TRKYE BLMLER AKADEMS FORUMU

Sra No: 29

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

Prof Dr. Fuat SEZGN

Fuat Sezgin / Trkiye Bilimler Akademisi Bu kitabn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltfamaz, CD ya da manyetik bant haline getirilemez. Trkiye Bilimler Akademisi Forumu Dizisi kapsamnda hazrlanm olan bu kitapta yer alan deerlendirme ve grler yazara aittir.

ISBN: 975-8593-62-5 Birinci Basm: Austos 2004 (1000 adet) Semih Ofset-Ankara, 2004

Atatrk Bulvar No: 221, 06100 Kavakldere Ankara Tel: 0.312.426 03 94 Faks: 0.312.467 32 13 e-posta: tuba@tuba.gov.tr

Akademi Forumu
Trkiye Bilimler Akademisi, devlet ve toplumla ilgili, yasayla belirlenmi bamsz ve yetkin danmanlk grevi kapsamnda, bilimsel ve toplumsal konularda zgr ve eletirel bir tartma platformu ve kltr oluturmaya, bunun iin toplantlar dzenlemeye ve yaynlar yapmaya aba gstermektedir. Akademi Konferanslar program bu grev dorultusunda tm akademik dallarda nemli bilimsel gelimelerin, geni bir dinleyici kitlesini hedef alarak kamuya mal edilmesini; dier yandan, lke gndemindeki eitli sorunlarn bilimsel bir yaklamla ele alnd, zgn katklar ieren, farkl ve tartmaya ak grlerin sunulduu kamusal bir platform oluturulmasn hedeflemektedir. Bilim, dn, sanat ve siyaset alanlarnn ne km temsilcilerinin Akademi Konferanslar program kapsamnda yaptklar konumalar lkemizde bilim ve tartma kltrnn gelimesine daha yaygn bir biimde katkda bulunmak amacyla Akademi Forumu dizisi erevesinde yaynlanmaktadr. Bu yayn dizisi, ayn zamanda, gelecek kuaklar iin gnmz Trkiyesi'nde bilim ve kltr yaamnn bir seyir defteri niteliini tayacaktr.

NDEKLER

Sunu ..................................................................................... 7 Al Konumas (A.M. Cell engr).................... ....................9 slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri ................19 Sorular................................................................................ 43

SUNU

Prof. Dr. Fuat Sezgin 12 Nisan 2004 gn stanbul'da Trkiye Bilimler Akademisi Konferanslar erevesinde "slam Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri" balkl bir konferans ver mitir. Prof. Sezgin konferansnda slam kltr dnyasnn miladn 7. yzylndan balayarak bilimde gsterdii geliim srecini aklamtr. slam bilimi, eski Yunan eserlerinin evirisiyle kaza nlan birikim zerinde, bu srecin ilk yzylndan sonra kendi z yaratcln gelitirmi ve 16. yzyla dek uzanan bir srede atlmlarla dolu bir seyir izlemitir. Sezgin, slam biliminin bu sre te ulam olduu stn gelimilik dzeyini rnekleriyle ortaya koymutur. Prof. Sezgin konferansnn ikinci blmn slam dnyasnn bilimsel atlmlarmn Batya aktarlma srecine ayr mtr. Yaygn grn aksine, slam dnyas yalnzca, Bat dn yasnn eski Yunan uygarlnn kazanmlarna ulamasnda bir araclk ilevini stlenmemitir. Bunun tesinde, Bat bu srete 12. yzyldan balayarak slam bilim dnyasnn gelimi yetkin liinin yaratt zgn eserlerle de tanm, onlar Latince'ye e virerek, kendi kltr dnyasna aktarmtr. Sezgin, kaynak ver me alkanlnn ve bilimsel etik kurallarnn henz yerlememi olduu bu dnemde aktarlan bilimsel kazanmlarn Bat dnya sna ve Batl bilim insanlarna mal edilmi olmas olaslna ia

ret etmi, son yllarn bulgularnn bu olasl desteklemekte ol duunun da altn izmitir. Prof. Sezgin konumasn bilim tari hinin btnln ve her tarihsel evrenin bir nceki evredeki uygarln rnleri zerinde gelimi olduu olgusunu vurgula yarak bitirmitir. Prof. Sezgin'e aydnlatc, dndrc konumas iin teek kr ederim. Sayglarmla,

Prof. Dr. Engin BERMEK

Akademi Bakan

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

AILI KONUMASI

Sayn dinleyiciler! Akademimizin olaan konferanslarndan birine ho geldiniz. Ancak bugnk konferans olaanst! Konferansmz, yalnz lkemizin yetitirdii en nemli bilim adamlarndan biri deil, ayn zamanda, konusunda btn dnyada devrim yaratm bir insan: Profesr Fuat Sezgin. Kendisini sizlere takdim grevinin bana verilmi olmasnn nedeni de, benim, Fuat Hocann yalnz dostu deil, ayn zamanda -kendisinden resmi hibir ders alma m olmama ramen- rencisi de olmam. Fuat Hoca bana ken disiyle tantmdan beri yepyeni bir dnya tantt; varlndan brakn haberdar olmay, hatta phelenmediim bir dnya: Is lm kltr dnyasnn bilim tarihi. Fuat Hoca sayesinde ben yal nzca slm kltr dnyasnn bilim tarihi ile tanmakla ve nere deyse unutmu olduum Osmanlca okumay yenilemekle kal madm, stelik bir de ebcet hesabn rendim. Prof. Dr. Fuat Sezgin, 44 yldr yurt dnda yaamasna ra men, bizim rnmz olan bir bilim adam. Bizim rnmz olan bilim adamlarnn dnyada kendi balarna bir bilim dalna damga vurduklar ok az grlmtr. Fuat Bey bunu beceren lerden, hem de en st dzeyde becerenlerden. Genellikle bu tip
9

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

ileri beceren kiiler eitli niversitelerde veya aratrma kuram larnda etraflarnda bulduklar geni bir destek kadrosuyla bu ii yapmlardr. Fuat Bey ise Harold Lamb'in Timur iin syledii gi bi, kendi milletini kendi yaratan adamlara benziyor. Kendi kad rosunu Trkiye'de kuramam, ne yazk ki gidip baka yerde yapmak zorunda braklm. Bu, doal olarak bizim iin bir h zn vesilesidir. Fuat Sezgin Bitlis doumlu, 79 yanda. Fakat biraz sonra g receksiniz ki bin ahit ister 79 yanda olduunu sylemeye, ma allah demek lazm. Bir kere enerjisi benden fazla: Bana arada bir kzyor yorulduum zaman, "Sen benim hzma yetiemiyor sun" diyor. Kendisinden tam otuz ya gen olan ben de, "Ku sura bakmayn Hocam, yalandm artk" diye cevap veriyorum. Fuat Bey, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi mezunu. s tanbul niversitesi Arap Dili ve Edebiyatnn byk hocalarndan Hellmut Ritter'in yanna gitmi, 1954'te doent olmu. Arap di lini ve edebiyatn dnyada en iyi bilen kiilerden u anda Fuat Bey. 27 Mays 1960 darbesinde ne yazk ki birden bire kendisi ni niversitenin dnda buluvermi, o mehur 147'lerden biri olarak! stanbul Teknik niversitesi'nin ulu narlarndan biri olan rahmetli Kzm een Hoca bana bir gn yle demiti: "Bana kalrsa Fuat Beyin 147 olmas hem Fuat Beyin bana gelebilecek en iyi ilerden biriydi, hem de bilim dnyasnn bana gelebile cek en iyi ilerden biriydi; nk Fuat Beyi Trkiye'nin dna ta d; Trkiye zaten onu asla gerei gibi deerlendiremezdi, onun iin erken yanda dar gitmesi iyi oldu; istediklerini, hayal et

10

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

tiklerini yapabildi." Fuat Hocamz bylece 1960 senesinde Main nehri zerinde ki Frankfurt'ta bulunan Johann VVolfgang Goethe niversite sine gidiyor, orada ikinci bir habilitasyon (=doentlik tezi) yap yor: Fakat bu sefer doa bilimlerinde! Fuat Bey, 1960'l yllarda

