Review of Grouting Techniques and Their Application to Tunneling and Shaft-sinking, Mining 598, fall 1978. ROTEX, 2002. Forepoling in Tunnels, System in Tunneling-3, Technical Data Sheet, Rotex-Oy Co. Switzerland. POWDERHAM.A.J. ve di., 2001. Ground Movement Control for Tunnel Jacking Under Railway, Jacked Tunnel Sections of I-93/I-90 Interchange Central Artery/Tunnel Project, Boston, MA, A. J. Powderham, Mott MacDonald Group, Croydon, UK ; S Taylor, HatchMott MacDonald, Boston, MA;A Hitchcock, University of Southampton, Southampton, UK; P M Rice, Parsons Brinckerhoff, Boston, MA. SAUEREISEN, 2001. Epoxy Grout, No. F-150, Sauereisen Cements Company,160 Gamma Drive Pittsburgh, PA 15238-2989 USA,(www.sauereisen.com). SCHURING, J.R., 2002. Fracturing Technologies to Enhance Remediation, Technology Evaluation Report ,TE-02-02, Civil and Environmental Engineering New Jersey Institute of Technology Newark, New Jersey, Prepared for: GWRTAC - Ground-Water Remediation Technologies Analysis Center, 425 Sixth Avenue, 28th Floor, Regional Enterprise Tower Pittsburgh, PA 15219 (www.gwrtac.org). EKERCOLU,E.,1998.Yaplarn Projelendirmesinde Mhendislik Jeolojisi, JMO Yaynlar No:28, Ankara. SKA, 2003. Intraplast-Z Genleme zellikli imento (Har) Katks ve Sikadur 52 Dk Viskoziteli 2 Bileenli Enjeksiyon Reinesi, SKA Firmas web sayfas, (www.sika.com.tr). SU KRLL KONTROLU YNETMEL, 1989. 04.09.1989 tarih ve 19919 sayl Resmi Gazete,TBMM Basmevi, Ankara. SJSTRM, .,1982. Grouting-Sealing, Strengthening and Stabilizing of Rock and Soil, Craelius Comp., Belgium.
H.ZKAN, 2006
218
TMMO, 2003. Endstride Kullanlan Madenler, Trkiye Maden Mhendisleri Odas web sayfas (www.tmmo.com). TODD, D.K., 1959. Groundwater Hydrology, Wiley International Edition, John Wiley and Sons Inc., Newyork and London, 336 pp. TOLUN, M.G., 1995. Barajlar ve Hidroelektirik Tesislerin Planlama Dzeyinde Projelendirme Kriterleri, EE Eitim Notlar, DOLSAR Mhendislik Limited ti. Ankara (yaynlanmam). TOKYAY,M., ERDODU,K., 1998. Trkiye Termik Santrallarndan Elde Edilen Uucu Kllerin Karakterizasyonu, Trkiye imento Mstahsilleri Birlii, TMB / AR-GE / Y 98.3, Ankara. TSE. TS 19, TS 20, TS 26, TS 3441, TS 10157, TS 10156, TS 12142, TS 12143 Numaral Trk Standartlar, Trk Standartlar Enstits (TSE) Yaynlar, Ankara. UKQAA, 2002. Pulverised Fuel Ash for Grouting, United Kingdom, Quality Ash Association, Technical Datasheet 3, June 2002. ULUSAY, R., 2001. Uygulamal Jeoteknik Bilgiler, Jeoloji Mhendisleri Odas Yaynlar, Geniletilmi Bask 4, No :38, ss: 385, Ankara. U.S.D.I.,1981. United States Department. of the Interior, Ground Water Manual, A Water Resources Technical Publication, 247 - 285 p. U.S. Government Printing Office, Revised Reprint, Denver, USA. WEAVER, K., 1991. Dam Foundation Grouting, Published by the American Society of Civil Engineers, New York. WHITTAKER, B.N., ve FRITH, R.C., 1990. Tunelling Design, Stability and Construction, The Institution of Mining and Metallurgy, 44 Portland Place London W1, England, Printed by Stephen Austin / Hertford. YEN, P., 1984. Cold Weather Cement Grouting and Post Tensioning Hauser Lake Dam, Montana,Innovative Cement Grouting, American Concrete Institute, Detroit, Publication No : SP-83, pp : 153-172.
H.ZKAN,2006
Hasan ZKAN (Jeo. Yk. Mh) 1964 ylnda stanbulda doan yazar, 1989 ylnda Hacettepe niversitesi Mhendislik Fakltesi, Jeoloji (Hidrojeoloji) Mhendislii Blmnden mezun olmutur. Ayn yl DS Kastamonu blgesinde proje mhendisi olarak almaya balamtr. 1991 ylnda DS Zonguldak ubesinde greve balam ve Kdz. Ereli, Kzlcapnar Barajnda enjeksiyon konusunda kontrol mhendislii ve dier jeoteknik konularda proje mhendislii yapmtr. 1996 ylnda DS Ankara Blge Mdrlne proje ve kontrol mhendisi olarak atanmtr. 1998 ylnda DSdeki grevinden ayrlarak, Temelsu Uluslararas Mhendislik Hizmetleri A..de proje mhendisi olarak almaya balam olup, ayn yerde baraj, karayolu, doal gaz boru hatt, sulama kanallar, evresel etki deerlendirmeleri gibi konularda grevini devam ettirmektedir. 1989 1992 yllar arasnda Hacettepe niversitesi, Fen Bilimleri Enstitsnde Jeoloji (Hidrojeoloji) Mh. Blm yksek lisans programn tamamlayan yazar, 1982-1984 yllarnda devam ettii Gazi niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Elektrik Blmnden n lisans diplomas almtr. Jeolojik ve jeoteknik konularda metraj kartmada ve keif hazrlamada deneyimli olan yazar,Maara Aratrma Dernei (M.A.D.) yesi olarak Trkiyenin eitli yrelerinde bir ok dikey ve yatay maarada aratrma yaparak, harita alma almalarnda bulunmutur. Evli olan Hasan ZKAN, hidrojeoloji ve mhendislik jeolojisi konularnda bir ok seminer ile sempozyuma sunumcu/dinleyici olarak katlmtr. letiim : hasanozkan@tr.net

