D.E..lahiyat Fakltesi Dergisi Say XIII-XIV, zmir 2001, ss.

191-203

TABERN ve el-MUCEM S-SAR ADLI ESER Yard. Do. Dr. Abdlkadir P A L A B I Y I K

TABARN AND HIS AL-MUCAM AL-SAGHR The traditionist al-Tabarani, who lived almost a hundred years, and his work have been examined in various aspects. First of all, his geographic and cultural milieu has been established, and then some information has been given about his teachers. Secondly, the works, which were written in kind of Mucem, have been examined. Anahtar Kelimeler: Mucem, Kltr corafyas, Muammern, a. Meyaha, Tabern, Ehl-i beyt, Hadis alma,

*** a- H a y t Ebul-Ksm Sleyman b. Ahmed b. Eyyb b. Mutayr el-Lahm em et-Tabern, Safer 260/Kasm 873 ylnda Akkda domutur. Doum yeri olan Akknn nerede olduu hussunda muhtelif grler olduu gibi1; nisbesi olan Tabern de tartmaya aktr2.

1 Akk: Bu gn Filistin topraklar ierisinde yer alan bir ehrin addr. sim eklinde yazlmaktadr. Bir de, yazl farkl olmakla beraber, ayn ekilde okunan ve yine bir yer ismi olan kelimesi vardr. Grebildiimiz kadaryle bu iki yer ad kartrlmaktadr. Mesel; el-Ensb, el- Alm ve Vefeytl- Ayn gibi kaynaklarda, Tabernnin doum yeri olan Akk ( ) iin; amda Taberiyye Gl yaknlarnda bir yer denmektedir. Halbuki Muceml-Bldn ve el-Mncid fil-Almda ise, amdaki Taberiyye Gl shilindeki bu yer, Tabernnin doum yeri olan Akk deil; baka bir yer olan Akkah dir. Muceml-Bldndaki u ifde bunu anlatmaktadr:

. :

Yard. Do. Dr. Abdlkadir PALABIYIK

en-Ncmz-Zhire ve el-Muntazam adl eserlerdeki kaydlardan anladmz kadaryle Tabern arap aslldr. Sz konusu eserlerde mellifin nisbelerinden birisi olan el-Lahm kelimesi aklanrken; Lahm arap kablelerinden bir kabledir. Yemenden gelip, Hz. snn doum yeri olan Beytl-Makdise iki fersah mesfedeki bir yere yerlemilerdir 3 deniyor. Daha sonralar ise Isfahan vatan edinmi ve burada 360/971 ylnda vefat etmitir4. Bazan, Tabern ile Taber nisbeleri de kartrlarak yanl anlamalara sebebiyet verilmektedir. Tabern Taberiyyeye, Taber ise Taberistana nisbettir. Bunlar da bir birlerinden farkl yerlerdir. Tabern, 273/886 ylnda on yandayken hadis dinlemeye ve ezberlemeye balar. Babas da hadisle megul olduundan, onun bu alanda yetimesine ayrca bir nem vermitir.

] [ .
Babas onu hadis yolculuuna kard ve hadis renmesine ihtimam gsterdi. nk kendisi de bu ile megul oluyordu ve Dhaymin5 talebelerindendi6.
Bkz. Ykt el-Hamev, Muceml-Bldn, IV,141; ayrca bkz. Semn, el-Ensb, IV, 42, Beyrut 1988; Zirikli, el-lm, III, 181, Beyrut 1969; bn Hallikn, Vefeytl-Ayn, II, 407, Beyrut 1968; el-Mncid fil-Alm, s. 472. el-Almda bu isim amdaki Taberiye Glne nisbet edilirken; el-Ensbda iki ayr gre yer verilmektedir. Bunlar: 1- Taberiyye, rdnde el-avra yaknkarnda bir ehirdir. 2- Lut Glnn yerinde bulunan am yaknlarnda bir yerdir (bkz. el-Ensb, IV, 42; el-Alm, III, 161). kinci gr her iki kaynakta da ayn olmakla berber, 1. dipnottaki mlhazalar da gz nnde bulundurarak, bu nisbenin amdaki Taberiyye Glne deil, bu gn Kuzey Filistin olarak bilinen rdndeki yere it olma ihtimlinin daha doru olabilecei kanaatindeyiz. Bkz. bn Tariberdi, en-Ncmz-Zhire, IV, 59, Khire 1963; Ebl-Ferec, elMuntazam, VIII, 54, Haydarbad 1358. Vefeyt, II, 407. Dhaym; Abdurrahmn b. brhim b. Amr b. Meymn el-Kure, el-mev, Eb Sad ed-Dmek el-Kd (evvl 170-Ramazan 245/Mart 787- Ekim 859). Mnekkidler tarafndan gvenilir (sika) kabul edilmitir. Fkhta Evza ekolne mensuptur. bn Hbbn, kendisine Dhaym denilmesinden holanmadn syler. nk ona gre Dhaym, Dahman kelimesinin ismi tasr (kltme sfat)idir ve amllarn lehesinde bu kelime kt anlamna gelmektedir. Buhr de Dhaymdan tne hadis rivyet etmitir. (Bkz. bn Hacer, Tehzb, VI, 131-132). Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XVI, 119, Beyrut 1984 (3. Bask).

