1001 TEMEL ESER.

>

Tercman

YAZAN: WtLL DURANT

TRKESt: ORHAN BAHAEDDN

SLM MEDENYET

Tercman gazetesinde hazrlanan bu eser Kervan Kitaplk A. . ofset tesislerinde baslm tr

1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz

Tarihimize m n, mill benliimize g ka tan ktphaneler dolusu birbirinden seme eser lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo loji, felsefe, folklor gibi milli ruhu geli tiren,ona yn veren konularda "G erek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deim elere yol am , dil deim i, yaz deim itir.

Gzden ve gnlden uzak kalm unutul maya yz tutm u -Ama deerinden hibir ey kaybetm em i, ounluu daha da nem kazan m* binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalm aktadr. Bin yllk tarihim izin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "K eta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta rp, nesillere ulatrm ay plnladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1 0 0 0 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanl nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapm ay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynla maya karar verdik. "1 0 0 0 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammz dan yardm vaadi aldk. Tercm ann yay m hayatndaki geni im knlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. A rtk karnza gu rurla, cesaretle km amz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulu nuyor. Millf deer ve m nda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konm ayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler

I \ nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturt maktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den madd hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gum r, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

slm medeniyeti, Amerikal nl tarihi Will Durantn on ciltlik Medeniyet Tarihi'nin The Age of Faitl (iman a) adn tayan drdnc cildinin bir bK mdr. On byk ciltten meydana gelen bu dev eser, otuz iki cilt hlinde Franszca yaynlanm, hi bir ks m Trkeye evrilmemitir. Okuyucularmza bir tslm medeniyeti tarihi verir ken, Will Durant'n eserini tercih ediimizin sebebi, yazann sekin bir tarihi olmas ve Mslman olma masdr. Hangi milletten olursa olsun, bir Mslmanm kaleminden kan bir tslm medeniyeti tarihinde, za man zaman baz hkmlerin tarafszlndan phe edebilir, slm lehine tefsir edildiini dnebilirdik. Bir Hristiyan tarihi iin de, phesiz bunun aksi va rittir. O da tarafsz olamaz hatt aleyhte tefsirlerde bulunabilir; bunun bir ok rnekleri de vardr. Nite kim Will Durant da din asndan, gnlnn Hristi yanlktan yana olduunu, eserinin n sznde u sa tarlarla ifade etmektedir: Hristiyan okuyucu, slm kltrne ayrlan bu yeri fazla bulacak, aydn Mslmanlar ise Ortaa'm parlak slm medeniyetine bu kadar ksa yer verilmi elmasndan ikyet edecektir. Btn bu eser boyunca tarafsz kalmaya, her kltr, her inanc, dorudan doruya kendi asndan vermeye gayret ettik. Ama,

gerek malzemenin seiliinde, gerekse blmlerin tan ziminde pein hkmler yine de kendini hissettirdi. Vcut gibi, ruhun da kendisini hapseden bir derinin iinde olduuna phe yok. Will Durant, medeniyet tarihinde tarafsz olmak la beraber, dinle ilgili ksmlarda bu tarafszln koruyamam, Mslmanln douunu anlatrken bir takm ind kanaatleri de eserine eklemitir. Bu ba kmdan eserin giri ksmn tekil eden ve Muham m edi adn tayan blm kitabmza almadk. Esa sen bu blmde anlatlanlar Trk okuyucusunun ilk okul sralanndanberi bildii eylerdir. Dfter taraftan bu deerli eserin tslm medeniye tiyle ilgili blmleri tamamen tarafszdr. Yazar, ese rinin sonunda tarafszlk konusuna yle temas etmek tedir: Yalnz kendi tarihiyle (ilgilenen kimse, muhak kak ki, mutaassp bir rk veya mutaassp bir dindar dr. Bir ilim adam, ak dnceli bir mnevver, sev gi balaryla vatanna bal olmakla beraber, kendisi ni kin ve hudut tanmayan bir zihin lkesinin vatan da sayar. Eer byle bir kimse, eserine maksatl ola rak, politika hkmleri, rk tefriki veya zel din fikirle sokarsa ismine lyk deil demektir. Aksi halde, me deniyet mealesini tayan ve kendisine gelen mira sn zenginlemesini salayan btn halklara kar minnet duymaktan ekinmez. Yazarn, tslm medeniyetine kar duyduu min net, eserin her blmnde, ayr ayn kendisini gster mektedir. O. B.

SLM'IN KILICI 632 1058 LK HALFELER (632 660)

^

Hz. Muhammed salnda Eb Bekr'e (573 634) Medine camiinde imamlk vermiti. Vefatndan sonra iktidarnn kime geecei konusunda baz anla mazlklar olduysa da, onun bu tercihi zerine Eb Bekr ilk halifelie seildi. Halifelik nceleri bir Unvan dan ziyade bir sfatt. Asl nvan Emr'l-M'minn idi. Hz. Muhammed'in yeeni ve damad Ali bu seime itiraz etti ve alt ay sre ile bat etmedi. Muhammed'in ve Ali'nin amcas Abbas da ayn ekilde hareket etti. Bu anlamazlk bir ok savaa, Abbas hanedannn ku rulmasna ve bgn bile slm dnyasn sarsan mez hep ayrlna sebep oldu. . Eb Bekr o zamanlar elli dokuz yandayd. nce, ufak vapl ve kuvvetliydi. Seyrek salar, krmzya alan beyaz sakal vard. Sakin, iyi niyetliydi. dar ve kaza ilerle teferruata kadar megul olur, hak yerini bulmadan gzne uyku girmezdi.. Karlk bekleme, den alr, halknn, tabiatndaki huuneti yenmesine gayret ederdi. Ald aylklarn bile devlete iadesini vasiyet etti. Arap kabileleri onun tevazuunu irade za-_ yfl: sandlar. Mslmanl kalben kabul etmemi;

olanlar vergi vermeyi reddederek zerine yrdler. Halife bir gece iinde bir ordu tertipleyerek afakla beraber asilerin zerine yryp hepsini darm adan etti (632V Arap generallerinin en sekini ve m erha metsizi Hlid ibi Velid yarmaday tedib etmekle g revlendirildi. Bu karklk, Araplar, Bat Asya'y fethetmeye . evke 1en eitli artlardan biri olarak kabul edilebilir. Bylesine byk b ir teebbs fikrinin, Eb Bekr'in hilfetinin balangcnda, Arap ileri gelenlerinden hi birinin aklna gelmedii muhakkak gibidir. Suri ye'deki baz Arap kabileleri Hristiyanl ve Bizans' reddettiler. m paratorluk ordularna kar koyarak Mslmanlarn yardmn istediler. Eb Bekr, gerekli yardm Ttuvvetim gnderdi ve Arabistan'da Bizans aleyhtarln ielmeye balad. Bu sayede i birlii sa lanmas mmkn olabilirdi. Araplarn yaylma hareketinin eitli sebepleri oldu. Bir kere, ekonomik sebepler vard: Hz. Muhamm edden nceki devirlerde hkm et idaresindeki d zensizlik sulama sistemini bozmutu; toprak, gitike oalan halk besleyemez hle geliyordu. Araplar, m nbit topraklar aryorlard. Siyas sebeplerin de ro l vard: Bizans olsun ran lsn, karlkl savalar yznden takatlerinin sonuna gelmiti; her ikisinde de vergiler yksekti, buna karlk tekilt zayf ol duundan vergiler de gerei gibi toplanamyordu. Difcer taraftan rkn da, Arap yaylmasnda rol vardr: Suriye ve Mezopotamyadaki Arap kabileleri, yeni ka nunlar ve dini benimsemekte hi de glk ekmedi ler. Sonra, dini mlhazalar; Bizansn buradaki Nes-

lrler ve dier inan sahipleri zerinde byk bask s vard. Halbuki Mslmanlk yle deildi. stelik savatan ylmamay retiyor, ehitliin cennetin anahtar olduunu anlatyordu. Bylece halkn mane viyat ykseldi. Dier taraftan Arap birlikleri iyi savayd. Mahrmiyetlerc alkndlar. Ganimet onlar iin byk m kfat oluyordu. A kam na dvyor ve karnlar n doyurmalar ancak zafere ulamak sayesinde mm kn oluyordu. Ancak asla barbar deillerdi. Eb Bekr yle diyordu: Alicenab olun; kadnlar, ihtiyarlar ve ocuklar ldrmeyin; meyva aalarna, ekin m ahsu lne, hayvanlara zarar vermeyin; dmana kar bile olsa verdiiniz sz tutun. Halid, (633) de A rabistanda bar saladktan sonra Irak snrnn tesindeki b ir s kabileyi tedib etm ek zere arld. Yanna 500 kadar asker ald, ay rca 2500 de gebe toplad ve ran topraklarna girdi. Eb Bekr belki de buna izin vermi deildi. Ama so nutan m em nun kaldn u szlerle belirtti: Bir kadn, b ir daha, bir Halid'e gebe kalmaz. Halid, Hrc'yi aldktan sonra halifeden bir mesaj ald: ok stn kuvvetli b ir Bizans ordusu, am ya knlarnda bir Arap birliini tehdit ediyordu. Halid $ am a be gnlk yoldayd. Yol, tam am en susuz bir lde geiyordu. Halid develerine alabildikleri kadar su iirdi. Askerler, yolda, ldrdkleri develerin kar nndaki suyu ililer, atlarn deve style beslediler. Birlik tam zamannda am'n gney dousundaki Yerm k'te bulunan Arap ordusuna yetiti. Mslman ta rihilerin dediine gre 40.G0 Arap, 240.C03 Dizans

*S

askerini byk bir bozguna uratt (634). Suriye artk genileme hlindeki slm m paratorluu'nun ss ol mutu. Had. adamlarm zafere sevkederken, bir haberci gelerek Eb Bekr in ldn (634), yeni halife mer in de yerine Eb Ubeydeyi tayin ettiini rendi. Saya kazanncaya kadar bu haberi saklad. mer (mer eb Hafs bn'l-Hattab) (582 644). Eb Bekr'in balca maviri ve desteiydi, stelik ylesine msbet bir hreti vard ki, Eb B ekrin yeri ne gemesine kimse itiraz etmedi. mer, yapl bakmndau Eb Bekrin tam zddyd: ri yapl, geni omuzlu ve ok heyecanlyd. Ona benzeyii, sade hayat tarz, ak aln ve renkli sakalyd. Ya ve sorum luluk lar, onun iin iin kaynayan tabiatna byk bir mu hakeme hissi katmt. Bir defasnda haksz yere bir bedeviyi dvm, sonra da bo yere adamdan ken disine avn sayda sopa vurmasn istemiti. Yannda . daima bir krba tar ve eriat kaidelerine aykr ha reket eden herkesi dverdi. Bir defasnda, sarho o lunu, bu suundan tr ldresiye krbalad sy lenir. slm tarihileri onun bir gmlek ve hrkadan baka eve sahip olmadn yazar. Arpa ekmei ve burm a yer, su ierdi. Btn hedefi Mslmanl yay makt. mer, Allahn klc Halid'i kahramanlnn ya nnda zaman zaman ar hareketleri dolaysyla vazi fesinden affetmisti. Bu byk general, yerinden aln masn cesaretten de gzel bir asaletle karlad. G revini Eb Ubeyde ye devrettii gibi ona takip etmesi gereken strateji hakknda da bilsi verdi.

Daima usta

binici olan Araplar,

bu bakmdan

ranlIlardan da. Bizanslilardan da stnd. O devirde,

onlarn sava lklarna, insan artan manevralar na, hzlarna kimse mukavemet edemiyordu. Sava alan larn taktik hareketlere elverili dz yerlerde seer lerdi. 635'de am, 636'da Antakya, 638de Kuds aln d. 640'ta btn Suriye Mslmanlarn eline gemi ti. 641'de ise ran ve Msr fethedilmiti. Patrik Sophronius, halife bizzat geldii takdirde K uds teslim edeceini sylemiti. mer yannda bir uval buday, bir sepet hurm a ve su olduu halde vola koyularak Kuds'e geldi. Halid, Eb Ubeyde ve dier Arap generalleri ehrin dnda, ssl eibiseler ve iyi koumlu hayvanlaryla onu karladlar. Halife kzarak onan tersledi: Defolun dedi, bu klkla m beni karlamaya geliyorsunuz? mer, Sophronius'u byk bir iyi niyetle kabul etti; onlara hafif bir vergi koydu; ibadet yerlerini muhafaza edebileceklerini syledi. Hristiyan tarihileri, onun patrikle birlikte Kuds' gezdiini yazar. mer, K udste kald on gn iinde kendi adyla anlan camiin yerini de seti. Sonra Medineye dnd. Suriye ve ran ele geirilince, Arabistandan bu ralara g balad, yle ki, 644 ylnda Suriye'deki Arap nfusu varm milyona ykselmiti. mer, fatih lerine oralarda toprak satn almay ve tarm la ura may yasak etti. O, Arabistan dndaki bu lkelerde sadece asker birlikler kalacan umuyordu. Ama bu yasaklar ihmal adildi. mer, sava ganimetlerinin yz de seksenini devlet hissesi olarak ayryor, kalann da halka datyordu.

ok gemeden Kurey aslzdeleri zenginlemeye balad. Mekke ve Medine'de zengin saraylar yaptr dlar. Zbeyr'in eitli ehirlerde saraylar, 1000 at ve 10.000 klesi vard. A bdurrahm an'm da 1000, at, 10.000 koyunu ve 100.000 dinar (1.912.000 dolar) var. d. mer lksn yayldn zntyle gryordu. 644 ylnda tranl b ir kle, onu, camide namaz klarken ldrd. Gsterdii adaylar arasnda Osman ibni Affan halifelie seildi. Osman, iyi niyetli b ir ihti yard. Medine camiini gzelletirdi ve artk H ert, Kbil, Belh ve Tiflis'ten Karadeniz'e kadar slm gt ren generallerini destekledi. Ancak onun byk ans szl, Hz. Muhammed'in dm an olan Emev kabi lesinden olmasyd. Onun halifelie geii zerine Emevler Medineye koarak bundan faydalanmaya kalktlar. Halife onlarn isteklerini reddedemedi. Di er taraftan Eb Sfyan'n olu Muaviye tarafndan ynetilen Emev kabilesi, Ali'nin idaresindeki Peygamber'in Haim kabilesine kar olduunu aka gste riyordu. Ali'nin mer halife olduu hakkndaki faa liyetler sonunda Osman'n halifelikten ekilmesi istendi. Osman bunu reddetti ve bunlar tarafndan K urn okurken ldrld (656). Bunun zerine Emev efleri Medine'den katlar. Ve Ilim ler nihayet Ali'yi halifelie getirdiler. Ali elli dokuz yanda, ak bal, cmert, enerjik bir in sand. Kendisinden Osman'n katillerini ldrn.esi is tendii halde, onlarn kamasna kadar bir teebbste bulunm ad, te yandan Mtaviye, Osman'n kanl elbi sesini tehir ederek laik tahrik ediyordu. Sonunda Emevlerin hkim olduu Kurey kabilesi Muaviye ile

birlei. Hz Muhammed'in yaknlarndan Zbeyr ve Talha. Aliye kar isyan ettiler. Hz. Muhammed'in m arur zevcesi de bu ie katld, Ali, Kfe'lilerden yar dm istedi, yardm ettikleri takdirde Kfe'yi bakent yapacan bildirdi, tki tarafn kuvvetleri Irak'm g neyinde Hureybede att. Aye, birliklerini deve zerinden ynelttii iin bu savaa Cemel vak'as (De ve Sava) dendi. Zbeyr ve Talha yenilerek ldrldr ler; asilere katlan Aye de byk bir nezaketle Medi ne'deki evine gtrld. Ali bundan sonra bakenti Kfeye getirdi. Ancak Muaviye, am da yeni bir ordu kurm utu. 657 ylnda Ali'nin kuvvetleriyle Muaviye'nin kuvvet leri Sffvn'de karlatlar. Ali durum a hkim olduu b ir srada Muaviye'nin generali Amr ibn'l~As askerle rin m zraklarnn ucuna Kur'n taktrarak Allah'n kelmna uygun bir anlama istedi. Ali buna raz ol du, iki taraftan hakem ler seildi ve alt aylk bir s re tannd. Ancak Ali'nin baz adam lar ona kar dnerek Ha ric diye adlandrdklar yeni bir ordu kurdular. Onlar halifenin halk tarafndan seilmesini istiyorlard. Ali, H aricleri kendi tarafna ekmek istediyse de ba aram ad, sonunda sava aarak onlar yendi. Alt ay lk m hlet dolunca hakem ler her ikisinin de halifelik ten ekilmesi gerektiini sylediler. Ali'nin temsilcisi, efendisinin hilfetten ayrlacan syledi. Muaviye'nin temsilcisi Amr da ayn eyi yapacana, Muaviye'yi h life iln etti. Bu kargaalkta bir Haric, Ali'yi zehirli bir klla ldrd (661). F :2

Irak Mslmanlar, Alinin yerine olu Hasan' setiler. Muavive Kfe zerine yrd. Haan yenile rek Mekkeye ekildi. Orada krk be yanda iken ze hirletilerek ldrld (669). slm lemi .ister istemez Muaviye'yi halife tan mt. Ancak o, Medine, kalabalk merkezlere uzak ol duu iin, Kendi emniyetini dnerek am' hkmet merkezi yapt. Kurey aristokrasisi, zaferi kazanm ve cumhuriyet yerine verasetle intikal eden b ir hanedan kurulmutu.

EMEV HALFEL : (661 750)

11 Muaviye, tahtn ihtiam ve byk trenlerle mu hafaza lzmunu duydu. Bizans hkm darlarn tak. lid etti. Dier taraftan zamannda artan gelirler saye sinde kabileler arasndaki atm alar azald. Arap ik tidar kuvvetlendi. Halifediin verasetle gemesinin mcadeleleri ortadan kaldracan dnerek olu Yezidi veliaht tayin ettiini ve btn Mslmanlarn ona biat etmesi gerektiim iln etti. Bununla beraber Muaviye'nin lm zerine (680), yeniden bir saltanat kavgas balad. Kfeliler, Ali'nin olu Hseyin'e, Kfe'ye gelir ve ehri bakent yaparsa, kendisine yardm edeceklerini vaadettiler. Hseyin ailesi ve kendisine ok bal yetmi adamyla Mekke' den kt. Kfe'ye krk kilometre kala, Yezid'in ordu sundan bir birlik, Ubeydullah kum andasnda yollarn kesti. Hseyin teslim olmak istediyse de adam lar red detti Yedeni, onbir yandaki Kasm atm ada bir ok isabetiyle yaraland ve amcasnn kollarnda ld. Ardndan btn yaknlar birer birer vurulup dm e ye balad. Sonunda kendisi de ldrld. Kesik ba Ubevtullah'a gtrld.. O km ser bir eda ile, kesik ba sopasyla itti. Bunun zerine subaylarndan biri: Yapmayn, dedi, ben bu dudaklar ka defa Hz. Mu-

ham m ed'in ptn grdm. Hseyin'in ldrld Kerbel'da i M slmanlar b ir m abet yaptlar. Hl her vl Ali, Haan ve Hseyin'in hatrasn anar lar. Zbeyr'in olu Abdullah, isyan hareketini devam ettirdi. Yezid'in birlikleri Mekkeyi kuatarak manc nklarla taa tuttular. Hacer-i Esved isabet alarak e ayrld: Kbe yakld (683); ancak Yezidin lm ze rine m uhasara kaldrld, tki yl sren kargaalklar Srasnda halife tahta kt. Nihayet Muaviyenin bir yeeninin olu Abdlmlik kargaala son verdi. Ku mandan Haccac ibni Yusuf, Mekkeyi yeniden kuatt. O zaman altm dokuz yanda olan Abdullah, yz yandaki annesinin tevikiyle savaa girierek ld rld. Kesik ba Abdlmlike gnderildi, cesedi de annesine verildi (692). Abdlmlik bundan sonraki bar yllarnda iir yazd, edebiyat korudu. Yirmi yllk saltanat, olu 1. Velide (705715), gelime imkn salad. Araplarn ileri harekt devam etti. 705de Belh, 709da Buhara, 711 de spanya, 712de Sem erkant alnd. Haccac dou eyaletlerini yarat c bir ener ji ve zulmle idare etti. B ataklklar kurut tu, kurak yerleri sulatt, kanallar atrd. Velid de iyi bir kral oldu. Yeni pazarlar ve yeni yollarla endstri ve ticareti tevik etti. Okullar, hastahaneler, ihtiyarlar krler ve m a'lller iin huzur evleri yapt. Camileri gzelletirdi ve yeni cam iler yaptrd. Bu arada iir yazmak ve beste yapm aktan da geri durm uyordu. H er iki gnde bir. dier air ve mzisyenlerle toplant lar dzenliyordu.

Yerine geen kardei Sleyman (715717), stan bul'a beyhude bir yry yapt. Onun yerine geen II. mer (717720), byk b ir sadelik rnei vermek istedi, ylesine sade bir hayat yaad ki, yabanclar onun bir hkm dar olduuna asla ihtim al veremediler. stanbul'u kuatan kuvvetleri geri ard, baka lke lerle bar yapt. Kendisinden ncekilerin aksine, H ristiyan, Yahudi ve dierlerini slm dinini kabul et meye tevik etti. Vergi m em urlar, byle devam eder se hzinenin tam takr kalacan syledikleri zaman u cevab verdi: Varsn olsun. Ben kendi ellerimle top ra srmeyi tercih ederim ; yeter ki herkes Mslman olsun If. Yezid (720724), drt yllk saltanatnn so nunda bir carivesiyle elenirken kadnn boazna ka an bir zm tanesiyle boulmas zerine, kederinden ld. Devleti on dokuz yl idare eden Hiam (724743), dil ve bar b ir hkm dar oldu. dareyi slah etti, m asraflar kst, lnce, ardnda dolu b ir hazine brak t. Ancak onun zam annda ordu birka defa yenildi, lkede ayaklanm alar oldu. Yerine geen II. Velid ise hzineyi ksa zamanda har vurup harm an savurdu. Dmanlar onun arap havuzunda yzdn nakle der. I. Velid'in olu Yezid onu ldrerek tahta kty sa da alt ay sonra ld (744). Kardei tbrahim ise ge neral tarafndan tahttan indirildi. II. Mervan adyla tahta geen bir general son Emev halifesi oldu. Emev halifeleri slm 'a faydal oldu. Siyas snr lar genilettiler ve kesintilere ram en liberal ve metodik bir hkm et kurdular. Ancak VIII. yzylda ikti

darsz kimselerin tahta kmas, taht kavgalar, devlet idaresinin harem aalarna braklmas birleik bir Arap iktidarnn domasn nledi. Eski kabile anla mazlklar siyas anlamazlk hlinde srd geldi. am otoritesini kaybetmeye balad. ranllar, Suriye'nin hkimiyetini ekemez oldular. Hz. Muhammed'in so yundan gelenler Emev kabilesinin hilfet makamn da olmasn hazmedemiyor her namazda Allahn kendi lerini bu utan verici durum dan kurtarm as iin dua ediyorlard. Hz. Muhammed'in soyundan gelen E bul-Abbas, sonunda Filistinde sakland yerden karak tranl ii milliyetileri etrafnda toplad, 749'da kendisini Kfede halife iln etti. II. Mervan'n, onunla arpan kuvvetleri yenildi. Sonunda kendisi de ldrld. am zaptedildi. Ama yeni halife memnun deildi. Onlar beni yakalasa kanm ierlerdi diyordu. Herhangi bir ayaklanmay nlemek iin Emev hanedanndan olan herkesin yakalanp ldrlmesini em retti. Emev ef lerinden seksen tanesi bir ziyafet bahanesiyle bir ara ya getirilip ldrldler.

III ABBAS HALFEL : (750 1058)

I
Hrn - Reid

Seffah diye anlan Ebl Abbs bir anda ndustan Atlas okyanusuna kadar uzanan bir im paratorluun bana gemiti. Sind (Hindistann kuzey bats), Blcistan, Afganistan, Trkistan, ran, Mezopotamya, Erm enistan, Suriye, Filistin, Kbrs, Girit, Msr ve Ku zey Afrika. Mslman spanya onun hakimiyetini ta nmad, Sind de hkmdarlnn on ikinci senesin de tbi olmaktan kt. Onun iktidara gelmesine yar dm edenler, hlen de devlet idaresindeki balca yar dmclar ounlukla lra n Iyd. El-Seffah'tan itibaren saraya daha bir ehirlilik, daha bir incelik girdi; art arda gelen aydn halifeler de madd zenginlii arttr dlar, sanat, edebiyat, felsefe ve fennin gelimesini saladlar. ran bir asrlk esaretten sonra kendisini frthedenere hakim olmaya balyordu. Seffah 754 te ld. Yerine krk yandaki el-Mansur geti. Uzun boylu, ince, sakall ve esmerdi. Kadna ya da araba dknl yoktu. Hkmranl boyun ca sanat, edebiyat ve fennin koruyucusu oldu. Kendisi ni devlet ilerine verdi. Badad'da mkemmel bir ba

kent kurdu. dar tekilt ve orduyu slah etti. Dev let hizmetlerini yakndan kontrol altnda bulundurdu. Devlet haznesini en ll ve makul yerlere harcad. El-Mansur, saltanatnn banda ran usulne gre bir v e z irlik v messesesi kurdu. Bu messese Abbas ta rihinde nemli bir rol oynayacaktr. Vezir tayin edilen ilk ahs Bermek'in olu Halid idi. Bu Bermek aile sinin Abbas hanedan zerine byk etkisi olacaktr. El-mansur ve Halid sonradan meyvalann H arun Re id'in toplayaca b ir dzen getirdiler. Yirmi iki yllk saltanattan sonra el*Mansr Hac yolunda ld. Yerine geen olu el-Mehd (775785) iyi b ir idare gsterdi. Pek tehlikelileri dnda btn mahkm lar affetti, ehirleri gzelletirdi, mzik ve edebiyat destekledi, im paratorluu byk b ir dirayet le idare etti. Bizans, Anadoludaki topraklarn geri al maya kalknca, el-Mehd, olu H arun kom utasnda b ir ordu gnderdi. H arun stanbula kadar ilerledi ve im paratorie rini ile bir b an anlam as imzalad, aynca Bizans yllk altm bin dinar (332.000 dolar) vergiye balad. O andan itibaren de kendisine Har n r Reid dendi. El-Mehd daha nce byk olu el-Hdi'yi veliaht iln etm iti. Ancak H arunun kabi liyetini grnce, ona taht iddiasndan vazgemesi ni syledi Fakat el-Hdi isyan etti. Bunun zerine H arun'la el-Mehdi onun peine dtler. Ancak el-Meld yolda ld Bunun zerine H alidin olu Bermek Yahya. H arun'a onu halife olarak tanmasn syledi. El-Hdi. H arunu b ertaraf edince Yahya'y hapsetti ve Rendi olunu veliaht iln etti. Ama ksa b ir sre son ra ld (786). Kendi annesi tarafndan bodurularak ldrld sylenir. O lnce H arn tahta kt ve

Yahya'y kendisine vezir yapt. Bylece slm tarihi nin en nl saltanatlarndan biri balad. Efsaneler, bilhassa B inbir Gece Masallar Ha run'u neeli ve kltrl; zaman zaman sert ve iddetli, ok defa cm ert ve insan; devlet arivlerinde saklata cak kadar gzel hikyeleri seven; zaman zaman iyi hi kye anlatan gzel b ir cariyesi ile yatan paylaan birisi olarak tasvir eder. Ancak btn bunlar, phe siz eski tarihileri artr. nk gerek tasviri ya panlar. onu m tekid b ir Mslman, olarak tantm ak tadr. yle ki, gayr-i mslimlerm hrriyetlerini ks m akta m ahzur grmez, her iki ylda b ir Hacc'a gider, gnlk nam azlarnda yz defa secde ederdi. ok iki ierdi ama, sekin dostlaryla ve m ahrem olarak. Ye di kars, b ir ok cariyesi, on b ir olu ve on yedi kz vard. Son derece cm ertti. iiri ok severdi. yle ki, bazan airlere ar paralar verdii olurdu. Bir defa snda ir Mervm b ir tek iirine be bin altn (32.750 dolar) ayrca b ir cariye, sekin bir at vermi ve hil'at giydirmiti. En iyi meslekta hovarda air Eb Nvs idi. H arun u Reid, Badadda hi bir de virle kyaslanmayacak derecede ok, air, hukuku, hekim, mzisven dansr ve sanatkr toplamt. Ken. disi de ir, lim ve iyi b ir hatipti. Tarihin hi bir a nda, bir sarayda bylesine zek burcunun topland grlm em itir H arun stanbul'da im paratorie rini, Fransa'da Charlemagne ile, inde de Tsuan-Tswgdan biraz sonra, Chang-an'la adatr. Harun, zenginlik, iktidar ihtiam ve iktidarn ss olan kltrel terak ki alannda onlarn hepsini gemitir. H arun Reit, hkm et ilerinde bizzat alrd, mkemmel b ir hakimdi; grlmemi derecede

ok masrafl olmasna ramen, lmnde 48.000.000 dinarlk (228.000.000 dolar) bir h a z i n e brak* mtr. Savalarda ordulara bizzat kumanda etmi, btn snrlan muhafaza etm itir. Tahta kmasndan ksa bir sre sonra Yahya'y ararak yle demi tir: Tebaam {halk) idare etme grevini sana veriyo rum . Onlar dilediin gibi idare et; istediini i basma getir, istediini uzaklatr. Btn ileri sen idare et, nk iyi baaryorsun. Sonra bu szlerini Kuvvetlen dirmek iin yzn karp Yahya'ya verdi. Bu ih tiyatsz hareket son derece byk bir itim ad gsteri yordu. Gerekten o zaman yirmi iki yanda olan Ha run, kendisini henz byle byk b ir krall idareye m uktedir grmyordu. stelik bu hareketi kendisine hocalk etmi ve kendisi iin hapiste yatm olan bir insana minnet borcunun denmesiydi. Yahya, tarihin en iyi idarecilerinden biri oldu. alkan, akll, nazik idi. td ar ileri en mkemmel seviyeye getirdi. Nizam, emniyeti ve adaleti kurdu, yollar, kprler, hanlar, kanallar yapt. Btn eyalet lerin mreffeh olmasn salad. te yandan kendisi nin ve efendisinin hzinesinin dolu kalmasn da ba ard. Oullar el-Fazl ve Cafer de devlet hizmetinde alt* ve ok baarl oldular. Milyonlar kazanarak kendilerine saraylar yaptrdlar kendilerine has air ler ve filozoflar oldu. Bermek saltanatna anszn son veren sebepleri kesin olarak bilmiyoruz. bni Haldn, bunun gerek sebebini devletin geliri zerinde byk bir hakimiyet kurm a ve iktidarn kesin olarak kendi ellerinde bu lunduunu iddra etmelerinde bulur, yle ki, bazan

