Geçmi̇şten Günümüzeşanliurfa'da Di̇nî Hayat

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT
EDTR: PROF. DR. YUSUF ZYA KESKN
Eserin Ad:GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT Editr : Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKN (Harran niversitesi lahiyat Fakltesi) letiim : yzkeskin@gmail.com Bask : Trkiye Diyanet Vakf Yayn Mat. ve Tic. l. rnek Sanayi Sitesi 1. Cad.358 Sok. No:11, Ostim/Ankara Tel: 0312 354 91 31 Fax: 0312 354 91 32 1. Bask, ubat 2011, Ankara Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar ISBN : letiim : anlurfa l Mftl, ANLIURFA sanliurfamuf@diyanet.gov.tr 0 414 313 13 53 Yazlarn hukuki ve bilimsel sorumluluu yazarlarna aittir.
NDEKLER
TAKDM .......................................................................................................................13 TAKDM .......................................................................................................................15 NSZ .........................................................................................................................17 BRNC BLM ANLIURFA TARH I. TARHTE URFA .....................................................................................................23 slami Dnem ..........................................................................................................26 II. DNLER VE KLTRLER EHR URFA ........................................................43 Edessa ve Harranda Tanr ve Tanralar .................................................................43 Tanr ve Tanralar ...................................................................................................46 Enlil ........................................................................................................................ 46 Yedi Tanr.................................................................................................................47 Yldz Gezegen Klt ............................................................................................. 47 Ninlil ....................................................................................................................... 49 Nebo ve Bel Kltleri ................................................................................................49 Atargatis ( Taratha / tar Vens) ............................................................................51 Haddad (Baal ile Sular Mitosu) ...............................................................................53 Nusku .......................................................................................................................54 Ningal ......................................................................................................................54 Nergal ......................................................................................................................54 Nemrut (Nimrod) Tanra Gula (Ninisina) ..............................................................56 Aysin Tanrs ............................................................................................................57 ama/Gne .......................................................................................................... 59 Eden Mitosu .............................................................................................................60 III. SABLK .............................................................................................................61 IV. URFADA YAHUDLK VE HIRSTYANLIK ................................................71 A.Yahudilik ..............................................................................................................71 B.Hristiyanlk .........................................................................................................73 Hristiyan Menkbelerine Gre Urfadaki Kutsal Emanetler ....................................79 V. PEYGAMBERLER EHR URFA.......................................................................81 nsanln Babas Hz.Adem .....................................................................................81 nsanln kinci Babas Hz.Nuh .............................................................................82 Peygamberlerin Atas Hz.brahim ...........................................................................82 Hz.Lut ......................................................................................................................87 Hz.shak .................................................................................................................. 88 Hz. Yakup ................................................................................................................89
Gzellii Dillere Destan Hz. Yusuf .........................................................................89 Sabr Timsali Hz. Eyyb ..........................................................................................89 Hz. Elyesa ................................................................................................................92 Hz. uayb.................................................................................................................92 Hz.Musa ...................................................................................................................93 Hz.sa ...................................................................................................................... 94 Hz.Circis ..................................................................................................................95 Deerlendirme .........................................................................................................95 VI. DN MEKANLAR: CAMLER.........................................................................97 YAZILI KAYNAKLARDA GEEN ANLIURFA CAMLER ...........................99 ANLIURFA CAMLERNN PLAN TPLER VE ZELLKLER..................101 MHRAP N KUBBEL, SAHINLARI MHRABA PARALEL TONOZLU CAMLER .........................................................................................102 1. Pazar Cami ................................................................................................. 102 2. Ulu Cami .....................................................................................................105 ORTA KUBBENN YANLARA DORU GENLED CAMLER ...............108 1. Arabi Cami ..................................................................................................108 2. Eski meriye Cami .....................................................................................109 3. akeri Cami.................................................................................................110 4. Hac Ltfullah Cami ....................................................................................112 5. Halillurrahman Cami ...................................................................................113 6. Kadolu Cami ............................................................................................115 7.Kutbeddin Cami ...........................................................................................116 8. Nimetullah Cami .........................................................................................117 E DEERDE OK KUBBEL CAMLER ........................................................119 1.Dabbakhane Cami ........................................................................................119 2. Hasan Padiah Cami ....................................................................................121 3. Narnc Cami ...............................................................................................122 4. Rdvaniye Cami ...........................................................................................123 5.Yusuf Paa Cami...........................................................................................125 TEK KUBBEL KBK CAMLER ....................................................................127 1. Hzanolu Cami...........................................................................................127 2. Hseyin Paa Cami......................................................................................128 3. Kbrsl Mescidi ............................................................................................130 4. Mevlevhane Cami ......................................................................................131 5. Toktemur Mescidi. ........................................................................................133 KARE MEKNLI TONOZLU CAMLER ..........................................................134 1. Asm Paa Mescidi .......................................................................................134 2. Gmrk Han Mescidi ..................................................................................134 3. Yeni meriye Cami .....................................................................................135 MHRABA PARALEL TEK SAHINLI TONOZLU CAMLER..........................136 1. Behramlar Cami ..........................................................................................136
2. Hac Yadigar Cami ......................................................................................136 3. Hayrullah Cami ...........................................................................................137 4. Hseyniye Mescidi .......................................................................................137 5. mam Sekkki Cami ....................................................................................138 6. Mderris Mescidi..........................................................................................138 7. Nebih Efendi Tekkesi Mescidi .....................................................................139 8. eyh Mesud Zaviyesi Mescidi ....................................................................140 9. Tuzeken Cami. .............................................................................................141 MHRABA PARALEL K SAHINLI TONOZLU CAMLER ............................142 1. Miskinler Cami. ...........................................................................................142 2. Nur Ali Mescidi ............................................................................................142 3. Siverekli Mescidi ..........................................................................................143 4. ehbenderiye Cami......................................................................................144 MHRABA DKEY TEK SAHINLI TONOZLU CAMLER ...............................144 1. Hekim Dede Cami .......................................................................................145 2. Mevlid-i Halil Cami ....................................................................................146 MHRABA DKEY K SAHINLI TONOZLU CAMLER .................................148 1. Hindistan (Hindiye) Tekkesi Mescidi ..........................................................148 2. Kara Musa Cami..........................................................................................148 KLSEDEN EVRLEN BAZLKAL PLANLI CAMLER .............................150 1. Circis Peygamber Cami ...............................................................................150 2. Frfrl Cami.................................................................................................151 3. Selahaddin Eyybi Cami .............................................................................152 MAARA MESCTLER ......................................................................................154 1. Be Maara Mescidi .....................................................................................155 2. Dedenin Sarnc Maara Mescidi ................................................................155 3. eyh Mesud Zaviyesi Maara Mescidi .......................................................156 VII. MEDRESELER ................................................................................................157 KISMEN YA DA TAMAMEN AYAKTA OLAN MEDRESELER ......................158 1. Salahaddin Eyyb (Ulu Cami) Medresesi ...................................................158 2. Hallur-Rahman Medresesi .........................................................................159 3. Abbsiye (Abbas Aa) Medresesi ................................................................162 4. brhimiye (Debbahne) Medresesi ...........................................................164 5. Rzvniye Medresesi ....................................................................................167 6. Sleyman Aa (Yusuf Paa) Medresesi ........................................................172 7. Nakibzde brahim Medresesi ......................................................................173 8. ehbenderiye Medresesi ...............................................................................176 YAZILI KAYNAKLARDA GEEN MEDRESELER .........................................178 1. Hasan Padiah Medresesi ............................................................................ 178 2. Temrboa Medresesi...................................................................................179 3. Fruz Bey Medreesesi ...................................................................................179 4. hlsiye Medresesi ........................................................................................179 5. abaniye Medresesi.....................................................................................180
6. Hamis Efendi (Hamsiye) Medresesi........................................................... 181 7. Abdurrahman Efendi (Harrankap) Medresesi .............................................181 8. Sultan Burhan Medresesi..............................................................................182 9.Rahmiye Medresesi ......................................................................................183 10. Rahmaniye Medresesi ................................................................................184 11. Haydariye (Haydar Aa) Medresesi ...........................................................185 12.Rzaiye (Kutbeddin) Medresesi ...................................................................186 13. Skbiye Medresesi.....................................................................................187 VIII. TRBELER VE ZYARETGHLAR ..........................................................189 Mevlid-i Halil ...................................................................................................189 mam Bakr Trbesi ..........................................................................................190 Cabir El- Ensar ve Trbesi ...............................................................................190 Abdurrahman Avf .............................................................................................191 Bedzzaman Ahmed El-Hemedan .................................................................191 Muhammed B.Abdullah Ebi Zemeneyn ...........................................................191 Ebu Yusuf B. Ebi Bereke B. Muhammed .........................................................192 azeli Ali Dede .................................................................................................192 Nebih Efendi.....................................................................................................192 Hac Kermo ......................................................................................................192 Yakup Kalfa ......................................................................................................193 eyh Ebu Salih .................................................................................................193 Ar Hoca ...........................................................................................................193 eyh Ebubekir...................................................................................................193 eyh Mslm Hafz ......................................................................................... 193 Dipsiz Ziyaret ...................................................................................................193 Boztepe Ziyareti ...............................................................................................193 Akbalk .............................................................................................................193 kz Ta ..........................................................................................................194 Dabbahane ......................................................................................................194 Eyyub Nebi Ky Peygamber Trbeleri ..........................................................194 Hz.Eyyub Makam............................................................................................194 Elyesa Peygamber Trbesi ...............................................................................194 IX. TEKKE VE ZAVYELER .................................................................................195 1. eyh Mesleme Et-Teberdri Tekkesi/Zaviyesi .............................................198 2. Hayat El-Harrani Zaviyesi/Tekkesi. .............................................................199 3. Halilurrahman Zaviyesi ................................................................................200 4. eyh Mesud Tekkesi....................................................................................201 5. Halvetiyye Tekkesi .......................................................................................202 6. Sakbiyye Kadir Tekkesi..............................................................................203 7. Mevlid-i Halil Zaviyesi/Dede Osman Kadri Dergah .................................203 8. Nebih Efendi Tekkesi ...................................................................................204 9. Mevlevhene/Mevlevi Tekkesi (Dergah) .....................................................204
10. zel Halilurrahrahman Tekkesi .....................................................................206 11.Semml-Mevt Zviyesi/Mencik Zaviyesi.. .....................................................207 12.Gleniyye Tekkesi ...........................................................................................207 13. Hindiye Tekkesi ...............................................................................................208 14. hsaliye Zviyesi ..............................................................................................208 15. Yalnck Zaviyesi .............................................................................................208 16. Kbrs Tekkesi ..................................................................................................209 17. Hasan Paa Cami Zaviyesi .............................................................................209 18. Hafz Selim Efendi Tekkesi .............................................................................211 X. URFALI BLGNLER .........................................................................................211 Bar Daysan ............................................................................................................215 Theodere Ebu Kura ................................................................................................215 Urfal Job El-Abrash ..............................................................................................215 Tell Mahreli Dionysius ..........................................................................................215 Theodosius .............................................................................................................215 Urfal Mateos .........................................................................................................216 Papaz Grigor ..........................................................................................................216 Urfal Vahram ........................................................................................................216 bas.........................................................................................................................217 Edessal Theophila(Teofil) .....................................................................................217 Resulaynl Sergius ...............................................................................................218 Urfal Gabriel .........................................................................................................218 Edessal Tabib sa ..................................................................................................218 Yakub Er-Ruhavi (Jaques Desessa) ......................................................................218 shak B.Ali Er-Ruhav ...........................................................................................218 Ebu Mumammed Abdulkadir B. Abdullah El-fehmi Er-Ruhavi. ..........................218 Ali B. mer Harran ..............................................................................................219 Ebus-Sena Hammad B. Hibetullah El-Harran ....................................................219 Necmuddin Ebu Muhammed Abdlmunim B. Ali El- Harrani. ...........................219 Fahruddin Mumamed B. Hdr B. Temmiyye El-Harran .......................................219 Abdullah B. Nasr El- Harran ................................................................................220 Abdlkadir Harran ................................................................................................220 Cemaluddin Ebu ZekeriyaYahya B.Ebi Mansur El-Harran (bn Cey) ..............220 Yahya B. Hamid bn Ebi Ebi Tayy ........................................................................220 Abdsselam B. Teymiyye El-Harran. ...................................................................221 Muhammed B. Abdlvehhab El-Harran .............................................................. 221 Ebul-fazl B. Ebil-Hucr Hamid B. Mahmud El-Harran ......................................221 Fahruddin Muhammed B. Hdr B. Teymiyye El-Harran ......................................221 Abdulfettah B. Ahmed B. Cebele El-Harran ........................................................222 Abdulvahhab B. Cebele El-Harran .......................................................................222 eyhl-slam Takyyuddin Ebul-Abbas Ahmed B. Abdlhalim B.Teymiyye El-Harran..........................................................................................222
XI. MANEVYAT NDERLER ............................................................................223 Hayt B. Kays El-Harran ......................................................................................224 Mesleme Es-Seruc Et-Teberdr ...........................................................................226 Ysuf Nbi .............................................................................................................226 Muhammed Selim Hartav En-Nak El-Halid Er-Ruhv ...................................228 Dede Osman Avni Efendi ......................................................................................230 Abdlkadir Muhyiddin Erbili ................................................................................231 Mustafa Hafz En-Nakibend ...............................................................................232 Abdurrahman El-Kerkk ......................................................................................233 eyh Mustafa Safvet Efendi ..................................................................................233 XII. GELENEKSEL EL SANATLARI ...................................................................235 Hsn-i Hat Sanat...................................................................................................236 Nad .......................................................................................................................237 Ahmet Vefik (Lobut Ahmet) ..................................................................................237 Arabizde Behet (Grgn) ...................................................................................237 Geleneksel Ebru Sanat ..........................................................................................239 Tezhip Sanat .........................................................................................................240
KNC BLM ANLIURFADA DN VE SOSYAL HAYAT

8
I. ANLIURFADA DNN SOSYAL HAYATTAK YER VE NEM .............243 Din-Toplum likisi............................................................................................... 246 anlurfada nan ve badet Hayat ......................................................................246 nanlar ..................................................................................................................246 badetler .................................................................................................................247 Ramazan ve Oru...................................................................................................249 anlurfada Dini Trenler.....................................................................................249 II. ANLIURFA HALK KLTRNDE LM .................................................251 A. lm ncesi Baz nana, Adet ve Pratikler ...................................................252 B. lm Anndan Defin Sonuna Kadar Olan nan, Adet ve Pratikler.................253 C. Yas Tutma ve At Gelenei..............................................................................258 1. Yas Tutma .....................................................................................................259 2. At ...............................................................................................................260 D. Taziye Gelenei ................................................................................................261 E. l in Yaplan Hayrlar ..................................................................................263 F. lmle lgili Dier nanlar .............................................................................266 G. Kabir Ziyareti....................................................................................................266 H. anlurfa Mezar Talar .....................................................................................267 I. anlurfa Ataszleri ve Deyimlerinde lm ......................................................269 1. Ataszleri ......................................................................................................269 2. Deyimler .......................................................................................................269
J. anlurfa Trklerinde lm .............................................................................271 Sonu ................................................................................................................271 III. ANLIURFADA DN MSK ......................................................................273 1. anlurfada Msik Kltrne Genel Bir Bak ...............................................274 1. 1. anlurfada Msikinas mam, Hfz ve Mevlithnlar.......................... 275 1. 2. anlurfada Baz Tarikatlar ve Msik ....................................................275 Kdirlik ....................................................................................................276 Halvetlik ..................................................................................................276 Rfalik ......................................................................................................277 Bektalik ..................................................................................................278 Mevlevlik .................................................................................................279 2. anlurfada Din Msik ...................................................................................281 2. 1. Cmi Msiksi ..........................................................................................282 Feraciye.....................................................................................................282 Tervih Salt ............................................................................................283 Salt- Kemliye .......................................................................................284 Sal ...........................................................................................................285 Cenaze Sals ............................................................................................285 Cuma Sals ..............................................................................................285 2. 2. Tasavvuf Msiksi.....................................................................................286 lhi ...........................................................................................................286 uul. ........................................................................................................287 Nefes .........................................................................................................288 Mevlev Ayini ...........................................................................................288 Tekbir ve Salvat ......................................................................................290 Mevlid ...................................................................................................... 290 IV. ANLIURFADA TASAVVUF ...........................................................................295 anlurfallarn Dini Hayatnda Dergh Camii Zikrinin Yeri ................................295 A. Zikrin Tarihsel Sreci ..................................................................................295 B. Zikrin Yapl ..............................................................................................297 C. Zikirde Okunan Evrd .................................................................................302 V. ANLIURFADA SOSYAL YARDIMLAMA ..................................................305 VI. TARHSEL SRETE URFADA AHLK GELENE..............................307 A. Sipahi Pazar .....................................................................................................309 B. Dabbakhne Esnaf veya Gncler ...................................................................312 C. Eskici Pazar......................................................................................................316 D. Urfa Sra Gecesinin Ahi Yaren Sohbetiyle likisi ..........................................316
NC BLM ANLIURFADA RGN VE YAYGIN DN ETM

I. ANLIURFADA RGN DN ETM .........................................................323 A. LAHYAT FAKLTES ..................................................................................323 B. MAM HATP LSELER.................................................................................324 1. Merkez anlurfa Anadolu mam Hatip Lisesi .............................................325 2. Akakale mam-Hatip Lisesi ........................................................................326 3. Birecik Anadolu-mam Hatip Lisesi.............................................................326 4. Bozova mam-Hatip Lisesi ...........................................................................327 5. Ceylapnar mam-Hatip Lisesi .....................................................................327 6. Siverek mam Hatip Lisesi ...........................................................................328 7. Suru mam-Hatip Lisesi..............................................................................328 8. Viranehir mam Hatip Lisesi .......................................................................328 C. DYANET LER BAKANLII ANLIURFA ETM MERKEZ ..........329 II. ANLIURFADA YAYGIN DN ETM .......................................................330 A. L MFTL.............................................................................................330 B. LELER ..........................................................................................................332 1. Akakale .......................................................................................................332 A.Tarihi Mekanlar. ......................................................................................332 B. Din-Toplum likisi.................................................................................332 C. badet Hayat...........................................................................................333 D. Gelenek ve Din .......................................................................................333 E. le Mftl ........................................................................................334 2. Birecik ..........................................................................................................334 A. Camiler ...................................................................................................334 B. lede Yaam Mehur Baz ahsiyetler ................................................336 C. leninin nan Yaps .............................................................................336 D. lede badet Hayat................................................................................337 E. Bidat ve Hurafeler. ..................................................................................338 F. Gelenek ve Din ........................................................................................339 G. le Mftl ........................................................................................340 H. Din Mizmeti Veren Kurumlar ve Grevliler ..........................................341 3. Bozova ..........................................................................................................342 A. Camiler ...................................................................................................342 B. Trbeler...................................................................................................343 C. Sosyal Hayat ve Din ...............................................................................343 D. badet Hayat ..........................................................................................344 E. Gelenek-Din likisi ................................................................................345 F. le Mftl .........................................................................................345 G. Din Hizmeti Veren Kurumlar ve Grevliler ...........................................347 4. Ceylanpinar...................................................................................................347 A. Sosyal Hayat ve Din ...............................................................................348
10
B. Mftlk Hizmetleri ...............................................................................348 C. Din Hizmeti Veren Kurumlar ve Grevliler ...........................................349 5. Halfeti ...........................................................................................................349 A. Halfeti Merkez Cami .............................................................................349 B. lede Din Hizmetleri .............................................................................349 6. Harran ...........................................................................................................350 A. Tarihi Mekanlar ve Ziyaretgahlar .......................................................... 351 B. lede Din-Toplum likisi ......................................................................353 C. lede badet Hayat ................................................................................354 D. Gelenek-Din likisi ...............................................................................354 E. Harranl Baz limler..............................................................................355 F. Mftlk Hizmetleri ................................................................................358 G. Din Hizmeti Veren Kurumlar ve Grevliler ...........................................359 7. Hilvan ...........................................................................................................360 A. lede Dini Hayat....................................................................................360 B. Din ve Gelenek .......................................................................................360 C. Ziyaret Yerleri .........................................................................................361 D. Mftlk Hizmetleri ...............................................................................361 8. Siverek ..........................................................................................................361 A. lede Dini Hayat....................................................................................361 B. Gelenek ve Din .......................................................................................362 C. Ziyaret Yerleri .........................................................................................363 D. Camiler ...................................................................................................364 E. Siverekte Yaam Baz Alimler..............................................................365 F. Mftlk Hizmetleri. ...............................................................................365 G. Din Hizmeti Veren Kurumlar ve Grevliler ...........................................366 9. Suru .............................................................................................................366 A. ledeki Camiler ve Trbeler ..................................................................366 B. Mftlk Hizmetleri ...............................................................................367 C. Din Hizmeti Veren Kurumlar ve Grevliler............................................367 10. Viranehir....................................................................................................368 A. lede Din ve Gelenek ............................................................................368 B. Trbe ve Ziyaretghlar ...........................................................................369 C. Mftlk Hizmetleri ...............................................................................370 D. Din Hizmeti Veren Kurumlar ve Grevliler. ..........................................371
11
12
TAKDM
anlurfa, medeniyetlerin, inanlarn ve insanln ortak deerlerinin ortaya kt ve gelitii en nemli merkezlerden birisidir. Bugn, dnya nfusunun yardan fazlasnn mensubu bulunduu byk dinin ortak atas Hz. brahimin doduu, yaad ve en nemli mesajn verdii yer burasdr. Yine bu dinlerce peygamberler silsilesinin nemli halkalar olarak grlen, Hz.Eyyp, Hz.uayb. Hz. Musa gibi byk peygamberlerin burada yaam olmas anlurfann dinler tarihindeki yerini ayrcalkl ve zel klmaktadr. Bu nemi nedeniyledir ki, tarih boyunca srekli Peygamberler ehri, nanlar Diyar, Kutsal Belde gibi dini ynn ne karan isimlerle anlmtr. Otuz-krk yl ncesine ait arkeolojik bulgular, M..5000 ylna ait, dnyann en eski tapnann Maltada olduunu sylyordu. Bu bilgi, yine arkeolojik bulgularla son eyrek yzylda iki kez yenilendi; her ikisinde de dnyann en eski mabedinin anlurfa snrlar ierisinde ina edilmi olduu ortaya konuldu. 1987 ylnda anlurfann Hilvan ilesi snrlar ierisinde Nevali ori denilen blgede M.. 8500 ylna ait tapnak kalntlar bulundu. Bgn baraj sular altnda kalan tapnan kalntlar anlurfa mzesinde korunmaktadr. Bundan yaklak 10 yl kadar sonra 1997de Gbekli Tepede yaplmakta olan kazlarda elde edilen bulgular bilgilerimizi bir kez daha yeniledi ve insanln ilk mabedinin anlurfada 11500 yl nce ina edildiini gsterdi. Bu bilgiler nda, anlurfann tarihi, zellikle de dinler tarihini deitiren kent olduunu sylemek abartl bir ifade olmayacaktr. nsanln dini gemii asndan ve zelikle byk din asndan merkezi bir konumu bulunan kentin, slam dini ve Mslmanlar asndan da birok nedenle zellii ve ayrcal bulunmaktadr. anlurfa, slam ile Hz. mer dneminde tanm ve deyim yerindeyse slamn Anadoluya giriinin nemli kaplarndan birisi olmutur. Ayrca tm Anadoluda olduu gibi buralarn slamlamasnda da Ahmet Yesevi ve talebelerinin fedakr ve cefakr emeklerini anmadan geemeyiz. Bugn anlurfann en byk merkezi mezarlna adn veren Bedizzaman Ahmet Hemedani ve eyh Mesud Niaburi (1183) Ahmet Yesevi geleneini Urfaya tayan isimlerdir. Yine slam tasavvuf geleneinin ok nemli simalarndan olan eyh Hayati Harrani, eyh Mslim Surici, Urfann dini kimliini belirleyen isimlerdir. te yandan slam dnce geleneinde selefi ekolnn en nemli temsilcisi bni Teymiyye el-Harrani de anlurfaldr. Dnyada bu younlukta bir dini-tarihi mirasa sahip ehrin olmadn ya da ok snrl sayda olduunu biliyoruz. Ancak bu gereklerin bilimsel almalar konu edilip uzman bilim adamlarnn tespitleri ile daha da anlaml ve geerli olacan da ifade etmek gerekir. Zengin dini, tarihi ve kltrel mirasa sahip ehrimizin gemiten gnmze dini hayatn konu edinen bu almaya katk veren bilim adamlarmz ve kurumlarmz kutluyor, bu trden almalarn artarak devam etmesi iin zerimize den her trl katk ve fedakrl yapmamz gerektiine inanyor, almada emei geenlere sonsuz teekkr ediyorum.
13
Nuri OKUTAN ANLIURFA VALS
14
TAKDM
anlurfa, insanlk tarihinin izlerini tayan, binlerce yllk tarihiyle insanla k tutan ve ok sayda uygarln merkezi olan nemli bir ehirdir. Tarih camileri, arlar, hanlar, kesme tatan yaplma evleri ve tarih meknlaryla mutlaka ziyaret edilmesi gereken bir merkezdir. anlurfay ayrcalkl klan bir baka zellii de Peygamberler ehri olmasdr. Zira bu corafyada Hz. brahim, Hz. Eyyb, Hz. Yakup, Hz. uayb gibi Peygamberlerle ilgili hatralar canlln hala korumaktadr. Bu sebeple anlurfada din hayat, gemiten gnmze ok canl bir grnm arz etmektedir. anlurfay ziyaret edenler, bu gerei ok ak bir ekilde grmektedirler. anlurfaya l Mfts olarak tayin edildiimizde ehirdeki din hayatn canlln zellikle Ramazan aynda- apak bir ekilde mahede ettik. Bunun gemite de yaanm olmasn dikkate alarak gemiten gnmze anlurfann din hayatn ortaya koymann gereine inandk. Bunun iin 2008 yl sonlarnda o dnem anlurfa lahiyat Fakltesi Dekan Yardmclar olan Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKN ve Prof. Dr. Adnan DEMRCAN Beylere durumu ilettik. Onlar da bu dncemize destek verince bu almann n hazrlna baland. Yaklak iki yllk bir aba sonucunda Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKN Beyin editrlnde bu alma tamamlanm oldu. almalarmz balattmzda himaye ve desteini esirgemeyen anlurfa eski Valisi Sayn Yusuf YAVACANa ve almalarmzn devamnda ve bitirilmesinde byk himaye ve desteini grdmz imdiki Valimiz Nuri OKUTAN Beye kranlarm arz ederim. almann gereklemesinde pek ok kimsenin emei geti. Emei geen herkese kranlarm arz ediyorum. zellikle almann editr Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKN, birinci blm sorumlusu Prof. Dr. Adnan DEMRCAN, ikinci blm sorumlusu Yrd. Do. Dr. Celil ABUZAR ve nc blm sorumlusu Yrd. Do. Dr. Mehmet Cneyt GKEye, yazlaryla katkda bulunan akademisyenlere, fotoraf arivini bizlere aan Yrd. Do. Dr. Cihat KRKOLUna, fotoraflar temin etmede emei geen l Mft yardmcs adiye YILMAZa, bizlere destek veren lahiyat Fakltesi Dekanlna, anlurfa mam-Hatip Lisesi Mdr Kenan KAHRAMANa, l Mft Yardmclarna ve mftlk personeline, le Mftlklerine, Diyanet leri Bakanl Eitim Merkezi Mdrlne ve emei geen dier zevata teekkr ederim. Bu almann, anlurfann din hayatyla ilgili yeni almalara kap amasn mit eder, Yce Mevladan btn mminler iin mafiret dilerim. Ramazan TAHROLU anlurfa l Mfts
15
16
NSZ
Din, tarih boyunca insanlarn hayatnda yer alm; onlarn dnce ve davranlarna ve evreleriyle olan ilikilerine yn vermi nemli bir kurumdur. Din, insann doumundan lmne kadar geen srete hayatn her alannda etkisini gstermekte ve sosyal hayatn ekillenmesinde mhim rol oynamaktadr. Dinin etkisi, baz corafyalarda daha belirgin bir ekilde ortaya kmaktadr. Bunda oraya gnderilen Peygamberlerin nemli etkisi vardr. Bu etkinin ak bir ekilde grld corafyalardan biri de anlurfadr. anlurfa, tarihi ok eskilere dayanan, baz tarihilere gre Hz. Nuhun kurduu en byk ehirlerden biridir. Baz kalntlardan hareketle kentin tarihini M.. 9. veya 8. binli yllara kadar gtren tarihiler vardr. Son zamanlarda Gbeklitepede bulunan kalntlar, bu gr desteklemektedir. Eski bir yerleim yeri olmas sebebiyle burada ok farkl inan gruplar yaamtr. byk semav din mensuplarnn ve deiik inan gruplarnn burada yaam olmas, anlurfann din hayatna nemli etki etmitir. anlurfadaki din hayatla ilgili mstakil bir alma, bildiimiz kadaryla daha nce yaplmamtr. Dolaysyla bu almann, gemite ve gnmzde var olan din hayatla ilgili uygulama ve faaliyetleri tespit etme ve gelecee aktarma asndan nemli bir ihtiyac karlayacana inanyoruz. Gemiten Gnmze anlurfada Din Hayat adl alma, blmden olumaktadr. Editrln Prof. Dr. Adnan DEMRCANn stlendii anlurfa Tarihi balkl birinci blmde anlurfann siyasal tarihi, din ve kltr tarihi, sanat tarihi, din meknlar, medreseleri, ilim adamlar ve maneviyat nderleri ile geleneksel el sanatlar konular ilenmitir. Editrln Yrd. Do. Dr. Celil ABUZARn stlendii anlurfada Din ve Sosyal Hayat adl ikinci blmde dinin sosyal hayattaki yeri, anlurfadaki lm kltr, din musiki, tasavvuf gelenei, sosyal yardmlama ve ahilik gelenei zerinde durulmutur. Editrln Yrd. Do. Dr. Mehmet Cneyt GKEnin stlendii anlurfada rgn ve Yaygn Din Eitimi balkl nc blmde ise din hizmeti ve eitimi veren kurumlar tantlmtr. Bu balamda lahiyat Fakltesi, mam-Hatip Liseleri, Diyanet Eitim Merkezi, Kuran Kurslar ile l ve le Mftlkleri hakknda bilgi verilmitir. Alanlarnda uzman kiilerin katklaryla hazrlanan bu almada her aratrmac kendi uzmanlk alanyla ilgili blm kaleme almtr. Aratrmaclarn yazlarna zorunlu olmadka mdahale edilmemitir. nc blmdeki bilgiler, -kk baz tasarruflarn dnda- ilgili kurumlarn bize gnderdii ekliyle kaydedilmitir.
17
almann tamamlanmasnda emei geen akademisyenlere teekkr bor biliriz. Zira bu alma, onlarn desteiyle bu noktaya geldi. Bylesi bir almann hazrlanmas fikrini ortaya atan anlurfa l Mfts Ramazan TAHROLU Beyin de nemli katklar oldu. almann her aamasnda desteini bizden esirgemedi. Her almada baz eksikliklerin olmas kanlmazdr. Hazrladmz bu almann, bundan sonra yaplacak benzeri aratrmalar iin bir n hazrlk olacan dnyoruz. Zira bu almaya daha pek ok konunun eklenmesi mmkndr. almamzn anlurfann tarihini, sosyal ve din hayatn bir nebze olsun aydnlatmas bakmndan yararl olduunu dnyor ve emei geen herkese tekrar teekkr ediyorum. EDTR PROF. DR. YUSUF ZYA KESKN Harran niversitesi lahiyat Fakltesi
18
19
20
BRNC BLM
ANLIURFA TARH
BLM EDTR
(Harran niversitesi lahiyat Fakltesi)
PROF. DR. ADNAN DEMRCAN
ANLIURFA TARH
I. TARHTE URFA
ABDULLAH EKNC* KAZIM PAYDA** Urfa ve evresi, medeniyet tarihi asndan nemli bir yere sahiptir. Urfa ehri tarih boyunca farkl isimlerle anlmtr. Ayn ekilde Urfa ehrinin bulunduu blgenin de tarih boyunca farkl isimlerle anldn grmekteyiz. Bu adlandrmalarn en bilinenleri Osrhoene ve el-Ceziredir. Blge, Roma dneminde Osrhoene, Araplar tarafndan da ada anlamnda el-Cezire olarak adlandrlmtr. Bunun sebebi bu blgede yer alan ovalarn Frat ve Dicle nehirlerinin kuzey ksmlaryla evrelenmi olmasdr. Bu dnemde blge ksma ayrlmaktadr: Diyar- Rabia, Diyar- Mudar ve Diyar- Bekr. Bu isimler slam ncesi dnemde Sasaniler tarafndan yerletirilen Arap kavmi olan Rabia, Mudar ve Bekrden gelmektedir.1 Urfa blgesinin Osrhoene ve el-Cezire isimleri kadar mehur olmayan bir baka ismi ise Akur Blgesidir. Makdis, Ahsent-Teksm adl eserinde el-Cezire blgesini Akur Blgesi olarak isimlendirmitir.2 Kentin ismiyle ilgili bir gre gre Urfa adnn asl olan Orhai Arapa kaynakldr. Orhainin Orhe, Orha gibi farkl kullanllar sonunda Urfa haline dnmtr.3 Bir baka gre gre Orhai szc, Yunanca Osrhoenee, Latince Orrpeiden kaynaklanmtr. Bu szck kale ya da pnar anlamna gelmektedir. Urfaya Ur veya Ur-Keldanin diyen tarihiler de vardr. Fakat Ur Irakta ve Frat sahilinden biraz uzakta, Babil ehrinin gneyindedir.4 Bu nedenle Urfann eski adna Ur veya Ur-Keldanin demek doru deildir. Ayrca ehir, koloni dnemi olarak adlandrlan dnemde de baz isimlerle ad* **
23
2 3 4
Do. Dr., Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. Do. Dr., Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. Hamdullah Mustavfi, Nushat-Al-Kulup, G. Le Strange, Mesopotamya and Persia Under The Mongols in the Fourteenth Century A. D, Asiatic Society Monographs, vol. V, London 1903, s. 52-53; G. Le Starnge, The Lands of The Eastern Calphate, Frank Cass-Co. Ltd. 1966, s. 86; Claude Cahen, XIII. Asr Ortalarnda Cezire (zzeddin b. eddada Gre), ev. Neet aatay, AF Dergisi, II, Say 4, Ankara 1953, s. 93-94; R. Rahne Smith, Thesaurus Syriacus, Oxford Clarebdn Press, 1879, I, s. 38; Fikret Iltan, Urfa Blgesi Tarihi, stanbul 1960, s. 1; Steven K. Ross, Roman Edessa, London New York 2001, s. 5. Makdisi, Ahsent-Teksm, Leyden-Brill 1906, s. 43. Judah Benzion Segal, Edessa: The Blessed City, Oxford 1970, s. 3. Ur antik ehirlerinden biridir. Irak Krfezinde Frat nehri kysnda kurulmutur. Ur kenti M.. 3500den M.. 1850ye kadar blgenin nemli bir ticaret merkezi idi. M.. 3000den M.. 2000e kadar hkmdar ailesinin ynetiminde olmu bir ehirdir.
24
landrlmtr. Buna gre ehir iin 215te Aurelia, Antonina adlar kullanlmtr. Macrinusun hkimiyeti dneminde bunlarn yerini Opellia, Macrinina adlar almtr. Edessa kolonisi Marcia, Aurelia, Antoniana ve daha sonra Alexandria veya Alexandriana adlaryla anlmtr.1 Kentlerin isimleri, aslnda kentin kuruluuyla ilgili bir takm ipularn da verir. Ebul-Ferec ile Sryani Mihailin kentin kurulu hikyesini Hz. Nuh dnemine kadar gtrmeleri Urfa ehrinin kuruluu ile ilgili abartl bir yaklam olarak deerlendirilebilir. Kentin kuruluunu mitoloji kahramanlarna dayandran grler vardr. Abul-Ferec, Enohun (Hz. Nuhun) 180 ehir kurduunu ifade etmektedir. Ona gre Edessa bu kentlerin en bydr.2 Urfa ve evresindeki yzey aratrmalar ve kaz almalarnda ise Paleolitik dneme ait baz buluntulara rastlanlmtr. Birecik ile Nizip ilesi arasnda kalan, Frat Nehri sekilerinde ve ilenin 5-6 km. kuzeybatsndaki Surtepe ile gneybatdaki Tilvez Ky arasnda kalan sekilerde, Birecik yresinde yaplan yzey aratrmasnda, Trkiyenin ilk yontma ta buluntusu olma zellii tayan aletler bulunmutur. Bunlardan akmaktandan yaplm 20x9 cm. boyutlarnda byk el baltas en ilgin olandr. Yine Bozova ilesi yaknlarnda yer alan St Tarlas mevkiinde yaplan kaz almasnda, yzeyden 1-1,5 m. altta bulunan akmaktandan yaplm aletlerin Paleolitik aa ait olup olmadklar kesin olmamakla birlikte genelde bir dilgi (ince, uzun, basit, ta el aletler) endstrisi olarak deerlendirilmitir.3 Urfa kentinin Erken Neolitik Dnemden kalma bir hyk zerine kurulmu olduu 1997de Cumhuriyet lkretim Okulunun hemen alt tarafnda ortaya kan bir kesitle anlalmtr. Bu kesit, kent tarihini M.. 9. ve 8. bin yllara dek uzanan yerleimi hakknda bir fikir vermektedir.4 Bunlarn yannda Tun a ile ilgili olarak Urfa ve evresindeki buluntular yalnzca Harran ve Urfa yaknlarndaki Titri, Kurban, Hassek, Zeytin Baheli Hyk, Hac Nebi, Lidar ve Kazane hyklerindeki etkilerle snrl deildir.5 Bu dnemle ilgili olarak Hitit Kral I. Hattuili Kuzey Suriyedeki Yamhad Krallna kar savam, bakent Halpay (Halep) yakp yktktan sonra muhtemelen Birecik yaknnda yer alan Hauva blgesini zaptetmitir.6 Blgedeki en belirgin Hitit buluntusu Urfann Bozova
Segal, Edessa, s. 46; Bu isimler Edessann evresindeki yerleimlerin veya Edessa kentinin Romal yneticilerce iskna tabi tutulan mahalleleri olabilir. Ebul-Ferec, I, s. 71. Sava Harmankaya- Ouz Tannd, St Tarlas, Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri III. Bahaddin elik, An Earlys Neolotik Settlement in the Center of anlurfa, Neo-Lithics 2-3/00, Berlin 2000, s. 4-6. Tahlalan, Bagiytepe, Koruklu, Aa Bede, Bykhedbe, Aa Yarmca, Bolatlar, Deren, Para Para, Kll/Tell Seyf iin bkz. Nurettin Yardmc, Harran Ovas Yzey Aratrmas, I, s. 143-147, 310-332, 158,162, 210-214, 167-172, 189-193, 58, 292-297, 297-301; Sava Harmankaya- Mihriban zbaaranOuz Tannd, Nevali ori, Hac Nebi Hyk, Titri Hyk, Seferky, Tell Magrun Hyk, Tell Mahruk Hyk, mam Bakr Hyk, TAY, III; Harald Hauptmann, Lidar Hyk, Eczacba Sanat Asiklopedisi, 2, stanbul 1997, s. 1115-1116; Geni bilgi iin bkz. Abdullah Ekinci, Mze ehir Urfa, Ankara 2006. J. Daniel Bing, A History of Cilicia During the Assyrian Period, Michigan, Ann Arboor, 1985, s. 21.
1 2 3 4 5
ANLIURFA TARH
ilesine bal Lidar Hykde Ge Tun a tabakalarnda ele geen mhrde, Hitit kral uppiluliumann ada olan Karkam Kral Kuzi Teupun ad gemektedir.1 Bunlardan baka Urfa ve evresi Ebla Krallnn etki alan iinde de kabul edilir. Gney Mezopotamya, M.. 2500 yllarndan sonra rakip kent devletlerinin dinamizmine ahit olmutur. 1979 ylndan bu yana G.A.P. evresinde yaplan kazlar sonucunda Urfann Ebla Krallnn etki alannda olduu anlal-
Harran Hyk Kazs
mtr. Ebla Krallnn merkezi Eblada (Tell el-Mardikh) yaplan arkeolojik kazlarda elde edilen ivi yazl arivlerde, Harrann Zugalum adndaki bir kralie tarafndan ynetildii anlalmaktadr2. Urfa blgesinin M.. 605-550 tarihleri arasnda ise Babil idaresine girdiini grmekteyiz3. Daha sonra Osrhoene Edessada (Urfa) M.. yaklak 132den 244e kadar hkm sren Arami kkenli bir hanedann kurmu olduu krall grmekteyiz. Nevali ori Kraln en belirgin yan ise Edessa kral V. Abgar Ukomo (M.. 4 ile M.S. 50 arasnda)nn sa Mesihle yazmas ve Hristiyanl kabul etmesidir.4
1 H. Hauptmann, Lidar Hyk and Nevali ori, 1986, Anatolian Studies, XXXVII, 1987, s. 204; Birgit Brandau- Hartmut Schickert, Hititler Bilinmeyen Bir Dnya mparatorluu, ev. Nezif Mertolu, Ankara 2003, s. 225-230. Harald Hauptmann, Lidar Hyk, ESA, II, stanbul 1997, s. 1115-1116; a.mlf, Tarih ncesi, s. 41; aynur zfrat, Eski ada Harran, stanbul 1994, s. 36. Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 5; Aynur zfrat, s. 58; Abdullah Ekinci, Harran Mitolojisi ve Tarih, anlurfa 2008, s. 5-10. Alain Desreumaux, Histoire du roi Abgar et de Jesusi Brepols 1993, s. 13-16, 21-24; ayrca sz konusu eserin Doctine de Iapotre Addai blm; Rene Grousset, s. 118.
25
2 3 4
SLAM DNEM
slami dnemde Urfa tarihine baktmzda Mslmanlarn fetihlere Suriyeden baladn grmekteyiz. Hz. mer 639 ylnda Ebu Ubeydenin vefatndan sonra yd b. Ganemi Humus ve Kinnesrin bata olmak zere Mezopotamyaya hkim olmak suretiyle nfuz alann gelitirmek greviyle birlikte vali tayin etti. ydn senenin ikinci yarsnda blgeye girdii kabul edilir.1 Mslmanlar, blgenin fethi iin 639 ylnn ikinci yarsnda yd b. Ganemin kumandanlnda el-Cezirenin dier ehirleri gibi Urfay da ele geirdi. Mslman Araplarn blgeyi fetih abalarna karlk Bizans mparatoru Herakliusun 627 ylndan itibaren blgeyi elinde tutma abalar artmtr. Heraklius, el-Cezire Blgesinde bata Hms kurtarmak amacyla Ruhadan askeri adan yararlanmaya gayret gstermi ancak blgede varlk gsteremeden stanbula dnmek zorunda kalmtr.2 Dier taraftan ydn vefatndan sonra kaynaklarmzn ifade ettiine gre Halife, Umeyr b. Sad hkimiyet sahas el-Cezireyi de kapsayan Hms amilliine tayin etmitir. Hz. merden sonra Hz. Osman da halifelii srasnda blge ile ilgilenmitir. Halife Hz. Osman, Umeyrin hastalanarak vazifesinden affn rica etmesi zerine, onu Hms emirliinden almtr. Hms ve Kinnesrini de Muaviyenin emrine vermitir.3 Belazuri, Halife Osmann Umeyri el-Cezire valiliinden azlederek burasn ve Suuru Muaviyenin emrine verdiini ve ona imata (Samsat) gaza etmesini veya ettirmesini buyurduunu, Muaviyenin de Habib b. Mesleme ile Safvan b. el-Muattal gnderdiini ve bu zatlarn da drdnc Arminiyay Ruha sulhu artlaryla fethetmi olduunu belirtmektedir.4 Esasen blge, Mslmanlarn fetih giriiminden nce Arap gebe kabilelerin aknna urayarak yerleime almtr. Bu isknlardan sonra ise Urfa ve evresi, blgeye yerleen kabilelerin isimleriyle adlandrlmaya balanmtr. Mudarllarn diyar anlamna gelen Diyar- Mudar ad verilen blgemiz,5 slam dneminde Hz. Osman zamannda Muaviye b. Ebi Sfyann ynetiminde iskn edildi. Hz. Osmann istei zerine Muaviye Ruha blgesine Mudar kabilesini ehirlerden uzak yerlere yerletirdi. Mudar airetinin iskn edilmesinden sonra blgeye bata Kaysllar olmak zere Numeyr, Ukayl ve Suleym gibi gebe kabileler yerletirildi.6 Muaviye bu suretle Emevi hilafetinin temel direklerinden birini oluturan blgeyi idaresi altna alm oldu.7 Bu dnemde Urfa ve evresi Bizans saldrlarna kar, bir s olarak kullanlmtr. Nitekim 644de Suruca yaplan Bi1 Belazuri, Fthul-Buldan, ev. M. Fayda, Ankara 1987, s. 246; Ebu Bekr Ahmed b. Ali el-Hatb el-Badati, Tarihu Badat, I, ner. M. Emin el-Hanc, Kahire 1931, s. 183-4; bnl-Esir, El-Kamil Fit-Tarih II, ev, M. Beir Eryarsoy, stanbul 1985, s. 486-489; Cari Brackelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara 1992, s. 45. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1991, s. 96, 103; A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi I, ev. A. Mfid Mansel, Ankara 1943, s. 252 Taberi, Tarihut-Taberi, Kahire 1988, I, s. 2866; bn-Esir, el-Kamil, III, s. 91. Belazuri, s. 178. Belazuri, s. 178; T.H. Diyar- Rabia, A, III, s. 601; T. H, Diyar- Mudar, A, III, s. 601; Ahmet Araka, agm, s. 96. bnl-Esir, el-Kamil, III, s. 108, 113; a.mlf, VII-X; Segal, s. 193; Iltan, s. 105; T.H,Diyar- Mudar, A, III, stanbul 1963, s. 601; H. Kindermann, Ukayl, A, XIII, s. 15-18. F. Iltan, s. 102.
26
2 3 4 5 6 7
ANLIURFA TARH
zans saldrsn durdurmak iin Urfa Mslmanlarca s olarak kullanlmtr.1 Hz. Osmann H. 35te (M. 17 Haziran 656) ehid edilmesi zerine Hz. Ali ile Muaviye mcadelesinin en nemli safhas Diyar- Mudar blgesinin hemen yanbanda Sffinde cereyan etmitir. Bu duruma paralel olarak blgenin slam dnyasnda ortaya kan ihtilaflardan da etkilendiini grmekteyiz.2 Diyar- Mudar blgesinde Muaviyenin halifelii dneminde herhangi ciddi bir huzursuzluk olmamakla birlikte selefleri Yezid ve II. Muaviye dnemlerinde blgemiz Arap kabilelerinin mcadelelerine tanklk etmitir.3 Benzer ekilde Emevi hanedan yelerinin kendi aralarnda atmas blgemizi yakndan ilgilendirmitir. Hiamn oullar Sleyman ile brahimin Mervan b. Muhammed ile giritikleri taht mcadelesi sonunda Kelb kabilesi Tedmre kamtr. brahim b. Velidin Mervan b. Muhammede biat etmesiyle problem zlmtr. Bundan dolay Mervan b. Muhammed 744te ama girdi. Bu srada Mervann bin deve yknden ibaret olan hkmdarla ait hazineleri alp Harrana geldii kaydedilir. Bu dnemde Harran, Emevi devleti iin nemli bir konumdadr. Hatta stanbul muhasarasn gerekletiren Mesleme b. Abdlmelik, el-Cezire valisi olarak tayin edildii dnemde Anadoluya yapt gazalar hep buradan balatmtr.4 Ayrca Mesleme b. Abdlmelikin blgenin merkezi olarak Knnesrn yerine Harran tercih ettii anlalmaktadr. Bu sebeple Mesleme, Harranda bir saray yapmtr.5 Blgenin dier nemli merkezi olan Urfaya gelince Abdlmelik tahta geer gemez Athanasius Gaumay6 Urfadan arm ve idareyi yeniden tanzim etmesi iin Msra kardei Abdlazizin yanna gndermitir.7 Doksan ksur yl sren Emevi iktidar boyunca mer b. Abdlazizin ksa hilafet dnemi Emevi tarihi iinde apayr bir zellik tar. Adaletin tm ynleriyle gerekletii bu dnemde mer, kendinden evvelki zalim ve zorba idarecileri, vali ve kumandanlar azlederek yerine adil idarecileri tayin etti. Halifenin blgemizle ilgili tasarrufu ise Urfa ve evresindeki baz yneticileri deitirmekle ie balam olmasdr. Bu tayinlerin yansra birok vilayete yeniden kadlar ve zekt memurlar tayin etti.8 750 ylnda vuku bulan Emevi Abbasi mcadelesi Emevilerin yklmasyla ne1 2 3 4 Segal, Edessa: Kutsal ehir, s. 253. Neet aatay, Makaleler ve ncelemeler, Konya 1983, s. 23-24; Ali-Muaviye atmas ilgili geni bilgi iin bkz. Adnan Demircan, Ali-Muaviye Kavgas, stanbul 2000. F. Iltan, s. 105. Sryani Mihail, Sryani Mihail Vekainamesi (1042-1195), ev. Hrant D. Andreasyan, TTK. Nushas, Ankara 1944, s. 89; Ebul-Ferec, (Bar Hebraeus), Abul-Ferec Tarihi, ev. . R. Dorul, Ankara 1987, I, 197; F. Iltan, s. 107. Ramazan een, Harran Tarihi, s. 10. Geni bilgi iin bkz. Abdullah Ekinci-Kazm Payda, Ta Devrinden Osmanlya Urfa Tarihi, stanbul 2008. Sryani Mihail, bu dnemde byk bir nam kazanm olan Urfada Gaumann olu Athanas adl lim ve dindar kiiden bahsetmektedir. Abdlmelikin huzuruna gtrlm ve onun taltifine mahzar olmutur. Onu btn mal ve servetine kethda olarak tayin etti. Abdlmelik ona her yl 60 bin dinar ve askerlerin her birine de bin dinar veriyordu. Athanas Urfada iki kilise ina etti. Bunlarn birisi Meryem Ana, dieri de St. Teodorasa ithaf edilen kilisedir. Bkz. Sryani Mihail, s. 61; Abdullah Ekinci, Ortaada Urfa Efsane, Tarih, nan, lim ve Felsefe Kenti, Ankara 2006, s. 42-64. Sryani Mihail, s. 59-61; Ebul-Ferec, I, 189; Carl Brokholmann, s. 66. Ahmet Araka, slamda lk Tecdid Hareketi ve mer b. Abdlaziz, stanbul 1995, s. 100.
27
5 6
7 8
ticelendi ve bundan sonra blgemiz Abbasilerin ynetimine girmeye balad.1 Bu srada Emevilere kar tatbik edilen cezalar Suriye ve el-Cezire Arpalarn isyana sevketmitir. Bu isyanlarn ilki 751 ylnn Temmuz ay sonunda Kinnesrinde ba gsterdi. Bu isyan Zufer b. Harisin torunu Ebul-Verd Mezace b. Kevser liderliindeki Kaysllar, Ebu Muhammed es-Sfyanyi halife ilan ederek balattlar. Ancak Abbasi iktidarna kar Emevi iktidarn geri getirme abas olarak alglanabilecek bu teebbs, Abdullah b. Ali komutasndaki Abbasi ordusunca bastrld.2 Bunun dnda baka isyanlar olmu ancak bu isyanlar da bastrlmtr. Bu dnemde Abbas topraklarnda teekkl eden Tulunoullar, hidler ve Fatmler gibi baz slam devletleri de Seluklularn fethinden nce Suriye ve Filistin topraklarn hkimiyetleri altnda tutmaya baladlar.3 Bu devletlerin merkezleri Msr olduu iin Suriye-Filistin blgesini hkimiyetleri altna aldklar dnemlerde el-Cezire blgesine gndermi olduklar valiler araclyla blgeyi ynetmeye altlar.4 rnein Ahmed b. Tolun, klesi Lly, Diyar- Mudar blgesinin valisi olarak tayin etmitir. H. 269 ylnda ise Diyar- Mudarn idaresinin Sacoullarndan Muhammed b. el-Afine verildiini grmekteyiz.5
28
Harran Genel Grnm
Urfa ve civarnda ilk Trk aknlar ise 4. yzylda gereklemitir. Kimmer gne sebep olan skitler zamanla onlarn ardndan Dou ve Gneydou Anadoluya kadar indiler.6 skitlerden sonra ise Urfa yresine Hun akn yaplmtr. Hunlar, 359 ile 373 tarihleri arasnda Aa til rma boyundan hareketle Derbend geidini aarak Anadoluya girip Anadolunun zenginliini tanyarak Urfaya kadar gelmilerdir. Hunlar ayn yoldan tekrar til boylarna dnmlerdir. Bu hadise hakknda Urfa Piskoposu Efraim, Yecc ve Mecc svarileridirler diyerek onlardan
1 2 3 4 5 6 bnl-Esir, el-Kamil, V, 340-352; F. Iltan s. 113. Taberi, Tarihut-Taberi, Beyrut 1982, VII, 443-444; bnl-Esir, el-Kamil, V, 351-353. Hseyin Algl, slam Tarihi, stanbul 1987, III, 201. Abdullah Ekinci, hidlerin Suriye-Filistin Blgesinde Hkimiyet Kurma Mcadelesi, Frat niversitesi Orta Dou Dergisi, Cilt I, Say I, Elaz 2003, s. 35-53. bn eddad, merau-am, III/I, 212-219; H. Hakk Dursun Yldz, Sacoullar, DGBT, 1987, VI, 90; Kzm Yaar Kopraman, hidler, DGBT, VI, 96. Glin andarholu, a.g.m., s. 74.
ANLIURFA TARH
yle bahsetmektedir: Kheylanlarn srtnda frtna gibi uarlar. Karlarnda durabilecek kimse yoktur.1 Seluklular zamannda Urfa ve evresine ilk Trk girii, Turul Bey dneminde olmutur. brahim Ynaldan kaan Trkmen topluluklar Urfaya kadar gelmilerdir. 1059 ylnda mcahitler yeniden Anadoluya girmiler; 1060 senesinde Yakutinin bakanl ve idaresindeki Trkmenlerden bir grup komutan Altuntok ile birlikte Bizans lkesine doru hcuma getiler. Bu dnemde Salar- Horasan, Dicle kenarndaki kalelerin birounu ald ve Urfaya birka sefer dzenlemesine ramen alamad.2 te taraftan Sultan Turul Bey 1063te lm ve yerine Alparslan, Seluklu sultan olmutu. Bu tarihte blgenin fethiyle grevlendirilmi olan Seluklu kumandan Salar- Horasan tekrar Urfa nnde grnd (1065-1066). Onun idaresindeki Trkler Urfa blgesine akn yaparak Frank cretli askerler tarafndan savunulan Siverek ve Nasibine (Nasibin-i Sura)3 saldrdlar. Franklar Trklere kar koymaya zorlandlar. Takviye alan Trkler tekrar bu blgeye saldrarak Urfa civarndaki iki kaleyi zapt ettiler. Ayn yl iinde Salar- Horasan, Urfaya yeni bir akn yaparak Culap zerine yrd ve Diphisar kalesini kuatt. Buray aldktan sonra Ksos (Ksas) denilen yerde karargh kurdu. Urfada bulunan 4.000 Bizans askeri Trklere kar yrdler. ki taraf arasnda yaplan sava Trkler kazand. Bizans ordusu firar etti ve byk kayplara urad.4 Byk Seluklu Devleti Sultan Turul Bey 1063 ylnda vefat etti ve yerine kardei ar Beyin olu Alp Arslan Seluklu Sultan oldu.5 Sultan Alparslan 13 Kasm 1070de, Urfa Kalesine ulap, burada konaklamt. Urfa halk Bulgar Alusianusun olu dk Vasilin kumandasnda6 Sultan Alp Arslana itaat gstermeyip, hisara girmesine izin vermedi. Burlar zerine mancnklar, zenburekler7 ve
1 2 3 Mar-Yeuva, Vekay-Name, Trke Tercme Mualla Yanmaz, Eklemeler, M. Fahrettin Krzolu, 1958, s. 64. Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleymanah, Ankara 1990, s. 9; Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarihi, Ankara 1990, I, 37; A. Ekinci, s. 14, 15. Bkz. Vakidi, Futuhu-am, s. 128, 130; Yakuti, Mucemul-Buldan, V, 289; bnul-Esir, el-Kamil fitTarih, ev. A. zaydn-A. Araka, stanbul 1987, XII, 463; Bncher, apur, A, Eskiehir 1997, XI, 341-342; Honigmann, Nasibin, A, IX, 101; Vekayiname, s. 135, not. 71; emsettin Sami, KamusulAlam, IV, 4581; Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr, ev. F. Iltan, stanbul 1970, s. 140; M. Altay Kymen, Byk Seluklu, III, 22. Mateos, Urfal Mateos Vekayi-Namesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), Trkeye ev. H. D. Anderasyan, Notlar E. Dulaurer-M. H. Ynan, Ankara 1987, s. 127; Ernest Honigmann, s. 137-139; G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. F. ltan, Ankara 1991, s. 318; Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleyman ah, Ankara 1990, s. 9; E. Meril, Seluklularn Anadoluya Gelilerinden Hal Seferlerinin Balangcna Kadar Urfann Durumu, Belleten, Say 203, Ankara 1988, s. 463-464; A. Sevim -Y.Ycel, I, 42. M. Ali Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi (Alp Arslan ve Zaman), Ankara 1992, III, 7; Kr. M. A. Kymen, Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976, s. 66. Mateos, s. 139. Zenburek (veya Zenberek); Muharrik kuvvetle kullanlan elik veya pirinten yaplan ok addr. Farsa Zenburekten bozmadr. Baparmak kalnlnda ve dirsek uzunluunda olan bu okun drt yz vard, isabet ettii yeri delerdi. Arka arkaya duran iki adam deldii vakidir. Duvarlarn talarna nfuz ederdi. Hayvan ile tanan kk topa da bu ad verilir. Bk. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimler Szl, stanbul 1993, III, 652.
29
5 6 7
Birecik Kalesi
30
dier sava aletleri kurup her tarafn salamlatrp, sava ve kavgay balattlar.1 Bunu gren Sultan ok hiddetlendi, hcum borusunu aldrp, iddetle hcuma geti. Ancak Seluklular, gnn byk bir ksmn hcumlarla geirmiler, fakat bir ey elde edememilerdi. Bunun zerine Sultan, surlara mancnklar ve dier aletler kurdurup, ehrin hendeini odunla doldurtmutu. Daha sonra Urfay bununla zaptetmek iin on arabann zerinde aatan bir kule yaptrd. Kuleyi sura yaklatrmak iin araba harekete geirilince, kule aniden devrilerek krld. ehirdekiler, bir lam aarak ark taraftan hendein iine kmlar, orada ylm olan odunu ehrin iine attlar, kalan da yaktlar.2 Bu srada Bizans mparatoru Romanos, Alp Arslana mektup ve eli gnderdi. O eli Urfaya gelip Urfa Han ile Alp Arslann arasn bularak bir anlama zemini hazrlad.3 Urfa takriben iki ay sren iddetli bir muhasaraya mukavemet etti. Fazla vakit kaybetmek istemeyen Sultan, muhasara kaldrld takdirde elli bin dinar demeyi neren ehir ahalisiyle anlat.4 ki taraf uyutuklar srada Kale5 halk, Bizimle arasnn bozulmadn ve anlatmz bilmemiz iin, savamak zere hazrlad gerekli vastalar bozup, o hendei doldurup aalar yaksn, biz de sz verilen mal ulatralm, iki tarafn da dilei yerini bulsun dediler. Bu istek zerine, Sultan Alp Arslan Urfallarn szlerine itimad etti ve asker, o hendek iinde olan aalar yakp, btn byk talar da-
1 2 3 4 5
Ahmed bin Mahmud, Seluk-Nme, Hazrlayan: Erdoan Meril, stanbul 1977, I, 82. Mateos, s. 139-140. Ahmed bin Mahmud, I, 82. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-islam Medeniyeti, stanbul 1993, s. 170. Kentin gneybat kesiminde, Halilr-Rahman ve Ayn Zeliha gllerinin gneyindeki tepe zerinde bulunan ikalenin dou, bat ve gney taraf kayadan oyma derin savunma hendei ile evrilidir. Kuzey taraf ise sarp kayalktr, ikalenin 812-814 yllarndaki Arap istilas dneminde ehir surlarnn yeniden ina edilmesi srasnda yapld sanlmaktadr. Gneydeki kayadan, oyma hendein M.S. 3. yzyla ait bir nekropoln zerine yapld, hendek kenarndaki kesilmi yarm kaya mezarlarndan anlalmaktadr.
ANLIURFA TARH
Urfa Kalesi
ttlar. Hisarn hendei alp, giri yolu kesilince, Urfa halk sznde durmad1 ve Sultan Alp Arslan ile alay ederek ona bir ey vermediler.2 Bu durum karsnda Sultan Alp Arslan, Urfa kalesini almaktan ve savamaktan vazgeip, gmee karar verdi.3 Sultan Alp Arslan Urfa nlerinden ayrldktan sonra Haleb ehrininin yneticisini itaat altna ald ve sonra da Bizans ordusuyla karlamak iin Malazgirt ynne doru hareket etti. Sultann bu acele dn srasnda at ve katrlarn bir ksm yolda ld. Bu hadiseden sonra Sultan Alp Arslan tekrar Urfa nne geldi. ehrin dk, ona atlarla katrlar ve yiyecek takdim etti. Acelesi olan Sultan Alp Arslan bunlar aldktan sonra Urfaya hibir zarar vermeden arka doru yoluna devam etti.4 Ancak Seluklularn Urfa ile ilgileri Sultan Alparslann bu kuatmas ile snrl kalmad. nk Sultan Alp Arslana isyan etmi olan Arslan Yabgunun olu Kutalmn bertaraf edilmesinden sonra, Kutalmn oullar Sleyman ah, Mansur, Alp lig5 ve Devlet, 1072 ylnda veya ertesi yl Urfa ve Birecik yaknlarna kamlar yahut da srlmlerdir.
31
1 2 3 4
Ahmed bin Mahmud, I, 83. Ebul-Ferec, I, 320. Ahmed bin Mahmud, I, 83. Mateos, s. 141-142. Segal, bu olay Urfann Sultana tabi olduuna delil olarak gstermesine ramen (s. 221) gerek Hristiyan kaynaklarnda gerekse slam kaynaklarnda bu hususta herhangi bir iaret yoktur. Eski Trklerde ve Karahanllarda ok kullanlan lig unvan Seluklularda yaam ve Melikah, Nizaml-Mlk vezirlie tayin ederken ona Ata-Beg, Byk Hoca ile birlikte lig unvan da vermitir. Burada, unvann Han ve Yabgudan daha kk devlet adamlarna veya reislere verildii anlalyor. Bkz. Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1993, s. 139-140.
Bunlar, Urfa yresinde babo dolaan Yavekiyye1 ve Navekiyye2 Trkmenleri ile ayn ekilde devlet arazisinde tutunamayarak hududlara srlm olduklar anlalan o blgedeki Trkmen gruplaryla temas kurmular ve soylarnn asaleti sebebiyle onlar tarafndan Babu olarak tannmlardr.3 Sleyman ah ve kardeleri Urfa havalisine geldikten sonra buralarda fetihlerde bulunmaya baladlar.4 ok gemeden Sultan Alp Arslann, Berzem kalesi kumandan Harzemli Yusuf tarafndan ar ekilde yaralanmas neticesinde5 24 Kasm 1072de vefat etmesinden sonra yerine olu Melikah geti. Bu devrede ilk olarak 1077 ylnda el-Cezire hududunda bulunan Trk emirlerinden Gmtekin, Urfa ve Nizip havalisine yryerek hala burada tutunmakta olan Bizans kuvvetlerini bozguna uratt.6 Daha sonra da Melikah, Anadolu Seluklu Sultan Sleymanahn Tutu ile giritii muharebede ldrlmesinden dolay, 1086 ylnn Eyll aynda Kuzey Suriyedeki karkla son vermek amacyla Bozan Bey, Emir Porsuk ve Kasmddevle Aksungur ile birlikte harekete geti. O, Kasm aynda Tikrite uradktan sonra Harrana geldi. Urfa hkimi olan Barsama, Harranda bulunan Sultana eliler gndererek Urfay ona vereceklerini bildirdi. Melikah, bu istek zerine bir Amdi (komutan) Urfaya gnderdi. Ancak ehrin ynetimini eline almak iin gelen bu Amd, halkn maln ve parasn ellerinden alnca Barsama , ehri geri alarak buray Sultana teslim etmekten vazgeti. Bu durumun Melikaha bildirilmesi zerine,7 Sultan Harrandaki ileri dzene soktuktan sonra, Emir Bozan mhim bir kuvvetin banda, Barsamann hkimiyetindeki Urfay fethetmeye gnderdi.8 Emir Bozan, Urfaya gelerek ehrin
1 Sleyman ah ve kardelerinin Urfa havalisine gelmelerinden nce, Kutalm ve Kavurd ile el-Basan gibi Seluklu Hanedanndan olan ve isyan eden beylere mensup Yabgulu Navekiyye ve Yavekiyye adl Trkmen kitleleri, Anadolu ve Suriyeye kamlard. Bkz. Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular Tarihi, DGBT, Konya 1994, VIII, 211. Navekiyye yeterince aklanamam bir terimdir. S. Zekkar gibi baz mellifler Navekiyye isminin Seluklu Sultannn otoritesini kabul etmeyen bir gruba delalet ettiine inanmaktadr. Ancak bu terimi kullanan tek kii olan Sibt bnl-Cevzi, Seluklu Sultanndan kaan ya da onu terk eden her Trkmen lider iin bu kelimeyi kullanmamtr. Bkz. Taef Kamal El-Azhari, The Saljuqs of Syria, Berlin 1997, s. 35. Abdlkerim zaydn-Fahameddin Baar, slam Tarihi, stanbul 1994, VIII, 99; C. E Bosworth, The Political and Dynastic History of the Iranian World, CHI, Vol. V, Cambridge, s. 96; Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s. 104. Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarihi, Ankara 1989, s. 97. Bk. Ahmed b. Mahmud, s. 111-113; Ali Sevim- Erdoan Meril, s. 73-74. M. H. Ynan, s. 104; Ali Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, Ankara 1993, s. 101; Ali Sevim-Yaar Ycel, s. 84. Ali Sevim, Suriye Seluklular, DGBT, VII, 389. Hamdullh Mustevf, Tarih-i Gzide, Ner. Abdlhseyn-i Nev, s. 437; Ahmed b. Mahmud ise Melikahn 1086 ylnda Antakyadan sonra Frata doru ilerlediini ve Frat nehrini geerken, asker iinde ktlk olduunu, buday ve arpann ok pahallandn, on iki pidenin bir dinara (altn para) ve bir byk uval samann altna ancak alndn, bir kile (lek) arpann bir dinara g bulunduunu; bu sebepten de birok deve, at ve katrn ldn; mal, gere ve arlklarn dkldn, askerden birok kiinin ayakta durmaa gcnn kalmadn ve bundan dolay da geri gtklerini ve arlklarn geri kalanlarn Frat yoluyla Badata gnderildiini, Sultann da seferden vazgetiini; Urfa halknn da bu durumu renince itaatten vazgetiini, Melikahn da bu sebeple Bozan Beyi Urfay almaya gnderdiini belirtmektedir. Bkz. Ahmed b. Mahmud, Seluk-Nme, Hazrlayan: Erdoan Meril, stanbul 1977, I, 152.
32
2
4 5 6 7 8
ANLIURFA TARH
kaps nnde karargh kurdu ve ehri ay muhasara altnda tuttu. O, mukavemete devam eden Urfa ehrine kar iddetli hcumlarn srdrd ve ehre yiyecek giri-kna engel oldu. Bu kadar iddete kar hibir yerden yardm alamayan ehir halk, son derece karamsarlk iinde kald. Bunun zerine Urfa ahalisi Dk Barsamaya kar isyan ederek onun zerine yrd. Barsama aresiz bir duruma dt ve tehlikeden kurtulmak iin Emir Bozana snmaya karar verdi. Bu amala Urfa surlarndan aa atlad; fakat omurga kemii krld. Onu alp Bozan Beyin yanna gtrdler. Ancak Barsama birka gn sonra ld. Bunun zerine ehrin ileri gelenleri, Bozan Beyin yanna giderek Urfay 28 ubat 1087 tarihinde ona teslim ettiler. Bylelikle Urfa ehri ile btn havalisi tam bir asayie kavutu.1 Emir Bozan, kendisini karlayan Urfallara gayet iyi muamelede bulundu. ehirde yama yaptrmad gibi, Urfay mdafaa etmi olan askerleri dahi muhtelif vesileler ile memnun etti.2 Urfa bu ekilde Seluklu hkimiyetine girdikten sonra bir sre sonra tekrar elden kt. nk Hallarn Urfay igal ile burada bir kontluk kurmalarndan (10 Mart 1098) sonra Antakyaya yrmeleri zerine, kent valisi Yasyan, bata metbuu Byk Seluklu Devleti sultan Berkyaruk olmak zere, el-Cezire ve Suriyedeki Seluklu Vasal Melik ve Emirlere Antakyaya yardma gelmelerini bildirdi.3 Antakya Valisi Yasyann yardm isteini ieren mektubunu alan Musul emiri Grboa, Byk Seluklu mparatorluu Sultan Berkyarukun da zel buyruuyla ordusunu hazrladktan sonra ilk Hal Kontluunun kurulmu olduu Urfay kurtarmak iin harekete geti.4 Grboa gnlerce yrdkten sonra Urfa ehri civarna geldi ve burada bir ka gn dinlendi. Bu arada muhtelif yerlerden yanna gelenler kendisine Hal ordusundan ve Antakyann kuatlmasndan bahsedip, bir taraftan da Trkleri malup edip muhtelif yerlerden srp karm olan ve sadece Urfa ehrini deil civardaki birok kaleyi de hkimiyeti altna alan Baudouinden ikyet ettiler. Grboa bu ikyetler zerine ordusundaki dier kumandanlarla istiare etmi ve neticede Urfann kuatlp zaptedilmesine Baudouin ve ona bal Hristiyanlarn esir ve tedip edilerek ehir ve lkenin tekrar Trk hkimiyetine alnmasna karar verilmitir. Baudouin, Grboann geliini ve Urfa ehrine kar planlarn sknetle karlad. Btn silahl adamlarn toplayarak, sratli ve dayankl atlar zerinde Grboann ehri muhasara iin nden gnderdii kuvvetlerin zerine yrd ve byk bir ce1 Mateos, Urfal Mateos Vekayi-Nmesi, Trkeye eviren Hrant D. Andreasyan, Ankara 1987, s. 173; Mverih Vardan, Trk Ftuhat Tarihi, ev. H. D. Andereasyan, Tarih Semineri Dergisi, 1/2, stanbul 1937, s. 183; J. B. Segal, Edessa: The Blessed City, Oxford 1970, s. 222-223; Kr. brahim Kafesolu, Sultan Melikah, stanbul 1973, s. 93; Ancak Ahmed b. Mahmud, ehrin Zilhiccede (Mart/Nisan 1087) Emir Bozan tarafndan fethedildiini zikretmektedir. Bkz. Ahmed b. Mahmud, I, s. 153; Dier taraftan bnl-Esir, Sultan Melikahn Urfay kuatp ele geirdiini belirtmektedir. Bkz. bnl-Esir, el-Kamil Fit-Tarih, ev. Abdlkerim zaydn, stanbul 1991, X, 136. Mateos, s. 173; Mverrih Vardan, Trk Ftuhat Tarihi, ev. H.D. Anderasyan, Tarih Semineri Dergisi 1/2, stanbul 1937, s. 183. Cokun Alptekin, Dmak Atabeylii (Tog-Teginliler), stanbul 1985, s. 13; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, Ankara 1989, s. 247; Erdoan Meril-Ali Sevim, s. 379. Ali Sevim-Erdoan Meril, s. 379. Kr. Ali Sevim, Haleb Seluklu Meliklii Fahrl-Mlk Rdvan Devri, SAD, II, 1970ten ayr basm Ankara 1971, s. 28; Byk Seluklular, VII, 150.
33
2 3 4
34
saretle onlara taarruz etti. Ermeni okular ve Fransz mzraklar iddetli bir mcadeleye giritiler.1 Bu srada Grboa Urfaya kar hcumlar yapmaya devam etti. Krk gn sonra Antakya emiri Yasyann olu Grboann yanna gelip onun yardmn rica etti. O, Frank ordusunun az ve alktan dolay ok zayf kalm olduunu ona bildirdi.2 Bu arada Baudouin, dmanlarn Grboann kararghna kadar geri srm ve bunlarn yanlarnda getirmi olduklar silah, deve, sr ve dier ihtiya maddelerini ganimet olarak Urfaya gtrmtr. Grboa, kendisinin bu kadar yaknda olduunu bilmesine ramen, Baudouinin gsterdii bu crete ok at ve bu kstahlktan dolay duyduu byk hiddet iinde Urfa kuatmasndan vazgememeye yemin ve ordusunu ehre taarruz ettirerek Baudouini esir almak hususunda tevik ve tahrik etti. Bunun zerine btn ordu boynuz ve borazan alarak ehri kuatp gn mddetle ve byk bir iddetle surlara ve kaplara taarruz etti. Fakat Trkler, ehri savunanlarn kuvvetle mukavemet ettiklerini ve ehir alnamayacak ekilde tahkim edildiinden ksa zamanda hibir ey yapamayacaklarn anlaynca, Grboaya kuatmadan vazgeip sratle Antakya zerine yrmesini tavsiye ettiler.3 Grboann kendiliinden iine dt bu yanl hesap Hal Seferine geni bir nefes alma imkn vermitir. Grboa, sa kanadn tehdit edebilecek durumda olan bir Frank ordusu Urfada bulunduu mddete Antakyaya doru ilerlemek istememitir. O, Baudouinin taarruz edemeyecek kadar zayf, fakat byk kalesi iinde kolayca ortadan kaldrlamayacak kadar gl olduunu anlayamamt. Grboa, sarfedilen abann ve kaybolan zamann bu ie demeyeceini anlayncaya kadar, Maysn son haftas boyunca Urfa nnde durup bo yere surlara saldrmtr.4 Emir Grboa, Urfa ehrinin mukavemeti karsnda bir netice elde edemeyeceini anlaynca asl hedefinin Antakya olduunu hatrlam ve muhasaray kaldrarak Antakyaya doru hareket etmek zere Urfadan ayrldysa da artk ge kalmt.5 nk Grboann btn harektn gn gnne takip eden Hallar, onun Urfa kuatmasyla kaybetmi olduu zaman iyi deerlendirmiler ve Antakya civarnda korunma tedbirleri almlard.6 Grboann gereksiz Urfa kuatmas nedeniyle zaman kazanan Hallar Yasyann savunduu kenti iddetle kuatmay srdryorlard. Bu srada, Trk hizmetinde bulunan bir Ermeni dnmesinin ihaneti ile Hallar Antakyay almlard (3 Haziran 1098).7 Grboann bo yere Urfa surlarna yapt bu saldrda baarszla uramas, Baudouinin itibarn artrmtr.8 Bundan sonra Urfann Hallardan geri alnmas iin Trk sultanlar ve emirleri uzun bir mcadele verdiler. Nihayet Musul Atabeyi Zengi 1144 ylnda Urfay fethetti.9 Atabeg Zengi, Urfay grnce houna gitti ve bu ehrin tahrip edilmesinin doru hareket olmayacan dnd. Hemen
1 2 3 4 5 6 7 8 9 In Demirkent, Urfa Hal Kontluu Tarihi, (1098-1118), Ankara 1990, I, 42. Mateos, s. 196. In Demirkent, I, 43. Steven Runcman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1989, I, 177. brahim Kafesolu, Kr-Boa, A; Cokun Alptekin, Dmak, s. 13. Cokun Alptekin, Dmak, s. 13-14. M. Altay Kymen, Seluklu Devri, s. 290; Ali Sevim, Suriye ve Filistin, s. 184. Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1989, I, 162. Runciman, II, 194.
ANLIURFA TARH
emir verip askerler arasnda mnadiler dolatrd; erkek, kadn ve ocuklardan ne almlarsa geri vermelerini, ev eyalaryla ticari emtiay da iade etmelerini istedi. Askerler aldklar her eyi iade ettiler. Alnan mallardan ve eyalardan hibir ey kaybolmad. Ancak yine de nemsiz baz hadiseler olmutu. Mesela o eyay alan asker ordughtan askerlerin arasndan ayrlmsa ancak o durumda alnan eyalar geri verilmedi.1 Urfa fethedildikten sonra yerli Hristiyanlara dokunulmad, fakat btn Franklar toplanarak ldrld.2 Urfadaki hal hkimiyetinin suktu Avrupada mthi bir heyecana sebep oldu. Urfann Mslmanlar tarafndan yeniden fethedilmesi, Mslman Suriye ile Irak arasna aklm olan bir kamann yerinden sklp atlmas demekti.3 Franklarn Urfada urad malubiyeti haber alan Avrupallar son derece mteessir olmular ve bu malubiyetin meydana getirdii tesir ile yeni bir hal seferinin yaplmasna karar verdiler. Sratle hazrlanan iki byk hal ordusunun banda ilk seferden farkl olarak Fransa Kral VII. Saint Louis ve Alman mparatoru III. Konrad bulunuyordu.4 Dier taraftan Zengilerin hkmdar Atabeg Nureddin Mahmud 1174 ylnda ldkten5 sonra, kumandanlarndan Salhaddn, Msrda ii-Fatimi Devletine son vererek Eyybler Devletini kurdu.6 O, burada devletini kurduktan sonra, Nureddin Mahmudun lm zerine el-Cezirede bozulmu olan slm birliini yeniden kurmak iin bir aba ierisine girdi ve bu amala da Frat ile Dicle vadilerini kendi topraklarna katmak istedi.7 Bir sre sonra da Abbasi Halifesi el-Mustazi (11701180), Salhaddnin Suriye ve el-Cezire hkimiyetini tand.8 Ardndan da Sultan Salhaddn birinci dou seferine karak9 Anadoluya girdi. Salhaddn Eyyb Frata vararak nehrin bat kysnda Birecikin garbnda karargh kurdu. Douya gemek iin kprler kurdurdu. Daha nce Mardin hkimi lgzi, Birecike bal baz yerleri ele geirmiti. Salhaddn Eyybnin geldiini duyunca buralar boaltmt. Sultan da buralar ele geirdikten sonra Artuklu ihbuddin lyasa verdi.10
bnl-Esir, el-Kamil Fit-Tarih, ev. Abdlkerim zaydn, stanbul 1991, XI, 95. Mateos, s. 229; Runciman, II, 195. Philip Hitti, slam Tarihi, stanbul 1989, II, 1096. brahim Kafesolu- Hakk Dursun Yldz- Erdoan Meril- Mehmet Saray, Short History of Turkishslamic States: Exluding the Ottoman State, Ankara 1994, s. 126; Ebul-Ferec, II, 384; Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s. 216; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, stanbul 1984, s. 110; Ali Sevim, Yaar Ycel, Trkiye Tarihi, Ankara 1989, s. 127. 5 M. C. Lyons and D. E. P. Jackson, Saladin the Politics of the Holy War, Cambridge 1982, s. 150. 6 Erdoan Meril, Sultan Selahaddin Eyyubinin Anadoludaki Trk Devletleriyle Mnasebetleri, Belleten, Say 209, Ankara 1990, s. 417. 7 Abdlkerim zaydn, Ahlatahlar, DGBT, VIII, 199. 8 Erdoan Meril, agm, s. 417. 9 Salhaddn Eyybnin bu seferinin sebebini Osman Turan u ekilde zikretmektedir: Salhaddnin sratle ilerlemesi zerine tehlike karsnda tela den atabeg Mesudun, Hallara dahi eli gnderip onlar Salhaddn aleyhine kkrttn, bu sebeple Salhaddnin Urfa, Suru ve Nusaybini alarak Musula kar harekete getiini belirtmektedir. Bkz. Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1993, s. 98. 10 mdeddn el-Ktib el-sfahn, el-Bark el-m, Ner. Ramazan een, stanbul 1979, V, 7-9; Ramazan een, md al-Dn al-Ktib al-sfahnnin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle lgili Bahisler, SAD, III, Ankara 1971, s. 274. 1 2 3 4
35
36
Sultan Frat geip kuvvetlerini nizama koyduktan sonra etraftaki emirlere mektuplar yazarak kendisine katlmalarn istedi ve bu arsndan sonra da Birecikten ayrld. Bundan ksa bir sre sonra da Artuklu Nureddin Muhammed, Sultan Salhaddne itaat etmeyi kabul ettiini, kuvvetleri ile yardma geleceini bildirdi. Nureddin buna karlk olarak, kendisine dman olan Diyarbakr hkimine kar Sultandan yardm talebinde bulundu; Sultan Salhaddn de onun bu isteini kabul etti. Salhaddn Eyyb Birecikten Urfaya gelerek buray kuatma altna ald. Onun birbirini takip eden hcumlar karsnda aresiz kalan Urfa hkimi Fahreddin Mesud, canna ve malna dokunulmamas artyla Urfay teslim etti. Buray ele geiren Sultan Salhaddn, ehrin ynetimini Muzaffereddin Gkbriye verdi. O, buradan Harrana gitti. Orada da ileri tanzim ettikten sonra Rakka, Habur ve Nusaybin gibi mstahkem ehir ve kaleleri ald. Bylece btn el-Cezire blgesini ynetimine aldktan sonra Kasm 1182 tarihinde Musulu kuatt.1 Bylece Urfa, Eyyblerin ynetimi altna girdi. Yassemen muharebesinden sonra Eyybler Diyarbakr ele geirdiler. Bu olaydan sonra ise Eyybler ile Seluklularn karlar birbiriyle atmaya balad.2 Anadolu Seluklu Sultan Aleddin Keykubad 1235 ylnda, Anadolu birliini kurmak amacyla, henz Eyyblerin elinde bulunan Urfa ve Harrann alnmas iin, Kayseri subalna atad Kemaleddin Kmyr kumandasnda elli bin kiilik bir Seluklu ordusu gnderdi.3 Seluklu ordusu Harran nlerine gelerek mancnklar kurdular; daha sonra da olduka salam ve yksek olan kale duvarlarn bu mancnklardan attklar talarla ypratmaya baladlar. Harran ahalisi Seluklu saldrs karsnda korkuya kaplmasna ramen, ehrin kendilerine emanet edilmi olmasndan dolay emaneti korumak iin iki ay bu kuatmaya kar direndiler. Ancak daha fazla kar koyamayacaklar iin, ehirden itibarl birka kiiyi szc seerek Emir Kemaleddin Kmyrn yanna gnderdiler ve Harran teslim etme konusunda anlatlar. Daha sonra da ehri boalttlar. Bunun zerine Seluklu ordusu Harrana girdi. Harrann alnmasndan sonra Seluklu ordusu Urfa nlerine gelerek ehrin teslim edilmesini istedi; fakat Urfa ahalisi Seluklu Sultanna kar direnerek ona hakaret ettiler. Bu duruma son derece hiddetlenen Seluklu Sultan, bizzat harekete geerek Urfaya kar hcuma geti. Bu sebeple de Seluklu askerleri btn kuvvetleri ile savamaya baladlar. Bu saldr sonucunda onlar ehrin surlarnda delikler aarak, kulelerine kar da merdivenler kurarak Urfay ele geirdiler.4 Urfaya giren Seluklu ordusu yama hareketinde bulundu. Urfa iinde bulunan Eyyb ordu kumandanlar ile
1 Ebul-Ferec (Bar Hebraeus), Abul-Ferec Tarihi, ev. . R. Dorul, Ankara 1987, II, 429; bnlAdim, Zbdetl-Haleb min Tarihi Haleb, Ner. Sami ed-Dehhn, Dmak 1957, III, 58; mdeddn el-Ktib el-sfahn, V, 7-9; Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s. 219; Anonim, Urfa Salnamesi, s. 69; Erdoan Meril, a.g.m., s. 421, brahim Kafesolu, Kk-Bri, A, VI; Ramazan een, Anadolu Tarihiyle lgili Bahisler, s. 275-276. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, stanbul 1984, s. 13. bn Bibi, Histoire Des Seldjoucdes DAsie Mineure, M. T. H. Houtsma, 1902, s. 199; Ali Sevim, Anadolunun Fethi, s. 179. bn-i Bibi, el-Evamirl-Alaiyye Fil-Umuril-Alaiyye, Hazrlayan: Adnan Sadk Erzi, Tpkbasm, Ankara 1956, s. 447-448; ev. Mrsel ztrk, el-Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye, Ankara 1996, I, 444; bnl-Adim, III, 220; Ebul-Fid, el-Muhtasar fi Tarihil-Beer, stanbul 1286, III, 157; Ebul-Ferec, II, 534; Osman Turan, Trkiye Seluklular, s. 382.
2 3 4
ANLIURFA TARH
2000 kadar asker Anadolu ilerine gnderildi. Seluklu Sultan daha sonra Urfay yeniden tahkim etti.1 1239 ylndan sonra ise Diyarbekir ve el-Cezire blgesine Harzemahlar gelmiler ve Moollar gibi byk bir tehlikeyi de beraberlerinde getirmilerdi. Artuklu Necmeddin hkimiyetinin ilk yllarnda, Urfa ve Harran ele geirmesine ramen (1242), daha sonra blgeyi istila eden Moollara tabi olmay reddetmesi sonucunda onlarn byk tehdidi altna dt.2 Moollar yaptklar taarruz ile 1251de Diyarbekir ve Meyyafakirin havalisine girdiler; Suru, Harran ve Urfaya kadar akn, yama, esir ve katliamlarda bulundular.3 1259 Eyllnde Hlag Mool ordusu ile kuzeybat Suriyeyi zapt iin yola koyuldu.4 Hulag 400.000 atldan mteekkil askerleri ile Bet Nahrin havalisine geldi ve evvela Harrana kar ordughn kurdu. Bu srada Harranda Haleb hkmdar el-Melik el-Nasr Yusufun valisi Nasrullah b. Seyyar, kale kumandan Ayntab sahibi Nasruddin Muhammed b. Hsameddin bulunuyorlard. ehrin decei anlalnca, Hlagnun kararghna gidip aman dilediler. Hlag bir yarlk (ferman) yazp ehri teslim ald. Halka dokunmad. Harran reisliine ise Ali es-Savraniyi tayin etti. Fakat kale kumandan direnmeye devam etti. Kalenin burcu yklnca kaledekiler Ebul-Kasm b. e-eyh Ebu Bekr b. e-eyh Hayat el-Harraniyi gnderip Hlagden aman dilediler. Bunun zerine Hulag kaledekilere aman verdi.5 Ancak Moollar 1271 tarihinde Harran ellerinde tutamayacaklarn anlaynca, Harrann Camiini, arlarn, surlarn ve kalesini tahrip ederek halkn ve ehrin kalan zenginliklerini Musula ve Mardine gtrdler. Artk Harran bundan sonra eski parlak gnlerine yeniden dnemedi. Etrafndaki bedeviler tarafndan igal edildi.6 Harrann Moollar tarafndan tahrip edilmeden nceki halini Seyyah bn Cubeyr u ekilde anlatmaktadr: Harran glgelik ve aalkt. Sebzelerin ve meyvelerin lezzeti eit eitti, sular boldu ve devaml akard. ehrin suyu kuyulardan kard ve her evin kuyusu vard. Harran halk ok misafirperverdi, her ne kadar dkknlar ve hanlar varsa da hepsinde misafir kalrd. Yollar byk ve geniti. Harran iinde kapalarlar vard. Dier ehirlerden gelip alveri yaparlard. 7-8 yl sren bir kuraklk meydana geldi ve ehir harap oldu. Harran, Moollarn bu tahribatndan sonra bir daha eski nemini kazanamayp yerini yaknnda bulunan Urfa ehrine terk etti.7 Hlagnn Harran almasndan sonra Urfa yerlileri de Harrandakiler gibi hareket ettiklerinden bunlara da dokunulmad. Fakat eli gndermeyen Suru ahalisi hayatlarna dokunulmayacana dair sz istediler, bunun zerine Suru ahalisinin
37
1 2 3 4 5 6 7
Ebul-Ferec, II, 534-535. Ali Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, Ankara 1993, s. 210. Cokun Alptekin, Artuklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Konya 1994, VIII, 185; Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1993. Rene Grousset, Bozkr mparatorluu, ev. M. Reet zmen, stanbul 1993, s. 344. Ebul-Ferec, II, 573; Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 27. Kazm Yaar Kopraman, Memlkler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul 1989, VI, 458. Nurettin Yardmc, Harran Kazlar, Tarihi ve Kltrel Boyutlar erisinde anlurfa ve GAP Sempozyumu, ed. A. Karahan, stanbul 1988, s. 156.
38
hepsi ldrld.1 K mevsimini Urfa ehrinde ilkbaharda yapaca seferleri planlayarak ve zaman zaman kumandanlaryla yapt toplantlarla kar tarafn planlar hakknda fikirlerini almak suretiyle hazrlklarn tamamlayan Hlag, Frat nehri zerine Rumkalesi (Halfeti) yaknnda, Frat nehrinin batsndaki Samsatda ve Habur rmann Frat nehrine dkld Karkisya civarnda olmak zere ayr yerde kpr kurdurdu. lkbaharda harekete geen Mool kuvvetleri, Frat nehri boyunca ilerleyerek Menbi, Rakka ve Caber kalelerini aldlar. Bunlardan Menbi uzun sre dayand iin byk yama ve katliama urad.2 Bylece Mool asker ve muharipleri Birecik ve Necm, Caber kaleleri ile Kalonikos ve Balaa kar yerletirilerek ve buradaki btn ahali ldrld.3 Moollarn Anadoluda yaptklar tahribattan sonra 1395 ylnda Asyada Timur hkimiyeti glenmeye balad. Timur, kendisini Cengiz Hann varisi sayarak Moollarn daha nce ele geirmi olduu yerleri imparatorluuna katmak istiyordu.4 ok gemeden Timur Ras al-Ayn egemenlii altna aldktan sonra oradan hareket ederek Urfa nlerine geldi.5 Urfa hisar valisi Gzel, Emir Timurun ordusunun gelmekte olduunu iitince lm korkusuyla hisar brakarak gitti. Bu durum karsnda Urfa ahalisinden bazlar ona uyarak ehirden kap Urfa yaknlarndaki daa sndlar. Bu davran Timurun houna gitmediinden onlarn ocuklarnn ve mallarnn yamalanmas iin bir grup askerine emretti.6 Timurun vermi olduu emre uyan emirler de ehirden firar edenlerin peinden giderek onlarn bir ksmn yakaladlar. Timur Urfada iken Trkmen Cneyd yanna gelerek ona balln sunarak ailesi, vilayeti ve ahalisi adna aman dileinde bulundu. Hsn- Keyfa Sultan yanna gelerek ona balln sundu. Emir de ona eitli hediyeler vererek balln kabul etti. Timur ve ordusu Urfada 19 gn kaldktan sonra Urfa kalesinde tahribatta bulunup 29 Ocak 1394 tarihinde buradan ayrlarak Mardine gitti.7 Timurdan sonra ise yreye Ak-Koyunlularn hkim olmaya baladn gryoruz. Esasen Ak-Koyunlularn Urfaya hkim olmas ancak Timurun Suriye seferinden sonra gereklemitir. 1400 yl civarnda Urfa ve evresinin Timurun hkimiyetine girmesi ve ardndan Timurun douya dnmesinden sonra, 1403-1404 yllarnda Derlerin reisi Dmak Hoca blgeye hkim olmutu. Dmak Hocann 1404 ylnda Nuayr b. Hayyar tarafndan ldrlmesi zerine blge yeniden Memlklara baland.8 Bu arada Ak-Koyunlularn bana Karaylk Osman Bey geti. O, AkKoyunlularn bana getii zaman ise elinde Amid-Bayburt arasndaki blge vard.
1 2 3 4 5 6 7 Ebul-Ferec, II, 573. Abdlkadir Yuval, lhanllar Tarihi I Kurulu, Kayseri 1994, s. 84. Ebul-Ferec, II, 574. Fernand Grenard, Asyann Ykselii ve D, stanbul 1992, s. 56. bn Arabah, Acaibl-Makdur f Ahbar Teymur, Farsa ev. Muhammed Ali Necati, Tahran 1339, s. 69; Nizameddin ami, s. 178. Hvandmr, Habibs-Siyer, Yay. Celleddin-i Humay, III, Tahran 1333, s. 458. Nizameddin ami, Zafername, ev. Necati Lgal, Ankara 1987, s. 178; Mehmet Alper, Tarihi Sre inde Urfa, Tarihi ve Kltrel Boyutlar erisinde anlurfa ve GAP Sempozyumu, stanbul 1988, s. 122. Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 29.
ANLIURFA TARH
Karaylk Osman Bey daha sonra, topraklarna Urfa (1406), Erzincan, emigezek, Harput, Erzurum gibi nemli yerleri katt.1 Karaylk Osman Bey buralar aldktan sonra, arki Karahisar ve Kemah olu Yakub Beye, Tercan biraderzadesi Musa Beye, Bayburdu dier biraderzadesi Kutlu Beye ve Urfay da kardeinin olu Tur Ali Beye ikta olarak verdi2. Bu arada Urfa, 1514 ylnda Safevlerin eline geinceye kadar Memlkller ile Ak-Koyunlular arasnda mcadele alan oldu.3 Safevlerin tarih sahnesine kmaya balamalar zerine Osmanllar Urfa ve Gneydou Anadolu blgesinin dier ehirlerinin ah smailin eline gemesine engel olmak iin harekete getiler. Bu amala Yavuz Sultan Selim, Osmanllarla Safevler aldranda karlamadan nce Ak-Koyunlu Sultan Murad b. Yakubu Diyarbekiri boyunduruk altna almaya gnderdi. Sekiz bin kiilik Osmanl kuvvetinden oluan bir ordu ile Ak-Koyunlu Sultan Murad, Ruha yaknlarnda, sonradan Kuturmu Sultan adn alacak olan Ece Sultan Kaar komutasndaki ok daha kk Safev kuvvetiyle kar karya geldi. Sultan Murad, Kzlbalarn zerine iddetle saldrd, fakat ldrld (1514). Ece Sultan, bunun zerine kellesini ah smaile bir niane olarak gnderdi.4 Yavuz Sultan Selimin blgeyle ilgili hassasiyeti ve drs-i Bitlisnin abalar sonucunda Mardin kalesi alnm, Safevlerin elinde kalm olan Hsn- Keyfa kalesi Hkimi eref Bey, Sason Hkimi Mehmed Bey, Hizan hkimi Davut Bey Melik Halil Eyybnin gayreti ve dris-i Bitlisnin araclyla sulhen teslim alnmtr. Ayrca Savur kalesi de sulhen teslim olmutur. Bu arada Urfa ve ermik kaleleri alnarak Urfa Pir Beye verilmitir.5 Osmanl idaresine girdikten sonra hemen kentin tahriri (saym) yapld. 1518de yaplan tahrire gre 782 hane, 75 mcerred (bulu ana gelen, kazanc olan vergi mkellefi) Mslman ve 300 hane, 42 mcerred gayrimslim nfusu vard. Bu dnemde ehrin biri gayr- Mslim olmak zere toplam alt mahallesi vard. Bu mahalleler, Bb- Berriye, Bbl-m, Bb- mid, Bb- Harran ve Maarack adlaryla bilinmekteydi.6 yd b. Ganemin fethi sonrasnda Mslmanlarn isknna alan kentin nfusu hakknda Vryonis 1071-1072 senelerinde Ruha ehrinde 20.000 Sryani, 8000 Ermeni, 6000 Grek ve 1000 Latin olmak zere 35.000 kiinin yaadn belirtmektedir. Urfa Hal kontluu dnemi hari, dier dnemlerde Hristiyan cemaat hep aznlkta kalmtr. Nitekim mdeddin Zenginin 1146da ehri fethetmesiyle Mslmanlarn isknna tabi tutulduu anlalmaktadr. Vryonis, ehrin mdeddin Zengi tarafndan alndnda 30.000 kiinin ldn, 16.000 kiinin esir edildiini ve 1000 kiinin de katn syler; bu rakamlara gre ehrin nfusu 47.000e ykselmitir.7
1 2 3 4 5 6 7 evket Beysanolu, Antlar ve Kitabeleri ile Diyarbakr Tarihi, Ankara 1990, II, 408. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1988, s. 270 E.Honigman, Urfa, A, 1986, XIII, 55. John E. Woods, s. 297, . Hakk Uzunarl, s. 197; M. H. Yinan, Akkoyunlular, s. 263. Hoca Sadeddin, Tact-tevrh, stanbul 1283, II, 320; Nejat Gyn, s. 34. Urfa mahalleleri iin bkz. Abdullah Ekinci, ki Tepeli Urfa ehrinin Tarihi Mahalleleri, anlurfa Kltr Sanat Tarih ve Turizm Dergisi, say: 2 Eyll 2008, anlurfa 2008, s. 5-14. Speros Vryonis Jr, Bizans Devri Anadolu Tarihindeki Problemler, ev. Ekrem Memi, ETD, VII, 1992, s. 310, dn. 21.
39
40
In Demirkente gre 1146da ehir Trklerin eline getii zaman mdeddin Zengi bir ksm Ermeniyi Ruhadan karm, Yakub Sryanilerine haklar tanm, ayn zamanda Mslmanlara yaknlk gsteren Yahudilerden 300 aileyi ehre yerletirmitir.1 1518 Ruha tahririnde Ruha sancandaki Hristiyan nfusun bir blmn tekil eden Cemat-i Erminenin toplam nfusu 300 hanedir. 1523 tahririnde ise 334 haneye ykselmi olup iki ayr mahallede ikamet etmektedirler. 304 hanelik byk ounluk kendi mstakil mahallelerinde, geri kalan ise Bb- Emir Mahallesinde Mslmanlarla birlikte yaamaktadrlar. 1566 tahririnde ise gayrimslim hane saysnn 866 ulat grlmektedir. Bunun 827 hanelik ounluu Bblberiyye mahallesinde, dierleri Bblemir mahallesinde kaytldr. Sz konusu iki mahallede de Mslmanlarla birlikte yaamaktadrlar.2 XVI. yzyl ile XVII. yzyl arasnda geen sre zarfnda ehir nfusu statik kalmtr. Bu durum, Osmanl corafyasnn genelinde ortaya kan Celali isyanlarnn bir sonucu olsa gerektir. XVII. ve XVIII. yzyl arasnda nfus hacim itibariyle iki katna yakn bir bymeyi yaamtr.3 Urfa genelindeki bu deiimin hem Mslman, hem de gayrimslim nfusta yansmalarn grmek mmkndr. Seyyahlarn verdii baz bilgiler kentin dini tarihine de k tutmaktadr. Nitekim 1816da ehre gelen Fransz hekim Olivier, ehirde 2000 Hristiyan yaadn, 1840dan nce Urfaya gelen B. Paujoulat ise kentte 1100 Hristiyann yaadn belirtmektedir. 1890larda ehri ziyaret eden V. Cuinet ise ehrin toplam nfusun 55.000 civarnda olduu, bunun 40.835inin Mslman tebaa olduunu kaydetmektedir. 20. yzyln balarnda ise kentteki gayrimslimlerin 6.456s Ermeniler; 1084 Sryaniler; 547si Protestan; 458i Katolik; 317si ise Yahudidir. Osmanl idaresinin ilk yllar olan 1525te Urfa kazasna bal 163 ky, 294 mezra ve 8 adet konar-ger cemaat vard. 1525 tarihinde 6300e yakn Mslman, 1700e yakn gayrimslim olmak zere 8000 civarnda nfusa sahip ehrin 1566da 1300014000 arasnda nfusu vard. Bunun 9500e yaknn Mslmanlar, 4500e yakn gayrimslimler tekil etmekteydi. 1646da ehri ziyaret eden Evliya elebi, ehirde 2600 civarnda ev olduunu ifade eder. 1871de toplam hane says ise 2380 idi. Bunun 1377 hanesi Mslman, 1003 hanesi de gayrimslim idi.4 Urfa XVI. yzyl ortalarna kadar Diyarbakr Eyaletine bal sancaklk durumunu 1586-1587 yllarna kadar srdrm, bu srada Rakkann mstakil bir eyalet olmasyla Rakkaya balanmtr. Eyalet merkezi ise Urfa ile Rakka oldu. Rakka fazla neme sahip olmad iin, eyaletin idarecisi beylerbeyi Urfada oturmakta idi. Urfann bu durumu 1822e kadar srmtr. 1822-1865 yllar arasnda ise Halep vilayetinin sanca olmutur. XX. yzyln balarnda Urfa sanca, Halepten ayrlarak mstakil bir sancak haline geldi. XVI. yzyl sonlarnda Celali reisi Abdlhalim Karayazc ehri ele geirerek
1 2 3 4
In Demirkent, Urfa Hal Kontluu (1118-1146), Ankara 1987, s. 152. Ahmet Nezihi Turan, XVI. Yzylda Ruha (Urfa) Sanca, anlurfa 2005, s. 46. Mehmet Emin ner, Osmanldan Cumhuriyete Urfa Tarihi, Ankara 2009, s. 92. Nejat Gyn, XVI. Yzylda Gneydou Anadolunun Ekonomik Durumu, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ankara 1975, s. 78; Kemal Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, Madison 1985; lhan ahin, Osmanl Klasik Dnemi Urfas, s. 69-70.
ANLIURFA TARH
byk tahribat yapt.1 Hem Celli isyanlar hem de XVII. yzylda ran ile yaplan savalar ehrin kale merkezli gelimesine yardm etti. 1646da ehri ziyaret eden Evliya elebi kalede bir dizdar 200 neferin olduunu kaydeder. Hlbuki 1525teki kaytlara gre 1 dizdar 57 nefer kalede bulunmaktayd.2 IV. Murad 1638 ylnda Badat seferine giderken Birecik zerinden Urfaya uram ve bir takm tasarruflarda bulunmutur. Urfa 1839 Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paann isyanyla tekrar gndeme gelmitir. Sultan II. Mahmut, isyann bastrlmas iin Hafz Mehmet Paay Kavalalnn olu brahim Paann zerine gnderir. Birecikte yaplan savata Osmanl ordusu yenilir. Urfa Msrllarn istilasna urar. Urfa 1842den itibaren zel bir stat ile Halep Eyaletine bal bir vilayet olarak, 1847den itibaren de Halep Mutasarrflna bal bir sancak olmutur. 1842den itibaren Halepe bal bir sancak olan Urfa, mstakil bir Liva olmas 1910a olmutur.3 Osmanl millet sistemi iinde 1876ya kadar en sadk tebaa olan Ermeniler, Osmanlnn siyasi, sosyal ve ekonomik adan zlmesiyle batl glerin tahriklerinden etkilendiler. Bu tahriklerin bir sonucu olarak Urfada da bir dizi olaylar vuku buldu. Nisan 1915te balayan olaylar 6 Austos 1915te Germ kynde ve ayn gnn akamnda Urfada Ermeniler ilk kurunlar attlar. 7 Austos 1915te ise Akakale-Urfa-Siverekte Ermenilerin saldr teebbsleri olmutur. Kentteki isyan 16 Eylle kadar aralklarla devam etmitir. 5 Ekim 1915te Fahri Paa ile Alman Subay Graf Wolfskehl von Reichenberg komutasndaki askerler toplarla birlikte Urfaya gelirler. 16 Ekimde ise 7 aydr sren Ermeni isyan bastrlr. Urfa, dnemin skntlarn henz atlatm deildir. Nitekim 1916 ylnda Van, Mu, Erzurum, Bingl ve Bitlisden Rus igali ve Ermeni zulmnden g etmek zorunda kalan halk Urfaya snr. Aslnda Urfaya gelen sivil Mslmanlar buradan Konya, Teke, Sivas, el ve Kastamonu gibi vilayetlere sevk edilecektir. Fakat sevkleri hemen yaplamadndan hanlar, adrlar ve evlerde alk ve sefalet ierinde bir yl akn bir sre kalmak zorunda kalmlardr. 1916 Aralk ayna kadar Urfaya 40 bin Mslman mlteci geici olarak yerletirilmitir. 1917 sonu itibariyle de Mamuratlaziz, Diyarbakr ve Urfada toplam 200 bin mlteci birikmi, bundan 50 bini akn mlteci, trenle Konyaya gnderilmitir. 1920 senesinde bile Urfada iskn edilmemi 48.778 Mslman mlteci bulunmaktayd. XIX. ve XX. yzylda meydana gelen siyasi ve sosyo-ekonomik gelimelerden Urfa da etkilendi. Mondoros Mtarekesini mteakip igaller balad, Urfa da 7 Mart 1919da ngilizlerin, ksa bir sre sonra da Franszlarn igaline urad. gale
1 2 3 Mustafa Akda, Celali syanlar, (1550-1603), Ankara 1963, s. lhan ahin, s. 70. Hilmi Bayraktar, Tanzimattan Cumhuriyet Urfa Sanca, s. 7,11; E. Honigmann Urfann 1865te Halepe baland iddias 1846 senesine iat bir masraf defterinde Rakka, eyalet olarak ifade edilmektedir. Bu nedenle 1842 tarihi tercih edilmitir. Bkz. Hilmi Bayraktar, s. 7; Honigman, Urfa, A, MEB, Eskiehir 1997, s. 50-56; ayn yanllk hicr ve rum takvimlerin kartrlmasyla Urfann mstakil sancak olduu tarihte de vakidir. Zira Urfa sanca 1908de Halep Vilayetinin sancandan biridir. Doru tarih 1908 deil 1910dur. Bkz. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, TTK Yay. Ankara 1983, VII, 340; Deerlendirme iin bkz. Hilmi Bayraktar, s. 11.
41
kar direni iin rgtlenen halk, 9 ubat 1920de harekete geti. Urfa halknn direnii karsnda tutunamayan Franszlar kenti terk etmek zorunda kald. Urfa, kendi adn tayan bir vilayetin merkezi olarak Cumhuriyet devrine girdi. Cumhuriyetin ilk yllarnda, 1924 Anayasasnn lkenin yeni idari blnne gre Urfa il merkezi oldu. 40 bin Mslman mlteci geici olarak yerletirilmitir.1 1917 sonu itibariyle de Mamuratlaziz, Diyarbakr ve Urfada toplam 200 bin mlteci birikmi, bundan 50 bini akn mlteci, trenle Konyaya gnderilmitir. 1920 senesinde bile Urfada iskn edilmemi 48.778 Mslman mlteci bulunmaktayd.2 XIX. ve XX. yzylda meydana gelen siyasi ve sosyo-ekonomik gelimelerden Urfa da etkilendi. Mondoros Mtarekesini mteakip igaller balad, Urfa da 7 Mart 1919da ngilizlerin, ksa bir sre sonra da Franszlarn igaline urad. gale kar direni iin rgtlenen halk, 9 ubat 1920de harekete geti. Urfa halknn direnii karsnda tutunamayan Franszlar kenti terk etmek zorunda kald. Urfa, kendi adn tayan bir vilayetin merkezi olarak Cumhuriyet devrine girdi. Cumhuriyetin ilk yllarnda, 1924 Anayasasnn lkenin yeni idari blnne gre Urfa il merkezi oldu.
42
1 2
Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913-1918), stanbul 2002, s. 145; Nedim pek, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Trabzon 2006, s. 141. Nedim pek, 176; Hilmi Bayraktar, s. 93-94.
ANLIURFA TARH
II. DNLER VE KLTRLER EHR URFA
EDESSA VE HARRANDA TANRI VE TANRIALAR
ABDULLAH EKNC* Antika ve ortaa insanlar iin kentleri kurmak, sradan bir olaydr. Fakat efsane ehirlerin kurulabilmesi, insanlk tarihi kadar uzun bir sre ister. Harran, efsane kentlerdendir O, Asurun, Babilin imtiyazl kentidir Tanrlarn ve Tanralarn ehridir Bilimin baehridir Gemiin birikimini bugne tayabilen ender kentlerdendir Yazan, reten ve dnebilen bir ehirdir Btn birikimini insanlkla paylaabilen, evrensel bir kenttir. O, ayn zamanda efsaneyi, inanc, mistisizmi, felsefeyi ve bilimi doyasya yaamay bilen kenttir Harran, tarih boyunca Babillilerin, Keldanilerin, Asurlularn, Hititlilerin, ranllarn, skender mpratorluunun, Romann, Bizansn, Emevilerin, Abbasilerin, Yerel Hanedanlarn, Farkl Trk hanedanlarca kurulan devletlerin, Moollarn ve son olarak da Osmanlnn hkimiyetini grm bir ehirdir. Bu yzden Harrann birikimi dn alnm bir birikim deildir.
43
Harran * Do. Dr., Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
44
Urfa, Harran ve evresinin din yapsyla ilgili kaynaklar, Sryani-Ermeni vekayinameleri, slam kaynaklar ve arkeolojik bulgu ve kalntlarda ortaya karlan sonularla gn getike daha da zenginlemektedir. zellikle yldz-gezegen klt ve pagan dnemiyle ilgili arkeolojik bulgu ve kalntlar sonucunda; Harran, Somatar ve Urfa mitolojisiyle ilgili zengin bilgiler elde edilmitir. Yldz klt olgusu, yalnzca Harran kenti iin geerli deildir. Son dnemlerde ortaya kan Gbekli Tepe, Karahan Tepe, Sefer Tepe, plk Tepe, Somatar, Nevali ori, Tell dris ve Balkl Gldeki buluntular, blgenin tmnn nemli bir din klt merkezi olduunu ortaya koymaktadr. Bata Urfa, Harran ve Somatar olmak zere nemli inan merkezlerinin Urfa, Harran ve evresinde ekillenmesi dikkat ekicidir. Bu nedenle blgenin tm birok adan aratrlmaya deer bir yap arz etmektedir. Bu blgenin nemli bir merkezi olan Harrann tarihi gemii M.. 7000li yllara kadar gtrlmektedir. Kentin M.. 3500 yllarndan itibaren sahip olduu hreti, bir ticaret ehri olmasna ilaveten halknn temsil ettii din gelenee de borlu olduu phesizdir. Bilinen en eski tarihten M.S. XIII. yzylda Moollarca yerle bir edilmesine kadar Harran, gezegensel varlklarn tanrlatrlmas esasna dayal olan pagan kltr ile Sabi inancnn temsil edildii bir yerleim merkezi olarak hret olmutur. Harran halk, farkl kltrlere ve inanlara sahip yneticiler tarafndan ynetildii iin, baz dnemlerde inan yaplarn gizli srdrmek zorunda kalmlardr. Bu sebeple Harran halk tarihi srete farkl isimlerle adlandrlmtr. Bu tavr iinde olan bir inan grubu da hi phesiz ki Harran ile zdeleen Harranlerdir. Bir inan grubu olarak Harranleri, Abdlkahir el-Badad, ehristan gibi ilim adamlar Sabiliin bir kolu olarak grmlerdir. Bazen de bu inan yaps Keldanler,1 Nebatllar ve hatta din yaplar nedeniyle paganlar olarak da isimlendirilmitir. Blgedeki inan gruplar merkezde toplanmtr. Bu merkezler; Edessa, Harran ve Somatardr. Bu merkezde de nemli politeist ve monoteist unsurlar bulunmaktadr. Bu merkezlerle ilgili bilgiler yer yer mitolojik mahiyettedir. Fakat blgedeki baz buluntular, bu mitolojik bilgilerin nemli bir ksmn destekler mahiyettedir. Bu bilgiler nda Edessa, Harran ve Somatarn birbirleriyle balantlar olduu anlalmaktadr. Her klt merkezinde de Ay ve yldzlar nemli bir konuma sahiptir. Bu nedenle blgedeki mitolojik ve Pagan unsurlarla Monoteist yaplarn ayr olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Erken dneme ait ok sayda fizik deliller olmasna ramen, Yukar Mezopotamya ile birlikte anlan Harran referans gsteren belgeler, M.. 2000de balar ve bu belgeler Harrann tarihteki nemine iaret eder. Orta Frattaki Merit (Malatya) ehrinden, Krala ait mektuplarda M.. 19. yzylda Harrana yakn blgede etkili yar gebe kavimlerden oluan bir federasyonun Belih ay evresinde bir yere yerletikleri anlalmaktadr. Harran, Urlarca ticaret iin ileri bir karakol olarak kullanlmtr. Bu dnemde blgeden geen mallarn okluu kervan baskn ve yamalarna neden olmaktayd. Kaynaklarda Asur Kral ami-Adad Iin (M..1813-1781) Harrandan geen ticaret yolunu kontrol etmek ve blgeyi hkimiyetine almak iin bir sefer d1 Keldaniler iin bkz. Joseph Molitor, Kildaniler ve Dou Sryani Kilisesi, stanbul 2004.
ANLIURFA TARH
zenledii belirtilir. M.. I. bin ylda Yukar Mezopotamya, ticaret yolu boyunca Harrann ticaret ehri olarak srdrd roln yannda, lks eyalarn ticaretinin yapld bir kent kimlii de vardr. Bu dnemde Harran ile birlikte ticar kimliiyle ne kan kentler Kanneh, Eden, Asur ve lmatdr. Harrann klasik dnem boyunca Yukar Mezopotamyann ekonomik hayatnda nemli bir konuma sahip olduu anlalmaktadr. ehir aaya doru deltay ve Babil ehrini takip eden Diclenin olduu Antioch (Antakya)dan dou ynne doru Nisibis (Nusaybin) ve Ninovaya olan yolda uzandndan, Akdeniz ve Orta Dicle ovas arasnda yer alan ticaret yolu boyunca ana gzergah idi. Daha ksa bir yol daha vard; Antiochden Babil ehrine, Fratn altnda Carchemis (Karkam), Anah ve Hitit iinden geiyordu. Harrandan rana giden iki kral yolu vard. Biri solda Adiabane iinden ve Dicle zerinden; dieri sada Asur iinden Frat boyunca uzanmaktayd. Harrann nemi sadece birinci yol olan Asur yolu zerinde bulunmasndan deil, ayn zamanda ikinci yola veya Babil ehrine kolay bir geii olmasndan kaynaklanmaktayd. Harran, ayn zamanda Frata giden yolun kuzeyindeydi. Bu da Malatya ve Anadoluya kolay bir gei salamaktayd.1
45
Harran Kalesi
Harrann stratejik nemini bilen Asur krallaryla Harran arasnda zel politik ve askeri ilikilerin mevcut olduu grlmektedir. Asur Kral Adad Nirarinin (M.. 1307-1275) Khoroni kalesini fethettii ve eyalet olarak buray istila ettii anlalmaktadr. M. 10. yzyla ait bir yaztnda da Harrann Asur ile mali muafiyetin belirli tiplerinde imtiyaz paylat ve askeri kurallarn bazlarndan serbest olduu anlalmaktadr. Bu hak, blgede avlanmak iin bulunan fillerin bolluuyla vnen Tiglatpilesar Iin (M.. 1115-1077) antnda da grlmektedir. ehrin statsnn kant; Asurlu yneticilerin Harran isyanlarn cezalandrmak amacyla imtiyazlarnn elinden alnmasdr. Sargon II (M.. 721-705) Harrann isyanda
1 G. Dossin Benjamites dans les Textes de Mari, Melanges Syriens offerts a. M. Rene Dussuad, Paris 1939, s. 986; Tamara M. Green, s. 19.
46
kaybetmi olduu imtiyazn geri vermitir.1 Mezopotamya snrlar iinde yer alan blgemiz M.. 539-331 tarihleri arasnda Perslilerin egemenlii altnda kalmtr. Bu dnemde site devletlerine ksm zerlik verilmi, fakat ad geen blgede isyanlarn kmas zerine zerklik ortadan kaldrlmtr. Ardndan M.. 478lerde Babil Krall Perslilerce feshedildi. Blgeye daha sonra Selevkos (Seleukos) Krall egemen oldu. Her iki dnemde de blgenin ehirleri nemini korudu ve parlak dnemler yaad. Ancak daha sonra blgeye Partlarn (M.. 141-M.S. 226) hkim olmasyla blgedeki kentlerin parlak dnemi son bulmutur.2 Blgenin kltrel dokusu da bu sreten etkilenmitir. Roma-Bizans dnemlerinde de ayn sre devam etmitir. Harranllarn Mslmanla gei srecine kadar geen srede hem yakn douda hkm sren inanlarn sentezini yapmlar, hem de kendi inanlarn ve tutuculuklarn brakmamlardr. Ahamenid zaferinden nceki dneme kadar, Harranllarn inanlar iin, sadece Ay Tanrsnn ismi gemekte ve M.S. 3. yzyla kadar baka bir ilah veya inan ekli anlmamaktadr. Elde bulunan ok farkl eitteki kaynaklara ramen, Mezopotamyallarn inanlarna 3 bin yl nceden bakp salam bir inceleme yapmak nerdeyse imknszdr. Hatta belki, Mezopotamya kltrnde byle bir dini inan sistemi yoktur. nk her kii iin tanr ve kiisel ayinler vardr. Baz tasvir ve semboller evrensel olsalar bile, yorumlar zaman ve meknn rndr. Din ayin ve retilere blgesel inanlarn rn olarak bakldnda, Mslmanln geliine kadar geen dnemde Tanr dncesinin Harranda srekli sregeldii grlmektedir. Mezopotamya ehirlerinde baz Tanrlar, dier btn Tanrlarn zerinde yceltilirdi. Harrana ait her kaynakta, M.. 2 bin ylndan nceki dnemlere ait, bu yce pozisyonda olan Tanrlar Sin, Ay Tanrs ve ehrin Efendisi olarak grlmektedir. Harranl tanr ve tanralarn arasnda Bel (Baal), Belit, Tammuz, Ay, Gne (ama), Bath Nikkal, Baalshemen, Bar Nemre, Taratha, Gadlat ve dier Mezopotamyal ve Suriyeli tanrlar yer almaktadr. Ayrca ayn metinlerde bahsi geen ve Harran evresindeki blgede taplan Nebo ve Bel (Edessa) ve Uzzai (Beth Hur)da Harran etkileyen kltlerdir. Bu byk tanrlar blgeye hkim olan Mslmanlk ile eski yakn dounun slamdan nceki dini kltr arasndaki en byk ba oluturur.
TANRI VE TANRIALAR ENLL

Harran tanrlar panteonunda yer alan Enlil, Akad dilinde Ellil olarak ifade edilmektedir. Enlil Mezopotamya panteonundaki en nemli tanrlardan biridir. Enlilin tanra ocuklar arasnda nana, kur, Nanna Suen (Sn), Nergal, Ninurta/Ningirsu, Pabilsag, Nusku, Utu (ama), Ura, Zababa ve Ennugi bulunmaktadr. Enlil, genelde Heybetli Da ve Baka Topraklarn Kral adlaryla da anlmaktadr. Enlil ile heybetli, yksek dalar arasnda bir balant vardr. Onu ifade eden dier imgeler kral, en yksek rtbeli efendi, baba ve taratc; kzgn frtna,
1 2 S. Smith, Babylonian Texts, Londra 1924, s. 39-40; Tamara M. Green, The City of The Moon God, Leiden-New York-Kln 1992,s. 20-21. Nazmi zelik, lk a Tarihi ve Uygarl, Ankara 2002, s. 68.
ANLIURFA TARH
vahi boa ve ilgin bir biimde tccardr. Astorolojide Ellil, Botes takmyldzyla ilikilendirilir.1
YED TANRI
Antik Mezopotamyada en nemli say yediydi. Yedi (tanr) ad verilen bir grup tanr, Pleades yedi tane ile eitlenmilerdi. Byde dualarn yedi defa tekrarlanmas gerekirdi. Yedi ifrit vcuttan dar karlrd. Yedi tanrya yakarlrd. Ayinler yedi kere ya da yetmi yedi kere tekrarlanrd. Hastann boynuna yedi silindir aslrd. Yeralt dnyasna alan yedi kapnn varlna inanlrd.2 Harranda yedi tanr inan hem tanrlara yaplan lenlerde, hem de yedi gezegen kltnde kendini gstermektedir. Harranllar, Nisann 28inde Sabta ad verilen bir kye giderlerdi. Burada Hermese bir boa kurban ederlerdi ve yedi tanr, eytan ve saatlerin efendisi3 iin toplam 9 kuzu kurban ederlerdi.4 Burada Yedi Tanrya adanan kurbanlardan bahsedilmitir. Fakat yedi, zel gezegensel tanrlara referanslar ile birlikte kullanldndan, bu yedi tanrnn gksel cisimler olduu sonucuna varmamz iin daha fazla delil gerekmektedir. rnein, Nisan aynda boalar, Satrn olan Tanr Kronosa; Kr Tanr Mars olan Arise; Sin olan Aya kurban edilirdi. Bu trende 9 kuzuyu da kurban ederler: Bu dokuz kurbann yedisi yedi tanr iin, biri cin tanrs iin ve biri de Saatlerin Efendisine5 kurban edilirdi. Yedi tanr anlay, yldz-gezegen kltnde de nemli bir yer tutmaktadr. Gkyz cisimlerindeki gce inann en ak sebebi, onlarda gzlenen harekettir. Somatarda kutsal tepe evresinde yer alan yaplarn saylarnn yedi oluu, yedi tanr anlayna bir gnderme olabilir. Alanda Satrn Tapna, ama (Gne) Tapna, Jpiter Tapna, Sin (Ay) Tapna, Vens Tapna, Merkr Tapna ve Mars Tapna olmak zere yedi tane gnmze ulam yap yer almaktadr. Somatar yaptlar, erken geleneklerdeki eitlilik zerinde Hermetik yorumlarnn ilavesidir. Somatarn gezegensel mezhebin tapna olmas muhtemeldir. Eski fonksiyonlarn kaybetmeden zamanla yeni anlamlar kazanarak geometrik formlar alp, devam etmi olabilir. Gmt mimarisi, gezegenlerin ibadetgh, astroloji ve son olarak Hermetik anlay ifade ediyor olabilir.
47
YILDIZ GEZEGEN KLT

Astronominin balangc, gnein ve ayn doup batmasyla ve doadaki mevsimsel deiiklikle ilikili olarak, zaman ierisinde gk cisimlerindeki deiikliklerin incelenmesidir. Gnein gkyzndeki dier gk cisimlerinin aydnlatma gcn gzleyerek gkte hkimiyetini salamasna ramen, akam gnn efendisi Ay, daha geni bir gk topluluuna hkmetmitir. nsanlk tarihinin bilinen dnemlerinden itibaren Mezopotamya yerleikleri, gnein hareketi yerine akam
1 2 3 4 5
Joseph Campbell, Dou Mitolojisi, Tanrlarn Maskeleri, s. 137; Jeremy Black-Anthony Green, Mezopotamya Mitoloji Szl, stanbul 2003, s. 74. Jeremy Black-Anthony Green, s. 186. Urfa kaplarndan Saatler Kaps ad Tanr veya Tanra Saatlerin Efendisine izafeten verilmi bir isim olabilir. Tamara Green, s. 40, 175. bnn-Nedim, Fihrist, s. 756.
48
gnn deiimini incelemilerdir. Gkyznde devaml ve deimez bir dzgnlkte olan gezegenlerin hareketi gkler zerinde hkmeden kuvveti gstermektedir. Belki de gkyzndeki dengeyi, yaadklar karada da bulmak ihtiyacndan ve kendi doalarnn modelini inceleyerek, gk dnyasnda bir yerde kendi ilikilerini kurup, kendilerini oraya yerletirmek istediklerinden, gk dnyasnda meydana gelen olaylarda, kendi dnyalar ve gk dnyas arasnda bir ilikiyi kefetmeye itilmilerdir. Smerler ve daha sonralar Asur ve Babiller, formlar evrenin birliinde bir inanc yanstan Ziguratlar ina ettiler. Bununla birlikte, gezegenlerin ilahi gcn ortaya karmak ve eski Mezopotamya inanc arasnda bir iliki kurmak gtr. Mezopotamya inancnn temelinde gk cisimlerine ibadetin kklendirilmesi belki de fazla vurgulanmtr. Her eyden nce, una dikkat edilmeli ki, dinsel inanlarn ou beklenmedik tarzda hayat srecinde merkezlenmemitir. Daha ok dnyann retkenlii ve hayvan dnyas zerine merkezlenmitir. Ayrca bu fonksiyonlarda olan tanrlarn gk teknolojisi ile bir ilikileri yoktur. Harranda ibadet edilen ok sayda tanrnn belirlenmesi eitli gezegenlerle yaplsa da, bu tr balantlardan bazlar Mezopotamyann dinsel tarihinde grlmemitir. Mesela Mezopotamyann en byk Tanrlarndan Enlil hibir gezegenle nitelendirilmemitir. Buna ilaveten, tanrsal glerin gezegenlerle tannmas zaman iinde srekli olmamtr. Neugebauer ve dierleri, Keldani inan imajnn kayna olan gk bilgi ve bilgeliinin, Yakn Doudaki, Helen ideolojisinin yaylmasnn bir rn olduunu iddia etmilerdir. Selevkoslar dneminin balangcna kadar, Helenistik astrolojinin temelini oluturan matematik astronomisi gelimitir. Astrolojinin bir rn olan Zodiakn kefi de bu dneme nispeten ge bir dnemde olmutur.1 Bu kltr balangta M.. 17.yyda, Babilde Ammisiduga dneminde Vens gezegeninin dou ve batna ilikin gzlemlere rastlanm olsa da, M.. 8. yzyldan nce, gezegen yldzlarn haritalarnn izilmesine ilikin almalarn ay ve gne zerinde odaklanmasn balang olarak almak2 daha doru bir yaklamdr. Meteorolojik olaylarn yorumlanmasnda ayn nemi, Mezopotamyada erken alarda gelimitir. Ay evrelerinin doasyla yaplan hava tahminleri uzun vadeli olmamtr. Babil ve Asur dnemlerinde falclk daha poplerdi. O kadar ki, Ay Tanrsnn krallk birincisi olan (M.. 6 y.y.da) Nabonid, ryasnda Harrandaki Ay Tanrsnn tapnann restoresi ile grevlendirilmitir. Bu gre destek veren M.. 7. y.y.a ait gksel kehanetlerin karmnn uzantlar Enuma Anu Enlil olarak bilinmektedir. Kehanetlerden sadece , kuraklkla ilgili olup3 kehanetler daha ok gezegenler ve yldzlarla ilgiliydi. M.. 523te ivi yazs levhasnda ay ve gnein astronomik takvimlerinin, ayn dier gezegenlerle birlemelerinin ve ay/gne tutulmalarnn hesaplanabildiini
1 2
Tamara Green, s. 40-43, 175-176. Harrana 46 km. mesafedeki Somatar ehri ay, gne ve gezegenlerin kutsal sayld Pagan dininin ve bu inancn ba Tanrs Mar Alahe (Tanrlarn Efendisi) merkezdedir. Mar Alaheyi temsil eden Kutsal Tepe kutsal tepenin batsnda, kuzeyinde ve kuzey batsnda yedi adet yap kalnts Gne, Ay, Satrn, Jpiter, Mars, Vens ve Merkr tanrlarn temsil etmektedir. O.R. Gumey The Babylonians and Hittites, Oracles and Divinations, ed. M. Loewe and C. Blacker, Boulder 1981, s. 159; Tamara Green, s. 42-43.
ANLIURFA TARH
gstermektedir. Astronominin geliimi iin gerekli, gne/ay takvimi iin M.. 5. y.y.dan nceye kadar bir zaman tespit edilmemitir. Gklerle ilgili tanrlara ve kehanetlere ilginin artmasna, asl dinlerinde gksel elemanlarn yer ald Perslerin Yakn Douyu bu ada fethetmeleri sebep olarak gsterilmektedir. Ayrca Hristiyanlarn ateli abalarna ve Bizans otoritesinin sistematik olarak uygulad kymlara ramen, eski Suriye paganizmi, VI. asrn sonlarna kadar varln srdrmtr. slam fetihlerinin arifesinde Harran ve evresinde, Suriyenin kuzeyinde ve muhtemelen Heliopoliste (Baalbek) gruplar halinde paganlar bulunuyordu. Harranda ise pagan kltr folklorik de olsa uzun bir sre yaamtr.1 Harranllarn temel cisimlere ve yldzlara gre isimleri olan tapnaklar vard; Saturn tapna altgen; Jpiter gen; Merkr uzun bir drtgenin iinde bir gen ve ay sekizgen olarak tasvir edilmitir. Bu tapnaklarda Sabilerin muhafaza ettikleri gizemler ve semboller vard.2 Mslman halkn ay ve gnein douu ve batnda dualar okunmasn, bu kltn gnmze kadar yansmas olarak kabul etmek gerekir. Ayrca bugn Urfada baz adlar yldz-gezegen isimlerini ifade etmektedir. Bu adlardan emsi, emse, Sin, Sino gibi kii ve eya isimleriyle Yldz Meydan gibi baz yer isimleri yldzgezegen kltnn izleri olarak kabul edilebilir.
NNLL (MUSLSSU)
Tanra Ninlil tanr Enlilin karsdr. Anne ve merhametli anne gibi sfatlarla anlrd. Asurda tanr olan Aur baz alardan Babilli Enlil ile bir tutulduu iin, Nanlil Aurun kars olarak kabul edilirdi. Asurda ona Mullissu adyla taplrd. Asurda Mulissunun sembol hayvan asland.3 Sembol aslan olan Tanra Ninlil, Harran Tanr panteonu iinde yer almaktadr.
49
NEBO VE BEL KLTLER

Nab (Nabium: ncile gre Nebo) Mezopotamyann yazc tanrsdr; kaderlerin ilahi yazcs olarak kabul edilir. Yaz araclyla pek ok bilgi aktarld iin Nab daha sonra bilgelik tanrs olarak Ea (Enki) ve Marduka katlmtr. Baz geleneklerde Ninurtann da zelliklerini almtr. Bu nedenle sulama ve tarmla da ilikilendirilmitir. Ei tanra Tametudur. Merkr gezegeniyle zdeletirilmitir. Nab inanc gebe
1 2 3 Melhem Chokr, Zndklk ve Zndklar, stanbul 2002, s. 45. Tamara Green, s. 35-43. Jeremy Black-Anthony Green, s. 161.
Halil-r Rahman Gl (Balkl Gl)
50
Amoritlerle1 beraber M.. 2. binyln balarnda muhtemelen Babilden gnmz gneydou Anadolusuna kadar yaylmtr. Babil yaknlarndaki Borsippa, bu tanrnn klt merkezlerinden biridir. Nab Neo-Asur dneminde Asurda da kabul edilmitir. Nab Esarhaddon (M..680-669) ve Asurbanipaln (M..668-627) hkmdarlklar dneminde neredeyse Asurlu bir tanr haline gelmitir. Nab inanc, uzun mrl olmutur. M.. 4. yzyl boyunca Mezopotamyadan Msr ve Anadoludaki Aram dilini konuan gmen topluluklar arasnda yaylmtr. Augustus2 dneminde Nabyu da ieren bir Mezopotamya tanr panteonuna merkez ve Kuzey Suriyede Palmira, Dura Europos ve Edessada tapnlmtr. Nab klt, Yunanllar tarafndan Apollon ile zdeletirilmitir.3 Kkl bir tarihi ve muhtemelen 11 bin yllk bir gemii olan Edessa (Urfa) M.S. 3. yzyla kadar yldz ve gezegen kltrnn hkim olduu din ve politik bir merkez idi.4 Bu dnemde Harranllarn inancna dair bilgiler yetersiz olmakla birlikte, Edessa paralelinde olduu ve Harranda antik inancn yaznsal geleneini ifade eden metinler ve simgelerin var olmas, bu kant glendirmektedir. Nab, Bel (Harranda Baal) ve Atargatis de olduu gibi, tanr ismi geni bir alanda kendini gsterse bile, inan uygulamalarnn her blgede ayn olmas gereklilii sonucuna varlmamaldr. Eski alarn geleneksel popler inanlarnda tanrnn gc ve ifadesi gruba ve yere balyd. Drdnc yzyl anonimi Doctrine of Addai ve Surulu Yakubun almalarnda Bel ve Nebonun tanrsal varlklar olarak n plana ktn grmekteyiz. Nitekim Addai almasnda Edessallara sorar: Nebo kimdir? Taptnz bir tanr m? Ve ereflendirdiiniz Bel mi? Grn aranzda Bath Nikala tapanlar vardr, Harran sakinleri komularnz ve Taratha gibi, Mabbu halk ve Eogle Araplar gibi, ayn zamanda gne ve aya tapanlar vardr, sizin gibi olan Harrann dier sakinleri gibi. Aydnln ve parlak yldzn esirliinden kaamazsnz, cisimlere tapan herkes, nce tanr tarafndan lanetlenir.5 Surulu Yakup ise, Edessaya dierleri gibi Nebo ve Beli eytann yerletirdiini ifade ederek, Edessadaki pagan kltrnn ipularn vermektedir. Temel kltr ayn olmakla birlikle, Harrandan farkl olarak Urfa panteonunun banda gezegenlerden Jpiteri sembolize eden Bel (hkim ve Rab tanr olan Baal) ve Merkr temsil eden Belin olu ilahi Nebo (Nab) bulunmaktayd. Bu aktarmlardan Nebo ve Belin Edessa tanrlar panteonun banda yer alan bir ikili olduu anlalmaktadr. Nebonun Helen kltrnde yer alan ilahi arkc Orpheus ile de balants kurulmu ve onunla temsil edilmitir. Urfada bulunan Orpheus mozaiindeki kanatl melek tasvirleriyle tasvir edilen hayvanlar bu zdeletir-
2 3 4 5
Amoritler veya Amurrular Hurilerle birlikte 2. binyln erken dnemlerinde blgeye gelmi bir topluluk. Joseph Campbell, Dou Mitlojisi, Tanrlarn Maskeleri, ev. Kudret Emirolu, stanbul 1998, s. 154-156; Kemalettin Krolu, s. 96. M.. 27 - M.S. 14 yllar arasnda hkm srm Roma mparatorudur. Jeremy Black-Anthony Green, s. 151-152. Amir Harrak, Pagan Traces in Syriac Christian Onomastica, s. 1-2; inasi Gndz, s. 149; inasi Gndz, Ay Tanrs Sin ehri Harrani, Yeni Harran evresi, s. 88. Addai, The Teaching of Addai, tr. G. Howard, Scholars Pres 1981, s. 23, 69, 86-89.
ANLIURFA TARH
meyi gstermektedir.1 Nitekim Urfa Krallnn Hristiyanl semesiyle Bel ve Neboya kurban kesmeyi yasaklamas, Kral ve evresinin Nebo ve Bele kurbanlar kestikleri sunaklar devirmeleri bu kltn Urfada nemli bir yer igal ettiini gstermektedir.2 Nabonassar, Nabonid, Nabopolassar, Naburimanni, Nebukednezzar gibi tarihi ahsiyetlerin isimleri Nabu (Nebo) kltnn izlerini tamaktadr. Balkl Gl ve evresi antik adan itibaren kutsal meknlarn yer ald bir alan olabilir. Nitekim bu alann evresinde yer alan Balkl Gl-Haimiye arasndaki alanlarn tarih boyunca kutsal mekn olarak kullanlm olma ihtimalini glendirmektedir.
Halil-r Rahman Gl ve Rzvaniye Cami
51
ATARGATS (TARATHA/ TAR/VENS)

Yredeki bir baka nemli klt de Atartagis kltdr. Verimlilik Tanras Atargatis (Taratha) klt Edessadaki tanrsal varlklar arasnda ok nemli bir yer igal etmekteydi. Tanra adna ehir ierisinde bu kltn sembol olan kutsal balklarla dolu havuz bulunmaktadr. Bu dnemde Edessada Harrann pagan kltrne kar ciddi herhangi bir tehdit sz konusu deildi. Zira her ne kadar panteonun zirvesinde Sinden baka tanrlar olsa da Urfadaki klt, yrede Harrann ba temsilciliini yapt paganist yldz ve gezegen kltrnden farkl bir yapda deildi.3 Taratha kltnn bir gerei olarak Suriyede olduu gibi Urfada da ibadet amacyla hadm olma inannn var olduunu Abgarn Hristiyan olduktan sonra kendisini hadm eden erkeklerin elinin kesileceini emretmesinden
1 2 Erken Ur Hanedanl dneminde Smerlerde lmden sonraki yaamn kasvetli artlarnn mzik yoluyla hafifletebileceine inanyorlard. Kraliyet Mezarlnda Lir alnmakta ve hayvan mzisyenler eliinde dans eden hayvanlar tasvir edilmitir. Green, s. 21; Smer rnekleriyle karlatrmas yapldnda, byk ihtimalle Urfadaki Orpheus mozaiindeki kanatl melekler olarak tasvir edilen hayvanlar da, Neboyla zdeletirilmi olduu sonucu kmaktadr. E. R. Hayes, Urfa Akademisi, ev. Yaar Gnen, stanbul 2002, s. 33; Amir Harrak, s. 2-3. Drijvers, Cults and Beliefs at Edessa, s. 43, 74-75.
52
anlamaktayz.1 Bath Nikkal veya tar Mezopotamya paganizminde en eski tanrlardr.2 tar ve Vens, Roma-Yunan mitolojisinde de yer almaktadr. Taratha veya Atargatis, ge antik ada yerel geleneklerin karmaas altnda gizlenmitir. Arap tanralarnn (Lat, Menat, Uzza) biri olan Uzza, daha sonra Vens ve Astarte olarak tannmtr. Edessallarn da Atargatise (Taratha) taptklarn Addai retisiyle Bar Daysandan renmekteyiz. Addai, bu inanc Edessaya komu olan Mabbug (Menbic-Hierapolis) kentindeki Taratha kltyle ilikilendirmektedir.3 Drijvers, Surulu Yakupun hitabesinde Harrann kz kardei olarak adlandrlan, Hierapolisteki (Mabbug) tanray detayla anlattn ifade etmektedir. Surulu Yakupun her ikisi de (Harran ve Mabbug) ilkbahar severler vurgusuyla, Harrandaki tanrlar erefine yaplan trenlere gnderme yapmtr. Her yerde tanrlarn ortaklyla suyun hayat verici gcne vurgu yaplmtr. Edessa ve Hierapolisde (Menbic) kutsal balklarn olduu gller gibi, Harranda byle bir bilgiye rastlanmasa da Harrann kutsal pnarlarnn tanrlarn kutsal korumas altnda olduu bilinmektedir.4 Sonu olarak Urfa ve Harrandaki tanralarn hibiri, erkek tanrlarda olduu gibi Roma ve Yunan benzerleri ile tanmlanmamtr. Yukardaki ifadelerden anlalaca gibi Edessada Bath Nikkal veya Ningal Ay Tanrs Sinin eidir. Sin ve Nikkalin kz ise tar (Vens) veya Atargatis olarak kabul edilmektedir. Urfada ama olarak adlandrlan gnein tanrsal varlna da inanlmakta idi. ehrin kaplarndan birinin adnn Beth ama olmas bunun gstergelerinden biridir.5 Bu dnemde Harranllarn inancna dair bilgiler fazla olmamakla birlikte, Edessa paralelinde olduu gibi, Harranda antik inancn somut yaznsal gelenei yoktur. Nebo veya Atargatiste olduu gibi, tanr ismi geni bir alanda kendini gsterse bile, mezhep uygulamalarnn her blgede ayn olduu sonucuna varlamaz. nk eski alarn geleneksel popler inanlarnda tanrnn gc ve ifadesi gruba ve yere baldr. Blgede tapnlan tanrlar, erkek ve dii olarak tasvir edilmitir. Tarathada dii tanrlar arasndadr. Bununla birlikte, tanrlarn sistematiinde, Harranda tapld sylenen erkek tanrlar; Ay ve Gne, kpekleriyle Efendi, Baalshamen,
1 Bardaisan, The Book of the Laws of Countries,tr. H. J. W. Drijvers, Assen 1964 s. 59; Dirijvers, Cults and Beliefs at Edessa, s. 80-82; Origenes (d.185 - .253)in fikirlerinden etkilenen Stephanos bar uda Urfada varlk birliine dayanan bir mezhep kurmutur. Origenesin retisine gre; sonsuz ve akn olan Tanrnn Logos vastasyla yaratt ruhlar, kendi iradeleriyle Ona yaklaabilirler veya Ondan uzaklaabilirler. Hristiyanlk ile Yeni Efltunculuun bir sentezi olarak deerlendirilen bu anlay, ruhlarn yeryznde doumlarndan nce de var olduklarn ve ykselmek, gelimek, arnmak zere doum yoluyla te-lemden yeryzne bedenlendiklerini, sann Tanrnn ancak evlatlk olarak olu olabileceini, cehennem azabnn ebediyyen srmeyeceini savunmutur. Ayrca Origenes gnaha dmemek iin kendini hadim etmitir. Bkz. Henry Wace, Dictionary of Christian Biography and Literature to the End of the Sixth Century A.D, with an Account of the Principal Sects and Heresies, 1926. Pierre Grimal, Mitoloji Szl Yunan ve Roma, s. 817-818. Addai, The Teaching, s. 49; Drijvers, 41; Tamara Green, s. 59-60. Tamarra Green, s. 59-62. Steven K. Ross, Roman Edessa, London New York 2001,s. 88.
2 3 4 5
ANLIURFA TARH
Ber Mevre; dii tanrlar Bath Nikkal, Taratha ve Gadlat ve belki Uzzai veya Uzza. Ayrca Doktrina Addai, gezegensel ve yldzsal tanrlar gsteriyor. Anne tanrann eitli formlarda ve isimlerde bilinen trbeleri, festivalleri ve hayranlar vardr, birok yerel Baaller yapld gibi, bu geleneklerinin ounun aklanmas Harranllarn astroloji ve sihir sanatlarn ieren belli bir ksma hitap eden eitli geleneklerin eklenmesiyle olumutur. Apollo hari, Yunan tanr isimleri pek azdr. Bu da gsteriyor ki Hellenopolisin lakabna ramen, geleneksel Harran inanc Yunan Selevkoslardan ok az etkilenmitir.1
HADDAD (BAAL LE SULAR MTOSU)