3 4 5

192

TABERN ve el-MUCEM S-SAR ADLI ESER

275/888 ylnda 15 yalarndayken de hadis yolculuuna kar. Medin, am, Haremeyn, Yemen, Msr, Badd, Kfe, Basra, Isfahan ve el-Cezre gibi ehir ve blgeleri dolaarak yaklak 1000 kadar eyhten hadis rivyetinde bulunur. Akranlar da dhil olmak zere, karlat kimselerden ald hadisleri yazard. Bu yolculuklar esnsnda, daha sonra yerleim merkezi olarak setii Isfahana da uramay ihml etmemitir. Isfahana 2. uray olan 310/922 trihinde (1. uray 290/903 tr) kendisini, ehrin yneticisi, Eb Ali Ahmed b. Muhammed b. Rstem karlayarak, ona beytl-mlden (hara gelirlerinden) bir hisse (maa) ayrr. Tabern de lnceye kadar bu maa almaya devm eder 7. Zehebnin kaydettii dier bir rivyete gre ise; Eb mer b. Abdlvehhb es-Slem, Tabernnin : bn Rstem randan dndnde bana 500 dirhem verdi. Fakat mrnn sonlarna doru, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer aleyhinde bz eyler sylemeye balad. Bunun zerine ben de ayrldm ve bir daha da onun yanna uramadm dediini duymutur8. Tabernnin, edeb, ahlk ve beer mnsebetler asndan tam bir olgunluk ierisinde olduu grnmektedir. Bir gn Eb Thir b. Ysuf kendisine bir hadis okur ve hadisde tashf9 yapar. Tashf yaplan sz konusu hadisde merkebin yumurtal tbiri geiyor. Eb Thir bu kelimeleri kk akl ta toplayp sayard eklinde deitirerek okuyor. Tabern de bu yanll dzelterek, niin bu ekilde yanl okuma yoluna bavurduunu sorar. Eb Thir de utandndan dolay byle yaptn ifde eder. Bunun zerine Tabern ona, sen benim olum gibisin, burada utanlacak bir ey yok der. Bu ekilde ilim renen kiiye kar anlayl ve olgun davranarak ilimde utanma olmayacan gsteriyor 10. Hayatnn genel hatlarna ve eserlerine baktmzda Tabernde e h l i - b e y t kar sevgisinin ar bastn gryoruz. Eserleri ierisinde Kitb Fezili Ali adn tayan kitaplarn bulunmas da bir bakma bunu gstermektedir.

7 8 9 Zeheb, Tezkiretl-Huffz, III, 915, Hindistan 1958; Siyeru Almin-Nbel, XVI, 123. Zeheb, Tezkire, III, 915. Tashf: Hadislerin metin ve isnadlarnda geen bir takm kelime ve isimlerin, bz harflerine, yanl bir zan veya vehme istinden nokta koymak, yahut noktal bir harfse noktasn drmek sreti ile yaplan hatalara denir (bkz. Talat Koyiit, Hadis Istlahlar, s. 428, Ankara 1985 (2. Bask)). Tabern, el-Mucems-Sar, -Giri, s. 23; Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XVI, 123.