Harun Reid'in bir para talep edip de alamad olur mu. Gen hkm dar olgunlatka, vezirine verdii an selhiyetlerden tr pimanlk duymaya bala d. Bir defasnda Cafer'den b ir asiyi te'dib etmesini is tedi; Cafer ise adamn kap gitmesine gz yumdu. H arun, bunu asla affetmedi. Bir de Binbir Gece Masallar'na lyk bir hikye vardr. Cafer, H arun'un kz* kardeine k olur. H arun Reid, kzkardeinin saf Arap kann muhafaza etm esini istem ektedir. Halbu ki Cafer ran aslldr. Bu bakm dan evlenmelerine izin verir; ancak tek art yalnz kendi huzurunda g rm eleridir. Aklar ok gemeden bu yasa bozariar. Harun Reid'in kzkardei Abbse'nin, Cafer'den iki olu olur. Medine'ye gtrierek orada yetitirilir ler. H arun'un kars Zbeyde ii anlaynca vakit geir meden kocasna haber verir. Halife, ba celld Mesrr'u ararak Abbse'yi ldrmesini ve sarayn bah esine gmmesini em reder ve bu emrin icrasn biz zat tak:p eder. Ardndan M esrr'a, Caferin ban; vurm asn em reder. Bu em ir de yerine getirildikten sonra, ocuklarn Medine'den getirtir; b ir sre ko nutuktan sonra, onlar: da ldrtr (803). Yahya ile el*Fazl hapsedilirler. Ancak hizm etkrlar ve ailesiyle beraber olm alarna izin verilm itir. Ne var ki, bir da ha asla serbest braklmazlar. Yahya olunun lmn den iki yl sonra, el-Fazl'da kardeinin lmnden be yl sonra lr. Bermek ailesinin 30.000.000 dinar (142.500.000 dolar) tahmin edilen servetine el konur. H arun Reid bu olaylardan sonra fazla yaamad. B ir s re kendisini ie ve savalara vererek kendini avutmaya alt. Bizans im paratoru 1. Nic^phore b yk bir tedbirsizlikle im parotorie rini tarafndan

denecei taahht edilen vergiyi demeyi reddettii gibi, o zamana kadar denenlerin de geri verilmesini istedi. H arun u cevab verdi: Rahman ve Rahm olan Allahn adyla. Roma kpei Nic^phore'a: Ey sa dakatsiz bir annenin olu. Mektubunu aldm. Cevabn kulaklarnla iitecek deilsin, gzlerinle greceksin. Selm. Derhal sava at ve Rakkadaki yeni ikmetghn dan kuzey snrna yolland. Anadolu'da ylesine hz la ilerledi ki. Nicephore, vergi vermekte devam etme yi hemen kabul etti (806). Charlemagnea da eitli hediyeler gnderdi. Bunlar arasnda suyla ileyen ka rk yapl bir saat ve bir fil vard. Harun henz krk iki yanda olmasna ramen el-Emin ve el-Me'mn adl iki olu taht iin m cade leye balamt ve lmn sabrszlkla bekliyorlard. Harun, onlarn mcadelesine bir son vermek iin u karar verdi. El-Me'mn, Dicle nehrinin dousunda ka lan topraklara, el-Emin de lkenin geri kalan ksmna bakim olacakt. Biri lrse, dieri, lkenin tamamna hkmedecekti. K ardeler bu anlamay {imzaladlar ve Kbe nnde yemin ettiler (806). Ayn yl, ran'da bir isyan patlak verdi. Harun hasta hasta iki olunu da yanna alarak isyan bastrm ak iin yola kt. ran'n dousundaki Tsa geldikleri zaman artk b it kin bir haldeydi, lm halindeyken asi efi yakalayp getirdiler. Harun, Been adl siyi, kendisini bu sefe re mecbur ettii iin paylad sonra da huzurunda para para doranmasn em retti. Ertesi gn de ken disi havata veda etti (809). '

2. Abbsiler'in Gerilemesi El-Me'mn, Merve kadar yoluna devam edip isya n bastrd. El-Emin ise Badat'a dnerek kk ya taki olunu veliaht iln etti. El-Me'mn'dan dou eyletini istedi, sonra da onunla savaa giriti. El- Me'm nn generali Tahi, Em in'in ordularn yendi; Badad' kuatt ve hemen hemen tahrib etti, Em inin ke sik ban da Mem na gnderdi. Hl Mervde bulu nan Me'mn kendisini halife Hn etti (813). Ancak Su riye ve Arabistan'da baz kar koymalar oldu ve Me'm n'un mer halief olarak Badad'a girmesi (818)e kadar gecikti Me'mn, H arun Reit ve M ansrla birlikte Abba si hanedannn eri byk halifeleri arasnda yer almDr. Zaman zaman iddet hareketlerinde bulunmasna ramen sakin yaradll bir insand. Devlet konseyi ne her din ve mezhepten yeler almt, lm tarihine kadar da her din ve mezhebe tam bir serbestlik tan d. Hr dnce sarayn en fazla hrm et ettii bir hu sustu. Mesd yle yazar: Memn, her Sal, ilahiyat ve hukuk meselelerini grmek iin toplant yapard. Muhtelif mezheplere mensup kimseler hallarla kapl bir salona alnrlar d. Burada yemek yedikten sonra, hizmetilerin getir dii buhurdanlarla kokulanr sonra halife tarafndan kabul edilirlerdi Halife asla taraf tutm adan hkm darlk hviyetini b ir tarafa brakarak grrd. G ne batnca m isafirler akam yemeini de yedikten sonra evlerine giderlerdi. Me'mn zamannda, ilim ve felsefe, Harun devrindekine "re daha da geliti. stanbul, skenderiye

ve Antakyaya heyetler gndererek eski Yunan stad(arnn eserlerini getirtti ve bunlarn Arapaya terc me edilerek yaynlanmas iin heyetler kurdu. Badadda bir ilimler akademisi, yine Badadda ve Tdm rde rasathane kurdu. Hekimler, hkim ler, mzis yenler, irler, m atem atikiler, astronom lar onun b yk yardm larndan faydalandlar. Me'mn 48 yanda ld (833). yerine geen kar dei Eb tshak -el Mutasm , iyi niyet bakm ndan onun gibiydi ama, onun dehasndan m ahrum du. E tra fnda Trk birliklerinden m rekkep drt bin kiilik b ir muhafz tekilt kurdu. Muhafzlar zamanla ve gerekte asl hkm dar durum una getiler. Mu'tasm'n Trk m uhafzlar tarafndan korunm as halk rahat sz ediyordu, yle ki, halife Badad' terketm ek lzu munu duydu ve Sam arrda kendisine yeni b ir bakent kurdu 836dan 892ye kadar sekiz halife ayn yerde hkm srd. Dicle zerinde krk kilom etre boyunca byk cam iler ve saraylar yapld. Yksek rtbeli m em urlar kendilerine ahane konaklar yaptlar. Hali fe Mtevekkil 100.000 dinar (3.325.000 dolar) sarfy la bir cami ve ona yakn bir parayla yeni b ir ikm et gh yaptrd. Buraya Cferiye deniyordu. Caferiyede tnc adl bir sarayla her taraf park ve derelerle evrili bir zevk ve safa atosu vard. Olu, onu ldrterek el-Muntasr adyla tahta kt. Abbsi halifelii, d etkilerden ziyade i etkiler neticesinde bozuldu. Ar iki, lks dknl, tenbellik hanedana zamanla byk b ir rehavet verdi. Tahta geenler devlet idaresinden ziyade ahs zevkle rini dnr oldular. Bu durum da ok geni b ir ala

na yaylm olan kabile ve eyaletleri birlik hlinde tutm ak mkld. Irk ve toprak anlamazlklar y> znden her tarafta isyanlar oluyordu. Trkler, ArapJar, ranllar, Suriyeliler, Berberler, Yahudiler sadece birbirine olan nefretlerinde uyuuyorlard; b ir zaman lar birlie davet ettiren din ve eitli mezhepler y znden siyas ve coraf blnmeleri krkler hle gelmiti. Orta Dou sulama ile yaar; sulama olmad m lr Topra sulayan kanallar devaml bakm isti yor, ama bunu kimse baaram yordu. Devlet de gerek li bakm yapamyordu. Yiyecek m addeleri artan hfusun ihtiyacn karlamaz olm utu. Fakirlik gittike artyor, salgnlar halk perian ediyordu. Sonunda ekonomi, devletin m asraflarn karlayamaz oldu. Ge lirler azaldka azald, artk askerlerin m asrafn bile karlayamaz oldu. Trkler, y erin i. ald. ancak Trk diler, ya da balad. devletin silhl kuvvetlerinde Araplarn Halife el-Muntasr'dan itibaren, halifeler kum andanlarn isteine gre iktidara gel ldrldler. Saray entrikalar artm aya byk im parator

Merkez iktidarn zayflamas, lukta zlmelere yol ayordu.

Eyaletlerde hkm sren valilerin hkm et m er keziyle olan mnasebeti sadece ekilden ibaretti. Du rum lar salamlatrmaya, yerlerini mirasla geen bir mevki hline getirm ek istiyorlard. Bylece tspanya 756'da, Fas 788 ve Tunus 801'de bamszln iln et ti. Mtsr 868'de, bamsz olduu gibi Suriye'nin de byk bir ksmn eline geirerek 1076'ya kadar burada hkm ran oldu. EI-Memn, kumandan Tahir'e ve

onun soyundan gelenlere bir cemle olarak Horasan eyaletini vermiri. Bu Tahir hanedan (820872) he men hemen btn ran a varm hkm dar eklinde hakim oldu. Onlarn yerine Safevler geti (872903). 929dan 944e kadar i Hemdanler, Mezopotamya'nn bir ksmyla Suriye'ye hkim oldular. Musul ve Halep birer kltr merkezi oldu. Seyf'd-Devle (944967), Halep'deki saraynda filozof Farab'yi ve Arap airle rinin en sevileni El-Mtenebbyi kabul etti. Bveyh.er sfahan, raz ve Badad' aldlar (945). Bir asr boyun ca halifelere tahakkm ettiler. Bveyhler'in en nl s Add d Devle, iraz bakent yapt. ehir tslm leminin en gzel ehirlerinden biri hline geldi. Onun ve ondan sonra gelenlerin idaresinde Badad, Harun Reid dnemindeki ihtiamna ulat. 874'de Smn hanedan kuruldu ve 999'a kadar Ho rasan ve Maverannehr'i idare etti. Onlarn idaresi al tnda Semerkand ve Buhaa, Badad'la ilim ve sanat merkezi olarak rekabet ettiler. Farsa geliti. Ortaa'm en byk hekimi Mansur nl tp eserini bir Smn hkm darna ithaf etti. 990'da Trkler Buharay ald. 999'da Smn ikti darna son verdiler. Trkler arlk nne geilmez bir akn halinde Bat'va akvordu. yle ki sonunda Mool akmyla da onlar mcadele etti. 962'de, Alptekin komutasndaki Trkistan Trkleri Afganistan' fethederek Gazne'vi ald ve Gazneliler hanedann kurdu. Alptekinin yerine geen Sebktekin (976997) iktidarn Pesver'e ve Horasan'n bir ksmna kadar

yayd. Onun olu Mahmod (9981030) btn ran ald gibi aman vermez savalar sonunda Pencab da im paratorluuna katt. Bu arada Hindistan hzine lerinin nemli bir ksm da onun hzinesine akt. n l Gazne camiini yaptran Trk hkmdar Gazneli Mahmud'dur. Bir Mslman tarihisi camii yle an latr: Cami son derece byk bir alan kaplyordu, y le ki. alt bin Mslman birbirini rahatsz etmeden orada ibadet edebilirdi. Caminin yannda bir kolej ve ender rastlanan kitaplarla dolu bir ktphane kurdu. Cami duvarlarnn iinde renciler, hocalar ve din adamlar? buluup, alyordu. Bunlar, cami vakfn dan aylk, ya df? yllk bir cret alrd. Gazneli Mahmud bu koleje olsun, sarayna olsun zamann nlii bilginlerini celbetti. Bunlar arasnda el-Birn ile Firdevs'yi sayabiliriz. Bu dnemde Gaz neli Mahmud iin, dnyann zirvesindeydi diyebiliriz, lm nden yedi yl sonrada, imparatorluu Selukluarm eline geti. Trkleri barbar olarak tanmak hatadr. Yani Roma'y fetheden Germenler iin sylendii gibi, Trklere barbar denemez. nk Trkler, slm dnyasn fethettikleri zaman barbar deildiler. Orta Asyann kuzey kesimindeki Trkler, Baykal Glnden B atya doru yrdkleri zaman Han veya Kaan denen h km darlarn idaresi altndaydlar. Yani VI. yzylda. Dalardan elde ettikleri demirleri ileyerek, kanunla r kadar salam silhlar yaptlar. Onlar, vatana ihanet veya cinayeti deil, alakl ve zinay bile lmle ce zalandrrd. Kadnlarnn yapt doum, savata lenlerin yerini rahata dolduracak okluktayd. 1000
r

P :3

yllarna doru, Seluk adndaki hkm darlarnn idaresindeki Trkler, Trkistan ve M avernnehre hakim bulunuyordu. Gazneli Mahmud, bu rakip Trk iktidarn ksteklemek amacyla Selukun oullarn dan birini yakalatarak H indistan'da hapsetti (1029). Bu harekete pek fazla hiddetlenen Seluklu Trklei, kumandanlar Turul Beyin emrinde hemen he men btn ran aldklar gibi; mstakbel yaylma ha reketlerini de destekleyecek bir davranta bulunarak, halife Kaaime, slm kabul ettiklerini ve kendisine tabi olduklarn bildirdiler. Halife Bveyhler'den yl gn durumdayd. Gz pek Trklerin kendisini kurta racaklarn dnerek Turul Bey'i yardma ard. Turul Bey 1055'te gelerek Bveyhler'i kovdu. Halife Kaaim. Turul'un bir yeeniyle evlendi ve onu Dounun ve Batnn hkmdar iln etti. Kk Mslman hanedanlar birer birer Seluk lularn karsnda dize geldi. Dolaysyla, yeniden Badadn hkimiyetini tandlar. Seluklu hkm dar lar da Sultan Unvanm ald. Halifenin grevini de ta mamen din alara inhisar ettirdiler. Ama bunun yansra Mslmanla yepyeni bir dirilik, idareye salam lk getirdiler. Onlar, iki asr sonraki Moollar gibi, medeniyeti tahrib etmediler, aksine benimsediler. Ken di iktidarlaryla dinin iktidarn birletirdiler; Msl manlkla. Hristiyanlk arasndaki uzun delloyu de vam ettirecek kuvveti getirdiler. Biz. bu delloya Hal Seferleri diyoruz. Seluklular fetih hareketlerini 1060'tan itibaren Anadolu'ya cloi/ru yneltmeye baladlar.

SLM

SAHNES

632 1058 1. KTSAT

Medeniyet toprak ve ruhun birlemesi, toprak kaynaklarnn, insanlarn istei ve sistemine uygun olarak deimesidir. Saraylarn, mbetlerin, mekteple rin, sanatn edebiyatn endstrinin, her eyin temelin de insan vardr. Ormandan av getiren avc; aa ke sen oduncu; srsn otlatan t>ban; sren, eken, bi en, hasad yapan, hayvan yetitiren, ba bozan kyl; ev ilerinin saysz gailesine gmlen kadn; topra kazan rnadenci; ev, gemi, araba yapan imalt; let ve eyay ekillendiren zanaatkar; mal reten ve sa tan perakendeci ve toptanc tccar; endstriyi ekono misiyle besleyen hesap sahibi; malzeme, adale ve ze-< ky altrarak yeni yeni eyler meydana getiren m teebbis... Bunlarn hepsi medeniyetimizi zayf ve tit rek srtlarnda tayan sabrl, fakat hareketli unsur lardr. Btn bu insanlar slm dnyasnda faaldi. Da var, at, deve, kei, fil ve kpek yetitiriliyor; anlardan bal; deve, kei ve ineklerden st alnyor; ok eitli tahl, sebze, meyva, ceviz ve iek yetitiriliyordu.

Portakal aac X. asrdan ksa bir sre nce Hindis tandan Arabistana getirilmiti. Bu meyva Mslmanlar vastasiyle Suriye, Kk Asya, Filistin, Msr ve Ispanyaya, bu lkelerden de Avrupa'ya yayld. eker ^ kam yetitirilmesi ve bundan eker imli usul ise Araplar tarafndan H indistandan Orta Douya geti rildi, Hallar vastasyla buradan Avrupaya intikal etti. Pamuk, Avrupa'da ilk defa Araplar tarafndan yetitirildi. Bu baar kurak blgelerin sulanmas vastasiyle elde edilmiti. Bu alanda halifeler, serbest teebbs prensiplerine bir istisna tandlar. Byk ka nallarn almasn hkm et finanse e tti.'F ra t, Mezo potamyada; Dicle ran da kanalize edildi. Badad'da ise byk bir kanal bu ikiz nehri birbirine balyordu. lk Abbas halifeleri bataklklarn kurutulm as, ykl m kylerin onarm ve terkedilmi iftliklerin can land nlm as iini tevik ettiler. VI.yzylda, Smn hkm darlar zamannda, Buhra ile Semerkand ara sndaki mntka, yeryznn drt cennetinden biri ola rak kabul ediliyordu. Dier cennet ise, gney ran, rak ve am mntkas idi. Maden yataklarndan altn, gm, antimuan, mermer, kurun, amyant, cva, demir, kkrt ve de erli talar elde ediliyordu. Dalglar, Basra krfezin de inci aryordu. Neft ve ziftten de faydalanlmaktay d. H arunun arivindeki bir vesika Caferin cesedini yakmak iin kullanlan neft ve kamn parasn kay detm ektedir. Endstri, el sanatlar seviyesindeydi, evlerde ve ya kk dkknlarda icra ediliyordu ve hepsi de te kiltlyd. Yeldeirmeninin inkiaf dnda hissedilir

bir teknik gelimeye ahit olmuyoruz. m lt eidi de azdr. X. asrda yazan Mes'd, ran da ve O rta Dou'da yeldeirmeni grdn kaydeder. Halbuki Av rupa'da X II. asrda grlmeye balanm tr. Belki bu da, Mslmanlarn dmanlar olan Hallara verdik leri hediyelerden biridir. Harun Reid tarafndan Charlemagne'a hediye edilen duvar saati bakr ve deriden yaplmt. Zaman metal svariler vastasiyle bildirir di. Bunlar her saat banda b ir kapy aarak saat sa ys kadar bilyay bir simbalin zerine dryor, sonra ekilerek kapy kapatyorlard. m alt ard; buna karlk ii btn emeini ve m arifetini ortaya koyuyor, bylece hemen hemen b tn endstriyi bir sanat hline getiriyordu. ran, Su riye ve Msr hallar tekniklerinin sabrl mkemmeli yetiyle dikkati ekiyordu. am, damal kumalar, Aden yn ile, Sidon ve Tr benzeri olmayan ncelik berraklktaki cam lan; Badad cam ve seramik ii; Rey mlekilii, ine ve taraklan; Rakka zeytin ya ve sabunu; ran koku ve hallaryla nlyd. Ba t Asya, Mslman idaresi altnda, XVI. asrdan nce Bat Avrupada benzeri grlmeyen ticar ve endstri yel bir refaha ulamt. Kara nakliyat, deve, at ve insan tarafndan yap lyordu. At, btn hayvanlardan stn tutuluyordu. Bir Arap yle diyordu: Atm diye bahsetmeyin on dan, olum diye bahsedin... Rzgrdan daha hzl ko ar, baktan daha hareketlidir... Ayaklan yle hafif tir ki, hi bir zarar vermeden sevgilinin gsnde dansedebili. Ticaret eyasnn ou l gemisi de velerle tanrd... Ar ar, salnarak yollanan ker vanlarn drt bin yedi yz devesi btn slm lemi

ni arnlard. Badad'dan kan biiyk kervan yollan Rey vastasyla Nibr, Merv, Buhara, Semerkand, Kgar ve in hududuna; Basra yolu ile, raza; K fe yolu ile Medine, Mekke ve Adene; Musul yahut $an yoluyla Suriye sahillerine giderdi. Kervansaraylar, im aretler ve emeler hayvanlara ve yolculara yardm c olurdu. Dier taraftan nehirler ve kanallar vastaSiyle de ulatrma yaplyordu. Harun Reid, Svey kanalnn almasn istemi, ama Yahya, muhtemelen ml meseleler yznden onun cesaretini krmt. Badad'da genilii iki yz elli metreyi bulan Dicle ze rinde yerde tekneler zerine kurulmu kprlerle karya geilirdi. Btn bu yollar faal bir ticaretin can dam arlary d. Vaktiyle drt devlete blnm mntkann bir tek idare altnda birlemi olmas Bat Asya iin byk bir ekonomik fayda salyordu. Gmrk ve dier en geller kaldrlm; stelik ticaret eyasnn trafii, din ve dil birlii sayesinde daha da kolaylamt. Mslmanlar, Avrupalla- gibi, tccarlar hor grmyordu. Ticaret maln her iki taraf iinde en az krla m stah silden mstehlike ulatrmay, Hristiyanlar, Yahudiler ve ranllardan nce Araplar gerekletirdi. ehir ler, kasabalar, ulatrma, alm - satm, mbadele ha reketlerinin uultusu iindeydi. Seyyar satclar, ka fesli pencerelere doru bararak sattklar m allan du yuruyor; malla dolu maazalann nnde m teriler kaynayor, panayrlar, arlar, pazarlar alc; satc; ticaret eyas, irler iin bir toplanma mahalli hline geliyordu. Kervanlar, in ve Hindistan', tran, Suri ye ve Msr'a balamaktayd; Badad, Basra, Aden, Kahire ve tskenderiye gibi limanlardan Arap tccar-

Iar deniz yoluyla da seyahate kyordu. Mslman ticareti, bir taraftan Suriye ve Msr ile, dier taraftan. Tunus, Sicilya. Fas ve Ispanya arasnda Yunanistan, talya ve Galya'ya da urayarak, Hal seferlerine ka dar btn Akdenize hakim oldu. Kzldeniz'in haki miyetini Habeistan'dan ald. slm ticareti Hazar de nizi vastasiyle Moolistan'a; Volga vastasiyle Astarhandan Novgoroda, Finlandiya, skandinavya ve Al manya'ya ulayor, buralara binlerce Mslman paras brakyordu. Basraya uelen in yelkenlilerine, kendi gemilerini Basra krfezi yoluyla Hindistan ve Seylan'dan in sa hillerine, Khanfu'ya (Kanton) kadar gnderiyordu. Daha VIII. yzyldan itibaren orada yerlemi Msl man ve Yahudilerden mrekkep bir ticaret kolonisi vard Bu canl ticar hayat, X. yzylda zirvesine ula t. Q srada Avrupa ticareti en kt noktasndayd. s lm ticareti gerilemeye balaynca, Avrupa dillerinde tarife, (tariff), maaza (magasin), kervan (caravane) pazar (bazar) gibi kelimeleri brakt. Devlet endstri ve ticareti serbest brakyor ve nisbeten istikrarl bir para ile ona yardmc oluyordu, jjk halifeler, Bizans yahut ran paras kullanyordu 695'te, halife Abdlmelik, altn dinar ve gm dir hem olarak para bastrd (1). bni Havkal, Fasl bir
(1) Dinar (Romanca denariustan) 65 gr. altn ihtiva edi yordu ve Birleik Amerika'da 1947 rayicine gre deeri 4,72 1/2 dolard. Biz bunu yuvarlak hesap 4,75 dolar ola rak aldk. Dirhem de (Yunanca drahm iden) ise takriben sekiz cnets (1 cent dolarn yzde biri) deerinde 43 gram gm vard. Parann saflk derecesi deieceinden, koy duum uz karlklar yaklak bir rakam olarak kabul edil melidir.

tccara gnderilen krk iki bin dinarlk yazl bir ve sikadan bahseder. Bir eit deme emri olan bu vesi kaya Arapa sakk deniliyordu ki, bugn kullanlan ek sz bu kelimeden kmtr. Kapitalistler, ticar seyahatlerin ve kervanlarn masraflarna katlyordu. Faiz yasak olduundan, bu yasan baka ekilde telfisi yoluna gidiliyor ve ser mayeye kulanlma ve riske girme bedeli u veya bu ekilde salanyordu. nhisar kanunsuzdu, ama geli iyordu. mer'in lm zerinden bir asr gemeden yksek Arap tabakalar byk servet toplamt; emir lerindeki yzlerce kle ile, lks bir hayat sryordu. Bermek Yahya, kymetli talardan yaplm bir inci kutusu iin yedi milyon dirhem (560.000 dolar) teklif etmi v teklifi reddedilmiti. Halife Muktef, verilen rakam lara inanmak gerekirse lmnde yirmi milyon dinarlk (94.500.000 dolar) mcevher ve koku brak mt. Harun Reid olunu evlendirdii zaman gelinin annesi evlilerin zerine yamur gibi inciler sam, ba bas da davetlilere birer misk topu datmt. Her misk topunun iinde bir pusula vard ve pusula sahibi ne, bir kle, bir at, bir arazi yahut baka bir hediye alma hakkn veriyordu. El-Muktedirin on alt milyon dinarm msadere ettii kuyumcu bnel-Jassas, yine de zengin bir insan hviyetini muhafaza etti. Deniz a r tccarlar arasnda drt milyon dinar serveti olan> lar vard. Yzlerce tccarn oturduklar evin deeri on bin il otuz bin dinar (142.500 dolar) arasnda deii yordu. Ekonomik yapnn en altnda ise kleler vard. Genel larak konumak gerekirse, Mslmanlkta k

le, Hristiyanhktakinden daha oktu. Rivayete gre halife Mktedir'in emrinde on bir bin hadm vard. Musa, Afrika'dan yz bin kle, Ispanya'dan otuz bin bakire cariye ald ve hepsini satt. Kuteybe, 'Sog^ diyan'da yz bin kle elde etti. Ancak bu rakamlarda byk mbala olduunu kabul etmek gerekir. Kur'n, sava srasnda, Mslman olmayanlardan kle alnmasna cevaz veriyordu. Kle ebeveynin ocuklar da tek mer klelik kaynayd. Hi bir Mslman, (Hristiyanlkta da Hristiyan)'Tcle yaplamazd. Bu messesenin sonucu olarak muhtelif savalarda elde edilen klelerle Kuzey ve Dou Afrika'nn zencileri, Trkistan'n Trkleri yahut inlileri; Rusya, talya ve Ispanya'nn beyazlan ile faal b ir ticaret geliti. K lelerin hayat dorudan doruya Mslmanlann elin deydi. Ancak onlar, din grgleri icab klelerine ok iyi bakyor ve onlar iin hayat yaanmaz hle getir miyorlard. Mslmanlarn klelerinin hayat XIX. yzyl Avrupas'ndaki bir fabrika iisinden daha emin ve daha iyiydi. Hemen hemen ehir ve iftliklerdeki btn ileri kleler yapard. Evlerde hizmeti, harem lerde hadm lar hep klelerdi. Oyuncu ve arkclann ou da kleydi. Bir erkekle cariyesinin yahut hr bir kadnla klesinin aknn meyvas olan ocuk dou* lan hr saylrd. Kleler de kendi aralannda evlenebi lirlerdi. Eer efendileri kendilerinden memnunsa bun larn ocuklann okuturdu. slm dnyasnda ne ka dar esir olunun entellektel ve politik alanda yksel

diini grmek, Mahmud ve dier ilk Memlkler gibile rinin kral olduunu grmek insana hayretler verir. (2) Asya slm'ndaki i lemi hi bir zaman eski Msr'dakine benzeyen insafsz detler getirmedi. O de virlerde kyl durmadan alr buna karlk ancak kulbesinin kirasn deyecek, elbise yerine tutunduu petemalin parasn ve lmeyecek kadar yiyecek bula cak paray kazanrd. slm leminde dilencilik ok olduu gibi dilenciliin istism ar edildii de oktur. Fa kir Asyal, ar ar alma kabiliyeti sayesinde ken di varln koruyordu; tenbellie olan temaylnn eitli tezahrlerini yenecek insan azdr. slm dnya snda da sadaka pek boldu ve iin kts yatacak yeri olmayan bir kimse ehrin en gzel binasnda cami de yatp kalkabilirdi. Bvlece snflar arasndaki eze l mcadele, art arda dizilen yllarla mayalanyor ve zaman zaman (778,796, 808, 838) iddetli isyanlar h linde patlak veriyordu. Normal olarak din ve devlet adam ayn ey oldu undan, isyanlar daima din bir mahiyet tayordu. Hrmiv ve Miihay gibi baz tarikatlar, tranl s Mazdak'n komnist fikirlerini benimsediler. 772'ye doru, bir grup kendilerine Srh-Alem (kzl fbayrak) adn takt; Horasanl Peneli Peygamber Him elMukanna kendisinin tecessm etmi Allah olduunu ve Mazdakn komnizmini kurmaya geldiini iln etti.