Genelde Boa El olarak geen, rmaklarn kt kaynaklarn banda bulunan El, tarlasnda oturan, tanrlarn babas batanr El; bulutlarn binicisi diye anlan ve imek ile gk grlts tanrs olarak, bazen de Haddad adyla geen bereket tanrs Baal olarak ifade edilmektedir.2 Bu tanr, sonradan denizlerin ve rmaklarn tanrs olarak Yam-Nahar adyla isimlendirilmitir. Haddad, Suriye ehirlerindeki Atargatis ikonlarnda, birka erkek ele birletirilmitir. Suriye hava tanrsyla Hierapolis evlenmitir. Fakat Harranda byle bir ilevi stlenen erkek bir tanrnn olup olmad bilinmemektedir.3 Bununla birlikte Harrandaki tanralar anlama ve ikonlara daha geni bir paralelde bakma konusunda tahmin yapmak mmkn grnse de sadece tanrlarn burayla balantsna deil, ayn zamanda Greko-Romen dnemindeki tanrlarn eitli gsterimleri ile bu devirdeki gsterimler arasndaki benzerlie de dikkat edilmesi gerekmektedir. Edessann sembol, Suriye frtna tanrs Haddadn ei, Nergalin ei (Hatra) veya iki aslan (Hierapolis) arasnda Kibela oturmaktadr. Surulu Yakup, Taratha ve Gadlat dhil etmek istese de Harranda bulunan madeni paralar, Edessada olduu gibi Harranda da bu tanraya, ehrin sembol olarak tapldna iaret etmektedir. Edessada4 Atargatis, Hierapolisteki kltten etkilenmi olsa da, ehrin inan ve geleneklerine uygundur.5 Ayn durum Harranllarn inanlar iin de geerlidir. Arap tanras Uzza ile Atargatrisin hangi ilevde farkl olduklarn bu dnem iin sylemek zordur. Palmirada Beltis, Belin eidir. Harranda hangi ilev iin tapld ve hangi tanr ile birletirildiinin belirlenmesi imdilik imknsz grnmektedir.
53
1 2 3 4
Pierre Grimal, Mitoloji Szl, Yunan ve Roma, ev. Sevgi Tamg, Redaksiyon, Cenap Karakay, stanbul 1997, s. 79-83; Tamara Green, s. 152; Cahit Been, Anadolu Mitolojisi, stanbul 1967, s. 38. Samuel Henry Hooke, Ortadou Mitolojisi, ev. Aleddin enel, stanbul 2002, s. 114. Drijvers, s. 90. Kibela Ana tanra kltdr. Anadoluda yaplan kazlar, ana tanra figrnn M.. 7000-6500lere kadar dayandn ortaya kartmtr. Anal, remeyi, diilii, hayatn srmesini ve dolaysyla bereketi simgeleyen tanra, ayakta, oturmu ya da uzanm olarak betimlenir. Heykellerin bir blmnde doum yaparken grlr. Otururken ya da doum anndaki baz heykellerde yannda iki leopar bulunur. Ana tanrann kutsal hayvan olan leopar, hayvanlarn kraliesi olduunu ve doa zerindeki snrsz egemenliini simgeler. Bazen kollarnda, eitli efsanelere gre tanrann hem ocuu, hem de sevgilisi olan Attisi tar. Drijvers, s. 121
NUSKU
Smerlerde Nusku, elilik grevi dnda, ate ve kla ilgili bir tanr olarak bamsz bir karaktere sahiptir. Byl dualarda, byclerin ve cadlarn yaklmasna yardm eden tanrlar arasnda yer alr. Yeni-Asur dneminde Harranda taplan tanrlar arasnda Nusku da bulunmaktadr. Bu dnemde kendisine gre daha kk olan ncllerine kar her adan nem kazanmtr. Harranda yrenin ba ilah olan Snin (Nanna Suen) olu olarak kabul edilirdi. Bu ilahlara geni bir Arami-Sami topluluk da tapmaktayd. Nusku, Yeni-Asur dnemindeki adlarda bulunan Nasuh ve Antik Aram yaztlarnda bulunan tanr Nsk ile ayn tanr olabilir. Bu kltler M.S. ilk yzyllarda hatta daha sonrasna dek varlklarn srdrmtr. Blgede grlen lamba figr kudurrularda1 Nuskunun simgesi olarak belirtilmitir.2
NNGAL
Tanra Ningal tanr Snin (Nanna Suen) kars ve gne tanrs Utu/aman annesiydi. Ningale Snle birlikte hem Urda hem de Harranda bulunan Snin tapnanda taplmtr. Bu klt, M.. 2. bin yl gibi erken bir dnemde dier yerlerden ayr olarak Suriyede geliti. Burada ad bazen Babilde kullanlan bir biim olan Nikkale dntrld. Blgede Nikkal klt M.S. 1. bin yln ortalarna dek devam etmi gibi grnmektedir.3
NERGAL
Nergal veya Erra, farkl tanrlar olmasna ramen daha sonralar birbirleriyle zdelemitir. Nergale Babildeki Kutu ehrinde bulunan E-meslam (Meslam Evi) tapnanda tapnlmakta idi. Nergal, yeralt dnyas ile ilikilendiriliyordu. Genelde yeralt dnyasnn kraliesi olan Erekigalin kocas olarak kabul ediliyordu. Nergal, Enlil ve Ninlilin ya da Belet-ilnin olu olarak kabul edilirdi. Ayrca Nergal, orman yangnlaryla, atele ve vebayla da ilikilendirilmitir. Nergalin en nemli imgelerinden biri de sava zellikleriyle temsil edilmi olmasdr. Nergal (Erra) zel olarak veba salgnlarndan sorumlu olan, iddetli bir sava tanrsyd. Ona da Kutudaki E-meslamda kars Mami ile (ana tanralar ve doum tanralar arasnda saylmaktadr) birlikte tapnlmtr. Babil sanatnda, Nergal n ak braklm halde uzunca bir kumaa aslm, genellikle bir baca akta ve ne km, aya ise ykselmi bir destein zerinde ya da bir adam inerken
54
2 3
Eski Mezopotamya sanat rn olan, zerinde hkmdar buyruklar yazl olan genellikle kabartmalarla ssl dikilitalara kudurru denir. Kudurrular zerlerinde toprak satlarnn veya hkmdarl ilgilendiren, toprak balarnn yazl olduu gemi parlatlm talardr. Bunlar ounlukla siyah bazalt ieren sert talardr. Daha kk olan ama bunlara benzeyen ve piirilmi kilden yaplan nadir ant rnekleri de vardr. Jeremy Black-Anthony Green, s. 166. Jeremy Black-Anthony Green, s. 157.
ANLIURFA TARH
gsterilir. Genellikle tanry simgeleyen bamsz motifler olarak bir pala ve bir ya da iki bal bir aslan-asa tard.1 Nergal, lmn idarecisi, ayn zamanda Enlilin olu ve bu yzden Sinin kardei ve belki de ikizi2 olarak kabul edilir. Bu ikisi arasndaki sk ilikinin delilleri Mezopotamyallarn hesaplarnda da yer almaktadr. Negal ve Sin arasndaki sava, eski Mezopotamya inancnda, kendisinden olan dualizmin bir delilidir. Bu sava, daha sonralar Mandaenler ve dier frkalara da girmitir. Nergalin zarar verme gc inanc, mantksz, manasz ve rastgele hasar veren davranlar olan ve hayatn her blmn tesiri altna alan kt ruhlar inancyd. nHarran Kale Kapsndaki Kpek Figrleri sandaki hastalklara sebebiyet 3 veren ok eitli kt ruhlar vard. kpeiyle Efendi yeraltnn idarecisi ve Sinin kardei olan Nergalin yerel formu olmakla birlikte, baka rnekler de bulunmaktadr. Ayn zamanda ikonografilerde, Hatrada kpeiyle Nergal resmedilmitir.4 Kpeklerin muhafzlk grevi, Kerberusda olduu gibi; kpeklerle birletirilmesi, tanrnn yapt bir muhafzlk grevini gstermek iin olasdr. Bu yorumun bir delili Harranda da bulunmutur. Kalenin gneydou kapsnda yer alan duvardaki payandalarn yannda kpek kabartmalar eytan ruhlarna kar muhafzlk fonksiyonu grmesi1 Eski Babil dneminden Ahamenid dnemine kadar ki zaman aralnda kobal deneki Kassit ve Asur heykellerindeki yaztlara gre, Tanr Eann (Enki) simgesi olarak kabul edilir. Neo-Asur mhrlerinde, Ea, belki de ko-bal asann kk bir biimi olan bir denek tar. Kartal-bal bir asa yalnzca Kassitlerin kudurrularnda temsil edilmitir. Tanr Zababann simgesi olarak benimsenmitir. Akad Dneminden Neo-Babil Dnemine kadar bir motif olarak, aslan bal (eek kulaklu bir aslan-ifrit) bir asa/topuz ya da kl yeralt dnyas tanrs Nergalin simgesi olarak grlmtr. Ayrca Ninurtann tnemi kuu ile Nukunun lambas da Nergal ile zdetilir. Eann iki ayr simgesi olarak Kei-balk ve kaplumbaa kabul edilir. Jeremy Black-Anthony Green, s. 207-208. Jakobsene bak, Harps 169 ve H.Lexy, Zoroastrianism ve Harrann Ay kltr arasndaki karlatrmann Blmleri, A Locuts leg, ed. W. B. Hennig (Londra 162), s. 148. Tamara Green, s. 29-30, 30-32. Drijvers Hatrada Mitra?, Acta Iranica, Textes et Memories, vol. IV. Etudes Mithraiques (London,1979), s. 165.
55
2 3 4
ne ynelik bir dncenin rndr.1 Bu dnemde Harranda Nergalin tanrlnn Mezopotamya panteonlarndaki geleneklerin yaay olduu, Sin ile birlikte Nergalin Harrandaki neminin eski Mezopotamyada mevcut olan ikiliin bir gstergesi olduunun dnld, ayn zamanda Mithra2 Ahriman ve Zerdtilik ile tanrya yaplan referansn ve hatta gnostizme etkisinin olduu dnlmektedir.
NEMRUT (NMROD) TANRIA GULA (NNSNA)

Tanra Gulann kutsal hayvan kpektir. Oturan kpek ilahi simge olarak ilknce Eski Babil dneminde ortaya kt. Bu durum Yeni-Babil dnemine kadar devam etti. Kudurrular zerindeki yazlar, oturan kpein iyiletirme tanrasnn bir simgesi olduu anlatlr. Girsuda (Tello)3 bulunan Eski Babillilere ait kk bir kpek figr, Ninisinaya Gulaya adanmtr. Ayrca sindeki Gula tapnanda bulunan pek ok kk kpek figr, bu ilikinin tarihinin o dneme dayandn kantlar. Kral II. Nabukednezzarn (M.. 604-562) kaytlarnda Babilde Gula tapnann kaplarna altndan kpek heykelcikleri brakld belirtilmektedir. Bu dnemin mhr tasarmlarnda kpek ounlukla bazen tahta km bir tanrann, muhtemelen Gulann yannda otururken, bazen de yannda tanra olmakszn ve kanca simgesini tarken grlr. Yeni-Asur ve Yeni-Babil dnemlerinde oturan veya ayakta duran kpek, herhangi bir tanryla balant kurulmakszn byl bir koruyucu figr olarak kullanlmtr. Kk kpek figrlerin kapnn iki yanna konmas veya kapnn iki yanna kpek figrn yaplmas byl bir koruyuculuu ve eytan ruhunun ieri girilmesine mani olmay ifade etmektedir.4 Tanra Gulann izleri bugn Harran kalesinin gneydou kapsnda duvardaki payandalarn yannda yer alan kpek kabartmalaryla bugne kadar gelmitir. Bu izler 11. yzyla dayanmaktadr. Fakat kkleri antik aa kadar uzanmaktadr. Bu figrler, muhafzlk fonksiyonu grlmesinin bir gstergesi olarak kabul edilmektedir.5 Daha nceki dnemlerde bu inan, Asurlular kpek ekillerini kap eiinde saklyorlard.6 Ta ki kpek ruhlar eve girmek isteyen, eytan ruhlarnn ataklarna karlk versin7 diye kap eiklerine veya kapnn her iki yanna konulmaktayd. Kerberusda olduu gibi; kltn kpeklerle birletirilmesi, tanrnn yapt bir muhafzlk grevini gstermektedir. Yukarda ifade edildii gibi Harran kalesinin gneydou kapsndaki payandalardaki kpekler tanrnn yapt bir muhafzlk grevini gstermekte veya eytani ruhlar uzak tutmay sembolize etmekteydi. Harranda kpek tasviri kpei ile Efendi, yeraltnn idarecisi ve Sinin kardei olan Nergalin yerel formu olarak da kendini gstermitir. Aslnda bu, evrensel bir tanmlamadr. Bu tanmlama ikonografyayla da desteklen1 2 3 4 5 6 7 D.S. Rice A Muslim Shrine at Harran, BSOAS, VXVII/3, 1955, s. 66. Mircea Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, Ta Devrinden Eleusis Mysterialarna, ev. Ali Berktay, stanbul 2007, I, 395. Gney Irakta, Smer lkesinin en gneyindeki Laga eyaletinin merkezi eski Girsuda (bugn Tello). Jeremy Black-Anthony Green, s. 130, 204. D.S. Rice, A Muslim Shrine at Harran, s. 66. anlurfa mzesinde kpek idolleri bulunmaktadr. D.S. Rice, s. 66.
56
ANLIURFA TARH
mektedir. Hatrada, akrebi, ylan ve kpeiyle Nergal resmedilmitir.1 Kpek kltyle balantl olarak Mezopotamya toplumlar iin, kuduz hastal nemli bir sorun idi. M.. 2. bin yln bandan itibaren Mezopotamyada kuduz hastal grlmektedir. M.. 1. bin ylda daha da yayld ne srlmtr. Mezopotamya toplumlar iin kpek ailesi sadece kurtlar, srtlanlar, akallar ve kpekleri deil ayn zamanda aslanlar da kapsamaktayd.2 Bu nedenle blgemizde Aslan figrl buluntular yaplar ounluktadr. Bu figrlerin kullanld meknlar, kt ruhlardan korumak ve muhafzlk salamak amacna dnktr. Nitekim bata Aslanl Han ve Urfa kalesi olmak zere Urfa, Harran ve evresinde birok yapda, hatta tarlada kayalara ve siyah bazalt talara oyulmu aslan figrleri mevcuttur.
AY/SN TANRISI
Ortaa kaynaklarndan edindiimiz bilgilere gre Harrandaki ay kltrn yaayan Sabiler, bu kltr MS. XI. yzyla kadar srdrmlerdir. Nitekim bn Cbeyr, bn eddad, el-Biruni, Dmek, Yakut, bn Mesud, ehristan ve bn Nedim ile Bar Hebraeus gibi birok tarihi, aya tapan Sabi adnda bir topluluktan ve onlarn Harrandaki Ay tapnaklarndan sz etmektedirler.3 Zaten Harrann hreti de yredeki ay tapnaklarna baldr. Harran, antik dnemdeki hretini ne ticari ynden yrede oynad role, ne de sahip olduu kltrel zenginlie borludur. zellikle antik dnemde Harrann hreti Sine baldr. Harrana altn an yaatan en nemli faktr, antik dnemde, adeta Harran ile zdelemi olan Harrann ay tanrs Sindir. Sahip olduu Sin kltr, en erken dnemlerinden itibaren Harrana yrede ayrcalk kazandrmtr. Bata nl E-hul-hul olmak zere Harranda bulunan grkemli Sin tapnaklar Asur, Babil ve sonralar Romal kral ve imparatorlarn ziyaretgh haline gelmi, hatta zaman zaman devletlerarasnda yaplan baz nemli bar antlamalarnn imzaland bir yer olmutur.4 Sin Tapnann yannda Harrana hretini temin eden Ay Tanrsna ynelen eitli makamlar da yrede bulunmaktadr. En eski devirlerden slam devrinin balarna kadar, Harrann hretini bilhassa temin eden yn, burasnn Ay Tanrs Sin ile zevcesi Ningalin makam addedilmi olmasdr. Blgenin en eski Tanrlarndan biri olan Sin, sonradan Asurler tarafndan da kabul edilmi ve btn eski a boyunca Mezopotamyann din hayatnda mhim bir yer igal etmitir. Antik Mezopotamyada hem gne hem de ay erkek ilahlardr. Smerde ay erkek ilahtr. Smerde ay tanrsna, Suen ya da Nanna (Nannar) ad verilirdi. Akkad dilinde Suen, daha sonralar Sn olarak telaffuz edilmitir. Dier adlar arasnda Asimbabbar, Namrait (darya doru parlayan kii) ve nbu bulunmaktadr. Ayrca ad, ay takvimine gre bir aydaki gn says olan 30 ile de yazlrd. Nanna (Sn), Enlil ve Ninlilin oludur. Nannann en nemli tapnaklar Ur ehrindeki E-kisnu-gal tapnadr. Yeni-Babil dneminde baka bir klt merkezi Harrandaki ta1 2 3 4 H. J. W, Drijvers, Mithra at Hatra, Some Remarks on the Oroblem of Irano-Mesopotamian Syncretism, Acta Iranica, Textes et Memories, vol. IV. London 1979, s. 165. Jeremy Black-Anthony Green, s. 131. bn Nedim, el-Fihrist, s. 326-327; ayrca bkz. Aynur zfrat, s. 76-77. inasi Gndz, s. 81.
57
58
pnak, byk nem kazanmtr. Bu tapnakta ona Sn adyla ve olu kabul edilen Nuskuyla birlikte taplyordu. Harrandaki tapnak zellikle Babil kral Nabonid dneminde byk rabet kazanmtr. Nabonidin annesi bu tapnakta rahibeydi. Nabonid, kzn da Ur ehrinde Snin yksek rahibesi yapmtr. Snin simgesi yan yatm hilaldir. Hayvan ise bir boa ya da bir aslan-ejderhadr.1 Bu nedenle tapnakta boa kurban edilirdi. Tamara Green, Sn iin kullanlan farkl isimlerin ayn evrelerine iaret ettiini belirtmektedir. Akam vakti Mezopotamyann gkyznn gcn ve gzelliini gren hi kimse oray brakamaz, gezegenler ve saysz yldzlar dnya zerinde dner ve insan dnyasnn zerinde bir batan bir baa koruyucu bir dnya oluturur. Akamn evNabonid Steli (Urfa Mzesi) reyi aydnlatmasndaki mkemmellie gre, herhangi bir insan karmak yldzlar ierisinde emniyette olduunu ve gecenin ok gl azametinin olduunu anlar. Gkyz zerinde hilal eklindeki botuyla gezen, akam nn kayna, zaman len, Tanrlarn gz roln oynayan, ilahi kararlarn yazld kitap grevini stne alan ve muhafzlk eden aydr. Ayn yla gnein n karlatrdmzda gnein serttir; gc ykc, insafszdr ve hatta hayat tehdit edici olabilir. Gne, her zaman ayndr; gndz n verir; gcnde hi azalma olmaz ve sadece kaybolduunda bunal- Somatar Gne Tanrsn sembolize Eden Figr
1 Jeremy Black-Anthony Green, s. 154.
ANLIURFA TARH
tc havasndan kurtulunur. Bundan dolay Mezopotamya kozmolojisinde nemli bir yeri olsa da, Aydan sonra gelir. Enma Eli1 inancnda ay, gneten nce yaratlmtr ve Smerlilerin inancnda Akam Yldz ve Utu/ama, Gne Tanrs Nona ve Ayn ocuklardr.2
AMA/GNE
Erken Babil-Asur geleneinde, ama (Gne) siyasi panteonda nispeten daha nemsiz bir rol stlenmitir. Ay tanrsnn ocuundan biri olup nda doal gc vardr ve bundan dolay karanln dmandr; sosyal krede, adalet ve drstln gc olmutur. Akam, yeraltnda, ller arasndaki uyumazlklar zer, dierleri baarszlara bavururken, o hakszla tank olmaya arlr. Bununla birlikte, her eyi gren gz olan ama, adaletin muhafz olsa da, kuvveti snrl idi; elimizdeki metinler gnein ayn stnlne gre ikinci derecede olduunu bildirmektedirler. Sadece Helenistik dnemde, gne, Mezopotamyada birinci derecede nemlidir. Somatardaki kutsal tepedeki ama figrleri bu dneme k tutmaktadr. Bununla birlikte, Araplarn Suriye ve Mezopotamya gelenekleriyle temasndan nce, gnee tapmann herhangi bir formunu uygulayp uygulamadklar sorusu zor bir sorudur. Kark tanr isimleri haricinde, slamdan nce Araplarn inanlar hakknda bilinenler yetersizdir. Fakat bnl-Kelbi, KitablEsnam adl eserinde, Kuzey Mezopotamyaya yerleimlerinden nce, aralarnda ay ve Vensn de olduu kutsal nesnelere panteonlarnda nemli yerler verdiklerine iaret etmitir. Baz Mslman ilim adamlarna gre, Arap tanrlarnn gezegenlerle ilikileri, daha sonra ballk dzeyine gelmitir. Bu geliimde baz faktrler etkili olmutur. Birincisi, Mithra, Malakbel ve Emesann (Hms) Baaln da ieren Gne Tanrs kltnn ge antik ada ykselen popileritesiydi. III. yzylda en azndan Roma emperyalizminin bir rnyd ve Suriyeli Julia Maesann ve byk olu mparator Elgabalusun gcyd. Aslnda Beth Hurdaki gne inanc bedevilerden ziyade Perslilerle birlikte dnenler bulunmasna ramen Persliler onu balamad, gnee hizmet ettii iin, Bedeviler onu brakmad, Uzzaya kurban edildii iin... yazt bunu desteklememektedir. kincisi, gne tanrsna daha nceleri hi sahip olmad nemi veren astrolojiye olan ilginin artm olmasdr. Son olarak, filozoflarn artan ilgisi, zellikle Yeni Eflatunculuun da Harrandaki tanrnn cisim haline gelen gnein inanlar zerindeki etkisi olmaldr.3 Blgedeki Ay Tanrsna ballk dncesinin gl ekilde devamll, yerli Mezopotamyallardan ziyade, glere borludur. Edessann yneticileri arasnda Araplarn ve Nabatilern isimleri yaygndr. Bu dnemde ayn nemine katkda bulunan, yzyllar nce ehre giren Bedev ve Nabatilerin siyasi ve dinsel inanlarnn etkisi vardr. Belli tanrlar, el-Uzza gibi tehis edilebilir ve Ay Tanrs inanna izafe
1 Smer-Babil mitolojisinde yaratl destan olan enma elish, u anda rakn musul kenti yaknlarnda bulunan Ninova antik kentinin ktphane kalntlar arasnda bulunmutur. Yaklak 1000 satrdan oluur ve Akad dilinde 7 kil tablet zerine yazlmtr. Babil insanlarnn dnyaya bak ve yaay tarzlar hakknda birinci elden kaynaktr. Tanr Mardukun dier tanrlar zerine stn oluunun vurguland destan. Bkz. Samuel Noah Kramer, Smerler, stanbul 2002; Beatrice Andre-Salvini, Babil, Ankara 2006; Kemalettin Krlu, s. 59-68, 197-211. Kremer, Smer Mitolojisi, s. 41. Tamarra Green, s. 64-65.
59
2 3
edilen baz hususlar ayrmak zor olmakla birlikte, Bedevi ve Nabati Arap mezhebinde ay nemli bir rol oynamtr. Doktrina Addai, Bath Nikkal ve tardan Harrann Gne ve Ay Tanrs olarak bahsetmi olmas ve Somatardaki kutsal tepedeki gne motifleri Urfada merkez ve ilelerindeki bata evlerde olmak zere mezarlk1 ve birok yerleimde yzlerce gne motifi blgedeki gne kltnn izlerini gstermesi asndan nemlidir.
EDEN MTOSU
Tarih boyunca Harrana hayat veren Belih akarsuyudur. Belihi besleyen kaynak ise Clap akarsuyudur. Clap suyu, Edene ky ile Diphisar kynden kmakta idi. Edenden kan suyun tarih boyunca Clap ve Belih nehrini beslemi olmas ve bu blgede yaayanlarn hayatlarn yaanabilir klmas, Edene suyu ve evresinde oluan yeil alan ile Clap-Belih akarsularnn evresinde oluan mitoslar da beslemesi evresinde mitoslar olumutur. Eden ile ilgili hem kutsal kitaplarda, hem de mitoloji kitaplarnda Urfa Edenedeki corafi ve kltrel yapya gnderme anlamna gelen bilgiler mevcuttur. Kitab Mukaddesin Hezekiel kitab 27:23te Harran, Kanne ve Eden tacirlerinden sz edilir. kinci Krallar kitab 19:2de Eden oullarndan sz konusu edilmitir. Kurnda ise Nahl Suresi 31de Adn Cenneti Saf Suresi 12de Adn Cennetleri denmektedir.2 Eden ismiyle birok yerleimin var olduu phesizdir. Kutsal kitaplar ve mitoloji kitaplarnda geen Edenin Urfadaki Edene olmasn kuvvetlendiren deliller vardr. Bunlardan biri, Harran ve Harrana hayat veren Belih evresinde oluan kltlerdir. kincisi Tevratta Harran, Kanne ve Eden ayn cmlede gemekte, ifadeden bu yerleimlerin ayn corafyada yer ald anlalmaktadr. nc yaknlk Eden kelimesin szlk anlamyla Edenenin corafik zelliklerinin benzer oluudur. Mitostaki Eden, herhangi bir corafi blge olmaktan ok gnein dousundaki ayn batsndaki lkedir. Akadcadaki edinu szc, ova ya da bozkr anlamna gelir. Eden ve bahesi susuz krn, kumlu, bombo topraklarndan sihirsel bir gle fkran yeil bir alan olarak dnlmtr. Smer aratrmaclar, bir tanr bahesi kavram ile hastaln lmn bulunmad, yaban hayvanlarn birbirini avlamadklar dzenin, Smer mitolojisinde bulunabileceini ifade etmilerdir. Issz, bombo topraklarda bir Edenin bitmesi veya yeryz cennetinin bitmesi, tanrsal bir gcn ifadesi olarak kabul edilmitir.3 Kuzey Suriyedeki bozkrlara hayat veren Belih ve Clab besledii iin sz konusu dzeni salayan, Hz. demin Adn Cennetindeki bahenin bir rneinin burada ina ettii mitosu da Edene suyu, yerleimi ve bahesiyle ilgilidir.
60
1 2 3
Sadece anlurfa Bedizzaman mezarlnda tarafmzdan tespit edilen ona yakn gne motifli mezar ta mevcuttur. Samuel Henry Hooke, Ortadou Mitolojisi, s. 155, dipnot b. Samuel Henry Hooke, s. 159-160.
ANLIURFA TARH
III. SABLK
ABDULLAH EKNC* eitli inanlarn tezahr ettii Harran, her dnemde kendisinden sz ettirmitir. Yetitirdii ilim adamlar ve deiik dinlerin kltr merkezi olarak daima nemini korumutur. Burada bilinen en eski inanlardan biri de Sabiliktir. Sabiliin ilk defa nerede ortaya kt konusunda ihtilaflar vardr. Bazlar onun ilk defa Smer lkesinde Ur ehri evresinde ortaya ktn sylerken dier bir ksm kaynaklar Sabiliin ilk nce Harranda ortaya ktn kabul etmektedir.1 Sabiliin nerede ortaya kt konusunda muhtelif grlerin yannda Sabilik kelimesinin anlam hususunda da farkl aklamalar vardr. Sabi kelimesi Arapa Sabee kknden gelmekte olup bir dinden kp baka bir dine girme veya haktan batla dnme2 manasnda iken branice ayn kelime -b; batrmak, daldrmak kknden, aynn dmesiyle tremi ve vaftiz edenler, daldrmak suretiyle vaftiz ameliyesini yapanlar3 anlam tadn ifade edenler vardr.4 Sabilik olduka karmak bir yapya sahiptir. Sabi gelenei birbirine zt gibi grnen pek ok kltrel unsuru bir arada bulundurur. Sabiliin meneini it ve drise (a.s.) dayandranlar olduu gibi Nuhun (a.s.) dini zere olduklarn syleyenler ve balangta Nuha tabi olarak Allahn birliine inanrken, sonralar sapttklar, arac ilahlar olarak gne, ay, gezegenler ve onlarn suretleri saydklar putlara taparak irke ve putperestlie saplandklarn ifade edenler vardr. Yahudi filozofu bn Meymun ise Sabiliin hak dinden ilk sapma hareketi olduunu, dnyada ilk ortaya kan btn batl dinlerle Sabilk arasnda bir irtibat bulunduunu, Hz. brahimin Sabi bir ortamda dnyaya geldiini ve onlarla mcadele ettiini belirtmektedir.5 Sabiliin ilk defa brahim Peygamber zamannda m, yoksa ondan ok daha nceleri mi ortaya km olduu hakknda farkl fikirler olsa da Hz brahimden ncede mevcut olduu daha gerekidir. Baz ilim adamlar Hz. brahimin babas
* 1 Do. Dr, Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. aban Kuzgun, Harran Sabileri, Gevher Nesibe Sultan ansna dzenlenen Harran niversitesinin bilimsel Temelleri, Harranl Bilim Adamlar Kongresi Teblileri, Kayseri 1995, s. 28; inasi Gndz; Kurandaki Sabilerin kimlii zerine Bir Tahlil ve Deperlendirme Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun 1992, s. 44-48 aban kuzgun, s. 28. B.Carra De Vaux, Sabilik, A, stanbul 1980, X, 9. Taberi, Tarihut-Taberi, I, s. 319, Kahire 1988; bn Kesir, Tefsirl-Kuranil Azim, stanbul 1984, I, s. 148-149. aban Kuzgun, s. 28
61
2 3 4 5
62
Azerin suretinin, Harran Sabilerinin heykelleri arasnda bulunduunu zikretmesine dayanarak, Sabiliin ilk defa Harranda (Urfa ve evresi) ortaya ktn ifade etmektedirler.1 Bazlar ise Sabileri, ite balamakta, hatta Sabi kelimesinin itin olu Sabiden geldiini ileri srmektedirler. Baz kaynaklar ise Abbasler dneminde Sabilere zimm muamelesi yapldn bildirmektedirler.2 Sabilii Irakta bulunan Mandaenlere balayan baz batl aratrmaclar, onlar Aramilerin ve Nabatllarn kalntlar olarak grmektedirler.3 Mandaenler, Nasuray, Mutasla ve Subba (Vaftizciler) gibi isimlerle anldklarndan, Hristiyanlarn Arapa ad olan Nasara kelimesi ile kartrlmlardr. Bu sebeple onlar Hristiyanln bir mezhebi olarak grenler de olmutur.4 Harranleri Iraktaki Mandaenlere balayan aratrmaclara karlk gnmz bilim adamlarndan bir ksm genelde onlarn Sabi ismini sonradan aldklar fikrine, zelde ise el-Fihristte yer alan bununla ilgili rivayete kar karlar. Sabilik inancnn Harranda olmadn syleyenler dahi bu inancn Harrandaki yansmasndan bahsetmektedirler. Son dnemlerde yaplan kazlarda ve yrede bulunan kitabelerde Sabilik inancnn geirmi olduu drt dnemden5 zellikle 3. ve 4. dneme ait kantlar elde edilmitir. Bu kantlar sz konusu inancn Harran ve evresinde nemli yeri olduunu gstermektedir. Sabilii yle tasnif etmemiz mmkndr: 1. Mandaenler yahut Subbalar: Mezopotamyada Mecusilik ve Hristiyanlkla tanm bir inantr. 2. Harran Sabileri: Daha ok eski Bbil dininden etkilenmi olan ay ve yldzlar kutsayan putperestlie yakn bir inantr.6 evre blgelerdeki felsefi kltrlerden de etkilenmitir. Bata Hermes Trismegistusa izafe edilen yazlar gelmektedir. Hermes Trismegistusa izafe edilen yazlar, bu yazlarn ilk olarak yazlm olduu skenderiyenin dnda skolstik asrlarda olgunlamaya devam etmitir.7 Bu eserler, altnc asrdan sonra Helenistik dnyadaki nemlerini yitirince, Harran ehrinin entelektel hayatnn canl bir kesimini oluturmaya devam etmilerdi. Bu ehrin pagan dini, H. II. asra kadar hayatiyetini srdrmtr. Grekler Harran Ellenopolis diye isimlendirmilerdi.8 Edward Browne, Abbas halifeliinin egemenlii altnda yaayan hibir milletin, Harran paganlar kadar Mslmanlara Greklerin btn bilgi ve hikmetlerini retmemi olduunu belirtmek1 2 smail Hamdi Danimend, zahl slam Tarihi Kronolojisi, stanbul 1960, I, 273 Daha geni bilgi iin bkz. Ramazan een, s. 52-54; inasi Gndz, Kurandaki Sabilerin Kimlii zerine Bir Tahlil ve Deerlendirme, Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun 1992, s. 57-59. inasi Gndz, Son Gnostikler Sabiler, Ankara 1995. s. 10-40. Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, stanbul 1992, s. 115, aban Kuzgun, a.g.m, s. 30; Geni bilgi iin bkz. inasi Gndz, Kurandaki Sabilerin Kimlii zerine Bir Tahlil ve Deerlendirme Trkiye I. Diner Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun 1992, s. 44-72 smail Cerraholu, Kuran- Kerim ve Sabiler, A...F.D, X, 1962, s. 103-117. inasi Gndz, Sabiler Son Gnostikler, Ankara 1995, s. 10; Bahriye ok, slamdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, stanbul 1996, s. 27; B. Cara De Vaux, Sabiler, A, stanbul 1986, X, 9-10. Gnay Tmer, Biruniye Gre Dinler ve slam Dini, Ankara 1975, s. 175. Harran kentine verilen adlar iin bkz. Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 3-6.
3 4
5 6 7 8
ANLIURFA TARH
tedir. Bunlarn ou, fiziki, astronomi bilgini, matematiki, geometrici ve filozof olarak nemli mevkiler ve statler elde etmilerdi.1 Abbasi dneminde Sabilik ayr formda sunulmutur. zellikle Memnun halifelii sresince Harranllarn gizemli dini hakknda ok az ey bilinmektedir. Bu din, ayn zamanda muasrlar tarafndan Sabilik olarak isimlendirilmiti.2 Vast ve Basra snrlarnda yaam olan Sabilerle -ki bunlar Mandaenlar-Harranl Sabilerle ayr kabul edilmitir. Harranl Sabiler, Mezopotamya blgesinin Kadim Suriyeli paganlarnn bir ksmndan ibaretti. Bu insanlarn Memn ile karlamas tarihi, mslman dnyada Hermetik felsefenin etkilerine de bir lde k tutar. Ayn zamanda bu tarih, felsefenin nasl dine dnp, Arapa konuan Harranl ve Badatl bilginler araclyla da bunun slm dncesine sirayet ettiini gsterir.3 Harranleri tasvir eden eserler bulunmaktadr. Bunlardan bir Ebu Yusuf a elKatinin eseridir. el-Kati bir Hristiyan olup kitabnda, Bizans blgelerine kar yaplan asker bir operasyonda kendisine dostluk mesaj getiren bir grup insan kabul ettiini aktarmaktadr. Bu insanlarn arasnda, sk ve gvenli elbiseler giymi, salarn uzatm Harranllar da bulunmakta olduunu4 ifade etmektedir. Halife Memn, onlarn bu garip grnmlerini yadrgam ve kendilerine Hristiyan, Yahudi veya byc olup olmadklarn sormu, onlar ise kendilerinin Harranl olduklarn belirtmilerdir. Bunun ardndan, bir Peygamberleri ve okuduklar kutsal kitaplar olup olmadn sormu; olumsuz cevap zerine Halife Memn, O halde siz, sapk ve putperest kimseler olmalsnz; sizin kannz helaldir. Sizler, slam veya Allahn kitabnda bahsettii herhangi bir dini semelisiniz, aksi halde ldrlrsnz demi. Bunun zerine baz Harranllar, ya Mslman veya Hristiyan olmular; bazlar ise atalarndan kalan kadm dinlerini terk etmeyi reddedip, kendilerini Kutsal kitaba balamak iin Kurnda zikredilen herhangi bir din ve takipileri olduklarn iddia ettikleri bir Peygamber bulmaya almlardr. Bu insanlar, bir Mslman fakihin nerisiyle kendilerini Sabiler diye isimlendirmilerdi. Bu isim, o zamana kadar Harranda duyulmam bir isimdi.5 Halife Memn, sefer esnasnda vefat ettii iin geri dnemedi. Fakat Harran mrikleri, kendilerini Sabiler olarak isimlendirerek, btn zamanlarda Mslmanlardan gven iinde olmulardr. Uzun yllar sresinde gizlilik iinde kalan dinlerini, artk aka ilan etmilerdi. Harranllarn bu gizlilie son vermek istemedikleri, fakat kutsal bir kitap ve Peygamber ismi bulmann gln dndkleri grlmektedir. Onlar, din retilerinin Hermetik yazlarda bulunduunu ve Peygamberlerinin de bu eserlerde zikredilen Hermes Trismegistus ve Agathodaimon olduunu beyan etmilerdi. Bundan byle Harrandaki gruplar, Mslman yazarlar tarafndan Hermetikler olarak deil, Sabiler olarak isimlendirilmilerEdward Brown, Literary History of Persia, New York 1956, s. 302-306; Abdullah Ekinci, III-XII. Yzyllar Arasnda Urfa ve evresinde Din ve Fikr Hayat, s. 23-30. Francs E. Peters, Hermes and Harran Intellectual Studies on Islam, ed. Michel M. Mazzaouni-Vera B. Moreen, Unversty of Utah Press, Utah, s. 194-195. Makdisi, Kitabul-Bedi vet-Tarih, Paris 1903, IV,22. Nakleden Francs E. Peters, s. 194. Massignon, Hallac, I, s. 198-200; Gnay Tmer, s. 126.
63
1 2 3 4 5
64
dir. Bununla beraber, bu Sabi grubuyla ilgili bilgi veren kaynaklarn ou onlar Hermes ve Hermetik literatr ile ilikilendirmektedir.1 Hicri III. asrda Harran dini, baz Helenist ve Fars kaynakl unsurlarla kart. Bu din, teorik bir doktrinden ok bir klt haline geldi. Hermetik yazlarn bu dinin kutsal metinlerinin bir ksmn oluturup oluturmadn tam olarak bilmemekle birlikte bu tarihte Harrann Sabileri diye adlandrlan kimseler, Hermetik literatre olduka aina idiler. Harran Sabileri gerek Grek asllarndan gerekse de Arapaya tercme ettikleri Sryan evirilerle slam dnyasnda tannmlardr.2 Harranllarn etkinlii, dindalar tarafndan dlanan Sabit b. Kurra (. 288) nclnde Badata gidip, Mutasmn izniyle orada yeni bir okul kurdurmasyla en ileri bir noktaya ulat. Grek okullarnda btn ilgilerini yitiren Hermetik eserler, bu dnemden hicri 5. asrn sonuna kadar Badatta yaamaya devam etmitir. Sbit b. Kurra ve olu Sinan gibi bilim adam ve dnrler, Hermetik yazlarn Arapaya tercme ediliinde ve bu eserlerdeki temel dncelerin yaylmasnda grev stlendiler. Sabitin eserleri hakkndaki btn bilgimiz, geometri zerindeki ksa denemelerden ibaret almalar olduudur. Hermetik literatr, Badat ve Harran gibi bu iki bilim merkezinden H. II. asr gibi ilk dnemlerden itibaren slam dnyasna yaylmt. bn Sina, bn Tufeyl, Shreverd ve bnl-Arab gibi dnrler ortaya knca, Hermetik dnceler, unsurlarn aldklar kaynaklardan slam dncesi iinde asimile edildiler.3 Kurn- Kerimde ayette4 Sabilerden sz edilir. Bu durum, Sabiliin Hz. Muhammed (A.S.) dneminde mevcut olduunu veya bilindiini gsterir. Ama mene olarak ok daha ncelere giden dini bir inan olduunu gzden rak tutmamak gerekir. brahim (A.S.)n Smer lkesinde Babilde ortaya km olabileceini gsterir. Ancak o dnemde Harrandaki inanla Urdaki inan arasnda bir farkn olmadnn tesbit edilmesi, Haranda bu inancn varolduuna iarettir. Hz. brahimin mcadele ettii Sabilerin namaz klmalar, oru tutmalar, Kbeye ynelmeleri, kurban kesmeleri, esas itibariyle meleklere inanmalar, cennetcehennem, hesap ve ahiret inancna sahip olmalar, ellerinde dem(A.S.)e nazil olduunu iddia ettikleri el-Kinza adl bir kitaplarnn bulunmas, Irak Mandaenlerinin (eer Sabi kabul edilirlerse) bata Yahya (A.S.) olmak zere, birok peygambere inandklarn sylemeleri, yeni doan ocuklarn, yeni evlilerin, cnp olanlarn ykanmalar,5 Tevhid inancndan putperestlie kay gsteren ipulardr. bnl-Esir, Nuh(A.S.)in gnderildii kavmin Sabilerden bir topluluk olduunu ve onlarn putlara tapndklarn kaydetmektedir. Onlarn inanlar, ruhani varlklara ibadet etmek idi. Bu ruhaniler melekler olup, onlar aracl ile Allaha yaklaldna inanmaktaydlar. Hereyi Allahn yarattn ve Onun g kudret sahibi olduunu kabul ederlerdi. Onlara gre insan Onun zatn kavramaktan aciz idi. Dolaysyla Ona yaklamak ancak ruhanilerin araclyla mmkn olabilir.
1 2 3 4 5 Ebul-Ala Afifi, slam Dncesi zerine Makaleler, stanbul 2000, s. 107; Abdullah Ekinci, s. 42. S. M. Stern, Studies In Early Ismailism, Leiden 1983, s. 33; Ebul-ala Afifi, s. 113. Ebul-ala Afifi, s. 114. Kurn- Kerim, Bakara Suresi 62; Maide Suresi 69; Hac Suresi 17. aban Kuzgun, s. 31.
ANLIURFA TARH
Bu ruhanilere ulamak iin ise onlarn heykelleri olan yedi gezegenin araclna bavurulmakta idi.1 bn Kesir, Sabilerin Kadir-i mutlak olan Allah nezdinde efaatlar koymalar ile balam, bunlar nce melekler olarak dnlm, sonradan gne, ay, yldzlar ve bunlarn putlar ekline dnerek hak yoldan sapma meydana geldiini belirtir.2 Genelde slam limleri Sabileri ilahi bir dinden ayrlan ilk frka olarak grrken bn Meymun ise batl dinlerin meneinin Sabilik olduunu sylemektedir. ehristan, Sabiilerin en nemli zelliklerinin insanlarn Peygamberliini kabul etmemek olduunu, Hz. brahimin Sabilerin bu grlerine kar mcadele ettiini ifade eder. Haniflikle Sabiliin temel ayrlk noktasnn insann peygamber olup olamayaca konusu olduunu belirtmekte, ayrca Sabilerin Allah ile insanlar arasnda bir insann olamayacan, bu grevi ulvi ve temiz varlklar olan ruhanilerin yapabileceini; dolaysyla insanlarn peygamberliinin uygun olmadn iddia etmektedir.3 Bu hususlar, Sabilerin hak yolundan ayrldklar ilk nokta olmaldr. Balangta melekleri ulvi varlklar ve peygamberler olarak kabul ederken sonralar onlar gkte oturan varlklar olarak dnmeye balamlardr. Mademki onlar gkte oturuyor, yleyse gkten k gnderen gne, ay ve yldzlar her halde onlarn mekn ve suretleridir diye dnlm ve gk cisimlerine sayg duymaya ve tapmaya balayarak Abede-i Kevakib snfn tekil etmilerdir. Zamanla bu yldzlara tapanlar onlarn her zaman grnmemesi dolaysyla onlara yerde suret ve heykeller yaparak bunlara tapmaya balamlar, bylece putperestlik ortaya kmtr. Bu gr kabul eden bilim adamlar, Sabileri drt frkaya ayrmakla, bu frkalara bal olarak onlarn drt dnem geirdiklerini ifade etmektedirler. Bu drt frka ve drt dnemi u ekilde ifade edebiliriz: 1. Ashab- Ruhaniyyat: Kinat yaratan Allaha ulaabilmek iin araclara ihtiya olduunu, bu araclarn ise ancak ruhaniler olabileceini ileri srenler, bunlara gre insandan Peygamber olmaz, ancak AIlaha yakn ve temiz olan ruhanilerden (melekler) peygamber olabilir. 2. Ashab- Hayakl: Bunlar Peygamber olarak kabul ettikleri melekleri, grnebilir eyler olarak dnmler ve gkteki gezegenleri, meleklerin heykelleri sayarak, onlara iltica etmeye ve tapmaya balamlardr. Bunlar Abede-i Kevakib olarak adlandrlmaktadr. 3. Ashab- Ahas: Bunlar, meleklerin suretleri olarak kabul edilip taplan gezegenlerin, bazen grnp, bazen kaybolmalarndan dolay bu gezegenlere yeryznde suret ve heykeller yapm ve onlara tapmlardr. Bunlara Abede-i Asnam da denebilir. 4. Ashab- Hululiyye: Hereyi yaratan Allahn zatnda bir olduu halde, gezegen ve ahslarda grnerek (hulul ederek) oaldna inananlarn grdr.4
1 2 3 4 bnl-Esir, I, s. 67-68. bni Kesir, Tefsirl-Kuranil Azim, XI, 151. ehristani, s. 24-25, 180-181, 202,203, 246-248; Konuyla ilgili deerlendirme iin bkz. aban Kuzgun, s. 28-29. aban Kuzgun, s. 29
65
66
Bu frkalara bal olarak Sabilerin drt dnem geirdikleri de ifade edilmektedir. 1. Balangta ilahi bir dinden ayrlma veya ilahi bir dine kar ortaya kmtr. 2. Meleklere tapma (Ruhaniler) 3. Yldzlara tapma 4. Putlara tapma1 eklinde merhalelerden gelerek putperestlie doru iniin olduu grlmektedir. Sabi inancnn slam dinine benzer taraflar vardr. zellikle gnde be defa namaz klmalar, orucu tutmalar, namazda Kbeye ynelmeleri, Mekkeyi mukaddes saymalar, l eti ve domuz eti yememeleri yznden Sabilii slam diniyle kartran batl yazarlar da vardr. Bu batl aratrmaclar, Hz. Muhammedin ortaya karak slamiyeti tebli etmeye balad ilk yllarda onun yapt ibadetlere bakarak Hristiyanlarn ona Sabi dediklerini ifade etmekledirler.2 Ayrca Sabi terimi Kurn- Kerimde Yahudi ve Hristiyanlarla birlikte zikredilen bir topluluktur. Ayette phesiz iman edenler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabilerden Allaha, ahiret gnne iman edenler ve salih amel ileyenlerin Rableri katnda mkfatlar vardr. Onlar iinde korku olmayacak ve onlar mahzun da olmayacaktr.3 Bu ayette Sabilik dier ilahi dinlerle ayn kategoride saylmtr. Ayn zamanda ayetin nazil olduu dnemde bir Sabi topluluk mevcut olmal ki bu yzden onlarn iinden iman edenlerin mkfatlandrlaca haber verilmitir.4 Dier ayette ise5 Sabi kelimesi Yahudi, Mecusi ve Nasranlerle birlikte gemektedir. Sabilerin kimler olduklar, inanlarnn ne olduu hususunda bir aklk olmamakla birlikte, Sabi kelimesinin Yahudi ve Nasranlerle birlikte zikredilmesinden bu inancn muharref bir din olarak Hz. Muhammed (A.S.) zamannda mevcut olduu Kurndan anlalmaktadr. Sabilik, Hz. Muhammed zamannda dini bir cemaat olarak mevcut olmakla beraber menei ok daha ncelere kadar giden dini bir inan6 olduu phe gtrmez. Hz. Muhammed (S.A.V.) sonras; Halifeler dneminde Sabiler hakknda bilgileri kaynaklarda bulmak mmkndr. Harran, II. Halife Hz. mer (r.a.) zamannda yd b. Ganem tarafndan Urfadan sonra, H. 19/M. 639-640 ylnda fethedilmitir. yd ehirdeki putperestlere ait Sin (ay) mabedini camiye evirmi; onlarn mabedlerini yeniden ina etmeleri iin baka bir yer gstermitir.7 bn Nedimin el-Fihristinde Halife Memn hayatnn son gnlerinde Bizansa sefer niyetiyle Diyar- Mudara sefer dzenlediini belirtir. Bu sefer srasnda, halk tezahrat iin getii yerlerde onu karlarlar. Bunlarn arasnda uzun salar ve deiik tarzdaki giysileriyle Harranler de vard. Harranilerin durumu Halife Memnun dikkatini ekti ve onlara kim olduklarn sordu. Onlarn Biz Harranleriz demeleri zerine Memn onlarn Yahudi, Hristiyan ve Mecusi olup
1 2 3 4 5 6 7
smail Cerraholu, s. 102-117. aban Kuzgun, s. 50. Kuran- Kerim, Bakara Suresi 62. aban Kuzgun, a.g.m, s. 31. Kuran- Kerim, Maide 72. aban Kuzgun, s. 30-31. Ramazan een, s. 52-54.
ANLIURFA TARH
olmadklarm sordu. Onlar buna hayr diye cevap verdiler. Daha sonra Memn onlara bir Peygamber veya kutsal kitaplarnn olup olmadklarn sordu. Onlarn bu soruya cevap vermemesi zerine Memn hiddetlendi ve bu durumda onlarn puta tapan inanszlar olduklarn, kanlarnn helal olduunu ve devletinin tebas olma hakkna sahip olmadklarn syledi. Korku iindeki Harranler kendilerinin cizye vermekte olduklarn hatrlattlar. Fakat Memn cizyenin sadece Allahn kitabnda bahsettii gruplarla, herhangi bir kutsal kitab olanlardan alnabileceini ifade etti ve son olarak Harranlere ya Mslman olmalarn ya da Allahn kitabnda zikrettii gruplardan birine girmelerini emretti. Memn aksi halde kendilerini son kiiye kadar cezalandraca tehdidinde bulundu. Bunun iinde Harranlere kendisi seferden dnnceye kadar mhlet verdi. Bu tehdit zerine Harranler giyim tarzlarn deitirdiler ve uzun salarn kestiler. Onlardan birou Hristiyan, bir ksm da Mslman oldu. Fakat kk bir grup kendi dinlerinde direndiler. Bu grup Memnun tehdidinden bir kurtulu yolu aryorlard. Nihayet biri onlara Sabi ismini almalarn tavsiye etti ve Memn dndnde ona biz Sabileriz demelerini, ancak bu ekilde kurtulabileceklerini syledi. Harranler bu tavsiyeye uydular ve M.S. 833 tarihinden itibaren Harranl Sabiler olarak adlandrldlar.1 Bu rivayet, Halife Memn dneminde Harran Sabilerinin szde Sabi olduunu gstermesine karlk slam ncesi ve sonras dnemde bu blgede Sabilikle ilgili eserlerin yazlm olmas, Hz. brahimin babas Azerin yapm olduu heykellerin halen burada bulunmas, ayrca daha sonraki dnemlerde ortaya kan puta tapcln Sabiliin son merhalesi olmas gibi hususlar yukardaki iddialar zayf tutmakta ve gerekten Harranda Sabilerin varln tesbit etmektedir.2 Sabilikteki tanr anlayn yukarda ifade etmeye altmz dnemler erevesinde deerlendirmek gerekir. Buna gre nce ilahi bir inan olarak monoteist bir tanr anlaynn kabul edildii dnem, ardndan gezegen kltrne dayal tanr anlay ve son olarak ortaadaki tanr anlay eklinde dneme ayrmak mmkndr. Sabilere gre tanr; ktlkleri, irkinlikleri, pislikleri, zararl bcekleri, ylanlar, akrepleri vs.yi yaratmaktan uzaktr. Yaratln gayesi saadet, hayr ve saflktr. Tanrya byle iyi eyler nisbet edilir. Uursuzluk, ktlk ve karklk bir zaruretin sonucudur. Tanrya balanamaz. Bunlar, tesadflerin ve zaruretlerin sonucudur veya kt varlklara, kt yldz ilikilerine baldr.3 Yldz ve gezegen kltnn tarih boyunca Harran dininin en arpc zellii olduunu yukarda ifade etmeye almtk. Bu kltrel yumakta tanr ile ilgili nemli deerlendirmelerin ipularn da bulmak mmkndr. Bu ipular, blgenin Tanr ile ilgili farkl deerlendirmelerde deiik dnemlerden getiini de gstermektedir. zellikle Asur ve Babil dnemlerinden slami dneme kadar yedi gezegenle ilikili tanrlar Sin, amas, tar veya Nabo ya da Nabg ve bunlarn ailelerinden oluan tanrlar grubu Sinin ei Ningal, Ate Tanrs Nusku ve Nuskunun ei
1 bn Nedim, s. 326-327; ayrca konun bir kirii iin bkz. inasi Gndz, Kuranda Sabilerin kimii zerine bir Tahlil ve Deerlendirme, Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun 1992, s. 57-59; ayrca ayn rivayet iin bkz. Ramazan een, s. 52-54. aban Kuzgun, s. 32. Ramazan een, s. 57.
67
2 3
68
Sadamnnann Harran panteonuna hkim olduklarn grmekteyiz. Tanrlar panteonunun zirvesinde srekli olarak Ay Tanrs Sin vard. Harranlerin Sin kltr ve bu kltr temsil eden E-hul-hul, Uzumu ve Deyrkadi gibi Harrandaki mehur tapnaklar Asur ve Babil dneminden itibaren Harran ve Harranleri blgede hrete kavuturmutur.1 Asur ve Babilliler dneminde Sin, Harranllarda; lu a lani (Tanrlar tanrs), ar lani (Tanrlarn kral), Bel lani (Tanrlarn Efendisi, rabbi) olarak isimlendirilmitir. Bu dnemdeki civar toplumlarca da; Bel Harranu (Harrann Rabbi), M.S. 2. yzyla ait olan Sryanice kitabelerde, Sin Mar Alahe (Tanrlarn Efendisi, rabbi) olarak adlandrlmtr. VII. yzylda Harrann mslmanlarca fethedilmesiyle slam kltr etkisine giren Harranlerin inan sisteminde Ay Tanrs Sin, hala gezegensel tanrlar panteonunun zirvesindeydi. Bu dnemde de lahulaliha (tanrlarn tanrs) ve Rabbul-aliha (Tanrlarn rabbi) olarak adlandrld. Harranlerin tarih boyunca sk skya bal kaldklar bu paganist yapnn yan sra ortaada yaayan Harranlerin inan sisteminde bir eit monoteizme de yer verilmektedir. Bu dnemde hereyin zerinde olan yce bir yaratcnn varln kabul etmektedirler. lk adlandrlan ve tam olarak kavranlamaz ve tanmlanamaz olarak grlen bu yce varlk, sadece yaratma gibi nemli iler yapan, yaratt varlklarla ilgili ileri ise dier tanrsal glere brakan bir varlktr. Bylelikle gezegensel tanrlar varlklarla, genellikle insanlarla bu yce yaratc arasnda arac ilahlar grevini ifa ederler. Ayrca ortaada Harranler, ilk neden olan yce varlktan kan be asli ilahi unsura da inanmakta idi. Bunlar akl, nefs ya da ruh, dzen, ekil ve zarurettir. Harranler ilk neden olan yce varlk ve ondan zuhur eden bu asli unsurlarn ancak bir takm aralar vastasyla insanlarla iliki kurabileceklerine inanr ve bu vastalarn ise onlar adna ina edilen tapnaklar ve bu tapnaklarda onlar temsil eden putlar olduunu kabul ederlerdi. Yce varlk olarak lk neden ve bundan baka zuhur eden asli unsurlarn tasavvuru ile Yunan kltr ve zellikle Yeni Eflatunculuk akm arasndaki iliki aktr. Harran ve civar blgeler M.. 4. yzylda Byk skenderin fetihleriyle Yunan egemenlii altna girmi ve sonraki dnemlerde Harran nemli bir Yunan ve Roma kolonisi haline gelmitir.2 slami dnem ile birlikte bu kltrel yap tercme faaliyetlerinde kendisi gstermitir. Tanr ile ilgili deerlendirmelerde blgenin bu alt yapsnn bu dnemde yer yer etkisini gsterdini grmekteyiz. Harranllarn ahiret anlay ile ilgili en arpc dnceleri, sevabn ve gnahn karln ruhlarn grd telakkisidir. Buna karlk ancak belli bir mddet gecikebilir. Onlar peygamberin kt hasletlerden, cismani eksikliklerden uzak, her iyi meziyete sahip mkemmel bir kii olabileceini kabul ederler. Onlara gre peygamber her soruya doru cevap verir. nsanlarn dncelerini bilir. Yamur isterse, Allah yamuru yadrr. Onun isteiyle Allah nebatlardan ve koyunlardan zararlar giderir. Onun yolu lemin faydasna olur, dnyann imarn artrr.3
1 2 3 inasi Gndz, s. 3-4. inasi Gndz, s. 4-5. Ramazan een, s. 52.
ANLIURFA TARH
bn en-Nedim ve ehristan, Harran Sabilerinden uzunca bahsetmekte onlarn ay, gne ve yedi gezegenin ruhlarna taptklarn sylemektedirler ve bunlarn iki peygamberi olduunu belirtmektedirler. Bu peygamberler, it (Atardemon) ve dris (Hermes) Peygamberlerdir. Bu sebeple Harranllara Hermetikler de denir. Ayn zamanda bunlarn Solonu da Peygamber olarak kabul ettiklerini ifade edenler vardr.1 Harranllar inanlarn (dinlerini) Peygamberlerden Azimun (it=Agathademon), Hermes (dris), Ayana, Avaziye balarlar. Aralarnda dinlerini Eflatunun ana tarafndan dedesi Solona balayanlar da vardr. Bunlar Solonun peygamber olduunu sylerler. Avazinin kendilerine soan, sarmsak ve baklay haram kldn belirtirler.2 Onlarn peygamber olarak kabul ettikleri kiilerin genellikle eski Yunan filozoflar veya eski Yunan mitolojisinde yer alan figrler olmas, Harranlerin peygamberlik konusundaki tasavvurlarn Yunan kltr etkisine girdikten sonra edindiklerine iaret etmektedir. Harranlerin peygamberleri arasnda en nemlilerinden biri dris(Hermes)tir. Hermes, Harranlerce iki byk nder ve retmenden biri olarak kabul edilir. Dier nder ve retmen it(Agathademon)tir. Harranler, Hermesin kendilerine gerei rettiine ve toplum yaantsyla ilgili hukuki sistemi onlara verdiine inanrlar. Peygamber olmas yan sra ayrca Harranlerce bir eit tanr olarak da kabul edilir. el-Fihristte Hermes el-ilah (Tanr Hermes) Sryani yazar Bar Salibi, Hermesin Harranlerin tanrs olduunu belirtmektedir. slam kaynaklarnda genellikle dris ile zdeletirilen Hermes, Yunan mitolojisinde yer alan bir figrdr. Yunan mitolojisinde Hermes ismiyle ilikili figr; ilk olarak ruhlara klavuzluk yapma ve tanrlarn elisi olma grevini srdren Tanr Hermes, ayn zamanda verimlilik tanrsdr. kinci Figr ise ad altnda pek ok kitap yazlm olan Hermes Trismegistusdur. Ortaa Harranlerince Peygamber olarak kabul edilen Agathadaimon da Yunan mitolojisinde yer alan bir figrdr. Hermestik yazlara gre Agathademon Hermese hocalk yapan bir tanrdr. Harranlerin dier peygamberleri gibi Agathodaimon da bir filozof-peygamber grnmndedir. Harranlerin bir dier peygamberi Aranidir. Araninin Orfik (Orphik) kltr kurucusu olarak kabul edilen mitolojik ahsiyet olabilecei, Harrann kurucusu olarak kabul edilen Haran (brahimin kardei) olabilecei, Eski bir bilge kii Horon ya da eski Msrn gne tanrs Horus ile zde olabilecei eklinde farkl grler vardr.3 Bu peygamber olarak kabul edilen tanrlar haricinde tannan baka peygamberler de vardr. Aylan, Oribasius, Ascieyius ve Amirus bunlardandr. slam kaynaklar bu peygamberlerden bazlarn Kurnda zikredilen eitli peygamberlerle zdeletirirler. Hermesi dris ile Agathodaimon Hz. demin olu it ile Aylan ise Hz. Nuh ile zdeletirilir. Harranlerin Hz demin Peygamberliini kabul etmeleri, bu dnceyi destekleyen bir unsur olarak kabul edilebilir. nk onlar paganizme kar olduklar gerekesiyle Nuh ve ite de kardrlar. Onlar Nuhun
1 2 Ramazan een, s. 48. Ramazan een, s. 58; Bu durum IX.-XII. Yzyllarda slam Dnyasn siyasi ve sosyal faaliyetleriyle bunaltan Karmatilerin Bakliyya grubunda da grlmektedir. Bkz. Abdullah Ekinci, Ortadouda Marjinal Bir Hereket: Karmatler (Ortadouda lk Sosyalist Yaplanma), Ankara 2005, s. 54. Ramazan een, agm, s. 5-6.
69
bir ifti olduuna, paganizme kar ktna ve isyan ettiine inanrlar, te yandan Harranlerin demi vmeleri ve onun peygamber olduunu kabul etmeleri, ilahi kaynakl inanlarla olan balntlar asndan da ilgi ekicidir. Onlara gre dem, ay tanrsnn (Sinin) elisinden gelen insanlar aya tapmaya davet etmitir. Ayrca onlar demin insanlara iftilii rettiine de inanrlar. Bundan baka Harranler demin Hindistandan Babile yapt bir mitolojik seyahatten de bahsederler. Harranlerin Hz. brahimle ilgili inanlar ilgintir. Onlara gre brahim, snnet mahallinde oluan bir hastalk nedeniyle toplumunu terketti. Zira bu, bir eit dini kirlenmeydi ve bu durumda olan herkes toplumdan dlanp uzaklatrlmt. Sonra brahim hastalkl olan deriden kurtulmak iin snnet oldu ve bu durumda putlara ibadet edilen tapnaklardan birine girdi. eride o yle bir ses iitti: Ey brahim! Sen bizden bir gnahla ayrldn. imdi iki gnahla dndn. Uzakla bir daha aramza gelme. Bunun zerine brahim fkelendi, tapnaklardaki putlar krd ve toplumunu terketti. Harranler brahimin bu hareketinden sonra tekrar piman olduuna, tvbe ettiine ve tvbesine karlk olarak olunu gezegen Satrne kurban etmek istediine inanrlar. Harranl Baba ya da Harrann Tanrs Baba olarak zikredilen Baba da Harranlerin peygamberleri arasnda yer almaktadr. Hicretten 367 yl nce yaam olduu tahmin edilmektedir (M.S. 3. yzyl). Bar Salibi Hristiyanlk ncesi bir devirde yaam olabilecei1 dncesindedir.
70
Harranl Baba iin bkz. F. Rosenthal, The Prophecies of Bba the Harranian, s. 220-232.
ANLIURFA TARH
IV. URFADA YAHUDLK VE HIRSTYANLIK
ABDULLAH EKNC*
A. YAHUDLK
Blgeye Yahudilerin yerlemesi ile ilgili bilgiler g ve ticaretle balantldr. Bu evreye Yahudilerden kk bir aznlk yerlemitir. Medler ve hemen onlarn arkasndan gelen Persler zamannda Harran ranllarn hkimiyetine girdi. Bu blgenin dili olan Arami dili ve yazs, Pers mparatorluunun resmi dili ve yazs olarak kabul edildi. Bu dnemde blgeye bir miktar Yahudi topluluu gelip yerlemitir.1 M.. 722 ylnda II. Sargon, srail devletini istila ederek Yahudileri Harrana, Habur sahili ve Mediaya srmtr.2 Harran dndaki yerleim merkezlerinde de yabanc ve itibarsz kabul edilen bir Yahudi topluluu vard.3 Ayrca Musevilik, Babil esaretinden bu yana Mezoptamyada gl bir ekilde varln srdrmtr. En byk Musevi topluluu Nisibisin dousunda bir blgede idi. Josephe gre, Edessa ile hanedanlk balar olan Adiabene krallnn, Musevilie dnm bir hanedanlk tarafndan M.S. 1. yzylda ynetildii dnlmektedir.4 Edessa, Nusaybin ve Adiabene5 krall, ipek yolu zerinde bulunan nemli ticaret merkezleri idi. Edessada birka sinagog vardr ve olasdr ki Kuzey Mezopotamyaya Hristiyanlk inancnn yerletirilmesinde Adiabene ve Edessadaki Musevi toplum nemli bir rol oynamtr.6 M.. VII. yzyldaki Babil srgnnde kalan bakiyelerin blgede bir koloni kurduklar ve ticaretle itigal ettikleri dnlmektedir. Urfa kalesinin gney batsndaki Yahudi Mezarl ile Krk Maaradaki branice yaztlar ile Segalin ifade ettii iki havra7 ehirdeki Yahudilere ait bakiyeler olarak kabul edilmektedir. Roma imparatoru Traianus dou seferi esnasnda Perslerle mcadele ederken Pers kuvvetleri arasnda Edessa, Nusaybin ve Adiabene Yahudileri
* 1 2 3 4 5 Do. Dr, Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. Ramazan een, s. 5. Ahmet Susa, Tarihte Araplar ve Yahudiler, ki brahim, ki Musa, ki Tevrat, stanbul 2005, s. 422. Fikret Iltan, s. 30. Segal, s. 65-70. Adiabene blgesi M.S. 1. yzylda, Part mparatorluuna bal, yerel bir hanedandr. Hanedan Yahudilii kabul etmi bir kral tarafndan ynetiliyordu. Blge zaman zaman Part taht iin yaplan kavgalara ve Part-Roma atmalarna sahne oluyordu. Blgenin hkmdar Kral Izates (36-59/60), Part mparatorluunda hatr saylr bir nfuza sahip idi. Kral Izates ve annesi Helena ile birlikte politik nedenlerden Yahudilii kabul etmilerdir. A.F.J.Klijn, Edessa, der stadt von de apostle Thomas, Baarn 1962, s. 3. Segal, s. 42.
71
6 7
72
de yer almaktayd. Daha sonra mparatorun takibi sonucunda Nusaybin ve Adiabene Yahudileri Edessaya snmlard.1 Urfa ve evresinde bir Yahudi topluluun olduu V. Abgarn Hristiyanl kabul ettii rivayetlerde de gemektedir. Bu rivayetlerden birine gre Abgarn Hz. sadan dini bilgi almak iin eli gnderir. Hz. sann On ki Havarinin yardmclarndan Yedi Mjdeciden saylan ve Tomann z kardei Aday adndaki mjdeci Urfaya gelir. Aday bir Yahudi olan Tabiasn evinde kalr ve yine onun vastasyla Kral Abgara takdim edilir. Adayn Yahudi kkenli olduunu ve buradaki ilk Hristiyan cemaatin de bu Yahudi ailelerinden teekkl ettii kaydedilmektedir.2 Aslnda Urfadaki Yahudi topluluu kentin asli unsuru deildir. G, ticaret vb. saiklerle blgeye gelmilerdir. Nitekim 1146da Ruha, Trklerin eline getiinde, mdeddin Zengi bir ksm Ermeniyi ehirden karm, Yakub Sryanilere haklar tanm ve Mslmanlara her zaman yaknlk gstermi olan Yahudilerden 300 aileyi Urfaya yerletirmitir.3 Segal, blgede Yahudilere ait mabetlerin olduunu belirtmektedir. Ayrca Urfa merkezindeki Hasan Padiah Camiinin yerinde eskiden bir sinagogun olduu sylenmektedir.4 Kk bir topluluk olsa da Urfa ve evresinde bir Yahudi topluluunun mevcudiyetini dnmek mmkndr. Fakat kentin kltr dokusunda bu inantan kaynaklanan bir buluntu ve etkiyi grmek imdilik mmkn deildir. unu da ilave etmek gerekir ki Yahudilerin Urfada ticaretle itigal ettiklerine dair bilgiler daha sonraki dnemlerde de belgelerde gemektedir. lk yzyllardan itibaren Yahudilerin Urfa ve evresine yerlemelerinin nedeni ticaret ile Suriye ve Filistin blgesine yaknlk olabilir. Nitekim 1862-1914 yllar arasnda Osmanl topraklarna g eden Yahudilere, Suriye ve Filistin dndaki yerlere yerlemeleri artyla msaade edilmitir. Onlar da bu iki blgeye yakn yerlere yerlemeye almlardr.5 Bu nedenle Urfadaki Yahudi nfusu gten nce 300 civarnda iken gle birlikte 614 olmutur.6 Yukarda ifade etmeye altmz gibi Urfann ticaret gzerghnda yer almasndan tr, Yahudi topluluu ilk yzyllardan itibaren kentte kk bir koloni kurmutur. ehirdeki ilk Hristiyanlar da bu Yahudi toplumu iinden kmtr. Hayes, Hristiyanl bir anlamda, reforma uram bir Yahudilik olarak deerlendirmektedir. Hem Yahudilerin ticaret igdsnn bir sonucu, hem de .. 7. yzyldaki Yahudi srgnnn bir sonucu olarak uygar dnyann kentlerinde Yahudi kolonileri kurulmutur. Urfada gl bir Yahudi kolonisi vard. Douyla, Hindistanla ve inle ticaret yapyorlard. Urfa Yahudilerinin kervanlarla batya getirdii balca rn ipek idi.7 Bugn Urfaya bal Suruta (Batne) her yl byk bir ticaret
1 2 3 4 5 6 7 Ahmet Susa, s. 121-125,133-135. Mehmet elik, Sryani Kilise Tarihi, s. 39-40; Aziz Gnal, Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr 970, s. 91-92 In Demirkent, Urfa Hal Kontluu (1118-1146), s. 152. J. Segal, Edessa, s. 263 Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s. 328. Hilmi Bayraktar, Tanzimattan Cumhuriyete Urfa Sanca, Elaz 2007, s. 120. Ammien Marcellin, XIV, C. 3den naklen Hayes, Urfa Akademisi, s. 41, 43.
ANLIURFA TARH
fuar kurulmaktayd. Bu fuara Hindistandan, inden ve baka yerlerden mallar getirilmekteydi.1 Bu durum kentin ticari yapsnn uluslarararas bir boyutta olduunu gstermektedir. Buradaki ticarette Yahudiler etkin bir rol oynuyorlard. Kentin ilk yzyllardan itibaren bilinen bu ticari kltrnn Osmanl Devletinin son dnemlerinde ise Barutu Han (Yahudi Han) ile devam etmitir.
Barutu Han
B. HIRSTYANLIK
Urfa, Hristiyanlk tarihi asndan nemli bir konuma sahiptir. Erken dnemlerde Hristiyan kltrnden etkilenen blgelerden biri Urfa ve evresi olmutur. Bu etkinin izlerini yredeki baz efsaneler ve dou Hristiyanlk tarihinde bulmak mmkndr. Edessa (Urfa) Dou Hristiyanlnn nemli kalelerinden biri olmutur. zellikle Paul ve dier Hristiyan misyonerleri Edessa, ran, Arap blgesi, Asyann merkez blgeleri, in ve Hindistan corafyasnda etkin bir ekilde faaliyetlerde bulunmulardr. Hatta Edessadan balayp Afganistanda biten bir Hristiyanlk misyonerlik gzergh bulunuyordu.2 Bu adan bakldnda Edessa, blgede Hristiyanln yaylmasnda nemli bir konuma sahiptir. Urfaya Hristiyanlk, Miladn ilk yllarnda girmitir.3 Bununla birlikte Hristiyanln kente giri tarihi tartmaldr. Hristiyanlk buraya girmeden nce ehir, tamamen putperest bir manzara arz etmesine ramen kk bir yahudi cemaatinin varln tarihi vesikalar kaydetmitir.4 ehrin dili de Antakya dhil dier Grek ehirlerinin aksine Sryanice idi. Edessadaki Hristiyanlkla ilgili bilgilerin nemli bir ksmn tarih verilerden ziyade efsaneler oluturmaktadr. Daha ok efsanelere dayanan bu bilgileri tahlil etmek, rivayetler arasndaki farkllklar ortaya koymak, Edessaya Hristiyanln geliini salkl bir temele oturtacaktr. Ancak 4. yzyldan itibaren Edessa ehri, Hristiyanln evreye yaylmasnda nemli bir s vazifesi grmtr. zellikle Suriyeye, Orta Douya ve Hindistana yaylmasnda nemli etken olmutur.5 Dou Hristiyanln konu edinen almalar, Edessann Hristiyanlk tarihinde yer alan ilk mezhep ayrlklarnda da nemli bir
1 Hayes, Urfa Akademisi, s. 41 2 T. V. Philip, The Missionary mpulse in The Early Asian Christiyan Tradions, International Review of Mission, Octpber 1996, s. 505, 508. 3 H. J. Drijvers, Cults and Beliefs, Leiden E. J. Brill 1980, s. 175. 4 Hayes, s. 29. 5 A. J. Alberry, Religion in the Middle East, London 1969, s. 382-384.
73
74
konuma sahip olduuna iaret etmektedir.1 Edessaya Hristiyanln yerlemesiyle ilgili bilgilerin Hristiyanlk tarihinin ilk dnemlerine kadar gtrlme abas, tarihi verilerle elimektedir. Bu dnemde bireysel manada bir Hristiyan gruptan sz edilebilir. Nitekim Tomas ncilinin ilk nshasnn M.S. 50li yllarda Kuds cemaati lideri Yakubun gzetiminde derlendii, 62de ahadeti sonras metnin (metne sahip olan cemaat ile birlikte) Urfaya geldii ve burada 60l ve 70li yllarda baz ilavelerle metnin gelitirildii dnlmektedir.2 Fakat bu dnemde, kentte kurumsallam bir Hristiyan cemaatinden sz etmek mmkn deildir. Nitekim M.S. 325deki znik Konsilinden nceki dnem ile ilgili Edessada kurumsallam bir Edessa kilisesinden bahsetmek mmkn grnmemektedir. Balangtan IV. yzyla kadar uzanan dnemde Edessada Hristiyanlk daha ok efsanev menkbelerle i iedir. Bu efsanev bilgiler, Edessann komusu olan pagan kltnn de merkezi olan Harran ile ilikilerinde de zaman zaman ifadesini bulmutur. Hristiyan dnyasnda nemli bir yer tutan efsanelerin ilki Kral V. Abgarn (M.. 4-M.S. 5 ve M.S. 13-50/Ukomo (Kara) lakabyla anlan kral) elisi Hananyay (Hannan) mparator Tiberiusa gndermesiyle balar. Elilik heyeti dnte Kudse urar ve kentte yeni bir peygamberden bahsedildiini duyarlar. Hananya, Edessaya geldiinde Kral Kudsdeki gelimelerden haberdar eder. Yeni peygamberin rahatszlklara ifa verdiini duyan Kral muzdarip olduu cilt rahatszlndan kurtulmak amacyla sa-Mesihe hitaben yazd mektubu Hananyann bakanlndaki heyetle Kudse gnderir. sa-Mesih, V. Abgarn mektubuna cevab Hananyaya vererek Edessaya kutsal mesajn ulatrr.3 Menkbeye gre mektup Edessa Kral V. Abgara ulatktan ksa bir sre sonra sa-Mesih Keriotlu Judasn ihaneti sonucunda yakalanp armha gerilir. Bundan sonraki srete sa-Mesihin Edessa ile ilgili teminatlarn Havari Tomas gerekletirmek iin aba harcar. Hristiyan dnyasnca muteber saylan eserlerden Apocyohada, sann mucizev gcyle dermansz hastalndan kurtulan Abgarn, sann yardmn istemek zere elisini gnderdii anlatr. sa, eliyi stnde simasnn olduu elbise, mendil ile geri gndermitir. O elbisede mucizev ekilde sann simas vardr. sann lmnden sonra, 12 havariden biri olan Thadeus, Abgarn yardm ile pagan tapnaklarn ykm ve Kiliseler ina etmitir. Doctrina Addai, sann armha gerilmesinden nce Tomas olarak adlandrlan Judas tarafndan gnderilen, 70 kiiden biri olan Addai, sann szn yerine getirmek zere elini ac veren hastaln sahibi olan kraln ba zerine gezdirdiini ve kraln mucizev bir ekilde iyiletiini iddia eder.4
1 Aziz S. Atita, Dou Hristiyanl Tarihi, ev. Nurettin Hiylmaz, stanbul 2005. 2 inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara 2001, s. 153; 19. yzylda Urfada yaayan Hristiyan tebann byk ounlu Yakubilerden olumaktayd. Dier Hristiyan gruplar ise Nasturiler, Melkitler, Marunilerden olumaktayd. Bu durum Yakubi mezhebin Urfada ilk dnemlerinden itibaren arlkl olduunu gstermektedir. Hans-Lukas Kieser, Bir Misyoner Hastahanesinin evresindeki Kk Dnya: Urfa, 1897-1922, Osmanl mparatorlunda Yaamak, ed. Franois Paul Dumont, stanbul 2000, s. 261 dipnot 6. 3 Bu mekbun metni iin bkz. Abul-Ferec, I, 120-121. 4 Eusibesten naklen Tamara Green, s. 74-76.
ANLIURFA TARH
Eusibese gre ise; hastalanan Abgar, saya mektup yazm ve gcnden yardm dilemitir: Buraya gelerek skntma ve strap ektiim hastalma are olacan umarak bu mektubu sana yazyorum. sa, cevabnda, onu iyiletirmek zere bir havarinin geleceine sz verir; arma gerilip, ge ykselmesinden sonra, Judas (Thomas) Thaddeusu kral iyiletirmek zere Edessaya gnderir.1 Procopius, sann mektubunda Abgara ehrin Barbarlarca asla alnmayaca teminatn verdiini eklemitir. Procopiusa gre, mektup tanrsal bir korumann ifadesi olarak ehrin kaplarndaki duvarlara yazlmt.2 Modern aratrmaclardan Tamarra M. Green de bu dnemde kentteki din yaplanmaya vurgu yapmaktadr. Ona gre, sa-Mesihin armha gerilmesinden nce, tlerini kabul ettiinden ve Havarilerince bir kilise inasndan dolay, Harranllarn Ay Tanrsna olan ballklarnn ok eski gemiine kar ktklarn belirtmektedir. Duval ise Hristiyanln Edessaya V. Abgar yani Ukomo lakapl kral dneminde girmediini Byk Abgar dneminde girdiini ifade etmektedir. Bu iddiaya gre Kral, 203 ylnda Roma ziyareti esnasnda Hristiyanl kabul etmitir.3 Edessaya dndnde Atargatis (Taratha) onuruna hadm olma geleneini yasaklayarak hadm olan erkeklerin ellerinin kesileceini emretmitir. Bu olay delil gsteren Drijvers, Edessann IX. Abgar dneminde Hristiyan olduunu ifade etmektedir.4 Urfaya Hristiyanln girii ile en eski kilise rivayetleri Kayserili Eusebisin Kilise Tarihi adl eserine dayanmaktadr. Bu rivayetlere gre Hz. sa dneminde Urfada Kral Abgar V. hkm srmekteydi. Ukomo (Kara) lakabyla anlan bu kral bir eit cilt
75
Abgar Aile Mozaii 1 2 3 4 Eusebiustan naklen Tamara Green, s. 76. Procopius, Bela, II, s. 12, 26. R. Duval, Histoire dEdessa, s. 81-91. Drijvers, The Book of the Laws of Countries, s. 58-59; IX. Abgar iin bkz. Duval, Histoire, s. 91-92.
76
hastalna tutulmutu. Rivayete gre Kral bir sefaret heyetiyle beraber Hannaya (Harman) adl elisini o srada Ortadouda bulunan mparator Tiberiusa gndermitir. Heyet, dnte Kudse urar ve burada halk arasndaki konumalardan yeni bir peygamberin ortaya ktn duyarlar. Heyettekiler, Kudste on gn kaldktan sonra Urfaya dnerler ve sa hakknda duyduklarn Krala anlatrlar. Hz. sann mucizeler gsterip, hastalarifaya kavuturduunu duyan Abgar, Hannaya bakanlnda yeni bir heyeti Hz. saya gndererek, onu lkesine davet eder. Ancak Hz. sa cevabi mektubunda memuriyetinin srail Evinin kaybolmu koyunlarna olduunu syleyerek davete teekkr eder ve kendisine akirtlerinden birini gndereceini bildirir. Ebul-Ferec, Abgarn mektubunun ierii hakknda bilgi verir. Ona gre Tiberiusun 19. ylnda Ur-hai (Edessa) kral Abgar, ismi Jhon olan mektup tayan bir adam gnderdi. O da sann tasvirini bir levha zerine yapt ve gtrd. Abgar, Hannaya eli ile Hz. saya bir mektup gnderdi. Mektubunda, Sizden byk iler sadr olduunu, ila kullanmadan insanlar kurtardnz haber aldm. Onun iin siz ya gkyznden inen Tanrsnz yahut Tanrnn olusunuz. Bu yzden bizim tarafmza gelmek zahmetine katlanmanz rica iin bu mektubu yazyorum. Bundan baka Yahudilerin size fenalk etmek istediklerini haber aldm. Benim kk ve gzel bir ehrim var. Ve buras bizim ikimize de kfi gelir.1 Yola kmadan nce ressam ve heyet bakan Hannayaya, ayet sa seninle gelmezse bir resmini tahtann zerine yapp bana getirmenizi isterim. dedi. Heyet Kudse varp sa ile grtnde Kara Abgarn mektubunu kendisine verildi. Hz. sa mektubu okuduktan sonra her eyi daha nceden sezdiinden yzn ykayp mendiliyle sildi. Bir mucize olarak mendile sann yznn grnts kt.2 sa eliye mendili vererek mektubun cevabn hazrlam oldu.3 Ayrca bir mektup da gnderdi. Hz. sa cevabnda,4 Beni grmeden bana inananlara ne mutlu! Sizin tarafnza gelmeme dair yazdklarnza gelince; ben bir hayat ve hareket yolu tutmaktaym ve burada bir vazifeyi ifa ile mkellefim. Fakat size hastalnz tedavi etmek zere mritlerimden birini gnderiyorum. Bu mridim size ve sizinle beraber olanlara hayat verecektir.5 Eliler, sann resmini tayan mendili Urfaya getirip Abgara
1 Ebul-Ferec, Gregory (Bar Hahreus), Ebul-Ferec Tarihi, ev. . Rza Dogrul. Ank. I987, I, 120-121; Memleket bakan Kara Abgardan Kuds ehrinde bulunun kurtarc Yesuya (sa) selam: Hastalar zerindeki (ilasz elinizle) aarlan ifalar; mesih ahsiyetiniz ve olaanst mucizelerinizin eseridir. Bende yllardan beri izdrap iindeyim. Hastalma ifa vermenizi anediyorum. Yahudilerin in sana suikastlar hazrlnda azimli olduklarm da biliyorum. Bu sebepten; ufak fakat gzel bir ehrim vardr. Her ikimize kfi gelir. 2 Aziz Gnel, s. 90. 3 Hannaya tarafndan yapld veya sa nin bizzat yznu bir beze silmek suretiyle yznn hatlarn nakettii rivayet olunan ve Urfa blgesine ait olduu sylenen mendil gerek Hiristiyan sanatnda ve gerekse ortaan Bizans-slam mnasebetinden oynad rol iin bkz. Mahmud b. Muhammed Aksarayi, Musameret-el-Ahyar, ev. M. Nuri Genosman, Ankara 1943. s. 90-91;Fikrel Iltan, s 18 4 Aziz Gnel, s. 90-91. 5 Ne mutlu beni grmeden inanan kimselere! Ziyaretimi isteyen mektubunuzu aldm. Fakat burada hereyi ikmal etmek ve buradan beni gnderene kmak gerekilenden tr beni mazur grnz, ben ycelendikten sonra akirdlerimden birisini sana ifa vermek zere gndereceim, ehrin sana mbarek olsun. Asurlu Azar musallat olmasn. buyurdu. Ebul-Ferec, s. 121; Aziz Gnel, s. 91.
ANLIURFA TARH
htiamla verdiler.1 Abgar Ukoma mendilden hislendi. Oniki Havarinin yardmclarndan ve yedi mjdeciden biri saylan akirt Tomann z kardei Aday adndaki mjdeci Urfaya akirt tayin olarak edilir. ehre gelen Aday, Filistinli bir Yahudi olan Tabiasn evinde kalr ve yine onun vastasyla Kral Abgara takdim edilir. Aday, Abgar iyiletirdikten sonra ona Hristiyanl da kabul ettirir. Adayn Yahudi kkenli olduu ve buradaki ilk Hristiyan cemaatinin de bu Yahudi ailelerinden teekkl ettii kabul edilmektedir.2 Abgarn Hristiyan oluu, tebaas arasnda bu dinin abuk yaylmasn salad. ehirdeki putlar krlarak bir de kilise ina edildi. Abgarn desteiyle burada faaliyetlerini baaryla sona erdirdikten sonra Aday, talebeleri Agay (Aggai) ve Maray da yanna alarak Mezopotamyaya geer.3 Bu dnemde Agayn rencileri arasnda Palout, Ab lomo ve Bar Samyo da bulunmaktadr.4 Edessa, bandan beri Hristiyanla tam bir ballk gsterdi; yeni din, Yunan ve Suriye kentlerine ve douya Urfadan yayld. Hristiyanlk, Perslerin ruhunda ise derin bir etki uyandramad. Hristiyan kltrnn blgeye yerlemesiyle ilgili en gzel kant, kent ve evresindeki antik kltr ve geleneklerin yasaklanmasyla ilgili bilgilerdir. Buna gre Edessadaki astroloji, sihir ve tek tanrclk inancna kar tlerle ve ok saydaki pagan tanrsna ithaflarla dolu Ephrem, birok Hristiyan ehrinde hangi pagan geleneklerinin Bizansdan sonra bile devam ettiini akla kavuturmutur. 5M.S. 382de datlan imparator Theosidusun imparatorluk beyannda, tanrlara kurban verilmesinin yasaklanmas ile birlikte, Edessallarn panteonlarda tapnmasna izin verilmemitir. Daha sert bir beyannamesi M.S. 391de (adak) kurbanlarnn erefine dklen ikileri ve kehanetleri yasaklam;6 pagan tapnaklarn kapatm ve bunlara uymayanlar cezalandrmtr. Hristiyan misyonerlerin abalaryla Suru (Batnae), Samsat (Samosota) gibi civar yerleim blgelerin birounda Hristiyanlk hkim olmaya balad. Yalnzca Persler gibi gl bir dini rgte sahip olan Harran ve yresinde Hristiyan misyonerleri pek varlk gsteremediler. Yzyllardr paganizmin merkezi olan Harran, Hristiyanln etkisine girmemi fakat inisiyatifi komusu olan Urfaya kaptrmtr. Sryani kaynaklar, Adayn Urfa, Samsat, Surutan sonra Amid (Diyarbakr),7 Nusaybin, Diclenin douu Baszebday (dil), Hadyab (Erbil), Begermay, Kemir, Ahvaz ve civarlar dolat, buralarda Hristiyanl anlatt, Erbile Fidiko adl bir piskopos tayin ederek Urfaya geri dndn kaydeder. Urfaya dnen Aday, ksa bir sre sonra Urfada lr ve Urfada, bizzat yaptrd kilisede8 gmlr. Yerine talebesi Agay geer. Agay zamannda da Urfa civarnda ve Mezopotamyada
1 2 3 4 5 6 7 8 Fikret Iltan, s. 18. Aziz Gnel, s. 91-92. Aziz Gnel, s. 103. Hayes, Urfa Akademisi, s. 43-45, 68,69. Ephraimden naklen Tamara Green, s. 77. Tamara Green, s. Mehmet elik, s. 39-40; Aziz Gnel, s. 103. Aziz Gnele gre bu kilise bugn cami olarak kullanlmaktadr. Bu caminin mermer stun balklar ve avlu kap ksmnn mevcut olduunu bildirmektedir
77
78
misyonerlik faaliyetlerine devam edilir.1 Hatta Agayn araclyla Licede ve Silvanda Hristiyanlk yaylr.2 Bu misyonerlik faaliyetlerinden biri de 82 ylnda Adayn akirtlerinden Mari Sagirt Filipposla birlikte Mezopotamyay dolaarak Hristiyanln yaylmasna alrlar. Nisibis, Bazebgi, Baarbay, Kordu-Adas (Cizre), Salk ve Ktesifon (Medain) ehirlerinde yeni dinin tohumlar ekilir. Urfa kilisesi piskoposu Bar-amyo, keii Tirtad ve diyakosu ilolonun uyarmalaryla bu ehirdeki putperestlerin bakahini erpil ve hemiresi Babay 105te sann dinine girdiler. Fakat Eyll 115 tarihinde her ikisi de ldrldler.3 Mor Bar-Serafiyonun 191 ylnda Antakya episkoposu olmasyla birlikte Antakya Sryani kilisesinin yetki alannn Suriye dna taarak Dou Mezopotamya ve batda Anadoluya kadar geniletilmiti. Urfada Adaydan sonra cemaat bakanln yrten Agayn (Aggai) yeni kral tarafndan katledilmesi zerine, Antakya Episkoposu Mor Bar-Serafiyon buraya Fakutu episkopos olarak takdis edip tayin eder. Bylece Urfa bu tarihten itibaren, blgede kendisine bal btn kiliselerle beraber altnc asra kadar Antakya episkoposluunun ynetimi altna girdi.4 Aa Mezopotamyaya ve dousundaki ran topraklarna (Babylonia) da Hristiyanlk ancak M.S. 150 tarihinden itibaren girmeye balamtr. zellikle bu blgelerde Aramicenin eitli diyalektlerinin konuulmu olmas, buralarda Hristiyanln abuk yaylmasn salad.5 Hristiyanlk, M.S. 150 yllarna doru Urfa ve evresinde misyonerler araclyla blgeye yaylmaya balad. Bu amala Mardinde bir kilise yapld. Bu yapnn, bugn mermer stun balklar ile avlu kap ksm mevcut bir cami olarak kullanld ifade edilir.6 III. Asrn ilk eyreinde doudaki episkoposluklarn says 20ye ulat. Bunlarn en mehurlar Beszebday (dil), Hilvan, Sincap, Beyt Katar (Necran ve Yemamedir)7 Urfa ve Nusaybine gelip giden ticaret kervanlar vastasyla Hristiyanlk Ermenistanda da grlmeye baland. Ancak ilk asrda, buralarda bir misyoner faaliyetinden ve Hristiyan cemaatinden bahsetmek mmkn deildir. Hristiyanlk, bu blgelere ancak IV. asrn banda (M.S. 301), aristokrat bir ailenin ocuu olan ve Kapadokya manastrlarnda ruhban tahsili grm Grigoryus adl bir piskopos vastasyla girmitir. Douda Hristiyanln ulat dier bir blge de Hindistandr. Sryani kaynaklarna gre buraya Hristiyanl sokan Havari Tomadr. M.S. 52 ylnda buraya gelip ncili yaym ve kiliseler kurmutur. Daha sonra IV. asrda Urfadan buraya misyonerlerle beraber balarnda bir piskoposun bulunduu 72 askerlik bir cemaat
1 Aziz Gnel, s. 103; Mehmet elik, s. 39-40. evket Baysanolu, Anahatlar ve Kitabeleri ile Diyarbakr Tarihi Balangcndan Akkoyunlulara Kadar, I, Ankara 1987, s. 128. 2 Aziz Gnel, s. 105. 3 evket Baysanolu, s. 129. 4 Mehmet elik, s. 40-43. 5 Edward Gibbon, s. 519. 6 Aziz Gnel, s. 13; Bu tr yaplarn ibadethane amac ile kullanlmalar hem ahlaki adan hem de mimari dokunun bozulmasna engel olmas asndan ok byk nem arz etmektedir. 7 Mehmet elik, s. 41, 44.
ANLIURFA TARH
gnderilmitir. Bu ifadelerden Urfann Hristiyan misyonerleri tarafndan Hristiyan inancn yaymak iin nemli bir merkez olarak kullanld anlalmaktadr. slam ncesinde Urfa menkbevi Hristiyan kltr ile Urfa okulunun teolojik tartmalarnn beraber yaad merkez olarak kabul edilmektedir. slam hkimiyetine getikten sonra da Gayrimslim teba Urfann toplumsal hayatnn vazgeilmez unsurlar arasnda olduu grlmektedir. Bu konumlarn da 639da yd b. Ganemin fethinde 20 yzyllarn bana kadar devam ettirmilerdir. HIRSTYAN MENKIBELERNE GRE URFADAK KUTSAL EMANETLER Abgar V, btn Hristiyan leminde mehur olmutur. Abgar V ile sann gya birbirlerine yazm olduklar mektuplarn metinleri bugn hala bat dnyasnda uur getirici muska olarak kullanlmaktadr.1 Mektup ve Mendilin gvenirlilii tartlsa da, en azndan 3. yzyln balangcndan, belki de daha ncelerinden, Hristiyanln Kuzey Mezopotamyada gl ekilde yerletii aktr. Fakat ayn zamanda Hristiyanlk, birok dini geleneklerden etkilenmitir. zellikle bu kltrel doku Eski Mezopotamyallarn, Suriyelilerin, Araplarn, Nabatilerin ve Partllarn inan ve tren formlarndan ve kehanet gc fikirlerinden; ayrca Hellenistik ve Semistik ezoterizmin (anlalmas zor) ok saydaki ifadelerinden; Yakn Dou inancndan; Gnostizm ve Hermetizmden etkilenmitir. Bu tr bir karklk, bu dnemde, Kuzey Mezopotamyada kltrel ve dinsel birlikten bahsedilmesini imknsz klmaktadr. Hz. sann gnderdii kabul edilen mendil farkl dnemlerde eitli hkmdarlar tarafndan Urfa halkndan istenmitir. Bazen ehir bu emanetler sayesinde kurtulmu; bazen de bu, onlar iin muhasara sebebi olmutur. Sryani Mihail mendil ile ilgili olarak vermi olduu anektotda mendile siyasi bir vurgu yklemitir. Grekler, 966 tarihinde Antakyay btn Suriyeyi ve Filistinle Kuds zaptettiler. nk Araplar korku iine dmlerdi. Romallar Urfay muhasara edip hcumlarla tazyik ettiler (942). Romallar Urfay muhasara etmiken bn Hamhan adl bir Arap, asker toplayp mdafaasz kalm olan Malatyaya geldi. ehre girip esirler ald ve btn Kapadokyay yama etti. Urfann muhasaras esnasnda Urfallar, Romal mparatora eliler gnderip muhasara kaldrp buradaki orduyu uzaklatrd takdirde, Hz. sann kendi krallar Abgara gndermi olduu kymetli mendili kendisine vereceklerini bildirdiler. mparator bu teklife raz oldu.2 1092 tarihinde Varak Manastrnn mukaddes ha ile Meryem Anann tasviri Urfaya getirildi.3 Varak Ha, Hristiyanlarn bir blmne gre en mehur ve en ok hrmet gren kutsal bakiyelerden biri olup gerek han bir paras olarak kabul edilmektedir. Varak Ha, Van blgesinde olan Varak Manastrnda bulunmakta idi. Sivasa hicret eden Andzeruni kral Serekerim Loannes, onu beraberine alm, 1029da lmnden sonra oullar, babalarnn vasiyetine uyarak, bunu tekrar Varak Manastrna gtrmler. Varak Ha 1092de Urfaya getirilmi ve Aziz Havariyyn Kilisesine konulmutur.4Abgarn
1 F. Iltan, s. 18. 2 Sryani Mihail, s. 217. 3 Urfal Mateos, s. 39-40. 4 In Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, Ankara 1994, s. 3; Aziz Havariyyn Kilisesi, Bugnk Frfrl Camii olduu iddia edilmektedir. Bkz. J. B. Segal, s. 239.
79
milleti bundan dolay byk tezahratla bu mukaddes eyann istikbaline alt ve onlar byk trenle nakletti. ehrin reisi bu vesile ile piskopos Bogosla beraberinde gelen dier ruhanilere iltifat etti. Mukaddes ha parlak bir ayinle kiliseye yerletirdiler. Fakat bir ka yl sonra bu mukaddes eyalar haksz bir suretle gasp edildi.1
80
1 Urfal Mateos, s. 39-40.
ANLIURFA TARH
V. PEYGAMBERLER EHR URFA
ADNAN DEMRCAN* Urfada halk arasnda anlatlagelen sylencelere gre birok peygamber burada yaamtr. Peygamberlerin ehir ve evresiyle ilgileri, Urfallarn hafzalarnda canl olarak nesilden nesile gelitirilerek aktarlmaktadr. Bu sylencelerin ortaya knda, bir hakikat pay olma ihtimalinin yan sra Urfann derin tarihi ve kltrel kklere sahip olmasnn etkisi de nemlidir. Urfa ile ilikilendirilen peygamberlerin says onikiye kadar karlmaktadr. Bunlar, dem, Nuh, brahim, Lut, shak, Yakub, Yusuf, Eyyb, Elyesa, uayb, Musa ve sa peygamberlerdir. 1Bunlarn dnda Circis isimli bir peygamberden de sz edilir. Kutsal Kitapn Eski Antlama blmnde Hz. demin yaratlndan balayarak efsanelerle kark baz tarih bilgiler verilir. Kurnda peygamber kssalar, tarih olaylar anlatmaktan ok, Hz. Muhammedi desteklemek amacyla, hak-batl mcadelesi ekseninde ele alnd iin ayrntlar, ou zaman tali ve nemsiz kalmaktadr. Bu sebeple Kurnda peygamberler hakknda yeri ve zaman tasvir eden, geni tarih bilgilere rastlayamyoruz. Ayrca Kurn ile Kutsal Kitap arasnda olaylarn takdiminde de nemli farkllklar bulunmaktadr.
81
NSANLIIN BABASI HZ. DEM

Urfa ile ilikilendirilen peygamberlerin ilki, insanln babas Hz. demdir. Urfada halk arasnda anlatldna gre Hz. dem bir mddet Harran ovasnda iftilik yapmtr.2 Ancak halk arasnda anlatlan bu hikyeye kutsal kitaplarda ve yazl kaynaklarda rastla* 1 2
Gbeklitepe Aslan Kabartmal Dikilita
Prof. Dr, Harran niversitesi lhiyat Fakltesi, slm Tarihi ve Sanatlar Blm. ademircan@harran.edu.tr Bu Peygamberlerin anlurfada halk arasndaki sylenceleri iin bk. Selami Yldz, Peygamberler Diyar Urfa, anlurfa l Kltr ve Turizm Mdrl Yaynlar, Ankara (t.y.) Yldz, s. 21.
madmz ifade edelim. te yandan son zamanlarda arkeolojik kazlarn yapld Gbeklitepe, Hz. demle ilikilendirilmeye allmaktadr.
NSANLIIN KNC BABASI HZ. NUH

Kurnda Hz. Nuhun gemisinin tufandan sonra Cudi dana oturduu ifade edilir.1 anlurfada baz insanlar arasnda Cudi dann anlurfa ilinin snrlar iinde olduuna inanlr.2 Bu malumat da halk arasnda anlatlagelen efsanelerden olup kutsal kitaplara ve tarih belgelere dayanmamaktadr.
PEYGAMBERLERN ATASI HZ. BRAHM

Urfada doduuna inanlan ve hatras canl bir ekilde yaatlan peygamberlerden biri Hz. brahimdir. Onun Urfadaki hatras o kadar canldr ki, Urfallar arasnda brahim, Halil ve brahim Halil isimleri en yaygn isimler olarak kullanlmaktadr. Hz. brahim, lah kaynakl byk dine; Yahudilie, Hristiyanla ve slma mensup insanlarn sayg duyduu, tevhid inancnn en nemli peygamberlerinden biridir. zellikle Yahudilerde ve Mslmanlarda Hz. brahim motifi ok nemlidir. Kutsal Kitapn Eski Antlama blmnde ve Kurn- Kerimde Hz. brahim hakknda epey bilgi mevcuttur. Kurndaki surelerin biri Hz. brahimin adn tar. Bundan baka onun ismi Kurnda 69 yerde gemektedir. Araplar, onu atalar olarak kabul eder. Dinler tarihindeki yeri dikkate alndnda dier din ahsiyetlerin, peygamberlerin, velilerin ve ashabn eitli yerlerde makamlar ve mezarlar olduu gibi, byk dinin sayg duyduu bir peygamber olan Hz. brahimin de birok yere nispet edilmesi olaandr. brahim ad Tevratn baz blmlerinde Avram (Abram) baz yerlerde ise Avraham (Abraham) eklinde gemektedir. Buna gre nce ad yce baba anlamnda Avram iken daha sonra milletlerin babas anlamndaki Avrahama dnmtr. Kutsal Kitapta yle bir ifade gemektedir: Tanr, Seninle yaptm antlama udur. dedi. Birok ulusun babas olacaksn. Artk adn Avram deil, Avraham olacak.3 Bununla birlikte ismin menei tam olarak tespit edilebilmi deildir. Tevratta brahimin babasnn ad Terah,4 Kurnda ise zer eklinde gemektedir.5 zer kelimesinin isim ya da sfat olup olmad, isim ise kimin ismi olduu konusunda slm bilginleri arasnda ihtilaf vardr. Bu isim farklln aklamak amacyla baz slam tarihileri ve tefsirciler eitli aklamalar yapmlardr. leri srlen farkl grleri iki gruba ayrmak mmkndr: Birinci grte olanlara gre Hz. brahimin babasnn ad zerdir. Kurn, bunu ak bir ekilde belirtmi olup bu konuda farkl kaynaklara bavurmaya gerek yoktur. kinci gruptakiler ise iki ismi de Hz. brahimin babasyla ilikilendirmeye almlardr. Bu grte olanlarn bazlarna gre Hz. brahimin babasnn gerek ad Terah olup
1 2 3 4 5 Hd 11/44. Yldz, s. 26. Kutsal Kitap, Yaratl 17/4-5. Kutsal Kitap, Yaratl 11/26. Enm 6/74.
82
ANLIURFA TARH
zer ismi onun lakabdr. Bazlarna gre zer, babasnn tapt putun addr. Bazlar ise babasnn hem zer, hem de Terah olmak zere iki isme sahip olduunu syler. zerin brahimin amcas ya da dedesi olduu eklinde farkl grler de ileri srlmtr. Hz. brahimin babasnn ad olarak geen iki isimden biri Kurna, dieri de sonu itibariyle Tevrata dayanmaktadr. Bu sebeple Terah adn kabul eden bilginlere ynelik baz eletiriler yaplmtr. Hz. brahimin babas hakknda Tevratta yer alan bilgilerle Kurnn ifade ettikleri arasnda baka farkllklar da mevcuttur. Tevrat, Hz. brahimin babasn kendisiyle beraber hicret edenlerden biri olarak gsterirken,1 Kurn- Kerime gre o, Allahn dmandr.2 Hz. brahimin yaad dnem kesin olarak bilinmemekle birlikte milattan nce XXII.-XX. yzyllarda yaad sylenebilir. srail kaynaklardan onun Nemrud dneminde yaad anlalmaktadr. Hz. brahimin ocukluu hakkndaki rivayetlerde Nemrudun ad geer. Kurn- Kerimde Nemrudun ad zikredilmemise de Hz. brahimin onunla olan tartmas anlatlmtr: Allahn kendisine verdii iktidara dayanarak brahim ile Rabbi hakknda tartmaya giren kimseyi grmedin mi? brahim, Rabbim hayat veren ve ldrendir. deyince o, Hayat veren ve ldren benim. dedi. brahim, Allah gnei doudan getirmektedir; haydi sen de onu batdan getir. dedi. Bunun zerine inkrc ne diyeceini bilemedi. Allah, zalimler topluluuna rehberlik etmez.3 Elimizdeki kaynaklardan hareketle Hz. brahimin doum yerini kesin olarak
83
Deyr Yakup (Nemrudun taht)
tespit edebilmek gtr. Onun doduu yer olarak birok farkl yerleim yerinin ad zikredilmektedir. Tevratta Hz. brahimin memleketi Ur Kasdim4 eklinde
1 2 3 4 Kutsal Kitap, Yaratl 11/31. Tevbe 9/114. Bakara 2/258. Kutsal Kitap, Yaratl 11/28, 31.
gemekte olup bu ifade Yunancaya Keldanilerin Ur Kenti (Gney Irakta bulunan bugnk Tellul-Mukayyer) eklinde evrilmitir. Ancak Ur ehrinin, Kaldelilerin Ur Kenti olarak zikredilmesi, tarihi realiteye uymad iin eletirilmitir. nk Hz. brahimin yaad m. . XX. yzylda Ur ehrine Elamllar hkimdi. Yine Tevratn Hz. Musaya vahyedildii m.. XIII. yzylda Kaldeliler (Keldaniler) henz tarih sahnesine kmamt. slm kaynaklarnda Hz. brahimin doum yeri ve memleketi olarak Kusa (bugnk Tel brahim), Babil, Harran, Hrmzcerd, Sus, Kesker, Verk ve Basra ile Kufe aras bir yer zikredilmektedir. Bunlardan baka Urfadaki yaygn ve kabul gren sylenceye gre Hz. brahim Urfada domu ve burada atee atlmtr.
84
Hz. brahimin doduuna inanlan maara
Tevratta yer alan bilgilerden hareketle Hz. brahimin olu Hz. shakla evlendirilen Rebekann Mezopotamya blgesinden gtrlmesi ve torunu Hz. Yakubun Harrandaki daysnn yannda bir sre kalmas Hz. brahimin ailesinin Yukar Mezopotamya blgesinden olduunu sylemeye imkn vermektedir. Hz. brahimin ocukluk hayat hakknda kutsal metinlerde fazla bir bilgi yoktur. Kurnda, peygamberlikten nce Tanrnn birliine ulat bir muhakemesi anlatlr: Gecenin karanl onu kaplaynca bir yldz grd. Rabbim budur. dedi. Yldz batnca, Batanlar sevmem. dedi. Ay doarken grnce, Rabbim budur. dedi. O da batnca, Rabbim bana doru yolu gstermezse elbette yoldan sapan topluluklardan olurum. dedi. Gnei doarken grnce de, Rabbim budur; zira bu daha byk. dedi. O da batnca, dedi ki: Ey kavmim! Ben sizin (Allaha) ortak kotuunuz eylerden uzam. Ben hanif olarak yzm gkleri ve yeri yoktan yaratan Allaha evirdim ve ben mriklerden deilim.1 Kurn, Hz. brahimin peygamber olarak seildiini ve kendisine sahifeler verildiini ifade eder.2 Peygamber olduktan sonra kavmini dine davet etmi; ancak
1 2 Enm 6/76-79. Bakara 2/130-131. Ayrca bk. Necm 53/36-37; Al 87/19.
ANLIURFA TARH
onlardan bekledii olumlu tepkiyi alamamtr.1 Babasn da dine davet etmi; ancak babas onu kovmakla tehdit etmitir: Kitapta brahimi an. Zira o, sdk btn bir peygamberdi. Bir zaman o babasna dedi ki: Babacm! Duymayan, grmeyen ve sana hibir fayda salamayan bir eye niin taparsn? Babacm! Hakikaten sana gelmeyen bir ilim bana geldi. yle ise bana uy ki, seni dz yola karaym. Babacm! eytana kulluk etme! nk eytan, ok merhametli olan Allaha asi oldu. Babacm! Allah tarafndan sana azap dokunup da eytann yakn olmandan korkuyorum. (Babas:) Ey brahim! dedi, Sen benim tanrlarmdan yz m eviriyorsun? Eer vazgemezsen, andolsun seni talarm! Uzun bir zaman benden uzak dur! brahim: Selam sana (esen kal). dedi. Rabbimden senin iin mafiret dileyeceim. nk O bana kar ok ltufkrdr. Sizden de, Allahn dnda taptnz eylerden de uzaklayor ve Rabbime yalvaryorum. Umulur ki (senin iin) Rabbime dua etmemle bedbaht (emei boa gitmi) olmam.2 Ancak Hz. brahimin babas iin mafiret dilei kabul edilmemitir:3 brahimin babas iin af dilemesi, sadece ona verdii szden dolay idi. Ne var ki, onun Allahn dman olduu kendisine belli olunca, ondan uzaklat. phesiz ki brahim, ok yumuak huylu ve pek sabrl idi.4 Hz. brahimin atee atlmas, yaad toplumun tanrlarn kabul etmemesi ve tanrlarna hakaret olarak algladklar szleri ve davranlar sebebiyledir: Andolsun biz brahime daha nce rdn vermitik. Biz onu iyi tanrdk. O, babasna ve kavmine. u karsna geip tapmakta olduunuz heykeller de ne oluyor? demiti. Dediler ki: Biz, babalarmz bunlara tapar bulduk. (brahim), Dorusu, siz de, babalarnz da ak bir sapklk iindesiniz. dedi. Dediler ki: Bize gerei mi getirdin, yoksa oyunbazlardan biri misin? Hayr! dedi; Sizin Rabbiniz, yaratt gklerin ve yerin de Rabbidir ve ben buna ahitlik edenlerdenim. Allaha yemin ederim ki, siz ayrlp gittikten sonra putlarnza bir oyun oynayacam! Sonunda brahim onlar parampara etti. Yalnz onlarn byn brakt; belki ona mracaat ederler diye. Bunu tanrlarmza kim yapt? Muhakkak o, zalimlerden biridir. dediler. (Bir ksm:) Bunlar diline dolayan bir gen duyduk; kendisine brahim denilirmi. dediler. O halde onu hemen insanlarn gz nne getirin. Belki ahitlik ederler. dediler. Bunu ilahlarmza sen mi yaptn ey brahim? diye sordular. Belki de bu ii u bykleri yapmtr. Hadi onlara sorun; eer konuuyorlarsa! dedi. Bunun zerine, kendi vicdanlarna dnp (kendi kendilerine) Zalimler sizlersiniz, sizler! dediler. Sonra tekrar eski inan ve tartmalarna dndler: Sen bunlarn konumadn pekl biliyorsun. dediler. brahim: yleyse Allah brakp da, size hibir fayda ve zarar vermeyen bir eye hala tapacak msnz? Size de, Allah brakp tapmakta olduunuz eylere de yuh olsun? Siz akllanmaz msnz? dedi. (Bir ksm:) Eer i yapacaksanz, yakn onu da tanrlarnza yardm edin! dediler.5 Bylece yaptklarndan dolay Hz. brahimin atee atlarak cezalandrlmasna karar verildi. Bu olay Kutsal Kitabn Yaratl kitabnda anlatlmamakla birlikte Talmud Nedarimde ve brani edebiyatnda atee atlma hadisesine yer verilmektedir.
1 2 3 4 5 Enm 6/80-81. Meryem 19/41-48. Meryem 19/47; uara 26/96; Mumtehine 60/4. Tevbe 9/114. Enbiy 21/51-68.
85
Hz. brahim atee atld; ancak ate onu yakmad: Ey ate! brahim iin serinlik ol! dedik. Bylece ona bir tuzak kurmak istediler; fakat biz onlar, daha ok hsrana urayanlar durumuna soktuk.1 Urfada halk arasnda yaayan inanca gre Hz. brahim atee atldnda ate suya, odunlar ise bala dnmtr. te yandan Urfadaki sylenceye gre i kfte, Hz. brahim atee atldnda btn odunlarn top-
86
Halilurrahman Gl (Balkl Gl)
Urfa Kalesinin Halk arasnda Mancnk olarak adlandrlan stunlar
lanmas srasnda bir avcnn avlad bir ceylan yemek yapmas iin hanmna getirmesi zerine ortaya kmtr. slam Tarihi kaynaklarnda ve tefsirlerde, Hz. brahimin atee atlma hadisesiyle ilgili srail rivayetlere ve efsanelere dayanan pek ok ayrnt vardr. Taber, bn Kesr gibi bilginlerin kitaplarna bir gz atldnda olay hakknda epey bilgi bulmak mmkndr. Hz. brahimin yaklmas iin fikir verenden, odun toplanma ekline, atein byklnden, Hz. brahimin atete kal sresine kadar birok husus hikye edilmitir; ancak bu konuda anlatlanlarn salam dayanaklara sahip olduunu sylemek zordur. Hz. brahimin yaad kentte atee atlmak suretiyle cezalandrlmasndan sonra Allahn emriyle kt tarih yolculuk, insanlk tarihindeki nemli hadiselerden biridir. Tevrattaki anlatma gre Terah, brahim, brahimin kardei Harann olu Lut ve brahimin kars Sara, Kaldelilerin Ur kentinden Kenan
1 Enbiy 21/69-71.
ANLIURFA TARH
lkesine gitmek zere yola kt ve Harrana giderek oraya yerleti. Hz. brahimin babas Terah, Harranda ld.1 Ancak Kurnda Hz. brahimin babasnn kendisiyle birlikte hicret ettiine dair bir bilgi yoktur. Harranda bir sre ikamet eden Hz. brahim, Rabbin emri zerine hanm Sara ve yeeni Lut ile birlikte mallarn alarak Kenan diyarna gitti.2 Burada ktlk ba gstermesi zerine geici bir sre iin Msra gitti. Bir mddet Msrda kaldktan sonra tekrar Kenan diyarna dnd.3 Hz. brahimin ocuu olmaynca hanm Sara, cariyesi Haceri Hz. brahime verdi. Hz. brahim 86 yandayken olu smail dnyaya geldi.4 100 yana geldiinde hanm Saradan olu shak dnyaya geldi.5 Tevrata gre Hz. brahim, Rable yapt antlamann simgesi olarak 99 yanda snnet oldu.6 Hz. brahim, smailin doumundan sonra ei Sarann kskanlk gstermesi ve Haceri uzaklatrmak istemesi zerine Hacerle smaili Mekkeye gtrd.7 Tevrata gre Sara 127 yanda Hevronda (bugnk el-Halil kenti) vefat edince Hz. brahim tarafndan Makpela maarasna defnedildi.8 Sarann vefatndan sonra Hz. brahim, Ketura isimli bir kadnla evlenmi ve ondan ocuklar olmutur. Kendisine ait olan her eyi olu shaka brakan Hz. brahim, 175 yanda vefat etmi; oullar smail ve shak tarafndan Makpela maarasna defnedilmitir.9 Buraya kadar, Kurn ve Kutsal Kitab esas alarak Hz. brahimin hayatyla ilgili aktardmz bilgiler, Hz. brahimin tarih kiiliini ortaya koymaya imkn verecek yeterlikte deildir. Arkeolojik bulgular ve bilimsel almalar arttka, Hz. brahimin hayat hakknda daha geni malumata sahip olmay umuyoruz. Zira tarih kiiliini aan misyonuyla gnmzde de byk dinin ballar arasnda diyalog iin buluma noktas olmaya devam eden Hz. brahime bilim adamlarnn ilgisi devam etmektedir.
87
HZ. LUT
Hz. brahimin yeeni Lut, ona iman edip kendisiyle birlikte hicret edenlerden biridir. Urfadaki sylencelerde Hz. Lutun onunla birlikte Urfadan Harrana hicret ettii ve burada bir sre kaldklar anlatlr. Ad Kurn- Kerimde 27 yerde geen Hz. Lut, Hz. brahimin kardei Harann oludur. Hz. brahimle Harranda bir sre kaldktan sonra birlikte Kenan diyarna gittiler.10 Burada iddetli bir ktln ortaya kmas zerine amcas brahimle birlikte Msra gitti ve amcasyla birlikte Msrdan tekrar Kenan diyarna dnd.11 Tevrata gre mallar artnca amcas Hz. brahimin bulunduu blgeden ayrla1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Kutsal Kitap, Yaratl 11/31-32. Kutsal Kitap, Yaratl 12/1-5. Kutsal Kitap, Yaratl 12/10-20. Kutsal Kitap, Yaratl 16. Kutsal Kitap, Yaratl 21/5. Kutsal Kitap, Yaratl 17/27. brahim 14/37. Kutsal Kitap, Yaratl 23. Kutsal Kitap, Yaratl 25. Kutsal Kitap, Yaratl 12/4-5. Kutsal Kitap, Yaratl 13/1.
rak Sodoma (Semud) yakn bir yere yerleti. Burann ahalisi, sapkn baz fiillere (ltilik) sahipti. Hz. Lut onlar hakka ard; ancak kendisini dinlemediler. Nihayet gnderilen melekler, Lut ve ona inananlar dar kararak ehri yok ettiler.1 Allaha itaati reddeden sapkn Sodom halk, Hz. Luta inanmayan karsyla birlikte zerlerine balktan piirilmi, kat kat talar yadrlarak helak edildiler.2
HZ. SHAK
Hz. brahimin olu Hz. shakn da Urfa ve evresiyle ilikisi olduuna inanlr. Kurnda ad 17 yerde geen Hz. shak, Tevrata gre Hz. brahim 100 yandayken3 hanm Saradan dnyaya gelen ve srailoullarnn ikinci atas kabul edilen oludur. Buna gre Hz. shak, aile Harrandan g ettikten 25 yl sonra domutur. Zira Hz. brahim Harrandan ayrldnda 75 yandayd.4 Hz. brahimin olunu kurban etmesi hadisesi Tevratta ve Kurnda anlatlmakla birlikte kurban edilen ocuun hangisi olduu hususunda farkllk bulunmaktadr. Tevrata gre Hz. brahimin kurban etmek istedii olu shaktr.5 Kurnda isim zikredilmemekle birlikte kurban edilmek istenen ocuun Hz. smail olduu anlalmaktadr: (brahim), Ey Rabbim! Bana salihlerden olacak bir ocuk bala. dedi. Biz de ona uysal bir oul mjdeledik. ocuk kendisiyle birlikte koup yryecek yaa gelince brahim ona, Yavrum, ryamda seni boazladm grdm. Dn bakalm, ne dersin? dedi. O da, Babacm, emrolunduun eyi yap. naallah beni sabredenlerden bulacaksn. dedi. Nihayet her ikisi de (Allahn emrine) boyun eip, brahim onu (boazlamak iin) yz st yere yatrnca ona, yle seslendik: Ey brahim! Grdn ryann hkmn yerine getirdin. phesiz biz iyilik yapanlar byle mkfatlandrrz. phesiz bu apak bir imtihandr. Biz, (brahime) byk bir kurbanlk vererek onu kurtardk. Sonradan gelenler arasnda ona gzel bir ad braktk. brahime selam olsun. yilik yapanlar ite byle mkfatlandrrz. nk o mmin kullarmzdand. Biz onu salihlerden bir peygamber olarak shak ile de mjdeledik.6 Tevrata gre Hz. brahim, olunu Kenanllardan bir kadnla evlendirmek istemedii iin yal hizmetisi Eliezeri kendi lkesine, akrabalarnn yanna gnderdi.7 Aram-Naharayime (Harran da iine alan iki nehir aras, Yukar Mezopotamya), brahimin kardei Nahorun yaad kente giden uak, Nahorun torunu Rebekay Hz. shaka istedi. Babas Betuel, Rebekay verince onu alp Hz. brahimin yanna gitti.8
88
1 2 3 4 5 6 7 8
Kutsal Kitap, Yaratl 19. Bk. mer Faruk Harman, Lt, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Ankara 2003, XXVII, 229. Kutsal Kitap, Yaratl 21/5. Kutsal Kitap, Yaratl 12/4. Kutsal Kitap, Yaratl 22/2. Safft 37/100-112. Kutsal Kitap, Yaratl 24/2-4. Kutsal Kitap, Yaratl 24/10-67.
ANLIURFA TARH
HZ. YAKUB
Tevrata gre Harranla ilikilendirilen bir dier peygamber de Hz. Yakubtur. Hz. shakn Rebekadan olan ikiz oullar Esav ile Yakub arasnda, Hz. Yakubun babasna varis klnmas sebebiyle meydana gelen ihtilaftan sonra Esav kardei Yakubu ldrmek istedi. Bunun zerine annesi Rebeka, Yakubu Harrana, kardei Lavann yanna gnderdi. Yakub Harrana giderek burada daysnn yannda uzun sre obanlk yapt ve daysnn kzlar Lea ve Rahelle evlendi. Daha sonra ocuklarn ve srlerini alarak Kenan diyarna gitti.1
Rebekann Kuyusu (Harran)
GZELL DLLERE DESTAN HZ. YUSUF

Hz. Yakubun olu Hz. Yusuf da Urfa ile ilikilendirilen peygamberlerden biridir. Tevrata gre Hz. Yusuf, Harranda Rahelin ocuu olarak dnyaya geldi.2 Daha sonra Kenana dndkten sonra Yusufun annesi, dier olu Bnyamini dourduktan sonra vefat etti.3
89
SABIR TMSAL HZ. EYYB

Urfada yaadna inanlan peygamberlerden biri de Hz. Eyybtur. Hz. Eyybun nerede ve ne zaman yaadna dair kesin bilgiye sahip deiliz. Tevratta Hz. Eyybun yaad felaketlerin ve ektii aclarn anlatld Eyp kitabnda s lkesinde yaad ifade edilir.4 Tevrata gre Hz. Eyyb, Allahtan korkan, kmil bir insandr. eytan, Eyybun itaatkr olmasnn, sahip olduu servetin elinden alnmasndan korktuu iin olduunu syler. Allah, Eyybu denemesi iin eytana izin verir. Eyyb, btn mallarn ve ocuklarn kaybetmesine ramen yaad felaketleri teslimiyetle, itaat ve metanetle karlar. eytan bu kez salna musallat olmak ister. Rabbin izin vermesi zerine byk hastalklara maruz kalr. Eyybun batan aa btn
1 2 3 4
Bk. Kutsal Kitap, Yaratl 27-31. Kutsal Kitap, Yaratl 30/23-24. Kutsal Kitap, Yaratl 35/16-19. Kutsal Kitap, Eyp 1/1.
90
vcudunda kt banlar kar.1 Eyybun hastal uzun srnce yaknarak maruz kald skntlar hak etmediini syler. Rab, bir kasrgann iinden Eyyba seslenerek onu eletirir. Syledikleri sebebiyle piman olan Eyyb tvbe eder. Rab onun tvbesini kabul ederek kendisine ocuklar ve eskisinden daha ok mal verir. Kurn- Kerimde Hz. Eyybun ad drt yerde geer. ki yerde peygamberlerden olduu ifade edilen Hz. Eyybun eitli musibetlerle snanmasndan ve gsterdii sabrdan sz edilir: Eyybu da (an). Hani Rabbine Bama bu dert geldi. Sen, merhametlilerin en merhametlisisin. diye niyaz etmiti. Bunun zerine tarafmzdan bir rahmet ve kulluk edenler iin bir hatra olmak zere onun duasn kabul ettik, kendisinde dert ve sknt olarak ne varsa giderdik ve ona aile efradn, ayrca bunlarla birlikte bir mislini daha verdik.2 Baka bir ayette de yle buyurulmaktadr: (Resulm!) Kulumuz Eyybu da an. O, Rabbine, Dorusu eytan bana bir yorgunluk ve eziyet verdi. diye seslenmiti. Ayan yere vur! te ykanacak ve iilecek souk bir su! (dedik). Bizden bir merhamet ve olgun akl sahipleri iin de bir ibret olmak zere ona hem ailesini hem de onlarla beraber bir mislini baladk.3 Hz. Eyyb, iyiletiinde, bir hatas sebebiyle eine yz sopa vurmaya yemin etmiti. Yce Allah, kocasna itaatkr olan, bana gelen musibetler ve hastal srasnda ona hizmet eden karsna sembolik olarak vurmasn emretmitir: Eline bir demet sap al da onunla vur, yeminini byle yerine getir. Gerekten biz Eyybu sabrl (bir kul) bulmutuk. O, ne iyi kuldu! Daima Allaha ynelirdi.4 Hz. Eyyb hakknda Kurn- Kerimde baka bir bilgi mevcut deildir. Peygamberlerin hayatndan sz eden kitaplarda Hz. Eyyb hakknda ou srailiyat kaynakl epey bilgi verilmektedir. Bu bilgilerin nemli bir ksm Eski Antlamada yer alan Eyyb kitabndan beslenirken Hz. Eyybun bana gelen musibetler insanlarn muhayyilesinde gelitirilmitir. Vcudunun batan aa yaralarla kaplanmas, uyuza benzer bir hastala maruz kalarak Hz. Eyybun makam kiremit paralaryla kanmas, bu erevede anlatlanlardandr. Ayr1 2 3 4 mer Faruk Harman, Eyyb, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, XII, 16. Enbiy 21/83-84. Sd 38/41-43. Sd 38/44.
ANLIURFA TARH
ca yaralarna kurtlar dm, kokudan yanna yaklalamaz duruma gelince halk ondan tiksinerek onu kentin dndaki bir ple atmtr. Bu plkte yedi yl kadar zdrap eken Hz. Eyyba hanmndan baka destek veren olmamtr.1 Tevratta Hz. Eyyb ile ilgili anlatlanlarla Kurnn izdii Hz. Eyyb portresi arasndaki temel fark, Eyyb kitabna gre onun maruz kald musibetlerin sonunda dayanamayp Allaha isyan etmesidir. Her ne kadar Eyyb sonunda piman olup tvbe etmise de bu durumda eytann ayartmasndan kurtulamam olur. Oysa Kurnn anlattna gre Hz. Eyyb karlat skntlara kar tam bir tevekklle sabretmitir. Urfada Hz. Eyybun ile ektiine inanlan bir maara ile ykandna inanlan ifal su
ifal su kuyusu
91
Eyyp Nebi Ky Peygamber Trbesi
bulunmaktadr. Ayrca Urfaya yaklak 100 km. mesafede Eyp Nebi Kynde Hz. Eyybun mezar olduuna inanlan bir trbe mevcuttur. Ancak dnyann eitli yerlerinde ona nispet edilen baka mezarlar ve makamlar da vardr.
Aydemir, Abdullah, slm Kaynaklara Gre Peygamberler, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1992, s. 97.
Hz. Elyesann Makam
92
HZ. ELYESA Urfa ile ilikilendirilen Peygamberlerden biri de Hz. Elyesadr. Hz. Elyesann ad Kurnda iki yerde, dier baz peygamberlerle birlikte anlmaktadr.1 Bundan baka hakknda bilgi yoktur. Hz. Elyesa, Eski Antlamada zikredilen Elia adl peygamber olmaldr. Elia, milattan nce VIII. yzylda srail Krallnda yaayan afatn oludur.2 anlurfadaki sylenceye gre Hz. Elyesa, Hz. Eyybu ziyaret etmek amacyla yola km; yllarca dolatktan sonra Eyp Nebi Kyne yaklatnda karsna eytan km. Hz. Eyybun yaad kye epey yaklamasna ramen eytan ona, daha yolun yarsnda olduunu sylemi. Bunun zerine ya epey ilerlemi olan Hz. Elyesa, Hz. Eyyba ulaamayacan dnerek Allahtan cann almasn dilemi ve orackta vefat etmi. Hz. Eyybun trbesinin gneybatsnda kye yaklak 500 m. mesafedeki makam, onun trbesi olarak bilinmekte ve ziyaret edilmektedir.3 Ancak Hz. Eyyb ile Hz. Elyesan ayn dnemde yaamadklar bilinmektedir. HZ. UAYB Urfayla ilikilendirilen peygamberlerden biri de Hz. uaybtr. Urfaya yaklak 80 km. mesafede bulunan ve uayb ehri olarak isimlendirilen bir kent kalnts mevcuttur. Burasnn Roma-Bizans dnemine ait bir ehir kalnts olmas muhtemeldir. nemli bir kalnt olduu anlalan bu ehir harabesinin Hz. uaybn peygamberlik yapt ehir olduu, Hz. Musann da Tektek dalarnda obanlk yapt anlatlr. ehrin Hz. uaybla ilikilendirilmesinin kaynaklarda dayana yoktur. Hz. uaybn peygamber olarak gnderildii kavmin ve bu kavmin yaad yerin ad olan Medyen, Akabe krfezinin dou sahiliyle Arap yarmadasnn kuzey1 2 3 Enm 6/86; Sd 38/48. Bk. mer Faruk Harman, Elyesa, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, XI, 69. Mehmet Oymak, Urfa ve Hz. Eyyb, 4. Basm, Dergh Kitabevi, anlurfa 2005, s. 43.
ANLIURFA TARH
batsndaki blge olarak kabul edilmektedir.1 Hz. uayb kavmine, Ey kavmim! Allaha kulluk edin. Sizin iin ondan baka hibir ilah yoktur. Rabbinizden size ak bir delil gelmitir. Artk ly ve tarty tam yapn. nsanlarn mallarn eksiltmeyin. Dzene sokulduktan sonra yeryznde bozgunculuk etmeyin. nananlar iseniz bunlar sizin iin hayrldr.2 diyerek onlar Allaha itaate davet etmi; ancak kavmi onun arsn reddettii gibi inananlar tehdit etmilerdir. uaybn kavminden byklk taslayan ileri gelenler dediler ki: Ey uayb! Andolsun, ya kesinlikle bizim dinimize dnersiniz ya da mutlaka seni ve seninle birlikte inananlar memleketimizden karrz. uayb, stemesek de mi? dedi.3 Bunun zerine iddetli bir deprem ve korkun bir grlt ile helak oldular.4 HZ. MUSA Urfa snrlar iinde bulunduuna inanlan peygamberlerden biri Hz. Musadr. Hz. Musann uayb Peygamberin yanna giderek uzun sre onun hizmetinde bulunduu ve kzyla evlendii bilinmektedir. uayb ehrine yakn Somatarda Hz. Musann kuyusu ve asasnn izi olarak bilinen iki yer yre halknca ziyaret edilmektedir.5 Yahudi geleneinde ok nemli bir yere sahip olan Hz. Musa, Yahudilerin Msrda bulunduklar dnemde dnyaya geldi. Tevrata gre Hz. Musa bir gn, Msrl birinin bir branyi dvdne ahit oldu; etrafna gz gezdirerek kimsenin olmadn grnce Msrly ldrp kuma gmd. Bir gn sonra iki brannin kavga ettiini grnce, haksz olan uyard. Bunun zerine adam, Msrly ldrdn gibi beni de mi Hz. Musann kuyusu ldrmek istiyorsun? diye kendisine kt. Firavun olay duyunca Musay ldrmek istedi. Musa da Medyen (Midyan) diyarna kat. Bir kuyunun banda otururken Medyenli bir khinin yedi kz su ekmeye geldi. Babalarnn srsn suvarmak isteyen kzlara baz obanlar mdahale etmek istediler. Musa, kzlarn yardmna koarak hayvanlarn suvard. Kzlar babalar Reuelin yanna dndklerinde olanlar ona anlattlar. Babalar onu yemee armalarn istedi. Reuel, Musaya yannda kalmasn teklif etti. O da orada kald. Reuel, kzlarndan Sipporay onunla evlendirdi.6 Tevrat ardndan,
1 2 3 4 5 6 mer Faruk Harman, Medyen, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Ankara 2003, XXVIII, 347. Arf 7/85. Arf 7/88. Arf 7/85-92; Hd 11/84-95. Yldz, s. 117. Kutsal Kitap, Msrdan k 2/11-23.
93
94
Musann kaynpederinin Medyenli Khin Yitro olduunu belirterek bandan geen baz olaylar anlatr.1 Kurn- Kerimde Hz. Musann bir Msrly ldrmesi ve ardndan kamas hdisesi yle anlatlr: Musa halkn habersiz olduu bir srada ehre girdi. Orada biri kendi tarafndan, dieri dman tarafndan; kavga eden iki adam grd. Kendi tarafndan olan, dmanna kar ondan yardm istedi. Musa da ona bir yumruk indirip onu ldrd. Musa, Bu eytann iidir. O gerekten apak bir saptrc dmandr dedi. Musa, Rabbim! phesiz ben nefsime zulmettim. Beni affet dedi. Allah da onu affetti. phesiz o, ok balayandr, ok merhamet edendir. Rabbim! Bana verdiin nimetle asla sululara arka kmayacam dedi. Korkarak, etraf gzetleyerek ehirde sabahlad. Bir de ne grsn, dn kendisinden yardm isteyen yine feryat ederek ondan yardm istiyordu. Musa da ona, Belli ki sen azgn bir kimsesin dedi. Bununla beraber Musa, hem kendisinin hem de soydann hasm olan adam tutup onlar ayrmak isterken soyda, Ey Musa! Dn birini ldrdn gibi, beni de ldrmek mi istiyorsun. Sen ancak yeryznde bir zorba olmak istiyorsun, arabuluculardan olmak istemiyorsun dedi. ehrin br ucundan koarak bir adam geldi. Ey Musa! leri gelenler seni ldrmek iin aralarnda senin durumunu gryorlar. ehirden hemen k. phesiz ben sana t verenlerdenim dedi. Musa korku iinde etraf gzetleyerek ehirden kt ve Ey Rabbim! Beni bu zalim kavimden kurtar dedi. (ehirden kp) Medyene doru yneldiinde, Umarm Rabbim beni doru yola iletir dedi. Medyen suyuna varnca, suyun banda (hayvanlarn) sulamakta olan baz insanlar grd. Bunlarn yannda da koyunlarn suya salmamak iin uraan iki kz grd. Musa onlara, (Koyunlarnz burada tutmaktaki) maksadnz ne? dedi. Onlar, obanlar sulayp ekilinceye kadar biz koyunlarmz sulayamayz. Babamz ise ok yal bir adamdr dediler. Bunun zerine Musa onlarn koyunlarn sulad. Sonra glgeye ekilip, Rabbim! Bana gnderecein her hayra muhtacm dedi. Nihayet kzlardan biri utana utana yryerek ona gelip, Bizim iin koyunlarmz sulamann cretini vermek zere babam seni aryor dedi. Musa onun (uaybn) yanna gelip bandan geenleri ona anlatnca uayb, Korkma o zalim kavimden kurtuldun dedi. Kzlardan biri, Babacm, onu cretle tut. Her hlde cretle tuttuklarnn en hayrls, gl ve gvenilir olan bu adam olacaktr dedi. uayb, Ben, sekiz yl bana almana karlk u iki kzmdan birisini sana nikhlamak istiyorum. Eer sen bunu on yla tamamlarsan o da senden olur. Ben seni zora komak da istemiyorum. naallah beni salih kimselerden bulacaksn dedi. Musa yle dedi: Bu seninle benim aramda bir i. ki sreden hangisini tamamlarsam bana bir husumet yok. Allah sylediklerimize vekildir.2 HZ. SA Bizzat Urfaya gelmemekle birlikte Urfa ile ilikilendirilen peygamberlerden biri de Hz. sadr. Rivayetlere gre Hz. sa, teblie baladktan sonra ona tabi olan ilk hkmdar Osrhoene kral V. Abgardr. Bu sebeple Urfa (Edessa), Hristiyanl kabul eden ilk krallk olarak anlmaktadr.3 Anlatldna gre Abgar, maruz kald tedavisi insan gcnn stnde olan hastal iyiletirmesi iin Hz. saya
1 2 3 Kutsal Kitap, Msrdan k 3/1. Kasas 28/15-28; ayrca bk. Taha 20/40. Segal, Judah Benzion, Edessa (Urfa): Kutsal ehir, ev.: Ahmet Arslan, letiim Yaynlar, stanbul 2002, s. 101.
ANLIURFA TARH
mektup yazm; Hz. sa da ona cevap gndermitir.1 Ayrca Hz. sann yzn silerek kendisine gnderdii kabul edilen mendil Hristiyan leminde nemlidir.2 Mendil meselesi, gemite Mslmanlarla Bizans Devleti arasnda zaman zaman uluslararas krize de sebep olmutur. Bizansllar 331/942 ylnda Urfa kilisesinde bulunan mendilin, ellerinde bulunan Mslman esirler karlnda kendilerine verilmesini istediler. Abbasi halifesi Muttaki Lillah, din ve devlet adamlaryla istiare ettikten sonra Mslman esirlerin kurtarlmas karlnda mendilin Bizansllara verilmesine karar verdi.
HZ. CRCS
Circis Peygamber Cami
95
Urfada Circis Peygamber adl bir ahstan da bahsedilmektedir. Hristiyan bir din adam olduu anlalan Aziz Circis adna bir kilise yaptrlm, ancak bu kilise daha sonra camiye dntrlmtr. Bu cami u anki l Mftlk binasnn bitiiindeki Peygamberler camiidir.
DEERLENDRME
Yukarda Urfada doup bym, burada bir sre yaam ya da Urfa ile ilikisi olan veya ilikilendirilen peygamberler hakknda ksaca bilgi vermeye altk. Bunlar arasnda en canl tasvir, Hz. brahim ile Hz. Eyyb hakkndadr. zellikle son yllarda yaplan baz tantm almalaryla birlikte asrlarca yerel olarak muhafaza edilen Hz. brahim hakknda anlatlanlar, dnyann eitli yerlerinde de yank bulmaya balamtr.
1 2 Segal, s. 101-103. Fikret Iltan, Urfa Blgesi Tarihi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1960, s. 18.
Zikrettiimiz peygamberlerin Urfada yaayp yaamadklar hususu tarih birer olgu olarak her zaman merak konusu olmaya ve incelenmeye aktr. Bu hususta yaplacak almalar tevik etmek de ilm merakn bir gereidir. Ancak ilm realitelerle halkn deerleri her zaman birbirini tam olarak karlamayabilir. Bununla birlikte halk inanlarnn tarih dayanaklarnn olabileceini de unutmamak gerekir. Urfann iinde bulunduu Yukar Mezopotamya blgesi, binlerce yldr byk medeniyetlerin hayat bulduu, din alannda da nemli merkez olma zellii tayan bir blge olarak bilinmektedir. te yandan topluma nderlik yapan insanlarn eitli yerlerde makamlarnn bulunabildii de bir gerektir. Bu iki hususu dikkate aldmzda Urfa ve evresinin peygamberlerle ilikilendirilmesinin zerinde durulmas gereken bir konu olduunu sylemeliyiz.
96
ANLIURFA TARH
VI. DN MEKANLAR
CHAT KRKOLU*
evrede aa malzemenin bulunmay, anlurfa mimarisinde ana malzeme olarak tan kullanlmasna yol amtr. Urfa tann kolay ilenebilmesi ve yzyllardan beri yerleip sregelen ta gelenei de Urfa yaplarnda aa malzemenin kullanlmayna yol amtr. Diyarbakrdaki bazalta karlk, Urfa yresinde ak renkli (Ocre Jaune) sarms kalker ta mimariye hkimdir.1 Kolay ilenen ve ocaktan ktktan bir sre sonra sertleen bu kireli oluum, Urfa yaplarnn her devrinde rahatlkla kullanlm ve gnmzde de kullanlmaktadr. Halk arasnda Hevara Da olarak adlandrlan bu tan yz yllardan beri kentin gneybatsndaki dalk blgeden getirildii, bu blgeye yaylm ok saydaki antik ta ocandan anlalmaktadr. Dan bir yamacnn delinerek dier yamacndan klan ta ocaklar (Delikli Maara) yannda, uzunluu 50-75 metre, eni 25-30 metreyi bulan byk ta ocaklarna; Kanl Maara Deresi, Kasarc Deresi ve Ehber Deresinde youn bir ekilde rastlanlmaktadr. Halk arasnda yaygn bir efsanesi olan Kanl Maara ile yzyllardan beri mesire yeri olarak kullanlan akak, pek, Direkli, Nalbant Harabas, ahan Yuvas, Hamam Maaras, Kkonun Maaras, Ykk Maara, Dabbak Maaras, Gnc Ma-
CAMLER
97
1890 Yllarnda Urfa (.. Ktphanesi Yldz Saray Albmlerinden) * 1 Yrd. Do. Dr., Harran niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm. Ara Altun, Mardinde Trk Devri Mimarisi, 1971, s. 15.
98
aras, Ceylan Maaras, ekerli Maara, Savuh Maara, Aal Maara, Dedenin Sarnc Maaras, Hac Abbasn Maaras, Develik Maaras, Hac Kmillerin Maaras, Dip Karlk Maaras ve daha isimsiz yzlerce maara, blgedeki nemli ta ocaklar arasnda yer almaktadr. Ta ocaklarnn youn olduu bu blgede yaptmz aratrmalarda ta arabalarnn kayalklar zerinde am olduklar derin teker izlerinin meydana getirdii antik yollara rastlanlmtr. Tan bu kadar yaygn olarak kullanlmasna karlk, duvarlar ve tavanlar Badati Tekniinde yaplm bir iki ev dnda Urfa yaplarnda ahap malzemeye pek rastlanlmaz. anlurfadaki mimari eserlerin inasnda alan ustalar, yaptklar ilere gre; talar, yonucular ve yapclar olmak zere gruba ayrlrlar. Talar, ta ocaktan kesen gruptur ki, bunlar dalardaki ta ocaklarnda alrlard. Ocaktan gelen talar ileyen yonucu ustalar inaat alannn bir kesinde alrlard. Yapclar ise, yapnn tasarmn yapan mimar pozisyonunda ustalard. Bugn bile Trkiyenin birok yerindeki eski eser onarmlarnda Urfal yonucu ve yapc ustalar almakta ve aranmaktadr. Urfadaki mimari eserlerde, evler dnda mimari sslemeye pek nem verilmedii sylenebilir. Urfa Evlerindeki zengin ta iiliine karlk cami, han, hamam ve medrese gibi antsal yaplarda ini sslemeye hi, ta sslemeye ise nadir olarak yer verilmitir. Dabbakhne Camii minaresindeki ini panolar, Urfadaki ini sslemenin tek rneini tekil eder. Yusuf Paa, Hzanolu ve Nimetullah Camileri dnda mihraplar ta sslemeli cami yoktur. Nimetullah Camii, Klasik Osmanl portalleri tarzndaki mukarnas sslemeli kapsyla da Urfa camileri arasnda ayr bir yere sahiptir. Dabbakhne Camiinin bat ve gney avlu kaplarndaki geometrik gemeler ile Gmrk Han mescidinin dou pencerelerinin darya bakan lentolarndaki geometrik sslemeler Urfa camilerinde nadir olarak rastlanlan ta iiliklerindendir. Ayrca Karameydandaki Hseyin Paa Camii, Hasan Padiah Camii ve Yusuf Paa Camii gibi baz camilerin minber korkuluklarnda ebekeli oyma tekniinde ta iilii dikkati ekmektedir. Aa ssleme de, antsal eserler arasnda yok denecek kadar azdr. Rzvaniye Camiinin ina tarihinden kalNimetullah Cami Portal
ANLIURFA TARH
ma (1736) ahap oyma kaplar, mezzin mahfilinin renkli kalem ileri ile Hasan Padiah Camii minberinin kap kanatlar, camilerdeki aa iiliinin tamamn temsil ederler. anlurfa il merkezinde halen 46 adet tarihi cami ve mescid bulunmaktadr. Bunlardan eyh Mesud Zaviyesi Mescidi Seluklu dnemine, Ulu Cami ve Pazar Camii Zengiler dnemine (XII. yzyl), Halilur-Rahman Camii Eyybiler dnemine (1211), Hasan Padiah Camii ve Nur Ali Mescidi Akkoyunlular dnemine (XV. yzyl), bunlarn dnda kalan 37 cami Osmanl dnemine aittir. Selahaddin Eyyubi, Circis Peygamber ve Frfrl camileri Osmanl dnemine ait kiliselerden evrilmilerdir.
YAZILI KAYNAKLARDA GEEN ANLIURFA CAMLER