Arap Dilinde Yazlm Bilimler Tarihi (Geschichte des Arabischen Schrifttums) adl dev eserini yazmaa balad. Bu gn bu eser
on ikinci cildine varmtr. On iki cildin, on, on bir ve on ikinci ciltleri matematik corafya tarihine ayrlmtr1. 15 ylda yazlan bu cilt ierisinde yalnzca Arap-islm dnyasnda, corafyada ne var sorusuna cevap aranmam, matematik corafyann tm tarihi adeta batan yazlmtr. Benim anlayabildiim kadaryla (yer bilimci olduum iin bu konu benim ilgi alanma da giriyor), Fuat Bey bu konuda bir devrim yaratt, kimsenin aklna gelme yen eyler buldu. Bunlarn ok kck bir ksmn az sonra din leyeceiniz konferansta onun kendi azndan duyacaksnz. Fuat Bey diyor ki, "Ben bir kltr dnyasna mensubum. Bu kltr dnyasna yzyllardr zulm edildiini, hakknn yendii ni, asla lyk olmad bir ekilde aalandn grdm. Bu kl tr dnyasn, hakikaten olduu gibi -ne eksik ne de fazla-dnyaya tantmay ama edindim kendime. Bu amacn bir blm bilimsel, dnya bilimine bir ey katmak; fakat bir dier blm koskoca bir insan topluluuna kaybetmi olduu kendine sayg y, kendine gveni, insan cemiyetindeki yerini hatrlatarak iade etmek olmutur. Bunun iin de altm." Fuat Hocann, kendisiyle birlikte altm zaman dikkatimi eken ve bende hayranlk uyandran baz zelliklerinden birka tanesi var ki bunlar size burada anlatmak istiyorum; bunlarn

11

Islm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

yansmalarn kendiniz de biraz sonra zaten greceksiniz. Bir ke re, Fuat Bey "benim konum budurveya udur" demeyen adam lardan. Tersine, Fuat Bey problemin peine giden bilim insanla rndan. Efendim, ben Arabistim, ben bilim tarihisiyim, ben oyum, ben buyum, bu veya u beni ilgilendirmez demiyor, ele ald problem neyi gerektiriyorsa Fuat Bey onun peine d yor. kincisi, Fuat Bey imkn ktl diye bir kavram tanmayan bir insan. Peine dt ey Timbaktu'nun bilmem ne ktphane sinde ise, Fuat Bey onu bulup kartyor. Bu davran krkle yen meraktr; ki, bitip tkenmeyen merak kanmca Fuat Beyin en nemli zelliidir. 79. yanda 5 yanda bir ocuun mera kn kaybetmemi bir adam Fuat Bey. Buna, hayret edilecek bir ekilde, 5 yandaki ocuun enerjisini de ekliyor. Bunlarn ya nnda mthi bir hafzaya sahip. Fuat Bey unutmuyor okudukla rn; hatta, 79. yandayken okuduklarn bile unutmuyor; ki, bu beni ok hayrete dren bir ey. Bazen bana baz szler veri yor, aradan zaman geince, "Hoca unutmutur" diyorum. Ne gezer! Bir bakyorsunuz, bir iki gn sonra p diye ya fakstan ya postadan bir ey kyor, Fuat Bey sz vermi olduu bilgiyi ve ya kitab bulup gnderiyor. Fuat Bey bu alma temposuyla ne retti derseniz; daha n ce on iki ciltlik bir kitaptan bahsettiydim. Bunun yannda Sleymaniye Ktphanesi'ne gitmenizi rica edeceim; okuma salo nunda ktphanenin kymetli mdr ve Fuat Hocann iyi dos tu Nevzat Bey eminim gelenlere Fuat Beyin ktphaneye hedi ye ettii eserlerini bizzat gsterir: Arap-lslm bilim dnyas hak knda, bilimin btn dallarn iine alan 1200 ksur cilt kitap! Dikkatinizi ekerim, 1200 ksur cilt! Bunlarn bir ksm slm bi lim klasiklerinin tpkbasmlar. Bunlar sayesinde Fuat Bey, ulal mas son derece g pek ok elyazmas eseri bilim dnyasnn

12

Islm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

kullanmna at. Dierleri, belirli konularda 18. yzyldan beri yazlm makaleler topluluklarnn tpkbasmlar. Bunlar sadece toplamak bir mr alr gibi geliyor insana. Ya bunlar okuyup deerlendirmek, semek? Ayrca pek ok makale, katalog2. En son yaynlad, mzesinin be ciltlik katalou, kanmca bir bilim tarihi bayapt3. (T Yaynevi bu eserin bir Trke evirisinin ya ynlanmas iine balamtr.) Bunlarla da yetinmemi Fuat Hoca ve Frankfurt'taki enstit bnyesinde bir bilim ve teknoloji tarihi mzesi oluturmu. M ze iki kat; ok byk bir apartman kompleksi ierisinde. Yalnz, apartman deyince sakn stanbul'daki apartmanlar anlamaynz! Bahsettiim, neredeyse iinde bulunduumuz eski Maden Fa kltesi binasnn boyunda iki tane apartman kompleksinin iki katn kaplayan bir hacimdir. Bu mzeyi gezdiiniz zaman ieri sinde btn dnyann eitli yerlerinden toplanm slm bilim, mimari ve mzik eserlerini buluyorsunuz. Ayrca Fuat Bey artk elde rnei bulunmayan bilimsel aletler hakknda -tbbi olsun, corafi olsun, astronomik olsun, matematik ile ilgili olsun ve da ha nice konularla ilgili olsun- elyazmalarn incelemi, bunlarn tasvirlerini kartarak buralardan aletlerin modellerini yaptrtm. Bugn bu mze, tabiri caizse, btn dnyann azn sulandr yor, oradan buradan bize de yap diyorlar. Tm bu almalarla aslnda Fuat Beyin yapt, bilim tarihini bir btn olarak ele almaktr. Bilim tarihini sadece kuru bir bilim tarihi olarak deil, sosyal yaamn ve ayn zamanda bilimin man tki gelimesinin tarihi olarak ele almaktr; hem bilim tarihi a sndan hem sosyal tarih asndan bir sentez erevesinde bir araya koymaktr. Bu konuda Fuat Bey bir abide yaratmtr. zellikle bilim tarihinin belli bir kltrn mal olarak incelene13

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

meyeceini syleyip durur. Bilim, ona gre, Mezopotamya'da domu; oradan eski Yunan'a g etmi; eski Yunan'dan slm dnyasna gelmi; oradan da tekrar Avrupa'ya dnm ve bu arada srekli gelimitir. Bilim kendisine kim uygun ortam sa larsa orada geliir, serpilir ve bulunduu topluma avantaj salar. Ben Makedonya Bilimler Akademisi'nin 30. kurulu yldnm enliklerine Trkiye Bilimler Akademisi'ni temsilen gittiim za man, orada vereceim tebli iin Fuat Bey bilimin bu kltrlerst ve uluslararas zelliini bilhassa vurgulamam rica etmi ti. Bilimin ortak kklerinin anlalmasnn Balkanlar'daki kanl srtmeleri ortadan kaldrmaya yardmc olabileceine inan yordu. Ben de tebliimde Fuat Beye atfta bulunarak bu konu yu vurguladm4. Fuat Hoca o denli 'tarafszdr' ki, Islm bilimle rinin ihtiam hakknda bugn bildiklerimizin pek ounu Avru palI bilginlere borlu olduumuzu belirtmekten bkp usanmaz, durmadan onlara olan kran borcumuzu vurgular. Biz vatandalar olarak Fuat Hocamza ok mteekkiriz. Biz ona bakamadk, kymetini bilemedik. Almanlar iyi bakyorlar. Ama, her eye ramen Fuat Hocann hl bir amac da bize bak mak: kide bir gelip "Memleketimize de bir eyler yapalm" di yor. Hayali, Trkiye'de Frankfurt'taki gibi bir mze oluturabil mek. Trkiye'de slm bilim tarihine gnl vermi insanlarn ye timesini salayabilmek. "Ancak bu sayede," diyor Hoca, "aa lk kompleksinden kurtuluruz, yobazln nn keseriz, doa bilimlerine yeni bir heves uyandrabiliriz." Bilmiyorum ne kadar yaplabilir zaman ierisinde btn bun lar. Benim konum olmayan bir i bu. Ben, Fuat Beyin peinden gidenlerin en ucundaki yamaklarndan bir tanesiyim. O da ken

14

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

di merakmdan tr. Fakat mit ederim Hocay mahcup etme yiz millete. imdi, msaade ederseniz Hocam buraya davet edeceim, bundan sonra kendisi devam etsin. Buyurun Hocam.