10

193

Yard. Do. Dr. Abdlkadir PALABIYIK

Tabernnin ilm durumu ile ilgili duyduklarn aktaran ahslardan, esas ad Muhammed b. Abdullah b. Heysem olan ve Eb Cafer b. Ebs-Seriyy ed-Deymr olarak bilinen bir rv unlar nakletmektedir: 323 ylnda Kfede Ebul-Abbs b. Ukde ile karlatm. Kendisinden, yetiemeyerek kardm dersleri bana tekrar edivermesini istedim. Fakat kabul etmedi. Biraz srar edince de nereli olduumu sordu. Ben de Isfahanlym dedim. Bunun zerine, niin Hz. Peygamberin ehl-i beytine kar iten ie bir dmanlk besliyorsunuz? dedi. Ben de; yle deme stad. u anda Isfahanda, fakh, mttak, fzl ve mteeyyia 11 (taraftar) pek ok insan var, dedim. Onlar Muviye taraftarlar deil mi? dedi. Ben de; hayr, tam tersi, onlar Ali taraftarlardr. Orada bulunan herkesin nezdinde Hz. Ali, gzlerinden, aile ve ocuklarndan daha kymetlidir (sevimlidir) dedim. Bu szlerden sonra yetiemeyip kardm yerleri bana anlatt. Daha sora da, Sleymn b. Ahmed etTabernden hadis dinleyip dinlemediimi sordu. Ben de kendisini tanmadm syledim. Bunun zerine biraz da kzarak; Fesbhnallah! Ebl-Kasm (et-Tabern) hemehrin ve sen ondan hadis almadn ha! Dorusu bu beni ok zd. Ben onun gibi iyi bir hadisi tanmyorum. Biz birbirimizden ve ortak hocalardan hadis aldk dedi12. Rivyetten de anlalaca zere, Hz. Ali taraftar olduunu aka ifde eden Ebul Abbas b. Ukde13nin Tabernyi bu ekilde vmesi ve

11 a: liin bir frka olarak zuhuruna kadar taraftar anlamnda Arap dilinde skca kullanlan bir kelimeydi. zellikle Hz. Osmann hilfetinin ikinci dnemi ile Hz. Alinin hilfeti srasnda, mslmanlarn farkl grler etrafnda toplanmas zerine, topluluklar belirlemek iin, mesel at Ali, at Osman, at Muviye ve benzeri ekillerde kullanlm ve bu kullanmlarla da bir mezheb kastedilmemitir. (Kelimenin trih sre ierisinde kazand anlamlar ve kullan ekilleri iin bkz. E. Ruhi Flal, mmiye as, s. 9-15, stanbul 1984). bn Askir, Muhtasaru Trhi Dmek, X, 103-106; Zeheb, Siyer, XVI, 125; elMuces-Sar, -Giri- s. 17-18. Eb Abbas b. Ukde, Ahmed b. Muhammed b. Sad b. Ukde el-Kf, Mevl ben Him (250-332/864-944): Aslnda tam bir i deildir. Fakat Kfede oturduundan ve lerle yakn iliki iinde olup onlarla ilgili eserler yazdndan a taraftar saylmtr. Eserleri ierisinde; et-Trh ve Zikru men Ravel-Hads, Ahbru Eb Hanfe ve Msnedh, e-at min Ashbil-Hads ve Sulhul-Hasan ve Muviye yi sayabiliriz. Zirikl, el-Almnn dipnotunda Davul-Mikt adl eserden u alnty yapar:

12 13

][
194

TABERN ve el-MUCEM S-SAR ADLI ESER

hadislerini kabul etmesi, ikisinin de Hz. Ali ve ehl-i beyte besledikleri muhabbetten kaynaklanyor olsa gerek. Tabernnin en ok tenkid edilen yn, Msrl karde iki rvyi kartrm olmasdr. O, mez ile ilgili olarak rivyet ettii hadisleri, Ahmed b. Abdullah, Abdrrahm b. el-Berk isimli eyhten almtr. Aslnda hadis ald kiinin ad Ahmed deil Abdrrahmdir. nk Ahmed, Tabern Msra gelmeden 10 yl vey daha nce vefat etmitir. Eb Sad b. Ynus, Ahmed b. Abdurrahm el-Berknin lm hakknda iki ayr yerde iki ayr trih verir; bunlar 266 ve 276 trihleridir. Her iki trihte de Tabernnin onunla grmesi mmkn deildir. nk o trihlerde Tabern henz, 6 vey 16 yalarndadr. Onun grt ve ad Abdrrahim b. Abdullah b. el-Berk olan ahsn lm trihi ise 286dr 14. Geri bu tereddd Tabern, Msned-miyyn adl eserinde kendisi de dile getirmitir. Orada Muhammed b. Muhcirin haytndan bahsederken; bize bn Berk anlatt, onun isminin Abdrrahm olduunu zannediyorum der 15. Bununla berber gerek s n n tabakat kitaplarnda, gerek tabakat kitaplarnda16, onun gvenilir bir rvi olduu kayd vardr. Kendisine ok hadis rivyet etme sebebi sorulduunda, ok seyhat ettii ve rahat bir yatakta yatmadna men, ben 30 yl hasr zerinde uyudumder17. mrnn sonlarna doru gzlerini kaybeden et-Tabern, bu durumunu s i h i r e balayarak, zndklar bana sihir yaptlarder. Nihyet

14 15 16 17

bn Ukdeyi, iadan ok hadis rivyet etmesi, onlarla ili-dl olmas ve onlar hakknda eser yazmasndan dolay kendi arkadalarmz (iiler) arasnda zikrettik. Bkz. Zeheb, Tezkire, III, 839-842; Hatib Badd, Trhu Badd, V, 14-15; Zirikl, el-Alm, I, 198 ve ayn sayfa 1 nolu dipnot. Zeheb, Siyer, XVI, 126. bn Hacer, Tehzbt-Tehzb, III, 916; Lisnl-Mzn, III, 73-75; Zeheb, Mznltidl, II, 195, Khire 1963; Siyer, XVI, 126. ia kaynaklarndan bkz. Mirza Muhammed Bkr el-Huvansr, Ravztl-Cennt f Ahvlil-Ulem ves-Sdt, IV, 81-82, Kum 1391. Zeheb, Tezkire, III, 915; Siyer, XVI, 122.