Siverekli Ali Camii, Hac Korkmaz Camii, ine Camii, Tarihli Mescid-i erifi, ah Hseyin Camii, Mahkeme Mescid-i erifi, Hac Mihman Camii, Mearkiye Mescid-i erifi, Hac Sadka Mescid-i erifi, Sakbiye Camii, Gelen Mescidi, Musa Efendi Camii, Kutbiye Camii gnmzde mevcut olmayan, ancak Vakflar Genel Mdrlnde vakfiyeleri bulunan anlurfa camileridir.1 Bunlardan Mahkeme Mescid-i erifinin Mahkeme Mahallesinde (Bugnk Yldz Meydan) olduu vakfiyesinde belirtilmitir. Sakbiye Camiinin air ve mutasavvf Sakp Efendi tarafndan Akarba mevkiinde H.1279/M.1862 ylnda ina edilen medrese, tekke, ktphane ve sbyan mektebi gibi yaplardan oluan klliye iinde bulunduu H.1286/M.1869 tarihli Sakp Efendi Vakfiyesinden anlalmaktadr. Cami dhil, bu klliyenin tamam gnmzden 40-50 yl kadar nce yktrlmtr. Sultan Abdlhamid tarafndan ektirilen ve Yldz Albmleri adyla stanbul niversitesi ktphanesinde muhafaza edilen albmlerde bu caminin bir fotoraf yer almakta ve minaresinin minber minare tipinde olduu grlmektedir.2 Musa Efendi Camiinin sur dnda tara mahalde olduu vakfiyesinden anlalmaktadr. Kutbiye Camiinin de Yengi ar ierisinde olduu M. 1780 tarihli mer Paa Vakfiyesinde kaytldr XVI. yzyl vakf tahrirlerinde Ruha (Urfa) sancanda 34 cami ve mescidin bulunduu kaytldr. XVII. yzyl ortalarnda Urfay ziyaret eden Evliya elebi, 22 cami ve 67 kadar mahalle mescidinin bulunduunu belirtmektedir. Evliya elebi, Urfa camilerinden u cmlelerle bahsetmektedir: .... Urfada 22 cami vardr. kalede eski bir mabed olan Minaresiz Camii vardr. Paa Saray yaknnda kalabalk cemaati olan Kzl Cami, Nemrud zamanndan kalma eski bir kilise imi. Harun Reid fethinde kiliseden camiye evrilmitir. Hala minarelerinde erganunhneleri vardr. Ak Camii de eski bir mabeddir. brahim Halil Camiini ilk yaptran Halife Memndur. Pazar Camiinin cemaati oktur. Sultan Hasan Camii, Ahaveyn Camii, Debbahne Camii de mehur camileridir. Bu son 6 camiye, brahim Halil suyu urayp havuz ve adrvanlar canlandrr ve fskiyelerden bol su fkrr. teki camileri; Beykaps Camii, Hekim Dede Camii, Karameydan Camii, Uurlu Meydan Camiidir. Bu sonuncusu da
1 2 Vakflar Genel Mdrl, Kltr ve Tescil Daire Bakanl, anlurfa Fihristi, Defter No: 2344. A. Cihat Krkolu, Yldz Albmlerinde Urfa, (Metin Dzeltmeleri ve ngilizce eviri: Zuhal Karahan Kara), Ankara 2009, s. 42.
99
100
eski bir mabeddir. 67 kadar mahalle mescidi vardr. Evliya elebinin yukarda szn ettii camilerden byk bir ksm bugn ayaktadr. Bunlardan ikalede olduunu belirttii cami gnmze ulamamtr. Ahaveyn (Ahrvan) Camiinin de byk bir ksm yklarak ev haline getirilmitir. Son olarak szn ettii Uurlu Meydan Camiinin ise bugnk mevcut camilerden birinin deiik bir ad m olduu veya yklm eski bir cami mi olduu bilinmemektedir. 1876 tarihli Halep Vilyet Salnmesinde anlurfa merkez kazada 24 cami, 2 mescidin; 1887 tarihlide 31 cami, 31 mescidin; 1893 tarihlide 77 cami ve mescidin; 1894 tarihlide ise 58 caminin (bir nceki yla gre eksik verilmi) mevcut olduu belirtilmektedir. Son 40-50 yl ierisinde anlurfada; Mearkiye, Sultan Bey, hlasiye (Kardeler), Kamberiye, Damat Sleyman Paa (Vakfiyesinde Ruha kazas haricinde Dergezenli mahallesinde Sleyman Aa Camii olarak geiyor) ve Kubbe Mescid-i erifi yklarak yerlerine betonarme camiler yaplmtr. Bunlardan, Trk Meydan yaknnda yer alan Mearkiye Camii, 1950 yllarnda yktrlarak yerine arholu Camii adyla yeni bir cami yaptrlmtr. Ahmet adnda bir ahs, evval 1124 (M.1712) tarihli dilekesinde, Urfadaki Mearkiye Camiinin mtevelliliinin 200 seneden beri dedelerinde olduunu, kendisinin mtevelli olarak yevmiye drt ake aldn belirtmektedir.1 Bu dilekeden, caminin 16. yzyl balarnda Urfann Osmanl topraklarna katld yllarda yapld anlalmaktadr. Kubbe Mescid Sokakta yer alan (Bugnk Demokrasi Caddesi) ve vakfiyesinde H.1338/M.1929 tarihli olduu belirtilen Kubbe Mescid-i erifinin dier bir ad Hac Abdlvahid Hoca Tekkesi idi. Bu mescid 1980 ylnda yklarak betonarme bir ekilde yaplm, 2005 ylnda bu da yklarak yerine bugnk mam Aslan Camii yaplmtr. Sultan Bey Camii ile Kardeler Camiinin kitabeleri korunmutur. Sultan Bey Camiinin kitabesinde; H. 995/M.1587 ylnda Sultan III. Murad Han zamannda Sultan Ahmed Bey adnda bir vali tarafndan yaptrld yazldr.2 Caminin kuzey yannda bulunan Sultan Hamamnn da ayn ahs tarafndan yaptrld tahmin edilmektedir. Kundurac Pazarndaki Kardeler Camiinde yer alan kitabede ise, H. 1032/ M.1623 ylnda Molla Musa tarafndan hlasiye Camii adyla yaptrld yazldr. Molla Musann Bedizzaman Mezarlnn Tlfndr Tepesi kesiminde yer alan pembe mezar tanda: Bni-i Cmi-i hlsiye el Hac Molla Musa yazldr. Molla Musa Camiinin yaplmas ve halk arasnda Kardeler Camii adyla anlmasna aadaki olayn neden olduu anlatlmaktadr: Zamann birinde bir kyde iftilikle uraan karde varm. Gnn birinde bu karde, harman zaman hasat ettikleri buday paylap eit kmeye blerler. Gece yars kk karde, Aabeyim evlidir, ok ocuu vardr. Benden ok onun ihtiyac verdr diyerek kendi kmesini byk aabeyinin kmesine katar. Ayn gece aabeyi Benim
1 2 Ziya Kazc, Osmanl Belgelerine Gre Urfadaki Vakf Hizmetleri, Gneydou Gazetesi, 8-10 Haziran 1998 saylar, anlurfa. Mahmut Karaka, anlurfa ve lelerinde Kitabeler, Ankara 2001, s. 132.
ANLIURFA TARH
ihtiyacm yok, bekr kardeim evlensin diyerek kendi budayn kk kardein kmesine katar. En byk karde de buna benzer bir dnce ile kendi kmesindeki budaydan bir ksmn kardelerinin kmesine katar. Sabahleyin ortada bir kme budayn olduu grlr. Kardelerden hi biri bu kmeyi almak istemez. Sonunda, budayn satlarak parasyla bir cami yaptrmay kararlatrrlar. Bylece hlasiye Camii yaplm olur.1 Bunlardan baka son yllarda Arab Camiinin (Alihan Bey Camii) kubbeli, Eyyub Peygamber Camiinin tonozlu rt sistemleri yklarak dz betona dntrlm; temelinden yklan Kutbeddin Camii ile Kbrsl Tekkesi Mescidi baz farkllklarla asllarna uygun olarak yeniden yaplmtr. Bugnk Urfa Pasajnn yerinde bulunan ve gnmzden 40-50 yl nce yktrld sylenilen Bilal- Habei Camiinin nasl bir plana sahip olduu bilinmemektedir.
ANLIURFA CAMLERNN PLAN TPLER VE ZELLKLER

anlurfadaki camilerde zengin bir plan eitlilii gze arpar. Binlerce yllk mimari gelenekten beslenen bu yrenin mimarlar, kendilerinden nceki eitli devirlerden kalan mimari eserlerden etkilendiklerinden, yaplarnda deiik plan uygulamalarna gitmilerdir. Milattan nceki alardan Osmanl dnemine kadar eitli milletlerin hkimiyetine giren Urfada, btn bu devirlerin birbirlerini etkilemelerinden doan yap planlar, birbirlerinin kopyalar olmaktan ziyade, yeni araylar ierisinde varyasyonlar meydana getirecek ekilde zenginlik gstermitir. Mimarinin her ubesindeki eitli rneklerde bu zenginlii izlemek mmkn olabilmektedir. Urfann Anadoluda kurulan eitli Trk-slam devletlerine ve beyliklerine bakentlik yapmam olmas, devlet sanats mimarlarn kente uramayna neden olmutur. Bu nedenle Urfa mimarisinde Devlet slbu yerine Yerel slub kendini gstermi; bylece camiler plan zenginliine ramen antsallk ve sslemeden yoksun olarak sadelik iinde, mtevaz llerde gelimitir. Sadece Zengi hkmdar Nureddin Zenginin 1170-1175 yllarnda yaptrd kabul edilen Ulu Cami ile Akkoyunlu Sultan Uzun Hasann 15. yzyl ortalarnda yaptrd Hasan Padiah Camii antsal zellikleri ile dikkati eker. Nimetullah Camiinin (Ak Cami) Ben Osmanlym diyen plann ve portalini, Edirne erefeli (14371447), Manisa vaz Paa (1448), Manisa Hatuniye (1490) ya da Manisa Hafza Sultan (1522) camilerini gren bir mimar uygulam olmaldr. Osmanl mimarisinin ters T planl cami emas ile orta kubbenin yanlara doru yarm kubbelerle geniletildii emann dnda Urfa camilerinde Osmanl cami mimarisinin tm plan tipleri uygulanmtr. anlurfa camileri; mihrap n kubbeli iki sahnl tonozlu camiler (2 adet), orta kubbenin yanlara doru geniledii camiler (8 adet), e deerde ok kubbeli camiler (5 adet), tek kubbeli kbik camiler (5 adet), kare meknl tonozlu camiler (3 adet), mihraba paralel tek sahnl tonozlu camiler (9 adet), mihraba paralel iki sahnl tonozlu camiler (4 adet), mihraba dikey tek sahnl tonozlu camiler (2 adet), mihraba dikey iki sahnl tonozlu camiler (2 adet), kiliseden evrilen bazili1 Adil Sara, air Abdi, anlurfa 1986, s. 5.
101
102
kal planl camiler (3 adet), maara mescitler ( adet) olmak zere balca 11 plan eidine sahiptir. Urfa Ulu Camiinin 13 gzl son cemaat yeri, Anadolu camilerindeki son cemaat yerinin ilk rnei olmas bakmndan nem tamaktadr. Dabbakhane Camiinin mkebbiresi, Toktemur mescidinin ahap mihrabnn kap eklinde alarak zerindeki minber grevi gren ksma kmas da Urfa camileri ierisinde tek rnektir. Urfa camilerinde duvar ierisinden merdivenle klan, duvara asl balkon eklindeki minber tipleri de dikkati eker. Rdvaniye Camii minberi bu tip minberlerin gzel rneklerindendir. Baz camilerde bu minberler simetrik bir biimde mihrabn iki yannda yer almakta, bunlardan mihrabn dousunda olan vaaz amal kullanlmaktadr. Bu tipin en gzel rnei Kazanc pazarndaki Eski meriye Camiinde grlr. Kutbeddin ve Rzvaniye camileri mihraplarnn iki yannda yer alan amdan nilerinin havalandrma bacalarnda islerin toplanmas salanm ve bu isler mrekkep imalatnda kullanlmtr. Bu iki rnek, baz stanbul camilerindeki is odalarnn bir benzeri olarak karmza kmaktadr. Urfa Camilerinin minareleri de plan tipleri gibi biim bakmndan zenginlik gsterir. Arab Camiinin yal havalarda kullanlan zeri kapal ve evresi stunlu erefesi ve bunun zerindeki ak havalarda kullanlan zeri ak ikinci erefesi Urfa camileri ierisinde tek rnektir. Kadolu Camii ile Narnc Camiinin minareleri portal zerinde yer almalaryla dikkati ekerler. Bundan dolay Kadolu Camiinin halk arasndaki dier bir ad da Dipsiz Minare Camiidir. Hasan Padiah ve Narnc camilerinin poligonal gvdeli minareleri dnda silindirik gvdeli minaralere de yer verilmitir. Pazar ve Dabbakhane camilerinin minarelerinin gvdesi ise sekizgen, onikigen ve silindirik formlarn bir arada kullanlm olmasyla dikkati eker. Ayrca Minber Minare ekli de Eski meriye, ehbenderiye, Miskinler, Mevlid-i Halil camileri bata olmak zere Urfa camilerinde sklkla kullanlmtr.
MHRAP N KUBBEL, SAHINLARI MHRABA PARALEL TONOZLU CAMLER 1. PAZAR CAM

Haimiye meydan mevkiindedir. na kitabesi bulunmadndan ne zaman ve kim tarafndan yaptrld bilinmemektedir. Minare zerinde yer alan ve Zengiler devrinin ssleme zelliklerini yanstan dml kaval silmeler ile minare gvdesindeki kelime-i tevhid yazlarnn hat slubu, caminin Zengiler dneminden (XII. y.y. ikinci yars) kalm olabilecei fikrini vermektedir. 1523 tahririnde vakfiyesi Cami-i Hoca Ahmed olarak gemektedir.1 Ayrca; Hac Abdlfettah bin aban Vakfna ait H.1038/M.1628, Rdvan Ahmed Paa Vakfna ait H.1153/M.1740 tarihli vakfiyelerde ve H.1238/M.1822 tarihli baka bir vakfiyede Eskici Pazar yaknnda olduu belirtilerek Hoca Ahmed Camii
1 Halit al, Urfadaki Tanmaz Eski Eserler Hakknda Bir n Aratrma, Yeni Harran evresi, 1.
ANLIURFA TARH
adyla geer. Ayrca anlurfa Vakflar Blge Mdrlndeki kaytlardan caminin dier bir adnn Narincili Mescid-i erifi (Akarba semtindeki Narnc Camiinden ayr) olduu anlalmaktadr. Camideki tm kitabeler onarmlarla ilgilidir. Enine dikdrtgen planl yap mihraba paralel iki sahnldr. Mihrap nndeki sahnda; ortada kasnaksz bir mihrap n kubbesi, yanlarnda birer apraz tonoz bulunur. kinci sahnda; ortada bir yldz tonoz, yanlarda birer apraz tonoz yer alr. Tm rt sistemi ortada iki payeye, yanlarda duvarlara oturmaktadr. Teknik ve sanat zellii bakmndan Urfada tek rnek olan yldz tonozun ortas geometrik geme ssPazar Camii lemelidir. Yapda ina malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. At nal kemerli ve kavsaras mukarnasl mihrabn iki yannda, mukarnas balkl mermer stuneler bulunur. Stunelerin balklarn mihraba bakan yan yzlerine, simetrik bir ekilde girift rumili bir kompozisyon kabartma olarak ilenmitir. Balklarn solda olannn n yznde Muhammedn Resulullah yazs okunur. Sada olannda yazlm olmas gereken La ilahe llallah yazs ise, esas minberin H.1275/M.1858 tarihinde kaldrlarak yerine duvar ierisinden merdivenle klan muallktaki minberin yaplmas srasnda hutbeyi okuyann Pazar Camii ayaklar altnda kalmasn dncesiyle kaznmtr. gzl son cemaat yeri, nde iki payeye, yanlarda duvarlara oturan apraz tonozla rtl iken son yllarda beton tabliye ile blnerek iki katl ekle getirilmitir. Avlunun kuzey bat kesindeki kesme tatan yaplm tek erefeli minarenin gvdesi blme ayrlmtr. Alttaki blm sekizgen, orta blm silindirik, erefeye kadar olan stteki blm ise onikigendir. Onikigen blmn her yznde Zengiler devri sslemelerini anmsatan, kaval silmelerden meydana gelmi dml sathi kemerler bulunur. Ayrca bu blmde erefe mukarnaslarnn altnda; bir taraf ak, birbirine bal sekiz adet emberin dairesel bir eksen etrafnda dnerek oluturduu bir rozet ve ularnda palmetler bulunan drt kollu iki yldzn i ie gemesinden olumu sekiz kollu ikinci bir yldz rozet yer almaktadr.1
1 A.Cihat Krkolu, anlurfa slam Mimarisinde Ta Ssleme, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya 1998, s. 46.
103
Avlunun kuzeyindeki yarm kubbeli ta portalin kemeri yan yana sralanm kabartma palmet motifleriyle evrelenmi, palmetlerin aralarndaki bolukta negatif ters palmetler olumutur. Kapnn evresini kabartma tekniinde Rumili bir bordr dolamakta, i yan duvarlarda ters palmetlerden oluan bir bordr yer almaktadr.1 Bu portal ekli, baz farkllklarla ve daha kk llerde anlurfadaki Dabbakhane Camii avlusu bat portaline ve Kadolu Camii avlu portaline rnek olmutur. Son yllarda yaplan eklemelerle cami i mekn, son cemaat yeri ve avlu orijinalliini kaybetmitir. Cami i meknndaki yldz tonozun dousundaki ve batsndaki blmler betonarme tabliyelerle ikiye blnm, bu tabliyelerin betonarme kirileri caminin tm rt sistemini tayan ortadaki iki payeye gmlmtr. Avlunun ortasndan geen balklgl suyunun zeri kapatlm ve buradan caminin tuvaletlerine su aktaran dnme dolap kaldrlmtr. Avlunun kuzey ve dou cephelerine iki katl odalar ina edilmitir. Cami avlusunun dousuna bitiik Pazar Deirmeni bulunmaktadr. Avludan geen su ile alan ve girii Eskici Pazarndan olan Pazar Deirmeninin camiye bakan ksm 1995 ylnda adrvana, eskici pazarna bakan ksm ise dkknlara dntrlmtr. Evliya elebi seyahatnamesinde bu deirmenin gnde 50 kile un ttn ve gezilecek bir deirmen olduunu syler.2 Avlunun kuzey bat kesinde Ahmed Zemci hazretlerinin mezar yer almaktadr.
104
Ahmet Zemci mezar
1 2
A.Cihat Krkolu, a.g.t, s. 46. Atsz (Hazrlayan), Evliya elebi Seyahatnamesi Semeler, stanbul 1972, II, 219.
ANLIURFA TARH
Ulu Camii
2. ULU CAM
Camii-kebir mahallesindedir. Eski bir Sinagog iken M.S.435-436da len piskopos Rabula tarafndan St. Stephan Kilisesine dntrlen ve krmz renkteki mermer stunlarnn ok olmas nedeni ile Kzl Kilise olarak da adlandrlan Hristiyan kilisesinin yerine ina edilmitir.1 Bu kilisenin avlu duvarlar, avluya alan kuzey (Karanlk Kap) ve dou kaplar ile gnmzde minare olarak kullanlan an kulesi halen ayaktadr. Avluya alan dou kaps lentosunun dou cephesindeki yuvarlak rozet ierisinde yer alan ha motifinin sonradan kaznd mevcut izlerden anlalmaktadr. AyrUlu Camii Minaresi ca kiliseden kalma baz mermer stun ve stun balklar cami avlusunda grlebilmektedir. Bu stunlardan nemli bir miktarnn, cami avlusunun kuzeyindeki Karanlk Kapya kan yolun altna konularak zerinin rtld sylenmektedir.2 Caminin kilisenin avlusuna m, yoksa esas mekn zerine mi ina edildii konusu kesinlik kazanmamtr. 1979 ylnda mze, vakflar ve turizm mdrlklerinin ibirlii ile caminin gney duvar ortalar altnda yaplan aratrma kazsnda, kuzeye doru uzayan ve kiliseye ait olduu anlalan 6-7 m. uzunluunda bir koridor ortaya kartlmtr. leride bir duvarla kesilen bu koridorun devam edecei, saa ve sola ayrlarak kilisenin mahzenine veya katakompuna (yeralt mezar odalar) alaca tahmin edilmitir.3 Buna gre, caminin kilisenin esas mekn zerine ina edilmi olabilecei fikri arlk kazanmtr. Kiliseye ait krmz stunlardan
1 2 3 J. B. Segal, Edessa: The Blessed City, Oxford 1970, s. 263. Bu bilgi Urfal air ve yazar A. Naci Pekten alnmtr. A. Cihat Krkolu, anlurfada Yaplan Arkeolojik Aratrmalar, Kazlar ve l Snrlar iindeki Sit Alanlar, anlurfa Uygarln Doduu ehir, Hazrlayanlar: A. Cihat Krkolu, Mslm Akaln, S. Sabri Krkolu, Selahattin Gler, Ankara 2002, s. 125.
105
106
4 tanesi cami i mekn kuzey duvarnn bat kesiminde tonozlarn oturduu duvar payelerinin ikisinin nnde birer ift olarak kullanlmtr. Ulu Caminin ina kitabesi bulunmadndan ne zaman ve kim tarafndan yaptrld bilinmemektedir. H.786/M.1384 tarihli Hasan bin Aleddin Vakfiyesinde adnn gemesi caminin o yllarda mevcut olduunu gstermektedir. Ayrca, 1523 tahririnde Evkaf- Kzl Mescid nam Cami-i Kebir adyla gemektedir.1 Nureddin Zengi tarafndan tamir ettirilerek bugnk eklini alan Halep Ulu Camii ile benzer bir plan gsteren Urfa Ulu Camiinin Zengiler zamannda XII. yzyln ikinci eyreinde (1170-1175) yaptrlm olabilecei tahmin edilmektedir.2 Ayrca, Gneydou Anadolu blgesindeki enine dikdrtgen ve mihrap n kubbeli Artuklu Camileri planna dayanlarak Urfa Ulu Camiinin Artuklu eseri olabileceini sylemek mmkndr. Anadoludaki Artuklu camilerinde grlen mihrap n kubbeli enine plan tipinin ilk rnekleri Gazneli ve Byk Seluklu camilerinde grlmektedir. Gaznelilerin XI. yzyl bana ait Leker-i Bazar Ulu Camiinde mihraba paralel iki sahn kesen mihrap n kubbesi Anadoluda; Silvan (Meyyafarikin) Ulu Camii (11521157), Mardin Ulu Camii (1176-1186) ve Kzltepe (Dunaysr) Ulu Camiinde (1184-1200) uygulanmtr. Yine bir Artuklu eseri olan Harput Ulu Camiinde (1156-1157) ise, mihrap n kubbesi Urfa Ulu Camiinde olduu gibi sahn kesmektedir. Urfa Ulu Camiindeki mevcut kitabeler onarm dnemlerine aittir. Bat avlu kapsndaki H.1096/M.1684 tarihli kitabede caminin Ali Paa tarafndan onarld yazldr. Ali Paa, ayn tarihte eyh Mesud zaviyesini de onarmtr. Son cemaat yerinden cami meknna giri kaplar zerinde bulunan H.1193/M.1779 ve H.1194/M.1780 tarihli iki onarm kitabesinden 1194/M.1780 tarihli olannda onarmn Hac Firuz Beg tarafndan yaptrld yazldr. H.1193/M.1779 tarihli kitabede ise isim yeri krk olduu iin okunamam, ancak bu onarm yapan ahsn da Firuz Bey olduu tahmin edilmitir. Son cemaat yerindeki H.1287/M.1870 tarihli nc kitabe, Urfa Evkaf Mdr Mustafa Efendi tarafndan buraya yaptrlan adrvan ile ilgilidir.3 Bu adrvan (anak havuz) 1950li yllarn balarnda cami avlusuna yaptrlan havuz ierisine konulmu, 1995 ylnda ise, anlurfa Kltr Sanat Eitim ve Aratrma Vakfnn (URKAV) Hasan Padiah Camii karsndaki merkezinin avlusuna tanmtr Dzgn kesme talardan ina edilmi olan cami; her srada 11 adet olmak zere iki sra payenin tad apraz tonozlarla rtl mihrap duvarna paralel sahnl dikdrtgen bir plana sahiptir. Sadece, orta eksenden biraz douya kaym olan mihrap n blm sivri kemerler zerine oturan tromplu bir kubbe ile rtlmtr. Payelerin kaln ve alak tutulmas, cami ierisinde bask bir havann domasna neden olmutur. Dz toprak dam olan caminin rtsnde dtan sadece mihrap nndeki kubbe ykselmektedir. Ta mihrap ve minber sade ve sslemesizdir. Minberin zgn olmayp sonra1 2 3 Halit al, a.g.m. s. 49-70. Oktay Aslanapa, Trk Sanat, stanbul 1973, II, 16-19. Mahmut Karaka, s. 139-142.
ANLIURFA TARH
dan yapld tahmin edilmektedir. Mihrap ve minber zerindeki taa ilenmi ayetler H.1381/M.1964 tarihinde Urfal hattat Behet Arab tarafndan yazlmtr. Mihrap nii dardan dikdrtgen bir payanda ile vurgulanmtr. Caminin bat kesimi afiilere tahsis edilmi olup bu blmn ayrca bir mihrab bulunmaktadr. Bu blmn 50 cm. yksekte olan zemin kotu, 1960l yllarda yaplan restorasyon srasnda kaldrlarak caminin esas zemin kotu dzeyine getirilmitir. Ortadaki giri kapsnn zerinde olan mezzin mahfiline, giri kapsnn batsndan, duvar ierisindeki merdivenle klmaktadr. Orijinalinde ahap olan mezzin mahfili son yllarda betonarmeye dntrlmtr. Ortadaki giri kapsnn cami ierisinden dousuna bitiik ni ierisinde bir kuyu bulunmaktadr. Halk arasndaki yaygn bir inana gre; sa Peygamberin, Urfa kral Abgar Ukamaya (V. Abgar) gnderdii ve zerinde mucizev portresinin bulunduu kutsal mendil (Hagion Mandylion) bu kuyuya dmtr. Dier bir sylenceye gre bu mendil, ehir merkezindeki Eyp Peygamber kuyusuna dmtr. Payeler zerine oturan ve her biri apraz tonozlarla rtl, farkl boyutlardaki on drt sivri kemerle avluya alan son cemaat yeri, Anadoluda bilinen en erken tarihli son cemaat yeri olmasyla, Anadolu-Trk mimarisi iinde ayr bir konuma sahiptir.1 Son cemaat yerinin batdaki on drdnc gz, H.1096/M.1684 tarihinde Ali Paa tarafndan yaptrlan bat avlu kapsnn giriine katlarak son cemaat yeri ilevini kaybetmitir. Bu gzden camiye alan bir kap da rlerek iptal edilmitir. Son cemaat yerinin orta gz demesindeki renkli mermerden yaplm kakma kompozisyon, camideki tek ssleme rneidir. Gri renkli mermerden dikdrtgen ereve ierisine kollar ve ara boluklar sar, siyah, beyaz ve gri renkli mermer paralardan oluan sekiz kollu bir yldz motifi ve bunun da ierisine beyaz mermerden ikinci bir yldz motifi yerletirilmitir.2 Renkli mermer kakma sslemeler Zengilerin Suriye yaplarnda ve Artuklularn Diyarbakr i kalesi adrvannda grlmektedir. Avlunun kuzey dou kesinde yer alan ve camiden epey uzakta bulunan, evresi yksekliine eit sekizgen an kulesi gnmzde minare olarak kullanlmaktadr. Semavi Eyice, stanbul Mimar Sinan Mescidi minaresi ile Urfa Ulu Camii minaresini karlatrarak unlar yazmaktadr: Bu minare adeta Urfa Ulu Camiinin muazzam minaresinin ayan- hayret bir minyatr modelidir. yle zannediyorum ki byk lde yapld zaman kaba ve ar bir manzara arzeden bu minarenin, ufak lde olan bu benzeri biblo gibi zarif bir eser tekil etmektedir.3 Kzl Kiliseye ait kaln duvarlarla evrili cami avlusunun kuzey bat kesimi mezarlktr. Bu mezarlkta Hallara kar ehit den yedi komutann mezar ile Mevlana Halid Badadinin kk olu ahabeddin Ahmedin trbesi bulunmaktadr. ahabeddin Ahmed, H.1239/M.1823 ylnda vefat etmi olup, trbesi H.1263/ M.1845 ylnda Halep Valisi eyhzade Osman Nuri Paa tarafndan yaptrlmtr.
1 2 3 Aynur Durukan, anlurfa Ulu Camii, Trkiye Bankas Kltr Sanat Dergisi, Say 14, Ankara 1992, s. 8-10. A. Cihat Krkolu, a.g.t, s. 45. Erdem Ycel, Mimar Sinan Mescidi, Sanat Tarihi Yll III, stanbul 1970, s. 49-50.
107
Mezarlkta ayrca; Hafz brahim Halil Efendi, Muhammed erif Buhari, Harraneyhizade mer Sabri Efendi, Hac Osman Nuri Efendi, Rakka Valisi Kadzade Hseyin Paa, Hseyin Vasfi Paa, Kaplamazade mer Aa, Yengiceaaszade Ali Aa, eyh Muhammed Ali Efendi, Hseyinpaazade Ali Yaver Beg, Hachzrzade Muhammed Reid Efendi, Urfa Mutasarrf Germiyanolu Sleyman Rd Bey gibi ahslarn mezarlar yer almaktadr.1 Mezarln kuzey kesiminde bir kuyu bulunmaktadr. Mezar ahidelerinde Osmanl dnemi iir ve hat sanatnn gzel rnekleri yer almaktadr. Bu mezarla yeni gmler yaplmadndan ahideler gnmze kadar salam bir vaziyette gelebilmilerdir. ahabeddin Ahmed trbesinin n ksmnda yazlk namazgh yer alr. Mermer mihrapl namazghn zemin kotu cami avlusundan yaklak 1 m. yksektedir. Avlunun kuzey-dou kesiminde yer alan, hamama gidecek paras bulunmayan yoksul kiilerin gusletmasi amacyla yaplm olan kare meknl, tek kubbeli imecek (Guslhane), Urfa su mimarisinde tek rnektir.2 Avlunun kuzey kesiminde ince stunlara oturan, bask konik atl ta adrvan, 1995 ylnda Konya Mevlana Derghnn ahap adrvan rnek alnarak hayrsever Hac Emin Uslusoy tarafndan yaptrlmtr. adrvann mimari projesi Mimar Cevher lhan tarafndan izilmitir. Kalem ii sslemeleri Dr. Burhan Vural tarafndan tasarlanm, uygulamas ressam Abdurrahman Birden tarafndan gerekletirilmitir. adrvan evresindeki kitabeler hattat Mehmet Ali Caduk tarafndan yazlmtr.
ORTA KUBBENN YANLARA DORU GENLED CAMLER

108
1. ARAB CAM
Kaleboynu Mahallesindedir. Bizans dnemine ait Aziz Michael Kilisesinin yerine yapld belirtilmektedir.3 Minare kaidesinin bat tarafndaki H.1156/ M.1743 tarihli kitabede caminin Muhammed Fazili tarafndan yaptrld belirtilmitir. Caminin esas adnn Ali Han Bey Camii olduu, bu kitabelerin Ali Arabi Camii Han Bey Camiinin onarm srasnda yazld Arabizade Muhammed Fazli Efendinin cami iin hazr1 2 3 Mahmut Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, anlurfa 1996, s. 36, 56, 92, 134. Cihat Krkolu, anlurfa Su Mimarisi, Ankara 1992, s. 68-69. J. B. Segal, a.g.e. s. 190, 263.
ANLIURFA TARH
latt H.1157/M.1743 tarihli vakfiyeden anlalmaktadr. Zira Muhammed Fazli Efendi bu vakfiyesinde, Urfada Ali Han Bey Camiini onararak minber, minare ve yanna bir de ktphane yaptrdn belirtmektedir. Muhammed Fazli Efendi, onard Ali Han Bey Camiine kendi adn vermi, ancak cami halk arasnda onun lakab olan Arabi Camii adyla anla gelmitir. H.1138/M.1725 ve H.1139/M.1726 tarihli vakfiyelerden; Muhammed Fazli Efendinin, Dabbakhane Camii avlusunun kuzeyindeki brahimiye Medresesini yaptran eyh Hac Kasm Efendi olu Hac brahim Efendinin en byk olu olduu anlalmaktadr. Dzgn kesme talardan ina edilen caminin esas, orta kubbenin yanlara doru tonozlarla geniledii enine dikdrtgen plana sahip iken, 1953 ylndaki onarm srasnda rt sistemi tamamen yklarak betonarme tabliye ile rtlmtr. Bu onarm srasnda apraz tonozla rtl iki gzl son cemaat yerine ve minareye dokunulmamtr. stanbul niversitesi Merkez Ktphanesinde muhafaza edilen II. Abdlhamidin 1890 yllarnda ektirdii ve Yldz Albmleri olarak tannan albmlerdeki Urfada Ali Ham (Han) Bey Cami-i erifi alt yazl bir fotorafta bu cami kubbeli ekli ile grlmektedir.1 Ta mihrap sslemesizdir. Minber, duvar ierisinden ta merdivenle klan balkon eklindedir. Kuzey bat kedeki silindirik gvdeli, iki erefeli minarenin birinci erefesi ince stunlar zerine oturan sivri kemerlerle evrelenmitir. zeri kapal olan bu erefe kn yamurdan, yazn gneten korunmak, bunun zerindeki ikinci erefe ise ak olup yasz ve gnesiz havalarda kullanlmak amacyla yaplmtr. Klah ksm kk bir ta kubbe ile rtl olan bu minare ekli Urfada tek rnektir.
109
2. ESK MERYE CAM

Kazanc Pazar mevkiindedir. Halk arasnda Hz. mer zamanna ait olduu sylenilen caminin mevcut kitabeleri onarm devirlerine ait olduundan ina tarihi bilinmemektedir. Halk arasnda adna dayanlarak Hz. mer zamannda yaptrld fikri hkimdir. 1539 tahririnde geen mer Mescidinin bu cami olduu dnlmektedir.2 Son cemaat yerinin dou duvarnda yer alan kitabede H.701/M.1301 tarihinde Ahmed el-Hac Durmu Siraceddin olu Muhammed Aa tarafndan onarld yazldr. Bu kitabedeki tarih, meriye Camiinin Urfann en eski camilerinden biri olduuEski meriye Camii 1 2 A.Cihat Krkolu, Yldz Albmlerinde Urfa, (Metin Dzeltmeleri ve ngilizce eviri: Zuhal Karahan Kara), Ankara 2009, s. 50. Halit al, a.g.m, s. 49-70.
110
nu gstermektedir. Cami avlusunun bir kenarna braklm H.1186/M.1772 tarihli bir kitabede ise caminin Ali Beyolu Firuz Bey tarafndan onarld yazldr. Son cemaat yerindeki H.1330/M.1911 tarihli iki kitabeden birinde Arapa bir iir, dierinde caminin Hz.merin ruhuna ithafen Sultan Reat devrinde onarm grd yazldr.1 Kuzeydeki avlu kaps zerindeki H.1382/M.1962 tarihli kitabede caminin Hz. merin hilafeti zamannda yapld ifade edilmitir. Mihrap duvar boyunca enine dikdrtgen planl yapda orta ksm kubbe, yanlar birer apraz tonoz ile rtldr. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Kubbeye geii salayan tromplar zerindeki ebekeli oyma alt kollu iek motifli havalandrma delikleri anlurfada ilk kez bu camide grlmektedir. Sekizgen kubbe kasna 16 pencerelidir. Kubbe ve tonozlar, duvarlarda ve kelerde kaideleri sslemeli yarm stunlara otururlar. Bu tip duvar stunlar anlurfa Frfrl Camide de (kilise) grlr. Eski meriye Camiinin bu plan, anlurfa Harran Kapdaki Hac Ltfullah Camii planna nclk etmi olmaldr. Eski meriye Camiinin plan zelliklerine bakldnda Hz. mer zaman (VII. yzyln ilk yars) ile ilgisinin olmad anlalr. Ancak, Hz. mer zamanndan kald sylenilen caminin H.1186/M.1772 tarihinde Ali Beyolu Firuz Bey tarafndan onarld srada yklarak bu gnk eklini ald sylenilebilir. H.1330/M.1911 tarihli mihrabn iki yan ta rg sslemeli ve ift yarm stunelidir. Mihrabn iki yannda simetrik olarak duvardan balkon eklinde taan, nde ikier tam, arkada ikier yarm stunlu balkon eklindeki kmalarn sada olan minber, solda olan vaaz amal olarak kullanlmaktadr. zerleri tatan yarm kubbeli, korkuluklar demir ebekeli bu minber ve vaiz krss Urfa camilerinde grlen balkon eklindeki minberlerin en zarif rnekleridir. Cami meknna giri kaps zerindeki ahap mezzin mahfili, iki ta konsol zerine atlm aa kirilere oturmaktadr. Mezzin mahfiline k duvar ierisindeki merdivenle olmaktadr. nde iki payeye oturan gzl son cemaat yeri apraz tonozlarla rtldr. Son cemaat yerinin kuzey dou kesinde yer alan alt stunla evrelenmi minber minare anlurfa ehbenderiye Camii minaresini etkilemitir.
3. AKER CAM
Pnarba Mahallesi, Karapnar mevkiindedir. Evliya elebi, Seyahatnamesinde bu camiden Caygirli Camii olarak bahseder ve ierisinden Halilur-Rahman suyunun getiini syler.2 Bizans dneminde caminin yerinde bir tiyatro bulunmakta ve bundan dolay yaknndaki sur kaps Tiyatro Kaps olarak adlandrlmaktayd.3 Cami meknna giri kapsnn sandaki H.930/M.1524 tarihli kitabede mescidin onarmnn Muhammed akerinin olu Hac Alinin yardm ile yaptrld yazldr. Cami meknna giri kaps zerindeki iki kitabeden altta olannda ca1 2 3 Mahmut Karaka, s. 119-122. Atsz (Hazrlayan), s. 216. J. B. Segal, s. 263
ANLIURFA TARH
akeri Camii (Yalboya Tablo:Nihat Krkolu)
minin H.1044 Zilkade/M.1635 Nisan tarihinde Aya olu Hac Hseyin tarafndan tamir ettirildii belirtilmitir. Avlunun gney kaps zerindeki H.1044 Zilkade/M.1635 Nisan tarihli kitabede caminin nce eyh Seyyid Muhammed aker tarafndan, daha sonra ise Sultan Ahmed (1603-1617) olu Sultan IV. Murad Han (1623-1640) devrinde Aya olu Hac Hseyin tarafndan onarld belirtilmitir.1 Harran Kap mezarlndaki H.1007/M.1598 tarihli bir mezarn ba ahidesinde; mezarda akeri Hac Eyyub olu Hac Muhammedin yatt yazldr. akeri, kle anlamna gelmektedir. Bu mezar tandan akeri ailesinin 16.-17. yzylda Urfada yaad anlalmaktadr.2 Dzgn kesme talardan ina edilen cami, mihrap duvar boyunca enine dikdrtgen planl yapda orta ksm tromplu byk bir kubbe, bunun dousu pandantifli iki kk kubbe ile rtldr. Kubbeler ortada mihrap ekseninden douya kaym T eklinde bir payeye, dier yanlarda duvarlara oturmaktadr. Caminin bu plan Urfa Nimetullah Camiine benzemekte, ancak Nimetullah Camiinde ortada iki payeye oturan ana kubbenin batsnda yer alan iki kubbe, akeri Camiinde yoktur. Dilimli kemerli ve mukarnas kavsaral mihrap son zamanlarda fayansla kaplanm, ancak Vakflar Genel Mdrlnce 2001 ylnda yaplan restorasyon srasnda tekrar orijinaline dntrlmtr. Balkon eklindeki minbere kble duvar nndeki ahap merdivenle klmaktadr. Cami meknna giri kaps zerindeki betonarme mezzin mahfili 2001 ylndaki restorasyon srasnda orijinal ekli olan ahaba dntrlmtr. apraz tonozlarla rtl drt gzl son cemaat yeri nde drt bamsz payeye, douda duvar payesine oturmaktadr. Cami kaps son yllarda fayanslarla kaplanm, ancak bu fayanslar 2001 restorasyonunda kaldrlmtr. Sivri klahl minber minare, son cemaat yerinin bat payesi zerinde yer almaktadr.
1 2 Mahmut Karaka, s. 51,52. Mahmut Karaka, s. 53.
111
4. HACI LTFULLAH CAM

Harran kapsnn 50 M. gneyinde ve ehir surlarnn dnda yer alr. ehir kapsnn kapal olduu srada ehre gelen yolcular iin yaplmtr. na tarihi bilinmemektedir. Cami meknna alan iki kapdan douda olannn zerindeki kitabede, H.1133/ M.1720 tarihinde Mustafa olu Hac Abdurrahman Efendi tarafndan onarld yazldr. Mevlana el-Hac AbHac Ltfullah Camii durrahman Efendi b. Mustafa elebi H.1137/M.1724 tarihli vakfiyesinde; bu onarm Harran kap haricinde iki byk kubbe zerine bir camii erif ina ettim cmlesi ile belirtmitir. Son cemaat yerinin dou blmndeki H.1270/M.1853 tarihli kitabe, cami ile ilgili olmayp 1958 ylnda Yldz meydanndaki Eski Paa Hamam ile birlikte yktrlan bir otelden (ev) getiHac Ltfullah Camii Plan rilmitir. Vakfiyesinde iki kubbeli olduu belirtilen yap, sonralar esasl bir onarm geirerek ortada byk bir kubbe, yanlarda birer apraz tonozla enine dikdrtgen planl ekle getirilmitir. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Sekizgen kasnakl kubbeye gei pandantiflerledir. Kesme ta mihrabn ke stunelerinin balna ve kavsarasna basit ta sslemeler ilenmitir. Balkon eklindeki minbere yan taraftaki pencere ierisinden merdivenle klmaktadr. Minberin orijinalde ahap olan demesi son yllarda betonarmeye dntrlm, ahap korkuluklar orijinal olmayp son yllarda basit bir biimde yaplmtr. Cami i meknnn dou duvarnda msenna (aynal) tarznda yazlm Maallah yazs yer almaktadr. Drt gzl son cemaat yerinin her gz birer apraz tonozla rtldr. Tonozlar nde bamsz payeye, yanlarda duvar payelerine oturmaktadr. Son cemaat yerinin ortadaki iki gznden birer kap camiye almaktadr. Doudaki kapnn iki yannda sade ve sslemesiz birer mihrap nii bulunur. Caminin kble duvarnn d cephesinde ve mihrabn altna gelen ksmda eyvan eklinde, beik tonozlu iki mekn selsebildir. Balklgl suyunun tarihi yeralt kanallar vastasyla ulat bu selsebillere Hac Mehmet Kmilolu Hackmilzade Hac Mehmet Efendi tarafndan 1299/1882 tarihinde vakfiye hazrlanmtr. Zamanla tkanan bu suyolu, 1920li yllarda Urfa erafndan Nebozade Hac mam Efendi tarafndan ierisine adamlar indirilerek temizletilip yeniden hizmete almtr. 1970 yl balarna kadar ak olan bu selsebiller, tarihi su kanalnn tekrar tkanmas sonucunda 1980li yllarda rlerek iptal edilmitir. Ayrca, caminin gneyinde bulunan bahenin zemin kotunun ykseltilmesi ile selsebil nilerinin
112
ANLIURFA TARH
bir blm toprak altnda kalmtr. Selsebillerin aa karlmas iin dolgu toprann kaldrlmas gerekmektedir. Avlunun kuzey kenar ortasndaki avlu kaps zerinde 30-40 yl nce betonarme olarak yaplm minber minare yer almaktadr. stanbul niversitesi Merkez Ktphanesinde muhafaza edilen II. Abdlhamidin 1890 yllarnda ektirdii ve Yldz Albmleri olarak tannan albmlerdeki Urfada Harran Kapsnn resmidir alt yazl bir fotorafn n plannda alt adet yuvarlak stuna oturan, zeri kubbeli kesme ta minber minarenin orijinal ekli grlmektedir.1 Avlunun kuzey dou kesine son yllarda yaptrlan betonarme abdestlik ile kuzey bat kesindeki imam odas avluyu daraltmtr. Caminin gneyindeki geni bahesine son yllarda taziye evi olarak kullanlan betonarme yaplar ina edilmitir.
5. HALLUR-RAHMAN CAM
Halilur-Rahman Glnn gney bat kesinde yer alan bu cami; medrese, mezarlk ve Hz. brahimin atee atldnda dt yer olarak inanlan mekndan oluan bir klliye halindedir. Halk arasnda Deme Camii veya Makam Camii olarak da adlandrlr. Caminin gney dou kesine bitiik kare gvdeli Halilur-Rahman Camii kesme ta minarenin bat ve kuzey cephelerindeki kitabelerde caminin H.608/M.1211 ylnda Meyyafarikin Eyyublerinden Melik Eref Muzafferddin Musann emri ile yaptrld yazldr. Osmanl dneminde, medrese, mezarlk ve Hz. brahimin atee atldnda dtne inanlan makamdan oluan bir klliyeye dntrlmtr. Cami, M.504 tarihinde (Bizans dnemi) Urbisyusun maddi yardmlaryla monofizitler adna yaptrlan Meryem Ana Kilisesi zerine ina edilmitir.2 Camiye dntrme srasnda kare gvdeli kesme ta, an kulesi minare olarak deerlendirilmitir. Minarenin orta kuandaki yatay silmede yer alan iki sra inci dizisi bordrnn arasna yan ve ba aa sralanm kabartma palmetler ve erefedeki stunlarn akants yaprakl balklar Bizans devri ssleme zelliklerini yanstmaktadr. Minarenin bat ve kuzey cephelerindeki Eyyubi dnemi kitabeleri camiye dntrme ilemi srasnda ilenmitir. Caminin dou kaps zerindeki Arapa kitabede Peygamberlerin atas HalilurRahmann makam olan bu cami, H.1225/M.1810 tarihinde yaptrlmtr yazldr. Caminin batsna bitiik brahim Peygamberin atee atldnda dtne
1 2 A.Cihat Krkolu, s. 29. J. B. Segal, s. 213
113
114
inanlan meknn batya bakan kaps zerindeki H.1228/M.1871 tarihli kitabede Hz. brahimin atee atlmas ile ilgili ayet-i kerime yazldr. Eyyubiler devrinde ina edilen cami, zamanla harap bir duruma gelince 1810 tarihinde temelden balanlarak nemli deiiklikler geirmi olmaldr. Kareye yakn dikdrtgen planl cami, merkezde drt ayak tarafndan tanan bir kubbe ve bunu drt yandan evreleyen apraz tonozlarla rtldr. Kadolu Camii naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Cami bu planyla M.1606-1611 yllarnda ina edilmi olan Diyarbakr Nasuh Paa Camii ile byk bir benzerlik gsterir.1 Sekiz apraz tonozun ve ortada bir kubbenin oluturduu bu plan, merkezi kubbeli zellik tar. Eyyubi tarz sivri kemerin ierisinde sade ve sslemesiz mihrap yer alr. Sivri kemerin iki yan ke stunelidir. Caminin sade ve sslemesiz kesme ta minberi 1990l yllarn balarnda camiyi daraltt gerekesiyle kaldrlarak yerine mihrap duvar nnden ahap merdivenle klan balkon eklindeki minber yaplmtr. Evliya elebi, Seyahatnamesinde bu camiden brahim Halil Tekkesi olarak bahseder ve yle der: Tekkenin iinde bir kaynak vardr ki, Nemrud, Hz. brahimi atmak iin yaktrd atein olduu yerden kmtr. IV. Sultan Murad, Badat seferine giderken bu tekkeyi ziyaret edip iki balk yakalatarak kulaklarna birer altn kpe takmtr. Evliya elebi yle devam eder: Bir adam yedi gece, yedi gn bu tekkeyi ziyaret etse murad olur derler. Saf suyundan ienler Allahn emri ile arpnt illetinden kurtulurlar. Bunun iin Urfa halknda arpnt olmayp salam olurlar. Evliya elebinin szn ettii kaynak, caminin batsna bitiik tromplu kubbeli meknda bulunan su olup anlurfa halk burasn A Balk adyla ziyaret etmektedir. Eskiden dilek yazl ktlar buradaki suya atlr, Ak Balkn bu kd kapp gtrmesi halinde o dilein gerekleeceine inanlrd. Evliya elebi, brahim Halil Tekkesinin bir de imaretinin bulunduundan sz etmektedir. Camiinin dousuna bitiik olarak kk bir mezarlk bulunmaktadr. ahidelerinde Osmanl iir ve hat sanatnn gzel rnekleri yer alan bu mezarlkta, azeli eyhi Ali Dede ve Urfal din bilgini Buluntu Hocann (Abdurrahman Buluntu Efendi) trbeleri, Urfal lim ve evliyalardan Miftahizade Abdurrahman Efendi, Miftahizade Hac Muhammed Efendi, Mderris Muhammed Efendi, Hac Hafz Mustafa Efendinin mezarlar ve Osmanl dnemine ait dier mezarlar bulunmaktadr.2
1 2
Metin Szen, Diyarbakrda Trk Mimarisi, stanbul 1971, s. 254. Mahmut Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, anlurfa 1996, s. 26, 180, 189, 239, 240, 261, anlurfa Mezar Talar, anlurfa 1996, s. 119-121.
ANLIURFA TARH
6. KADIOLU CAM
Kadolu mahallesi, su meydan mevkiindedir. na kitabesi yoktur. Vakfiyesinde H.1106/M.1694 tarihinde Kadzade Hseyin Paa tarafndan yaptrld yazldr. Bundan dolay Kadolu Hseyin Paa Camii adyla da anlmaktadr. Cami avlusunun kuzeye bakan giri cephesindeki air Niday tarafndan yazlm H.1138/M.1725 tarihli eme kitabesinde emenin Mencekzade lakabnda biri tarafndan yaptrld yazldr.1 Portal zerindeki minarenin kaidesindeki kitabede H.1260/M.1844 tarihinde Bahri Paa tarafndan yaptrld (Camiden 150 yl sonra) belirtilmitir.2 naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlan Kadolu Camii, dousundaki sokan ekline bal kaldndan bu kesiminde erilik meydana gelmitir. Drt payeye oturan sekizgen kasnakl orta kubbe yanlara doru apraz tonozlarla geniletilmitir. Kadolu Camii, XV. yzyla ait Diyarbakr eyh Safa Camii rnek alnarak yaplm; ancak onun llerine ulaamamtr. Caminin plan ayrca anlurfa Nimetullah Camiine benzemektedir. Yalnz Nimetullah Camiinden farkl olarak merkezi kubbe ortada iki paye yerine drt payeye oturmaktadr ve kubbenin iki yan ifte kubbe yerine apraz tonozlarla rtlmtr. Sade ve sslemesiz kesme ta mihrap, be keli ni eklindedir. Balkon eklindeki minbere duvar ierisinden merdivenle klmaktadr. Drt gzl son cemaat yeri, nde payeye, yanda duvarlara oturan drt apraz tonozla rtldr. Avlunun kuzeyinde, ortada zeri yarm kubbeli avlu portali ve bunun zerinde silindirik gvdeli, tek erefeli minare yer alr. Minare kaidesinin kuzeye bakan cephesindeki kitabede H.1260/M.1844 tarihinde Bahri Paa tarafndan yaptrld yazldr. Minare, portal zerine oturduundan alt ksm botur. Bu nedenle halk arasnda bu camiye Dipsiz Minare Camii de denilmektedir. Portalin dousunda zikzak kemerli, 1725 tarihli Mencekzade emesi, bunun arkasnda beik tonozlu abdest alma yeri bulunur. eme, eskiden mahallelere su taksim edilen Taksimiye olarak kullanlmaktayd. Bundan dolay caminin yer ald meydana Su Meydan ad verilmitir. Camiyi yaptran Kadzade Hseyin Paann mezar Ulu Cami haziresindedir. Mezar ahidesinde Hseyin Paann babasnn kad olduu anlalmaktadr. Hseyin Paa ise askeri paa olmayp vali paadr. Hseyin Paann adna 15 Temmuz 1691 tarihli bir fermanda rastlamaktayz. Rakka evresindeki ekiyann halka saldrarak halk taciz etmesi zerine evre halk padiaha ikyette bulunmu; Padiah da Rakka Beylerbeyi Hseyin Paaya bir ferman gndererek ekiyann temizlenmesini emretmitir.3 Mezar tanda 1695 tarihinde ld belirtilen Hseyin Paaya 1696 ylnn Ocak aynda ferman yazlm olmas, kendisinin 1695 ylnn son aynda vefat etmi olabileceini dndrmektedir. Vefatndan sonra 6 Mart 1696 tarihinde Rakka valiliine Ahmet Paa getirilmitir.
1 2 3 Bedri Alpay, anlurfa airleri, anlurfa 1986, s. 256. Mahmut Karaka, s. 84. Mahmut Karaka, s. 86-87. (Ahmet Vefik, Anadolu Airetleri, 1930, s. 93).
115
Kadzade Hseyin Paann ermi bir kiilie sahip olduu ve caminin inas srasnda aadaki kerameti gsterdii halk arasnda rivayet edilmektedir: Kadolu Hseyin Paa bu camiyi yaptrrken, mihrabn ynn tayin etmekte yanllk gsteren gayrimslim ustay uyarr ve kblenin doru ynn kendisine gsterir. Fakat usta elindeki alete gre kblenin kendi dedii ynde olduunu srar eder. Bu tartma bir iki kez tekrarlannca Kadolu, elini ustann gzne srerek Bak gr, kble bu taraftr der. Gayrimslim usta karsnda Kbeyi grr. Bunun zerine usta kelime-i ahadet getirerek Mslman olur.
7. KUTBEDDN CAM
Kadolu mahallesindeki bu caminin ina tarihi bilinmemektedir. Adna ilk defa, Kutbeddin Mescidi olarak Rdvan Ahmet Paa Vakfna ait H.1153/M.1740 tarihli vakfiyede rastlanlmaktadr. mm Glsm Hatun tarafndan Kutbeddin Camiine bal olarak Rzaiye Medresesi yaptrlm ve ayn hanm tarafndan bu medreseye H.1193/M.1779 tarihinde vakfta bulunulmutur.1 Medrese bugn yoktur. mm Glsm Hatun, mer Paann hanmdr.2 H.1194/M.1780 tarihli mer Paa Vakfiyesinde; Yengi ar ierisindeki Kutbiye Camiini harap bir durumda iken onardn belirterek camiye vakfta bulunmutur. mer Paa, Rdvaniye Camiini yaptran Rakka Valisi Rdvan Ahmet Paann oludur. Cami meknna alan kap zerindeki H.1192/M.1778 tarihli onarm kitabesinde mer Paann ad Hz. mere izafeten Nam- Faruki (mer Faruk) olarak gemektedir. Son cemaat yeri mihrab zerindeki H.1293/M.1876 tarihli kitabe, son cemaat yerinin (eyvan) Bican Aa ve Hac Osman Aa tarafndan ykseltilmesi ile ilgilidir. Ayrca H.1304/M.1887 tarihli Vakfiye ile Ahmet Bican Efendi tarafndan camiye vakfta bulunulmutur. 1977 ylndaki incelemelerim srasnda caminin plan tarafmzdan izilmi ve fotoraflar ekilmitir. Cami, Sekizgen kasnakl tek kubbeli kare plan ile anlurfadaki Hzanolu, Hseyin Paa ve Mevlevhane camilerini hatrlatmaktadr. Ancak, bu camilerden farkl olarak kubbeli mekn burada yanlara doru enli bir kemerle geniletilmitir. Yapda naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Sade ve sslemesiz kesme ta mihrabn iki yannda dam ile balantl kandil nileri yer almaktadr. Bu niler Rdvaniye Camii mihrab iki yanndaki niler rnek alnarak yaplmtr. ki gzl son cemaat yeri apraz tonozlarla rtl olup, tonozlar nde bir payeye, yanlarda duvarlara oturur. Cami, 1979 ylnda temele kadar yktrlp yeniden yaplmtr. Ancak yeniden yapm srasnda, esasnda kubbeyi douya ve batya doru genileten geni kemerler kaldrlm, kubbe meknn tamamn rtmtr. Yine orijinalinde caminin kuzey bat kesinde yer alan minber minare yeniden yapm srasnda yerine konulmayarak kaybolmutur. anlurfadaki Eski meriye ve ehbenderiye camilerinin minareleri benzerindeki evresi stunlu, zeri kubbeli minber minare, son cemaat yerinin kuzey bat kesinde yer almakta iken, 1979 ylnda caminin temelden yenilenmesi srasnda
1 2 anlurfa Vakflar Blge Mdrl arivi. Mahmut Karaka, s. 100.
116
ANLIURFA TARH
yerine konulmam, ayrca bu yenilenme srasnda orijinalinde iki apraz tonozlu olan son cemaat yeri deitirilerek betonarme kubbeli ekle dntrlmtr.
8. NMETULLAH CAM
Nimetullah mahallesi Ellisekiz Meydan mevkiindedir. na tarihi bilinmemektedir. Cami; avlusunun kuzeyindeki Abbas Aa Medresesi ile Ruz Bey ve Ltf Bey olu Ali Bey trbesinin bulunduu bir klliye halindedir. Cami avlusunun kuzeyindeki kubbeli meknn altnda yer alan mezar odasndaki mezardan kuzeyde olan Nimetullah Bey olu Ruz Beye ait olup lm tarihi H.927/M.1520dir. Gneydeki mezar H.1003/M.1594 ylnda len Ltfi Bey olu Ali Beye aittir. Ortadaki mezarn yazlar silik olduundan tam okunamamakta, ancak okunabilen ksmndan burada Ruz Beyin soyundan birinin yatt tahmin olunmaktadr. Ruz Beyin 1520 tarihli mezarndaki sslemelerle, caminin portal
117
Nimetullah Camii
ve mihrab zerindeki sslemelerin ayn slupta olmalarna dayanlarak caminin 1500l yllarn balarnda, Ruz Beyin lmnden az nce yaplm olabileceini sylemek mmkndr. Cami avlusunun kuzeyindeki medrese odalar, kitabesine gre M.1695 ylnda Abbas Aa tarafndan yaptrlmtr. Minare kaidesinin bat cephesindeki kitabede caminin 1756 ylnda Hac Haydar Aa tarafndan tamir ettirildii yazldr. Minarenin kuzeyine bitiik yaplan hcre ierisindeki kitabede burasnn maln hayr ilerine su gibi sebil ettii belirtilen Firuz Bey tarafndan eme (sebil olmal) olarak yaptrld yazldr. Sebilin bat cephesindeki kitabede caminin kiliseden evrilerek Ak Cami adn ald ve Firuz Bey tarafndan onarld yazldr. Ebced hesab ile drlen tarihten bu onarmn H.1174/M.1760 senesinde yapld an-
118
lalmaktadr. Kitabede ismi geen kilise St. Sergius kilisesidir.1 Dzgn kesme talardan ina edilmi olan Nimetullah Camii, mihrap boyunca enine dikdrtgen bir plana sahiptir. Orta blm merkezi byk bir kubbe, her iki yan blm kuzey gney ynnde ard ardna ikier kk kubbe ile rtldr. Kubbeler ortada T eklindeki iki payeye oturur. Bu plan Edirne erefeli (1437-1447), Manisa vaz Paa (1448), Manisa Hatuniye (1490) ve Manisa Hafza Sultan (1522) camileriyle ayn zellikleri tamaktadr. Ayn plan, batdaki iki kubbenin kaldrlmas ile Urfa akeri Camiinde (1530) yarm olarak uygulanmtr. dilimli kemer ierisinde yer alan mukarnas kavsaral mihrap niinin evresinde farkl byklkte tam ve yarm sekizgenlerin kesimesinden reyen bir bordr ve bunun da evresinde mukarnas bordr dolar. Avlunun kuzeyindeki kubbeli meknn altnda bulunan Ruz Beyin mezar zerine de ilenmitir. Ayn kompozisyon anlurfa Hzanolu Camii mihrabnda ve az farkla Yusuf Paa Camii mihrabnda da kullanlmtr.2 Baz basit sslemeli mihraplar hari, bu camiden baka (Nimetullah, Hzanolu, Yusuf Paa) Urfada mihrab sslemeli cami bulunmamaktadr. 1562 tarihinde Behram Paann emri ile anlurfa Gmrk Hann ina eden mimarlar, Nimetullah Camii mihrap modelini ve sslemelerini Diyarbakrda Behram Paa adna yaptklar camide de uygulamlardr. Nimetullah Camiinin portali klasik Osmanl portalleri tarzndadr. dilimli kemer ierisinde yer alan portal kavsaras mukarnasldr. Portal ssleme ynnden mihrabn tekrardr. evresinde bir sra mukarnas, bir sra farkl byklkte tam ve yarm sekizgenlerin kesimesinden reyen kabartma geometrik bordr dolamaktadr. Ancak bu bordrn zeri svanarak kapatlm, yer yer de tahrip olmutur. Portalin her iki i yannda iki eritli rg motifinin bir ters, bir doru yaba biimi oluturduu geometrik ereve bordr yer alr. Yazy evreleyen bordrn ayns Ruz Beyin mezar zerinde de grlmektedir. Bu levhalarn hattatnn Hattat Lobut Beyzade Ahmet Vefik Efendi (1860-?) olduu sylenmektedir. lm tarihini bilmediimiz Ahmet Vefik Efendinin, vilayet kavandaki Harb- Umumi ehitleri antna yazd yazdan 1917 ylnda sa olduu anlalmaktadr. Ahmet Efendinin H.1325 (M.1907) tarihli Kllema dehale aleyh Zekkeriyel mihrab yazl bir levhas, Nimetullah Camiinin klk blmnde mihrap olarak kullanlan pencere zerinde yer almaktadr. Ayrca kendisinin icazet verdii rencisi Muhammed Behet Arabnin de (1893-1965) ok sayda hat levhas Caminin duvarlarn sslemektedir. Be gzl son cemaat yerinin orta gz kubbe, yanlardaki ikier gz apraz tonozlarla rtldr. Kubbe ve tonozlar ndeki payeler zerine oturmutur. Caminin kuzey bat kesindeki silindirik gvdeli tek erefeli minare, Urfa camileri arasnda en uzun olandr.
1 2
J. B. Segal, a.g.e. s. 36-40. A. Cihat Krkolu, anlurfa slam Mimarisinde Ta Ssleme, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Konya, 1998, s. 51.
ANLIURFA TARH
E DEERDE OK KUBBEL CAMLER 1. DABBAKHANE CAM

Dabbakhane mahallesindedir. Cami avlusunun bat kaps zerinde yer alan ve son yllarda aratrmac yazar Mahmut Karaka tarafndan fark edilerek zerindeki svas temizlenen kitabede; Bu mbarek cami-i erif Sultan Sleyman (1520-1566) olu Sultan Selim II. (1566-1574) zamannda H.975 (M.1568) tarihinde yaptrlm ve tamamlanmtr yazldr. Avlunun kuzey-dousundaki adrvan eyvannn gneyindeki rlm olan kapnn H.970/M.1562 tarihli kitabesinde Behram Paann ad gemektedir. 1563 tarihinde Diyarbakr Beylerbeyi olan Halhall Behram Paa, 1560 tarihinde Urfa Gmrk Hann yaptrmtr. Kanaatimize gre Behram Paa tarafndan 1562de inasna balanlan cami 1568de tamamlanmtr. 1523 tahririnde ayn adla bir cami gemektedir. Ancak bu caminin Dabbakhane mahallesinde, bu gn mevcut olmayan baka bir cami olduu dnlmektedir. Caminin gney cephe duvar zerindeki kitabede Sultan Muradn olu Sultan Mehmed Han zamannda (1595-1603) Abdullah olu Ramazan Aa tarafndan onarld yazldr. Avlunun gney kaps zerindeki H.1173/M.1759 tarihli kitabede kapnn Bihsevi Aa tarafndan onarld belirtilmitir. Dier bir onarm kitabesi de H.1305/M.1887 tarihli olup son cemaat yerinin onarm ile ilgilidir. Enine dikdrtgen planl yap mihraba paralel sralanm edeerde kubbe ile rtldr. Kubbelere gei pandantiflerledir. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Cami meknnn dou tarafnda kadnlar mahfili yer almaktadr. Buraya k, son cemaat yerinin doudaki gznden merdivenli bir kap ile olmaktadr. Kapnn zerinde okunamayan bir kitabe bulunmaktadr. Kadnlar mahfili ahap bir kafes ile camiden ayrlm iken 1990l yllarn balarnda yaplan restorasyon srasnda bu kafes kaldrlarak yerine duvar rlm ve oda haline getirilen mahfilin cami ile ilikisi kesilmitir. Kesme ta mihrap sade ve sslemesiz olup kavsaras mukarnasldr. Balkon eklindeki minbere duvar ierisinden merdivenle klmaktadr. Harim kaps Dabbakhane Camii zerindeki ahap mezzin mahfilinden son cemaat yerine alan mkebbire, Urfa camilerinde tek rnektir. apraz tonozlarla rtl alt gzl son cemaat yeri n tarafta be payelidir. Caminin kuzey bat kesinde tek erefeli minare yer almaktadr. Bu minare, Urfa minareleri ierisinde en ok ta sslemeli minare olma zelliine sahiptir. Minarenin alt blm sekizgen, orta blm silindirik, yukar blm onikigen
119
120
formdadr. st blm yatay bir kaval silme kuakla ayrca ikiye ayrlmtr. Alttaki sekizgen gvdeyi, iki eritli yatay rglerin minare kesinde dikey ve dey ekilde birleerek oluturduklar drt eritli kabartma bir rg evreler. Silindirik olan orta blmde, kabartma iki palmet bordr arasna negatif oyma tekniinde sekizgen yldzlar ilenmitir. Yukardaki onikigen gvdenin alt blm, onikigenin her yznde sandii bordrn evreledii sar kemerlerle dekore edilmitir. Yatay kaval silme kuan zeri balksrt motifi ile sslenmitir. Balksrt motifi ile erefe mukarnaslarnn arasna, sekizgenin her yznde, bir srahiden kan haha dallar (hayat aac) kabartmasna yer verilmitir. Minare gvdesine yer yer altgen ini panolar yerletirilmitir. Dabbakhane camiinin minaresinde ve son cemaat yerinde yer yer altgen ini panolarn kullanlm olmas, Osmanl ini sanatnn dorukta olduu 16. yzyln bir zelliinin yansmas olarak deerlendirilebilir. Dabbakhane Camii minaresi ile Siverek Ulu Camii minaresi arasnda baz benzerlikler dikkati ekmektedir. H.982 /M.1574 tarihli Siverek Ulu Camii minaresi zerindeki altgen ini panolar, bir srahiden kan haha bitkisi kompozisyonlar, minarenin aa blmnn onikigen oluu bu benzerliin balcalardr. Buna dayanarak, Dabbakhane Camii minaresini 1568de yapan ustann bundan alt yl sonra 1574 ylnda Siverek Ulu Camii minaresini yapt sylenebilir. Dabbakhane Camii minaresine Zengiler dnemine ait (12.yzyl) anlurfa Pazar Camii minaresi nclk etmi olmaldr. Cami avlusuna, batdan ve gneyden zerleri geometrik ta sslemeli kaplardan girilir. Esas kap bat kapsdr. Eyvan eklindeki bu kapnn kemer talarnda yan yana dizilmi palmetlerden oluan bir ssleme yer almaktadr. Her iki palmetin yapraklar arasndaki boluklarda ters vaziyette palmetler olumutur. Kap alnlnda makli tarznda drt defa Ali yazl kare bir rozet bulunmaktadr. Bu rozetin altndaki kitabe kartuunun iki yanna, simetrik atall rumilerin gemesinden oluan birer palmet motifi ilenmitir. Kap eyvannn iki yanndaki mihrabiyelerin zerinde, yan yana sralanm ters palmetlerden oluan bir bordr vardr. Gneydeki mihrabiyenin zerinde ayrca, dikey ve apraz krk izgilerin kesimesinden alt kollu yldzlar ve altgen boluklarn olutuu bir kompozisyon yer alr. Kuzeydeki mihrabiyenin zerinde ise yarm sekizgenlerin kesimesinden reyen kabartma bir ssleme bulunur. Avlunun kk ldeki gney kaps lentosu zerine, ayn boydaki tam ve yarm sekizgenlerin kesimesinden reyen kabartma tekniinde bir kompozisyon ilenmitir. Cami avlusunun kuzey-dousunda apraz tonozlu, batya bakan eyvan eklinde adrvan bulunur. 1890 tarihli Yldz Albmlerinde yer alan bir fotorafta bu meknn zerinin kesme tatan kaburgal kubbe ile rtl bir oda olduu grlmektedir.1 Kubbeli bu oda H.1398/M.1977 tarihinde yklarak apraz tonozlu eyvan adrvana dntrlm, odann gney taraftaki kitabeli kaps rlerek iptal edilmitir.
1 A.Cihat Krkolu, Yldz Albmlerinde Urfa, (Metin Dzeltmeleri ve ngilizce eviri: Zuhal Karahan Kara), 2009, s. 52.
ANLIURFA TARH
Cami avlusunun gney bat kesinde, avlunun bat kapsnn gneyinde Hafz Muhammed Selim Efendinin trbesi bulunur. Trbenin kitabesinde Mevlana Halid-i Badadinin halifelerinden olan Hafz Muhammed Selim Efendinin H.1277/M.1860 tarihinde vefat ettii, trbesinin H.1298/M.1880 tarihinde Hseyin Feriduddin Efendi tarafndan yaptrld yazldr. Bu trbenin batsna bitiik eme de, kitabesine gre ayn zat tarafndan yaptrlmtr.
2. HASAN PADAH CAM

Akarba mevkiindedir. Eski bir Sinagog zerine ina edilmitir.1 Son cemaat yeri mihrab zerindeki kitabede H.982/ M.1574 tarihinde Sultan Sleyman Han olu Sultan Selim Han (Selim II) zamannda (M.1566-1574) eyh Abdlkadir olu Hac Yakub tarafndan tamir ettirildii yazldr. 1927 tarihli Salnamede caminin Akkoyunlu Sultan Uzun Hasan tarafndan yaptrld belirtilmektedir. Evliya elebi bu camiden Sultan Hasan Camii adyla sz etmektedir. Caminin gnmzde Hasan Padiah Camii adyla anlm olmas, 1404-1514 tarihleri arasnda blgeyi ellerinde tutan Akkoyunlularn sultan Uzun Hasan tarafndan yaptrlm olabiHasan Padiah Camii leceini dndrmektedir. Uzun Hasan adnn anlurfa kalesindeki H.965/M.1460 tarihli bir onarm kitabesinde gemesi bu caminin de ayn tarihte yaplm olabilecei dncesini glendirmektedir. Son cemaat yeri cephesindeki H.1211/M.1796 tarihli kitabe, Haseki Aas Hac Musa Aann yapt onarmla ilgilidir. Bu cephedeki daha uzun olan H.1291/ M.1874 tarihli dier kitabe, Kpelizade hretiyle nam bulmu Hac merin onarmna aittir. H.1302/M.1885 tarihli vakfiyede Hackmilzade el-Hac Mehmet b. Mehmet Kmil tarafndan Hasan Padiah Camiine ve dousuna bitiik Toktemur Mescidine vakfta bulunulmutur. Kble duvar boyunca sralanm e deerde byk kubbe ile rtl cami, enine dikdrtgen bir plana sahiptir. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Kubbeler orta blmde drt bamsz payeye, dou ve batda ikier duvar payesine, kuzey ve gneyde duvarlara oturur. Bu plan, 1694 tarihli anlurfa Kadolu Camii ile byk benzerlik gsterir. Ancak Hasan Padiah Camiindeki yan kubbeler yerine Kadolu Camiinde apraz tonozlar kullanlmtr. Mihrap duvar boyunca sralanm kubbeli plan M.1562 tarihli Dabbakhane
1 J. B. Segal, s. 263.
121
122
Camiinde ve daha kk lde M.1716 tarihli Rdvaniye Camiinde uygulanmtr. Ancak Hasan Padiah Camiinde orta kubbenin oturduu drt bamsz paye bu camilerde bulunmayp, kubbeler duvarlara oturmaktadr. Hasan Padiah Camii, dousuna bitiik olan Toktemur Mescidinden sonra ina edilmi ve bu mescidi ierisine almtr. Yerden yar ykseklie kadar sar ve pembe renkli mermer talarn almak sralanmasyla, yardan sonra kalker tandan yaplan mihrabn kavsaras mukarnasldr. Mihrap zerindeki H.1388/M.1968 tarihli kitabe, onarm srasnda konulmutur. Pembe, beyaz ve sar mermerden ina edilmi olan minberin yan duvarlarnda yer alan ebekeli iki motiften stte olannda, apraz eksenlere gre kesien krk izgilerin iki farkl konumda krlp kesimesiyle gamal ha ve ok ucu ekillerinin meydana geldii kompozisyon, altta olannda erli sra kare ereve ierisinde birer kolu uzatlm karelerden oluan ark- felek motifleri yer almaktadr. Minberin iki kanatl ahap kaps bitkisel oyma sslemelidir. Urfa camilerinde orijinal tek minber kaps olan bu kap, son yllarda yalboya ile boyanarak orijinalliini kaybetmitir. Caminin son cemaat yeri, nde 7 paye zerine oturan apraz tonozlarla rtl 8 gzldr. Doudaki gz Toktemur Mescidine aittir. Avlunun kuzeyinde yer alan tek erefeli ve poligonal gvdeli minare, camiye bal medrese odalarnn yol am srasnda yktrlmasndan sonra cadde kenarnda kalmtr. Kaps zerindeki kitabede minarenin H.1276/M.1859 tarihinde onarld yazldr. Kalker tann iki farkl tonunun almak olarak sraland minare gvdesi bu zellii ile Diyarbakrdaki Akkoyunlu yaplarn artrr.
3. NARINCI CAM
Narnc Mahallesi Akarba mevkiindedir. na tarihi bilinmemektedir. 1523 tahririnde Camii Narincelu adyla gemektedir. Buna dayanarak 1523ten nce, muhtemelen Akkoyunlular dneminde ina edilmi olabileceini sylemek mm-
Narnc Camii
ANLIURFA TARH
kndr. Caminin kuzey cephesindeki air Sakb tarafndan yazlm kitabede, devrin Mir Paas (Mareal) Hafz Muhammed Paa tarafndan H.1255/M.1839 tarihinde onarld yazldr. Cami 1967 ylnda onarlm, bu esnada kuzey cephedeki kaps zerine Urfal hattat Muhammed Behet Arab tarafndan bir kitabe yazlmtr. Mihraba paralel iki sahnl enine dikdrtgen camide inaat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Birinci sahn kble duvar boyunca sralanm e deerde kubbe, ikinci sahn apraz tonoz ile rtldr. Birinci sahn daha genie olup kubbeler apraz tonozlara gre byktr. apraz tonozlu ikinci sahnn, aslnda son cemaat yeri olduu, H.1255/M.1839 onarmnda camiye dhil edildii tahmin edilmektedir. Yuvarlak nili ta mihrap sslemesizdir. Sanat zellii olmayan ve son yllarda yaplm olan ahap minber 1996 ylndaki restorasyon srasnda kaldrlm ve duvardan balkon eklinde taan ta minber yaplmtr. Cami avlusunun dou ve kuzeyindeki kaplar ile kuzey kap zerindeki minare son yllarda yenilenmitir. Yine son yllarda cami avlusunun dousuna iki katl bir blm eklenmitir.
4. RIDVANYE CAM
Halilur-Rahman Glnn kuzey kenar boyunca uzamaktadr. Bizans dnemine ait Aziz Thomas kilisesinin yerine ina edilmitir.1 Avluyu evreleyen medresesi ile birlikte bir klliye halindedir. Harim kaps zerindeki ve avluyu evreleyen medresenin dershane mesceidi evresindeki H. 1149 (M.1736) tarihli kitaphanelerde camii ve medresenin Rdvan Ahmet Pa Tarafndan yaptrl yazldr. Rakka valisi olan Rdvan Ahmet Paann sert karekterli bir kiilie sahip olmasndan ve inaat srasnda iilere bask yaparak altrmasndan dolay cami halk arasnda Zulumiye Camii olarak anlmaktadr. na malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Enine dikdrtgen planl yap mihrap duvar boyunca sralanan kubbe ile rtldr. Mihrap n kubbesi yuvarlak, yan kubbeler ovaldir. gzl
1 J. B. Segal, s. 169, 263.
123
Rdvaniye Camii
124
son cemaat yeri, nde iki stuna, yanlarda duvarlara oturan kubbe ile rtldr. Yanlardaki kubbeler yarm kubbelerle geniletilmitir. Son cemaat yerinin orta gz demesinde; gri, pembe ve beyaz renkteki mermer plakalardan oluan mozaik kakma tekniindeki kare panoda sekiz kollu yldz kompozisyonu yer almaktadr. Mihrap, kahverengi mermer ve beyaz kalker talarnn almak sralanmas ile ina edilmitir. Mihrap nii, yine bu talarn zikzak ekilde almak sralanmas ile dekore edilmi, kavsara beyaz kesme ta mukarnaslarla sslenmitir. Ta ksmnda yksek kabartma oyulmu palmet dizisi yer almaktadr. Mihrap kemerinin ke dolgularndaki ebekeli oyma iki kabara rozetten solda olannda, dairesel bir eksen etrafnda dnen palmet motiflerinden oluan bir kompozisyon, sada olannda dey eksene dikey ve apraz krk izgilerin eit uzunlukta 120 derecelik alarla krlarak kesimesinden alt kollu yldzlar ve altgen boluklarn meydana geldii bir ssleme bulunmaktadr. Mihrabn iki yanndaki is odasyla sonulanan kandil nileri, Urfa camilerinde ilk rnektir. Rdvan Ahmet Paann olu mer Paa, H.1194/M.1780 tarihinde Yengi ar ierisindeki Kutbiye (Kutbeddin) Camiini onarrken, babasnn yaptrd Rdvaniye camiindeki kandil nilerini bu caminin mihrabnn iki yanna uygulamtr. Balkon eklindeki minbere duvar ierisinden merdivenle klmaktadr. Minberin kesme ta korkuluu, ayn boydaki tam ve yarm sekizgenlerin akarak ve kesierek aralarda kareler ve altgenler oluturduu ebekeli oyma sslemelidir. na tarihinden kalma ahap mezzin mahfilinin alt ksmnda ince talarn aklmasyla geometrik ekiller oluturulmu, talarn aralar kalem ii renkli ieklerle sslenmitir. Caminin geme ve kakma tekniklerinde yaplm ahap kaps zerinde yer alan panolardaki bir saksdan kan dallar ve rumili kompozisyonlar XVIII. yzyl ssleme zelliklerini yanstmaktadr. Yapnn ina tarihinden kalm olan bu kap, Urfa camileri ierisinde tek rnektir. Caminin dou duvarna bitiik onikigen gvdeli, tek erefeli kesme ta minare, sonralar ina edilen Karameydan Hseyin Paa Camii minaresine rnek olmutur. Minaredeki sslemeler erefede younlamtr. ebekeli erefe korkuluu, yan yana birleerek petek biimi oluturan altgenler, merkezlerinden geen dik ve apraz hatlarla alt paraya blnmtr. erefe mukarnaslarnn aralarndaki boluklara, balar yukarya doru kabartma balk figrleri ilenmitir. Mukarnaslarn altndaki yatay kuakta kabartma palmetlerden oluan bir bordr dolar. Avlu kaps ile caminin i meknna giri kaps Diyarbakr camilerinde olduu gibi almak sralanm iki renkli talardan yaplmtr. Koyu kahverengi ve beyaz mermerlerin almak sralanmas ile ina edilmi olan cami portalinin alnlnda drt sra halindeki elips kartular ierisine kitabe yazlmtr. Koyu kahve ve beyaz mermerin almak rld portalin pahlarna birbirine zincirleme dolanm kabartma iki ylan figr kabartma olarak ilenmitir. Gvdeleri 15 dmden oluan ylanlarn balarnda detaya yer verilmemitir. Bu kabartmalar, kiliseden camiye dntrlen Selahattin Eyyubi Camiinin pencere pahlarndaki kabartmalarn benzeridir. Ancak buradaki ylanbalar Selahattin Eyyubi pencerelerinde ejder ba eklindedir.
ANLIURFA TARH
5. YUSUF PAA CAM

Yusuf Paa Mahallesi, Sarayn mevkiindedir. Bizans dnemine ait Aziz Cyriacus kilisesinin yerine yaplmtr.1 Minber korkuluunda sslemeler arasna gizlenmi H.1121/M.1709 tarihi, caminin ina tarihini vermektedir. Urfal divan airi Nabi, Divannda Yusuf Paa Camiinin yapl ile ilgili yazd manzumede ayn tarihi drm ve caminin Vezir Yusuf Paa tarafndan yaptrldn belirtmitir. Cafer Paann kardei olan Yusuf Paa, bu cami iin hazrlatt H.1122/M.1710 tarihli vakfiyede caminin dousunda bir hamam (Bugnk Vezir Hamam), kuzeyinde Valiler Saray ve Ulu Cami yaknnda Mahkeme-i erif yaptrdn sylemektedir. Vakfiyede geen Valiler Saray bugnk Sarayn semtine adn veren ve gnmzden 50 yl kadar nce yktrlan Eski Saray (Osmanl Hkmet Kona) olmaldr. Ulu Cami yaknnda yaptrdn syledii Mahkemenin yeri bilinmemektedir.2 Cami avlusunun kuzeydou kesindeki hcrenin bat cephesindeki kitabede burasnn H.1266/M.1849 ylnda Abdlvahap adnda biri tarafndan onarld yazldr. Her iki hcre Yusuf Paa medresesinin dershaneleridir. Son cemaat yerinin Yusuf Paa Camii nnde yer alan musalla ta mihrab zerindeki kitabede cami avlusunun H.1267/M.1850 ylnda Hac Esad tarafndan onarld yazldr. Bu kitabelerden baka, cami avlusuna kuzeyden ve gneydoudan girii salayan beik tonozlu dehlizlerin kaplar zerinde birer kitabe daha bulunmaktadr. Kuzeydeki dehliz kapsnn kuzey cephesi zerindeki kitabe silik olduundan okunamamtr. Gneydoudaki dehliz kaps zerindeki kitabe ise, 1932 ylnda Urfada yaynlanan bir gazetenin; Mevlid-i Halil Camii minaresine yazlan Arapa yazy hedef gstererek yapt Arapa harflerle yazlmtr, harf inkilabna aykrdr yayn zerine, emniyet mdrnn grevlendirdii bir polis memuru tarafndan Mevlid-i Halil Camii minaresi kaidesindeki kitabe ile birlikte keserle kaznarak silinmitir. Silinme ileminin baka kitabelere de uygulanmak istenmesi zerine, halk arasnda; bu yazlarn devrimle bir ilgisinin olmad, bunlarn birer tarihi belge olduu, silinmekle de tarihin silinecei konusunda tepkiler ba gstermi,
125
1 2
J. B. Segal, s. 190, 263. Eskiler halen Ulu Cami dousundaki Yldz Meydanna Mahkeme n demektedirler. Ayrca Yldz Meydanndan Ellisekiz Meydanna inen Gven Sokan (Kazanc Bedih Sokak) ortalarndan gneye doru inen sokan ad da Mahkeme Sokaktr.
126
bunun zerine emniyet mdr silme ilemini durdurmak zorunda kalmtr.1 Urfal divan airi Nabi, Yusuf Paa Camii kitabesi iin bir iir yazm, ancak bu iir kitabeye ilenmeyerek airin divannda kalmtr.2 Bedri Alpay, anlurfa airleri adl eserinde Yusuf Paa Camiinin kuzeyindeki avlu kapsnn yannda, kitabesi H.1298/M.1881 tarihinde air Abdi tarafndan yazlm bir emeden sz etmektedir.3 Ancak bu eme ve kitabesi gnmze ulamamtr. Yusuf Paa Camii, dzgn kesme talardan ina edilmitir. Enine dikdrtgen planl yap, kbleye paralel iki sahna ayrlm, her sahnn zeri e deerde er kubbe ile rtlmtr. Kubbeler ortada iki payeye, yanlarda duvarlara otururlar. gzl son cemaat yeri, nde iki payeye, yanda duvarlara oturan kubbe ile rtldr. Son cemaat yerinin dousundan duvar ierisine alan bir kapdan merdivenle ahap mezzin mahfiline klmaktadr. 1980li yllarda mezzin mahfili betonarmeye dntrlm ve betonarme tabliyeler caminin yan duvarlarndan kble duvarna doru uzatlarak ikinci bir kat elde edilmitir. anlurfa Vakflar Blge Mdrlnn son yllarda yapt baarl bir restorasyonla beton tabliyeler yklm, mezzin mahfili aa direkler zerine oturan orijinal ahap ekline dntrlmtir. Kalker tandan yaplm mukarnas kavsaral mihrabn evresinde mukarnas bordr ve farl boylardaki tam ve yarm sekizgenlerin kesimesinden reyen geometrik bir bordr dolar. Mihrabn ke stuneleri burmal olup balklar mukarnasldr. Her iki stune balnn yukarsndaki ikier adet yuvarlak rozet bulunur. Soldaki rozetlerde alt kollu yldz kompozisyonu, sadakilerde ise birbirine teet dnen yarm dairelerin oluturduu sekiz kollu yldz kompozisyonu yer alr. Yusuf Paa Camii mihrabndaki sslemeler baz kk farkllklarla anlurfa Nimetullah Camii ve Hzanolu Camii mihraplarnda da grlmektedir. Caminin minberi Urfa camileri ierisinde en zengin ta sslemeli minber olma zelliine sahiptir. Minber kapsnn tac ksm kvrk Rumili dallardan oluan girift bir kabartma kompozisyonla sslenmitir. ebekeli oyma minber korkuluu, st ste iki sra halinde ular pahl ha motiflerinin akarak aralarda oluturduu ebekeli oyma sekiz kollu yldzlardan meydana gelmitir. Minberin yan duvarnda, bykten ke doru sralanan adet kemerin ke dolgularnda kvrk Rumilerden oluan girift kompozisyonlar yer almtr. Ayrca bu dolgulardaki iki rozetten birine, alttan ve stten geerek bir merkez evresinde dnen izgilerin ortada oluturduu sekiz kollu yldz motifi, dierine krk izgilerin kesimesinden oluan sekiz kollu yldz motifi ilenmitir. Mihrap ve minber yalboya ile ok renkli boyal iken son yllardaki restorasyon srasnda beyaz yalboya ile boyanarak orjinaline yaklatrlmaya allmtr. Silindirik gvdeli tek erefeli minare son cemaat yerinin dou kesindedir.
1 2 3 Bu bilgiler Urfal air Mehmet Hulsi Klarslandan (1905-1990) alnmtr. Nabi, Divan, 1992, s. 101-102. Bedri Alpay, anlurfa airleri, 1986, s. 256.
ANLIURFA TARH
blme ayrlm olan minare gvdesinin alt ve st blmleri silindirik, orta blm sekizgen biimdedir. Sslemelerin younlat sekizgen blmn evresinde, boyutlu ve aaya sarkan palmetlerden oluan bir bordr dolar. Palmetlerin aralarndaki boluklarda negatif birer palmet olumutur. Bu blmde ayrca, sandii bordrlerin evreledii pencereler ve sar kemerler yer almaktadr. Pencereler ve kemerler arasndaki boluklara ark- felek ve sekiz kollu yldz motiflerinin yer ald sekizgen rozetler yerletirilmitir. Caminin batsna bitiik olarak bulunan hazirede; Urfa erafndan ve ulemasndan Miralay Mustafa Bey, Sarazade Halil Efendi, Abdlkerim Bey, Muhammed Bozan Efendi, Hafz Ahmed Efendi gibi ahslarn mezarlar ve Osmanl dnemine ait dier mezarlar yer almaktadr.1 Yusuf Paa Camii haziresindeki mezar ahidelerinde Osmanl dnemi iir ve hat sanatnn gzel rnekleri yer almaktadr. Bu mezarla yeni gm yaplmadndan ahideler orijinalliklerini muhafaza ederek gnmze kadar gelebilmilerdir.
TEK KUBBEL KBK CAMLER 1. HIZANOLU CAM

Pnarba Mahallesi Hzanolu sokaktadr. Camiin ina kitabesi olmayp, mevcut kitabeler onarm devirlerine aittir. 1523 tahririnde adnn gemesi caminin bu tarihten nce yapldn gstermektedir. Caminin avlu kaps ve i meknna giri kaps zerindeki manzum kitabelerde H.1142/M.1729 tarihinde Hac Halil Aa tarafndan caminin onarld yazldr. Minare kaidesinin bat tarafndaki air Zahir tarafndan yazlm kitabede isim olmayp, ebced hesab ile H.1142/M.1729 tarihi dlmtr.2 Hzanolu Camiinin dier bir adnn Karabur Mescidi olduu Vakf- Mescid-i Karabur adndaki vakfiyesinden anlalmaktadr.3 Kare planl caminin zeri tromplu byk bir kubbe ile rtlmtr. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Sekizgen kubbe Hzanolu Camii kasnann i tarafnda sekiz pencere ve 32 adet sar yonca kemer bulunmaktadr. Caminin n tarafnn sokaa rastlamas nedeniyle gzl son cemaat yeri, caminin gney bat kesine, mihrap duvar hizasna alnmtr. Kare meknl, tek kubbeli Hzanolu, anlurfadaki Hseyin Paa ve Mevlevhane camilerine benzemektedir.
1 2 3 Mahmut Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, anlurfa 1996, s. 164, 203, 220. Bedri Alpay, s. 240. anlurfa Vakflar Blge Mdrl arivi.
127
Dzgn kesilmi kalker tandan yaplm olan mihrabn evresinde bir sra mukarnas bordr, bunun i ksmnda bir sra, farkl byklkte tam ve yarm sekizgenlerin kesimesinden reyen kabartma bir bordr dolamaktadr. Bu sslemenin ayns anlurfadaki Nimetullah Camii portal ve mihrabnda, Nimetullah Camii avlusunun kuzeyindeki kubbeli hcrenin altndaki Ruz Beyin mezar sandukasnda ve az farkllkla Yusuf Paa Camii mihrabnda uygulanmtr. dilimli kemer ierisindeki mihrap kavsaras mukarnasldr. Mihrap son yllarda renkli yalboya ile boyanarak orijinalliini kaybetmitir. Duvar ierisinden merdivenle klan ve iki konsola oturan balkon eklindeki minberin korkuluu, ayn boydaki tam ve yarm sekizgenlerin akarak ve kesierek aralarda kare ve altgen ekiller oluturduu geometrik ebekelidir. Bu ssleme son yllarda, sva zerine beyaz yalboya ile boyanarak orijinalliini kaybetmitir Silindirik gvdeli ve tek erefeli minare caminin kuzey bat kesindedir. Minarenin erefesi mukarnas sslemelidir. Minare gvdesi drt yatay kuaa blnmtr. En alttaki kuakta yan yana dizilmi palmetlerden oluan bir bordr dolamaktadr. kinci kuakta, kaval silmeli alt adet sar kemerin arasnda dairesel bir eksen etrafnda kesierek dnen dairelerin oluturduu rozet ve ark- felek motifinden reyen alt kollu yldz rozeti yer almaktadr. nc kuakta minareyi evreleyen kaval silmeden aaya sarkan kabartma palmetler, bunun zerindeki drdnc kuakta minareyi evreleyen alt kollu yldz kabartmalar yer almaktadr.
2. HSEYN PAA CAM

128
Kara Meydan mevkiindedir. Bizans dneminden kalma Melkitlere ait Meryem Ana Kilisesi zerine ina edilmitir.1 Cami meknna giri kaps zerindeki air Zahir tarafndan yazlm H.1142/M.1729 tarihli kitabede caminin Ali Paa tarafndan onarld yazldr. Yusuf olu Darendeli Hseyin Paa H.1141/M.1728 tarihli vakfiyesinde; Medine-i Ruhada Kara Meydan nam mahalde bina ve tamir eylediim camii erife cmlesiyle bu camiyi kendisinin bina ve tamir ettiini sylemektedir. Ali Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paann olu olup Darendeli Hseyin Paann kaynpederidir ve olu yoktur.2 1728 tarihinde camiyi yaptran Hseyin Paa, bir yl sonra camide baz kk onarmlar ve deiiklikler yaptrrken merhum kaynpederi Ali Paann adnn yaatlmas amacyla kitabeye onun adn yazdrm olmaldr. Darendeli Hseyin Paa, Ahmed Han olu Yusuf Ziyaeeddinin oludur. Ahmed Han, Horasandan gerek Anadoluya gelmitir. Hseyin ve kardei Hasan, XVIII. yzyl balarnda stanbulda yenieri ocanda grevli iken kan bir ayaklanmaya adlar kartndan stanbuldan ayrlarak Urfada hemehrileri Mirahur Mehmet Aann yanna gelirler. O tarihlerde II. Sultan Mustafann kz Safiye Sultann kocas ve Merzifonlu Kara Mustafa Paann olu Ali Paa Urfa valisidir. Hseyin Paa, Mirahur Mehmet Aann yardmyla vali Ali Paaya damat ve kethuda (yardmc) olur. Ali Paa, 1721-1722 tarihlerindeki hac yolculuun1 2 J. B. Segal, s. 213, 263. Cemil Cahit Gzelbey, Gaziantep Camileri Tarihi, Gaziantep 1984, s. 92,93.
ANLIURFA TARH
da Emirl-Hac grevinde iken vefat eder. Hseyin Aa bu durumu kimseye duyurmadan yolculuu baaryla yrtr. Onun bu tutumu padiahn beenisini kazandndan rtbesi paala ykseltilir ve Urfa valiliine tayin edilir.1 H.1156/M.1743 tarihinde vefat eden Hseyin Paa Urfadan baka; zmir, Darende ve Antepte de birok hayr ileri yapmtr. Antepteki Hseyin Paa Camii ve Hseyin Paa Hamamn yaptrmtr.2 Kare planl caminin zeri tromplu byk bir kubbe ile rtldr. naat malzemesi olarak duvarlarda dzgn kesme ta, kubbenin oturduu duvar payelerinde yar ykseklie kadar bazalt ta kullanlmtr. Kubbe kasnann i tarafnda 24 adet sar yonca Hseyin Paa Camii kemer dolamaktadr. mekndaki toplam on pencere camiye aydnlk ve ferah bir hava vermitir. Kalker tandan yaplm olan mihrapta, kavsara mukarnaslar ve ke stunelerinin mukarnasl balklar dnda ssleme bulunmamaktadr. Kesme ta minberin korkuluu, yan yana akarak petek biimi oluturan altgenlerden meydana gelmi ebekelidir. Minberin iki yannda ebekeli oyma birer kompozisyon bulunur. Bu kompozisyonlardan birinde, ayn boydaki bir tam ve drt yarm sekizgenin akarak ve kesierek oluturduu kompozisyon, dierinde birer kolu uzatlm karelerden oluan be adet ark- felek motifinin meydana getirdii kompozisyon yer almaktadr. Minber zerindeki Hseyin Paa Camii Plan H.1297/M.1878 tarihi onarm dnemine aittir. Camiye giri kaps zerinde yer alan mezzin mahfiline kapnn batsndaki duvar ierisinden ta merdivenle klmaktadr. Orijinalinda ahap olmas gereken mezzin mahfili son yllarda betonarmeye dntrlmtr. gzl son cemaat yerinin her gz birer kubbe ile rtldr. Son cemaat yerinin orta gz kemeri, Bursa Kemeri olarak bilinen tipte olup Urfa camilerinde tek rnektir. Kubbeler nde iki payeye, yanlarda duvarlara otururlar. Bu plan emas anlurfa Hzanolu ve Mevlevhane camileri ile benzerlik gsterir. Her cami son cemaat yerleri bakmndan birbirlerinden ayrlrlar. Hseyin Paa Camiinde n tarafta yer alan gzl son cemaat yeri, Hzanolu Camiinde n tarafn sokaa rastlamas nedeniyle caminin gney batsna alnm, Mevlevhane Camiinde ise son cemaat yeri yaplmamtr. Cami kapsnn iki yan ve kemeri bazalt ve kalker talarn almak sralanmas
1 2 Cemil Cahit Gzelbey, s. 92, 93. Cemil Cahit Gzelbey, s. 93.
129
ile rlmtr. Kap alnlndaki kalker talar, ortadaki bitkisel bir rozetten yaylan k eklinde biimlendirilmitir. Caminin kuzey dou kesindeki tek erefeli ve poligonal gvdeli minarenin erefe korkuluu, i ie geen sekizgenlerden ebekeli oymaldr. Minare, anlurfa Rdvaniye Camii minaresini rnek almtr. Camide inaat malzemesi olarak beyaz kesme ta kullanlmtr. Sadece i tarafta, kubbenin oturduu duvar payeleri yar yksekliine kadar bazalt tandan yaplmtr. Caminin dou tarafndan geen yolun bahe olduu, 1940l yllarda bu bahenin yerinden bu gnk yolun ald eski fotoraflardan anlalmaktadr.
3. KIBRISLI MESCD
Yldz Meydan ile Ellisekiz Meydan arasndadr. Halk arasnda Kbrs Tekkesi olarak anlmaktadr. na kitabesi yoktur. Vakf- Mescid-i Hac Mihman, Hac Mihman Mehmed ve Mnevver Hanm Vakfna ait H.1339/M.1920 tarihli vakfiyede Hac Mihman Mescidi, nam- dier Kbrsl Mescidi olarak gemektedir. 1523 tahririnde Mescid-i Hac Mihman olarak adnn gemesi 1523de mevcut olduunu gstermektedir. Mihman misafir demektir. Mescidin, Kbrstan misafir olarak gelen, sonralar Hac Mihman Kbrsl Mescidi adyla tannan bir zat tarafndan yaptrlm olmas nedeniyle bu adla anld sylenilmektedir.1 1940l yllarda satlarak uzun yllar ev olarak kullanlan mescid, 1980 ylnda Hac kr Saat tarafndan camiye dntrlmek zere satn alnm, kubbe ve duvarlarnda almalar olduundan dolay temelden itibaren orijinaline uygun bir biimde yeniden ina edilmitir. Kare planl mescidin zeri tromplu bir kubbe ile rtldr. Kubbe kasna sekiz pencerelidir. Ta mihrap ve zerindeki sslemeler 1980 onarmnda yaplmtr. Duvara asl balkon eklindeki minbere batdan duvar ierisindeki merdivenle klr. Mescidin kuzey, gney ve bat cephelerinde ikier pencere yer alr. Dou cephenin bitiiinde ev olduu iin bu cepheye pencere almamtr.
1 Mescitte uzun yllar imamlk yaparak dersler vermi olan Halil Takn Efendi, mescitle ilgili u bilgileri vermitir: Bu Mescit, Kbrstan misafir olarak Urfaya gelen adn bilmediimiz, ancak sonralar Hac Mihman adyla tannan bir zat tarafndan Kadiri tekkesi olarak ina edilmitir. 19. yzyl sonlarnda Kerkkten gelen eyh Abdurrahman Kerkk buray Nak tekkesine dntrmtr. Arap Hoca Efendi (Muhammed Tokmak 1923-1991) bu mescitte uzun yllar tefsir, hadis ve fkh dersleri vermitir.
130
ANLIURFA TARH
gzl son cemaat yerinin zeri, eskiden apraz tonozlarla rtl iken yeniden ina srasnda betonla rtlmtr. Kbrs Mescidinin plan, anlurfadaki Hseyin Paa, Mevlevhane ve Hzanolu camilerinin kk lde bir tekrardr. Mescid avlusunun batsndaki odalarn eskiden tekke olarak kullanld sylenmektedir.
4. MEVLEVHANE CAM
Haimiye Meydan mevkiindeki Mevlevhane arsndadr. Kitabesi bulunmadndan ina tarihi bilinmemektedir. 1650 yllarnda Urfay ziyaret eden Evliya elebi, Urfadaki cami ve tekkeleri sayd seyahatnamesinde Mevlevhaneden sz etmemektedir. Yap ile ilgili elimizdeki en eski belge, Vakflar Genel Mdrl arivlerindeki 491 nolu defterin 374. sayfasnn 65. srasnda kaytl H.1172 (M.1758) tarihli Mevlevhane Vakf ahsiyet kayd kopyasdr. Bu belgede, Medine-i Ruhada Abdlkerim adndaki zatn H.1118 (M.1705) tarihinde Mevlevhane vakfna ilk grevli olarak tayin edildii belirtilmitir. Vakfiye gnmzde yoktur.1 Abdlkerim Efendinin ilk grevli olmasna dayanlarak yapnn 1700l yllarn balarnda ina edilmi olabilecei sylenebilir. H.1153/M.1740 tarihli Rdvan Ahmed Paa Vakfiyesinde bir yer tarifi nedeniyle Mevlevhanenin ad gemektedir. Ayrca, 1890 tarihli Halep salnamesinde Mevlevhaneden sz edilmektedir. 3 Mart 1856 tarihli bir inha ve arzda, Urfada Halil-i Rahman Mevlevi Zaviyesinin eyhliine ve seccadeniliine Mehmet Veliyddin adnda bir zatn tayin edildii belirtilmektedir.2 Bu belgeden; Urfada Halilur-Rahman Gl yaknnda ayrca bir Mevlevi zaviyesinin mevcut olduu anlalmaktdr. Ancak bu zaviye gnmzde yoktur.
131
Mevlevhane Camii
Mevlevhane Camii Plan
1 2
A. Cihat Krkolu, Urfa Mevlevihanesi, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, II. Milletleraras Osmanl Devletinde Mevlevihaneler Kongresi, Tebliler, Konya, 1996, s. 304. Ziya Kazc, Osmanl Ariv Belgelerine Gre Vakflarn Urfadaki Hizmetleri, Gneydou Gazetesi, anlurfa, 1-10 Haziran 1988 tarihli nshalar.
132
Bilindii zere Mevlevhaneler, genellikle byk bir bahe ierisinde Semahane, bunun iinde veya bahesinde Mevlevi eyhlerinin medfun bulunduu bir trbe veya hazire, dervilerin oturup yattklar hcreler, eyhin misafirlerini kabul ettii selamlk, eyhin ailesinin oturduu harem dairesi, dervilerin yemek piirme ve erzaklarnn konulmas iin mutfak ve kiler, yeni balayan dervilerin sema almalar yapmalar iin mekhaneden oluan bir klliye halindedir.1 Konya Mevlevi Dergh arivinde mevcut 19. yzyl sonu, 20. yzyl balarna ait bir krokide Urfa Mevlevhanesinin klliye halinde olduu grlmektedir.2 1925 ylnda tekke ve zaviyelerin kapatlmasyla bu klliye kaderine terk edilmi, 1950li yllarda semahane hari klliyenin tamam ve semahanenin yer alan Danakovan Hamam yklarak yerine sebze hali yaplmtr. Semahane uzun yllar hal esnaf ve belediye tarafndan depo olarak kullanldndan halen tapu senedinde Kargir Ambar olarak gemektedir. Ayrca anlurfa Tapu Mdrlndeki 1966 tarihli belgelerde semahanenin Mevlevhane adyla vakfedildii ve vakflar idaresince ambar olarak belediyeye kiraya verildii kaytldr. Vakfiye bu gn kayptr. Dzgn kesme talardan ina edilmi olan kare planl caminin zeri sekizgen kasnakl bir kubbe ile rtldr. Bu plan, Urfadaki M.1728 tarihli Hseyin Paa ve Hzanolu camileri ile benzerlik gstermektedir. Ancak, Hseyin Paa Camiinin n tarafnda, Hzanolu Camiinin gney batsnda yer alan gzl son cemaat yeri Mevlevhane Camiinde yoktur. Caminin kble duvarnda, eyvan biimindeki mekn ierisinde evresi mukarnasl, yuvarlak nili mihrap yer alr. Mihrap n blmnde iki basamakla klan, eyhin oturmasna mahsus bir sekinin bulunduu Vakflar Genel Mdrl arivlerindeki fotoraflardan anlalmaktadr. 1973 ylndaki restorasyon srasnda bu seki kaldrlarak mihrap n blm cami demesi ile ayn dzeye getirilmitir. Yapnn orijinalinde minber yoktur. Bu gnk ahap minber son yllarda yaplmtr. Kble duvarnda ve giri cephesinde ikier, dou ve bat cephelerinde er olmak zere toplam 10 penceresi vardr. Girite, bu gn mezzin mahfili olarak kullanlan ahap meknn zemin ksm sema ayinlerinde saz alan ve ilahi okuyanlara ayrlm mutrip mahfili, bunun zerindeki kat ise seyirci mahfilidir. Cami portali sade ve sslemesizdir. Portal ve kubbe zerinde Mevleviliin sembol olan ta bir sikke (Mevlevi klah) bulunmaktadr. 1973 ylnda olduka harap bir duruma gelen semahane Vakflar Genel Mdrlnce restore edilerek camiye dntrlmtr. Camiyi drt bir yandan evreleyen sebze halinin yklarak burada bir evre dzenleme projesinin yaplmas amacyla Vakflar Genel Mdrlnn 02.05.1992 gn ve 410 sayl yazs ile Diyarbakr Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kuruluna neride bulunulmutur. Kurulun 18.06.1992 gn ve 1048 sayl karar ile bu neri uygun grl1 2 Celal Esad Arseven, Sanat Ansiklopedisi, stanbul 1966, III, 1310-1313, A. Cihat Krkolu, a.g.m, s. 303.
ANLIURFA TARH
m, ancak uygulamaya geilmemitir. Arkeolog Dr.Nurettin Yardmcnn genel Mdr olduu dnemde, 2002 ylnda Mevlevhane evre dzenlemesi projesine tekrar el atlm ve Camiyi saran yaplar kamulatrlarak yklm, kasaplar ars turizm amal bir arya dntrlmek zere boaltlmtr. Hem Mevlevhane, hem de batsna bitiik tarihi kasaplar ars restore edilerek evre dzenlemeleri yaplmtr.
5. TOKTEMUR MESCD
Hasan Padiah Camiinin dousuna bitiik olup ondan nce ina edilmitir. Halk arasnda Tahtamor mescidi olarak anlmaktadr. na kitabesi bulunmadndan yapl tarihi bilinmemektedir. H.775/M.1373 tarihli Emir Mencek bn Abdullah Vakfiyesinde bu mescide vakfta bulunulmu olmas mescidin 1373 tarihinde mevcut olduunu gstermektedir. Emir Mencek bn Abdullahn Klemenlerden (Memluk) bir emir olduu tahmin edilmektedir. Mimari izler de, Toktemur Mescidinin Akkoyunlular zamannda (1404-1514) ina edilen Hasan Padiah Camiinden Toktemur Mescidi nce yaptrldn gstermektedir. 1523 tahririnde geen Evkaf- Camii Tohtemur vakfiyesi bu mescide aittir. Ayrca H.1302/M.1885 tarihli Hackmilzade el-Hac Mehmet b. Mehmet Kmil vakfiyesinde camiye vakfta bulunulmutur. Mescidin dou cephesindeki kitabede, Sultan Murad devrinde Abdullah olu Yusuf Aa tarafndan H.983/M.1575 tarihinde onarld, bu kitabenin zerindeki H.993/M.1585 tarihli dier kitabede, Sultan Selim Hann olu Sultan nc Murad Han devrinde Seydi Ahmed Beyin olu Saaddeddin Subhanverdi tarafndan onarld yazldr. Kare planl mescit tek kubbe ile rtldr. Ahap mihrap nii duvara menteelerle tutturulmu kap eklindedir. Bu kapdan arkadaki bolua geilmekte ve bir merdivenle, mihrap zerinde minber olarak kullanlan yere klmaktadr. Bu tr bir minber anlurfa camileri arasnda tek rnektir. Akkoyunlular dneminde Toktemur Mescidinin batsna bitiik ina edilen Hasan Padiah Camii Toktemur Mescidini de ierisine almtr.
133
KARE MEKNLI TONOZLU CAMLER 1. ASIM PAA MESCD

Kprbandan Kamberiye Mahallesine inen yol zerinde, Karakoyun Deresinin kuzey kenarnda idi. Tek apraz tonozun rtt kesme talardan ina edilmi kare planl bu mescid 1980li yllarda tamamen yktrlarak yerine iki katl yeni bir cami yaplmtr. Yktrlmadan nce A. Cihat Krkolu tarafndan plan izilerek fotoraflar ekilmi, Mahmut Karaka tarafndan kitabesi okunarak H.1293/M.1876 tarihinde Asm Paa tarafndan onarld tespit edilmitir.
2. GMRK HANI MESCD

Haimiye Meydan yaknndaki Gmrk Hannn dou cephesindeki giri eyvan zerindedir. Hann bu cephedeki giri kaps zerinde bulunan kitabede H.974/M.1566 tarihinde, Kanuni Sultan Sleyman zamannda Behram Paa tarafndan yaptrld yazldr. Behram Paa tarafndan hazrlattrlan H.976/ M.1568 tarihli vakfiyede kendisinin Asm Paa Mescidi (Yklmadan nce) Diyarbakrda Su Kaps yannda Hamam- Cedid adyla bir hamam yaptrd belirtilmekte ve Urfadaki Gmrk Hanndan Kervansaray olarak bahsedilmektedir. Dabbakhane Camiindeki H.970/M.1562 tarihli bir kitabede de adna rastlanlan Behram Paa, 1564 tarihinde Diyarbakr Beylerbeylii yapmtr.1 Evliya elebi Seyahatnamesinde Yetmi Han olarak geen bu hann d cepheleri iki renkli kesme talarn almak sralanmas ile yapld iin Alaca Han adyla da tannmaktadr. anlurfadaki hanlarn en gzeli ve antsal olandr. Hana, dou cephede eyvan eklindeki byk kapdan girilir. Mermer duvarl giri eyvannn her iki yannda zerlerinde ayet yazl mukarnasl mihrap nileri bulunur. Ayetlerin sanda ve solunda geometrik gemeli ssleme eridi uzanr. Kare avluyu evreleyen dkknlarn zerinde, nleri revakl ikinci kat odalar yer almaktadr. Avlunun gney tarafndaki bedestene alan beik tonozlu ikinci bir kap bulunmaktadr. Avlunun ortasndan akan Halilur-Rahman suyu ve nar aalar buraya ayr bir gzellik vermitir. Mescide giri, hann dou tarafndaki ikinci kat revaklarndan sade bir kap ile olmaktadr. Kare planl mescit tek apraz tonozla rtldr. Hibir sanat deeri olmayan ve duvara balkon eklinde asl ahap minber sonradan yaplmtr. dilimli yonca kemerli ta mihrap, mukarnas kavsaral ve ke stunelidir. Mihrabn yukarsnda iki yanda ark- felek motifli birer kabara rozet yer alr.
1 Mahmut Karaka, s. 277, 278.
134
ANLIURFA TARH
Orijinalinden byk olarak sonradan yapld anlalan ahap mezzin mahfiline mescidin kuzey duvar ierisine alm merdivenden klr. Mescidin, giri kapsnn yannda iki, dou cephede olmak zere be penceresi vardr. Dou cephedeki pencerelerden ortada olan ka kemerli, yanlardaki ikisi ise dilimli kemerlidir. Yanlardaki pencerelerin lento talarnn darya bakan yzlerinde geometrik sslemeler dikkati eker. Gneydeki pencerenin lentosunda, yatay ve dikey olarak kesien iki eritli rgler ve bunlarn aralarnda oluturduu sekiz kollu yldzlardan meydana gelen kabartma bir kompozisyon yer alr. Kuzeydeki pencerenin lentosunda ise, dey eksene dikey ve apraz krk izgilerin eit uzunlukta 120 derecelik alarla krlarak kesimesinden alt kollu yldzlar ve altgen boluklarn meydana geldii kabartma bir kompozisyon bulunur.1 Pencere lentolarndaki her iki kompozisyon erevelenmi olup, erevelerin sanda ve solunda dilimli palmet motifleri yer almaktadr.
3. YEN MERYE CAM

Nimetullah Mahallesi, Msr sokaktadr. Avlunun gney kapsndaki kitabede caminin 610/1214 senesinde Ahmet olu Muhammed tarafndan tamir ettirildii yazldr. Bu durumda cami 1214den nce yaptrlm olmaldr. Ancak caminin Yeni meriye Camii mimari zellikleri bu kadar eski olduunu gstermemektedir. Tahminimize gre, M.1214 tarihinde onarlan cami sonralar yklarak yerine bu gnk cami yaplm ve eski kitabesi avlu kaps lentosu olarak kullanlmtr. 1539 tahririnde ad geen Seyyid mer Mescidinin Yeni meriye Camii olmas ihtimali vardr. Cami avlusunun kuzey dou kesindeki hcrenin gney cephesinde yer alan kitabede, hcrenin H.1327/ M.1909 tarihinde yaptrld yazldr. Yapda ina malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Kk lde kare meknl cami, yanlarda duvarlara, ortada bir payeye oturan tek apraz tonozla rtldr. Bu plan, anlurfa Nur Ali Mescidi ile benzerlik gstermektedir. Ancak, Nur Ali Mescidinde ortadaki payeye tek apraz tonoz yerine drt apraz tonoz oturtulmutur. Be keli ve yuvarlak kemerli ta mihrap sade ve sslemesizdir. Ta minber, mihrap duvarna paralel merdivenle klan balkon eklindedir.
135
A. Cihat Krkolu, anlurfa slam Mimarisnde Ta Ssleme, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Ens. Sanat tarihi Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya 1998, s. 71, 203.
MHRABA PARALEL TEK SAHINLI TONOZLU CAMLER 1. BEHRAMLAR CAM

Gmkuak Mahallesi Bayram Sokaktadr. Avlunun bat kaps zerindeki kitabede H.993/M.1585 tarihinde Abdullah olu Hac Muhammed tarafndan yaptrld yazldr. Dzgn kesme talardan ina edilmi enine dikdrtgen planl tek sahnl caminin zeri douda apraz, batda kark bir tonoz sistemi ile rtldr. Behramlar Camii rt sistemleri arasndaki baz farllklarla bu plan, anlurfa Mderris Mescidi ile benzerlik gstermektedir. Yonca kemerli mihrap, mukarnas kavsaral ve ke stuneli olup sslemesizdir. zerindeki mihraplarla ilgili ayet-i kerime 1974 ylnda yazlmtr. Minber balkon eklindedir. gzl son cemaat yeri, nde iki payeye, yanlarda duvarlara oturan apraz tonozla rtldr. Onarlmadan nce ev olarak kullanlan Cami, 1972 ylnda, Caminin bat kapsnn karsndaki evde oturan Hac mam Keskinin giriimi ve o dnemlerde camilerin ina ve onarm hizmetleriyle fahri olarak ilgilenen Hac Rafi Grgnn desteiyle halktan toplanan paralarla esasl bir onarm geirmi ve 1974 ylnda yeniden ibadete almtr.
136
2. HACI YADGR CAM (KUTTK CAM)

Hac Yadigr Mahallesi Gllolu Sokaktadr. Kk olmas nedeniyle halk arasnda kk cami anlamna gelen Kuttik Cami adyla anlmaktadr. Bizans dneminde Piskopos Hiba tarafndan yaptrlan Oniki Havari Kilisesi zerine ina edilmitir.1 na tarihi bilinmemektedir. Cami kaps zerindeki H.1288 /M.1871 tarihli onarm kitabesinde, Nurlu Hac Yadigr Camiinin nce H.550 (M.1155), sonra H.920 (M.1514) tarihinde onarld yazlm ve 1871 onarmnn ok salam olduu belirtilmitir. Bu kitabeden, caminin Hac Yadigr Camii (Kuttik Cami) M.1155 tarihinde mevcut ve Urfann en eski camilerinden olduu anlalmaktadr. Enine dikdrtgen planl cami, mihrap duvar boyunca edeerde iki apraz tonozla rtldr. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Tonozlar duvar payelerine oturmutur. Son yllarda ahapla kaplanan mihrap, orta
1 J. B. Segal, s. 183, 263.
ANLIURFA TARH
eksenden biraz douya kaym durumdadr. Minber, mihrap duvar ierisinde ta merdiven eklindedir. Cami avlusunun dousundaki apraz tonozlu ve mihrapl oda, son cemaat yeri olarak kullanlmaktadr. Burasnn caminin kuzey cephesi dou yars nne sonradan yapld mevcut mimari izlerden anlalmaktadr. Kuzey cephenin bat kesimindeki ka kemerli giri kapsnn dousunda yer alan yuvarlak kemerli iki pencerenin zerine ayrca ka kemerler yaplm ve bylece bu cepheye zengin bir grnm kazandrlmtr. nce stunlar zerine oturan, piramit klahl minber minare, avlu duvarnn kuzey bat kesi zerindedir.
3. HAYRULLAH CAM
Harran Kap Mahallesi, Hamam Sokaktadr. Bizans dnemine ait Aiz Barlaha kilisesinin zerine ina edilmitir.1 na kitabesi bulunmadndan tarihi bilinmemektedir. Avlu kaps zerindeki H.1178/M.1764 tarihli kitabede, minarenin ve kapnn Abdurrahman Paann olu Hac Ali tarafndan onarld belirtilmitir. Minber zerindeki iki satrlk kitabede minberin H.1212/M.1797 tarihinde onarm grd yazldr. Bu caminin dier bir adnn Araplar Camii olduu Sultan Abdlhamidin Yldz Albmlerindeki fotorafnn altndaki yazdan anlalmaktadr.2 Mihrap boyunca uzayan enine dikdrtgen meknn tek apraz tonozla rtl olduu bir Hayrullah Camii (. Ktphanesi plana sahiptir. apraz tonozun kollar kelerde Yldz Saray Albmlerinden) duvar payelerine oturmaktadr. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Mihrap nii be kelidir. Balkon eklindeki minber ve merdiveni betonarme olarak son yllarda yaplmtr. Son cemaat yeri yoktur. Caminin dousuna bitiik olarak, ortasndan destekleme kemeri ile iki blme ayrlm beik tonozlu eyvann son cemaat yeri amacyla yaplm olduu dnlmektedir. Bu eyvann n iki pencere ve bir kapnn yer ald bir duvarla sonradan rlmtr. Caminin kuzey dou kesindeki silindirik gvdeli, tek erefeli minare dzgn
kesme talardan yaplmtr.
137
4. HSEYNYE MESCD
adrc Pazar mevkiindedir. na kitabesi yoktur. Hartavizade Hafz Muhammed Selim Efendinin olu Hseyin Feriduddin (Hseyin Paa) tarafndan H.1305/ M.1887 tarihinde batsna bitiik Hseyniye arlar ile birlikte yaptrlmtr.
1 2 J. B. Segal, s. 182, 263. A. Cihat Krkolu, Yldz Albmlerinde Urfa, (Metin Dzeltmeleri ve ngilizce eviri: Zuhal Karahan Kara), 2009, s. 49.
Hseyin Paa ayrca H.1319/M.1901 tarihinde anlurfann Aviran Kynde kendi adyla anlan byk bir cami yaptrmtr. Mihraba dikey dikdrtgen planl cami, arka arkaya iki apraz tonozla rtldr. Cami bu plann 1630 tarihli anlurfa Hekim Dede Camiinden alm olmaldr. Hekim mam Sekkki Camii Dede Camiinden farkl olarak, buradaki tonozlarn oturduu duvar payeleri daha byke, giri tonozu mihrap n tonozundan daha yksekedir. Son yllarda baz hayrseverler tarafndan camiinin dousuna bitiik meknlarn plana dhil edilmesiyle yap orijinal eklini kaybetmitir. Yonca kemerli ve mukarnas kavsaral mihrabn iki yan mukarnas balkl ke stunelidir. Yerden 75 cm. ykseklikteki ta minber, duvar ierisinden merdivenle klan kk bir balkon eklindedir. Ayn ekil, mihrabn sol tarafndaki vaiz krssnde de tekrarlanarak simetri salanmtr.
5. MAM SEKKK CAM

Bakl mahallesi, Bak Meydanndadr. Bizans dnemine ait Melkitlerin Meryem Ana kilisesi zerine ina edilmitir.1 na kitabesi yoktur. 1523 tahririnde Mescid-i Bak adyla gemektedir. H.973/M.1565 tarihli Sekkakizade Hoca akir bn Hoca Halil Efendi Vakfiyesi ile camiye vakfta bulunulmu olmas caminin 16. yzyl ortalarnda mevcut olduunu gstermektedir. Mihrap zerindeki H.1318/M.1958 tarihli kitabe onarmla ilgilidir. Mihrap duvar boyunca uzayan enine dikdrtgen meknda, ortadaki apraz tonozlu ksm her iki yana doru birer beik tonozla geniletilmitir. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. gzl son cemaat yerinin zeri apraz tonozla rtldr. Tonozlar n tarafta payeye, yanlarda duvarlara otururlar. Mihrap sade ve sslemesizdir. Balkon eklindeki minbere duvar ierisinden ta merdivenle klmaktadr. Giriin zerinde ahap mezzin mahfili yer almaktadr. Mzzin mahfilinden son cemaat yerine alan byk pencere mkebbire ilevi grmektedir. Avlu kaps zerindeki betonarme minber minare, son yllarda yaplmtr.
138
6. MDERRS MESCD
Harran Kap Mahallesindedir. na tarihi bilinmemektedir. 1523, 1530 ve 1566 tahrirlerinde geen ve okunularndan tam emin olunamayan Vakf- Mescid-i Mderrisin bu yap olma ihtimali vardr.2 H.1137/M.1724 tarihli Mevlana el-Hac Abdurrahman Efendi b. Mustafa Efendi Vakfiyesinde bu mescidden Bab el1 2 J. B. Segal, s. 190, 263. Halit al, Urfadaki Tanmaz Eski Eserler Hakknda Bir n Aratrma, Yeni Harran evresi, 1. Yl, 4. Say, 1993, s. 49-70.
ANLIURFA TARH
Harran kurbinde Mderris Mescidi olarak sz edilmektedir. Mihrap boyunca enine dikdrtgen tek sahnl yap, yarm apraz ve yarm beik tonozlarla rtldr. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. gzl son cemaat yeri apraz tonozlarla rtldr. Tonozlar nde iki payeye, yanlarda duvarlara otuMderris Camii rurlar. Caminin bu plan anlurfa Behramlar Camii ile benzerlik gstermektedir. Orijinalinde sade ve sslemesiz olan ta mihrap son yllarda fayansla kaplanmtr. Ahap minber son yllarda yaplm olup bir zellik gstermemektedir. Mescidin ok kk bir avlusu vardr. Avlu kaps zerindeki betonarme minber minare sonradan yaplmtr.
7. NEBH EFEND TEKKES MESCD

Nebih Efendi Tekkesi, Bakl Mahallesi, Nabi (Nebih) Sokak, 16 numaradadr. Kitabesi bulunmadndan ina tarihi bilinmemektedir. Nebih Efendinin Bedizzaman mezarlndaki mezar tanda H.1203/M.1789 senesinde vefat ettii belirtilmektedir.1 1925 ylnda yrrle giren Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas ile ilgili kanun Nebih Efendi Tekkesi Mescidi neticesinde satlan ve o tarihten bu yana ev olarak kulanlmaya balanlan Nebih Efendi Tekkesi, dervilere ait zikir ve ders odalar ile bir mescitten ibaretti. Ancak, ev olarak kullanld yllarda beton ilavelerle yapda esasl deiiklikler yaplm, bu srada mescide dokunulmayarak aynen muhafaza edilmitir. Yap, son yllarda Halil Takn adl bir hayrsever tarafndan satn alnarak Kurn kursuna dntrlmtr. Mescid, Kltr ve Tabiat Varlklar anlurfa Koruma Kurulu tarafndan 2863 sayl yasa gereince Korunmas Gerekli Kltr Varl olarak tescil edilmitir. Mihrap boyunca enine dikdrtgen planl mescidin zeri tek apraz tonozla rtldr. Yuvarlak nili ta mihrap sade ve sslemesizdir. Mihrap niinin alt ksm, son yllardaki ahap lambri kaplama ile kapatlmtr. Mescidin payeler zerine oturan, apraz tonozlarla rtl gzl son cemaat yerinin orta gz geni, yan gzleri daha dardr. Batdaki gz rlerek odaya dntrlm, doudaki gz tamamen yklarak yerine betonarme bir oda yaplmtr. Ayakta olan orta gz, iki yan kapal bir eyvan eklini almtr.
1 Mahmut Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, anlurfa 1996, s. 107.
139
Nakibend tarikatna mensup olan Nebih Efendinin trbesi Bedizzaman mezarlnn bat tarafndadr. Trbesinin iinde eyh Abdurrahman Efendi ile Krt Hac Ali Efendinin mezarlar da bulunmaktadr.
8. EYH MESUD ZAVYES MESCD

eyh Mesud Zaviyesi, anlurfa kalesinin gneyinde, halk arasnda h Maksud olarak adlandrlan dalk alandadr. Zaviyenin batsnda, yamur sularnn toplanmas iin kaya zaminine oyulmu sarncn zerinde kayaya oyulmu H.579/ M.1183 tarihli Arapa kitabeden; eyh Mesudun Niaburlu Said Hengelin olu olduu ve 1183 tarihinde bu sarnc kazeyh Mesud Zaviyesi Mescidi drd anlalmaktadr. Kendisinin doum ve vefat tarihleri bilinmemektedir. Hoca Ahmed Yesevinin halifelerinden olduu tahmin edilen eyh Mesud, Halife olduktan sonra, hocas Ahmed Yesevi tarafndan slam yaymak ve Seluklu fethine zemin hazrlamak zere Urfaya gnderilmi bir Alperendir.1 O Urfaya geldii tarihlerde ehir Zengilerin (1144-1182) ve Eyyubilerin (1182-1193) hkimiyetinde idi. anlurfa ehir merkezinde, Dabbakhane kahvehanesinin nndeki adrvann altnda bulunan yeralt mezar odasnda yatan eyh Muhammed Horasani de eyh Mesud gibi blgenin Trklemesi ve slamlamasna katkda bulunmak amacyla rencileriyle Horasandan Urfaya gelmi bir Alperendir.2 rencileriyle 1183 tarihinde Urfaya gelen eyh Mesud, blgenin Trklemesi ve slamlamas iin bir zaviye kurmu, mritlerinin ve misafirlerinin konaklamas iin zaviyenin gney batsndaki kayalara odalar ve bir mescit oydurmutur. Bu maara mescidin duvarnda bir ksm krlm durumdaki kitabe parasnda yer alan satrlk iekli kfi yaz, Seluklu tarz ile dikkati eker. Bat cephedeki yarm kubbeli portalden girilen zaviye yaps, drt eyvanl kapal Seluklu medreseleri planndadr. Ortadaki kare avlu, st ksm ak bir kubbe ile rtldr. Avlunun ortasnda bir havuzun bulunduu mevcut izlerden anlalmaktadr. Son yllardaki restorasyonlarda deme talarnn yenilenmesi ile bu izler kaybolmutur. Orta mekn drt ynde evreleyen beik tonozlu eyvanlarda drt mezhebe eitim verilmekteydi. eyh Mesud vefat edince dou eyvan altndaki oda mezara gmlm, temsili sandukas eyvana konulmutur. Oda mezarn dou cephedeki giri kaps son yllarda rlerek iptal edilmitir. Doudaki eyvann gneyine bitiik beik tonozlu kk odann ilehane olduu tahmin edilmektedir. Dier eyvann nleri kap ve pencerelerle rlerek kapal hale getirilmitir. Zaviyenin kuzeyindeki eyvan 1684 ylndaki onarm srasnda batya doru uzatlarak yapnn simetrisi bozulmutur. Duvarlardaki izlerden yapnn eitli dnemlerde esasl onarmlar geirdii anlalmaktadr. Gneydeki eyvan, mescit olarak kullanlmaktadr. Mihrap duvar boyunca eni1 2 Mahmut Karaka, s. 62-66. A.Cihat Krkolu, Yldz Albmlerinde Urfa, Ankara 2009, s. 56.
140
ANLIURFA TARH
ne dikdrtgen planl mescidin zeri dou-bat ynnde dzgn kesme talarla beik tonozla rtlmtr. Girite ortada bir kap, iki yannda birer pencere yer alr. Pencerelerin zerinde birer kk pencere daha bulunmaktadr. Yuvarlak nili yksek mihrabn iki yanndaki pembe mermerden yaplm ke stunlar, mihraba grkemli bir grn kazandrmtr. Stunlarn balklar trk genleriyle ssl kalker tandan, kaideleri pembe mermerdendir. Mihrap duvar dardan knt eklindedir.
9. TUZEKEN CAM
Tuzeken mahallesinde, Gllolu sokan devam olan Kara Musa sokaktadr. na kitabesi bulunmadndan ne zaman ve kim tarafndan yaptrld bilinmemektedir. Minare kaidesinin kuzeyindeki kitabede minarenin H.1167/M.1754 tarihinde Hac Mustafa tarafndan yaptrld yazldr. Caminin de bu tarihte yaptrlm olduu tahmin edilmektedir. Cami avlusunun batsndaki odann n cephesindeki kitabede harap olan bu odann hafz yetitirilmek amacyla H.1275/ M.1858 tarihinde yeniden yaptrld yazldr. Mihrap duvar boyunca enine dikdrtgen planl yap, mihrap duvar boyunca iki apraz tonozla rtldr. na malzemesi dzgn kesme tatr. Bu plan, anlurfa Mderris Mescidi ve Behramlar Camii ile benzerlik gstermektedir. Mihrap sade ve sslemesizdir. Balkon eyh Mesud Zaviyesi Mescidi eklindeki minbere duvar ierisinden (. Ktphanesi Yldz Saray merdivenle klmaktadr. Mihrap duvar Albmlerinden) son yllarda yerden 2 m. ykseklie kadar renkli fayansla kaplanmtr. gzl son cemaat yeri, nde iki payeye oturan apraz tonozla rtldr. Silindirik gvdeli ta erefeli minare, avlunun kuzey bat kesinde, sokak kenarndadr. Halk arasnda caminin ad ile ilgili yle bir hikye anlatlmaktadr: Saf ve temiz kalpli bir zat her sabah namazndan sonra tarlasnn yolunu tutarak, almaya gidermi. Bu zat, bir gn yine sabah namazndan sonra tarlasn ekmek zere evinden bir uval tohumu srtlayarak tarlasna gelir. Alaca karanlkta tohumlar tarlaya serper. Ancak karanlkta yanllkla ii tuz dolu uval srtlam ve tarlaya bu uvaldaki tuzu ekmitir. Onun iyi niyetine ve kalbinin temizliine karlk Allah o yl tuz ekilen o tarladan bol mahsul verir. O da bu mahsuln paras ile bu camiyi yaptrr ve bundan dolay camiye Tuzeken Camii ad verilir.
141
MHRABA PARALEL K SAHINLI TONOZLU CAMLER 1. MSKNLER CAM

Eyyubiye mahallesindedir. na kitabesi bulunmadndan tarihi bilinmemektedir. Haldan Airetinden Muhammed Nabi tarafndan 1865 ylnda yaptrld halk arasnda sylenilmektedir. Mihraba paralel iki sahnl, enine dikdrtgen bir plana sahip olan yapnn her sahn er apraz tonozla rtldr. Tonozlar ortada iki stuna, yanlarda duvarlara oturmaktadr. Stunlarn evresi son yllarda dzgn talarla rlerek paye haline getirilmitir. naat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Caminin plan, rt sistemlerindeki farkllklar dikkate alnmayacak olursa anlurfa Pazar Camii ve Yusuf Paa Camii ile benzerlik gstermektedir. Daha byk ldeki bu her iki camide ortadaki payeler yerine, Miskinler Camiinde stunlar kullanlmtr. Yuvarlak nili ta mihrap, sade ve sslemesizdir. Mihrap zerindeki iki adet ta konsola balkon eklinde oturan balkon eklindeki minbere duvar ierisinden merdivenle klmaktadr. Minberin mihrap zerinde yer almasnn farkl bir rnei de Toktemur mescidinde grlmektedir. Son yllarda cami douya doru beton tabliye ile geniletilmi ve bu srada mihrap Miskinler Camii zerindeki minberin nii ve duvar ierisinden klan merdiveni dzgn talarla rlerek iptal edilmitir. Kble duvarnn ortasna ikinci bir mihrap ve yanna ahap bir minber yaplmtr. Douya eklenen beton tabliye ise iki alpan apraz tonozla kaplanarak camiye eski bir hava verilmek istenmitir. Geniletme srasnda caminin dz beton tabliye rtl gzl ve nde stuna oturan son cemaat yeri bozularak camiye katlmtr. Caminin kuzey bat kesinde yer alan minber minare, anlurfadaki Eski meriye, ehbenderiye ve bugn yklm olan Kutbeddin Camii minareleri rnek alnarak yaplmtr. Avlunun dou tarafndaki betonarme minare ise son yllardaki geniletme almalar srasnda yaplmtr.
142
2. NUR AL MESCD
Bey Kaps Mahallesi, Nur Ali sokaktadr. Yapnn ina kitabesi yoktur. Cami kaps zerinde yer alan, ancak gnmzde svanarak yok edilmi olan H.1180/ M.1766 tarihli kitabe minare ile ilgilidir. Fakat caminin minaresi gnmzde yoktur. Nur Ali Bey, Akkoyunlu beylerinden Karaylk Osman Beyin yeenidir. Karaylk Osman Bey 1404 ylnda Urfay aldnda Nur Ali Beyi buraya vali tayin etmitir.1 Bu tarihi bilgiye dayanarak mescidin 1404 yl balarnda Nur Ali
1 Urfa, Yurt Ansiklopedisi, stanbul 1984, s. 7375.
ANLIURFA TARH
Bey tarafndan yaptrldn sylemek mmkndr. Kare planl yap, ortadaki tek payeye oturan drt apraz tonozla rtldr. Ortadaki paye mihrap ekseninden biraz douya kaym durumdadr. na malzemesi kesme tatr. Yuvarlak nili mihrap, sade ve sslemesizdir. Minber, duvardan klan merdiven eklindedir. Nur Ali Mescidinin, medresesi ile birlikte bir klliye halinde olduu sylenmektedir. Bu klliyeden gnmze sadece mescid ulamtr.
3. SVEREKL MESCD
Hekim Dede Mahallesi Akyol sokaktadr. na tarihi bilinmemektedir. Avlu kaps bitiiinde yer alan emenin H.1300/M.1882 tarihli kitabesinde emeyi yaptrd belirtilen Gmkzade Vaiz Muhammed Efendinin olu Hafz Sleyman Bozan Efendinin ayn tarihte mescidi de yaptrd tahmin edilmektedir. 1985 ylnda A. Cihat Krkolu tarafndan fotoraf ekilerek yaynlanan Siverekli Mescidi bu eme 1996 ylnda yktrlarak yerine dz duvar yaplmtr. Dzgn kesme talardan ina edilmi olan mescit uzun yllar ev olarak kullanldktan sonra 2000 ylnda hayrsever ahslar tarafndan satn alnm ve restore edilip camiye dntrlmtr. Mescit, Mihrap duvar boyunca uzanan iki sahnl enine dikdrtgen bir plana sahiptir. Sahnlar rten tonozlar ortada iki payeye oturmaktadr. Ta mihrap, orijinalinde sade ve sslemesiz iken 2000 ylndaki restorasyon srasnda yeniden ta sslemeli olarak yaplmtr. Duvar ierisinden merdivenle ulalan balkon eklindeki minber, 2000 ylndaki restorasyon srasnda yaplmtr. Restorasyon srasnda, giri cephesine beton rtl gzl bir son cemaat yeri eklenmitir.
143
4. EHBENDERYE CAM
Topu Meydan Mahallesindedir. Camide, ikisi son cemaat yeri cephesinde, biri avlunun dou kaps zerinde, biri avlunun kuzey duvar d cephesindeki eme zerinde olmak zere drt kitabe bulunmaktadr. Son cemaat yeri cephesinin dousundaki kitabede caminin H.1321/M.1903 tarihinde Bekir Beg tarafndan yaptrld yazldr. Camideki en eski tarihli kitabe budur. Avlunun dou kaps ile kuzey duvar d cephesindeki emenin ina kitabeleri H.1327/M.1909 tarihlidir. Son cemaat yeri cephesinin bat kesimindeki kitabe ise H.1328/
ehbenderiye Camii
144
M.1910 tarihli olup cami geniletilirken yazlmtr. Hac Bekir Beg b. Mslm, H.1328/M.1910 tarihinde hazrlatt vakfiyesinde bu camiye vakfta bulunmutur. Hac Bekir Beyin ran Ticaret Konsolosu (ehbender) olmas dolaysyla camiye ehbenderiye ad verilmitir. Hac Bekir Bey ayrca ayn tarihlerde caminin kuzeydou yaknna kendi adyla anlan Hac Bekir Hann da (Topu Han) yaptrmtr. Mihrap boyunca enine dikdrtgen planl cami mekn 4 adet paye ile iki sahna blnm, her sahn beer adet apraz tonozla rtlmtr. na malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Duvarlardaki izlerden ve son cemaat yeri cephesindeki iki kitabenin tarih farkllklarndan, 1903 tarihinde iki sahnl ve her sahn er apraz tonozla rtl ve gzl son cemaat yeri plannda ina edilen yapnn, 1910 tarihinde sahnlarnn ve son cemaat yerinin batsna ikier apraz tonoz eklenmesiyle geniletildii anlalmaktadr. Bundan dolay, caminin ilk ekline gre ortada yaplm olan mihrap ve minber douya kaym durumdadr. Sade ve sslemesiz mihrap son yllarda yeil fayansla kaplanmtr. Balkon eklindeki minbere duvar ierisinden merdivenle klmaktadr. Be gzl son cemaat yerinin her gz birer apraz tonozla rtl olup tonozlar nde drt payeye oturmaktadr. Eski meriye Camii minaresini rnek alan, drt ince stun zerine kk bir kubbeyle rtl minber minare, son cemaat yerinin kuzey dou kesindedir. Camide ssleme yoktur. Camiyi yaptran Hac Bekir Beg b. Mslm, H.1328/M.1910 tarihli vakfiyesinde camiye bir de dershane yaptrdn sylemektedir. Bu dershaneler, cami avlusunun batsnda ve kuzeyinde yer alan iki oda olmaldr.
MHRABA DKEY TEK SAHINLI TONOZLU CAMLER 1. HEKM DEDE CAM