(2) Mellifin de kaydettii gibi, klelerle ilgili rakamda byk mbalalar vardr. slm, klelik messesesini, ancak denge kurm ak iin kabul etmi ve dolayl olarak klelii kaldrmtr.

Etrafnda eitli tarikatlara mensup insanlar topla d, ordularla savat ve Kuzey ran' on drt yl hkm altnda tuttu, sonunda yakalanarak ldrld (786). 838'de Babek el Hran bu teebbs yeniledi. Muhammire (yani Kzllar) ad verilen bir bayrak aarak Azer baycan ald; yirmi iki yl elinde bulundurdu, bir ok ordular yendi ve Tabernin dediine inanmak gere kirse iki yz elli be bin be yz asker ve kleyi ldr dkten sonra yenildi. Halife Mutasm, bizzat Babek'in celldna, efendisinin btn organlarn teker teker kesmesini emretti. Daha sonra gvdesini sarayn nn de kaza oturttu; kellesi de bu gibi eylere girien^ lerin sonunun ne olduunu gstermek zere Horasan ehirlerinde dolatrld. Dou'daki bu klelik savalarnn en nls, Peygamber'in damadnn soyundan indiini iddia eden Ali adl biri tarafndan dzenlendi. Basra yaknlarnda gherile karma ilerinde alan bir ok zenci kle vard. Ali onlara ne kadar kt artlar altnda altk larn anlatt; peinden gelecek olanlara hrriyet, ser vet ve cariyeler vaadederek onlar isyana tevik etti. Zenci kleler kand, Bulunduklar blgedeki yiyecek maddelerini ve muhafzlar ele geirdiler. zerlerine gnderilen kuvvetleri yenerek kendilerine mahsus ba msz kvler ina ettiler. efleri iin saraylar, esirleri iin hapishaneler ve ibadetleri iin camiler vaptlar (869). ' lke idarecileri Ali'ye, asileri ilerine dnmeye ikna edebilirse ahs bana be dinar (23,75) dolar) deyeceklerini sylediler; Ali reddetti. Sonra bulun.duklar blgeyi kuatarak a brakmak suretiyle on lar teslim olmaya zorlamak istediler. Ancak berikilerin

yiyecekleri bitince Obolla ehrine hcum ederek ora daki kleleri de serbest braktlar; ehri yama ettik ten sonra atee verdiler (870). Bundan cesaret alan Ali, adam lann baka ehirler zerine evketti. Gney ran ve Irak'ta b ir ok ehirleri ele geirerek Badad m kaplarna dayandlar. Ticaret hayat felce urad ve Badad ala dt. 871'de Mahallebi adl zenci generali, kuvvetli bir s ordusuyla harekete geerek Basra'y ald. Tarihlere inanmak gerekirse, bunlar yz bin kiiyi ldrd ler. Himler de dahil olmak zere binlerce kadn ve ocuk zencilerin klesi ve metresi oldu. On yl daha devam eden isyan bastrm ak iin byk ordular hare kete geirildi. Aliyi terkedecek olanlara byk mk fatlar vaadedildi. Bunun zerine adamlarndan ou Aliyi brakarak hkmet birliklerine katldlar. Dier leri kuatld, erimi kurun ve tututurulm u neftten yaplma Rum Atei ile bombardman edildiler. Sonun da vezic Muvafk'm komutasndaki bir hkmet or dusu, si th re girmeye ve Aliyi ldrmeye muvaf fak oldu. Muvafk ve subaylar diz kerek bu baar dan dolay Allah'a krettiler (883). syan on drt yl srm ve .btn Dou slm leminin siyas ve ikti sadi yapsn tehdit etmiti. Msr valisi ibni Tuln, bu frsattan faydalanarak lkesini, halifenin toprakla rnn en zengini yapt ve bamsz bir devlet hline getirdi.

n.

TtKAD

Arzlar silsilesinde, ekmek ve kadndan sonra hiret saadeti akla gelir. Karn doyduktan ve arzular tatmin edildikten sonra, insanolu Allah'a vakit ayrr. Ancak Mslmanlar, ok kanllk hkmlerine tbi olmak la beraber, yine de byk bir zamanlarn Allah'a aynyor; ahlkn, kanunlarn ve hkmetlerini dinin esas larna gre kuruyordu. Nazari olarak tslm itikad dier btn itikadlann en basitidir: L ilahe illallah, Muhammed'n Reslullah. Ancak, forml, sadece grnte bu kadar ba sittir. Aslnda bir Mslmann K ur'n'da yazlanlann hepsini kabul etmesi, hepsine uymas gerekir. Bu ba kmdan m'tekid bir Mslmamn, cennete, cehenne me, melek ve eytanlara, ldkten sonra vcudun ve ruhun dirilmesine, btn hadiselerde lhi takdirin hakimiyetine, hesap gnne inanrlar. Kelime-i ahdetten baka, namaz, oru, zekt ve Hac farzlarn ye rine getirmesi ve nihayet Muhammed'den nceki peygamberlerin de peybamberliine inanmas lzmdr, Kur'n, her millete bir peygamber gnderildiini ya zar. Baz Mslmanlar bu peygamber saysnn iki yz yirmi drt bini bulduunu syler. Ancak asl peygam ber Hz. Muhammedden baka saylanlar brahim, Musa ve s'dr. Bu bakmdan Mslmanlann Tevrat ve Incil'i de Allah kelm olarak kabul etmesi gerekir. Eer bunlarda K ur'nla badamayan ksmlar varsa.

bu, sonradan insanlar tarafndan bilerek veya bilme yerek deitirilmi olduklarn gsterir. Bu bakmdan, Ktrtp hkmleri btn eski kitaplardaki hkm lerin yerini almakta ve Muhammed de son peygamber olarak dierlerinden stn tutulm aktadr. Mslmanlar onun beer olduunu kabul eder, ama Hristiyan larn sa'ya gsterdikleri derecede kutsallatrm aktan da geri kalmazlar. Bir Mslman yle demitir: Eer ben Hz. Muhammedin anda yaasaydm, onu bir an bile yere bastrmaz ve diledii yere srtm da gtrr dm. (3) slm'da, Kurn'dan baka, paygamberlerin yap tklar (snnet) ve syledikleri (hadis) de nemle ze rinde durulan ve tatbik edilmesi gereken hususlardan biridir. Zamanla, mukaddes kitapta karl bulunm a yan ve aklanamayan meselelerde Peygamber'in syle dikleri ve yaptklar esas alnr, slm'n ilk asr iin de, baz Mslmanlar bunlar aratrarak tesbit etti ler. Sonra eitli ehirlerde Hads mektepleri kurarak, halka bu hususta ders verdiler. O devirde, dorudan doruya Hz. Muhammed'in azndan iittii bir hadis hakknda konuan birini dinlemek iin, spanya yahut randan kalkp gelen Mslmanlar oluyordu. Bylece Kr'n'n yansra bir Hads ilmi ve eitimi dodu. Buhr, kendisini Msr ve Trkistan'a kadar sevkeden ok uzun aratrm alar sonunda Hz. Muhammed'e atfe dilen yz bin Hads'i inceledi ve bunlarn yedi bin iki yz yetmi beini Sahh adl eserinde toplad. Buh-

(3) slm'da Hz. Peygambere gsterilen beer ve peygamberlik lsn aamaz.

sevgi ve sayg

r, seip yaynlad her Hads'i uzun bir isnadlar zin ciri ile dorudan doruya peygambere yahut ondan naklen sahabeden birine kadar gtryordu. zerinde anlamaya varlan Hadslerin kabul edil mesi ahlk ve ilikad sahasnda m 'tekid Mslmanlarn belirli bir zellii oldu ve bunlara Snn dendi. slm n be art olduunu syledik. ahdet, namaz, zekt, oru, hac. Kelime-i

M slmanlkta temizlik esastr. Gnde be defa klnan nam azlardan nce abdest almak arttr. Te mizlik ve dinin birlikte yrd aka grlyor. Mslmanlk iyi ahlk iin bir vasta olduu kadar, temizlik iin de b ir vastadr. Baz gerekleri halka manev b ir grn ve telkinle kabul ettirm ek genel bir kaidedir. Hz. Muhammed, Allahn temiz olmayan kimselerin duasn kabul etmeyeceini bildirirdi. H at t namazdan nce di fralanm asn bile art kotu. Ama sonradan abdest almak, el, kol, yz ve ayaklarn ykanmasna inhisar etti. Cins m nasebette bulunan erkek ve kadn, ay hali gren veya ocuk douran ka dnlarn btn vcudunu ykamas lzmdr. Namaz, afakta, le vakti, ikindide, gne battktan hemen sonra ve bir de geceleyin (sabah, le, ikindi, akam ve yats) olmak zere gnde be defa klnr. Her na mazdan nce mezzinler, minareye karak ezan okur: ALLAHU EKBER, ALLAHU EKBER... ALLAHU EKBER, ALLAHU EKBER... EHED EN L LHE LLALLAH, EHED ENL LHE LLALLAH... EHED ENNE MUHAMMDEN RESLULLAH; EHED EN-

NE MUHAMMEDEN RESLLAH... HAYYE ALES SALH, HAYYE ALES SALH... HAY YE ALEL FELH, HAYYE ALEL FELH.. ALLAHI) EKBER, ALLAH EKBER... L ILHE LLALLAH... Ezan, insanlar gne domadan nce kalkmaya davet eden asil bir an; gnn scanda almaya ara veren bir fasla; akamn ve gecenin sessizlii iin de lh bir haberdir. Btn camilerde okunan ezan, dnyaya bal olan insan bir an iin ruh ve hayatn es rarengiz kayna ile birlemeye aran bu ses, Msl man olmayanlara bile ho gelir. Bu be vakitte, dnya nn neresinde olursa olsun, btn Mslmanlar, gr dkleri ileri brakp Mekke ve Kbe'ye ynelir, ayn ksa sreleri okur, ayn hareketleri yaparak namaz k larlar. Bu, gnein hareketiyle beraber, btn dnya zerinde akp giden, her gn tekrarlanan ok duygu verici bir tesand (dayanma) rneidir. Vaki olanlar, namaz klmaya camilere giderler. Camiler genellikle btn gn aktr. Hangi mezhepten olursa olsun, btn Mslmanlar ibadet etmek, du etmek ve dinlenmek iin camiye gidebilir. Camilerde, mbedin kutsal skneti iinde retm enler ders ve rir, hkim ler muhakeme eder, halifeler emimmelerini tebli ederdi. Ayrca m uhtelif kimseler birbirleriyle temas etmek, yeni haberleri duymak, hatt bir ii g rmek iin de camide randevular. Cami, gnlk "har yatn merkezi, Mslmanlarn birleme yeri, ocadr. Cuma gnleri, leden yarm saat nce, mezzinler minarelere karak sal verirler. Bu, mminleri cami ye davettir Camiye gelenler mutlaka banyo yapm, iem7 giyinmi ve gzel kokular srnm olur. Bun

lar camiye gelince, avludaki adrvanda abdest ahp ieri gierler. Erkekler camiye gittii zaman, kadnlar evde kalr, yahut da aksi olurdu, rt l bile olsa, ka dnlarn. erekeklerle birlikte camide bulunmasnn, erkee huzursuzluk verebilecei dnlyordu. M minler, camiye girerken ayakkablarn karyor, o. rap veya pandfle (mest) ieri giriyorlar. Cemaat ca minin iinde (eer fazlaysa ayn zamanda avluda) omuz omuza vererek, kble ynnde olan m ihraba dnp arka arkaya b ir ok saf meydana getirirler. Sonra ima ma uyarak, namaz iin gerekli eilme, diz kme ve secde etme hareketlerini yaparak ve kendileri de e itli yetler okuyarak namazlarn klarlar. Mslmanlkta ibadet ederken lh okunmad gibi, takdis ve sra kiras da yoktur. Din ve devlet bir olduundan caminin m asraflar devlet tarafndan de nirdi. m am lar, birer rahip deil, laik birer insand. Dnyev bir i grerek hayatm kazanrlard. Bunlar sa dece kk bir cret mukabilinde belirli b ir zaman iin imamlk etmek zere caminin idarecisi tarafndan tutulurdu. slm 'da ruhban snf yoktur. Cuma na mazlarndan sonra isteyen iinin bana gidebilir. Bu namaz sayesinden, gnn gailesi arasnda bir vakit ay rlarak her trl sosyal ve ekonomik mcadelenin s tnde ortak bir vakit geirilmi olur: bu sayede btn Mslmanlar birbirine kenetlenirler. Mslmanln bir dier art zekttr. Bazlar bu nun, zenginlerle fakirler arasndaki fark azaltmak gayesini gttn ileri srm tr. Hz. Muhammed Medine've gtkten sonra yapt ilk i btn vatan dalarn menkul m allarna yzde iki buuk vergi koy mak oldu. Toplanan para ile fakirlere yardm edileP : 4

ekti. ze! m em urlar bu paray topluyor ve muhta olanlara datyordu. Toplanan parann bir ksmyla cami yapld gibi, bir ksm da hkmetin sava m asraflarna harcanyor, buna mukabil savalarda el' de edilen ganimet de fakirlere datlarak hayat sevi yesini ykseltiyordu. Hz. mer: Namaz, bizi Allah yo lunun yarsna; oru onun saraynn kapsna gtrr; zekt ise ieri girmemizi salar demitir. Mslman lk tarihinde ok cmert insanlara rastlanm tr. Sy lendiine gre Haan, hayatnda defa madd varl n fakirlerle paylam, iki defa da btn varln fakirlere datmtr. slm n artlarndan biri de orutur. Genellikle, kan, domuz eti, arap ve l hayvan eti Mslmanlara haram dr. Ancak, Hz. Muhammed, Musadan daha msamahakrd. inde baz vaak m addeler bulunan bir eit peynir iin: Allah'n adn anarak yiyin de^ miti. Keilie asla taraftar deildi. M slmanlar ma kul bir ekilde ifrata varmadan hayatn nimetlerinden faydalanmalydlar. Dier taraftan Mslmanlk ba ka dinlerin ou gibi, gerek .irade disiplini, gerekse sa lk bakmndan orucu ngryordu. slm oru Arab aylardan Ramazanda gndz saatlerinde hi bir ey yiyip memek ve mukabil cinsle her trl tem astan saknmak esasna dayanyordu. Hastalar, yolcular, ok kk veya ok yallar bundan muaft. O zamanlar, Mslmanlarn kulland kamer aylar her yl daha nceye geldiinden, otuz ylda b ir Ramazan ayn mevsime geliyor, boylece yln btn aylarnda yer de itiriyordu. Mslmanlar yaza rastlayan en scak ay larda bile orularn tutuyorlar. Dier taraftan orulu ^nn akam larnda, iftardan itibaren her Mslman,

afak Vaktine kadar yer, ier ve cinsel yaknlkta bu lunabilir. Maaza ve dkknlar Ramazan geceleri sa baha kadar ak olur, Mslmanlar elenmeye, dile dikleri gibi yemee davet ederdi. Ramazan aylarnda genellikle gndzleri allmazd. ok dindar baz kim seler kam azann son on gnn camilerde geirir di. nk, K urn bu gnlerin birinde nazil olmaya balamt K adir gecesi diye anlan bir gece bin aydan daha hayrl saylrd. Ramazan ay bitince btn Ms liimanlar Iyd el-Frt denen Ramazan bayramn kut larlar. Bavramn balca zellii herkesin en yeni elbi selerini giyinmesi, fakirlere saclaka verilmesi, herke sin birbiriyle kucaklamas ve mezarlar ziyarettir. slm'n son farz Hactr. Putlardan temizlenen Kbe btn M slmanlar iin Hac yeridir. H astalar ve fakirlerin dnda Hac, btn Mslmanlara farzdr. Dinin bu art hayat boyunca bir defa ifa edilir. Ancak Mslmanln snrlar geniledike. Hac orannda nfusa gre deimeler olur. lde byk bir sabrla ilerleyen kervan en iyi tasvir eden Dought olm utur. Alev alev yanan kum lar la gnein arasnda akl almaz bir sabrla ilerleyen Hac kervannda yedi bin kii kadar olurdu. Bunlar yaya veya atl, yahut eek ya da katr srtnda gider, ou da develerin stnde sallanr dururdu. Varlkl kimse ler de tahtrevanla giderdi. Yorucu bir gnn sonuda en ok elli, eer bir vahaya ulamak bahis konusuy sa haydi haydi seksen kilometre yol alabilirlerdi. Hac adaylarndan bir ou hastalanr ve yolda, kade rine terkedilirdi. Haclar ayrca Medine'de Hz Muham

med, Eb Bekr ve mer'in m ezarlarn ziyaret e d e r di. Mekke grnnce, kervan ehrin surlar dnda kam p kurard, nk m ukaddes ehre rastgele girlepezdi. Hac adaylar nce ykanr, sonra dikisiz beyaz bir elbiseye brnrd. Mekke'de bulunduklar srada h er trl m nakaadan, cins m nasebetten ve akla gelen her gnahtan saknm alar lzmd. Hac adaylar ehre, uzunluu kilom etreleri bulan kuyruklar halinde girerek kendilerine barnacak bir yer arard. Hac ay lar srasnda, m ukaddes ehir, bu kutsal ibadetin har vasi iinde, mevkilerini, m illetlerini ve rklarn b ir tarafa brakm eitli kabilelerin toplant yeri hline gelirdi. Daha sonra binlerce hac aday Mekkede Kbe avlusunun inde toplanr, Zemzem kuyusunun kutsal suyundan ier, bazlar da mem leketine gtrm ek ze re ielerle yanma alrd. Nihayet m m inler Kbe'nin yanm a gelirdi. Kbe, etrafn eviren avlu, bal bam a b ir m bettir. eri si gm am danlarla aydnlatlr, d ise yan yanya, zengin ve gzel kum alarla kaplanr. D duvarn b ir kesinde Hacer-i Esved (siyah ta) vardr. H aclar Kbe'nin etrafn yedi defa dolar ve Hacer-i Esved'e el srerler. Hacc'n ikinci gnnde, btn hac adaylar ehrin d ndaki Safa ve Merve tepeleri arasnda yedi defa ko arak gider gelirler. Yedinci gn Hacc- Ekber yap mak isteyenler Arafat dana giderler alt saatlik yry. Burada saat sren b ir hutbal dinlenir. Dn yolunda Muzdelife'nin ibadet yerinde b ir gece kalarak ibadet eder; sekizinci gn de Mina vadisini zi

yaretle stuna yedi ta atarlar. Bu eytan talam a dr. nk Hz. brahim , olunu kurban etm ek iin ha zrlk yaparken eytan burada onun hazrlklarna en gel olm utur... Onuncu gn bir koyun, deve, kei veya sr kurban ederler. K urban kesme Hacc'n en nemli noktalarndan biridir. O gn btn slm dnyasnda K urban Bayram olarak kutlanr ve dnyann her ta rafndaki M slm anlar kurban keserler. Bundan sonra haclar salarn tra eder, trnaklarn keser. Kesilen leri gmerler. Bylece Hac bitm i olur. Genellikle ha clar, kervanlara katlm adan nce son b ir defa daha Kbeyi ziyaret eder, daha sonra dnyev elbiselerini giyerek uzun dn yoluna balarlar. Bu H accn b ir ok gayesi vardr. H er eyden nce m m inlerin itikadn kuvvetlendirir ve kollektif bir heyecanla onu din kardelerine balar. Hac yle bir ibadettir ki, orada ln fakir Bedevileriyle, zengin e h r tccarlar, Afrika zencileri, Berberiler, Tatarlar, Trkler, Suriyeliler, Iranllar, Hintliler, inliler bir araya gelir. Hepsi ayn klktadr ayn Arapa yetleri okurlar slm da rk tefriki olmamas belki bundan dr. Hac srasnda K be'nin tavaf, baka dinden olan lara tuhaf grnr ama, M slmanlar da dier dinle rin buna benzeyen detlerini tebessmle karlam ak tadr. Baka din m ensuplar arasnda olduu gibi Ms lm anlar arasnda da batl itikatlara yer verenler var dr. B ir ksm byye inanr, falclarn gelecekten ha ber verdiini sanr. H er yerin ruhlarla dolu olduunu, bunlarn eitli etkilerde bulunduunu dnrler. H ristiyanlarn pek ou gibi M slmanlarn ou da

nazara inanr ve nazarlk tar. Ryalar, gelecekten ha ber vermektedir. Hristiyanlar gibi Mslmanlar da ilim i ncmu kabul ederler. Gkyz haritalar sade ce camilerin ynn tayin, din bayramlar tesbit et mek maksadyla deil, ayn zamanda mhim hadise lere karar vermek iin uygun zaman tesbit etrnek ve yldzlarn duruluuna gre ahslarn karakterini tah lil maksadyla yaplrd. lk bakta inan ve detler bakmndan yek v cut gibi grnen Mslmanlk ok gemeden eitli mezheplere binm ve bunlar genellikle birbirleri nin kanl bakl dman olmutur. Bu arada irade-i cz'iyyeyi inkr eden Cebrler'i, demokratik grl Haricler'i, irade kuvvetini mdafaa eden Kaadirler'i, bir Mslmann edebiyyen cehennem azabna urama yacan iddia eden Mrcileri sayabiliriz. Ancak iler hi phesiz tarihte iz brakm tr. Bunlar, Emevler'i devirip, Jran, Msr ve Mslman Hind'i ele gei rerek edebiyat ve felsefeyi etkilediler. ilik, ifte bir cinayet Alinin ve Hseyin ile ailesinin ldrlme si sonunda dodu. Bunlara gre Muhammed. Allah' n elisi olduuna gre, ondan sonra slm' idare ede cek olanlarn hi deilse onun soyundan olmas, ken disinde ulhiyet iktisab etmi kimseler arasdan se ilmesi lzmd. Onlara gre Ali'den baka btn hali feler haksz yere o makama gemiti. Bu bakmdan Ali halife olduu zaman ok sevindiler, onun ldrlmesi ne aladlar, Hseyin'in lm de onlar ok heyecan landrd. Bvlece Ali ve Hseyin onlar iin birer vel oldu. Bunlarn trbeleri, Kbe ve Peygamberin mezar gibi kutsal sayld. iler ancak Ali'nin soyundan ge lenlerin miin olabilecei kanaatindeydi. Trbesi Me-

hedde bulunan sekizinci imam Rza, i dnyasnn medar- iftihar saylr. On ikinci imam Muhammed ibni Haan ise 873'te on ikinci yanda kayboldu. i inanna gre o lmemitir ve i Mslmalnara ci hanmul stnlk salayaca vakti beklemektedir. O zaman tekrar ortaya kacaktr. Bir ok dinlerde olduu gibi, slm'da da btn mezhepler, kendi sinelerinde barndrdklar baka din mensuplarndan daha ok birbirlerine kar d manlk hissediyordu. Baka dinden olanlara gelince; Emevler, kendilerine tbi olan baka din mensuplar na (Zmmler) ada Hristiyan dnyasnda bile na diren grlen bir msamaha gsterdiler. Bunlar kendi dinlerinin ibadetlerini serbeste yapabiliyor, kiliseleri ni muhafaza ediyorlard. Tek art, bal rengi bir elbise giymeleri ve gelirlerine gre ahs bana senede bir il drt dinar (4,75 il- 19 dolar) bir vergi demeleriy di. Bu para da ancak asker hizmete elverili gayri mslimlerden alnrd. Rahipler, kadnlar, ocuklar, kleler, ihtiyarlar, krler ve ok fakirler bundan muaf olduu gibi slm cemaati menfaatine toplanan yzde iki buuk vergiden de muaftlar; stelik hkmetin himayesi altnda bulunuyolard. Bunlarn ahitlii s lm mahkemelerinde kabul edilmezdi; ama kendi reis leri, kanunlar ve hakimleri muvacehesinde kendi hak larnda diledikleri gibi karar verebilirlerdi. Daha son ra gelenler arasnda zaman zaman daha sert davranan lar oldu Emevler genellikle msamahakrd. Abbaslerde de msamahakr ve sert davrananlara rastland. I. mer, btn Yahudileri ve Hristiyanlar, slm'n kutsal topra olan Arabistandan kard. Ama Msr

da daha nceki Bizans idaresi tarafndan Hristiyan kiliselerine yaplan yardm demeye devam etti. Orta Dou'lu Yahudiler, Mslmanlar kurtarc gibi karlamt. Her eyden nce hrriyetleri daha fazlayd, Kudste istedikleri ekilde ibadet edebiliyor, slm idaresi altnda, Asya'da, Msrda ve Ispanya'da byk bir refaha kavuabiliyorlard. Halbuki Hristi yan idaresi altndayken bu refah akllarndan bile ge iremezlerdi. Bat _Asya Hristiyanlarna gelince, bun lar da Arabistan dnda, dinlerinin emrettii eyleri rahata yerine getirebiliyordu. Suriye, Hicr III. yzr yla kadar ounlukla Hristiyan kald. Memun zama nnda (813833), slm dnyasnda on bir bin Hristi yan kilisesinden bahsedildiine ahit olmaktayz. Ayn ekilde yzlece sinagog ve ate tapma vard. Hrist yanlar bayramlarn aka ve byk bir hrriyet iin* de kutlard. Hristiyan haclar her trl emniyet iin de Filistin'deki kutsal yerleri ziyaret edebiliyordu. Hallar XII. yzylda Orta Dou'da byk mikyasta Hristiyan buldular. Bu mntkadaki Hristiyan cema ati gnmzde de varln devam ettirmektedir. F.hU Bid'atten sayldklar iin stanbul, Antakya, Kuds ve lskenedrive'deki patrikler tarafndan zlme urayan bir ksm Hristiyanlar Mslman kanunlar altnda tam bir hrriyet ve emniyet iinde varlklarn devam ettirme imkn buldular. IX. yzylda Antakya'nn Mslman valisi, Hristiyanlann birbirleriyle vuruma larn nlemek iin zel bir muhafz tekilt kurdu. Manastrlar Emevlerin idaresinde geliti; Mslman lar, keilerin tan m alannda almalanna zm ye titirmedeki merak ve hnerlerine hayrand. Seyahat leri srasnda, Hristiyan manastrlarnn serin kele

rinde dinlenmekten holanyorlard. Bir devirde, iki cemaat arasndaki yaknlk o dereceye geldi ki, Hristiyanlar, gslerinde ha olduu halde, camiye gidip, oradaki Mslman dostlaryla rahata sohbet edebi liyordu. Mslmanlar dar ilerde saysz Hristiyan me m ur kullanyorlard. Bunlar bazan olduka nemli mevkilere de ykseliyor, baz Mslmanlarn hallerin den ikyet etmesine sebep oluyordu. Aziz Jean Damascene'in babas Sergius, Abdlmlik'in maliye naz ryd; Rum kilisesinin son Pederlerinden biri olan .T ean'n kendisi de am' idare eden meclise bakanlk etmiti. Ksacas Dou Hristiyanlan, Mslmanlar, Bizans kilisesine oktan tercih ediyordu. lk asrlardaki Mslmanlarn takip ettii bu m samaha siyaseti sayesinde yahut bu siyaset yznden, yeni din, Asya, Msr ve Kuzey Afrikadaki Yahudi ve putperestlerin olduu kadar Hristiyanlan da ou nu kendi saflarna ald. Hakim rkn dinine girmenin bir ok faydas vard: Harp esirleri Mslman dinine girerek snnet oldu mu, klelikten kurtuluyordu. Bylece. Mslman olmayan halkn ou K urn dinini kabul etti. Ayn topraklarda Helenizm, bin yl boyun ca kkleememi; Roma'mn silhlar, yerlilerin mane v itikatlarn ykamam; Bizans Ortodoksluu isyan lara sebep olmutu. Halbuki Mslmanlk, halk, ken di dinine sokma gayretine girmeden kazanm, pek oklar kendi isteiyle, inanarak ve sadakatle slm' tercih etmiti. slm dini ir'den, Endonezya'dan, Hindistan'dan tutun da ran, Suriye, Arabistan ve ni

hayet Fas ve Ispanya'ya kadar saysz insan etkilemi, onlarn muhayyilelerine hitap ederek kendi tarafma ekmiti. Onlarn maneviyatn kuvvetlendiriyor, ha yatlarna mn, ruhlarna teselli edici mit ve gurur veriyordu. Bugn bu sayede drt yz milyon insan, her trl siyas blnmeye ramen, tek bir vcut halinde iftiharla Mslman olduunu sylemektedir.