Enjeksiyon Yöntemleri Ve Uygulamaları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Enjeksiyon Yöntemleri Ve Uygulamaları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

Ta, toprak, su te iimiz bu...

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

3.2.2. Organik Polimer Enjeksiyonlar

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

4.1.1.4. Balon Mini Kazk (Pin Pile) Yntemi

4.1.2. Pekimemi Zeminlerde Enjeksiyon Uygulama rnekleri

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

7.2.2.2. Deneme Enjeksiyonlarn Deerlendirilmesi

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

viii ZELGELER DZN

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

hL HP in K, k kg kgf kN kPa ks l L, A, e lb lbf Li M m MEB MGB ml mm MN MPa n N N N, he, h o C o F o K GB P, p Pc P Pe pH Pm psi PT Q Q, q R R R, r r, r0 re S s S, Sr SB

xii Si SPT Ss Sw T, t t1, t2 tonf Tu U Uc V V, n W, w, GS X yd YPB : : : : : : : : : : : : : : : :

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

nceki almalardaki verilerin deerlendirilmesi

Arazi almalar ve yerinde (in-situ) deneylerin yaplmas

rnekler zerinde laboratuvarda deneylerin yaplmas

Zemin veya kayacn mhendislik zelliklerinin deerlendirilmesi

Enjeksiyonla zemin veya kayacn iyiletirilmesi

ekil 2.1: Zemin aratrmas ak emas (Ulusay, 2001den uyarlanmtr)

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

V (hz) H1 Kum Stunu

g = Suyun zgl arl,

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

K sabiti ile eitlik ; Q = K A

hL dh halini alr. Darcy Kanunu genel olarak Q = K A dL L

Q K = A (dh / dL ) olacaktr (Todd,1959).

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

Basnl Su Basma Deneyi

TEK LASTKL BASINLI SU DENEY (I. YNTEM) h2

Basn Ayar Vanas

FT LASTKL BASINLI SU DENEY (II. YNTEM) h2

1. Blge Taban 2. BLGE I. YNTEM II. YNTEM A

Yeraltsuyu Dzeyi 3. BLGE

ekil 2.3: Tek ve ift lastikli basnl su basma deneyi (USDI,1981)

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

(X) - Doygun olmayan tabakann yzdesi (%)

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

A / H = 1.00 1000 500 A / H = 0.90 A / H = 0.75 A / H = 0.60

A / H = 0.30 A / H = 0.20 A / H = 0.10

1 1 5 10 50 100 500 1000

(H / r) veya (H / re) Oranlar

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

1 1 5 10 50 100 500 1000

(A / r) veya (A / re) Oranlar

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

914 0.7954 * d 1 / 3 q 2 * 5 Pc = 80.9 * 10 * 0.0055 * 1 + + d d q

ENJEKSYON YNTEMLER ve UYGULAMALARI

a) Deney yeraltsuyu seviyesi stnde yaplyorsa Pm