Hekim Dede mahallesindedir. 1539 tahririnde ad gemeyen bu cami, 1566 tahririnde Vakf- Mescid-i Hekim Dede olarak gemektedir. Buna dayanarak yapnn 1539-1566 yllar arasnda bir tarihte yaplm olabileceini sylemek mmkndr. Camideki mevcut kitabeler onarmlarla ilgilidir. Cami kapsnn dousundaki H.1043/M.1634 Hekim Dede Camii tarihli kitabede harabe halinde olan caminin Ahmed olu Bayram Beg adnda bir zat tarafndan imar edildii yazldr. Cami kaps zerindeki H.1190/M.1776 tarihli kitabede ise uzun sredir harap olan ve minaresi bulunmayan caminin Mustafa Paa tarafndan ikinci kez onarld ve minaresin yapld belirtilmitir. Son cemaat yerinin bat duvarndaki kitabe yer yer silik olup H.1218/M.1803 tarihi okunabilmektedir. Mihraba dikey dikdrtgen planl cami, ard arda e deerdeki apraz tonozla
ANLIURFA TARH
rtldr. Bu plan emas, 1877 tarihli anlurfa Hseyniye Mescidine rnek olmutur. Yapda inaat malzemesi olarak dzgn kesme ta kullanlmtr. Caminin kuzey bat kesinde Hekim Dedenin trbesi yer almaktadr. Mukarnas kavsaral ta mihrab, mukarnas balkl ke stunelidir. Karameydan Hseyin Paa Camii bata olmak zere Urfadaki birok camide grlen bu mihrap tipi, Hekim Dede camiinde dar ve dikine uzayan bir formdadr. Ta minber kble duvarna paralel merdivenlidir. Giri kapsnn zerinde, i tarafta ahap mezzin mahfili yer almaktadr. apraz tonozla rtl iki gzl son cemaat yerinin bir gz, Hekim Dede trbesi nedeniyle douya kaym durumdadr. Buna dayanarak, trbe ve caminin nce yapld, son cemaat yerinin ise sonradan camiye eklendiini sylemek mmkndr. Tek erefeli ve silindirik gvdeli kesme ta minare, caminin kuzey dou kesindedir. Camii avlusundaki mezarlk caminin inasndan sonra olumaya balamtr. Tm mezarlar Osmanl dnemine aittir. Bu mezarlardan Osman Vehbi Efendi ile Halepli mer Behetin olu Ahmed Nuri Efendinin mezar ahideleri Aratrmac yazar Mahmut Karaka tarafndan okunarak yaynlanmtr.1 Hekim Dede Camii mezarlna yeni gmler nadir olarak yapldndan eski ahideler gnmze kadar ulamtr. Caminin bat duvarnn kuzey kesiminde, iki cepheli bir eme bulunmaktadr. Tam okunamayan eme kitabesi H.1120 (M.1708) tarihlidir.
2. MEVLD- HALL CAM

brahim Peygamberin doduuna inanlan maarann batsna bitiiktir. Hazire, Kadiri Halifesi Dede Osman Efendinin makam, revaklar ve odalardan oluan bir klliye halindedir. Klliyedeki en eski kitabe brahim Peygamberin doduuna inanlan maarann kaps zerindedir. Hat tarzndan Eyyubi dnemine ait olan iki satrlk bu kitabenin birinci satrnda bu imaretin hangi sultan zamannda yaptrld yazmaktadr. Ancak sultann adnn yazl olduu yer ve tarih yeri tamamen krlmtr. Alttaki satr ise lmle ilgili bir hadis eriftir. Osmanl dnemine ait en eski kitabe ise avlunun dousundaki mezzin odas kapsnn odaya bakan ksm zerindedir. Aratrmac yazar Mahmut Karaka tarafndan kefedilerek zeri temizlenip ilk kez yaynlam olan bu kitabenin stteki tanda Mevlid-i Halil Camii Besmele, bir ayet-i kerime ve manzum halinde bir dua yazldr. Alttaki tata ise caminin H.929/M.1523 tarihinde Muhammed Salih Paa tarafndan yapld yazldr.2 Urfann 1517 ylnda Osmanl hkimiyetine
1 2 Mahmut Karaka, anlurfa Mezar Talar, anlurfa 1996, s. 122. Mahmut Karaka, s. 105.
145
146
girmesinden alt yl sonra yazlan bu kitabenin Urfadaki en eski Osmanl kitabesi olduu ve Mevlid-i Halil Camiinin de Urfada yaplan ilk Osmanl eseri olduu anlalmaktadr. Bu kitabenin dndaki tm kitabeler onarm devirlerine aittir. Yldz Albmlerindeki bir fotorafta bu kitabelerin caminin dou avlu kapsnn dou cephesinde yer ald grlmektedir.1 H.1371/M.1951 ylnda Urfa erafndan eyh Mslm Hafz tarafndan avluyu evreleyen revaklar ve avlu kaplar yapldnda bu kitabelerin bulunduu dou kaps yklm, kitabeler bu gnk yeri olan mezzin odasna tanmtr. Klliyedeki onarm kitabelerinin en eskisi, brahim Peygamberin doduu maarann giri kaps zerindeki H.1223/M.1808 tarihli kitabedir. Camiinin giri kaps zerindeki kitabede caminin H.1269/M.1852 tarihinde Mahmut olu Mahmut Aa tarafndan onarld yazldr. Avlunun gney dousundaki iki odadan biri, H.1272/M.1855 tarihinde Ahmet Bican Paa tarafndan, dieri H.1305/M.1885 tarihinde Dervi Musa tarafndan yaptrld kitabelerinden anlalmaktadr.2 Selevkoslar dneminde Mevlid-i Halil Camii klliyesinin yerinde bir putperest tapna bulunmaktayd. M.S. 150 senelerinde bu tapnan zerine ilk Hristiyan kiliselerinden olan Hristiyanlar Kilisesi ina edilmitir. 201 ve 203 yllarndaki sellerle harap olan bu kilisenin yerine, 313 ylnda Piskopos Qora tarafndan yeni bir katedral yaplmaya baland. Binay, halefi Saad tamamlad. Piskopos Aitallaha tarafndan 327-328 yllarnda dou tarafna yaplan ekleme ile geniletildi. Katedralin girii Edessadaki kiliselerin ounda olduu gibi kuzeydendi. 448de Piskopos Hibann yerine geici olarak gelen Piskopos Nona, Qora Katedralinin apelini yaptrd. Bizans dneminde, Melkit Piskoposu Amazonius, mparatorun emri ile Qora Katedrali zerine Ayasofya Kilisesini ina ettirdi.3 Sekizinci yzylda yktrlan bu kilisenin baz stun ve stun balklar Emeviler tarafndan 744 ylnda Harrana ina edilen Harran Ulu Camiinde kullanlmtr. 1523 yl tahririnde ise burada bir zaviyenin bulunduu kaytldr. Bu alana, Osmanl dneminde (M.1523) Cami, hazire ve oda ve revaklardan oluan gnmzdeki klliye yaplmtr. Mihraba dikey dikdrtgen planl cami, art arda iki beik tonozla rtldr. Tonozlar dzgn kesme talardan gayet sanatkrane bir iilik gstermektedir. Cami meknnn bat duvarnda, iinde mihrap nii bulunan kk bir itikf hcresi bulunur. Urfa camilerinde tek rnek olan bu itikf hcresinin bir benzeri Birecikteki Sadeddin Camiinde de bulunmaktadr. Ancak oradaki hcre, cami meknnn gney-dou kesinden bir merdivenle inilen, yeraltnda kayaya oyulmu i ie iki mekndan oluan maara eklindedir. Dou duvar ierisinden brahim Peygamberin doduu maaraya bir kap almaktadr. Kesme ta mihrap nii sade ve sslemesizdir. Duvar zerinde balkon eklindeki minbere, duvar nne alm niten ta merdivenden klr. Maara ile cami arasndaki duvar zerinde evresi stunlu minber minare yer
1 2 3 A.Cihat Krkolu, Yldz Albmlerinde Urfa, (Metin Dzeltmeleri ve ngilizce eviri: Zuhal Karahan Kara), 2009, s. 27. Mahmut Karaka, s. 110-11. J. B. Segal, s. 182, 263.
ANLIURFA TARH
almaktadr. Klliyede bu ekilde, biri gneydou, dieri kuzey bat kede olmak zere iki minare daha mevcuttur. Bu minareler ss amacyla yaplmtr. Kesme tatan silindirik gvdeli tek erefeli esas minare, avlunun dou tarafnda yer almakta olup 1932 ylnda Mancelerden Hac Aye Hanm tarafndan yapc ustas Abdrrezzak Efediye yaptrlmtr. Minarenin kitabesi yazldktan sonra, Urfada yaynlanan bir gazetenin; Arapa harflerle yazlmtr, harf inkilabna aykrdr yayn zerine zamann emniyet mdrnn grevlendirdii bir polis memuru tarafndan keserle kaznarak silinmitir. Gazetenin bu yayn zerine Urfada ayrca, Yusuf Paa Camii avlusunun gney-dou kapsnn kitabesi de silinmitir. Silinme ileminin baka kitabelere de uygulanmak istenmesi zerine, halk arasnda; bu yazlarn devrimle bir ilgisinin olmad, bunlarn birer tarihi belge olduu, silinmekle de tarihin silinecei konusunda tepkiler ba gstermi, bunun zerine emniyet mdr silme ilemini durdurmak zorunda kalmtr.1 Mevlid-i Halil Camii minare kaidesinin kaznan kitabesinin metnini arivinde saklayan Dr. Hazm Aanal, 1990l yllarn balarnda metni Urfal Hattat Mehmet Ali Caduka yazdrm ve mermer bir levhaya kaztarak eski yerine astrmtr.2 Cami avlusunu evreleyen revaklar ve avlu kaplar H.1371/M.1951 ylnda halkn da yardmlaryla Hac Mslm Hafz tarafndan yaptrlmtr.3 Mevlid-i Halil Camii cemaate dar gelmeye balaynca, 1980li yllarda avlusunun batsndaki mezarlk biraz gneye, (eski caminin batsna) nakledilmi, mezarln yerine bu gnk byk cami ina edilmitir. Bu byk mezarlktan baka cami avlusunun gneyinde kk bir mezarlk daha bulunmaktadr. Her iki mezarla yeni gm yaplmadndan iir ve hat sanat deeri olan ok sayda ahide gnmze kadar gelebilmitir. Byk Mezarlk: Bu mezarlkta Mevlevi eyhi Hasan Dede, eyh Abdlfettah Efendi, eyh Muhammed Halid Efendi, eyh Mustafa, Sakb Efendi, Mahmud Kmil Efendi, Hac Abdullah Efendi, Seyyid Ahmed Lami Efendi, Hac Halil Efendi, Hac brahim Efendi, Muhammed Salih Efendi, Gllzade Osman Efendi, Mustafa Kamil Efendi, Vakkas Sabri Efendi ve Hac Muhammed Reid Hafz Efendinin mezarlar ve Urfa erafndan eitli ahslarn mezarlar yer almaktadr.4 Kk Mezarlk: erisinde XIX. y.y. balarnda yaam mutasavvf Dede Osman- Avni hazretlerinin mezar bulunmaktadr. Ayrca Urfal lim ve evliyadan Dervi Eyyub Efendi, Dervi Seyyid Eyyub Efendi, Dervi Halil Hafz, Dede brahim Efendi, Sofi Muhammed Efendi, Dervi Abdal Muhammed Efendi, Antepli Baba Mustafa Efendi ve Dervi Seyyid Hafz Sleyman Efendinin mezarlar yer almaktadr.5
147
1 2 3 4 5
Bu bilgiler Urfal air Mehmet Hulsi Klarslandan (1905-1990) alnmtr. Mahmut Karaka, s. 114. Bu bilgi, Urfa folklorunun kaynak kiilerinden, mevlithan ve gazelhan Tenekeci Mahmut Gzelgzden (1919-1988) alnmtr. Mahmut Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, anlurfa 1996, s. 12, 61, 70, 94, 126, 162, 188, 199, 219, 224, 235, 250, 282, 310, 311, 312, 322; anlurfa Mezar Talar, anlurfa 1996, s. 126-146. Mahmut Karaka, s. 41, 42, 43, 55, 68, 69, 98, 112, 133, s. 123, 124, 125.
MHRABA DKEY K SAHINLI TONOZLU CAMLER 1. HNDSTAN (HNDYE) TEKKES MESCD

Hzanolu Camii dousundadr. Avlu kaps zerindeki Arapa kitabeden H.953/ M.1545 tarihinde ina edildii anlalan tekkenin bu tarihten kalma yaplar yklarak yerlerine 1870 tarihinde bir mescit ve 1922 tarihinde odalar ina edilmitir.
Hindiye Tekkesi Mescidi
148
Hindistandan gelen Mslmanlar iin dzgn kesme talardan ina edilmi olan tekkenin dikdrtgen avlusunun batsnda, kuzey-gney ynnde dikdrtgen planl mescid yer almaktadr. Mescidin ortasndaki kaln payeye mihrap nnde iki apraz tonoz oturmakta, bunun arkasnda apraz ve beik tonoz karm bir rt yer almaktadr. Mihrap sade ve sslemesizdir. Minber yoktur. Mescidin douya bakan kitabesi H.1287/M.1870 tarihlidir. Dikdrtgen avlunun gney ynnde apraz tonozla rtl oda, dousunda apraz tonozlu bir oda ve beik tonozlu mutfak yer almaktadr. Doudaki odann kitabesi H.1342/M.1922 tarihlidir. zel ahs mlkiyetinde olan ve halen ev olarak kullanlmakta olan bu tarihi yap harap bir durumdadr.
2. KARA MUSA CAM (MERREF MESCD)

Bey Kaps mahallesindedir. na kitabesi yoktur. 1523 tahririnde Mescid-i Mrafe adyla gemesi caminin 16. yzyl balarnda mevcut olduunu gstermektedir. Hac Ali Yusuf olu Kara Musa, H.959/M.1552 tarihinde hazrlatt Vakfiyesinde camii kendisinin yaptrdn belirtmitir. Trablusam ehrindeki Dergh- Alinin Bakapcs Darendeli Mehmet Aann H.1164/M.1751 tarihli vakfiyesinde Merref Mescidi olarak gemektedir.1 Cami meknnn dou duvarndaki payeye ters olarak yerletirilmi olan ve
1 anlurfa Vakiflar Blge Mdrl arivi.
ANLIURFA TARH
Nesh-i Eyyb ile yazlm kitabede, sadece baz isimler ve sultan ismi okunabilmektedir. Ancak ba ve sondaki kelimeler okunamadndan bundan bir anlam karlamamtr. Bu kitabenin buradaki eski bir camiye mi ait olduu, yoksa baka bir yerden mi getirilip buraya ters yerletirildii hususlar akla kavuturulamamtr.1 Dzgn kesme talardan ina edilmi camideki mevcut kitabeler onarm devirlerine aittir. Bunlardan, nceleri cami i meknna giri kaps zeKara Musa Camii rinde yer alan, ancak son yllarda caminin nne eklenen son cemaat yeri cephesine konulan kitabede, caminin H.1082/M.1671 ylnda Muhammed olu Abdurrahman elebi tarafndan onarld belirtilmitir. Caminin bat cephesindeki pencere altnda yer alan kitabede ise H.1160/M.1747 tarihinde onarm grd yazldr. Bunlardan baka, avlunun bat kaps zerindeki ve minare kaidesindeki kitabelerde, caminin H.1195/M.1780 tarihinde Firuz Bey tarafndan tamir ettirildii, avlunun gney kaps zerindeki kitabede ayn ahs tarafndan buraya su getirtildii yazldr. Alt ksmndaki dkknlar nedeniyle Fevkani Camiler grubuna giren Kara Musa Camii, mihraba dikey iki sahnn her birinin arka arkaya er apraz tonozla rtl olduu bir plana sahiptir. Tonozlar ortada iki payeye, yanlarda duvarlara oturmaktadr. Bu plan miskinler camiinde mihraba paralel olarak uygulanmtr. gzl son cemaat yeri apraz tonozlarla rtl olup, tonozlar nde iki payeye, yanlarda duvarlara oturmaktadr. Son cemaat yeri n tarafna sonradan eklenen betonarme ikinci bir son cemaat yeri ile birlikte cami i meknna katlmtr. Yuvarlak nili ve yonca kemerli ta mihrap sade ve sslemesizdir. Minber, kble duvar nnden duvara paralel bir merdivenle klan balkon eklindedir. Caminin kuzey bat kesinde tek erefeli, silindirik gvdeli kesme ta minare yer almaktadr. Minarenin orta kuanda ters vaziyette sralanm kabartma palmetlerden oluan bir bordr dolamaktadr.
149
Mahmut Karaka, s. 94.
KLSEDEN EVRLEN BAZLKAL PLANLI CAMLER 1. CRCS PEYGAMBER CAM

Kamberiye mahallesindedir. Beinci yzylda bu kilisenin yerinde Piskopos Hiba tarafndan yaptrlan ehit Sergius kilisesi bulunmaktayd. Daha sonralar bu kilise, St. Sergius ve St. Simeon adn ald. Surlarn dnda bulunmas nedeniyle ehri fethedemeyenlerin saldrlarna hedef olan bu kilise, 503 ve 580de iki defa Persler tarafndan ykld. VIII. y.y.da Abbasi Halifesi el-Mansurun ve XI. y.y.da Seluklularn ehri kuatmalar srasnda zarar grd. Bu kilise, ayn ad tayan ve Nimetullah Camiinin yerinde bulunan St. Sergius Kilisesi ile kartrlmamaldr. Nimetullah Camii yerindeki St. Sergius Kilisesi, Rdvaniye Camii yerindeki St. Thomas Kilisesi rneine gre daha nce ina edilmitir.1
150
Circis Peygamber Camii
St. Sergius- St. Simeon Kilisesi yklnca, yerine Mar George adnda bir kilise ina edildi. Segal tarafndan 1971 ylnda Circis Peygamber Camiinde bulunarak Urfa Mzesine getirilen Sryanice yazl kitabe tanda; Yakubi Patrii Mar gnatiusun 1558 ylnda Urfaya gelerek Mar George (Circis) Kilisesinde Baptizmi yeniden canlandrd yazldr. Buradan kilisenin 1558 ylnda mevcut olduu anlalmaktadr. Zamanla harap olan bu yapnn Sultan Abdlmecid Han (1839-1861) zamannda H.1260/M.1844 senesinde temelden itibaren yeniden ina edildii, cami meknnn dou kesiminde yer alan payelerdeki Sryanice ve Arapa kitabelerden anlalmaktadr. 1924 ylnda Sryanilerin Urfadan ayrlmasndan sonra uzun sre bo kalan yapnn H.1385/M.1965 tarihinde Muhammed arholu adnda bir hayrsever
1 J. B. Segal, s. 183, 184, 263.
ANLIURFA TARH
tarafndan restore edilerek Circis Peygamber Camiine dntrld, cami i meknna giri kaps yanndaki mermer kitabede yazldr. Camiye dntrme srasnda yapnn orijinal plannda baz deiiklikler yaplmtr. Bir Hristiyan Azizi olan Mar George (Corc)u Urfallar Circis Peygamber olarak tandklarndan camiye bu isim verilmitir. Yap, apsise dikey nefli bazilikal bir plan gsterir. Nefler sekizgen er paye ile biribirinden ayrlmtr. Doudaki kitabeli iki payenin alt ksm dikdrtgen eklindedir. Her nef dou-bat istikametinde drder apraz tonozla rtldr. Camiye dntrme srasnda apsis nii dz duvar eklinde rlerek buraya iki pencere almtr. Camiye dntrme ilemi srasnda gney duvarn ortasna mihrap ve mihrabn iki yanna duvar ierisinden merdivenle klan, balkon eklinde simetrik birer minber yaplmtr. Bunlardan douda olan vaaz amaldr. Simetrik iki minber ekli, Eski meriye Camiinde ve Hseyniye mescidinde grlmektedir. Caminin kuzey cephesindeki apraz tonozla rtl gzl son cemaat yeri ve son cemaat yerinin bat kesindeki minare camiye dntrme srasnda yapya eklenmitir. Yapnn batsnda, apraz tonozla rtl d narthex bulunur. Narthex, kuzeyde drt adet kaln payeye oturur. Narthexin kuzeydeki apraz tonozuna, camiye evrilme srasnda bir apraz tonoz eklenmi ve buradan cami avlusuna bir kap almtr. Narthexin gneye ak olmas gereken kemeri de yine camiye dntrme srasnda duvarla rlm ve bu duvara mihrap nii almtr. Narthexin nne (batsna), ikinci bir narthex izlenimini veren ve ilk bakta yapnn orijinalinde varm gibi alglanan tonozlu bir blm eklenmitir. Ancak, mimari izler dikkatle incelendiinde, bu blmn yapnn camiye dntrlmesi srasnda yapld anlalmaktadr. Daha sonra bu blm de beton tabliye ile batya doru daha da uzatlmtr. Kiliseye esas giri, narthexteki kapdan olmaktadr. Bu kapnn iki yan ve kemeri siyah-beyaz talarn almak sralanmas ile rlmtr. Kapnn kuzeyinde, sonradan kaznarak silindii anlaalan bir kitabe ta bulunmaktadr. Sryanice olan bu kitabe, yapnn camiye dntrlmesi srasnda silinmi olmaldr. Narthexin zerinde gynakaion (kadnlar mahfili) bulunur. Buraya k cami ierisinden, gney-bat ve kuzey-bat kelerdeki duvarda yer alan merdivenlerledir.
151
2. FIRFIRLI CAM
Vali Fuat Bey caddesindedir. Halk arasnda Frfrl Kilise olarak anlan yap, Ermeni Protestan kilisesi olup Oniki Havari Kilisesi olarak da bilinmektedir.1 Kitabesi bulunmadndan ina tarihi bilinmemektedir. XVIII. yzyl balarna ait olduu tahmin edilmektedir. Yapya Frfrl ad, 1900 yl balarnda zerinde yer alan rzgrgl (frfr) nedeniyle verilmitir. 1920 ylnda Ermenilerin Urfadan ayrlmasndan sonra bir sre cezaevi olarak kullanlan yap, 1965 ylnda camiye dntrlmtr.
1 J. B. Segal, s. 239, 263.
Frfrl Camii
152
Yap apsise dikey nefli bazilikal planldr. Orta nef dou bat ynnde sralanan e deerde drt adet tromplu kubbe, yan nefler edeerde drder apraz tonozla rtldr. Yan neflere gre daha geni tutulan orta nefin giriten itibaren nc kubbesinin kasna 24 adet pencerelidir. Yapdaki kubbe ve tonozlar ortada; her nefte er olmak zere alt adet bazalt stuna, yanlarda; kesme tatan yaplm duvara bitiik yarm stunlara oturmaktadr. Yarm stunlar d cephelerde de birer dekorasyon unsuru olarak yer almlardr. Apsis, camiye dntrme srasnda duvarla rlerek pencereye dntrlmtr. Apsis ve iki yannda yer alan pastoforion hcreleri, dardan knt halindedir. Batdaki giri kaps, ieriden yarm kubbeli, d cepheden sivri kemerli olup pembe mermerden yaplmtr. Kapnn zerinde Dabbakhane Camiindeki mkebbireyi andrr biimde cepheli ve pencereli balkon bulunur. Bu meknn, evlendirme trenlerinde gelin ve damat tarafndan kullanld sylenmektedir. Urfadaki dier kiliselerde grlen narthex ve gynakaion blmleri bu yapda yoktur. Ta ssleme bakmndan zengin olan yapnn bilhassa bat cephesindeki ve ke kulelerindeki gzel ta iilii dikkat ekicidir. Kilise, camiye dntrlrken gney pencerelerinden biri mihrap haline getirilmi ve gney duvarn ortasnda bulunan yarm stunun nne ta minber yaplmtr. Mihrap zerinde yer alan kitabedeki H.1376/M.1956 tarihi, kilisenin camiye evrilme tarihidir. Yap camiye evrilmeden nce bir mddet cezaevi olarak kullanlmtr. Bahenin gneyinde, kilisenin mtemilatndan olan ve son yllarda Vakflar Mdrlnce restore ettirilen bir ev bulunmaktadr.
3. SELAHADDN EYYB CAM

Vali Fuat caddesindedir. Daha nce yerinde M.S. 457 yllarnda Piskopos Nona tarafndan yaptrlan ve Adalet Saray olarak da kullanlan, krmz renkteki 32 adet mermer stunuyla nl Babtist St. John kilisesi bulunmaktayd.1 Zamanla harap olan bu kilisenin yerine 1851 ylnda Roman mimarisi tarznda bugnk
1 J. B. Segal, s. 122, 183, 184, 263.
ANLIURFA TARH
Selahattin Eyybi Camii
yapnn temelden ina edildii, kuzey avludaki eyvanda yer alan ve sonradan Urfa Mzesine gtrlm olan Ermenice kitabenin okunabilen ksmlarndan anlalmaktadr. Surp Astvadzadzin (Azize Meryem Ana) Katedrali ve Ermeni Apostolik Kilisesi olarak tannan yap 1920 ylnda Ermenilerin Urfadan ayrlmasndan sonra, 1930lu yllarda Sanatlar Oca olarak kullanlmtr. Daha sonra ehre elektrik salayan jeneratrlerin alt elektrik santrali olarak uzun yllar hizmet vermi; 1970 yllarnda yeni elektrik santralinin yaplmasyla boaltlmtr. 1990 ylna kadar bo ve kaderine terk edilmi bir durumda gelen yap restore edilerek 1992 ylnda Selahaddin Eyyubi Camii adyla ibadete almtr. Restorasyon srasnda yapnn orijinal plannn korunmasna zen gsterilmitir. Ancak bu srada bat cephedeki balkonun zerindeki gen alnlk ierisine Osmanlca olarak yazlm Sanatlar Oca ibaresi kaznarak silinmi, orta apsisin iki yanndaki yarm stunlarn balklarna ilenmi ha tayan melek ve ku figrleri svanmtr. Yap dou-bat ynnde apsise dikey nefli bazilikal planldr. Nefler normal Helenistik bazilikalarda olduu gibi stunlar ile birbirinden ayrlr. Her nef boydan boya beik tonozla rtl olup dz damldr. Orta nef, yan neflerden daha geni ve yksekedir. stiridye eklindeki dilimli yarm kubbeli orta apsis, yan apsislere beik tonozlu koridorlarla balanmtr. Apsisler dardan kntl olmayp Suriye bazilikalarnda olduu gibi dz duvar halindedir. Yan apsislere bitiik olarak pastoforion hcreleri yer almaktadr. Yapnn dou ve bat kesimindeki bahe kaplarnn yannda yer alan bu hcrelerin karsndan kan merdivenli dehliz, pencerelerin zerindeki ta konsollara oturan ve binann iki yan duvar ile i narthexin nn dolaan ahap galeriye kmaktadr. Galerinin ahap ksmlar yklm olup zerine oturduu duvara bal konsollar durmaktadr.
153
154
Yapnn d cephesi giriindeki yedi gzl d narthexin her gz apraz tonozlarla rtldr. Tonozlar, yanlarda payelere, ortada iki stuna oturmaktadr. narthexin sanda ve solundaki kaplar yan bahelere almaktadr. Her iki narthexin zerini rten gynakaion (kadnlar mahfili) ksmndan binann bat cephesine bir balkon tamaktadr. Yan neflerdeki pencerelerin pahlarndaki birbirine dolanm ejder kabartmalar, orta apsisin iki yanndaki yarm stunlarn balklarna ilenmi ha tayan melek figrleri, ku figrleri (camiye dntrme esnasnda svanmtr) ve bat cephesi orta kemerindeki palmet sslemeleri dnda yapda ssleme bulunmamaktadr. Gvdeleri onbe dmden oluan ejderlerin azlar ak ve karlkl olarak biribirine akr vaziyettedir. Dudak ve diller birbirine yapk olup gzler badem biiminde, kulaklar boynuz eklindedir. Bu ejderlerin benzerleri 1726 tarihli Rdvaniye Camii harim portali pahlarnda ylanbal olarak karmza kmaktadr. Yapnn bat cephesinin deiiklik geirdii, bu cephenin nnden geen ve 1924 ylnda Vali Fuat Bey tarafndan alan yolun yerinde kiliseye ait mezarln bulunduu, yapnn at ile rtl olduu eski fotoraflardan anlalmaktadr.1 Kilisenin kuzey avlusunun kuzey kenar boyunca, ortada eyvan ve yanlarda odalar olmak zere iki katl bir yap uzamaktadr. kinci kattaki eyvan ortasndan bir stunla iki gze blnmtr. Ayrca iki katl bu yapnn dousuna bitiik olarak zemin katta bir eyvan bulunmaktadr. Bu eyvan camiye evrilme ilemi srasnda abdest alma mekn olarak dzenlenmitir. Eyvann douya bakan ve iki renkli talarn almak sralanmasndan olumu kaps, camiye dntrme srasnda sklerek kuzey avlunun batsna yaplan kapya monte edilmitir. Bu kap, Rdvaniye camii avlu portalinin tekrardr. Alnln ortasndaki bitkisel sslemeden balayp portal kemerini aarak yanlara alan almak sralanm iki renkli talar bir merkezden yaylan k grnm vermitir. Kapnn yuvarlak kemeri, Rdvaniye Camii avlu portalinde olduu gibi beyaz ve kahverengi mermerden oluan palmetlerin almak sralanmasndan meydana gelmitir. Kapnn iki yanndaki ke stunelerinin balklar kabartma palmet sslemelidir. Eyvann kuzey duvarnda bulunan 8 satrlk Ermenice kitabe de, camiye evrilme ilemi srasnda yerinden sklerek Urfa Mzesine kaldrlmtr. Byk bir ksm krk olan kitabeden, zemin kattaki bu yaplarn 1851 ylnda yeniden temelden ina edildii anlalmaktadr. Avlunun dou kenarna camiye dntrme srasnda kesme talardan imamhatip odalar ina edilmitir. Yap, uzun yllar elektrik santrali olarak kullanldndan harap duruma gelmi, uzun sre bo ve harap bir durumda kaderine terk edilmi, 1994 ylnda camiye evrilme esnasnda iyi bir restorasyondan geirilerek kltr tarihimize kazandrlmtr.
MAARA MESCTLER
Urfada kayaya oyulmu adet maara mescit bulunmaktadr. ehir yaknndaki dalarda, tarikatlarn yzyllardan beri bir nevi tekke olarak kullandklar
1 A. Cihat Krkolu, Yldz Albmlerinde Urfa, (Metin Dzeltmeleri ve ngilizce eviri: Zuhal Karahan Kara), 2009, s. 62.
ANLIURFA TARH
maaralarn yannda yer alan bu mescitler kble duvarna oyulmu sade bir mihraptan ibarettir. Bu mescitler hem namaz, hem derslik, hem de zikir amal kullanlm, evresindeki maaralar ise tarikat mensuplarnn konaklamasna tahsis edilmitir. Dalardaki maaralar ibadet amal kullanma gelenei 4.-5. yzyl Hristiyan Urfasnda da grlyordu. O dnemde putperestlerin basksndan kaan rahipler, ehir yaknndaki dalarda yer alan Deyr Yakub ve ardak, ehre uzak Tektek dalarndaki Kasrl-Benat, Senemaara, atalat ve merkeze bal Keilikteki manastrlarda inzivaya ekiliyorlard. ehirden uzak bu tepeler dindar ve bilgili rahiplerle dolu idi. Ekmek ve et yemeyen, arap imeyen, sadece ot ile beslenen bu insanlar gnlerini orula, sabahlara kadar uyank kalp ibadet ederek geiriyorlard.1
1. BE MAARA MESCD
anlurfa-Gaziantep karayolunun beinci kilometresinde, yolun sandaki tepede Be Maara olarak adlandrlan mevkideki maaralar yzyllardan beri Rfai Tarikat mensuplar tarafndan ikamet ve zikir amal, en byk maara ise kayaya oyulmu mihrab ile mescit olarak kullanlmtr. Rufai tarikatnn Sayyadi kolunun zzeddin ubesinin bilinen en eski eyhi Seyyid Abdullah Sayyad Efendidir. Kendisi vefat edince yerine Naim Dede Ramazan Efendi gemitir. Onun da halifesi Sleyman Zeki Efendidir. Naim Dede Ramazan Efendi ve Sleyman Zeki Efendi aslen Urfal olup Diyarbakra ikamet etmilerdir. Sleyman Zeki Efendinin Urfadaki Halifesi de Mustafa Nuri Babadr. Urfada Arabiktibizadelerden Muhammed Efendinin olu olan Nuri Baba, Be Maaray mritleriyle yllarca kullanmtr. 1 Aralk 1951 tarihinde vefat edince yerine iki halife brakmtr. Bunlardan biri Urfada Yusuf Halife (Yusuf Yolda), dieri Gaziantepte ikamet eden, ancak Urfal olan Mahmut Halife (Mahmut Kk)dir.2 Her iki halife de vefat etmitir.
155
2. DEDENN SARNICI MAARA MESCD

Bu maara mescit, ehir merkezinin gney batsndaki dalk alanda, Aal Maara, Kanl Maara, Dip Karlk gibi antik ta ocaklarnn, karlklarn ve sarnlarn yer ald blgededir. Urfa halk tarafndan yzyllardan beri mesire yeri olarak kullanlan bu blgede Dedenin Sarnc olarak isimlendirilen maaralar, Kadiri tarikat eyhi Dede Osman Avni hazretleri ve mritleri tarafndan ders ve ibadet amal kullanlyordu. Bu maaralar ve bunlardan mescit olarak kullanlan en by gnmze ulam durumdadr. Maara mescidin mihrab kayaya oyulmu olup sade ve sslemesizdir. Peygamber soyundan gelen Dede Osman Avni Efendinin babas Seyyid Abdal Muhammed Baba da Kadiri eyhidir. Mevlid-i Halil Camiinde oturan Dede Osman Avni 1883 senesinin Kasm aynda vefat edince buradaki hazireye defnedilmitir. Kendisine ait tesbih, cbbe ve baz eyalar ile tarikat sanca Mevlid-i Halil Camiinde, brahim Peygamberin doduuna inanlan maarann giriindeki odada muhafaza edilmektedir.3
1 2 3 Judah Benzion Segal (ev: Ahmet Arslan), Edessa (Urfa) Kutsal ehir, stanbul 2002, s. 155. Mahmut Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, anlurfa 1996, s. 110-11. Mahmut Karaka, s. 112, 113.
eyh Mesud Zaviyesi ve Maara Mescidi
3. EYH MESUD ZAVYES MAARA MESCD

eyh Mesud Zaviyesinin gney batsnda, dou-bat ynnde uzayan kaya yamacnn kuzeye bakan cephesinde Zaviyenin renci odalar ve kayaya oyulmu bir de maara mescit bulunmaktadr. Mihrap boyunca dikdrtgen planl olan mescidin mihrab kayaya oyulmu, kelerine kayadan oyma stuneler yaplmtr. Mescidin dou duvarndaki kemerli niin buradaki eski bir kaya mezarnn arkosoliumu olduu ve eyh Mesud dneminde burasnn geniletilerek mescide dntrld tahmin edilmektedir. Bu niin gney yukarsnda Seluklu iekli kfisi ile yazlm satrlk bir yaz bulunmaktadr. Ayrca bunun aasnda Allah yazsna balanlm, ancak izgi halinde braklarak tamamlanmamtr. Mescidin dz tavannda, ip aslmasna yarayan kayaya oyulmu yedi adet delik bulunmaktadr. Mescitte sabahlara kadar ders alan ya da zikir yapan renciler bu deliklere geirilen ipleri boyunlarna balyorlar, uykular gelip boyunlar dtnde boulur gibi olduklarndan hemen uyanp almalarna devam ediyorlard.1 Daha ge dnemlerde, mescidin n cephesinin ta ocaklar tarafndan tralanarak ta alnd ve bylece mescidin darald anlalmaktadr. Ayn tralama dou bat ynnde uzayan kaya yamacna da uygulanm ve buradaki -bazlar mihrapl- renci hcreleri de tahrip olmutur.
156
Bu bilgi, aratrmac-yazar Mahmut Karakatan alnmtr.
ANLIURFA TARH
VII. MEDRESELER
Mehmet MEM* Zengin bir tarih dokuya sahib olan anlurfada dier mimari eserler yannda, gemite blgedeki eitim hizmetlerinin temel talar olan birok medrese de ina edilmitir. Muhtelif kaynaklardan edinilen bilgiler erevesinde, anlurfada ina edildii bilinen yirmi bir medreseden ancak sekiz tanesi (bazlar ksmen) zamann tahribatna dayanarak gnmze kadar ulaabilmi, geri kalanlar ise bir ksmnn yeri dahi belli olmayacak ekilde yok olmutur. XVII. yzyl ortalarnda (1056/1646) Urfay gezen Evliy elebi, buradaki Kzlcmi, Frz Bey ve Sultan Hasan medreseleri ile adet drul-kurr ve drulhadsin varlndan sz etmektedir.1 Urfa ehir merkezinde, 1284 (1867) tarihinde bir, 1300 (1883) tarihinde ondrt medresenin mevcut olduu,2 1306 (1889) basm tarihli Kmusl-almda da, o tarihte kazalar dhil Urfada yirmi drt medrese bulunduu belirtilmektedir.3 1308 (1890) il 1326 (1908) yllar arasnda yaynlanm olan Halep Vilyeti salnmelerinde bu say, medrese-ktphne ad altnda onbir adet olarak verilmitir.4 1317 (1899), 1319 (1901) ve 1321 (1903) tarihli Maarif Nazreti salnmelerine gre bu yllarda Urfada, Rzvniye, Rahmiye, Skbiye,5 brhimiye, hlsiye, Rziye, Sleymniye ve abniye adlar altnda sekiz adet medresenin faal durumda olduu anlalmaktadr.6 Bu medreselerden Rzvniye, brhimiye (Dabbahne) ve Sleymniye medreseleri hlen mevcuttur. Bunlardan baka, bugn anlurfada ksmen de olsa ayakta kalan Eyyb, Hallur-Rahman, Abbsiye, Nakibzde ve ehbenderiye medreseleri bulunmaktadr. Ancak salnmelerde ad geen Rahmiye, Skbiye, hlsiye, Rziye ve abniye medreseleri gnmze kadar gelememilerdir. Bahsedilenlerin dnda, bugn mevcut olmayp eitli
*
157
1 2 3 4
Yrd. Do. Dr., Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi. Evliy elebi, Seyahatnme, stanbul 1314, III, 152. Urfa, Yurt Ansiklopedisi, stanbul 1982, X, 7377. emseddin Smi, Kmusl-Alam, stanbul 1306, II, 1074. Salnme- Vilyet-i Haleb, yl: 1308, s. 236; yl: 1309, s. 165; yl: 1310, s. 255; yl: 1313, s. 280; yl: 1314, s. 265; yl: 1315, s. 270; yl: 1316, s. 278; yl: 1317, s. 295; yl: 1319, s. 325; yl: 1322, s. 299. yl: 1324, s. 410; yl: 1326, s. 404. 1317 yl Maarif Nazreti Salnmesinde, dierleri aynen kaydedilmekle berber, Skbiye Medresesinin ad gememektedir. Ayn yerde zikredilen Hallr-Rahman Medreseside Rzvniye Medresesi olmaldr. (Bk. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, 1317, s. 1120-1123). Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1317, s. 1120-1123; yl: 1319, s. 540, 541; yl: 1321, s. 464.
kaynaklardan varlklar hakknda bilgi edinilebilen anlurfa medreseleri ise Hasan Pdiah, Temrboa, Frz Bey, Hams Efendi, Sultan Burhan, Abdurrahman, Rahmniye ve Haydar Aa (Haydriye) medreseleridir.
KISMEN YA DA TAMAMEN AYAKTA OLAN MEDRESELER 1. SALAHADDN EYYB (ULU CM) MEDRESES
Cmi-i Kebr Mahallesinde, Urfa Ulu Cmisinin dou tarafna bitiik durumda olan bu medreseden gnmze yalnzca in kitbesi ve bu kitbenin de zerinde bulunduu kuzey duvar ulaabilmitir. Halen burada bulunan yap, 1196 (1781) tarihinde Nakibzde Hac brhim Efendi tarafndan Salahaddin Eyyb Medresesinin kalntlar zerine yeniden in ettirilen medrese olup ileride ayrca ele alnacaktr.
158
Selahattin Eyyb Medresesi na Kitbesi
n kitbesinden anlaldna gre bu medrese, Eyyb hkmdr Salahaddin Eyyb zamannda, 587 (1191) tarihinde onun adna yaptrlmtr. Harflerde yer yer dklmeler olduundan bz kelimeler okunamamaktadr.1 Aptullah Kurann Anadolu Medreseleri adl eserinde, bu kitbenin Max van Berchem tarafndan verilen okunuuna2 dayanlarak medresenin, 507 (1113) tarihinde in edildii ve buna gre Urfa Ulu Cmi Medresesinin bugn Trkiye snrlar iinde mevcdiyeti bilinen ve ksmen de olsa ayakta bulunan en eski medrese yaps olduu belirtilmekte ise de3, bu tarihin yanl okunduu anlalmaktadr. Yukarda verilen kitbe metninde de grld gibi, tarih ksm bir hayli anm olmasna ramen dikkatle incelendiinde, ...sene seba ve semnne ve hamse mietin eklinde
1 2 Mehmet Memi, anlurfa Medreseleri (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1998, s. 23. Kitbenin Max van Berchem tarafndan verilen okunuu yledir:
Burada da grld gibi metnin sonuna soru iareti konularak, zllikle tarih ksmnn okunuunun pheli olduu belirtilmek istenmitir. (Max van Berchem, Arabische nschriften, Leipzig 1909, s. 58, 59). Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara 1969, I, s. 23.
ANLIURFA TARH
olup 587 (1191) tarihini ifde etmektedir. Ulu Cmi vakflarna ait, 786 (1384) tarihli Hasan b. Alddinin sinde, Arapca vakfiye Ulu Cminin dou tarafnda Medrese-i Omisa adnda bir medresenin bulunduu belirtilmektedir ki1 bu isim, medresenin o zamanki bir baka ad olmaldr. Yine Hasan bin Alddine it 786 (1384) tarihli Selahaddin Eyyubi Medresesi bir baka vakfiyedeki: Ruh ehrinde Cmi-i Kebrin ark tarafnda bir sra zerinde onbir dkknn tamm olup kble taraftan... imal taraftan mezkur cmie giden yol, bat taraftan mezkur cmie mcvir bulunan medrese ile mahduttur2 eklindeki ifdelerden, Cmi-i Kebre bitiik bir medresenin mevcdiyeti ve bu medresenin, bugn Yldz Meydan adyla bilinen dou tarafndaki yol zerinde, Ulu Cmi vakfna it dkknlarn bulunduu anlalmaktadr. Evliy elebinin Kzl Cmi Medresesi diye bahsettii3 Eyyb Medresesinin ak avlulu, eyvanl medreseler tipinde olduu dnlmektedir. Ulu Cminin bir paras gibi in edilmekle berber, ona bal olmadan alabilecek ekilde dzenlenmitir. Mevcut kalntlarndan anlaldna gre, beyaz renkli kesme ta kullanlarak in edilmi olan medreseden gnmze, 24.00 metre boyunda, 0.85 metre kalnlnda ve 2.00 metre kadar yksekliindeki kuzey duvar ile bu duvar zerinde bulunan in kitbesi ulaabilmitir. Gney cephede de yer yer, kuzey cephedekine benzer ksmlarn bulunmas, bat taraf Ulu Cmiye bitiik olan bugnk Nakibzde brhim Medresesinin, yerleim alan olarak eski Eyyb Medresesinin snrlar dhilinde bulunduunu gstermektedir. Ancak mevcut kalntlar Salahaddin Eyyb Medresesinin orijinal yaps hakknda yeteri kadar fikir vermemektedir.
159
2. HALLUR-RAHMAN MEDRESES
Balkl Gl adyla da bilinen Hallur-Rahman Glnn bat tarafnda, HallurRahman Klliyesinin bir paras durumunda olan bu medrese hlen salam olup, eyvan ksm bayanlar mescidi olarak, dier bz odalar da din grevlileri tarafndan kul1 2 3
Hallur-Rahman Medresesi
VGM, Kltr ve Tescil Diresi Arivi, Defter No: 608/2, s. 290; Tercmesi, Defter No: 1767, s. 360. A.g.ariv. Defter No: 608, s. 292; Tercmesi: Defter No: 1767, s. 368. Evliy elebi, III, s. 152.
160
lanlmaktadr. Hallur-Rahman Medresesinin in kitbesi mevcut olmad gibi, in tarihini ve yaptran belirten kesin bir bilgiye de ulalamamtr. Bz kaynaklarda, 1288 (1871-1872) ylnda Urfa Evkaf Mdr Mustafa Efendi tarafndan cminin restorasyonu srasnda yaptrld belirtilmekte ise de,1 kuzeydeki kubbeli odann kble tarafndaki kaps zerinde bulunan tamir kitbesinden, bu tarihin medresenin Sultan Abdlazz zamannda tamir edildii tarih olduu anlalmaktadr. Metni Urfal ir Sbir (1819-1893) tarafndan yazlan kitbenin son msranda, ebced hesbyla hicr 1288 (1871-1872) tarihi drlmtr. Kitbenin muhtevsndan, Sultan Abdlaziz zamannda harbe olmaya yz tutmu olan bu medresenin, Dervi Ali Paa tarafndan, Evkaf Mdr Mustafa Efendinin de delletiyle restore ettirildii anlalmaktadr. Evliy elebi, Seyahatnmesinde 1056 (1646) tarihinde Urfaya yapt seyahatten bahsederken buradan, ...tekyelerinden birincisi sitne-i Hazreti brhim Halldir. Dern-u kalada zeyl-i i hisarda Memn Halfe binsdr ki... mteaddid kalar (salonlar) ve hcreleri, kilar ve matbah ve gn gn misfir hneleri vardr... diyerek sz etmektedir ki, bu yaplarn Hallur-Rahman Klliyesinin yerinde olduu dnlmektedir. Yine Evliy elebinin Hallur-Rahman Mektebi diye bahsettii yer de bu medrese olmaldr.2 Mehur dvan iri Nbnin (1642-1712) genlik yllarnda Hallur-Rahman Medresesinde Arapa, Farsa, aruz, beyan ve bed ilimlerini rendii belirtilmektedir.3 Bu durumda medresenin, Evliy elebinin bahsettii 1056 (1646) tarihinde mevcut olmas gerekir. Knn Sultan Sleyman devrinde -948/1541 ylnda- bu kompleksin yeniden dzenlendii4 bilinmektedir ki medresenin de bu tarihte yaplm olmas muhtemeldir. Hallur-Rahman Medresesinin son mderrislerinden Hac Mustafa Hfz Efendi, (.1326/1908)5 shib olduu evini, kitaplarn ve eitli eylarn vakfederek bu medrese iin 250 adet kadar kitaptan oluan bir ktphne tesis etmitir. Urfa er mahkeme sicillerinin 557 numaral kaydnda bulunan 25 Ramazan 1312 (23 Mart 1895) tarihli bir belgeden bu ktphnenin kurulu tarihi de anlalmaktadr.6 1326 (1908) tarihli Haleb Vilyeti Salnmesinde ise, Hallur-Rahman Ktbhnesinde 150 adet kitab bulunduu belirtilmektedir.7 Medresenin zellikle ktphne olarak belirlenmi bir blm bulunmamaktadr. Muhtemelen bu kitaplar dershne
1 E. Hongmann, Urfa, A, c, XIII, s. 56; Urfa, Yurt Ansiklopedisi, X, s. 7444; Mehmet A. Mara, Peygamberler ehri anlurfa, Ankara 1986, s. 23; Mehmet Alper, Urfann Meknsal Yaps Trk slam Mmrsindeki Yeri ve nemi, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, stanbul 1987, s. 56. Evliy elebi, III, s. 153, 154. Bedri Alpay, anlurfa irleri, anlurfa 1986, s. 146, Mahmut Karaka, Cumhriyet ncesi anlurfada Kltr ve Eitim, Ankara 1995, s. 74. Knn Sultan Sleyman, Urfadaki Hallr-Rahman Zviyesi iin vakflarda bulunmu, evst- abn 948 (1-10 Aralk 1541 ) trihli bir de vakfiye hazrlamtr. (brhim Ate, Knn Sultan Sleyman Hann Su Vakfiyesi, Ankara 1987, s. 7). Mahmut Karaka, a.g.e. s. 127. Urfa er Mahkeme Sicilleri, No: 557. Salnme-i Vilyet-i Haleb, yl 1326, s. 397.
2 3 4
5 6 7
ANLIURFA TARH
iindeki dolaplarda muhafaza edilmi olmaldr. Hallur-Rahman Glnn kenarnda, L eklinde bir planla, kesme talardan in edilmi olan medresenin, gney cephesi cmiden itibren 22.00, bat cephesi de 31.50 metre uzunluundadr. Kuzeydeki kubbeli oda dnda kalan ksmlar tonoz rtl olan medresenin btn birimleri, avlusu konumundaki HallurRahman Glne nzr olup, medresenin bu konumu, ona farkl bir grnm kazandrmtr. Medresenin Hallur-Rahman Cmisine bitiik byk eyvan, zeminde cmi ve gl seviyesindedir. Kuzey tarafndaki ak ksm sonradan kapatlarak, cmiin A balk denen ziyret blmnden yeni bir kap almak sretiyle buras bayanlar iin mescit haline getirilmitir. 6.15 x 6.80 metre ebadndaki beik tonozlu eyvann gneyinde sivri kemerli mihrap nii, bunun st tarafnda da bask kemerli bir pencere yer almaktadr. Medresenin dier ksmlar (dershne ve odalar) cmi ve eyvan seviyesinden yaklak 2.00 metre kadar yksekte olup, buralara byk oda (dershne) nndeki merdivenle klmaktadr. Medrese odalarnn nlerinde, gneyde, alts bat tarafta bulunan, yuvarlak kemerli dokuz gzl revak dizisi yer alr. Revak nleri kesme tatan yaplm parmaklklarla evrilidir. Gneydeki mderris odas ve dershneden baka bat tarafnda da be oda bulunmaktadr. Gney kuzey ynnde 18.00 metre cephesi bulunan, dikdrtgen planl, ocakl ve beik tonoz rtl bu be oda, birer kap ve birer pencereyle revaklara almaktadr. Eyvana bitiik olan, 6.00 x 4.00 metre ebadndaki byk oda medresenin dershnesidir. Gneyde drt, kuzeyde ise drt byk ve hemen stnde bulunan drt kk pencere ile aydnlatlm olan dershnenin, kuzey batsndaki kaps zerinde bir kitbe mevcuttur. Mderris odas olduu tahmin edilen gneydeki ikinci oda apraz tonozla rtldr. Birer kaps ve birer penceresiyle hem kuzeye, hcreler tarafna, hem de gneyden darya almaktadr. Bu odann nnden beik tonozlu bir koridorla geilen ve daha evvel tuvaletlerle abdest alma yerlerinin bulunduu, gney kuzey ynnde dikdrtgen plnl ksmn baz deiimler geirdii anlalmaktadr. XIX. yzyl sonlarnda ekilmi eski bir resminde bat tarafa doru kntl olarak grlen bu ksm imdi batdaki odalarn cephesiyle ayn hizdadr. Medresenin kuzey kanadnda, eyvann karsnda, cmi ve eyvan seviyesinde, ierisinde Balkl Gln suyu bulunan kubbeli ve beik tonozlu byk bir oda mevcuttur. Burann abdest alma yeri olduu dnlmektedir. Gle bakan dou taraf altgen planldr. zeri yine altgen bir yarm kubbe ile rtlm ve kubbe evresi kesme tatan yaplm parmaklklarla evrilmitir. Bu odann gney tarafnda, stuna oturan, iki gzl, yuvarlak kemerli revak yer alr. Dou bat ynnde iki sivri kemerle blme ayrlm olan bu odann orta ksm kubbeyle rtlmtr. Ortasnda kk bir aklk bulunan kubbenin altnda, suyunu Balkl Glden alan bir havuz bulunmaktadr. Kubbelerin batsnda kalan ksm beik tonozla rtldr. Tonozu bat tarafta snrlandran yuvarlak kemerin yanndaki duvar zerinde bulunan pencere sonradan kapatlmtr. Bat taraftaki revak dizisinin kuzey ucundan 11 basamakl bir merdivenle kubbeli odann damna klmaktadr. Revaklar ksmndan biraz daha dk olan odalarn st betonla kaplanmtr. Medrese odalarnn, kubbeli odadan sonraki kuzey
161
uzantsnda iki oda daha bulunmaktadr ki, birer kap ve ikier pencere ile douya alan bu blmn klliyenin sbyan mektebi olduu tahmin edilmektedir.1 Eski resimlerinde douya ak bir eyvan eklinde olan kuzeydeki yarm kubbeli ksm sonradan ilve edilmi olmaldr. Altgenin be cephesinde birer pencere mevcuttur. nne son yllarda bir eme yaplmak sretiyle kapatlm olan kuzeydou cephesinde de vaktiyle bir pencere bulunduu dnlmektedir. Dershneye bakan gney tarafnda bir kaps ve onun dousunda bir penceresi daha vardr ki, burann mukbili olan kuzey duvarnn dndaki izler, eskiden burada da gneydeki gibi birer kap ve pencere olduunu gstermektedir. Son olarak anlurfa Vlilii ve anlurfa li Kltr Eitim Sanat ve Aratrma Vakf (URKAV) ibirlii ile gerekletirilen Dergah-Balklgl evre Dzenleme Projesi erevesinde 1992-93 yllarnda yaplan restorasyon almas2 srasnda Hallurrahman Medresesinin ahap kap ve pencere doramalar yenilenmi, kubbeli mekann tavan svas onarlp duvarlar raspalanarak ortadaki sekizgen havuzun kenarlarna mermerler konulmu, ayn odann nndeki kemerler yklarak revakn stun ve stun balklar yenilenmi, giri kapsnn yanna ve kuzey dou kesine birer eme yaplm, gln medrese tarafndaki kysnda bulunan ta parmaklklar da kaldrlmtr.3 Daha nce bir cameknla kapatlm olan eyvan akl 1997 ylnda kesme tala rlmtr.
3. ABBSYE (ABBAS AA) MEDRESES

Nimetullah Mahallesindeki Karakol Sokakta bulunan Nimetullah Cmisinin (Ak Cmi) avlusunun kuzeyinde yer almaktadr. Hlen btn blmleri ayakta olan medresenin batdan nc odasnn gneye bakan kaps zerinde bulunan in kitbesinde, medresenin 1107 (1695-1696) tarihinde Abbas Aa tarafndan
162
Abbsiye (Abbas Aa) Medresesi
1 2 3
Mehmet Alper, s. 56. Merih Karaaslan, anlurfa Trih Kent Merkezi Koruma Gelitirme Canlandrma Projesi, Mimarlk ve Dekorasyon Dergisi, sy. 57, s. 61. Cihat Krkolu, anlurfada Canlanan Trih, Ankara 1995, s. 44.
ANLIURFA TARH
yaptrld kaytldr. Bbl-Emir Mahallesi skinlerinden Hc Abbas Aa, bu medrese iin hazrlad, 1108 Muharrem aynn ilk gnlerine (Temmuz 1696) it vakfiyesinde: ... Mahalle-i mezkrda vki Nimetullah Bey Cmi-i erfi havlisi dhilinde, medrese olmak zere mceddeden bin eylediim yedi bab hcre ve bir dershne, hlis malmdan ihrc ve ifrz idp...1 szleriyle, medreseyi kendisinin yaptrdn belirtmektedir. Yine bu cmlelerden, medresenin bir dershne ve yedi oda olarak in edildii de anlalmaktadr. Abbas Aa, medresenin masraflarn karlamak iin vakfettii gelir kaynaklarn saydktan sonra bu gelirlerin, yapnn ve alanlarn ihtiyalarna sarf hussunda da bz kurallar koymutur. Buna gre medresede ehl-i ilim ve dindar biri mderris olup yedi odada yedi talebe kalacak. Yeme, ime ve dier masraflar iin her talebeye aylk altar kurutan senede yetmi iki kuru verilecek. Mderris ve talebeler vkfn rhu iin her ay bir Kurn hatmi yapacak. K gnlerinde drt kurua yakt alnp mderris ve talebeler iin sarfedilecek. Medresede grev yapan lukee2 aylk kuru maa verilecektir.3 Medrese manzmesinin orta ksmnda yer alan trbenin gney cephesinde de satr hlinde taa mahkk (kaznm) bir kitbe bulunmaktadr. Trbede medfun bulunan kiilerin isimlerinin yer ald, 0.40 x 0.45 metre ebadndaki bu cel sls kitbe hlen salam ve okunakl durumdadr. Medresenin odalar bu trbenin iki yannda yer almtr. Dou bat ynnde 31.00 metre cephe uzunluuna ship olan yapnn, birer kap ve birer pencereyle gneye alan, dikdrtgen planl, beik tonozlu odalarndan douda, drt tanesi de bat taraftadr. Uzunluklar 4.20 metre olan bu odalarn genilikleri ortalama 2.00 metre kadardr. Bat ynndeki ilk odann zemini dierlerine gre daha yksektir. Sonradan bu hli alm olmaldr. Ayn yndeki ikinci ve drdnc srada bulunan odalarn kuzey cephelerinde de birer pencere mevcuttur. Dou taraftaki odann pencere lentosu zerine alt kollu yldzdan oluan bir madalyon ilenmitir. Trbenin dousundaki hcreden, merdivenle beik tonozlu cenzelik katna inilir. 3.60 x 3.55 metre llerindeki bu mahzende kabir bulunmaktadr. Bunlardan ilemeli sandukas ile kuzeyde yer alan, Nimetullah Bey nm ile tannan Rz Beye, ortadaki Rz Beyin vlidesine, gneydeki ise Ali Bey bn Ltfi Beye ittir. Cenzelik katnn zerindeki bir kap ve bir pencere ile gneye alan trbe ksm dier odalardan biraz daha ileriye kntl durumdadr. 3.70 x 3.70 metre llerindeki kare planl bu mekn ayn zamanda medresenin dershnesidir. Kubbe geilerinin mukarnasl pandantiflerle saland dershnenin kuzey ve bat duvarlarnda i ie ift sivri kemerli birer ni bulunmaktadr. Abbas Aann, dershneden sz ederken: ...Tamr eylediim slifz-zikr dershnede bir garb ehl-i ilm dindar kimesne mderris olup, hcert- mezkrede
1 2 3 VGM, Kltr ve Tescil Diresi Arivi, Defter No: 608/2 s. 150. Lu: amur sval damlarn pekitirilmesi iin kullanlan ta silindir anlamndadr. (Bk. emseddin Smi, Kms- Trk, stanbul 1317, s. 1247). Luke ise bu leti kullanan kiidir. A.g.ar. Defter No: 608/2, s. 150.
163
gurebdan skin olmak zere tlib-i ilm eyledikten sonra...1 eklinde bahsetmesi, onun dershneyi daha evvel mevcut olan bir yapy tamir ederek oluturduunu gstermektedir. Trbenin kitbe tarihi daha eski olduuna gre, nceden drt taraf ak baldeken trbe tipinde in edilen bu yapnn, medresenin yapm esnsnda yan taraflarnn kapatlp, dershne olarak deerlendirilmi olabileceini dndrmektedir. Dershnenin iki duvarndaki, sonradan kapatld tahmin edilen sivri kemerli niler de bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Son yllarda alt kattaki trbenin ahap kaplar yenilenerek elektrik tesisat ekilmitir. Doudaki odann devamnda, pye zerine oturmu iki sivri kemer gzyle gneye alan ve ift apraz tonozla rtl, dou bat ynnde dikdrtgen planl bir blm daha vardr ki, 7.00 metre uzunluundaki bu ksmn nceden tuvalet ve abdest alma yerleri olduu tahmin edilmektedir. Medresenin bat tarafndaki drt odas zerine son yllarda yaplm olan lojman, medresenin grnmn bozmutur. Rebulhir 1222 (Haziran-Temmuz 1807) tarihinde Seyyid Halil Efendinin mderris tayin edilmesi ve 15 Receb 1225 (16 Austos 1810) tarihinde bu medreseye ibtid-i hric derecesinin verilmi olmas,2 Abbsiye Medresesinin bu tarihlerde faaliyette olduunu gstermektedir.
4. BRHMYE (DEBBAHNE) MEDRESES

Debbahne Caddesi, Velibey Sokakta bulunan Debbahne Cmisinin avlusunun kuzey tarafna bitiik durumdadr. evresinde yaplm konutlar arasnda skp kalan brhimiye Medresesinin yklan baz birimleri yenilenmi olup yapnn byk bir blm hlen ayaktadr. brhimiye (Debbahne) Medresesi brhimiye Medresesinin, Hac Ksm olu Hac brhim Efendi tarafndan 1136 (1723) tarihinde yaptrld, medresenin gney cephesinde bulunan ve cmiye bakan ana kaps zerindeki cel sls Arapa in kitbesinden anlalmaktadr. eyh Hac Ksm Efendinin olu olan eyh Hac brhim Efendi, medresenin 1138 (1725-1726) tarihli vakfiyesinde vakfettii mallarn tek tek saydktan sonra yapnn blmleri hakknda da bilgiler vermitir. Buna gre, Dabbahne Cmisinin kuzeyinde bulunan binlarn ykarak arsasnda bir medrese bin ettirmitir ki; avlunun bat tarafnda, st katta bir kubbeli dershne, altnda bir oda
1 2 A.g.ar. Defter No: 608/2, s. 150. Murat Akgndz, Osmanl Dnemi Urfa Medreseleri ve Tedrisat Hayat, stem Dergisi, Konya 2008, sy 11, s. 116.
164
ANLIURFA TARH
ve bir eyvan, eyvann bitiiinde iki oda ve nlerinde bir havuz, kble tarafnda ise yedi adet oda ve bunlarn devamnda iki tuvalet, bu blmn st katnda da bir drul-kurr yaptrd anlalmaktadr. Vakfiyede belirlenen artlara gre, Hac brhim Efendinin olu Mehmet Fazl Efendi gnlk on ake cretle vakfn mtevellsi olup daha sonraki mtevelller de kendi neslinden olacak. Mderrislik iin, varsa kendi neslinden ehil olan biri, yoksa lim ve fazletli bir kii grevlendirilip gece gndz dershnede kalarak dersle megul olacak. Ehil olan birisi, medresenin yanndaki cmide gnlk drt ake cretle haftada gn vaaz verecek. Talebe olarak terchen ehir dndan, yoksa ehirden istidatl ve bekr olanlar alnarak, gece gndz dersle megul olup giri ve klar vakf mtevellsinin bilgisi ve izni dhilinde olacak. Mderrise gnlk yirmi akeden senede altm kuru, eyhl-kurrya gnlk sekiz akeden senede yirmi drt kuru, kapcya medrese avlusunu ve havuzu temizlemek ve baheyi vaktinde sulamak artyla gnlk drt akeden senede on iki kuru, odalarda ihtiya hlinde ikier talebe kalmak zere muhtelif masraflar iin gnlk drder akeden her birine senede on ikier kuru, suyolcuya gnlk bir akeden senede kuru cret verilecektir.1 Eyvanl, ak avlulu tipte olan brhimiye Medresesi, kesme talardan iki katl olarak in edilmitir. Halen mevcut olan anlurfa medreseleri iinde iki katl tek rnektir. Medreseye gney cephesindeki yuvarlak kemerli ana kapdan girilip beik tonozlu bir koridorla avluya ulalr. Giri koridorunun batsnda apraz tonozla rtl, zemini avlu zemininden 0.30 metre kadar yksek bir eyvan yer almaktadr. Eyvann batsnda, girii eyvann iinden olan apraz tonozlu odann gney cephede bir penceresi bulunmaktadr. Bu odann bitiiindeki, medrese avlusunun batsnda bulunan, birer kap ve pencere ile avluya alan apraz tonozlu iki oda, gnmzde tuvalet ve banyo olarak dzenlenmitir. Medreseye giri koridorunun dousundaki ocakl ve apraz tonozlu oda, medresenin mutfadr. Kuzey tarafnda bulunan pencere eklindeki kemer akl sonradan kapatlmtr. Mutfan dousundaki iki oda ve bir geni salon yenidir. Bn Hac brhim Efendinin vakfiyesinde bahsettii yedi oda, iki tuvalet ve zerlerinde drul-kurr olarak yaplan byk odann2 bu yaplarn yerinde olduu anlalmaktadr. Bugnk byk salonun kuzey dousunda, eski yapdan kalan bir oda daha vardr ki medresenin dou huddunu da belirleyen yaklak 2.00 x 2.50 metre boyutlarndaki beik tonozlu bu oda, bu blmde bugn mevcut olmayan yaplar hakknda da fikir vermektedir. Doudaki bu yap ile bat taraftaki odalar arasnda kalan medrese avlusu 28.70 metre olup, dou bat ynnde medresenin toplam cephesi yaklak 35.00 metredir. Avlunun kuzey bat kesinde bulunan merdivenden medresenin st katna klmaktadr. Merdiven banda yer alan gney kuzey ynnde 4.45 x 5.00 metre llerindeki dikdrtgen planl byke oda yenidir. Bu odann iinden, gney bat kedeki kubbeli dershneye geilmektedir. Dershne giriinin i tarafnda derince bir kemer vardr. Kubbeye geilerin pandantiflerle saland dershne,
1 2 A.g.ariv, Defter No: 605, s. 202. A.g.ariv, Defter No: 605, s. 202.
165
166
ikisi gneyde, ikisi batda, birisi douda, birisi de kuzeydeki odaya alan alt pencere ile aydnlatlmtr. Dershnenin iinden, dousundaki dier kubbeli mekna geilmektedir. Gney ve kuzey taraflarndaki iki kk pencereyle aydnlatlm olan 3.30 x 3.30 metre ebadndaki kare planl bu oda medresenin ktphnesidir. brhimiye Medresesinin st katnda, dershnenin bitiiinde bulunan ktphne ile birlikte, bugn yeri tam olarak bilinemeyen, fakat muhtemelen st katta ktphnenin bitiiinde olduunu dndmz iki oda, brhim Efendinin olu ve vakfnn mtevellsi olan Arab Mehmet Fazl Efendi tarafndan bilhere bu medreseye ilve olarak yaptrlmtr. Mehmet Fazl Efendi 1257 (1841) tarihli vakfiyesinde bunu yle ifde etmektedir: ...pederimiz el-Hc brhim Efendi bingerdesi ve sr- cellesi olan Medrese-i brhimiyyede dershneye muttasl bir ktbhne ve hfzulktb in birbirinin iinde iki hcre bin eyledim...1 Bu yaplardan ktphne hlen mevcuttur fakat hfz- ktb iin yaptrlm olan iki oda yoktur. Bugn orijinal yapsndan birok ey kaybetmi olan brhimiye Medresesinin kble tarafnda olmas gereken -bn Hac brhim Efendinin vakfiyesinde belirttii- yedi oda, iki tuvalet ve bunlarn st katnda bulunduu belirtilen byk drul-kurr odas gnmze ulaamamtr. Bu yaplarn yerlerine sonradan iki oda ve byk bir salon yaplmtr. Byk salonun iinde kalan beik tonozlu, batya alan bir oda, bu blmde eski yapdan kalan tek mekndr. Medresenin vakfiyesinde sz edilen, batdaki iki oda nnde bulunan havuz yakn tarihte yenilenmitir. Avlunun giri tarafna yakn ksmnda bulunan imdiki havuzun, Hac Bekir Trkolu tarafndan 1992 ylnda yaptrld, zerinde yazldr. 1316 (1898), 1319 (1901) ve 1321 (1903) tarihli Marif Nazreti salnmelerinde brhimiye Ktphnesinin 1100 (1688-1689) tarihinde kurulduu belirtilmekte ise de, Mehmet Fazl Efendinin vakfiyesinden, ktphnenin 1257 (1841) tarihinden evvel, ama bu tarihe yakn yllarda yapld anlalmaktadr. Medreseyi yaptran Hac brhim Efendi, yaptrd ksmlar ayr ayr belirtmesine ramen ktphneden bahsetmemektedir. Yine Mehmet Fazl Efendinin, tamir ettirdii Arabzde Cmisi ve brhimiye Medresesi iin hazrlad 1294 (1877) tarihli ek vakfiyeden anlaldna gre, Mehmet Fazl Efendi kendi yaptrm olduu brhimiye Medresesi Ktphnesine, yedi adet tefsir, onbe adet hadis, onbe adet fkh, on adet tark- Muhammediye, onyedi adet nahiv, dokuz adet sarf, yirmi yedi adet ilm-i meni olmak zere yzn zerinde kitap vakfetmitir.2 1316 (1898), 1319 (1901), 1321 (1903) tarihli Marif Nazreti salnmelerinde ve 1326 (1908) senesi Halep Vilyeti Salnmesinde, brhimiye Medresesi Ktphnesinde 300 kitap bulunduu belirtilmektedir. Ancak ktbhnenin tesis tarihi olarak gsterilen 1100 (1688-1689) senesinin3 brhimiye Medresesinin in tarihinden nceye rastlamas nedeniyle doru deildir.4
1 2 3 4 A.g.ariv, Defter No:605, s. 234. A.g.ariv, Defter No: 605, s. 237. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1316, s. 1018, 1019; yl: 1319, s. 546, 547; yl: 1321, s. 468; Salnme-i Vilyet-i Haleb, yl: 1326, s. 397.. Mehmet Memi, s. 41.
ANLIURFA TARH
brhimiye Medresesinde, 1317 (1899) ylnda on , 1319 (1901) ylnda on iki, 1321 (1903) ylnda da on drt rencinin renim grd ve bu yllarda Hac Ramazan Efendinin burada mderris olduu belirtilmektedir.1 ir Rahm (18751930) bu medresede Hac Ramazan Efendiden (?-1910) Arapa, mantk ve felsefe, Ahmed Lmi Efendiden (1826-1888) edebiyat ve Farsa renmi, 1901de medreseyi bitirdikten sonra 1907de Sakbiye Medresesi mderrisi olmutur.2
5. RIZVNYE MEDRESES
Bizans devrine ait St. Thomas Kilisesinin yerine ina edilmi olan3 Rzvniye Klliyesi, anlurfann en nemli ziyaret yerlerinden Hallur-Rahman Glnn (Balklgl) kuzey kenarnda yer almaktadr. Cmiyi evreleyen medrese odalar ve gl kysndaki kemerleriyle olduka zarif bir grnm arzetmektedir.
167
Rzvniye Medresesi
Osmanl Devletinin Rakka vlisi Rzvan Ahmet Paa4 tarafndan in ettirilen Rzvniye Cmisinin giri kaps zerinde ve medrese dershnesinin gney cephesinde bulunan in kitbeleri 1149 (1736-1737) tarihini tamaktadr. Cminin giri kaps zerindeki kitbenin tarihinin yanl okunmas sebebiyle, bugne kadar yaplan almalarda, cminin yapl tarihiyle ilgili farkl rakamlar ne srlm, cmi ile medresenin ayr zamanlarda yapld gr benimsenmitir. Hlbuki bu kitbede cmi ve medreseden ...bu iki nev eser..., Bu iki mevsibenin vaz esas yekser, oldu bir sl- erefbahda nkim ihy eklinde birlikte sz edildii gibi, cminin bu tarihten evvel yaplm olmas Rdvan Ahmet Paann Rakka vlisi olduu d-
1 2 3 4
Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1317, s. 1120, 1121; yl: 1319, s. 540, 541; yl: 1321, s. 464. Bedri Alpay, s. 166, J.B. Segal, Edessa The Blessed Cty, Oxford University Press. 1970, s. 263. Ahmed Paa b. Hasan Paa: ( ? - 1160 / 1747 ) Badat vlisi Eypl Hasan Paann olu olup stanbul civarnda domutur. 1719da vezir olmu, babasnn vefat zerine 1724 ylnda Badat Eyletine vli tayin edilmitir. 1734de Halep, sonra Rakka Eyletine tayin edilen Ahmet Paa, 1747de Badatda vefat etti. Babasnn yanna defnedildi. (M. Cavid Baysun, Ahmed Paa, A, stanbul 1993, I, 199; Abdlkdir zcan, Ahmed Paa, DA, stanbul 1989, II, 111).
168
neme tarih bakmndan da uygun dmez.1 Vakflar Genel Mdrl Kltr ve Tescil Dire Bakanl Arivinde Rzvniye Klliyesine it ayr vakfiye bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Urfa kads Seyyid Mustafa Efendi bakanlndaki bir heyet tarafndan (Ahmet Paann da nazretiyle) hazrlanm olup, evil-i abn 1153 (Ekim 1740) tarihlidir.2 Birinci vakfiyeye ilve olarak hazrland anlalan ikinci vakfiye tarihsiz,3 Urfa kads Seyyid Abdlkerm Efendi bakanlndaki heyet tarafndan hazrlanm olan nc vakfiye de evst- Receb 1154 (Eyll 1741) tarihini tamaktadr.4 Rzvniye Klliyesinin geni apta gelir kaynaklarna sahip olduu, vakfedilen btn mallarn tek tek sayld bu vakfiyelerden anlalmaktadr. Hatta Rzvniye vakfna elli lira cretle bir ktip istihdm hakkndaki dre Meclisinin 13.5.1942 tarih ve 325 sayl kararnda, vakfn yllk gelirinin 1700 lira kadar vsatli ve cesmetli olduu ve 370 para akar bulunduu,5 yine dre Meclisinin 19.9.1945 tarih ve 784/725 sayl kararnda da, bu gelirlerin daha da artt ve 50 lira olan ktib cretinin 70 liraya karld belirtilmektedir.6 Klliyenin ileyii ile ilgili olarak birinci vakfiyede, cmi ve medresedeki vazfelilerin grev ve maalar yle belirlenmitir: Medresede grev yapan mderrise gnlk altm, haftada iki gn cmide hadis dersleri okutmak zere shak Efendiye gnlk on alt, medresenin otuz odasnda kalan talebeler iin her odaya gnlk onar ake verilecektir.7 Cmide grev yapan bir hatip ve bir imama gnlk onar, adet mezzine altar, muarrife (camilerde hayr sahiplerinin adlarn sayan mezzin) sekiz, drt adet ferra ve eradara (cmi ve medresenin temizlik ve aydnlatlmasyla grevli kiiler) altar, ktphaneciye alt, ktibe on, cbye (vakfn kira gelirlerini toplamakla grevli memur) on, iki lukee (toprak damlarn bakmyla grevli kii) drder, klliyenin bakm ve onarmyla grevli mmara on, medrese avlusundaki havuz ve vakfn suyollarna bakacak suyolcusuna on, medrese bahesine bakan bahivana on, noktacya (inzibat ilerine bakan grevli) drt, medresenin kapcsna alt, tuvaletlerine bakacak temizlikiye drt, vakf mtevellsine (vakfn idarecisi) gnlk altm ake verilecektir. Medrese ve cminin tamir ihtiyac olduunda vakfn imknlar yetmezse, vazfelilerin hisseleri verilmeyip cmi ve medresenin tamirine harcanacaktr.8 kinci vakfiyede bu miktarlar artrlarak mtevell yevmiyesi altmtan yz yirmi akeye, ktib ve cbninki ondan yirmiye, suyolcunun gnl de ondan
1 2 3 4 5 6 7
Rzvaniye Cmisi ina kitabesi iin bkz: Mehmet Memi, Rzvniye Cmii ve Klliyesi, Harran . lhiyat Fak. Dergisi, anlurfa 1997, sy. 3, s. 331. A.g.ariv, Defter No: 737, s. 207. A.g.ariv, Defter No: 737, s. 218. A.g.ariv, Defter No: 737, s. 223. A.g.ariv, Defter No: 1757, s. 95. A.g.ariv, Defter No: 1965, s. 101. Vakfiyedeki bu art, dare Meclisinin 14.6.1946 gn ve 466/450 sayl kararyla Urfadaki ilkokul fakir ocuklarnn her trl ihtiyalarna eklinde tebdil edilmitir. Deitirilen dier artlar iin bkz. VGM, Kltr ve Tescil Dairesi Arivi, Defter No: 1965, s. 157-158. A.g.ariv, Defter No: 737, s. 207.
ANLIURFA TARH
on bir akeye,1 nc vakfiyede ise ktib ve cbnin gnlkleri otuzar akeye ykseltilmitir.2 Rzvniye Medresesinde, Hac Mustafa Efendinin mderris olduu 1317 (1899) ylnda otuz, 1319(1901) ylnda yirmi, 1321(1903) ylnda da yirmi bir rencinin renim grd belirtilmektedir.3 Klasik Osmanl emasnda ak avlulu, tek eyvanl bir yap olan Rzvniye Medresesi kesme ta malzemeyle in edilmitir. Kubbeli dershnesi hri tonoz rt ile kapatlan medresenin avlusuna gneydou kesinde bulunan siyah ve beyaz talardan yaplm ta kapdan girilir. Bask kemerli giri kaps, sivri kemerle kuatlm ni iinde yer almaktadr. st kemerin merkezinde, kemer kavisine paralel bir form iinde bulunan kabartma rm motifler sar renkli bir ta zerine ilenmitir. nceleri yol seviyesinden dk olduu iin girie be basamakl bir merdivenle inilirken, anlurfa Vlilii ve URKAV tarafndan yrtlen Dergah Projesi erevesinde 1995 ylnda yaplan evre dzenlemesiyle, yol seviyesi yaklak giri seviyesine indirilmitir. 6.55 metre uzunluunda ve 1.70 metre geniliindeki beik tonozlu bir koridorla ulalan avluyu, dou, bat ve kuzey ynlerinden nleri revakl medrese odalar evrelemektedir. Odalar nnde daha bask olan ve orta ksmlarnda iki kademeli sarktlar bulunan revak kemerleri,4 gl kysnda diresel ekilde devam etmektedir. Gney cephede, cminin iki yannda yer alan beer gzl kemer dizisi, klliyenin gl kysndaki btnln salamaktadr. kademeli kntlarla talandrlm bu kemerlerin her iki taraftaki orta gzlerinden merdivenle su seviyesine inilmektedir. Medresenin kuzeydeki odalarnn orta ksmnda kubbeli dershne, dershnenin dousunda da eyvan yer alr. Dershneye, 3.00 x 4.50 metre boyutlarndaki beik tonozlu eyvann bat tarafnda bulunan kapdan girilir. Gneyde ve douda ikier, bat tarafta da bir penceresi olan dershnenin gney duvarnda mihrb yer almaktadr. Kubbeye geiler tromplarla salanmtr. Drt duvarn st ksmlarndaki sivri kemerler, birleik durumda bulunduklar ke tromplarnn kemerleriyle benzerlik ve btnlk arzetmektedir. Bu sekiz kemerin hemen stnde bulunan kubbe kasnanda bir mukarnas kua yer almaktadr. Revak tonozlarnn orta ksmlarnda bulunan, taa hkkedilmi sekiz kollu yldz ekilleri, eyvann zemininde siyah beyaz ve pembe renkli talarla tekrar edilmitir. Avluyu dou, bat ve kuzey ynlerinden evreleyen, ortalama 3.00 x 3.90 metre ebatlarndaki dikdrtgen planl ve ocakl medrese odalar beik tonozlarla rtl olup, birer kap ve birer pencereyle avluya almaktadrlar. Otuz adet odadan baka, avlunun gneyinde, gl kenarnda, dierlerinden byk iki oda daha vardr ki, bu odalarn yazlk dershane olarak kullanld dnllmektedir.5
1 2 3 4 A.g.ariv, Defter No: 1988, s. 243. A.g.ariv, Defter No: 1988, s. 251. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1317, s. 1120, 1121; yl: 1319, s. 540, 541; yl: 1321, s. 464. Burada olduu gibi st ksmlar daha dz ve yan taraflar yuvarlak olan kemerler iin Sepet Kulplu Kemer tbiri kullanlmaktadr. (Bk. Metin Szen-Uur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul 1992, s. 269; Doan Hasol, Ansiklopedik Mimarlk Szl, stanbul 1995, s. 247). Mehmet Alper, s. 56.
169
170
Giri koridoru bitiiinde bulunan bir merdivenle medresenin damna klr. Ortalama lleri 30.00 x 65.00 metre olan avlunun kuzey dou kesinde apraz girili tuvalet ve abdest alma yerleri, kuzey bat kesinde de yine apraz girili, kark tonozlu mutfak bulunmaktadr. Cmi ile medresenin dershnesi arasnda, 5.50 x 5.50 metre llerindeki namazgh ile namazghn gneyine bitiik durumda bulunan ve suyunu vaktiyle Hallur-Rahman Glnden ald anlalan1 3.00 x 4.30 metre ebadndaki dikdrtgen planl havuz yer almaktadr. Gneydeki medrese odalarnn pencereleriyle cminin gle paralel gney cephesindeki drt pencere nii, iki yandaki kemer dizisiyle btnlk salayarak, gln de etkisiyle gyet zarif bir grnm arzetmektedir. XIX. yzyl ortalarnda izilmi gravrlerde, cminin dou tarafndaki odalarn gle bakan cephesinde grlen kk bugn yerinde yoktur. Vakflar Genel Mdrl Abide ve Yap leri Diresi arivinde bulunan 63/01 nolu dosyada mevcut, Rzvaniye Medresesinin 1963 yl restorasyonuyla ilgili bir rapordan anlaldna gre; bahsedilen ylda medresenin asl yaps deitirilmeden, mevcud bulunan ksm ve izlerden istifade edilerek restore edilmi, odalardaki ocaklarn bacalar mevcut numnelerine gre yeniden yaplm, inaat bnyesindeki rm talar karlmak suretiyle ayn cins talarla yenilenmi, tonozlar zerindeki dz toprak dam rtsnn devaml su almas nedeniyle yklan bz tonozlar yeniden yaplm, toprak dolgu kaldrlarak d grn bozulmayacak ekilde betonarme dz tabliye yaplmak suretiyle muhafaza altna alnm, mevcut tuvaletler onarlarak su tesisat ekilmi, kap ve pencereler yenilenmi, bilumum demeler mevcutlarn da slah ile yenilenmitir. Bu restorasyondan sonra medresenin giriteki odasnn Urfa Vakflar Mdrl olarak, dier odalarnn da talebe yurdu olarak kullanld yine ayn rapordan anlalmaktadr.2 Vakflar Genel Mdrl bide ve Yap leri Diresinin film arivinde bulunan grntlerinden anlaldna gre klliyenin cmi ksm da nemli bir onarm geirmitir. 1967 ylnda yaplan bu onarm srasnda cminin son cemaat yeri ve minresi hri kubbeleriyle berber harm ksm tammen yklm, eskisine uygun olarak kesme talarla yeniden yaplmtr. Son olarak anlurfa Valilii ve anlurfa li Kltr, Eitim, Sanat ve Aratrma Vakf (URKAV) ibirlii ile 1992-93 yllarnda restore edilen3 Rzvniye Klliyesinde cmi ve medresenin pencerelerinin demir kafesleri ve ahap doramalar yenilenmi, son cemaat yerinin deme talar deitirilmi, kble duvarnn Balklgl ile temasta bulunan ksmndaki koruyucu beton erit ta ile kaplanm, medrese odalarnn dklm svalar yenilenmi, duvarlar raspalanarak rtmeler yaplm, sva altna elektrik tesisat ekilmi, tuvaletler yenilenerek ehir kana1 2 3 A.g.ariv, Defter No: 1988, s. 234. Rzvniye Medresesinin 1963 yl Onarmna Ait Rapor, VGM, Abide ve Yap leri Diresi Arivi, Dosya No: 63/01, s. 2, 3. -1990-95 yllar arasnda Dergah-Balklgl evre Dzenleme Projesi ad altnda gl evresinde yaplan geni apl dzenlemeler ile Rzvniye Klliyesi, Hallrrahman Klliyesi, Hasan Pdiah Cmii ve dier trih sivil yaplarn son restorasyonlar ile ilgili bilgi iin bk. Cihat Krkolu, anlurfada Canlanan Trih, Ankara 1995; Merih Karaaslan, anlurfa Trih Kent Merkezi Koruma Gelitirme Canlandrma Projesi, Mimarlk ve Dekorasyon Dergisi, sy. 57, s. 52.
ANLIURFA TARH
lizasyonuna balanm, avlunun bahe tanzimi yaplarak talar tamamen bozulan havuz ve namazgh yeniden yaplmtr.1 Rzvniye Medresesi bnyesinde, Ahmed Paa tarafndan kurulmu olan ktphnenin tesis tarihi olarak, 1147 (1734-1735)2 ve 1159 (1746)3 gibi tarihler gsterilmise de bu tarihler medresenin in tarihiyle elimektedir. Hlbuki ktbhnenin medrese ile birlikte yapld ve birok kitabn vakfedildii, Ahmet Paann 1153 (1740) tarihli vakfiyesinde akca belirtilmitir. Bu durumda ktphnenin tesisi, medresenin insndan evvel olamayaca gibi, vakfiyenin tanzim tarihi olan 1153 (1740)tan sonra da olmamas gerekir.4 Medresenin vakfiyesinde, dershnenin bitiiinde bir ktphne in edildii belirtilmektedir.5 Bu ktphane dershnenin batsndaki oda olabilecei gibi, eyvann iinden arka tarafa (kuzeye) kan bir merdiven, ktphnenin, son yllarda yenilenmi olan bu ksmda da olabileceini dndrmektedir. Rdvan Ahmet Paa bu ktphneye Badattan birka katr yk kymetli el yazmas kitaplar getirtmitir.6 Vakfiyesinde isimleriyle zikredilen bu kitaplarn snflar ve adetleri yledir: Be adet Mushaf- erif, otuz adet Kurn cz cmide bulunmak artyla, ilml-la on sekiz, ilms-sarf be, ilmn-nahiv on be, ilml-men on be, ilml-mantk on, ilml-dab iki, ilml-kelam on bir, ilmt-tefsir krk bir, ilml-hadis elli , usll-hadis be, usll-fkh on be, ilml-fkh yetmi bir, ilml-muhdarat on, ilmt-trh on , Fris ve Trk on alt, cziyyat yedi, ilml-hikme alt, ilmn-ncm bir cild olmak zere toplam 349 cilttir.7 Daha sonra nevi ve adetleri belirtilmeyen bz kitaplarla birlikte fkh ilmine it on be cilt kitap daha ilve edilmitir.8 1316 (1898), 1319 (1901) ve 1321 (1903) tarihli Maarif Nezreti salnmelerine gre bu ktphnede anlan tarihlerde 200 kitap bulunmaktayken,9 1326 (1908) tarihli Halep Vilyet Salnamesinde 700 adet olduu belirtilmitir.10 Bu kitaplardan gnmze gelen olmamtr. Ancak o zamandan kalan ve yakn zamana kadar cmi ierisindeki bir cameknda muhafaza edilen tezhibli iki Kurn- Kermden biri alnm, dieri de 1984 ylnda Vakflar ube Mdrlnce Ankaradaki Genel Mdrle gnderilmitir.11
171
Cihat Krkolu, anlurfada Canlanan Trih, Ankara 1995, s. 41, 42. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1316, s. 1018, 1019; yl: 1319, s. 546, 547; yl: 1321, s. 468. 3 smail E. Ernsal, Trk Ktphneleri Trihi II, Ankara 1991, s. 98. 4 Mehmet Memi, anlurfa Medreseleri (Baslmam Doktora Tezi), Marmara .SBE. stanbul 1998, s. 48. 5 VGM, Kltr ve Tescil Diresi Arivi, Defter No: 1988, s. 234. 6 Cumhriyetin 50. Ylnda Urfa-1973 l Yll, s. 121; Mustafa Ayata, Peygamberler ehri Urfa, stanbul 1988, s. 102 7 A.g.ariv, Defter No: 1988, s. 237, 238, 239. 8 A.g.ariv, Defter No: 1988, s. 244. 9 Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1316, s. 1018, 1019; yl: 1319, s. 546, 547; yl: 1321, s. 468. 10 Salnme-i Vilyet-i Haleb, yl 1326, s. 397. 11 Cihat Krkolu, anlurfa Medreseleri, Harran Dergisi, anlurfa 1989, sy. 26, s. 14. 1 2
6. SLEYMAN AA (YUSUF PAA) MEDRESES

Sarayn Mahallesindeki Dvanyolu Caddesi zerinde bulunan Yusuf Paa Cmisi avlusunun dou tarafnda yer almaktadr. Bu nedenle Yusuf Paa adyla da anlan ve Dmat Sleyman Aa tarafndan in edilmi olan medresenin in kitbesi bulunmamaktadr. Ancak yine Dmat Sleyman Aa tarafndan, bu medrese dhilinde 1150 (1737-1738) ylnda Sleymniye adyla bir ktphne tesis edildii belirtilmektedir1 ki, ktphnelerin genellikle medreselerle birlikte ve onlarn bnyesinde kurulduklar gz nne alnarak, bu medresenin de o tarihlerde yaplm Yusuf Paa Medresesi olduu tahmin edilmektedir. Cmiyi 1121 (1709) tarihinde yaptrm olan Rakka Valisi Yusuf Paa, hazrlad 1122 (1710) tarihli vakfiyesinde, yaptrd cmi, elli adet dkkn, hamam, mahkeme gibi binlardan bahsettii halde, medreseden sz etmemitir.2 Bu durum, Sleymniye Medresesi adyla da anlan yapnn3 bu tarihte mevcut olmayp daha sonra in edildiini gstermektedir. 20 Zilhicce 1259 (13 Ocak 1844) tarihli bir arzaya gre Yusuf Paa Cmisinin avlusunda bulunan ve Sleyman Aa Medresesi diye bilinen medresenin gnlk 30 ake ile mderrisi olan Seyyid Mehmed Halfenin lm zerine bir bakasnn tyini istenmektedir. 5 Cemziyelevvel 1267 (8 Nisan 1851) tarihli bir baka arz dilekesinde de Urfadaki Yusuf Paa Cmisi ve mektebi iin, Urfaya bir saat uzaklkta bulunan Srrn adl kyn btn arzisinin vakf olduu belirtilmitir.4 Cmi avlusunun kuzey dou kesindeki medrese odasnn bat cephesinde bulunan cel talik kitbe tamir kitbesi olup, 1296 (1879) tarihinde Abdlvehhb adnda bir hayrsever tarafndan tamir ettirildiini gstermektedir. zerinde tamir kitbesi bulunan 4.15 x 3.28 metre ebatl, apraz tonozlu bu oda medresenin dershnesidir. Bat ynnde beik kemerli iki penceresiyle kaps, gneyde de yine beik kemerli iki penceresi bulunmaktadr. Bu odann kuzeyine doru devam eden duvar zerinde bulunan ve sonradan kapatlm olduu anlalan bir kap ve iki pencere izinden, burada da ayn ekilde ikinci bir odann bulunduu anlalmaktadr. Dershnenin 9.40 metre kadar gneyinde, cminin dou giri kaps stnde
1 2 3 4 Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1316, s. 1020, 1021; yl: 1319, s. 546, 547; yl: 1321, s. 468; smil E. Ernsal, s. 97. A.g.ariv, Defter No: 2103 s. 140. Mahmut Karaka, s. 109, 110. Ziy Kazc, Osmanl Ariv Belgelerine Gre Urfadaki Vakf Hizmetleri, Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, stanbul 1993, sy. 5-6, s. 90.
172
ANLIURFA TARH
bulunan ve drul-kurra ya da mektep olarak kullanld tahmin edilen byk odaya kuzey bat kesinden kan bir merdivenle girilmektedir. ksm 6.00 x 10.00 metre kadar olan bu meknn kuzey, gney ve bat ynlerinde ikier, dousunda olmak zere, yuvarlak kemerli yedi penceresi olup, batdaki iki tnesi sonradan kapatlmtr. Odalara blnerek dire hline getirilmi olan bu meknn iyapsnn eski hli belli deildir. Medreseden bir sre sonra yapld anlalan bu ksmdan, 23 Zilkade 1181 (1768) tarihli Urfada Kazzaz Mehmed elebi bn Abdullah vakf na it vakfiyede bahsedilmektedir. Vakfiyeden bu yapnn 1168 (1754-1755) ylnda, ya da bundan nceki yakn bir tarihte Kazzaz Mehmed elebi tarafndan yaptrld anlalmaktadr. Ayn vakfiyede, bu odada kalan Seyyid Hac Molla Yusufa, her ay bir Kurn hatmi yapp vkfn rhuna hediye eylemesi artyla, bir kuru aylk baland da belirtilmektedir.1 Sleyman Aa Medresesinde, 1317 (1899) ve 1321 (1903) yllarnda 25, 1319 (1901) ylnda 20 rencinin renim grd ve Abdurrahman Efendinin de bu tarihlerde ayn medresede mderris olduu belirtilmektedir.2 Berk (1840-1889), Hm (1884-1908), Lutf (1888-1938), Zihn (1832-1878) gibi Urfal irler de, bu medresede renim grmlerdir.3
7. NAKBZDE BRHM MEDRESES

Daha nce bahsi geen, Ulu Cmi bitiiindeki Eyyb Medresesinin yerine yaplm olan bu medrese, Yldz Meydan mevkiinde, 12 Eyll Caddesi ile Dvanyolu Caddesinin kesitii yerdedir. Kitbelerinden anlaldna gre, lakab Usmeddn olan, mderris Nakbzde brhm Efendi tarafndan 1196 (1781-1782) senesinde in ettirilmitir. Medresenin in kitbesi, Ulu Cmi avlusuna alan giri kaps zerindeki, sivri kemer nii ierisindedir. Dershanenini kuzey duvarnn i tarafnda, cel talik bir kitbe daha bulunmaktadr. Medresenin bir drul-hads olduunu belirten bu kitbe de, Nakibzde brhim Medresesi dershnenin Nakibzde Hac brhim Efendi tarafndan ayn tarihte in ettirildiini gstermektedir. Etraf rm ve palmet motifli bir bordrle sslenmi olan ve zeri boyand iin bir hayli zor okunan kitbenin metni ir Kudsye it olup Hac Beyzde Eb Bekir Bey tarafndan yazlmtr. Eyvan mihrabnn st tarafnda yer alan bu kitbe, 1876 tarihinde dershne ve eyvann tamir edildiini gstermektedir. Kitbelerden biri de, medresenin ktphnesi olduu anlalan gney batdaki
1 2 3 A.g.ariv, Defter No: 1760, s. 41. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1317, s. 1120, 1121; yl: 1319, s. 540, 541; yl: 1321, s. 464. Bedri Alpay, s. 31, 80, 130, 141.
173
174
odann, dershneye alan ahap oymal kapsnn st tarafnda bulunmaktadr. Yine ir Kudsye it olan bu kitbenin son msranda da, ebced hesbyla 1196 tarihi drlmtr. Nakibzde Medresesinin bir de tamir kitbesi bulunmaktadr. Tek eyvanl ve ak avlulu bu medresenin kuzey batsnda bulunan ta kaps, Ulu Cmi avlusuna almaktadr. Siyah beyaz kesme talardan yaplm olan ta kap, stte palmet motifli bir firizle nihayetlenmitir. Krmz mermerden yaplm, bask kemerli giri kaps, sivri kemerli portal nii iinde yer almaktadr. Buradan beik tonozlu bir koridorla medrese avlusuna ulalr. Koridorun sol tarafnda, girie yakn yerde bulunan, kap eklindeki bir girinti ve bu girinti iindeki anm basamak, imdi kapal olan bu ksmda eskiden yukarya kan bir merdiven bulunduunu gstermektedir. Kuzey kanadn oluturan medrese odalarnn nndeki, pyeler zerine oturmu drt derin kemer gz, odalar nnde dou bat ynnde uzanan beik tonoz rtsyle kesierek bu cephedeki revak dizisini oluturmaktadr. Dou bat ynnde 13.50 metre yer tutan bu revaklarn gerisinde bulunan alt adet odann genilikleri farkl olmakla berber uzunluklar 4.30 metre kadardr. Bunlardan en batdaki beik tonozlu odaya, ikinci odann iinden alan kapdan girilmektedir. Ancak bu odann gney cephesindeki izler, eskiden burann da gneye alan bir kapsnn olduunu gstermektedir. Bat cephesindeki, Ulu Cmi avlusuna alan iki mazgal penceresi sonradan kapatlmtr. apraz tonozlu ikinci oda, bir kap ve bir pencereyle avluya almaktadr. Dierlerine gre daha geni olan iki pencereli, apraz tonozlu nc odann, kuzeye alan iki metre kadar ykseklikteki penceresi kapatlmtr. Bunlarn dousunda bulunan, birer kap ve birer pencereyle avluya alan, gney kuzey ynnde beik tonozlu oda birbirine benzemektedir. Avlunun kuzey dou kesinde, revaklarn nnde bulunan, dou bat ynnde beik tonozlu odann, kuzey batsnda bir penceresi ile batya alan bir de kaps bulunmaktadr. Bu odann karsna den, avlunun bat cephesindeki iki oda, dou bat ynnde beik tonozlu olup, yuvarlak kemerli birer kap ve birer pencereyle avluya almaktadrlar. Bu iki odann gneyindeki kark tonozlu, yuvarlak kemerli bir kaps ve iki penceresi bulunan ve Ulu Cminin dou duvarna yaslanan ksm, tuvalet ve lavabo olarak kullanlmaktadr. Bu blmn gney dou kesinde bulunan yarm stunun bandaki krklk, eskiden buradan gneydeki dershneye doru uzanan bir kemer dizisi olduu fikrini vermektedir. Medresenin kuzey kanadnn st katna, kuzey batdaki giri koridorunun sandan bir merdivenle klmaktadr. Gnmzde Vakflar ube Mdrl olarak kullanlan bu ksm sonradan yaplmtr. Kuzeydeki odalardan 27.12 metre uzaklkta olan gney kanadnn orta ksmnda, st dz bask kemeriyle (sepetkulpu kemer) kuzeye alan, 6.08 x 3.93 metre llerindeki ortas dz beik tonozlu eyvan yer alr. Avlu seviyesinden iki basamak yksekte olan eyvan aklnn kenar erevesi mukarnasl bir bordrle kuatlm, kemeri palmet eklinde kntlarla sslenmitir. Gneye alan iki penceresi, dardan sivri kemerli, ieriden Bursa kemerli birer ni ierisine yerletirilmitir.
ANLIURFA TARH
Eyvann kble tarafnda, iki pencere arasnda mihrab, bu mihrabn stnde, taa hkkedilmi L ilhe illallh Muhammedn Raslullah ibresi, biraz yukarsnda da 1293 (1876) tarihli tamir kitabesi yer almtr. Eyvan tonozunun orta ksmnda, sekiz kollu yldz eklinde, onun gney ve kuzeyinde de iki kk baklava dilimi eklinde ilemeli kabaralar bulunmaktadr. Eyvann iinden doudaki apraz tonozlu odaya geen kap zerine, cel sls hattyla, Allh veliyyt-tevfk ve hve hasb ve bih ibresi hkkedilmitir. Kuzey ve dou tarafnda birer, eyvan tarafnda iki penceresi bulunan bu odann, bir kaps da kuzey tarafnda olup, avludan drt basamakl bir merdivenle klmaktadr. Eyvann batsndaki kubbeli dershneye, eyvandan alan bir kapyla girilir. Bu kap zerinde, Bismillhir-Rahmnir-Rahm ve bihil-avn ibresi ve onun stnde palmet sslemeli bir rozet bulunmaktadr. 5.33 x 5.35 metre llerindeki dershnenin kubbe geileri, alt ksmlar mukarnasl pandantiflerle salanm, kubbe kasna balk pulu eklinde mukarnas kuayla evrilmitir. Gneye bakan iki penceresi arasnda bulunan ocan etraf, tabandan kubbe kuana kadar ykselen, rm ve palmet motifli bir bordrle kuatlmtr. Bu bordrn ortasnda st tarafta ark- felek eklinde karanfil motifli bir rozet, onun alt tarafnda, ocak klahnn st ucunda da kabartma palmet motifi yer almaktadr. Kuzey, gney ve dou cephelerinde ikier penceresi bulunan dershnenin, kuzey batsnda da avluya alan bir kaps olup, avludan drt basamakl bir merdivenle klmaktadr. Dershnenin batsndaki odann, medresenin ktphnesi olduu, dershneye alan kapsnn zerinde bulunan kitbeden anlalmaktadr. ki kanatl ahap ktphne kaps bitkisel sslemelerle bezenmi olup her iki kanad er panodan olumaktadr. Serenler ve balklar mil oyma tekniiyle kvrk dall nebt motiflerle ilenmitir. st panolarda cel talik kitbeli paftalar yer almaktadr. Daha geni olan orta panolar yekpre aatan yaplm olup, ayn kompozisyonla bezenmi ikier paftadan meydna gelmitir. Paftalar iinde bir vazodan kan simetrik hayat aac motifi yer almaktadr. Orta ksm tahrib olmu kap binisi burmalar ve yer yer pen kabartmalaryla sslenmitir. Bu kapdan girilen, kare planl, apraz tonozla rtl odann dershne tarafyla, gney ve bat cephelerinde birer penceresi bulunmaktadr. Kuzey, gney ve bat cepheleri, zeminden yaklak 0.50 metre ykseklikte ve 0.50 metre derinlikte sivri kemerli, geni niler eklindedir. Kuzey duvar 24.00 metre boyunda olan medresenin gney cephesi dou bat ynnde 20.00 metre, gney kuzey ynnde uzanan dou cephesi de 40.57 metre uzunluundadr. Yldz Meydanna bakan, gney dousundaki Firuz Bey1 emesinin ilk yapya (Salahaddin Eyyb Medresesine) it olduu belirtilmekte ise de,2 emenin in kitbesi Nakbzde Medresesinin kitbeleri ile ayn tarihi tamaktadr. Bu
175
Hayt hakknda fazla bilgi bulunmayan ve tamir ettirmi olduu Eski meriye Cmisindeki bir kitbeden Ali Bey adnda bir ztn olu olduu anlalan Frz Beyin, 1201 (1786) trihinde Rakka vlisi 1787 ylnda da Diyarbakr vlisi olan Frz Bey olduu dnlmektedir. Urfa Ulu Cmi hazresinde bulunan bir mezar tanda: Defn-i evvel shib-i hayrt el-Hc Frz Bey sene 1223 (1808) kayd yer almaktadr ki, muhtemelen bu kabir de ayn zta ittir. (Cihat Krkolu, anlurfa emeleri ve Sebilleri, anlurfann Kurtuluu-68. Yl, anlurfa 1988, s. 20). Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara 1969, I, s. 23, 142.
durumda emenin bu medrese ile birlikte yaplm olduu anlalmaktadr. Yksekce bir saak altnda bulunan emenin, iki yanndaki oymal balkl zarif stuneleri zerinde, soan tipli sivri bir kemer yer almaktadr. Kemer niinin orta yerinde ajurlu bir kabara, onun altnda kemerin alt snrn belirleyen basit sslemeli bir firiz bulunmaktadr. Palmet motifleriyle ilenmi diresel i kemerin zerindeki kitbesi, bir hayli ypranm, bz harfleri de dklmtr. 1927 ylnda Merkez Ana Mektebi olarak grev yapan1 Nakibzde brhim Efendi Medresesi, daha sonra eyvan akl da kapatlarak bir sre ilkokul olarak kullanlmtr. Son olarak Vakflar Genel Mdrl tarafndan 1982 ylnda bir onarm yaplmtr.2
8. EHBENDERYE MEDRESES
ehbenderiye Medresesi, Atatrk Mahallesi Topu Meydannda -Topular Sokak ile amlk Sokan kesitii kede- bulunmaktadr. Ayn ad tayan cminin yapmndan yaklak yedi yl sonra Hac Mslm olu, ran ehbenderi Parmakszzde Hac Bekir Bey tarafndan, 1328 (1910) tarihinde in ettirilmi olup, in kitbesi de ayn tarihi tamaktadr. ehbenderiye Cmisinin daha nce mevcut olduu ve 1903 ylnda yenilendii belirtilmekte ise de,3 son cemaat yeri cephesinin dou tarafnda bulunan 1321 (1903) tarihli in kitbesi, cminin bu tarihte bin edildiini gstermektedir. Medresenin kitbesi de cminin son cemaat mahalli cephesinin bat tarafndadr. Parmakszzde Hac Bekir Bey, yaptrd cmi, medrese, hne ve eme iin dzenlemi olduu 3 Safer 1328 (14 ubat 1910) tarihli vakfiyesinde geen, ...mceddeden bin ve in eylediim ehbenderiyye Cmii erf ve mabed-i latfi ile dernunda kin dershnenin ve mi cr hayrtna sarf ve vezif huddmn ehl-i ciht ve sir mesrf ve mhimmt in... hasbeten lillhi tel vakf- mebbed ve habs-i muhalled idb yle art eyledim ki: Mevkft- mezkre ycrtndan, evvel cmii erf ve ehbenderiye Camii Genel Grnm mabed-i latf ve hne ve selamlk ile, medrese-i mnf ve hayrt- m ile mezkr akartn mhim ve muktez olan tmirt ve termmt...4 szleriyle, zikredilen yaplar kendisinin yeni olarak in ettirdiini beyan etmektedir.
1 2 3 4 Urfa Hakknda Tabii, Coraf, ctimi, ktisd, Trih, Mlk Mlmt Cmi Salnme, stanbul 1927, s. 126. brhim Ate-Abdlkerim Erdoan, l l Vakflar 86, Ankara 1986, s. 144. Halit al, Urfadaki Tanmaz Eski Eserler Hakknda Bir n Aratrma, Yeni Harran evresi, anlurfa 1993, sy. 4, s. 59. VGM. Kltr ve Tescil Diresi Arivi, Defter No: 2103, s. 115, 116.
176
ANLIURFA TARH
Hac Bekir Bey bu vakfiyesinin devamnda, cmideki grevlilerle ilgili artlarn belirttikten sonra,1 medresede grev yapacak olan mderrisin cretini yllk 800 kuru olarak tesbit etmi ve talebelerin aydnlanma masraflar iin de aylk on kuru tahsis etmitir.2 Vakfiyedeki kaytta, medresenin dershnesinin cmi dhilinde yapld zikredilmektedir ki bu meknn, sonradan cminin harm ksmna katlm olan, bat tarafdaki apraz tonozlu ve gney cephesi cmi duvarndan 0.70 metre kadar ierde bulunan blm olduu anlalmaktadr. Cmide 1964 ylndan itibren uzun sre grev yapm olan ve grmenin yapld 1998 ylnda hlen medresenin yeniden dzenlenmi bir odasnda ikmet eden Mustafa Bildirici adndaki yal din grevlisinin ifdesine gre, Cmi, medresenin bulunduu bat tarafa doru geniletilmeden nce, burada yn kuzeye bakan ve ders yaplan bykce bir oda (dershne) vard. Bu oda ile cmi arasnda da bir boluk (avlu) bulunuyordu. imdi cminin son cemaat yerinin d-bat tarafnda bulunan, medreseye it kitbe de bahsedilen bu dershne zerinde idi. Cmi batya doru geniletilince, kitbe bugnk yerine kondu. Yaplan inceleme srasnda yap zerinde grlen deiim izleri de bu ifdeleri dorulamaktadr. Cmi batya doru geniledii iin, mihrab sol tarafta kalmtr. Ancak yal zat bu geniletmenin yapld zaman hussunda belli bir tarih verememitir.3 Vakflar ube Mdrl ve Vakflar Genel Mdrl arivlerinde de bu hususta bir kayda rastlanamamtr. Vakflar Genel Mdrl tarafndan 1984 ylnda yaplm olan onarm ise daha kk apta olup, bahsedilen geniletme almasn kapsamamaktadr. Bu onarmda cminin gneyine bitiik olan ev yklarak gney d duvar meydana karlm, moloz tala ortaya kan duvar, dier cephelerde olduu gibi ince yonu tayla kaplanm, st rtdeki beton tasfiye edilerek hasr demirle mozaik yaplmtr.4 Medresede bulunan odalarn says hakknda bilgi verilmemekle berber vakfiyede geen, ...Cmi-i erf-i mezkr hcrelerinde tahsl-i ilim ile itigal eden fakir tlib-i ilme rlaan bahas olarak ehr on kuru...5 szlerinden, medrese talebeleri iin yaplm birden fazla oda bulunduu anlalmaktadr. Ad geen yal ztn ifdesine gre dershne yannda, cminin bat tarafnda, dershneden baka drt adet oda bulunuyordu. Bz deiimler geirmi olmakla berber hlen bunlardan ikisi tammen, ikisi de ksmen ayaktadr. Cmi avlusunun bat tarafnda, gney-kuzey istikmetinde sralanm olan bu odalardan kuzeydeki 3.20 x 2.78 metre ebatl olann avluya alan kap ve penceresi kapatlp dardan kap almak sretiyle
1 Vakflar Umum Mdrl dre Meclisinin 12 / 2 / 1943 trih ve 135 / 132 sayl art tebdili kararyla, hayr artlarndan bu gn yaplmasna imkn kalmam olan, mderris, cmi hcrelerindeki fakir talebelere ya bedeli ve nazret artlar, mahall kimsesiz fakir ilk mektep ocuklarnn ders levzmna sarfedilmesi ynnde deitirilmi, 16 / 6 / 1943 trih ve 487 / 466 sayl kararlada vakf muhassestnn tevzni yaplmtr (A.g.ariv, Defter No: 1760, s. 189; Defter No: 1757, s. 158, 159). A.g.ariv, Defter No: 2103, s. 117. Mehmet Memi, s. 65. Urfa l Merkezinde ehbenderiye Cmiinin 1984 Yl Onarmna it Rapor, VGM, bide ve Yap leri Diresi Arivi, Dosya No: 63-01/14. A.g.ariv, Defter No: 2103, s. 117.
177
2 3 4 5
dkkna evrilmitir. Dou bat ynnde beik tonozlu bu odalardan 3.25 x 2.80 metre boyutlu ikinci oda, bir kap ve pencereyle cmi avlusuna almaktadr. Cminin son cemaat yerinin geniletilmesi srasnda yaplm olan batdaki pyesi bu oda iinde bulunmaktadr. Buradan dershnenin bulunduu gney tarafa doru uzanan dier iki oda ksmen cmiye dhil edilmi, kalan ksmlar birletirilerek 5.10 metre uzunluunda dar bir oda ekline getirilmitir. Cmi avlusunun kuzey duvar dnda bulunan emenin kitbesi de 1327 (1909) tarihini tamaktadr. Bni Hac Bekir Bey vakfiyesinde, yaptrd bu emeyi de zikrederek ihtiyalar iin tahsistta bulunmutur.1 ehbenderiye Cmisi ve Medresesinde, kk apta bir ktphne (kitaplk) oluturulduu, vakfiyesinde kaytl olan kitaplardan anlalmaktadr. Bn Hac Bekir Bey tarafndan vakfedilen kitaplar; on adet Kurn- Kerm olmak zere, tefsr, hads, fkh, slam ahlk gibi konularda krk cilt kadardr.2
YAZILI KAYNAKLARDA GEEN MEDRESELER 1. HASAN PDAH MEDRESES

Evliy elebinin 1056 (1646) tarihinde Urfaya yapt seyahatte Sultan Hasan Medresesi diye bahsettii3 bu medrese, Akarba Mevkiinde bulunan Hasan Pdiah Cmisi ile birlikte, cmi avlusunun kuzeyinde yaptrlmtr. Akkoyunlu hkmdr Uzun Hasann (1423-1478) yaptrm olduu bu cmi ve medresenin, Uzun Hasann kaledeki 867 (1462-1463) tarihli kitbesi ile ilikisi dikkate alnrsa, bu yaplarn da XV. yzyln nc eyreine tarihlendirilmesi mmkndr.4 kalenin dou duvarndaki bu kitbede, kalenin Osman Beyin olu Ebun-Nasr Hasan Bahadr Ali (Uzun Hasan) tarafndan 867 (1462-1463) tarihinde tamir edildii bildirilmektedir.5 Hasan Pdiah Medresesi, bugn cmi avlusunun kuzeyinden geen Akarba Yolu zerinde bulunmaktayd ve cminin minresi de bu medrese odalar nnde yer alyordu. 1939 yllarnda Urfa Belediyesinde mhendis olarak grev yapan Himmet lmen tarafndan
Hasan Pdiah Medresesi (. Ktphanesi Yldz Saray Albmlerinden) 1 2 3 4 5 A.g.ariv, Defter No: 2103, s. 116. A.g.ariv, Defter No: 2103, s. 118. Evliy elebi, III, 152. Metin Szen, Anadoluda Akkoyunlu Mmrsi, stanbul 1981, s. 116. Urfa Hakknda Tabii, Coraf, ctim, ktisd, Trh, Mlk Mlmt Cmi Salnme, stanbul 1927, s. 73.
178
ANLIURFA TARH
gerekletirilen mar uygulamasyla bu medrese ve zerindeki kk yktrlarak yerinden bugnk yol geirilmi ve bylece cminin minresi de avlu dnda, yol kenarnda kalmtr.1 Bu medresede tefsir dersleri okutan Urfa mfts Abdllatif Efendiye (?-1896) mderrislik rusu verildikten sonra, Sultan II. Abdlhamidin 17 Cemziyelhir 1297 (Mays 1880) tarihli irdesiyle 3. rutbeden bir kta mecidiye nian verildiini gsteren bir belgeden2 Hasan Padiah Medresesinin bu yllarda faaliyette olduu anlalmaktdr.
2. TEMRBOA MEDRESES
Yeri ve tarihi hakknda dier kaynaklarda bilgi bulunmayan bu medresenin ismine Urfaya ait baz ariv kaytlarnda rastlanmaktadr. 1540 tarihli tahrir defterinde Temrboa Medresesinin mderrisi Mevln brhim Efendinin gnlk onbir ake cret ald kaydedilmitir.3 15 Zilhicce 1117 (30 Mart 1706) tarihli bir belgeye gre de mnhal olan Temrboa Medresesi mderrisliinin kendisine verilmesini arz eden eyh Yusufun talebi eyhlislam Pamakczde Seyyid Ali Efendinin onayyla kabul edilmitir.4 Bu durumda bu medresenin XVII. asr balarnda faaliyette olduu anlalmaktadr.
3. FRUZ BEY MEDRESES

anlurfada bu isimde bir medresenin varl Evliy elebinin Seyahatnmesinden renilmektedir.5 Adna baka kaynaklarda rastlanmayan ve ehrin neresinde olduu hakknda Evliy elebinin de bilgi vermedii bu medreseden gnmze ulaan herhangi bir iz bulunmamaktadr. Evliy elebi, 1056 (1646) ylnda Urfaya yapt seyahatten bahsederken bu medreseden sz ettiine gre, Fruz Bey Medresesinin bu tarihten nce mevcut olduu anlalmaktadr.
179
4. HLSYE MEDRESES
hlsiye Medresesi, ayn ad tayan cmi ile birlikte, mam Mahmud Efendinin olu Hac Ms Efendi tarafndan, Bbl-Emir Mahallesinde, bugnk Dvanyolu Caddesinin bat kenarnda in ettirilmitir. Bn Hac Ms Efendi, yaptrm olduu yaplar iin hazrlad evhir-i Rebul-evvel 1051 (1641) tarihli vakfiyede, medrese ile ilgili fazla bilgi vermemitir. hlsiye Cmisini bahsedilen yerde, bizzat kendisinin yeni olarak bin ettirdiini belirttikten sonra, vakfettii mallarn ve bu mallarnn bulunduklar yerleri tek tek saymtr. Vakfiyenin devamnda vakf artlarn ve vazfeliler iin tayin edilen cretleri de belirterek, cminin avlusunda be adet hcre (oda) yaptrdn, aydnlatma iin her odaya ya bedeli olarak gnlk bir ake tahsis ettiini ve olu Hac Eb Bekiri de mtevell tyin ettiini zikretmitir.6
1 2 3 4 5 6 A. Cihat Krkolu, Toktemur Mescidi ve Hasan Pdiah Cmii, Harran Kltr ve Folklor Dergisi, sy. 22, s. 12. Murat Akgndz, a.g.m, s. 118. Ahmet Nezihi Turan, XVI. Yzylda Ruha (Urfa) Sanca, anlurfa 2005, s. 155. Murat Akgndz, a.g.m, s. 115. Evliy elebi, III, 152. A.g.ariv, Defter No: 608/2, s. 323,324.
Vakfiyede medreseden ve mderrislik vazifesinden sz edilmemektedir. Ancak bu tarihten (1051/1641) evvel yapld belli olan hlsiye Cmisi avlusundaki be odann, henz vakfiyenin hazrland srada medrese olarak faaliyete gememi olduu veya mektep gibi baka amalarla kullanlp bilhere medrese olarak hizmete girdii de dnlebilir. 1321 (1903) senesi Maarif Nezreti Salnmesinde, hlsiye Medresesi ve Ktphnesinin 1275 (1858-1859) tarihinde Hac Sid Aa tarafndan kurulduu ve ktphnesinde 600 kitap bulunduu belirtilmekte ise de1 bu tarihin mevcut medresenin yeniden faaliyete geirildii tarih olmas da mmkndr. Abd (? - 1901), Frg (1877- ?), Muhibb (1854 - 1906), smet (1827 - 1875), Tk (1848 - 1909) ve Sdk (1850 - 1914) gibi XIX. yzyl Urfa irlerinin hlsiye Medresesinde yetitikleri bilindiine gre2 bu medresenin o dnemde, Urfadaki eitim haytnda olduka nemli bir yere ship olduu anlalmaktadr. Son yllarda yklm olan hlsiye (Kardeler) Cmisi ve Medresesinin yerine 1995-1997 yllar arasnda ayn isimle yeni bir cmi yaplmtr.
5. ABNYE MEDRESES
abniye Medresesi, Hac abn Aa tarafndan Urfann Gazganc Pazar mevkiinde3 yaptrlmtr. Abdn-Neb olu Hac abn Efendinin, medresenin de in tarihi olan Cemziyelhir 1115 (1703) tarihli vakfiyesinden anlalldna gre, nceden Kbrs defterdarl yapm olan ve Haleb defterdarl grevinde bulunan bn, Urfann Tanlk Mahallesinde, bir dershne ve on odadan oluan bir medrese, bir mescid, medresenin avlusunda bir havuz ve iki tuvalet in etmi, medresenin kuzeyinde mderrisler iin bir ev tamir ederek, evin dhilinde mahzen, ardak, mutfak, su kuyusu, odunluk ve tuvalet ile yine medresenin kble tarafnda altlarnda ahr bulunan odalar ve bir han yaptrmtr.4 Hac aban Efendinin medrese ile beraber yaptrdn belirttii han, bugn hlen harap bir vaziyette mevcut olup, aban Han adyla bilinmektedir. Vakfiyede bu hann, medresenin kble cihetinde olduu belirtildiine gre, medrese de hann kuzeyinde olmas gerekir. Hann kuzeyinde bugn Mithatpaa lkokulu bulunmaktadr. Dolaysyla medrese odalarnn en azndan bir ksmnn bugn ilkokul olarak hizmet veren binann oturduu alanda bulunduu anlalmaktadr. aban Hannn 30.00 metre kadar kuzeyinde, Mithatpaa lkokulunun kuzey bat kesine yaklak 5.00 metre mesfede de kubbeli bir yap bulunmaktadr. Krolu Kahvesi adyla hlen kahvehane olarak altrlan bu yapnn, abniye Medresesinin bir paras, muhtemelen dershne ksm olduu tahmin edilmektedir. Dou tarafnda beik kemerli bir akl ile iki yannda birer penceresi bulunan bu kubbeli meknn gney duvarna bitiik biimde yer alan apraz tonozlu oda ise dkkn olarak kullanlmaktadr.
1 2 3 4 Salnme-i Nazret-i Maarif-i Ummiyye, yl: 1321, s. 457. Bedri Alpay, s. 13, 58, 143, 110, 206, 224. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1317, s. 1122, 1123; yl: 1319, s. 540, 541; yl: 1321, s. 464. abniye Vakf nn vakf mtevellsi Abdurrahman Efendi tarafndan onaylanm Osmanlca rneinden (Mahmut Karaka koleksiyonu/anlurfa).
180
ANLIURFA TARH
abniye Medresesi mderrisi ve yanndaki mescidin imam olan Seyyid Ahmedin vefat zerine 11 Safer 1252 (28 Mays 1836) tarihinde yerine byk olu Seyyid Hseyin tayin edilmitir.1 1326 tarihli Halep Vilyeti salnmesinde belirtildiine gre bu medrese bnyesinde, o tarihte 40 adet kitab olan kk apta bir de ktphne (kitaplk) bulunduu bilinmektedir.2 1317-1321 (1899-1903) yllar arasnda Hac mer Efendinin mderris olarak grev yapt bu medresede, szkonusu yllarda on kadar talebenin de renim grd kaydedilmitir.3
6. HAMS EFEND (HAMSYE) MEDRESES

Bugn mevcut olmayan Hams Efendi Medresesinin varl ve bu medresenin anlurfann Harrankap Mahallesinde in edilmi olduu, Urfa er Mahkeme sicillerinde kaytl bir tevliyet ilm4 ile bu medreseye tahsistta bulunmu olan Rahmiye Medresesinin kurucusu Abdrrahm Efendinin 1181 (1767) tarihli vakfiyesinden5 renilmektedir. Ancak mahalle bilinmekle beraber, evredeki yapsal deiim nedeniyle medresenin yerini tam olarak belirlemek mmkn deildir. Hamsiye Medresesi, adn kurucusu eski Urfa mftlerinden6 Hac Hams Efendiden almtr. Medresenin in tarihi hakknda da bilgi veren, Urfa er Mahkeme sicillerinde mevcut, 20 Rebul-evvel 1304 (17 Aralk 1886) tarihli kayda gre, bu medrese Hac Hams Efendi tarafndan yaptrlm, medresenin ihtiyalarn karlamak iin vakf kurulmu ve 1137 (1724-1725) tarihinde de vakfiyesi dzenlenmitir. Medrese de byk ihtimalle bu tarihte veya bu tarihten nceki birka yl zarfnda in edilmi olmaldr. nk vakfiyenin, indan bir mddet sonra hazrlanm olmas mmkndr. Hams Efendinin evlatlarndan eyh Mustafa Efendinin, vakfn mtevellsi olduu ve medresenin, Rebul-evvel 1304 (Aralk 1886) tarihinde mevcut ve mamr olduu da yine bu kayttan anlalmaktadr.7
181
7. ABDURRAHMAN EFEND (HARRANKAPI) MEDRESES

Evil-i Receb 1137 (Mart 1725) tarihli vakfiyesinde kaytl bilgilerden bu medresenin, Bbl-Emir Mahallesi sakinlerinden Hac Abdurrahman Efendi b. Mustafa elebi tarafndan, Harran Kapsnn tam karsnda hlen mevcut bulunan Harrankap (Hac Ltfullah) Cmisinin avlusunda yaptrld anlalmaktadr.8 Harrankap Cmisinin in kitbesi 1133 (1721) tarihini tamaktadr. Bni Abdurrahman Efendi vakfiyesinde, bu cmiyi ve medreseyi mceddeden (yeni batan) ina ettiini belirttiine gre vakfiyenin hazrlanndan drt yl kadar nceye rastlayan bu tarih ayn zamanda medresenin de in tarihidir. Vakfiyenin devamnda, vazfeliler ve cretleri hakknda bilgiler verilmek1 2 3 4 5 6 7 8 Murat Akgndz, a.g.m, s. 116. Salnme-i Vilyet-i Haleb, yl: 1326, s. 397. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, yl: 1317, s. 1122, 1123; yl: 1319, s. 540, 541; yl: 1321, s. 464. Urfa er Mahkeme Sicilleri, No: 227, s. 98, Kayt No: 16. Urfa er Mahkeme Sicilleri, No: 227, s. 98, Kayt No: 16. Mahmut Karaka, anlurfa Evliy ve limleri, anlurfa 1996, s. 154. Urfa er Mahkeme Sicilleri, No: 227, s. 98, Kayt No: 16. Abdurrahman b. Mustafa elebi Vakf nn vakfiye sreti, (Mahmut Karaka Koleksiyonu/ anlurfa).
182
te, muallimhne ve sbyn- mslimnden bahsedilmektedir. Buna gre burada ayn zamanda sbyan mektebi de bulunmaktayd. Ancak aydnlanma masraflar iin gnlk birer buuk ake tahsis edilen bu odalarda kalacak talebe-i ulmun yabanc olmas ve geceleri de orada kalarak ilimle megul olmalar gibi artlarn bulunmas,1 burann ayn zamanda bir medrese olduunu gstermektedir. Yine vakfiyede kaytl bilgilerden anlaldna gre, bir klliye niteliinde olan bu yap topluluu dhilinde, iki byk kubbeli bir cmi, cminin altnda kbleye dnk iki dkkn, bat tarafnda yine iki dkkn, cminin kuzeyinde drt kubbeli uzun bir eyvan, bat tarafnda st katta iki kubbeli muallimhne ve gneyinde kubbeli bir oda, cmi avlusunda be adet talebe odas ve bir tuvaletle cmi dnda da adet tuvalet bulunmaktayd. Ancak zikredilen bu yaplardan bugn sadece cmi mevcuttur. Cminin son cemaat yerinde bulunan baka bir kitbede 1400 (1981) tarihinde cminin yeniden imr edildii ifde edilmektedir ki bu tarihte esasl bir onarm geirdii anlalmaktadr. Bugnk cmi tek kubbelidir. Muhtemelen cmi avlusunda olmas gereken medrese odalarnn yerinde bulunan lojman eklindeki yeni yaplar da bu tarihte yaplm olmaldr. Ayrca vakfiyede bahsedilen cmi altndaki iki dkknn2 gneye bakan kemer aklklar son zamanlarda kapatlm olup kemer izlerinden bahe zemninin eskiden daha dk olduu anlalmaktadr. Oktay Aslanapa baka bir bilgi vermeksizin, Anadoludaki Eyvanl Medreseler bal altnda zikrettii Urfadaki Abdurrahman Medresesini, XVII. yzyla it Osmanl medresesi olarak tarihlendirmektedir.3 slam Ansiklopedisine, Semvi Eyice tarafndan yazlm olan Mescid maddesinde, cminin bir paras durumunda in edilmi medreseler arasnda saylan Abdurrahman Medresesi, XVII. veya XVIII. asra tarihlendirilerek odalarnn tonoz rtl olduu belirtilmitir.4 A. Gabrielin Abdurrahman Medresesi adyla ele ald medrese ise,5 daha nce incelediimiz Rzvniye Medresesi olup, bahsedilen bu kaynaklarda bir isimlendirme hatas olduu dnlmektedir.
8. SULTAN BURHAN MEDRESES

Baka kaynaklarda yer almayan Sultan Burhan Medresesinin ad evst- Receb 1138 (Mart 1726) tarihli brhimiye Medresesi vakfiyesinde gemekteir. Bu vakfiyede brhimiye Medresesinin gelir kaynaklar sralanrken u ifdelere yer verilmitir: ...Sk- Keeciynda bir bab bakkal dkkn ki kbleten Sultan Burhan Medresesi...6 Bu szlerden bu medresenin gnmzde de ayn adla anlan Keeciler ars mevkiinde bulunduu anlalmaktadr. Bahsi geen brhimiye Medresesi vakfiyesinin tarihi gz nne alnrsa, bu medresenin Mart 1726 tarihinden evvel in edilmi olmas gerekmektedir.
1 2 3 4 5 6
Ayn vakfiye. Ayn vakfiye. Oktay Aslanapa, Trk ve slam Sanat III, stanbul 1974, s. 162. Semvi Eyice, Mescid, A, stanbul 1993, VIII, s. 117. A. Gabriel, Voyages Archeologiques Dans la Turquie Orientale, Paris 1940, s. 283-285. A.g.ariv, Defter No:605, s. 204.
ANLIURFA TARH
9. RAHMYE MEDRESES
Rahimiye Medresesi
Eski resimlerden ve vakfiyesindeki bilgilerden, Rahimiye Medresesinin Akarba mevkiinde, Hasan Pdiah Cmisi avlusunun dou tarafna bitiik durumda olduu anlalmaktadr. Bugn yerinde sonradan yaplm baka yaplar bulunmaktadr. Marif Nazreti Salnmelerinde bu medrese dhilinde kurulmu olan Rahmiye Ktbhnesinin in tarihi olarak 1150 (1737-1738) yl gsterilmitir.1 Vakfiyesindeki bilgilerden ise ktphanenin medreseyle birlikte yapld anlalmaktadr. Buna gre bu tarihin ayn zamanda medresenin de in tarihi olmas gerekir. Ancak bni Abdrrahm Efendinin, yaptrd medrese ve drul-kurr iin hazrlam olduu vakfiyenin, gurre-i Receb 1181 (Kasm 1767) tarihini tamas,2 1150 tarihine ihtiyatla bakmamz gerektirmektedir. nk medresenin ins ile bnsi tarafndan medresenin ihtiyalar iin hazrlanan vakfiyenin tertbi arasnda 31 yl gibi uzun bir srenin gemesi pek makl grlmemektedir. Bu durumda Rahmiye Medresesinin bu iki tarih arasnda ina edildii anlalmaktadr. Medrese ve manzumesi ile ilgili olduka teferruatl bilgi veren vakfiyenin ilgili ksmlarndan anladna gre Abdrrahm Efendi, Hasan Pdiah Cmisi avlusunun dousuna bitiik olan bir evini ykarak yerine kubbeli bir dershnesi ve yine kubbeli bir eyvan ile dou tarafnda bir odas ve bir tuvaleti bulunan, avlulu bir drul-kurr yaptrmtr. Drl-kurrnn gney tarafnda, yine Hasan Pdiah Cmisi avlusunun dousuna bitiik bulunan iki evini ykarak yerine medreseyi ina etmitir. Bu medresenin kubbeli bir dershnesi, dershnenin kblesinde ve dousunda eyvanlar, bir ktphnesi ve onun bitiiinde kaps ktphneye alan bir hfz- ktb odas, on adet talebe odas, bir bevvab (kapc) odas ile onun bitiiinde amarhnesi ve iki tuvaleti bulunmaktayd. Bir avlu etrafnda in
1 2 Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiyye, Yl: 1316, s. 1018, 1019; Yl: 1319, s. 546, 547; Yl: 1321, s. 468. A.g.ariv, Defter No: 619, s. 105.
183
edilmi olan medresenin kaps cminin avlusuna alyordu. Medrese ve drulkurr, cmi avlusundan gemekte olan Hallur-Rahman Suyu zerinde bulunuyordu. Medresenin gneyinde cminin tuvaletlerine giden sokak, batsnda cminin avlusu, kuzeyinde drul-kurr, her ikisinin kuzeyinde de Hallur-Rahmn yolu yer alyordu.1 Abdrrahm Efendi, medresede elli ake cretle eitli ilimleri retmeye muktedir bir mderris ve gnlk krk ake cretle bir hzin-i ktb grevlendirilmesini, talebelerin ihtiyalar iin on adet odaya gnlk altar ake tahsis edilmesini, mtevell olmayan evladndan bevvb, luke, ferra ve cb olanlara gnlk on beer ake verilmesini ve yine evldndan lyk olan birinin altm ake cretle vakfn mtevellsi olmasn art komutur.2 Rahmiye Medresesi iin, bnisi Abdurrahm Efendi bir de ktbhne tesis ederek medrese dna karlmamak artyla bz kitaplar vakfetmitir. Vakfiyesinde tek tek zikrettii bu kitaplar; lgat ilmine dair yirmi bir, hadise dair on sekiz, usl-i fkha dair on be, fkha dair yirmi , ilm-i menye dair yedi, nahve dair yirmi bir, sarfa dair drt, akid ve hikmete dir on be, mantka dir yedi, dba dair on drt ve drul-kurr iin de yedi adet kitap olmak zere toplam 150yi akndr.3 Sz konusu vakfiyede, ktphanenin ve ktphaneye alan hfz- ktb odasnn, klliyenin gney dou tarafnda olduu da ayrca belirtilmitir. 1317 (1899) ve 1319 (1901) yllarnda on be, 1321 (1903) ylnda on alt talebenin renim grd4 Rahmiye Medresesinin ktphnesinde, 1316 (1898), 1319 (1901) ve 1321 (1903) yllarnda 220,5 1326 (1908) ylnda ise 390 adet kitap bulunduu kaydedilmitir.6
184
10. RAHMNYE MEDRESES

Bu medresenin kimin tarafndan, ne zaman yapld Urfa er Mahkeme sicillerinde mevcut 12 Safer 1312 (16 Austos 1894) tarihli, medrese vakfnn tevliyet davs ile ilgili bir arzadan renilmektedir. Medresenin bnisi Abdurrahman olu Abdullah Efendinin kz evladndan torunu, smil olu Mehmed Aa tarafndan verilen arza: Medne-i Urfada vki ecdd- zmmdan shibl-hayrt vel-hasent, ktibl-iskn Abdullah Efendi bn Abdurrahman Efendi bin Abdullah nm vkfn bin ve insna muvaffak olduu Rahmniye Medresesinin 1164 senesi Rebul-evvelinin 22. gn tarihiyle muverreh ve ol vakit Urfada nib-er bulunan Abdlfetth Efendi imzsyla mmzt ve hatmiyle mahtme bir kta vakfiye-i mamln bihs mantkunca... ber mcib-i art- vkf ve teml-i kadm vazfe-i mersmesiyle tevliyete tayin ve yedime mceddeden bir kta bert- erf-i ln sadaka ve ihsn buyurulmak zere keyfiyetin pye-i serr-i saltanat-
1 2 3 4 5 6 A.g.ariv, Defter No: 619, s. 105. A.g.ariv, Defter No: 619, s. 107. A.g.ariv, Defter No: 619, s. 106, 107. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiye, yl: 1317, s. 1122, 1123; yl: 1319, s. 540, 541; yl: 1321, s. 464. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiye, yl: 1316, s. 1018, 1019; yl: 1319, s. 546, 547; yl: 1321, s. 468. Salname-i Vilyet-i Haleb, yl: 1326, s. 397.
ANLIURFA TARH
alya arz olunmasn istirhm ederim...1 eklinde devam etmektedir. Bu belgeden, medresenin Abdullah bn Abdurrahman Efendi tarafndan yaptrld, adnn Rahmniye Medresesi olarak bilindii ve 22 Rebul-evvel 1164 (19 ubat 1751) tarihinde de vakfiyesinin dzenlendii anlalmaktadr.2 Ancak bu vakfiyeye ve medresenin yeri, yaps hakknda baka bir bilgiye ulalamamtr. Vakfiyelerin genellikle bnler tarafndan iny mtekip dzenlendii dikkate alnrsa bu tarih ayn zamanda medresenin in tarihi olarak da kabul edilebilir.
11. HAYDRYE (HAYDAR AA) MEDRESES

Haydriye veya Haydaraa Medresesi hakknda, bnsi Hac Haydar Aa bin Muhammedin 1169 (1755-1756) tarihli vakfiyesinden bilgi edinilebilmektedir. Haydar Aa vakfiyesinde, medreseyi in ettii yeri trif ederken, yukarda geen ve Harrankap Mahallesinde bulunduu belirtilen Hams Efendi Medresesinin yaknnda (kuzeyinde) in ettiini bildirmektedir.3 Ancak gnmze ulam herhangi bir kalnts bulunmadndan bu iki medresenin yerlerini tesbit etmek mmkn olamamtr. Olu Hac Abdurrahman elebinin mtevelli tayin edildiini bildiren ayn vakfiyedeki, Smbllzde mer Beeden...ve Veli Bey olu Mahmud Beyin vrislerinden itir eylediim zeminlere hlen mceddeden medrese bin ve tamir ve dernunda be adet hcre ve bir sofa ve fevkinde bir adet dershne ve drul-kurr hcresi ve iki adet kenf ve dernunda cr nehr-i mezkr ve kadrince havi mtemil medrese in ve ihds ve...4 szlerinden, Haydar Aa Medresesinin, vakfiyenin dzenlendii 1169 (1755-1756) tarihinde yeni olarak in edildii, medresenin alt katnda be oda, bir sofa ile iki adet tuvaletinin bulunduu, st katnda da bir dershane ve bir drul-kurr olduu anlalmaktadr. Ayrca Haydar Aa, medrese odalarnda kalacak talebelerin her biri iin aylk birer kuru, mderris iin aylk kuru olmak zere, senelik 120 kuru medresedeki vazifelilere, on be kuru da yemek ve aydnlanma masraflarna tahsis etmitir.5 Daha nce bahsedilen ehbenderiye Medresesinin bnsi Hac Bekir Bey de, 1328 (1910) tarihli vakfiyesinde Haydriye Medresesinin masraflar iin tahsistta bulunmutur.6 Halep Vilyeti salnmesinde belirtildiine gre 1327 (1909) senesinde Haydar Aa Medresesi bnyesinde bir de ktphne mevcut olduu ve iinde 60 adet kitap bulunduu bilinmektedir.7 Urfal airlerden Kratolu Emin Efendi (1884-1941) bu medresede renim grmtr.8
185
1 2 3 4 5 6 7 8
Urfa er Mahkeme Sicilleri, No: 219, Kayt No: 306. Urfa er Mahkeme Sicilleri, No: 219, Kayt No: 306. A.g.ariv, Defter No: 617, s. 105. A.g.ariv, Defter No: 617, s. 105 A.g.ariv, Defter No: 617, s. 105 A.g.ariv, Defter No: 2103, s. 115. Salnme-i Vilyet-i Haleb, yl: 1327, s. 397. Bedri Alpay, s. 39.
12. RIZYE (KUTBEDDN) MEDRESES

Rziye Medresesi, bugn Oniki Eyll (Demokrasi) Caddesindeki Basmahne yaknnda yeralan ve 1979 ylnda yklarak yeniden yaplm olan1 Kutbeddin Cmisi (Cmil-Hayr)n bitiiinde bulunuyordu. Medreseyi yaptran Ahmetpaazde mer Paann ei mm Glsm Hanmn bu medrese iin hazrlad vakfiyelerinde, Rziye Medresesi hakknda geni bilgi bulunmaktadr. Evhir-i Ramazan 1193 (Ekim 1779) tarihli vakfiyesinden alaldna gre, mm Glsm Hanm, gen yata veft eden olu Ahmet Beyin lmne ok zlmtr. Bunun zerine olu Ahmet Bey, ei mer Paa ve kendisi iin, lm sonrasnda da sevbndan istifde edebilecei bir sadaka-i criye olmak zere Rziye Medresesini in ettirmitir.2 Bu vakfiyenin devamnda, Rziye Medresesinin, mer Paa tarafndan tamir ettirilen Yeni ar mevkiindeki Hayr Cmisine bitiik olarak yaptrld, medresenin bir dershne ve dokuz odasnn bulunduu, zn Ali Efendinin gnlk krk ake ile medreseye mderris tyin edildii, talebelere gnlk on, luke ve ferraa gnlk ikier ake tahsis edildii, medrese ihtiyalarnn ve gerektiinde tmir masraflarnn da vakf gelirlerinden karlanaca belirtilmitir.3 mm Glsm Hanm bu vakfiyesine zeyl (ek) mhiyetinde hazrlad, evhir-i Cemziyel-hir 1199 (Mays 1785) tarihli ikinci vakfiyesinde, Rziye Medresesi vakfna ilve ettii mlklerini kaydederek, vakf gelirlerinin fazlasnn, mderrisin izniyle medresede grev yapanlar arasnda paylalmasn istemitir.4 Rziye Medresesiyle ilgili bir baka vakfiye de, mm Glsm Hanmn beyi Hamevzde mer Paann, kendi tamir ettirdii Kutbeddin Cmisi (CmiulHayr) iin hazrlayp Rziye vakfna mlhak kld 1194 (1780) tarihli vakfiyesidir. Bu vakfiyeden de, mer Paann nceden Mara mir-i mirn (beylerbeyi) olduu, Kutbiye ya da Kutbeddin Cmisinin Cmiul-Hayr adyla anld, mer Paann bu vakfn Medrese-i Rziye vakfna mlhak klp, ayn artlarla zevcesi mm Glsm Hanm yetkili kld ve mer Paann Rzvniye Klliyesini yaptran Rakka Valisi Rzvan Ahmed Paann olu olduu anlalmaktadr.5 mer Paa, olu Ahmed Beyin lmnden iki sene sonra 22 Safer 1195 (19 ubat 1781) tarihinde veft etmi ve Bedzzaman Mezarlnn batsnda, olu Ahmet Beyin yanna defnedilmitir.6 Kutbeddin Cmisinin giri kaps zerindeki kitbe, 1192 (1778) tarihinde yaplan onarma ittir. Demekki cminin mer Paa tarafndan onarmn mtekip, belki de bu onarm esnsnda, yannda Rziye Medresesi de in edilmitir. Medresenin vakfiyesi 1193 tarihli olduuna gre, bu tarihten evvel yaplm olmas gerekmektedir. Cminin isminden dolay Rziye Medresesi, Kutbeddin Medresesi adyla da
1 2 3 4 5 6 Cihat Krkolu, anlurfa Cmileri, Ankara 1993, s. 31. A.g.ariv, Defter No: 588, s. 95. A.g.ariv, Defter No: 588, s. 96. A.g.ariv, Defter No: 608/2, s. 278. A.g.ariv, Defter No: 2150, s. 15, 16. Mahmut Karaka, s. 95.
186
ANLIURFA TARH
anlmtr. Merhum Bedri Alpay, anlurfa irleri adl eserinde, ir Muhammed Hfz (? -1932), Krkzde ir Hilm (1857-1910) ve kendisinin Kutbeddin Medresesinde renim grdklerini kaydetmitir.1 1321 (1903) tarihli Marif Nazreti Salnmesinde, o yllarda Mderris Halil Efendinin grev yapt Rziye Medresesinde bir ktphne mevcut olduu ve bu ktphnede 100 adet kitap bulunduu belirtilmektedir.2
13. SKIBYE MEDRESES

Bu medrese, ir ve mutasavvf Mehmed Emin Skb Efendinin (1796(?)-1873) Narnc Mahallesindeki Akarba Mevkiinde, Narnc Cmisinin karsnda, tekkeyle berber yaptrd klliye ierisinde bulunuyordu. Medresenin yklmadan nce merhum ir Bedri Alpay tarafndan kaydedilen in kitbesi yledir: Hnedn- Urfadan Skb Efendi hayrhh Eyledi Allah iin bnyd bir nev medrese Mahz- tevfk-i hidyettir Cenb- Brden Yoksa bu sr- hayr olmaz muvaffak herkese Byle sr- cell ki bir synmez uledir Hare dek bin bd eer pervne-tek dd eylese Geldi bir htf dedi Sbir ann trhini Skbiye nm ile olsun bin bu medrese Hicr 12793 Urfal ir Sbir (1819-1893) tarafndan yazlm olan bu kitbede, Skbiye Medresesinin 1279 (1862-1863) tarihinde Skb Efendi tarafndan in ettirildii belirtilmektedir. Skb Efendi, medresenin de iinde bulunduu klliyesi iin birok maln vakfetmitir. Vakfettii mlklerini de sralad 25 Zilkade 1286 (27 ubat 1870) tarihli vakfiyesinde yer alan bilgilere gre; Skbiye Klliyesinin bat tarafndan hngh ve hnghn ierisinde bir cmi, byk bir eyvan ve minre ile cminin kuzey tarafnda, st katta yaz mevsimlerinde namaz klmak iin hazrlanm bir namazgh, alt katta on sekiz oda, bir havuz ve abdesthne, alt adet hel, bir mutfak, iki byk ahr ile st katta mehathne, misfirhne, tevliyethne, on adet oda ve cmi bitiiinde, st katta bir de muvakkithne bulunduu, hnghn d tarafnda kuzeyine bitiik olarak, stte dershnesi ve ktphnesiyle dokuz odas olan bir medresesi ve bir de sbyan mektebi olduu anlalmaktadr.4
187
1 2 3 4
Bedri Alpay, a.g.e, s. 28, 87, 95. Salnme-i Nazret-i Marif-i Ummiye, yl: 1321, s. 457. Bedri Alpay, s. 184. A.g.Ariv, Defter No: 585, s. 41.
Skbiye Medresesi
188
Ayn zamanda ir olan Mehmed Emin Skb Efendinin, medrese dhilindeki sbyan mektebi iin bizzat kendisinin yazm olduu kitbeden, sbyan mektebinin medreseden iki yl nce 1277 (1860-1861) de yapld anlalmaktadr. Kitabe yledir: Kam evld- slm Cenab- Vahibl-ihsn Ede ilm kemli marifetle Halikl-akran Yetim ile fakir evldn hasb okutmak in Bu hcre lutf- Hakkla oldu her inad- abdan D lemde erefbah- saadet ilm irfandr Okuttur hem oku zinhar kalma cahil ndan Sevab olur midiyle SKIB syledim tarih: Ged eytm iin oldu bina bu mekteb-i sbyan Hicri 12771 Birecike bal Serisad Kynde doan Skb Efendi, medrese tahsilini Birecikte yaptktan sonra, askerliini mteakip Urfaya yerlemi ve burada eriyye mahkemesi ktiplii grevinde bulunmutur. Kk, mekteb, mescid, cmi, tekke gibi yaplar in ettirmi ve kendi yaptrd Skbiye Tekke ve Medresesinde birok lim ve ir yetitirmitir. 1873 ylnda misfir olarak gittii Birecikteki olu Mustafa Lminin evinde vefat etmi, vasiyeti zerine cenazesi Urfaya getirilerek Skbiye Medresesindeki trbesine defnedilmitir.2 Klliyenin yklmas esnsnda nakledildii anlalan Skb Efendinin kabri Mevlid-i Halil Mezarlnda bulunmaktadr. Hac Skb Efendinin doum tarihi belli olmamakla berber, Gaziantepli ir Hasrcolu Hac Mehmet Aann, onun lm zerine yazd iirde geen Sinni seksene varm idi heman msra, Skb Efendinin veftnda seksen yanda olduunu gstermektedir ki, bu da doum tarihinin 1211 (1796-1797) olmas demektir.3 Mehmed Emin Skb Efendi, anlurfann Birecik ilesinde de bir medrese yaptrmtr. 1319 (1901) ylnda Nfiz Efendinin mderris olduu Birecikteki Skbiye Medresesinde alt talebenin renim grd belirtilmitir.4
1 2 3 4 Bedri Alpay, s. 198, 199. Bedri Alpay, s. 192, 193, 194. Cemil Chit Gzelbey, Hac Skb Efendi-II, Harran Kltr ve Folklor Dergisi, anlurfa 1979, sy.4, s. 8. Salnme-i Nazret-i Marif-i Umumiyye, yl: 1319, s.540, 541.
ANLIURFA TARH
VIII. TRBELER VE ZYARETGHLAR
Abdullah EKNC* Drt Halife dneminde, slam hkimiyetiyle tanan Urfada Mslmanlara ait mezarlklar farkl meknlarda yer almaktadr. Bu mezarllarn bir ksm camilerin avlularnda, bir ksm ise bamsz alanlarda yer almaktadr. Bunlar; Bedizzaman Mezarl, Harran Kap, ift Kubbe, Millet Han Mezarl, Gazhne Mezarl, Bey Kaps Mezarlklardr. Bunlarn dnda Halilur-Rahman, Hekim Dede, Mevlid-i Halil, Ulu Cami ve Yusuf Paa Camiinin avlularnda hazireler yer almaktadr. Bu hazireler daha ok Osmanl dnemine ait mezarlklardr.1 Zaviye, Tekke ve Ribatlarn Anadolunun slamlamasnda, isknnda ve ehir hayatnda nemli roller oynamtr.2 Urfa gibi sk sk el deitiren kentlerde sosyal dzenin varlndan bahsetmek mmkn deildir. Sosyal dzenin yokluu sebebiyle karklklardan bkm olan halk kendilerine bu dnyada nasip olmayan saadeti hi olmazsa ahirette temin etmek iin tekkelere, eyhlere komaktan baka bir are bulamyorlard. Mahalli geici hkimiyetler teminine uraan beyler de halkn bu umumi temaylne uyarak, eyhlerin maddi ve manevi nfuzundan istifade iin her tarafa tekkeler ve zaviyeler yaptryorlar ve onlara zengin vakflar tahsis ediyorlard.
189
MEVLD- HALL
Hz. brahimin, Mevlid-i Halil Camii avlusunun gneyinde bulunan maarada doduuna inanlmaktadr. Rivayete gre devrin hkmdar Nemrut, bir rya grr. Sabah ryasnda grdklerini mneccimlerine anlatr. Mneccimlerin, Bu yl doacak bir ocuk senin saltanatna son verecektir demesi zerine Nemrut, halkna emir salarak o yl doacak btn erkek ocuklarn ldrlmesini ister. Sarayn putusu Azerin hanm bu maarada gizlice Hz. brahimi dnyaya getirir. Hz. brahim 7 yana kadar bu maarada yaamtr. Hz. brahimin doduu maarann ierisinde bulunan suyun ifal olduuna ve birok hastal iyiletirdiine inanlr.
* 1 2
Do. Dr., Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. Cihat Krkolu, Tarihten Gnmze Edessa Nekropolleri, anlurfa Uyarln Doduu ehir, Ankara 2002, s. 106-108. Ahmet Yaar Ocak-S. Faruk, Zviye, A, XIII, 473-474.
MAM BAKIR TRBES