Prof. Dr. A. M. Cell ENGR

TBA asli yesi

Al Konumasna likin Notlar:

Sezgin, F., 2000, Geschichte des Arabischen Schrifttums, cilt

X, Mathematische Geographie und Kartographie im slam und Ihr Fortleben im AbendlandHistorische Darstellung, Teil I: Institut fr Geschichte der Arabisch-lslamischen VVssenschaften an der Johann VVolfgang Goethe-Universitt, Frankfurt am Main, XXX+634 ss; Sezgin, F., 2000, Geschichte des Arabischen Schrifttums, cilt XI, Mathematische Geographie und Kartograp

hie im slam und Ihr Fortleben im AbendlandHistorische Dars15

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

tellung, Teil 2: Institut fr Geschichte der Arabisch-lslamischen

Wissenschaften an der Johann VVoifgang Goethe-Universitt, Frankfurt am Main, 716 ss; Sezgin, F.f 2000, Geschichte des Arabischen Schrifttums, cilt XII, Mathematische Geographie und Kartographie im slam und Ihr Fortleben im Abendland Kartenband: Institut fr Geschichte der Arabisch-lslamischen VVssenschaften an der Johann VVoifgang Goethe-Universitt, Frankfurt am Main, 362 ss.
2Tm

bu eserlerin tam bir dkm iin bkz. Anonim, 1999, Institut fr Geschichte der Arabisch-lslamischen VVssenschaften an der Johann VVoifgang Goethe-Universitt Frankfurt am Main Publications 1984-Summer 1999: Institut fr Geschichte der

Arabisch-lslamischen VVssenschaften an der Johann VVoifgang Goethe-Universitt Frankfurt, [Frankfurt am Main], IV+624 ss; Anonim, 2000, Institut fr Geschichte der Arabisch-lslamischen

VVssenschaften an der Johann VVoifgang Goethe-Universitt Frankfurt am Main Comprehensive Catalogue of Publications on Islamic Philosophy 1984-Summer 2000 Including New Pub lications 1999-Summer 2000\ Institut fr Geschichte der
Arabisch-lslamischen VVssenschaften an der Johann VVoifgang Goethe-Universitt Frankfurt, [Frankfurt am Main], pp. [I], 115+[4] ss; Anonim, 2003, Natural Sciences in slamPub lications Available in January 2003: Johann VVoifgang GoetheUniversitt Frankfurt am Main Institute for the History of Arabic-lslamic Science, 38 ss.
3Sezgin,

F., 2003, VVissenschaft und Technik in slam, cilt I (Einfhrung in die Geschichte der Arabisch-lslamischen VVssensc haften), xii+[ii]+218 ss; cilt II (Astronomie), [i]+226 ss; cilt III (Geographie. Nautik. Uhren. Geometrie. Optik), [i]+212 ss; cilt IV (Medizin. Chemie. Mineralien), [i]+236 ss; cilt V (Physik und
16

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

Technik. Architektur. Kriegstechnik. Antike Objekte), [i]+227 ss,

Institut fr Geschichte der Arabisch-lslamischen VVssenschaften an der Johann VVolfgang Goethe-Universitt, Frankfurt am Main. Bu katalog hakknda kapsaml bir tantma yazs iin bkz: engr, A. M. C., 2003, slm bilim tarihinde bir bayapt: Cum huriyet Bilim Teknik, yl 18, say 887, ss. 8-9.
4engr,

A. M. C., 1998, Science in southeastern Europe: advantages and problems of a melting pot: Andreevski, A., PopJordanov, J. and Gjurcinov, M., yayna hazrlayanlar, Science and Culture for the Joint Future of South Eastern Europe

Papers from a symposium held in Skopje on 31st October 1997 on the occasion of the 30th Anniversary of Foundation of the Macedonian Academy of Sciences and Arts, Macedonian
Academy of Sciences and Arts Skopje, ss. 69-79.

iS I

17

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

mkl durumda brakt; sizi benden ok ey beklemeye ynlen dirdi. Bu bakmdan hayal krklna uramamanz dilerim. Sayn dinleyiciler! Krk yl aan bir ayrlktan sonra o kadar ok bal oldu um bu ehirde byk bir aydn ktlesine hitap edebilmenin de rin mutluluunu duyuyorum. Bu frsat bana salayan Trkiye Bilimler Akademisi Bakan Sayn Prof. Bermek'e nnzde te ekkrlerimi sunmak isterim.
19

ayglarmla szleri selamlarm. Szlerime balamadan n ce Cell engr Beye teekkr etmek isterim. O mutad olduu ekilde, alt ekilde, ok mbalaa etti; beni

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

Konferans tiryakisi olmamakla beraber, birok yerde yabanc dillerde Islm bilimleri tarihi ile ilgili konumalar yaptm. Ama hibir yerde bugn ana dilimde sizlere sunacam konferansta olduu kadar etin bir devin karsnda bulunduumu hisset medim. Bu zorluk nereden geliyor? Trke'nin son yarm yzy la yakn geen zaman sresinde yaad deimeye yabanc kalm olmam bir tarafa brakrsak, sizlere sunacam konuma nn hazrlnn bandan sonuna kadar iki kaygnn basks altn da bulunduumu hissettim. Biri u: slm bilimler tarihine dair modern almalar iki yz yla yakn bir sredir devam ediyor. Henz balangta saylma mza ramen, varlan sonular gerek okluk ve gerekse kalite bakmndan olduka nemli boyutlara ulam bulunuyor. Ben elli yldan beri yazmakta olduum slm bilimleri tarihi nedeniy le bu alma sonularn tanmak ve deerlendirmek devini zerime almak ans ve mutluluuna sahip oldum. Btn bunla r ve ayrca kendi aratrmalarmn sonucu olarak kazandm fi kirleri ve inanc tek bir konferans erevesinde size en iyi bir e kilde ulatrp ulatramamak ve sizi o sonularn doruluuna inandrp inandramamak kaygs bende bu dakikaya kadar de vam ediyor. kincisi; modern b.ilimler tarihinin yzyllk kadar bir gemi i var. AvrupalIlarn 17. yzyldan itibaren kendilerini Islm dn yasndan stn grmeye, hatta bu kltr dnyasn unutmaya baladklar bir srada, bilim tarihinin yeni balayan yapc byk bir a anlamnda Rnesans (Renaissance: yeniden dou) diye bir adlandrma ortaya kt. Bu terimin tad anlama gre Av rupa'da 13. hatta 12. yzyldan itibaren belirmeye balayan bi limsel kalknma dorudan doruya Yunan bilimlerinin Latin
20

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

ce'ye tercmesi, benimsenmesi ve etkisi diye deerlendiriliyor du. Bu anlam, birok bilim tarihileri tarafndan tarihi gerekle re aykr olduunun gsterilmi bulunmasna ramen, Bat dn yasnda, hatta onun dmen suyunda kalan slm dnyasnda egemen bulunuyor. Benim kuam ilkokulda ve lisede Bat dil lerinden alnan ders kitaplarndan Rnesans grn sarslmaz bir gerek olarak reniyordu. 1943 ylnda stanbul niversitesi'nde arkiyat (doubilim, oryantalistik) tahsiline baladmda, dnyann gemite ve bu gn iin en byk arkiyats addolunan Hellmut Ritter'in1 rencisi olmak ans ve nimetine kavutum. Ritter, fazla tembel bir renci olmadma inannca, doa bilimleriyle, zellikle ma tematik ile ilgilenmemi, modern matematiin temelinde slm bilginlerinin kitaplarnn bulunduunu syledi; rnek olarak da el-Hvrezm, Ibn Ynis, Ibn 'l-Heytem ve el-Btrn'nin adlarn and. Onlarn Bat dnyasnda tannan en byk bilginler dze yinde olduunu syledi. O gn eve gittim; ok zor, uykusuz bir gece geirdim. Bir taraftan gen belleimde eve gtrdm drt addan baka daha ok ey bilmek ak, br taraftan, ilko kula baladm ilk haftalarda ssl psl hanm retmenim den duyduum sz: "slm bilginlerinin dnyann bir kzn boynuzu zerine oturduuna inandklar". Sabahn olmasn, hocama ok ok eyler sorma mutluluuna kavuma ann sabr szlkla bekledim. O gnden bugne kadar tam 61 yl geti. Baz kk sarsn tlar bir tarafa, bu geen zaman zarfnda sadece bir gerei renmenin peinde kotum: slm kltr dnyasnn bilimler tari hindeki yeri nedir? Bu hususta bende gelien dncelerin baz nemli noktalarn size sunmaya alacam. Bunun sunulacak
21