195

Yard. Do. Dr. Abdlkadir PALABIYIK

360/971de yerletii Isfahanda vefat ederek, Hz. Peygamberin ashbndan Hmme ed-Devsnin18 yanna defnedilir19. Hocalar Tabernnin hocalar hakkndaki en gvenilir kaynak yine kendisidir. el-Mucems-Sarinden rendiimiz kadaryla bu rakam 1000i gemektedir 20. Kitbd-Du da ise bu say 1555i bulmaktadr 21. Bu mnsebetle hocalarnn tammnn adn ayr ayr zikretme yoluna gidilmemitir. rencileri Bir asra varan uzun ve bereketli mrnde hocalar gibi rencilerinin de says bir hayli kabarktr. Bunlarn tammn sralamak yerine, yaadklar devirde n salm ve mehr olmu, ke ta durumundaki talebelerinden bir ksmna dikkat ekmek yerinde olacaktr. 1Eb Abdullah Muhammed b. shk b. Muhammed b. Yahy b. Mende el-Abd el-sfahn (395/1005): Ayn zamanda bir tccar olan Muhammed b. shk, yaklak sekiz yanda balad ilim tahsilinin, 30 ksur senesini bu uurda yapt yolculuklarda geirir. Bu zaman zarfnda, bzlarna bir ka aylk geici sreyle de olsa yerletii, Irak, m, Msr, Hicz, Horasan ve Mvernnehir gibi zamannn ilim merkezlerini dolaarak, ilerinde Hfz Eb Ahmed el-Assl, Eb Htim b. Hbbn, Eb Ali en-Nsbr ve Tabernnin de bulunduu 1700 civrnda hocadan ders alr22. Bu ahsn dier bir zellii de hocas Tabernnin hayat, eserleri ve hakknda sylenen rivyetleri toplad bir cz yazm olmasdr. Tabern

18 Hmme ed-Devs; Ashabtandr ve Isfahanda ehd dmtr. (Hayt hakknda bilgi iin bkz. bn Hacer, el-sbe, II,125, Khire 1971; bnl- Esr, sdl-be, II,85-86, Msr 1284). Vefeyt, II, 407; Ebul-Ferec el-Cevz, el-Muntazam, VII, 54, Haydarbad 1358. Tabernnin Kitbt-Dusn tahkk ederek yaynlayan Muhammed Sad b. Muhammed Hasan el-Buhr bu rakam 1289 olarak vermektedir. (bkz. KitbdDu, -giri- s. 28, Beyrut 1987). Bizim elimizdeki baskda ise bu rakam bz tekrarlarla berber- 1161dir. Tabern, Kitbd-Du giri- s. 30 (thk. Muhammed Sad b. Muhammed Hasan elBuhr) Daha geni bilgi iin bkz. Tabaktl-Hanbile, II, 167; el-Muntazam, VII, 232; Tezkire, III, 1031; Mznl-tidl, III, 479; Lisnl-Mzn, V, 70; el-Vf bilVefeyt, II, 190; en-Ncmz-Zhire IV, 213; ezert, III, 146.