Harrann 1,5 km dousunda yer alan mam Bakr Hyk, ilk kez, 1990da Nurettin Yardmc ynetiminde yaplan yzey aratrmasnda, yzeyinden lk Tun ana ait yerlemeyi gsteren anak mlek paralar toplanmtr. mam Bakr ky snrlar iinde yer alan mam Bakra atfedilen mezar, aslnda mam Bakra ait deildir. nk mam Bakrn (676-735) Babas mam Zeynel-bidin, anas Hz. Hasann kz Fatmadr. Kendisine Bkr lakab, geni bilgi sahibi olduunu belirtmek iin verilmitir. mam Bakrn yaad sre iinde, Emevi soyundan Mervan olu Abdlmelik oullar Velid ve Sleyman, Abdlazizin olu mer ve Abdlmelikin olu Yezid ve Hiam halife unvan ile hkmdar olmulardr. mam Bakr politikaya karmam ilimle megul olmutur. Mezar Medinede Baki mezarlndadr. O halde Harranda mam Bakr olarak isimlendirilen makam kime aittir? Emevi iktidarnn son dnemlerinde Abbasi ihtilali olgunlamaya balam ve Ebu Mslim bu amaa dnk faaliyetlerini younlatrmt. Bu gelimelerin ardndan II. Mervan Humeymeden Abbas oullarndan brahimi yakalatp Harrana getirterek hapsetti. Abbasi ihtilalinin tehlikeli boyuta gelmesinin ardndan Mervan b. Muhammed ihtilalin limam Bakr Trbesi derlerinden Abbas oullarndan brahim b. Muhammedi ldrmtr. Kaynaklarmzda kafasnn kestirilmi veya zehirlettirilmi olduu ya da hapishanede ld ifade edilir. Muhtemelen mam Bakr kyndeki makam Abbasoullarndan (Hz. Abbasn torunlarndan) mam brahime aittir.1
190
CABR EL-ENSAR VE TRBES

Harrann 20 km. kuzeyindeki Cabir el-Ensar kynde Cabir b. Abdullah b. Amr b. Harem el-Ensarye atfedilen bir trbe (mehed), cami ve zaviye bulunmaktadr. Kaynaklarda Cabir el-Ensarn M. 617de Medinede doduu 697 ylnda yine Medinede vefat ettii ifade edilmektedir. Hz. Peygamberle birok savaa katlmtr. Hz. Peygamberin vefatndan sonra am fethinde bulunmu ve sava esnasnda vcudunun bir paras kopmutur. Kopan parann gmld yere bu
1 Bkz. Mesudi, III, 259; Taberi, VII, 404; bnl Esir, el-Kamil, V, 403; bn Kesir, el Bidaye, X, 38; Yakubi, Tarih, II, 3.
ANLIURFA TARH
sahabeye saygdan dolay bir trbe ve cami yaptrlmtr.1 Cabir el-Ensarye atfedilen vakf ve zaviyenin ne zaman, kim tarafndan yaptrldn bilmiyoruz. Fakat oluturulan vakfn varl kaytlarda gemektedir. 1523 tahririnde vakfn gelirinin iki kyn malikne hissesi ve bir deirmen kirasndan saland ifade edilmektedir. 1540ta vakfn gelir kaynaklarnda bir gelime olmu, mevcut kaynaklarn yanna bir bostan mahsulnn eklendii, gelir miktarnn da yaklak 2,5 misli art grlmektedir. 1564te gelir kaynaklarnda ve miktarnda bir deiiklik olmam; gelir miktarnda d gereklemitir. 20. yzyln ilk eyrei iinde de vakfn faal olduunu grmekteyiz.2
ABDURRAHMAN AVF
Abdurrahman Avfn trbesi Urfa merkeze bal amurlu kynde yer almaktadr. Bu zaviye ile ilgili ilk bilgiler, 1540 tarihli Osmanl tahririnde gemektedir. Zaviye, bu tarihten ksa bir sre nce yaplm olmaldr. nk tahrirde dlen bir kaytta 1540ta Abdurrahman isimli eyh hayattadr. Ad geen eyh 1564 tahririnden nce vefat etmi olmaldr. nk bu kaytta da Rahmetullahi aleyh eklinde dua edilmitir.3 Urfada sahabe Abdurrahman b. Avfn blgede fetihlerde bulunurken parmaklarndan birinin koptuu ve sz konusu trbeye konulduuna inanlr. Bu yzden trbe sahabe uzvunun defnedildii bir mehed olarak deerlendirilmektedir.
BEDZZAMAN AHMED EL-HEMEDAN

Urfada Eyyubler dneminde yaam olup vefat ettikten sonra burada defnolunan lim, veli ve eyhlerin trbeleri de Eyyubler dnemi mimrsi hakknda bizlere fikir veren nemli mamurelerdir. Bunlardan biri Bedizzaman Ahmed elHemedannin trbesidir. Bedizzaman Ahmed el-Hemedan, Urfann slamlat asrlarda buraya gelerek yerleen ve slam retmeye alan evliyadandr. Bedizzaman Ahmed el-Hemedan Trbesi, kendi adn tayan mezarln ortasndadr. Trbenin zerinde ak bir kitbe bulunmamaktadr. Yalnz mezarnn etrafn epeevre eviren kuf yazyla yazlm Ayet el-Krsi yer almaktadr. Ayak tarafnda deiik yazyla ve daha kk harfli olarak Arapa Hicri 606 tarihi yazlmtr (M. 1209-1210). Bedizzaman Ahmed el-Hemedannin etrafnda birok meyh ve ulema mezar bulunmaktadr.
191
MUHAMMED B. ABDULLAH EB ZEMENEYN

Urfa ve evresinde slamlama faaliyetleri yd b. Ganemin blgeyi fethiyle balamtr. Bununla birlikte Mslmanlar blgede tam anlamyla hkimiyet kurabilmi deildir. Blge uzun bir dnemde Hristiyan gruplarla Mslmanlar arasndaki hkimiyet mcadelesinin getii alandr. Bu mcadelelerin yapld dnemlerde blgeye gelip faaliyet gsteren zhd ve tasavvuf ehlinin faaliyetleri sayesinde, slamlama sreci hzl bir ekilde artmtr. Bu zhd ve tasavvuf ehlinden biri de 324/936da Grnatada doan hafz ve muhaddis olan Muhammed b.
1 2 3 M. Yaar Kandemir, Cabir b. Abdullah, DA, VI, 530-532. Alpay Bizbirlik, s. 334. BOA, MM 351, s. 159; TKA, TD 552, s. 25a; Alpay Bizbirlik, 16. Yzyl Ortalarnda Diyarbakr Beylerbeyliinde Vakflar, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya 1995, s. 333.
Abdullah Ebi Zemeneyndir. 399/1008de Birecikte vefat etmi olan Zemeneyn, Zehraveyh camisinde medfundur. Zemeneynin birok eseri bulunmaktadr.1
EBU YUSUF B. EB BEREKE B. MUHAMMED B. AL SRACUDDN

Blgenin slamlamasna katk salayan bir baka zahid de Ebu Yusuf b. Ebi Bereke b. Muhammed b. Ali Siracuddindir. mam Sekkaki olarak tannan Ebu Yusuf 1160ta Harezmde dodu. Harezmlilerin blgemize gleri vesilesiyle Urfaya gelmi olabilir. Otuz yana kadar Harezmde babasnn yannda demircilik yapm, daha sonra ilimle uramaya balamtr. Sarf-Nahiv, lgat, mantk ve belagat ilmiyle uramtr. 626/1229da Birecikte vefat eden mam Sekkaki, Birecik kalesine defnedilmitir.2
AZEL AL DEDE
azeli Ali Dede 17. yzylda Urfada yaam azeli tarikatnn eyhidir. Trbesi Halilurrahman kabristanndadr. IV. Muradn 1639 Badad seferine giderken, azeli Ali Dedeye misafir olduu ve padiahn Ali Dedeye ihsanlarda bulunduuna inanlmaktadr. Hatta Padiah IV. Murad, Ali Dedeye Karakpr Kyn balamtr. Ali Dedenin Afrikadan stanbula geldii ve Erenkye yerletii daha sonra da Urfaya gelip Hallurrahman civarna yerletii kabul edilmektedir.3
NEBH EFEND
Hicri 1203 aban aynda/m.1789 senesinde vefat etmitir. Nakibend tarikatnn meayihi olan Nebih Efendi 18. yzylda ehrin en saygn lim ve evliyas olarak kabul edilmektedir. Nebih Efendinin tekkesi Bak Meydannda yer almaktadr. Bugn Kuran Kursu olarak kullanlan mekn uzun bir dnem ev olarak kullanlmtr. Nebih Efendinin trbesi Bedizzaman Mezarlnn bat giriinin hemen st ksmnda yer almaktadr. Ayn trbede Nebih Efendinin ayakucunda eyh Abdurrahman Efendi ve Krt Hac Ali Efendinin mezarlar yer almaktadr.
192
HACI KERMO
Kadiri eyhi olup mezar Harrankap kabristanndadr. Devrinin lim ve mutasavvuflarndandr. Hicri Zilkade 1234 (miladi Agustos 1819) senesinde vefat etmitir. Asl ad Haci Abdlkerim olan Hac Kermo, aslen Badadldr. Urfaya ne zaman geldii bilinmemektedir. Mezar halk tarafndan ziyaret edilmektedir.
1 2 3
Davud, emsud-Din Muhammed, Tabakatl Mfessirin, Beyrut trz, II, 144. Sekkakizade Hoca akir Vakfiyesi; ayrca bkz. mer Faruk Hilmi, mam Sekkaki Hazretleri, anlurfa 1996, s. 3-8. Benzer bir anlat da Gaziantepte Halveti eyhi ile IV. Murat arasnda geer. IV. Murad Halveti eyhinin kahvesine zehir atar. Halveti eyhi bu durumu bildiini IV. Murada hissettirir. Halveti eyhinin bykl karsnda acizliini ifade eden IV. Murad eyhe ihsanlarda bulunur. Ona dergh iin arazi tahsis eder. Bkz. Evliya elebi, 19, s. 165a; C. Gzelbey, Gaziantep Evliyalar, Gaziantep 1990, s. 59; Hlya Canbakal, 17. Yzylda Ayntap, stanbul 2009, s 77.
ANLIURFA TARH
YAKUP KALFA
Onyedinci yzyl Kadiri eyhlerindendir. Urfal air Nbinin eyhi olduu da sylenir. Trbesi anlurfa kalesinin eteinde ve Ayn- Zeliha glnn gney batsndadr. Trbesinin bulunduu mahalleye Yakubiye Mahallesi ismi verilmitir.
EYH EBU SALH

Trbesi, Et-Balk Kurumunun hemen batsnda olup nnden yol gemektedir. Eski sur duvarlar arasnda bulunan mezarna birka merdivenle klr. Halk arasnda, eyh Abdlkadir Geylani Hazretlerinin manevi evlad olarak tannan eyh Ebu Salihin asl ad ve yaad dnem bilinmemektedir. Halk tarafndan ziyaret edilen eyh Ebu Salihin, darda kalan Mslmanlarn imdadna yetitiine inanlmaktadr.
AR HOCA
Ar Hoca, 1930 yllarnda yaam evliyadan bir zattr. Trbesi Harrankap Mezarlndadr. Trbesinin zerindeki kitabe ok bozuk olduu iin okunamamtr. Trbe, Yavuz Selim lkretim Okulunun bahesinde bulunmaktadr. Devaml Ar diye bard iin ad Ar Hoca olarak kalmtr. Adnn ne olduunu kimse bilmez. Birok kerameti olduu sylenmektedir.
EYH EBUBEKR
Ulu Caminin dou kaps yannda bulunan trbesi, halk tarafndan ziyaret edilmektedir. 17. yzylda yaad bilinmektedir. Zamann byk evliyasndan biridir.
EYH MSLM HAFIZ

Devrin byk limi, evliyas ve hafz olarak kabul edilir. Nakibend tarikatnn halifesidir. Sz konusu tarikatn Halid koluna mensuptur. Kerkkl eyh Abdurrahman Efendinin halifesidir. Halk arasnda eyh Mslmn 9-10 yalarnda Kuran- Kerimi ezberledii ve Hasan Padiah Camisinde mukabele okuduu anlatlr. eyh Mslm Hafz 1958 ylnda vefat etmitir. Trbesi Harran Kap Kabristanndadr. Onun hatras bugn Urfada onu yakndan tanyanlar, gnldalarnn anlattklar ve trbesini ziyaret edenlerce yaatlmaya allmaktadr.
193
DPSZ ZYARET
ehir merkezinin 5 km. kuzeyinde, Karakpr beldesindedir. ocuklar olmayan gelinler, trbenin yanndaki aaca bez paralar balayarak dilekte bulunurlar. Ziyaretin yannda kk bir gl vardr.
BOZTEPE ZYARET
Bozova ilesine bal Boztepe mntkasndadr. Baharda, Cuma gnleri ska gidilen bir yerdir. ocuk zlemi ile giden kadnlar ounluktadr.
AKBALIK
Hz. brahimin atee dt gln kaynanda, beyaz bir baln yaad rivayet edilir. Dilei olan, bu bala eker ve zerinde ayetler yazl bulunan kt paralar atar. Balk grnr ve atlan yerse dilek kabul edilmi saylr.
KZ TAI
ehir merkezinden 15 km. uzaklkta, Kzlar Kyndedir. Ta, uzaktan bakldnda oturan bir kz andrmaktadr. Velinin trbesi, bu tan hemen bitiiindedir. Trbe ziyaret edilir.
DEBBAHANE
ehir merkezindedir. Yklan trbenin kaybolmamas iin zerine bir adrvan ina edilmitir. Yaramaz ve haylaz ocuklar sknete kavusun diye buraya getirilir.
EYYUP NEB KY PEYGAMBER TRBELER

Urfa-Mardin karayolunun 85. km.sinden kuzeye sapan asfalt yolun 16. km.sindeki Eyyup Nebi Kynde Eyyup Peygamber, Eyyup Peygamberin hanm Rahime Hatun ve Elyesa Peygamberin mezarlar bulunmaktadr. Bu kyn 400 yldan beri Eyyup Nebi Ky adyla anld vakfiyesinden anlalmaktadr. Eyyup Nebi Kyndeki peygamber trbeleri yzyllardan beri kutsal gnlerde ve bayramlarda, yredeki binlerce kii tarafndan ziyaret edilmektedir. Bu nemli inan merkezinde, son yllarda Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Okutmanlarndan Mehmet Oymakn danmanlnda, Turizm Bakanl ve anlurfa Valiliince geni lekli bir evre dzenlemesi ve trbe restorasyonlar gerekletirilmi; her trbe arasnda yaya yollaryla balant salanarak trbelerin bulunduu alan ihata duvarlaryla ky yerlemesinden ayrlm ve aalandrlmtr. Eyyup Peygamber trbesinin batsnda bulunan ve onun otururken yaslandna inanlan byk bazalt ta, bu proje erevesinde korumaya alnmtr.
194
HZ. EYYUP MAKAMI

Mevcut inanca gre Allah, Urfada yaayan ve ok zengin olan Eyyup Peygamberi imtihan etmek iin nce mallarn ve ocuklarn elinden ald ve daha sonra kendisine ar bir hastalk verdi. Tm bunlara sabr ve kr gsteren Hz. Eyyup, Cebrailin (a.s.) kendisine bildirdii ekilde ayan yere vurdu ve yerden su fkrd. Bu su ile ykanan Hz. Eyyup, vcudunu kaplayan yaralardan hemen kurtuldu. Daha sonra itii bu kutsal su, iindeki btn dertlerini de yok etti. Bunun zerine Allah, Hz. Eyyuba, hem ocuklarnn hem de mallarnn iki katn verdi. mtihandan baaryla kan Hz. Eyyup, sabr timsali bir peygamber olarak tannmaktadr. Eyyup Peygamberin hastalk ektii maara, ykanarak ve suyundan ierek ifa bulduu kuyu yre insannca kutsal meknlar olarak kabul edilmektedir. Hz. Eyyup maaras ve kuyusu Urfann Eyybiye Mahallesinde bulunmaktadr.
ELYESA PEYGAMBER TRBES

Halk arasnda yaygn olan inanca gre, Eyyup Peygamberi ziyaret etmek isteyen Elyesa Peygamber, uzun yllar sren zorlu bir yolculuktan sonra onun bulunduu kye ular. Ancak kendisi bunu bilmemektedir. Karsna insan klna girmi eytan kar ve Hz. Eyyubun daha ok uzaklarda olduunu syler. Yal ve yorgun olan, artk yryecek mecali kalmayan Elyesa Peygamber umutsuzlua der ve Allaha dua ederek ruhunu almasn diler. Bunun zerine hemen orada vefat eder ve ky ierisine gmlr. Eyyup Peygamber trbesinin 500 m. gneybatsnda yer alan ve olduka harap bir durumda olan Elyesa Peygamber trbesi, anlurfa Valiliince yeniden yaptrlmtr.
ANLIURFA TARH
IX. TEKKE VE ZAVYELER
AL TENK* slam medeniyeti tarihi srecinde nasl medrese, zhiri slm bilimleri alannda byk gelimeleri hazrlayan kurumlarn banda geliyorsa, slm medeniyetinin manev yndeki ilerlemenin ortaya kard kurumlar olan; tekke, zviye, dergh ve hankhlarn yan sra insanlarn sosyal ve ekonomik hayat zerinde yapc ve birletirici rol oynayan tasavvuf-iktisad kurum da, Ahliktir. nsann manev ynn zhiri ynyle kaynatrp, Yaratcnn dilei dorultusunda eitmeyi hedefleyen tekke, zviye ve dergh benzeri kurumlar, daima her konuda en gzeli ve en mkemmeli hedeflemilerdir. Bu kurumlar yle yerlerdir ki; birbirini tanmayan, birbirlerini ilk defa gren insanlarn, alm olduklar tasavvuf eitimin insana vermi olduu deer perspektifince kaynamlardr. Bu kurumlarda yetien sfler, hi tanmadklar, yabancs olduklar insanlarla bu gibi yerlerde btn madd varlklarn paylamlardr. Bu meknlar ayn zamanda yreindeki ilh sevgiyle yaratklarn en ereflisi1 olan insan, btncl olarak kendine tercih eden bireyler yetitiren birer messese olmulardr. Bu kurumlarda insana, kibarlk, zarafet, nezaket ve incelikten baka, herhangi bir tavr taknlmamtr. Bu kurumlar sadece yoksulu, yolcuyu, acizi, yetimi, kimsesizi ve muhtac misafir etmemiler; ayn zamanda birer eitim merkezi olarak eitli ubeler altnda insan yetitirerek, insanlk medeniyetine hizmet vermilerdir. te Anadolunun birok ehir merkezinde halkn gndelik yaam zerinde bariz bir etkisi olan bu kurumlardan Ahlik, slm ve Ortadou kaynakl kltrlerin Anadoluya yaylmasnda nemli bir gei noktas olan Urfada da halkn sosyal yaam zerinde hayli etkili olmutur. Aratrmaclarn birletii ortak nokta; bu tekiltn btnyle tasavvuf-iktisad bir eitim verdii, Anadolu ve slm corafyasnn dier blgelerinde mevcut bulunan ahlik tekkelerinin banda bulunan prlerin hepsinin tasavvuf ve tarkat merepli insanlardr.2 Yalnz baz aratrmaclar, Nasrdan nce, Ahlik anlaynn temelini oluturan ftvvet dncesi* 1 2 Dr., Harran niversitesi lahiyat Fakltesi, Tasavvuf Tarihi Anabilim Dal. Bk. sr, 17/70. Bk. bn Battta, Rihlet bn Battta, Beyrut 1977, s. 188 vd.; Franz Taeschner, Akh, Encyclopedia of Islam I, London 1990, 345; Franz Babinger-Fuad Kprl, Anadoluda slmiyet, nsan Yaynlar, stanbul 1996, s. 53; aatay, s. 147, 162; Veysi Erken, Bir Sivil rgtlenme Modeli Ahlik, Ankara 1998, s. 64 vd.; Mehmet eker, Ahliin Anadolunun Sosyal ve Kltrel Hayatndaki Yeri, Erdem, Trkler de Hogr zel Says II, 8, Ankara 1996, s. 608.
195
196
nin, Edessa/Urfa, Suriye ve Kuds topraklarnda smailller tarafndan yayld iddiasndadrlar.1 Neticede, hangi yolla yaylrsa yaylsn insanlar zerinde etkisini olumlu ynde gsteren bu tasavvuf-iktisad anlay, asrlarca slm corafyasnn stratejik neme sahip Anadolu ve Ortadou topraklarnda varln devam ettirirken insanlara da hem bireysel hem de toplumsal olarak huzurlu ve gvenli bir ortam salamtr. Tarih boyunca birok sosyal ve bilimsel deiime nclk eden blgemiz, ayn zamanda birok tarkatn Anadoluya yaylmasnda da kpr grevi stlendi. bn Cbeyrin verdii bilgiye gre, Eyyubler dneminde Harran, Rasulayn ve blgenin dier nemli merkezlerinde birok zviye, hankh ve byk mutasavvf vard. Bu kurumlar o kadar kabul grmtr ki, rnein, Nureddin Zeng, kadnlar iin bir hankh hizmete amtr. Selahaddin Eyyubnin teyzesi Situharimin azadls Bayram, Hankh- eyh Huryi, Gkbri ise kendi adyla anlan hankh hizmete soktu. Selahaddin Eyyub, 1188 ylnda Antakya topraklarnn fethinden dnerken bu ehirde sflerin semlarna katlmtr.2 Blge, Nureddin Zeng ve Selahaddin Eyyub dneminde am, el-Cezire ve Msrda in edilen medreseler ve tasavvuf hayatn nev nem bulduu tekke, zviye ve hankhlarda yetien limler Anadolu insan zerinde nemli bir tesir brakmtr. rnein Muhyiddn bnl-Arab (. 1240), Sadreddn Konev (. 1274) ve Mevlna (. 1273) gibi mutasavvflar, Halep ve Dmak medreselerinde ve mutasavvflardan eitim alarak Anadoluya gelip nemli hizmetler vermilerdir.3 bn Cbeyr, blge insannn karakter yapsndan da sz etmektedir. Burada yaayan insanlarn yumuak tabiatl, mutedil ve yabanclar seven, fakirleri koruyan kiiler olduunu, yolu buraya den fakir ve kimsesizlerin yanlarnda azk tama ihtiyac duymadklarn, nk blge halknn cmertlikte mehur olduunu belirtir. Blge insanlar arasnda pek ok dindar, zhid ve dalarda Allah iin inzivaya ekilen birok kimsenin olduunu vurgular.4 Yine ayn dnemde Harranda iki tekkenin varlndan bahsedilmektedir.5 Halep Salnamesinde ise, Urfada alt tekke ve zviye, Birecikte yedi tekke, Suruta bir tekke, Rum Kalede (Halfeti) on sekiz tekkenin mevcudiyetinden sz edilmektedir.6 Bu blgede imr edilen hankhlar, ribat olarak da hizmet vermitir. Bu yaplar, sadece mutasavvflara tahsis edilmitir. Onlar da yaadklar hle uygun olarak halk tarafndan hrmet ve sevgi grerek, tebaa nezdinde en az dnemin yneticileri kadar itibar grmlerdir. Bu kurumlar, tasavvuf ilminin birer eitim-
1 2
3 4 5 6
Neet aatay, Ftvvet-Ah Messesesinin Menei Meselesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, stanbul 1952, I, 62. Muhammed bin Ahmed bn Cbeyr, er-Rihle, Dars-Sadr, Beyrut 1981, ss. 41-42; zzuddin Muhammed bin brahim bn eddd, el-Alakl-Hatra f Zikri mera e-am vel-Cezira, Thk. Yahya Abbara, am 1978, s. 41; Ramazan een, Salahaddin Eyyub ve Devlet, stanbul 1983, s. 330. emsd-Din Muhammed ed-Davud, Tabakatl-Mfessirin, Beyrut ts, II, 144; Ramazan een, Salahaddin Eyyub ve Devlet, s. 330. bn Cbeyr, ss. 219-222. bn eddd, ss. 40-45. 1312 Tarihli Halep Salnamesi, s. 255, 259, 262.
ANLIURFA TARH
retim merkezi olarak varlklarn srdrmlerdir.1 Tasavvuf ilminin k kayna veya balangc olarak nitelenen zhd ve takv hareketinin ortaya kt ilk dnemlerde de, bu anlayn blgede temsilcilerinin olduu rivayet edilmektedir. Zira Halife II. mer zamannda el-Cezre kads olan Sabk b. Abdullahn, iirlerinde zhd hayatn iledii rivayet edilmektedir.2 Blgenin tasavvuf ve tarkatlar asndan merkezi bir konumda olduunun bir baka gstergesi de, bu tekilatlarn ana unsurlarndan biri olan meknlarn (tekke) ilk rneklerinin burada ina edilmi olmasdr. Tarihi zzeddin b. eddadn (. 1285) bahsettiine gre, Harranda ne zaman in edildii kesin olarak bilinemeyen drt medrese ve iki hankh (tekke) bulunmaktadr.3 Her ne kadar tekkenin ortaya k hicri 150 yllarna rastlamakta ise de bu yaplarn yaygnlamas, tekilatlanma dneminden yani tarkatlardan sonra olmu ve daha ok VII-VIII. yzylda yaygnlamtr. Demek ki, Harranda kurulmu olan zavyeler tarikatlarn ortaya k ile blgeye giriinin ayn dnemde olduunu gstermektedir. Tarkatlarn bu blgeye erken girdii tahmin edilmektedir. rnein Kadri tarkatnn bu blgeye girii de kuruluu ile ayn dneme rastlamaktadr. Zira Harranl hadis ve fkh limi Hamid b. Hamid Ebul-Fadl el-Harrnnin Kadir olduundan ve uzun yllar Badatta eyhi Abdulkadir Geylnnin (.1165) yanndan ayrlmadndan bahsedilmektedir. Bu ahs daha sonra Harrana yerlemi, kendisi iin Halep Atabeklerinden Nureddin Zeng Harranda bir medrese yaptrmtr.4 Bu medresenin yapld dnemde Harranda iki tane de tekke vardr. Bu bilgiler erevesinde Kadri tarikatnn ortaya k ile Urfa blgesine giriinin ayn dneme rastladn syleyebiliriz Kadir tarkatnn blgeye giriini eyh Abdulkadir Geylnnin mridi EbulFadl el-Harrannin dnemi olarak belirtirken, tekilatl tarkat kastediyoruz. Yoksa tasavvufun tekilatlanma ekli olan tarkatlardan nce de blgede nemli sfler yetitiini daha nce belirtmitik. Ayrca, tarkatlarn slm dnyasndaki en nemli ve etkili olduu merkezlerden birisi olan Anadoluya Kadir tarkatnn Erefolu Rm (. 1469) ile girdii gz nne alndnda, Urfann bu husustaki ncelii daha iyi anlalacaktr. Urfa, tarkatlarn erken girdii bir merkez olmasnn yan sra, slm dnyasnda ortaya kan birok tarkatn farkl kollarnn da tekilatland ve taraftarlarnn yaad bir merkezdir. Burada yerleen tarkatlar, Kadr, Halvet, zel, Nakbend, Rif, Mevlev ve Melmliktir. Sonraki yllarda, 1646 ve 1649da iki defa Urfaya urayan Evliy elebi, Urfann tarihesini, gezilecek, grlecek yerlerini ziyaretghlarn ve oralarda grd harikulde gzelliklerinin yan sra, insan cezbeden birok manev meknn zelliklerini anlatr. Evliy elebiye gre o dnemde Urfa, on mahalleden mteekkildi ve her mahallede en az iki tekke bulunmaktayd. Buralarda zel dersimlar,
1 2 3 4 Ramazan een, Salahaddin Eyyub ve Devlet, s. 330; bn Cbeyr, s. 284. F.Iltan, Urfa Blgesi Tarihi, stanbul 1960, s. 108 bn addad, s. 44. N. Avc, Harran ve Bilinmeyen Baz Harranl Din limleri, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say 8, Kayseri 1992, s. 270.
197
drul-kurr, drul-hads yannda pek ok sayda talebenin bulunduunu nakleder. Btn ilimleri tahsil etmi, mfessir, muhaddis, musannif ve engin deniz gibi bilgisi olan ahslarn mevcudiyetinden bahseder. Hallurrahman Tekkesi ve Seyyid Mnci Tekkesi gibi nimeti ok, birok salonlar, odalar, kiler ve mutfa, eitli misafirhaneleri bulunan tekkelerde, gelip geenlere, fakir ve kimsesizlere, konu komuya yemek verilir. Bu tekkelerin, rif, mil, lim, mttakk ve ird eden eyhleri, fakr ile fahr eden ehl-i hl ve rif erenlerinin varln ifade eder.1 imdi, tasavvuf anlaynn tarihsel srete tarkat olgusu erevesinde Urfada ina ettii bu nemli kurumlara bakalm.
1. EYH MESLEME ET-TEBERDR TEKKES/ZVYES

eyh Mslm et-Teberdr (. 1170) olarak bilinen zat, eyh Mesleme b. Name es-Seruc el-Abbasdir.2 Birecik Sanca Kanunnmesinde zviyesine hizmet eden ailenin Abbas soyundan olduu ve Kanun dneminde bu ailenin nesep tespiti yapldktan sonra kendilerine meyih beratnn yan sra resmi baz muafiyetler tannd belirtilmektedir.3 eyh Mslm, Surua bal Ziyaret kynde domutur. Tekkesinde devaml olarak mrd yetitirmitir. Bu mrdler iinde eyh Akil
198
eyh Mslm Camii 1 2 3 Evliy elebi, Seyhatnme, stanbul 1971, III, 149-160. Halep Salnmesi, 1312. 959 tarihli Birecik sanca Kanunnmesi, no. 276.
eyh Mslm Trbesi
ANLIURFA TARH
el-Menbec de vardr.1 Tekke ve zviyelerin Cumhuriyet dneminde yasayla lavedilmesine kadar, maal bir postniin bu zviyenin hizmetini stleniyordu. Bu postniinler tasavvuf adabna gre, eyhin birer halifesi olmayp sadece zviyenin bakm grevini yapyorlard. 1168 ylnda, iinde cami, zviye, tekke olmak zere bir klliye eklinde in ettirilen yapnn etraf Seluklu ve Osmanl dnemlerine ait mezarlarla evrilidir. Mezarln dousunda Eyyubler tarafndan yaplm ve birka defa restore edilmi zeri toprakla rtl camii yer almaktadr. IV. Muratn 1636 ylnda Badata giderken buraya urayp, camiyi geniletmek iin emir verdii ve caminin bugnk eklini ald rivayet edilmektedir. Klliyenin dier blmlerinin duvarlar moloz ta ve harla yaplm, d yzeyleri kesme talarla kaplanm, tavan tek kubbeyle rtlmtr. Klliyenin giri kapsnn sa duvar yznde kaln ve ok effaf, 25x 35 cm byklnde siyah bir ta bulunmaktadr. Ziyaretgh olarak kullanlan yerin ilk giriinde bir blme ile ayrlan kk odann iinde yeil rtlerle kapal sandukada eyhin mezar vardr. Bitiiindeki ikinci sandukann ise, eyh Mslmn olu Nameye ait olduu sylenmektedir. eyhin trbesinin kitabesine gre, bu trbenin 1538 ylnda eyh Hasan isimli zat tarafndan yaptrld yazlmaktadr. Camii, trbe ve zviyenin mimarisi Seluklu mimari tarzn andrmaktadr.2
2. HAYAT EL-HARRAN ZVYES/TEKKES

eyh Hayat el-Harrannin (. 1185) zviyesi, trbesi ve mescidi, eski Harran ehir surlarnn kuzeybatsndadr. Mescid ve zviyenin gnmze kadar birok defa restore edildii, trbe ve mescidin duvar payelerindeki izlerden belli olmaktadr.
199
Hayat el-Harrani Trbesi
1 2
Allame Muhammed b. Yahya et-Tadif, Kalaidl-Cevhir, Badd 1984, s. 93. Kasm Buan, eyh Mesleme ve Suru, Diyanet dergisi, Ankara 1990, say. XXV, s. 4; Suru le Yll, 1996, ss. 30-32.
nl gezgin bn Cbeyr, 1184 ylnda Harrana urayp eyh Hayat zviyesinde ziyaret ettiinde, eyhin yan seksenin zerinde olduunu kaydeder.1 Baz aratrmaclar bu klliyenin, kk bir camii, trbe ve eyhin zviyesiyle mevcut olduunu ve Eyyubler dneminde in edilen bir kubbe ile rtldn iddia ederler. Ayn zamanda, trbenin eyh Hayt el-Harrannin olu mer tarafndan 1196 tarihinde yaptrld da sylenmektedir.2 Trbenin zerinde bulunan kitabe, daha sonra mescidin giri kaps zerine konulmutur. Bu kitabede, trbenin eyhin vefatndan on yl sonra yani 1195 tarihinde, eyh, salih, zhid, bid vasfl eyh Hayat b. Kays olu mer ve kardei Ebubekir ve kz kardeinin olu Ali tarafndan yaptrld yazldr.
3. HALLURRAHMAN ZVYES
Urfada ilk in edilen zviyelerdendir. Rivayetlere gre Eyyubiler dneminde yaplmtr. Baz rivayetlerde de, daha nceki dnemlerde bina edildii sylenmektedir. Bu zviye tarihi sre ierisinde birok ynetici tarafndan m add olarak desteklenir. rnein Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan, Urfa yresinin ynetimini stlendii yllarda bu zviyeye bata bulunur.3 Kanuni Sultan Sleyman da bu zviye ve yanndaki camiye 1547 ylnda ihtiyalarndan dolay nemli miktarda vakfta bulunur.4 Vakfiyede, Halep vilayetine bal Urfa sanca Bozabad (Bozova) nahiyesine bal Kzlar ve Karacivan kylerinin varidat bu zviyeye braklmtr. Zviyenin ismi sicillerde, Ceddl-Enbiy Halilurrahman Ayn (pnar) Zviyesi diye gemektedir. Baka bir rivayete gre, bu tekke Abbasi halifesi Memn (813-833) tarafndan ina ettirilmitir. nl seyyah Evliya elebi, bu tekkenin dneminde faal olduunu, tekkeyi ziyaret ettiini ve yedi gece misafir olduunu belirtir. Dier taraftan kaytlarda, zviyenin tasavvuf ve ilm ird faaliyetlerinin Nak tarkat meayihinin sorumluluu altnda olduu ve yaplan ird masraflarnn Kanuni Sultan Sleyman vakfnca karlandn renmekteyiz.5 Urfal air Nb, hac hatralarnda bu tekkeyi tasvir ederken, tekkenin cennet grnml bir mekn olduunu, tekkenin balkonlarnn ehnme tasvirli meclis gibi, firze renkli yapraklar zere ekilmi, kubbenin tepesi altn yaldzl, kubbeleri gkyznn en geni tabakas olan felek-i esirin altna yerleecek kadar yksek olduunu vurgular.6 Nbnin bu gzleminden de anlalyor ki, tarihi seyrine baktmzda tekkeler, nemli bir mimar zellik tayan binalardr, basit yaplar deildirler. Bu yaplarn, sflerin engin rh dnyalarndan yansyan ilh akn sanatsal yansmasn tayarak her dnemde mimar bakmdan amac ve ilevine uygun zellikler yanstt grlmektedir. Bu zviyenin kuruluundan itibaren hangi dnemde, kimlerin postniinlik
1 2 3 4 5 6 Ebu Hafs mer b. Ali b. Ahmed el -Masr bn Mulakkn, Tabakatl-Evliy, thk. Nuraddin eribe, Beyrut 1986, 430; bn Cbeyr, ss. 219-222. Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 43. Ahmet Nezihi Turan, XVI. Yzylda Ruha (Urfa) Sanca, anlurfa 2005, s. 156. brahim Ate, Kanuni Sultan Sleymann Su Vakfiyesi, Ankara 1987, s. 7. Urfa eri Mahkeme Sicilleri. Milli Ktphane, Ariv defter no. 222. Nb,Tuhfetl-Harameyn (Hac Hatralar), Haz. Mahmut Karaka, anlurfa 1989, s. 27.
200
ANLIURFA TARH
yapt konusunda elimizde herhangi bir belge mevct deildir. Ulatmz bilgi, Nak tarkat halifesi ve dnemin Urfa limlerinden Hafz Mustafa Efendinin (. 1908) burada 1894de postniinlik grevini stlendii ve vefatndan nce de bu grevi kendisi gibi Nak halifesi olan Muhammed b. mer Efendiye devrettiidir.1
4. EYH MESD TEKKES

Urfada bilinen en eski tekkedir. Tekke 1183 ylnda in edilmi olup Niaburdan Anadoluya gelip, Urfaya yerleen Ahmed Yesevnin (. 1166) halifelerinden olan Yesev eyh Mesd tarafndan yaptrlmtr. Anadoluya gelen derviler deiik mezhep ve tarkatlara mensup idiler. zellikle XI. yzyldan itibaren Anadoluda yaanan gelimelerin, sosyo-kltrel ve din eitlilik, sosyo-ekonomik ve siyas istikrarszlk gibi unsurlarn bu din gruplarn faaliyetlerini kolaylatrd sylenebilir. Bilhassa Anadolunun krsalnda yaayanlar tasavvuf akmlarna mensup eyh ve dervilere ve onlarn sosyal kurumlar olan tekke/zviyelerine byk ilgi gsteriyorlard.2 Bu minval zere Yesevlik tasavvuf anlaynn Anadoluya yayl srecine baktmzda, Anadolunun birok blgesine Yesev tarkatnn retilerini yaymaya alan Yesev halife ve dervileri grlmektedir.3 eyh Mesdun da ayn grev ile Urfaya gelip burada ikmet ettii kuvvetle muhtemeldir. eyh Mesd tekkesi, blgenin iklim koullar gz nnde bulundurularak, yaz aylarnn yakc scandan korunmak iin ehrin gneyinde yksek bir tepeye ina edilmitir. Bu tekke, konumu itibariyle stratejik bir yerdedir. Zira tekke, Urfa kalesinin dnda bin edilmesi hasebiyle ribat grevini de yerine getirmitir. Yani hem yolun gven ve emniyetini salamak, hem de yolcularn ehre girmeden nce burada dinlemeleri asndan nemli bir vazife ifa etmitir. eyh Mesud Tekkesi Zaviyesi
1 2 Mahmut Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, anlurfa 1996. Bk. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1992, ss. 167-175; Claude Cahen, Osmallardan nce Anadoluda Trkler, ev. Y. Moran, 3. Bask, stanbul 1994, s. 245; V. Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, ev. A. Yaran, Ankara 1988, s. 319; mer Ltfi Barkan, stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, Vakflar Dergisi II, stanbul 1942, ss. 279-386. Bk. Kprl, s. 45.
201
Tekke, Seluklu mimar tarznda in edilmitir. Tekkenin dousunda bulunan eyvann bodrumunda eyh Mesdun trbesi vardr. eyh Mesdun trbesinden baka kz kardeine ve mritlerine ait drt mezar daha bulunmaktadr.1 Tekkenin iinde mrdlerin ilehneleri, mescid ve misafirlerin gece yatacaklar odalar mevcuttur. Ayrca kalntlardan yola karak, tekkenin st ksmnn yar ak olduu, avlusunda bulunan havuzda yamur suyunun topland ve bu suyu da deiik amalarla kullandklar kanaatine ulatk. Tekkenin kuzey duvarnda bulunan kitbeye gre tekke, 1684 ylnda Osmanllarn Urfa valisi Ali Paa tarafndan ilk kez restore edilmitir. Bu kitbeye gre, Urfa Ulu Camii de ayn tarihte Ali paa tarafndan tamir edilmitir. Tekkenin ikinci restorasyonunun 1717 ylnda mer Bey adl ahs tarafndan yaptrld, tekkenin duvarndaki kitbeden de anlalmaktadr. Tekkenin, kuruluundan 1887 tarihine kadar faal olduu vesikalarla ortaya konulmaktadr. rnein, eyh Mesud Tekkesi hakknda verilen Ocak 1887 tarihli arz dilekesinde, vakflara balanan bu tekkenin, Halep vilayetine bal merkez sancak olan Urfa snrlar iinde bulunduu, bu zviye vakfnn mtevelliliine bert- erifle mutasarrf olan Hac Mukim olu eyh Mustafann getirildii ve ocuksuz olarak vefat ettii belirtilmektedir.2 Tekkeyi ina ettiren eyh Mesudun ismi halk arasnda eyh Maksud olarak yanl bir ekilde bilinmektedir. Urfa halknn en ok ziyaret ettii tekkelerden biridir. zellikle kadnlar, aramba, Cuma ve Cumartesi gnleri tekkenin evresini mesire yeri olarak kullanrlar.
202
5. HALVETYYE TEKKES
Tekke, Urfann Gazi mahallesinin Kurtulu meydannda bulunmaktadr. Bu tekke Halvet tarkatnn Urfa halifesi eyh Ramazan n Efendi (.1665) tarafndan 1658 ylndan nce in edilmitir.3 Tekkenin ilk vakfiyesinin dzenlenme tarihi 1658 olup tekkenin bu tarihten nce yapld anlalmaktadr.4 Tekkeyi yaptran Ramazan an Efendinin Urfada bilinen ilk Halvet eyhi olup ilk Halvet tekkesi ve vakfn kuran kii olduu anlalmaktadr. Fakat Halvetlik, Ramazan anden ok nceleri Urfada bilinen bir tarkattr. Urfada Halvet tekkesine yaplan vakfiyelerin birden fazla oluu ve kurulu tarihleri derghlarn fazlalndan kaynaklanmaktadr. Hatta baka isim altnda bulunan baz vakflarn buraya hisse ayrdklar grlmektedir. Bu tekkeye Halvet tekkesi denildii gibi eyh Saffet Tekkesi de denilmektedir. Tekkede vakf mtevellisi ve Halvet eyhi olan eyh Abdlkadir Kemaleddin Erbilnin mezar vardr. Tekke, 1891 ylnda eyh Saffet (Yetkin) tarafndan, Babas Kemaleddn Erbilnin izniyle restore edilmitir. Tekke bugn hl ayakta durmaktadr. Tek1 2 3 4 Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, s. 64. Mahmut Karaka, anlurfa ve lelerinde Kitabeler, Ankara 2001, s. 254. Bk. Urfa eri Mahkeme sicilleri, Milli Ktphane, defter ariv no. 221. Bk. Urfa eri Mahkeme sicilleri, Milli Ktphane, defter ariv no. 221; Vakflar Genel Mdrl 2150 nolu defter, s. 129; Urfa Vakflar Mdrl dosya no. 21/179.
ANLIURFA TARH
kenin kaps zerindeki restore kitabesinde, eyh Safvetin tekkeyi tamir ettiine dair bilgi vardr.
6. SAKIBYYE KADR TEKKES

Kadir eyhi Sakb Efendi (. 1873) tarafndan yaptrlan tekke Akarba semtindedir. Klliyesinde medrese ve cami ile birlikte hizmet veren tekke, bir ilim ve ird yuvas olarak yllarca hizmet verdi ve burada birok lim ve dervi manev terbiye grd. Rivayetlere gre, Urfadaki nemli airlerin birou bu tekkede yetiti. Tekke bu eitim hizmetinin yan sra, fakir ve dknlerin barnma ve tm ihtiyalarn karlama grevini de yerine getiriyordu.1 Tekke ve zaviyelerin kapatlmasndan sonra eve dntrlen bu tekke aslnda 1862 tarihinde, medrese, tekke, mescid, imret, sibyan mektebi (ilkokul), ktphane ve emesiyle birlikte bir klliye halinde in edilmiti. Tekkenin su ihtiyacn karlamak gayesiyle iinde bir de havuz yaptrlmtr. Sakb Efendi, klliyenin masraflarnn karlanmas iin birok frn, dkkn ve bahenin yan sra byk miktarda servetini bu klliye iin vakfetti. Sakp Efendi, rif, lim, ir, ehl-i sr (bakasn kendine tercih eden), tekke ve medrese sahibi bir ahsiyet idi. Sakp Efendinin Dergh Camii mezarlnda bulunan mezar tanda, Kadir tarkat tekkesinin bnisi ve Kadir mridi olduu yazldr. Sakb Efendi 1873 ylnda vefat ettiinde bu tekkeye defnedilir. Olu ve torunu da vefat ettiklerinde ayn yere defnedilirler. Daha sonra tekke ne yazk ki satldnda, satn alan kii buray ev olarak kullanaca iin, buradaki kabirler Mevld-i Halil camii haziresine nakledildi.
7. MEVLD- HALL ZVYES/DEDE OSMAN KADR DERGHI

Bu zviyenin Eyyubiler dneminde ina edildii rivayet edilmektedir. Fakat kimin tarafndan hangi tarkatn zviyesi olarak yapld hakknda elimizde herhangi bir bilgi yoktur. Yalnz Osmanl Sultan Kanuni Sleymann bu zaviyeyi Mevlid-i Halil Camiine vakfettii konusunda rivyetler vardr. Yaptmz aratrmaya gre bu zviye, ilk olarak Kadri tarkat eyhi Dede Osman Avni Efendi (. 1883) tarafndan kullanlmtr. Urfa eri Mahkeme sicillerinde bu zaviyede Dede Osman Efendinin hizmet ettii u ekilde kaytldr: Medine-i Urfada vaki Ayn- Halilrrahman aleyhisselam civarnda Mevlid-i Halil aleyhisselam zaviyesi vakfndan olmak zere senev bin beyz kuru vazife ile meihat cihetine bila-berat teaml-i kadim vechiyle mutassarruf olan tarikat- aliye-i Kadiriye hulefasndan ve meahir-i sulahadan yetmi seneden beri zaviye-niin ve tarik-i zhd ve takvada ifna-y vcud etmi Mevlana Dede Osman Efendi bn Abdal Muhammed Efendi bn Dede Eyyb Efendi kaddasallahu taala esrarehum hazretleri bundan akdem bila-veled vefat edip rahmet-i mezkure-i mahlule ve hizmet-i lazimesi muattal kalmakla2 Dede Osman Efendi, Erbilde Kadri tarkat eyhi Abdlkadir Erbliden tasavvuf terbiyesi ve hilafeti aldktan sonra Urfaya dnp burada hizmet etmeye balar. Bundan dolay da, halk arasnda bu zviye Dede Osman Avni Efendi
1 2 Bk. Bedri Alpay, Urfa airleri I, Urfa 1986, s. 192. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Defter ariv no. 227.
203
Tekkesi/Dergh olarak da bilinir. Dede Osman, yllarca her dnemde bu tekkede saylar krkn zerinde olan birok mridi Kadir tarkat terbiyesi ile yetitirir. Bugn hl bu derghta sabah namazndan sonra tarkatn evrd ile zikri yaplmaktadr.1
8. NEBH EFEND TEKKES

Bu tekke Nak tarikatnn Mceddidiye2 koluna mensup mutasavvf ve lim Nebih Efendi (.1789) tarafndan ina edilmitir. Nebih Efendi Urfada bilinen en eski Nak eyhidir. Tekke, Urfann Bak Meydannda Nabi Sokakta idi. Bu tekkede dier baz tekkeler gibi, tekke ve zviyelerin yasak edilmesinden sonra satlarak eve dntrld. Daha sonra bir hayrsever tarafndan satn alnarak Kurn Kursu olarak hizmet verdi. Bu tekke, bugn Kurn Kursu olarak varln devam ettirmektedir.
9. MEVLEVHANE/ MEVLEV TEKKES (DERGHI)

Mevln hazretleri adna kurulan, Mevlevliin tekiltlanmasnda en nemli kurum grevini stlenen Mevlev tekkeleridir. lk kurulan tekke sonradan kurulan btn tekkelerin merkezi olan ve stne-i huzr, huzr-i Pr adlaryla anlan Mevln tekkesidir. Mevlev tekkeleri, stne ve zviye olarak iki ksma ayrlr. stne, zviyeden byk saylr, zviye eyhleri, mevki/derece bakmndan stne eyhlerinden aa
204
Urfa Mevlevihanesi
1 2
Bk, Tenik, agm, ss. 96-116. Mceddidiye iin bk. H. brahim imek, Osmanlda Mceddidilik XII/XVIII. Yzyl, Suf Yaynlar, stanbul 2004.
ANLIURFA TARH
tutulurdu. ile, stnelerde karlr ve derviler bu tekkelerde yetiirdi. Konyadaki stne-i Aliyye diye isimlendirilen Mevln derghndan sonra Osmanllarda in edilen on stne iinde bu blgede yalnzca Halep stnesi yer almaktadr.1 Bu stneler dnda Anadoluda yetmi alt yerde Mevlev zviyesi bulunmaktayd. Urfa Mevlev zviyesi de bunlardan biriydi.2 Urfa Mevlevhanesi in edilmeden nce, Mevlevi eyhleri, uzun bir sre Konya merkezli Mevlev dergh tarafndan buraya grevli olarak gnderilmilerdir. Zira 1658 tarihli Halvet eyhi Ramazan ani Efendinin vakfiyesinde, bu tarihlerde Urfa Mevlev eyhliine/Pr Mevln Ali Dede tayin edilir.3 Ayn zamanda mderrislik de yapan Ali Mevlna Dede, bilinen en eski Mevlev tarkat prlerinden biridir.4 Mevlevler ilk derghlarn 18. yzylda Urfada amtr. 1738 ylnda inaatna balanan dergh 1740 ylnda tamamlanr ve hizmet vermeye balar. Mevlevhane, Halep Mevlevhanesine kyasla daha kk yaplmtr. Yani merkezi bir bykle sahip deildir. Bu derghn ilk prleri de, Abdlhamid ve Haydar adndaki zatlardr. Rivayete gre Dede Abdlhamid Efendi, tam 112 yl Mevlevhanede dedelik vazifesini yerine getirir. 1852 ylnda 132 yanda vefat eder.5 Urfann Haimiyye meydannda yaplan bu Mevlevhane halen ayakta kalan nadir tasavvuf kurumlardan birisidir. 1758 ylnda kaybolan bir Mevlevhane vakfiyesinde geen bilgiye gre, Urfa Mevlevhanesi vakf dedeliine 1705 ylnda Abdlkerim adnda bir zat tayin edilir. Abdlkerim Dedenin yannda Haydar Dede de ayn tarihte Dedelik grevini stlenir.6 Rivayete gre Haydar Dede, Mevlevhane in edildikten sonra vefat eder ve vasiyeti zerine Mevlevhanenin gneyine, yani caminin kblesinde bulunan pencerenin bitiiine defnedilir. Yine 1741 ylnda, Urfa valisi Rdvan Ahmet Paann Rdvaniyye vakfiyesi ahitleri arasnda Mevlev eyhi shak Efendinin ad da gemektedir.7 Dede Abdlhamid Efendinin vefatndan sonra, 1876 ylnda Mevlevhanenin eyhliine Seyyid Ahmed Efendi (. 1919) tayin edilir.8 Tekke ve zviyeler 1925 ylnda kan kanunla yasaklanmadan nce, Mevlevhanenin bilinen son eyhi Seyyid Hsameddin Hseyin Efendi (. 1920)dir. Hseyin Efendi Kurtulu savanda Franszlarla yaplan savata ehit der. Onun yerine Mevlevhanenin eyhliine kardei Hasan Efendi (. 1956) atanr. 1925 ylna kadar Hasan Efendi bu grevini ifa eder. Cumhuriyet dneminde karlan Soyad kanunu ile Mevlev olmas hasebiyle Hasan Efendiye Dner
1 2 3 4 5 6 7 8 Abdlbaki Glpnarl, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, nklp Yaynlar, stanbul 1953, s. 334; Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, Simurg Yaynlar, stanbul 2003, ss. 290-292. Glpnarl, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, s. 335. Vakflar Defter no. 2103, s. 144. Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, s. 205. anlurfa Mevlev ve Mevlevhne Yaatma Kltr Dernei arivi. Cihat Krkolu, Urfa Mevlevihanesi ve Urfada Mevlevilik, Harran Dergisi, anlurfa 1992, say, 52. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, Defter ariv no. 206; Vakflar defter no. 737, s. 218, 223. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, Defter ariv no. 227, kayt no. 427.
205
soyad verilir. Tekke ve zviyelerin kapatlmas yasasyla, Mevlevhanenin bahesinde bulunan mezarlar herhangi bir yere nakledilmeden imha edilir. Mevlevhane uzun bir sre depo olarak kullanlrken, bahesi de, eitli meslek gruplar tarafndan i yeri olarak deerlendirilir. Yasaktan sonra Urfa Mevlevhanesi, klliyesi ile beraber Vakflar Mdrlne devredildi. 1950 ylnda Urfa Belediyesi tarafnda istimlk edildi. Mevlevhane daha sonra cami olarak hizmet verdi. 2004 ylnda evre dzenlenmesi ve restoresi yapld. Urfa Mevlev tekkesi de dier Mevlev tekkeleri tarznda in edilmitir. Mevlev tekkeleri, genelde geni bir bahe iinde kurulur. Genellikle avlunun ortasnda semhne ve ona yakn bir yerde mescid vardr. Semhnenin bir ksm trbedir. Trbede de derghn eyhleri gmldr.1 Semhane daire eklinde yaplmtr. Semhnenin kaps kbleye kardr ve kapnn karsnda bir mihrap vardr. Semhnenin st ksmnda byk camilerdeki mezzin mahfili gibi bir yer vardr. Buraya merdivenle klr ve mutrbhne diye adlandrlr. Urfa Mevlev tekkesi de ayn zellikleri tamaktadr. Fakat bu tekkedeki trbeler byk bir ihtimalle toprak altnda kalmtr. Son yaplan restorasyonda da, kaz almalar derinlemesine yaplmadndan bu trbelere ulalamamtr. Ayrca Urfa Mevlevhanesinin klliyesinde bulunan Osmanl hamam da toprak altnda kalmtr. Mevlevhane, iklim artlarndan dolay zeminin sekiz basamak altnda iken, restorasyonla zeminle ayn seviyeye getirilmitir.
10. ZEL HALLURRAHMAN TEKKES

206
Anadoluda izine pek rastlanmayan zel tarkatnn varlna Urfada ahit olmaktayz. 17. yzylda Urfada zel tarkat, buradaki eyhi zel Ali Dede (. 1661) ile bilinir. Halilurrahman kabristanndaki trbesinin iindeki kitbede, Osmanl Sultan IV. Muradn, 1639 ylnda Badat seferine giderken, zel Ali Dedeyi tekkesinde ziyaret ettii ve kendisine birok bata bulunduu rivayet edilmektedir. Urfadaki zel tarkatnn temsilcisi Ali Dedenin devrinin Osmanl Padiah IV. Mehmetin (Avc Mehmet) ferman buyurmas ve vezir-i azam Grc Muhammed Paa tarafndan 1651 ylnda kendisine verilen bir berattan, Ali Dedenin byk bir eyh ve zel tarkatnn pri olduu belirtilmektedir. eyhin Kuzey Afrikada yaam olan zel tarkatnn kurucusu Ebul-Hasan zel (. 1258)nin evlatlarndan olduu vurgulanmaktadr. Beratta eyhin Halilurrahman makamna yerlemi olduu, tekkesinde madd imknszlklar ierisinde bulunduu ve bizzat eyhin, Sultann huzuruna kp zel tarkatnn kurucusu eyh Ebul-Hasan zel (.1258)nin evlatlarndan olduunu, ancak ahs iin herhangi bir maiet talebi olmadn, Urfadaki Halilurrahman makamndaki tekkesinin ird faaliyetleri iin yardm talebinde bulunduu ve Sultann da, eyhin EbulHasan zelnin evlatlarndan olduunu kabul ettiini, talep ettii yardma karlk olarak o dnemde kaza olan Ruha (Urfa) civarnda olan Karakpr Kynn mlkiyeti ve geliri ile vergi ve buna tabi tm r, rusm ve benzeri kesintilerden
1 Glpnarl, s. 341.
ANLIURFA TARH
muaf olmak zere, kendisine baland, ayrca Sultann kendisi iin her gn bu makamda bir hatm- erif okunmasn istedii ifade edilmektedir.1 Ayrca bu berat, bir eit vakfiye niteliinde olup, balanan mlkiyetin devlet idarecileri tarafndan geri alnmasn nleyen baz ifadelerle snrlandrlmtr. Beratta mlkiyetin balanma sebebi aka belirtilerek, eyhin Karakpr kynn ister kendisi, ister evlatlar tarafndan istendii gibi kullanlabilecei, hatta satlabilecei belirtilmektedir. zel Ali Dedenin soyundan gelenler, Halilurrahman Camiindeki azel derghnda tarkat hizmeti verdiklerinden dolay halk tarafnda kendilerine Hallurrahman eyhi denilmitir.
11. SEMML-MEVT ZVYES/MENCK ZVYES

Hallurrahman Camii civarnda yaptrlan bu zviye, bugn ayakta deildir. Bu tekkenin varl hakkndaki bilgileri Urfal air Yusuf Nbnin TuhfetlHarameyn2 adl eserinden reniyoruz. Zviye, Hallurrahman glnn batsnda ve Urfa kalesinin surlarnn glgesinde in edilmitir. Tekkenin, yksek kubbeli ve balkonlu olarak yaptrld rivayet edilmektedir. Hatta kubbesinin altn yaldzl olduundan bahsedilir. Bu zelliklerinden yola karak zviyenin byk bir mekn olduu ortaya kmaktadr. Zviyenin dier bir ismi de, Mencik Zviyesidir. Zviyenin btn mlk, merhum erif Mevln Seyyid Osmann olu ve vakfn mtevellisi Nakibl-erf Vefi eyhi Seyyid Celleddn Hseyniye ve onun neslinden gelenlere verilmek zere zaviyeye balanmtr. Zviyenin kemerli tavanl odalar ve karlkl kaplar, iki sofa ve bir havuzu vardr. Bir klliye halinde ina edilmi olup, mescidi, medresesi ve imareti mevcut bir zviyedir.
12. GLENYYE TEKKES

emlelizde Ahmed Efendi (. 1678)ye gre, XVII. yzylda Osmanl Devletinin birok merkezinde olduu gibi, Bulak, Kahire, Diyarbakr, Edirne ve stanbul bata olmak zere skenderiye, Mekke, Halep, Urfa, am ve Antalyada Gleniyye tekkeleri almtr.3 Yine emlelizde Ahmed Efendinin verdii bilgiye gre, 1640 tarihinde stanbulda Glen eyhi Hulv Efendi meydannda, Urfa nm karyede Gleniyye tarkat seccdenini olan bir pr-i zindedli ile karlatn ifade etmektedir.4 Gleniyye tarkat Pri brahim Glen (.1534) de Diyarbakrdaki yneticilerin basksndan kurtulmak niyetiyle Kudse gitmek isterken bir sre Urfada kalmtr. Tahminlere gre Urfada bu Gleniyye tekkesine misafir olmutur.5 Gleniyye tekkesinin Urfann hangi blgesinde faaliyet icra ettii konusunda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Yalnz Gleni tarkat birok corafyada bu
1 2 3 4 5 1951 tarihli Berat; Mahmut Karaka, Cumhuriyet ncesi Urfada Kltr ve Eitim, anlurfa 1992, s. 156; Karakpr camiinde bulunan ayn berat. Bk. Yusuf Nb, Thfetl-Harameyn, stanbul 1265, s. 18; Thfetl-Harameyn, sad. Mahmut Karaka, anlurfa 1989. emlelizde Ahmed Efendi, ve-i Tarkat- Gleniyye, Haz. Tahsin Yazc Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1982, s. 547. Ayn eser, s. 548. Himmet Konur, brahim Glen, Hayat, Eserleri, Tarikat, nsan Yaynlar, stanbul 2000, ss. 118119.
207
tekkeler sayesinde nemli grevler ifa etmitir. Bilhassa Trk msiksinin zenginlemesi ve dnyann muhtelif yerlerine yaylmasnda byk rol oynamlardr. Urfadaki Gleniyye tekkesinin de, bu konuda nemli katksnn olduu bir gerektir.1
13. HNDYE TEKKES

Tekkenin kapsnn zerindeki kitabede 1546 ylnda yaptrld yazl olan bu tekke, bugn yklmak zere harap bir durumdadr. Bu tekkenin bilinen eyhi mam Efendi ibn Gulam Muhammed ibn Cuma (.1896)dr. eyh mam Efendi, 1886 tarihli beratla Hindiye Tekkesine eyh olarak tayin edilir. mam Efendinin 1896 ylnda vefat etmesiyle, eyh Hasan Dede adl zat 1897 ylnda bu greve mracaat ederek, atanr. Hasan Efendinin dilekesine gre bu tekke, daha ziyade fakirlerin barnma merkezi olarak hizmet vermekteydi.2
14. HLSYE ZVYES

Bu zviye, Molla Mustafa Efendi tarafndan XVII. yzylda yaptrlm bir cami ve medrese ile birlikte ayn klliye iindedir. Molla Mustafa Efendinin babas Mahmud Efendi 1601 ylnda vefat eden lim ve rif bir zat idi. 1641 ylnda in edilen bu zviyede, bilinen postniin olarak Hac Mahmud Efendi (.1884) adl zatn ismi gemektedir. Mahmut Efendinin vefatndan sonra postniinlik grevini Saizde Mahmud Efendi (. 1901) yrtmtr.3
15. YALINCIK ZVYES

208
Zviye, Urfa surlar dnda, yolculara hizmet vermek iin in edilmitir. Bu zviyenin eyhleri stanbuldan tayin edilmekteydi. Ulatmz bir arz dilekesinde, vefat eden zviye eyhinin yerine yeni bir eyh tayini iin u talepte bulunulmaktayd : Yce devletliye, bu acz duaclarnn arz budur ki; Urfa ehri dnda bulunan Yalnck zviyesinin eyhi gnde ake ile vazife yapan Ahmed vefat etmitir. Yeri bo kalm ve hizmet yaplamaz olmutur. Yerine istihkak erbabndan ve salihlerden kulluu arz edilen dier bir eyh Ahmed duaclar her ynyle layk ve hak sahibidir. Ad geen kii eyhlie tayin edilerek, kendisine bir berat- erif verilmesi ricas ile yce devletliye arz olundu.4 Altnda dnemin Urfa kads Hac Osmann imzas mevcuttur.
16. KIBRIS TEKKES

Bu tekkenin varl, Kerkkl eyh Abdurrahman Efendi (.1932)ye dnemin vakflar nezaretince verilen beratta yazldr. Liyakat belgesinde yle denilmektedir: Urfada vakflara ait olan Hac Mihman tekkesi/mescidi erifinde imamlk yapan ve ayln bu mescidin vakfndan alan, Seyyid Halil olu Seyyid Osman ocuksuz olarak vefat edince, yeri bo kalmtr. Bundan dolay imtihan edilerek imamla ehliyetli grlen Mustafa olu salihlerin ss olan eyh Abdurrahman Efendiye, usl dairesinde kusursuz olarak hizmet vermesi artyla kendisine berat- alinm verilmek zere vakflar nezaretine/
1 2 3 4 Bk. Hseyin Akpnar, Glenlikte Msik ve Msikinslar (Baslmam Doktora Tezi), Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anlurfa 2004. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, Defter no. 223, kayt no. 51. Karaka, anlurfa Evliya ve limleri, s. 230. BOA, Cevdet, Evkf. No. 22304.
ANLIURFA TARH
bakanlna tevcih olunmas fermanmdr. 1894 ylnda bu berat verdim. Ve istedim ki, ismi zikrolunan kimse imamlk grevini artna uygun bir ekilde yerine getirsin.1 Kerkkl eyh Abdurrahman Efendinin mezar tanda, Nak tarkatnn Halidiye kolunun lim, rif eyhi olduu yazldr. eyh aslen Kerkkldr. Tasavvuf terbiyesini, Kerkkte Mevln Halid Baddnin halifesi olan eyh Osman Siraceddinnin olu Ahmed emseddn Efendiden almtr. Urfaya da eyhi tarafndan grevli olarak gnderilmitir. eyh Abdurrahman Efendi, yllarca bu tekkede, halka tasavvuf eitim vererek hizmet etmitir. Abdurrahman Efendi, tekke ve zviyelerin lavedilmesinden sonra, 1932 ylnda vefatna kadar, mescid olarak da hizmet veren bu tekkede oturmutur.
17. HASAN PAA CAM ZVYES

Hasan Paa Camiinde bir zviyenin varl, Halvet tarkat silsilesinden anlalmaktadr. Bu zviyede, 1658 ylnda Siverekli Mevln Mahmud Efendinin postnin olarak grev yapt bu silsilede yazldr. Kendisinden sonra da, eyh Ali Efendi postnin olarak grev yapmtr.2
18. HAFIZ SELM EFEND TEKKES

Hlid-i Badadnin Urfa halifesi olan Nak tarkatnn Halidiye kolunun eyhi Muhammed Selim Efendinin tarkat irdn yapt tekkedir. Tekke, Dabakhane Camiinin avlusundadr. Hangi tarihte in edildiine dair bilgiye ulaamadk. Selim Efendi vefat ettikten sonra Mevlid-i Halil Camiindeki kabristana defnedildi, ancak bu mntkada yol ama almas yapld iin, 1874 ylnda cenazesi tekkeye nakledildi. Daha sonra olu Hseyin Feriddedin tarafndan zerine bir trbe yaptrld. *** Asrlarca Urfa halknn manev hayat zerinde dorudan mspet etkiler brakan bu kurumlar ayn zamanda, onlarn sosyal, psikolojik ve ekonomik hayatlarna da ok deerli katklarda bulunmulardr. Bir taraftan, Nak, Mevlev, Yesev, Rif, zli ve Kdri zatlar burada yaayan insanlar ilm olarak terbiye edip, onlarn manev dnyasn zenginletirip toplum ve insanlk iin onlar birer mutlu ve huzurlu birey olarak hazrlarken, dier taraftan yine felsefesinin zn tasavvuf retiden alan Ahlik gibi tasavvuf-iktisd tekiltlar insanlarn sosyal ve ekonomik hayatlarna refah ve huzur sunmaktayd. Tarihsel srete Ahlik anlaynn Anadoluda yaylmasnda nemli bir konuma sahip olan Urfada bu kltr, altyz yl halk ve toplumu huzur iinde yaatmay baarmtr. Bu tasavvuf-iktisad tekilat, halka manev, sosyal ve ekonomik ynde mutlu bir hayat anlaynn en gzel rneklerini sunmutur. Gnmzde Anadolunun ok az yerinde izi kalan bu dncenin, Urfann birka pazarndaki esnaf arasnda silik de olsa bu anlayn ahlk uygulamalarnn yerine getirilmesi nemli bir konudur. Beklentimiz, insan gerek insan deerlerle yetitiren Ahlik gibi anlaylarn, gnn artlar gz nnde bulundurularak varln srdrmesidir. Zira gnmz insannn, sevgiye, hogrye, mutlulua ve gvene hem bireysel hem de toplumsal olarak her zamankinden daha ok ihtiyac vardr.
1 2 Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, Defter ariv no. 223 anlurfa mzesindeki Halvet tarkat silsilesi.
209
te bu kurumlar, varlklarn srdrdkleri zaman dilimi iinde insann ve toplumun huzuru iin en faydal grevler stlenmilerdir. Bu kurumlar, toplumun birlik, beraberlik ve mutluluu iin en iyi sosyo-psikolojik eitimi salayarak, bireylerin ve toplumun moral deerini en st seviyede tutmutur. Bu messeseler, toplumun her ferdine kucak aarak, onlarn tm madd ve manev sorunlarn zmeye almlardr. Bu kurumlarn manev atmosferinde oluan insan duyguyla burann mdavimleri kendini gven iinde hissetmi, toplumun dier bireylerine de gven vermitir. Bu nedenledir ki, bu nemli messeseler alar boyu varlklarn devam ettirmilerdir.
210
ANLIURFA TARH
X. URFALI BLGNLER
ABDULLAH EKNC* Gerek slm dneminden nce, gerekse slm dnemde yaam yzlerce Urfal ve Harranl bilginden haberdarz. Bunlarn bazlar Urfal, bazlar ise Urfa dndan gelip eitimlerini burada alan kimselerdir. Bu alma erevesinden mehur bilginlerden sadece bazlar hakknda bilgi vermekle yetineceiz. Urfa ehri deiik zaman diliminde farkl hkimiyetleri grmtr. Hemen hemen her dnemde de siyasi ve kltrel nemini yitirmemitir. Urfadaki Nebo, Harrandaki Ay Tanrs gelenei, paganist yap ve kentin Hristyanl kabul, bu alt yapnn zerine felsefe okullarnn yapm olduu almalarn da eklenmesiyle Urfa nemli bir kltr merkezi olmutur. Son yllarda yaplan arkeolojik kazlar blgenin kltrel adan nemli bir konuma sahip olduunu gstermektedir. Bu alt yapnn zerine Urfa Okulu ve onun bir temsilcisi olarak kabul edilen Bar Daysann almalar da eklenince blgenin nemi daha artmtr.
BAR DAYSAN (115-222)

Urfann medeniyet tarihinde haiz olduu mevki ve nc miladi asrn dinbilim adamlarndan en nemlisi hi phesiz ki Bar Daysandr. 199-214 yllarnda Urfada hkm sren ve 206da tebaasyla beraber Hristiyan olan Prens Abgarla terbiye grmtr.1 II. ve III. asrlarda Hristiyanlk iki byk buhran geirmitir. Bunlarn birisi gnostizim, dieri de monotenist buhrandr. Eski Mezopotamya, ran, Fenike, Msr dinlerinden birok bakiyelerini gnostik doktrinlerde bulmak mmkndr. O, ruhu, cismani lem tarafndan, yani yldzlar ve eytanlar tarafndan icra edilen tazyiklerden kurtararak serbeste ulhiyete ulatrmaya alr. Byk Hristiyan gnostikleri mesela Basilide, Valentin, Marcion eski dou unsurlar Yunan felsefesi ve dncesinin tesiri altnda Hristiyanlk akidelerinin de nfuzuyla gnostizm iinde yeni tekmller gsterdiler.2 zellikle II. yzylda Meuse ve Marcion, Zerdtlkteki iyilik ve ktlk prensibini Hristiyanla uygulayarak Anadoluda dualist bir mezhep ve bamsz bir kilise kurdu. Ayn yzylda yaayan Bar Daysan, merkezi Urfa olmak zere Zerdtle dayal bir Heterodoks dnceyi (Daysanizm) yayma imkn buldu.3 II. yzyln sonundan daha eski bir tarihte Bar Daysan, Urfada yaad ve ders
* 1 2 3 Do. Dr., Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm. Fikret Iltan, s. 21; W. Barthold, s. 10; Kprl, slam Medeniyeti zah ve Dzeltmeler Ksm, s. 82. W. Barthold, slam Medeniyeti, Kprl, zahlar ve Dzeltmeler Ksm, s. 82. Ahmet Yaar Ocak, Bektai Menakpnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, stanbul 1983, s. 63.
211
212
verdi. Byk bir ihtimalle .S. 154 ylnda ya da buna yakn yllarda dodu. IX. Abgar olarak tahta geecek olan prensin stkardei idi. Onunla birlikte sarayda byd. Bar Daysann Hristiyanla giri tarihi belli deildir. Ama 2. yzyln sonlarna doru, olaslkla 179 ya da 180 yl olmas gerekir. Danho/Epifani ve Evsebiyos, Bar Daysann bir dnem sonra heretik olduunu kaydederler. Bar Daysann yaamnn hangi yllarnda (aykr) heretik bir mezhebin yesi olduu kukuludur. Kukusuz bu dnemde Urfada Heretikler de vard. Bar Daysan, diyaloglarnda onlara saldryordu. Bu diyaloglarn bazlar, zellikle, Antakyadan gelen Markioncular hedef alyorlard. Bu yllarda Daysanizm (Heretik) dncesi, Hristiyanln yayld blgelerde de zemin bulmutur. zellikle Hristiyanlk Urfaya yeni girmemi ve uzun zamandan beri, en azndan .S. 170 ya da 180 ylndan nce yerlemi bulunuyordu.1 11 Temmuz 154de Urfada domu olan Bar Daysan, Ortadouya Hermetik kltrnn gemesinde kpr vazifesi grmtr. Bar Daysan retisinin Ge Antik an din yapsn sentezlemi olmas, onun almalarnn en temel zelliini oluturur. Bar Daysann gelecein byk kral Abgarla kral saraynda eitim grd kabul edilir. Bar Daysan felsefe, etnohistory, astroloji, teoloji, fizik ve mzik alanlarnda yapm olduu almalaryla tannmtr. zellikle mzik alanndaki maharetini dier sahalara uygulamasyla farkl bir konuma sahip olmutur. Bar Daysann mzik alannda stn vasf yannda alg aleti olarak kemana benzer bir algy kullanmasyla da stn bir beceriye sahipti. Ayrca Pagan geleneinin esoterik (Batn) bilgisine sahipti.2 Sryani Mihail vakayinamesine gre, Bar Daysan Hristiyanla ihtida etmiti. Hristiyanl kabul etmesinden sonra Anti-pagan tezleri oluturmaya balamt. Hatta bu amala eserler bestelemiti. Bir dnem sonra kilise doktrini ile uyum salayamadndan yeni inancn terk etti.3 Fuad Kprl bu nedenle Bar Daysann Valentinin gnostik akidelerini kabul etmi olduunu, fakat onlarn birounu brakp Ortodoks akidelerine dndn ve bu yzden Bar Daysan hakiki gnostik olarak kabul etmenin doru olamayacan belirtir.4 Bar Daysann putperest olarak doup daha sonra Hristiyanl kabul etmi olmas ona gnostizm, paganizm felsefesini Hristiyanln baz fikirleriyle telife alma imkn vermitir.5 IV. yzylda kilise babalarndan Mar Efraim Urfada hala Bar Daysann retisine kar mcadele etmekteydi. Bu mcadeleyi gerek Hristiyan mesajn ifade eden ilahiler ve iirler yazmakla srdryordu. Bar Daysan putperest olarak domu, Hristiyanl kabul etmi6 sonra baz rivayetlere gre gnostik akidelerini kabul etmi ve sonra tekrar putperestlie dnmt. Bar Daysan, gnostizm ve paganizm felsefesini Hristiyanln baz fikirleriyle telife alan ve Ahd-i Atike dman olan bir hareketin kurucusu olarak kabul etmek gerekir. Muhtemelen H1 2 3 4 5 6 E. R. Hayes, Urfa Akademisi, s. 3, 31. Tamara M. Green, The City of the Moon God, Leiden-New York-Kln, 1992, s. 88; Hayes, s. 90. Sryani Mihail, Sryani Mihail Vekainamesi, Fasl, I, II; Tamara M. Green, s. 88 W. Barthold, slam Medeniyeti, zahlar ve Dzeltmeler: Fuad Fprl, s. 10, 82. Ahmet Yaar Ocak, Bektai Menakpnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, 1983, s. 63. W.Barthold, s. 10.
ANLIURFA TARH
ristiyan oluundan sonra gnostik ve pagan kltrn ne karan almalar yapt. Bu almalar onun Hristiyan din adamlar ve ilim adamlarnca eletirilmesine neden olmutur. Onun fikirleri III. asrda randa ortaya km olan Maniheizm zerine de tesir etmitir.1 Bar Daysann kitaplar Halife Mehdi zamannda (775-785) Pehleviceden Arapaya Abdullah bnl Mukaffa tarafndan tercme edilmitir.2 bn Nedimin vermi olduu bilgilerle Bar Daysann almalar hakknda bilgi edinmek mmkn olmutur. almalarndan bir ksm gnmze ulam ve bazlar bat dnyasnda yaynlanmtr. Bunlardan ngilizceye The Light and Darness, The Sprituality of the Truth ile Book of the Laws of the Countries adlyla evrilen almalar Ephremin almalarnn son blmde yer aldndan gnmze kadar ulamtr.3 Bu almalar, Sryanice litaratrnn en eski rneklerinden kabul edilmektedir. Orijinal ad Kethaba denamose dAthrawathhai olan kitap; kader, hr irade gibi Stoac felsefe gelenei zerine temellendirilen felsefi problemleri ihtiva etmektedir.4 Bar Daysan bu eserinde meseleleri rencileri Awida, Philip ve dierleri arasnda geen diyaloglar eklinde aklamaya almaktadr. O, hem kader hem de hr iradenin karsndadr. Btn hayata yedi gezegenin tesir ettiine inanmaktadr.5 Eserin bu yaps, Urfa blgesindeki gezegen klt ve dolaysyla astrolojik bilginin Urfa Okulunun da temel umdeleri olduunu syleme imknn vermektedir. Eserin nemli bir tartmas da tabiat, kader ve hr irade konularn iermektedir. Bu hususlar dnemin Urfasnn kltrel yapsnn ipularn vermektedir. 8. yzylda Hristiyan teologu Theodore Bar Konai, Bar Daysann retilerini en ak bir ifadeyle aklam. Hatta o, Bar Daysann retileriyle Hermetik Paimandresin risaleti arasnda paralellik olduuna iaret etmitir. Bar Daysann dnya gr Grek felsefesinin unsurlarn yanstmaktadr. Onun olunu Atheusdaki akademiye eitim iin gndermi olmas bu gr destekler mahiyettedir. Filozofun grlerinin lmnden yzyllarca sonra bile canl bir ekilde geleneklerle de yaam olmas Efraim ve dier Hristiyan din adamlarnn onun grlerinin aleyhine ilahiler yazmasna neden olmutur. Drijwers, Bar Daysann doktrinini kozmoloji, antropoloji ve teolojisinin Hermetik dnya gr ile uygun olduunu ileri srer. En ilgin taraf da Bar Daysan, yedi yzyl sonra Harranlere atfedilen bir dnya gr olan bir yere sabitletirilmi 7 gezegen ve onun idaresine konulmu bu dnyann olumasn tartmasdr.6 Bu anlayn ayn ekilde Somatarda da olmas Bar Daysann yetitii kltr evresinin izlerini gstermesi asndan kayda deerdir.
213
1 2 3 4 5 6
W.Barthold, slam Medeniyeti, Kprl, zahlar ve Dzeltmeler Ksm, s. 82. Hilmi Ziya lken, s. 11 bn Nedim, s. 326-327; Tamara M. Green, s. 89. H. J. W. Drijvers, Cults and Beliefs at Edessa, Leiden, 1980, s. 9. De Lacy Oleart, The Syriac Church and Fathers, London, 1909, s. 38-39; Kazm Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, s. 14 Tamara M. Green, s. 89.
214
Hermes, Trismegistus yazlarna direk bir referans veya Hermetik Corpusle rten herhangi bir figr olmamasna karn Bar Daysan, Edessadaki Nebo, Somatardaki Mar Alahe ve Harrandaki Ay Tanrs geleneinin farkndadr. Onun birletii ge (son) antik felsefenin kyametin olumas konusunda ge antik filozoflarn farkl pozisyonlar hakknda olmamtr. Fakat ayn zamanda bilgiyle kurtuluun mmkn olaca Hermetik inancyla olmutur. Hermetik dnya gr hem paganist bir olay, hem de kilisenin resmi zaferini srdrm olan Hermetikler olarak deerlendirilen ortodoks Hristiyanlarn doktrinlerinin yanstcs olarak Bar Daysan tarafndan oluturuldu. Harranlerin entelektel yaamlar esnasnda Bar Daysann fikirlerinin Harranda yaadna dair herhangi bir emare maalesef yoktur. Yine de bu dnemde yerel Hermetik geleneklerin gelimesi iin Harran kltrnn muhtemelen blgesel kaldn ve Edessaya sirayet etmediini destekleyen iaretler vardr. Urfa okulunun nemli bir temsilcisi olan Bar Daysan eski ve yeni fikirlerini sentez yapmasyla hret bulmutur. Ona hret kazandran bir husus da kiliseyle olan ihtilafdr. Bar Daysann kilise doktrini ile uyum salayamayp ihtida etmesi, ardndan Hristiyanlk aleyhine 150den fazla ilahi bestelemitir. Bar Daysan II. y.y.da merkezi Urfa olmak zere Zerdtle dayal heterodoks bir mezhebi yayma imkn bulmutur.1 Bar Daysann Epighanea ve Valentinin Eon retisine benzeyen bu retisinde; Mesihin gerek bir vcudu olduunu reddediyordu. Bu retilerini olu Hermeziusla birlikte ilahiler ekline sokmutur. Ahd-i Atike muarz olan bir mezhebin ilk temsilcilerinden olduu kabul edilir. Bu almalaryla birok taraftar toplamtr. Hatta onun fikirleri III. asrda randa km olan maniheizm zerine de tesir etmitir.2 bn Nedime gre Vst ve Basra arasndaki bataklk blgelerde oturmu olan Bar Daysanclar, ine ve Horasandaki topluluklara karmlar.3 Bar Daysann fikirleri sonraki yzyllarda da etkisini gstermi; zellikle ii kaynakl fikir hareketlerini etkilemitir.4 Bu yapsyla Mslman yazarlar, maniheistleri, Bar Daysan ve Marcionun taraftarlar olarak eletirmektedirler.5 Bar Daysann retilerine Mslman yazarlardan nce Mar Ephreim cevap vermeye almtr. Ephreim, Bar Daysann Hristiyanlk aleyhine yapm olduu almalar Desiselemi kirlilik olarak deerlendirmi ve onun retilerine kar mcadele etmitir. Bu mcadeleyi kendi Hristiyanlk inancn ifade eden ilahiler ve iirler yazarak yapmaya almtr. Ephreim, Bar Daysann retileriyle mcadele etmesine ramen onun slubunu zekice bulduunu da itiraf etmekten kendini alkoyamamtr. Fikirleri, Stoac felsefe gelenei zerine temellendirilen felsefi problemlerini
K. Bihlenmeyer-H. Tunchle, I ve IV. Yzyllarda Hristiyanlk, ev. Antun Gral, stanbul, s. 3. Ahmet Yaar Ocak, s. 63. bn Nedim, Fihrist, s. 327. Louis Massignon, Essay on the Orijins of the Techinical Language of Islamic Mysticism, University of Notre Dame Pres, Notre ndiana, s. 37; Martin B. Dickson, Intellectual Studies on Islam, Universty of Utah Press, Utah, s. 194-195. Edward G. Browne, A Literary History of Persia, London, 1902, s. 16
1 2 3 4
ANLIURFA TARH
ihtiva etmektedir. Bar Daysan hem kader ve hem de hr ifadenin karsndadr. O btn hayata yedi penguenin tesir ettiine inanmaktadr. Bu zelliiyle Bar Daysann Urfa blgesindeki astrolojik bilgiden de haberdar olduunu anlamaktayz. Eserinin bir tartmas da tabiat, kader ve hr irade konularn iermektedir. Konular incelerken blgedeki kltrel yapnn tesiri altnda olduunu grmekteyiz.
THEODERE EBU KURA

Yaklak 750de Urfada dodu. Bir dnem Kuds manastrnda altktan sonra Harrann Melkit Piskoposu olarak grev yapt. Theodere Ebu Kura Arapa ve Greke ile almalarn yazd. Yazlar Heretikler, Yahudiler ve Mslmanlarn tepkisini ekmitir. O da almalarn daha ok bu gruplara kar yazmakta idi. Theodere Ebu Kura 820de lmtr.1
URFALI JOB EL-ABRASH

Theodere Ebu Kura ile ada olan Urfal Job el-Abrash 760 ylnda Urfada dodu. Job Nesturi inancn benimseyen bir ilim adamdr. almalar daha ok metafizik, teoloji, matematik ve astronomi konularn ihtiva etmektedir. 817de kaleme ald almas Book of Treasures (Hazineler Kitab) adlyla ilim dnyasna kazandrlmtr. Urfal Job el-Abrash bu almasyla kayda deer bir konuma sahip olmutur. Galenin almalarn Grekeden Sryaniceye tercme etmesi onun tercme faaliyetlerinde bulunduunu gstermektedir.2
TELL MAHREL DONYSUS

smini Belih nehri yaknlarndaki bir kyden almaktadr. 818 yl yaznda dini eitim ald manastrn yanmas ve rahiplerin dalmas sonucunda ilim tedrisi iin yolculua kmtr. 825-6 ylnda Abdullah b. Tahir ile Edessa kiliselerinin problemlerini grmek zere Msra gitti. Birka kez halifelik (Memn) sarayn ziyaret etti. Tell Mahreli Dionysius blgemizin tarihini kapsayan ve daha ok 582842 yllar arasn kapsayan eseriyle dikkat ekmitir. zellikle biyografi yazlar ile ada olduu olaylarla ilgili gzlemlerini aktard almas dikkat ekicidir. Tell Mahreli Dionysius 845 ylnda lmtr.3
215
THEODOSUS
Tell Mahreli Dionysiusun kardei olan Theodosius, Edessa Metropolitan olarak grev yapmtr. Theodosius, aabeyi Tell Mahreli Dionysius ile birlikte Msra Abdullah b. Tahir ile grmeye gitmitir. Bu zat, Nazianzuslu Gregorynin baz almalarn Sryaniceye evirmitir.4
URFALI MATEOS
Urfal Mateosun doum ve lm tarihleri bilinmemektedir. Hayat ve ilmi hviyetini tesbit ve mtalaa etmek iin yeterli bilgi yoktur. Zira gerek Ermeni, gerekse Sryani veya dier milletlere mensup melliflerden hibirisi ondan bah1 2 3 4 Segal, s. 212. Segal, s. 212. Duval, s. 265-266; Segal, s. 212, 214. Duval, s. 225; Segal, s. 212-213.
setmemitir. Mateosla ilgili elde edilecek tek kaynak eser kendi eseridir. Eserinin iki yerinde1 kendisinin Urfada domu ve orada yaam manastr barahibi olduunu ve eserini Urfada yazdn anlatmaktadr. Mateosun lm tarihi bilinmemektedir; ancak eseri 1136 tarihinde son bulduuna gre, onun bu tarihte veya ona yakn bir zamanda lm olmas muhtemeldir. H. D. Andreasyan, Ermeni tarihisi Lamiyann Mateosun 1144 tarihinde Urfann Zengi tarafndan alnmas srasnda, ihtiyar bir yata olduu halde lm olabilecei fikrini ileri srdn belirtmektedir. H. D. Andreasyan, Lamiyann yanlgya dtn, sebep olarak da Mateosun Urfann alnmas srasnda lm olduunu belirtmektedir. Mateosun eserinin o tarihlerde son bulmas bu dnceyi desteklemektedir. H. D. Andreasyan, bu kanaate Mateosun eserinde geen ifadelerden yola karak varmtr.2 Mateos, Vakayinamesini 952 tarihinden balayp 1136 tarihine kadar getirmitir. Kendi ifadesine gre bunlar toplamak ve yazmak iin uzun yllar eski kitaplar tetkik etmi ve olaylara kulak veya gz ahidi olan lim ve ihtiyar adamlar konuturarak almasn bitirmitir. Bu almaya Papaz Grigorun yazd Zeyl 1136-1162 yllarndan bahseder. Eser Hrant D. Andreasyan tarafndan Trkeye evrilmi Trk Tarih Kurumu Yaynlar arasnda yaynlanmtr.
PAPAZ GRGOR (1136-1162)

Urfal Mateosun Vakayinamesine zeyl yazan Papaz Grigor Mateosun talebesidir. Onun vakayinamesini 1136-1163 tarihine kadar devam ettirmitir. Andreasyan, Urfal Mateosa zeyl yazan Grigorun dil ve slubu bakmndan Mateosun talebesi intiba uyandrdn belirtmektedir. Grigorun kendisini Yetersiz tesmiye ettiine gre evli bir papaz olmas lazm gelir.
216
URFALI VAHRAM
Vahramn Urfal olduu bilinmektedir. Kilikyann nc Ermeni kral Leon IIin divan ktibi olmutur. Vahramn bu nemli memuriyeti ve bir ilim merkezi olan Urfa ehrinden gelmi olmas iyi bir tahsil grm olmasna delil saylabilir. Vahram, kendisi iin kulland Tabun unvanndan ve kendisine atfedilen ilahiyata ait baz eserlerden anlaldna gre ayn zamanda bir rahiptir. Andreasyan, yazd eserlerden Kilikya Krallar tarihi eserinin dier Kilikyal vakanvislere nispeten dzgn bir dil ve slupla yazldn belirtmektedir. Eserini efendisi olan kral Leon IInin emri zerine kaleme almtr. Bu eser, 1810da Madnasta 1832de Kalkatada ve 1839da Pariste neredilmitir.3
BAS (. 457)
Kendisinden nceki piskoposlarn aksine Nasturilik taraftar olarak faaliyete gemi ve mezhebin nem verdii Aristo felsefesi ve bu arada Organon zerinde tedkikler yapma rn amtr. Kendisinden nceki Urfa kentinin reisleri St. Ephreim ile Rabbula hayatlarn Rafzlerle mcadele etmekle geirmilerdi.
1 2 3 Urfal Mateos, II. Ksm Mukaddime. Bkz. Urfal Mateos, CCLIII fasl. Vahram, Vahram Vekayinamesi, ev. H. D. Andreasyon, (TTK. Yaynlanmam Nsha), stanbul 1946, s. 1-2; R. een, s. 129.
ANLIURFA TARH
Rabbuladan sonra gelen bas, Urfa Okulunda mantk almalarn da balatmtr. Nihat Keklik, basn Aristonun eserlerinden nce Parfiriusun sagojisini -muhtemelen- Sryaniceye evirdiini, ayrca Teodore isimli birinin de Aristo felsefesine dair yazd bir aratrmay yine Sryani diline tercme ettiini belirtmektedir.1
EDESSALI THEOPHLA (TEOFL)

Halife Mehdinin (775-785) saraynda yaam ve lyada ile Odessey Sryani diline tercme etmi olan Edessal heyetinas2 bir ilim adamdr. Edessal Taoma olu Theophila olarak hret kazanmtr. Kendisi hnerli bir heyeti ve Marun mezhebine3 bal idi. Kronolojiye dair Sryanice bir eser yazmtr. Dindar halk ile alay etmesiyle tannmaktadr. Halife Mehdinin hizmetinde bulunuyordu ve mneccimlikteki (astroloji) hneri dolaysyla onun nazarnda en erefli mevkie ykselmiti. Ebul-Ferec onun zellii ile ilgili bir olay nakleder. Bu rivayete gre; Halife bir gn haremini de birlikte alarak ehirlerinden birini ziyaret etmek istedi. Halifenin kars da cariyesini gndererek Theophilae, Halifeye bu seyahati sen tavsiye ettin. Gereksiz yorgunluklara senin yzden uradk. Allahtan unu dilerim ki senin cann abuk alsn da yeryznden vcudunu kaldrsn. Biz de senden kurtularak rahat yz grelim dedii rivayet edilir. Buna karlk Theophila de, kendisine bu haberi getiren cariyeye u cevab verdi: Geri dn de hanmna de. Bu seyahate kmay halifeye ben tavsiye etmedim. Belki o kendi arzusu ile yola kmtr. Allahn lm abuklatrmasna dair hanmnn bedduasna gelince, esasen Allah bunu benim alnma yazmtr. Onun iin kralienin bir yn toprak hazrlamasn ve ben lnce bu topra bama ymasn tavsiye ederim. Kralie bu szleri duyunca korkusundan titredi ve bu szlerin neticesini merakla bekledi, iki gn sonra Theophila vefat etti. 20 gn sonra da Halife Mehdi vefat etti ve bylece Theophilain dedikleri gerekleti.4
217
RESULAYNLI SERGUS
Urfa Okulunun nemli bir rencisi olan Sergius, Urfa kentinin en tannm ilim adamlarndan biri olup astronomi, matematik ve tp alanlarnda orijinal eserlerin sahibidir. Procopius onun Edessada doduunu ifade eder.5 Aslnda din adam olan Sergius iyi bir hekim olarak n yapm, Galenin eserlerinin byk bir ksmn Sryaniceye evirerek tp tarihinde nemli bir iz brakmtr. 536da len
1 2 3 Nihat Keklik, s. 22-23. Ebul-Ferec, s. 203-204; W. Barthold, s. 15. IV. Yzyln Aziz Marosu Lbnan Hristiyanlnn havarisile Marunler ilikilendirilse de Genellikle Aziz Maro ile Marun kilisenin gerek kurucusu yedinci ve sekizinci yzyllarn Aziz John Maronu kartrlmaktadr. John Maron (Yuhanna Marun) Marun kilisesinin gerek havarisi Marunliin ulusal ve dinsel plandaki kurucusudur. Aziz John Maronun retilerinin takipileri Marunler olarak adlandrlmaktadr. Bkz. Aziz S. Atiya, Dou Hristiyanl, s. 423-451. Ebul-Ferec, s. 203-204. Procopius, History of The Wars, I-II, Eng. Trans. H. B. Dewing, s. 475.
4 5
byk ilim adam iin Bar Habreus insan vcudu hakknda en fazla bilgi sahibi olan ilim adam1 ifadesini kullanr.
URFALI GABREL
Gayrimslimler arasnda Urfal Gabriel nemli bir ilim adam olarak tannmtr. Urfal Gabriel daha ok hekimliiyle n plana kmtr.2
EDESSALI TABB SA
Hasnunun rencisi sa, blgenin tanm tabiplerindendir.3 sa daha ok Malatyada hret sahibi oldu. Edessal Tabib sa, Malatyadan Kilikyaya giderek Kilikya kralnn maiyetinde yaad ve Aziz Savranolu adna ina edilen kilisenin temellerini att.4
YAKUP ER-RUHAV [JAQUES DEDESSA (633-708)]

Araplarca Yakup er-Ruhavi olarak5 tannmtr. VII. asr Sryani limlerinden olup Mslmanlarca Yakup er-Ruhavi (633-708) olarak tannan Edessal Jaquese ait imdiye kadar birok bibliyografya A. Hjelt tarafndan meydana getirilmitir.
SHAK B. AL ER-RUHAV
shak b. Alinin Edebt-Tabib adl bir eseri mevcuttur. Bu eser zamanza ulamtr. Eser ngilizceye tercme edilmitir. Eserden bn Ebi Usaybia ile el-Kifti istifade etmilerdir.6
EBU MUHAMMED ABDULKADR B. ABDULLAH EL-FEHM ER-RUHAV (1142-1215)

218
Hanbel mezhebindendir. smi Abdulkadir bin Abdullah bin Abdullah erRuhav el-Fehmi olup, knyesi Ebu Muhammeddir. 536 (m. 1142) ylnda Cemaziyelahir aynda Urfa ehrinde dodu. Musulda yetiti, orada Darul-HadisilMuzafferiyyede hocalk yapt. 612 (1215) senesi Cemaziyelevvel aynn ikinci gnne rastlayan Cumartesi gn Harranda vefat etti. Henz yandayken Urfa ehri, Zengilerden Ebul-Kasm Mahmud bin madddin Zengi tarafndan 539 senesinde ele geirilmiti. Ruhav bu srada Fehimoullar kabilesine mensup biri tarafndan esir edildi. Buna nisbetle kendisine Fehmi de denilmektedir. Kurn- Kerim okumasn renince efendisi onu serbest brakt. lim renmek amacyla birok ehre seyahatler dzenledi. Hocalarndan bn Asakirin 80 ciltlik Tarih-i Dmek adl eserini, kendi eliyle birka kere yazd. Sonra bir mddet Musulda ikamet etti. Darul-Hadisil-Muzafferiye diye bilinen medresenin bakan olup rendii hadislerin birounu orada retti ve rivayet etti. Sonra Harrana gidip vefatna kadar orada kald. Abdulkadir er-Ruhav baz eserler de tasnif etmitir. Bunlarn iinde Erban
1 2 3 4 5 6 Ali Haydar Bayat, Frat Havzasnn Bilim Tarihindeki Yeri ve nemi Trk-slam Tarih, Medeniyet ve Kltrnde Frat Havzas, Frat niversitesi, I. Sempozyumu, Elaz, 1987, s. 5; Segal, Edessa, s. 139. Ali Haydar Bayat, s. 7-8. Ebul-Ferec, II, 543. Ebul-Ferec, s. 545. Nihat Keklik, s. 27. Ramazan een, Tarih-Corafya Yazcl, s. 83.
ANLIURFA TARH
isimli eseri mehur olup, bu kitabnda krk ayr ehirde limlerden duyduu krk hadisi, kendisinden Peygamber Efendimize kadar ravilerini de zikrederek rivayet etmekte, bir hadisin senedinde bulunan bir ravinin ismi, baka bir defa daha gememektedir. Bu kitab onun hadis ilmindeki stnlnn, kymetinin bir iaretidir. Dier bir eseri de el-Medih vel-Memduh olup, bu eserini eyhul-slam Abdullah el-Ensaryi medh iin yazmtr.1
AL B. MER HARRAN (1116-1164)

Ali bin mer bin Ahmed bin Ammar bin Ahmed bin Ali el-Harran, Hanbel mezhebi limlerinden olup knyesi Ebul-Hasendir. 510 (m. 1116) senesinde Harranda dodu. Badatta Hafz Ebul-Fadl Nasr ve daha pek ok limden ilim rendi. Kendisinden de; Ebul-Mehasin mer bin Ali el-Kurai ed-Dmek, Ebul-Feth Nasrullah bin Abdlaziz ilim tahsil ettiler. 559 (m. 1164) senesinde arefe gecesi vefat etti. Ali bin mer; takva, vera ve zht sahibi bir kimse idi. nsanlarn saadete kavumas iin hazrlad eserlerden Tefsirl Kebiri mehurdur.2
EBUS-SENA HAMMAD B. HBETULLAH EL-HARRAN (1117-1202)

Hadis, tarih ve Hanbel mezhebi fkh limidir. Knyesi Ebus-Sena olup ismi Hammad bin Hibetullah bin Hammad bin Fadldir. 511 (m. 1117) ylnda Harranda dodu ve 598 (1202) ylnda orada vefat etti. Kk yata Harrandaki limlerin ilimlerinden istifade edip temel din bilgilerini ve alet ilimlerini rendi. Daha sonra eitli ilim elde etmek amacyla Badat, Herat, Msr ve skenderiyede birok hocadan ders ald. Vaktini ilim renmek, retmek ve ibadet etmekle geirirdi. Pek ok talebe yetitirdi. Gzel iirler ve kymetli kitaplar yazan Ebus-Sena Hammad bin Hibetullah, kendi memleketinin limleri ve tarihi hakknda Tarihu Harran adl bir eser yazd. Bu kitabn birinci cildini yalnz Ahmed ismindeki ztlara ayrd. Dier eserlerinin ismi bilinmemektedir.
219
NECMUDDN EBU MUHAMMED ABDLMUNM B. AL B. HBETULLAH EL-HARRAN ( ?-1204)

Harranda yetien Hanbel mezhebi fkh limlerindendir. smi, Abdlmnim bin Ali bin Nasr bin Mensur bin Hibetullah en-Numeyr el-Harrandir. Knyesi Ebu Muhammed olup lakab Necmuddindir. Doum tarihi hakknda kaynaklarda bilgi verilmemektedir. Hanbel mezhebinde yksek bir fakih olarak yetiti. lim tahsili iin birok yerleri dolat. 601 (m. 1204) senesi Rebilevvel aynda Badatta vefat etti.3
FAHRUDDN MUHAMMED B. HIDR B. TEYMYYE EL-HARRAN (1147-1224)

Fkh, tefsir, hadis, kraat, lgat limlerindendir. smi Muhammed bin EbilKasm Hdr bin Muhammed bin Hdr bin Ali bin Abdullah el-Harran olup kn1 2 3 Zeki kman, vd, AA, VII, 374-377. Zeki kman, vd, AA, VI, 124. Zeki kman, vd, AA, VI, 60-61, 220.
yesi Ebu Abdullahtr. Lakab Fahrddindir. 542 (m. 1147) senesi aban aynn sonlarnda Harranda dodu. 621 (m. 1224) senesi Safer aynn 10. gnne rastlayan perembe gn ikindiden sonra orada vefat etti. Ehl-i snnet limlerinin byklerinden olan Fahruddin bn Teymiyye, kk yata ilim tahsiline balad. lim renmek iin Badata geldi. Bilhassa fkh ve tefsir ilminde ok ykseldi. Badatta ilim tahsilini tamamladktan sonra, memleketi olan Harrana dnd. Orada Nuriyye Medresesinde talebe okutmaya ve vaaz etmeye balad. 588 (1192) senesinde Cmi-i Harranda her gn sabah vakti tefsir dersi vermeye balad. Harran Cmiinde imam-hatiplik yapard.1
ABDULLAH B. NASR EL-HARRAN (1154-1227)

Hanbel mezhebi fkh ve kraat limidir. Knyesi Ebu Bekr olup ismi, Abdullah bin Nasr bin Muhammed bin Ebi Bekr el-Harrandir. Badatta yetien kraat ve fkh limlerinin byklerindendir. 549 (1154) senesinde dodu. 624 (m. 1227) senesinde Harranda vefat etti. Abdullah bin Nasr Badatta ilim tahsil etti. Harranda kadlk yapt. Orada kraat ve Hadis ilmini retti. Eitim faaliyetlerini srd bir dnemde 1227de vefat etti. Abdullah bin Nasr, pek ok eser yazmtr.2
ABDLKADR HARRAN (1169-1236)

Hadis ve Hanbel mezhebi fkh limidir. Knyesi Ebul-Ferec olup ismi, Abdulkadir bin Abdlkahir bin Abdlmnim bin Muhammed bin Selmedir. 564 (m. 1169) ylnda Urfa yaknlarnda Harranda dodu. Allah Telnn dinine yapt hizmetlerden dolay Nashuddin lakab verildi. 634 (m. 1236) ylnda Harranda vefat etti. Ebul-Ferec el-Harran, ilk tahsiline kendi memleketi olan Harranda balad. Tahsil hayatn am ve Badatta srdrd. Harrana yerleerek mrnn sonuna kadar Attariyye medresesinde ders verdi. Birok talebe yetitirip kymetli eserler yazd. el-Mezhebl-mndad fi mezhebi Ahmed adl kitap onun eseridir.3
220
CEMALUDDN EBU ZEKERYYA YAHYA B. EB MANSUR B. EBL-FETH B. RAF EL-HARRAN (BN CEY) (1187-1279)
Hadis ve hanbel mezhebi fkh limidir. Knyesi Ebu Zekeriyya bin Sayraf olup, ismi Yahya bin Ebi Mansur bin Ebi Feth bin Rafi bin Ali bin brahimdir. 583 (m. 1187) ylnda Harranda dodu. bn Cey (veya bn Hubey) diye tannd. 678 (m. 1279) ylnda amda vefat etti. Eitimine Harranda balayan bn Cey, Badat, am ve Musula giderek ders ald. Daha sonra Harrana dnen bn Cey birok kitap telif etmitir.
YAHYA B. HAMD BN EB TAYY

Halebli ilerin ileri gelenlerinden olup 575/1180 tarihinde bu ehirde do1 2 3 Zeki kman, vd, AA, VIII, 269-271. Zeki kman, vd, AA, VIII, 11. Zeki kman, vd, AA, VII, 377.
ANLIURFA TARH
du. Buradan srgn edilince Harrana gelerek burada yaam ve birok eser telif etmitir.1
ABDSSELAM B. TEYMYYE EL-HARRAN (1194-1254)

Hadis, tefsir ve Hanbel mezhebi fkh limlerindendir. smi Abdsselam bin Abdullah bin Hdr bin Muhammeddir. 590 (m. 1194) senesinde Harranda dodu. 652 (m. 1254) tarihinde burada vefat etti. Amcas Hatib Fahruddinden, Abdulkadir Ruhav ve Hanbel Rasefden hadis dinledi. 603 (m. 1206) senesinde amcas Seyfddin Abdlgani ile beraber Badata gidip daha baka limlerden hadis dinleyen Abdsselam, alt sene burada kald. Bu zaman zarfnda hukuk, mukayeseli hukuk, Arapa ve dier ilimlerle megul oldu. Daha sonra Harrana dnd. Abdsselam, zamannn nde gelen limlerinden olup Fkh ve Usul ilimlerinde yksek bir dereceye sahipti. Birok kitab vardr.2
MUHAMMED B. ABDLVEHHAB EL-HARRAN (1213-1276)

Hanbel mezhebi fkh limlerindendir. smi Muhammed bin Abdulvehhab bin Mansur el-Harrandir. Knyesi Ebu Abdullah olup Kad emsddin diye tannd. 610 (m. 1213) ylnn sonlarna doru Harran ehrinde dodu. Burada fkh ve usul-i fkh ilimlerini tahsil etti. Harranda herkes tarafndan tannrd. Bir mddet Msrda kalp orada tahsiline devam etti. Msrda ve amda ilimle itigal etti. 675 (m. 1276) senesi Cemazil-evvel aynn altnc gn amda vefat etti.3
EBUL-FAZL B. EBL-HUCR TAKYYUDDN HAMD B. MAHMUD EL-HARRAN EZ-ZAHD

Harran eyhi, mderrisi ve hatibi olarak hret olmutur. 513/1119 ylnda dodu. Harranda okuduktan sonra tahsilini tamamlamak iin Badata gitti. Burada hadis rivayetlerinde bulunmu ve yine Badatta fkh okumutur. Daha sonra doduu yer olan Harrana dnm, burada fetvalar vermi ve muhtelif slami ilimler okutmutur. Takva sahibi ve temizlik hakknda son derece titiz biri olarak tannmaktadr. Harranda H. 570/M. 1174 tarihinde vefat etmitir. Hanbel mezhebinde olan bu zat hatip, fkh limi ve zahit biri idi. Uzun zaman eyhi olan Abdlkadir el-Geylaninin yanndan ayrlmamtr. Halep Atabeklerinden olan Nureddin Zengi bu zat iin Harranda bir medrese yaptrmtr.4
221
FAHRUDDN MUHAMMED B. HIDR B. TEYMYYE EL-HARRAN

bn Teymiyye ailesinin ilk byk limlerindendir. aban 542 /Ocak 1148 tarihinde Harranda dodu. Orada eitli limlerden ders aldktan sonra tahsilini tamamlamak iin Badata gitti. Harrana dnnce ehrin camisinde hatib, Nureddin tarafndan ina edilen medresede mderris oldu. Harrandaki limlerin eyhi derecesine ykseldi. Talebe yetitirmek ve halk eitmekle megul oldu. Harranda
1 2 3 4 G, Fehervari, EI, III, New Edition, s. 715; een, Tarih-Corafya Yazcl, s. 139-140. Zeki kman, vd, AA, VIII, s. 68-69 Zeki kman, vd, AA, IX, s. 138-139. Necati Avc, Harrann Yetitirdii Erkek limler, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, s. 270.
bir medrese ina ettirdi. Tefsir ve fkh alannda eserleri mevcuttur. 10 Safer 622/21 ubat 1225 Perembe gn Harranda ld.1
ABDULFETTAH B. AHMED B. CEBELE EL-HARRAN

Fkh usul, akaid ve hadis limidir. 1083 ylnda Harranllarn erefd-Devle Mslim bin Kureye kar balattklar isyann liderlerinden olduu iin idam edildi.2
ABDULVAHHAB B. CELEBE EL-HARRAN (.476/1083)

Harranda dodu. Tahsiline de burada balad. Daha sonra Badata giderek ilmini iyice pekitirdi. Kendisini iyi bir kad ve Hanbel fkhs olarak yetitirdi. Harranda kadlk mftlk, vaizlik, hatiplik ve mderrislik yapt. Harranda ok sayda renci yetitirdi. Fkh ve baka alanlarda eserler telif etmitir.3
EYHL-SLAM TAKIYYUDDN EBUL-ABBAS AHMED B. ABDLHALM B. TEYMYYE EL-HARRAN (1263-1328)

Yaygn olarak bn Teymiyye adyla bilinen Takyyuddin Ebul-Abbas Ahmed bin Abdlhalim, 10 Rabilevvel 661 (22 Ocak 1263) tarihinde Harranda dodu. bn Teymiyye yedi yana bast yl olan 667/1269 ylnda Moollar, Harran ehrini yakp yktlar. Bunun zerine babas Abdlhalim, tm aile fertleriyle birlikte ama g etti ve buraya yerleti. bn Teymiyye amda Hanbel mezhebinin byk bir limi olan babasndan olduka iyi bir tahsil grd. bn Teymiyyenin, slam toplumuna sosyal ve din slahatlar getirmeye ynelik olaanst gayretinde ve kelmc, filozof sufilere kar taknd tutumunda seleflerinden etkilenmi olup olmadn sylemek kolay deildir. Onun fikirleri Kurna ve Resulun (s) snnetine dnmek olarak zetlenir. Btn bidatlara amanszca kar kt. O slam tasavvuf, panteizm (vahdet-i vcud), kelam, felsefe vb. anlaylardan uzak tutmay hedeflemitir. slam toplumunu niblerin ve velilerin trbelerini gayr- slami olarak ibadet gayesiyle ziyaret etmekten menetmeye alt. bn Teymiyye, 692/1292den 705/1305 ylna kadar Suriyede kald yllarda, bu gayeyle Sufler, kelmclar ve Mea filozoflara kar kitaplar ve risaleler kaleme ald. 705/1305 ylnda, Memluk sultannn vekili elMelik en-Nasrn huzurunda yaplan halka ak toplantlarda hasmlar tarafndan eletirilmesi zerine onlar ikna edici delillerle ilzam etti. O, baz sosyal ve dini uygulamalara kar yazd fetvalar ve risaleleri yznden eitli yerlerde hapisle cezalandrld. bn Teymiyye hapishanede kendi grlerini savunan kitaplar ve risaleler telif etti. 20 Zilkade 728/27 Eyll 1328de ld. ounu hapishanedeyken kaleme ald birok kitaplar, fetvalar, mektuplar ve notlar brakt.4
222
1 2 3 4
Ramazan een, s. 92. Ramazan een, s. 1. Necati Avc, Harrann Yetitirdii Erkek limler, Gevher Nesibe Sultan Ansna Dzenlenen Harran niversitesinin Bilimsel Temeleri, Harranl Bilim Adamlar Kongresi Teblileri, Kayseri 1995, s. 114. bn Teymiyye, Sircul-Hakk (ev. Mustafa Armaan), III, 19-42; bn Teymiyye hakknda geni bilgi iin bkz. bn Teymiyye Klliyt, eyhlislam bn Teymiyye, stanbul 1986.
ANLIURFA TARH
XI. MANEVYAT NDERLER
AL TENK* slm kltrnn hayat bulduu her corafyada olduu gibi, Urfada da imann ve inancn gnl atmosferinde iselletirerek tam bir olgunlukla pratie dken birok nemli ahsiyet yetimitir. Bu insanlar, bir taraftan slm biliminin baz dallarnda imknlar dhilinde eitim alrken, dier taraftan manev eitim olarak bilinen tasavvuf eitimi de gnn koullar erevesinde almaya almlardr. Tarihsel srete Urfada da tasavvuf ilminin birok kolu halk arsnda kabul grm, yllarca bu tasavvuf merepler varlklarn srdrmlerdir. Tasavvufun dier slm ilimlerinde pek grlmeyen yn olan, insanlarla teoriden ziyade pratikte bulumas, yani daha fazla sosyal hayatla ili dl olmas, baz sorunlarn yaanmasna neden olmutur. Tasavvuf ilminin, kltrnn kurumsallamasn tam olarak gerekletirmesi ve onlarca tasavvuf ekolunun olumas, hem mntesiplerin yetimesinde problemlerin ortaya kmasna, hem de halkn tasavvuf ilmini yanl deerlendirmesine yol amtr. Zira her ilmin iinde bulunduu insan topluluklarnda pek ok sorunsalla karlat gibi, tasavvuf da buna benzer problematiklerle muhatap olmutur. Bundan dolay hem bu ilim iinde, hem de alan dnda belli konularda baz eletirilere maruz kalmtr. Eletiriler bilimsel ve yapc olduktan sonra, her eletiriye pozitif yaklamak gerekir. nk bu tr eletiriler insanlara ve kurumlara nemli dersler verebilmektedir. Urfada kendi imkn ve kabiliyetleri erevesinde insanlara manev rehberlik yapan, onlarla manev dnyalarn paylaan pek ok ahsiyet yetimitir. Bu lmamzda hepsine yer vermek imknsz olduu iin, sadece Urfada deil, slm corafyasnda da tannan Urfal manevyat nderlerine yer verdik.
223
Dr., Harran niversitesi lahiyat Fakltesi.Tasavvuf Tarihi Anabilim Dal.
HAYT B. KAYS EL- HARRN

Harran ve Urfa blgesinde, tarkatlar ncesi nemli tasavvuf ahsiyetler arasnda bulunan ve dnemin tasavvuf gelenei olan zhd anlayna ynelik bir arnma terbiyesini, Yaratcya vuslatta esas alan sflerden birisidir. Baz rivayetlerde, Hayt el-Harrannin teberrken Ahmed er-Rif (.1183)nin hrkasn giydii iddia edilmektedir.1 Bu hrka giyme olay da bazlarnca, eyh Haytn Rif tarkatna intisapl olduu tezinin ileri srlmesine neden olmutur. Hakknda bilgi veren kaynaklara gre ad, Hayt b. Kays el-Harrndir.2 Baz kaynaklarda ise, Hayt b. Kays b. Recc (Rehh) b. Sultan el-Ensr el-Harrn eklinde gemektedir.3 Seyyah bn Cbeyr 1184 ylnda Harrandaki zviyesinde ziyaret ettii eyhin adn Ebul-Berekt Hayn b. Abdlaziz eklinde anar ve yann seksenin zerinde olduunu belirtir.4 Oryantalist D. S. Rice, er-Rihlede eyhin adnn gemediini, bu ismin eseri yaymlayan W. Wright tarafndan eklendiini syler.5 eyhin knyesindeki Ensr nisbesi onun sahbe soyundan geldiinin bir gstergesidir. Dindar bir aileden gelen eyh Haytn, Harranda elli yl Hseyin el-Bevrnin sohbetlerinde bulunduu, namazlarn srekli olarak cemaatle kld rivayet edilir.6 Tam bir sf hl sahibi olan Hayt b. Kaysn Sultan Nureddin Zeng ve Selhaddin Eyyb tarafndan ziyaret edilmi olmas, dnemindeki byk sf hretini ve nfuzunu gstermektedir. Sultan Nureddini Hallarla savaa tevik etmi, ona duac olmutur. Selhaddin Eyyb de eyhin kendisi iin du etmesini istemi, ancak onun Musul zerine yrmesi ynndeki tavsiyesini dinlemediinden dzenledii sefer sonusuz kalmtr.7 Harranda adn tayan mescidin kble tarafnda ina edilen zviyesinde irad faaliyetlerinde bulunan Harrn blgenin en ok sayg gsterilen eyhi olmu ve evresine birok mrd toplamtr. Byk bir mutasavvf olmas, Allah akyla gnllere kaplar amas, halk arasnda byk bir tevecch kazanmasna sebep oldu. 1185 ylnda vefat eden eyhin trbesini ziyaret eden halk, skntlarla karlatnda ilk bavurduklar manev merci eyhin trbesiydi. Yre halk salnda da eyhe mracaat eder, du ve himmetlerini talep ederdi. Trbesini ziyaret etme ve onunla teberrk etme gelenei o dnemden gnmze kadar devam etmektedir.8 Harran ve evresinde yaayanlar bugn de birok dileklerinde onu vesile klarak dua etmektedirler.
1 2 3 4 5 6 7 Hseyin Vassaf, Sefinetl- Evliy, Haz. Mehmet Akku-Ali Ylmaz, stanbul 1996, I, 199. Bk. Abdurrahman Cm, Nefhatl-ns min Hazratl-Kuds, thk. Mahmd Abeyd, Tahran 1996, s. 535. Bk. Zeheb, Siyerl-Almn-Nbel, XXI, 132. Muhammed bin Ahmed bn Cbeyr, er-Rihle, Dars-Sadr, Beyrut 1981, s. 220; bn Mlakkin, Tabaktl-Evliy, s. 430. Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 43. Sleyman Uluda, Hayt b. Kays el-Harrn, DA, stanbul 1997, II, 240. Sircuddn Ebu Hafs bn Mulakkin, Tabaktl-Evliy, s. 430; Abdlvahhab arn, et-TabktlKbra, Thk. Ahmed Sad Ali, Kahire 1954, I, 153; bnl-md, ezertz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, IV, 269. rn, I, 153.
224
ANLIURFA TARH
eyh Haytn trbesi Harrann batsnda ehir surlarnn dnda bulunmaktadr. bn Cbeyr, Harran ziyaret ettii zaman burada bir mescid ve zviye ile eyhin oturduu bir evin bulunduunu kaydeder.1 eyhin olu merin 1196da yaptrd trbenin kitabesi Berchem ve Rice gibi oryantalistler tarafndan yaynlamtr.2 ok nadir de olsa baz tasavvuf kaynaklarda Harrannin tasavvufi anlayna yer verilmitir. eyh Haytn tasavvuf felsefesi ile ilgili bilgilere baktmzda, ilh ak dncesi daha baskndr. eyh Hayta gre ak; kalbi, havf ve nsiyet arasnda brakarak bir tercihe zorlar. Havf hilenip yok olunca sadece nsiyeti salayacak ak kalr. Zira havf ne nsiyeti oluturur, ne de vuslata bir katks vardr. Onun iin ak, mridin/slikin Mahbba balanmasnn, matlba vasl olmasnn belirgin iretidir. Ak, akla tat, lme lezzet veren bir keyfiyettir. Ak ile kii, Yaratcsna kar herhangi bir sarsnt yaamaz. Ak tadan ve yaayan kiide, hl, vecd, kef gibi hllerin galip gelmesiyle Hakk zhir olur. Kiinin btn benliiyle vecde gelmesi, kendisine verilecek mkfatn bykl, mahede evkini tattrr.3 Neticede, muhabbet marifetin kula, slkun da nvandr. Mahbubun beksna onunla varlr. Ona gre kabuklu yemilerin deeri, kabuklarn iindeki z iledir. nsanlarn deeri de, akllaryladr. Sevgililer/Allah sevdallar ise sevgileriyle vnrler. nsanda Yaratc ak alevlenmeye balaynca, kiide bulunan btn masva/ayara ynelik duygular yok olur, manev urcu gerekleir, perdeler yrtlr, Hakkn esiz aydnl grnmeye balar.4 eyh Hayta gre mmin iin marifet, imann temel dayanadr. Zira temkinli bir sfnin sahip olduu marifet, onun dindarlna halel getirmez, bilkis iyi bir kul olduuna dellet eder. Samimi mrd, geveklik ve bkknlk gstermeden srekli yaratcy hatrnda tutup Onu, hayatnn her nnda iselletirirse (daima zikredip, Onunla yaarsa), kitap ve snnetin buyruklarna uyarsa, vuslata erer. Bu sebeple, kalbinde Allah sevgisinin yer etmesini ve kef ehlinin hllerini tema etmeyi isteyenler, hell yemelidir. Yedikleri lokmaya, hayatn her alannda dikkat etmeli, attklar her adm ll atmaldrlar ki, Yaratcdan gafil olmasnlar. Yoksa vuslattan ve melektu temadan mahrum kalrlar. Ayrca eyh Hayt, sfnin daima halk iinde, Hakk iin diyalogda bulunmay ve onlarla Yaratc iin sohbet ve muhabbet iinde olmay tavsiye etmektedir.5 eyh Hayt, gler yzl, yumuak huylu, cmert (isr ehli), gece ibadetlerine dkn ve inzivay seven bir mutasavvf olarak bilinir. Ebul-Hasan el-Kure, eyh Harrannin, Marf el- Kerh, Abdlkadir Geyln ve Akil el-Menbic gibi lmnden sonra da tasarruf sahibi olan drt veliden biri olduunu syler.6
225
1 2 3 4 5 6
bn Cbeyr, s. 221. een, s. 40. Allme Muhammed b. Yahya et-Tadif, Kalaidul-Cevhir, Badat 1984, s. 116. Ayn eser, ss. 115-116. rn, s. 132; Tadif, s. 116. bn Mlakkin, Tabaktl-Evliy, s. 430. rn, s. 132.
MESLEME ES- SERUC ET-TEBERDR

eyh Mesleme b. Name es- Seruc et-Teberdrnin ismi Halep Salnmesinde, eyh Mslm et-Teberdr olarak geer.1 Ayrca Birecik sanca Kanunnmesinde, zviyesine hizmet eden ailenin Abbas nesebinden olduklar ve Kanun dneminde bu ailenin nesep tespiti yapldktan sonra kendilerine meyih beratnn yan sra resmi baz muafiyetler verildii kaytldr.2 eyhin trbesinin kuzey kapsnn zerindeki kitabede u cmleler yazldr: Bu mbarek Name olu Meslemenin trbesini 1335 senesinde eyh Muhammedin olu eyh Hasan tamir ettirmitir. Trbesi Ziyaret kyndedir. Trbenin de yer ald klliye, 1168 ylnda iinde, camii, zviye, tekke bulunmak zere in edilmitir.3 Mesleme et-Teberdr, Surua bal Ziyaret kynde dodu. Babasnn ad Namedir.4 Halk arasnda eyh Mslm olarak anlmaktadr. Baz kaynaklarda eyh Mesleme, eyhlerin eyhi, veller/Allah dostlarnn by, sflerin nderi, ehl-i takvnn reisi, himmet ve kermet sahibi, hlleri tam bir mutasavvf olarak geer. limler ve halk arasnda sayg ve sevgiye mazhar olan bir sf ahsiyet olarak gemektedir. lim ve hl ehli olarak kendi dneminde yaayan sfler arasnda ne kan bir ahsiyettir. Birok mrd yetitirmitir. Bu mrdlerden birisi de, Akil el-Menbecdir. eyhin krk mridinden bahsedilir, ancak eyh Akil bunlar ierisinde eyhlik mertebesine kan tek mrdidir. eyh Akil de birok mehur eyh yetitirerek bu yolda nemli hizmetler verdi. Bunlar blgede ok iyi tannan ahsiyetlerdir. Bunlar ierisinde Hakkri ve evresinde bilinen eyh Adiy b. Misafir, Mardin ve civarnda iratta bulunan eyh Musa ez-Zul (eyh zol), amda hizmet veren eyh Rslan ed-Dmek ve eyh ebib e-att bunlardan bazlardr.5 eyh Meslemenin baz Tabakt kitaplarnda ve halk arasnda dier tasavvuf ehlinde olduu gibi anlatlan birok menkbesi vardr. Bunlar her mutasavvf iin, onu baz ynleriyle insanst gstermek, yani bunlarn sradan kiiler olmadn delille ortaya koymak amacyla mntesipleri tarafndan izafe edilmeye allan olaanst durumlardr. eyh Mesleme, 1170 senesinde Suruun Ziyaret kynde vefat etti. lmnden gnmze kadar kabri halk tarafnda ziyaret edilmektedir.
226
YSUF NB (. 1712)
Nb, ilk eitimini Urfada yapt. Nb, dnemin sosyal artlarnn zorluklarna ramen, ailesinin ilm bir gelenekten gelmesi hasebiyle Urfada iyi bir eitim ald. yle ki, Arapa ve Farsa dilini mkemmel bir seviyede, yani okuma ve yazma derecesinde rendi. Onun baucu kitaplar; bnl-Arabnin Ftht ve Fuss eserleriyle, Mevlnnn Mesnevsi idi.6 Ayrca Nb, Hayriyyede, Hakka vuslat arzulayanlara byk mutasavvflarn eserlerini tavsiye etmektedir. Nbnin, bu
1 2 3 4 5 6 Halep Salnmesi, 1310-1312. 959 tarihli Birecik Sanca Salnmesi, no. 276. Birecik, Suru, Bozova ileleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara 1999, s. 283. Bk. Yusuf b. smail Nebhan, Camiu Kermtil-Evliy, Thk. brahim Avvad, Msr 1962, II, 470; Tadif, s. 116. Tadif, s. 93. Nb, Tuhfetul-Harameyn, s. 11; Diriz, Nb Dvn, s. 30.
ANLIURFA TARH
nemli mutasavvflarn eserlerinden faydalanarak, onlarn manevyatnda terbiye ald gerei ortaya kmaktadr. Nbnin byd ada Urfa, Anadolunun bir ilim, irfan, sanat ve edebiyat merkeziydi. Urfann bu ynleriyle nemli bir merkez haline gelmesinin bir sebebi de, Anadolu ile Ortadou kltrleri arasnda bir kltr kprs ilevini stlenmesiydi. Nb, daha kk yalarda iken, iki defa Urfaya urayan Evliy elebi, manev ve tasavvuf kltrn Urfa zerindeki etkisini, o gn halk iin yaptklar nemli icraatla ortaya koyan tasavvuf kurumlarn ilevlerini ak bir ekilde rivayet etmektedir. Evliy elebiye gre, Hallurrahman Tekkesi ve Seyyid Mnc Tekkeleri, yiyecek ve iecek asndan zengin birok salonlar, odalar ve mutfa bulunan, ok sayda misafir odas mevcut olan bu tekkelerde; gelip geenlere, fakir ve kimsesizlere, komulara yemek verilir ve dier ihtiyalar karlanrd. Bu tekkelerin, rif, mil, lim, ehl-i takv ve ird edici eyhleri, fakr ile fahr eden ehl-i hl ve rif erenleri vard. Bu manev nderler, sanata ve edebiyata da, dnce ve hlleri icab byk deer vermekteydi.1 te Yusuf Nb, byle bir sosyal ve kltrel evrede ocukluk ve genlik yllarn geirdi. Baz rivayetlere gre Nb, Urfada Kdir tarkat eyhlerinden Yakup Halife (kalfa) adndaki zata intisap ederek, ondan tasavvuf terbiyesi ald. Yllarca bu eyhe obanlk yapt. Bir mddet sonra keml derecesine gelen Nb, kazand himmetin tarada silinip kaybolmamas iin eyhinin izniyle stanbula gnderildi.2 Dier bir rivayete gre de, Nbnin iyi bir eitim almas, yazsnn gzellii, ifadesinin dzgnl ile Urfa mutasarrfnn dikkatini ekmi bu sebeple, daha iyi yetimesi iin stanbula yollanmtr.3 Nbnin Kdir tarkatna intisapl olduunu kesin olarak tespit etmek mmkn deilse de, Dvnnda Abdlkadr Geyln (.1166)nin manevi ve tasavvuf kiiliini byk bir hayranlkla iirine yanstr. O, Geylnnin manevyatnn ehl-i Hd kiiler zerinde brakt mspet etkiye tam inanmaktadr. Yusuf Nb, ilim ve irfan ehli bir aileden geldiini Hayriyye adl eserinde oluna hitben yazd beyitlerde aklamaktadr. Nb, bu beyitlerinde, ailesinin her bireyinin ilim ve irfanla n yapm asl kiiler olduunu, ailenin, manev ynden nemli bir feyiz aldn ifade etmektedir.4 Nabnin marifet sahibi bir aileden geldiine dair birok kayt mevcuttur. Nb, Hayriyyede, insan ve varla dair dillendirdii dizeler, bir sfnin gnl dnyasndan yansyan ilh ak ykl ifadelerdir. Ayn ekilde bu mesnevnin Marifetr-Rabban blmnde, oluna riflik konusunda yapt nasihatler tam bir sf anlay ortaya koymaktadr. rnein, verdii nasihatte, insann gayesinin, cennete ulamak ve cehennemden saknarak Yaratcya ibadet olmamal, kiinin amacnn sadece Rabbi, Onun diledii ekilde bilmek olduunu, insann ncelikle kendi benlik gereini kefederek amel
227
1 2 3 4
Bk. Evliy elebi, Seyhatnme, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2000, III, 149-160; Nb, TuhfetulHarameyn, ss. 16-18. Karahan, ss. 4-5; Karaka, Urfa Evliy ve limleri, s. 125. Karahan, 4; Diriz, Nb Dvn, s. 32. Nb, Dvn, s. 5.
228
etme gerekliliini vurguladktan sonra da, Allaha vuslat gaye edinmeyi syler.1 Nb bu anlayn, hem Hz. Peygamber (s.)in Dnya ahiret ehline, ahiret dnya ehline, hem dnya hem ahiret ise Allah ehline haramdr.2 buyruuna, hem de manev rehber kabul ettii bnl-Arabnin bu konudaki dncesini kendine rehber olarak benimsemektedir.3 Zira sfnin anlaynda dnya, para, mal, ticaret ve kadn gibi eylerin tesinde bir gerektir.4 Bu gerek, Peygamberin (s.) de ifade ettii, Mevldan alkoyan her ey dnyadr.5 szdr. Onun ak olarak vurgulad konu, sfnin, kendini tanma ve bilme araynda, taklidi deil, tahkik yolunu seerek, temel tasavvuf kaynaklara bavurmasdr. Ayrca bnl-Arab (. 1240)nin Ftht adl eserinin zahriyesine Nbnin dt nota gre, Nbnin babasnn adnn Seyyid Mustafa, dedesinin adnn Seyyid Mahmud, dedesinin babasnn adnn Seyyid Muhammed Bkr ve dedesinin dedesinin adnn da, eyh Ahmedn-Nakibend olduu yazldr.6 Nbnin drdnc gbekten ceddinin Nak eyhi olmas, bu ailenin, Urfann asl ve nemli ailelerinden birisi olduunu gstermektedir. Ayn zamanda Nb, bnlArab, Mevln ve Abdlkadir Geyln gibi nemli birok mutasavvfn eserlerini okumas ve ayrca kardei Seyyid Ahmed ve olu Ebul-Hayr Mehmet elebiye bnl-Arabnin Ftht ve Fussunu7 okutmas, tasavvufa olan balln gstermektedir. Tasavvuf dnceleri nda Nb, herhangi tasavvuf bir ekole/tarkata zhir olarak intisapl/bal deildir. Fakat iirine ve eserlerine baktmz zaman tasavvufa gnlden balln ortaya koymaktadr. Tasavvuf terminolojisiyle ifade edersek bu, veys gelenee ballktr. Ksacas o, ilm, edeb ve manev kiiliiyle tasvvuf-hikem bir kiilik ortaya koymutur.
MUHAMMED SELM HARTAV EN-NAK EL-HALD ER-RUHV

Selim Hartav en-Nak el-Halid er-Ruhv, Nakibendiyye tarkatnn Mceddidilik8 anlayna sahip Hlidiyye kolunun Urfa halifesi olarak hizmet vermeden nce, Nak tarkat tasavvuf kltr ile beraber varln Urfada daha nceden de hissettirmitir. Zira Urfa eri mahkeme sicillerindeki bir arz dilekesinde, Kanun Sultan Sleymann Halilurrahman zviyesine 1541 ylnda tasavvuf ird faaliyetleri iin bir vakfiye yaptrd ve bu zviyenin Nak tarkat mridlerinin sorumluluk alannda olduu yazldr.9 Urfadaki bu nemli Nak eyhlerinden birisi de, Nebih Efendi (.1789)dir. Selim Hartav en-Nak el-Halid er-Ruhv, 1785 ylnda Urfada dodu. Urfa
1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ayn eser, s. 222. Eb c rye b. ehridr Deylem, el-Firdevs bi mesril-Htb, Nr. es-Sad b. Besyn Zall, Beyrut 1986, II, 230; Acln, Kefl-Haf, I, 493. bnl-Arab, Ftht, II, 209. Bk. Mevln, Mesnev, I, 79. bn Hacer, Fethul-Br, X, 576. Diriz, Nb Dvn, s. 30. Nb, Dvn, s. 111, Diriz, Nb Dvn, s. 31. Bk. brahim Halil imek, Osmanl Toplumunda Mceddidilik, Suf Yaynlar, stanbul 2004. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, defter ariv no. 221, ariv say no. 282.
ANLIURFA TARH
Rdvaniyye Medresesinde Besnili brahim Efendiden ilim tahsili yaparken, dier taraftan Kurn hafz oldu. Halk arasnda lim, fzl, mil, vel, rif, mrid vasflarna hak kazanan Selim Efendi, Halilurrahman Camiinde Yahya Efendi adl dostuyla beraber hizmet etmekteydi.1 Hlid-i Badad 1805 ylnda hac grevini yerine getirmek iin yola ktnda, Urfaya urayarak bir mddet Halilurrahman zviyesinde kalr. Bu srada Selim Efendi ile Yahya Efendi medrese tahsili gryorlard. Mevln Hlid, Yahya Efendiye Selim Efendinin yaknda kendisine intisb edeceini bildirir ve bu sz gerekleir. Hlid Badad 1811de Delhiden byk bir mrid-i kmil olarak Sleymaniyeye dndnde, burada bir zviye yaptrarak ird vazifesine balar. Ayn dnemde, Hartavzde Selim Efendi de Sleymaniyeye hareket eder.2 Selim Efendi, daha sonra Hlid-i Badad (.1826)ye intisab etti. Sleymaniye, Badat ve amda Hlid-i Badadnin yannda hizmette bulundu. 1812 ylnda seyr u slkunu tamamlad ve Hlid-i Badadden iczet alarak Nak tarkatnn Hlidye kolunun Urfa halifesi oldu. eyh tarafndan kendisine ird izni verilerek Urfaya gnderildi. Hatta Hlid-i Badad tarafndan kendisine, baka herhangi bir halifenin burada ird etme yetkisinin bulunmadn ieren bir belge verildi. Mevln Hlid, Selim Efendiye kendi tacn inam eyledii gibi, Ahmed Faruk Serhend/mam- Rabban (. 1624) hazretlerinin elbiselerini de ona teslim etti. Hlid-i Badad, Selim Efendiye biri Farsa, dieri Arapa olmak zere iki iczet verdi. eyh Selim Efendi ayn zamanda feshat ve belaat sahibi byk bir irdi. Cell yn ar basan bir mutasavvf olmas hasebiyle, kendisine Hakk yolunda hibir knama tesir etmezdi. Hayderizde brahim Fasihe gre, Muhammed Selim Efendi ok ihlsl olup, insanlara Mevln Hlidin nazar ettii gibi nazar ederdi. Onun dusyla birok hayra nail olduunu nakleder. Selim Efendi, yksek himmet, ns-i enfsi ve temkin makm sahiplerinden olduu iin, Hlid-i Badadnin akrabas gibi ok yaknnda bulunurdu. eyhin tasavvuf slknde ileri bir derecede bulunmas, birok halife ve mride sahip olmasna sebep olmutur.3 Bir ara Muhammed Selim Efendi, kendisine gelen manev iaretle Harput/ Elaza gider, orada Ali Beyzde Efendi ile grerek, tarkatna davet eder. Daveti kabul eden Ali Beyzde, seyr u slkunu tamamlayarak, Selim Efendiden halifelik alr. Selim Efendi tasavvuf eitimi faaliyetlerini ve tarkat irdn Urfa Dabakhne Camii avlusundaki tekkede if eder. Muhammed Selim Efendi, 1860da Urfada vefat etti. Kendisi nce Mevlid-i Halil Camii kabristanna defnedildi. Daha sonra burada yol ama zorunluluu knca, 1874 ylnda Dabakhne Camii avlusuna nakledildi. 1880de olu Hseyin Ferideddin Efendi bir trbe yaptrd.
229
2 3
Haydrizde, el-Mezdt-Tlid f menkb- eyh Hlid, stanbul 1292, s. 61; Muhammed b. Sleymen el- Badat, el-Hadkatn-Nediyye f dbit-Tarkatn-Nakbendiyye vel-Behetl-Hlidiyye, Kahire 1313, ss. 77-78. Haydrizde, s. 30. el- Badad, s. 78.
DEDE OSMAN AVN EFEND

Dede Osman Avni Efendi, Urfa eri sicil kaytlarnda, bn Abdal Efendi ( .1814), bn Dede Eyyub Efendi (.1781) olduu, soy olarak eyh olup, babasnn Kadir tarkat eyhi olduu, kendisinin de, babasndan sonra Kadir tarikat eyhi olduu kaytldr.1 Ayrca Dede Osmann halifesi, eyh Halil Efendinin 1886 tarihli arz dilekesinde, Dede Osman Avni Efendinin Mevlid-i Halil zviyesi vakfnda maal olarak kadir tarkat halifelii yapt, Dede Osman Avni Efendinin eyhlik mddetinin yetmi yl gibi uzun bir mddet srd ve ocuksuz olarak vefat ettii kaytldr.2 Dede Osman Avni Efendi, halife olmadan nce, Erbile giderek, tasavvuf terbiyesini ve halifeliini Adlkadir Erbilden aldktan sonra Urfaya dner. Dede Osman Avn Efendi, ird grevini Mevlid-i Halil camiindeki Kadir tekkesinde yrtmtr. Bugn tesbihi, cbbesi ve dier ahs eyalar burada koruma altna alnmtr.3 Dede Osman Avni Efendi, Urfada dodu, doum tarihi bilinmemektedir. Fakat kaytlarda bulunan yetmi yllk Kadir tarkat eyhlik sresi gz nnde bulundurulduunda uzun bir hayat srd anlalmaktadr. Hayatnn byk blmn Urfada geirdi ve burada vefat etti. Mezar tanda lm tarihi, 1883 olarak yazldr. Dede Osman Avni Efendi, babas Kadir halifesi olmasna ramen ve kendisi de babasnn postuna oturarak eyh olmusa da, halifelik beratn babasndan almamtr. Dede Osmann halifesi, Urfada Halvet tekkesinin bitiiinde medfn Abdlkadir Erbildir. Erbil, o dnemin, birden fazla tarkattan iczetli olma durumu olan camiut-turk mereb bir zattr. Kendisi hem Kadir, hem Halvet, hem de Nak tarkatlarndan iczetlidir.4 Dede Osman, kendisinden sonra kiiye iczet vermitir. Bunlar, Harputlu mer Baba (.1902), Dervi Halil Hafz (.1907) ve Antepli Mustafa Baba (.1921)dr. Urfada yaayan ve yetien sf merep zatlar ierisinde tarkat silsilesine sahip olan nadir ahsiyetlerden biri olan eyh Dede Osman Avni Efendinin tarikat silsilesi yledir: Pr-i Sultan Seyyid Abdlkadir Geyln, Cemll Irak Seyyid Abdurrezzak, Osman el-Cil, Yahya el-Basrav, Nureddn-i m, Abdurrahman elHseyn, Burhaneddn ez-Zencer, Muhammed Masm el-Meden, Abdrrezzk el-Hamev, Seyyid Muhammed Hseyin el-zmrn, Ammed el-Hind Lhor, Muhammed ez-Zengen et-Tlebn, Ahmed et-Tlebn el-Kerkk, Ziyaeddin Abdurrahman Talaban (Halisiyye kolunun eyhi),5 Abdlkadir Muhyiddin (Kemaleddn) Erbil, Dede Osman Avn.6
230
1 2 3 4 5 6
Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Ariv no. 227; Urfa Mevlid-i Halil Camii avlusu iindeki trbe kitabesi. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, Ariv no. 227. Bk. Mevlid-i Halil Camideki trbe kitabesi ve camii iindeki ziyaret blm. Vassf, age. S. 139; Badatl smail Paa, II, 605. Sadk Vicdn, s. 39; Badatl smail Paa, Hediyetl-rifn, Beyrut 1982, II, 605. Ekrem Kaya, Mridlere Armaan, stanbul 1986, s. 318; Mahmut Karaka arivindeki tarkat silsilesi.
ANLIURFA TARH
Dede Osman Efendi, drt yz yldr kesintisiz olarak devam eden ve altm yl bizzat bu zikrin bazkirlik grevini yrtt iin, kendi adyla zdeleen Dergh Camii zikriyle,1 Urfada yaayan manevyat nderleri ierisinde hafzlardan silinmeyecek bir yer edinmitir.
ABDLKADR MUHYDDN ERBL (. 1897)