Emevler zamannda Araplar idareci bir aristokra si tekil ediyor ve devletten aylk alyordu. Bu imtiyaz karlnda btn erkek Araplar her zaman askeri hizmet altndaydlar. lkeler fethediyor ve kendi ka lksz, saf kanlaryla iftihar ediyorlard. Titiz bir e cere uuriyle her Arap, babasnn adn, kendi adna eklerdi. Mesel: Abdullah ibni (olu) Zbeyr derdi. Bazan doum yerini ve kabilesini dc adna katar, bvlece biyografi gibi bir isim meydana gelirdi; Mesel Eb Ahmet ibni Cerr el-Azd. Kann safl, fetihler oaldka bir efsane hlini ald. nk ftihler, yen dikleri milletlerin kadnlarn cariye olarak alyor ve bunlardan olan ocuklar Arap olarak tanyorlard. Ama rk ve kan gururu yine de devam edip gitti. Yksek mevkili Araplar beyaz ipekten elbise giyer, atla gezer ve kl tard. Sokaktaki adam kaba bir pantalon giyer, bana sark sarar ve sivri ulu pabu lar giyerdi. Bedeviler entarilerini ve balarndaki al ve kemeri muhafaza etmiti. Peygamber uzun don gi yilmesini yasak etmiti, ama vine baz Araplarn giy dii oluyordu. Btn snflar mcevheri severdi. Ka dnlar dar korse, bol ve renkli etek giyer, parlak ke merler takarlard. Salarm ya khkl olarak ne, ya bukle hlinde yanlara dker ya da rg yaparak arka ya sarktrlard. Sa rgsne bazan siyah ipekten ip-

ier de kattklar olurdu. ok defa iek ve mcevher le sslenirlerdi. 715 yludan itibaren yalnz gzleri meydanda brakacak ekilde yzlerini rtmeye balad?lar. Bylece, her yata gzleri ok gzel Arap kadn lar romantik bir grn kazand. Kadnlar on iki yalarnda olgunlayor^ k u k (yanda ihtiyarlyordu. Bu aradaki zaman iinde de btn Arap iirini ilham edenler oldu. Mslmanlar hi bir zaman bekrla rabet et memi ve devaml perhizi hi bir zaman ideal olarak grmemitir. slm vellerinin ou evlenmi, ocuk sahibi olmutur. Evlilik ve ok kanllk cins ihtiya lar ylesine tatmin etmiti ki, Muhammed ve kendi sinden sonra gelenlerin zamannda fuhu azalmtr. Ancak alkanlklar zamanla tahrik edici unsurlar ger rektirir. Bunun neticesi olarak edebiyatta ak sak eserler grlmeye, danszlere nem verilmeye balan d; tp eserleri ise tahrik edici illara byk nem veriyordu. Daha sonralar zina ve homoseksellik g rlmeye balad. Bunda kadnlarn hareme ekilmesi nin rol vardt. Dier taraftan Araplarn kadm cazibe sine kar tuhaf bir ekingenlii vard. Hz. mer y le diyordu: Kadnlara dann, sonra onlann dedii nin aksini yapn. Muhammedin asrnda, Mslmanlar kadnlarn dan ayrlmamt. Birbirlerini ziyaret edebiliyor, ra hata grebiliyor, camide birlikte ibadet edebiliyor du. Musa ibnl Zbeyr, kars Aye'ye niin yzn rtmediini sorduu zaman, u cevab almt: Madem ki, Allah beni byle gzel yaratt, o halde bakalar da bu gzellii grsn ve kendi aralarnda Allah'n bu ltfunu tansnlar.

Bununla beraber II. Velid zamannda (743744) hadmlaryla birlikte harem tekilt kuruldu. Harem, kutsal, yasak mnsndadr. Kadnlarn bu ekilde ayrlmas, det grmeleri ve ocuk dourmalar dola ysyla onlann tabu saylmasndan ileri gelmitir. Ha rem, mukaddes bir yer demekti. Doulularn ihtirasl yaradln bilen Mslman koca, karsn korumak iin onu hareme koymaktan baka are gremiyordu. ok gemeden ksa mesafelerde ve rtl olarak gm nm ek dnda, kadnlarn sokakta dolamas ayplalanr bir hareket olarak grlmeye baland. Kadn lar da sokaa kabiliyor, ancak bu durum da perdeli tahtrevanlarla seyahat ediyorlard. Camideki yerleri nce erkeklerinkinden ayrld, sonra camilere bsb ln alnmaz oldular. Daha sonralar kadnlarn dk knlara gitmesi de yasak edildi. Bir kadm, istedii eyleri ancak bakasna aldrabiliyordu. Bir de harem lere giren bohac kadnlar vastasyla teberi satn alabiliyorlard. Aa tabaka dnda, kadnlar, kocala ryla birlikte sofraya da oturamyordu. Kars cariye leri ve yakn akrabalarnn dndaki kadnlarn yzr n grmek Mslman erkeine haramd. Doktorlar bile ancak vcudun hasta olan ksmn grebilirdi. Kadnlara gelince, Mslman kadnlan XIX. yz yla kadar bu hle itiraz etmediler. Evlerinin kendile rine tahsis edilen ksmnda konfor ve mahremiyet iin de yaadlar. stelik bu kapal durum a ramen tarihte rol oynamaktan da geri kalmadlar. Harun'un annesi ve kars VII yzylda Aye'nin gsterdii cret ve te siri gsterdiler ve saraylarnda hne bir hayat sr dler *

Kzlarn renimi hemen hemen btn snflarda Kur'n okuma vs ev ilerini renmekten teye ge medi. Yksek tabakalarda ise kadnlar zel mvirebbiyeler tarafndan yetitiriliyor, yahut okul ve kolejlere gnderiliyordu. iir, musiki ve eitli diki ileri reniyorlard. lerinde kendilerini ilme verenler, hatt hocalk edenler vard. Dier taraftan bir ok kadn hayr ilerinde kendine n yapt. Bir ok meden memleketlerde olduu gibi, evlili i taraflarn ebeveyni hazrlard. Babalar kzlarn di lediine verirdi. Kzlar on iki yalarna doru evlenir, on , on drt yanda da anne olurdu. Erkekler on be yanda evlenirdi. Kzlarn dokuz yahut on yanda evlendii de olurdu. Erkek taraf evlilik srasnda ka dna bir mihr (galat olarak mehr) vermek zorundayr di. Bu. evlilikte de, boanmada da kadnn mlkiyetin de kalrd. Evlenmeden nce nianlsnn yzn gre bilen erkekler nadirdi. Dn, niandan sekiz, on gn sonra vaplrd. Dn srasnda ksa dualar okunur musiki icra edilir, ziyafet verilir, yeni evlilerin evinin bulunduu sokak ve evleri en iyi ekilde aydnlatlr, yeni evliler hediye yamurunda boulurdu. Dnn kendine has btn merasimleri bittikten sonra, damat, zifaf odasnn mahremiyeti iinde karsnn yzndeki tl aarak, onu ilk defa grrd. Tl aarken: detti. Bismillhirrahmanirrahim demesi

Gen evli erkek, eer karsn beenmezse, onu verdii mehr ile birlikte babasnn evine yollard. s lm'da ok karllk avn zamanda olmaktan zivade

arka arkaya idi. Ancak ok zenginlerin bir ka kars olurdu. Boanma kolay olduundan, bir kimse arka arkaya istedii kadar evlenebiliyordu. Ayrca varlkl kimseler istedikleri kadar da cariye edinebilirdi. M tevekkilin drt bin cariyesi olduu ve her geceyi bir bakasyla geirdii sylenir. Baz esir tpcarlar elle rinde gen esir kzlara musiki, ark ve ak sanatn retir ve onlar yz bin dirheme (80.000 dolar) kadar varan fiyatlarla satard. Ancak, btn bunlara baka rak haremi bir ehvet yeri olarak grmek hataldr. Bir ok durumlarda, cariyeler anne oluyor, evin iinde erefli bir hayat sryordu. Zevceler, cariyelik messesesini normal karlyordu. H arunun kars Zbeyde kocasna on cariye hediye etmiti. Bylece, o devirde zengin bir Mslmanm evi bugnk bir mahallenin nfusuna eit nfusa sahip oluyordu. Veiid'in oulla rndan birinin altm olu ve says bu miktarn ok stnde kz olduu bilinmektedir. Zamanla harem aaiar da zengin haremlerde yerlerini aldlar. Ancak, ok karllk, Memun'dan sonra madd ve manev za yflk kayna oldu, nk beslenecek azlar gda maddelerinden daha abuk oalyordu. Kadnn evlilikteki durum u ok belirliydi. Koca nn sadakatsizliine gz yummak zorundayd; kendi sadakatsizlii ise lmle cezalandrlrd. Ama te yan dan evinin iinde ok byk bir deeri vard. E bul Atyye'nin yle dedii bilinmektedir: Karm iin, hi tereddtsz hayatn btn nimetlerini, dnyann btn zenginliklerini reddederim. Bu ekilde konu, malara sk sk rastlanrd ve bunlarn ou da phe siz samimi olurdu.

Baka bir adan dnmek gerekirse, Mslman kadn, Avrupa'daki baz kadnlara gre ok daha iyi durumdayd. Edindii her mal ve para tamamen ken dine mahsus kalrd. Kocas da alacakllar da buna dokunamazd. Harem ksmnn emniyeti iinde rer, dokur, diker, evini idare eder ve ocuklarn yetiti rirdi. .Dier taraftan arkadalaryla oyun oynayacak, ekerleme yiyecek, sohbet edecek kadar vakti de olur du. Kadndan beklenen ey ok ocuk sahibi olmas; pederah olan ve ekonomisi ziraate dayanan bir ce miyette aktif bir rol bulunmasyd. Kadna verilen ehemmiyet dourduu ocuk .nisbetinde artard. K sr kadnlarn ise hi bir ehemmiyeti yoktu. Dier ta raftan gebelii nlemek ve ocuk drmek iin de faaliyet olurdu. Bu ile uraan kadnlar kocakar illar ve usullerini tatbik ederken, hekimler de yeni usuller getiriyordu. 924'te len Rz'nin eserinde, o cuk yapmay nlemek iin zel bir ksm ayrlmt. Bu ksmda mekanik veya kimyev yirmi drt are gsteriliyordu bni Sin (9801037) nl Kanun'unda ocuk yapmay nleyecek yirmi reete vermiti. Kur'n, kumar sarholuu yasak etmiti. Ancak, kumar daha az, iki daha ok olmak zere yine varl n devam ettiriyordu. Dier taraftan Mslmanlk ticaret ahlk bakmndan Hristiyanl gemiti; ya zl bir mukavele varm gibi verdikleri szde durur lard. Mslmanlar yalan sylememekte nmneydi!er; slm'da yalan ancak bir hayat kurtarmak, bir kavgay yattrmak, bir zevcenin houna gitmek ve din yoluna yaplan savalarda dman aldatmak iin rnbaht. Bakalarna kar davranlarnda teklif ve tekelliife riayet etmekle beraber tabiiydiler. Nezaket

szlerini hi bir zaman ihmal etmezlerdi. Birbirlerini zel bir reveransla selmlarlard. Selm veren: Selmn alevkm der; dieri de ve aleykm selm ve Rahmetullah ve berektuhu diyerek selm alrd. slm misafirperverlii dillere destand. Temizlik te de rnektiler, Ancak bu, varlkl olup olmamaya gre deiildi. Fakirlerin, temizlii olduka ihmal e t t i r i grlrd; hali vakti yerinde olanlar ise sk sk y kanr, kokular srnrlerdi. ocuklarn snnet edilmesine byk bir nem ve riliyordu. Be, alt yana gelen erkek ocuklar snJie ediliidi. Evlerdeki zel banyolar ancak pek zengin olanlara mahsustu, ama umum hamamlarn saysi pek fazlayd. Sylendiine gre X. asrda Badad'da yirmi yedi bin hamam vard. Erkekler de kadnlar gi bi koku siirnrd. Arabistan, gnnk ve mersf; ran, gl, meneke ve ysemin esanslaryla n salmt. Bir ok evlerin bahesinde meyva aalar ve bilhassa i, ek yetitiriliyordu. ran'daki iek sevgisi ise baka yerlerin stndeydi; orada iek dorudan doruya hayaln kokusu olarak grlyordu. Mslmanlarn elencesine gelince; muhtelif vesi lelerle verilen ziyafetler, av, iir, musiki ve ark slm leminin balca elencesini tekil ederdi. Aa taba kalarda buna horoz dv, canbazlar, kukla ve sihir bazlk gsterileri de katlrd. bni Sinnn Kanunun dan rendiimize gre X. yzyl Mslmanlar zama nmzn btn sporlarn biliyorlard: Boks, gre, ok uluk, jimnastik, eskrim, karg atma, polo, tokmakla oynanan top ovunlar kroket. Kumar yasak olduu iin iskambil ve zar pek az kullanlrd. Tavla ok yavgmd; satran da ok oynarlard. At yarlar en sevilen elenceler arasndayd ve bizzat halifelerin himayesin

de dzenlenirdi. Bir yar srasnda drt bin atn bir den kotuu sylenir. Av ise sporlarn fazla aristokra tik olanyd. Genellikle avda ahin kullanlr; yakala nan hayvanlar bazan zel bir itina ile beslenirdi. Baz aileler, kpek, bazlar maymun beslerdi. Baz halife ler ise tebaalarn ve elileri etkilemek iin, aslan ve kaplan beslerdi. Araplar, Suriyeyi fethettikleri zaman henz ger ek bir medeniyete ulamamt. Pervasz, kat bir ce saretleri vard; ihtirasl, duygulu, pheci idiler; btl inanlar vard. Mslmanlk bu vasflardan ounu yumuatt, ama bazlar da srp gitti. Dier taraf tan baz halifelere atfedilen zalimlikler, ada Hris tiyan. Bizans, Merovenj ve skandinav krallklarnnkinden fazla deildi. Mslman hkmdarlar hakknda baz iddetli ikencc ve zulm hareketleri anlatla gelmitir ama bunlar tamamen istisna hallerdir. Normal olarak bir Mslman, msamahakr, zarif ve beer duygularla dolu bir insan demektir. Eer genel letirmek istersek, Mslman, anlayl, zek, abuk hiddetlenen, kolayca glp elenebilen; mal;k oldukla ryla iktifa eden; bama gelen felketlere sknetle katlanan; btiin bu hadiseleri sabrla, olgunlukla ka bullenen bir insan olarak tarif edebiliriz. Bir Msl man kendisini her an lecekmi gibi hazrlkl bulunduurdu. Seyahate kan bir Mslman kefenini de beraber alrd. l yolculuu srasnda bir hastalk so nunda lmnn yaklatn hissedince, dierlerine yola devam etmelerini rica eder; kendisi de bir ukur kazdktan sonra, son abdestini alr, kefenine sarla rak ukura uzanr ve lm bekler, ok gemeden rzgrn savurup getirdii kumlar, mezarn rterdi.

Nazari olarak Muhammedden sonra gelen nesil boyunca, slm eski anlamyla demokratik bir cum huriyetti. Brn ergin ve hr erkekler hkmdarn seimine yahut, siyasette yaplacak bir deiikliin oylanmasna katlrlard. Ancak aslnda, halife, Medi nenin ileri gelenlerinden bir grup tarafndan seilir, siyaset de onlar tarafndan kararlatrlrd. Bunun, byle olmas da lzmdr. nk insanlar, yaradl tan, dikkat ve zek bakmndan eit deildir. Dolavsiyle demokrasinin de izf olmas lzmdr. Dier ta raftan ulatrma imknlar zayf, renimin snrl ol duu yerlerde bir oligari kurulmas tabiidir. Demokra si ve sava birbirine dmem olduundan, slm ftu hat, haliyle tek kiinin iktidarn gerektirirdi. rf bir yaylma siyaseti, kumanda birliini ve abuk karar vermeyi gerektiriyordu. Emevler zamannda idare aka monari hline geldi ve halifeler verasetle veya silhlarn hkmyle i bana geldiler. Nazar olarak halife, siyaset adam olmaktan ziya de din adamyd. Halife, her eyden nce slm lemi nin bayd; ilk vazifesi dini korumakt. Yine nazar olarak halifelik ser bir hkmetti. te yandan halife bir papa deildi; dinle alkal yeni nizamlar getiremez di. ktidar hemen hemen mutlakt. Ne bir parlamen to vard, ne de bir aristokrasi veya bir ruhban snf,

onun iktidarn snrlayabilirdi. Halifenin iktidarna Kurndan baka snr yoklu. Bu idarenin kendine gre bir bka demokratik manzaras vard. Anne ve ya babas kle olmayan herkes yksek mevkilere gele bilirdi. lk Mslmanlar, vaktiyle iyi organize edilmi l keleri fethettiklerini biliyorlard. Suriyeden Bizans'n randan Ssniler'in idare tekilt sistemini aldlar. Orta Pounun eski dzeni hatt eski kltr bir ba kma devam etti. slm felsefe ve ilimle tekrar ekil lendi. Abbasler zamannda merkez, mahall ve eyalet lere mahsus olmak zere kark bir idare ekli te ekkl etti. dare yapsnn banda hcib yani mabeyinci bulunurdu. Nazar olarak hcib'in grevi merasimleri idare etmek olduu halde halifenin mutlak vekili ve vezr-i zami sfatyla onun faaliyetlerini kontrol eder di. Ondan sonra gelen en yksek rtbeli memur vezi idi. Vezir hkmet memurlarn ve devlet siyasetini tayin ederdi. Mansur'dan sonra, vezirler, iktidar bak mndan hcibin stne ktlar. Hkmetin balca k smlar veryi, hesap, ulatrma, polis ve posta idi. Bir de ikyet brosu vard ki, zamanla idari ve kaza h kmler iin bir mahkeme durumuna geti. Halife in dinde, ordu ksmndan sonra, gelirler ksm en nem liydi. Bu alanda tahsildarlar nemli paralar topluyor ve elde edilen parann byk bir ksm hkmetin ve idarecilerin masraflarna harcanyordu. Harun Reid zamannda halifeliin yllk geliri be yz otuz milyon dirhemi (42.400.000 dolar) geiyordu. Buna, saysz ay n vergileri de katmak gerekir. Hkmetin borc yok

tu. Aksi ne 786 y l n d a haznede* yedi y z m i ly o n dihemlik bir hesap fark birikm i bulu n u y o rd u . P o s ta , s a d e c e h k m e t ve -ok n e m l i ahslam iini g r r d . Bal ca fa yd as ve gr evi hkmet m e r k e z i y l e e y a l e t l e r a r a s n d a e m i r ve bilgi a l ve ri in i s a l a m a k t . Di er t a r a f t a n b u v a s t a ile vez ir ler , m a hall i d a r e c i l e r h a k k n d a gizli bi l g il e r d e a l r d . Dier t a r a f t a n b u te k i l t j i i z e r g h l a r d a y a y n l a r d . B u y a y n l a r d a n t c c a r l a r ve h a c l a r f a y d a l a n r d . G z e r g h la ilgili y a y n l a r d a m u h t e l i f ne h a l e ve a r a l a r n d a k i u z a k l k l a r b e l ir ti li r d i. B u n l a r M s l m a n c o r a f y a c l a r n a o k faydal o l m u t u r . T a r i h t e ilk d e f a m e k t u p ta m a i in de g v e r c i n d e n f a y d a l a n a n l a r da M s l m a n , l a r d r (837). M u n z a m bilgiler, s e y y a h l a r , t c c a r l a r ve B a d a d ' d a c a s u s vazifesi g r e n bin yedi vz yal k a dn t a r a f n d a n s a l a n r d . A m a k o n t r o l iin is te ndi i kad ar para harcansn, dnyann her yerinde grlen z o r la p n r a t o p l a m a ve i r t i k b n l e n e m i y o r d u . E ya le t valileri bal b u l u n d u k l a r m a k a m d a n p a r a b e k l iy o r , d i e r t a r a f t a n m e r k e z i id a re o n l a r d a n m uayyen bir p a r a b e k l iy o r , ak s i h a l d e o grevi p a r a m ukabilinde bakasna Jevrediyordu. H a k i m l e r iyi p a r a a l y o r d u ; a m a y ine de c m e r t k e s e l e r i n tesiri a l t n d a k a l m y o r de il le rd i. Hz. M u h a m m e d ' i n h k i m d e n iki sin in c e h e n n e m l i k o l d u u n u syledii rivayet edilir. s l m h u k u k u k uv v et in i K u r n ' d a n a l y o r d u . D a h a d o r u s u h u k u k ve d i n b i r b t n d . H e r s u b i r g n a h , h e r g n a h bi s u t u . H u k u k ilmi d e il a h iy a t n b i r dal yd . Y a n l a n f t u h a t s o n u n d a l k e gen il eyi p, s lm h ik k u n i n s o r u m l u l u k l a r ve m e s e l e le r i a r t m a y a . . h l a 1 i r c a , h u k u k u l a r tla yeni d u r u m l a r a g r e eitli

 tefsirlerde bulundular. Dolaysyla hadisler slm hu kukunun ikinci bir dayana haline geldi. Hukukun dayand hadis ve tefsirlerin artmas Mslmanlk, tki hukuk mesleine zel bir nem kazandrd. Kanu nu tatbik eden veya ortaya koyan hukukular (fkihler) X. yzyla doru ruhani bir mahiyet kazandlar. XII. yiizvl Fransa'sndaki gibi imparatorlukla birlet tiler, Abbas mutlakiyetinin destei oldular. Mtekid slm hukukunda drt hukuk mektebi dodu. 767'de len Eb Hanife Numan bin Sabit, kyas tefsir prensibiyle Kur'n hukukunda ihtill yapt. Eb Hanife; bir kk cemiyet iin yaplm olan bir hukuk, bir ehir ve sanayi cemiyetine tatbik edilmek istendii zaman harfi harfine deil, kyas yoluyla tef sir edilmelidir, diyordu. Bylee ipotekli kr ve dn verme sistemini tasdik etti. Eb Hanife yle demitir: Hukuk kaideleri, gra mer veya mantk kaidelerine benzemez. Umm det lerle ifadesini bulur ve bunlarda meydana gelen art lara gre deiir. lerici bir hukukun bu liberal grne kar, Medineli muhafazakrlar Mlik ibni Enes'de de (715 795) salam bir mdafi buldular. Malik, hukukla al kal bin yedi yz hadise dayanarak, bu hadislerden ounun Medine'de ortaya ktn ileri srd, orada meydana gelen fikir birliinin Kurn ve hadislerin tefsirinde kritervum olmas gerektiini svledi. Badad ve Kahire'de yaayan Muhammedl-f (767820) yanlmazln, Medinedekinden daha sa lam bir temele dayanmas gerektiini ileri srvor.

hak hukuk meselelerindeki en son kararn ancak s lm cemaatinin tamamnn rzasyla gerekleebile ceini sylyordu. Bu fikirleri fazla geni bulan, tale besi Ahmed ibni Hanbel, hukukun dorudan doruya Kur'Sn ve hadislere dayanmas gerektiini ileri sren drdnc bir sistemin kurucusu oldu. Mutezile'nin fel sefedeki aklcln reddettii iin Memn tarafndan hapse atldysa da, fikirlerinde ylesine srar gster di ki, lmnde hemen hemen btn Badad halk ce nazesinde bulundu. Bir asr sren mnakaalardan sonra bu drt hu kuk sistemi de slm leminde yerleti. Hanef, M liki, li ve Hanbel mezhepleri prensipte ayn esas lar kabul etmekle beraber teferruatta birbirinden ay rlyordu. Hepsi de, aslnda kanunsuz olan bir beeri yeti idare etmek iin, ilhi bir mene lzumunu ve s lm hukukunun bir ilhi menee dayanmas hususun da ayn gr tayordu. Hepsi de Mslmanlarn tbi olmas gereken n/zamlar en kk teferruatna kadar isiiyor; di temizliinden, aile hukuku, giyim kuam ve saclarn edepli bir ekilde dzenlenmesine kadar hi bir eyi ihmal etmiyordu. Kaidelerin pek fazla ol mas beeri gelimeyi boabilir. Bu bakmdan tefsir ler kanunlarn katl ile hayatn akn badatrc bir rol oynar. Hanef hukukunun son derece liberal ol masna ramen, genellikle slm hukukunda fazla mu hafazakr olma temayl grlm bu da ekonomi ve fikir hayatnn serbest bir ekilde gelimesini nle mitir. Eb Bkr'den, Memna kadar, ilk halifeler, bvik mcvsaha zerindeki insan hayatn dzenlediler;

bunlar tarihin en muktedir hkmdarlar arasnda sa ylabilir. Moollar, Macarlar, skandinav haydutlar gibi onlar da her taraf mahvedebilir, her eyi zapte dip, msadere edebilirlerdi. Onlar byle yapmadlar, basit vergiler koymakla yetindiler. mer, Msr fet hettii zaman, Zbeyrin lkeyi arkadalar arasnda bltrmek tekilifini reddetti ve kendi fikrini yle aklad: Varsn lke bildii gibi yaasn ve halkn el lerinde faydal olsun. Halifelerin idaresi altnda, toprak ilendi, arivler muntazam olarak tutuldu, kanallar ve yollar yapld, nehirlerin tamasna kar tedbirler alnd, bugn bir l halinde olan Irak, o zamanlar bir cennet bahesi gibiydi; bugn kum ve ta deryas olan Filistin o de virde kalabalk, verimli ve mreffehti. phesiz btn rejimlerde olduu gibi, o devirde de kuvvet ve kabili yet, zayflk ve gerilie hakimdi. Ama halifeler i haya tn himaye ediyor, kabiliyeti olanlarn gelimesini salyorlard lkeyi, asrlar boyunca, hi bir zaman gremeyecei derecede gelitirdiler; retime, edebi yata, ilme, sanata ve felsefeye gerekli deeri vererek Bat Asyay be asr boyunca dnyann en meden ye ri haline getirdiler.