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

veya sunulabilecek ideal bir tablo olamayacan daha balan gta hissediyor, dncelerimin kt zerinde nasl bir seyir ta kip edeceini bilemiyorum. Daha gen kuaklarn Trk okullarnda bizim kuaklarmz dan Mslmanlarn bilimler tarihindeki yeri ile ilgili, ne kadar farkl olumlu veya olumsuz eyler rendiklerini bilemiyorum. Ama bu hususta gzden kamayan bir gerek var ki, o da ge nellikle Mslmanlar, bu arada Trkler slm kltr dnyasnn bilimler tarihindeki yerini ya ok az biliyorlar, ya hi bilmiyorlar, yahut da bu kltr dnyasna kar ok yanl grler tayor lar. Bat dnyasnn bugnk stn durumu birok Msl man'da zellikle Trklerde adeta bir aalk duygusu uyandr yor. Ortada gzden kamayacak bir gerek var ki, o da birok Trk aydn, Bat dnyasna ulaabilmenin aresini Trk toplumunu dinden kurtarmakta buluyor. Ben altm yllk almam srasnda her gn biraz daha fazla slm uygarln tanmann ve tantmann Bat dnyasna ulama davas bakmndan en sa lam, daha dorusu tek yol olduuna inandm. Bugnk bilgime gre -ki bunu geree oranla ok yoksul buluyorum- gen Bat uygarln Islm uygarlnn deiik corafi ve iktisadi artlar al tnda gerekleen devam olarak gryorum. Bu anlamda Islm bilimleri Yunan bilimlerinin bir devam olarak geliti. Dier taraf tan Yunan bilimlerinin temellerinin eski Msr ve Babil bilimleri ne dayandn, bilimler tarihi yava yava ortaya koyuyor. Be nim iin bilimler tarihi bir btndr. Bilim tarihisinin devi bu btn meydana getiren paralar geree uygun bir ekilde, hislerden ve nyarglardan uzak, tam bir nesnellik ierisinde de erlendirmek ve tantmaktr. Bugnk Bat bilimlerinin slm bilimlerinin bir devam oldu
22

Islm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

u hususundaki grm birok Alman meslektama, Enstit mzn mzesini ziyarete gelen misafirlerin bir ksmna ilettiim de, onlar bunu hemen hemen hi yadrgamadlar; sadece bana u soruyu sordular: slm dnyasndaki bilimlerin byle bir yk sek dzeye ulam olmas ile badaamayacak bugnk gerili i nasl aydnlatrsanz? phesiz bu soru sizin de kafanz me gul ediyor. Buna szlerimin sonunda ksaca dokunacam. Bir yanl anlay nlemek maksad ile una balangta ia ret etmek istiyorum ki, bu konferansn amac bir dine davet de ildir. insanlarn dini inanlar beni ilgilendirmiyor. Tek amacm Islm topluluuna bal insanlara, zellikle Trklere ister dindar, ister dinsiz olsunlar, slm bilimlerinin gereini tantmak, onla r benlik duygularn hrpalayan yanl yarglardan kurtarmak ve onlara ferdin yaratclna olan inanc kazandrmaktr. Size sunmak istediim basit tablonun ana izgileri unlardr: Mslmanlar tarih sahnesine klarnn ilk 20 yl iinde n ce Romallarn, daha sonra BizanslIlarn elinde bulunan Suriye ve Msr'daki kltr merkezlerini ele geirdiler. Bununla Mslmanlara Yunan bilimlerinin ilk kaplar alm oldu, ilk yirmi yl izleyen nc on ylda Mslmanlarn gemilere sahip olmas, Kbrs', Rodos'u igal edip Sicilya sahillerine dayanmalar tarihin artc olaylar arasnda bulunuyor. Bu, her eyden nce onla rn yeni vatandalarna -ister yeni dini kabul etmi, ister etmemi olsunlar- ok iyi muamele etmi, sayg ve hogr gstermi ol malarnn bir sonucuydu. Mslmanlarn aznlk din mensuplar na kar tandklar tam zgrlk, kurduklar uygarln yapc il kelerinden biriydi. Bizler OsmanlIlarn bu paha biilmez ilkeyi iyi deerlendirmi olmalar ile vnebiliriz. Bu prensibin yksek de23

Islm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

geri ancak br kltr dnyalaryla karlatrldnda daha iyi anlalabilir. slm'n ilk yzylnda Yunanca'dan, Sryanice'den, Fars a'dan ilk eviriler yapld. Bunu yapanlar eski kltr merkezleri nin mensuplaryd; destek ve arzu ise Emevi halifelerinden geli yordu. Mslmanlar dnyann yuvarlak olduu fikrini Yunanl lardan ve ranlIlardan alarak hi kukusuz kabullendiler. Daha ilk yzylda okuyup yazma ilgisi salgn bir hastalk gibi tm slm dnyasn etkiledi. Ben kiisel olarak, ayn yzyln sonuna do ru Islm dnyas iinde gelien okuyup yazar saysnn o ada ki baka hi bir yerle kyas kabul etmez bir dzeye ulatna ina nyorum. slm'n 150. yllarnda Abbasi halifesi baz Hint astronomla rn Badat'a davet etti. Onlarn beraberlerinde getirdikleri Siddhnta, ki bu eser Sanskrite'nin ok hacimli, en ok gelimi ast ronomi ve matematik kitabyd, Arapa'ya evrildi. Bu ii baa ranlar eski Iran ekolnn Mslman mensuplaryd. Bununla gen kltr dnyasnda bilimsel astronomi balam bulunuyor du. Yunanllarn tanmad sfr says ve Hintliler arasnda geli en trigonometrik elemanlar Islm dnyasna girdi. Onlar 'sins' anlamndaki j'va terimini gib diye Arapalatrdlar. Bu sonradan yanl olarak Latince'ye cep manasna sins diye evrildi, ilerle me byk bir hzla geliiyordu. 2. yzyln sonuna kadar Batlamyos'un (skenderiyeli Klaudios Ptolemaios) zor ve hacimli Elmajest adl astronomi kitab, klid'in Geometrisi ve daha pek ok kitap Arapa'ya tercme edilmi bulunuyordu, hatta erh (yo rumlama, komentar) ve eletiri iine balanmt. Ksacas, 2. yzyln 3. yzyla dnmnde, bilimin birok alannda alma ve benimseme (resepsiyon ve asimilasyon) a yaratclk safhas
24

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

nn eiine dayanmt. Abbasi devlet adamlarnn, Hint dinleri ni aratrmak amacyla 2. yzyln sonlarna doru Hindistan'a aratrc gnderdiini dnrsek, bilimsel hareketin ne byk bir hzla gelitiini kolayca anlam oluruz. Daha Hicret'in 2. yzylnda, yani miladn 8. yzylnn sonuna doru, Yunanllar dan alnan atomizmin byk gelimeler kaydettiini sylemek isterim. Bunun slm dnyasndaki gelimesinin, Avrupa'da 20. yzyln ilk yarsndaki dzeyde olduunu arkiyatlardan biri ileri sryor. Ayn yzyl tm bilimler tarihinin en byk kiiliklerinden bi rinin ortaya kna tanklk etmitir. Bu Cbir ibn Heyyn'd. Cbir, Yunanllarn yaptklaryla daha sonralar dou Akdeniz evresi kltr merkezlerindeki gelimeleri deerlendirerek, kim yay kantitatif ve kalitatif prensiplere dayanan bir bilim olarak kurdu. Bu bilim -slm dnyasndaki baz kk katklar birtarafa- daha st bir dzeye kavumak iin 900 ila 1000 yl bekledi. Kimya ile balayan bu byk bilgin zamanla, hemen hemen b tn doa bilimi dallaryla urat. Cbir byk bir doa bilgini olarak geliti. O, Allah'n insana verdii yetenein adeta snrsz olduuna inanyordu. nsann gcnn evrenin en son sr per delerini yrtmaya yeteceine, hatta canl ve cansz varlklar yara tabileceine inanyor, hi olmazsa kuramsal olarak bunun mm kn olduunu savunuyordu. Her eyden nemli olan, bu prob lemin miladn 8. yzylnda slm dnyasnda korkusuzca yazlabilmesiydi. O ayn zamanda 700 hayvansal ve dier doal sesle ri kapsayan bir sistem kurmaya alt. Fizik onda doada sakl olan aa karma yasas diye ifadesini buluyor, doadaki her taneciin, taneciklerin birbirlerine olan etkisinin, hatta btn in sani duygularn matematik ile llebileceine inanyordu. Bu nu 'ilm al-mzn' (l ilmi) diye adlandryordu.
25