Abdlkadir b. Muhyiddin Erbil (Kemaleddin Efendi veya Abdlkadir-i Sddk olarak da anlr) Kadir tarkatnn Hlisiyye kolu,2 kurucusu Ziyaeddin Abdurrahman es-Sddk el-Kerkk et-Tlebn (.1859)nin halifesidir.3 Abdlkadir b. Muhyiddin Erbil, bugn Irak topraklarnda bulunan Erbilde dnyaya geldi. Bir taraftan dneminin din limlerinden slm ilimler konusunda eitim alrken, dier taraftan ileri gelen mutasavvflardan da tasavvuf eitimi ald.4 Kemaleddin Efendi Erbilde dnemin ileri gelen mutasavvflarndan olan Abdurrahman Tlebnden iyi bir tasavvuf terbiye ald.5 Abdlkadir Efendi, mridi Tlebnden Kadir tarkat terbiyesi almasna ramen, Urfada eyh Ramazan nin veya Skb lkabyla bilinen el-Hc Muhammed Efendinin in ettirdii Halvet tekkesinde eyhlik ve bu tekkenin vakfiyesinin mtevelliliini yapt.6 Kendisi ayn zamanda 1871de stanbulu ziyaret etmitir. Abdlkadir Efendinin bu birok tarkattan halifelik almas, 19. yzylda yaayan bir mutasavvf olmas hasebiyle, yaad ada sfler arasnda yaygn olan birden ok tarkattan iczetli olma konumu olan, camiut-turk anlayna sahip olmasndan kaynaklanyordu. O nedenle kendisi hem Kadir, hem Halvet ve hem de Nak tarkatlarndan iczetlidir. Bu vasflara sahip olmasna ramen Kadir tarkatnn Hlisiyye kolunun eyhliiyle mehur oldu. Abdlkadir Muhyiddin Erbil, Halvetiye tekkesindeki trbesinin kitabesinde, erif Muhammed Muhyiddn es-Sddk el-Hseyn olu Seyyid eyh Abdlkadir Efendi, lm 1897 diye tantlr. Bu bilgi Kemaledin Efendinin, seyyid olduunu gsterir. Kemalledin Efendi, tasavvuf merep asndan hem Kadir, hem de Halvet mrididir. Zira o, Urfada iyi tannan Kadir tarkatnn eyhi Dede Osman Avn Efendinin eyhidir. Ayrca Halvet tarkatnda da byk hret sahibidir.
231
1 2
4 5 6
Bk. Ali Tenik, Sosyo-Psikolojik Adan Zikir ve anlurfa Dergah Camii rnei, Tasavvuf Dergisi, Ankara 2002, say. 8. ss. 97-116. Abdurrahman Tlebnnin, Kdiriyyenin seyr u slk usuln Kelime-i tevhd ve Lafza-i Cell ile snrlayarak tarkatta ictihad yapt iin ube/kol pri olarak kabul edildii rivayet olunmaktadr. (Bk. Tomar- Turuk- Aliyyeden Kdiriye Silsilnmesi, stanbul 1340, s. 58; Hseyin Vassf, Sefine-i Evliy, Haz. : Mehmet Akku-Ali Ymaz, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2006, I, 140. Bk. Bursal Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, Haz. A. Fikri Yavuz-smail zen, stanbul 1333, I, 131; Vassf, I, ss. 139-141, Vicdn, age. ss. 61-64; Hr Mahmut Ycer, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19.yzyl), nsan yaynlar, stanbul 2003, ss. 371-374. Bk. Bursal Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, Haz. A. Fikri Yavuz-smail zen, stanbul 1333, I, 36. Ekrem Kaya, Mridlere Armaan, stanbul 1986, s. 318. Urfa eri Mahkemel Sicilleri, Milli Ktphane, defter ariv, no. 221; Vassf, age. I, 142.
232
Kemaleddn Efendinin Halvet Tekkesine nasl eyh olduu, kim tarafndan iczetle bu greve getirildii hususunda herhangi bir bilgiye ulaamadk. Yalnz 1890 tarihli bir arz dilekesinde, Kemaleddin Efendinin uzun bir sre bu Halvet tekkesinin mtevellisi olduu anlalmaktadr.1 Kemaleddin Efendinin hangi tarihte Urfaya geldii de belli deildir. Yalnz 1897 ylnda Urfada doksan bir yanda vefat etti. Mezar, Kurtulu meydannda restore ettii Halvet tekkesinin yannda bulunan trbededir.2 Eserlerinden de anlald gibi, Abdlkadir Erbil her ne kadar Kadir eyhi de olsa, tasavvuf anlay bakmndan Ekber ekolne mensup bir sfdir. Tasavvufun varlk/vahdet-i vcd felsefesini iyi bir ekilde alglayan ve hline yanstm bir kiidir. Varlk konusunu Kitaba ve snnete uygun bir ekilde benimsemi, alan dndan gelen varlk anlaylarn iddetle tenkit ederek reddetmitir. Eserlerinde iledii gibi, varlk konusuna hkim ve ayn zamanda bu dncenin pri saylan bnl-Arab (. 1240)nin izgisinde kendinden nce varlkla ilgili mutasavvflarn erh ve yorumlarna bal kalarak konuyu aklamaya almtr. Abdlkadir Kemaleddin Efendiyi, Urfada yaayan sfler iinde eser brakan tek zt olarak tespit ettik. Onun, Hccetz-Zkirn fr-reddl- mnkirn, Tefrihul-Hatr f menkib-eyh Abdlkdir, et-Tarkatul-Rahmaniyeti fr-rcui vel-vusli ilal-Hazretil-Aliyye, thamatl-lhiyye f MaarifetilHakkatil-nsaniye, Mirt-uhd f beyni Vahdetil-Vcd, Hadiktul-Ezhr fl-hikmeti vel-esrr, ed-Drerl-Mtebira f erhil-ebytis-semniyete aere, erh Kelimet Farisiyeti minel-lemetil-Irkiyye, erhus-saltil-muhtasra lieyhil-Ekber, Mecmatl-er fir-rekik vel-sr, Miskl-hitm f marifetilmm, en-Nefesr-Rahmniyye f marifetil-hakkatil-insniyye, dblmrdn ve nectl-msteridn, ed-Drrl-meknn f marifetis-srrl-masn, el-Kavidl-cemiyye fit-tarkr-Rifiyye isimli eserleri zikredilir.3
MUSTAFA HAFIZ EN-NAKBEND

Mustafa Hafz en-Nakibend, Urfada lim, zhid ve Nak tarkatnn eyhi, Mevlid-i Hlil zviyesinin postnini ve Halilurrahman medresesinin mderrisi olarak bilinir. Mustafa Hafz en-Nakibendnin Halilurrahman Camii mezarlndaki mezar ta zerindeki yazda, Kanun Sultan Sleymann Halilurrahman zviyesine yapt vakf ve 1312 tarihli bir ilmdan; babasnn adnn Hasan olduu, Halilurrahman mahallesinde ikmet ettii ve Nakibend tarkatnn Halilurrahman zviyesindeki ird faaliyetleriyle megl bir halife olduu yazldr.4
1 2 3 4
Ayn yer. Mahmut Karaka, anlurfa Kitbeleri, stanbul 1985, s. 51. Bk. Bursal Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, I, 36; Sleymaniye Ktphanesi, Nafiz Paa, no: 447; Vassf, age. S. 142. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, defter ariv no: 221, ariv s. no: 282.
ANLIURFA TARH
ABDURRAHMAN EL-KERKK
eyh Abdurrahman el-Kerkk Nakbend eyhi Mevln Hlid Badadnin Badattaki halifesi Osman Siraceddn et-Tavl (.1866)nin olu ve halifesi olan Ahmed emseddnin1 halifesidir. Badattan halifelik aldktan sonra Urfaya dnen eyh Abdurrahman Efendi burada ird faaliyetlerini srdrr. Urfaya ne zaman geldii bilinmemektedir. Fakat kendisine Kbrs tekkesinde grev yapmas dolaysyla verilen berat 1894 tarihlidir. Kerkkten gelip Urfaya yerleen Abdurrahman el-Kerkkye manev destek vermek amacyla, eyhi Ahmed emseddin bizzat Urfaya gelerek irad faaliyetlerinde bulunmutur. Abdurrahman Efendi, nceleri Ulu Camii bitiiindeki Nkibiye medresesinde ikmet etmi, oradan da Halilurrahman Camii medresesine gemitir. Daha sonra da, Kbrsl Hac Mihman mescidinde grev yapm ve oray tekke olarak kullanmtr. Buradaki grevinden dolay Abdurrahman Efendiye dnemin padiah tarafndan 1849 ylnda bir berat verilmitir.2 Abdurrahman Efendi, 1932 ylnda Urfada vefat etti. Mezar Nebih Efendi trbesi iindedir.
EYH MUSTAFA SAFVET EFEND

eyh Mustafa Safvet Efendi (.1950), eyh Ali Efendinin halifesidir.3 Tahsilini Msr el-Ezher niversitesinde yapt. lim, edebiyat ve irdir. iirlerinde Safvet mahlasn kullanmtr. 1886 ylnda verilen bir arz dilekesine gre 1866 ylnda Urfada dodu. Soy itibariyle babasnn mezar tanda Sddk ibaresi ile Halvet ve Kadir eyhi olduu kaytldr. eri mahkeme sicillerinde kaytl bir arz dilekesinde, ok iyi derecede Arapa ve Farsa bilen Safvet Efendi, babasnn eyh olduu Halvetiyye tekkesinde Kurn- Kerim retmenlii yapt. Bu hizmetin yannda, tekkedeki hatiplik grevini de yerine getirdii yazldr.4 Safvet Efendi, 1911 senesinde Tasavvuf Risle-i Usbiyyesini kararak tasavvufa dergi yoluyla hizmet eder. Bir sre Olanlar Dergh eyhliini vekleten yrtr. Mustafa Safvet Efendi, stanbulda Fatih Camii dersiamlnda bulunmu ve 1914 ylnda Gynkl Hafz Hilmi Efendiye iczetnme vermitir.5 Mustafa Safvet Efendi, 1908 ylnda Urfa milletvekili olarak stanbula gitti. Bir sre mebusluk yaptktan sonra, 1918 ylnda Meclis-i Meyih bakanlna getirildi. Bu grevden azledildikten sonra, 1922 senesinde Darl-hikmetil-slmiyye yeliine getirildi. Ayn zamanda bu tekilatn yelerinden zmirli smail Hakk Efendinin tasavvuf aleyhindeki dncelerine kar Tasavvufun Zaferleri adl bir kitap da kaleme ald. Bu tekilat lavedildikten sonra 1922 ylnda Urfa milletvekili olarak tekrar meclise girdi. 1924 ylnda Hilafetin kaldrlmas iin nerge verenler arasnda yer ald. 1927 ylnda milletvekili olarak emekli oldu.6
1 2 3 4 5 6 Muhammed Emin Erbil, el-Mevhibs-sermediyye, Msr 1323, s. 281; Muhammed Osman Siracddin, Kitb Sircl-Kulb, s. 27. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, defter ariv no. 233, kayt no. 170. Vassf, age. s. 142. Urfa eri Mahkeme Sicilleri, Milli Ktphane, Ariv no. 227, sra no. 545. Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, stanbul 1980, II, 108, 193. Mustafa Kara, Trk Toplumunda Tasavvuf, Dergah Yaynlar, stanbul 2002; Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, stanbul 1980, II, 108.
233
Mustafa Safvet Efendi, 1950 ylnda Ankarada vefat etti. Safvet Efendi, karm olduu Tasavvuf mecmuas yannda, Tasavvufun Zaferleri, Ulm-i eriyye, Hatt- Kurn- Kerim, Asr Mcedditlerimiz gibi telif eserleri vardr.1
234
Alpay, age. I, 189.
ANLIURFA TARH
XII. GELENEKSEL EL SANATLARI
MER SABUNCU*
HSN- HAT SANATI

Yaz, izgi; r, yol gibi manalara gelen hat kelimesi Arap yazsn, estetik llere bal kalarak gzel bir ekilde yazma sanat (hsnl-hat, hsn-i hat) anlamnda kullanlmtr. Kaynaklarda genellikle cisman aletlerle meydana getirilen ruhan bir hendesedir eklinde tarif edilen hat sanat, bu tarife uygun bir estetik anlay erevesinde yzyllar boyunca gelierek sregelmitir.1 Hat sanatndaki bu gelime anlurfada da kendini gstermektedir. nceleri mezar talar ve mimari sslemelerde grlen hat sanat daha sonra yaz eitlerinin de artmasyla deri ve kt zerine tablolar oluturmak suretiyle farkl bir boyut kazanmtr. anlurfadaki hat sanatnn en eski rnekleri Harran Ulu Camii kalntlar arasndaki binalar ve Harran eski mezarlnda kazlar sonucu ortaya kartlan mezar talarnda grlmektedir. Ayrca Harran Kaps kuzey cephesinde yer alan Eyybi nesihi ile yazlm erit kitabe, Eyybi medresesinin kuzey duvarndaki iekli nesih kitabe ve eyh Mesd Zaviyesinin sarn kitabesi, anlurfadaki hat sanatnn XI. ve XII. yzyl rnekleri arasnda yer almaktadr. Eyybilerden Osmanl dnemine kadar geen sre ierisinde ortaya konan hat eserlerinden gnmze ulaan eserler tespit edilememitir. Ancak Osmanl dneminden kalma ok sayda kitabe, mezar ta ve evler zerindeki dekorasyon amal sls, nesih, celi sls, celi talik ve makili tarzlarndaki kompozisyonlar zengin bir eitlilik gstermektedir.2 Hsn-i hat, ilk devirlerden zamanmza gelinceye kadar yaz eidi asndan ok gelimi ve gzel hat eserleri ortaya konmutur. Bunlar; kufi, nesih, celi nesih, sls, celi sls, talik, celi talik, divani, celi divani ve rka gibi yaz eitleridir. Urfada bu yaz eitleri ile hat yazan mehur hattatlar yetimitir. simlerini verdiimiz bu yaz eitlerinin anlurfa mezar talar zerine olduka ustaca yazld grlmektedir. Mezar talar kitabelerinin bir ksmnn airleri bellidir. Fakat
* 1 2 lahiyat M. Uur Derman, Hat, DA, stanbul 1997, XVI, 427. Haz.: Cihat Kurkuolu, Mehmet Kurtolu, anlurfa/Uygarln Doduu ehir, URKAV (anlurfa li Kltr ve Aratrma Vakf Yaynlar), 2. Basm, Ankara 2002, s. 170, 171.
235
236
hibirinde hattatlarn ismine rastlanmamtr. Baz hattatlarn yaz ve iaretlerinden kim olduklar biliniyorsa da, bunlar bir-iki kiiyi gememektedir. Bu hattatlar arasnda Cumhuriyetten nce Urfada ok mehur olan ve Lobut Ahmet diye tannan Ahmet Vefik ve rencisi Arabizade Behet bulunmaktadr. Yalnz Nakipzade brahim Efendi Medresesinin Ulu Camii kapsnn 1775 tarihli byk hcre kitabesinin hattatnn Urfa Naibi Hakk olduu yazldr. Bu kitabeler zerine yazl isimlerden baka baz levhalarda ve el yazmalarnda da hattat isimlerine rastlanmaktadr. Mesela Sakp Efendi ve air mutasavvf Saffetin ayn zamanda hattat olduklar bilinmektedir.1 Halilur-Rahman Medresesinin 1775 tarihli hcre kitabesinde imzas bulunan hattat Hakk en-Naibu bi Medinetir Ruha (Urfa ehri Naibi Hakk) ve 1781 tarihli Nakibzde Hac brahim Efendi Medresesinin Ulu Camii avlusuna bakan kapsndaki kitabede imzas bulunan hattat el-Fakir es-Seyyid el-Hac Abdurrahim el-Musavveri en-Naib er-Ruha (Urfa Naibi Hac Abdurrahim) adlarn bildiimiz en eski Urfal hattatlardr. Hattat adlarna ta sanat rnekleri dnda el yazmas kitaplarda ve levhalarda da rastlanmaktadr. air Hikmetin (1832-1878), air Sakbn (lm 1873), air ve mutasavvf Safvetin (1866-1950) ayn zamanda hattat olduklar bilinmektedir. Bunlardan air Sakbn Haleplibahede kendi adna yaptrd kkn ikinci katndaki byk odasnn i duvarlarn dolaan, mavi zeminli tahtalar zerine beyaz boya ve talik hatt ile yazd iir, airin hattatlk ynn gstermesi bakmndan nem tamaktadr. Ayrca Bedri Alpayn anlurfa airleri adl kitabnda airlikleri yannda hattat olduklarn belirttii Nuri, Ltf ve Vefik beylerin eserlerinden gnmze ulaan olmamtr. Rzvaniye Camiinde asl bir levhada imzas grlen Naciye adl bayan bir hattatn Urfal olup olmad hakknda elimizde bilgi bulunmamaktadr. Urfada yetimi hattatlarn en nllerinden olan Ahmet Vefik ve rencisi Arabizde Behet, eserlerinin bir ksmn Osmanl dnemi sonlarnda, bir ksmn da Cumhuriyet dneminde vermitir.2
ND
Doum tarihi bilinmeyen Nadinin asl ad Ahmettir. Safai Tezkiresine gre Kastamonulu, Tuhfe-i Hattatine gre de Urfaldr. Osmanl Sultan II. Ahmed zamannda veziriazam olan Arabac Ali Paaya Batezkireci (Urfal), Kahirede birka vezire Divan Efendisi olmu, sonra am Defterdarlna atanmtr. stanbulda Tezkire-i Evvel (Birinci Tezkireci) olan Ahmed Nadi, Basra valisi Ahmed Paann Kethdas olarak 1715 tarihinde Basrada iken orada vefat etmitir. Divan airleri arasnda sz sahibi olan Nadi, ayn zamanda devrinin en iyi hattatlar arasnda saylmaktadr.3
1 2 3
Mahmut Karaka, anlurfa Mezar Talar, URKAV, 1996, s. 17; Mehmet Kurtolu, Kltr ehri Urfa, Ankara 2006, s. 297. Krkolu, Kurtolu, anlurfa: Uygarln Doduu ehir, URKAV, Ankara 2002, s. 171. Maliyeci airler, 11 Nisan Gazetesi, stanbul 1987; Kurtolu, Kltr ehri Urfa, s. 298, 299.
ANLIURFA TARH
AHMET VEFK (LOBUT AHMET)

Asl ad Ahmet olup, Vefik mahlasn kullanmtr. Hem air hem de hattattr. 1860 ylnda stanbulda domutur. Babas Zikri Airetinden Balibeyzde Lobut Beydir. lk tahsiline Sultanide balam fakat yarda brakmtr. 1882 ylnda babas Lobut Bey stanbuldan srgn olarak Halfeti Nahiye Mdrlne gelince, o da babasyla gelmi, 1884de Kaymakam olan babasyla Surua, 1886 ylnda babasnn emekli olmas zerine ailesi ile birlikte Urfaya yerlemitir. Ahmet Vefik, 1887 ylnda Urfa Tahrirat Kalemi Mukayytl ile memuriyete balam, yazs gzel olduu iin yl sonra ayn kalemin Sermbeyyizliine terfi etmitir. 1923 ylnda emekli olmutur. Diyarbakrl Cennzde Hac Abbas Efendi ve Urfa Tahrirat Mdr Asaf Beyden icazet alan Ahmet Vefik, Urfann birok mektep ve medresesinde yaz dersleri vermitir. Musikiye ve btn makamlara vakf olan, armonika, ud ve kanun almasn bilen Ahmet Vefik, mtevaz, iyi huylu, ince ruhlu, yardmsever biri olarak tannmtr. Kitabeler ve mezar talar iin yazd iirlerinde byk bir ustalkla tarih dren ve mahalli olaylara destanlar yazan sanat, vilayet kavandaki 1917 tarihli Harb- Umumi ehitleri Abidesi zerine Cy- cihda giden erlere nusret ola msrasn yazm, bylece ant yaptran Urfa Mutasarrf Nusret Beyin adn zikretmeyi byk bir ustalkla baarmtr. Ahmet Vefikin ie ierisine, byk bir maharetle yazlar yazd halk arasnda yaygn olarak anlatlmaktadr. Kendisinin iine yaz yazd byle bir ie Urfada Halil Soran Beyin koleksiyonunda bulunmaktadr. Hattat Ahmet Vefikin lm tarihi bilinmemektedir.1
Ahmet Vefikin Vehve la Klli eyin Kadr kompozisyonu.
237
ARABZDE BEHET (GRGN)

1883 ylnda Urfann Kaleboynu mahallesinde dodu. Eb Eyyb el-Ensrinin torunlarndan olan ve 400 yl nce Urfaya yerlemi bulunan Arbizdeler lakabl bir aileye mensuptur. Bu nedenle, yazd levhalarda Behet Arab imzasn kullanmtr. Behet Arab, 13-14 yalarnda iken hat sanatn renmesi iin eri Mahkemede ktiplik yapan akrabalarndan birinin yanna verilir. Bu zatn yannda ilk bilgilerini alan Behet, sanatnda byk ilerlemeler kaydedip hocasn geince daha
Kurtolu, Kltr ehri Urfa, s. 299.
usta birisinin yanna verilmesine gerek duyulur. eriyede Ktip Hoca, Beheti Balibeyzdelerden Hattat Ahmet Vefike gtrp, Ahmet Efendi, ite sana kabiliyetli bir gen, ben bildiklerimi rettim, gerisi sana kalyor diyerek teslim eder. Hsn-i hattn her eidinden icazet alp, icazet vermi, air ve msikiinas Ahmet Vefikden hat dersleri alan Behet, ksa sre sonra icazet alr. 17 yanda evlenen Behet, 24 yanda ocuk sahibi iken 1. Dnya savanda askere alnr. Medinede 5,5 yl askerlik yapt srada Peygamberimizin makamna air Nbinin; Sakn terk-i edebten ky- mahbb- Hddr bu Nazargh- ilhidir makam- Mustafadr bu dizeleriyle balayan nl kasidesi bata olmak zere eitli yazlar yazar. Bu yazlarndan dolay Fahri Paa tarafndan Frka Yazclna alnr ve terhis olduunda Urfaya gtrmek zere kendisine Peygamberimizin Sakal- erifi hediye edilir. Gnmzde Circis Peygamber Camiinde muhafaza edilen bu Sakal- erif, Ramazan aylarnda Urfallar tarafndan ziyaret edilmektedir.
238
Behet Arab ve Onun Mallah kompozisyonu
Kfi hari, nesih, sls, divan ve rik gibi yaz eitlerini byk bir ustalkla kullanm, ancak en ok celi sls ve celi tlik trlerinde eser vermi olan Behet Arab 1965 ylnda vefat etmitir.1 Urfa camilerinin byk ounluunu Behet Arabnin hatlar sslemektedir. Yazd hatlar A. Cihat Krkolu tarafndan derlenerek anlurfa Belediyesi tarafndan albm olarak baslmtr. Ayrca Adnan Alpay tarafndan hakknda eitli dergilerde yazlar yaynlanm ve hatlarndan rnekler sunulmutur. Ressam
1 Krkolu, Kurtolu, anlurfa: Uygarln Doduu ehir, URKAV, Ankara 2002, s. 171, 172.
ANLIURFA TARH
Mustafa Ayata Peygamber ehri Urfa adl kitabnda Behet Arabyi zikrederek resmine ve baz hat eserlerine yer vermitir. URKAV tarafndan adna hsn-i hat yarmalar dzenlenmitir.1 anlurfada Cumhuriyet dnemi hat sanat uzun yllar sadece Behet Arab ile devam etmi, Arabnin 1965 ylnda vefat zerine uzun bir sre kesintiye uramtr. Behet Arabden ders alm kiilerden sadece Mahmut Drtbudak ve Mnip Grgn bu sanat devam ettirmilerdir. Bunlarn haricinde ders alm olanlar varsa da daha sonra devam etmediklerinden unutulmulardr. 1948 ylnda Urfada doan Mahmut Drtbudak retmenlik ve idarecilik yapt. Urfadaki hat sanat zerine kendisiyle yaplan grmeler Harran dergisinde yaynland. eitli karma ve kiisel sergilere katld. Bu hattatlarn dnda 1983-85 yllar arasnda Urfada bulunan hattat Recep ahinden ders alan M. Ali Caduk ve kr Drtbudak hat sanatna amatrce de olsa devam etmektedirler.2 anlurfada hat sanatnn son yllarda canlanmas, Harran niversitesinin almasyla birlikte lahiyat Hattat Mehmet Memiin 1993 ylnda anlurfaya gelmesi ve burada kald sre zarfnda birok renci yetitirmesiyle olmutur. Mustafa Kaar, Mustafa Parldar, smail Kanbaz, Abdlkadir Kukran ve Abdurrahman Polat bugn halen hat sanatyla uraan Urfal rencileridir.
Mustafa Kaarn innallhe yudillu men yeu ve yehd ileyhi men enb. kompozisyonu
239
GELENEKSEL EBRU SANATI

Kitreli su zerine serpilen boyalarla bezenmi kt ve bunu hazrlama sanat olan ebru, slm bezeme sanatlarnn hazrlan teknii itibariyle en cazibi ve en sratli netice alnandr. Eskiden yazma kitaplarn ciltlenmesinde ebrulu kap ve yan kd olarak kullanld gibi kta ve levhalarn i ve d pervazlaryla koltuk denilen ksmlarnda da ok kullanlmtr. Kurn- Kerim cilt i kapaklarnda, kitap kaplamalarnda kullanlan ve tablo olarak da duvarlar ssleyen ebru, hsn-i
1 2 Kurtolu, Kltr ehri Urfa, s. 301-302. Kurtolu, Kltr ehri Urfa, s. 298.
240
hat yazlarnn kenarlarn bezemede de kullanlmtr. Elimizde anlurfada ebru sanatnn gemii ile ilgili bilgi ve rnek bulunmamaktadr. Sheyl nverden tezhip dersleri alm olan Dr. Burhan Vural ve Ressam Mehmet ncinin kimyasal boyalar kullanarak ebru denemeleri yapt bilinmektedir. anlurfada iyi bir konuma gelmi olan hat sanatnn kurslar veriliyor, renciler yetiiyordu. Ebru sanat iin bunu sylemek mmkn deildi. Bu yzden biz, hat sanatyla urarken Hattat Musmer Sabuncunun Murakkal Lale tafa Kaarn tevikiyle amatrce ebru ave Y Gaffr kompozisyonu lmaya baladk. Cumhuriyet tarihinin en nemli ebrucusu Mustafa Dzgnmann rencilerinden ebrucu Timuin Tanarslann anlurfaya gelmesiyle onunla tantk ve yaptmz ebrular ona gsterdik. Timuin Tanarslan anlurfa ve civar illerde ebru sanatnn yaylmas ve gelecek nesillere aktarlmas amacyla bizi Ankaraya davet etti. Ondan yaklak olarak 2 yl ebru kursu aldk. Kltr ve Turizm Bakanlnca oluturulmu bir komisyon tarafndan ebru retmeni olarak grevlendirildik. anlurfada 2005-2010 yllar arasnda yaklak 300 kiiye ebru kursu verdik. rencilerimizden Zeliha Gne, Mahmut Gzbyk ve Ahmet evik ebru sanatnda yetimi ve anlurfa Belediyesinin at yarmalarda dl almlardr.
TEZHP SANATI
Tezhip Arapa bir kelime olup, Trke karl, sslemek, altnla sslemek ve altnla bezemek anlamlarna gelir Bu sanat ok uzun bir tarih srecinden gnmze gelmitir Tezhip sanat anlurfada Dr. Burhan Vuralla balamtr. Sheyl nverden tezhip dersleri alm olan Dr. Burhan Vuraln 1960l yllardan beri ferd olarak tezhip almalar yapt bilinmektedir. Birok tezhip eseri bulunan Dr. Burhan Vural herhangi bir tezhip kursu amamtr. anlurfada hsn-i hat ve geleneksel ebru sanatnn iyi bir seviyeye gelmesinden sonra sanat evresi, anlurfada olmayan geleneksel el sanatlar zerine aratrma yapmaya baladlar. Bu almalar erevesinde biz, Konyaya giderek tezhip sanatlaryla grtk. Tezhip hocas smail kkten anlurfaya gelerek tezhip kursu ama sz aldk. Bu gelimenin ardndan Kltr Mdr Selami Yldz ve Devlet Gzel Sanatlar Galerisi Mdr Mahmut Temizolunun da gayretleriyle 2009 ylnda anlurfa l Kltr Turizm Mdrlnde SODES Projesi kapsamnda Tezhip Kursu ald. Abdurrahman Polat, Zeliha Gne ve Fatma Betl Sabuncu gibi renciler tezhip sanatnn ilk Urfal rencileri oldular. Bu kurs 2010 ylnda Kltr ve Turizm Bakanl adna ald.
KNC BLM
ANLIURFADA DN VE SOSYAL HAYAT
BLM EDTR
YRD. DO. DR. CELL ABUZAR
(Harran niversitesi Eitim Fakltesi)
I. ANLIURFADA DNN SOSYAL HAYATTAK YER VE NEM
CELL ABUZAR*
DNTOPLUM LKS
Din, toplum iin vardr. Tarih boyunca dinsiz bir topluma rastlanlmamtr. Din-toplum etkileimi srekli gndemde olmu ve bilim adamlarnn temel ura alann oluturmutur. Acaba din ile toplum arasnda nasl bir iliki vardr? Din mi toplumu etkilemekte yoksa toplum mu dini etkilemektedir? Aralarndaki etkileimin boyutu nedir? Toplumlarn ykseliinde ve knde dinin rol var mdr, ya da varsa ne lde vardr? Kutsaln tecrbesi olan din, insan ruhunun en gizli kelerine kadar girmesi, inananlar iin bir dnya gr ve algs sunmas bakmndan gndelik toplumsal yaam ekillendirme eilimindedir. Teoride toplum hayatn dzenleyici normlar koyan din, teden beri var olan toplumun iine nfuz ederek onu yeniden dzenler.1 Bu anlamda, toplumu ynlendirme, onu kendi anlay erevesinde deitirme ve gelitirme gcn hep elinde bulundurmutur. Din, toplumda yeni deerlerin kayna olmakta ve toplumsal deime olgusunda temel etken olarak srekli ilevselliini srdrmektedir.2 Tarihin her dneminde gndelik yaam belirleyen gerek etken, hep din olmutur. nsanlk imdiye kadar inanlar olmadan yaayamamtr. Din olmasayd insanlk normal bir geliim, ilerleme salayamazd. Dinin kuvveti, bireyleri ortak bir hayata kendilerini feda etmeye gtrr. Bu sayede toplum devamlln salar. Din ne kadar gl ise toplumsal btnlk de o kadar kuvvetli olur.3 nsan davrann, gidiini ve sosyal deimeleri belirleyen, dini inanlardr. Yeni bir din yeni fikirler getirir, yeni fikirler yeni bir toplumsal yap oluturur. Bu balamda, her zaman iin yaratc deerleri ile toplumsal yapda etkin rol stlenme eilimi ve gcn en azndan potansiyel olarak kendinde bulunduran
* 1 2 3 Yrd. Do. Dr., Haran nv. Eitim Fak. lkretim DKAB Blm retim yesi Wach, Joachim, Din Sosyolojisine Giri, ev: Battal nand, Ankara nv. Basmevi, Ankara, 1987, s. 7. Gnay, nver, Din Sosyolojisi, nsan Yay. stanbul, 1998, s. 335. Sezen, Ymni, Sosyolojide ve Din Sosyolojisinde Temel Bilgiler ve Tartmalar, FAV Yay. stanbul, 1990, s. 223.
243
244
dinin, iinden kt toplumu nasl deitirip-dntrdne en nemli rnek slam tarihidir. Putperest inanlar ve kat gelenekleri ierisinde bocalayp duran bir toplumda, Hz. Peygamberin arsnn ksa bir zamanda nasl kkl din sosyokltrel deimeler yaptn ve stelik yalnzca Arap yarmadasyla snrl kalmayp btn bir dnyay etkilediini grmek, dinin toplumsal ilevini ortaya koyacak niteliktedir. Dolaysyla, dinler her zaman tutucu ynnn yannda, toplumu deitirici ve dntrc gler olarak etkili olabilirler.1 Dinin toplum hayatndaki en nemli ilevlerinden birisi de toplumsal btnlemeyi salamaya ynelik yapt katklardr.2 Bunu yaparken, tabiat st bir inanlar sistemi ile grup amalar ve bunlarn stnl hususunda bir aklama getirir. Ortak ayinlerle inananlarn bir araya getirerek ortak duygularn glenmesini salar. Snrsz dl ve cezalar sistemi aracl ile vicdanlar kontrol altnda tutar ve sosyal sapmalar nleyerek btnlemeyi salar.3 te bu nedenle din, toplumda istikrar faktr olarak deerlendirilmi, bunun sonucunda da, toplumsal anominin (karmaann) nleyicisi ve toplumsal zlmenin freni olarak grlmtr.4 Dier taraftan, dinin sosyal yapy deitirici ve yeni yapy rgtleyici ilevi, genellikle bir toplumda ilk rgtlenme ve yaylma dnemlerinde grlrken, bundan sonra dinin oluan bu yapnn korunmas ve srdrlmesi noktasnda ilev grd grlr.5 Ancak, zamanla dinin bu ekilde gelenekselleerek anlamn ve dinamizmini yitirmesi6 sonucu alternatif retemediinden, deien ve gelien toplumun gerisinde kalmas da sz konusu olabilir. Bu erevede, Osmanlnn son dnemlerinde toplumda din anlayndaki baz anlam kaymalar iyi bir rnek olabilir. Bu dnemde dini anlay zn yitirip yer yer gelenekselletiinden, artk sosyal ve ekonomik alanda kalknmay salayacak gcn koruyamad.7 Dolaysyla, yzyllardr anlam kaymasna uram olan din, gndelik hayattaki deimelere yeterli cevap veremediinden baz yeniliki aydnlar tarafndan deiimin nndeki engel olarak grlmtr. Ancak dinin toplumsal deimenin tamamen karsnda olduunu sylemek gtr. inde bulundurduu anlam ve dinamizme her ne zaman dnlrse o zaman tekrar toplumsal deimenin motoru olabilir. Kkl dinlerdeki ihya hareketleri bunun gstergeleridir. Ama unu da sylemek gerekir ki, din ayn zamanda muhafazakrlk yn de olan bir olgudur.8 Bu nedenle, baz toplumlarda toplumsal deimenin nndeki engellerden birisi de din olabilir. Din-toplum ilikileri balamnda zerinde durulmas gereken bir dier konu da, dinin ve din anlaylarnn toplumdan ne dzeyde etkilendiidir. Dinin, top1 2 3 4 5 6 7 8 Giddens, a.g.e., s. 496. Berger,Peter L., Dini Kurumlar, ev: Adil ifti, D.E.. lahiyat Fak. Dergisi, Say, IX, zmir, 1995, s. 432,433. Arslantrk, Zeki, M. Tayfun Amman, Sosyoloji, amlca Yay. stanbul, 2001, s. 263. Gnay, a.g.e., s. 334. Dursun, Davut, Din Brokrasisi, aret Yay. stanbul, 1992, s. 31. Weber, Max, Sosyoloji Yazlar, ev: Taha Parla, letiim Yay. stanbul, 1993, s. 376. Bilgin, Vejdi, Sosyal zlme ve Din, Ett Yay. Samsun, 1997, s. 36-37. Gnay, a.g.e., s. 334-335.
lumu etkileyip deitirirken kendisinin de yer yer toplumdan etkilendii kabul edilmektedir.1 Bu erevede zellikle, gnmzde toplumlar modernleme ile birlikte hzl bir toplumsal deime sreci yaarken acaba dinin, bu sreten nasl etkilenmekte olduu hala tartlmaktadr. Genel olarak, geleneksel toplum, din ekseninde ekillenmi bir toplum olarak grlr. Endstri toplumuna doru deime srecinde din, sosyal hayat belirleme gcn kaybetmekte, siyasi hayattan ise tamamen ekilmek zorunda kalmaktadr.2 Bu sre, erken dnemlerde endstrilemi olan bat toplumlarnda sosyal dinamiklerin etkisi ile laikleme/seklerleme eklinde olurken, onlar model alarak gelimek isteyen toplumlarda planl bir ekilde laikletirme/seklerletirme tarznda gerekletirilmeye allmaktadr. Bunun sonucunda, geleneksel din anlaynn gerilemesi, dinin kurumsal niteliinin zayflamas, kiiden kiiye deien din anlaylarnn ortaya kmas, dinin ibadet boyutunun geri plana itilmesi, yeni din ve mezheplerin ortaya kmas ynnde bir etkilenme grlmektedir.3 Bu erevede, deien toplumsal anlaylara bal olarak ortaya kan laikleme ile dinin toplum hayatnn eitli alanlarndaki etkisinin kaybolduu dnlmektedir. Ancak, bu deimelere kar din de savunma olarak, aklc bir bak as ile hayat yeniden biimlendirme gayreti iindedir.4 Sonuta, modern sanayi medeniyetinin, tm toplum ve dinlere ne denli kkl toplumsal deime ve uyum problemlerini dayattn son birka yzyldan beri grmekteyiz. Buradan hareketle, yeni bir yaam ve dnya anlay sunan modernizm, btn toplumlarn geleneksel yapsn, kltrn derinden etkilemi ve geleneksel kurumlam dini inanlar, uygulamalar, kurumlar, normlar ve deerleri etkileyerek bir deiim ve dnme neden olmutur. Bunun sonucunda da, geleneksel dine olan ilgisizlik ve seklarizasyon, modern dnem toplumlarnn ok nemli adaptasyon sorunlar arasnda yer almtr. Buradan da anlald gibi din, toplumsal deimelerden kendisini tam anlamyla koruyamamakta ve etkilenmektedir. nk her din ayn zamanda iinden kt sosyolojik evrenin etkisi altndadr. Ancak, topluma her dnemde dnce ve yaam anlay sunabilen gl dinler, toplumsal deimeler karsnda kendi varlklarn srdrebilirler. slam dini bu geree iyi bir rneklik tekil eder. Bu balamda, toplumumuzun yaamakta olduu toplumsal deimelere paralel olarak slamn anlurfa halknn gndelik yaamndaki yerini, etkisini bu aratrmayla grmeye alacaz.
245
1 2 3 4
Berger, a.g.e., s.448. Berger, a.g.e., s. 457,458. Arslantrk, M. Tayfun Amman, a.g.e., s. 397. Giddens, a.g.e., s. 493,495.
ANLIURFADA NAN VE BADET HAYATI NANLAR

Dini, bireysel ve toplumsal zellikleri yannda, fikir ve uygulama asndan sistemlemi olup, inananlarna bir yaam tarz sunan, onlar belli bir dnya gr etrafnda toplayan bir kurum olarak aklamtk. O bir deer koyma, deer bime ve yaama tarzdr. Mteal ve kutsal bir yaratcya isteyerek balanma, teslim olma, onun iradesine tabi olmadr.1 Bu erevede din deerlendirildiinde u zelliklere sahip olduunu gryoruz: Her eyden stn ve kuvvetli bir varln (veya varlklarn) kabul ve tasdik edilmesi, kabul ve tasdik edilen bu varln, akl ve bilgi gcnn stnde olmas, lahi (kutsal) varln, insandan yapmasn istedii ve istemedii talepleri, bunlar kabul ve tasdik sonucu dini bir hayatn (dini inan, dnce, duygu ve da yansyan dini belirtiler -ibadetler, ayinler, merasimler-) olumas. Grld gibi din dendiinde, her eyden stn, gl bir varla inanma ve onu kutsal kabul edip ona balanma ve tapnma davranlarn ieren kurallar btn anlalmaktadr. nanlar, toplumda ferdin birok nemli fonksiyonlarna hizmet eder. Bireyin ahsiyetine bir devamllk, gndelik yaamna bir anlay ve toplumsal ilikilerine bir mana verir ve eitli hedefleri elde etmesini salarlar. Bu anlamda inanlar, her psikolojik olaya girerek, mevcut bilgi ve idraklerin inas iin deimez bir temel verirler. Bu erevede, byk ounluu Mslman olan Trk toplumunda dini inanlarn etkinlik derecesi, deien toplumsal ilikiler balamnda farkllk gstermektedir. zellikle, geleneksel deerlerin daha hkim olduu topluluklarda toplumsal kontrol, dini inan ve ibadetlerin yapllaryla ilgili konularda etken konumdadr. Bu balamda, slamda inan esaslar Ament eklinde formle edilen alt iman esasn (Allahn varlna ve birliine iman, meleklerin varlna iman, Allahn gndermi olduu ilahi kitaplara iman, Peygamberlere iman, ahiret gnnn varlna iman, kadere yani hayr ve errin Allahtan olduuna iman) iermektedir. Bu inan esaslar, Mslman olmann temel artlar olarak kabul edilir. Ancak, iman esaslar arasnda en nemli olarak beliren inan ekli, Allahn varlna ve birliine inanmaktr. mann dier esaslar ancak bu kabulden sonra bir anlam ifade eder. Toplumumuzda da iman esaslar bir btn olarak deerlendirilir ve Allaha inanan bir kimse dier iman esaslarn da kabul etmi olur. nk Allah inanc slamn temel akidesidir, dierleri bunun zeriHalilurrahman Gl ve Camii ne bina edilir.
1 Er, zzet, Din Sosyolojisi Bir Giri Denemesi, Bursa, 1994, s. 8-9.
246
Bu erevede, yzyllardr slamla yorulmu olan ve Peygamberler ehri unvan ile dindarlkta ne km anlurfada, Allahn varlna ve birliine inanma noktasnda bir farkllamann olmadn ve anlurfa halknn bu konunun dile getirilmesini bile ho karlamadn gryoruz. Yaplan bir alan aratrmasna gre; anlurfa halknn %99,6 orannda Allahn varlna ve birliine inandklar anlalmaktadr.1 Buna paralel olarak, zmir yresinde yaplan benzer bir almada, erkeklerin %6,4 bayanlarn ise %2,4 Allaha inanmadklarn belirtmilerdir.2 Buradan hareketle, anlurfa halknn inan noktasnda bir farkllama ierisinde olmadn ve toplumumuzun yaad toplumsal deimelere ramen taklidi de olsa geleneksel Allah inancn devam ettirdiklerini syleyebiliriz.
BADETLER
Her dinin inan boyutu yannda bir de bu inanlar erevesinde gelien ibadet boyutu vardr. Dini tecrbeden hsl olan ve onun tarafndan belirlenmi bulunan btn riteller, onun pratik (ibadet) anlatmn olutururlar. Bu ekliyle din, bir tapnma olarak da tarif edilmitir. Btn dinlerde kutsaln tecrbeleri; varl bir efsane, bir akide veya bir dogmann terimleriyle zihnen belirlenmi bulunan Ulhiyet karsndaki sayg fiilleriyle ifade edilmilerdir.3 Bu bakmdan dini tecrbe de, dini yaantlarn temeli olmakla birlikte kutsal nnde saygy ve hrmeti, yceltmeyi, korkuyu, hayreti, hasreti ve teslimiyeti ierir. rnek olarak btn bu duygular, bir insann kutsal bir mekana girmesi ile kendisini ortaya karabilir. zellikle, tazim ve huu, ibadette diz kmede ve secde etmekte ifadesini bulur. badetlerin en dikkat ekici zelliklerinden birisi de, toplumu birletirici, btnletirici fonksiyonu yani cemaat tekil edici yn olmasdr. Herhangi bir ibadet ierisindeki davran ve hareket tarznn en bata gelen etkisinin, o davran yapan, o ibadeti icra eden kii zerinde olacanda phe yoktur. Ancak bu davrann, zorunlu olarak fertleri ap dier ahslar zerinde de etkiler ortaya karacan unutmamak gerekir. slam dininin, toplum hayatnn pek ok temel olaylar ve ilikileri iin bir takm dini hkmler, formller, ibadetler, dualar ve merasimleri koymu olmas, ibadetlerin toplumu btnletirici yn asndan nemlidir. Bu erevede, slamda temel ibadetler, slamn Be art eklinde formle edilen kelime-i ahadet, namaz, oru, hac ve zekttan olumaktadr. Kendisini Mslman kabul eden bireyler, bu ibadetleri de yerine getirmekle sorumludurlar. Bunlar yerine getirilirken hedef, Allah rzasna kavumadr. Mslman ibadetlerini yaparken, bu ekilde Allaha kar kulluk grevini yapm olmann mutluluunu yaar. badetler ierisinde namaz, bireyin dindarln gstermesi asndan nem verilen ayr bir ibadettir. Hz. Peygamber (s.a.) tarafndan dinin direi olarak nemine vurgu yaplm ve tarih boyunca da slamn en byk ayrt edici sembollerinden biri olarak grlmtr. Namaz ibadeti, gnlk (be vakit) namazlar, haftalk Cuma namaz, bayram namazlar, cenaze namaz ve nafile namazlar gibi
1 2 3 Abuzar, Celil, Sosyal Deime ve Din likileri (anlurfa rnei), Ondokuz Mays nv. Sosyal Bil. Enst. (Baslmam Doktora Tezi), Samsun, 2003, s. 72. Kkta, M. Emin, Trkiyede Dini Hayat, aret Yay. stanbul, 1993, s.79. Joachim Wach, Din Sosyolojisi, ev: nver Gnay, FAV Yay. stanbul, 1995, s. 51-51.
247
248
eitlere ayrlmaktadr. Namaz, eitli hareketlerden oluur. lk nce ayakta durulur (kyam), sonra rkua gidilir. Secde yaplr ve en sonunda da dua edilir. Mslman kiinin secdeye gitmesi, Allahn kudret ve azametini tesbih etmenin en st derecesidir. Namazdan nce abdest alnr. Bu aslnda fiziksel temizlikten daha ok, mmine Allaha yaklarken her ynyle temiz olmas gerektiini hatrlatr. Namaz, ayn zamanda cemaatle de klnd iin, Mslmanlar birletirici, karde olduklarn hatrlatc yn de vardr. Cemaatle namaz klnrken namazn sonunda her Mslman sandaki ve solundaki kardeine selam vererek namazn bitirir. Bu anlamda namaz, toplum btnlemesi asndan byk neme sahiptir. Ancak namaz ibadeti konusunda gnde be vakit olarak klmada genellikle titizlik gsterilmedii ve gen kuaklarn bu konuda daha ihmalkr davrandklar bir gerektir. anlurfada da namaz konusunda bu dorultuda bir eilim vardr. Ancak lkemizin dier blgelerine kyasla daha yksek oranda bir titizlik olduu anlalmaktadr. Yaplan bir almada anlurfada halkn namaz konusundaki tutumlar ya dalmlarna gre yle bulunmutur: Gnlk vakit namazlarn devaml klanlar; 15-25 ya arasnda %15.2 olurken, 26-35 ya arasnda %28, 36-45 ya arasnda % 37.4, 46-60 ya arasnda %58.6, 61 ve yukar yalarda ise %81.3 orannda grlmtr. Yine, gnlk vakit namazlarn hi klmayanlar ise; 15-25 ya aras %51.4, 26-35 ya aras %29.5, 36-45 ya aras %13.9, 46-60 ya aras %8.1, 61 ve yukar yalarda %2.1 orannda grlmektedir.1 Dier taraftan, anlurfada Cuma namazn klma noktasnda halkn daha titiz davrand ve byk oranda da bu ibadeti yerine getirmeye alt mahede edilmektedir. Yine, yaplan aratrmada anlurfada Cuma namazn klmayanlarn oran sadece %6.2 olarak bulunmutur.2 anlurfada Cuma namaz, zellikle evre Dergahta Cuma Namaz ky ve ilelerin kent merkezinde toplanma vesilesidir. Genellikle buralarda yaayan halk, ehirdeki ilerini Cuma gnne denk getirirler ve Cuma namaz iin de genellikle Balkl Gl Dergh Camiini tercih ederler. Cuma namaz vakti namaz ncesi ve sonras buras bir bayram ve panayr havasnda grlr. Ayn zamanda, farkl ky ve ilelerdeki dostlarn buluma yeri ve zamandr.
1 2
Abuzar, a.g.t. s. 86. Abuzar, a.g.t. s. 89.
RAMAZAN VE ORU
slamda bir dier nemli ibadet de Ramazan orucudur. Bu ay ierisinde Mslman toplumlarda manevi atmosfer daha canl olur ve Mslmanlar bu dnemde dini yaantlarna daha fazla nem vermeye alrlar. slam literatrnde rahmet ay olarak da nitelenen bu ayda Mslmanlar arasnda yardmlamaya, dayanmaya ayr bir nem verilir. Dier zamanlarda namaz klmayan baz Mslmanlar bu ayda namaz klmaya gayret ederler. Ramazan ay boyunca toplumda ayr bir canllk ve dinamizm gze arpar. Bu balamda anlurfada Ramazan ay teravihleriyle, hatimleriyle, mevlitleriyle, iftar sofralaryla ok farkl bir atmosferde dolu dolu yaanr. Btn bireylerin hal ve davranlarna Ramazann ve orucun manevi etkisi yansr. anlurfallar Ramazan ayna ve oruca ayr bir nem verirler. Kentte aktan oru yiyenlere pek rastlanlmaz. Bu konuda kuvvetli bir toplumsal basknn olduu da sylenebilir. Dier taraftan, Ramazan boyunca gece ve gndz ehrin ana caddeleri ve zellikle Balkl gl evresi ile Haimiye arlar ok hareketlidir. Sahura kadar hizmet sunan ve merkez caddeler stnde tezgh aan seyyar cierciler, kentin Ramazan gecelerine farkl bir anlam katar. Gecenin herhangi bir vaktinde ailelerle ya da arkada gruplaryla arya cier kebab yemeye kmak, anlurfallarn zel hobileri arasndadr. Ayrca kentte Ramazan iftarlar, sosyal yardmlamann en belirgin gstergesini oluturur. Genellikle eitli gnll kurulular tarafndan dzenlenen iftar sofralar herkese aktr. Her gn farkl kurulularca birka yerde iftar ziyafetleri verilir. ftarlarda genelde lahmacun bata olmak zere orba, zerde pilav ve tatls, ya da anlurfada kkl gelenei olan tirit ikram edilir. anlurfa, Ramazan boyunca yerli inan turizmi asnda da ok hareketlidir. Trkiyenin hemen her blgesinden zelde de evre illerden gelen aileler, Ramazanda anlurfann Balkl Gl, Dergah ve Eyp Peygamber Makam gibi kutsal mekanlarn ziyarete ayr bir nem verirler. Ayrca, Ramazan aynn 26. gn akamnda Dergh Camiinde Said Nursinin ansna dzenlenen ve geleneksellemi olan Bedizzaman Mevlidi, inan turizmi asndan kente farkl bir anlam katar. Bu gnde, Trkiyenin eitli illerinden gelen ziyaretileri evlerinde iftar ettirmek iin anlurfallar adeta birbirleriyle yarrlar.
249
ANLIURFADA DN TRENLER
Dinin toplum hayatn btnletirici zelliklerinden birisi de dini trenlerdir. slam, toplum hayatnn btn alanlar iin bir takm dini hkmler, formller, ibadetler, dualar ve merasimler ortaya koymu ve bunlarla ayn zamanda toplumun btnlemesini, kaynamasn salamay hedeflemitir. Doum, snnet, evlenme ve lm gibi bireyin hayatnda bir safhadan bir bakasna geii ifade eden nemli olaylar, trenler vardr. Bunlarn dini kalplar ve atmosfer ierisinde cereyan etmesi ya da en azndan bu tr olaylar vesilesiyle yerine getirilen rf ve adetler, trenler ve uygulamalar arasnda dini bir renge sahip unsurlarn nemli bir yer tutmakta oluu, dinin toplum hayatn btnletirici ynyle yakndan ilikilidir. Bu balamda, toplumumuzda kutsal gn ve gecelere, dini trenlere ayr bir nem verilmekte ve bu zamanlarda toplumda dini duygu ve yaant doruk noktasna k-
250
maktadr. Bu gnler, birlik ve beraberliin, dayanmann en gzel rneklerinin yaand anlardr. Yapm olduumuz gzlem ve mlakatlara gre; anlurfada dini trenlere ayr bir nem verilmekte olduunu syleyebiliriz. anlurfa, gerek tarihinden gelen dini-kltrel zellikleri, gerekse airet yaplanmasna dayal bir toplum olmasndan ve bu zelliklerin yer yer devam etmesinden dolay, geleneksel deerlere bal cemaati bnyeye sahip toplum grnts vermektedir. Bu tr topluluklarda cemaati olma zellii bir ekilde devam ettirildii iin, anlurfada dini trenler bu anlamda bu grevi yerine getirmektedir. anlurfada dini trenler, akraba, dost ve airet yelerinin bir araya geldii, toplumsal hayatn canl olduu nemli gnlerdir. Byle bir tren yapldnda geerli bir mazeret belirtmeden trene katlmayan akraba, dost ve airet yeleri ile ilikiler koparldndan, btn bireyler bu tr trenlere katlmaya gayret ederler. zellikle cenaze trenlerinde, ailenin statsne gre haftalarca taziye trenleri srebilir. anlurfada son zamanlarda ehir merkezinde kalabalk misafir topluluunu evde arlamak gletiinden Taziye Evi olarak isimlendirilen meknlar almakta ve buralar kiralanarak misafirler arlanmakta olup, burada misafirlere, ay, kahve-mrra ve nlerde de lahmacun ikram edilmektedir. anlurfada dn trenleri de sosyal yardmlama ve toplumsal btnleme asndan ayr bir neme sahiptir. Dnler, anlurfann cemaati yapsna dayal olarak e ve dostlarn kaynat olduka hareketli zamanlardr. Dnlerde dn sahibinin ikram ettii Supha Yemei nemli bir etkinliktir. Ayrca, dn trenlerinde son zamanlarda saylar hzla artan mevlit ve ilahi gruplarnn icra ettikleri programlar dnlere ayr bir renk katmaktadr. Benzer ekilde sadece kadnlara hizmet sunan bayan gruplar da vardr. Ayrca anlurfada son zamanlarda uygulanmaya balanan nikh salonunda resmi ve dini nikhn birlikte yaplmas, farkl bir uygulama olarak karmza kmaktadr. urkav Taziye Evi
Dergah Caminde Bedizzaman Mevlidi
II. ANLIURFA HALK KLTRNDE LM
YUSUF ZYA KESKN*
GR
nsan hayatnn nemli gei devresi vardr. Bunlar doum, evlenme ve lmdr. Bu nemli gei etrafnda bir sr adet, tren ve pratikler olumakta ve sz konusu geileri ynetmektedir. Bunlarn hepsinin amac, insann yeni durumunu kutlamak ve kutsamak, ayn zamanda da onu, gei srasnda younlatna inanlan tehlikelerden ve zararl etkilerden korumaktr.1 anlurfa halk kltrnde de bu nemli geiten biri olan lmle ilgili pek ok inan, adet ve pratikler olumutur. Biz bu makalemizde, Trk kltrnn bir paras olan anlurfa halk kltrndeki lmle ilgili inan, adet ve pratikleri inceleyecek ve bu kltrn slm asndan deeri zerinde duracaz.2 anlurfa, yazl tarihten nceki dnemlerde kurulmu dnyann en eski ehirlerinden biridir. Srasyla Hurri-Mitanniler, rmler, Medler, Persler, Romallar, Bizansllar, Araplar ve Trkler tarafndan ynetilen ehrin kltrel yapsnn ekillenmesinde bu uygarlklarn etkisi byktr.3 Hz. mer dneminde (Milad 639 ylnda) slm topraklarna katlan anlurfann kltr yapsna XII. yzyldan sonra Trk-slm kltr etkili olmaya balamtr. Dolaysyla anlurfadaki lmle ilgili adetlerin ou slm prensipleriyle rtmektedir. Ancak burada putperestlik, Yahudilik ve Hristiyanlk kltrlerinin de olduka kkl bir gemii vardr.4 anlurfadaki lm kltrn, anlurfal olmamz hasebiyle ncelikle kendi izlenimlerimize, yaayan baz kaynak kiilerin bilgilerine ve yazl baz eserlere dayanarak tespit etmeye altk.
251
* 1 2 3 4
Prof. Dr., Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Hadis Anabilim Dal retim yesi. rnek, Sedat Veyis, Anadolu Folklorunda lm, Ankara 1979, 2. Bask, s. 11 (Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar). lmle ilgili dini deerlendirmeleri, bilgi insicamn bozmamas iin dipnotlarda kaydedeceiz. Yurt Ansiklopedisi, Urfa, stanbul 1982-84, X, 7368, 7431 (Anadolu Yaynclk). Yurt Ansiklopedisi, Urfa, X, 7434.
anlurfa kltrnde mevcut olan lmle ilgili inan ve pratiklerin kendine has ynleri olmakla birlikte bunlarn bir ksm Anadolunun deiik yrelerindeki uygulamalarla parallellik arz etmektedir. Bu, Anadoluda ortak bir kltrn mevcudiyetini ve bu kltrn anlurfada da etkili olduunu gsterir. imdi anlurfadaki lm kltrn dnemler halinde kronolojik bir btnlk ierisinde ele almaya alacaz.
A. LM NCES BAZI NANI, ADET VE PRATKLER

nsanolu, lm korkusunun bilinaltndaki basksyla tabiatta alageldiinin dnda cereyan eden pek ok hadiseyi lme yorumlam ve lmn habercisi olarak alglamtr. lkel topluluklardan modern topluluklara varncaya kadar insanlar, evrelerinde grdkleri olaan d baz olaylar lmle ilikilendirmiler ve lmn bir belirtisi olarak kabul etmilerdir. anlurfa halk kltrnde de lmle ilgili eitli inan ve yorumlar gelitirilmitir. Bu inanlar yiyecekler, hayvanlar, kozmik hadiseler, ryalar ve baz olaan d olaylar etrafnda younlamakta olup balcalar unlardr: Evde sirke (mahall lisanla ekili) yapmak, baz kimselerce uursuzluk saylr ve yapld takdirde o evden l kacana inanlr. Kpein azn yukar doru kaldrp uzun uzun ulumas, bir kimsenin lecei eklinde yorumlanr.1 Baykuun bacaya konmas, uursuzlua ve lme iaret saylr.2
252
Gkyznde bir yldzn kaymas, byk bir zatn leceine/ldne yorumlanr.3 Her yldz kaymasndan 40 gn sonra bir kiinin leceine inanlr.4 Ryalar ise iki deerli; yani bazlar lye, bazlar da diriye iaret olarak kabul edilir. Mesela lm tandk birinin ryay gren kimseye ait bir eyay almas veya ryada onu armas, o kimsenin leceine yorumlanr.5 Ryada l grmek ise, diriye iarettir, misafir gelir.
1 2 3 Bu inan, Merzifon ve Uak yrelerinde de vardr. rnek, s. 16. rnek, s. 25. Bu inan, Anadolunun baz yrelerinde de vardr. rnek, s. 25; Kalafat, Yaar, slmiyet ve Trk Halk nanlar, Ankara 1996, s. 24 (Kltr Bakanl Yaynlar); Abdlkadirolu, Abdlkerim, Kastamonuda Dni Folklor veya Dni-Manev Halk nanlar, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1987, IV. Cilt, s. 11 (Kltr ve Turizm Bakanl Yayn); Durdu, Aydn - Durdu, Bircan Kalayc, Gemiten Gnmze lm Adetleri ve Kemaliye Kynde lm, Trk Halk Kltr Aratrmalar 1997, Ankara 1998, s. 82 (Kltr Bakanl Yayn). Bu, slm ncesi Cahiliye Araplarnda da mevcut olan bir inantr. Cahiliye Araplar gkyznde bir yldz kaydnda byk bir kimsenin doduuna veya ldne inanrlard. Ancak Hz. Peygamber, yldz kaymasnn bir kimsenin doumu veya lmne iaret olmadn ifade etmitir. Mslim, EbulHseyn Mslim b. Haccc el-Kueyr (. 261/874), el-Cmius-sahh, stanbul 1992, selm 124 (II, 1750-51), (ar Yaynlar). Bu inan, Merzifon ve Uak yrelerinde de vardr. rnek, s. 16. Bu inan, Anadoludaki pek ok yerde vardr. rnek, s. 28.
4 5
Ryada dilerin ektirilmesi, dklmesi veya krlmas, lme iaret olarak kabul edilir. Az dilerin ekilmesi ve dklmesi yal birinin, kk dilerin dklmesi ise ocuklarn lecei eklinde yorumlanr.1 Ayrca musalla tana uzanan kiinin ksa srede leceine, bir ocuk srekli alarsa, o evde mutlaka lm meydana geleceine inanlr. lmek zere olan hastann baz davranlar ve istekleri de lme iaret saylmtr. Hasta, gvendii veya sevdii birini ya da uzaktaki akrabalarn grmek isterse veya hoca, mft gibi bir din adamn artrsa, onun leceine yorumlanr.2 anlurfada bakalarna yk olmamak ve kendi helal parasndan harcamak maksadyla lmeden nce kefeni ve lm parasn hazrlamak yaygndr. Buna krlk-kefenlik denir.3 Ayrca kefene serpilmek zere zemzem suyu, kefene konulmak zere dua yazl kt, lmeden nce hazrlanan malzemeler arasndadr. Baz slm limlerince mekruh grlmekle birlikte mezarn hazrlayanlara bile rastlanr. Kimileri de can iin eitli hayrlar yapmak suretiyle lme hazrlk yapar.4
B. LM ANINDAN DEFN SONUNA KADAR OLAN NANI, ADET VE PRATKLER

anlurfada lmek zere olan kimseyle ilgili eitli pratikler gelitirilmitir. Bunlarn bir ksm dinsel nitelikli, bazlar da yresel zelliklidir. lmek zere olan bir kimsenin azna su damlatlr, kendisine kelime-i ehadet telkin edilir ve yannda sesli olarak Yasin suresi okunur; lm gerekleince de Kuran okuma ii braklr.5 Adetli ve lohusa kadnlar lmek zere olan kimsenin yanndan uzaklatrlr. Genellikle erkei erkekler, kadn da kadnlar bekler. Can ekien hastann ksa srede ruhunu teslim etmesi iin sevdii kimsenin resmi gsterilir veya ad zikredilir, ya da zerine gmlei konur.6 Hastann yannda sessiz olmaya allr. Konuulduu takdirde ruhunu teslim etmede zorlanacana inanlr. l, evinin dnda lm ise eve getirilmez. Eve getirilirse o evden birbiri ard
1 2 3 4 5 rnek, s. 26, 27. Bu inan Anadolunun pek ok yresinde mevcuttur. Ayn yer. Benzer inanlar Anadolunun pek ok yresinde vardr. rnek, s. 30-31. slam, bir kimsenin lmeden nce kefenini hazrlamasna cevaz vermitir. Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail (. 256/870), el-Cmius-sahh, stanbul 1992, ceniz 29 (II, 78), (ar Yaynlar). Kapakl, Kemal, anlurfada lmle lgili Adet, Gelenek ve nanmalar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anlurfa 1997, s. 20. lmekte olan hasta zerine Yasin suresinin okunmas faydaldr ve Hz. Peygamber tarafndan da tavsiye edilmitir [Eb Dvd, Sleymn b. el-Eas es-Sicistn (. 275/888), es-Snen, stanbul 1992, ceniz 19-20 (III, 489), (ar Yaynlar)]. Ancak lm bir kimse zerine veya kabir zerine okunmas tartmaldr. Baz limler buna cevaz verirken, bazlar caiz grmemitir. Karaman, Hayreddin, lm, l, Defin ve Merasimler, slm Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri Kolokyumu Bildirileri I, Ankara 1996, s. 4, 9 (Trk Tarih Kurumu Yayn). Kapakl, s. 21.
253
sra l kacana inanlr. Eer l, uzak bir yerden getiriliyor ise, arlatna inanld iin arln almak zere cenazenin stne bir para ekmek konur. len kimsenin ak olan gzleri1 ve az kapatlr; enesi bir bezle tepesine balanr. Ayaklar kbleye doru uzatlr ve zerine bir rt rtlr. imesini nlemek iin de karnna makas, bak, ta gibi ar bir cisim konur.2 lnn yata deitirilir; ceset, rahat deine alnr. l yatt yerden kaldrlnca yatana biraz su serpilir. Bazen lnn en yakn/yaknlar, cenaze henz kaldrlmadan nce lnn yzn ap perler.3 len kadn ise kz, annesinin iki ayann altn per. Aksi takdirde annesinin, hakkn helal etmeyecei kabul edilir.4 anlurfada lm haberini dost ve yaknlarna duyurmak zere camilerde l salas okunur. l salasnda Hz. Peygambere salt ve selam getirildikten sonra kimin ld ve cenazesinin ne zaman ve nerede kaldrlaca ilan edilir. Bylece dost ve yaknlara lm haberi ve cenaze namaznn saati ve yeri duyurulmu olur. Eskiden hoparlr olmad iin minareden ilan edilen lnn kimlii tam olarak anlalmazd. Bunun iin len kimsenin kimliini renmek zere ocuklar, salann okunduu minarenin kapsnda durur, minareden inen mezzinden lenin kimliini renir ve aldklar bilgiyi anne-babalarna veya ustalarna ulatrrlard. Gnmzde lm ilan, camilerde okunan salaya ek olarak Belediye ln Brosu, radyo, gazete veya cep mesaj araclyla da yaplmaktadr. lnn en yaknlar lm haberini alnca dkknlarn kapatp cenazeyle ilgilenirler.5
254
1 l gznn ak olmas, kan ruhunu takip etmesinden kaynaklanmaktadr. Hz. Peygamberden gelen bir hadiste, nsan ld zaman gzleri nasl belerip kalyor, grmez misiniz? te bu, gznn nefsini (kan ruhunu) takip etmesindendir denilerek buna iaret edilmitir [Mslim, ceniz 9 (I, 635)]. len kimsenin gzlerinin kapatlmas, slam geleneinde de mevcuttur. Nitekim Hz. Peygamber, vefat eden sahbi Eb Selemenin gzlerini kapatmtr. Mslim, ceniz 7 (I, 634). Bu uygulama, Anadolunun pek ok yresinde mevcuttur. rnek, s. 46; Abdlkadirolu, s. 10; Kk, Abdurrahman, Erzincan ve evresindeki Halk nanlarna Toplu Bak, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1987, IV. Cilt, s. 250 (Kltr ve Turizm Bakanl Yayn); Durdu, s. 83; Gkda, Bilgehan Atsz, Dou Karadeniz Blgesinde Eski Trk nanlarnn zleri, (http://www. kultur.gov.tr/ portal/ kultur_tr.asp?belgeno=20086). Bu konuda Hz. Peygamberden baz rivayetler gelmitir. Bir rivayete gre Reslullah, sahbi Osman b. Maznun nn pm ve gzlerinden ya gelmitir [Eb Dvd, ceniz 35-36 (III,513); Tirmiz, Eb s Muhammed b. s (. 279/892), es-Snen, stanbul 1992, ceniz 14 (III, 315), (ar Yaynlar)]. Ayrca Hz. Eb Bekirin de Hz. Peygamberin mbarek nn edeb ve muhabbetle pt ve alad rivayet edilmitir [Buhr, ceniz 3 (II, 70)]. Buna gre lnn plmesinde dni adan bir saknca bulunmamaktadr. Bu anlay, cennet, analarn ayaklar altndadr. hadisinden esinlenmi olmaldr. bn Hanbel, Eb Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel e-eybn (. 241/855), el-Msned, stanbul 1992, III, 429 (ar Yaynlar); bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn (. 273/886), es-Snen, stanbul 1992, cihd 12 (II, 930), (ar Yaynlar); Nes, Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb (. 303/915), es-Snen, stanbul 1992, cihd 6 (VI, 11), (ar Yaynlar). Hz. Peygamber, usl dairesince lm haberinin e, dost ve akrabalara duyurulmasn tasvip etmi ve kendisi de Habeistan Kral Necinin lm haberini Mslmanlara duyurmutur. Buhr, ceniz 4, 5 (II, 71-72); Mras, Kmil, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, Ankara 1982, IV, 304-305 (Diyanet leri Bakanl Yayn).
lm gece olursa, defin ilemi ertesi gn yaplr ve l yaknlar sabaha kadar uyumadan cenazeyi beklerler.1 l gmlene kadar ev sprlmez, amar ykanmaz, eve su getirilmez. Vefat eden gen biri ise, cenazesi evden karlrken en yaknlar tarafndan znt ifadesi olarak zlgt alnr.2 lnn elbiseleri bak veya makasla kesilerek zerinden karlr. Geriye kalan elbiseleri gn bekletildikten sonra nce souk su ile ardndan da scak su ile ykanr, daha sonra fakirlere verilir. lnn zerinden kan gmlek ise sokakta yaklr.3 Cenazeyi ykamada kullanlacak su ve odun, ev dndaki bir yerden temin edilir. Eskiden lnn ykanaca su hamamdan getirilirdi. Su stlrken gzel kokusu sebebiyle yakt olarak kuru meyan bitkisi kullanlr. Ayrca tts de yaklr.4 Yine gzel koksun diye suya glya katlr. Ykama ilemi bitince kazan altndaki odun ve kl dar atlr;5 kazan ters evrilip zerinde bir mum yaklr.6 Son zamanlarda cenazeler, hastanelerde grevliler tarafndan ykanmakta ve kefenlenmektedir. Kadn l teneirde ykanrken defa dorultulup etrafndakilerden hakknz helal ettiniz mi? diye helallik alnr. lnn ykand yerde gn sre ile sabaha kadar k ak tutulur.7 Bu, o evde oturanlarn muhtemel korkularn gidermek maksadna matuf bir nlem olarak deerlendirilebilir. l olan evdeki su dolu kaplar boaltlr. Komular da evlerindeki sular dkerler. nk Azrailin, insanlarn cann almak zere kulland klcn o sularda ykam olabileceine, sular dklmedii takdirde bakalarnn da leceine inanlr.8 anlurfadaki halk inancna gre l, ldnn farknda deildir. Cenazesini ykayanlara yardm eder, kendi cenaze namazn klar, kendi mezarna toprak atar. Telkin verilirken kendisine can gelir, kalkmak ister, ban tahtaya arpar. O za1 2 3 Hz. Peygamber, bir zarret olmadka cenzenin gece gmlmesini uygun grmemitir. Eb Dvd, ceniz 29-30 (III, 505). Bu, Chiliye deti olup, slmn tasvip etmedii bir davrantr. rnek, s. 76; Kapakl, s. 23. Bu adet Animizm dncesine dayanmaktadr. Animist anlaya gre lmden sonra lnn eyalar yaklarak ya da fakirlere verilerek ruhun tekrar gelip yaayanlar rahatsz etmesi nlenir. Durdu, s. 49-50. Hz. Peygamber de ly ykarken gzel kokmas iin kfr (gzel kokan bir eit bitki) kullanlmasn tavsiye etmitir. Buhr, ceniz 13 (II, 74); Tirmiz, ceniz 15 (III, 315). rnek, s. 40. Kazann ters evrilmesi gelenei, Anadolunun baz yrelerinde de vardr. rnek, s. 39. Bu uygulama, Anadoludaki baz yrelerde de mevcuttur. rnek, s. 47; Kalafat, s. 27,35. Bu adet, Yahudi kltrnde de vardr [rnek, s. 37 (Andree, R.: Zur Volkskunde der Juden, s. 116dan naklen)]. Buna benzer inanlar, Anadolunun deiik yrelerinde de mevcuttur. rnek, s. 37; Kalafat, s. 28-29, 36; Yardmc, Mehmet, ukurovada lmle lgili nanlar-Uygulamalar, II. Uluslararas Karacaolan ve ukurova Halk Kltr Sempozyumu, Adana 1991, s. 5; Durdu, s. 82.
255
4 5 6 7 8
man l, eyvah ben lmm der.1 l evden karlmadan, fakirlik evden uzaklasn diye ayakkablar sokaa braklr.2 anlurfada cenaze namaz camilerde klnr. Cenaze, tabut ierisinde camiye getirilir. Namaza sadece erkekler katlr. Namaz iin imam gelmeden nce saf tutan cemaatten bazlar lnn ruhuna balanmak zere Fatiha der ve cemaat de Fatiha okuyarak sevabn lye balar.3 Cenaze, tabut ierisinde omuzlarda tanr. len erkek ise tabutun zerine Kbe rts denen bir rt rtlr. Kadn cenazenin tabutu zerine ise ynden yaplm beyaz ihram rtlr. l gen kz veya yeni evliyse, rtnn zerine duvak, iek gibi eyler konur.4 Cenazeyi tamak sevap kabul edildii iin, cenazeyi gren kimse koarak gelir ve bir mddet tabutu tar. Tabutu tutan kimse, ok gemeden yerini bakasna brakr ve bylece herkesin cenazeyi gtrmesi salanr.5 Tabutun altna girerken Bismillhi ve billhi al milleti Reslillh denir. Defin ilemi iin kabristana sadece erkekler gider.6 Cenaze, yaknlar tarafndan kabre konulur. Kabre koyma ilemi, hacca gidenlerce ihram olarak kullanlm byk beyaz havlularla yaplr. Baka lm olmasn diye kimi ailelerce ayak tarafndaki tahtaya ivi aklr. Kadn lnn, yz, kpesi ve gelinliiyle gmld de olur.7 Cenaze kabre konulduktan sonra toprak atlrken elden ele krek verilmez. Krek yere braklr, almak isteyen yerden alr.8
256
2 3
4 5
7 8
Ancak Hz. Peygamberden gelen rivayetlerde, len kimsenin ldnn farknda olduu bildirilmitir. Bir rivayette lnn kendisini ykayan, tayan ve mezara indireni bildii (bn Hanbel, III, 62-63), baz rivayetlerde ise lnn, insanlarn seslerini duyaca ifade edilmektedir [Buhr, ceniz 68, 87 (II, 92, 101); Eb Dvd, ceniz 72-74 (III, 556)]. Baka bir rivayette de, tandk birinin kabre gelip selam vermesi halinde lnn gelen kimseyi tanyaca ve selama karlk verecei bildirilmektedir. Mras, IV, 372. Bu uygulama, Mersin yresinde de vardr. Yardmc, s. 3. Hz. Peygamberin uygulamalarnda cenze namazndan nce Ftih okuma gelenei olmamakla birlikte, Reslullahn lmekte olan kimseye Ysn suresinin okunmas tavsiyesine kyasla bunda bir beis olmadn sylemek mmkndr. Benzer uygulamalar iin bkz.: rnek, s. 56-57. Hz. Peygamber, cenzeye katlmay ve tamay tevik etmi, cenzeye katlanlara sevap olduunu bildirmitir. Buhr, ceniz 58, 59 (II, 89-90); Eb Dvd, ceniz 40-41 (III, 515); Tirmiz, ceniz 50 (III, 359). Baz hadislerde kadnlarn cenzeye katlmalarnn yasakland ifade edilmekle birlikte [Buhr, ceniz 30 (II, 78); Eb Dvd ceniz 39-40 (III, 515)], slm limleri bunu tenzhi (helale yakn) bir yasak olarak deerlendirmilerdir. Mras, IV, 362. rnek, s. 72. Bu det, Anadolunun baz yrelerinde de mevcuttur (Kalafat, s. 26; Kk, s. 250; Durdu, s. 85). Edirnede ise krei elden alann leceine inanlr (Kalafat, s. 26). Krein yere braklp yerden alnmas deti, Yahudi kltrne dayanmaktadr. Ate, Ali Osman, slama Gre Cahiliye ve Ehl-i Kitab rf ve Adetleri, stanbul 1996, s. 79 (Beyan Yaynlar).
anlurfada cenaze namaz Cenaze kabre konulup zeri kapatldktan sonra lye hitaben Arapa telkin verilir.1 Telkin bitince lnn yaknlar, en yakn bata olmak zere mezarlk knda sraya dizilir, cenazeye gelenler nlerinden geer ve Bk Allah (ebedi olan Allahtr) diyerek l yaknlarna ilk taziyelerini bildirirler. Cenaze sahipleri de cevaben ment billh [Ben de Allaha (Onun ebediliine) inandm] derler. Cemaat ayrlmadan nce taziye evinin adresi bildirilir. Daha sonra lnn yaknlar, dost ve arkadalar, l yaknlarnn arkadalar, taziye evine giderek l sahiplerine basal dilerler. Defin ilemi tamamlandktan ve telkn okunduktan sonra, kabrin ba tarafnda bir-iki kii yaklak bir saat sreyle nbet tutar.2 Bylece sorgu meleklerinin sorularna doru cevap vermede lnn cesaret alacana inanlr.3 Bu arada len kiinin ruhunun, definden sonra 7 gn evini ziyaret ettiine inanlr.4
257
3 4
Snnet olan telkn, syleneni anlayp tekrar edebilecek olan hastann yannda zaman zaman l ilhe illallh Muhammedun Reslullah denmesidir. Hadislerde geen telkn budur. Hz. Peygamber llerinize (lmek zere olan hastalarnza) l ilhe illallh szn telkn ediniz. buyurmutur [Eb Dvd, ceniz 15, 16 (III, 487); Tirmiz, ceniz 7 (III, 306)]. Gnmzde ly defnettikten sonra yaplan ve imamn kabir banda Ey, filn olu filn, Allahtan baka ilah yoktur, Muhammed onun kulu ve elisidir de eklindeki szlerle yapt telkn, Reslullahn uygulamalarnda yer almamaktadr. Hz. Peygamber, cenzeyi defnettikten sonra bir mddet beklemi ve cemaate, Kardeiniz iin istifar edin ve iman zerine sebatn dileyin; nk o, u anda sorguya ekilmektedir. demitir [Eb Dvd, ceniz 67-69 (III, 550)]. Buna gre snnet olan, definden sonra kabrin banda bir mddet kalmak, lnn aff ve mafireti iin Allaha dua etmektir. Kurndan baz blmlerin okunmas da snnet ve faydal kabul edilmitir. Bununla birlikte bugnk yaplan telkni, snnette yer alan dua yapma talebinin yerine getirilmesi eklinde anlamak ve okunan duann orada bulunanlara ibret olmas bakmndan faydal grmek de mmkndr. Nitekim bugnk uygulamay tasvip eden limler vardr. Bilmen, mer Nashi, Byk slm lmihali (Sadeletiren: Ali Fikri Yavuz). stanbul 1993, s. 262-63 (Kahraman Yaynlar). Hz. Peygamberin hadisleri ve sahabenin tatbikatna gre cenzeyi defnettikten sonra bir mddet oradan ayrlmayp dua ve istifar ile megul olmak snnettir [Eb Dvd, ceniz 67-69 (III, 550)]. Dolaysyla bu uygulama, hadislere ve sahabe tatbikatna dayanmaktadr. Kabir banda bekleme deti Kars yresinde de mevcuttur. Kalafat, s. 27. lnn, evini ziyaret edeceine dair inan, Anadolunun pek ok yresinde vardr. rnek, s. 63; Kalafat, s. 35.
C. YAS TUTMA VE AIT GELENE 1. YAS TUTMA

Toplumsal, ekonomik, biyolojik ve duygusal ynden bal bulunduumuz bir insann kaybndan duyduumuz ac, insancl bir tepkidir. Dnyann her tarafnda, gerek ilkel, gerekse yksek kltrlerde yas tutmak maksadyla uygulanan bir takm detler ve trenler bulunmaktadr.1 Ayn durum anlurfa halk kltr iin de sz konusudur. anlurfada yas, genellikle kadnlar tarafndan tutulur ve sresi uzundur. Erkeklerin yas tutma mddeti ise ksadr. lnn erkek yaknlar yas tutmak amacyla 3-10 gn aras sakal tra olmazlar. nceleri bu sre 40 gn bulurdu.2 Ayrca yas iareti olarak belli bir sre (bu sre genellikle gn, bazen biraz daha fazla olabilir) i yerini amama, yeni elbise giymeme, dn ve enliklere katlmama gibi davranlar da sergilenir. Yas tutmaya son vermek iin l sahipleri, akrabalar tarafndan tra olmaya gtrlr.3 Yas tutma gelenei kadnlar arasnda daha yaygndr. lnn en yaknlar (kars, kz, kz kardei gibi), yas iareti olarak bir yl boyunca hamama gitmez, sslenmez, altn takmaz ve gsterili elbise giymezler. En az bir yl veya iki dini bayram sresince dn vb. elencelere katlmazlar.4 len kimsenin yakn olan kadnlar, yas tutmaya son vermek maksadyla akrabalar tarafndan hamama gtrlr.5 Bir kii cinayet sonucu vefat etmi ise, intikam alnncaya kadar lenin annesi ve kz kardeleri yas iareti olarak siyah barts takar.
258
lnn yaknlar, l etinin inenmi olaca inancyla 7 veya 40 gn sreyle sakz inemezler. len kimsenin komular en az 40 gn iinde dn yapmazlar, gn sreyle amar ykamazlar, radyo ve televizyon gibi aletleri amazlar.6 Bunu yas olarak deil de, len kimseye ve yaknlarna olan saygdan dolay yaparlar.7
1 2 3 4
5 6 7
rnek, s. 81. Ayrca bkz.: Durdu, s. 49-50,66,73; Roux, Jean-Paul, Orta Asya Tarih ve Uygarlk (ev.: Lale Arslan), stanbul 2001, s. 64-65 (Kabalc Yaynevi). lye yas tutmak maksadyla sakal tra olmama gelenei Anadoludaki baz yrelerde de mevcuttur. Durdu, s. 87; Kalafat, s. 35. rnek, s. 85. Mula ili Ortaca ilesi Kemaliye kynde de lnn yaknlar yas tutarken sslenmemeye, elenceden uzak durmaya, gezmeye gitmemeye zen gsterirler (Durdu, s. 86). Uygurlarda da aile reisi vefat ettiinde o evde bir yla kadar dn, enlik gibi eyler yaplmaz. Rahman, Abdlkerim, Uygurlarn Defin Merasimleri, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1987, IV. Cilt, s. 314 (Kltr ve Turizm Bakanl Yayn). rnek, s. 85. Buna benzer uygulama Erzincan yresinde de vardr. Kk, s. 250. Hz. Peygamber, len kimseler iin yas tutmay gn ile snrlam, bunun dndaki srelerde yas tutmay caiz grmemitir. Sadece kocas len kadn iin drt ay on gn yas tutmay meru klmtr [Buhr, ceniz 31 (II, 78-79)]. Bu da kadnn baka biriyle evlenebilmek iin beklemesi gereken sredir. Bu srede kadnn eine ve einin yaknlarna sayg ifadesi olarak sslenmesi veya kendini tehir edecek davranlarda bulunmas tasvip edilmemitir. Mras, IV, 367.
2. AIT
Pek ok kltrde mevcut olan ve lmn eitli yanlarn dile getiren atlar,1 anlurfa halk kltrnde de mevcuttur. lye at yakma gelenei, daha ok kadnlar arasnda yaygndr.
Kadnlar, toplandklar l evinde sa-ba yolmak,2 elbiselerini yrtmak, gsne vurmak ve yzlerini trmalamak3 suretiyle zntlerini ifade ederler.4 Ayrca lnn meziyetlerini saymak, dnyada yapamadklarn zikretmek ve eitli maniler sylemek suretiyle at yakarlar. At srasnda kadnlarn ayaa kalkp lnn elbiselerini gsterdikleri de olur. Bilhassa gen l iin yaplan atlarda (ivanlarda) kadnlar, len kiiye methiyeler dizerek alar ve duygulu szlerle orada bulunanlar da alatr.5 Hatta lye deer verildiini ve ona ok iyi alandn gstermek zere cretle at kadnlar bile tutulur.6 Yal bir lnn arkasndan ise fazla alanmaz.
5 6
lye at yakma gelenei, orta Asya halklarnda da mevcuttur. Mesela Timurun, torunlarndan birini kaybedince kendini yerden yere att ve atlar yakp elbiselerini paralad rivayet edilir. Roux, Orta Asya, s. 42. l iin sa-ba yolma ve at gelenei, Anadoludaki baz yrelerde de mevcuttur (Kalafat, s. 27). Sa yolma gelenei Eski Trklerde de vard. bn Fazln, Seyahatnme (ev.: Ramazan een), stanbul 1995, s. 144 (Bedir Yaynlar). Eski Trkler ve Hunlar, l iin yzlerini bakla izip gzya ile birlikte kanlarn da aktrlard [Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini (ev.: Aykut Kazancgil), stanbul 1998, s. 215 (aret Yaynlar)]. Krgz kazaklarnda yzn trnaklarla izilmesi ve salarn yolunmas gelenei bugn de devam etmektedir. Roux, Jean-Paul, Altay Trklerinde lm (ev.: Aykut Kazancgil), stanbul 1999, s. 245 (Kabalc Yaynevi). lm sebebiyle insann znt duymas, gzya dkmesi tabidir, sevgi ve merhamet alametidir. slm bu nevi zlmeyi ve alamay menetmemi, Hz. Peygamber ve sahabeden de bu nevi alama vaki olmutur [Buhr, ceniz 33, 44 (II, 79-80, 84-85); Eb Dvd, ceniz 23-24 (III, 492-93)]. Ancak slm, Chiliye detleri olan yksek sesle alamay, yanaklarn, yzn, ban ve dizini dvmeyi, yaka yrtmay, yz trmalamay, lnn iyiliklerini iirle anlatp alamay, Allaha kar yakksz szler sylemeyi ve san ban yolarak alamay yasaklamtr [Buhr, ceniz 36, 39 (II, 82,83); Eb Dvd, ceniz 24-25 (III, 493-94); Tirmiz, ceniz 23 (III, 324-25); Mras, IV, 409, 420]. Ayn yasak Tevratta da gemektedir (Levililer, 19/28; Tesniye, 14/1). Bu nevi davranlar yasaklam olmasna ramen slm, deiik corafyalarda yaayan Mslman kadnlar arasnda yaygn olan bu nevi uygulamalarn nne geebilmi deildir. Kanaatimizce kadnlarn eitim dzeyini ykselterek ve din eitimine gerekli nemi vererek bunun nne gemek mmkndr. Akbyk, Abuzer, anlurfa Halk Mzii, Ankara 1999, s. 35 (anlurfa Valilii Kltr Yaynlar). At kadnlar Eski Mezopotamyada, lkada Yunanistanda ve Eski Trklerde de vard (Durdu, s. 49-50, 55; Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 216-17). Gnmzde Denizli yresinde de at kadn tutma gelenei mevcuttur. Kalafat, s. 27.
259
Yllar nce anlurfada mevcut olan bir det de l zerine hara etmektir. len gen bir erkek ise, cenazesinin zerine yeni elbiseleri atlarak at yaklrd. Buna hara etmek denirdi. len kii yeni evli ise ve kk ocuu da varsa, ocuk, cenazenin zerine oturtulur ve ona kar atlar yaklr, beyitler sylenirdi. Ayrca len erkein hanm, sandan bir miktar keserek l evindeki kadnlar arasnda dolatrrd.1 Halk arasnda buna san hara etmek denirdi. Buna benzer hara etmek gelenei, gnmzde etkisini yitirmeye balamtr.2 l evinde yaklan atlar, genellikle at kadnlarn syledikleri mnilerdir. Bunlardan bazlar ise anlurfa trklerine ve uzun havalarna konu olmutur.3 At kadnlar, lenin sosyal durumu ve lm ekline uygun mnileri at eklinde syleyerek orada bulunanlar alatrlar. l evlerinde at olarak sylenen mnilerden bazlar yledir: Mezarm yol stne kazsnlar Telknimi baucuma yazsnlar Gelen giden yolcular Burada bir garip lm desinler etindir lm-lm getirin yavrumu grm stersiz orda kaln ben garibem nasl edim4 Bir ift blbl olaydm Yol stne konaydm Giden gelen yolculardan Ahmedimi soraydm Kalemi kata koydun Gzm yata koydun Sen ban alp gittin Bizi atata koydun5
260
2 3 4 5
Kadnn yas iareti olarak sandan bir miktar kesmesi anlay, Animizm dncesinde, orta Asya halklarnda, Eski Trklerde ve Araplarda da vard. bn Fazln, s. 145-46; Durdu, s. 49-50; Roux, Orta Asya, s. 64-65; a. mlf., Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 216-17. Karaka, Mahmut, anlurfa Mezar Talar, anlurfa 1996, s. 11 (urkav Yaynlar). Bu atlardan bazlar, hikyelemi trk atlardr. Geni bilgi iin baknz: Kapakl, s. 41-52. Akbyk, s. 545. Kapakl, s. 36.
D. TAZYE GELENE Taziye, sabra tevik anlamndadr. Szn etkileyici ve tedavi edici gcnden yararlanarak hem acy, hem de yas azaltmaya ynelik, pek ok kltrde mevcut olan bir dettir.1 anlurfada nceleri lnn veya yaknlarnn avlulu evlerinde yaplan taziyeler, sosyal ihtiyaca binaen anlurfa Kltr ve Aratrma Vakfnn Balklgl civarndaki bir evi restore edip Taziye Evi olarak hizmete sunmasyla birlikte son zamanlarda taziye iin ayrlan zel meknlarda; taziye evlerinde yaplmaya balanmtr. Taziye evleri, adresin kolaylkla bulunmas, meknn genilii, kn stma imknnn olmas vb. asndan pratiklik salamaktadr. lk zamanlar garipsenen taziye evi gelenei, daha sonra halk tarafndan benimsenmitir. Baz kylerde ise taziyeler adrda yaplmaktadr. anlurfada nceki yllarda lm haberini alanlar, cenazeye katlr ve definden sonra mezarlkta cenaze sahibine taziyelerini sunarlard. Cenaze namazna veya mezarlktaki ilk taziyeye katlamayanlar iin ikindi taziyesi yaplrd. Definden sonraki gn lnn bulunduu mahalledeki camide ikindi namaz knda lnn akrabalar cami kapsnda durur, camiden kan cemaat de nlerinden geerek taziyelerini sunarlar ve bylece taziye sona ererdi.2 Kanaatimizce bu uygulama, ehir nfusunun az olmas ve lm haberinin ksa srede duyulmas sebebiyle yeterli grlyordu. Ancak ehirlemeye bal olarak nfusun artmas sonucu lm haberinin herkese duyulmamasndan dolay taziye sresi gne karlm; bylece lm haberini duymayan dost ve yaknlara taziye sunma frsat verilmi olmaktadr. Acnn tazelenmesine sebep olaca dncesiyle gnden sonra taziye yaplmas uygun grlmemitir. Ancak lenin gen olmas veya drdnc gn pazara denk gelmesi durumunda nadiren bir gn daha taziye yaplr. Uzak yerlerden gelenler iin ise gn snrlamas sz konusu deildir. anlurfaya bal kylerde de taziye sresi gn olmakla birlikte, baz hallerde bu sre biraz daha uzayabilir. lenin saygn biri olmas ve uzak yerlerden basal iin gelenlerin devam etmesi durumunda taziye bazen haftalarca srer. Kadnlar arasnda taziye sunma mddeti de gndr. Ancak kadnlarda 40 gn sreyle hatr alma gelenei vardr. Bu arada lnn en yaknlar, taziye sresinden sonraki gnlerde, herhangi bir sebeple taziyelerini sunamayan e ve dostlarn basal sunabilmelerine imkn tanmak maksadyla geceleri mutlaka evlerinde otururlar. Taziye iin gelenler ksa bir sre (5-10 dakika) oturduktan sonra ya bir blm Kurn (ar) okur, ya da, Ol merhmun ruhu, bkilerin (kalanlarn) selmeti, Allah rzas iin el-Ftiha diyerek lnn ruhuna balanmak zere Ftiha okurlar
1 2 Hz. Peygamber de, yaknn kaybedenlere taziyede bulunmu ve taziye yapmay tevik etmitir. Tirmiz, ceniz 74 (III, 387-88). Karaka, s. 11-12.
261
ardndan da kalkp giderler. Giderken lnn en yaknlar taziye evinin kapsnda durur ve gidenleri uurlar. Kapda da basal dilekleri iletilir. Taziye iin gelenlere ac kahve (mrra) ve koku (gl ya) ikram edilir. nceleri sigara da ikram edilirdi. Ancak son zamanlarda, isabetli bir uygulama olarak sigara ikram edilmemektedir. Kylerde ise ek olarak ay, yemek vaktinde ise yemek ikram edilir. lnn erkek yaknlar, taziyenin son gnnde akamleyin birbirlerine taziyelerini sunar, ardndan kadnlarn bulunduu l evine gider ve lnn oradaki kadn yaknlarna ba sal dileklerini iletirler. Bylece taziye sona ermi olur. anlurfada lm takip eden ilk din bayramda da l yaknlarna taziyeler sunulur. Taziye Evi Buna lk Bayram denir. lnn akrabalar ve yakn dostlar, bayram gn l yaknlarn ziyaret eder ve onlara basal dileklerini iletirler. Bylece bayram sevdii kiiden ayr geirmek zorunda kalan l yaknlarnn zntlerini paylam olurlar.
262
Anadolunun pek ok yerinde olduu gibi anlurfada da lnn yaknlarna taziye mddetince yemek ikram etme deti vardr. Cenaze sahipleri zntl olduklar ve yemek yapacak durumda olmadklar iin gn boyunca le ve akam yemekleri; sosyal yardmlama ve dayanmann bir rnei olarak lnn komular, dostlar veya akrabalar tarafndan yaplr ve taziye evinde bulunan l yaknlarna ikram edilir. Servis kolayl sebebiyle yemek olarak genellikle lahmacun veya kebap yaplr. Bazlar ek olarak kadayf veya baklava, yaz mevsiminde ise karpuz, zm gibi meyveler ikram ederler. Ancak tatl veya meyve ikram etme geleneinin son zamanlarda azald grlmektedir. Yemei yaptranlar, cenaze sahipleriyle birlikte yemek yerler. Bundan gaye, cenaze sahiplerinin yemek yiyebilmelerini salamaktr. Sofrann hazrlanmas ve servisi, yemei ikram eden aile tarafndan yaplr. Kadnlarn bulunduu l evine de yemek gnderilir. Artan yemekler ise fakirlere datlr. Kendi taziyesinde yemek yaplan aile, yemek yapan kiinin taziyesi olduunda ncelikle taziye yemei yapmaya zen gsterir. Kylerde ise ehirden farkl olarak yemei l sahibi yapar ve basal iin gelenlere ikram eder. Bu sebeple kylerde taziye iin gelenler, yaplacak yemeklere katkda bulunmak maksadyla kkba hayvan veya torbayla eker, pirin gibi gda maddeleri getirirler. Baz kylerde ise taziye yemei, ehir merkezinde olduu gibi lnn komular, dostlar veya akrabalar tarafndan yaplr. ehirde gn olan l yaknlarna yemek yapma sresi, kylerde bazen 1015 gn, nadir hallerde
de 40 gne kadar uzayabilir.1 Kadnlar, erkeklerden ayr bir evde, ya lnn evinde, ya da en yaknlarndan birinin evinde toplanrlar. Buraya l evi denir. Kadnlar, basal dileklerini burada iletirler. l evine taziye iin gelenlere ho geldin denmez, ayakkablar iftlenmez,2 gidenler uurlanmaz. Taziye iin gelen kadnlar yalandan da olsa alamak durumundadrlar. Aksi takdirde ayplanrlar. Bunun sonucu olarak kadnlardan bazs gerekten l iin, bazlar da daha nce len yakn iin alar. anlurfada bu durumu ifade etmek zere, l bir, herkes lsne alar denmitir. lnn en yaknlar, l evinde renkli elbise giymez ve renkli barts takmazlar; siyah barts kullanrlar. l evine gelen kadnlar da ziynetlerini ya takmazlar ya da gizlerler.
E. L N YAPILAN HAYIRLAR
len kimse adna hayr yapma gelenei, pek ok kltrde olduu gibi3 anlurfada da mevcuttur. Bu hayrlar belirli gnlerde yaplmaktadr. anlurfada, len kimsenin yerine getirmedii din vecibeler iin cenaze defnedilmeden nce skat ve devir ilemi yaplr.4 Iskat iin ayrlan para, skata katlanlara verilir.5
1 lnn ailesine ziyafet verme konusu hadislerde yer almaktadr. Hz. Peygamberin ashabndan Cafer ehid olunca Reslullah, onun yaknlarna: Cafer ailesine yemek yapn; nk onlarn bana yeme imeye bakamayacaklar- byk bir felaket geldi. buyurmutur [Eb Dvd, ceniz 25-26 (III, 497); Tirmiz, ceniz 21 (III,323)]. Fakat baz kltrlerde olan lnn kendi ailesinin yemek hazrlayp bakalarna ikram etmesi gelenei, hem Chiliye devri adetlerinden olduu, hem de zamansz bir klfet tekil ettii iin slm bilginlerince mekruh saylmtr. Karaman, s. 10; Cnn, brahim, Hadis Ansiklopedisi Ktb-i Sitte, stanbul, b.t.y., XV,138 (Zaman Gazetesi Promosyonu). Ayakkablarn iftlenmemesi gelenei Aydn yresinde de vardr. Kalafat, s. 25. Durdu, s. 68; Roux, Orta Asya, s. 64-65; a. mlf., Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 225. Iskat uygulamas, Anadolunun baz yrelerinde de mevcuttur. Yardmc, s. 5; Kk, s. 250. Namaz, oru, kurban, adak, kefaret gibi ibadet ve borlar ifa etmeden vefat etmi bir kimseyi bu borlardan kurtarmak iin fukaraya nakdi bedellerini vermeye skat denir. Nakdi bedeli vermek yerine belli bir miktar bir beze koyup yoksullara hibe etmek, sonra hibe yoluyla ondan geri almak ve bor bitinceye kadar bu ie devam etmeye de devir denir. Bu yolla lden, mezkr borlarn drldne (skat) inanlr. Mezkr ibadetlerin nakd veya ayn karlna fidye denir. Iskat ve devirin Hz. Peygamber, sahabe, tbiun ve tebei tabin devirlerinde uygulandna dair bir bilgi kaynaklarda yer almamaktadr. Bu, daha sonraki devirlerde ortaya km bir uygulamadr. Ayet ve hadislerde, mazereti dolaysyla oru tutamayan kimsenin fidye verebilecei ifade edilmektedir. slm limlerinin ou da, mazeretsiz olarak oru tutmam ve vefat etmi kimse adna varislerin fidye verebileceine hkmetmilerdir. Haneflerden yalnz mam Muhammed (. 189/805) namaz da oruca katm ve l, klmad namazlar iin fidye verilmesini vasiyet etmi ise, inallah bu caizdir ve onun iini grr. demitir. Burada mam Muhammedin inallah demesi, hkm pheli olduu iindir. Eer vasiyet de etmemise phe daha da kuvvetlenir. Dolaysyla skat yapld takdirde lnn namaz ve oru borcundan kurtulacana dair bir ayet ve hadis mevcut olmayp, oru iin kyas, namaz iin zan ve mit vardr. Devir ise, lnn skat iin yeterli mal brakmad durumlarda bir miktar parann fakire verilmesine, onun da o paray skat bitinceye kadar l adna veklet eden kiiye balamas suretiyle yaplr ki, bunun da din literatrde bir dayana bulunmamaktadr. Bu ekildeki uygulamalar, insanlar ibadette tembellie sevk ettii iin bidat olmutur. Bunun yerine l adna dorudan sadaka verilmesi, hayrlar yaplmas ve gnahlarnn aff iin dua edilmesi daha uygundur. Karaman, s. 14-15.
263
2 3 4 5
Taziye Evi
Sevabn len kimsenin ruhuna balamak zere lmn 3. gnnde mevlit okutulur.1 Erkekler 3. gn akam, kadnlar ise 3. gn gndz okuturlar. Son zamanlarda baz ailelerin lmn krknc gnnde, mbarek gecelerde veya lm yldnmnde de mevlit okuttuklar gzlenmektedir.2 lm takip eden nc, yedinci (baz ailelerce), krknc ve elli ikinci gnde3 sevabn len kimseye balamak maksadyla Yasin suresi okunur. lk gn ierisinde hatim indirenler de vardr. Ayrca lm gnnden itibaren her gn bir nohuda bir Yasin okunur, 41. gn olunca okunan 41 nohut lenin mezarnn zerine ekilir.4
1 2 l iin Mevlit okutma gelenei, Anadolunun pek ok yresinde vardr. rnek, s. 64. Hz. Peygamberin doumunu, vasflarn ve hususiyetlerini ileyen manzumelere mevlit denmitir. Mevlit gelenei Ftimlerde balam, oradan Marib lkelerine, Arabistana ve Osmanllara intikal etmitir. llerin ruhu iin mevlit okutmak, son zamanlarda adet olmu ve ller iin yaplmas gereken bir ibadet ve merasim olarak telakki edilmeye balanmtr. Oysa ne Hz. Peygamber, ne sahabe, ne de daha sonra gelen Mslmanlar, lleri iin mevlit okutmulardr. Dolaysyla mevlit gelenei, dine sonradan eklenmi bir bidattir. Hele bunu ller iin yaplmas gereken bir vecibe olarak kabul etmek, bidati daha da koyulatrmaktr. Ayrca bu iin profesyonel kiilerce parayla yaplmas, mevlidi ibadet olmaktan karp menfaat arac haline getirmektedir. Bunun yerine llerin ruhuna balamak zere eitli zamanlarda Kurn okumak, dua etmek, zikir yapmak, sadaka vermek daha uygun olup bunlar dinimizce de tevik edilmitir. Karaman, s. 15. Hakaslar da, lenlerin ardndan nc, yedinci, yirminci, krknc gnleri ile yaryl ve birinci ylnda yemek verir, dua okurlard (Durdu, s. 68). Orta Asya kavimlerinin geleneklerinde cenaze yemei, lnn gmld gn ya da daha sonra nc, yedinci ya da krknc gn dzenlenirdi. lnn lm yldnmlerinde ve doum gnlerinde dzenlenen trenlerde byk sr srleri kurban edilirdi (Roux, Orta Asya, s. 64-65). Eski Trklerde len iin yaplan anma trenleri gmlme veya lm gnnden sonraki nc, yedinci, yirminci ve krknc gn ile ylsonunda yaplmaktadr. Baz rivayetlerde yo (l iin yaplan yemek) treninin, lmn nc ve yedinci gnnde dzenlendii ifade edilmektedir. Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 225. Boludaki benzer uygulamada l iin 40 Yasin okunur, okunan her Yasin iin ipe bir dm atlr, 40 Yasin bitince bu ip mezar tana balanr (Kalafat, s. 25). Okunan Yasinin belli bir sayda olmas veya belli bir nesne zerine okunmas, slm literatrnde yer almamaktadr.
264
llerin her Perembe gn evlerini ziyaret ettiine inanlr. Bu sebeple Perembe gnleri; ayrca kandil geceleri ller iin Yasin okunur veya eitli yiyecekler datlr.1 Kandil gecelerinde zellikle len kimsenin sevdii yemekler yaplp fakirlere datlr.2 anlurfadaki halk inancna gre l kendisi iin helva yaplmasn bekler; eer yaplmazsa, defin srasndaki kazma krek sesi kulandan gitmez. Bu sebeple len kimsenin hayrna 3. gn ikindiden sonra helva yaplp datlr. Buna kazma krek helvas denir.3 Helva yapma, lm takip eden Perembe tekrarlanr. Helvay yiyenler l iin Fatiha okurlar. Ayrca l helvasn yemenin ar olduu kabul edilir. Anadolunun baz yrelerinde olan fakirlere yemek datma tarzndaki hayr yapma gelenei,4 anlurfada helva yapp datma eklinde cereyan etmektedir.5 Bu arada lm hadisesinin birinci aynda veya krknc gnnde mahalli lisanla klne tabir edilen rek yaplr ve fakirlere datlr. Yine lmeden nce komularndan alm olup vermedii ihtimaline kar l adna gn iinde ine, iplik, tuz ve gazya6 gibi eyler komulara datlr.7 Ayrca lnn ayakkablar ve elbiseleri, lenin hayrna ya ly ykayana verilir ya da fakirlere datlr. anlurfa halk kltrnde mevcut olan inana gre len kimsenin etleri lmnden 52 gece sonra kemiklerinden ayrlr.8 Bu sebeple etleri kemiklerinden kolay ayrlsn diye 52. gece lnn evinde dua edilir.9
265
1 2 Buna benzer bir inan, Adana yresinde de vardr. Yardmc, s. 5. slm limlerinin ou, sevabn lye balamak niyetiyle yaplan ibadetlerin ve hayr hasenatn sahih olduuna ve llerin bundan istifade edeceklerine kani olmu, bu hkm benimsemilerdir. Karaman, s. 12. rnek, s. 89. Eski Trklerde mezara koymak suretiyle lye yemek verme gelenei, Trklerin Mslmanlamasyla birlikte lnn hayrna yemek veya helva datma ekline dnmtr. Durdu, s. 71. rnek, s. 64. l iin helva yapma gelenei Anadolunun pek ok yresinde mevcuttur. rnek, s. 64; Abdlkadirolu, s. 11; Kalafat, s. 30. Yardmc, s. 5. Gazya, gemiin aydnlatma arac olan lambalarda kullanlrd. Gnmzde ise buna ihtiya kalmad iin gazya datma gelenei ortadan kalkmtr. Buna benzer bir uygulama Uygurlarda da vardr (Rahman, s. 312). Sosyal ihtiyalarn deimesine paralel olarak son zamanlarda bu gelenein zayflad grlmektedir. lmn elli ikinci gecesinde dua okuma deti, Anadolunun pek ok yerinde mevcuttur. rnek, s. 79; Kalafat, s. 35. Daha ok gezgin kitaplarn satt dua kitaplarnda nc, krknc, elli ikinci gecelerden, bu gecelerde yaplacak dualardan bahsedilmektedir. Kurnda ve hadislerde ise byle gn ve gecelerden, bu gecelerde yaplacak dualardan bahsedilmemitir. Allah ve Reslnn tayin ettii gn ve gecelerden baka bir gn ve geceyi belli bir ibadet iin tayin ve tahsis etmek bidattir, yasaklanmtr. Belirli bir gn ve gece sz konusu olmadan Mslmann, gemileri iin yapaca snnete uygun pek ok ibadet ve hayrlar vardr. Dolaysyla elli ikinci gece anlaynn hibir slm dayana bulunmamaktadr. Anma toplantlar ise, len kimsenin hatrasn canlandrmak maksadyla yaplan bir faaliyet olup caizdir. Karaman, s. 15.
3 4 5 6 7 8 9
F. LMLE LGL DER NANILAR

Yukarda yeri geldike deindiimiz inanlarn dnda, anlurfa halk kltrnde lmle ilgili baka inanlar da vardr. Bu inanlarn, hl etkisini srdren eski kltrlerden kalan anlaylar olduunu sylemek mmkndr. anlurfa halk kltrnde lmle ilgili tespit edebildiimiz dier inanlar yledir: *len kimsenin vcudunun yumuak olmas, baka lme sebebiyet verebilir. Bunu engellemek iin horoz kesilir. *Cenaze evden karlmadan zerinden kedi atlarsa, l hortlar.1 *lnn ardndan ok alanrsa, baka biri daha lr. *Kii, l evinden knca doruca kendi evine gitmeli. Eer baka bir eve giderse o evde lm meydana gelir.2 *Hamile kadn cenazenin ykanaca suyun zerinden atlarsa ocuuna zarar gelir.
266
Bedizzaman Mezarl
*Bir kadn kznn evinde lrse, cenazesi kapdan deil de duvar yklarak duvardan karlmaldr.3
G. KABR ZYARET
Kabir ziyareti, ahireti hatrlama, lnn durumundan ibret ve t alma, lye dua etmek suretiyle onun balanmasn dileme ynnden faydal bir adettir.4 anlurfada kabir ziyareti belli gnlerde yaplr. len kimsenin kabri, taziyenin son gn ikindi namazndan sonra ziyaret edilir ve dua okunur. Sair zamanlarda ise kabir ziyaretleri genellikle Cuma gnleri yaplr. Ayrca Ramazan bayramnda; bayram namazndan sonra mezarlklar ziyaret edilir5 ve llere Fatiha veya Yasin sureleri okunur. Akrabalar da mezarlkta bir araya gelerek bayramlarlar. lnn en yakn olan kadnlar da lmn 3. gn lnn kabrini ziyaret ederler.
1 2 3 4 5
Bu anlay, Anadolunun baz yrelerinde de mevcuttur. Yardmc, s. 3; Durdu, s. 83. Buna benzer inanlar, baka yrelerde de vardr. rnek, s. 40; Kk, s. 250. Muladaki benzer bir uygulamaya gre damadn evinde len kaynpeder veya kaynvalide, evin kapsndan deil de penceresinden darya karlr. Kalafat, s. 26. Kabir ziyareti, nceleri yasaklanan, daha sonra Hz. Peygamber tarafndan izin verilen bir uygulamadr. Eb Dvd, ceniz 75-77 (III, 557). Bayramlarda kabirleri ziyaret etme gelenei, Uygurlarda da vardr. Rahman, s. 314.
anlurfada Kurban bayramnda genellikle kabir ziyareti yaplmaz. Arife gn ller iin kurban kesilir ve fakirlere datlr.1
H. ANLIURFA MEZAR TALARI2

Mezar talar, bir ehrin kltrn ortaya koyan belgelerdir. zerindeki yazlar, yalnz lnn arkasnda kalanlarn zntlerini yanstmakla kalmaz, o ehrin tarih, edebiyat, sanat ve kltr yapsn da ortaya koyar.3 anlurfa mezarlklarnda btn mezarlar sandukal ve dikme tal, yani hidelidir. hidelerde gzel iir rnekleri olduu gibi, gzel hat sanat rnekleri de mevcuttur. hidenin yukar ksm, len kimsenin hayattaki mevkiini gstermektedir. Mesela byk sark tasvirli olanlar ulem ve paalara, uzun klah zerine sark tasvirliler dervilere ve tarikat eyhlerine, ince bir sark ise ky aalarna iaret etmektedir. Ba tasvirinin altnda lenin kimlii kaydedilmitir. Ayak dikme tanda ise daha ok lnn ardndan yazlan bir at, mersiye, kitbe veya bir t ile dua yer almaktadr.4
267
Mezar Talar
2 3
Arife gn l iin kurban kesilmesi deti Denizlide de mevcuttur. Kalafat, s. 30. len bir kimsenin kurban mkellefiyeti bulunmamaktadr. Ayrca l iin kurban kesmenin belirlenmi herhangi bir gn de yoktur. Dolaysyla lye her zaman hayr ve hasenat yaplabilir. Fakirlerin Kurban bayramnda et elde etmeleri daha ok muhtemel olduundan, kurbanlarn sair gnlerde kesilmesi fakirler asndan daha faydaldr. anlurfa mezar talaryla ilgili bilgiler, Mahmut Karakan anlurfa Mezar Talar adl eserinden zetlenerek alnmtr. Mezarlara ta dikme gelenei, Reslullahn uygulamalarnda da yer bulur. Mesela Hz. Peygamber, iaret olmas iin sahbi Osman b. Maznun kabri bana ta koymutur. Eb Dvd, ceniz 57-59 (III, 543). Kabir talar zerine yaz yazlmas, Hz. Peygamberden gelen baz hadislerde yasaklanmtr [Tirmiz, ceniz 58 (III, 368)]. Ancak bu konuda slm limleri arasnda ihtilaf vardr. Kabirlere yaz yazlmasna cevaz verenler olduu gibi, bunu haram kabul edenler de vardr (Mollamehmetolu, Osman Zeki, Snen-i Tirmiz Tercemesi, stanbul, b.t.y., II, 237-38 (Yunus Emre Yaynlar); Cnn, XV, 125-26). Fakat Hz. Peygamberin sahbi Osman b. Maznun kabrine ta dikmesine kyas edilerek sadece ismin yazlmasnda saknca grlmemitir. Zira isim, kabrin kaybolmamas iin bir iarettir (Mollamehmetolu, II, 237-38; Cnn, XV, 127). Hz. Peygamberin yasan, vnme veya lme isyan ieren szler iin olduuna hamletmek mmkndr.
Son zamanlarda baz mezar talarna len kimsenin lm sebebi de resmedilmektedir. Trafik kazasnda lenlerin mezar talarna kamyon veya otomobil, cinayete kurban gidenlerin mezar talarna tabanca veya bak figrleri izilmektedir. anlurfadaki mezar talar edebiyat asndan olduu kadar, lenin meslei, ilim derecesi, doum ve lm tarihi, nerede, nasl ld gibi bilgiler sebebiyle tarih ynden de nem kazanmaktadr. Mezar talarndaki kitbelerin bazlar manzum, bazlar da nesir olarak yazlmtr. Bunlarn iinde acy, znty, ayrlk hasretini ifade edenler olduu gibi, insanlara t ve ders veren kitbeler, Allahtan af dileyen dualar da yer almaktadr. ehrin eraf kabul edilen kimselerin mezar talarnda anlurfal airler tarafndan zel olarak yazlan ve tarih drlen kitbeler de bulunmaktadr. anlurfa kltrnn bir tezahr olan mezar talarna at ve kitbe yazma deti, son zamanlarda kaybolmaya yz tutmu, onlarn yerini basmakalp ifadeler almtr. anlurfa Bedizzaman mezarlnda 1896 ylnda vefat eden Urfa mfts Hac Abdllatif Efendinin Arap harfleriyle yazl mezar kitbesi yledir: Fe neseluke Allahmme emnen ve rahmeten Fe bil-emni y Rahmn l yttek meccelen Ve kn y Rahm Rahmen dafe kuvvet Ve y Mliku kn l nsiren ve mevilen Yine Bedizzaman mezarlnda 01.01.1969 ylnda vefat eden kr kz Cemile Hanmn Arap harfleriyle yazl mezar kitabesi yledir: h minel-mevt Veda edb bu mlk- fniden azm- bek kldm Doumdan bulmadm re be evldm yetim kldm ehid olup hrilerle vcudum dr- huld kldm Kitabeden mevtnn doum srasnda vefat ettii ve arkasnda be ocuunu yetim brakt anlalmaktadr. Yine Bedizzaman mezarlnda, 22.05.1971 tarihinde doup 07.10.1993 tarihinde Dicle niversitesinde renci iken trafik kazas sonucu vefat eden Reit kz Derya Parmakszn Latin harfleriyle yazl mezar kitabesi yledir: Sanki hi yaamad Glmsedi bir anlk Gkten inip Deryy Sarverdi karanlk Bu arada Anadolunun pek ok yerinde olduu gibi anlurfada da kabristanlara aa dikme gelenei vardr.1
1 Kabirlere aa dikilmesi, Hz. Peygamberin uygulamalarnda da mevcuttur. Reslullah, dikilen aalarn, lnn azabnn hafiflemesine sebep olacan mit ettiini sylemitir. Buhr, ceniz 82 (II, 98-99).
268
I. ANLIURFA ATASZLER VE DEYMLERNDE LM

lm konusu, ataszleri ve deyimlere de yansmtr. anlurfada tedavlde olan lmle ilgili ataszleri ve deyimlerden bazlar, Anadolunun pek ok yerinde kullanlan genel nitelikli ataszleri ve deyimler, bazlar da anlurfa kltrne has szlerdir.
1. ATASZLER
* Adam leceini bilse, eliyle mezarn kazar. * Bey lr bey gibi, abdal lr abdal gibi. * Dn evinin zlgts, l evinin ats. * Dnya lml, gn akaml. * Kardeim lse cierim yanar, eim lse eteim yanar. * Olanla lene are yoktur. * len suludur. * lenle lnmez. * l bizim, rt stn. * l bir, herkes lsne alar. * lm bir gn, ivan (at) gn. * lm hak, miras helal. * lm grmeyen, baylmaa raz olmaz. * lmle nikh, gnn armaz. * lrse yer beensin, kalrsa el beensin. * ls olan bir gn alar, delisi olan her gn alar. * ly keyfine brakrsan, tabutu pisler.1
269
2. DEYMLER
* Abbas yolcu: lmcl, gidici * Aya ukurda: lmek zere, yal * Ban yemek: lmne sebep olmak * Bele mezar buldu mu lr: Bedavay seven kiiler iin kullanlr. * Boynun devrile: lesin (beddua) * Bugn bana yarn sana: lm
1 Oymak, Mehmet, anlurfadan Derlenen Ataszleri ve Deyimler, anlurfa, b.t.y., s. 21, 33, 43, 49, 73, 87, 88 (anlurfa Belediyesi Kltr ve Eitim Mdrl Yaynlar); Sara, Adil, anlurfa Ataszleri ve Deyimleri Szl, anlurfa 1987, s. 29, 46, 55, 100 (Dal Yaynclk).
* Can kmak: lm * Cart ekti: ld (argo) * Cier atei: Bir kimsenin ocuunun lmesi * Deccal mevt: lm saan, ortal kasp kavuran * Diriler doydu, ller mi kald?: Fakirlie vurgu * Dnyaya kazk m akmsn?: Hi lmeyecek misin? * Gz topraa bakyor: lmcl hasta * Helvan yiyelim: lmn grelim (beddua) * Kan alayp kara balamak: Yas tutmak * Kaplara bitmeyesin: Birine lm dilemek (beddua) * Kara haberi gelmek: lm haberi gelmek * Kefeni yrtt: lmden kurtuldu, iyileti * Kefenini koltuuna almak: lmne, kelle koltukta * Kran spre: lesin, yok olasn (beddua) * Mezarnda tik (dik) oturmak: ldkten sonra bile rahat etmemek * Nak tahtas: Teneir * Naln mhn Germ danda kala: lesin (beddua) * Nallar dikti: ld (argo)
270
* lmeyen sevinsin: Herkes leceine gre dnya sevinci botur * l bizim Allah rahmet etsin: Bir itir bamza geldi, nemli olan imdiden sonras * ller zannederler imi ki, diriler her gn helva yiyor: Tok acn halinden bilmedii gibi, alar da toklarn halinden anlamaz * Parpazlamak: Can ekimek * Postu deldirmek: lmek * Soyhan kala: lesin (beddua) * Suyu snd: lm yakn * Sm srme olmu: oktan lm * Tahtalky boylamak: lmek * Yere giresin: lesin (beddua) * Zir-u zeber olmak: lmek * Zht ta: Mezara konan ta1
Oymak, s. 107, 114, 123, 124, 125, 129, 142, 153, 154, 155, 157, 164, 165, 169, 171, 175, 179, 191; Sara, s. 78, 79, 82, 100, 115, 130, 133, 136, 146, 150, 151, 161, 162, 165, 176.
J. ANLIURFA TRKLERNDE LM
anlurfa Halk Mzii, ezgi yaps, sz zenginlii, eser says, kaliteli ve sistemli icras ile Trk Halk Mzii iinde sekin bir konuma sahiptir. anlurfa Halk Mzii rnleri sanat deeri yksek, insan yrekten etkileyen, ili ve duygulu eserlerden olumakta ve bu eserlerde eitli konular ilenmektedir. anlurfa trklerinde yer alan temalardan biri de lmdr. lm olay, eitli trklere konu olmu, sevgilinin lmesi veya sevilen bir yiidin ldrlmesi zerine eitli trkler sylenmitir. Bir yiidin ldrlmesi zerine sylenen trknn ktas yledir: Mezarm stne gl ektiler Yeni gelin kimin kefen diktiler Btn ahbaplarm boyun bktler Nen eyle Zekim nen eyle Cenazem geiyor sen ivan eyle1 Baka bir trknn ktas da yledir: Alma al olanda gel anam Ayva nar olanda gel Hasta dtm gelmedin anam Bari can verende gel2 Gen yata len biri iin sylenen trknn ktas ise yledir: Ay karanlk bulamadm yolumu Felek krd kanadm kolumu Bu genlikte layk grd lm Aman aman aman aman aman Dertliyim aman ben dayanamam3
271
SONU
anlurfa halk kltrnde mevcut olan lmle ilgili adet ve pratiklerin ou, slm kltrne dayanmaktadr. Yzyllardr slm egemenliinde yaayan blgenin kltr yapsnda slmn byk etkisi olmutur. Bununla birlikte halk arasda mevcut olan baz inanlarn menei, eski Msr, Babil, Mezopotamya, in, Yunan, Roma, Araplar ve eski Trklere kadar uzanmaktadr. Eski inan ve kltrlerle btnlemi bir durum arz eden baz inan ve pratikler, slm dinince benimsenme1 2 3 Akbyk, s. 34. Akbyk, s. 55. Akbyk, s. 449. Dier rnekler iin bkz.: Ayn eser, s. 102, 108, 128.
mi olmasna ramen Mslman topluluklar, eski inan, kltr ve folklorunda yer alan inan ve pratikleri devam ettirmilerdir. slmn benimsemedii bu inan ve pratikler, eski kltrlerin tesirine atfedilebilecei gibi, Mslmanlarla birlikte yaam Rum, Ermeni, Sryani asll Hristiyanlar veya Yahudilerin inan, kltr, rf ve adetlerinin etkisine balanabilir. anlurfa halk kltrnde mevcut olan batl inan ve uygulamalar daha ok kadnlar, kltr dzeyi dk kimseler ve slmi konularda yeterli bilgi sahibi olmayan kimseler arasnda rabet grm ve grmeye devam etmektedir. slma ve bilime aykr olan baz inan ve pratiklerin, insanlarn sosyal yaantlarndaki deiikliklere ve eitim dzeyinin artmasna paralel olarak eskiye nazaran etkisini azalttn sylemek mmkndr. Eitim dzeyinin artmas, din eitiminin yaygnlatrlmas, akla ve bilime daha ok nem verilmesi, mevcut olan batl inanlarn zamanla ortadan kalkmasn salayacaktr. zellikle anne ve babalarn bu konuda daha duyarl olmalar, ocuklarn zihinlerine batl inanlarn girmesini engellemeleri gerekmektedir. Kaynak Kiiler: slim Keskin Zeliha Karaer Edibe Yzgen Mahmut Karaka Cihat Krkolu Mehmet Oymak Fehmi Canbaz
Abuzer Akbyk Semra Demireen
272
:1926 doumlu, ev hanm :1935 doumlu, ev hanm :1940 doumlu, ev hanm :1946 doumlu, emekli retmen :1948 doumlu, retim yesi :1950 doumlu, okutman :1958 doumlu, esnaf
: 1958 doumlu, folklor aratrmacs :1961 doumlu, ev hanm
III. ANLIURFADA DN MSK
HSEYN AKPINAR*
1.ANLIURFADA MSK KLTRNE GENEL BR BAKI