 s l m m e d e n i y e t i n i t e m a y z e t t i r e n , o n a m n ve r e n in s a n ve e s e r l e r i g r m e d e n n ce , y a a d k l a r b l geyi g z d e n g e i r e li m . M e d e n i y e t i n te m e l i kr , ekli e h i r m e d e n i y e t i d i r . n s a n l a r , ka r l k l o l a r a k b i r b i r lerini d i n l e m e k ve b i r b i r l e r i n i e t k i l e m e k iin s i t e l e r halinde to p lan m ak zorundadrlar. M s l m a n e h i r l e r i n i n h e m e n h e p s i o n bin veya d ah a a 7 nfuslu, mtevazi b y k l k te ehirlerdi. Ev ler k k b i r a l a n a s k m o l u r d u . G en el l ik le h e p s i n in a k n ve k u a t m a l a r a k ar s a v u n m a s u r l a r b u l u n u r d u . S o k a k l a r d a z a m a n n b a k a l k e l e r i n d e k i gibi a y d n l a t m a t e r t i b a t y o k t u ; a m u r ve toz i in d e y d il e r. E v l e r i n n n d e u z a y p gi d e n y e k n e s a k b i r d u v a r o l u r , / a t e n k k o la n ev le r b u d u v a r n a r k a s n a s a k l a n r d. e h r i n b t n i h t i a m c a m i s i n d e o r t a y a k a r d . D i e r t a r a f t a n . M s l m a n m e d e n i y e t i n i n yle e h ir l e r i d e v a r d ki, b n l a r gzellik, bilgi ve s a a d e t i n zi rv e si n e kmt M e k k e ve M e d i n e m u k a d d e s e h i r l e r d i . Biri Mu h a m m e d in d o u m yeri, di eri ilk m s l m a n l a r l a b i r l i k le h i c r e t e t ti i ve m e z a r n n b u l u n d u u e h ir d i . II. Vclid, m t e v a z i M e d i n e c a m i i n i m u h t e e m b i r e k i l d e y e n i d e n in a e t t i r d i . B u iki e h i r E m e v l e r z a m a n n d a so n d e r e c e ca nl ve p a r l a k b i r h a y a t ge ird i. S a v a ga n i m e t l e r i , M e d in e ' y e a k m ve vatandalar arasnda

taksim edilmiti. Mekkeye gelen hac adaylarnn sa ys gittike artyor, buna paralel olarak ticaret hayat canlanyor, refah ykseliyordu. Bylece mukaddes ehir ler zenginleti, hayat canland; ehirlerin evresi villa ve saraylarla donand. Kendine mahsus kibar bir hz n olan melodiler etrafa yaylyor, irler ak ve sava iirleri yazyordu. Kuds de slmn mukaddes ehirlerinden biriy di. VIII yzyldan itibaren, burada nfusun ekseriye ti Mslmanlara gemiti. Abdlmlik Mescid-i Aksa'y yaptrd Bu cami 746'da ykld, 785'te tekrar yapl d. Daha sonra da bir ok tamirler grd. Mukaddesi, Mescid-i Aksa'nr am'daki Ulucami'den daha gzel ol duunu kaydeder. Kuds te Beytlharamm bulunduu blgede her dince de mukaddes saylan ve Sahra denen bir ka ya vard. brahim'in burada kurban kestii, Sley man'n mbedmin burada olduu, Musa'nn burada TaltuL-ahdi ald; Mirac'da Muhammedin buradan ge kt kabul edilir. 684 ylnda Abdullah ibni Zbeyr, Mekke'yi ele geirip de burann gelirine el ko vunca, Abdlmlik, bu kayann Kbe'nin yerini alaca n ve Hac yetinin buras olduunu iln etti. Bu tan zerine Kbbetssahr'y yaptrd. Kubbetssahr bylece slm leminin drdnc harikas oldu (dier . Mekke, Medine ve am camileriydi). Kubbets sahr bir cami deil, mukaddes bir tan zerine ya plm bir mbetti. Hallar buraya mer Camii diye rek byk bir hata yaptlar. Kare talardan sekizgen biimde yaplmtr, evresi yz yetmi alt metredir. Kubbe tam Sahra adl tan zerindedir ve otuz yedi

metre yksekiiindedir. Aatan yaplmtr, vc yaldzl bakr kapldr. Drt kaps vardr. Bu kaplar BblCenne (Cennet Kaps), Bbl Kble (Kble Kaps), Bhn-Neb Dvd (Dvd Peygamber Kaps) ve B bl Garb (Bat Kaps) diye anlr. Aatan yaplma kaplar bronz kapldr. eride, Sahra'nn evresinde cill mermerden on iki stun vardr. Bu muhteem stunlar Roma harabelerinden alnmtr. Stun ba lklar Bizans eseridir. Kemerlerin alnlarnda ok nelis ahap mozayikler vardr. Kubbenin altndaki dav lumbazlarn mozayikleri daha da gzeldir. D stunla rn pervaz boyunca, epeevre Kf yazyla kapldr. Bu yaz mavi kiremit zerine san hurufatla yazlm tr. Stunlarn ortasnda evresi altm metre olan kava kitlesi bulunur. Mukaddesi yle yazar: Sabahleyin doan gnein nlar kubbeye d p de yansynca, bina, hne bir manzara alr. Ben, btn slm dnyasnda bu manzarann bir benzerini grmedim. Daha nceki devirlerde de Kubbetssahr ile boy lecek gzellikle bir bina yapldn duyma dm der.. Ancak, Abdlmlik'in, burasn Kbe yerine hac mahalli yapma karar gerekleemedi. Eer gerekle seydi, Kuds, dinin de itikad merkezi olacakt. stelik Kuds, Filistin'in merkezi bile deildi. Bu $eref Ramlaya nasib oldu. Daha bir ok yerler vard k, bugn fakir kyler halinde olduu halde, slm ada byk ve canl ehirlerdi. Mukaddesi, Akk'nm 985te ok byk bir ehir olduunu kaydeder. dris 1154'te, Sidon'un aalar ve bahelerle evrili byk bir ehir olduunu belirtir. Yakub, 891'de, Akdeniz'e do-

n u z a n m kayal k b i r y e r d e k u r u l m u o l a n T r in a h n e b i r v e r o l d u u n u ya z a r . Nsr- H u s r e v ise, b u r a d a be alt ka tl b i n a l a r b u l u n d u u n u o k t e m i z ve z e n gin a r l a r o l d u u n u 1047d e y a z m t r . K u z e y d e k i T r a b l u s u n bin g e m i a l a c a k b y l k le m k e m m e l b i r l i m a n vard ; T i b e r i a d a s c a k s u k a y n a k l a r ve y a s e m i n l e r i y l e t a n n r d . M s l m a n s ey yah Y a k u , 1224'te N a z a r e t te n yle b a h s e d i y o r d u : M e r y e m in olu M es ih s a b u r a d a d o d u . . . S e l m o l s u n ona... A m a e h i r ha l k , b i r b a k i r e n i n o c u u o l a m a y a c a n s y le y e r e k o n a e r e f s iz l ik is n a d ett il er. \. k b i , B a a l h c k ' i n S u r i y e nin e n gzel e h i r l e r i n d e n b i n o l d u u n u y az m , M u k a d d e s i d e e h r i n r e f a h iin de oUlti'junu ilve e t m i t i . A n t a k y a d a S u r i y e e h i r l e r i a r a s n d a a m d a n geri k a l m a z d . B u ra s 635ten 964e k a d a r M s l m a n l a r d a kal d. O t a r i h t e n i t i b a r e n 1084'e k a d a r Bizansllara geti. sidn c o g n f y a c l a e h i r d e k i gzel H r i s t i y a n kiliselerinden, ta ra a la r halinde sralanm evlerden, b a h e ve p a r k l a r d a n , h e r e v d e a k a r s u o l u u n d a n s i t a yile b a h s e d e r Ta rs us biivk b i r e h ir d i . b n i H a v k a l , e h i r d e vz bin e r k e k n l u s o l d u u n u t a h m i n e d e r . R u m mn a r a t o r u N i c e p h o r c % 5 te e h r i a l m , b t n c a m i l e r i y k t r m , K r ' n l a r y a k l r m t r . ki k e r v a n y o l u n u n k a v a n d a o la n H a l e p de ze n g in b i r e h i r d i . M u k a d desi. H a l e p ' t e n yle b a h s e d e r : B u r a s k a l a b a l k b i r e h ir , evleri kagir; iki t a r a f n d a m a a z a l a r n sralan d glgelik c a d d e l e r i var. H a l e p c a m i i n i n f il d i in d e n y a p l m a m i h r a b ve p /e ll i iv le iin sa la n m i n b e r i m e

h u r d u . C a m i n i n h e m e n y a k n n d a b e ko le j, b i r haslah a n e ve alt: kilise v ar d . Y a k b , H m s ' u n , S u r i y e n in e n b y k e h i r l e r i n d e n biri o l d u u n u y a z a r . s t a h r i , 950d e b u r a d a n b a h s e d e r k e n : H e m e n h e m e n b t n s o k a k ve c a d d e l e r ta k a p l d r de r . M u k a d d e s i d e e h r i n k a d n l c r m n g ze l likle ri yle t a n n d n ilve e d e r . Arap im p a ra to rlu u n u n douya d o r u il er le m es i, M e k k e veva K u d s ' t e n d a h a m e r k e z i b i r b a k e n t sei m i n i g e r e k t i r d i . E m e v l e r , b i r k a a s r l k b i r e h i r o la n a m s e ti ler . e h r i n e v r e s i n d e a k a n b e su, b u r a s n d n y a n n b a h e si h a l i n e g e t i r m i t i . a m da yzlercc e m e , yz k a d a r h a m a m ve y z y i r m i b in b a h e v ar d . B a t y a d o r u d a genilii be , u z u n l u u y i r m i k i l o m e t r c v i b u l a n M e n e k e l e r V adisi u z a n r d . d i s , a m n, A ll a h n e h i r l e r i n i n en gzeli o ld u u n y a z m t r . Yz k r k b i n n f u s i u ehrin ortasnda h a l i f e l e r i n s a r a y y k s e l i r d i . B u r a s n i. M u a v iv c vapirmuTi. S a r a y b i r a l t n ve m e r m e r zengi nli i i in d e y di; d u v a r l a r ve v e r l e r m o z a y i k l e r l e k ap l y d ; s u la r hi k e s i l m e y e n e m e ve y a p m a a l a y a n l a r s a r a y ser i n l e i j rd i . e h r i n k u z e y i n d e bi iv k b i r c a m i v ar d ; bu e h i r d e k i b e yz v e t m i iki c a m i d e n bir iy d i. Emevl e r z a m a n n d a n s o n r a a y a k t a k a l a n te k c a m i d e b u d u r . R o m a l l a r z a m a n n d a b u r a d a b i r t a p m a k v a r d ; b u n u n harabeleri zerine I. T e o d o s v u s , S a i n t - J e a n - B a p l i s t e k a t e d r a l i n i y a p t r d (379). 1. Velid. 705 yl na d o r u , H r i s t i y a n l a r a k a t e d r a li y k a r a k b ir k s m n a c a m i y a p m a y teklif etti; b u n a k a r l k o n l a r a d i l e d ik l e r i y e r d e b i r k a t e d r a l y a p m a iz nini ve re c e in i ve p er ek li m a l z e m e y i sala\can

syledi. Hristyanlar raz olmadlar ve buna teebbs edenin boularak leceini bildirdiler. I. Velid, ka tedrali kendi elleriyle ykmaya balad. Sylendiine gre, imparatorluun btn toprak vergisi yedi yl boyunca yaplan camiye harcand. Ayrca Hrisjiyanlara da yeni bir katedral yapmalar iin yardm edildi. Hindistan, ran, Msr, stanbul, Tunus, Cezayir; Lib yadan getirilen ustalar caminin yapmnda altlar. Sekiz ylda tamamlanan caminin inaatnda on iki bin de ii alt. Mslman seyyahlar bu caminin slm leminin en muhteem yaps olduunda hemfikirdi. Emevler'i de, am da sevmeyen Abbas halifesi elMemun, burasnn dnyadaki btn yaplardan stn olduunu belirtir. tarafnda stunlar bulunan byk ve mazgall bir duvar, mermer deli byk bir avluyu evreliyor du. Cami bu duvarn gney tarafndayd. Kare talar dan ina edilmiti. minaresi vard ki, bunlardan bi ri slm'n en eski minaresidir. Zemin kat plnnda ve dekorasyonunda Bizans ve bilhassa Ayasofyanm etkisi vardr. On alt) metre apndaki at ve kubbe, kurun levhalarla kaplanmt. Caminin i uzunluu yz krk metreydi. Buras beyaz mermerden yapl ma stunlarla ikiye ayrlmt. Korent uslbu stun balklar altn kaplyd. Bu stunlar kemerleri tutu yordu. Caminin mozayik parke zemini hallarla kaply d. Duvarlar renkli mermerden mozayikler ve mineli kiremitten kaplyd. Alt adet mermer parmaklk ca minin iini blyordu. Mihrab, altn, iim ve ky metli talarla sslyd. Renkli camdan yaplma yetmi dokuz pcncere gndzleri caminin aydnlanmasn safr lyord. Geceler: de on ik' bin kandil yaklyordu. Bir

Seyyah bu cami hakknda yle yazmtr: nsann yz yl mr olsa ve her gn oturup am camiinde ne ler grdn dnse, her gn yeni bir ey hatrlaya bilir. Camive giren bir Bizans elisi sonradan yle demitir: Senatoda Arap iktidarnn abucak geece ini sylemitim. Ama bu camiyi grdkten sonra fik rimi deitirdim. Islm iktidar muhakkak ki ok uzun srecektir. am'dan kuzeybatya doru gidilirken Frat zerin de Rakaya gelinir. Buras Harun Reidin ikametgh dr. Daha sonra Hatla, kuzeydouda Tebriz'e gelinir. Buras gelime yolunda bir ehirdi, dousunda henz kk bir ehir olan Tahran vard. Daha sonra da Damgan ve Grgn (Hazar denizinin dousunda). Giirgn X asrda, kltrl hkmdarlaryla lannan bir eyalet merkeziydi. Bunlarn en nemlisi ems cl-Mal Kbs idi. Hem air hem ilim adam olan bu hkm dar bni Sinv saraynda barndrm ve arkasnda eski refahn iareti olarak elli metre yksekliinde ve Knbet i Kbus diye anlan bir mezar brakmtr. Kuzey yolundan douya giderken Nibra geli nir. Burann ad hl mer Hayym'n iirlerinde ya amaktadr. Bu blgedeki dier ehirler ilerin Mekkesi olan Mehed; eskiden kudretli bir eyaletin merkezi olan Mevr ile Buhara ve Semerkanddr. Daha tedeki da zincirlerinin arkasnda gneye doru Gazne vardr. irler, Trk hkmdar Mahm udun byk saraylarn ve ay' artan yksek ku leleri dile getirmilerdir. Bunlardan ayakta kalanlar Mahmud'un zafer kulesi ile II. Mesudun yaptrd kuledir

B at ya d o r u d n n c e , X I . yzyl r a n ' n d a o n d a n fazk m r e f f e h e h i r l e r g r r z : H e r t , i r z ( c a m is i ve gzel b a h e l e r i y l e m e h u r ) . Yezd, s f a h a n , K e a n . Kazvin. K u m ; H e m e d a n ; K i r m a n a h . . Ve I r a k ta, k a l a bal k B a s r a ve K fe e h ir l e r i. S e y y a h l a r b u e h i r l e r i n h e p s i n d e prl prl k u b b e l e r , k v l c m l a r s a a n m i n a r e ler, k o le jl e r , k f p h a n l e r , .saraylar, b a h e l e r ve h a m a m l a r g r r d .. .. Vt n ih a y et B a d a d . . B u d n d es ki b i r B a b i l o n v a e h r i d i r . 1848de, Dicle n e h r i n d e , N e b a k a t n a z a r n a d n ta y a n kirem itler b u l u n m u t u r . S a s n i l e r z a m a n n d a geliti. e h i r d e eitli H r i s t i y a n kiliseleri ve N e s t u r i m anastrlar vard , tk l im i r i n n o k iyi o l m a s el-M ansur'un d ik k a t i n i ek ti . Belki de. isyan e t m e y e h a z r b i r h a l k tab a k a s m n k a y n a t , id a re si m k l B a s r a ve K f e e h i r l e r i n d e n u z a k t a o l m a k istedi. A m a h e r eyi n s t n de, lic .phesi/, h e m l k e n i n i l e r i n d e o l a n , h e m de, Dicle b v es in d e o l s u n , b y k su k a n a l l a r y a r d m y l a o l s u n iki n e h i r k y s n d a k i b t n e h i r l e r ve n ih a y et B a s r a krf ezi \ e d o la y s y la d n v a n m b t n liman lalaryla c na s b ' n an b u e h i r d e s t r a t e j i k b i r a v a n t a j g r d Bylece (762) d e h k m e t d a i r e l e r i n i K f ed e n B a d a d u tad. e h r i i ie s u r ve g en i b i r hcn. d e k l e kubat t. B a d a d a d n d a M e d i n e t s-Selm ( S u lh e h r i) o l a r a k d e i t ir d i. Yiiz bin ii k u l l a n a r a k , k e n disi. e b e v e y n l e r i ve m m e tesi sle ri iin d r t ylda, a h a n e b i r inaat y a p t r d . U l - M a n s u r 'u n e h r i d e n e n b u m u a z z a m in a a t n o r t a s n d a hal ifelik s a r a y viikse li yo d . Halifelik s a r a \ yaldzl ka p s d o la y s y la -Altn Kypt'> veya prl prl y a n a n k u b b e s i d o l a v s v h

Yeil Ku bbe d i \ o a n l r d . e h r i n s u r l a r n n d n d a vc Dicle n e h r i n i n b a t s a h i l i n d e a y r c a b ir d e yazlk s a r a y y a p t r d . H a r u n Re id h a y a t n n b y k b i r k s m n b u s a r a y d a g e i r d i. Bu s a r a y n pencerelerinden, d n y a n n y a r s n t e m s il e d e n yz g e m i n i n yklerini boalttn g e r m e k m m k n d . E l - M an s u r . 76S y l n d a olu e l - M e h d ye zel b i r ikam etgh verebilm ek maksatlyla nehrin dou sahilin d e b i r s a r a y ve b i r c a m i y a p t r d . Bu y a p l a r n e t r a f n d a R u s a f m a h a l l e s f t e e k k l et ti. B u m a h a l l e e h r e iki k p r y l e ba l yd . H a r u n d a n s o n r a g el en h a l i f e l e rin o u b u m a h a l l e d e o t u r d u u iin, b u r a s , ze n g i n li k ve b y k l k b a k m n d a n M a n s u r ' u n e h r i n i geti. H a ru n'dan sonra Badad dem ek Rusaf dem ekti. H k m d a r l k b i n a i a r D ic l en in iki y a n m a s r a l a n y o r d u . G n e i n l e m e k iin d a r a c k y a p l a n s o k a k l a r , s r a s r a d k k n l a r n g r l t l e r i a r a s n d a v ar i k l va tandalarn ikam etghlarna kadar uzanyordu. Her s a n a t e r b a b n n b i r s o k a ya d a a r s v a r d : K o k u c u l a r ip ile r, s a r r a f l a r , i p e k i l e r , k i t a p l a r vs.. ar pazarn dah a tesin d e halkn ik a m et m ahalleleri yer a l y o r d u . Z e n g i n l e r i n k i h a r i , h e m e n h e m e n h e p s i, a n cak bir m r bovu d ay an a cak ekikle k erpiten yapl m t . E l i m i / d e riils h a k k n d a k es in b i r bilgi b u l u n m u yor. M u h t e m e l e n yedi y z bini b u l u y o r d u . B a / l a n ise e h r i n n f u s u n u iki m i l y o n o l a r a k t a h m i n e d i y o r . H e r hili k r d a , X y z y ld a, s t a n b u l d a n s o n r a d n y a n n en b y k eh r i B a d a d d. e h i r d e ok k a l a b a l k b i r H r i s t i y a n m a h a l l e s i var d. B u r a d a kilis ele r, m a n a s t r -

F : 6

lar ve okullardan baka Nesiurler vc Ortodoks Hristiyanlar iin de ayr ksmlar vard. Harun, el-Mansur'un bir camisini yeniden ina etti ve bytt; el-Mutedid de Harunun bu camisini yeniden yapt ve b ytt ehirde ibadete ak yzlerce cami vard. Badadn iinde vc yaknlarnda binlerce hne ikametgh, konaklar, villalar yaplmt. Bunlarn d grn sade olmakla beraber ileri byk bir ihti am iindeydi Eb'-1 fidnn yazd u akl almaz satrlar bize Badad saraynn ihtiam hakknda bir fikir vermektedir: Badad hkmdarlk saraynn d emelerindeki hallarn says yirmi iki bindi. Duvar larnda on iki bin beyz tanesi ipek olmak zere otuz sekiz hin duvar hals aslyd. Halife ve ailesinin, vezir ve hkmet adamlarnn ehrin dou kesimin deki ikmetghlar kilometrelerce karelik bir alan kaplyordu. Barmek Cafer ehrin gneydousunda ihtiam oJrr.iine sebep olan muhteem bir ikametgh yaptrarak b kesime doru bir aristokrat gne yol at. Harun'un kskanlndan kanarak burasn Memma sundu; Harun bunu olu adna kabul etti. Cafer de dne kadar Kasr- Caferide vaamava tevam etti. EI-Mansur vc Harunun saraylar yklmaya ba laynca yerlerini yeni saraylar ald. El-Mutedid drt yz bin dinar (1.900.000 dolar) sarfyla bir saray yapUfdi. 892'd-* yaplan bu sarayn bykln ahrlarn da dokz bin at, deve ve katr bulunduunu syleye rek anlatabiliriz. El Muktef onun ok yaknna, 902'de Tc Saray'n ina etti; bu sarayn baheleri yirmi ki lometrekareyi kaplyordu. El-Muktedir, Aa Sarav'm

yaptrd. Sarayn bu adla anlmasnn sebebi bahe sindeki golde altn vc gmten bir aa bulunmasy- " d. Aacn gmten dal ve yapraklarnda gm ku lar tnemiti, bunlarn gagalarndan mekanik sesler kyordu Baveyh hkmdarlar, Muizziye sarayna on milyon dirhem harcayarak hepsini geride braktlar. El-Muktedir'in 917de kabul ettii Bizans elileri hali fenin ve hkmet erknnn yirmi drt saray karsn da hayretler iinde kaldlar. Bu saraylarda mermer stunlarla meydana getirilen ravaklar; hemen hemen btn demeyi ve duvarlar kaplayan yer ve duvar hallarnn says, gzellii ve boyu; niformal uak lar; imparatorluk atlarnn altn ve gm eerleri, brokar eer rtleri; byk parklarda grdkleri ehl ve yaban hayvanlar; halifenin Dicle nehrinde yzen birer saraya benzeyen kayklar gzleri kamatryor du. Yksek tabakaya mensup kimseler byk bir lks Ve ihtiam iinde yayordu. Meydana giderek at yar larn ve polo oyunlarn seyrediyor; karlaryla birlikte en deerli kumalardan yaplma elbiseleri giyiniyor; sa ve sakallarna, elbiselerine kokular sryor; her tarafta yanan gnnk ve amber kokularn teneffs ediyor: balarnda, boyunlarnda, bileklerinde ve ka dnlar ayrca ayak bileklerinde ss eyas tayordu. Bir air, bir gen kz iin yle diyordu: Ayak bilek lerinin sesi, aklm bamdan ald. Genellikle kadnlar, erkeklerin toplantlarna ka nlamyordu. irler, mzisyenler, sanatkrlar sk sk loplamr, kendi aralarnda konuurlard. Klliirlii

k i m s e l e r iir, ya d a K u r a n d i n l e r d i . Ba z la r d a lvan- S a f gibi k e n d i a r a l a r n d a b i r k u l p k u r m u t u . 790 yl n a d o r u o n v es i o l a n b i r k u l p t e n b a h s e d i l d i i n e a h i t o l u y o r u z : B i r S n n , b i r i, b i r H a r i c i . b i r ir, b i r H r i s t i y a n , b i r Y a h u d i , b i r m e t e r y a l i s t , b i r M an ih eist, b i r Z o r o a s t r i e n ( Z e r d t ) ve h i r S a b e e n (Sbi). S ylendiine gre b u n la rn toplants karlkl tole r a n s , m n a k a a l a r d a a n l a y ve iyi n iy e tl e t e m a y z e d i y o r d u . Hi p h e s i z s l m l e m i n i n o k s e k i n g r g k u r a l l a r v a r d . a r k , n e z a k e t ve r g d e G a r b g e m i t i. B a d a d m h a y a t n d a b i r b a k a a s a l e t d a h a v a r d: H e r i r l i ir ve s a n a t o r a d a h i m a y e g r y o r , h e r ta ra f okullar, kolejlerle d o lu p tayordu. H a l k t a b a k a s n n ya ay h a k k n d a b i l d i k l e r i m i z a z d r . O n l a r n d a a l m a l a r ve h i z m e t l e r i y l e b u y k se k yap y a y a k t a t u t m a k t a fa yd al o l d u k l a r p h e s i z d i r . V ar l k l k i m s e l e r , e d e b i y a t , s a n a t , ilim ve fe ls ef e ile u r a r k e n , h a l k t a b a k a s ud a l p k e n d i a r k l a r n o k u y a n a r k c l a r d i n l i y o r d u . Z a m a n z a m a n g e e n b i r d n alay, s o k a k l a r n g r l t s n u n u t t u r u y o r d u . B a v a m l a d a h a l k , b i r b i r i n i z i y a r e t e g id i y o r , b i r b i r l e r i n e h e d i y e l e r a l yo r ; z i y a f e t l e r e k i y o r l a r d . F a k i r l e r bil e z a m a n z a m a n B a d a d ' n b a k m iin a l m a n v e r g i d e n h i s s e l e r i n e d e n i al yo r; h a l i f e n i n i h t i a m n d a n , c a m i l e r i n a z a m e t i n d e n k e n d i s i n e p av k a r y o r ; b i r biiyk h u k m e ! m e r k e z i n d e o t u r m a n n g u r u r u n u l a v o r d u . Hi p h e s i z o n l a r da, g n l l e r i n c e b i r e r padiaht

DOU SLMDA FKR VE SANAT 632 1058 I. LM

Baz y a n l i n a n l a r n a k s i n e M u h a m m e t ] i l m e b y k n e m v e r i y o r ve e t r a i n d a k i l e r i ilim y a p m a y a t e vik e d i y o r d u r e n m e k iin y u v a s n t e r k e d e n , Allah y o l u n d a y r y o r d e m e k t i r . . . li m in k a l e m i n i n m r e k k e b i , e h i d i n k a n n d a n d a h a m u k a d d e s t i r . A n a n e l e r b y le d er . H e r ne o ' r s a o l s u n , A r a p l a r ' n S u r i y e d e e s k i Yu nan kltryle temas o n la rd a iddetli b ir ren m e i h t i r a s u v u n d r d ve k s a z a m a n d a ilim a d a m l a r , s lm diisasnda b y k itib a r kazandlar.. r e t i n ; , o e k d a h a k o n u m a y r e n i r r e n m e z b a l y o r ve ilk o l a r a k : E h e d en l il ah e ill'Allah ve e l c d e n n e M u h a t m n c d c n a b d h ve R a s l h s zleri r e t i l i y o r d u . zel h o c a l a r o l a n baz z e n g i n o c u k l a r h a r i , al y a s n a elen b i i t n e r k e k o c u k l a r , k l e l e r ve baz k z l a r b i r i l k o k u l a g i d e r l e r d i . B u o k u l l a r ge n el li k l e b i r c a m i d e , b a / a n d a a k h a v a d a , b i r e n e b a n d a o l u r d u . D e r s l e r va p a r a s z ya d a h e m e n h e r k e s i n r a h a t a k a t l a b i l e c e i k a d a r u c u z o l u r d u . ret-

menler, renci bana, velilerden cz' bir haftalk alrd. Kalan masraflar hayrseverler tarafndan kar lanrd. retim sade idi: Mslmana gerekli dualar ve K urn okumaya yetecek kadar kraat; bunun d nda ilahiyat, tarih, ahlk ve hukuk olarak da doru dan doruya Kurn okunurdu. Yazma vc hesap daha ileri renim derecelerine braklrd. Bunun sebebi, belki de vaznn Dou'da zel bir hazrlk safhasn ge rektiren bir sanat olmasyd. Her gn K urn'n bir ksm renciye retiliyor ve ezberletiliyordu. Bu retimin amac, renciye btn Kur'n ezberletmek ti. Bunu baaranlara hftz deniyor vc bu olay zel olarak kullanyordu. Ayn zamanda yaz yazmay, yay kullanmav renen ve ilmini daha ileri gtrenlere el-kmi deniyordu. Sistem hfza, disiplin sopayd. Normal ceza ayak tabanna bir palmiye sopasyla vur maktan ibaretti. Harun, olu Emin'in zel hocasna vle demiti: Onun zihn kabiliyetini boacak kadar sert, tenbeltie altracak vadar yumuak olma.. Onu mmkn olduu kadar iyilikle, tatllkla terbiye et; am a eet bundan anlamazsa, o zaman iddete bavur maktan da kanma. ilk retim karakteri teekkl ettirmeyi, ikinci retim bilgi vermeyi hedef tutuyordu, ilim adamlar bir camide, bir stunun veya bir duvarn dibine diz kp Kur'n tefsiri yapar, hadis, ilahiyat ve hukuk dersleri verirdi. Bilinmeyen bir tarihte, ikinci derece deki bu okullar bir ekil ve nizama baland, devletten vardm grmeye balad ve bvlece medrese (vahut kolej) hline geldiler, llhiyat ilmine gramer, dil, ede biyat, mantk, matematik, astronomi ve gzel konu ma sanat (retorik) eklendi Arapa btn dillerin cn

mkemmeli kabul edildii ve iyi Arapa konuann da mstesna bir veri olduu iin gramere byk nem veriliyordu. Bu kolejlerde renim paraszd; baz du rumlarda da hkmet veya hayrseverler profesrlerin parasn verdikleri gibi rencilere de, madd yardm da bulunuyorlard. Kurn hari, dier ilimlerde kitap deil, retmenin syledikleri esast. Yani rencilcr, kitaptan deil, insandan reniyor; kitab deil, insan reniyordu. Mehur bir hoca ile karlap ondan faydalanabilmek iin btn slm dnyasn dolaan renciler vard. Kendisine nemli bir mevki salar mak isteyen btn talebelerin Mekke, am, Badad ve Kahiredek byk ilim adamlarn grmesi lzmd. Bunu kolaylatran tek mil de, btn tslm dnyasn daki eitli halklar arasnda ilim ve edebiyat dilinin Arapa olmasayd. Latince de bundan daha geni bir sa haya yaylm deildir. O devirde, bir Mslman eh rine giren bir ziyareti, gnn hangi saatinde olursa olsu, bir camiye gitti mi, orada bir ilim adamnn kon feransm dinleyeceinden emndi. Gezici talebeler, ok defa medresede parasz renim grmekle kalmazd, kamet ve yemek ihtiyalar da bir sre iin karlanr d. Herhangi bir derece verilmezdi; talebenin gayesi, bir hocadan tasvib sertifikas almaktan ibaretti, re nilecek nemli bir eyde konuma tarz ve usulleri (db) idi ki, her centilmenin buna vkf olmas l zmd. Mslmanlar Semerkand aldklar zaman (712) inlilerden, keten ve baka bitkileri dvp hamur yaptktan sonra, bu hamuru ince yapraklar hlinde ku rutmay rendiler. Bu madde, henz papirsn unutlmad bir ada Orta Doeu'va girerek parmenin