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

Cbir'in yaad yzylda, btn doa bilimleri bir tarafa, fi loloji inanlmaz bir dzeye ulamt. Sbaveyh'in o ada yazl m ok hacimli sistematik gramer kitabnn benzerine hangi kltr dnyasnda rastlanabileceini bilemiyorum. 9. yzyln balarnda Halife el-Me'mn Badat'ta Beyt'lHikmet adyla bir akademi kurdu. Bu bilgin halifenin bakanl nda bir araya gelen Mslman, Hristiyan, Musevi ve Sabi2 dinlerine mensup bilginler yeni eviriler yapyor, eski evirileri dzeltiyor ve bilimin eitli alanlarnda aratrmalar yapyorlard. Halife el-Me'mn astronomide salam neticeler almak gayesiy le biri Badat'ta dieri de am'da olmak zere iki rasathane kurdurdu. Bunlar, bilimler tarihinin tand ilk gzlemevleriydi. almalar ok zaman Halifenin katlmas ile oluyordu. Ayn Ha life astronom ve matematikilerinden ekvatorun uzunluunu lmelerini istedi. Onlar bu ii hayranlkla karlanacak yksek bilimsel yntemlerle sonulandrdlar. Elde ettikleri deer bugn bildiimiz uzunluktan ibarettir: Yaklak krk bin kilometre. Halife el-Me'mn 70 kadar bilgini bir dnya haritas yapmak ve bir corafya kitab yazmakla grevlendirdi. Doal olarak on lar her eyden nce daha nceden bilinen Marinos'un haritas ve Batlamyos'un corafyasna dayanmak zorundaydlar. Bylece, bir kuak boyunca baarabilecekleri yanllar dzeltme ve yenilik ortaya koyma iinin bir snr vard. Onlarn bundan 20 yl nce Topkap Saray'nda bulduum dnya haritas (ekil 1), bizleri corafya tarihi zerindeki dncelerimizi byk apta d zeltmeye zorluyor. Bu haritay sadece Batlamyos'un adn ta yan harita ile karlatrmak yeter. Mesel el-Me'mn haritasn-

26

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

ekil 1: Halife elMe'mn'un emriyle 9. yzyln ilk eyreinde 70 kadar bilginin hazrlad harita. Bize 1340 ylndan ulaan tek nsha Topkap Saray'ndaki bir ansiklopedide bulunmaktadr.

27

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

da Atlas ve Hint okyanuslar Batlamyos'taki ideniz halinden kurtulmu, karalar kuatan gerek ekli bulmulard. Halife el-Me'mn zamannda cebir kitab yazld. Bunlar Babilonya, Yunan ve Hintliler tarafndan bilinen birinci ve ikinci dereceden denklemleri ilk defa ayr bir bilim dal olarak ortaya koyuyorlard. Cebir alannda kaydedilen gelimeleri birka cm le ile zetlemek istiyorum: lk cebir kitabnn ortaya kndan 50 yl kadar sonra el-Mhn adndaki bilgin bir geometrik prob lemi nc dereceden bir denkleme evirdi, ama denklemi zemedi. nc dereceden bir denklemin ilk zmn miladn 950 yllarnda Eb Ca'fer el-Hazin adl matematiki ve astro nom, parabol konstrksiyonu kullanmak suretiyle baard. 11. yzyln ilk yarsnda Ibn 'l-Heytem bir optik problemini dr dnc dereceden bir denklemle zd. Kk bir yanllkla La tince'ye evrilen problem, Problema Alhazeni ad altnda 13. yzyldan itibaren Avrupal bilginleri alt yzyl kadar uratrd. Ibn 'l-Heytem'in zm ancak 19. yzylda kavranabildi. 11. yzyln sonlarna doru mer Hayym zm yollar o alan nc dereceden denklemleri bir sisteme balayan ilk ki tab yazd. Hayym'n kitabnn Avrupa'ya ulamad sanlyor; ama onunkine benzeyen denklem konstrksyon ve zmleri 17. yzylda Rene Descartes, Frans van Schooten ve Edmund Halley'in kitaplarnda karmza kyor. Bu benzerlik sorununu geen yzyln ilk yarsnda ele alan matematik tarihisi Johannes Tropfke, ad geen Avrupal bilginlerin mer Hayym'n so nularna kendi gayretleri ile ulatklarna inanyor, ncellerinin kitabnn Avrupa'da tannmadndan ayn denklem ve zm lerinin daha nce bilinmediine hayflanyordu. O bir bakma hakl; ama ayn sonularn Islm dnyasndan Avrupa'ya baka vastalarla ulap ulamad sorunu bugn iin ak bulunuyor.
28

Islm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

15. yzyln ilk yarsnda Giytuddn el-K drdnc derece den denklemlerin 70 tipini tanyordu. Modern matematikte bu say 65'e indiriliyor. Bu denklem konusundan sonra miladn 9. yzylna dnyorum. Astronomide 9. yzylda dnyann gne etrafnda dnd n veya aksini ileri sren grlere rastlyoruz. 10. yzylda dnyann kendi etrafnda dnd grn savunanlar oal d. 11. yzylda bu gr baz sebeplerle terk edildi. 9. yzylda rasat sonu ve llerinde ok byk baarlar el de edildi. Mesela, gnele dnyann yllk en uzak mesafe nok tasnn sabit olmayp deitiini fark ettiler. 11. yzylda yrn gedeki ilerlemenin yllk 12,09 saniye olduunu saptadlar. G nmzde bu deer 11,46 saniye olarak biliniyor. Bu ok yksek bir gzlem teknii, ara ve matematii gerektiren sonu 17. yzylda Johann Kepler'e ulamt. O, bunun nasl baarldn renebilmek iin baz adalar ile yazyordu. Ksaca syleye yim: El-Brn bu hususta yln drt blmnde yaplan gzlem lerin sonularn 'infinitesimal' (sonsuz kklerle uraan) ma tematikle deerlendirmiti. Astronomi alanndan bir rnek daha: 10. yzyln ilk yarsn da, Mslman dnyasnn bilginleri, yerkresi ekseninin ekliptik dzlemine nazaran eiminde bir deiikliin olabileceini d nmeye baladlar. Bunu saptayabilmek iin ayn yzyln ikinci yarsnda eski Tahran'da zel bir rasathane kuruldu (ekil 2). Va rlan sonu u: Dnyann ekseninin ekliptik dzlemiyle yapt a srekli olarak azalyor. Gk mekanii 19. yzylda ayn sonu cu dorulad.
29

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

ekil 2: 10. yzylda Rey'de (eski Tahran'da) yaplan rasathanenin modeli.