nsanlk tarihi ile yat olan msik, gnmze gelinceye kadar eitli deiikliklere uram ve gelimeler gstermitir. Yerleim merkezi olarak sekiz bin yllk bir tarihe sahip olan anlurfa, msik ynnden de ayn tarihlere kadar uzanan bir seyir izlemektedir. anlurfa ve evresinde yaplan kazlarda eitli msik aleti ve figr kalntlarna rastlanmas bu tarih arka plan gzler nne sermektedir. Trk Msiksi literatrnde Urfal ve Urfaya ait anlamna gelen Rehv ya da Ruhv makam yer alrken Arap Msiksinde de Urfa ismiyle bir makam bulunmaktadr. Urfa-Mahur makam ise Irakta kullanlan bir Arap Msiksi mrekkep makamdr. Rehv, Harran, Urfa, Urfa-Mahur ve Kll makamlarnn bu corafyada icat edilmesi, msiknin tarih boyunca buradaki yerini gstermektedir.1 Kkl bir msik kltrne sahip olan anlurfada ok sayda msikinas yetimitir. Osmanl dneminde saraydan baz msikinaslarn Urfaya gnderilmesi ve bunlarn msik birikimlerini yre insanlaryla paylamalar, Urfa Msiksinin gelimesine katk salayan unsurlardan biri olmutur. Osmanl dneminde msikinaslarla alakal yazlan ilk biyografik eserde Urfal Yusuf Nb Efendinin yer almas,2 Urfa Msiksi adna nemli bir husustur. Sultan IV. Murat zamannda yaam ve ona eser icra etmi olan Kulolu Mustafa, Urfadaki Kll makamnn kendisine nispet edildii bir hnende; eyholu ise XVIII. asr Trk Din Msik bestekrlar arasnda yer alan3 anlurfal msikinaslardr. Kadirilik, Halvetilik, Mevlevilik, Bektailik ve Rufailik, Urfa Msiksini zenginletiren baz tasavvuf kurumlardr. anlurfada Tasavvuf Msiksinin gelime ve yaygnlamasna sra gecesi geleneinin etkisi olmutur. Sra geceleri, Urfa makam geleneine bal olarak usta rak ilikisi iinde genel olarak msiknin renildii ve icr edildii mek ortamlar olmutur.
273
* 1 2 3
Yrd. Do. Dr., Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Trk Din Musikisi Anabilim Dal retim yesi. Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, II/ 224, 461, I/ 330, Ankara 1990. Mehmed Esad Efendi, Atrbl-sr fi Tezkiret-i Urefil-Edvr, stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar, nr. 6204, vr. 36b. Sadeddin Nzhet Ergun, Trk Msiksi Antolojisi (Din Eserler), I/379, stanbul 1942.
1990 ylnda kurulan URKAV (anlurfa li Kltr Eitim Sanat ve Aratrma Vakf) bnyesinde oluturulan Tasavvuf Msiksi Korosu, aktif olduu dnemde Urfa Tasavvuf Msiksinin disipline edilmesini salamtr. anlurfada 1926 ylndan gnmze kadar eitli kurum ve ahslar tarafndan yaplan derleme almalarnda az sayda ilh de yer almtr. Yaplan bu derleme almalarnda Urfann mehur hfz, imam, mezzin ve mevlithnlarndan istifade edilmitir. anlurfa Valilii tarafndan 1999da hazrlanan anlurfa Halk Mzii kitabnda ifte1 ad altnda ilhler de yer almaktadr. 1.1. ANLIURFADA MSKNAS MAM, HFIZ VE MEVLTHNLAR Trk msiksinin nazariyat ve bestekrlarnn ounlukla din adamlar arasndan yetitii ifade edilmektedir. Msikins din adamlar olmasayd Trk msiksinin bugnk deerinden yoksun kalm olaca2 genel bir kanaattir. Osmanl dneminde faaliyet gsteren deerli msikinslarn byk ounluu din evrelerde yetimitir. Bunlar, ya eitli tekkelere bal ya da hfz, imam-htip ve mezzin gibi din grevleri olan msikinaslardr.3 eyhlislm Mehmed Esad Efendi (. 1753)4 tarafndan Osmanl dneminde yazlan ve yegne Msikinslar Tezkiresi olarak kabul edilen, doksan sekiz bestekrn hal tercmesini (biyografi) ihtiva eden Atrbl-sr5 adl eserde mzisyenler arasnda en kalabalk grubu dinsel mesleklere mensup olanlar oluturmaktadr. Tarikat ehli eyh ve derviler 13, imam- hatip ve mezzinler 5, kad ve mderris gibi ulem snfna mensup olanlar 7 kiidir.6
274
Urfa Din Msiksine nazariyat, alg aleti, beste ve icr asndan katk salayan ok sayda msikins ve makam erbab yetimitir. Bunlardan bir ksm hfz olup imamlk veya mezzinlik vazifesinde bulunmulardr. Bazlar da bu vasflar tamamakla birlikte msik alanndaki genel bilgi ve birikimiyle Urfa Din Msiksine hizmet etmilerdir. Gemiten gnmze Urfa Din Msiksine katk salayan kiiler hakknda ksa bilgi vermenin uygun olaca kanaatindeyiz: Mihiin olu Ali Hfz, 1800 yllarnda anlurfada yaamtr. anlurfal mutasavvf Dede Osman Avnnin mridi olan ve mezzinliini yapan Ali Hfz, dnemin ileri gelen hfz ve gazelhanlarndandr. Birok Urfa ilhsi ve gazelinin gn1 2 3 4 anlurfada ilhilere birden fazla kii tarafndan okunduu iin ifte ad verilmektedir. smail Baha Srelsan, Din Trk Msiksine Giri, s. 3, Ankara 1972. Aleddin Yavaa, Saray Dnda Msik Hayat, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, V/528, stanbul 1994. Osmanl tarihinde ilmiyeye mensup bir aileden gelen Mehmed Esad Efendi, stanbulda 1684 tarihinde domu, ilk tahsilini babas eyhlislm smail Efendiden almtr. Sultan I. Mahmud tarafndan 1748de eyhlislmla tayin edilmitir. 1753 tarihinde stanbulda vefat etmitir. Bkz. Hakk Tekin, eyhlislam Mehmed Esad Efendi ve Atrbl-sr fi Tezkiret-i Urefil-Edvr Adl Eseri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, s. 10-15, Kayseri 1993. Nuri zcan, Osmanl Dneminde Yazlm Yegne Msikinslr Tezkiresi: Atrablsr, lim ve Sanat, Say: 31, s. 49-50, stanbul 1992. Cem Behar, Ak Olmaynca Mek Olmaz, s. 61, stanbul 1998.
5 6
mze gelmesinde nemli rol oynamtr. Ayn ekilde 1800l yllarda anlurfada yaam olan Kanun Crre Mehmetin Urfa Mevlevhnesindeki sem trenlerinde defzen olarak faaliyet gsterdii rivayet edilmektedir. Hac Sait Aa ailesinden olan Hac Mahmut Aa, Dergh Cmiinde yaplan zikirlerde ilhler okuyan bir zkirdir. Yaad dnemin nl gazelhanlarndan olan Lllebizde Hac bi Efendi (. 1926) ise birok ilh ve methiyenin makam ve tavr ynnden gnmze gelmesinde katk salamtr. Kde Hfz olarak da bilinen neyzen smail imek (. 1959), Urfa Mevlevhnesine devam ederek Hac Said Aazde Mslim Efendiden ney flemeyi renmi ve yaplan Mevlev mukabelelerine neyzen olarak itirak etmitir. Ayrca Yusuf Paa Cmiinde mezzinlik vazifesi de yapmtr. Kk yata Kurn- Kermi ezberleyen Nuri Baaran (Hac Nuri Hfz), dnemin msik ustalarndan makam dersi alm, mevlithnlardan da Siverekli Sami Efendinin mevlid manzumesinin icrsn renmi ve bakalarna retmitir. Bakr Yurtsever (Beki Bakr) (. 1985), Pehelin olu Ahmet Hfzdan makamlar, Hac Nuri Hfzdan da mevlit okumasn renmi ve mevlithnlk yapmtr. kr adrc (kr Hfz) (. 1993), Trk Halk Msiksi ve Sanat Msiksi dalnda 70 civarnda eser bestelemitir. Mahmut Gzelgz (Tenekeci Mahmut) (. 1988), Urfa Msiksi repertuarnda icra edilen trk, hoyrat ve gazelleri bilmenin yannda ayn zamanda mevlithnlk yapmtr. Urfa makam geleneini bilen ve geni bir ilh ve gazel repertuarna sahip olan Yusuf Bilgin (. 2009), genlik yllarnda Kde Hfz ile mevlit icralarna katlmtr. Kendine gre bir okuyu tavrna sahip olan gazelhan Bedih Yoluk (Kazanc Bedih) (. 2004), ayn zamanda mevlithn olup, kendisinden ilhler de derlenmitir. Halil Uzungl (Halil Hfz) (. 1992), usta bir mevlithan, gazelhn ve hoyrat okuyucusudur. Ahmet Uzungl (Ahmet Hfz) (. 1992) ise yaplan derleme almalarnda kaynak kii olarak kendisinden faydalanlmtr. Yusuf zer (Saat Yusuf), Mevlitlerde zkirlik yapm ve gazel okumutur. smail Uyankolu (smail Hfz), eitli tasavvuf meclislerde bulunmu, mevlithnlk yapmtr. Tek (gazel), beste (ark) ve ilh okumutur.1 1.2. ANLIURFADA BAZI TARKATLAR VE MSK Anadoluda pek ok tarikatn hkm srd bilinmektedir. anlurfa, slm dnyasnda ortaya kan tarikatlarn birounun erken girdii bir yerdir.2 zellikle usl ve erknlar iinde msikye yer veren Kdir, Halvet, Mevlev, Rif ve Bekta tarikatlar, anlurfada boy gsteren tarikatlar olmutur. Bu tarikatlarn tekkelerinde msik alannda yaplan almalar, Urfada Tasavvuf msiksine ilgi duyanlar buralara ynlendirmitir. Burada mezkr tarikatlarn msik ile olan ilikileri ve Urfa Din Msiksine katklarna deinilecektir.
1 2 Abuzer Akbyk ve di., anlurfa Halk Msiksi, anlurfa Valilii Kltr Yaynlar, s. 609-639, Ankara, 1999. Mahmut Karaka, anlurfa Evliyalar ve limleri, s. 1, anlurfa 1996.
275
KDRLK Abdlkadir Geylnnin (. 562/1160) kurucusu olduu Kdir tarikatnda zikir, cehr (sesli) ve ayakta yaplmaktadr. Zikirden nce ruhlar hazrlamak ve mritleri coturmak iin nl sf irlerin iirlerine yaplm besteler, gzel sesli zkirler tarafndan def eliinde okunmaktadr.1 Kdir tarikatnda zellikle sese dayal msik, byk bir yer tutmaktadr. Ayrca Kurban ve Ramazan Bayramlarna denk gelen zikir meclislerinde kudm ve def gibi baz vurmal msik letleri zikre elik etmektedir. Trk Din Msiksinin en gzel ve sanatl eserlerinden olan durak ve tevih gibi formlarn ekseriyetle bu tarikata mensup msikinslar tarafndan bestelendii grlmektedir.2 Tarkat yaplanmas ve halk tarafndan benimsenmesi bakmndan Urfada en yaygn tasavvuf disiplininin Kdirlik olduu grlmektedir. Burada hlen yaamakta olan Kdir tarkatnn drt ayr kolundan bazlar her hafta dzenli olarak zikir toplants yaparak faaliyetini aktif bir ekilde srdrmektedir. Ayrca Urfada Dergh Cmiinde her gn sabah namazndan sonra Kdir tarkat zikri yaplmaktadr. anlurfada Kdir tekkesinde def eliinde yaplan toplu ve sesli zikir ekline lem denilmektedir. Bu zikirde 15-20 kiiden oluan zkir korosuna yaklak 8-10 tane def elik etmektedir. Mevlid kandili gibi baz kutsal gecelerde okunan mevlid manzumesi, ayn zamanda zikir yerine gemektedir. lem denilen zikre ftiha-i erif ekildikten sonra, hemen deflerle birlikte balanmakta ve ilhler, kasdeler, methiyeler, gazel ve hoyratlar okunarak devam edilmektedir. lem ve mevlid esnasnda sem yaplmakta, buna Memduh denilmektedir. Zikir halkasn oluturan topluluk msik nazariyat hakknda ekl bir bilgiye sahip olmamasna ramen, tecrbeyle msik kltrn elde etmilerdir. Asgari dzeyde bir msik bilgisi veya tecrbe gerektiren bu uygulama, anlurfa kltrnde msiknin nemli bir yerinin olduunu gstermektedir. 3 HALVETLK Sircuddin mer b. Ekmelddin Halvet (. 749/1349) tarafndan kurulan ve tarikatn ikinci pri Seyyid Yahya irvnnin (. 868/1464) halifeleri ile slm dnyasna yaylan Halvetlik ve kollarn tekil eden Bayram, Smbl, Glen, aban ve Uak gibi tarikatlarda devrn olduu iin msiklerinde (ilh) cokun bir hareket mevcuttur. nsan raks etmeye mecbur eden bu eit ilhler iin sofu kaldran tabiri kullanlmaktadr. Bununla beraber bu tarikatlarda ar tempolu bir takm bestelere de yer verilmitir. Trk Din Msiksinin en gzel eserlerinden olan durak ve tevih formlar, ekseriyetle bu tarikatlara mensup msikinslar tarafndan bestelenmitir.4
1 2 3 Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 285, stanbul 1992. Ergun, Trk Msiksi Antolojisi (Din Eserler), I/13-14. Salih Aydemir, eyh-Mrid likileriyle Belirlenmi Cemaat ekli Olarak Tarikat (anlurfa-Kdireyh Sodey ve Mridleri zerine Yaplan Bir Din Sosyolojisi Aratrmas), (Baslmam Doktora Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, s. 68, 106-108, Ankara 1998. Ergun, Trk Msiksi Antolojisi (Din Eserler), I/13-14.
276
Halvet tarikat, Trk Tasavvuf Msiksinde dier tarikatlardan farkl bir zellie sahiptir. Dairesel yryle dnmek demek olan Devrn yin usl, Halvet zikir yininin en belirgin zelliidir. Devrn srasnda atlan admlarla uyumlu olarak tekrarlanan Allahn isimleri devam etmekte iken zkirler ilh ve kaside, zikre devam edilmedii veya dinlenildii zaman da durak formunda eserler okurlar. Devrn idaresi msik ve zellikle usl bilgisine ihtiya gsterdiinden eyh efendinin, her eyden nce estetik ruha sahip bulunmas, mutlaka msikins olmas, hi deilse orta derecede bir zkir kadar ilh bilmesi, devrnn stnde yzen basbariton tonajnda kaln ve gr sesli olmas behemehl arttr. Halvet zikirlerinde genel olarak bendir, def, kudm ve halle gibi vurmal sazlar kullanlr. Harfler belli edilmeden yaplan, kalb denen zikirde ney flenildiine de rastlanmaktadr.1 Anadoluda en ok kabul gren Halvetlik, Trk Msiksine byk katkda bulunmutur. Halvetlik ve kollarn tekil eden krk drt tarikatta zikir sesli olduundan zikirden nce ruhlar hazrlamak ve mritleri coturmak iin mutasavvflarn eserlerinden seilerek bestelenmi msik formlar okunmaktadr.2 Urfa Halvet tekkesi, eyh Ramazan an (.1665) tarafndan 1658 ylnda yaptrlmtr. Bugn hl ayakta duran Kurtulu meydanndaki bu Halvet tekkesi, Urfadaki byk ve eski tekkelerden biridir. Tekke, 1891 ylnda eyh Safvet Kemaleddin Efendi (. 1950) tarafndan, babas Abdulkadir Kemaleddin Erbilinin (. 1897) izni ile tamir ettirilmitir. Tasavvuf tarihiyle alakal kaynaklarn ounda Halvetliin bir kolu olarak telakki edilen Glen tarikatnn Urfada bir tekkesinin olduu rivayet edilmektedir.3 brahim Glenye (. 1534) nisbet edilen Glen tekkesinin Urfada olmasnn Urfa Msiksi iin nemi byktr. Zira Glen tarikatnn Halvetliin yan sra bir de Mevlev tarikatyla ilikisi vardr.4 Bu ilikinin bir yn, Glenliin Mevlevlik gibi sem ve mzie nem vermesidir. Glen tekkeleri Mevlevhneler gibi Trk Msiksinin deta konservatuarn oluturmutur. Mevlevliin Urfaya tahmini olarak XVIII. yzyl ortalarna doru, 1700l yllarn banda geldii kabul edilirse Glenliin Urfa Msiksine katksnn Mevlevlikten nce balad sylenebilir.
277
1 2 3 4
Akm Gney, Halvetlerde Msik, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), s. 20, stanbul 1997. ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, I/319. emlelizde Ahmed Efendi, ve-i Tarkat-i Glenye, (Yay. Tahsin Yazc), s. 547, Ankara 1982. Hseyin Akpnar, Glenlikte Msik ve Msikinaslar (Baslmam Doktora Tezi), Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, s. 57, anlurfa 2004; Hseyin Akpnar, Msik Asndan Mevlevliin Glenlie Etkisi, Mevln, Mesnev ve Mevlevihaneler Sempozyumu, (Yayna Hazrlayan: Mehmed Veysi Drtbudak), s. 257-265, Manisa 2006.
RFALK Seyyid Ahmet Rifaye (. 1183) nisbet edilen ve merkezi Badatta bulunan Rifa tarikatnn, 1258 senesinde Badatn Moollar tarafndan yklp yaklmasndan sonra Anadoluya girmi olabilecei dnlmektedir.1 Rifaliin Urfaya ne zaman ve kim tarafndan girdii bilinmemektedir. Adna ulaabildiimiz en eski Rifa tarikat mensubu, Cadan olu Ali Babadr (.1885). Gnmzde Urfada bu tarikatn halifesi olmad iin mensuplarnn toplu zikrini halifeleri zamannda yaam usta derviler vekletle idare etmektedirler. Bunlar haftada bir veya iki gece toplu zikir yaparlar. Zikri idare eden besmeleyle ve salvatlarla balar ve otururken en az 33 defa toplu halde sesli salvat okunur. Salvattan sonra silsile okunur. Sonra kelime-i tevhid ve lafza-i celal okumaya balarlar. Bu arada ayaa kalklr ve halka olunur. Bu esnada sem yaplr, beyitler ve ilhler okunur. Bu da tarikat mensuplarnn cezbeye gelerek kendilerini tamamen zikre kaptrmalarna yardmc olur. Zikrin sonunda oturularak dua yaplr.2 Urfada yinlerini devam ettiren iki Rif tekkesinin bulunduu ifade edilmektedir.3 BEKTALK XIII. yzylda Anadoluda yaam olan Hac Bektai Veliye (. 1271) nispetle vefatndan sonra mritlerince Bektalik tarikat kurulmutur. Bektalik, dier tasavvuf kurumlarda olduu gibi mzie nem veren bir disiplindir. Bekta derghlarnda icra edilen bir Bekta Msiksi vardr. Tasavvuf Halk Msiksi ve Trk Din Msiksi iinde Bekta tarikatna mahsus nefes formu mevcuttur. Nefesler, Bekta tarikatnn ilhleridir. Gnmzde bestekrlar bilinmeyen yzn zerinde nefes vardr. Cumhuriyet dneminde Rauf Yekta Bey, yz kadar nefesi derleyerek neretmitir. Trk Msiksinde Bekta Raks, Bekta Raksn ve Bekta Devr-i Revn gibi usl isimleri yer almaktadr.4 Bektalikte saz eliinde nefes formunun kullanld iki tren vardr. Bunlardan biri yin-i cem, dieri ise ikrar yinidir. yin-i cem, tarkat mensuplarnn bir araya gelerek birlikte icra ettikleri bir trendir. krar yini ise tarkata alnmas uygun grlen kiilerin tarkata giri merasimidir. Nefesler, gerek bu merasimler srasnda gerekse bu merasimlerin ardndan dzenlenen muhabbet toplantlarnda icra edilmektedir. Urfada Ksas, Srrn ve Akpnar olmak zere yerleim yerinde Alev-Bektaler bulunmaktadr. Bu yerleim birimlerinde Alev-Bekta kltr birok ynyle devam etmektedir. Bunlardan biri de msikdir. Buradaki Alev-Bekta msiksi olduka eskiye dayanmaktadr. Gnmzde Ksas, Srrn, Akpnar ve Urfa merkezde birer cem evi bulunmakta olup her Perembe akam on iki hizmet (cem) yrtlmektedir. Bu meknlarda deyiler, semahlar, dualar cokuyla icra edilmektedir. Urfada Alevi-Bektai tarikatna mensup birok msikinas vardr.
278
1 2 3 4
Ahmet Yaar Ocak, Zaviyeler, Vakflar Dergisi, XII, s. 260, Ankara 1978. Mahmut Karaka, Urfada Tasavvuf zleri, s. 143-144, stanbul 2010. Aydemir, eyh-Mrid likileriyle Belirlenmi Cemaat ekli Olarak Tarikat (anlurfa-Kdir- eyh Sodey ve Mridleri zerine Yaplan Bir Din Sosyolojisi Aratrmas), s. 68. ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, I/152, II/105.
MEVLEVLK
Mevlev tarikatn hari tutarak, Trk Msik tarih ve sanatndan bahsetmek ok zordur. Mevlevlik, msik, sem ve iir gibi vastaya istinad etmitir. slm sanyi-i nefsesi (gzel sanatlar), Mevlev tekkelerinde her zaman mevki-i rabet kazanmtr.1 Muhabbet, ak ve sevgiye mazhar olan ve bunlarda temayz eden Mevln (. 672/1273), msikyi ilh aka ulamada bir vasta olarak grm ve onu insanla armaan ettii disiplinin vazgeilmez unsurlarndan biri haline getirmitir.2 Mevlevliin pri olan Mevlnnn bir msikins ve rebab olduu nakledilmektedir.3 Mevlnnn dilinde rebab, ayn zamanda Msiksin semboldr. Mevlnnn olu Sultan Veled (. 711/1312) de rebab ve usta bir bestekrdr. XIII. asr Trk Msiksinden zamanmza notalar gelmi en eski eserlerin Sultan Velede ait olduu sylenmektedir. Bu tarikata mensub onlarca msikins ve bestekr mevcuttur. Mevlnya gre mutluluu engelleyen musibetleri amak, ilimle deil, msiknin ses gzellii ile olur. Msik, tercme istemeyen gnl dilidir. Msik ile gnl arasnda srekli ba kuran Mevln, msiknin rebb ile olan ilikisini de beyan eder. Rebb ve ney, Mevlevliin deta mukaddes msik letleridir. Zamanla mutrba ud, kanun, tanbur, keman, kemene v.s. dhil olmutur. Bilhassa ney ve kudm, mutrbn ayrlmaz enstrmanlar olmulardr.4 Mevlnnn msik hususunda srarl ve iten tutumu, Mevlevliin msikyi birinci dereceye almas, tarikatn esas haline getirmesi ve ayrlmaz bir paras olmasna neden olmutur. Mevlevliin gzel sanatlarla zellikle msik ile olan ilikisi, sanat tarihi asndan olduu kadar, tasavvuf tarihi asndan da mhimdir. Mevlevlik, daha ok sanatkrlar, irler ve msikinslar arasnda yaylmtr.5 Mevlevlik, msik ile bilimi kaynatran bir tarikattr. Mevlnnn msiknin amel yn ile ilgilenmesi nazar sahada ileri srd grler kadar nemlidir. Mevln, msikyi Mevlev mertibini uygulamann btnleyici bir paras yapmtr. Mesnev ve Divannda msiknin manev nemi zerinde hayli derin tartmalarn bulunduu grlmektedir. Mevlnya gre insann kendisi Allahn ellerinde bir aratr ve onun varl bu aratan neet eden bir msikdir.6 Mevlevliin anlurfaya tahmini olarak XVIII. yzyl ortalarna doru, 1700l yllarn banda Trkistandan Anadoluya g eden Abdulhamid Dede (.1876) ve Haydar Dede adnda iki Mevlev eyhi tarafndan getirildii sylenmektedir.7 anlurfada Mevlevlik, ok fazla olmasa da insanlar tarafndan kabul edilmi bir
279
1 2 3 4 5 6 7
Fuat Kprl, Anadoluda slmiyet, s. 54-55, stanbul 1996. Sleyman Erguner, 19. Asr Neyzenleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, Say: 1, s. 45, stanbul 1993. smail Hakk zkan, Trk Musikisi Nazariyat ve Uslleri, s. 24, stanbul 1990. Abdulbaki Glpnarl, Mevlanadan Sonra Mevlevlik, s. 455, stanbul 1983. Mustafa Kara, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, s. 293-294, stanbul 1990. Seyyid Hseyin Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, (ev. Ahmet Demirhan), s. 168, stanbul 1992. Mahmut Karaka, anlurfada Mevlevlik, GAP Gezgini Kltr, Sanat, Turizm ve Folklor Dergisi, Yl: 1, Say: 2, s. 58-62, anlurfa 2006.
Urfa Mevlevihanesi
280
tarikat olmutur.1 Btn Mevlevhanelerde msik faaliyetleri olduu gibi anlurfa Mevlevhnesinde de iki yzyl boyunca msik faaliyetleri olduunu syleyebiliriz. Zira bir Mevlevhanede tasavvuf msiksinin en byk formu olan yin-i erf icrs iin neyzen, kudmzen ve yin okuyucusuyla asgari olarak on tane yksek seviyeli mzisyenin olmas gerekmektedir.2 1725-1925 yllar arasnda iki asr faaliyetini srdren anlurfa Mevlevhnesinde icr edilen Mevlev Msiksinin Urfa Halk Msiksine etkisinin olduu ifade edilmektedir.3 Ayrca, anlurfa msiksini etkilemi olan din msik eserlerinin ounlukla Mevlev tarikat rnleri olduu sylenmektedir. Mevlev msiksi, anlurfada belli bir dnem yaayarak zellikle ehir msiksini etkilemitir. Mevln felsefesi, mistik bir rha sahip olan anlurfallar kendine ekmi; anlurfa Mevlevhnesi, saz, ses ve semnn yer ald bir Msik Mekhnesi olmutur. anlurfal Mevlevler, asrlar boyunca Mevlev msiksinin ilh namelerini en asil seslerle rmler ve en esrarl duygularla flemilerdir. Mevlevhne, anlurfa msiksi esaslarnn zamanla gelimesini ve stanbullu Mevlev statlarnn elinde olgunlaan msik edebiyatnn anlurfaya ulamasn salamtr.4 Urfa Mevlevhanesinde 1873 ylndan 1920ye kadar postniin olan Seyyid Ahmed Dede (. 1920), Mevlevhnenin faaliyetleri hakknda Konyaya verdii bilgide muhibban, neyzen ve her trl mzie aina Hac Sad Aazde Mslim Sdk Efendi ve nthan Hac Abdullah Dededen bahsetmektedir.5 1883 tarihine
1 2 3 4 5
Ali Tenik, Sosyo-Psikolojik Adan Zikir ve anlurfa Dergh Camii rnei, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Yl: 3, Say: 8, s. 106, Ankara 2002. mer Turul naner ve Ahmet zhan, arklar Seni Syler, s. 53-54, stanbul 2007. Abuzer Akbyk, anlurfa Sra Gecesi, s. 41, anlurfa 2006. Mehmet zbek, anlurfada Halk Mzii, GAP Gezgini Kltr, Sanat, Turizm ve Folklor Dergisi, Yl: 1, Say: 2, s. 28, anlurfa 2006. Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, s. 291, stanbul 2003.
ait baz fotoraflarda Urfal Mevlevler arasnda ney, def ve kudm enstrmanlarn kullananlarn olduu grlmektedir. Bu bilgi ve belgelerden hareketle Urfa Mevlevhnesinde ney, def ve kudm gibi baz msik aletlerinin kullanldn ve eitimlerinin verildiini syleyebiliriz.1 Mehmet zbeke gre anlurfada bilinen son Mevlev neyzeni, Kde Hfz lakapl smail imektir.2 Kde Hfz, msikinas Dellek Mahmut Hfza gre aslen Birecikli olup Mevlev Derneindeki bir tabloda Mevlev kyafetiyle, elinde ney ile bir resmi vardr. Kde Hfzn anlurfa Mevlevhnesinde ney flemeyi rendii kanaatindeyiz. Fakat mevlidhan Yusuf Bilginin verdii bilgiye gre Kde Hfz, Mevlev olmad gibi baka bir tarikata da mensup deildi. Ona Mevlev denilmesinin sebebi, neyin Mevlevlerle btnlemi bir enstrman olmas ve o dnemde Urfada baka ney fleyen kimsenin bulunmamas olabilir.3 anlurfal olup buradaki Mevlevhnede yetien msikinaslardan niceleri, kimlikleri ihmal edildii iin tespit edilememitir. anlurfada doup yetimi olduklar halde, daha yetkili eyhlere balanmak zere Konya, stanbul ve Msr Mevlevhnelerine giden dervi ve msikinaslarn varl bilinmektedir. Mehmet zbeke gre Cumhuriyetle birlikte btn yurtta tarikat trenlerine son verilmesiyle Mevlev Msiksi ve onun nezih sanat anlay halk msiksi iinde yerini alm, bir topluluun ve kurumun deil, bir milletin vicdannn sesi olmutur.4 Mevlevlik, anlurfada birok msiksever (msikins) ve tasavvuf msiksi okuyucusu (hnende) yetimesine yardmc olmutur.5 anlurfa Mevlevhnesi, msik ynyle anlurfaya yeni bir soluk getirmi; ney, kudm, tambur ve rebap statlarnn yetimesinin yan sra hnendelerin yetimesinde de etkili olmutur.6 1994 ylnda kurulan ve ksa ad URKAV olan anlurfa Kltr ve Aratrma Vakf bnyesinde, tasavvuf msiksi ve semzen topluluu oluturulmutur. Bu topluluk, 1997 ylna kadar birok etkinliklerde bulunmu, sem trenleri ve tasavvuf msiksi programlar gerekletirmitir. 2004 ylnda Mevlev kltr ve msiksini yaatmak amacyla anlurfa Mevlevihanesi Yaatma ve Kltr Dernei kurulmutur. Bu dernek eitli etkinliklerde bulunmaktadr.7
281
2. ANLIURFADA DN MSK
anlurfada Cmi ve Tasavvuf Msiksinin dhil olduu orijinal bir Din Msik mevcuttur. stanbul ve Anadolunun dier blgelerinden farkl nitelikleri olan anlurfa Din Msiksi, gnmzde yaygn olarak icra edilmektedir.
1 2 3 4 5 6 7 Hseyin Akpnar, Mevlev Msiksi ve anlurfa rnei, Uluslar aras Mevln ve Mevlevlik Sempozyumu Bildirileri, II/ 223, anlurfa 2007. zbek, anlurfada Halk Mzii, GAP Gezgini Dergisi, Yl: 1, Say: 2, s. 29. Akpnar, Mevlev Msiksi ve anlurfa rnei, s. 223-224. zbek, anlurfada Halk Mzii, GAP Gezgini Dergisi, Yl: 1, Say: 2, s. 29-30. Karaka, anlurfada Mevlevlik, GAP Gezgini Dergisi, Yl: 1, Say: 2, s. 57-62. http://www.osmanoksuzoglu.com/images/erciyes-sunum.xml, 29.10.2007. Mehmet Emin Ertan, Gnmzde anlurfada Mevlevlik ve air Abdnin Mesnev-i Mnev Hakknda Yazd Gazelin erhi, Mevln, Mesnev, Mevlevhneler Sempozyumu, 30 Eyll-01 Ekim, s. 115, Manisa 2006.
anlurfada Din Msik, genel olarak baz ibadetler etrafnda ekillenen Cmi Msiksinden doum, snnet, evlilik ve cenaze trenlerinde icr edilen mevlid, ilh, hoyrat ve gazel gibi Tasavvuf Msiksi formlarna kadar geni bir alan kapsamaktadr. Bunlarn dnda mbarek gn ve gecelerin kutlanmas erevesinde, Dergh zikri, sohbet ortamlar ve tasavvuf evrelerinde de Urfa Din Msiksinin eitli formlarnn icrs yaplmaktadr. anlurfa Din Msik formlarnda kullanlan makamlar genel olarak Uak, Krd, Hseyn, Gerdaniye, Hicz, Sab, argh, Segh, Hzzam, Rast ve Mhurdur. Bilindii gibi Din Msiknin Cmi ve Tasavvuf Msiksi blmleri ou zaman girift bir hal almaktadr. Baz Cmi ve Tasavvuf Msiksi formlar, dhil edildikleri blmn dnda ortak bir form olarak kullanlmaktadr. Bu sebepten yapacamz Cmi ve Tasavvuf Msiksi tasnifi bize gre bir snflama olacaktr.
2.1. CM MSKS
Urfada Cmi Msiksi formu olarak orijinal baz trler mevcuttur. Cmi Msiksi formu denince akla ilk gelen ezan, kamet, tesbihat ve kraat gibi formlardr. Ad geen formlarn tavr ve tarz olarak yresel baz zellikleri bulunsa da bunlar zerinde durulmayacaktr. Bunun yerine Anadolunun dier yrelerinde olmad veya farkl ekilde icra edildii dnlen baz Cmi Msiksi formlar hakknda bilgi verilecektir.
FERACYE
282
Feraciye, kelime olarak Arapa f-r-c kknden, ferahlk, kurtulu anlamndaki ferec veya furcet mastarndan tremitir. el-Ferec, bir kimsenin gam ve tasasn kef ve izle etmek; iddetten kurtulmak gibi mnlara gelmektedir.1 Feraciye, doum yapacak olan kadnn doumunun kolay gemesi, hasta olan kiinin if bulmas, hapiste olup da mahkemesi olann beraat etmesi, sekert anndaki birinin rhunu kolay teslim etmesi, borcu olann borcunu deyebilmesi, darda kalmlarn selamete kavumas gibi sebeplerden tr cmide/minrede dua niyetiyle okunan bir form iin kullanlmaktadr. Feraciye, anlurfa merkez ile Siverek ve Birecik gibi baz ilelerde icra edilmektedir. Feraciyenin bu yerlerde ne zamandan beri okunduu hususunda yazl bir bilgi mevcut deildir. Feraciye, Trk Din Msiksi alannda yazlan kitaplarda yer almayan yresel bir Cmi Msiksi eklidir. Feraciye, gnn herhangi bir saatinde minrede, imam veya mezzin tarafndan icra edilmektedir. Bazen yats ve sabah ezanlarndan sonra okunsa da, daha ok gndz saatlerinde ezan sonras veya namaz vakitleri arasnda okunmaktadr. anlurfada uzun yllar okunagelen feraciye, gnmzde de ihtiya hissedildiinde herhangi bir cmi imam veya mezzinine mracaat edilmek suretiyle minarede icr edilmektedir.
Asm Efendi, Kms Tercmesi, I/805-806, stanbul 1305.
Feraciye, bir taraftan Allaha yalvar ve dua, dier taraftan okutann niyetinin gereklemesi iin iiten insanlardan dua talep edilmesi ve yaplan duaya min, Allah kurtarsn veya Allah yardm etsin demelerini salamak maksadyla okunmaktadr. Feraciyenin gftesi, Arapa olup Trk Msiksi makm ve nameleriyle okunmaktadr. Gftenin kime ait olduu veya kim tarafndan tertiplenerek balatld bilinmemektedir. Umumiyetle mbed msik formlar sk skya muhafaza edildikleri iin gnmzde yetmi seksen yandaki insanlarn babalarndan ve dedelerinden naklettikleri ifh bilgilere dayanarak feraciyenin en az iki yzyllk gemii olan nemli bir kltr unsuru olduu sylenebilir. Gnmzde anlurfada icr edilen feraciyenin gftesi, okuyanlar arasndaki kk farkllklarla beraber genel olarak yledir: Allhmme y fricel-ferac Ve y men indeh meftihul-ferac Ve y mmete Muhammed Rahimallhu li men den bil-feraci vel-fiyeh Ve y men bedassemavti vel-ard Ve y mlikel-mlk Y zel-Celli vel-ikrm Y Kerm, y Rahm, y Allah Birahmetike y erhamerrhimn. Feraciye, okuyan kiilerin msik bilgisi veya maharetine bal olarak anlurfada daha ok Sab, bazen de Hseyn makmnda serbest ve irticl okunmaktadr.1
283
TERVH SALTI
Tervih, tervih kelimesinin ouludur. Tervih ise nefsi rahatlandrmak mnsndadr. Ramazan ayna mahsus yirmi rekttan ibaret olan ve Cmide cemaatla da klnabilen tervih namaznn her drt rektnn arasnda bir miktar oturarak istirahat edilir. Anadoluda insanlar, tervih namaznn her drt rekt arasndaki bu dinlenme ve rahatlama blmn ayr ayr makamlarda ilhilerle, salavtlarla, drt halifenin isim ve sfatlarn zikretmekle ve ihls sresini okumak sretiyle deerlendirir ve sslerler. badet nevesi iinde yaplan bu uygulama ayn zamanda bir din eitim tarzdr. anlurfada tervih namaznn her drt rekt arasnda tesbih ve salavt getirilmektedir. Bu tesbih ve salavt, belirli bir melodi ve makamda, buraya mahsus bir tavr ve tarzda okunmaktadr. Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafndan okunmas tavsiye edilen; Sbhanallh vel-hamdulillh ve l ilhe illallhu vallhu ekber ve l havle ve l kuvvete ill billhil-aliyyil-azm.2 tesbih, klasik argh makamnda defa tekrar
1 2 Hseyin Akpnar, Bir Cmi Msiksi Formu: Feraciye, STEM slm Sanat, Tarih, Edebiyat ve Msksi Dergi, Say: 11, s. 189-194, Konya 2008. Ebu sa Muhammed Tirmiz, Snen et-Tirmiz, s. 26, Drul-Ktbl-lmiyye, Beyrut (tarihsiz).
edilmektedir. Buna ilveten ikinci bir cmle olarak da; Allhmme salli al seyyiddin Muhammedin ve al li Muhammed. ifadesiyle Peygamberimize (s.a.v.) ve ehl-i beytine salavt getirilmektedir. Cumhur mezzinlii1 kapsamnda en az kiiyle okunan tekbr, tesbih ve takdisten oluan yukardaki hadis metni ve ikinci cmle olan Hz. Peygambere ve onun ev halkna salavt, melodi itibaryla tamamyla anlurfaya mahsus, otantik bir Cmi Msiksi formudur. Her iki cmle de klasik rgh makmnda, yksek perdeden ve yrk (hzl) bir ekilde serbest olarak icr edilmektedir. Tervih namaznn sonunda okunan ve literatrde Salt- Kemliye diye geen form ise Segh makamnda okunmaktadr.
SALT-I KEMLYE
Arapada genel olarak dua, hususi olarak da namaz anlamndaki Salt, Trk Msiksinde bestelenmi dualara denir. Cenze Salt, Cuma Salt, Bayram Salt ve Salt- mmiye gibi salt eitleri vardr. Saltlar, genelde Din Msiknin Cmi Msiksi blmne girmektedir.2 Metninin kime ait olduu kaynaklarda yer almayan Salt- Kemliye,3 daha ok Kadir, Halvet ve Rif tarikatlarnn zikir merasimlerinin banda okunan bir formdur. Salt- Kemliye, anlurfada biri mevlid icrsnn ba, dieri ise tervih namaznn sonu olmak zere iki yerde okunmaktadr. Salt- Kemliye, Urfada okunan Sami Efendi mevlidinin banda Uak makamnda ve kendine zg uslyle icr edilmektedir.4 Gftesi, Arapa ve uzunca cmleden olumaktadr. Her cmle salt ve selm ile balayp Peygamberimizin (s.a.v.) sfatlarndan birinin zikredilmesiyle devam etmektedir. Allhmme salli ve sellim ve brik al hayril-ver Muhammedin ve al lih dede kem lillhi ve kem yelku bi kemlih. Allhmme salli ve sellim ve brik al nril-hd Muhammedin ve al lih dede kem lillhi ve kem yelku bi kemlih. Allhmme salli ve sellim ve brik al emsid-dh Muhammedin ve al lih dede kem lillhi ve kem yelku bi kemlih. Salt- Kemliye, Urfada Ramazan aynda tervih namaznn sonunda ayn gfte ve usl ile Segh makamnda okunmaktadr. Tervih ve Vitir namazlar arasnda icra edilen Salt- Kemliye, cumhur mezzinlii erevesinde, cemaatin de itirakiyle coku ve evk ile okunmaktadr. Metnin ikinci cmlesinde Nril-Hd blm okunurken cemaat, Peygamberimize (s.a.v.) salavt getirerek vcutlarn meshetmektedir.
284
1 2 3 4
Namaz esnasnda birden fazla mezzinin itirkiyle icr edilen mezzinlie Cumhr mezzinlii denir. ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, II/257. Selami imek, Seyyid Mehmed Nuri skdar ve Salt- Kemliyye erhi, Tasavvuf Dergisi, Yl: 4, Say: 11, s. 358, Ankara 2003. Her iki makamda icra edilen Salt- Kemliyenin usl, bataki ilk iki l Devr-i Hind, dierleri Dyektir.
SAL
Peygamberimiz (s.a.v.) iin okunan, Allahn balamas ve selmnn onun zerine olmas dileini ifde eden dulara salvat veya salavt- erfe denir. Szleri, Allhmme salli al seyyidin Muhammed eklindedir. Minrelerden okunan ekline ise sal denir. Daha ok, sal okumak yerine sal vermek tbiri kullanlmaktadr. Cuma, cenze, mbrek gn ve gecelerde okunmas det olan sallar herhangi bir makmda irticlen icr edilmektedir. Salnn szleri iinde, Peygamberimiz (s.a.v.) iin sylenen Y Rasulllh, Y Habbllh, Y Nebiyyallh, Y Rahmeten lil lemn, Y Nra arillh... gibi ifdeler yer almaktadr. Cmi Msiksinde nemli bir yere sahip olan sal formu, Anadolunun her yerinde olduu gibi Urfada da icr edilmektedir. Gfte, tavr, tarz, az ve makam olarak farkl olduu dnlen cenze ve Cuma sals hakknda ksa bilgi verilecektir.
Cmi Msiksi formlarndan olan cenze sals, Mslman bir insann ldn haber vermek iin minarede hznl, din ve zhidne bir slb ile okunur. Cenze sals, her insan hayatnn sona erecei, sonsuz olann ancak Allh olduunu, Peygamberimize salvat ve kendisinden beklenilen efaat, veft edene rahmet, af ve mafiret dileyen dular ihtiv etmektedir. Anadoluda asrlardan beri Htib Zkir Hasan Efendinin Hseyn Cenze Salt, serbeste yakn bir ekilde Durak Evferi uslnde okunmaktadr.1 Gnmzde Urfada okunan cenze salsnn szleri yledir;
Es salt ves selm aleyke y Raslllh Es salt ves selm aleyke y Habballh Es salt ves selm aleyke y Halilallh
CENZE SALSI
285
Urfada cenze sals, hzn verici bir makam olduu iin Sab makmnda irticlen okunmaktadr.
CUMA SALSI
Cuma sals, Din Msiknin Cmi Msiksi ksmna ait bir ekildir. Cuma namazndan nce minareden verilen salttr. Cuma gn le namaznn vaktinde Cuma namaz klnd iin ezndan yaklak bir saat kadar nce sal verilir. Cuma Sals, Mslmanlara Cuma namazn hatrlatr.2 Gnmzde Urfada genel olarak mezzinlerin okuduu Cuma salsnn szleri yledir; Allahmme salli al seyyidin Muhhammedin ve al li Muhammed, kulle mehtelefel-melevni ve tekabel-asrni ve kerrerel-ceridni vestakbelel-ferkadni ve belli rhah ve ervhe ehl-i beytih minnet-tahiyyete ves-selm biadedi kulli din ve devin ve brik ve sellim aleyhi ve aleyhim kesran kesra.
Bu salvatn nnde veya arkasnda baka gfteler (nutk- erif) de okunztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, I/183. Cemal Anadol ve enol Grcanl, Trk Din ve Tasavvuf Musiksi, s. 13, stanbul 1984.
1 2
maktadr. Urfada Cuma sals, her makmda okunabilse de, daha ok Sab, bunun yannda Hicaz, bazen de Segh makmnda okunmaktadr.
Yukarda zikredilen bu salnn haricinde baz cmilerde zaman zaman Urfal ir Yusuf Nb Efendinin (. 1712); Sakn terk-i edepten ky- mahbb-i Hddr bu Nazargh lhdir makm- Mustafadr bu beyitli mehur gazeli de okunmaktadr. Bu gazel, hem Cuma namaz ncesinde1 hem de ayn gn sabah ezanndan nce sal olarak hl okunmaktadr.2
2.2. TASAVVUF MSKS

Din Msiknin ikinci ksm, Tasavvuf Msiksidir. eitli tarikat toplantlarnda ve tekkelerde zikir esnasnda icr edilen msikye Tasavvuf Msiksi denir.3 Tasavvuf Msiksinin rhu ve konusu, tasavvufun rhu ve konusudur. Tasavvuf Msiksi, tasavvuf bir lirizmi ihtiva etmektedir. Bununla beraber her tasavvuf kurumun msiksinde kendine mahsus baz hususiyetler, bir takm incelikler vardr.4 Tasavvuf, Urfada insanlarn inan, ibadet ve dnce sistemini, sanat ve edebiyatn etkiledii gibi msiksini de etkilemitir. Urfada Tasavvuf Msiksi, szleri din ve tasavvuf muhteval, ezgisi Halk Msiksi ezgilidir. Tasavvuf Msiksi, anlurfada kendine zg az, tavr ve tarzda icra edilmektedir. lh ve nefes gibi alt trleri olan Tasavvuf Msiksi, sra gecelerinde balama bata olmak zere dier Halk Msiksi sazlaryla, mevlid meclislerinde def eliinde, tasavvuf toplantlarnda ise def ile beraber ney ve kudm gibi alg aletleriyle okunmaktadr. Tasavvuf Msiksinin ilh, nefes, mevlid gibi baz formlar zerinde durulacaktr.
286
LH
lh, Arapada Allaha ait mnsna gelen bir kelimedir. Tasavvuf edebiyatndaki ilhnin, din msikde ayn isim altnda bestelenmesinden meydana gelmektedir. Baz ilhler belirli bir tarikata (Kdir, Rif, Halvet, Glen vs) mahsustur. Bu ilhler sz konusu tarikatlarn derghlarnda okunur. Farkl tarikatlarda okunan ilhlere deiik adlar verilir. Glen tekkelerinde okunanlara tapu, Bekta tekkelerinde okunanlara nefes denir. Baz ilhler birbirine yakn veya birbirinden neet etmi bir ka tarikata ait olabilirlerse de bazlar ise ummdir, muhtelif tarikatlarda ortaklaa olarak okunurlar.5 Cmi ve Tasavvuf Msiksinde ortak form olan ilhnin zikir ilhisi, usl ilhsi ve cumhur ilhsi gibi eitleri vardr. Tarikatlarda hicr yln hemen hemen her ayna mahsus ilhler bestelenmitir. Bestelenen bu ilhler, o ayn gn ve nemine gre okunurlar. Baz ilhlerin gftelerinden dolay belirli ay ve gnlerde okunmas art olmakla beraber, bir ksmnn
1 2 3 4 5 Mehmet Kurtolu, Urfal Nb (air Nb), s. 8, stanbul 2008. http://www.urfahaber.net/sair-nabi-den-onemli-ogutler_3456.html, 03.11.2009. Zekai Kaplan, Din Mzik Dersleri, s. 14, stanbul 1991. Nuri zcan, XVIII. Asrda Osmanllarda Din Msik, (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, s. 31-39, stanbul 1982. Akpnar, Glenlikte Msik ve Msikinaslar, s. 16-27, 107.
ise her zaman okunmas mmkndr. Bir gre gre msikde birinci devir, din ve halk msikleri devridir.1 Trk Halk Msiksi, ozanlar ve klar tarafndan tarihin ak iinde kr hayatnda bestelenen trklerdir. Halk Msiksini klasik msiknin dnda grmek ve ondan apayr kklere balamaya almak, tarih ve msik bilimi asndan doru deildir. Bazlarnn Klasik Msik ile Halk Msiksini ayr mtalaa etmek gerekir eklindeki deerlendirmeleri, Trklerin tarih iinde iki eit msik kullanm olmalarnn dikkate alnmamasndan domaktadr.2 XV. yzylda Osmanl ordusunda grlen ozanlar, ellerinde sazlarla ilhler okuyarak ir-msikins ve dervi-ir olarak halk arasnda da grlmektedir. Halk Msiksine mahsus ezgi, deyi, trk, varsa gibi formlar/ekiller, halk arasnda rabet kazanan mevzular olmutur. Tekkelerde misafir edilen klar zerinde tarikatlarn ve tasavvuf kltrn etkisi olmutur.3 Cmi ve Tasavvuf Msiksinde ortak form olan ilh, Urfada ifte olarak isimlendirilmektedir. Urfadaki ilhlerde ounlukla Urfa Halk Msiksinin, bazen de Trk Sanat Msiksinin ezgi motifleri grlmektedir. anlurfa iftelerinde en sk rastlanan 4/4lk tartmdr. Ritmik yapnn halk dilinde en kolay anlatm ekli olarak ifade edilebilecek bu tartm, anlurfann Tasavvuf Halk Mzii rneklerinde birinci sray almaktadr. Kullanlma skl bakmndan 10/8lik tartm ikinci sradadr. Bunlardan baka 6/4, 7/8, 8/8, 2/4 ve 9/8lik usl kalplar da kullanlmtr. iftelerde ezgiler, 3 ile 12 ses arasnda seyretmektedir. Ezgi yaplar, monoton olmayp inici kc seyirdedir. ifteler tr olarak daha ok trk formuna benzemektedir. iftelerde Hicz (Hicaz ailesi), Hseyn, Uk, Gerdaniye, Hicazkr, Muhayyer, Sab, Bestenigr, Rast, Mahur, Segh, Hzzam ve Acemiran gibi makamlar (dizi) kullanlmaktadr. iftelerde farkl irlere ait hece ve aruz ls ile yazlm gftelerin kullanld grlmektedir.4
287
UUL
uul, Trk bestekrlar tarafndan Tk Msiksi makam ve uslleriyle bestelenmi Arapa ve Farsa gfteli ilhler iin kullanlan bir terimdir. nsann gnlne k tutan, ferahlk veren manasna gelmektedir. Byk ksm gfteleri itibariyle pek sade ve basit eserler olan uuller, zellikle Kadir, Rfa, Sad, Bedev ve azel tekkelerindeki zikirler esnasnda okunmulardr. lhden baka bir parann gftesi Arapa veya Farsa ise ona uul ad verilmemektedir.5 uuller gnmzde de Cm Msiksi ve Tasavvuf Msiksinde varln devam ettirmektedir. Osmanl dneminden gnmze Anadoluda icra edilen uuller, Urfada da icr edilmi ve edilmektedir. zellikle Urfa, Arap lkelerine yakn olmas dolaysyla genel olarak Arap Msiksinden etkilenmitir. Etnik yaps sebebiyle de
1 2 3 4 5 Salih Murad Uzdilek, lim ve Mzik, s. 58, stanbul 1944. Cinuen Tanrkorur, Trk Halk Msiksi ve Klasik Trk Msiksi, Trk Halk Msiksinde eitli Grler, (Derleyen: Salih Turhan), s. 379, Ankara 1992. Fuat Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 163, 169, 172, 176, 178, Ankara 1999. Atik Sahil, anlurfada Halk Mzii ve Tasavvuf Mziinin Etkileimi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), (Danman: Hseyin Akpnar), s. 117-118, stanbul 2009. ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, II/363.
Urfada uul kategorisine giren Arapa ve Farsa gfteli birok ilh (ifte) mevcuttur.
NEFES
Nefes, Alev-Bekta irleri tarafndan yazlm, zellikle cem ayinlerinde kendine has bir beste ile okunan iirlere denir. Bekta nefeslerinin iirsel yaps incelendiinde nazm ekli olarak koma ve mninin kullanld grlmektedir. Vezin olarak ise Bekta nefesleri genel itibariyle hece vezniyle yazlmtr.1 Nefesler, genel olarak Din Msik formu olan ilhye benzedii gibi Halk Msiksi formu olarak da nitelendirilmektedir. Nefesler genellikle cem trenlerinde saz eliinde okunmaktadr. Nefeslerde szler n plana kmaktadr. nk ncelikli ama ibadet etmektir. Alevlik ve Bektalik ile ilgili hemen her konuyu ele alan ve kk usllerle bestelenmi nefesler, beste olarak daha ok Halk Msiksinin tesiri altnda kalmtr. Fakat stanbul gibi kltr merkezleri ve bu kltr merkezlerine yakn blgelerdeki ehir Bektaliinde Klsik Trk Msiksi etkisi daha fazladr. Rumeli ve Anadoluda okunan nefesler ise trk gibi Halk Msiksi zellii gsteren, tamamyla yerel motiflerle meydana gelmi eserlerdir. Bir nefesin birka ezgiyle sylendiini grmek mmkn olduu gibi ayn bestenin farkl gftelerde tekrarland da grlmektedir. Nefeslerde en ok Uk, Hseyn, Hicaz, Segh, Evi, Sab, Hzzam ve Rast gibi makamlar kullanlmtr. Nefeslerin melodik yaps, genelde makamn ksa bir zetini verecek biimdedir. Birka lden meydana gelen melodilerin oka tekrarland nefeslerde gftenin uzun, bestenin ksa yapda olduu grlmektedir. Nefeslerde melodinin bir oktav gemedii hatta bir oktava ulamad gze arpmaktadr. Nefeslerde araname mevcut olmayp saz paylar da yok denecek kadar azdr. Nefeslerde yaygn olarak kullanlan usller; Dyek, Sofyan, Aksak, Raks Aksa, Curcuna, Devr-i Revn, Devr-i Hindi, Bekta Raks ve Sema gibi usllerdir.
288
MEVLEV YN
Mevlev yini, Mevlevhnelerde sem treni (mukbele) esnasnda mutrb denilen msik topluluunun alp syledii, Mevlev bestekrlarca sema elik amacyla bestelenmi eserlere denir. Mevlev yini, Trk Msiksinin en byk ve sanatl formudur.2 Mevlev yinlerinin ana blmleri, Hz. Mevlnnn Mesnev, Dvn- Kebr ve Rubiyyatndan alnm Farsa iirlerinden bestelenmitir.3 Bu zelliinin yan sra ender olarak baz Mevlev irlerin iirlerine de yer verildii grlmektedir. Farkl yinlerde ayn gftenin yer ald da gzlenmektedir. Mevlev yini, her birine selm ad verilen drt blmden olumaktadr. Beste-i Kadm adyla anlan ve bestekrlar bilinmeyen yinlerle beraber gnmze kadar bestelenen yzn zerinde Mevlev yini mevcuttur.
1 2 3 M. Ekrem Karadeniz, Trk Msiksinin Nazariye ve Esaslar, s. 167, Ankara 1965. Suphi Ezgi, Nazar ve Amel Trk Msiksi, III/85-86, stanbul 1933-1953. M. Nazmi zalp, Trk Msiksi Tarihi, I/119, stanbul 2000.
289
Urfa Mevlevileri (1890l Yllar)
Urfa Mevlevhanesi, pek ok sanatkrn yetimesine zemin hazrlamtr. Osmanl Devleti snrlar iindeki btn Mevlevhnelerde msik faaliyetleri ol duu gibi anlurfa Mevlevhnesinde de iki yzyl boyunca eitim ve icra olarak msik faaliyetleri olmutur. Zira bir Mevlevhnede Trk Msiksinin en byk ve sanatl formu olan yin-i erf icrs iin neyzeniyle, kudmzeniyle, yin okuyucusuyla asgari olarak on tane yksek seviyeli mzisyenin olmas gerekmektedir. anlurfa Mevlevhnesinde icr edildii dnlen Osmanlca bir yin-i erf mecmuas elde edilmitir.1
1 Akpnar, Mevlev Msiksi ve anlurfa rnei, s. 223.
TEKBR VE SALVAT
Tekbr, Allahn bykln ve yceliini dile getiren Allahu Ekber ifadesinin iinde bulunduu cmlenin, uslsz ve ifa/doalama olarak ezgilendirilmesiyle oluan bir trdr. Anadoluda yaygn olarak okunan ve bestesinin Htib Zkir Hasan Efendi (. 1623) veya Buhurizde Mustafa Itr Efendiye (. 1712) ait olduu sylenen1 tekbirin makam Seghtr. Tekbir, Din Bayram gnlerindeki farz namazlarndan sonra cemaatin de katlmasyla Segh makamnda uslsz olarak okunur. Kurban Bayram gnlerinde okunan terik tekbirleri de ayn gfte ve ayn makamla icr edilir. Tekbirin nutk- erifi yledir: Allhu Ekber Allhu Ekber L ilhe illallhu vallhu Ekber Allhu Ekber ve lillhilhamd Tekbr, anlurfada da yukarda zikredilen sebeplerle okunduu gibi mevlid ve dier mersimlerde de icr edilir. Burada okunan tekbr de Segh makmndadr. Fakat anlurfada icr edilen tekbr, Urfa Az2 diye tabir edilen farkl bir tarz, tavr ve sluptadr. Salvat, dier yrelerde olduu gibi birok vesileyle okunmaktadr. Mesela, anlurfada mevlid programlarnda Veldet bahrinin sonunda ayaa kalkldnda icra edilmektedir. Sz konusu salvat da yine Segh makamnda ve farkl bir ezgi yaps iinde okunmaktadr. Essalatu ves-Selm aleyke y Reslallah Essalatu ves-Selm aleyke y Habballah Essalatu ves-Selm aleyke y Hallallah
290
MEVLD
Mevlid, lgatte domak, doum zaman ve doum yeri mnlarna gelmektedir. Mevlid denince daha ok Peygamberimizin doumunu tasvir ve ifade eden manzumeler anlalr. Yazlan bu manzumelerin Hz. Muhammedin (a.s.) doumunu kutlamak maksadyla yaplan trenlerde okunmasna da mevlid mersimi denir. ounlukla mutasavvf irler tarafndan eitli dillerde yazlan birok mevlid manzmesi vardr. Genel olarak mevlid manzumeleri Bahr ad verilen, farkl konular ihtiva eden blmlerden meydana gelmektedir. Osmanlda balayp hlen devam eden estetik anlay ve msik zevki etrafnda ekillenen geleneimizde mevlid manzmelerinin her bahri farkl bir makmda mevlidhnlar tarafndan okunmaktadr. Osmanlnn sonu ve Cumhuriyetin balarnda Urfa merkez ve Siverekte baz airler Trke mevlid manzumesi yazmlardr. Yusuf Sm Efendi, Siverekte Kadirzdeler olarak bilinen nfuzlu bir aileden olup aslen Orta Asyaldr. Aile nce Musula oradan Badada ve daha sonra Sivereke yerlemitir. Yusuf Sm Efendi, 1846 tarihinde Siverekte domutur. Yusuf Sm Efendi, Smi mahlasyla iirler yazmtr. Kadir tarikatna mensup olan Yusuf Smi Efendi, Mevlid manzumesini halkn
1 2 Onur Akdou, Trk Mziinde Trler ve Biimler, s. 327, zmir 1996. Halil Biner, Urfal ve Msik, Harran Dergisi, Say: 6, s. 2, anlurfa 1979.
anlayabilecei sde bir dil ile yazd iin bu blgede reva bulmutur. Eser, Osmanlca ve matbu olup kk bir mukaddime ile balamaktadr. Siverekin yetitirdii nemli ahsiyetlerden biri de air brahim Refet Efendidir. Osmanlnn son dnemiyle Cumhuriyetin ilk eyrei arasnda yaam olmasna ramen Refetin hayat hakknda bilinenler olduka azdr. brahim Refet, Siverekte Kadirzdeler olarak bilinen aileye mensuptur. Aile aslen Orta Asyal olup oradan Musula g etmitir. Musulda Celilzdeler olarak bilinen aile, daha sonra Musuldan ayrlp Badata yerlemitir. Badatta iken Abdulkadir-i Geylnnin kurucusu olduu Kdir tarikatna girdikleri iin aile burada Kadirzdeler olarak anlmaktadr. Daha sonra aile Badattan ayrlp Sivereke yerlemitir.1 Asl ad brahim Hakk olan ve iirlerinde Refet mahlasn kullanan air, 1875 ylnda Siverekte domutur. Burada 4 ubat 1938 tarihinde vefat etmitir. brahim Refetin bugn itibaryla elimizde olan eseri, Hz. Muhammedin doumunu anlatan Mevlididir.2 Urfa airi lakabyla anlan Kratolu Emin, 1884 ylnda Urfada domutur. 1934 ylnda Urfada vefat etmitir. Emin Kratolunun mevlid kitabna ulalamamtr.3 Elbistanda 1877de doan Fr, kk yata Urfaya gelerek eitimini burada tamamlam ve vefatna kadar Mearkiye Cmii imamln yapmtr. Mevlid manzumesi telif etmitir. Frnin de bu mevlid kitab bulunamamtr.4 anlurfada doumdan lme, snnet, evlilik ve cenze gibi deiik vesilelerle icr edilen mevlid, bir msik formu olarak nemini korumaktadr. Trk Msiksi ile ilgili kaynaklarda yaplan tasniflerde mevlid, Cmi Msiksine dhil edilmektedir. Cmi Msiksi formu olan mevlid, Anadolunun her yerinde olduu gibi Urfada da ounluk itibaryla cmilerde icr edilmektedir. Fakat mevlid, cmi dnda bata dn salonlar ve evler olmak zere birok farkl meknda okunmaktadr. Urfada sra gecesi gruplar olduu gibi mevlid okuyan topluluklar (takm) da mevcuttur. Bu gruplar genellikle imam ve mezzinlerden olumaktadr. Bununla beraber mevlid kltrn zmsemi, msik bilgisi, makam yatknl ve ses gzelliine sahip kiilerin de bu gruplarda yer ald grlmektedir.
291
1 2 3 4
Ramazan Sariek, Siverekli air ve Hattat Hac Yusuf Sami, Tarihte Siverek Sempozyumu Bildirileri, s. 143-155, anlurfa 2001. Ekrem Bekta, Siverekli brahim Refet ve Mevlidi, Seluk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, Say: 17, s. 77-103, Konya 2007. Mehmet Veysi Drtbudak, Kratolu Emin Divan, s. 15-20, zmir 2003. Bedri Alpay, anlurfa airleri, I/58, anlurfa 1986.
292
anlurfada Sleyman elebnin (. 1422) Kurtulu Yolu anlamna gelen Vesletn-Nect adl mevlidinin yannda yaygn olarak icr edilen Siverekli Yusuf Sm Efendinin Mevlidn-Neb adl manzum eseridir. Gnmzde anlurfada mevlid merasimleri genel olarak Sami Efendi mevlidinin ilk bahri ile balamaktadr. Diyarbakrl brahim Refet Efendinin1 (. 1903) Tarz- Cedid adl mevlidinin Tevhid ve Veladet bahirlerinin okunmasyla son bulmaktadr. anlurfadaki mevlid icrlarnda mezkr mevlid manzumelerine ilaveten Emin Kratolu (. 1941) Fr (. 1940) ve Siverekli brahim Refetin (. 1938) mevlidlerinden de baz blmler okunarak bir eni oluturulmaktadr. anlurfada mevlid program, Uak makamnda Salt- Kemliye okunmasyla balamaktadr. Salt- Kemliyeden sonra yine Uak makamnda Besmele ekilerek mevlide balanr. Yusuf Sm Efendinin Mevlidn-Neb adl manzumesinin; Hazret-i Haktan hidyet isteyen Mevld-i pki Resulillehe gel msrasyla balayan birinci bahri,2 Uak makamnda, Urfa Az diye tabir edilen bir tarz, tavr ve slupta okunmaya balanr ve Krd makamna geki3 yaplarak devam edilir. Bahrin sonunda yine Uak makamna dnlerek onunla bitirilir. Blm sonundaki; Her d lem bulmak istersen nect Rh- Fahrul-lemne ver salt tavsiyesine istinaden Allahmme salli al Muhammedin ve al li Muhammed cmlesiyle yine ayn makamda salavt getirilir. anlurfada mevlid bahirleri arasnda Halk Msiksi motifleriyle ssl ifteler okunmaktadr. Mevlid bahirleri arasnda okunan tevih niteliindeki ifteler yaklak olarak 1970lerden bu yana defler eliinde zkirler tarafndan icra edilmektedir. Daha nceki yllarda ise baz mevlid gruplar def eliinde, bazlar da def olmakszn ilh okurlard. Sra gecesi mahiyetindeki sohbet ortamlarnda veya mevlid programlarndan sonra def eliinde ilhler ve gazeller4 okunurdu. Bu cmleden olarak sonraki bahre gemeden nce Hrka Kasidesi anlamna gelen ve Hz. Peygamberi vgy konu edinen Kasde-i Brdeden;5
1 Diyarbakrda 1250/1834te doan brahim Refet, ilk eitimini burada aldktan sonra sras ile Urfa, Antep, Halep ve stanbula giderek buralardaki zamann tannm ilim adamlarndan istifade ederek ilmini gelitirmitir. stanbulda 1866da Bbli Buhar hocalna tayin edilmitir. Sultan Abdulaziz tahta ktnda Tarz- Cedid namndaki mevlidini yazarak padiaha takdim etmi ve bu vesileyle atiye olarak yirmi bin kuru almtr. stanbulda 1321/1903 ylnda vefat etmitir. Yusuf Sami Efendi, Mevlidn-Neb, s. 2-3, Siverek 1322. Geki, eser iinde, ait olduu makamdan bir baka makama geme ilemine denir. anlurfada gazel formuna bir kii tarafndan okunduu iin Tek ad verilmektedir. Kasde-i Brde, Msrl lim ve azel tarikat mntesibi Muhammed b. Sad el-Busr (. 695/1295) tarafndan yazlmtr. Kasde-i Brdenin muhtevas, Hz. Peygamberin doumu, mucizeleri, Kurnnn fazileti, nefisle mcadelenin nemi, gnahlardan pimanlk, Allahtan af midi, dua ve niyazdr. Asl ad, El-Kevkibd-Drriyye f Medhi Hayril-Beriyye olan Kasde-i Brde, 163 msradan oluan manzum bir eserdir. Btn slm corafyasnda tannm olan Kasde-i Brde, bata azel olmak zere Nakibend, Kadir ve Halvet gibi tarikatlar tarafndan benimsenmi ve tekkelerde ilh ve evrad olarak okunmutur. Kasdenin 140-147 aras msralarnn ifa maksadyla okunmas adet olmutur. Trk din msikmizin Arapa szl uullerinden olan Kasde-i Brdenin bir okunuu, Recep Uslu tarafndan derlenerek notaya alnmtr.
2 3 4 5
Huvel-habbullez trc efatuh Li kulli hevlin minel-ehvli muktehmin msrasyla balayan blm,1 uul formunda defler eliinde Aksak usl ve Uak makamnda koro halinda icr edilmektedir. Kasde-i Brdeden sonra Diyarbakrl brahim Refet Efendinin Tarz- Cedid adl mevlidinin; Ey Hudvendi azmu pdih Rahmetindir cmle mahlka penh msrasyla balayan Tevhid bahri,2 Uak makam ile balar, sona doru Urfaya mahsus Hicz mesnev makamna geki yaplr ve sonunda yine Uak makamyla karar verilir. Tevhid bahri, Sami Efendi veya Emin Kratolu melidlerinden de okunabilmektedr. Bu, mevlidhnn zevkine ve isteine kalmtr. Tevhid bahrinden sonra yine Refet Efendi mevlid manzumesinin Cn kulayla iit ey ehl-i dn Medh-i pki Hazret-i Thel-Emn msrasyla balayan Medh-i Seyyidl-Mrseln blm ve peinden; Rz u eb mirt- dilde bu hayl Cilvegr olurdu n ekl-i hill eklinde balayan blm okunur.3 Bu bahirden sonra Kurn- Kermden bir ar- erf tilavet edilir. Sonra Uak veya Hseyn bir ilh okunur. Bundan sonra Uak makamyla balayp Nev ve brhim4 makamlarnda gezindikten sonra yine Uak ile bitirilen bir gazel (tek) okunur. Bir baka blme gemek zere Hicz makamnda salavt getirilir: Allahmme salli al Muhammedin ve al li Muhammed. Urfal ir Frnin mevlidinin Hz. Peygamberin mucizelerinden bahseden Mucize blm, Hicz mesnev makamnda okunmaya balar ve son ksm Sab makamyla bitirilir. Burada yine ayn makamda bir Nat- erf okunur. Acem makamna geki yaplarak Sab ile bitirilir.
293
1 2 3 4
Muhammed b. Said el-Buseyr, Kaside-i Brde, (ev. mer Faruk Hilmi), s. 42, 152, stanbul 2005. brahim Refet Efendi, Tarz- Cedid, s. 2-3, stanbul 1325. Refet Efendi, Tarz- Cedid, s. 4-5. Anadolunun baz blgelerinde Uk makamna brahimiyye (brahim) denmektedir.
anlurfadaki Mevlid Treni
294
Mevlid programnn son blmne bir ar-i erf ile balanr. Hicz makamnda bir Urfa ilhsinin icrsndan sonra yine ayn makamda yukarda zikredilen salavt getirilir. Diyarbakrl Refet Efendi mevlidinin; n karb oldu ki mihrd- tul Anasndan etti envr- st msrasyla balayan Veldet bahri,1 Hicz makamnda okunur. Bu bahrin arasnda Nihavent makamnda bir ifte ve bir tek, yani bir Urfa ilhsi ve bir gazel okunur. Veladet bahrinin sonuna doru Segh makamna geki yaplr ve bu bahrin sonundaki Merhaba ksm Sami Efendi mevlidinden okunur.2 Sonunda Peygamber Efendimizin doumuna sayg ifadesi olarak ayaa kalklr. Ayakta iken Segh makamnda Urfa az ile defa Tekbir, ayn makamda salavt getirilir.
Allhu Ekber Allhu Ekber L ilhe illallhu vallhu Ekber Allhu Ekber ve lillhilhamd Essaletu ves-Selm aleyke y Reslallah Essaletu ves-Selm aleyke y Habballah Essaletu ves-Selm aleyke y Hallallah anlurfa mevlid program, oturularak ar-i erf okunmas ve dua edilmesiyle son bulmaktadr.3
1 2 3 Refet Efendi, Tarz- Cedid, s. 15. Sami Efendi, Mevlidn-Neb, s. 9. Hseyin Akpnar ve Hikmet Atik, Siverekli Yusuf Sami Efendinin Mevlidi ve anlurfa Yresinde crs, Uluslar aras Kltr Corafyamzda Hz. Muhammed Sempozyumu (Baslmam), Adapazar 2009.
IV. ANLIURFADA TASAVVUF
AL TENK
ANLIURFALILARIN DN HAYATINDA DERGH CAM ZKRNN YER

GR
anlurfa Dergh Camisinin dikkat eken en belirgin taraf, burada icra edilen zikrin, bilinen tarikat zikri ritellerinden farkl olmasdr. Tarikat zikirlerinin belli usullerle icra edilmesine karn, Dergh Camii zikrinin her kesimden insanlara ak olmas, zikre itirak eden insanlardan herhangi bir kaide ve kurala riayetin istenmemesi, bu zikri daha da farkl ve ilgin klmaktadr. Asrlardr kesintiye uramadan devam edip gelen, her dnemde gncelliini koruyan zikir, haberdr olan herkesin dikkatini cezp etmektedir. Yaam ve yaamaya devam eden birok tarikatn rengini bnyesinde barndran bu ok ritelli renkli zikir, insanlarn gnl dnyasna zengin bir tarikat zikir demeti sunmaktadr. leride de aklayacamz gibi, tarikatlar mozaiinin en canl rneini veren bu zikir, muhakkak ki, insann yaratl mayasnda var olan ilh muhabbet duygusuyla birleince, tm insanl Yaratcnn Rahm sfatndan doan muhabbetle kucaklayan bir sevgi kltr anlay ortaya kar.
1
295
A. ZKRN TARHSEL SREC

slm ilimler tedvin dnemini bitirip belli bir disiplin haline geldikten sonra, sistemli bir ekilde birok blgeye yaylmaya balad. Bu ilimlerden tasavvuf, kurumlam ekliyle tarikatlar, XII-XIII. yzyllarda kurumsallama srelerini tamamladlar. Kurumlaan tarikatlar, slm corafyasnda kabul grerek corafyann her tarafna yaylp taraftar bulmaya balad. Harran blgesi, konumu gerei ilk dnemlerde birok slm zhidine, daha sonraki dnemde ise, birok tarkata ev sahiplii yapt.2 Blgenin slm kltr tarihinde nemli bir yerinin olmas
* 1 2 Haran niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Tarihi Anabilim Dal Aratrma Grevlisi. Dergh Camii veya resmi adyla Mevlid-i Halil Camii, bu caminin kitabelerindeki bilgiye gre, Kanun Sultan Sleyman (1520-1566) dneminde 1523te Muhammed Salih Paa tarafnda in edilmitir. Bk. Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns, ev. Lami elebi, stanbul 1270, s. 611; Abdulvahhab arn, et-Tabakatl-Kbra, Kahire 1957, I-II, 198-199; Hseyin Vassaf, Sefinetl-Evliy, haz. Mehmet Akku-Ali Ylmaz, stanbul 1996, I, 151-152.
296
hasebiyle, dier slm ilimlerde olduu gibi, tarkat kltrnde de nemli bir zenginlik grlmektedir. Tarkatlar blgeye nfuz etmeden nce, burada yaayan zhidler, ilim ve hlleriyle halk zerinde olumlu bir etki brakarak, tarkatlarn rahat bir ekilde almalarna zemin yaratmlardr.1 Harran blgesinde yetien limler, ayn zamanda hikem bilgilerin ncleri olarak blgedeki dier slm limlerine metafizik konusunda da hocalk yapmlardr.2 anlurfa Dergh Camii zikri (virdi), her ne kadar Kadir tarkat merepli bir eyhe nispet ediliyorsa da, ne genel olarak icra edilen Kadir tarkat zikri ile ne de yllarca anlurfada kabul gren Kadir tarkat zikriyle tam bir benzerlik tamaktadr. rnein gnmzde baz evlerde icra edilen Kadir eyh Sodey mritlerince if edilen zikir ile Dergh Camii zikrinde okunan zikir virdlerindeki benzerlik ok azdr.3 Onun iin bu zikre, Kadir merepli zikir demek mmkn deildir. Bu zikir, ileride zikrin post dusnda da deineceimiz gibi, birok tarkatn zikrinden beslenen anonim bir renk vermektedir. Zira zikir dusnda belli bal byk tarkat prlerinin isimlerinin zikredilmesi, bu zikrin deiik tarkat zikirlerinin bir mecmuas olma farklln ortaya koymaktadr. Gnn zaman diliminde icr edilen zikirde, her defasnda ayr zikir virdinin okunmas, zikrin, ayr tarkat zikrinin cemi olduu anlayn ortaya koymaktadr. Zikirde okunan virdlere gre, sabah namaz esnasnda okunan zikir Kadir, ikindi vakti okunan zikir zel4, yatsda okunan vird ise Rif tarkatnn virdleridir. Her ne kadar okunan bu virdler, ismi anlan tarkatlarn virtleriyle ortak lafzlar ieriyorsa da, tamamyla ayn virdler deildir. rnein, klsik Kdir tarkat zikrinde, Abdlkadir Geylnnin ismi yzlerce defa tekrar edilmesine ramen, Dergh zikrinde Geylnnin ismi yalnzca post dusnda geer. Fakat uras da bir gerektir ki, Kadir tarkatnn geni bir corafyaya yaylmas, ube ve kollarnda ok farkl virdlerin ve zikir metotlarnn ortaya kmasna neden olmutur.5 Ayn zamanda gnmzde tarkatlar aras etkileimin olmas, ayn tarkata bal kollar iinde farkl zikir virdlerinin ortaya kmasnn nedenlerinden birisidir.6 Genel olarak, tarkatlarda zikir ve dier riteller kati kurallar zerine oturmamtr. Bu nedenle, ayn tarkatn ube ve kollarna gre, hatta blge ve lokal kltrlere gre farkl uygulamalara da gidilmi1 2 3 4 Bk. Cmi, age., s. 612; arn, age., II, 152; Vassaf, age., I, 199. Muhammed bid el-Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, ev. Burhan Krolu-Hasan HacakEkrem Demirli, stanbul 2000, s. 560. Bk. Salih Aydemir, eyh-Mrid likileriyle Belirlenmi Cemaat ekli Olarak Tarikat (anlurfa Kadir- eyh Sodey ve Mritleri zerine Yaplan Bir Din Sosyolojisi Aratrmas), Baslmam Doktora tezi, Ankara 1998, ss. 82-88. anlurfa, XVII. yzylda zel tarkat ile tannmtr. Bu dnemde zel tarkatnn k merkezi olan Kuzey Afrikadan, nce stanbula sonra da anlurfaya gelip yerleen zel Ali Dede vastasyla tarkat tannr. Sultan IV. Murad Badat seferine giderken eyh Ali Dedeye misafir olur ve kendisine baz hediyeler verir. Halilurrahman camii yannda bir tekke in eden Ali Dede ird faaliyetlerini burada srdrr. Sultan Avc Mehmet de 1651de kendisine bir berat vererek. Karakpr kyn kendisine ba olarak brakr. Bu yardmla Ali Dede, tekkesi iin byk bir madd destek salar. Onun iin bir zel eyhinin ve tekkesinin anlurfada bulunmas, zel tarkatnn da burada tesirinin olduunun kantdr. Bk. Dilaver Grer, Abdlkadir Geyln, Hayat, Eserleri, Grleri, nsan Yaynlar, stanbul 2000, s. 387. Ayn eser, ss. 330-348.
5 6
tir. Bu oluumda, geni bir alana yaylan tarkatn belli bir disiplin altnda kontrol altna alnmasn zora sokmutur. nk farkl kltr ve anlaylara sahip kiilerin tarkata intisap etmesi, ister istemez tarkat uygulamalarnn tek elden zapturapt altna almasn imkansz klacaktr. Tarih seyrine baktmzda, anlurfann kltrel ve stratejik konumundan dolay birok byk tarkat burada byk bir tevecch grm ve varln srdrmtr. anlurfada ilk olarak byk bir ilgi ve mrit evresi bulan tarkat, Kadirliktir. Bu tarkatn grd alaka kadar olmasa da, Nakilk, Riflik, Halvetlik, Mevlevlik ve zel tarkatlar da hatr saylr bir kabul grmlerdir. Kadirliin Anadoluya yaylmas, bu geite anlurfa nemli bir kpr grevi grmtr, Kadirlerce Pr-i sni kabul edilen Erefolu Rum (. 1469) vastasyla olmutur.1 Kadir tarkat, smail Rum (. 1631)nin Badatda Kadirlie intisap edip, slkunu tamamladktan sonra, Anadoluda kurduu onca Kadir tekkesi araclyla 1600 yllarnda anlurfada kabul grr.2 anlurfada dier tarkatlara nazaran yaygn olan dier bir tarkat ta Nakliktir. Bu tarkat daha nceleri anlurfada kabul grmse de, Mevln Hald Badd (.1826)nin halife ve mritleri vastasyla byk bir rabet grmtr. Zira Naklik tarkatnn Anadoluda nev u nema bulmas Halidlik kolunun araclyla olmutur.3 Bu tarkatn anlurfada yaylmasna nclk eden kii, Halid kolunun Urfa halifesi olan eyh Muhammed Hafz Selim Hartav en-Nakbend el-Hlid er-Ruhv (.1860)dir. Halifeliini, Hlid Baddden almtr.4 Bu iki nemli tarkatn dnda, anlurfada halifeleri, mritleri, tekke ve zviyeleri olan Rif, Halvet, zel ve Mevlev gibi tarkatlar da nemli lde rabet grmtr.5
297
B. ZKRN YAPILII
Dergh Camii zikrinin ilk defa ne zaman ve kimin tarafnda nasl bir zikir virdi ile yapld konusunda herhangi bir yazl ve szl bilgi mevcut deildir. Zira zikrin bugnk ekliyle ilk defa hangi tarihten itibaren ve kim tarafndan okunduunu tam olarak tespit etmemiz mmkn olmad. Fakat gerek udur ki, bu zikir, post duasnda da ismi anlan Dede Osman Avn Efendi ile beraber bilindiidir.6smi, Dergh Camii zikri ile zdeleen Dede Osmann Kadir tarkat eyhi olduu ve iczetini Erbilde ald anlurfa eri mahkeme sicillerinde ve tapu sicillerinde kaytldr.7 Doum tarihi bilinmeyen Dede Avn Osman Efendinin lm tarihi,
1 2 3 4 5 6 Bk. Grer, age., s. 364. Mustafa Kara, Badattan Bursaya Bir Kpr: Erefiyye, Journal of the History of Sufizm, stanbul 2000, sy. 1-2, ss. 397-429. Bk. Sadk Vicdan, Tomar- Turuk, stanbul 1996, s. 48; Hseyin Vassaf, Sefinetl-Evliy, haz. Mehmet Akku-Ali Ylmaz, stanbul 1992, I, 132. Abdurrahman Memi, Hald Badd ve Anadoluda Halidlik, z Yaynlar, stanbul 2000, s. 123, 209-230. Bu bilgi, er-Ruhvnin mezarndaki mezar tanda kaytldr. Ali Tenik, anlurfada Tekke ve Zviyeler, Tasavvuf Dergisi, Ankara 2009, sy. 24, s. ? Dede kelimesi en ok Alev-Bektalerde kullanlmaktadr. anlurfada baba kelimesi ile birlikte birok tarkatta kullanlan bu kelime, Arapa olan Cedd kelimesinin karldr. anlurfadaki tarkatlar eyh kavramn ifade etmek zere, yre diliyle ciddo veya Trke karl olan dede kelimesini kullanmlardr. Bk. anlurfa eri Mahkeme Sicilleri, defter no: 224.
Dergahta Zikir
298
Dergh camii avlusunda bulunan mezar tana gre 1883tr. anlurfada doup byyen Dede Osman Efendi, talim ve terbiyesinin byk bir ksmn burada alr. Dede Osman Efendi tarikat terbiyesini tasavvuf eitim ve iczetini Erbilde Kadir eyhinden alr. Kendisinden sonra, zviye ve tarkat hizmetlerini yrten Hafz Halil Efendi, eyhin vefatndan yl sonra (1886da) eri mahkemeye verdii dilekede, Dede Osman Efendinin tarkat ve zviye eyhi olduunu ve yetmi yl bu grevi yrttn bildirir.1 eyh Dede Osman Efendi, devaml Mevlid-i Halil (Dergh) Camiinde ve kendi tarkat tekkesinde oturarak hizmetlerini buralarda ifa etmitir. Kendisine ait tesbih, cbbe ve tarkat sancaklar, hal Dergh camiinin ziyareti girii yanndaki bir odada korunmaktadr. Mezar bu caminin avlusunun gneyindedir. Trbe ve makam yakn zamanlarda restore edilmitir. Dede Osman, Kadir tarkatnn anlurfada yaygn olan Halisiyye2 koluna mensuptur. Dede Osman, ilk tasavvuf terbiyesini, kendisi gibi Kadir tarkat eyhi olan babasndan alr. Babasnn vefatndan sonra eyhlik postuna oturur. Fakat tarkat halifeliini babasndan deil, Erbile gidip, hem Kadir hem Halvet hem de Nak tarkatnn halifesi olan eyh Abdlkadir Kemaleddin Erbil (.1897)den alr.3 anlurfaya dndkten sonra Mevlid-i Halil (Dergh) Camii yanndaki zviyesinde hizmetine devam eder. leri yalarnda, iitme ve grme kabiliyetlerini byk oranda kaybetmesine ramen Dede Osman Efendi, yzlerce insann irdna sebep olur.4 Kendisinden sonra Dergh Camii zikri iin bazkir ve ha1 2 3 Ayn mahkeme sicilleri. Bak. Vassaf, age., I, s. 131; Vicdan, age., s. 39. Badtl smail Paa, Hediyetl-rifn, Beyrut 1982, II, 605; Bursal M. Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, I, 36. 4 Dergh zikrinin bugnk mdavimleri tarafndan Dede Osman Efendiye atfen birok menkbe anlatlmaktadr. Bu menkbelerden birisi de, Dede Osmann ml ve sarl hakkndadr. Rivayete gre, Dergh camii ve Balkl Gl, brahim (s.)in doduu ve atee atld yer olarak bilindii iin yurt iinde ve yurt dnda gelen birok insan tarafnda ziyaret edilmektedir. Dede Osman, mttakiliinden dolay ziyarete gelen kadnlarn sesini duymamak ve onlar grmemek iin, Allaha hem gzlerinin grmemesi hem de kulaklarnn duymamas iin du eder ve dus kabul olur.
life tayin etmeyen Dede Osman, rivayete gre eyh Hac Baba Harput, Antepli Mustafa Baba ve anlurfal Hafz Halil Efendi olmak zere kiiye Kadirlik tarkat halifelii verir.1 Dede Osmann mezarn ziyaret etmek amacyla bugn Elaz, Malatya ve Gaziantepten yzlerce mrit gelmektedir. Gelen mritler hem eyhlerinin mezarn ziyaret eder, hem de Dergh camii zikrine itirak ederek Dede Osman Efendiyi yd ederler. Bugn Dergh zikri mdavimi olan, ok ciddi bir hastalk ve olaanst bir durumla karlamad mddete kesintisiz olarak gnde defa yaplan zikre devam eden zkirler, zikir hakknda bize nemli bilgiler verdiler.2 rnein Ahmet Nimetolu, 1963ten itibaren bu zikrin mdavimi olduunu, kendisinden nce amcasnn altm yl kadar Dergh camii zikrine devam ettiini ve bundan dolay da zikrin tarihi ve icrs konusunda yakinen bilgisinin olduunu ifade etti. Zkirlere gre, Dede Osman Efendi dneminde hu ile ifa edilen zikir, bugn bu zelliini yitirmitir. O gnlerde zikir yle ahenkli ve ritimli bir ekilde yaplyordu ki, onlarca insann itirak ettii zikir, sanki tek kii okuyor intiba verirdi. Seher vakti brahim (a.s.) makam, tam anlamyla manev bir atmosfere brnyordu. Dede Osman Efendi zamannda zikre byk bir rabet gsterilmi, krktan fazla dervi Dergh camiinin yannda bulunan tekkede yatp kalkarak tm vakitlerini bu manev ortamda geiriyordu. Bu dervilerin btn ihtiyalar zengin esnaf tarafnda karlanrd. Baz zkirlerin verdii bilgiye gre zikir, Dergh camiinin st tarafnda bulunan ilehnelerde yaplyordu. Bugn Dergh zikri eski ihtiamnn ve canllnn ok uzandadr. Bunun da birok nedeni vardr; birincisi, belli bir tarkatn zikri olmamasna ramen Cumhuriyet dneminde tekke ve zviyelere getirilen yasak, bu zikir meclisini olumsuz ynde etkilemitir.3 Herkese ak olan ve ayn zamanda camide icra edilen bu zikir, dorudan yasak kapsamnda olmamasna ve mdavimlerinin geneli camii cemaatinden olmasna karn yine de cemaat arasnda byk bir rahatszlk meydana getirmitir. kincisi bu zikir, zikri yakndan bilen ve srekli itirak edenlerin ifadesine gre, olaanst dnemler bata olmak zere hibir dnemde kesintiye uramadan gnmze kadar gelmitir. rnein, Kurtulu savanda Franszlarn Urfay igal etmeleri esnasnda bile ilk dnemdeki canllndan fazla bir ey kaybetmemitir. Cumhuriyet dneminde rejime yaplan mdahaleler srasnda bile zikir kesintiye uramadan ve aksamadan devam etmitir. Ezann zorla Trke olarak okutulduu 1939-1942 yllarnda anlurfada ak camiden biri olan Dergh Camiinde yaplan ve bir nevi tesbihat niteliinde gnde vakit tekrarlanan bu
299
2 3
anlurfal Hafz Halilin halifelii tartmaldr. Zira bu konuda kesin ve aklayc bir bilgi yoktur. Zikrin mdavimleri, eyhlerinin Urfa iin halife tayin etmediini sylemektedirler. Fakat Mahmut Karaka, anlurfa Evliya ve limleri isimli kitabnda Hafz Halilin eri mahkemeye verdii dilekeye istinaden Hafz Halili halife olarak gstermektedir. Dergh zikrinin yirmi be yldr bazkirliini yapan mezzin Hafz Mehmet Kl ile Dede Osmandan itibaren ailece zikrin mdavimleri olan Ahmet Nimetolu, zikrin yapl ve tarihsel sreci konusunda bize faydal ve aklayc bilgiler verdiler. Bk. Mustafa Kara, Tekke ve Zviyeler, Dergah Yaynlar, stanbul 1990, ss. 327-333.
300
zikir devam etmitir.1 Neticede bu olaylar ister istemez zikre itirak eden kiiler zerinde olumsuz bir etki brakmtr. Yukarda da ifade edildii gibi, 27 Mays 1960 ve 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi de zikrin halk tarafndan icr edilmesine engel olmamtr. Yalnz 27 Mays 1960ta dnemin valisi, zikre katlan zkirlerin halka eklinde deil de, namazda olduu gibi, saf oluturarak zikre devam etmeleri konusunda uyarda bulunur. Daha sonraki yllarda da, politikac ve brokratlar tarafnda uygulanmak istenen baz din ve siyas kararlar da zikri etkilemez; fakat bu kararlar, zikre katlanlarn saysnda azalmaya sebep olur. Yzyllardr kesintiye uramadan devam edip gelen zikir, tarkatlarda olduu gibi, eyh ve halife gibi bir hiyerarik yapya sahip olmad iin, bazkir nezaretinde yaplmaktadr. Adet haline gelmesi hasebiyle, Dede Osmann vefatndan sonra zikrin bazkirliini Mevlid-i Halil Camiinin imamlar yerine getirmitir. Bu gelenek 1950 ylnda vefat eden mam Molla Hseyin Efendiye kadar bu ekilde devam etmitir. Bundan sonra bazkirlik, 15-20 yl kadar zikre devam eden cemaat iindeki zikir mdavimleri tarafnda yrtlmtr. 1970lerde Dergh Camiinde yeni greve balayan mezzin Hafz Mehmet Kl grevi stlenmitir. Zikir mdavimlerinin ifadelerine gre, bazkirlik iin ne mezzinin ne de baka birisinin grev talep etmesi mmkn deildir. Zira grev, manev iaretle verilir. Yine zkirlere gre, bazkirlik grevi rya yoluyla Dede Osman tarafnda manev yolla verilir.2 Dergh zikri, sadece toplumca benimsenmi resm bir tarkatn zikri olmad iin, halkn genelinde byk kabul grmtr. nsanlar zerinde psikolojik ve sosyal ynden olumsuz herhangi bir etki brakmad gibi, insanlarn manev dnyas ve moral deerleri zerinde brakt olumlu tesirle byk bir tevecch grmektedir. ncelikle zkirlere, zikir esnasnda iinde bulunduklar rh hali konusundaki sorularmza btn mdavimler, bu konuda manev bir doyuma ulatklarn ifade ettiler. Zikirle birlikte kalplerinin rhmet ve nrla dolduunu, kendilerini Yaratcyla beraber hissettiklerini ve bununla da tarif edilemez bir hl hazz yaadklarn sylediler. Zkirlerin ortak duygusu, O n bizim iin, madde/masva denilen her ey yok olur; yalnzca Rahmann sevgisi vardr. eklindedir. Yaratcy zikir/her
1 Bu etin yllar yaayan ve Rif tarkatnn Seyyad kolunun Urfa halifeliini de yapan brahim Halil Bildirici; anlurfada Hasan Paa Camii, Pazar Camii ve Dergh Camiinin ak olduunu ifade etti. Ayrca Rif olmasna ramen, stanbula g etmeden nce sklkla Dergh Camii zikrine devam ettiini ve Urfaya her geliinde de zikre itirak edip, burada byk bir manev feyiz aldn ifade etti. Tasavvuf eitimde nemli bir yere sahip olan rya konusuna mutasavvflar farkl yorumlar getirmiler. Genelde rya, kalbe gelen manev hitap olarak kabul edilmitir. Uyankken bedende hapsedilen ve yorulan rhun, uyannca asl vatanna, yani lednni kaynana gittii ve burada dinlendii sonra da melekt lemindeki eyleri ehdet lemindeki mislleriyle grp, ry tabir ettiini ifade ederler. Sflere gre ry, gayb leminin mjdecilerindendir. Onlar iin dnya ve ahirette mjdeler vardr. yetinden geen mbeire kelimesinden kast, doru ve gerek rydr. Bk. Necmddn Kbra, Tasavvuf Hayat, Dergah Yaynlar, stanbul 1982, ss. 88-89; rfan Gndz, Gmhanev Ahmed Ziyaeddin, stanbul 1984, s. 65; Hasan Avni Yksel, Trk-slm Geleneinde Rya, stanbul 1996, ss. 175-180. Ayrca Mezzin Mehmet Kl ile yaptmz grmede, rya yoluyla Dergh Camii zikrinin bazkirliine atandn ima etti.
n hatrda Rabb ile yaamak, onlar iin en tatl huzr ve manev hli en doyumsuz biimde tatma ndr. Zikre itirak eden kiilerin birou, yllarca tarkat zikirlerinin mdavimi olduklarndan dolay bu zikirleri iyi bildiklerini, fakat Dergh zikri kadar ekici olmadn anlattlar. yle farkl bir zikirdir ki, hi kimse bu zikri kendi madd kar iin kullanamamtr. Zira zkirler, camide yalnzca Allah anmak gayesiyle bir araya gelir, grevlerini ifa ettikten sonra da kendi gnlk ilerine geri dnerler. Onlar iin gnn bereketi zikir ile balar ve yine zikir ile sona erer (zira gnn sonu yats zikri ile nihayete erer.) Onun iin de bu zikrin cemaati hibir emelin maas olmamtr. Zikir, hangi grte olursa olsun btn Urfa halknn saygsn kazanm ve hi kimse de zikirden rahatszlk duymamtr. Halk rahatsz etmeyen, insanlar cezbeden bu zikir, Urfada grev yapan birok idarecinin de ilgisini ekmitir. Onun iinde baz idareciler camii cemaati ile birlikte zikri dinlemilerdir. Zikir, sadece Urfallarn deil, Urfaya gelen yerli ve yabanc ziyaretilerin de byk ilgisini ekmektedir. Urfay bu zikirle birlikte tanyanlar, cokun bir rh atmosferi iine girerek, kendilerini bu manev havayla zdeletirirler. Yabanclar, kendilerini scakl ve ekicilii farkl bir mekn ve zamanda hissederek yalnzlk duygusundan kurtulurlar. Onlar iin zikir, adeta baka bir diyarda yeniden kendi asl zne dntr. nsana, btn varlkla kardee yaama duygusu veren, cinsiyet, renk, rk, blge, din, dil, yerli-yabanc, zengin-fakir ayrmclndan kurtararak, herkesi ayn potada grme hissini oluturarak insan tek dnyada ve insanca yaama bilincine sevk eder. Bazlarnn iddia ettii gibi zikir, yalnzca yallarn ve tvbekrlarn devam ettii bir zikir deildir. Zikir mdavimlerinin ya durumuna baktmzda, genelde orta ya seviyesinin stndeki kiilerin saysnn okluu gze arpsa da, her yata insan bu zikir meclisinde bulmak mmkndr. Bunlarn iinde, belli bir yaa kadar gnl elendirip, krkndan sonra tvbe edenler ve elli yan geen insanlar da mevcuttur. Neticede zikir, hangi yata olursa olsun btn insanlara aktr. Zikir, bilinen herhangi bir tarkatn rengine brnmedii iin de, tarkatl-tarkatsz ayrm yapmadan herkesi kucaklamaktadr. Gnlnn manev susamln ilh nrla doldurmak isteyenlerin, psikolojik ve sosyal sorunlarna are arayanlarn bavurduu bir riyzettir. Tarkatlardaki virdin yerine getirilmesi esnasnda, zikir meclislerinin farkl ekilleri vardr. Tarkat geleneinde zikir, hem bireyin/mrit tek bana yapt bir ritel hem de mritlerin topluca yerine getirdii bir riteldir. Bu nedenle tarkatlar, toplu zikir ve ibadet ritellerine eitli isimler vermiler. rnein toplu Mevlev ayinlerine sem, Kadirlerin toplu zikirlerine devrn, Rif ve Sadilerin zikir ritellerine zikr-i kym, Hlvet zikrine darb- esm, Nak toplu zikrine de hatm- hcegn ad verilir.1 Bu tarkat zikirlerinin her birinin kendine has ritel uslleri vardr.2 Tarkatlarda zikir, kuud, kym ve kuud-kyam gibi ekilde
301
1 2
Bk. Safi Arpagu, Mevlevlik, stanbul; Abdlbaki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, nklp Kitabevi, stanbul 1931; Grer, age. Bk. Gndz, age., s. 274.
yaplr.1 Nakler kuud ve haf, Kadirler ve Rifler kuud olarak zikre balar, sonra kyam ve cehr devam ederler.2 Yalnz Kadirler haf ve kuud ile balar, kyam ve cehr olarak devam ederler. Son olarak Fatiha ve salavt haf olarak okunur.3 Dergh zikri, bu tarkat zikir usllerinden ve bilhassa Kadir zikir meclislerinden ok farkl bir ekilde gerekletirilir. Kadirler, saf eklinde ve yzleri kbleye dnk bir halde oturmalarna/durmalarna ve baz Kadirlerde halka eklinde zikir yapmalarna ramen,4 Dergh camii zkirleri simit ismi verdikleri halka oturula zikri ifa etmektedirler. Zikir, batan sona kadar kuud ve cehr olarak yaplr. Zkirler, zikri byk bir hu iinde canl ve henkli bir ekilde okurken, camii cemaati de samimi bir teslimiyetle zikri dinler.
C. ZKRDE OKUNAN EVRD

Dergh zikri gnde vakit if edilir. Her vakitte farkl virdler okunmaktadr; sabah namaznda zikir caminin bitiiindeki mescitte icr edilirken, ikindi ve yats zikirleri caminin iinde yaplr. Sabah zikrinde, Evrd- Fethiyye okunur. Vird, sabah namaznn snnetinden sonra, Esml-Hsn okunarak balar. Sabah namaz farzndan sonra srasyla, defa Tvbe-istifr edilir. Allah, baz isim ve sfatlaryla beraber tazim edildikten sonra, on defa Vallhul-hamd ve hve al kll eyin Kdr, elli defa l ilhe illllah ile beraber doksan dokuz lfz- cell, defa, Hasbunllh ve nimel-vekl, defa Subhne Rabbiyel-aliyyil- llvehhb, ondokuz defa, Sbhne ile beraber Allahn sfatlar tekrar edilir. l havleden sonra, Esml-Hsn okunur. Yirmi bir defa Peygamber Efendimiz (s.)e slat selm getirildikten sonra, post dus yaplarak zikir sona erer. Post dus, Hz. Peygamber (s.)e slt ve selm ile balar, sonra srasyla rhuna fatiha okunacaklarn ismi zikredilir. Srasyla, Hz. Peygamber (s.)in ehl-i beyti, drt halife Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali den sonra Hz. Hasan, Hz. Hseyin, Hz. Hamza, Hz. Abbas ve dier sahabelerden sonra Abdlkadr Geyln, Ahmed Rif, Seyyid Ahmed Bedev,5 brahim Desk,6 Hayat el-Harran,7 Ukeyl
302
1 2 3 4 5
Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, Yeniboyut Yaynlar, stanbul 1997, s. 155. Ayn eser, s. 156. Grer, age., s. 386. Ayn eser, s. 381. Ahmed el-Bedev (. 1276), Bedev tarkatnn pridir. Fasta dodu, Tarzada vefat etti. Bu tarkat alev merep bir tarkattr. Genel olarak Msrda kabul grmtr. Geni bilgi iin bk. Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliy, I, 98; Mustafa Kara, Ahmed el-Bedev, DA, II, stanbul 1993. 6 brahim Desk, Msrn Mask ehrinde dodu. Deskta yaad iin bu lakpla anld. Deskiyye tarkatnn kurucu pridir. Tarkat mritleri cehr zikir yaparlar. Msr, Sudan, Kuzey Afrika, Suriye ve Krfez lkelerinde yaygndr. Bk. Vassaf, age., I, s. 123; Mehmet Demirci, Desk brahim b. Abdlazz, DA, IX, stanbul 1994. 7 Hayat b. Kays el-Harran (. 1185), Harran blgesinde yaam zhid, lim, ehl-i hl ve kermetleriyle insanlar arasnda tannan bu zt, Sultan Nureddin Zeng ve Selahaddin Eyyub tarafndan ziyaret edilmesi ve baz konularda fikir danlmas, andaki hretini gstermeye yeterli delildir. Harranda medfun olan bu zatn bugn bile kabrine insan kitlelerini ekmesi nemli bir ahsiyet olmasnn gstergesidir. Bk. Cm, Nefahatl-ns, ev. Lmi elebi, stanbul 1998, s. 612; Sleyman Uluda, Hayat b. Kays el-Harran, DA, XVI, stanbul 1997; Ramazan een, Harran Tarihi ss. 88-89, stanbul 1998; Ali Tenik, Urfann Manev ahsiyetleri.
el-Menbic,1 Marf el-Kerh, Bahaeddin Nkibend, Hz. Baba,2 Hz. Mevln, Hz. Koaa3 ve Hz. Abdlazz4 anldktan sonra, dier evliylar, limler, salihler, fakirler, ehidler, faziletliler, nukb, klar, sdklar, dervin, btn iman edenler ve Dede Osman Avn Efendi ile Mevlid-i Halil Camii avlusunda medfun bulunan meyih, evliy ve dier ztlarn rhuna Fatiha okunarak zikir sona erer. kindi zikri: Zikir, sabah zikrine gre daha snk getiinden, ikindi namazndan sonra, Mevlid-i Halil Camii iinde yaplr. Bu zikirde Hizbul-Bahr5 denilen zel tarkatnn virdi okunur. Hizbul-Bahrda srasyla, Nebe sresi, l-i mrn sresinin 29. yeti, Rabbi yessir vel tuassir aleyn y myessire kllu asr, Arap alfabesi, Esmal-Hsn, defa, Kf y ayn sd, Ysn sresinin ilk dokuz yeti,
4 5
Ukeyl el- Munbic veya Akl el- Menbic, Ebul-Hasan el- Kueyrnin iddiasna gre, meyihten hem hayata, hem de kabirlerinde tasarruf etme selhiyetine sahip drt eyhten birisidir. Tasarruf sahibi dier eyhler; Maruf el-Kerh, Hayat el- Harran, Abdlkadir el-Geylndir. Bk. Cm, age., s. 745; rn, et-Tabkt, Beyrut 1992, I, 101. Dergh Camii zikri mdavimlerinin iddialarna gre, virde ismi anlan baba lakpl zat, ems-i Tebrizdir. Aslnda baba tabiri sadece tarkatlarda deil, baz dinlerde de kullanlan bir tabirdir. Urfada ise, birok tarkat pri iin kullanlan bir tabirdir. Tasavvuf terminolojisinde ird pozisyonunda olan her mrid olanlar baba diye anlmtr. Tarkatlarda genelde Alev- Bektai geleneinde ve Yesev kltrnde bu kavram kullanlmtr. rnein, Trkistanda halk, Ahmet Yesevyi Hoca Ata Yesev olarak tanr. Ata baba anlamndadr. Trkler, meyihlarna ve ullarna bu ad vermilerdir. zeliyye tarkatnda ise, mridin uymas gereken kurallardan birisi de nesebdir. Mrid, kendisini manev olarak eyhinin soyundan bilmesi, kendisini eyhinin evlad saymas, eyhin de kendisini mnen mridin babas bilmesi tasavvuftaki manev nesebi ortaya koymaktadr. Yaratcnn, mrid ile mrid arasnda ilh sevgiye dayal tam bir teslimiyet ve kaynama oluturmas sebebiyle, bir ocuun tabi doumuyla babasnn bir paras olduu gibi, mrid de, manev doumla mridinin bir paras olur. Zira Hz. sa (s.) bu konuda, ikinci doumunu (Yani manev inkifn) gerekletirmeyen kimse, semnn melektuna ykselemez. ifadesinde bulunmutur. Kiinin birinci doumu, onun lem-i mlk ile irtibatn salar. kincisi, yani manev doumu ise, melekt lemiyle irtibatn gerekletirir. nsann Yaratcya vusltn gaye edinen kemle ulama slku iin gerekli olan yakn hl ikinci doumla hsl olur. Bu doula insan, Peygamber (s.)in manev mirasn kazanmay hak eder. Geni bilgi iin bk. ahbbddn Abdlkadir b. Abdullah Shreverd, Avrif, Beyrut 1983, ss. 85-86, Ahmed Zerrk, erhul- Hikem Atiyye, Sleymaniye Ktphanesi, zel tekkesi, nr. 93612, Kitbun-Nsihatul-Kfiyye, Sleymaniye Ktphanesi, Lleli, nr. 75431; Sleyman Uluda, Abdal Baba, DA, stanbul 1998, I. Nkbend tarkatnn dou blgesinde yaygn olan Umev kolunun eyhi, seyyid Ahmeddir. Kobaba veya Koaa olarak nlenmitir. Aslen Azarbeycann Urmiyye blgesindendir. Safevlerin saldrlarndan kurtulmak iin Diyarbakra g etmek zorunda kalan olu Azz Mahmud Umev, babasnn yerine eyhlik postuna oturur. Diyarbakr ve evresinde hreti yaylan eyhin, Tebrizden Urfaya kadar geni bir blgede mridleri vardr. Blgede olu Azz Mahmud Umev ile tannan eyh Koaann halk arsnda menkibev hayat ve kermetleri ok konuulmaktadr. Bugn blgede, Koali veya Koaa ismi yaygn olarak ocuklara verilmektedir. Hatta bu isimler ky ve beldelere de verilmektedir. Bk. Mehmet Sreyya, Sicill Osman, III, 913-919; M. efik Korkusuz, Tezkire-i Meyih-i Amd (Diyarbakr Velleri), stanbul 1997, ss. 87-94. Bu zat hakknda yazl bir kaynaa ulaamadk, yalnz zikir mdavimlerinin verdii bilgiye gre, Dede Osman Efendinin tesirinde kald Suriyeli bir Kadir eyhidir. Hizb, tabir olarak, bir takm zikir ve du lafzlarn iine alan kk kitaplara verilen isimdir. zel tarkatnn pri eyh Ebul-Hasan e-zel (. 1258) Hizbleriyle tannan bir zattr. zelnin Hizbleri arasnda en mehuru, Hibbul-Bahr denilen du kitapdr. Bu risle zerinde birok erh yaplmtr. erhlerden birisi de, zel tarkatnn en nemli simalarndan Ahmed Zerrk (. 1493)un yapt erhtir. Geni bigi iin bk. Katip elebi, Kefuz-Zunn, V, 661-662; Kahhle, Mceml-Mellifn, II, 468; Ali Tenik, Zerrk el-Fsnin Hayat, Eserleri ve Dnceleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, anlurfa 1998, s. 9.
303
304
T sn, H mm, Ayn sn kf, yedi defa H mm1 defa, Allah hyrun hfzan, defa, Hve Rabbul-aril-zm, defa, Bismillhil-lez l yedurru m ismuhu eyn fl-ardi vel fs-semi ve hves-semiul-lim, defa, Vel hvle vel kuvvete, otuz defa, Selmun kvlen min Rabbir-rhm, otuz defa, Selmun hiye htt matlail-fecr, otuz defa, Allah, Allah, Allah, defa, Kelime-i tevhd okunur. Zikir post dusyla son bulur. Yats Zikri: kindi zikrinde olduu gibi, zikir cemaati fazla kalabalk olmad iin, Dergh camii iinde yaplr.2 Namazdan sonra icr edilen zikirde srasyla, elli defa, Allahmme sall al seyyidin Muhammedn, beyz defa, L ilhe illllah, yz otuz defa, Allah, Allah, Allah, yz otuz defa, H, H, H okunur. Btn zkirler virdleri hu iinde sesli ve henkli bir ekilde okurlar. Zikir srasnda, zkirlerde sekr (sarholuk, kendinden geme) hli yaanmaz. Bu zikir de, sabah ve ikindi zikirlerinde olduu gibi, post dus edildikten sonra biter. Sonu olarak tasavvuf felsefesinde insann z kiiliine kavumas ve gerek zgrlne kavumas, Yaratcya yaknlyla doru orantldr. Bu yaknlk, insann daima Yaratc ile birliktelii ve kaynamasyla gerekleir. Allah zikir, yani hayat srekli Onunla yaama hli, insann kendi farkndalnn bilincinde olma anlaydr. Yaratcyla btnlemi bir hayat, kimi tefekkre, kimi dnceye, kimi de Rabbinin isim ve sfatlarn gnl birlikteliiyle tekrar etmeye arlk vererek yerine getirmee alr. Bu kiinin iinde bulunduu nn hline gre deiir. Fakat nemli olan, kiinin Yaratcsyla olan ban daima ak zere diri ve canl tutmasdr. Onun iinde bulunduu psikolojik ortama gre bu irtibat en gzel hangi ibadetle kuruyorsa o n ona arlk vermelidir. te Urfa Dergh Camii zikri de, insan ile Yaratcs arasndaki muhabbeti scak tutan aralardan birisidir.
1 2
Kun- Kerimde H Mm ile balayan yedi sre vardr. Bu sreler, Mmin, Fussilet, ra, Zuhruf, Duhn, Csiye ve Ahkf sreleridir. Ayrca bu, zkirlere gre zikir iin bir ifredir. Kandil gecelerinde zikir, sabah zikrinin yapld Dergh camii bitiiindeki mescitte yaplr. Caminin iinde kandil mevlitleri okunurken, mescitte de zikir hi aksamadan devam eder.
V. ANLIURFADA SOSYAL YARDIMLAMA
CELL ABUZAR* anlurfa, kalknmlk dzeyi asndan Trkiyenin dier blgelerine gre daha dk dzeyde olan Gneydou Anadolu Blgesi iinde bulunup ekonomisi byk oranda tarma dayal bir ildir. Son zamanlarda GAP Projesi, Harran niversitesi gibi yatrmlar bata olmak zere devletin kalknmada ncelik verdii bir il olmas mnasebetiyle blgenin g alan merkezi haline gelmitir. Zaten gelir dzeyi dk olan anlurfa halknn evreden gelen glerle birlikte fakir saysnda nemli bir art olmutur. anlurfann kenar mahallerinde ikamet eden bu fakir gruplar byk oranda yardma muhta durumdadrlar. Hz. brahimle kendilerini zdeletirmeye alan anlurfallar, onun cmertliini de Halil brahim Sofras tanmlamasyla kendi gndelik yaamlarna yanstmaya almaktadrlar. Bu anlamda; anlurfaya gelen a kalmaz sz anlurfallarn bir slogan haline dnm olup, fakir-fukaraya yardmc olmak genel iarlar halini almtr. Bu balamda anlurfada; organize olmu, kurumsallam birok sosyal yardmlama derneklerinin olduunu gryoruz. Bunlar, tamamen gnlllk esas erevesinde topladklar yardmlar bahsi geen blgelerdeki fakir ailelere ulatrmaktadrlar. zellikle ramazan aynda, bayramlarda, kutsal gn ve gecelerde bu faaliyetlerin daha canl olduunu syleyebiliriz. Ayrca, zellikle krsal blgelerden gelen rencilere ynelik faaliyet gsteren birok sivil toplum kurulular da vardr. anlurfada sosyal yardmlama asndan en kapsaml hizmet sunan rnek kuruluu olarak Gnll Kurulular Aevini zikredebiliriz. 1993 ylnda birka hayrsever tarafndan kk apta hizmete balayan Aevi, bugn itibariyle her gn sekiz bin fakir insana yemek datm yapmaktadr. Bunun yannda muhta ailelere kuru gda yardm, giyim ve bayramlk yardm, salk yardm, rencilere okul, krtasiye ve giyim yardm, kullanlm ev eyas datm gibi birok alanda anlurfada muhta insanlara yardm hizmeti sunmaktadr. Bu hizmetlerin maddi finansmann tamamen gnlllk esasna dayal olarak esnafyla, iftisiyle, memuruyla anlurfa halk karlamaktadr. anlurfada sosyal yardmlama asndan anlurfa Belediyesinin faaliyeti
* Yrd. Do. Dr., Haran nv. Eitim Fak. DKAB Blm retim yesi
305
olarak zellikle kenar mahallelerde almaya balanan orba Evleri de (bugn itibariyle drt tane bulunmaktadr) bu alanda dikkate deer bir hizmettir. Buralarda, ilerine giden fakir insanlara sabahlar cretsiz olarak scak orba ikram edilmektedir. Eskiden zellikle Perembe gn akam saatlerinde baz frn sahipleri fakir kimselere ekmek datm yapmakta idi. Bu uygulama son zamanlara kadar devam ediyordu. Gnmzde ise baz hayrsever vatandalar, belli sayda ekmein parasn frn sahibine vererek muhta kimselere ekmek datm yapmakta ve bylece sosyal yardmlamann gzel rneklerini sergilemektedirler. zellikle ramazan aynda zekt datmak, ayni ve nakdi yardmda bulunmak, kurban bayramnda et datmak, ya da bayramlarda muhta olan ailelere yardm yapmak eklinde sosyal yardmlama rneklerini grebiliriz. Sonu olarak, anlurfada fakir-fukaray gzetme, koruma, yardmc olma anlamnda toplumsal bir bilincin olduunu ve bu bilincin geleneksel de olsa halkn dindarlndan kaynaklandn ifade edebiliriz.
306
Gnll Kurulular Aevi
VI. TARHSEL SRETE URFADA AHLK GELENE
AL TENK*
GR
Birok kltre ev sahiplii yapan Urfa, ayn zamanda Ortadou ve Mezopotamya kkenli kltrlerin Anadolu topraklarnda yerlemesi ve kk salmas iin de nemli bir kpr grevi stlenmitir. Urfann bu stratejik konumundan hareketle kimi aratrmaclar, Ahlik dncesinin Urfa zerinden Anadoluya yayldn iddia etmektedirler.1 Ahlik anlaynn insanlar nezdinde kabul grmesinin temel felsefesi, bu anlayn Abbas halifesi Nsr-Lidnillah (1180-1225) dneminde bozulan devlet yapsn dzeltmek, Mslman halk iinde ba gsteren toplumsal huzursuzluu ve sosyal zlmeyi nlemek amacyla, insanlarn madd ve manev ynden moral deerlerini iyiletirme ilevidir. Bu anlay, hem yneticiler nezdinde hem de halk arasnda byk bir tevecch grd. Bu sebeple bozulan toplumsal ve bireysel ahlk zlmeleri nlemek amacyla bnul-Arab (.1240), Baba lyas (. 1240), Ah Evren (. 1261 ), Hac Bekta- Vel (. 1271) ve Mevln (. 1274) gibi byk mutasavvflarn her biri farkl blgelerde halkn manev moral deerini ykseltmek amacyla byk bir gayret sarf ettiler. te Ahlik anlaynn Anadoluda halk tarafndan benimsenip kabul grmesinin en nemli nedeni budur. Dier taraftan Abbas halifesi Nsr-Lidnillah, politik geleceini, Anadoluda yaayan halkn birlik ve beraberliini korumak amacyla gnderdii bu nemli sfi ahsiyetler araclyla koruyabilmitir. Anadolunun birok merkezinde halkn gndelik yaam zerinde bariz bir etkisi olan Ahlik dncesi, slm ve Ortadou kaynakl kltrlerin Anadoluya yaylmasnda nemli bir gei noktas olan Urfada da halkn sosyal yaam zerinde hayli etkili olmutur. Yalnz baz aratrmaclar, Nasrdan nce, Ahlik anlaynn temelini oluturan ftvvet dncesinin, Edessa/Urfa, Suriye ve Kuds toprakla-
307
* 1
Dr., Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Tarihi Anabilim Dal Aratrma Grevlisi. Ziya Kazc- Mehmet eker, slm Trk Medeniyeti Tarihi, 2. bask, stanbul 1982, s. 239; Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 142
308
rnda smailller tarafndan yayld iddiasndadrlar.1 Neticede, hangi yolla yaylrsa yaylsn insanlar zerinde etkisini olumlu ynde gsteren bu tasavvuf-iktisad anlay, asrlarca slm corafyasnn stratejik neme sahip Anadolu ve Ortadou topraklarnda varln devam ettirmitir. Urfa halk, bilhassa Urfa esnafnn sosyal hayat zerinde asrlarca varln etkin bir ekilde srdren bu nemli anlayn etkilerini gnmze kadar ortaya koyan bir aratrmac kmamtr. Her iin ilki zordur ve ayn zamanda grevi stlenen kii iin byk bir sorumluluk yklenmek demektir. Tarihsel sre iinde Ahlik dncesinin Urfa halknn gnlk yaamn pozitif ynde etkilediini ve tesirinin de asrlarca srd bir gerektir. Fakat dier sosyal kurumlarla karlatrdmzda, halkn sosyal hayatn olumlu ynde etkileyen bu kurumun Urfayla ilgili yaplan almalarda yer almamas ok zc bir durumdur. rnein gnmze kadar sadece bir says yaynlanan 1927 ylna ait Urfa Vilayeti Salnamesinde2 Ahlik ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Sonradan yaynlanan Urfa li Yllklarnda da konuyla alakal bilgi verilmemektedir. Asrlarca insanlarn ve toplumlarn salkl bir hayat srdrmeleri iin birok meslek tekilatyla hizmet veren bu felsef, manev ve kltr kurumu bugn Anadoluda olduu gibi, Urfada da yalnzca folklorik olarak bilinmektedir. anlurfa Esnaf ve Sanatkrlar Odas tarafnda 1992 ylndan itibaren her yl Ahlik Haftas etkinlikleri yaplmaktadr. Bu etkinlikler de, Trkiye genelinde gelenekselleen ve bilhassa Ahlik kltrnn yaanm olduu ehirlerde her yl Ekim aynn ilk haftasnda yaplan etkinliklerin bir parasdr. Urfada bugn Ahlik geleneinin az da olsa yaatld pazarlarn banda Sipahi Pazar (Hal Pazar) gelmesine ramen, Urfada Ahlik ilk olarak Ah Evrenin de asl meslei olan debbalkla/dericilikle yerlemitir. 1970 ylna kadar Gncler3 tarafndan Ahlik detlerine gre yrtlen bu meslek, Debbahne denilen meknda icr edilmitir. leride de deineceimiz gibi, Urfada dericilikle ura1 2 Neet aatay, Ftvvet-Ah Messesesinin Menei Meselesi, A lahiyat Fakltesi Dergisi, stanbul 1952, I, 62. Urfa, Osmanllarn idar paylamasnda ynetim merkezi olmad iin bu dnemde mstakil bir salnmeye de sahip olamamtr. Osmanl idaresinde Urfa hakknda btn bilgiler Halep Vilayet Salnmesinde yer almaktadr. Urfann ilk ve tek salnmesi cumhuriyet dneminde yazlp neredilen 1927 tarihli salnmedir. Salnme, Urfann tarihsel, corafik, ekonomik, politik, toplumsal ve kltrel tantm yapan tek salnmedir. (Bk. Urfa Hakknda Salnme, 1927, Haz. Kemal Kapakl, Ankara 1998.) Gn debbal ve deri debbal olmak zere iki dala ayrlan bu zanaat farkl dabbakhnelerde ve farkl ustalar tarafndan icra edilmitir. Urfada Gn debbalar aa dabbakhanede, deri debbalar da, yukar dabbakhanede almtr. 1883 tarihli Halep Vilayeti Salnmesinde her iki dabbakhneden de sz edilmektedir. kz, inek ve deve gibi bykba hayvanlarn derilerinin ilenmesine Gn debbal, bu sanat ile uraanlara da gnc denilmitir. Gn kelimesi ksele anlamnda deil, deri anlamndadr. Bu deri, postallarda ayakkab yapm mesleinde yz ve astar olarak kullanld gibi, saralkta da kullanlmtr. Koyun ve kei gibi kkba hayvanlarn derilerinin ilenmesine Deri debbal bunlar ileyene de debba ad verilmektedir. Gn ad verilen derilerden daha ince olan bu deriler, postal ve ayakkablarda astarlk deri olarak kullanlmtr. (Bu bilgiler anlurfa Gncler Odas bakannda alnmtr. Ayrca bk. Cihat Krkolu, anlurfa El Sanatlar, Her Ynyle anlurfa 1997 l Yll, anlurfa 1997, s. 94; anlurfa Kltr Szl, Haz. M.H. cal, Selhaddin E. Gler, Remzi Mzrak, anlurfa 2001, s. 27.)
an esnafn tekilatlanmasn Gnc Odas stlenip srdrmtr. Bugn Urfada Ahlik kltrnn izlerini grdmz dier bir Pazar da Eskici Pazardr (Ayakkabclar Pazar).
A. SPAH PAZARI
Urfada mevcut birka otantik pazarn banda, eski hal ve kilim satan esnafyla Sipahi Pazar gelmektedir. Sipahi Pazar, 1562 ylnda, bu pazarn dousunda bulunan Gmrk Hannn Osmanl idarecisi Behram Paa tarafndan ina ettirilmesinin nedeni, handa konaklayan sipahilerin atlarnn barnma ihtiyacdr. 1741 tarihli Rdvan Ahmed Paa vakfiyesinde, arnn tamir edilerek pliki Pazar haline getirildii ve buradaki bir dkknn yklmak suretiyle bedestene kap ald anlatlmaktadr.1 Sipahi Pazarnda yllardr veraset yoluyla esnaflk yapan kiilere gre, bu pazarda devam eden ahlik anlaynn izleri alt yz yllk bir gemie dayanmaktadr. Sipahi Pazarndaki esnaf 1940l yllara kadar, pazarn gneyinde bulunan tarih Hseyniye arsnda2 faaliyetlerini icra etmilerdir. Bu tarihten itibaren bugnk mevcut yerlerine tanan hal esnaf sadece Urfallara deil, yerli ve yabanc birok turiste de hizmet vermektedir. Ahlik felsefesinin esasn oluturan, doruluk, drstlk, hakkaniyet, cmertlik ve sadece insan olan ahlk bir muameleyle mteriyle diyaloga girmeye alan bu pazarn esnaf, dkknlarnda sat-
309
Sipahi Pazar
1 2
Cihat Krkolu, Ruhadan Urfaya, 1780/1980, Ankara 1990, s. 35. Hseyniye ars: ar, Kazanc Pazar ile Bak Pazar arasnda kuzey-gney dorultuda uzanan, st beik tonozla kapal, yan yana bitiik ina edilmi iki ardr. Kitabesinde ne ary yaptrann ne de yapann ismi zikredilmitir. 1887 ylnda yapld tahmin edilmektedir. (Bkz. Mahmut Karaka, anlurfa ve lelerinde Kitabeler, Ankara 2000, s. 206.)
310
tklar mal evre ehirlerin esnafndan daha ucuza satarak, insanlar kendilerine ekmektedirler. Pazarn dkknlar, birka metrekare byklkte ve yalnz tek kiinin iinde alabilecei, zeminden yarm metre ykseklikte ve karlkl olarak sralanr. Bir dkknda mteriyle yaplan pazarlk, yan ve kar taraftaki komu esnaf tarafndan rahatlkla duyulabilir. Bu sebeple esnaf, mteriye kar pazarlk ve davrannda dikkatli davranmak zorunda kalr. Yani esnaf bu darack arlarda bir nevi birbirine kar otokontrol mekanizmasn uygulamaktadr. Ahlik kltrnn yansmalarn ortaya koyan esnaf anlay ve davran bu pazarda ak bir ekilde grlmektedir. Gelen mteri gler yzle karlanp hrmet gsterilir. Mutlaka ay veya kahve ikram edilir. Esnaf, mteriye talip olduu maln al fiyatyla beraber bu fiyata ekledii kr orann da bildirir. Bugn baz esnaf bu kural ihlal ediyorsa da, genelde bu gelenek esnaf arasnda uygulanmaya allr. Doruluk ve drstlk Ahliin temel ilkesi olduu iin, bir maln al fiyat mteriye komularn da duyabilecei bir sesle, Ben bu mal u fiyattan aldm, bu kadar kr koydum, sen ne verirsin ifadesiyle sylenir. Bu pazarda, maln sat, parann aln ve mala biilen deer gibi konular Ahlik ahlk erevesinde gerekleir. Pazarn kurallar herhangi bir esnaf ve delll1 tarafndan kesinlikle ihmal edilemez. Mala fazla deer verme, maln zelliklerini bildirmede yanllk ve delll tarafndan alnan dellliye harc yksek tutulduunda dernek bakan/eyhi ve idare heyeti o kiinin harcn keserek cezalandrr. Ahlik kurallarna uymayan esnafn suu tespit edildikten sonra, dernek bakannn talimatyla delll tarafndan Pazar esnafna duyurulur. Delll, Bugn falan kiinin harc kesilmitir diye ilan ettiinde, ar esnaf ismi anons edilen kiinin ticaret ahlknn kurallarna aykr hareket ettiini anlar. Aslnda alenen duyuru yaplmadan da cez, cezy hak edene tebli edilebilir, fakat ama, hem suluyu hem de dier esnaf su ilemeye kar ikaz etmektir. Kesilen harcn sresi ilenen sua gre belirlenir. Bu sre en az gn olabilecei gibi, bir ay da olabilir. Har cezsna aptrlan esnafa, harcnn kesildii gn says kadar delll tarafndan kendisine mal verilmez. Esnaf bu cezyla hem kazantan mahrum olur, hem de ardaki dier esnaf ve mterinin nezdinde mahcup olur. Eer delll, harc kesilen esnafa kurallar ihlal ederek mal verirse, pazarn eyhi de, dellla cez olarak birka gn mal sattrmaz. Daha ar sularda ise, har kesme cezs yerine, su ileyen esnafn dkkn belli bir sre kapatlr. Fakat pazarda bu gibi cezlara pek ndir rastlanr. nk insanlk mayas doruluk ve drstlk gibi meziyetlerle yorulan bir kiinin ahlk kurallarn dna kp, Yaratcnn ve insanlarn yannda rencide olmas mmkn deildir. Bu pazarda uygulanan baka bir Ahlik kural da, pazarda kurulan mezatta mal almak isteyen kii eer Sipahi Pazar esnaf deilse, sata karlan mala fiyat teklif edemez. Eer bu pazarn esnafnn dnda herhangi bir kimse pazarda mal almak istiyorsa pazardaki bir esnafn yannda oturur ve ar esnafndan mal alacak kiinin fiyat syleyerek mal onun adna alr. Fakat pazar esnaf bu hizmet karlnda
1 Delll: Telll, satlacak mal satan, alc ile satc arasnda vasta olan kimse. Bk. Ferit Develliolu, Osmanl-Trke Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara 1990, s. 206.
misafir esnaftan cret talep etmez. ster Sipahi Pazar esnafndan olsun, ister pazar dndaki esnaftan olsun, bir kimse maln satmak istedii zaman mutlaka bu sat delll araclyla gerekletirir. Pazarda mal sat, dellln satacak mal srtlayarak arnn btn esnafn dolaarak fiyat almasyla gerekleir. lk urad esnaftan ald fiyat sonraki esnafa Falan kii bu mala u deeri verdi. Sen ne verirsin? eklinde sorar. Esnaf ta En son fiyat bana bildir szyle cevap verir. Mal btn ar esnafn dolatktan sonra, mala en uygun deeri verenin elinde kalr. Ak artrmaya benzeyen bu alverite ama, satc ve alcnn hakkaniyete gre para kazanmasdr. Mal, deerinin ne stnde ne de altnda kesinlikle satlmaz veya alnmaz. Piyasadaki deeri ne ise mutlaka o fiyatla satlr veya alnr. Satlacak mal, nasl ve ne ekilde imal edildii, defolu mal olup olmad ak bir ekilde ortaya konur. Aldatma veya aldatlma kesinlikle sz konusu deildir. Yaplan pazarlkta dellla yapt hizmetten dolay yzde belik har paras verilir. Sipahi Pazar her sabah Ahlik felsefesi ve ticaret ahlk gerei du ile ie balar. Bu pazardaki du, badelll gzetiminde ve dernek bakannn/eyhinin dkknnn kapsnda grevli dellln du nidasyla balar. Du, Ehl-i iman ve ehl-i slm ervh iin, Allah rzas iin el-ftiha ile balar. Ftihadan sonra, Ya Rabbi hayrlar fethet, erleri defet, mnkir, mnafk, zlimin errinden emin eyle. Gzedin kefilsiz (hrszlk mal) mal alp satmayn, harc unutmayn, son paray kesmeyin, cmleten hayrl olsun. eklinde yaplr. Bu du her sabah badelll nezaretinde delll tarafndan sesli olarak okunur. Mezt dus, duy yapan dellla gre farkl lafzlarla dillendirilir. Baka bir dellln Urfa azyla yapt du yledir: Evvela ezbillahi mineeytanirrcm bismillahirrahmanirrahim. Ehl-i iman ve ehl-i slm ervh-i erifleri iin, Allah rzas iin inayetil-Ftiha ftiha okunduktan sonra du u ekilde devam eder, Ya Rabbi hayrlar fethedesin, erleri defedesin, mnkir, mnafk, zlimin errinden hfzu emin eyleyesin. Gzedin kefli almadan parasn vermeyin, maln harcn unutmayn, cmleten hayrl olsun. Bu dunn ardndan ar esnaf iin al veri resmen (onlarn ifadesiyle mezt) balamtr. Gnmzde saat sabah 10 ile 10.30 arasnda yaplan ie balama duasndan nce iyerini aar, fakat dudan nce bu arda delll araclyla mal alm satm gereklemesi mmkn deildir. Sipahi Pazar esnafnn ticaret ahlk ile Urfann dier pazarlarndaki esnafn ticaret ahlk farkldr. Bu pazarda Ahlk ahlknn izleri varln srdrd iin, buradaki esnaf alenen her trl olumsuz davrantan titizlikle saknmaya alr. Yalan konumaktan kanr, her muamelesinde drst davranr ve hell kazancn kurallarna uyar. Ahlik felsefesini sosyal ve ekonomik hline uygulayarak kendini srekli otokontrol altnda tutar. Bunun yan sra, Ahlik tekiltlanmasnn gerei olarak, bu esnafn bir dernei ve dernein banda bulunan bir eyhi (oda bakan) vardr. eyhin yannda esnafn yal ve ileri gelenlerinden oluan bir ynetim heyeti vardr. Dernek, dzenli olarak dernek eyhinin/bakannn nezaretinde faaliyetlerini srdrr. eyh veya bakan sradan bir ahsiyet deildir. Ah eyhi, ncelikle slm ilme sahip lim ve tasavvuf terbiyesi grm ehl-i hl bir zat olmaldr. Dernek yelerinin eitimiyle sorumlu olduu iin, insan terbiye ve psikolo-
311
jisinden anlamaldr. Meslek ve manev bilgiye vakf olmaldr. Fakat gnmzde eyhin yapt grev, yalnzca trenlerde esnafa bakanlk yapmak, esnafn iledii sulara heyetle beraber karar vermek, esnaf devlet ynetiminde temsil etmek ve esnafla ilgili dier ileri yrtmektir. Dernek yelerinin meslek ve manev eitimi oda/tekilat araclyla yrtlr. Oda ayn zamanda sosyal kaynama ve yardmlama asnda toplumda nadir grlen rnek uygulamalar da ortaya koymaktadr. ster dernek yeleri arasnda olsun, ister dernek yeleriyle halk arasndaki scak diyalogu diri tutmak iin dernek yelerinden her ay belli miktarda para ve dier yardmlar toplanr. Toplanan bu yardmlar, ncelikle pazarn esnaf arasnda muhta durumda olanlara datlr, hemen hemen btn ihtiyalar giderilmeye allr, hastas varsa ziyaret edilir ve sonra da doktor, hastane ve ila giderleri karlanr. Eer ekonomik durumu daha da ktyse, dernek eyhinin direktifiyle ekstradan dernek yelerinden para toplanarak yenin ihtiyalar karlanr. Bu rnek yardmlama sadece pazar esnaf iin yaplmaz, dernek dnda madur duruma dm sradan bir insan iin de yaplr. Urfa Sipahi Pazar esnaf, Ahlik detlerine uygun olarak, ylda bir kez ilkbahar aylarnda beraber kra giderler. Kendi aralarnda piknik yapp kaynarlar. Bunun yan sra yln belirli gnlerinde Urfann mehur yemei olan tirit piirilip, yoksul halka datlr.
B. DABBAKHNE ESNAFI VEYA GNCLER

312
Urfa Ahleri arasnda en revata olan meslek eyh Ah Evrann da asl meslei olan debbalk/dericilik olmutur. Dabbakhne esnaf yllarca organize bir ekilde varln srdrerek, hem mesleki adan hem de manev ynden halk eiten en nemli esnaf tekilat olmutur. Baz aratrmaclara gre, insan ve toplumu eko-
Ahilik Haftas Kutlamalarnda Sipahi Pazar Dua Treni
nomik ve sosyal ynden kenetleyerek, halkn sosyo-psikolojik deerini en st seviyede tutan bu kurum, sadece Anadolu ve slam Corafyasnda deil, Avrupann en nemli sosyal tekilat olan valyelikin de kurulu mayasn oluturmutur.1 Debbalar geleneksel faaliyetlerini Urfada 1970lere kadar srdrmtr. Gnmzde ise bu gelenek atl bir biimde Gncler Odas ile varln devam ettirmektedir. Debba esnafna uzun yllar Urfada eyhlik yapan Ah eyhi Ramazan Ustadr. Aratrmamzda elde ettiimiz bilgiye gre, 1925 ylnda doksan yanda vefat eden Ramazan Usta, Urfada ismi bilinen ilk Ah eyhidir. Ramazan Ustadan nce yaam Ah eyhleri hakknda bir bilgi edinemedik. Ramazan Usta 1860l yllarda kendini Dabbakhne esnaf iinde bulmu ve uzun seneler eyhlik yapmtr. Kendisinden nce de babas brahim Halil Efendi eylik grevini uzun bir mddet srdrmtr. Ramazan Usta, babas gibi, Dabbakhne Camiinde2 devaml olarak debba/derici esnafa imamlk yapmtr. Bu caminin cemaati genelde derici esnaf olduu iin, onlarda Ahlik retisi gerei, hayat bir mazeret dnda, kendilerini srekli olarak cemaate icabet etmeyi zorunlu olarak telakki etmilerdir. Ramazan Ustann vefatndan sonra olu Bakr Gnc 1960lara kadar eyhlik/dernek bakanl grevini yrtmtr. Bakr Gncnn vefatyla bu grev nbetini kardei Yahya Gnc devralmtr. 1970 ylnda, Yahya Gncnn lmyle Ah eyhlii Urfada fiilen sona ermitir. Bundan sonra bu grevi gnmze kadar sembolik de olsa, Gnc Odas yerine getirmitir. Gncler/debbalar Urfada, yllarca bin bir zahmetle iledikleri derileri insanlarn hizmetine sunmak iin nce Eskici Pazarndaki ayakkabclara satmlar. Eskici Pazar esnaf da, ilenen deriden yemeni ve kundura imal ederek insanlar giydirmeye almlardr. Sanayinin gelimesiyle birlikte faaliyetlerine son vermek zorunda kalan Anadoludaki debba/derici esnaf gibi3, Urfada da gnc esnaf vastasyla asrlardr atadan dededen getirilen bu meslek, istem d yok olmaya mahkm olur. Gnmzde Gnc Odas, deri ilemek yerine, ham derileri toplayan, topladklar derileri deri ileme imalthanelerine gnderen, ekonomik hayatlarn bu ekilde srdren ok az saydaki esnafn Ahlik gelenei hatrna srdrdkleri bir kurulutur. Onun iin odann birok yesinin bugn deri ilemek iiyle yakndan uzaktan herhangi bir ilikisi olmazsa da, baba meslei ansna dernek yeliklerini srdrmektedirler. Odann geliri, yelerden her ay toplanan para ve odann mlkiyetinde olan 8-10 dkknn kirasdr. Bu gelirlerle ncelikle madd sknt eken dernek yelerine yardm eli uzatlr. Geri kalan gelir sembolik de olsa, Ahlik detlerine binaen oda yeleri arasnda eit bir ekilde datlr. Gncler
Kabir Helminski, Bilen Kalp, Drahma Yaynlar, stanbul 2001, s. 42; aatay, agm., s. 62. Urfa Dabbakhne Camii, II. Sultan Selim (1566-1574) dneminde, 1568 ylnda ina edilmitir. Kitbesinde, Kad vakaal-fera min binai hazal-camii-erif el-mbarek f zamanis-Sultan Selim ibn Sultan Sleyman sene ve tarih 975 eklinde bir yaz mevcuttur. Bu yaznn yannda Berham Paa (.1562)nn lm tarihi mevcuttur. Buda camiinin yapmnn Berham Paa tarafndan balatldn gstermektedir. (Ayrca bk. Mahmut Karaka, anlurfa ve lelerinde Kitbeler, s. 57-61.) aatay, age., s. 141.
313
1 2
314
sadece kendi yelerine deil, ihtiya sahibi dier esnafa ve fakir halka da yardm etmektedirler. te bu kaynama, yardmlama duygusu, Ahlik anlaynn temel akidesinde ve hlinde var olan bu byk meziyet asrlarca hayatlarnn her ynne yansmtr. Zira Ahlerin bu amala ylda birka defa bir araya gelip kaynat toplantlar mevcuttur.1 Bu kaynama toplantlar, ayda bir yaplan Kahyalar Meclisi/Byk Kurul toplants, ylda bir kez yaplan ziyafet toplants ve genel lzum zerine yaplan toplantlardr. Fakat Urfada Dabbakhne Ahleri, her gn bir araya gelerek kardeliin, muhabbetin en gzel rneini alt yz yla yakn bir sre ortaya koymulardr. Onlar her gn sabah namazndan sonra Dabbakhne Camiinde bir araya gelerek hem madd ve manev konulardaki sorunlarn tartmlar, hem de dernek eyhinin verdii ritelleri yerine getirmilerdir. Bu gnlk toplantlar, hibir dnemde kesintiye uramadan yaplmtr. Urfada yllarca hibir kesintiye uramadan devam eden benzer ritelin bir rneini de, drt yz yldr hi kesintiye uramadan gelen Dergh zikrinde grmekteyiz.2 Debba esnafnn kendilerini farz/zorunlu hissettikleri iki nemli grev vard; birincisi, sabah namazn devaml cemaatle klmak, ikincisi ise, kesinlikle yalan konumamaktr. lm ve ok ar hastalk dnda debba esnafnn mutlaka Dabbakhne Camiinde bulunmas zorunludur. Zira her sabah eyhin nezretinde hem amel hem de ticar ahlkn muhasebesi yaplr, eyhin bu konulardaki tavsiyeleri alndktan sonra, dellln du ve besmelesiyle pazarda i ba yaplrd. Rutin hale gelen bir uygulamada uydu; eyh, her gn tm yelerin namaza gelip gelmediini kontrol eder, namazda bulunmayan yelerin evlerine ulaklar gnderilerek, camiye neden gelmedii renilir. Eer geerli bir mazeretle camiye gelememise, herhangi bir cez ilem uygulanmaz, aksine mevcut problemine acil bir ekilde zm getirilirdi. Mazeret bildirmeden sabah namazna katlmayan kiiye, eyhin ve ihtiyar heyetinin belirledii cez uygulanrd. Ahlik anlayndaki, Yaratcdan dolay varla duyulan muhabbet, nesne zerinde tefekkr, nesneye sevgiyle yaklap, onu insanlarn hizmetine byk bir sanat anlayyla sunmak, bu esnafn gnlk hayatna btnyle hkim olmutur. Onlarn insana ve varla olan sevgisi hayatn her alannda olduu gibi, ekonomik alanda da kendini tamamen gstermitir. te bu ulv dnceyle ah, eyaya ya ilh ak ile yaklaarak, onu sevgiyle yourarak Mutlak Sniin sfatyla ekillendirir. mal ettii eyay, gnl atmosferinin derinliklerinden gelen o yce duyguyu katarak en gzel olan ortaya koyar. Aln teriyle imal ettii mal kes inlikle deerinden fazla satmaz. Hakkna raz olmayarak mal deerinden fazla fiyata vermek, zenginlemek hrsyla byk servet peinde komak, karanlk ve dolambal yollarla mal biriktirmek hrsna Ahlik anlay kesinlikle izin vermemitir. Onlar, kolay yoldan kazanc ve bakasnn srtndan elde edilen ticaret anlayn deil, el emei, gz nuru ve aln teri ile kazanlan parayla yetinmiler ve kazandklar bu hell serveti yine insanlarn faydasna sunmulardr.
1 2 Ayn eser, s. 152. Bk. Ali Tenik, Sosyo-Psikolojik Adan Zikir ve anlurfa Dergh Camii Zikri, Tasavvuf Dergisi, Ankara 2002, sy., 8, 97-116
Gemite Urfann sosyal ve manev hayat zerinde nemli bir etkisi olan Ahlik tekiltnn temel direini oluturan debbalar, gnmzde az da olsa bu tesirini Urfa halk zerinde hl devam ettirmektedir. Bu esnafn yllarca deri ilettikleri mekn olan Dabbakhne, bugn etraf duvarlarla evrili bir ekilde ayaktadr. Ah Evrenin tasavvuf ehli bir zat olmas ve ayn zamanda dericilik mesleini yrtmesi, Ah Evran/Evrene duyulan muhabbetin bir sonucu olarak ister istemez bu meslee kar halkn byk bir tevecch olmutur. Ah Evrene duyulan bu sevgi ve saygnn zamanla zemin kaybetmesi neticesinde, Dabbakhne her Cuma gn kadnl ocuklu onlarca insann aknna uramaktadr. Buraya ziyaret amacyla gelen insanlar, Ahurvan1 dedikleri bu yeri, dileklerinin yerine getirilmesi, balarna gelen bel ve ktlklerin def edilmesi amacyla ziyaret ederler. Gelen ziyareti, dabbakhnenin etrafnda defa dner ve dileklerinin gereklemesi iin du eder. Daha sonra buradan ald deri suyunu bir kaba doldurarak gtrr. Bu suyu kendisine musallat olduuna inand ktlklerin def edilmesi gayesiyle oturduu evin her bir kesine dker. Bunu yapmakla her trl ktlkten arndn farz eder. Gncler Odas bakannn verdii bilgiye gre, gnmzde dabbakhnede deri ilenmedii iin, ham deri ileyen esnaftan oda vastasyla deri suyu toplanp buraya dklr. Bu inana sahip insanlar da dklen bu suyu inanlarna gre kullanrlar. Oda bir yerde, bu inana saygsn yerine getirmektedir. Bu inanla buraya rabet gsteren kiiler, sosyal, kltrel ve din inan ynnden yetersiz ve bilgisiz olan kimselerdir. Ahurvan denilen yere halk tarafndan atfedilen kutsallk tartma konusudur. Baz Urfallara gre, bu inan, eskiden Urfann da iinde bulunduu blgede halk arasnda yaygn olan Zerdtlk2 dininin etkilerinden kaynaklanmaktadr. Bu iddia sahiplerinin grlerine gre, Zerdt dininin slikleri herhangi bir ktlkle karlatklarnda, ktln gc olarak kabul edilen Ehirman/Ahirmana du ederek bu ktln yok etmesini isterler. Bunlara gre, Ahurvan kelimesi de, Ahirman adnn yresel ivede yanl kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. evre illerde de buna benzer inanlarn olduu iddia edilmektedir. Yaptmz aratrmalarda, buna benzer bir inann, Diyarbakr, Mardin, Siirt, Batman ve dier yakn illerde yaandna tanklk ettik. Bu blgelerde, ktlkler ktlkle giderilir. eklindeki inanla, insanlar herhangi bir pis suyun zerinden atlamakla dileklerine kavuacaklar inanc vardr. rnein Diyarbakrda, bu inanca
1 2 Ahurvan. Ah Evrenin halk dilindeki telaffuz eklidir. M.. 569 ylnda doan Zerdte nisbet edilen bu din, eski ran dini olarak kabul edilir. Ortadoudan Uzakdouya kadar birok blgede etkisini gstermitir. Bu dinin tanrs Ahura Mazda, peygamberi de, Zerdttr. Bu dinde dalist bir tanr dncesi vardr. Onlara gre, kt rhu da Ehrimen denilen tanr temsil eder. Temel felsefesi, dnyadaki hayat, iyilerle ktlerin savadr. Onlarn inancnda en kutsal varlk, atetir. Kutsal kitaplar ise Avestadr. Zerdtlkte iki nemli g vardr; birincisi, iyiliin ve gzelin tanrs Ahura Mazda, ikincisi, ktln gc olan Ahirman veya Ehirmandr. Ktlkleri yaratan Ahirman olduu iin, insanlarda ktlklerin kendilerinden def edilmesi amacyla ktlklerin tanrs Ahirmana du ederler. Dier taraftan Ahirman her ne kadar tanr olmaya almsa da, bunu baaramam sadece ktlklerden oluan bir rh olarak kalmtr. (Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul 1999, s. 87-94; Ali eriati, Dinler Tarihi (ev. Abdullah ahin), stanbul 1998, s. 170 vd.)
315
sahip olanlar, bugn genellikle kanalizasyon sularnn stnden atlayarak, inanlarnn gereini yerine getirirler. Bu ritel iin kullanlan suyun, belli ve kutsal bir meknn suyunun olmasnn zorunluluu yoktur. Kirli veya pis su olduktan sonra maksat hsl olmutur. Bu konu trklere bile konu olmutur. Haram sudan atladm trks bunun bir rneidir.
C. ESKC PAZARI
Urfann tarih pazarlarnn en eskisidir. Bu pazardaki esnaf, Gnc esnafnn iledii derileri kundura ve yemeni olarak ileyerek halka hizmet sunmutur. 1985 ylna kadar Ahlik uygulamalarnn yerine getirildii bu pazarn gnmze yansmalar, sadece bir dernek ve dellldr. 1980l yllara kadar 20-30 kadar delll ile alan bu esnaf, o gnlerde her sabah badellln, dernek eyhinin dkknnn nnde yapt dua ile ie balard. Bugn ise, Eskici Pazarnda bu du okunmamaktadr. Sipahi Pazarnda olduu gibi, bu pazarn esnaf da sabah namazndan sonra, badellln dusnn ardnda i ba yapard. Bu pazara gelen mallar Sipahi Pazarnda olduu gibi, dellllar tarafnda pazarn esnaf arasnda dolatrlr, mala gerek deerini verene mal satlrd. Bu pazarda da Ahlik ahlknn kurallarna uymak bir gerekliliktir. Temel ticaret anlaylar; bozuk mal imal edip satmamak ve mteriyi aldatmamann yan sra, hellinden kazanmak, doru olmak esas gayedir. eyh ve ihtiyar heyeti tarafnda kurallara uymayan esnafn pabucu dama atlr, mal imha edilir ve ticaretine ambargo uygulanr. 1950 ylndan itibaren bu arda esnaflk yapan Mahmut Kapaklnn verdii bilgiye gre, Eskici Pazarnn son eyhi 1985 ylnda vefat eden Mehmet Sezer adl zattr. Bu esnafn bal olduu dernek de, Pazar esnaf arasndaki sosyal yardmlama uurunu srdrmeye aba sarf etmektedir.
316
Urfada Sra Gecesi
D. URFA SIRA GECESNN AH YAREN SOHBETYLE LKS

Aratrmamz esnasnda mehur Urfa sra geceleriyle Ah Yren sohbetlerinin ok yakn ilikilerini tespit ettik. Urfa halknca, sra geceleri t Hz. brahimden (a.s.) gnmze gelen mahall bir gelenek olarak biliniyorsa da,1 yaptmz aratrmada sra gecesinin, Ah Yren Sohbetlerinden etkilendii daha kuvvetli kantlara dayanmaktadr. Zira Ahlerin yren sohbetleri ile Urfa sra gecesinin organizasyonu ve icrasna bakldnda her iki gecenin de ayn kltrn rnleri olduu ak bir ekilde anlalmaktadr. Ahlerin en nemli sosyal faaliyetlerinden olan yren sohbetleri, ayn meslek grubunda bulunan kiilerin sosyal amala bir araya gelip oluturduklar gruplardr. Bu insanlar, meslek, sosyal ve manev ynden kaynamak, bilgilenmek ve olgunlamak iin, her hafta belirlenen bir gecede bir araya gelerek toplanrlar. Bu sohbetlere, her yata insan katlabilir. Yren grubunun bakanlna, Yren ba denilen bir kii seilir. Bu kii, hem sohbeti ynetir hem de sohbetin kurallarnn gerei gibi yrtlmesini salar. Kurallara uymayan kiiye Yren bann tayin ettii cezlar verilir. Bu cezlar sua gre deimektedir. En ar su, gruptan ihra cezs almaktr.2 Sohbetin yaplaca gece, btn yrenler akam ezanndan bir saat sonra sohbet evinde toplanrlar. Sohbete katlamayanlar mazeretlerini yren khyasna bildirmek zorundadrlar. Sohbet evine gelen kii, daha nce sohbet evine gelenler tarafndan ayakta karlanr. Sohbete ge kalan ayakta karlanmaz. Sohbet evinde yren ba ve khyas st tarafta, kkler ise kapya yakn otururlar.3 Burada icra edilen sohbet tamamyla Ahlik rf ve detlerine uygun icra edilir. Urfa sra gecesinin kurallar da, yren sohbet kurallarna benzer durumlar tamaktadr. Burada da, genel olarak insanlarn sosyal ve manev deerlerinin olgunlamas ve topluma adaptasyonun ilk eitimi bu sohbetlerde verilmektedir.
1 2 3 Bk. anlurfa Kltr Szl, s. 84. Veysi Erken, Bir Sivil rgtlenme Modeli Ahlik, Ankara 1998, ss. 167-169. aatay, age., s. 141.
317
Sra gecesi, yren sohbetlerinde olduu gibi, ayn meslek grubundaki insanlarn, belli bir meknda tayin edilen saatte aralarndaki sosyal ba glendirmek iin yaptklar toplantlardr. Sra gecesi, bugn eitli yollarla yanstlan ekliyle sadece ikramlarn yapld, yeme ve imenin gerekletii sazl szl elence toplantlar deildir. Bu geceler, dostluk, paylama, kaynama, muhabbet, hogr ve fedakrln retildii ve yaand aktivitelerdir.1 Sra gecesi, edepli, seviyeli sohbetlerin yapld, ncelikle geceye katlan kiilerin meslek ve sosyal sorunlarnn konuulduu ve zm yollarnn bulunmaya alld gecelerdir. Bu geceler, acnn ve mutluluun paylald, sosyal yardmlama ve dayanmann en gzel uygulama rneklerinin verildii toplantlardr. Sraya itirak edenler, tpk Ah esnafnn kendi aralarnda kurduu yardmlaama fonu gibi, her ay muhtala ra el vermek amacyla yardm toplarlar. Toplanan yardmlar ncelikle sraya katlan ihtiya sahibi kimselere verilir. Geri kalan hayr geliri sra dndaki fakirlere datlr. Anadolunun birok yerinde 1950li yllara dek varln srdren Yren sohbetlerinin izlerine bugn hemen hemen rastlanmamaktadr. Fakat bunun yan sra Urfa sra gecesi toplantlar iin gnmzde kiralanan yer says yz gemektedir. Kiralanan meknlarn dnda evlerde yaplan sra geceleri bu saynn dndadr. Sra gecesi odas denilen bu meknlar, bir apartman dairesi olabilecei gibi, Urfada ok sayda mevcut olan bir maara da olabilir. Gnmz-
318
Eskici Pazar
de Urfann Akabe denilen mevkiinde bulunan bu tarih maaralarn birou sra gecesi toplantlar iin kiralanarak kullanlmaktadr. Kiralanan yerin creti sraya itirak edenlerden toplanan paralarla denir. Bu geceler, katlmclara gre ilim-irfn meclisleridir. Burada eitli kitaplar okunur, tasavvuf sohbetler yaplr. Bylece katlmclar manev ynden eitilmeye allr. Sralar, bir kiinin istedii zaman, diledii ekilde katlabilecei toplantlar deildir. Srann kurallar ve belli bir disiplini vardr. Sraya ancak halkadakiler katlabilir. Yren toplantlarnda olduu gibi, sra gecesinin de belli bir saati
1 anlurfa Kltr Szl, s. 85.
vardr. Sra gecesine ilk gelenler, sraya sonradan gelenleri ayakta karlar. Sraya gelen selm verdikten sonra, herkesle tokalap yerine oturur. Yaa byk olanlar odann yukar banda, kkler ise, kapya yakn otururlar. Sraya ge gelen ve srann kurallarn ihlal edenlere cez uygulanr. Sua gre farkl cezlar verilir, eer su ar ise kii sradan ihra edilir. Sra gecesi cezlarndan toplanan paralar fakirlerin ihtiyac iin kullanlr. Sonuta, tarihsel srete ahlik anlaynn Anadoluda yaylmasnda nemli bir konuma sahip olan Urfada bu kltr, alt yz yl halk ve toplumu huzur iinde yaatmay baarmtr. Bu tasavvuf-iktisad tekilat, halka manev, sosyal ve ekonomik ynden mutlu bir hayat anlaynn en gzel rneklerini sunmutur. Gnmzde Anadolunun ok az yerinde izi kalan bu dncenin, Urfann birka pazarndaki esnaf arasnda silik de olsa bu anlayn ahlk uygulamalarnn yerine getirilmesi nemli bir konudur. Beklentimiz, insan gerek insan deerlerle yetitiren Ahlik gibi anlaylarn, gnn artlarn da gz nnde bulundurularak varlklarn srdrmesidir. Zira gnmz insannn sevgiye, hogrye, mutlulua ve gvene, hem bireysel hem de toplumsal olarak her zamankinden daha ok ihtiyac vardr.
NC BLM
ANLIURFADA RGN VE YAYGIN DN ETM
BLM EDTR
YRD. DO. DR. MEHMET CNEYT GKE
(Harran niversitesi lahiyat Fakltesi)
322
I. ANLIURFADA RGN DN ETM
A. LAHYAT FAKLTES
323
Harran niversitesi lahiyat Fakltesi dare Binas
anlurfa lahiyat Fakltesi, 27 Haziran 1987 tarihinde 3389 sayl kanunla Gaziantep niversitesine bal olarak kuruldu. 19881989 akademik ylnda renci alarak anlurfada eitim-retime balad. 3 Temmuz 1992 tarihinde Harran niversitesinin kurulmasyla birlikte bu niversiteye baland. lk olarak Yeniehir Yerlekesindeki binada eitim-retime balayan Faklte, 2003 ylnda ehir merkezine yaklak 20 km. uzaklkta kurulan Osmanbey Yerlekesine tand. Harran niversitesi lahiyat Fakltesi, biri idare binas olmak zere bloktan olumaktadr. Bu bloktan en by, geici olarak ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi tarafndan kullanlmaktadr. Fakltede Temel slam Bilimleri, Felsefe ve Din Bilimleri ile slam Tarihi ve
Sanatlar olmak zere blm bulunmaktadr. Bunlar akademik ve aratrmaya ynelik blmler olup ilahiyat eitimi tek program olarak yrtlmektedir. Fakltenin akademik kadrosu 9 profesr, 3 doent, 23 yardmc doent, 2 retim grevlisi, 3 okutman ve 4 aratrma grevlisinden olumaktadr. Fakltede 2010-2011 Eitim-retim yl itibariyle yaklak 650 renci renim grmektedir. Kurulduu gnden bu yana yaklak 700 civarnda lisans dzeyinde mezun veren Fakltede lisansst eitim faaliyetleri de devam etmektedir. Fakltenin lisans program mezunlar, genelde ilk ve orta retimde retmen olarak veya Diyanet leri Bakanlnn eitli kademelerinde din grevlisi ve idareci olarak i bulabilmektedirler.
B. MAM-HATP LSELER*1
Temel retime dayal 4 yllk retim kurumlar olan mam Hatip Liseleri, Milli Eitim Bakanl bnyesindeki mdrler komisyonunun 13 Ekim 1951 tarih ve 601 sayl karar ile Tevhid-i Tedrisat Kanununun 4. maddesine istinaden mam Hatip Okullar adyla almaya karar verildi. 1972 ylnda yaynlanan Milli Eitim Reformu Stratejisi Kararnamesiyle mam Hatip Okulunun ad mam Hatip Lisesi eklinde deitirilmi, 1973de karlan 1739 sayl Milli Eitim Temel Kanunu ile mam Hatip Liseleri mamlk, Hatiplik ve Kuran Kursu reticilii gibi din hizmetlerin yerine getirilmesi ile hem meslee hem de yksek retime hazrlayc programlar uygulayan retim programlar eklinde tanmlanarak bu okullarn, kuruluundan itibaren ilk defa gl bir kanuni dayanaa kavuturulmas yannda o gne kadar sadece Yksek slam Enstitlerine girebilen mezunlarna eitli yksek retim kurumlarna girme imkn verilmi, bu kanunu deitiren 16 Haziran 1983 tarih ve 2842 sayl kanunda da ayn haklar korunmutur. Byk bir ksm halk tarafndan yaptrlan mam Hatip Liselerinin mfredatndaki meslek derslerinin arl yaklak olarak % 40, kltr derslerinin arl ise % 60 olarak tespit edilmi ve bu oran daha sonraki dzenlemelerde de korunmutur. Trk Sanayici ve Adamlar Derneinin 1997de hazrlatt raporda mam Hatip Liseleri ile ilgili baz iddialar ortaya konulduktan sonra bu okullarn meslek lisesi statsne uygun bir yapya kavuturulmas, bir ksmnn genel ya da teknik liselere dntrlmesi, okullara kesinlikle kz renci alnmamas, 8 yllk zorunlu ilkretimin kabul edilerek mam Hatip Liselerinin orta ksmlarnn kapatlmas gerektii bildirilmitir. 16 Austos 1997 tarih ve 4306 sayl kanunla 8 yllk kesintisiz zorunlu ilkretime geilirken zorunlu eitim sresini 2 kademeli olarak planlamak ve 2. kademesinde deiik mesleklere ynlendirici programlar uygulamak yerine btn ilkretim okullarnda tek tip program uygulayan model benimsenmi, bu suretle dier meslek liseleri ile birlikte mam Hatip Liselerinin orta ksm kapatlmtr. Ayrca 2547 sayl Yksek retim Kanununun 45. maddesi erevesinde yaplan bir dzenleme ile taban katsays uygulamasna
mam Hatip Liseleriyle ilgili bilgi, anlurfa mam-Hatip Lisesi Mdr Kenan Kahraman tarafndan derlenmitir.
324
geilerek mam Hatip Lisesi mezunlarnn lahiyat Fakltesi dndaki Yksek retim Kurumlarna girmeleri byk lde zorlatrlmtr. Yksek retim Kurulunun 2009 yl ierisindeki almalar sonucu meslek lisesi mezunlarna uygulanan taban katsays uygulamasnda yeni dzenlemeler yaplmtr. Gerek mam Hatip Mektepleri, gerek mam-Hatip Okullar, mam Hatip Liseleri ve Anadolu mam-Hatip Liseleri, Trk Milli Eitim sisteminin ierisinde, devletin kontrolnde eitim-retime devam eden messeselerdir. anlurfa merkez ve 7 ilede bulunan mam-Hatip Liselerinin al ve eitimretim durumlar u ekilde mtalaa edilebilir:
1. MERKEZ ANLIURFA ANADOLU MAM-HATP LSES

Milli Eitim Bakanl Din retimi Genel Mdrlnn Gemiten Gelecee Din retimi verilerine gre 19231924 retim ylnda Trkiye genelinde 29 mam-Hatip Mektebi alm, bu alan mam-Hatip Mekteplerinden biri de Urfa mam-Hatip Mektebi olmutur. Ancak kaytlara gre okul, 12 Kasm 1962 ylnda Baklar Mahallesi Ulu Cami batsnda yedisi snf, ikisi idare odas olmak zere dokuz odal beyaz tatan yaplma bir Urfa evinde snfla eitim-retime balamtr. Okulun almas ve ihtiyalarnn karlanmasnda Hac Rafi GRGN, Muzaffer AYDIN, Abdlkadir ZEN, H. Mahmut ZGRD, Hasan DEMRKOL, Hasan KRKOLU, Sadk ABAMOR, Mahmut ASLAN ve Celal DKERin nemli katklar olmutur. Bu ahsiyetler, Urfa ve evresindeki hayrsever vatandalarla el ele, gnl gnle vererek yl bu Urfa evindeki eitim-retimin devamn salamtr. Daha sonra Yeniehir Abide Kavanda yer alan 5.517 metrekare arsa zerine iki katl bir bina ina edilmi ve mam-Hatip Okulu 19651966 retim ylnda bu binaya tanmtr. Binann 2. kat 1968 ylnda tamamlanarak hizmete almtr. renci saysnn artmas nedeniyle ayn arsa zerine ek bina yaplmtr. Yeniehir Mahallesi Mehmet Akif Ersoy Caddesindeki blgede 8.595 metrekarelik arsa zerine 1987 ylnda devlet tarafndan 16 derslikli tip proje inaatna balanm ve 1989 ylnda tamamlanmtr. Okul binas 24 Kasm 1989 tarihinde retime almtr. l nfusunun ve mam-Hatip Okullarna rabetin artmas sonucu mevcut binalar yetersiz kalnca Abide kavandaki her iki bina yklarak yerine hala inaat devam eden binann yapmna balanmtr. mam Hatip Lisesine devlet parasz yatl olarak renci almna 1990-1991 retim ylnda balanmtr. mam-Hatip Lisesi, 19951996 eitim-retim ylnda alan Anadolu mamHatip Lisesi ile birlikte ayn binada eitim-retime devam etmektedir. Yine Abide kava civarnda yer alan ve inaat Hz. brahim Halilullah Kltr ve Eitim Vakfnca yaptrlan, intifa hakk Milli Eitim Bakanl anlurfa mam-Hatip Lisesi Mdrlne artl olarak devredilen iki ek binada kz renciler eitim grmektedir. 1962-2010 yllar arasnda asil olarak okul mdrl grevini yrtenler; Ziyaeddin GNER, Zeki SOYAK, Ali T, Mahmut DRTBUDAK, M. Zlf NAL, Fikri E, Bekir AYHAN ve halen bu grevi yrtmekte olan Kenan
325
KAHRAMANdr. Okulun alndan bu yana mam-Hatip Okulu ve Lisesi olarak orta ksmdan 6277 renci mezun olmutur. mam-Hatip Okulu ve Lisesi ksmndan ise 2009 verilerine gre 3761 renci mezun olmutur. 1995-1996 retim ylnda alan Anadolu mam-Hatip Lisesinin orta ksmndan 118 renci, lise ksmndan ise 2009 yl verilerine gre 449 renci mezun olmutur.
2.AKAKALE MAM-HATP LSES