y e r i n i ald. s l m d n y a s n d a ilk k t f a b r i k a s 794'tc ve zi r H a r u ' u n olu el-Fazl t a r a f n d a n B a d a d ' d a k u r u l du. Daha s o n ra M sl m a n la r kt yapm n Sic il ya ve Ispanya'ya g t r d l e r ; k t l k b u r a d a n t a l y a ve F r a n s a ya geti. K d n i n d e k u l l a n l m a y a b a l a m a s M i l t t a n s o n r a 105 y l na r a s t l a r . M e k k e ' d e 797 y l nd a, M s r d a 800, I s p a n y a ' d a 950, s t a n b u l d a 1100, S i c i l y a d a 1102, t a l y a d a 1154, A l m a n y a ' d a 1228, ngil t e r e ' d e 1309 y l l a r n d a k u l l a n l d . B u y e n i icat s a y e s i n d e k i t a p l k hzla geliti. Y a k u b , k e n d i z a m a n n d a (891) B a d a d ' d a y z d e n fazla k i t a b e v i o l d u u n u b il d i r iy o r. K i t a p d k k n l a r , o d e v i r d e , ay n z a m a n d a is l n s a h i le r in in , h a t s a n a t n n ve e d e b t o p l a n t l a r n d a m erkeziydi. Talebelerin ou hayatn k itap istinsah e d e r e k k a z a n r d . X. y z y l d a n i t i b a r e n el y a z m a l a r n a zel b i r d e e r ve r il d i i n i ve k i t a p k o l e k s i y o n c u l a r n n n d ir yazm alara byk p a ra la r dediini gryoruz. D i e r t a r a f t a n m u h a r r i r l e r k i t a p l a r n n s a t n d a n a s la p a r a b e k l e m e z d i ; o n l a r n g e i m i n i h k m d a r l a r ve ya b y k z e n g i n l e r t e m i n e d i y o r d u . O d e v r i n Islm d n y a s n d a e d e b i y a t ve s a n a t a s i l z a d e l e r i n veya b v k z e n g i n l e r i n zevkini t a t m i n e t m e k iin b i r v a s t a y d C a m i l e r d e n o u n u n k t p h a n e s i o l d u u gibi, b a z e h i r l e r d e u m u m k t p h a n e l e r d e v a r d . 950 y l n da M usul'da hayrseverler tarafndan k u ru lm u bir k t p h a n e v a r d ki t a l e b e l e r b u r a d a n s a d e c e k i t a p deil, k t d a t e m i n e d e r d i . Rey e h r i n d e k i u m u m k t p h a n e d e k i k i t a p l a r n list es ini o n t a n e b y k k a t a l o g a n cak alyordu. B asra k t p h a n esi, k t p h a n e d e alan ilim a d a m l a r n a avlk v e r ir d i . Corafvac Y a k u t , hazr-

ladini c o r a l v a l g a t i n e m a l z e m e t o p l a m a k z e r e M crv ve H a r z e m ' d e k i k t p h a n e l e r d e t a m yl a l m t . M o o ll a r , B a d a d y k t k l a r z a m a n e h i r d e o t u z alt u m u m i k t p h a n e v a r d . B i r h e k i m , k e n d i s i n i s a raynda yaam aya davet eden B u h ara h k m d a rn n davetini reddetm iti. nk sadece ktphanesini n a k l e t m e k ii d r t y z d e v e y e iht iya c v a r d . El-Vakidi, alt s z k i t a p s a n d b r a k m t . B u s a n d k l a r d a n h e r b i r i n i iki kii g l k l e y e r i n d e n k a l d r y o r d u . X. y zy l da , S ^ h i b ibni A b b a s gibi h k m d a r l a r n k t p h a n e s i n d e k i k i t a p l a r n says, b t n A v r u p a k t p h a n e l e r i n d e k i k i t a p s a y s n d a n d a h a o k t u . i n ' d e k i M in e H a n c d e v r i n i s a y m a z s a k , V I I I . , IX., X. ve XI. a s r l a r d a d n y a n n hi b i r y e r i n d e b vl e b i r k i t a p ak o l m a m i. M slm anlk artk k lt r hayatnn zirvesine ula m t . K u r f b a d a n , S e m e r k a n d ' a k a d a r u z a n a n b in c a m i d e a l a n ilim a d a m l a r n n says, c a m i l e r d e k i s t u n l a r . s a y s n d a n d a h a la zl ay d ; b e l g a t l e k o n u m a k.r d n y a y i<reti yo rd u. D ev le ti n y o ll ar d a h a fazla r e n m e k iin ilim p e i n d e k o a n c o r a f y a c , i l h i y a t , t a r i h i l e r l e d o l u y d u . F e t h e d i l e n t o p r a k k r n eski kltrleri M slm anlar tarafndan em ilm i, sindiril m i ti . M s l m a n l a r y l e s i n e b y k b i r m s a m a h a s a h i b i y d i l e r ki. i r l e r , ilim a d a m l a r ve f i l o z o f la r a r a s u d a A r a p k a n n d a n o l a n l a r p e k azd. D i er le ri ilim ve e d eb iy di dili o l a n A r p a a y k u l l a n r d . O devirdeki slam lim lerinin g r a m e r alm ala ryla .Arapa'ya k l sik ekli ni v e r e r e k p a r l a k b i r e d e b i y a t n t e m e l i m a t t l a r ; h a z r l a d k l a r l g a t l e r l e k e l im e h a / .i n e vmi diu f- nc k o v d u l a r ; a n s i k l o p e d i ve a n t o l o j i l e r

le. zamanla kaybolacak bir ok eserin ileriki nesillere ulamasn saladlar. Burada, isimlerini yazmyorum, ama eserlerini hrmetle selmlyoruz.

slm limleri arasnda en iyi tandklarmz tarih ilerdir. Bize bir medeniyeti tanttklar iin, onlara kran borluyuz. Eer onlar olmasayd, slm mede niyeti, Champollon'dan nceki Msr medeniyeti gibi karanlkta kalacakt. 767 ylnda len Muhammed ibni lshak *Muhammed'in Hayat adl klsik eseri yazd. Bu eser bni Hiam tarafndan gzden geirildi ve ge litirildi. Bu eser, Kur'n hari bize ulaan en eski mensur Arap eseridir Ayrca vorulmak bilmeyen limler, vezirlerin, h kimlerin, hatattlarn, devlet adamlarnn, filozoflarn, azizlerin ilim adamlarnn biyografilerini yaatan l gatler yazdlar. bni Kuteybe (828889) dnya tarihini yazmaya teebbs eden bir ok Miislmandan biri ol du. stelik bir ok tarihinin aksine dinini birinci plnda tutmad. ' Muhammed el-Nedim 987'de Fihristl Ulm adl eserini neretti. Bu, telif olsun tercme olsun btn ilim dallarnda Arapa yazlm eserlerin bibliyografyasyd. Eserde her yazarn biyografisine yer verildi i gibi, tenkidine de yer verilmi ayrca msbet ve men , li taraflarn belirten bir liste ilve edilmiti. Bugn onun bahsettii binlerce kitaptan hibirinin bize ula, madiini sylersek Mslman kaynaklarnn zenginlii hakknda okuyucularmza bir fikir vermi oluruz sa nyoruz.

slm'n Tite-Livei.,( Eb Cber eUTber (838 923) oldu. ranlyd. Hazar denizinin gneyinde, Taberistanda domutu. Arabistan, Suriye ve Msr'da, fa kir bir talebe olarak yllarca dolatktan sonra Badada miiftii olarak yerleti. Bundan sonra mrnn krk yhn cinhanmul eserini yazmakla geirdi: Klb- Ekber el Resl ve'l Mlk. Bu eser yaradltan 913 ylna kadar hkmdar ve resllerin tarihini veri yordu. Bugn bu eserin elde bulunan ksm on be byk cilttir. Orijinalinin on defa daha fazla olduu syleniliyor. Tber de, Bossuet gibi ther hadisede Allah'n elini gryordu. Eserin ilk cildini ncil sra sna gre yazm ve bu cilde Hz. tsnn ge ykselr mesivle son vermi, ikinci ciltte de Ssn devri ran' n anlatmtr. Eserde kronolojik sra ve metot kul lanm, hadiseleri sene be sene vermi ve an'aneye bal olarak anlatt eylerin yansra hadislere yer vermitir. Kaynaklar zikretmesi ok mhimdir. Ancak m uharrir ei!i kaynaklar bir tek hikyede birletir memi, bylecc eseri, bir sanat eseri olmaktan ziyade ' ir emek da olmutur. > Tber'nin en byk muakibi eL-Mesd, onu en bvk sekfi olarak tanyordu. Badad'l bir Arap olan Mes'^, Suriye, Filistin, Arabistan, Zanzibar (Zengibar). ran Oria Asya Hindistan ve Seylan' dolat kendisi in denizine dokunduunu bile iddia der. Mes'd, mahedelerini otuz ciltlik bir eserde topla d. Ancak eser tslm akyla dolu olan ilim adamlar iin bile fazla uzundu. Bunun zerine, bir hulsa kard ama, o da yine ok byk bir eserdi. Nihayet okuyucularnn kendinin yazmaya ayrd zaman ka dar okumava zaman ayramayacan dnerek eseri-

ni byiie kadar ulaan ekline indirdi vc Altn ve Kymetli Ta Madenleri- ayn diye fantezi bir isim kovdu. H e r konuyu yiyip yutan Mesd, in'den Fran saya kada h e r lkenin corafya, biyoloji, tarih, det ler, din, ilim ve felsefesini biliyordu. O slm dnya snn Plinius ve Herodot'udur. Elindeki malzemeyi komprime hline getirmeye almadan tatl tatl ve etrafl bir ekilde yazmtr Din konusunda biraz pheci olmakla beraber bu duygusunu asla okuyucu suna hissettirmez. Hayatnn sonlarna doru ilim hakktndaki fikirlerini bir eserde toplamtr. Bu eserinde mineralden bitkiye, bitkiden hayvana ve hayvandan insana doru olan bir istihale hakkndaki fikirlerini aklar Bu fikirler, onu Badad'n ileri gelenleriyle anlamazla drm olmal ki, Mesd, doup b yd ehri terketmek zorunda kaldn anlatr. Badaddar ayrlnca Kahireye yerlemi, ama ayrlk tan daima ikyeti olmutur. Kendisi: Her eyi ayr mak ve blmek, amzn bir hususiyeti, diyor. Allah bir millete vatan akyla rtfah verir; doum yerine bal olmak ahlk bir ciddiyet ve drstlk iaretidir; vatandan, ecdadn ocandan ayrlmay istememek bir asaleti ifade c i . l t . Mesd. 10 yllk ayrlktan sonra 956da Kahiredc ld. Genci olarak sylemek gerekirse, bu tarihiler gi- titikleri i ve alkalarnn evresi bakmndan tema yz ederler. Tarih ve corafyay rahata birletirmektedi le. Beei olan hi bir ey onlara yabanc deildir. Ve hepsi de muasr Hristiyan tarihilerinden stn dr. Ancak ok defa siyaset, savalar ve belgat sa nat iinde kendilerini kaybederler. Hadiselerin ekono mik, sosyal ve psikolojik sebeplerini aramalar a-

dirdir. Onlarn muazzam eserlerinde bir nizam ve tah lil bulamamak bizim iin esef vericidir. Bulduklarmz birbiriyle badatrlamam eylerdir: Milletler, h diseler. ahslar... Olaylar uurlu olarak tetkik ettik leri nadirdir. Aksine daha ok an anev inanlara ba landklarn: grrz. Bu bakmdan, anlattklar eyler efsanelerle, mucizelerle, ocukcasna masallarla karklr. Bunu ylece ifade edersek daha yerinde olur: Gibbon hari, btn Ortaa tarihilerine gre, tslm, Hallar bahsine kk bir ilveden ibarettir; ayn ekilde slm tarihileri de slm'dan nceki btn dnya tarihini, Muhammede bir hazrlk safhas olarak inceler, fvi ama Bat zihniyeti nasl olur da di! bir e kilde Dou zihniyetini muhakeme edebilir? Tercme edildii zaman, Arapa'nn gzellii, kknden kopa rlm bir iek gibi kaybolup gidiyor... Bu durumda Islm larihlerini dolduran mevzular, Batllar iin as,l maksattan uzaklam kuru, mnsz bir hle geliyor. Halbuki gerekli olan, Dou ve Batnn ekonomik ba kmdan karlkl olarak birbirine olan ballnn inceleiim t'sldir

slm havramn canl asrlarnda, Mslmanlar bu anlayla altlar. Halifeler, Suriye'de mevcut olan eski Yunan kltr muvacehesinde, ilim ve felsefe bakmndan lkelerinin geriliini grdler. Emevler byk bir aklllkla, skenderiye, Beyrut, Antakya, Harran, Nizipteki Hristiyan kolejlerinin almasna ;zin verdi. Bu ekullarda Eski Yunan felsefesi ve lm klsikler muhafaza edildi. Bunlar daha ok Suriye di line tercme edilmi eserlerdi. Suriye dilini ya da Yunancay renen Mslmanlar bu eserlerle ilgilen diler. ok gemeden bunlarn Arapa tercmeieri ya pld. Emev ve Abbas hkmdarlar bu faaliyeti te vik ettiler. El-Mansur, el-Me'mun ve el-Mtcvekkil, s tanbul'a ve baka Yunan ehirlerine haberciler gnde rerek hatt bazan an'anev dmanlar olan Bizans imparatorlarna ulaklar gndererek bilhassa mate matik kitaplar ve fenn eserler getirttiler. Bylece Euclidesin lnsurlar slma girdi. El-Memn 830 ylnda Badad'da iki yz bin dinar (950.000 dolar )sarfyla bir Beyt'KHikme kurdu. Bu ras bir fen niversitesi, bir rasathane ve bir umum ktphaneden meydana geliyordu. Burada aylklar devlet tarafndan denen bir mtercimler heyeti kur du. bni Haldun'a gre, slm ilmi bu messesenin almas neticesinde canland; eski Yunan'n yeniden

ke li y le , ilim, s a n a l ve e d e b i y a t t a I t a l y a n r n e s a n s n a benzeyen gelim eler oklu. Bu b y k t e r c m e a l m a l a r 750d e n 900e k a d a r d e v a m e t t i . S a n s k r i t e , P eh le v e e , Y u n a n c a ve S u r i y e d i l l e r i n d e n e s e r l e r t e r c m e e d i ld i. B e y t l H i k m e ' d e k i m tercim lerin banda H u n a i n ib n i t s h a k (809 873) adl b ir N e st r hekim i vard. Kendi ifadesine gre G a l i e n in y z k a d a r e s e r i n i t e r c m e e t ti . Bu s a y e d e b u b y k l i m i n baz e s e r l e r i y o k o l u p g i t m e k t e n k u r t u l d u . H u n a i n ibni s h a k , b u n l a r d a n b a k a A risto'nun, E f l t u n , H i p o k r a t , D i o s c o r i d e , B a t l a m y u s t a n d a ter^ c i i m e l e r v a p t . T e v r a t d a t e r c m e e tt i. E l - M e m u t , H u n a i n e, t e r c m e e t t i i kitaplarn a rl k a d a r a l t n d e y e r e k h z i n e y i t e h l i k e y e d r d . El M t e v e k k i l o n u s a r a y h e k i m i v a p t ; a m a H u n a n, l m t e h d i d i n e r a m e n , h a l i f e n i n b i r d m a n n a k a r k u l l a n m a k is te d i i z e h i r i y a p m a y n c a b i r yl h a p s e d i l d i . O lu s h a k ib ni H u n a i n t e r c m e l e r i n d e b a b a s n a y a r d m c o l d u , k e n d i s i d e A r i s t o ' n u n e it li e s e r le rini e v i r d i. 850 v l n a d o r u e s k i Y u n a n c a a s t r o n o m i , m a t e m a t i k ve t p e s e r l e r i n i n o u t e r c m e e d i l m i b u l u n u ^ y o r d u . e itli Y u n a n e s e r l e r i A r a p a t e r c m e l e r i s a y e s i n d e g n m z e u la t . D i k k a t i e k e n n o k t a , i i r ve t a r i h e ok dkn o l a n M s l m a n l a r n , Y u n a n iir, t i y a t r o ve t a r i h i n e n e m verm em eleridir. Onlar, bu a lan lard a Y unanistan y e r i n e r a n ' r n e k a l d l a r . D i e r t a r a f t a n P l a t o n ' u n ve A r i s t o n u n s l m d n y a s n a Neo-Platonik b ir grle girm esi h em M slm anlk hem de btiin d ii n vn iin

kayp oldu. Aristo ve Platon'un hemen btn eserleri, doru olmayan ksmlar bulunmakla beraber tamamen tercme edildi. Mslman limleri, Yunan felsefesiyle Jslm felsefesini badatrmak istedikleri iin orijinal eserler yerine Neo-Platonik tefsirleri tercih ettiler. Gerek Aristo ise ancak mantk ve ilim eserleriyle Mslmanla geldi. tmlerin Msr'dan, Hindistan'dan, Babilonyadan, Yunanistan ve Bizans yoluyla Dou Mslmanlna ve Ispanyaya, oradan Avrupa'ya ve nihayet Amerika' ya gemesi, tarihin en dikkat ekici aklarndan biri dir. Uzun zamandanberi hkmetlerin zayfl, fakir lik, maarif dmanl yznden gerilemi bulunan Yunan ilmi Mslmanlar geldii zaman Suriyede he nz yasyordu. Araplarn ilim bakmndan tevars ettikleri eyle rin ou Yunan aslldr. Ancak Yunanistan'n hemen ardndan Hindistan gelir. El-Mansurun emriyle 773'te <.Siddanthalar tercme edildi. Bunlar, sa'dan 425 yl ncesine kadar uzanan Hind astronomi eserleriy di. Bu tercmeler sayesinde Arap rakamlar ve sfr Hindistandan slm a geti. El-Harizm, 813'te astro nomi tablolarnda Hint rakamlarn kullanyordu. 825 ylnda Ltince Algoritmi de numero Indorum (ElHarizm, Hint rakamlar zerinde) adl eserini yazd. lk kelime zamanla algortihme yahut algorisme (logaritma) halini ald ve ondalk esasna gre kurul mu hesap sistemini gstermekte kullanld. Muhammed ibni Ahmet, 976'da yazd limlerin Anahtar adl eserinde onlu saylar ksursuz olarak kullanlrken, sray bozmamak iin yanlarna kk bir daire koyF :7

mann doru olacan ileri srd. Bu kk daireye bo anlamna sfr - sfr dendi. Bat dillerinde ra kam anlamndaki chiffre sz buradan gelir. Dier taraftan Latin ilim adamlar sfra zephyrum de diler. ttalyanlar da bunu ksaltarak zero yapt. nce III. yzylda yaayan Diphante'de grd mz cebir, adn Mslmanlara borludur. Bu ilim Is lm leminde byk bir gelime gsterdi. Bu sahann byk ismi belki de Orta a'n en byk matematik bilgini olan ve E-Harezm diye anlan Muhammed ibni Mus'dr (780850). E-Harezm, Hazar denizinin do usundaki Harezm'de (Harzem: Bugnk Hyve) do duu iin bu adla anlagelmitir. Bu byk ilim adam be ilimde faaliyet gsterdi: Hint rakamlarn incele di; astronomi tablolar yapt. spanyol Mslmanlar tarafndan gzden geirilen bu tablolar, asrlarca, Kurtuba'dan, Chang-ana kadar uzanan alanda yaa yan astronomlara rnek oldu. Bilinen en eski geomet ri tablolarn tertib etti; altm dokuz limle i birlii yaparak el-Me'mun iin bir corafya ansiklopedisi ha zrlad. Ve nihayet HisbI Cebr ve'l Murakabeleyi yazd. Bugn Arapas kaybolmu bulunan bu eser XII. yzylda Gerad de Gremone tarafndan tercme edildi ve XVI. yzyla kadar btn Avrupa niversite lerinde ana matematik kitab olarak okundu. Batda algebre* diye bilinen cebir sz de bu eserle ilim lemine girdi. Sabit ibni Kurra (825-901) baz nemli tercmele rinden baka tp ve astronomide byk hret yapt ve slm dnyasnn en byk limi oldu. Batllarca Albategni diye bilinen Eb Abdullah el-Battan (850

929) Hipparque ve Batlamyustaki menelerinden iti baren trigonometriyi gelitirdi. Trigonometrik alka lar bugn kullanlan ekliyle formlletiren de odur. Halife el-Memun bir astronomlar heyeti kurmuslu. Bunlarn grevi Batlamyus'un keiflerini tahkik et mek iin tablolar yapmak ve gneteki lekeleri incele mekti. Dnyann yuvarlaklna inanm olan bu lim ler bir dnya derecesini hesaplayarak 56 2/3 mil bul dular ki. bu vkam bugnk hesaplara gre yarm mil fazladr. Yine onlar, yaptklar hesaplara gre dnya nn evresinin otuz be bin kilometre olduunu tah min ettiler. Bu astronomlar tam bir ilm anlay iin de alyordu. Tecrbeyle sabit olmayan hibir eyi ka bul etmezlerdi. Onlardan biri olan Ebu'l Fergan'nin yazd astronomi kitab yedi asr boyunca Avrupa ve Asyada temel kitap olarak kald. El-Battan ondan da fazla tannd Krk bir y mddetle yapt astronomik mahedeler mul ve dakiklik bakmndan temayz etti. Bugnk hesaplara dikkati ekecck kadar vaklaan astronomik emsaller buldu. Badad'daki ilk Bveyh hkmdarlarnn hima yesinde alan ebu'l Vefa, Tycho Brahe'den alt asr nce ayn nc deimesini kefetti. Mslman astronomlar iin pahal letler de ya plyordu Yunanllarca bilinen, yldzlarn hareketleri ni gsteren kreler ve usturlab gelitirilmekle kalma d, yirmi be metre apnda sekstanlar ve daha baka letler yapld. Mslmanlar tarafndan son derece ge litirilen usturlab X. yzylda Avrupa'ya geldi ve de nizciler tarafndan XVII. asra kadar geni lde kul lanld. Araplar bu cihaz ayn zamanda bvk bir es

tetik grle yapyorlard, yle ki, usturlablar lm bir let olmann yannda ayn zamanda birer sanat eseri oluyordu.. Gkyznn haritasndan baka dnya haritasna da byk ehemmiyet veriliyordu. nk slm, kltr ve ticaretle hayatta duruyordu. Sleyman't Tacir, 840 ylnda _Uzak ark'a ticaret eyas gtrd. 851 ylnda ad bilinmeyen bir muharrir Sleyman'n seyahatinin hikyesini yazd. Arapa yazlan ine dair bu hikye Marco Polo'nun Seyahatlerinden drt yz yirmi be vl ncesine rastlar. Avn asrda, ibni Khordadbeh Hindistan, Seylan, Hindiin ve in'i tasvir eden ve muhtemelen ahs mahedelere dayanan bir eser mey dana getirdi, Jbni Havkal, Hindistan ve Afrika'y tas vir etti. Ahmedl Yakub 891 ylnda bir ok Msl man ehirlerini ve yabanc ehirleri tasvir eden bir eser yazd. Muhammed'l Mukaddesi, spanya hari btn slm lkelerini dolat ve 985'te slm mpa ratorluunun Tasviri adl eseri kaleme ald. Bu. elBirn'nin Hindistan adl eserinden nce Arap dnya snn en byk corafya eseriydi. Ebul Reyhan Muhammed ibni Ahmed el-Birn (9731048), mkemmel slm liminin numunesidir. Filozof, seyyah, tarihi, corafyac, dilci riyaziyeci ast ronom, ir ve fizikidir. Btn bu alanlarda deerli eserler veren el-Birn slm dnyasnn hi deilse bir Leibniz'i, bir Leonard' olmutur. Harezm gibi o da bugnk Hyve yaknlarnda domutur. Onun ilim deerini anlayan Harzem ve Taberistan hkm darlar, kendisine saraylarnda yer vermilerdir. Bu arada Trk hkmdar Gazneli Mahmud, Harzemde

ne gibi ir ve filozoflarn bulunduunu renince, hkmdardan el-Birn ve bni Sin gibi limleri ken di sarayna gnderilmesini istemi, Harzem hkmdar da buna itaat mecburiyetinde kalmtr (1018). El-Bi rn bunun zerine Hint fatihi olan Gazneli Mahmut' un sarayna yerlemi ve muhtemelen onunla beraber Hindistana gitmitir. Her hl krda el-Birn'nin Hindistana gittii, orann lisann, rf ve detlerini rendii bir gerektir. Hindistan dnnde bu b yk Trk hkmdarnn en fazla deer verdii limle* rin banda yer almtr. Bir defasnda, Asya'nn kuze yindeki bir lkenin elisi, gnein aylarca batmadn grdn syledii zaman, Mahmud, kendisiyle alay edildiine kanaat getirerek, adam hapse attrmak ze reyken el-Birn imdada yetimi ve bunun gerek ola bileceini Gazneli Mahmud'a izah ederek eliyi kurtar mtr Gazneli Mahmudun, kendisi de lim olan o lu Mes'ud, el-Birn'yi paha biilmez hediyelere ve pa raya bomutur. yle ki, byk lim ok defa ihtiya cn pek fazla at iin aldklarn hzineye iade eder di. El-Birn'nin ilk mhim eseri sru'l Bakyye dir. Bu, ran, Suriye, Yunan, Yahudi, Hristiyan Saba ve Arap takvimleri ve bayramlar zerine bir eserdir. Her trlii din; garazdan r olarak yazlmtr. El-Bi rn Mslman olarak i temaylldr. Dier taraf tan bir vatanseverlik duygusuyla ran'daki Ssn medeniyetini ykan Araplara di bilemektedir. Bunun dnda tam objektif bir ilim adam olarak alm, kendisini aratrmaya vermi, ncil dahil, eitli metin lerin ve an'anelerin tenkidini yapmtr. Sk sk cahil* liginden bahsetmi ve gerei buluncaya kadar aratr-

malarnna devan edeceini tekrar etmitir. srn mukaddimesinde yle der: ster eski detler, ister partizan davranlar, ister rekabet ya da karsndakini etki altna almak istei olsun, insanlar gerei gr mez hale getiren her trl sebebi ortadan kaldrmal yz. Himayesinde bulunduu byk Trk hkmdar Gazneli Mahmud'un Hindistan seferi srasnda el-Birn b lkede yllar geirdi. Ahaliyi, dili, detleri, kast lar ve kltr tetkik etti. Nihayet 1030'da ahaseri olan Tarkul Hind adl eserini yazd. Daha eserin ba ndan itibaren, muharririn grg ahitlerine verdii ehemmiyetle bir takm yalanclarn sylediklerini dik katle birbirinden ayrd grlr. Hindistan'n siyas larihi.ne fazla ehemmiyet vermez, buna mukabil Hint astronomisine krk ksm, Hint dinine de on bir ksm ayrr. El-.Birn, Vedantalarn * felsefesiyle Sfilerin, Yeni Fisagorcu ve Yeni Plantonculann felsefesi arasn da bir benzerlik grr. Hintli mtefekkirlerin eserlerini Yunanl filozoflarn baz eserleriyle mukayese eder. Hindistan'n as! bir Sokrat yetitirmediini, onlarn ilminin hayalden kurtulmadn belirtir. Buna ramen bir ok Sanskrite eseri Arapa'ya; Euclides'in Un surla n ile Batlamyusun Almagesteini de Sanskriteye evirmitir El-Birn hemen hemen btn ilimleri bilirdi. Hint rakamlar zerindeki en iyi Ortaa eseri onun dur. Ustulab, planisfer, yldzlarn hareketlerini gs teren kreler hakknda eserler yazd gibi Sultan Mesud'a da astronomi tablolar yapt. Hi tereddds7 dnyann yuvarlak olduunu biliyordu. Her eyi

arzn merkezine doru eken bir kuvvetin var olduu nun farkndayd. Her gn kendi etrafnda bir defa ve ylda bir defa da gnein etrafnda dnd kabul edildii takdirde de astronomik verilerin doru ka cana inanmt ndus nehri vadisinin vaktiyle deniz yata olabileceine dikkat etmi, eitli talar tabiat, tp ve ticaret bakmndan incelemiti. Btn bunlarn dnda ei-Birn on sekiz deerli tan zgl arl n tayin etmi ve bir cismin zgl arlnn tard suyun hacmine tekabl ettiini bulmutu. Bouna top lamalara lzum kalmadan bir saynn devaml olarak iki katn almak iin bir metot gelitirmiti. Geomet riye teoremlerin isbatm getiren de odur. Ayrca bir ast ronomi ansiklopedisi, birer corafya, astroloji ve ma tematik hulsalar yazmtr. Birleik kaplar, hidros tatik prensibinden faydalanarak menba sularnn ve artezven kuyularnn almasn izah eden de el-Birndir Gazneli Mahmud, Sebktekin ve Harzem'in ta rihini yazmtr. Doulular ona bilen kimselerin ho cas anlamna eyh derler. Onun esiz eserleriyle slm kltr XI. yzylda zirvesine kmtr. Kimya, Mslmanlar tarafndan kurulmu bir ilimdir. Eski Yunanllarn bu konuda bildikleri sanayi ile ilgili basit tecrbelerden teye gitmiyordu. Halbuki tslm limleri kesin mahedeyi, kontroll tecrbeyi ve hassas lleri getirdiler. mbijc denen damtma cihazn gelitirdiler. mbik ad da zaten Arapa el-imbikden gelir. Saysz maddelerin kimyasal tahlilini yaptlar; alkalilerle asitlerin farkn tesbit ettiler. ok eitli kimyasal maddeler ve illar icad ettiler. Dier taraftan Msrdan tslm dnyasna geen simya da eitli tesadfi bulular sayesinde kimyaya faydal oK

du. Mslman limleri, btn maddelerin ayn esas tan yapldna ve bu bakmdan birbirine dntr lebileceine inanyorlard. Simyaclar demir, bakr, ,!vursun gibi temel metalleri altn yahut gme evir meye alrlard Daima aradklar, fakat hi bir za man bulamadklar filozof taumm peindeydiler. Bu ta, gerektii ekilde kullanlnca, isteklerini gerek letirebilecekti. Kan, sa, necaset ve daha baka mad deleri eitH maddelerle muamele ediyor, gne nda ve atete eitli muamelelere tabi tutuyor bunlarn iinde byl el-iksir maddesinin var olup olmad.n aryorlard, iksiri elde eden, hayatn diledii ka dar uzatabilecekti. Simyaclarn en tannm Cbir ib ni Hayvan'dr (702765). Avrupa'da Gebir adyla bili nir. Tp tahsil etmi fakat mr imbik banda gemi tir. Bir ok eseri vardr. X. yzydan sonra kimya il mi bycle kart ve yz yl belini dorultama d. O devrin Islm biyolojisinden kalan eyler azdr. Eb Hanfe el-Dinaver'nin bir Bitkiler Kitab var dr, bunda eczaclkta deeri olan bitkilere de yer ve rilmitir. slm botanikileri alama yoluyla yeni meyvalar elde etmeyi biliyorlard. Gl ve badem aa larn alayarak ndir ve muhteem iekler elde et meye alyorlard. 869 ylnda len Osman Amr el-Chiz, Mes'd'ninkine benzeyen bir nazariye ileri sr mt. hayat minerallerden bitkilere, bitkiden hayva na, hayvandan da insana geiyordu. Mutasavvf ir Celleddin bu nazariyeyi kabul etmi fakat unlan da eklemiti: *Eer bu istihale gerekten oluyorsa, insan lar bu dnemden sonra da melek hline gelecek ve ni hayet ruh olacaklardr.