19 20

21 22

196

TABERN ve el-MUCEM S-SAR ADLI ESER

ile ilgili bilgilerde biz de, el- Muceml-Kebrin ierisinde yer alan bu czden fazlasyla istifde ettik23. 2Eb Bekir Ahmed b. Ms b. Merdye b. Frek el-sfahn (410/1019): Hadse gnl verenlerden biri olan bu ah, gvenirlii ve rivyet ettii hadis miktarnn okluu ile mehrdur. Tefsr-i Kebr, Trih ve el-Mstahrec al Sahhil-Buhr gibi eserleri vardr24. 3Ebl-Fadl Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Crd el-Herev (413/1022): Nsbur, sfahn, Merv, Hicaz, Irak ve Reyli pek ok hocadan hadis dinledi. Hfz ve hadis rivyetindeki diryetiyle temyz etmi, zhd ve ver shibi bir zattr. el-Crd kendi hayatndan bahsederken hocas Tabern ile ilgili bir htrasn da anlatarak yle der: Hadis renmek iin Tabernnin yanna gittim, bana yaknlk gsterdi. Fakat dierlerine bolca hadis anlatt halde bana zorluk karyordu. Durumu kendisine sorduumda; bunun kymetini sen en iyi bilensin de ondan dedi25. 4Eb Bekr Muhammed b. Eb Ali Ahmed b. Abdurrahmn el-Hemedn ez-Zekvn el-sfahn (419/1028): Mekke, Basra, Ahvaz ve Rey gibi merkezleri dolaarak hadis toplad ve bu hadisleri kitaplatrd. Yaklak altm yl da hadis rivyeti ile uraan Muhammed b. Eb Alinin Mucem trnde eseri de vardr26. 5Ebul-Hasan Ali b. Yahy b. Cafer b. Abdkye elIsfahn (422/1031): Eb shk b. Hamza, Tabern , Ahmed e-ir ve Ali b. Fadl gibi ahslardan rivyette bulunan bu zat da oka hadis yolculuu yapan, ilim meclisleri dzenleyerek hadis yazdran, gvenilir bir rvdir. Kendisinden, Esm binti Ahmed b. Abdullah gibi hanm rv de olmak zere pek ok kimse hadis almtr27.

23 24 25 26 27 Bkz. Czn fhi Zikru Eebul-Ksm Sleymn b. Ahmed, el-Muceml-Kebr, XXV, 329-368. Hayat ve eserleri iin bkz., Tezkire, III, 1050; Siyeru Alnin-Nbel, XVII, 308; elVf bil-Vefeyt, VIII; 201; en-Ncmz-Zhire, IV, 245; ezertz-Zeheb, III, 190. Bkz. el-Ensb, III, 159; Siyer, XVII, 384; Tezkire, III, 1054; el-Vf bil-Vefayt, II, 61; Tabakt-fiiyye, IV, 115; ezert, III, 199. Bkz. Trhu Isfahn, II, 310; el-Ensb, VI, 15; Siyer, XVII, 433; el-Iber, III, 132; ezert, III, 213. Bkz. Siyer, XVII, 478; el-Iber, III, 150; ezert, III, 225.

197

Yard. Do. Dr. Abdlkadir PALABIYIK

6Eb Naym Ahmed b. Abdullah b. shk el-Mehrn, elsfahn, es-Sf (430/1039): Muhaddis bir babann oludur. Babas, byk msned sahiblerinden ona iczet alvermitir. bn Mende hakknda ho olmayan eyler sylemise de szlerine pek itibar edilmemitir. el-Hatb elBadd de onun teshlnden bahseder. Bununla berber l isnadlaryla mehur olmutur. limden baka bir megalesi olmayan Eb Nuaym, yaradl itibryle de skin tabiatldr. Pek ok telft olmakla berber, Hilyetl-Evliy, el-Mstahrec als-Sahhayn, Trhu sfahn, FezilsSahbe ve Deliln-Nbvve adl eselerini sayabiliriz28. 7Ebul-Hseyn Ahmed b. Muhammed b. Hseyin b. Muhammed b. Muhammed b. Fzah el-Isfahn, et-Tn (433/1041): Tabernnin el-Muceml-Kebrinin rvilerindendir. Zehebye gre, hakknda M u t e z i l ve gibi sylentiler varsa da hadiscilii gvenilirdir29. 8Eb Bekr Muhammed b. Abdullah b. Ahmed b. brhim elIsfahn, et-Tn (440/1048): bn Rze diye mehrdur. Tccar, akll, erdemli ve gvenilir bir zattr. Ticretle urat iin ilim ehline kar da eli aktr. Gzel yaz yazmann yannda ayn zamanda dil bilimcidir de. Tabernden el-Muceml-Kebr ve el-Mucems-Sari rivyet etmitir. Nuaym b. Hammadn Fitenini de yine Tabernden nakletmitir. Hocas gibi bu da uzun bir mr srmtr. Fatma binti Abdullah el-Czdniye isimli hanm da dhil30 kalabalk bir renci grubu kendisinden nakilde bulunmutur31. Eserleri Grdmz kadaryle teliftnn says 107 adet civrndadr. Bunlarn tammnn, Mucemleri kadar hacimli ve ihtal olacan

28 Bkz. el- Muntazam, VIII, 100; Muceml-Bldn, I, 210; Vefaytl-Ayn, I, 91; Tezkire, III, 1092; Siyer, XVII, 453; Miznl-tidl, I, 111; Lisnl-Mzn, I, 201; Tabakt-fiiyye, IV, 18; ezert, III, 245. Bkz. el-Iber, III, 178; Siyer, XVII, 515; Mzn, I, 126; Lisn, I, 262; el-Vf bilVefeyt, VII, 383; ezert, III, 250. Elimizdeki matb nshann 37. sayfasndaki III. Ahmed nshasndan alnan mikrofilm fotokopide, eserin rvleri arasnda bu hanmn ve hocas Eb Bekir bn Zdenin isimleri aka yer almaktadr. Orada hanmn ad Fatma binti Abdullah deil Abdlvhid eklindedir. el-kml, IV, 175; Siyer, XVII, 595; el-Iber, III, 193; el-Vf bil-Vefeyt, III, 323; enNcmz-Zhire, V, 46; ezert, III, 265.