Akakale mam Hatip Lisesi, anlurfa Milli Eitim Mdrlnn 22 Eyll 1992 tarihinde Valilik oluru ile 19921993 retim ylnda anlurfa mam-Hatip Lisesinin ubesi olarak imdiki Akakale Belediye binas karsndaki ile mftlne ait olan eski mftlk binasnda eitim-retime Akakale mam Hatip Lisesi balad. 1994-1995 retim yl sonuna kadar anlurfa mam-Hatip Lisesinin bir ubesi olarak retimini srdren Lise, Milli Eitim Bakanlnn 11.12.1995 tarih ve 6473 sayl onay ile 1995-1996 retim ylndan itibaren Akakale mam-Hatip Lisesi olarak mstakil okul haline getirildi. Okul, vatandalarn gayretleri sonucu Fevzi akmak Mahallesi brahim Gndoan Caddesindeki arsa zerine yaplan binasna tand. u ana
326
kadar okul, orta ksmndan 209, lise ksmndan ise 126 mezun verdi.
3.BRECK ANADOLU-MAM HATP LSES

Birecik mam-Hatip Lisesi Okulu Yaptrma ve Yaatma Derneinin ubat 1977 ylnda kurulmas ile okulun yaplmas almalarna baland. Birecikli hayrsever Turgut Fuat MRKELAM tarafndan dernee 6 bin metrekarelik arsa baland. Okulun temeli 12.12.1985 tarihinde dnemin anlurfa Valisi Alparslan KARACAN ve beraberindeki heyet tarafndan atld. Okul, Birecik Anadolu mam Hatip Lisesi 23.11.1988 tarihinde orta 1 ve orta 2. snfa renci almyla eitim-retime balad. 18.06.2007 tarihinde ayn okul bnyesinde Anadolu mam-Hatip Lisesi ald. Birecik mam-Hatip Lisesi orta ksmndan mezun olan renci says 867, lise ksmndan mezun olan renci says ise 628dir. Milli Eitim Bakanlnn 2008/81 nolu genelgeleri ile okulun ismi Anadolu mam-Hatip Lisesi olarak deitirildi.
4.BOZOVA MAM-HATP LSES

Bozova mam Hatip Lisesi, anlurfa Valiliinin 17.09.1993 tarih ve 300/23881 sayl onay ile 19931994 retim ylnda anlurfa mam-Hatip Lisesinin ubesi olarak ile merkezinde, cezaevi yanndaki eski ile Milli Eitim Mdrl binasnda retime balad. 19951996 retim ylnda bu binaBozova mam Hatip Lisesi nn yetersizlii nedeniyle rencilerin bir ksm, Glba Mahallesi Balca yolu zerinde Bozova mam-Hatip Lisesi Yaptrma Derneince alnan arsa zerine zemin kat inaat tamamlanan binaya aktarld. 11.12.1995 tarih ve 2342/6447 sayl Milli Eitim Bakanl onay ile okul, mstakil liseye dntrld. 2005-2006 retim ylnda devlet parasz yatl pansiyonu ald. Okulun alndan bugne orta ksmdan 39, lise ksmndan ise 2008-2009 retim yl verilerine gre 151 renci mezun olmutur.
5.CEYLANPINAR MAM-HATP LSES

Ceylanpnar mam-Hatip Lisesi, anlurfa Valiliinin 17.09.1993 tarih ve 300/23881 sayl onay ile 19931994 retim ylnda anlurfa mam-Hatip Lisesinin ubesi olarak ile merkezinde PTT karsndaki eski belediye binasnda eitim-retime balad. 11.12.1995 tarih ve 2342/6447 sayl Milli Eitim Bakanl onay ile mstakil okula dntrld. 20062007 retim ylnda mlkiyeti TGEMe ait olan eski SSK binasna tanCeylanpnar mam Hatip Lisesi d. 2008 Austos aynda Milli Eitim Bakanl ile TGEM arasnda yaplan protokol gerei okulun tapusu Milli Eitim Bakanlna devredildi. Okulun alndan gnmze kadar orta ksmdan mezun olan renci says 292, lise ksmndan mezun olan renci says ise 20082009 retim yl verilerine gre 269dur.
327
6. SVEREK MAM-HATP LSES

Siverek mam-Hatip Lisesi, 19761977 retim ylnda ile Kuran Kursunda retime balad. Daha sonra Siverek Merkez Gazi Paa lkokuluna ait eski binada retimine devam etti. 01.11.1981de Endstri Meslek Lisesi pansiyon binasna tand. Okul Koruma Dernei Siverek mam-Hatip Lisesi tarafndan 1977 ylnda okul iin arsa satn alnd. Arsann imar d olmas nedeniyle okulun imdi bulunduu arsa, belediyeye ait olan arsayla takas edildi. 4.810 metrekare olan arsa, imknszlklar nedeniyle dernek tarafndan Milli Eitim Bakanlna devredildi. Tip proje olarak yaplan bina 1987de tamamland ve 25.09.1987 tarihinde hizmete ald. 20052006 retim ylnda devlet parasz yatllk pansiyonu ald. Okulun alndan bu yana orta ksmndan 2010, 20082009 retim verilerine gre lise ksmndan 1007 renci mezun oldu.
7. SURU MAM-HATP LSES

328
Suru mam-Hatip Lisesi, 1976 ylnda imdiki Suru Lisesinin bulunduu binada eitimretime balad. 1979 ylnda Namk Kemal lkretim Okulunun bulunduu binaya, 1992 ylnda ise imdi bulunduu binaya tand. Kuruluundan bu gne orta ksmndan 1556, lise ksmndan ise 20092010 verilerine gre 754 renci mezun oldu.
Suru mam Hatip Lisesi
8. VRANEHR MAM-HATP LSES

Viranehir mam-Hatip Lisesi, anlurfa Valiliinin 17.09.1993 tarih ve 300/23881 sayl onay ile 19931994 eitim-retim ylnda anlurfa mam-Hatip Lisesinin ubesi olarak ile merkezindeki Hrriyet Mahallesi eski Urfa Caddesi Dikmenler Mevkiinde 10.000 metrekarelik arsa zerine ina edilen binada retime balad. Alndan bu yana orta ksmndan 308, lise ksmndan ise 110 renci mezun oldu. 20052006 retim ylnda devlet parasz yatllk pansiyonu ald.
C. DYANET LER BAKANLII ANLIURFA ETM MERKEZ

Eitim Merkezleri, Diyanet leri Bakanlnn, merkez ve tara tekilat personelini yetitirmek amacyla dorudan merkez tekilatna bal olarak grev yapan kurululardr. anlurfa Eitim Merkezi, 2003/5894 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile kurulmu ve 2003/6663 sayl Bakanlar Kurulu Kararyla da kadrosu tahsis edilerek kurulma ilemleri tamamlanmtr. Eitim Merkezi; 1 mdr, 5 retmen, 1 ef, 1 Memur, 1 Veri Hazrlama ve Kontrol letmeni, 1 ofr, 1 A, 1 Kaloriferci ve 1 Hizmetli ile hizmet vermektedir. Eitim Merkezi Mdrl hizmet binas; zemin st 3 katl olup, zemin katnda 60 kiilik toplant salonu ve yemekhane, 1. katnda idari blm, 2. katnda retmenler odas, mescid, masa tenisi odas ve 3 derslik, 3. katnda da toplam 60 kiilik yatakhane bulunmaktadr. anlurfa Eitim Merkezi Mdrl, alndan gnmze 18 dnem eitim faaliyeti gerekletirmi ve toplam 1.602 din grevlisi hizmet ii eitime tabi tutulmutur. Hizmet ii eitim faaliyetlerinin yannda eitim merkezinde ilk defa 2010 ylnda 6 ay sreli Tashih-i Huruf kursu dzenlenmitir.*
329
Diyanet leri Bakanl anlurfa Eitim Merkezi * Eitim Merkezi ile ilgili bilgiler, mdr Mustafa Acar tarafndan derlenmitir.
II. ANLIURFADA YAYGIN DN ETM A. L MFTL

l Mftl, bnyesindeki personelle, ilgili mevzuat dorultusunda din eitimi ve din hizmeti faaliyetlerini srdrmekte, toplumu din konusunda aydnlatmaya almaktadr. Her ayn 15inde il merkezi, ky ve beldelerde grevli mam-Hatip, Mezzin-Kayym ve Kuran Kurslar reticileriyle aylk toplant yaplmaktadr. Bu toplantlarda hizmetlerin koordineli, disiplinli ve verimli olarak yaplmas, hizmette birlik ve beraberliin salanmas, din grevlisi-cemaat ilikilerinin uyumlu olmas, yasa d faaliyetler karsnda dikkatli olunmas vb. hususlarda personel bilgilendirilmektedir. Ayrca personelin mesleki formasyonunu gelitirmek iin toplant akabinde nceden tespit edilen grevlilerin ezberleri dinlenmektedir. Yaz Kuran Kurslar ncesi Kuran Kursu anlurfa l Mftlk Binas reticileri, mam-Hatip ve Mezzin-Kayymlara ynelik Kurlu Sistem ve Yaz Kuran Kursu Mfredat ile ilgili bir hafta sreli Hizmet i Eitim Seminerleri dzenlenmektedir. l Mftl tarafndan vatandalarn din konularda bilgilendirilmesi amacyla eitli etkinlikler dzenlenmektedir. Vaazlar, cami ii dersler, zel gnler, mbarek geceler ve eitli haftalarda dzenlenen konferanslar, hatim ve mevlid programlar bunlardan bazlardr. Merkez Ulu Camiinde Cuma ve Bayram gnlerinde il mfts ve vaizler tarafndan dnml olarak vaazlar verilmektedir. Vaaz iin zaman zaman kylere de gidilmektedir. Kylerdeki din grevlileri, halkn dini bilgi ihtiyacn, Diyanet leri Bakanl yayn olan kitaplardan dersler yaparak gidermeye almaktadrlar. Merkez camilerinde ikindi veya yats namazlarndan sonra, belde ve kylerde de yats namazndan sonra din grevlileri tarafndan ilmihal dersleri yaplmaktadr. Alo fetva hatt ile vatandalarn dini konularla ilgili sorularna ve problemlerine cevaplar verilmekte ve zmler retilmeye allmaktadr. Kutlu Doum Haftas; kan ba, il merkezinde ve ilelerde kadnlara ve erkeklere ynelik ayr ayr konferanslar, vefat eden din grevlileri ile ehitlerimizin ruhlarna ithaf edilmek zere okunan hatimler, hatim duas ve mevlitler, Kuran Kurslar yararna dzenlenen kermes vb. etkinliklerle kutlanmaktadr. Camiler ve Din Grevlileri Haftasn kutlama etkinlikleri erevesinde Cami ve Din Grevlilerinin Sosyal Hayatmzdaki Yeri ve nemi balkl konferans dzenlenmekte, ayrca hafta mnasebetiyle cami cemaatinin katlmlar salanarak camilerin temizlii, bakm ve onarmlar yaplmaktadr. lde bulunan tm kamu kurum ve kurulularnn idareci ve yneticileri bata olmak zere dier alanlar tek tek ziyaret edilmekte, Bakanln yaynlar hediye edilmektedir.
330
Vakflar Haftas, ehit ve Gaziler Haftas, Trk Polis Tekilatnn Kurulu Yldnm ve Gaziler Gn mnasebetiyle tm ehitler iin mevlid okutulmaktadr. Diyanet ileri Bakanl tarafndan Toplumumuzun aile hakknda din adan doru bilgilendirilmesini salamak, Aile yapsnn korunmasna katkda bulunmak, Halkmzn zellikle aile ve aile bireyleri ile ilgili din ierikli soru ve sorunlarnn zmne katk salamak, Gerektiinde ilgili kamu kurum ve kurulular, niversiteler ve sivil toplum kurulular ile ortak almalar yapmak amacyla mftlklerde Aile rat ve rehberlik brolar kurmutur. anlurfa l Mftlnde 2006 tarihinden itibaren kurulan Aile rat ve Rehberlik Brosunda, her gn, Aile ile ilgili problemlerin zmne yardmc olmak maksadyla nbet tutulmakta, bununla birlikte bro grevlisi olan iki personel her gn dairede olduklar iin gelen sorular telefonla alma odalarna da balanabilmektedir. Aile Brosu almalar sadece mesai saatleri ile snrl kalmam, ihtiyacn gerektirdii her durumda almalar yaplm ve yaplmaya devam etmektedir. Eitimci ve akademisyenlerin, Aile brosu grevlilerinin yan sra ile mftlklerinde grevli personelin ve din grevlilerinin aylk mutad toplantlarna katlarak seminerler vermesi salanmaktadr. Grevlilerimiz, davet edildikleri dn ve nian merasimlerinde, katldklar taziyelerde aile konusunda konumalar yapmaktadrlar. Mftlk personeli arasndaki dayanmay gelitirmek maksadyla personel veya yaknlarnn dn merasimine itirak edilmekte ve bir hediye takdim edilmektedir. Ayn ekilde vefat eden personel veya yaknlarnn cenaze trenine itirak edilmekte ve ba sal dilekleri iletilmektedir. Kuran Kursu rencileri arasnda gzel Kuran okuma yarmas tertip edilmekte ve dereceye giren kursiyerlere dller takdim edilmektedir. 2010 ylnda Kuran Kursu rencileri arasnda bir de dua ayetleri yarmas dzenlenmi ve btn katlan rencilere dl verilmitir. Gzel Kuran okuma blge yarmas da ilmizde gerekletirilmitir. Ayrca yaz Kuran Kurslarnn bitiminde kurs rencilerine kursa katlm belgesi verilmektedir. Hac ve Umre kaytlar l Mftl tarafndan yaplmakta, hacca veya umreye gidecek bay-bayan vatandalara hac ve umre kurallar hakknda eitici bilgiler verilmektedir. l Mfts dnda il merkezinde, biri kadn 2 il mft yardmcs, ikisi kadn olmak zere toplam 8 vaiz, 1 din hizmetleri uzman, 1 eitim uzman, 3 ef, 10 veri hazrlama ve kontrol iletmeni, 2 ofr ve 7 hizmetli grev yapmaktadr. l merkezi ve bal kylerde toplam 536 cami bulunmaktadr. Bunlardan 211i merkezde, 325i kylerdedir. 118i il merkezinde, 131i de kylerde olmak zere toplam 249 kadrolu imam-hatip grev yapmaktadr. l merkezinde 56 mezzinkayym bulunmaktadr. Szlemeli imam-hatip says ise 89dur. Kuran Kurslarnda 21i kadrolu, 50si szlemeli olmak zere toplam 71 Kuran Kursu reticisi grev yapmaktadr.1
l Mftl ile ilgili Bilgiler l Mft Yardmcs adiye YILMAZ ve Mustafa ERDEM tarafndan
hazrlanmtr.
331
B. LELER 1. AKAKALE
Akakale, anlurfann en eski ilelerindendir. slam dneminde nce Emevilerin sonra Abbasilerin hkimiyetine geen Akakale, 1087de Seluklular tarafndan fethedilmitir. Lozan Antlamasndan sonra Trkiye - Suriye snrlarnn izilmesini mteakip Altnbaak (Harran), ile merkezi haline getirilmi, 1946 ylnda ise ile merkezi, imdiki bulunduu Akakaleye tanmtr. 1987 ylnda ise Harran Buca, Akakale ilesinden ayrlarak mstakil ile haline getirilmitir.
A. TARH MEKANLAR
Cudi ve Cudi Da: Urfadan Akakaleye giden yolun 32. kilometresinden itibaren 5 kilometre batya doru gidilince Cudi Dana ve Cudi ehri kalntlarna ulalr. Burada tarihi ehrin kalntlar, birok ta oca, kaya mezarlar, hamam ve kule kalntlar bulunmaktadr.
332
Cudi ehri
Ayn El-Urs: Rivayete gre Hz. brahim (a.s.), Harrandan ama g ederken amcas kz Hz. Sare ve beraberindeki kafile ile birlikte Urfann 50 km. gney batsndaki bir su kaynanda konaklar. Hz. brahim (a.s.) ve Hz. Sarann evlilik treni burada yaplr. Evlilik treninin yapld yere Dn Gz anlamnda Ayn el-Urs ad verilir. Halen halk arasnda bu isimle anlmaktadr. Bir dier ad ise Ayn Halilurrahmandr. Yars Akakale ilesinde yars da Suriye topraklarnda kalan Ayn el-Urs, bir vaha grnmnde olup Hz. brahim makam olarak bilinmekte ve ziyaret edilmektedir.
B. DN-TOPLUM LKS
lede dinin halk zerinde byk bir etkisi vardr. Toplumun din bilgisi genellikle ifahi kltre dayanr. Bununla birlikte halk, dini yaantya nem verir ve din adamna saygda kusur etmez. Toplumun ounluu anne-babasndan grd ve rendii, yani gelenek ve rfn ekillendirdii bir din anlayna sahiptir. Bu tr din anlaynda da pek ok
hurafe ve yanl bilgi yer almaktadr. Diyanet leri Bakanlnn son zamanlarda blgeye yapm olduu din grevlisi atamalar, halkn yanl din algsnn dzeltilmesi asndan umut verici bir gelime olarak gzkmektedir. Akakale ve kylerinde tarikatlar olduka yaygndr. Deiik tarikatlara mensup eyh konumundaki kimseler, halk zerinde nemli etkiye sahiptirler. Akakalede mirasn sadece erkek evlatlar arasnda paylalmas ve kz ocuklarnn mirastan mahrum braklmas, trbelerin ziyaret edilmesi, plmesi, el ve yz srlmesi, trbelerden meded umulmas, trbelere kurban kesilmesi vb. dinimizin temel prensipleriyle badamayan yanl ve batl inan ve uygulamalara rastlamak mmkndr.
C. BADET HAYATI
Yre halk zellikle Cuma, Bayram ve Teravih namazlarna byk nem verir. Hemen her vatanda bu namazlar klabilmek iin elinden gelen gayreti gsterir. Bu gayreti ayn lde vakit namazlar iin grmek mmkn deildir. lede Hanefi ve afii mezhebi yaygndr. Cuma namaznda afiiler, Cuma namaznn farzndan sonra zuhr-i ahir namazn cemaatle klarlar. Teravih namazlar genellikle drt rektta bir selam verilerek klnr. Ramazan aynda cemaate uygun bir namaz vaktinden nce veya sonra mukabele okunur. ftar davetleri ok yaygndr. Bayram namazndan sonra btn cemaatle bayramlama yaplr.
D. GELENEK VE DN
lede geleneklerin ekillenmesinde dinin etkisi byktr. Bu etkiyi evlilik ve lm gibi hayatn en nemli olaylarnda grmek mmkndr. Akakalede evlilikler genellikle grc usulyle gerekleir. Dini nikh, resmi nikhtan sonra kylr. Nikh srasnda gelin ve damada aile sorumluluklar hatrlatlr. Akakalede lmek zere olan kiinin banda Yasin suresi okunur. Vefat edince gzleri kapatlr, enesi balanr ve karnna bir demir paras konur. Cenaze, ykama ilemi iin uygun ve msait bir mekna tanr. Ykandktan sonra kefenlenir. Duruma uygun olarak cenaze namaz, ya vefat ettii yerde veya defnedilecei mezarla en yakn camide klnr. Cenaze namazna kadnlar katlmaz. Ancak kadnlar, erkek cemaatin arkasndan mezarla kadar cenazeyi takip ederler. Cenaze defnedilirken Kuran- Kerimden sure ve ayetler okunur. Defin sonrasnda telkin verilir. Cenazenin defin ileminden sonra evde veya adrda taziyeler kabul edilir. Taziyede Kuran- Kerimden ayetler okunur, dua edilir ve ba sal dilenir. Taziye sahipleri gelen misafirleri ayakta karlar ve uurlar. Misafirlere ay ve blgeye has olan Mrra/Ac Kahve ikram edilir. Taziye, cenazenin toplumdaki yer ve konumuna, dostlarnn ve akrabalarnn okluuna bal olarak 510 gn srebilir. Cenaze sahibinin yaknlar taziye sresince gelen misafirlere dnml olarak yemek ikramnda bulunur. Taziyenin bittii gn mahalle halkna helva ve ekmek datlr. Taziyenin son akamnda ise def eliinde Mevlit okutulur. Mevlitler Trke ve Arapa okunur.
333
E. LE MFTL
Akakale le Mftl, 1990 ylndan bu yana Atatrk Mahallesinde Trkiye Diyanet Vakfna ait binada hizmet vermektedir. ki katl olan binada drt daire bulunmaktadr. Bir dairesi mftlk brosu, dairesi ise lojman olarak kullanlmaktadr. 2010 yl itibariyle le Mfts olarak Hseyin ORTA grev yapmaktadr. le mftlne bal olarak 1 vaiz, 40 imam-hatip, 3 mezzin, 24 szlemeli imam-hatip ve 4 szlemeli Kuran kursu reticisi (bayan) grev yapmaktadr. lede 2 kz Kuran kursu faaliyet gstermektedir. le merkezi ve kylerde toplam 114 cami bulunmaktadr.*
2. BRECK
anlurfa iline bal ilenin tarihi, M.. 2000 ylna kadar dayanr. Hitit, Asur, Pers, Makedon, Bizans ve Arap egemenliinin izlerini tayan ile, Seluklulardan sonra Trklerin eemenliine girdi. 1517de Osmanl topraklarna katld. Birecik, 19. Yzyl sonlarnda Halep vilayetinin Urfa sancana bal bir kaza idi. Birecikin nemli bir zellii, soyu tkenmeye yz tutan Kelaynak kularnn dnyada, doal olarak yaad belli bal birka yerden biri olmasdr. K Etiyopya ve Madagaskarda geirdikten sonra ubat ortalarndan balayarak Birecike gelen Kelaynaklar, kentin iinde konutlarla evrelenmi kayalarn zerinde yaamaktadr. Birecik Kalesi kentteki tek nemli tarihsel yapdr. Asurlar zamannda yaplm, eitli dnemlerde onarmdan gemitir. Byk kesme talardan yaplm olan kalenin ykseklii 3040 metreyi bulur. Kalenin duvarlar stnde 12 bur bulunmaktadr.
334
A. CAMLER
Ulu Cami: Merkez mahallesinde Frat kenarndadr. Eskiden Frat nehri, caminin bat duvar ile bitiikti. Caminin kimin tarafndan ne zaman yapld bilin-
Birecik Ulu Cami * Akakale hakkndaki bilgiler, ile mfts Hseyin ORTA tarafndan derlenmitir.
memektedir. Artuklu mimarisine benzeyen caminin Artuklular tarafndan veya Atabeyler tarafndan yapld tahmin edilmektedir. Caminin silindir eklinde tek erefeli bir minaresi vardr. Ulu Cami, Cumhuriyet dneminde bir sre ibadete kapatlm ve askeri alana tahsis edilmitir. Osmanl ordusuyla Mehmet Ali Paa ordusu arasnda Birecik -Nizip arasndaki Dutlu Ky civarnda kan savata ise hastane olarak kullanlmtr. Mahmut Paa Camii: Kalenin Urfa kaps olarak adlandrlan kna yakndr. Caminin duvarlarnda iki adet kitabe bulunmaktadr. Giri kaps zerindeki kitabede Hicri 981 tarihinde (Miladi 1573) Mahmut Paa tarafndan yaptrld yazldr. Dier kitabe 1952 tarihinde yaplan baz onarmlarla ilgilidir. Hemen yannda Mahmut Paa hamam bulunmaktadr. Mahmut Paa Camii 20052007 tarihleri arasnda kkl bir tamirattan geirilmitir. eyh Sadettin Camii: Saha mahallesinde kalenin balar kaps yaknlarndadr. Ne zaman ina edildii bilinmemektedir. Caminin alt ksmnda eyh Sadeddin-i Cebbavinin ilehanesi ve bir trbe bulunmaktadr. Cami beyaz kesme talardan yaplmtr. Abdi Kethda ( Cck) cami: Saha mahallesindedir. Camiye giri kaps zerinde Abdi Kethda Camii ibaresi yazldr. Kitabede Hicri 1243 (Miladi 1827) tarihinde Sabrizade Ali Baba tarafndan tamir edildii ifade edilmektedir. Mihrap ssldr. ar Cami: Attar Pazarndadr. Caminin giri kaps zerindeki kitabede Hicri 1169 (Miladi 1775) tarihinde Seyit Muhammed olu Hac Seyit smail tarafndan yaptrld yazldr. Ancak bunun tamir tarihi olduu tahmin edilmektedir. Avlu kaps zerinde bulunan ikinci bir kitabede Hicri 1333te (Miladi 1915) Belediye Bakan Mirkelam Nuri tarafndan tamir edildii yazldr. O dnem geirdii bir yangn yznden tahrip olan caminin yeniden onarld bilinmektedir. Sancak Mescidi: Sancak mahallesindedir. Caminin giri kapsnda adet kitabe vardr. Bu kitabelerden birinde Hicri 1341 tarihinde (Miladi 1922) akir Efendi oullar Haydar ile Salih tarafndan yaptrld ifade edilmektedir. Caminin kuzeye bakan penceresi zerinde kelime-i tevhid yazldr. Tekke Cami: Meydan mahallesindedir. zerinde herhangi bir kitabeye rastlanmamtr. Kale surlarna bitiiktir. Birecikte Fakbaba ailesi ecdadnn tekkesi kabul edilir. Maara Cami: Hoca erif mahallesindedir. Romallar dneminde kilise olarak kullanlmtr. Camide bulunan kitabelerden birinde es-Seyyid el-Hacc Abdulkadir Mfti ismi gemektedir. kinci kitabede Hicri 1226 ylnda tamir edildii yazldr. Yukarda tantlanlarn dnda eyh Muhammed Zehravey Mescidi, Kule Mescidi, nnapl Camii, Kpr Camii, Yeilda Camii, Gltepe Camii, Karyaka Camii, mine Hatun Camii ve Hac Ahmet Camii de Mslmanlara hizmet vermektedir.
335
B. LEDE YAAMI MEHUR BAZI AHSYETLER

eyh Abdullah Acemi: Eyyubilerin hkimiyeti dneminde Birecike bal Keferta (eski Zeytin Bahe) kynde yaamtr. Keferta, bugnk Mezra beldesinin batsnda kurulmu eski bir kydr. eyh Abdullah tasavvuf ehli, keramet sahibi bir zattr. Frat kysnda nar bahelerini bekler ve geimini salard. Yllarca bir bahe sahibinin nar aalarn beklemi fakat bir gn olsun kendi nefsi iin bir tek nar koparp yememitir. eyh Abdullah, 1249 ylnda Birecik Keferta (Mezra) kynde vefat etmitir. Kabri, Birecikte Zeytin Bahe yolu zerinde sevenleri tarafndan ziyaret edilmektedir. eyh Sadeddin: Tasavvuf ehli bir zat olan eyh Sadeddin, Sadiye tarikatnn kurucusudur. Byk veli, Allah dostu ve keramet ehli olarak mehur olmutur. Soyu Hz. Hseyine dayanr. eybani olarak tannr. 1224 ylnda Suriyenin Kanitra ehrine 25 km. uzaklktaki Cibavi kynde vefat etmitir. Kabri ayn beldededir. eyh Sadeddinin am vilayeti snrlar iinde hemen her ehirde birer tekkesi ve mescidi bulunur. Birecikte de Sadeddin Camii ve tekkesi bulunmaktadr. eyh Sadeddin uzun sre Birecikte yaam ve ile halknn hrmet gsterdii bir mrid-i kmil olarak tannmtr. eyh Mftah (mam Yusuf Sekaki): mam Sekaki, 11601228 yllar arasnda yaamtr. O, yazd Meftihul-ulm isimli eserle mehur olmutur. Herkes onu eyhu Meftih olarak tanr. Bu nedenle Birecikte h Mftah olarak bilinir. Daha sonra kitabna ulema tarafndan birok zeyil ve erhler yazlmtr. Bu erhlerden en mehuru Kutbuddin b. Mahmud b. Mesud e-irazininkidir. Sadeddin Taftazani, Seyyid erif Crcani ve emseddin Hatibin erhleri de mehurdur. Kabri, Birecik Kalesi iinde gney bat kesinde bulunan burcun iindedir. Gnmzde bakmszlktan harabe haline gelmitir. 1903 yl Osmanl dnemi Halep salnamesinde mam Yusuf Sekakinin kabrinin Birecikte olduu kaydedilmektedir. Yukarda tantlanlar dnda Melik Zahir, eyh Ali Narik, eyh Cemaluddin, eyh Hasan, Seyid Ali Baba, eyh Kif Baba, Muhammed Buhari, eyh arkl, eyh Safi, Hac Fakbaba, eyh Salih ve eyh Muhammed, Birecikte yaam nemli ahsiyetlerdir.
336
C. LENN NAN YAPISI

Tarih ierisinde Birecikte Yahudiler, Hristiyanlar, Mecusiler ve Yezidiler yaamtr. 1902 yl nfus saymlarna gre ilede Yahudi aile says 52dir. Gnmzde Halfeti ile merkezine bal Cibin Ky ile Birecik ile merkezine bal Cibinren kylerinde birer kilise kalnts mevcuttur. le merkezinde birok kilise kurulmu ancak zamanla bazlar tahrip edilerek ortadan kaldrlmtr. Son olarak kilise 1800l yllara kadar ibadete ak kalmtr. lede genelde tarikat arlkl bir dini hayat mevcuttur. nceleri Cibavi, Rufai ve Kadiri tarikatlar etkin iken son yllarda Nakibend tarikat tamamen hkimiyet kurmutur. lede eyh olarak bilinen zevata kar sonsuz bir hrmet vardr. eyhler Cuma, Bayram ve Mbarek gecelerde zikir meclisleri dzenler. Bu zikir meclisleri halka aktr. Zikir deflerle yaplr. Kasideler syleyen mritler cezbeye gelerek gzya
dker ve tvbe eder. Her be dakikada bir Allah Resulne salvat getirilir. Daha sonra eyh kendisine ait tarikat sancan karr. Mritlerin ortasna gelir ve uzun sre ayakta Allah zikrettikten sonra sandukadan ilerin karlmasn emreder. Tarikat avular belden yukar soyunur ve eyh, ileri azna srp dem ettikten sonra avularna verir. avular ileri karnlarna rastgele saplarlar. i faslnn sonuna doru bir metre uzunluundaki byk i karlr. Mritler buna debbs derler. Tarikat avularndan birinin karnna saplanr, arka taraftan karlr. Bylece manevi bir hava iinde i fasl tamamlanr. Bu ekildeki ikre zikir, Kadiri, Rufai ve Bedevi gibi tarikatlarin usuldr. Nakibendler ise btn nafile ibadetlerini gizli yaparlar. Hatta ikre defa zikir kast ile Allah lafzn anmak, Nak kurallarn inemek anlamna gelir. Bu tarikatta her ikindi veya yats namazndan sonra Hatme yaplr. Hatmede ihls ve inirah sureleri okunur, eitli zikirler yaplr. Nakler kendi tarikatlarna girmemi olanlar hatmelerine almazlar. lede son yllarda Naklik krsal kesime tamamen hkim olmu durumdadr. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren ilenin dini eitimi genelde dardan gelen ilim ehli tarafndan karlanmtr. Son 50 ylda krsal kesimde etkin iki yerli lim yetimi; bunlardan Sendekli Hoca olarak bilinen Mslim Hoca, Mardinde eyh Muhammed Nurullahn yannda uzun sre eitim grm, ilenin gney ksmndaki kylerde eitli ilmi ve dini faaliyetlerde bulunmutur. Dier lim Molla Hanif ise Cizrede Medrese eitimi grm, ancak ok fazla etkin olamamtr.
D. LEDE BADET HAYATI

Namaz: lede orta ve ileri yataki insanlar genellikle vakit namazlarn klarlar. Camilerde cemaat says vakit namazlarnda ortalama 4050 kii civarndadr. Kylerde de kyn byklne gre cemaat says 525 kii arasnda deimektedir. Cuma gnleri merkezdeki camiler dolmaktadr. Kydeki camilerde ise kyn durumuna gre cemaat says 10-200 kii arasnda deimektedir. Her hafta Cuma gnleri ile mfts ve ile vaizi dnml olarak merkezi sistemle ile merkezinde, belde ve kylerde vaaz ve irat hizmetlerini yrtmektedir. Ayrca merkezi sisteminin bulunmad kylerde cami imamlar Cuma gnleri vatandalara ilmihal, hadis ve tefsir konularnda Diyanet leri Bakanl yaynlarndan takip ederek vaaz ve sohbetler yapmaktadrlar. Bayram namazlarnda camiler dolup taar. Bayram gn namaz klndktan sonra cami iinde ve cami dnda bayramlama yaplr. Bu merasimlerden sonra cemaat, mezarlklara giderek vefat eden yaknlarn ziyaret eder ve Fatiha/Yasin okurlar. Bayramlamaya gelen misafirlere klne (bir eit rek) ve llk ad verilen tatl ikram edilir. Oru: lede Ramazan aynn gelmesiyle birlikte slam leminde olduu gibi manevi bir atmosfer oluur. Yal-gen, kadn-erkek halkn ounluu orucunu tutar. ledeki lokanta, kahve, kafe vb. iletmeler Ramazan aynda gndzleri kapanr. Teravih namazna youn bir katlm vardr. Teravih namazlar baz yerlerde ikier baz yerlerde ise drder rekt olarak klnr. Aralarda Salvat- erife okunur. Sahur vaktinde halk uyandrmak iin davul alnr. Baz kylerde halk sahura kaldrmak iin sala verilir veya Kuran okunur. Komular, e-dost ve ak337
rabalar birbirlerini iftar yemeine davet ederler. Ayrca varlkl kimseler muhta olan kimselere iftar verirler. Baz camilerde sabah namazndan nce, bazlarnda le namazndan sonra, baz camilerde ise ikindiden sonra mukabele okunur. Merkez camilerde bayanlar da mukabele dinlemeye gelirler. Mbarek Gn ve Geceler: Mberek gn ve gecelerde zel programlar dzenlenir. Kandil gecelerinde yats namazndan nce gecenin nemini vurgulayan vaazlar verilir. Yats namazndan sonra ise Merkez Ulu Camii, Merkez mine Hatun Camii ve Merkez Hac Ahmet Camiinde mevlid programlar dzenlenir. Baz camilerde ise cemaatle beraber tesbih namaz klnr. Mbarek gecelerin hrmetine fakirlere, konu komuya eitli ikramlarda bulunulur.
E. BDAT VE HURAFELER
le halk arasnda iyi ve kt olarak nitelendirilebilecek trden bidat ve hurafelere rastlamak mmkndr. Bu nevi bidatlerin ok eskilerden kalma baz inan ve uygulamalar olduu bir gerektir. Bidat ve hurafelerin ortadan kaldrlmas iin halkn doru dini bilgi ile donatlmasna ihtiya vardr. Kirvelik: Yezidiliin etkisi ile oluan anlaya gre karlkl kirve olanlar 7 gbee kadar karde sayldklarndan birbirleri ile evlenemezler. Ahiret Kardelii: Bu anlaya gre birok erkek herhangi bir kadnla veya bir kadn herhangi bir erkekle ahiret kardei olduunu ilan eder. Bylece onunla tek bana kalmas, oturmas veya gezmesinde bir saknca grlmez. nk ahiret kardelerinin birbirleriyle evlenemeyeceklerine inanlmaktadr. Bu inancn temeli de Yezidilie dayanmaktadr. Zira istisnasz her Yezidinin, erkek ise bir ahiret bacs, kadn ise bir ahiret kardei tutmas farz telakki edilir. Yezidi ld zaman -eer mmknse- ilk olarak ba ucuna gerek kardei deil de ahiret kardei arlr. Kara aramba: Bu inana gre aramba gnleri elbise ykamak, yola kmak uursuzluktur. Bu anlay Yezidilikten kalmadr. Zira Yezidiler her yl Nisan aynn son arambasn Kara aramba ilan ederler. O gn bayram ve len havasnda kutlarlar. Tayr-I Cinni (Cin Asll Ku): Aslnn cin taifesinden olduu kabul edilen kartal tipinde bir kuun baz ocuklara doumdan sonra ilk krk gnde musallat olduu, frsat bulduu takdirde ocuu ldrdne inanlr. Baz aileler -ayet ocuklar doumdan sonra ilk krk gnde vefat ediyorsa ve bu bir ka defa tekrarlanyorsa- ilk krk gnde ocuun yannda beklemeye balarlar. Krk dolmayana kadar yanndan ayrlmazlar. Baz kimseler ise bu kartal yakaladna inanlan ailenin evinden bir bez parasn getirerek ocuun beiine balamak sureti ile bu kartaldan emin olacaklarna inanrlar. Pirabok Cinler: nana gre kadn cin olarak kabul edilen Piraboklar, genellikle kuyu diplerinde, nehir sularnda, ssz sulu derelerde yaarlar. Bunlar genellikle muhatap olarak kadnlar alr ve onlar korkutarak delirmelerine veya lmlerine sebep olurlar. Hatta genellikle douran kadnlar hedef alrlar. Bu nedenle bir kadn ocuk dourduktan sonra krk gn sre ile yalnz braklmamaldr. Baz yallar bu Pirabok cinleri grdklerini syler ve yle tarif ederler: plak vcutlu,
338
karmakark ve uzun sal, byk gsl, byk gzl. Hatta bir kadnn salar, bartsnn altndan grnrse veya bartsnn sandan solundan dar sarkm vaziyette ise Bak hele, tpk Piraboka benziyor derler. ele: Kadnlarn doumdan sonraki ilk krk gnne verilen addr. Kadnlarn bu krk gn iinde yabanc veya dourmu kadnlarla konumas ya da onlar ziyaret etmesi sakncal kabul edilmektedir. Zira ilk krk gnde ele akmas olurmu. Bylece kadn, hastala veya delilie yakalanrm. ocuklarn Deitirilmesi: Doan ocuun krk kmadan nce ieride tek bana braklmas ok tehlikeli kabul edilir. nana gre ocuklar bu ekilde terk bana brakldklar zaman cinler tarafndan deitirilirmi. Krknc Gn nanc:Bu inanca gre biri kii ldkten sonra krknc gnnde ceset ve kemikleri birbirinden ayrlr. Bu nedenle krknc gnde mezar ziyaret edilir ve eitli yemekler yaplarak datlr. Uursuzluk: Uursuzluk inanc halk arasnda olduka yaygndr. Birok eya, hayvan ve baz insanlar, hatta baz airetler bile uursuz saylr. Falan airetten birini ryada grsen iin ters gider veya filan eye veya u hayvana rastlayann ii kt gider eklinde uursuzluk inanc halk arasnda mevcuttur. Takarak: lmden yirmi veya yirmi be gn sonra takarak isminde bir yemek genellikle helva veya yal ekmek olarak- datlr. Bununla lnn gznn arkada kalmayacana ve artk dnya ile irtibatnn tamamen kesileceine inanlr.
F. GELENEK VE DN
Evlenme: Evlenme gelenei, ile merkezi ile krsal kesimde farkldr. Krsal kesimde dn bazen yedi gn devam ederken ilede bir gnde bitmektedir. Son zamanlarda krsal kesimde de dn en fazla iki gn srmektedir. Krsal kesimde dnler abal ve abasz olmak zere iki ekilde yaplmaktadr. abal dnlerde dn sahibine para yardm yaplr, abal olmayanlarda ise para sz konusu deildir. Merkez ilede aba gelenei mevcut deildir. Ancak son dnemlerde tak takma gelenei yaygnlamtr. Gemite yaygn olarak uygulanan balk paras gelenei ve erkek tarafnn yol ad altnda kzn kardei, amcas, days, halas ve teyzesine bir miktar para verme gelenei olduka azalm durumdadr. Bu arada gelini bindirme, indirme, kna iin el atrma gibi vesilelerle geline baz hediyeler verilmektedir. le merkezinde ise byle bir gelenek mevcut deildir. Taziye: Vefat eden kimse iin taziye sunma sresi ile merkezinde gnle snrldr. Krsal kesimde ise taziye sresi bazen 40 gne kadar devam eder. Kimi taziye sahipleri mezarn banda taziye sresini ilan ederek rnein 10 gn veya bir hafta diyerek dostlarn bilgilendirir. Kylerde taziyeye gelenler, yardmlama maksadyla ya, eker, pirin, bulgur gibi yiyecek maddeleri getirirler. Ancak son yllarda bu gelenek zayflamtr. len kimse iin mevlit okutma gelenei ilede yaygn bir uygulamadr. Mevlit sadece lm hadisesinde deil, bazen snnet veya evlenme trenlerinde, bazen de asker dnnde okutulur.
339
G. LE MFTL
le Mftl, 5 daire personeli, 4 Kuran Kursu reticisi, 93 mam-Hatip ve 10 Mezzin-Kayym kadrosuyla din hizmetleri faaliyetlerini srdrmektedir. Her ayn 15inde ile merkezinde grevli mamHatip, Mezzin-Kayym ve Kuran Kurslar reticileriyle aylk toplant Birecik Mftlk Binas yaplmaktadr. Bu toplantlarda hizmetlerin koordineli, disiplinli ve verimli olarak yaplmas, hizmette birlik ve beraberliin salanmas, din grevlisi-cemaat ilikilerinin uyumlu olmas, yasa d faaliyetler karsnda dikkatli olunmas vb. hususlarda personel bilgilendirilmektedir. Ayrca personelin mesleki formasyonunu gelitirmek iin toplant akabinde nceden tespit edilen grevlilerin ezberleri dinlenmektedir. Yaz Kuran Kurslar ncesi Kuran Kursu reticileri, mam-Hatip ve MezzinKayymlara ynelik Kurlu Sistem ve Yaz Kuran Kursu Mfredat ile ilgili bir hafta sreli Hizmet i Eitim Seminerleri dzenlenmektedir. le mftl tarafndan vatandan dini konularda bilgilendirilmesi amacyla eitli etkinlikler dzenlenmektedir. Vaazlar, cami ii dersler, eitli haftalarda dzenlenen konferanslar bunlardan bazlardr. Merkez Ulu Camiinde Cuma ve Bayram gnlerinde ile mfts ve vaizi tarafndan dnml olarak vaazlar verilmektedir. Vaaz iin zaman zaman kylere de gidilmektedir. Kylerdeki din grevlileri, halkn dini bilgi ihtiyacn, Diyanet leri Bakanl yayn olan kitaplardan dersler yaparak gidermeye almaktadrlar. Merkez camilerinde ikindi veya yats namazlarndan sonra, belde ve kylerde de yats namazndan sonra din grevlileri tarafndan ilmihal dersleri yaplmaktadr. Kutlu Doum Haftas; kan ba kampanyas, ile merkezinde ve baz beldelerde kadnlara ve erkeklere ynelik ayr ayr konferanslar, vefat eden din grevlileri ile ehitlerimizin ruhlarna ithaf edilmek zere okunan hatimler, hatim duas ve mevlitler, Kuran Kurslar yararna dzenlenen kermes vb. etkinliklerle kutlanmaktadr. Camiler ve Din Grevlileri Haftasn kutlama etkinlikleri erevesinde Cami ve Din Grevlilerinin Sosyal Hayatmzdaki Yeri ve nemi balkl konferans dzenlenmekte, ayrca hafta mnasebetiyle cami cemaatinin katlmlar salanarak camilerin temizlii, bakm ve onarmlar yaplmaktadr. lede bulunan tm kamu kurum ve kurulularnn idareci ve yneticileri bata olmak zere dier alanlar tek tek ziyaret edilmekte, Bakanln yaynlar hediye edilmektedir.
340
Vakflar Haftas, ehit ve Gaziler Haftas, Trk Polis Tekilatnn Kurulu Yldnm ve Gaziler Gn mnasebetiyle, terr maduru ehitlerimiz ve tm ehitler iin Merkez Hac Ahmet Camiinde mevlid okutulmaktadr. Mftlk personeli arasndaki dayanmay gelitirmek maksadyla personel veya yaknlarnn dn merasimine heyet olarak itirak edilmekte ve bir hediye takdim edilmektedir. Ayn ekilde vefat eden personel veya yaknlarnn cenaze trenine itirak edilmekte ve ba sal dilekleri iletilmektedir. Kuran Kursu rencileri arasnda gzel Kuran okuma yarmas tertip edilmekte ve dereceye giren kursiyerlere dller takdim edilmektedir. Ayrca yaz Kuran Kurslarnn bitiminde kurs rencilerine kursa katlm belgesi verilmektedir. Hac ve Umre kaytlar ile mftl tarafndan yaplmakta, hacca veya umreye gidecek vatandalara hac ve umre kurallar hakknda eitici bilgiler verilmektedir.
H. DN HZMET VEREN KURUMLAR VE GREVLLER

le merkezinde 19, beldelerde 5 ve kylerde de 88 olmak zere Birecikte toplam 112 cami, ayrca ile merkezinde 3 mescid bulunmaktadr. le Mftlne bal Kuran Kursu hizmet vermektedir. Bunlar; Merkez Hac Mahmut KONAR Kuran Kursu, Merkez Adile AKAN Kz Kuran Kursu ve Ayran Kasabas Kuran Kursudur. Bu kurslardan Hac Mahmut KONAR Kuran Kursunda merkez Hac Ahmet Camii imam hatibi M. Akif USun kiisel gayretiyle hafz renciler yetitirilmeye allmaktadr. le mftln Mekki SOLMAZn yapt Birecikte iki viz kadrosu bulunmakta, ancak biri yurtdnda grevli olduu iin sadece bir viz grev yapmaktadr. Kuran Kursu reticisi says ise 4tr. le Mftlne bal merkez camilerinde 19 mam-Hatip ve 10 Mezzin, ky camilerinde ise 71 mam-Hatip grev yapmaktadr. Din hizmeti veren personelin eitim durumlar farkllk arzetmektedir. le mfts ve iki vaiz lahiyat Fakltesi, 4 Kuran Kursu reticisi lahiyat Meslek Yksek Okulu mezunu, mam-Hatip olarak grev yapanlardan 41i mam-Hatip Lisesi, 14 lahiyat Meslek Yksek Okulu, 8i alan d iki yllk yksek okul, 4 alan d drt yllk faklte, 4 de lahiyat Fakltesi mezunudur. Mezzin-Kayymlardan biri alan d Lise, 7si mam-Hatip Lisesi, 3 de lahiyat Meslek Yksek Okulu mezunudur. Szlemeli mam-Hatiplerden biri ortaokul, 20si ise mam-Hatip Lisesi mezunudur.*
341
Birecik ile ilgili bilgilerin derlenmesinde emei geen Merkez Ulu Camii mam-Hatibi lyas Polat, Merkez Saadettin Camii mam-Hatibi Mahmut Gkl, Merkez Tekke Camii mam-Hatibi . Halil zbiber ve Merkez Abdikethda Camii mam-Hatibi M. Bedir Kankayaya, ayrca Birecik Tarihi konusunda almas olan ve bu almasn bizimle paylaan brahim Bozkurta teekkr ederiz. Mekki Solmaz (Birecik Mfts)
ar Melik Camii
3. BOZOVA
anlurfa iline bal ile, Asurlular dneminde Asuranianu, Romallar ve Ermeniler dneminde Tormenapa, Araplar dneminde Telhvek, Trkmenler dneminde Yaylak, Osmanllar dneminde Bozabad ve son olarak Bozova ismini almtr. 1930 ylnda ile statsn kazanmtr. Bozovaya bal akan (deli) Ky yaknlarndaki kk ve byk akan hykleri arasnda kalan arazide yaplan arkeolojik kazlarda blgede Neolitik (M.. 10000-5500), Paleolitik ve Kalkolitik alardan (M.. 5500-3200) bu yana yerleimin olduu tespit edilmitir. Bozova, 640 ylnda Hz. mer zamannda Ubeyd b. el-Cerrah tarafndan Urfann fethi ile birlikte slam topraklarna katlmtr. 1402den 1516 ylna kadar ran Safevileri, Msr Memluklar ve Osmanllarn arasnda el deitirmitir. Osmanl dneminde (Bozabad) Yaylak ad ile anlan Bozova, Cumhuriyetin ilk yllarnda bir bucak iken, 1926da belediye tekilat kurulmutur. 1930da Urfaya bal ile konumuna getirilen merkez, eski ad Hvek olan bugnk yerine tanmtr.
342
A. CAMLER
le merkezinde 10, beldelerde 5, kylerde 66, mezralarda 13 adet olmak zere Bozovada toplam 94 adet cami bulunmaktadr. Krmz Pnar Cami: Cami, 1862 ylnda Akgnler ailesi tarafndan yaptrlmtr. Bir minaresi olup 1983 tarihinde tehlike arz ettiinden kp ksmna kadar indirilmitir. ar Melik Cami: Bykhan Kynde olan cami, tarihi kervansaray ar Melik Hann kuzey kapsnn karsnda iki katl olarak yaplmtr. Evliya elebi, seyahatnamesinde ar Melikten u cmlelerle bahseder: Surutan bat tarafna iki saat giderek ar Melik kalesine geldik. Buras ar Melik, yani drt hkmdar kalesidir. Hakikaten tarihiler bu kalenin ran Hkmdarlarndan drt karde tarafndan yapldn ve bundan dolay da ar Melik adn aldn yazarlar. Bir tepe zerinde drt ke kk bir kaledir. Fakat o kadar kullanl deildir. Dizdar ve askerleri Urfa subas idaresinde olup, yz haneli kasabas vardr. Camii, mescidleri, hamam ve birka dkkn var. Kale birka kere harap olup onarlmtr. Ta yapdr. Bir
han olup, iinde Trkler oturur. Menzil beygirleri mtevellisi idaresindedir. Havas ve suyu hotur. Ba ve bahesi yoktur. Caminin alt kat dershaneler, st kat camidir. 6 adet kubbe ile rtl olup son cemaat yeri kemerli ve kubbesizdir. skender diye adlandrlan mevkide bulunan mezarlkta ise yan yana bulunan ve iki kardee ait olduu sylenen mezarlarn, bu camii ve han yapan kardelere ait olduu sylenmektedir. ar Melik Camii, Bozova merkezine 35 km uzaklktadr.
B. TRBELER
eyh Muhammed El-Horasani Trbesi: Trbe, ileye 35 km uzaklkta bulunan anlavar Kyndedir. Trbe, nceleri cami dnda iken, daha sonra cami ierisinde kalmtr. eyh Muhammedin, blgeyi Hallardan kurtarmak maksadyla talebeleriyle birlikte buraya geldii ve yaplan savata ehit dt sylenmektedir. Aviran (Klk) Trbesi Trbe, ileye yaklak 10 km uzaklktaki Klk kyndedir. Trbedeki ztn Hkim Muhammed olduu sylenir. Romatizma olan hastalar tarafndan ifa amal ziyaret edilmektedir. Dileklerin kabul olmas iin trbe giriinde bulunan aacn dallarna bez, aput vb. balanmaktadr. Yukardaki trbeler dnda menei hakknda bilgi edinilemeyen Kaplan Da Ziyareti, Ahmed Ziyareti ve Kepire Ziyareti de halk tarafndan itibar edilen ziyaretghlardr.
C. SOSYAL HAYAT VE DN
Bozova ilesinde, toplumun birok ilikilerinde geleneksel tarzda da olsa din n plandadr. Halkn gelenek ve greneklerinin olumasnda dinin nemli bir etkisi vardr. Bazen dindar olmayan insanlarn bile deer yarglarnn, ahlaki yapsnn, hatta duygu ve dncelerinin dini motifli, dini ierikli olduu grlr. Mesela ateist olduunu syleyen insanlarn bile kz kardelerinin veya einin bartsz olmasna tahamml olmaz. Bunu dine deil de gelenee balarlar. slam corafyalarnn pek ounda olduu gibi Bozovada da din, gelenekle menfaat arasnda bir yerdedir. Yerine gre din, yerine gre gelenek, yerine gre de menfaat ne kmaktadr. Kuran- Kerimin ak emrine ramen ile halknn ekseriyeti, kz ocuklarn ve kadnlar mirastan mahrum brakmaktadrlar. Kadnlar toplumda genellikle geri planda yer alr. Bidat ve hurafeler, l ve trbelerden medet umma gibi slam d inan ve anlaylar ile halk arasnda yaygndr. Baz dilek aalarna bez balanmas, trbelerden baz hastalklar iin ifa beklenmesi, mum yaklmas, duvarlara ta yaptrlmas, trbelerdeki topran teberrken alnmas, trbe talarnn plmesi vb. uygulamalar grmek mmkndr. Bu nevi batl inan ve uygulamalar, halkn yeterli derecede din eitimi almam olmasyla izah edilebilir. Bozovada tarikat gelenei devam etmektedir. zellikle Menzil eyhi diye bilinen zata ve Suriyede yaayan Nakibend eyhi Muhammed Hazneviye bal olan kimseler bulunmaktadr.
343
D. BADET HAYATI
Namaz: Camilerde vakit namazlarna katlan cemaat says azdr. Vakit namazlarna ortalama 2030 kii katlmaktadr. Kylerimizde de kyn bykl ve vaktin durumuna gre cemaate katlanlarn says 5 ile 25 kii arasnda deimektedir. Vakit namazlarndan 10-15 dakika nce ilmihal dersleri yaplmaktadr. Cuma namazlarna katlm yksek olup camiler dolmaktadr. Kylerdeki camilerde de kyn durumuna gre Cuma namaznda cemaat says 10-200 kii arasnda deimektedir. Her hafta Cuma gnleri ile mfts ve ile vaizi dnml olarak ile merkezinde merkezi sistemle vaaz etmektedir. Ayrca merkezi sistemin bulunmad kylerde ise cami imamlar Cuma gnleri cemaate ilmihal, hadis ve tefsir konularnda Bakanln yaynlarndan takip ederek vaaz ve sohbetler yapmaktadrlar. Bayram namazlarnda, her yerde olduu gibi camiler dolup taar. Bayram gnleri namazlar klndktan sonra cami iinde ve cami dnda bayramlama merasimleri yaplr. Bu merasimlerden sonra genelde cemaat evlerine gitmeden mezarlklara giderek vefat eden yaknlarn ziyaret ederler. le merkezinde birka yerde ve kylerimizden bazlarnda yreye has olan klne (bir eit rek) ve llk ad verilen tatl eitleri yaplp bayramlamaya gelen misafirlere ikram edilir. Oru: Ramazan aynn gelmesiyle birlikte ilede, slam leminde olduu gibi manevi bir atmosfer oluur. Yal-gen, kadn-erkek halkn ounluu orucunu tutar. ledeki lokanta, kahve, kafe vb. iletmeler bu ayda gndzleri kapatlr. Sahur vaktinde halk sahura kaldrmak iin ile merkezinde ve ou kylerde davul alnr. Baz kylerde ise halk sahura kaldrmak iin sala verilir veya Kuran okunur. msak vaktinin girmesiyle birlikte ezan okunur. Komular, e-dost ve akrabalar birbirlerini iftar yemeine davet ederler. Ayrca iledeki varlkl kimseler muhta olan kimselere iftar verirler. Teravih namazlarna katlm olduka yksektir. Teravih namazlar baz yerlerde ikier baz yerlerde ise drder rekt olarak klnr ve aralarda Salvat okunur. Baz camilerde sabah namazndan nce, bazlarnda le namazndan sonra, baz camilerde ise ikindiden sonra mukabele okunur. Merkez camilerde bayanlar da mukabele dinlemeye gelirler. Merkez Ulu Camiinde sabah namazndan sonra, Merkez Yeni Camiinde de sabah namazndan nce yln her gn on sayfa Kuran okunmaktadr. Mbarek Gn ve Geceler: Mbarek gn ve gecelerde yats namazndan nce zel vaaz program, yats namazndan sonra Merkez Ulu Camii ve Merkez Yeni Camiinde mevlid programlar dzenlenmektedir. Baz camilerde ise cemaatle beraber tesbih namaz klnmaktadr. Kandil gecelerinde Merkez Ulu Camii ibadet iin sabaha kadar ak braklmaktadr. Mevlid olarak Sleyman elebinin mevlidi veya Arapa mevlidler okunmaktadr. Mevlidler kandil geceleri dnda, yeni ev alndnda, adaklarda, evlenme treninde ve snnet merasiminde de okutulmaktadr.
344
Evlenme: Bozovada eskiden yaygn olan grc usul ile evlenme, son zamanlarda yerini, taraflarn birbirlerini grmeleri eklindeki evlenme usulne brakmaktadr. Balk paras isteme gelenei de son zamanlarda azalmtr. Bu gelenek daha ok kylerde devam etmektedir. Baz kylerde ise balk paras yerine, Berdel tabir edilen; ailenin kz ve erkek ocuunun dier ailenin kz ve erkek ocuuyla karlkl olarak ayn zamanda evlendirilmesi gelenei uygulanmaktadr. Dini nikh yaplncaya kadar damat adaynn kz evine gidip gelmesi, adaylarn grp konumalar rfi ve dini gerekelerle uygun grlmez. Dini nikh genellikle erkek evinde, ikindi namazndan sonra yaplr. Dnler, kadn ve erkeklerin ayr ayr yerlerde toplanmalaryla yaplr. Dnler eskiden evlerde yaplrken imdilerde dn salonlarnda yaplmaktadr. Dnlerde erkeklerin topland yerde gelen misafirlere yresel yemekler ikram edilir. Doan ocuklara ad koyma treni genellikle doumun yedinci gnnde yaplr. Ad koyarken Peygamber Efendimizin snnetine uygun olarak ocuun sa kulana ezan okunur, sol kulana kamet getirilir. Snnet: Erkek ocuklarn snnet edilmesi dn havasnda yaplr. Kirve, snnet olacak ocuu veya ocuklar kucana alarak snnet ettirir. Snnet dnnde misafirlere yresel yemekler (kuru fasulye, pilav, trl vb.) ikram edilir. Cenaze: Bozovada vefat eden kimse defnedildikten sonra ilk taziyeler mezarlkta sunulur. Daha sonra taziye gn devam eder. Bazen bu sre biraz uzayabilir. Taziyeye gelenlere ac kahve, ay ve gzel koku ikram edilir. Taziyeye gelen din grevlileri ari erif okuyarak lm eksenli ksa bir konuma yaparlar ve l yaknlarna taziyelerini sunarlar. Konumann ardndan el-Fatiha denilerek Fatiha suresi okunur ve lnn ruhuna balanr. Taziye k BAK ALLAH denir. Taziyeye gelenler be-on dakikadan fazla oturmaz. Taziye gnlerinde l yaknlarnn arkadalar ve dostlar l yaknlarna yemek ikram ederler. Baz kylerde taziyeye gelenler taziye gnlerinde yaplan yemee katk salamak maksadyla bir torba pirin, eker, ya vb. gda maddeleri getirirler.
E. GELENEK-DN LKS
345
F. LE MFTL
le Mftl 1950 ylnda kurulmutur. Bir sre kiralk bir binada hizmet verdikten sonra 1983 ylnda Merkez Ulu Caminin 3 oda 1 salondan ibaret olan alt katna tanmtr. 3 daire personeli, 5 Kuran Kursu reticisi, 79 mamHatip ve 4 Mezzin-Kayym kadrosuyla din hizmetleri faaliyetlerini srdrmektedir. Her ayn 15inde ile merkezinde grevli mam-Hatip, Mezzin-Kayym ve Kuran Kurslar reticileriyle aylk mutad toplant yaplmaktadr. Bu toplantlarda hizmetlerin koordineli, disiplinli ve verimli olarak yaplmas, hizmette birlik ve beraberliin salanmas, din grevlisi-cemaat ilikilerinin uyumlu olmas, ykc ve blc faaliyetler karsnda dikkatli olunmas vb. hususlarda personel bilgilendirilmektedir. Ayrca personelin mesleki formasyonunu gelitirmek iin toplant akabinde nceden tespit edilen grevlilerin ezberleri dinlenmektedir. Bakanln balatm olduu Kitap Okuma Kampanyas erevesinde grev-
346
lilere dzenli olarak her ay bir adet kitap okutulmaktadr. Yaz Kuran Kurslar ncesi Kuran Kursu reticileri, mam-Hatip ve MezzinKayymlara ynelik Kurlu Sistem ve Yaz Kuran Kursu Mfredat ile ilgili bir hafta sreli Hizmet i Eitim Seminerleri dzenlenmektedir. Vatandalarn dini konularla ilgili sorular ile mfts veya vaizi tarafndan cevaplandrlmakta ve verilen cevaplar Mftlk Fetva Defterine kaydedilmektedir. Merkez Ulu Camiinde ile mfts ve ile vaizi tarafndan Cuma ve Bayram gnlerinde dnml olarak vaazlar verilmektedir. Ayrca irad ve vaaz programlar dhilinde kylere de gidilmektedir. Merkezi sistemin bulunmad kylerde din grevlileri, Bakanln yayn olan tefsir, hadis, fkh, siyer, akaid vb. eserlerden faydalanarak dini sohbetler yapmaktadrlar. Merkez Ulu Camiinde le namazndan onbe dakika nce ilmihal dersi, Merkez Yeni Camiinde yats namazndan sonra tefsir dersi, Merkez Arusolu Camiinde ikindi namazndan sonra ilmihal ve meal, Merkez Krmz Pnar Camiinde sabah namazndan sonra namaz dualar ve yatsdan sonra tefsir dersleri verilmektedir. Belde ve kylerde de din grevlileri tarafndan yats namazn mteakip ilmihal dersleri yaplmaktadr. Mftle bal birimlerde grevli personelin vefat eden yaknlarnn cenaze merasimine Mftlke oluturulan bir heyet katlr ve taziye dilekleri sunulur. Taziyeye giden din grevlileri ari erif okur ve dini ierikli ksa bir konuma yaparak l yaknlarnn zntsn azaltmaya alrlar. Her yl geleneksel olarak kutlanan Kutlu Doum Haftalarnda Harran niversitesi lahiyat Fakltesi retim elemanlarndan birinin katlmyla zel dare Konferans Salonunda konferans tertip edilmektedir. Merkez Ulu Camiinde ilkretim rencilerine ynelik ile vaizi tarafndan dini ierikli sinevizyon gsterimi yaplmaktadr. Ayrca Dutluca Ky Kuran Kursu rencileri tarafndan geliri Kuran Kursuna verilmek zere kermes dzenlenmektedir. Kutlu Doum Haftas programlarna katlan vatandalara gl ve karanfilin yannda Diyanet leri Bakanl tarafndan gnderilen kitaplar cretsiz olarak datlmaktadr. Ayrca ile merkezinin uygun yerlerine ayet ve hadis meali yazl afiler aslmaktadr. Camiler ve Din Grevlileri Haftas kutlama etkinlikleri erevesinde Cami ve Din Grevlilerinin Sosyal Hayatmzdaki Yeri ve nemi konulu konferans dzenlenmektedir. Hafta mnasebetiyle cami cemaatinin katlmlar salanarak camilerin temizlii, bakm ve onarmlar yaplmaktadr. Hafta mnasebetiyle ilede bulunan tm kamu kurum ve kurulularnn idareci ve yneticileri bata olmak zere dier alanlar tek tek ziyaret edilmekte ve hayrsever vatanda ve esnaflarn katklaryla alnan Bakanlk yaynlar hediye edilmektedir. Vakflar Haftas, ehit ve Gaziler Haftas, Trk Polis Tekilatnn Kurulu Yldnm ve Gaziler Gn mnasebetiyle, terr maduru ehitlerimiz ve tm ehitler iin Merkez Ulu Camiinde mevlid okutulmaktadr. Her yl geleneksel olarak Muharrem aynda merkezdeki btn camilerimizde hayrsever vatandalarmzn katklaryla yaklak 2000 kiiye aure ikram edilmek-
tedir. Kuran kursu rencileri arasnda Gzel Kuran Okuma Yarmas ve Bilgi Yarmas tertip edilmekte ve dereceye giren kursiyerlere dller verilmektedir. Bozova ilesinde hac ve umre kayt dneminde vatandalara hac ve umre hakknda bilgi verilmektedir. Hacca gitmeye hak kazanan vatandalara hacca gidi tarihlerinden yaklak bir ay nce hac menasikiyle ilgili seminer verilmektedir.
G. DN HZMET VEREN KURUMLAR VE GREVLLER

Merkezde 10, beldelerde 5 ve kylerde 79 olmak zere Bozovada toplam 94 cami bulunmaktadr. Bu camilerde 79 mam-Hatip ve 4 Mezzin-Kayym grev yapmaktadr. lede toplam 6 adet Kuran Kursu bulunmaktadr. Bunlardan 4 tanesi eitim ve retimlerine devam etmektedir. ki tanesinde fiziki yaplar uygun olmad iin eitim ve retime ara verilmitir. Kurslarda Diyanet leri Bakanl mfredatna uygun olarak Kuran- Kerim, Tecvid Bilgisi, Temel Dini Bilgiler, Siyer, tikat, Ahlk vb. dersler verilmektedir. 20082009 eitim-retim ylnda Kuran Kurslarna 123 renci kayt yaptrmtr. lede hafzlk yapan renci says olduka azdr. Yaylak Kuran Kursunda iki hafz yetimitir. le mftlnde bir adet vaiz kadrosu bulunmaktadr. Bu kadro u an iin mnhaldir. Szlemeli Kuran Kursu reticilerinden 3 mam-Hatip Lisesi, 2si ise iki yllk yksek okul mezunudur. mam-Hatip olarak grev yapan personelden 23 mam-Hatip Lisesi, 11i lahiyat Meslek Yksek Okulu, 9u iki yllk yksek okul, 5i drt yllk faklte, 6s lahiyat Fakltesi mezunudur. Mezzin-Kayymlardan 1i Lise, 1i lahiyat Meslek Yksek Okulu, 1i drt yllk Faklte, 1i de lahiyat Fakltesi mezunudur. Szlemeli mam-Hatiplerden 1i ortaokul, 21i mam-Hatip Lisesi, 3 lahiyat Meslek Yksek Okulu mezunudur.*1
347
4. CEYLANPINAR
anlurfa iline bal Ceylanpnar ilesinin tarihi M.. 5000 yllarna kadar uzanr. Blge srasyla Asurlular, Hititler, Bizans mparatorluu, Abbasiler, Seluklu Devleti ve Osmanl mparatorluunun egemenliine girmitir. smini Habur ay ve kaynak bana su imeye gelen ceylanlardan alan Ceylanpnarn bir yerleim yeri olarak ortaya kmasnn balangc, demiryolu zerindeki istasyon ve buradaki iilerin yapm olduu evlerdir. Ceylanpnarn geliimi, 3130 sayl Kanunla Zirai Kombinalar anlurfa Grup Amirlii adyla 1943 ylnda kurulan ve daha sonra 1950 ylnda yrrle giren 5433 Sayl Kanunla Devlet retme iftlii adn alan, nihayet ana stats 14.12.1984 tarih ve 18605 Sayl Resmi Gazetede yaynlanarak faaliyete geen Tarm letmeleri Genel Mdrlne bal 37 iletmeden biri olan imdiki Tarm
* Bozova ile ilgili bilgilerin derlenmesinde emei geen Merkez Arusolu Camii mam-Hatibi Celal Avc, Yukar atak mam-Hatibi Rafet Tak ve anlavar Ky mam-Hatibi Yasin Gngre teekkr ederiz. Mustafa Pikin (Bozova Mft Vekili).
letmesi Mdrl ile olmutur. Bir yandan ii istihdam, dier yandan tarma elverili geni araziler nfusun hzla artmasna yol amtr. 1937 ylnda Ceylanpnar nahiye statsne kavumu ve 1960 ylnda Belediye kurulmutur. l merkezine 141 km uzaklkta olan Ceylanpnar, 14.01.1982 tarihinde karlan 2585 Sayl Kanunla, bal bulunduu Viranehirden ayrlarak ile haline gelmitir.
A. SOSYAL HAYAT VE DN
lede toplumun birok ilikilerinde geleneksel tarzda da olsa slam n plandadr. Halkn gelenek ve greneklerinin olumasnda dinin nemli bir etkisi vardr. Sosyal hayatta, aile ierisinde, dn, taziye, snnet ve benzeri trenlerde slam dininin emirlerini yerine getirmeye azami derecede nem verilir. slamn temel prensipleri; namaz, oru, hac, zekt vb. prensipler Ceylanpnar halknn en temel deerleri arasndadr. Ticari ve ekonomik hayatta, mahalle ve komuluk ilikilerinde slam ahlaknn etkisini grmek mmkndr. Din limlerine byk sayg duyulur. Ceylanpnarda afiilik ve Hanefilik yaygndr. Ceylanpnarda dnler genel itibariyle Cuma gn balar, Pazar gn Mevlit yemei ile sona erer. Dnler genelde mahalli imknlar erevesinde dzenlenir. Yerel sanatlar tarafndan alglar alnr, trkler sylenir ve yreye zg halay ekilir. Bunun yannda ilahilerin sylendii ve deflerin alnd dnler de vardr. Pazar gn le vakti okunan mevlidin ardndan misafirlere yemek ikram edilir. Evlenen iftlere komular tarafndan eitli hediyeler takdim edilir. Gelin tarafndan ziyarete gelenlere mendil, havlu, orap vb. hediyeler verilir. Ceylanpnarda vefat eden kii iin cenaze evinde veya sokakta taziye adr kurulur. Basalna gelenlere ay ikram edilir. Taziyeye gelenlerden bilenler Kuran okur, bilmeyenler Fatiha diyerek fatiha okur. Yine taziyeye gelenlerlerden bazlar bilgisi dhilinde vaaz eder. Komular ve akrabalar tarafndan cenaze sahiplerine yemek ikram edilir, maddi manevi destek verilir. lede en ok itibar gren tarikat Nakibendliktir. Tasavvuf ehli insanlara, zellikle de eyh, halife ve vekillere ok byk bir sevgi ve sayg gsterilir. Hatta husumetlerde, kan davalarnda, kz karma ve benzeri olaylarda birok siyaset ve devlet adamnn gerekletiremedikleri bar, bu zatlarn mdahalesiyle salanabilmektedir.
348
B. MFTLK HZMETLER
Ceylanpnar Mftl ile baznda kstl imknlara ramen toplumu din konusunda aydnlatma faaliyetlerine devam etmektedir. Son yllarda Diyanet leri Bakanl tarafndan atanan szlemeli personel ile birlikte personel sknts byk lde giderilmitir. Bu vesileyle hizmetlerde gzle grlr bir iyileme olmutur. Vatandalarn dini konulardaki sorularn cevaplamak, dini konularda onlar doru bilgilerle aydnlatmak iin irad almalar yaplmaktadr. Ceylanpnarda 2009 yl itibariyle 6 adet faal Kz Kuran Kursu mevcut olup 236 renci eitim ve retime devam etmektedir. Bu kurslarmzdan birinde hafzlk snf mevcuttur. Her sene ayr bir kyde Geleneksel Kutlu Doum Ziyafet Program dzenlenmekte ve iledeki btn grevliler bu etkinlie katlmaktadr.
C. DN HZMET VEREN KURUMLAR VE GREVLLER

Ceylanpnarda -kyler dhil- 7 Kuran kursu ve 61 cami bulunmaktadr. Camilerde 38 mam-Hatip, 4 Mezzin-Kayym grev yapmaktadr. 3 adet de Kuran Kursu grevlisi vardr. Din hizmeti veren grevlilerin 10u ilahiyat fakltesi, 14 ak retim ilahiyat nlisans, 2i nlisans, 13 imam-hatip lisesi, 3 genel lise mezunudur. *1
5. HALFET
Halfeti, M.. 855 ylnda Asur kral III. Salmanassar tarafndan zapt edildii zaman itamrat adn tayordu. Yunanllar bunu deitirerek Urima adn vermilerdir. Sryaniler ise Kala Rhomeyta ve Hesna the Romaye adlarn kullanmlardr. ehir Araplarn eline getikten sonra Kalatur-Rum diye anlmtr. II. yzylda Bizansllarn eline geince bu kez Romaion Koyla adn almtr. Halfeti, 1280 ylnda Beysari komutasndaki Memluk ordusu tarafndan kuatlm, sonu alnamaynca iledeki Hristiyan mahalleleri be gn sreyle yamalanmtr. 1290 ylnda Memluk Sultan Eref tarafndan fethedilen ileye Kalatul-Mslimin ad verilmitir. Yavuz Sultan Selim zamannda Osmanllarn egemenliine giren ehir, zamanmzda da kullanlan Urumgala ve Rumkale adlarn almtr. l954 ylna kadar Nizip ilesine bal bucak merkezi olan Halfeti, bu tarihte ile merkezi haline getirilmi ve anlurfaya balanmtr.
A. HALFET MERKEZ CAM

Merkez Camii, Hicri 1219/Miladi 1804 tarihinde ina edilmitir. Harimin kuzey dou kesindeki tek erefeli silindirik gvdeli kesme ta minare, kitabesine gre H.1326 (Miladi 1908) tarihinde brahim Efendi tarafndan yaptrlmtr.
349
B. LEDE DN HZMETLER
Biri merkezde olmak zere Halfetide toplam 7 adet Kz Kuran Kursu mevcuttur. Bu kurslarda 190 civarnda renci eitim grmektedir. le merkezi ve kylerde bulunan toplam 58 camide merkezi sistemle Cuma vaazlar verilmektedir. Mbarek gn ve gecelerde mevlit ve hatim programlar yaplmaktadr. lede bulunan cezaevinde 45 civarndaki mahkma haftada 6 saat olmak zere din dersi verilmekte ve Diyanet leri Bakanlnn yaynlarndan imknlar lsnde hediye edilmektedir. Mftle bal 1 vaiz, 3 Kuran Kursu reticisi, 53 mam-Hatip, 2 MezzinKayym grev yapmaktadr. Bu grevlilerden 2si Yksek Lisans, 5i lahiyat Fakltesi, 13 n Lisans, ikisi Ak retim Fakltesi Lisans, biri n Lisans, ikisi Meslek Yksek Okulu, 25i de mam-Hatip Lisesi mezunudur.
Ceylanpnarla ilgili bilgiler, ile Mfts Selahaddin Basanelebi tarafndan derlenmitir.
6. HARRAN
Harran Evleri
350
M.. 5000 yldan beri kesintisiz yerleim yeri olan Harrann ad Kltepe ve Maride bulunan ivi yazl tabletlerde Harana veya Harana eklinde gemektedir. Suriyede bulunan Ebla tabletlerinde ise Harrandan Haran olarak bahsedilmektedir. Bu tarihi belgelerden anlaldna gre Harran ad, 4.000 yldan beri deimeden gnmze kadar gelmitir. Harran ad Smerce ve Akata Seyahat Kervan anlamnda Haranudan gelmektedir. Baz kaynaklar bu kelimenin kesien yollar veya ok iddetli scak anlamna geldiini de kaydetmektedirler. Tarihiler kentin tarihini Hz. Nuhun torunlarndan Kaynana veya Hz. brahimin kardei veya amcas Harrana balarlar. 13. yzyl tarihilerinden bn eddad, Hz. brahimin Filistine gitmeden nce bu ehirde oturduunu yazmaktadr. Bu nedenle Harrana Hz. brahimin kenti de denildiini, Harranda Hz. brahimin evinin adn tayan bir mescidin var olduunu sylemektedir. Emevi hkmdarlarndan II. Mervan, Harran devletin bakenti yapmtr. Emevi ynetimi 750 ylnda Abbasilere yenilince Harrandaki egemenlikleri sona ermitir. Abbasi hkmdar Harun Reit zamannda kurulan Harran niversitesi dnyada byk bir n kazanmtr. Harran, 1260 yl balarnda Moollar tarafndan igal edilmitir. Ancak buray ellerinde tutamayacaklarn anlaynca camiini, surlarn ve kalesini yakp ykarak kenti tahrip etmilerdir. Bundan sonra Harran eski parlak gnlerine bir daha dnemedi. Harran; Ay, Gne ve gezegenlerin kutsal sayld eski Mezopotamya putperestliinin (Sabiizm) nemli merkezi olmas ynyle nl idi. Bu nedenlerdir ki, Harranda astronomi ilmi ok ilerlemitir. Dnyadaki byk felsefe ekolnden birisi Harran Ekoldr. Harranda birok byk bilgin yetimitir. Devrin en byk matematiki ve tabiplerinden Sa-
bit b. Kurra, atomun mucidi saylan Cabir b. Hayyan, eyhlislam bn Teymiye, Harrandaki okullarda yetimi dnyaca nl baz limlerdir. Harran ovas, su kanallar ile rlm bir tarm sahas idi. 1184 ylnda Harran ziyaret eden seyyah bn Cbeyr, burann glgelik ve aalk olduunu, eitli meyve ve sebzelerin yetitiini ancak uzun sren bir kuraklk sonucunda harap olduunu sylemektedir. 13. yzyla ait seyahatnamelerde Harranda 4 medrese (niversite), 1 hastahane, 1 dknler yurdu ve 8 hamamn bulunduundan sz edilir. Atatrk Baraj ve Urfa Tnelleri vastasyla Harran Ovasna aktlan Frat Nehrinin, Harran tarihteki yeil ve verimli gnlerine kavuturaca mit edilmektedir. Harrann en ok ilgi eken yan klah biimindeki kubbeli tipik evleridir. Harran denilince hemen bu evler akla gelir. Harran harabelerindeki antik mimari kalntlardan toplanan tulalarla kyller tarafndan yaplan bu evler, kare bir alann zerini rten klah biiminde bir kubbeden olumaktadr. Yan yana gelen tek kubbeler i ksmda kemerlerle birbirlerine balanm ve ieride geni bir oturma mekn elde edilmitir. Blgenin iklimine uyumlu olan bu evler yazn serin kn scaktr. Harran evreleyen yaklak 4 km uzunluktaki ehir surlar bugn grlebilir bir ekilde ayakta durmaktadr. 187 adet burcu bulunan surlarn; batda Halep Kaps, kuzeyde Anadolu Kaps (Rum Kaps), douda Aslanl Kap, Musul Kaps ve Badat Kaps, gneyde Rakka Kaps olmak zere toplam 6 kaps vardr. Bu kaplardan Halep Kaps ayakta olup dierleri yklmtr. Kentin gneydousunda yer alan Harran Kalesi, ehir surlarna bitiik olarak ina edilmitir. eitli dnemlerde hkmdarlk saray olarak kullanlan katl kale yer yer yklm bir durumdadr. 1059 ylnda Fatmiler tarafndan restore edilerek yenilenen Harran Kalesinin esas ina tarihi bilinmemektedir.
351
A. TARH MEKANLAR VE ZYARETGAHLAR

1. Ulu Cami: Harran Hynn kuzey dou eteinde yer alan Ulu Cami, Emevi Hkmdar II. Mervan tarafndan 744-750 yllar arasnda yaptrlmtr. Baz kaynaklarda Cami el-Firdevs (Cennet Camii) veya Cuma Camii olarak da geer. Harran Ulu Camii, Anadolunun en eski, en byk ve en zengin ta sslemeli camii idi. Mihraba paralel stun, srasyla drt sahna ayrlm olan caminin kubbesinin bulunmad, zerinin tamamnn ahap atyla rtl olduu, bir yangn neticesinde bu rtnn kt, arkeolojik kazdan elde edilen buluntulardan anlalmaktadr. Bugn caminin kitabeli dou duvar, kble duvar, mihrab, cami i meknna giren orta kemeri ve kare gvdeli minaresi ayaktadr. Zengin ta sslemeli ok saydaki stun bal ve kemer talar gibi mimari paralar caminin kalntlar arasndadr.
Harran Ulu Cami
2. eyh Hayat El-Harrani: eyh Hayat el-Harrani 12. yzylda yaam slam mutasavvflarndandr. Miladi 1185 tarihinde Harranda vefat edince trbesi Harran surlarnn kuzeybat darsndaki mezarla ina edilmitir. Trbe ok sayda ziyareti ekmektedir. Hz. brahimin babas Azerin de buraya defnedildii sylenmektedir. 3. Hanel-BaRur Kervansaray: Seluklu dnemine ait olan bu kervansaray, Harran ren yerinin 20 km dousundaki Gkta kynde bulunmaktadr. Kervansarayn kuzey cephesindeki portal kitabesinde 11281129 tarihinde el-Hac Husamuddin Ali Bey mad b. sa tarafndan yaptrld yazldr. Ticaret kervanlarnn konaklamas iin ina edilmi olan HanelBarur, klasik Seluklu kervansaraylar planndadr. Kervansaraya giri Hanel- Barur Kervansaray kuzey cephesindeki antsal portaldan olmaktadr. Giri eyvannn sanda mescid, solunda muhafz odas bulunur. Kare avlunun etraf ahrlar, klk ve yazlk odalarla evrilidir. Kuzey bat kesinde ise hamam bulunmaktadr. Dzgn kesme talardan bir kale grnmnde ina edilmi olan bu tarihi yap gnmzde harab bir durumdadr. Ancak bir blm URKAV tarafndan restore edilmi ve mescidi de ibadete almtr. 4.uaybehri Harabeleri: uayb ehri, Harrana 45 km, Hanel-Barur Kervansarayna 25 km mesafede tarihi bir kent kalntsdr. Buradaki yzlerce kaya mezar zerine kesme talardan yaplar ina edilmitir. Bu yaplarn baz duvar ve temel kalntlar gnmze kadar gelebilmitir. Olduka geni bir alana yaylan bu tarihi kentin etraf yer yer izleri grlebilen surlarla evrilidir. uayb ehri harabeleri arasnda bir maara ev, uayb Peygamberin makam olarak ok sayda ziyareti ekmektedir. Hz. Musann, bu harabelerin yaknndaki Somatarda uayb Peygamberle bulutuu rivayet edilir.
uayb ehri Harabeleri
352
5. Somatar Harabeleri: Somatar, Harrana 60 km, uayb ehrine 15 km uzaklktadr. Somatarda bir hyk ve bunun zerinde Miladi II. yzyla ait kalenin duvar ve bur kalntlar ile ky ierisinde tapnak kalntlar bulunmaktadr. Kk Harran Sin kltrne dayanan Sabiizmin ve batanr Somatar Harabeleri Marilahann kltr merkezi olduu bilinen Somatar ren yerinin en nemli kalnts batanr ve mukaddes gezegenlere ibadet edilerek kurban kesilen ak hava mabedidir. Kayadan oyma dier bir maara mabedin duvarlarnda o dnemden kalma yazlar ve gezegenleri tasvir eden insan rlyefleri bulunmaktadr. Ayrca kalenin batsnda bulunan ak hava mabedi zerindeki kayalarda tanrlar tasvir eden insan rlyefleri ve yazlar ilenmitir.
B. LEDE DN-TOPLUM LKS

Harranda gnlk yaantnn her sahasnda din merkezli davranlar grmek mmkndr. Harran toplumunda dine ve din adamlarna yksek dzeyde sayg gsterilir. Toplumsal hayatta slam, daha ok gelenek ve rf olarak alglanmakta ve yer almaktadr. Resmi grevliler henz yok iken Harran toplumunun din hizmetleri ihtiyac daha ok medrese kkenli fahri imamlarla salanm ve bu insanlar toplum zerinde dini otorite olarak kabul grmtr. Btn toplumlarda olduu gibi Harranda da din, hayatn her alanna yansm durumdadr. Ancak ilede eitim seviyesinin dkl, dini bilgi seviyesini de olumsuz etkilemektedir. nsanlarn ou iin din, anne babasndan ve cami ders ve hutbelerinden dinleyerek rendikleri bilgilerden ibarettir. Tarihte ilim ve medeniyet merkezi olan ve pek ok ilim adam yetitiren Harran; ne yazk ki bugn bu geleneini koruyamamtr. Son zamanlarda devletin blgede balatt okullama kampanyasyla birlikte ilenin okuma yazma oran ykselie gemi, ancak henz istenilen seviyeye ulamamtr. lede ve kylerde din eitimi alm kimselerin yok denecek kadar az oluu, doru dini bilginin yerlemesindeki en nemli engellerden biridir. Harran ve kylerinde dini hayatn bir paras olarak tasavvuf gelenei olduka yaygndr. Deiik tarikatlara mensup eyh pozisyonundaki kimseler halk zerinde etkin olup olduka itibar grmektedir. Pratik hayatta arzu edildii ekliyle yer bulamayan, ancak gerektiinde kullanlan dini deerler ne yazk ki yozlamaya yz tutmutur. Bununla birlikte Diyanet leri Bakanlnn son zamanlarda blgeye yapm olduu din grevlisi atamalar, halkn doru bilgilendirilmesi ve yanl din alglamasnn dzeltilmesi iin umut verici bir gelime olarak gzkmektedir. Bu arada yanl inan ve uygulamalar halk arasnda hl varln srdrmektedir. Mirasn sadece erkek evlatlar arasnda paylalp kz ocuklarnn mirastan mahrum braklmas, zifafa giren iftlerin gn sreyle ykanmamalar, trbeler-
353
den medet umulmas, trbelere kurban kesilmesi vb. batl inan ve uygulamalara rastlamak mmkndr. Ayrca trbelerde mum yakmak, ocuk olmas iin trbe duvarna ta yaptrmak, tan ve topran eve gtrmek, ziyaret yerlerini tavaf etmek, ziyaret yerlerini pmek, el ve yz srmek gibi dinimizin temel prensipleriyle badamayan yanl uygulamalardan sz etmek mmkndr. Btn bunlar, yetersiz din eitimi ve bilgi eksikliinden kaynaklanmaktadr. Zira dini bilgi ve kltrle donatlm kimselerin bu tr davranlarda bulunmas uzak ihtimaldir.
C. LEDE BADET HAYATI

Yre halk zellikle Cuma, Bayram ve Teravih namazlarna byk nem verir. Hemen her vatanda bu namazlar klabilmek iin elinden gelen gayreti gsterir. Ancak ayn gayreti vakit namazlarnda grmek mmkn deildir. lede yaayanlarn bir ksm Hanefi, bir ksm ise afii mezhebine mensuptur. afiiler, Cuma namazndan sonra zuhr-i ahir (son le) namazn cemaatle klarlar. Cuma gnleri namazdan nce baz camilerde vaaz verilir. Haftann belli gnlerinde ise cami ii dersler yaplr. Bu derslerde ilmihal bilgileri ilenir. Harrann hemen btn camilerinde Ramazan aylarnda mukabele okunur. Mukabele okuma, baz camilerde yl boyunca sabah namazndan sonra devam eder. Yurdumuzun her yerinde olduu gibi Harranda da Ramazan ay sresince teravih ncesinde vaaz ve irat programlar yaplr.
D. GELENEK-DN LKS
354
Evlilik: Haranda grc, berdel ve kan davas yoluyla evlilik usulleri vardr. Evlilikler genellikle grc usulyle olmakla birlikte gelin ve damat adaylarnn birbirleriyle grp karar vermek suretiyle gerekleen evlilikler de vardr. Grc usulnde gelin aday, nce olann annesi tarafndan beenilir. Ardndan olan, kz uzaktan da olsa bir ekilde grerek beenir ve olann anne-babas kz istemeye gider. Grc usulyle evlilikte balk paras da alnr. Balk parasnn tamamnn gelinin ihtiyalar iin harcand sylenir. Baz aileler kz iin balk parasnn ok stnde harcama yapar. Balk paras, gelinin kymeti bilinsin diye alnr. Kzn daysna balk parasnn yzde onu ayrlr. Berdel yoluyla evlilikte ise iki aile, kzlarn birbirlerinin oluna vererek evlilii gerekletirmi olurlar. Bylece her iki taraf hem kzn, hem de olunu evlendirmi olur. Kan davas yoluyla evlilik ise, herhangi birini ldren kimsenin kz veya kz kardei, ldrlen kiinin oluna veya kardeine bar salamak amacyla verilir ve bu ekilde evlilik meydana gelir. Bu tr evlilikte gelinin kocas vefat ederse, tekrar ayn aileden bir bakasyla evlendirilir. Bu nevi evlilik azalmaya yz tutmutur. Dnlerde byk kazanlarda yresel yemekler piirilir ve misafirlere ikram edilir. eitli yresel oyunlar oynanr. nce resmi, ardndan dini nikh kylr. Din grevlileri tarafndan gelin ve damat, dini konularda bilgilendirilir, gerekli vazifeleri hatrlatlr. Ertesi gn dost ve akrabalar hediye alp yeni evlileri tebrik
ederler. Gelin ve damat gelen misafirlere ufak hediyeler takdim eder. Akraba ve komular tarafndan gelin ve damat srayla yemee davet edilir. Cenaze ve Taziye: Harran ilesinde cenaze kltr dini gelenekten bamsz deildir. Kii muhtazar olduu zaman banda Yasin okunur. Vefat edince gzleri kapatlr, enesi balanr ve karnna bir demir paras konur. Cenaze, ykama ilemi iin uygun ve msait bir mekna tanr. Ykama ileminden sonra kefenleme ilemi dinimize uygun bir ekilde gerekletirilir. Cenaze namaz, ya vefat ettii yerde veya defnedilecei mezarla en yakn camide klnr. Cenaze namaz klndktan sonra vefat eden iin helallik alnr. Cenaze namazna kadnlar katlmazlar. Bunun herhangi dini bir dayana olmayp, rf ve adetlerin getirdii bir durumdur. Ancak kadnlar erkek cemaatin arkasndan mezarla kadar cenazeyi takip ederler. Bazen yksek sesle alayp szlarlar. Cenaze defnedilirken sessiz bir ekilde defin ilemi gerekletirilir. Kuran- Kerimden sure ve ayetler okunur. Defin sonrasnda telkin verilir. Cenaze defninden sonra taziye evleri veya adr hazrlanr. Hazrlanan bu ortamlarda yaklak bir hafta boyunca taziyeler kabul edilir. Taziyeye gelenler Kuran- Kerimden ayetler okur, dua eder ve ba sal diler. Taziye sahipleri gelen misafirleri ayakta karlar ve uurlarlar. Misafirlere ay ve blgeye has olan Mrra (ac kahve) ikram edilir. Taziye, cenazenin toplumdaki yer ve konumuna, dost ve akrabalarnn okluuna bal olarak 56 veya 10 gn srebilir. Bu arada taziyelik ad altnda taziye sahibine yardm edilir. Ayn zamanda taziye devam ettii srece taziye sahiplerinin yaknlar dnml olarak gelen misafirlere yemek ikramnda bulunurlar. Taziye, uzun zamandr birbirlerini gremeyen akrabalar, dostlar ve arkadalarn bir araya gelmelerine vesile olur. Taziyenin bittii gn mahalle halkna helva ve ekmek datlr. Taziyenin son akamnda ise Mevlit okutulur. ntihar edenlerin veya ocuk cenazelerin taziyeleri ksa sreli olur.
355
E. HARRANLI BAZI LMLER

Harranda ok sayda ilim adam yetimitir. Bunlarn ierisinde bilim adamlar, din limleri, hadisiler (Ktb-i Sitte ravileri dhil olmak zere), tarihiler ve daha birok ahsiyet vardr. Bunlardan bazlar yledir: Hayat B. Kays El-Harran: H. 581de (M. 1185) seksen yalarnda vefat etmi olmasndan hareketle VI. (XII.) yzyln banda doduu sylenebilir. Hakknda bilgi veren kaynaklarn ou adn Hayat b. Kays el-Harrani, bazlar ise Hayat b. Kays b. Rehhal b. Sultan el-Ensari el-Harrani eklinde kaydeder. eyhin el-Ensari nisbesi, onun sahabe soyundan geldiine iarettir. Harranda adn tayan Mescidin kble tarafnda ina edilen zaviyesinde irad faaliyetinde bulunan Hayat b. Kays, blgenin en ok sayg gsterilen eyhi haline gelmi ve evresinde birok mrid toplanmtr. Hicri 581 yl Cemaziyelevvel aynda vefat eden eyhin trbesini ziyaret gnmze kadar devam etmitir. eyh Hayatn trbesi Harrann batsnda ve surlarn dnda bulunmaktadr.
356
bn Cbeyr, Harran ziyaret ettii zaman burada bir mescit ve zaviye ile eyhin oturduu bir ev bulunduunu syler. Kaynaklarda eyh Hayat el-Harran gler yzl, yumuak huylu, cmert, gece ibadetine dkn, inzivay seven bir veli olarak tantlr. Ebul-Hasan el-Kurei, eyh Hayatn Maruf Kerhi, Abdulkadir Geylani ve Akil el-Menbici gibi, lmnden sonra da tasarruf sahibi olan drt veliden biri olduunu syler. Ancak bu kanaat, onu sevenler tarafndan hsn niyet olarak ileri srlm olmaldr. Cabir B. Hayyan: Cabir b. Hayyan, Horasann bakenti Tusta miladi 721 ylnda dodu. Kk yata iken ailesiyle beraber Kufe ehrine yerleti. Emevi veliahd Halit b. Yezidden ve Cafer-i Sadktan dersler ald. Tp dhil btn mspet ilimleri rendi. Ksa zamanda byk baarlar gsterince, Abbasi Halifesi Harun Reit onu Harran niversitesinin fizik-kimya profesrlne atad. ok ksa bir sre sonunda da niversitenin rektrlne getirildi. Cabir b. Hayyann irili ufakl yaklak 2000 tane eseri olduu rivayet edilmektedir. Kendisinden yaklak bin yl sonra gelecek Enrico Fermi ve Einstein gibi birok nl Avrupal bilim adamlarnn zerinde yllarca altklar atom ve yaps hakknda o dnemlerde kafa yordu. Yunanllarn atomun paralanamayaca iddiasn rtm ve Hlbuki paralanabilir ve paralanrsa Badatn altn stne getirecek kadar ok enerji aa kar ve bu, Allahn kudretidir diyerek atom bombas fikrini gnmzden 1200 sene evvel dile getirerek mspet ilimde ne kadar ileri bir seviyede olduunu gstermitir. Modern kimyann babas olarak tarihe geen Cabir b. Hayyann bilinen en eski kimya kitab, Summe Perfections adyla Latinceye evrilmi ve Avrupada uzun sre okutulmutur. Tarih boyunca birok bilgin, mehur olabilmek iin kitaplarnda hep ona atfta bulunmulardr. Tm zehirlerin en zehirlisi olarak bilinen ve zirai ila yapmnda ve kimya endstrisinde kullanlan arsenik tozunu elde eden ilk kiidir. Cabir b. Hayyan miladi 805 ylnda vefat etmitir. El-Cad B. Dirhem: Hicri birinci yzyln balarnda domutur. Siyasi olaylar yznden H.118/M.736 ylnda idam edilmitir. el-Cad, tabiun neslinden olup eitimini Harranda almtr. Tevhid fikrini savunmu, bunu yaparken felsefe ve mant kullanm ve bu bilimlerde hayli ilerlemitir. Son Emevi Halifesi Mervan b. Muhammedi yetitirmitir. slam tarihinde bir ekol oluturmutur. Emevi halifesi Abdlmelik, kardei Muhammed b. Mervan el-Cezire valisi olmas iin Harrana gndermiti. Muhammed b. Mervan, Harranda bir saray yaptrm ve ilmi kadro oluturmutu. Bu ilmi kadroya ilimde ilerlemi olan el-Cad b. Dirhemi de dhil etmiti. Vali Muhammed b. Mervan, el-Cad b. Dirhemi beenmi, ondan dersler alm ve Emevilerin son halifesi olacak olan olu Mervan b. Muhammede hoca olarak grevlendirmiti. Emeviler dneminden itibaren slam dnyasnda dini naslarn farkl yorumlanmasndan dolay yeni ve eitli itikadi hizipler olumaya balamt. Hararetli tartmalar yaanyordu. Harranda selef grubunu temsil eden Meymun b. Mihran ile tevilci grubu temsil eden el-Cad b. Dirhem arasnda Allahn sfatlar konusunda tartmalar yaanmtr. Bu tartmalar zamanla artm ve siyasi bir boyut kazanarak Emevi kart bir grnme brnmtr.
el-Cad b. Dirhem, Harranda sknt yaaynca amda Yahudilerin youn olduu bir mahalleye yerleti. Burada siyasi ve itikadi konularda tartmalara devam etti. Nihayetinde Kurann mahlk olduunu aka sylemeye balad. Hiam b. Abdlmelik, siyasi ekil kazanan bidati gruplar ve zellikle Kaderiyecileri takibata balam ve nemli liderlerini srgne gndermiti. Bunlarla beraber Hiam b. Abdlmelik, el-Cad b. Dirhemi Yemene srgn etmiti. el-Cad buradan Irak blgesine kat. Irakta Basra ve Kufe ehirlerinde dersler verdi. Bu derslere, Cehmiye frkasnn lideri olacak ve onun grlerini sistemletirecek olan Cehm b. Safvan da katlmt. el-Cad b. Dirhemin siyasi faaliyetlerinden rahatsz olan halife Hiam b. Abdlmelik, Irak valisine emrederek el-Cadn ldrlmesini istedi. Bunun zerine Irak valisi, H.118/M.736 tarihinde kurban bayram gnnde boynunu vurdurarak el-Cad ldrd. el-Cad b. Dirhemin yazl bir eseri yoktur. slam dncesinin teekkl etmesinde katklar olmasna ramen o, zndklkla itham edilmitir. el-Cad b. Dirhem, slam dnyasnda yaygn hale gelen ve Allah yaratlm varlklara benzeten Mebbihe ve Mcessime fikir akmlarna kar kmtr. slamn ruhuna ve mantna ters den bu grleri reddederken akl esas almtr. tikadi konular akln nda aklayarak slam dncesinde fizik ve metafizik sistemin temellerini atan ilk kelamclardandr. Grleri Cehmiye ve Mutezile tarafndan benimsenmitir. Bu ekollerin kelam disiplini olmasna katk salamtr. Hilal B. El-Muhassin Es-Sbii El-Harrani: Hilal b. el-Muhassin es-Sbii (970 1056), Abbasiler dneminde yaam, Harran kkenli bir entelekteldir. lim ve irfan sahibi olan dedeleri Harrandan Badata g ederek Harranda elde ettikleri ilm birikimi Abbasilerin bakenti Badata aktarmlardr. Hilal, Abbasiler devletinde st dzey resmi yazmalardan sorumlu bir brokrat olarak grev yapmtr. Bu grevi esnasnda kendisinden sonra gelecek meslektalarna resmi ve gayri resmi yazma rneklerini ihtiva eden Gurarul-bela adnda bir kitap hazrlamtr. Eser, yirmi bir ana blme ve pek ok alt blme ayrlmtr. Bu blmlerden her biri farkl kiilere yazlm mektup rneklerini ierir. Yazar mektuplarn konularn blmlere gre tasnif etmitir. Gurarul-bela, Arap dili ve edebiyat, belagat ve tarih bilimleri asndan ok nemli bir kaynaktr. Eser 1403/1983 ylnda Esad Zubyn tarafndan tahkik edilerek Beyrutta baslmtr. Hilal b. el-Muhassin, Abbasi hkmdar Bahuddevle ve onun olu Sultanuddevlenin veziri Fahrul-Melike zel ktiplik yapmtr. Hayatnn sonuna kadar divan ktiplii grevini srdren Hilal, 17 Ramazan 448/1056 ylnda vefat etmitir. Hilal b. el-Muhassinin olu Garsunnime de babas gibi ilim ve irfan ehlidir. Hilalin balca eserleri unlardr: el-Hefevtun-ndira, Tuhfetul-umer fi trihil-vuzera, Gurarul-Bela. Sinan B. Sabit B. Kurra El-Harrani: Sinan b. Sabit, aslen Harranldr. Harranl bilgin Sabit b. Kurra el-Harraninin oludur. Sinan b. Sabitin 880 civarnda doduu tahmin edilmektedir. Sinan b. Sabit Badatta yetimi, babas Sabit b. Kurra ve dnemin birok liminden ilim tahsil etmitir. Dneminin en nl tabiplerinden biridir. Badattaki hastanelerin idaresi ona verilmitir. lk seyyar hastanenin onun
357
tarafndan kurulduu ifade edilmektedir. Astronomi alannda da stn bir konumda olduu belirtilir. Dneminde Reisl-Etbba vel-Felsife (tp ve felsefe alannda otorite) unvann almtr. Sinan b. Sabit 942 ylnda Badatta vefat etmitir. Sinan b. Sabitin eitli konularda birok eseri olmakla birlikte, ahlak felsefesiyle ilgili eserler de telif etmitir. Bu eserlerinde ahlakn temellerini ve baz ahlak ilkeleri, birey ve toplumun huzurunu salayc dnce ve davranlara ilikin konular ilemitir. Ahlak dinin temeli kabul eden Sinan b. Sabit, yetkin insan olmann baz artlara bal olduunu belirtir. O, nefsi ahlken arndrmay, yetkin insan olmak iin nemli bir ilke olarak kabul eder. Ona gre mkemmel insan olmak iin ktlklerden kanmak gerekir. O, fke gcn kontrol altnda tutmann nemini vurgular. Sinan b. Sabit, cmertliin, paylamc olmann, yardm severliin ahlken insan mkemmelletirdiini ifade eder. nsan sevgisinin yetkin insan olmak iin nemli bir art olduunu vurgular.
F. MFTLK HZMETLER
Harran le Mftlnce her ayn 15inde ile merkezinde grevli mamHatip, Mezzin-Kayym ve Kuran Kurslar reticileriyle aylk mutad toplant yaplmaktadr. Bu toplantlarda hizmetlerin koordineli, disiplinli ve verimli olarak yaplmas, hizmette birlik ve beraberliin salanmas, din grevlisi-cemaat ilikisinin uyumlu olmas, ykc ve blc faaliyetler karsnda dikkatli olunmas vb. hususlarda personel bilgilendirilmektedir. Ayrca personelin mesleki formasyonunu gelitirmek iin nceden tespit edilen ezberler dinlenmektedir. Diyanet leri Bakanlnn balatm olduu Kitap Okuma Kampanyas erevesinde btn grevlilerin dzenli olarak her ay bir adet kitap okumalar tevik edilmektedir. Yaz Kuran Kurslar ncesi Kuran Kursu reticileri, mam-Hatip ve MezzinKayymlara ynelik Kurlu Sistem ve Yaz Kuran Kursu Mfredat ile ilgili bir hafta sreli Hizmet i Eitim Seminerleri dzenlenmektedir. Mftlk-vatanda ilikilerini gelitirmek maksadyla vefat eden kimselerin taziyelerine, evlenen kimselerin dnlerine ve hasta olan kiilerin ziyaretlerine mftlke oluturulan bir ekip halinde gidilmektedir. Vatandalardan gelen dini sorulara en ksa zamanda cevap verilmeye allmaktadr. Sorulara verilen cevaplardan oluan Fetva Defteri bulunmaktadr. Halkmzn dini konularda aydnlatlmas iin cami ii dersler yaplmaktadr. Hac mevsiminde hacca gidecek vatandalara eitli seminerler verilmekte ve uurlama trenleri dzenlenmektedir. Kutlu Doum Haftas, Din Grevlileri Haftas, Ramazan ve dier zel gnlerde konferanslar dzenlenmekte, ayrca bata kaymakamlk olmak zere kurumlar ziyaret edimekte ve gl, kitap vb. hediyeler datlmaktadr. anakkale Zaferi, ehitlerimizi Anma ve Gaziler Gn gibi zamanlarda ehitlerimiz iin hatim programlar tertip edilmektedir. Dnemsel olarak hazrlanan vaaz ve irad program erevesinde Merkez eyh Hayati Harrani Camiinde ve dier camilerde vaaz verilmekte ve cami dersleri yapl-
358
maktadr. Zaman zaman kylerde de vatandalara dini sohbetler yaplmaktadr. Kandil gecelerinde zel vaaz ve irad program yannda mevlit ve hatim merasimleri tertip edilmektedir. Her hafta Kuran Kursu reticileri tarafndan kadnlara ynelik vaaz ve irad program uygulanmaktadr. zellikle Ramazan aynda fakir ve yardma muhta vatandalara imknlar nispetinde giyim, gda ve nakdi yardmlar yaplmakta, baz kz rencilere aylk burs verilmektedir. Merkez eyh Hayati Harrani Camiinde ile mfts ve ile vaizi, Cuma ve Bayram gnlerinde vaazlar vermektedir. Merkez eyh Hayati Harrani ve Merkez Cumhuriyet Mahallesi Camilerinde, ky ve mezra camilerinde yats namazndan sonra din grevlileri tarafndan ilmihal dersi verilmektedir. Merkezi sistemin bulunmad kylerde din grevlileri tarafndan, Bakanln yayn olan tefsir, hadis, fkh, siyer, akaid vb. alanlarla ilgili eserlerden faydalanlarak sohbetler yaplmaktadr. Mftle bal her kademedeki personelin yaknlar vefat ettiinde mftlkten bir heyet cenaze merasimine katlmakta ve taziye dileklerinde bulunmaktadr. Taziyeye giden din grevlileri ar- erif okur, lm eksenli ksa bir konuma yapar ve bylece l yaknlarnn zntsn azaltmaya alrlar. Konumann ardndan el-Fatiha denilerek Fatiha okunur ve lnn ruhuna balanr. Taziye ziyareti bitiminden sonra BAK ALLAH denilerek taziye evinden ayrlr. Hac ve Umre kayt dnemlerinde halka ak zel sohbetler yaplmakta, hacca gidi tarihlerinden takriben bir ay nce, hac adaylarna ynelik hac menasikiyle ilgili seminer verilmektedir.
359

Harran ile merkezinde 2, kylerde 103 olmak zere toplam 105 cami bulunmaktadr. Merkez eyh Hayati Harrani Camii Kuran Kursu ve ahinalan Ky Yatl Kuran Kursu adyla iki adet Kuran Kursu hizmet vermektedir. Kurslarda bayanlara ynelik Kuran- Kerim, Tecvid Bilgisi, Temel Dini Bilgiler, Siyer, tikat, Ahlk vb. Bakanln mfredatna uygun dersler verilmektedir. Kuran kurslarna 20072008 dneminde 45, 20082009 dneminde ise 17 renci kayt yaptrmtr. Mftlk; bir adet Viz, bir adet Kuran Kursu reticisi, 38 mam-Hatip, 28 szlemeli mam-Hatip ve iki Mezzin-Kayymla vatandalara din hizmeti vermeye almaktadr. Bu grevlilerden Mft ve Viz lahiyat Fakltesi mezunu, bir adet Kuran Kursu reticisi ise mam-Hatip Lisesi mezunudur. mamHatiplerden 23 mam-Hatip Lisesi, 11i lahiyat Meslek Yksek Okulu, biri drt yllk yksek retim kurumu mezunu, de lahiyat Fakltesi mezunudur. Szlemeli mam-Hatiplerden 20si mam-Hatip Lisesi, 5i lahiyat Meslek Yksek Okulu, 3 iki yllk yksek okul mezunudur. Mezzin-Kayymlardan biri mamHatip Lisesi, biri de lahiyat Meslek Yksek Okulu mezunudur.*1
*
Harranla ilgili bilgiler, le Mfts Mustafa Balcolu tarafndan derlenmitir.
7. HLVAN
Osmanl dneminde 1820 ylnda yredeki gebe airetlerin yerlemesiyle Karacurun adyla kurulan ky, sonraki yllarda baka airetlerin gelmesiyle gelimi ve 1926 ylnda 877 Sayl Kanunla anlurfaya balanarak Hilvan adn alm ve ile merkezi olmutur. Arapa asll bir kelime olan Hilvann szlk anlam ba olup meyveleriyle nl belde anlamna da gelmektedir. Hilvan, anlurfann kuzeyinde, anlurfa-Diyarbakr karayolu zerinde olup anlurfaya 56 km, Diyarbakra 130 km uzaklktadr.
A. LEDE DN HAYAT
Din, ilede yaayan insanlarn sosyal hayatnda nemli yer tutar. Geleneklerin ekillenmesinde din olduka etkindir. Ancak dini kltr, din eitimiyle oluan bilgiye deil, geleneksel anlaya dayanmaktadr. lede yaayan insanlar genelde Hanefi mezhebine mensupturlar. Farkl dini inanlara sahip insanlar yok denecek kadar az olduundan toplumda inan ynnden problem olabilecek herhangi bir olumsuzluk yaanmamaktadr. lede belli bir yan zerindeki insanlar namaz ibadetini yerine getirmeye alrlar. Vakit namazlarnda camilerde az sayda cemaat bir araya gelerek namaz ibadetini yerine getirirler. Cuma gnleri camiler cemaatle dolar. zellikle kyden gelen insanlar Cuma namazn merkez camilerde klarlar. Ramazan aynda oru ibadetine zen gsterilir. ou insanlar orularn tutar. Teravih namazlarna ilgi olduka fazladr. Sabah ve le namazlarnda mukabele okunur. Ramazan ayna has davetler verilir, fakirler gzetilir ve sosyal yardmlamann gzel rnekleri sunulur. Bayramlarda yaknlar, birbirleriyle bayramlaarak ilikilerini canl tutarlar.
360
B. DN VE GELENEK
nsanlarn kaynamasn salayan olaylarn banda dn ve taziye trenleri nemli yer tutar. Dnler geleneksel rf ve adetlerin belirledii ilkeler erevesinde gerekleir. nceleri grc usulyle yaplan evlilikler, son zamanlarda kz ve olann birbirlerini grerek ve belli esaslar erevesinde konuarak karara balanmaktadr. Dnler geleneksel olarak davullu, zurnal, halayl yaplr. Bazlar ise mevlid okutur. Dnlerde misafirlere yemek de ikram edilir. Taziye geleneinin ekillenmesinde dinin nemli etkisi vardr. lede bir kimse vefat ettiinde ncelikle cenaze salas cami hoparlrnden okunur, vefat eden kiinin kim olduu duyurulur ve hemen cenaze evine gidilir. Cenazeyle ilgili ilemlerde lenin yaknlarna yardma koulur. Defin ileminin tamamlanmasndan sonra cenaze sahipleri taziye meknna giderek taziyede bulunmak zere gelen misafirleri karlar. Taziyeye gelenler cenaze sahibine basal diler ve merhum iin bir Fatiha okuyarak kalkar. Taziye sresince komular, yakn evre ve dostlar tarafndan taziye sahiplerine ve gelen misafirlere yemek ikram edilir ve bylece sosyal dayanma rnei sergilenir.
C. ZYARET YERLER
Hilvanda belli bal ziyaret yerleri unlardr: le merkezindeki Bel Ziyareti, Ovack beldesinde Bedir Dikme Ziyareti, kylerde Aslan Ali Ziyareti, Hac Bekir Ziyareti, Hac mer Ziyareti, Abdullah Efendi Ziyareti ve eyh sa Trbesi. Ziyaret yerlerini gezen halk Fatiha okuyarak dua eder.
D. MFTLK HZMETLER
le Mftl, yetersiz imknlara ramen toplumu din konusunda aydnlatmak iin youn aba sarfetmektedir. Son zamanlarda Diyanet leri Bakanlnca atanan szlemeli personel ile birlikte personel sknts byk lde giderilmi ve mftlk hizmetlerinde gzle grlr bir iyileme meydana gelmitir. Vatandalardan gelen dini konularla ilgili sorular en ksa zamanda cevaplandrlmakta ve topluma doru dini bilgi verilmeye allmaktadr. Hilvanda 13 merkez, 40 kylerde olmak zere toplam 53 cami bulunmaktadr. Bunlardan 41inde resmi veya fahri grevliler hizmet vermektedir. lede 1 vaiz, 1 Kuran kursu reticisi, 18 kadrolu imam-hatip, 2 mezzin ve 18 szlemeli imamhatip grev yapmaktadr. Grevlilerden 2si lahiyat Fakltesi, 13 Ak retim lahiyat nlisans ve 21i mam-Hatip lisesi mezunudur. le merkezinde 1 adet Kuran Kursu, 29 rencisiyle eitim ve retimine devam etmektedir. Hafzlk yapmak isteyen renciler anlurfadaki kurslara ynlendirilmektedir.
8. SVEREK
Dicle ile Frat arasndaki blgede yer alan ve tarihi milattan ok nceye dayanan Siverekte deiik kavimler hkm srmtr. Siverek srasyla Smerler, Akadlar, Babiller, Hititler, Asurlular, Bizansllar ve son olarak Mslmanlarn egemenliine girmitir. Hititler dneminde Kinaba adyla anlan Siverek nemli bir idare merkezi olmutur. Mslmanlarn blgeye girileri ilk defa Hz. merin hilafeti dneminde olmutur. Daha sonra Emevi ve Abbasi dnemlerinde slam hkimiyeti altnda kalan Siverekte ksa aralklarla ynetim deiiklikleri olmutur. Siverek 1517 ylnda Osmanllarn eline gemitir. Yavuz Sultan Selim, Mercidabk Sava srasnda Sivereki Osmanl topraklarna katmtr. 1908de Viranehir, ermik ve Karacurun (Hilvan) kendisine balanarak mutasarrflk yaplmtr. 1923te vilayet yaplan Siverek, 1926 ylnda anlurfa iline bal ile merkezine dntrlmtr.
361
A. LEDE DN HAYAT
le halk dinine bal, din limlerine saygl ve sosyal hayatn belli llerde slama gre dzenlemeye alan bir yapya sahiptir. lenin dini hayatna yn veren ok sayda din limi yetimitir. Bununla birlikte halk, genel olarak gelenee dayal bir din anlayna sahiptir. Camiler Cuma, Bayram ve Teravih namazlarnda dolar. Vakit namazlarnda camiye gelenlerin says ise olduka azdr. Ramazan aylarnda her camide hatim yaplr. Ramazan dnda da merkezi camilerde hatim okunur.
B. GELENEK VE DN
Siverek halk geleneklerine bal bir toplumdur. Ancak toplumdaki genel deiim, gelenekleri de etkilemektedir. Evlilik: Siverekte evlilikler eskiden grc usulyle yaplrken, gnmzde bu anlay giderek azalmaya yz tutmutur. Genlerin istei olmadan yaplan evlilikler hemen hemen kalmam gibidir. Evlenecek genler evlenmek istedikleri kzlar ailelerine syler, ya da aileler ocuklarna gelin adayn teklif ederler. Her iki taraf onay verdikten sonra evlilik hazrlklar balar. Her iki ailenin uygun bulduklar bir gecede kz evine erbet imeye gidilir. Olan taraf dn alay eklinde, ou zaman davul ve zurnayla veya halk alglaryla kz evine gider. Davetliler tamamlannca erkek tarafnca getirilen Hoca, bir iki ayet ve hadis okuyarak evlilik ve aile ile ilgili ksa bir konuma yapar. Sonra Fatiha okunur ve davetliler her iki tarafa hayr dualarda bulunurlar. Damat erbet gecesine gelmez. Bu arada kadnlar kendi aralarnda elenirler. erbet gecesindeki ikramlar erkek taraf hazrlar. erbet gecesi olan tarafnn anne babas yanlarnda getirdikleri bir miktar paray ve altn taklar kz tarafnn anne ve babasna tenha bir yerde verirler. erbet ve dn arasndaki sre genellikle ok uzun srmez. Akrabalar arasnda yaplan nian uzun sreli olabilir. Eer evlenecekler yabanc ise genellikle 3-4 ay nianllk dnemi olur. Dnden ksa bir zaman nce her iki taraf da dne davet edileceklere Endeki diye isimlendirilen (dn davetiyesinin olmad dnemlerde davet edilecek ailelerin davet edilmesi iin grevlendirilen hafzas gl yal kadn) bir kadn dn tarihini haber vermek zere gnderirler. letiim imknlarnn gelimesine bal olarak gnmzde endekilere ok az bavurulmaktadr. Dnler genellikle iki gn sren elencelerle yaplr. Dnlerde davulzurna alnr, sazlar eliinde trkler sylenir. Gnmzde dnler evlerin avlularnda veya sokaklarn geni bir alannda yapld gibi son gece (pazar pazartesiye ya da perembeyi cumaya balayan gece), dn salonunda da yaplmaktadr. Genellikle dnn son gnnde (perembe veya pazar gn) mevlid okutulur, daha sonra dn yemei verilir. ocuunu evlendirecek kimsenin snnet edilecek ocuu varsa, her iki tren bir dnle yerine getirilir. Dn yemei sonras misafirler dn sahibini tebrik ederler. Bu srada ayakta ac kahve (mrra) ikram edilir. Dnden bir hafta sonra gelin, babasnn evine misafir olarak gider. Bu olaya halk arasnda Zeyin denir. Gelin, babasnn evinde bir ka gn kaldktan sonra eve dnecei zaman damat, gelinin babas tarafndan davet edilir. Damada kaynbabas ve kaynanas tarafndan hediyeler verilir ve uurlanr. Bu olaydan sonra artk damat kaynbabasnn evine serbest gidip gelebilir. Siverekteki evliliklerde genellikle fakir aileler tarafndan balk paras alnmaktadr. Olunu evlendirirken balk paras veren baba, bu paray kznn balk parasn alarak karlamaktadr. Baz aileler de balk parasndan kurtulmak iin Berdel detine bavurmaktadr. Berdel, ailenin kz ve erkek ocuunun dier ailenin kz ve erkek ocuuyla karlkl olarak ayn zamanda evlendirilmesidir.
362
Taziye: Siverekteki taziye gelenei, yardmlama ve dayanmann en gzel rneini tekil eder. Yakn vefat eden kimse zntl olduu iin cenazenin her trl ihtiyac ve gnlk taziye hazrlklar, yakn akrabalar bata olmak zere dostlar, komular ve tandklar tarafndan yaplr. Taziye sresi gndr. Erkek ve kadnlar ayr evlerde toplanrlar. Taziyeye grup halinde gidilir. Grubun iindeki en lim veya saygn kii tarafndan biliyorsa- Kurandan bir blm okunur, ardndan Fatiha denir. Daha sonra taziye sahibine basal dilenir. Taziye iin gelenler fazla oturmazlar. gn boyunca taziye sahiplerinin ve uzak yerden gelen misafirlerin kalacak yerleri, yemeime ihtiyalar, akrabalar ve yakn dostlar tarafndan karlanr. nc gnn sonunda cemaatin lim, saygn ve ileri gelen birinin yapt konuma ve sonunda okunan Kuran- Kerimle taziye son bulur. Kylerdeki taziyeler ise ehirdekinden farkl olarak 10-15 gn veya 1 ay devam edebilir. Ky taziyesine gidenler, yaplan yemee katk iin bir koyun, bir torba eker, bir torba pirin veya sandklarla eitli sebze veya gda maddeleri beraberlerinde gtrrler. 1. Koali Baba Ve mam Cerrah Baba Trbesi: Halkn inancna gre Hz. Peygamberin ashabndan olduu kabul edilen bu zatlar, Hz. mer dneminde Diyarbakrn fethi seferine katlm ve Siverekte ehit edilmilerdir. 2. Kfur Dede Makam: Bu zatn, Siverekte bir ky beyinin yannda oban olarak alan, fakir, samimi ve drstl ile tannan biri olduu rivayet edilir. Hayvanlar ok sevdii ve onlara zarar verebilecek her trl maddeyi ahrdan temizledii anlatlr. 3. eyh Muhammed Ltfi Efendi Trbesi eyh Muhammed, Peygamber Efendimizin amcas Hz. Abbasn soyundan gelen seyyid bir aileye mensuptur. 1884 ylnda Siirtin Tillo ilesinde dnyaya gelmitir. Zorda kalanlara yardm etmekle anlan eyh Muhammed, 1956 ylnda Siverekte vefat etmitir. Kabri, Hamidiye Camii avlusundadr. 4. Kemal Hoca Trbesi: 1790 yl civarnda Badatta doduu tahmin edilmektedir. Babas Badattan Musula, oradan da Sivereke g etmitir. Kemal Hoca, Siverekte ilim tahsil ettikten sonra Diyarbakra gitmi ve orada eitimini tamamlayarak Sivereke dnmtr. Hseyin eriba (Sulu) Camiinde imamlk yapm, Fevziye medresesinde ders vermi ve kale eteklerinde bulunan tekkede zikir ve sohbet meclislerine katlmtr. Kemal Hocann en mehur talebeleri arasnda Hac Yusuf Efendi (Siverek Mevlidi yazar), Deli Vaiz Hac Mehmet Efendi ve Ali Asm Efendinin (Siverek eski mfts) babas molla Zlfikar saylabilir. Kemal Hoca 1874 ylnda Siverekte vefat etmitir. 5. eyh Hseyin Trbesi eyh Hseyin, 1889 ylnda Siverekte domutur. Hz. Peygamberin torunu Hz. Hseyinin soyundan gelen eyh Hseyin, ilim tahsilini Siverekte yapm, Nak tarikat koluna bal olarak tasavvuf ve ilim meclisleri kurmutur. eyh Hseyin 1952 ylnda vefat etmitir. Yukarda saylan ziyaret yerlerinin dnda Muhyiddin Hoca Trbesi, Abdalaa Trbesi, Keko Mehmet Ali Serkot Trbesi ve Ahmet Beg Trbesi, halkn ziyaret ettii meknlar olarak bilinmektedir.
C. ZYARET YERLER
363
Ziyaret yerlerinde slamn yasaklad baz davranlar sergilenmektedir. Kabri pmek, mezar talarna srnerek ifa beklemek, kabrin duvarna ta yaptrarak dilekte bulunmak, mum yakmak, yldzlar grnnceye kadar beklemek gibi batl inan ve uygulamalara ahit olmak mmkndr. Btn bunlar, cehaletten ve yeterli dini bilgiye sahip olmamaktan kaynaklanmaktadr.
D. CAMLER
le merkezinde 28, kylerde de 137 olmak zere Siverekte toplam 165 cami bulunmaktadr. Tarihi camilerden bazlar unlardr: Ulu Cami: Seluklu dnemine ait olan cami, Hicri 982 (Miladi 1584) tarihinde kiliseden camiye evrilmitir.
364
Siverek Ulu Cami
Hseyin eriba Camii Halk arasnda Sulu Cami olarak bilinmektedir. Siverekeribas Hseyin Paa tarafndan yaptrlan caminin yapl tarihi tam olarak bilinmemektedir. Asl yaps uzun lle kubbeli iken, Hicri 1307 (Miladi 1889) tarihinde Siverekli Osman Paann annesi tarafndan ndeki kemerli eyvanyla beraber imdiki haline getirilmitir. Glabibey Camii: Osmanl Valilerinden Glabibey tarafndan Hicri 1121 (Miladi 1709) tarihinde yaptrlmtr. Ayn zat grev yapt Halep ve Erzincanda da ayn isimde camiler ina ettirmitir. Caminin minaresi 1955 ylnda Siverek Camileri Onarma ve Yaatma Dernei tarafndan yaptrlmtr. Daha nce caminin ahap olan kubbesi 1957 ylnda ayn dernek tarafndan onarlmtr. Haliliye Camii Hicri 1281 (Miladi 1864) tarihinde erkozadelerden Hac Halil Aa tarafndan yaptrlmtr. Caminin giri kaps zerindeki ta oyma zerinde tarihini belirleyen iki msralk iirde tarih drlmtr. Bunlarn dnda dier tarihi camilerden Hayriye Camii Hicri 1316 (Miladi 1898) ylnda, Hasan elebi Camii Hicri 1259 (Miladi 1843) ylnda, Hac mer Camii Hicri 1213 (Miladi 1798) ylnda, Karakei Camii ise Hicri 1317 (Miladi 1899) ylnda ina edilmitir.
1. Ebu Muhammed Amir B. Daa B. Hadr El-Havrani Es-Sveydai: (Siverekin eski ad Sveydadr): Doum tarihi bilinmemektedir. Hicri 530 (Miladi 1135) ylnda vefat etmitir. es-Sveydai, Gazalden fkh renmitir. 2.Abdssettar Efendi: 1897 ylnda Ergen kynde domutur. Ezher niversitesinde yedi yl ilim tahsil etmi, tefsir ve hadis ilimlerinde icazet almtr. cazetnamesinde eyh yazd iin mracaat ettii din grevlilii talebi geri evrilmitir. Ancak yaplan tahkikatta eyh olmad anlalnca Sivereke vaiz olarak atanmtr. 1949 ylnda Siverek Mfts olarak grev yapan Abdssettar Efendi, 23 Nisan 1963 tarihinde vefat etmitir. 3. Molla eyh: 1874 ylnda Siverek Kapkayada dodu. lk tahsilini Siverekte yapt. Arapay annesinin days Molla Recepten rendi. Bir mddet Siverek vaizlii yapt. Molla eyh, 30 Nisan 1952 tarihinde vefat etti. 4. Mft Ali Asm Efendi: 1886 ylnda dodu. lk tahsilini babas Molla Zlfikar Efendiden ald. Diyarbakrda tahsilini tamamlayp icazetname ald. 1920 ylna kadar Siverek idadisinde edebiyat, tarih ve fkh dersleri verdi. dadide mdrlk de yapan Ali Asm Efendi, 1926 ylnda Sivereke mft olarak atand. 10 Eyll 1949 tarihinde vefat etti. 5. Terzizade Fikri Hoca: 1897 ylnda Siverekte dodu. Kuran a olan Fikri Hoca, hafzlk eitimini Kse Hafz Efendinin yannda yapt. Urfa kurralarndan Hac Mehmet Hafzdan icazetname ald. 21.10.1946 tarihinde Kuran Kursu hocalna balad. 07.08.1968 tarihinde emekliye ayrld. Emekliye ayrldktan sonra Ankaraya yerleen Fikri Hoca, 1973 ylnda orada vefat etti. 6. Yeilba Mft Osman Efendi 1847 ylnda Siverekte dodu. 1878 ylnda Siverek limlerinden Zlfikar Zht Efendiden icazet ald. 1884 ylnda Siverek mfts oldu. 1933 ylnda amda bastrd zazaca mevlidi yazd. 23 Mart 1929 tarihinde vefat etti. 7. Molla Ramazan Acarlar: 1933 ylnda Siverek atak kynde dodu. lk ve ortaokulu dardan snavlara girerek bitirdi. Terzizade Fikri Efendiden Kuran dersi ald. Hafzlktan sonra fkh ilmini tahsil etti. Haliliye Camiinde mezzinlik, Sulu Camide de uzun yllar imamlk yapt. Siverek vaizli grevinde bulundu. 1980 ylnda emekliye ayrlan Molla Ramazan, 3 Mart 1989 tarihinde kalp krizi sonucu vefat etti. 8. Molla Cuma zmodanl 1921 ylnda Siverekin Modan kynde dodu. Kuran ilimlerini Molla Halitten rendi. Sarf, nahiv, mantk, meani ilimlerini Molla Resulden ald. 1952 ylnda Haliliye Camii imam-hatipliine atand. 19591980 yllar arasnda Siverek vaizlii yapt. Daha sonra Urfa vaizlii grevine atand. 19 ay grev yaptktan sonra emekliye ayrld. 1985 ylndan sonra fahri vaiz olarak Siverek ve Urfada grev yapan Molla Cuma, 2007 ylnda vefat etti.
E. SVEREKTE YAAMI BAZI LMLER
365
F. MFTLK HZMETLER
Cuma gnleri Ulu Camide vaaz verilmekte ve haftada iki gn belli camilerde ilmihal dersleri yaplmaktadr. nceden belirlenen program erevesinde vaaz ve irat iin kylere gidilmektedir. Fetva komisyonu, vatandalardan gelen dini ierikli sorular deerlendirip ce-
vaplamakta ve halk dini konularda bilgilendirmektedir. Taziyelere ve bar yemeklerine bata ile mfts olmak zere heyet halinde gidilmekte ve dini ierikli konumalar yaplmaktadr. Cezaevindeki tutuklu ve hkmllerin dini konularda bilgilendirilmeleri iin haftalk 10 saatlik dersler verilmektedir. Kutlu Doum Haftas, Camiler ve Din Grevlileri Haftas, Vakflar Haftas ve dier nemli gn ve gecelerde mftlk tarafndan konferans, mevlid vb. eitli etkinlikler dzenlenmektedir. Hac ve umre dnemlerinde mracaat ilemlerini yrtmek maksadyla mftlk bnyesinde Hac ve Umre Brosu oluturulmu olup Hac ve Umre ile ilgili ilemler bu bro tarafndan yrtlmektedir.

Siverek ilesinde merkezde 28, kylerde de 137 olmak zere toplam 165 cami bulunmaktadr. kisi aktif olmak zere 6 Kuran Kursu vardr. Mftle bal 2 Viz, 1i kadrolu 3 szlemeli olmak zere toplam 4 Kuran Kursu reticisi, 64 kadrolu mam-Hatip, 46 Szlemeli mam-Hatip ve 16 Mezzin-Kayym grev yapmaktadr. Bu grevlilerin ou mam-Hatip Lisesi, bir ksm ise lahiyat Meslek Yksek Okulu mezunudur. Siverekte Terzizade Fikri Efendi devrinden bu yana hafzlk gelenei devam etmektedir. Kz hafz yetitirme almas 2003 ylnda Merkez Kuran Kursu reticisi Mehmet Gzen tarafndan balatlm ve 2007 ylnda kz hafz hfzn tamamlamtr. u an ise dokuz kz hafz aday hafzla devam etmektedir.
366
9. SURU
Kaynaklarda Seru diye geen ilenin ad, Hz. brahimin dedesi Nahorun babas Serua nispet edilmektedir. Bir baka rivayete gre yrede mehur olan cins at yetitiriciliine bal olarak saralk gelimi ve ileye saralar anlamnda Suru denmitir. Suruta srasyla Smerler, Akadlar, skitler, Asurlular ve Roma maratorluu hkm srmtr. Daha sonra Eyyubilerin ve Harezmahlarn eline geen ehir, bir mddet Anadolu Seluklularnn kontrolnde kalmtr. 1251 ylnda Mool istilasna urayan Suru, 1517 ylnda Yavuz Sultan Selimin Kuds seferi srasnda Osmanl topraklarna katlmtr. 19. yzyl sonlarnda Halep vilayetinin Urfa sancana bal olarak ynetilen ile, Cumhuriyetin kurulmas ile birlikte 1923 ylnda anlurfaya balanmtr.
A.LEDEK CAMLER VE TRBELER

Ahmet Bican Camii: Cami,Cumhuriyet Mahallesinde yer almaktadr. Suruun en eski camilerinden olup 1304/1886 ylnda Krkzade zzetli Ahmet Bican Efendi tarafndan yaptrlmtr. Mlkiyeti Vakflara ait caminin kapasitesi 250 kiidir. 1996 ylnda Suru Kaymakaml Kylere Hizmet Gtrme Birlii tarafndan restore edilmitir. Ulu Cami: na tarihi bilinmeyen ve byk lde yenilendii anlalan cami, Suruun en eski yaplarndandr. Hangi tarihlerde onarld bilinmemektedir.
eyh Mslm Camii Ve Trbesi (Ziyaret Ky): Trbe, Suru lesinin 10 km. dousundaki Ziyaret Kynde yer almaktadr. Kimin tarafndan ina edildii belli deildir. 564/1168 ylnda Eyyubiler zamannda yapld sylenir. Suruun en eski eyh Mslm Camii camisidir. eyh Mslm Trbesi dnda Suruta eyh Nasr Trbesi ve Selman- Farisi Trbesi de halk tarafndan ziyaret edilmektedir.
B. MFTLK HZMETLER
Suru le Mftl, Trkiye Diyanet Vakfna ait bir binada hizmet vermektedir. Hizmet kalitesinin artrlmas amacyla her ayn 15inde btn personelle toplant yaplmakta ve bu toplantda personelin mesleki ynden geliimini salayacak etkinlikler dzenlenmektedir. Ayrca merkezde grev yapan personelle her Perembe gn toplant yaplmakta, hutbe ve dier gncel konular zerinde durulmaktadr. le mftl, vatandalardan gelen dini ierikli sorulara en ksa srede cevap vererek onlar dini konularda bilgilendirmektedir. Cuma gnleri Ulu Camide vaaz verilmekte ve bu vaaz merkezi sistemle yaklak 50 camiye ulatrlmaktadr. Bunun dnda haftann belli gnlerinde ikindi ve yats namazlarnda vaazlar verilmektedir. Bu vaazlarn bir ksmnda ilmihal bilgileri aktarlmaktadr. Kadnlara ynelik vaaz programlar da dzenlenmektedir. Cezaevinde yatan tutuklu ve hkmllere din hizmeti kapsamnda ile mfts veya vaizi tarafndan dersler verilmektedir. Kutlu Doum Haftas, Camiler ve Din Grevlileri Haftas ve Vakflar Haftasnda konferans, panel, yarma gibi eitli etkinlikler dzenlenmekte ve bu haftalarn anlamna uygun programlar yaplmaktadr. le Mftl, Hac ve Umre dnemlerinde vatandalar bilgilendirmekte ve kayt ilemlerini yrtmektedir. Yaz dneminde Kuran Kurslarnda ve tm camilerde Kuran- Kerim ve temel dini bilgiler okutulmakta ve bylece ocuklarn din eitimi ihtiyac karlanmaya allmaktadr.
367
C. DN HZMET VEREN KURUMLAR VE GREVLLER

le merkezinde 23, Onbirnisan beldesinde 1, ky ve mezralarda 69 olmak zere Suruta toplam 93 cami, yine ile merkezinde 3, Onbirnisan beldesinde 1 ve kylerde 3 olmak zere toplam 7 Kuran Kursu bulunmaktadr. Bunlardan drd eitime devam etmekte olup ise kapaldr. Aktif olan Kuran Kurslarna toplam 135 renci devam etmektedir. le Mfts dnda kadrolu olarak 1 Vaiz, 1 Kuran Kursu reticisi, 80 mam-Hatip, 8 Mezzin-Kayym, 22 szlemeli mam-Hatip ve 3 adet szlemeli
Kuran Kursu reticisi bulunmaktadr. Bu grevlilerden mft lahiyat Fakltesi mezunudur. Vaiz de lahiyat Fakltesi mezunu olup Yksek Lisans yapmtr. Kuran Kursu reticilerinden biri lahiyat Fakltesi, biri 2 yllk yksek okul, ikisi de mam-Hatip Lisesi mezunudur. mam-Hatip olarak grev yapanlardan 5i lahiyat Fakltesi, 6s drt yllk faklte, 23 iki yllk yksek okul, 68i mam-Hatip Lisesi mezunudur. MzzinKayymlardan biri 2 yllk yksek okul, 6s mam-Hatip Lisesi, biri de ortaokul mezunudur.
10. VRANEHR
lenin tarihi M.. 2750 ylna kadar uzanr. le srasyla Hititler, Asurlular, Lidyallar, ranllar, Makedonyallar ve Romallarn egemenliine girmitir. slam dneminde yaz b. Ganem tarafndan fethedilen ile, daha sonra Seluklular ve Artuklularn eline gemitir. 13. asrda Mool istilasna urayan belde 1516 ylnda Osmanl topraklarna katlmtr. 1908 ylnda ile yaplan Viranehir, 1924 ylndan beri anlurfaya bal bulunmaktadr
A. LEDE DN VE GELENEK
Viranehir halk genellikle dinine bal bir toplumdur. Dinin etkisini hayatn her alannda grmek mmkndr. Dindar insanlara olan gven olduka fazladr. Dinden uzak insanlar ise ok fazla itibar grmez. Dini bilgi, arlkl olarak byklerden renilir. Ancak eitim seviyesinin ykselmesiyle birlikte dini bilgiler okumak suretiyle elde edilmeye balamtr. Dini bilginin gelimesinde camilerde verilen din hizmetlerinin, Kuran Kurslarnda verilen temel dini bilgilerin ve okullardaki din derslerinin nemli katks olmutur. lede hemen her mahallede bir cami bulunmaktadr ve vakit namazlarna devam eden cemaat says az deildir. Dinin sosyal hayattaki yansmalarn Ramazan aynda ok daha belirgin bir ekilde grmek mmkndr. Ramazan aynda camiler, zellikle teravih namaznda dolar. Sosyal yardmlaann nemli unsurlarndan olan zekt bu ayda verilir. Fakirlerin ihtiyalar giderilmeye allr. Ramazan ay boyunca ehir merkezindeki ve kylerdeki btn camilerde mutlaka mukabele okunur. Dnler genelde Pazar veya Perembe gnleri yaplr. Dn gn mevlit okutulur, misafirlere yemekler ikram edilir. lm hadisesi meydana gelince l yaknlar yardma koarlar. lye kar yaplmas gereken her trl grev, yaknlar tarafndan yerine getirilir. Defin sonras l yaknlarna taziye evlerinde taziyeler sunulur. Ar- erifler, Fatihalar okunup lnn ruhuna balanr. Taziye gn devam eder. Bu gn boyunca taziye evinde ikram edilen aylarn ve verilen yemeklerin masraflar akrabalar ve komularca karlanr. Bylece byk bir yardmlama ve dayanma rnei gsterilmi olur.
368
B. TRBE VE ZYARETGHLAR
Hz. Eyyub Trbesi: Viranehire 15 km. uzaklktaki Eyp Nebi Beldesindedir. Hz. Eyyub, hanm Hz. Rahime ve Hz. Elyesa Peygamberin trbelerinin burada olduuna inanlmaktadr. 1992de anlurfa Valilii tarafndan balatlan yenileme almalar ile trbeler ve evresi yeniden ina edilmitir. Trbe, zellikle Cuma ve bayram arifelerinde Trkiyenin her yerinden gelen ziyaretilerin aknna urar. Rivayete gre IV. Murat, Hz. Eyyub Trbesi Badat seferinden dnerken u andaki Eyp Nebi Beldesinde konaklar. Gece ryasnda Hz. Eyyubun mezarnn konaklad yerde olduunu grr. gn st ste ayn ryay grnce etrafndakilerle istiare edip mezarn yerini tespit ettikten sonra mezarnn zerine kubbeli yap ina ettirir ve yanna mescid yaptrp 17 ky buraya vakfeder. Trbe, dnemin anlurfa Valisi Ziyaeddin AKBULUT tarafndan tm alan restore edilerek bugnk halini almtr. Dnemin Viranehir Kaymakam Dr. Yaln YILMAZ tarafndan balatlan Geleneksel Sabr Gn Etkinlikleri, her yl baharn gelmesiyle birlikte Kaymakamln nclnde yaplmaktadr. 2010 ylnda 9.su dzenlenen bu etkinlie her yl ok sayda yerli turist gelmektedir. Hz. Rahime Trbesi: Hz. Eyyubun ei olan Hz. Rahimenin trbesi Eyp Nebi Beldesindedir. Hz. Elyesa Trbesi: Hz. Eyyub trbesinin gneybatsna 500 m. kadar mesafedeki makam, Hz. Elyesa trbesi olarak bilinmektedir. Hz. Eyyubu ziyarete geldiinde ona ulamadan o mevkide vefat ettii rivayet edilir.
369
Rahime Trbesi
Aslanbaba Trbesi: Viranehir-Ceylanpnar karayolunun 14. kilometresinden batya doru 3 km. mesafede bulunan bir trbedir. Anadolu Seluklu Sultan II. Kl Aslana ait olduuna inanlr. Dier bir rivayete gre ise buras, Hatay ilinde keramet ve keif sahibi olan Aslanbaba adndaki byk bir zatn trbesidir. Aslanbaba ziyaretghnn evresi aalandrlm olup burada ziyaretiler iin cami, tuvalet ve abdest alma yerleri ina edilmitir.
Hz. Elyesa Trbesi
370
C. MFTLK HZMETLER
le mftl, yz akn personeliyle camilerde ve Kuran Kurslarnda halkn din hizmeti ihtiyacn karlamaya almakta ve toplumun dini ynden gelii mine katk salamaktadr. lede 17 Kuran Kursu bulunmaktadr. Bunlardan birinde yatl olarak hafzlk eitimi yaplmaktadr. Kuran kurslarna her yatan insan mracaat edip Kuran ve temel dini bilgileri renebilmektedir.
Viranehir Mftl
Viranehir Kemal-Veysi Tepret Camii
D. DN HZMET VEREN KURUMLAR VE GREVLLER

Viranehirde 135 cami, 17 Kuran kursu bulunmaktadr. Camilerde 65 mamHatip, 12 mzzin grev yapmaktadr. Ayrca 3 adet Kuran Kursu reticisi vardr. Bu grevlilerden 8i lahiyat Fakltesi, 24 ak retim ilahiyat nlisans, 5i ak retim lisans, 4 ak retim nlisans, 40 imam-hatip lisesi, 2i de genel lise mezunudur.
371

Geçmi̇şten Günümüzeşanliurfa'da Di̇nî Hayat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Geçmi̇şten Günümüzeşanliurfa'da Di̇nî Hayat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

EDTR: PROF. DR. YUSUF ZYA KESKN

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

KNC BLM ANLIURFADA DN VE SOSYAL HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

NC BLM ANLIURFADA RGN VE YAYGIN DN ETM

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

Nuri OKUTAN ANLIURFA VALS

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

PROF. DR. ADNAN DEMRCAN

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

Harran Hyk Kazs

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

Harran Genel Grnm

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

II. DNLER VE KLTRLER EHR URFA

EDESSA VE HARRANDA TANRI VE TANRIALAR

Harran * Do. Dr., Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

TANRI VE TANRIALAR ENLL

YILDIZ GEZEGEN KLT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

NEBO VE BEL KLTLER

Halil-r Rahman Gl (Balkl Gl)

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

Halil-r Rahman Gl ve Rzvaniye Cami

ATARGATS (TARATHA/ TAR/VENS)

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

HADDAD (BAAL LE SULAR MTOSU)

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

NEMRUT (NMROD) TANRIA GULA (NNSNA)

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

GEMTEN GNMZE ANLIURFADA DN HAYAT

IV. URFADA YAHUDLK VE HIRSTYANLIK