Dier laraftan insanlar hayat seviyor ve lm uzaklatrmak iin byk paralar harcyorlard. Araplar Suriyeye girdikleri zaman tp hakkmdaki bilgi da arcklar pek zayft. Refahla birlikte Suriye ve Iran'* da tp sahasnda da byk gemeler oldu. Din, insan cesetlerinin kesilip biilmesini menettiinden, slm anatomi bilginleri Galieni okumak ve yarallar incele mekle yetiniyorlard. eitli almalar sonunda Araplar esxi illara, gri anber, kfr, civa, mersf, karantil, hyarenber ve sinmekiyi ilve ettiler. urup ve glb eklinde sunulan illar da Mslmanlar tarafn dan tp dnyasna getirildi. talyann Orta Dou ile en byk ticaret alverii il zerine idi. Tarihte ilk dis panserleri, ilk eczaneleri aanlar Mslmanlardr. lk eczaclk okulunun kurucular ve eczaclk hakkmdaki eserlerin yazarlar da yine Mslmanlar olmutur. Mslman hekimleri banyonun iddetle taraftarydlar. Bilhassa nbetlerde ve buhar banyosu eklinde bu usu le bavuruyorlard. iek ve kzamk hastalklarna kar tslm hekimlerinin gelitirdikleri tedavi ekline bugn bile eklenecek fazla bir ey yoktur. Mslman hekimleri ameliyatlarda solunum yo luyla anestezi yapyor ve bu maksatla derin bir uyku veren haha ve ona benzer baka bitkilerden faydala nyorlard.

O devirde slm dnyasnda otuz drt hastahane vard. Bildiimiz en eski hastahane Badad'da Harun Reid tarafndan kurulmutu. X. yzylda be hastaha ne daha ald. 918 ylma ait bir kaynakta Badad haslahaneleri mdrnden bahis vardr. slm lemi nin en biivk hastahanesi ise 706'da am'da kurulmu tur. 978 ylnda bu haslahanede alan hekimlerin sa ys vrrmi drt idi. Tp retimi daha ok hastahaneler* de yaplyordu. mtihandan gemeyen ve devlet tara fndan verilen diplomaya sahip olmayan kimse asla hekimlik yapamazd. Eczaclar, berberler ve krk kk ileriyle uraanlar da devletin kontrol altnday dlar. Hekim vezir Ali bni Is, 931 ylnda tedavi ifn ehirden ehre dolamak maksadiyle zel bir doktor lar birlii kurmutu. Deliler iin de beeri bir tedavi Sekli tatbik edilirdi. Ama yine da salk ileri pek ivi deildi. vle ki, Dou slm lemi drt asrda bir krk salgn geirdi. 931 ylnda Badadda, sekiz yz altm diplomal hekim vard. Bunlar arasnda en sekinleri saray hiz metinde alyordu. Harun el-Memn ve Bermeklerin hekimi Cibril ibni Bakhtisha, seksen sekiz mil yon sekiz yz bin dirhemlik (7.104.000 dolar) bir ser vet sahibi olmutu. Sylendiine gre senede iki defa halifeden kan almasnn creti yz bin dirhemdi, alt ayda bir defa mshil verdii zaman da ayn creti alrd. sterik bir felce yakalanm gen bir cariyeyi, halkn iinde soymakla tehdit ederek shhate kavu turmutu. Cibrilden itibaren Dou slm lemininde eitli hekimler yetiti. Bunlar arasnda maymunlar zerinde terih yaparak anatomiyi inceleyen Yuhanna ibni Masa\vav (777857); tarihte ilk defa gz hasta-

lklan hakknda eser veren Hunan ibni shak ve yine byk Mslman gz hekimi Ali ibni s'y saya biliriz. Ali ibni sa'nn G z Hekim lerinin El K itab simli eseri Avrupa'da X V I II. yzyla kadar kullanl mtr. Hekim lerin en tannmlarndan biri hi phesiz Eb Bekr Muhammed el-Rzd ir (844 926). Avrupa' da Rhazs diye tannr. Aslen Iranlyd. Tahran yakn larndaki Rey ehrinde domutu. Badad'da kimya, simya ve tp tahsil etti. Y an s tp olmak zere 131 eser yazd ki, bunlarn ou zamanla kaybolup gitti. K itab u 'l H v adl eseri yirm i ciltti ve tbbn btn konularm iine alyordu. Kitabu'l Hv, Liber Continens ad altnda Latince'ye evrildi. Bu eser muhteme len asrlar boyunca Avrupa'da en fazla hrmet edilen tp el kitab oldu. 1395 ylnda Paris niversitesinin btn ktphanesini meydana getiren dokuz kitaptan biri buydu. Kzam k ve iek hastal hakkndaki ese ri de mahede ve klinik tahlilin aheseridir. Bu eser, bulac hastalklar hakknda yazlan ilk kitap olduu gibi bu iki hastal aka tehise yarayacak bilgileri de veren ilk kitapt. 1498 ile 1866 arasnda ngiltere'de krk basksnn yapldn sylersek, eserin hreti ve tesirlilii hakknda yeterli bir bilgi vermi oluruz. EI-Rz'nin en nem li eseri on ciltlik bir tp kitabdr. Kitabu'l Mansur (Mansur in K itap) Horasanl bir hkmdara ithaf edilmitir. Gerard de Gremone bu eseri Latince'ye tercme etti. Bu tercmenin Nom us Alm onsuris adn tayan dokuzuncu cildi X V I. yz yla kadar Avrupada en yaygn metinlerden biri oldu. El-Rz tpta cvann yeni kullanl sahalarn buldu. Hr.yvan kursann cerrah diki maddesi olarak kul-

lanlmas salad. Doktorlarn daha ok hastann id rarna bakarak tehis koyduklar b ir devirde idrar tahlili iin heyecanlar azaltma yoluna gitti. Baz eser leri de olduka elenceli balklar tar. Mesel bunlar dan birinin bal yledir: E n usta hekimlerin bile btn hastalklar iyi edem em elerine dir. B ir baka s da yle der: N eden cahil kadnlar ve cahil hekim ler, bilgili hekimlerden daha baarl olur? El-Rz, konuya vkf olan herkes tarafndan tereddtsz en byk Mslman hekimi ve Ortaa'n en byk klinik mtehasss olarak kabul edilir. Paris niversitesi Tp Fakltesi'nde iki Mslman hekimin resmi asldr. Rz ve bni Sina. Mslmanlk Eb Ali el-Hseyn ibni Sinann (980 1037) ahsnda, en byk filozofunu ve en mehur hekimini tand. Arap edebiyatnda nadir rastlanan eserlerden biri olan otobiyografisi, Ortaada bile bir byk ilim adam nn hayatnn ne derece hareketli geebileceini ak a gstermektedir. Buhara'l bir sarrafn olu olan ibni Sina m rebbiyeler tarafndan yetitirildi. bni Hallegn, ondan bahsederken: On yama g e l dii zaman K u rn' ve umum edebiyat bitirm iti. Ilhiyat, aritm etik ve cebirden de anlyordu der. H i bir renim grmeden hekim lii elde etti ve bl amdayken parasz olarak hasta tedavisine balad. On yedi yama geldii zaman Buhara hkmdar Nuh ibni Mansur'u shhate kavuturarak resmen saraya ba land ve sarayn ktphanesinde bkmak bilmeden a it. X I. asrda Smn iktidar son bulunca, bni Sina Harzem hkmdar el-Memunun hizm etine girdi. Gazneli Mahmud, el-Birn ve dier ilim adamlaryla

birlikte onu da sarayna almak isteyince bni Sina git mek istemedi. Mesih adl b ir arkadayla birlikte l lere kat. Mesih bir kum frtnasnda ld. bni Sina, eitli maceralardan sonra Grgn'a vararak Kbusun hizmetine girdi. Onun ldrlmesinden sonra bn i Si na, Hemedan em iri tarafndan tedavi maksadyla, he kim olarak arld. Bu tedavide yle baarl oldu ki, em ir onu kendisine vezir yapt. Ancak, ordu, icraatn beenmeyince hapsedildi. Evi yama edildi ve ldrl mek istendi. bni Sira, b ir yolunu bulup kaarak ta,nd bir eczacnn evine sakland. Orada kendisini mehur edecek eserleri yazmaya balad. B ir mddet sonra Hem edandan gizlice ayrlm ak isterken emirin oullar tarafndan yakaland ve aylarca hapiste kal* d: Orada da yazmaya devam etti. Sonra yine kat ve sof klna brnerek ve burada anlatmamza imkn olmayan, eitli maceralardan sonra sfahan'daki Bveyh em iri Alud-Devlenin sarayna ulat. Orada b yk bir itibar grd. Etrafnda b ir lim ler ve filo zo f lar heyeti vard. Em ir, bni Sinann onlarla yapt toplantlara bakanlk etm ekten holanrd.- O zaman/ dan gnmze kadar gelen baz hikyelere gre byk bilgin, ilmin yansra aka da dknd. bni Hallegn ondan, pek fazla duyulmam olan u szleri nakleder: Gnde bir n yemek ye... Tohum svm dikkatle muhafaz et; o, hayat suyudur ve sadece rahme akt mak iindir. ok yorucu b ir hayat geiren bni Sina, elli yedi yanda, Hem edana yapt bir seyahat sra snda ld. Orada, ona k olanlar, mezarn gnm ze kadar yaattlar. bn i Sina, ok hareketli geen hayat boyunca, rev banda olsun, hapiste olsun, ilim ve felsefenin

btn dallarn iine alan yz kadar kitap yazd. s telik mkemmel iirler yazd ki, on bei zamanmza kadar ulamtr . Bunlardan biri mer Hayyam n rubaileri arasna karverdi; bir dieri Mslman Dou'da talebeler tarafndan ezberlendi. bni Sina, Euclide'i tercme etti. Astronomi mahedeleri yapt. Ha reket, kuvvet, boluk, k, hararet ve zgl arlk zerine orijinal almalarda bulundu M ineraller hakkndaki eseri X I I I . yzyla kadar Avrupa jeolojisinin temel kitab olmutu. Dalarn meydana gelii hakkm daki fikirleri ise zikredilm eye deer b ir rnektir: Dalar iki sebeple meydana gelmi olabilir. B ir zel zele srasnda olabilecei gibi, yer kabuunun skp ykselmesi; yahut yol arayan sularn bir vadinin top raklarn alp gtrm olmas... Toprak tabakalar nn m uhtelif hususiyeti vardr: Bazs yumuak, dieri serttir; yamur ve rzgr ilk eitten olanlar eritir, alp gtrr. Dierlerine ise b ir ey olmaz. phesiz btn bunlarn gereklemesi iin ok uzun bir zama na ihtiya vardr... Ama ne var ki, bunlarn asl sebe bi udur. Bunun en byk isbat da b ir ok dada su da yaayan hayvanlarn fosillerinin bulunmasdr. ibn i Sina'nn zerinde durulmaya deen en byk iki eseri vardr. Bunlardan biri K itabu'-ifa dr. Bu, on sekiz ciltlik bir eserdir Matematik, fizik, meta fizik, ilhiyat, ekonomi siyaset ve musikiden bahseder. D ier nemli eseri Kanun fi't-Tbdr. Bu dev bir fiz yoloji, hijyen, tedavi ve illar bilgisi eseridir, tbni Sina eserine olduka cesaret krc b ir cmleyle balar: B enim .derslerimden faydalanmak isteyen btn tale belerin bu kitab ezbere bilmesi lzm dr. V c bu kitap

on milyon kelim eliktir, ibn i Sina, tababeti, tabiatn normal seyrini kstekleyen bir engeli ortadan kaldr mak olarak kabul eder, n ce byk hastalklar, araz, tehis ve tedavilerini anlatr. A ynca genel ve zel sa lk bilgileri; lavman, kan alma, yakma, banyo, masaj, ile tedavi usullerini anlatr. Akcierleri gelitirm ek iin derin nefes almay hatt arada b ir barm ay tavsiye eder. II. ciltte tpta kullanlan bitkiler, I I I . ciltte zel patoloji yer alr. Zatrree, mide bozukluklar, cinsiyet hastalklar, sapklklar ve ak da dahil olm ak zere ruh ve sinir hastalklar da byk b ir vukufla bu cilt te verilm itir. IV . cilt ateli hastalklar, cerrah, koz metikler, sa ve deri bakmn iine almaktadr. V. cilt te de yedi yz altm eit ilcn yapl anlatlr. Kanun fiV T b X I I . yzylda Latinceye tercme edilm i ve yzlerce yl Avrupa okullarnda en nemli metin olarak okutulmutur. M ontpelier ve Louvain ni versitelerinde X V II. yzyln yanlarna kadar balca tp kitab olarak bu eser okutulurdu.

Felsefe alannda, Mslmanlk, Suriye yoluyla es ki Yunan fikirlerini ald ve bunlan ileyerek spanya yoluyla Avrupaya devretti. ok eitli tesirler Mutezi le ile el-Kind, Frb, bni Sina ve bni Rd gibi fi lozoflar arasnda anlamazlklara yol at. Hint felse fesi, Gazne ve ran yoluyla slm dnyasna girmiti; Yahudiler de bu alanda rol oynadlar. Dier taraftan Allah'a atfedilen konularda, kaza ve kader, sa hakkn da tartmalar yapan bir ksm Hristiyanlar da Orta Dou'nun havasna bir hareket getirdiler. Ancak slm felsefesine asl tesir, eski Yunan'n kefinden sonra geldi. Yunan tefekkr bambaka b ir dnya gr getiriyordu. O dnyada, insanlar, hibir eyden kork madan her mevzuda muhakemelerini yrtebiliyor, mukaddes yazlarn tesirinde kalm yor ve kinatn tah kik edilmesi imknsz kaprisli mucizeler zerine deil, daima var olan muhteem bir kanun zerine kuruldu unu iddia ediyordu. Aristonun Organonunda m kemmel bir ekilde takdim edilen bu felsefe, slm tefekkrne inanlmaz derecede cazip geldi. asr boyunca slm m tefekkirleri felsefenin derinliklerine daldlar. slm felsefesinin, m acayip bir mnakaa dan aldn syleyebiliriz: K u rn, ezelden var myd? Yoksa sonradan m yaratld? Philonun Allah'n ezel P : 8

hikmeti hakkmdaki fikirleri: Incil'de bunun sa ile birletirilm esi ve ... n ce Allah vard ... ... O o l masa, var olanlarn hibiri olm azd diye ilhi szler; Neo-Platonik felsefenin lh hikmetin yaradln bir unsura olarak tehisi; btn bunlar mutekid Islm camiasmda Kur'n'n daima Allah'ta var olduunu ve bunu Muhammed vastasiyle ifa ettii inancn kuv vetlendiriyordu. Mslmanlkta felsefe, ilk ifadesini Mutezile (grte ayrlan) grnn gelimesinde bul du. Bunlar Kur'n'n ezel oluunu inkr ediyordu. On lar Islm 'n mukaddes kitabna kar olan hrmetle rini belirtiyor, ancak, kitap ve hadisler muhakemeye kar geliyorsa, o zaman K u rn ve an'aneleri meca zen tefsir etmek gerektiini ileri sryorlard. Byle* ce din ve akl badatrmaya alma gayretine K e lm yahut m an tk dediler. Onlar Kur'n'da, el, ayak, hiddet, kin gibi Allah'a atfedilen eyleri kelim e mnsiyle almann hatal olduunu iddia ediyordu, insan zeks hi b ir zaman Allah'n gerek tabiatn ve ona atfedilen eyleri kavrayamazd. stelik M tezile'ye g re, iikad ehlinin yapt gibi hadiselerin nceden Al lah tarafndan tesbit edilm i olduuna, cennet ve cehen nemliklerin Allah tarafndan seilmi olduuna inan mak, insann maneviyatn ve inisiyatifini mahveden bir ey olurdu. Bu temel zerinde balayan tefekkr, Mansur, Harun Reid ve Me'mun zamannda hzla yayld. K o nu, nceleri baz ilim adamlarnn meclislerinde gr' lrken halifelere intikal etti, onlarla birlikte gr lmeye baland; daha sonra kolej ve cam ilerde ak a konumalar oldu. Bylece bu yeni fik ir akm hem sesini duyurdu, hem de etkili olmaya balad. M emn

bu inan benimsedi ve Mutezile doktrinini kralln resm inanc olarak iln etti. Daha sonra 832de btn Mslmanlarn K u rn'n zaman iinde yaratldna inanmalarn emretti. Daha sonra bunu kabul etmeyen lerin ahitliinin kabul edilm eyeceini bunlann hakim de olamayacan belirtti. Baka emirnameler bu inann mecburiyetini, Allah'n fizik gzle grlem eyecei, her kesin ihtiyarnda serbest olduuna kadar vardrd; niha yet btn bu meselelere inand hususunda yemin et mekten kanmak en byk sulardan biri haline geldi. Me'mn 833'de ld. Ama onun ardndan gelen el-Mutasm ve el-Vsk at kampanyay devam ettirdiler, ibn i Hanbel adndaki ilhiyat limi bunu reddetti. Mur lakemesi srasnda da sorulan her suale K u rndan yetler okuyarak cevap verdi. Bunun zerine baylncaya kadar krbalanarak hapse atld. Ancak ektii zdraplar, onu halkn gznde b ir vel mertebesine ykseltti ve bu fikre kar bir reaksiyon domaya ba lad. Dier taraftan Mutezile felsefesi, ilk nl simasn yetitirm iti. Eb Yusuf Yakub ibni el-Kind. Bu zat 803'te K fede domutu. ehrin valisinin oluydu. nce orada, snra Badad'da tahsil grm el-Memun ve el-Mutasm'm saraynda tercman, lim ve filo zo f olarak byk bir n yapmt. O da, tslm kltrnn bu gelime ve parlama yllarnda, dier ilim adamlar gibi akl almaz bir ekilde alyor Ve durmadan oku yordu. Aritm etik, geom etri, astronomi, m eteoroloji, co rafya, fizik; siyaset; mzik, tp, felsefe konularnda iki yz altm be eser yazd. O da Efltun gibi her ey den nce matematik bilmeyen kimsenin filo zo f olama yacana inanyordu. El-Kind, salk, felsefe, tp ve mu

sikiyi de matematik yolla ifadeye alt. Med ve cezir olaylarn inceledi, den cisim lerin hzn tayin eden kanunlar tesbite alt, optikle ilgili bir kitabnda k olaylarm inceledi. H ristiyan ln M dafaas adl eseriyle Islm dnyasnda ok tesiri yaratt. B ir mesai arkadayla birlikte A risto lh iyatm tercme etti. Aristo ile Platonun fikirlerin i badatrmaya alarak her ikisinin de N eoPlaton cu olduunu ileri srd. Ona gre manev varln derecesi vard: Allah yani ya ratc, onun belirm esi ve insan ruhu, insan ruhunu gerek bilgiyi kavramaya ynetebilirse hrriyeti ve lmszl kazanabilirdi. El-Kind, Aristo'dan aktif, yani lh zek ile, pasif, yani beer zek fikrini ald. Bu sadece diinme kabiliyetinden ibaretti. Bu dn ce ibni Sina'dan, bni Rd'e geti. El-Kind, Mutezile ile birleti; reaksiyon balad zaman ktphanesi msadere edildi; kendisi de tehli keye dmekle beraber bu frtnay atlatt ve 873'e ka dar yaad. Hkmet, kanun ve ahlkn din b ir akideye ba land cem iyetlerde, bu akideye kar yaplan her h cum sosyal nizamn temeline yaplm bir tehdit duru muna geer. Mutezilenin fikirleri zamanla dinin gelecei ni bile tehdit eder duruma geldi. Gen slm leminde bir buhran balad. Mutekid Mslmanlar, mil sa yesinde bu buhrandan m uzaffer ktlar: Muhafazakr bir halife, Trkler ve ananesine dkn bir halk. H a life el-Mtevekkil'dir; 847'de tahta km, iktidarn Trklerin zerine de yaymt. Trkler o zaman daha yeni Mslman olmuiardt. ranllara dmandlar. Kendilerini btn samim iyetle dini, kl kuvvetiyle

kurtarma gayretine verdiler. El-Mtevekkil, el-Memun'un aslnda Liberal olmayan liberalizm inin stne bir snger ekti. Mutezileden veya benzer inanlardan olanlar devlet hizm etlerinden uzaklatrld. Bu gibi fikirlerin edebiyat ve felsefe yoluyla yaylmas yasak-, land. Kur'n'm ezel ve ebed olduu resmen kabul edildi. i mezhebi kanun d sayld. Hseyin'in Kerbel'daki mukaddes makam tahrip edildi (851). I. m er tarafndan H ristiyanlar iin neredilen em imme, 807'de Harun tarafndan Yahudilere de tem il edildi. Sonradan unutulur gibi olduysa da el-Mtevek~ kil tarafndan yeniden tatbik edilm eye baland (850). Hristiyan ve Yahudilerin aka belli olacak renkte elbiseler giym eleri, klelerin elbiselerine renkli iaret ler koym alar em redildi. Yeni yaplan sinagog ve kilise ler yklacak ve H ristiyanlar kendi m erasim lerinde ha alenen ykseltemeyeceklerdi. H i b ir Yahudi ve Hristiyan, Mslman mektebinde okuyamayacakt. Bu yasaklar, daha sonraki nesilde nisbeten yumu ak bir havaya brnd. Mutekid baz ilhiyatlar mantn ileri srd fikirleri kabul ederek bu eski inan akl yoluyla riitm eyi teklif ettiler. Bunlara M tekellim n (m antklar) dendi. Bunlar slm n skolastiklerini tekil ettiler. Abd'l-Hasan'l 'ar (873-935), on yl mddetle Mu tezile doktrinine altktan sonra krk yana doru on larn aleyhine dnd, onlara M utezilenin mantk sil hyla saldrd; pek yazsyla inana zafer kazandrd: A llah her hareketi, her hadiseyi nceden tesbit etmi, tir. O, her trl kanunun stndedir. B ir hkmdar gibi hkm srer H er eye kaadrdir. B ir ok mtc-

kidler buna kesinlikle inanmadlarsa da nasl olduu nu sormadan inann formln tatbik ettiler. Dier taraftan felsefe tohumu Badadda tamamen ortadan kalkmamt. Seyf'd-Devle, Halep'te Muham med Eb Nasru'l Frb'ye bir ev verdi. Frb, felse fe sahasnda byk isim yapan ilk Trktr. Trkistan' n Frb ehrinde dodu. Badad ve H arranda mantk tahsil etti. Aristo fiziini krk defa, D e anim ay iki yz defa okudu. Sof doktrinini ve kyafetini benimse di. tbni Hallegn onun iin: Dnyev eylere ylesine dkn olmayan bir insan daha yoktur, der. Y iyece ini temin etmek ya da ban sokacak b ir ev bulmak iin en kk bir teebbste bile bulunmazd. Seyfd-Devle ona ne kadar paraya ihtiyac olduunu sordu u zaman gnde drt dirhem (2 dolar) kfi geleceini syledi. Hkmdar ona mr boyunca almak artyla bu paray balad. Frb'den otuz dokuz eser kalmtr. Bunlardan ou Aristo tefsirleridir. thsu'l-Ulm (lim ler Ansik lopedisi) adl eseri zamannn dil, mantk, matema tik, fizik, kimya; iktisat ve siyaset ilim lerinin hulsas mahiyetindedir. B ir sre sonra skolastik Hristiyan filozoflarn harekete geirecek olan soruya verdii cevap m enfidir: Muayyen ferdin dnda umum cins, nevi yahut vasf var m dr? Frb genliinde nazar agnotisizm okudu, olgunluk ama geldii zaman ulhiyetin etrafl bir tasvirini yapma yoluna gitti. Aristo' nun, Allah'n varlna delil olarak ald fikirlerden hareket ediyordu: B ir sebepler zincirinin var olmas bir ilk sebebin varln gsterirdi; bir hareketler seri si ilk hareketi veren bir kuvveti gerektirirdi; okluk,

birliin deliliydi. Felsefenin hibir zaman ulalamayan en byk hedefi ilk sebebi bulmaktr; bu bilgiye yaklaabilmenin ilk yolu ruh safldr. Frb de, Aristo gibi, lmszlkle alkal fikirlerin i mmkn olduu kadar anlalmaz hle getirm itir. Frb 950'de am ' da lmtr. Eserleri arasnda bir tanesi orijinal kuvveti bak mndan ok mhimdir: El Medinet'l Fzla (ideal ehir). Frb nce tabiat kanununun tasviriyle balar; bu her organizmann dierine kar olan bitmek tkenmek bilm eyen mcadelesidir. Eninde sonunda, her canl varlk, dier btn canl varlklarda kendi varlna son verecek bir vasat olduunu grr. Fr b: B u durumda, diyor, kelbiyyn yle dnr: Bu cihanml mcadelede, akll olan iradesini bakalar nn iradesine gre ekillendirir, eilir ve bylece de kendi isteklerinin tamamn elde eder. Peki insan ce m iyeti bu orman kanunundan nasl kurtulmutur? Frbnin eserine gre bu suale cevap veren Msl manlar arasnda balca iki ayr fik ir vard. Bazlarna gre, cem iyet fertleri arasndaki b ir anlama netice sinde balamt. Bu anlamaya gre varlklarn de vam ettirm eleri kanun ve detlere zt olan baz ey leri kabul etm elerine balyd. D ierleri bu sosyal an lama meselesiyle alay ediyor, tarihten m isaller gs teriyor ve cem iyetin kuvvetlerinin zayfa hkim olma syla baladn ileri sryordu. Nietzohe'nin grn de olan bu grup, devletlerin de birbirine rakip organiz malar durumunda olduunu ileri sryor. Onlara g re devletlerin birbirlerinden stn olmak, em niyetleri ni salamak, zenginlik ve iktidar ele geirm ek iin m cadele etmesi tabiidir; sava kanlmaz bir haldir ve