29 30

31

198

TABERN ve el-MUCEM S-SAR ADLI ESER

zannetmiyoruz. Adlarndan da anladmz kadaryla pek ou ahs msnedi ile risle tr eserlerdir. Bu da byk hacimli Mucemlerinin bilgi fileri eklindedir. Daha sonra bunlar birletirmi ve geni hacimli eserlerini yazm olabilir. Ayn ekilde bunlara bu gnk dille ayr basmlar da diyebiliriz. ncelememizi el-Mucems-Sar zerine younlatrdmzdan dier eserleri ile ilgili ayrca bir deerlendirmeye gitmedik. Ama en azndan baslm olan ve rahatlkla ulaabildiimiz dier iki Mucemi (kebr ve evsat) ile Kitbud-Du adl eserlerini de yakndan grme ve inceleme frsatmz oldu. el- Mu ce m s -S a r Hadis kaynaklarn inceleyen mellifler, gz nnde bulundurduklar llere gre bu kitaplar bir takm snflandrmalara tbi tutmulardr. Bunlar arasnda, eserlerin tasnif ekilleri32 ve yazld trihler dikkate alnarak yaplan ayrmlar33 olduu gibi; btn hadis birikimini ve eserlerini byle bir ayrma tbi tutmadan, ayn kategoride deerlendirenler de olmutur. Bu son deerlendirme hadis ilminde zellikle kaynak fikri asndan biraz problemli gibi gzkmektedir 34. Tebernnin el-Mucems-Sari, adndan da anlalaca zere, s o n r v esasna gre oluturulmu a l f a b e t i k 35 bir eserdir. Yazar bu eserini, kendilerinden hadis ald 1161 hocasnn htrasn yd etmek iin, ounluundan bir, az bir ksmndan da birden fazla hadis seerek

32 Hadis kitaplar, tasnif edili ekillerine gre bata iki gruba ayrlyor. Bunlardan birisi, r v i l e r i n e g r e (alr-ricl); dieri de k o n u l a r n a g r e d i r (allebvb). Rvi sistemine gre yaplan tasnifler de i l k r v (msned) ve s o n r v (mucem) essna gre olmak zere iki ayr ekil arz eder. Konularna gre yaplan tasnifler de, Musannef, Cmi, Snen, Mstedrek gibi isimlerle anlmlardr. (Daha geni bilgi iin bkz. Zbeyr Sddk, Hadis Edebiyt Trihi (trc. Yusuf Ziya Kavak), stanbul 1966; Talat Koyiit, Hadis Trihi, s. 205-217, Ankara 1988; . Ltfi akan, Hadis Edebiyt, s. 25-102, stanbul 1989 (2.bask); Ali Yardm, Hadis II, s. 63-103. Burada sz konusu olan da, hicr ikinci asrn ortalarndan beinci asr sonlarna kadar olan zaman dilimi ki; bu trihler arasna tasnif dnemi deniyor; ve hicr beinci asrdan sonraki tarihlerdir ki bu zaman dilimine de erh ve derlemecilik dnemi ad veriliyor. Ali Yardm, a.g.e., s. 63 (27 numaral dipnot). M u c e m tbiri nerede kullanlrsa kullanlsn mutlaka alfabetik olmay gerektirir. nk kelimenin znde bu vardr.