Infinitesimal matematie 9. yzyln ikinci yarsnda yneldi ler. Arimed'in bu konudaki gayreti onlara ulamamt. Ayr yoldan giderek yzyllar boyu gerekleen bir gelimenin en yksek noktasn 15. yzylda Giytddn el-K'de buluyoruz. O, geometrik olan ve olmayan cisimlerin hacmini (oylumunu) ve yzeylerini lebiliyordu. lk elemanlar Yunanllardan ve Hintlilerden alnan trigono metri slm dnyasnda ok hzl bir gelime gsterdi. Kresel trigonometri bugnk tandmz ekliyle Islm matematikile rinin 10. yzyln sonu ile 11. yzyln balarnda gerekletirdik leri baardan ibarettir. 13. yzyln ilk yarsnda Narddn et30

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

Ts, kresel trigonometri ile dzlem trigonometrisini astrono minin bir kolu olmaktan kurtararak yeni bir bilim dal olarak kur du. Bu baar matematik tarihinde 1900 ylna kadar 15. yzyl da yaayan Alman Johannes Regiomontanus'un adn tayordu. Gerek ancak, Narddn et-Ts'nin kitabnn Rum kkenli Os manlI Dileri Bakan skender Karateodori Paann Franszca'ya 1891 ylnda yapt eviriden sonra ortaya kt. Onu ortaya karan Alman matematik tarihisi Anton von Braunmhl oldu. . Kresel trigonometride 10. yzylda kazanlan baar 11. yzyln balarnda matematik corafyaya etkili bir temel sala d. El-Brn bunu bamsz bir bilim dal olarak kurmakla kalma d, onu dnya haritasn dzeltmek yolunda uygulayan ilk bilgin oldu. Bu uygulamay Gazne ile Badat arasnda iki yl sren e tin bir alma ile baard (ekil 3). O aradaki 60 kadar istasyo nun enlem derecelerini astronomik olarak ve aradaki mesafele ri arn arn lyor, bylece elde edilen deerle (boyutla) bir kresel gen kuruyor (ekil 4), aranlan drdnc deeri, yani iki yer arasndaki boylam farkn da derece olarak elde ediyordu. Bu ldrc almann evrelerini el-Brn bize ok canl bir e-

ekil 3: ElBrn'nin Gazne ile Badat arasndaki 60 kadar yerin enlem ve boylam derecesini bulmaya yarayan almasn gsteren taslak. 31

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

ekil 4: ElBrn'nin uzaklklarn ve enlem derecelerinin elde edilmesinden sonra boylam derecelerini bulmak iin kulland kresel genler tasla.

kilde anlatyor. Gazne ile Badat arasndaki gidi ve dn uzak lklarn ve apraz balantlar dnrsek, el-Brn'nin be bin kilometreden fazla bir arnlama yapm olmas gerekiyor. Onun hesaplad 60 kadar yerin boylam derecelerindeki yanl 6 ile 40 dakika arasnda deiiyor. Onun ok nemsiz olan yanllar n modern corafya ancak 19. ve 20. yzylda dzeltebildi. Onun uygulad ve Islm dnyasnda uygulanan yntem a mzn tand 'trianglasyon'dan baka bir ey deildir. Ama modern corafya tarihi trianglasyonun (genler zincirinin) ilk uygulanmasn HollandalI bilgin VVllebrord Snellius'a (15801626) atfeder. Bu frsat karmadan unu eklemek istiyorum: ok gelimi ve son yllara kadar bilinmedik olarak kalm bir trianglasyon metodunu Mslmanlar 15. yzylda Hint okyanu
32

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

su denizciliinde uyguluyor, engin deniz uzaklklarnn ve bulu nulan noktann hesaplanmasnda kullanyorlard. Bu ekilde do u Afrika ve Sumatra sahilleri arasnda kalan ekvator izgisinin uzunluunda elde ettikleri sonu hayranlk uyandryor. Byle bir sonu ve engin deniz zerinde bulunulan bir noktann he saplanmas modern dnyada ancak 20. yzyln ilk yarsnda mmkn oldu (ekil 5). Baz rneklerle benzer gelimeleri baka alanlarda gsterme me konferansmn dar zaman erevesi izin vermiyor: Bugne kadar ulalan aratrma sonular, gelimenin her bilgi alannda 15. yzyln sonuna kadar devam ettii, Mslmanlarn Yunan llardan aldklar bilimleri, geni lde gelitirdikleri, baz bilim leri ilk defa kurduklar biliniyor, ciddi bir duraklamann ancak 16. yzyln ikinci yarsnda kendisini gsterdii gereine inan

ekil 5: Mslman denizcilerin 15. yzylda dou Afrika ile Sumatra - Java arasnda ltkleri uzaklklar cetveli. 33

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

maya zorluyor. Bilimler tarihinin eskimi bir tutumuna gre 12. yzyl, Islm bilimlerinin duraklama veya snme (dekadans) a nn balangc sanlr. Halbuki, zellikle son elli yln ilgili al malar 13. ve 14. yzylda slm bilimlerin hemen her alanda ok yksek bir trman yaptn, ve onlarn gittike politik ve ik tisadi bakmdan zayflayan slm dnyasndan ziyade, ulatklar Avrupa'da genelde 17. yzyldan itibaren rnlerini vermeye balad inancn uyandryor. Bende yirmi yla yakn bir zaman dan beri gittike gelien bir inanc size iletmenin frsatn kulla narak sylemek istiyorum; eer artlar 13. ve 14. yzyllarda bi limlerin Islm kltr dnyasndaki gelime hzna uygun kalsalar d, sanrm ki bilimler gnmzdeki dzlemlerine ok daha er ken bir devirde kavumu olabilirlerdi. Ama bu insanln yarar na m, yoksa zararna m olurdu, o baka bir soru. Bu konferansmda zerime aldm devin gerei olarak s lm bilimlerinin Avrupa'ya gei davasna ok ksa bir ekilde dokunmak istiyorum (ekil 6). Arapa kitaplar 10. yzyldan itibaren Bizans'ta Yunanca'ya, spanya'da Latince'ye evrilmee baland. Gemiin gururu iinde bulunan Bizans'ta evrilen Arapa kitaplar, tadklar ya ratc karakter tannmadan, eski Yunanllardan alnan bilimlerin kopyalar sanlarak ok zaman uydurma, deiik Yunanca otori ter adlar altnda ileri srld. Baz aratrclarn Bizans'ta bylece balayan bir Rnesans'a inanmasna ramen, orada slm dnyasnda mthi bir hzla gelien bilimsel kalknmann farkn da olunamad bir gerek gibi grnyor. Arapa kitaplarn spanya'da balayan Latince'ye tercme ii birka yzyl hemen hemen tamam ile rahip ve papazlarn elin de idi; nk Avrupa'da onlardan baka okuyup yazma bilen
34

Islm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

kimse yok gibiydi. rnein, ilk usturlap kitapn yazan Lupitus (10. yy.) bir papazd. Kullanlan terimler, rakamlar tamamen evrilmeden Arapa olarak kalmlardr (ekil 7). Arapa rakam lar Latin dnyasna geiren din adam Gerbert, sonralar 999 ila 1003 yllar arasnda papa olan kiidir. 11. yzylda ve daha son ra birok Arapa kitap evvela branice'ye, Ibranice'den de Latin ce'ye evriliyordu. ok zaman Latince yaz dilini iyi bilmeyen Ya hudi kkenli evirmenler kitabn kapsamn Latince yazmasn bi lene gelii gzel dikte ettiriyordu. evirilerin devam ettii 12. yzylda Fransa'nn birok ehrinde ve Oxford'da, evrilen kitap larn taklidi ve adaptasyonu balad. 13. yzylda bu almann alan bir hayli byd. Avrupa kltr tarihi 13., 14., 15. yzyl larda byk bilginler kaydeder ve onlara byk bulular atfeder. Bu deerlendirmeler maalesef onlarn Islm bilginleriyle olan balar hi gz nne alnmadan yaplr. Bugne kadar yaplan

35

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

ekil 7: Lupitus usturlabndaki Arapa terimler ve rakamlar.

aratrmalara dayanarak unu kesinlikle syleyebiliriz ki, o bil ginler sadece Islm bilginlerinin dmen suyunda yzyorlard; slm bilginlerinin seviyesine her bakmdan ulam olmaktan ok uzaktlar. Avrupa'da bilimde kk admlarla yaratclk d nemi 16. yzylda balad ve AvrupalIlar Islm dnyasn 17. yz yldan itibaren gemeye baladlar.
36

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

Bu balamda bilimler tarihinde gz nne alnmayan iki nemli gerei dile getirmek isterim. Biri; Avrupa'da yaklak 17. yzyla kadar kaynak anma kav ram yoktu ve ok yava geliti. Ayrca, birok Arapa kitap ter cmesi ya Avrupal veya Yunanl bilginlerin ad altnda yzyllar ca yaynland ve kullanld. Kaynak ad vermek alkanl byk