33

34 35

199

Yard. Do. Dr. Abdlkadir PALABIYIK

oluturmutur. Bu bakmdan eseri ayn zamanda Meyeha36 tr eserler ierisinde de zikredilebilir. eyhlerini ana balk hlinde verir. Bunlar; isimlerini tam olarak zikrettikleri. Hadis ald 1161 eyhten 1154n bu ekilde sralar. Daha sonra isimleri zerinde durmayp knyeleriyle37 hadis yazdklarm adl bir balk aarak burada da tne hocasnn knyesini verir. Son olarak da, hadis ald hanm hocalarn sralar. Bunlarn says ise drttr. Dier taraftan elimizdeki matb nshann, giri ksmnn 37. sayfasnda, eserin III. Ahmed nshasndan bir fotokopi verilmitir. Burada da ayr bir hanm adna rastlyoruz. Fatma binti Abdlvehhb b. Ukayl elCzdniyye isimli bu hanm el-Mucems-Sarin ravlerinden birisidir ve rencisi olan brahm bu kitab kendisinden kraat metoduyla rivyet etmitir. Bu ekilde, byle deerli bir kaynan bizlere kadar ulamasn salamada zincirin nemli bir parasn oluturan bu hanm da, trih ierisinde hak ettii yeri ald gibi; ilmin gelimesinde mslman hanmlarn stlendikleri role de canl bir rnek tekil etmi oluyor. Eser, Mucem trnn en gzel rneklerinden birini oluturduu gibi, dier bz hussiyetleriyle de dikkat ekmektedir. Bu zelliklere u ekilde iret edebiliriz: 1- Hadis ald eyhin memleketini belirterek, onunla grt trihi vermesi. Mesel 1. hadsi Ahmed b. Abdlvehhb b. Necde el-Havtden; 2. hadisi de Ahmed b. Abdrrahm el-Havtden 279 ylnda Cebele denen yerde; 4. hadisi de yine 279 ylnda, Ahmed b. brhmden Dmekte almtr. 5. hadisi Ahmed b. Mesd el-Makdsden, 274 ylnda BeytlMakdisde, 95, 208 ve 214. hadisleri 283 ylnda Mekkedeki eyhlerinden; 92. hadisi 275 ylnda Akka, 168. hadisi 290 ylnda Isfahan, 18. hadisi 278 ylnda Halebdeki hocalarndan almtr.

36 Meyeha vey Meht kitaplar; mellifin rastlad ve onlardan ilim ahzettii yahut rastlamayp sdece bz kitaplarn rivyetlerinin iczetlerini ald eyhleri hakkndaki bilgileri iermektedir. Ummiyetle meyehalar alfabetik olmayp ilk yazlanlar ilk mucemler gibi yhun rivyet ettii hadislerin bzlarnn radn da ierir. (Bkz. Kettn, er-Risletl-Mstadrefe ( Hadis Literatr, trc. Yusuf zbek), s. 298, stanbul 1994; Mcteb Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, s. 221, Ankara 1992. Knye: ahsn olunun adnn belirtilmesi demektir. Ali Yardm, Hadis II, s. 124.

37

200

TABERN ve el-MUCEM S-SAR ADLI ESER

Bu trihler, Tabernnin i l i m c o r a f y a s ve hadis yolculuu trihlerine k tutmas bakmnda mhim olduu kadar, gittii beldelerin kltr trihleri asndan da ayr bir deere shiptir. Bu syede bizler, hangi memleketlerde, hangi trihlerde kimlerin ilim rettiini daha kolay tesbit edebilme ansna kavuuyoruz. 2- Ricl bilgisine yer veriyor olmas. Eserin ayn zamanda Meyeha tr zelliklerini arz ettiini daha nce belirtmitik. Tabern burada bunun tipik rneklerini gstererek, hadis ald hocalar hakknda vey senedde ve metinde ad geen dier baz zevt hakknda, aydnlatc bilgiler vermitir. Bunun mislleri bir hayli fazla olmakla berber, bir ka rnek zikretmekle yetinmek istiyoruz. Mesel, 2. hadisde ad geen, brhm b. Abdlhamd b. z Hmye iin, mslmanlarn sikalarndan (gvenilirlerinden)dir; 12. hadisde adlar geen Muhammed b. mer ve Eb Seleme iin, sahhdir der. 42. hadisdeki rvlerden Eb Abdurrahman en-Nesnin Msrda kd 60. hadisdeki Eb Hamza lakabyla bilinen kiinin gerek adnn da Muhammed b. Meymn olduunu syler. Yine 199. hadisde ismi zikredilen Abdullah b. Habbin de azzl-hads ve sika rvilerden olduunu belirtir. 3- Hadisler hakknda shhat deerlendirmesine gider. Mesel, 47. hadis iin garb; 199. hadis iin ise azz tbirini kullanmtr. 4- Hadis erhi ilminin balangc saylabilecek olan garbl-hads ilmine de yer vermesi. Bu ekilde metin ierisinde geen bz kelimelerin hangi anlamlara geldikleri ve nasl anlalmas gerektiine yardmc olmaktadr. Bu aklamalar t e d l i s olacak ekilde metnin iinde kelimenin hemen akabinde deil, rivyeti bitirdikten sonra ayr bir paragrafta yapyor. Mesel bunlardan 98. hadisde geen en-Necm (yldz) kelimesini, o sreyydr diye; 131. hadisdeki el-verh (aptal, ahmak) kelimesini de el-hamk olarak aklyor. 149. hadisde ise iza ramadatil-fislin tefsri (erhi) diyerek deerlendirmeye gitmesi de bu tr rneklerdendir. 5- Hadisleri ed salar ile rivyet etmekle berber, bz hadisleri h a n g i m e t o d l a aldn da zellikle belirtmitir. Mesel, 225. hadis iin biz bu hadisi sdece brhim b. Abdullahdan yazdk; 298. hadis iin ise Eb mer el-Fezzzn kitabnn aslndan yazdn belirtir. 184. hadisde ise mzkereten tbirini kullanr. Bu bir bakma arz demektir. 6- Baz durumlarla ilgili olarak kendi grlerini belirtmesi. Bu hadisin mnsn aklama olduu gibi ( bkz. 55 ve 253. hadisler), rvlerden birisi
201