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

Yunan bilginlerinde de ok zayft. Kaynaklar sistemli bir ekil de vermek, geen kuaklarn emeklerini anmak prensibi Islm kltr dnyasnn karakteristik niteliklerinden biridir. Ne yazk ki bu gerek bilimler tarihinde gzden karlmaktadr. ikinci nokta; Mslmanlar bilimleri hocalarndan ve salam bir ekilde reniyorlard. Yani bir ekol disiplinine balydlar. Avrupa'da ekol sistemi bir taraftan ge balad, dier taraftan yabanc bilgiler hocalardan deil de sadece kitaptan reniliyor du. Bylece ortaya kan iki ayr bilgin tipinin burada karlat rlmasna vaktim olmayacaktr. u kadarn sylemekle yetinece im: slm dnyasnda daha 10. yzylda tandmz, kaynakla r veren, ele alnan problemi sistematik bir ekilde okuyucuya sunan kitap tipini Avrupa'da ilk olarak 17. belki 18. yzylda buluyoruz. Bilimlerin slm dnyasndan Avrupa'ya ulamnn ikinci yolu talya zerinden oldu. 11. yzyln ortalarnda tptan anlayan bir Tunuslu tacir gney talya'ya turist olarak gitti. Oradaki tbbn ok ilkel olduunu grdkten sonra Tunus'a dnp birok tp kitab getirerek durumu deitirmeye karar verdi. yl sonra birok kitapla Salerno'ya geldi. O bir Hristiyan Arap myd, yok sa Hristiyanla sonradan m girdi bilinmiyor. Constantinus Africanus adn ald ve bir rahip olarak Monte Cassino manastrna kapand. 25 kadar nemli kitabn Latince'ye evirisini rahip ar kadalarna dikte ettirdi. in ok ac taraf udur ki, o bu kitap lar ya kendi veya eski Yunan otoritelerinin ad altnda yaynlyor du. Ayn kitaplarn bazlar bakalar tarafndan Arapa asllarndan ikinci bir defa evrildi. Her eye ramen Constantinus tara fndan yaynlanan kitaplar yaplan dier yzlerce evirinin yann da Avrupa'daki tbbn nemli kaynaklar olarak deerlerini kay
38

Islm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

betmediler. alacak bir ey olarak unu szme eklemek isti yorum: 19. yzyln ortalarnda bir tp tarihisi, bir bilim kongre sinin ya Salerno krfezinde ya da Monte Cassino'nun tepesinde Constantinus'un bir heykelini dikmesini neriyordu. 9. yzyldan 1086 ylna kadar Araplarn idaresinde bulunan Sicilya'da yksek bir kltrel ve sosyal hayat yerlemiti. Sicilya ve gney talya zellikle hal seferleri mnasebetleriyle Avru pa'ya girecek Islm bilim ve teknolojisinin iki nemli merkezi ve istasyonu oldular. alkan, becerikli ve kurnaz Italyanlar 17. yzyla kadar slm dnyasndan en byk bulular, en yeni ha ritalar ve en yeni teknolojiyi hi vakit kaybetmeden bu yoldan Avrupa'ya tadlar. Ortaa Avrupas'nda tannan en byk matematikinin ne den bir Italyan olduunun srrn artk biliyoruz. O, 13. yzylda yaayan ve hayatnn byk bir ksmn Arap memleketlerinde geiren Pizal Leonardo'ydu. Ondan iki yz yl sonra yaayan mehur Leonardo da Vinci'nin ekillerini izdii alet, makine ve silahlarn slm dnyasndan kaynaklandn bugn biliyoruz. Baz nemli Arapa kitaplarn uzun zamandan beri sakl kalm talyanca tercmeleri 20. yzylda ortaya kt. Yaklak bir yzyldan beri slm dnyasndan Avrupa'ya bi lim ve teknolojiyi ulatran ok nemli bir yol daha tannyor. Bu yolun istasyonlar Tebriz, Erzurum, Trabzon ve stanbul'du. Bu yolun en etkin dnemi 1270 ila 1350 yllar arasna rastlar. 1300 yllar civarnda Tebriz'deki uluslararas niversitede ok sayda Bizansl renci okuyordu. Bizansl din adamlarnn Yunanca'ya evirdikleri Arapa, Farsa kitaplarla stanbul'da ksa sren bir Rnesans ann baladn syleyen bilim tarihileri var. Bu
39

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

yoldan stanbul'a ulaan kitap ve teknolojinin 14. ve 15. yzyl larda talya'ya, dou ve orta Avrupa'ya ulatklarn biliyoruz. s lm astronomlarnn gezegenlerle ilgili en yeni teorilerinin Kopernik'e Yunanca tercmeler vastasyla ulat bundan yarm yzyl kadar nce ispatland. Sayn dinleyiciler! Konferansma konu edindiim kltr dn yasnn bilimler tarihinde yaratc bir yeri olduunu, bu hkmn hemen hemen her alan iin geerli saylacan size birok nemli rneklerle gstermek isterdim. Ama bir konferansn dar zaman erevesi ierisinde bunu gerekletiremeyeceimi bile rek sizde sadece bir izlenim uyandrmay amaladm. Frank furt'taki Enstitmzde, mzemizin birka ay evvel yaynlad mz slm'da Bilim ve Teknoloji adl be ciltlik Almanca katalouyla bu hedefe doru birka adm attk (bu kataloun tam knyesi iin engr'n yukardaki sunu konumasnn 3. notu na bkz). zellikle ilk ciltte slm bilimlerindeki her alanda ger ekleen baarlar kronolojik olarak okuyucunun bilgisine sunu luyor. Bu kataloun hazrladmz Franszca evirisinin iki ila ay sonra okuyucuya ulaacan umuyorum. Bu ynde Almanca bilen dinleyiciler iin Islm Bilimleri Tarihi adl kitabmn 10., 11., 12. ciltlerini hatrlatmak isterim (bunlarn knyeleri, engr'n yukardaki sunuunun 1. notunda verilmitir). Islm'da Matema tik Corafya, Kartografya ve Onlarn Avrupa'daki Devam adl bu ciltlerde -ki 15 ylda hazrladm- belirli bir alanda, slm kl tr dnyasnn bilim tarihindeki yerini ok detayl olarak aratr maya altm. Ulatma inandm netice u: Matematik co rafyann belki de yzde sekseni slm kltr dnyasnda baarl d. Eski dnyann tandmz haritalar en byk gelimelerini Is lm kltr dnyasnda buldular. Avrupa corafyaclarnn elinde 18. yzyln sonuna kadar tandmz haritalar slm kltr dn
40

slm Kltr Dnyasnn Bilimler TarihinripH Yeri

yasnda baarlanlarn ya tam veya baz gelii gzel deiiklikle re urayan kopyalar olarak ortaya kyor. Szlerimi bitirmek zere olduum u srada birok insan d ndren sorunun ounuzu da kukuya drdn sanyo rum; o da, slm kltr dnyasnn neden duraklad ve gerile dii problemi. Bu soruyu altm yllk almam srasnda sk sk kendime ynelttim; son zamanlarda gnl kandrc bir cevap landrmaya yaklatm sanyorum. Bunu biraz evvel szn et tiim Islm'da Bilim ve Teknoloji'nin giri cildinde ele aldm. Kar nzda unu sylemekle yetineceim: Btn gemi byk uygarlklarda olduu gibi slm uygarl da politik, jeopolitik ve ekonomik koullarla 16. yzyldan iti baren bir ypranma a iine girdi. Uygarlk bayran tayacak ardl kendisi gelitirmiti: imdi o uygarln bugnk ve yarn ki kuaklar bu ardln baars nnde aalk ve yabanclk duy gusuna dmeden ondan hzla renmek, ona ulamak gerek sinimi ile kar karya bulunuyor.