Yard. Do. Dr. Abdlkadir PALABIYIK

hakknda duyduu bir bilgi de olabiliyor (bkz. 292. hadis). Bu gibi durumlarda kendisini kasd ederek, kale Ebl-Ksm et-Tabern (Ebl- Ksm et-Tabern der ki) diye sze balyor. 7- Kendi kltr corafyas hakknda aydnlatc ip ular vermesi. Bu tr aklamalarndan, 1. maddede belirtildii zere, seyhetleri, gittii yerler ve grt ahslar hakknda bilgi edindiimiz gibi, ayn zamanda kendi yaad devirde var olan, fakat bu gnn corafyasnda adna rastlayamadmz, vey baka isimlerle bildiimiz yerleim birimlerini tesbitte de bizlere yardmc olmaktadr. Mesel, 136. hadsi, Ahmed b. shk ed-Demr adl hocasndan, Msrn Demra38 karyesinde; 233. hadisi de brhm b. Muhammed el-Baddden yine Msrn Klensve39 kalesinde aldn belirtir. Dier taraftan, bu tr rivyetlerden hareketle, Tebern iin kronolojik olarak u ekilde bir ilim corafyas izmek mmkn gibi grnmektedir:

Sene(hicr) 274 275 275 278 278 279 279 282 283 284 287 Akka

Yer Beytl-Mukaddes Kyseriye Hms Halep Cebele Dmek ibm (Yemen) Mekke Sana Badd Cndiapur Nusaybin

Hadis No 5 92 201 7 18 1, 2, 8 4, 10 205 95, 208, 214 203 61, 237 157, 199 225

38 39 Demra: Msrda Dimyat yaknlarnda bir yerdir. Bkz. Ykt el-Hamev, Muceml-Bldn, II,472. Kalensve : Filistinde Remle yaknlarnda bir kaledir.Bkz. Hamev, a.g.e., IV, 392.

202

TABERN ve el-MUCEM S-SAR ADLI ESER

8- Zamannn ilm ve kltrel durumunu yanstmas. Mesel 62. hadisi, bni Hbeyra Kasr (saray?)nda eitimci olarak alan Ahmed b. elHseyin b. Abdlmelik, Eb-emakmakdan; 63. hadisi de yine ayn sarayda Ahmed b. el-Hseyin b. Mdrik, Eb Hafsdan aldn belirtiyor. Bu rivyetler saraylardaki ilim ve kltr durumunu yanstmas asndan dikkat ekicidir. Bizim inceleme imkan bulduumuz eser, stanbul III. Ahmed Ktphnesi 464 numarada kaytl nsha ile, Murad Molla Ktphnesi 602 numarada kaytl nshann karlatrlarak yaplan basksdr. Karlatrmay Keml Ysuf el-Ht yapm ve onun yazd bir takdim yazsyla berber iki cilt bir arada olarak, 1406/1986 ylnda, MessesetlKtbis-Sekfiyye tarafndan Beyrutda neredilmitir. Burada, -nerin giri ksmnda- muhakkik tarafndan, Tabernnin hayt ve eserleri hakknda yazlm 29 sayfalk bir giri yazs ile, III. Ahmed ve Murad Molla Ktphnelerindeki yazmalarn orijinallerinden bz fotokopiler de verilmitir. Ayrca sonunda da, alfabetik fihrist, konu balklar ve yayna hazrlarken istifde edilen eserlerden oluan bir bibliyografya ilve edilmitir. Bu mnsebetle biz eserlerini teker teker zikretme yoluna gitmedik. Bu makaleyle, bir asr akn uzun ve bereketli bir mr sren Tabern ve onu trihe ml eden lmsz eserlerinden birisi olan el-MucemsSari ana hatlaryla tantlmaya allmtr. Eserden istifde edilirken, saylan zellikleri de dikkate alnr ve kitaba bir de bu gzle bakma yoluna gidilirse, bu alma hedefine ulam saylacaktr.

203