Notlar
(AMC tarafndan eklenmitir) Ritter. 27 ubat 1892'de Almanya'nn Hessen eyaletin de Lichtenau'da dodu. 1919'da Hamburg niversitesi'nde pro fesr oldu. 1935'te stanbul'a geldi ve 1949'a kadar burada kal d. Daha sonar Main nehri zerindeki Frankfurt'taki Johann Wolf41
1Hellmut

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

gang Goethe niversitesi'ne gitti. zellikle Arap ve Iran metinle rinin eletirel edisyonlarnn yaplmas, Trk glge oyunu (Kara gz), slm mistii ve Hristiyan-erken arameyik masal malzemesi zerindeki almalaryla tannd. 19 Mays 1971'de Taunus'ta Oberursel'de yaama gzlerini kapad. Aabeyi Gerhard Ritter de (1888-1967) tannm bir tarihiydi. Cezire ve Harran'da yaayan iki Hristiyan topluluunun or tak ad. Bunlardan El Cezire'dekilere 'Mandeler' veya 'Vaftizci Yahya Hristiyanlarf da denirdi. Halife el-Me'mn'un bunlar or tadan kaldrmamasna ilerinden yetien nemli bilginlerin neden olduu sylenir.
2EI

42

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

SORULAR

BR DNLEYC - Hocam ok teekkr ederim. 9. yzyln ilk yarsnda ortaya kyor. AvrupalI bilim tarihilerinin b yk ounluu slam lkelerindeki rasyonalizmin etkisi olarak grenler var, birou byle diyor. Mtezile hareke tinin slam bilim tarihindeki yerini syler misiniz? PROF. DR. FUAT SEZGN - Siz onlar ok seviyorsunuz gali
ba. Hakikaten ben de onlara kar dmanlk duymuyo rum; onlara byk bir rasyonalist zmre denir, byk in sanlar var onlarn ierisinde; fakat onlar gelimekte olan byk bir medeniyetin bir tezahr, bir paras. Onu o e kilde anlamal. Mesela, Cabir ibn Hayyan gibi bir insan da kyor, o da byk bir hadise, Mtezile de kyor, atomizmle urayorlar, tecrbeyle urayorlar falan; onu ne mbalaa edelim ne de kmseyelim. Yani o byk s lam medeniyetinin enteresan grnlerinden biri olarak deerlendirelim.

BR DNLEYC - slam dnyasnda batan anlattnz gibi mthi bir ykselme oldu, fakat sonradan bu kn se bepleri arasnda zellikle mam Gazzli'nin felsefeye yaz d Tahfut al-Falsifa adl eserinden sonra gerekletii ne dair grler var, bu konuda ne dersiniz hocam?
43

Islm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

F. SEZGN - Vallahi, Gazzli enteresan bir adam. Byk bir medeniyet ierisinde binlerce lim var, bunlarn hepsi ay n kalp ierisinde gelimi insanlar deil, baka baka tip ler, biz bu tiplerin bir medeniyet ierisinde ortaya kma sna sadece sevinmeliyiz. Gazzli byk, enteresan bir in san; ama hani btn slm medeniyetini, slm ilimler ta rihini temsil etmiyor. - kte etkisi var m onu soracaktm? - Hayr, hayr k o kadar salam temellere dayanyordu ki, oryantalistlerin bir ksm 1950 senesinde bu hususta yaptklar bir kongrede, byle sebepler ileri sryorlard. unu syleyeyim: Bunlar btn slm kltr tarihinin b ykl bilinmeden ileri srlm eyler; bunlar kk eyler. yle bir benzetme yapaym: muazzam bir niver siteye giriyorsunuz, orada birka tembel insan var, birbir lerine dayak atyorlar falan; bu, o niversitenin bykl n deitirmez, yle bir ey bu.

BR DNLEYC - Efendim, Fatih'ten sonra bilimin, felsefe nin, medreseden tamamen karld konusunda genel bir kanaat var, bu konudaki dncelerinizi renebilir miyim? F. SEZGN - Hayr, 16. yzylda matematikte, astronomi
de, fizikte byk gelimeler vard, siz onlar bilmiyorsu nuz, sadece okul kitaplarnda renilen Fatih'ten sonra bir ey olmam anlay var. Hakikaten bunu bir kelimey le anlataym: Bir ypranma var. Bu yava yava ba gster mitir; ama, btn medeniyetlerde olduu gibi. Bunu Fa tih devrine temil edemezsiniz; nk 15. yzylda bilimde Hindistan'da, Semerkant'ta.... Islm btnd, Osmanllar
44

slm Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri

slm dnyasnn tamamn temsil etmiyor. Size unu sy lemek istiyorum. Ben imdi esasnda slm bilimlerinin kal kmasn, insanla neler getirdiini konferansma mevzu edindim; eer size bir gn belki de Isim bilimlerinin du raklama sebepleri zerinde bir konferans verirsem o hu susta biraz daha tartabiliriz. Yani onu imdilik biraz geri brakalm.

BR DNLEYC - imdi medeniyet ypranmasndan bahset tiniz. yle bir ey sylesek nasl olur? Iran ve Maverannehir Islm medeniyetinin nemli havzalar idi ve bu iki havza Mool istilasnda darbe yedi bu ayr; bundan sonra ki, Moal istilas sonrasndaki dnemlerde yeniden bir to parlanma gryoruz, Mevlna, Cami, Ali ir Neva i, Ulu Bey gibileri var... Bundan sonraki dnemde Safev Devleti nin ykselii ve Safev-Osmanl atmasyla birlikte Saf evilerin ran'a egemen olmas; ran' slam dnyasna kapat mas; yani bir demirperde gibi dnelim o dnem artla rnda ve ilveten Islm dnyasnda Maverannehir ve Hint ktasyla, Ortadou ve Anadolu corafyas arasnda bir ke sinti oluturmas ve bunun neticesinde en nemli ey olan bu corafyalar arasndaki ulema sirklsyonunun durma snn bunda tesiri var m, yok mu? F. SEZGN - Siz bana bir kk konferans verdiniz. Bilim
tarihileri sonulan rum. Ben ceim. Bu de bu problemleri tartnca genellikle sebep ve birbirine kartryorlar, bunu o manada anlyo burada baz eyler syledim, onunla iktifa ede sizin sualinizi imdi cevaplandrmayacam.

45

AKADEM FORUMU DZS

1. Talat Halman, 21. Yzylda niversite ve Kltr, 2. bask 2. Halil nalck, Tarih ve Akademi, 2. bask 3. Kemal Kurda, Trkiye Ekonomisindeki k ve Gelecee Bir

Bak
4. Sema Tutar Pikinst, Trkiye'de nsan Haklar ve Demokrasi 5. Karen Fogg, Avrupa Birlii'nin Gncel Eilimleri ve Trkiye 6. Bakr alar, nsan Haklar Avrupa Szlemesi Hukukunda

Trkiye
7. Attila Karaosmanolu, Trkiye'de Yeniden Yaplanmayla lgili

Sorunlar
8. Stefanos Yerasimos, Birinci Dnya Sava ve Ermeni Sorunu 9. Gkhan S. Hotamlgil, Ya hcresi Geliimi ve Enerji

Metabolizmasnn Molekler Kontrol Mekanizmalar

10. Korkut Boratav, Trk Ekonomisinin Son Durumu 11. M. Orhan ztrk, Sorma-Bilme Drts ve Giriim Duygusu

Nasl Yok Ediliyor?

12. Bozkurt Gven, OsmanlI'dan Cumhuriyete Kltrmzde

Bat Etkileri
13. Doan Kuban, Krsal Kltrn Nesnellik Boyutlar 14. Mehmet zdoan, Gneydou Anadolu'nun Kltr

Tarihindeki Yerine Farkl Bir Bak

15. Ziya Akta, Trkiye'de Bilgi Toplumuna Nasl Eriiriz? 16. Stanford J. Shaw, Bir Dncenin Gereklemesi: Osmanl

Tarihi almalarm
46

17. M. Ali Alpar, Uzay Ajanslar 18. Nimet zg, Hatti Efsanesi Ylan llluyanka'nn Tasvir

Sanatnda Yorumu
19. Ural Akbulut, Tanzimattan Cumhuriyete Eitim 20. Ona! Tekinalp, Trk Hukukunun AB Hukukuna ve Avrupa

Konvansiyonuna Uyumu Sorunu

21. Erdal nn, Bilimsel Devrim ve Stratejik Anlam 22. Ergun zbudun, 2002 Seimleri Inda Trk Siyasetinde

Eilimler
23. Nusret Aras, niversite Yasas Nasl Olmal? 24. Cihan Salolu, Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temelleri 25. Ioanna Kuuradi, Felsefe ve nsan Haklan 26. Trkan Saylan, Yksekretim ncesi Eitimin Durumu ve

zm nerileri Tl. Kemal Kurda, Trk Ekonomisindeki k ve Gelecee Bir Bak: kinci Aama 2001-2004
28. Ariel Rubinstein, Vahi Ormanda Denge

SATIN ALMAK N: Ankara: Atatrk Bulvar No: 221, Kavakldere 06100

Tel: 0312 468 53 00 (1105)

stanbul: stanbul Teknik niversitesi, Dil ve inkilap Tarihi Blm, Eski

Maden Fakltesi Binas, Maka 80200 Tel: 0212 219 16 60
47