tabiidir; btn tabiat kanunlarnda olduu gibi bunda da hak kuvvetlidedir. Frb bu fikre kar gelir ve in sanlar hrs, kavga ve kskanlk deil, akl, fedakrlk ve sevgi zerine kurulmu bir cem iyet yaratmaya da vet eder; din itikad zerine kurulmu bir hkmdar lk tavsiye eder. Frbnin b ir talebesinin talebesi, 970 ylnda Ba dad'da b ir lim ler cem iyeti kurdu. Gayesi felsef me seleleri mnakaa etmekti. Bunu kurucusunun adna izafeten Sicistan Cem iyeti olarak tanyoruz. Bu cemi yette yelerin din temayl veya m ill menei zerin de durulmuyordu. Cemiyet yeleri, mantk meseleleri iinde boulmu gibiydi. Ancak Sicistan Cemiyeti'nin varl, bakentte hl entellektel zevkin varln gsteriyordu. 983'te de Basra'da, buna benzeyen fakat gizli bir cemiyet kuruldu. Bu cem iyet daha byk nem kazand ve nem li neticelere gitti. Cemiyetin ad hvanu's-Saf (Sam im iyet yahut Saflk Kardeleri) idi. Bu kardeler halifeliin zayflamas, halkn fakirlii ve ahlki zaaflarn oalmas zerine faaliyete getiler. slm'n, siyas, manev ve ahlk bakmdan yenilen mesi zerinde durmaya baladlar. Bunlar, bu yenilen menin Yunan felsefesi, H ristiyan ahlk, S of mistisiz mi, i siyaseti ve Mslman kanunlarnn karm b ir temel zerine oturtulmasm istiyorlard. Onlara gre dostluk kabiliyet ve faziletlerin ibirliinden iba retti: herkes birlie bakalarnda bulunmayan fakat muhta olduklar bir vasf getirm eliydi. Gerein tek bana dnmek yerine, eitli zeklarn rastlamasy la daha kolay elde edileceine inanyorlard. Bylece, zel olarak toplanp, ayan dikkat bir hrriyet, olgun luk, nezaket ve sekinlik iinde hayatn btn temel

meselelerini grtler; sonunda ilim , din ve felsefe konularndaki mterek sistem lerini hulsa eden elli bir risale nerettiler. 1000 yllarna doru Orta Dou'ya seyahat eden b ir spanyol Mslman bu eserlerin zevkine vard, onlar toplad ve muhafaza etti. Bu, bin yz otuz drt sayfalk eserde med ve cez rin, zelzelelerin, ay ve gne tutulmalarnn, ses dal galarnn ve daha b ir ok tabiat olaynn lm izahlar n buluyoruz. Eserde astroloji ve simya tamamen ka bul edilm ekte sihirbazla da sadet d olarak temas edilm ektedir, llhiyat, hemen hemen btn slm m tefekkirlerinde olduu gibi Neo-Platoniktir: Akl, ilk sebepten Allah'tan intiar eder; madd ve manev dn ya bundan kar. H er trl madd eya, ruh tarafn dan ekillendirilm itir ve yine ruhla hareket etm ekte dir. H i bir ruh a ktif zekya, yahut dnyann ruhuna katlmadan istirahate kavuamaz. hvanus-Saf birlii ruhun mutlak safln; ahl kn bu safla erime sanat olduunu; ilim , felsefe ve dinin bu safln vastlar olduunu belirtir. Safla erimek iin de S okratn entellektel fedakrlna, sa'nn cihanml efkatine ve A linin mtevazi asa letine sahip olmak gerekir. Zek ilim vastasyla ser best kald zaman mecaz yoluyla yeni tefsirler yap makta kendisini hr hissetmeli ve felsefeyle barmal dr. Ksaca bu elli bir risale, Abbas a Mslman te fekkrne ait elim izde bulunan eserlerin en salam ve en fazla tamamlanm olandr. Badad'l mutekid efler bu risalelerde kfr bularak 1150de hepsini

yaktlar. Ama yanmaktan kurtulanlar elden ele dola makta ve etkili olmakta devam etti. Bu tesirleri Gz.Ibni Rd, bni Gabirol, Yuda H alev ve felsef ir el-Maarri zerinde grm ek m m kndr.(l) b n i Sina, tp sahasnda, dnya lsnde b ir lim ve otorite olmakla yetinm em iti. O, bir lim in ancak felsefeyle tamamlanabileceini biliyordu. Aristo'nun M eta fizik in i hibir ey anlamadan krk defa okududuunu ve ancak Frb'nin tefsirinden sonra eseri an lamaya baladn ve bunu hissedince sevinle sokaa frlayp sadaka dattn kendisi yazar. Aristo, sonu^ na kadar felsefe alannda onun ideali olarak kalmtr. Daha Kanununda ondan ksaca filo z o f diye bahse diyordu ki, bu kelim e Latin dnyasnda Aristo ile ayn anlamda kullanlr. Kitabu'-ifasmda Aristo felsefesinin teferruatna inmi ve Necat adl eserinde bu felsefeyi hulsa etm itir. bn i Sina mant seviyor ve tariflerin kesin olmasnda srar ediyordu. Genel fik irlerin (insan, fazilet, krm zlk) ferd o b jeler dnda var olup olm a d sualine Orta a'n klasik cevabn veren odu*. Ona gre bunlar durumda mevcuttur. 1. ante res (eyadan nce) Allah'n varlnda mevcuttu, eya onla ra gre yaratld. 2. in rebus (eyann iinde) eya ile birlikte varlklarn gsteriyorlar. 3. post res (eyadan sonra) mcerret (veya m cerretlem i) fik irle r olarak insan zihninde vardrlar. Buna karlk bu genel fik ir ler ferdi eyann dnda, tabiatta bulunmazlar. B ir

(1 ) B u tip tesirleri Gazaliye ham letm ek biraz drst bir hareket olmasa gerektir

asr sren mnakaalardan sonra Abelard ve Aziz Thomas'n verdikleri cevap da ayn oldu. Aslnda bni Sina'nn m etafizii, ondan iki asr sonra Latin m tefekkirlerinin skolastik felsefe diye sunduklar eyin hemen hemen bir zetiydi. bni Sina, m etafiziine nce Aristo ve Frb'nin mad de ve ekil, drt sebep, gereken ve mmkn olan, tek ve ok, zerindeki fikirlerin i aklamakla balar, ardn dan deien ve mmkn olan okluun fn eylerin okluu lzumlu ve hareketsiz olan Bir'den hasl ol duu meselesi zerinde durur. Bu muammay mutavas st ve faal bir zeknn varl ile zm eye alr: Bu zek ruhlar eklinde, madd, beer ve lh leme tak sim edilm itir. Ancak burada yaratlm am ln Allah' ile, lh deim ezlikle yaratl badatrma gl vardr. Bunu Aristo gibi, madd lemin ebediyyetiyle izah etm eye alr. N evar ki, bu fik ir Mtekellimn'u fena halde sarsacaktr. O zaman yle bir hal ekli teklif eder. Allah, zaman bakmndan deil, mantk bakmn dan yani, derece, sebep ve z bakmndan dnyadan ncedir: Dnyann varl her an, kendisini tutan var la, yani Allaha baldr. bni Sina, Allah'tan baka btn varlklarn mmkn olduunu kabul eder; yani onlarn varl kanlmaz da lzumlu da deildir. Bu mmkn olan varlklarn var olmas iin b ir sebebe ihtiya olduuna gre; onlarn varl ancak sebepler zincirini takip ederek lzumlu bir varla varmakla izah edilebilir. Allaj, esastan mevcut olan tek varlk tr. Ve onun var olmas arttr, nk o yok saylrsa hi bir ey var olamaz. Btn maddelerin varl m m kn olduuna gre Allah madd olamaz. V c yine

buna benzer sebeplerden tek olmas arttr. V arlklar da zek olduuna gre, yaratcda da zek olmas l zmdr. lh zek her eyi gemii, hli ve gelecei grr. Bunun iin b ir zaman gemez. B ir anda hepsini grebilir. Eyann varl O'nun ebed tefekkrnn muvakkat bir neticesidir. Ama Allah, her fiilin veya her hareketin dorudan doruya sebebi deildir. E ya bir dahil ilhiyat ile geliir, onlarn hedefleri ve ga yeleri kendi ilerinde yazldr. Dolaysyla Allah musi betten mes'ul deildir; musibet iradem izin hrriyeti iin dediim iz crettir ve bir ksmn musibeti, btnn menfaati olabilir. Ruhun varlna kendi idrakim izle hemen hit olabiliriz. Ayn sebepten ruh, manevdir. Onu olduu gibi idrak ederiz sadece. Fikirlerim iz organlarmzdan belirli b ir ekilde ayrlr. Ruh, hareket etmenin ve b ir cismin bymesinin ilk artdr. Bu mnda alnnca gk cisimlerinin bile ruhu var dem ektir. K osm os, blniyle, cihanml bir hayat prensibinin tezahr dr. B ir cisim kendi bana hi bir eye sahip olamaz. Kendi hareketlerinden her birinin sebebi kendinden ayrlmayan ruhudur. H er ruh veya zekda ilk sebebe benzeyen yaratc bir kudret ve hrriyet hissesi vardr; zira bizzat kendisi bu sebebin b ir parasdr, lm den sonra saf ruh, kinatn ruhuyla birleir. Drst olan larn byk saadeti bu birlemede gizlidir. H er ey bir tarafa, ibni Sina, asl aranan gayeye vard ve halkn itikad ile filozoflarn muhakemesini badatrd. O, Lucrece gibi dini, felsefe akna fedaetmek; yahut Gzl gibi din akna felsefeyi terk et mek istemiyordu. Btn meselelere tek muhakeme ile ve Kur'n'dan bamsz olarak ilhamn natralist bir

tahlilini yapt. Dier taraftan ahlk kaidelerini halkn anlayaca dilde ve salam olarak ifade edecek pey gam berlere ihtiya olduuna da inanmaktadr. Bu mr.da alnd takdirde, itim i ve manev gelimenin tem ellerini kuran ve bunlar koruyan peygam ber Allah n habecisidir. N itekim Muhammed ldkten sonra di rilm ekten bahsetmi ve bazan hiretten madd olarak bahsetmitir. Ancak, eer Muhammed tamamen mane v, ruh b ir hiretten balseiseydi, o zaman insanlar onu dinlem ez disiplinli ve kudretli b ir m illet hlinde birleem ezlerdi. Allah'a, mit ve korku beslemeden, srf manev bir akla tapanlar en olgun insanlardr; ne var ki, bu gerek ancak olgun dindarlara aklanabilir. bn i Sina, ifa ve Kanunuyla Ortaa tefekk rnn zirvesine km tr. Bunlar phesiz insan zek lnn en byk eserleridir. Nasl ki Aristo fikirlerinin b ir ksmn Platon'dan almsa, b n i Sina da fikirleri nin bir ksmm Frb ve Aristo'dan almtr. Ama bunu tabii karlamak gerekir, nk tamamen orijinal olanlar ancak delilerdir. b n i Sina'nn syledii bz eyler ilk bakta bizim zayf muhakememize gre ap talca grnmektedir. Ancak, bu, Platon ve Aristo'da da V a rd r. Filozoflarn e s e r le r in d e daima byle eylere ra s t la n r . te yandan bn i Sina'da El Birn'nin tenkidi gr, berrak zeks yoktur, hatalar ondan daha ok tur. b n i Sina, slbunun akl ve canll; mcer ret fikirleri aydnlac anektotlarla anlalr hale ge tirm edeki ustal, ilm ve felsef bilgilerinin genilii ile rakiplerini gemitir. Tesiri ise muaazzam olmu tur. bn i Rd'e baka filozoflara tesir etmi, Latin Hristiyanlnn biiviik skolastiklerine yol gstermi-

lir. Alberjt !e Grand ile Thomas d'Aquinin doktrinleri nin bn i Sina'ya kadar ktn germ ek havrer verici dir. R oger Bacon, ondan ^Aristodan sonra en byk filo z o f diye bahseder. Aziz Thomas da, phesis ondan Platon'dan bahseder gibi hrmetle bahsederken mba la etm em itir. Dou'daki tslm felsefesinin aa yukar bn i Sina ile beraber ldn syleyebiliriz. Ondan hemen son ra Seluklular siyaset sahnesine km tr. Onlar ener jik bir mtekid idi. B bakmdan ilhiyatlarn kor kak tefsirleri, Gzlnin mistisizminin hret kazarv mas felsefi dncelerin sonu oldu. N e yazk ki, Araplarn yayld asr (750 1050) ok kt tanyoruz. Arap ilim, .felsefe ve edebiyatyla alkal binlerce eser slm leminin ktphanelerinde sakl durmaktadr. Yalnz stanbul'da otuz tane cami ktphanesi vardr, bunlar ancak yle b ir gzden ge irilm itir. Kahire, am, Musul, Badad ve Delhi'de ok byk kolleksivonlar vardr ve bunlarn henz katalou bile yaplmamtr. M adrid yaknlarndaki Escurial'da bulunan muazzam bir ktphanedeki, slm , ilim, hukuk edebiyat ve felsefe eserlerinin ancak listesi ya plabilm itir. O devrin Mslyman tefekkrne dair bildikleri miz, aslnda var olann ancak bir parasdr. Aslnda var olan ise, yaratlar eserlerin sadece bir parasndan ibarettir. Bu sayfalarda bu paradan ancak bir krn t verebildik. lim adamlar yar yarya unutulmu olan bu eser leri derinlemesine inceledikleri zaman, belki de, X. asrdaki Dou slm tefekkr tarihinin altn alarn dan biri olarak ortaya kacaktr.

Araplar Suriye'yi igal ettikleri zaman bildikleri sanat iirden ibaretti. Hz. Muhammedin, putperestlii hatrlatt iin resim ve heykeli yasak ettiine inan lyordu. Musiki, ipekliler, altn ve gm ss eyas da b ir dejenerelik iareti olduu iin yasaklanmt. B tn bu yasaklar zamanla kayboldu ama, o an Ms lman sanat da m im arlk, m lekilik ve dekarosyona inhisar etti. Dier taraftan zaten gebe olan Arapla rn da sanata kar olgunlam b ir kabiliyetleri yoktu. Onlar da bu eksikliklerini takdir ettiler ve Bizans Msr, Suriye, Mezopotamya, Iran ve Hint sanatkrlarn ve ustalarn kullandklar gibi onlarn sanat ekil ve an'anelerini de benimsediler. Kuds'teki Dome du Rocher ye am'daki II. V elid camii dekorasyonuna varn caya kadar tamamen Bizans uslbunu tar. Daha Douda eski Asur ve Babilonya dekorasyonunu; Ermeni ve Nesturi kiliselerinin o devirlerdeki ekillerini aldir lar. tran'a gelince, orada stunlar, kem erler ve kubbe lerin iekli ve geom etrik ekillerini grdler ve so nunda arabeske geldiler. Ancak btn bunlarn netice si basit bir taklid olmad, dn aldklar eyleri ken dilerine hell kldran hne bir sentez meydana kt. Ispanya'daki Elhamr'dan, Hindistan'daki Tac Mahal'e kadar, Islm sanat, zaman ve meknn snr larm at; rk ve kan tefrikiyle alay etti, kendine has

bir karakter gelitirdi. V e bir zarafet bollluu iinde insan dehasn dile getirdi, yle ki, daha stn yapla mad. Genellikle itikad ann mimarisinde grld gibi, slm mimarisi de daha ok din m im ar! eklinde geliti, insanlarn ikametgh ksa bir hayat geirm ek iindi. Halbuki Allah'n evi hi olmazsa dahi bakrrv dan bir gzellik eseri olm alyd. D ier taraftan zama nmza kalan izler az olmakla beraber vesikalarda su kem erleri, kprler, hamamlar, emeler, kalelerden bahsedilmektedir. A ynca kulelerle bezenmi surlarn da bahsi geer. Bunlar Arap ftuhatndan sonraki ilk asrda mhendis mim arlar tarafndan yaplyordu, n celeri bu mim arlar ekseriyetle Hristiyand, sonradan onlarn yerini Mslman m im arlar ald. H allar Halepde, Baalbek'te ve Dou slm 'n dier merkezlerim de mkemmel bir askeri m im ari ile karlatlar; on lardan eitli sur tipleri rendiler. Dmanlarnn, asla kendilerininkiyle kyaslanamayacak mstahkem atolarndan saysz fik irler aldlar. Sevilla (tbiliyye) ehrindeki Alkazar ve Grenada'daki (Grnata) Elhamr hem saray hem de kale idi. Em evlerin sundaki lde, baka pek fazla lerinde kubbeli eker. saraylarna gelince, l Deniz'in dou Kuseyr-i Amr'daki bir kr evinden bir ey kalmamtr. Burasnn harabe hamamlar ve freskli duvarlar dikkati

Kesin olarak ifade edildiine gre Ald-Devlenin raz'daki saraynn yz altm odas vard. Bu oda larn her biri yln bir gnnde kullanlrd. Hepsi b yk bir renk hengi iinde boyanmt. Saraydaki sa

lonlarn en gzeli kubbe ve kem erlerle ssl, iki kat yksekliindeki ktphaneydi. B ir Mslmanm heye canla yle dedii belirtilir: Yeryznde bu ktpha nede kopyas olmayan bir tek kitap mevcut deildir. ehrzd tarafndan, Badaddaki ikametghlar hak knda yaplan tasvirler hayal masuldr ama yine de muhteem bir i dekorasyon zevki bulunduunu ortaya koyar. Zenginlerin ehir iinde evleri olduu gibi, ehir dnda da villalar olurdu. ehirdeki evlerinin bile plnl baheleri vard; ama villalarnn etrafndaki bah eler gerekten b ir cen n et manzaras gsterirdi. inde kaynaklar bulunan korular, dereler, emeler, havuzlar, ndir iekler, glgelikler; m uhtelif meyva aalan ve hemen hemen daima b ir kameriye bu bah elerin balca zelliini teski! ederdi. ra n da muazzam b ir iek dknl vard. ok muhteem gsteri lerle gl bayram yaplrd. rz v? Frzbd'n gl leri dnyaca tannmt. B ir krala veya halifeye yz kat yapra olan gller hediye edilirdi. Fakirlerin evlerine gelince, onlar yine gnmzde ki fakirlerin evleri gibiydi. Kerpiten yaplr ve amur la birbirine tutturulurdu. atlar ise yaprak, ot, sa man, dal ve amur karm bir madde ile rtlrd. Varlkl evlerin bir i avlusu oiurdu. ok defa bu av* luda havuz, bazan bir de aa olurdu. Baz evlerde, avlu ile odalar arasnda stunlu b ir blm e bulunurdu. Evlerin kaps nadiren dorudan doruya sokaa a* lirdi, tslm leminde ev emniyet ve huzur iin yaplan zel bir kale gibiydi. Baz evlerin n bir hcum kar snda kamak iin veya ieriye gizlice girini almak iin gizli kaplar olurdu. F : 9

ok fakirlerin evleri dndaki btn evlerde ka dnlar iin avr bir ksm bulunur ve ok defa bu ks mn da kendine has bir avlusu olurdu. Zengin evlerde banyo tekilt olmakla beraber, evlerin ou dahil su tekiltndan mahrumdu. Su tanarak geliyor, pislik ler de yine tanp gtrlyordu. Baz varlkl evler iki katl oluyordu, bunlarn ortasnda ikinci katta avluya bakan bir balkonu bulunan bir oturma salonu olurdu. ok fakirlerinki mstesna btn evlerin v ~ ncere' leri kafesliydi. Bu sayede evi havalandrmak ve grl meden dary seyretmek mmkn olurdu. Bu kafes ler, ekseriya byk bir ustalkla yaplr, cami ve sa raylarn mermer veya metal kafeslerine rnek tekil ederdi. Ocak yoktu. Hararet seyyar mangallarla temin edilirdi. Duvarlar al ile svanr ve genellikle eitli renklere boyanr, dem eler elle dokunmu hallarla kaplanrd. B ir ka iskemle de olurdu ama, Mslman lar umumiyetle yere oturmay tercih ederlerdi. De me, odann tarafnda ve duvar yanlarnda yerden bir ayak ykselerek divan tekil ederdi. Buras yas tklarla denirdi. ze l yatak odalar bulunmazd. Yatak bugnk Japonya'da olduu gibi gndzleri top lanp bir dolaba kaldrlrd. Mobilyalar ok sadeydi: Birka vazo, lamba, kitaplk ve baz letler. Doulu, ihtiyalarnn sadelii bakmndan zengindir. Mutekid ve fakir Mslman iin caminin gzel ol mas kfiydi. Cami kendi emeiyle ve kendi dirhemle riyle yaplrd. El emei ve sanat bu eserlerle bideleivor, bunlar zengin bir hal gibi Allah'n huzuruna se-

ryordu. s.telik, bu sayede, btn insanlarn bu gzel liklerden faydalanmas, bunlarn zevkine varmas mmkn oluyordu. Camiler genellikle ar meydan yaknnda bulu nurdu. Her zaman, dardan baknca dikkati ekici o l mayabilirdi. Cephesi hesaba katlmazsa, ilk bakta di er binalardan pek ayrt edilemezdi. Tula ile yaplr, mermer tozlu al harcyla svanrd. Kullanl amac camilerin biimini tayin etmiti: Mminlerin girmesine mahsus kare bir avlu; abdest almak iin bir adrvan; sonra epeevre kemerli ravaklar. Burada, Mslmaniar dinlenmek iin glgelik buluyor, okullar buras tekil ediyordu. Nihayet bu avlunun bir kenarnda Mekke'ye bakan bir cami, ze l bir kapdan girilen camiler de kare biiminde olur ve Mslmanlarn yz leri Mekke'ye dnk olarak saf saf dizilmesine imkn verirdi. Barlar kubbeli olabilirdi. Bu durumda kubbe de tuladan yaplm olurdu. Kubbe, her tulay tekin den biraz ileri doru koymak suretiyle yaplr, boluk lar alyla svanarak dzeltilirdi. Bizans ve Ssn mi marsinde olduu gibi kare duvarlardan yuvarlak kubbeye gei kemerler veya sarktlarla salanrd. Cami mimarisini karakterize eden nemli unsur mi nare idi. Suriyeli Mslmanlarn, minare fikrini Babilonya'vnm zigguratlanndan veya Hristiyan kiliseleri nin an kulelerinden alm olmalar muhtemeldir. Iranl Mslmanlar minare iin Hindistan'da grdkle ri silindir biim i ekli kabul ettiler, te yandan Afkikal Mslmanlar ise skenderiye feneri gibi keli mi nareler yapmay tercih ettiler, nceleri minare sade ve

ssszd. Daha sonraki asrlarda minare mimarsi b yk b ir hafiflik kazand, ok zarif erefeler, ssl ke m erler yapld, dlan da iniyle kaplanmaya baland. Fergusson minareler iin: K u le tipi mimarnin dnya daki en zarif rnekleri der. Camilerin iinde en aaal ve en eitli dekorasr yonu grm ek mmkndr. Zeminde ve mihrabda pn l p n l m ozayikler ve parlak renkli tulalar; pencere ve fener camlarnn mstesna biim ve renkleri: ze mini kaplayan zengin hallar; duvarlarn alt ksmn kaplayan renkli m erm er panolar; minberdeki ve pen cere pervazlanndaki frdolay zarif yazlar: kaplar, ta* van, minber ve kafeslerdeki zarif fildii veya aa i leri; gzel metal iilikleri... Zaten minberin tamam ok ince ilemeli fildii veya abanozdan yaplrd. Bu nun hemen yannda drt stun zerinde K u rn' ta yan rahle bulunurdu. Tahmin edilecei gibi Kur'n'lar da hne bir hat ve tezhib rnei idi. M ekkenin istil ametini gstermek iin duvarn mihrab denen oyuk bir ksm olurdu. Mihrabn m im ar ve dekorasyonuna da zel bir nem verilirdi Mslman sanatkrlar, fa yans, mozayik, oyma iek veya yazlar ve renkli mer mer, tula kullanarak mihrab gzelletirmek iin b tn sanatlann ortaya koyarlard. Bu tezyini ihtiam, muhtemelen hayvan ve insan ekillerinin yaplmas yasana borluyuz. slm sana t bu eksiklii giderm ek iin son derece eitli nonfigratif form lar icad etti, nce geom etrik ekillerden faydalanma yoluna gitti: izgi, a, kare, kb, koni, spiral, elips, kre, okgen, gen kulland. Bunlar saysz kombinezonlar halinde birbirleriyle biim lendi

rerek bir ok ekillr meydana getirdi. Daha sonra i eklere dnd; eitli malzemeler kullanarak iek bi imlerinden faydaland. X. yzylda btn bunlar arabeks form lar iinde eritti. V e hepsinin stnde de en yksek bir ssleme unsuru olarak yazy kulland. Genellikle K f hurftm kulland; harfleri ykseltti, yayd, geniletti; yahut nokta ve izgilerle ssleyerek alfabeyi b ir sanat malzemesi gibi kulland. Din vaaklarn skl azaldka sanatkrlar yeni yeni dekorasyon m otifleri getirdiler. Bylece kular, hayvanlar yahut sadece muhayyilelerin de var olan aca yip hayvanlar sanata girm eye balad. Sanatkrlarn tez yinat zevki, mozayik, minyatr, seramik ve kuma sanat larnn hemen hepsinde kendini gsterdi. Ve hemen he men bin almalarda, desen, hakim bir m otifin ve ya formun muntazam birim ini tayor; bu birim mer kezden kenarlara yahut batan sona doru gelierek ileniyordu. Tpk bir musiki teminin ilenmesine ben ziyordu bu. Bu tezyinat iin hi bir malzeme ie yara maz saylmyordu; Aa, metal, tula, ta, cam; k ire mit, fayans; m erm er harc; mcerret form larn iirini yaratmakta kullanlyordu. in dahil hi bir lkenin sa natnda, daha nce byle b ir gelime grlmemiti Bylece slm mimarisi Arabistan, Filistin, Suri ye, Mezopotampa, tran, Mavernnehr, Hindistan, M sr; Tunus; Sicilya; Fas ve Ispanya'da sonu gelmez b ir cam iler zinciri hlinde geliti, ykseldi. Bu mimarlk eserlerin d grnn erkeksi sertlii, narin i tez yinatnn zarafeti ve kibarlyla bir denge tekil edi yordu. Medine, Mekke, Kuds, Ramleh, am, Kfe; Basra; rz; Nibur ve Erdebil cam ileri; Badad'da Cfer Camii byk Samarra Camii, Halepte Zekeriya

Camii, eski Kahire'de bni Tulun ve el-Ezhad camileri, byk Tunus Camii, Keyrevanda Seyd*i Ukb Camii, Kurtubada Mavi Cami... Biz, bunlann sadece adm zikretmekten baka bir ey yapamayz. nk o devir de yukarda saydklarmz gibi yzlerce cami ina edil miti. Bugn bunlardan ancak bir dzinesi ayakta kala bilmitir; zaman, zelzeleler, ihmal ve harplerin tesiriy le dierleri yerle bir olmutur. Yalnz ran, yeni aratrmalar srasnda mimar bir ihtiam gzler nne sermitir. Bu gemii keif almalarnda nemli b ir olaydr (1). Ama yine de ge kalnmtr. nk mimarlk aheserlerinden ou yklmt. Mukaddesi, Fasa camiini Medine, Turshiz camiini de am'daki Byk Cami ile bir tutuyordu. Mermer s tunlar, yaldzl kirem itleri ve zengin gravrlerle ssl duvarlaryla Nibur camii zamann harikalarndan biriydi. Ve Horasan yahut Sicilistan'daki hi bir cami gzellik bakmndan Herat camiine eit olamazd. Byk Nayin camiinin mihrabn, stunlarna ve m erm erli al harcyla yaplan kabartmalarna baka rak IX . veX. asrlar Iran mimarsinin kalitesi hakkn da olduka mull bir hkme varabiliriz. Ardistan'-

(1 ) 1925 ylnda Rza ah, Mslman olmayanlara yasak olan ran camilerine girmesi iin Arthur Upham Pop ea izin verm i; bylece camilerin ilerinin resmi ekilebilmitir. Sonu ran mimarisinin sanat ve teknik ynn den eritii mkemmeliyeti gstermesi bakmndan ok ayan dikkat olmutur.

dak Cuma camiinin (1055), ok zarif kaplar ve mih rab; daha sonra Gotik uslbunda grlecek bir ok unsuru gzlerim izin nne sermektedir. Bu binalarda ve ran saray yaplarnn ounda, Smerlerde ve Mezopotamya'da olduu gibi balca inaat malze mesi tulayd. Ta azd ve pahalyd, halbuki kil ve hararet daima mevcuttu. Ama ranl sanatkr tula ya k ve glge ile yeni ekiller verdi. Yeni yeni kul lanma tarzyla bu mtevazi malzemeyi o zamana kadar grlmemi bir dekorasyon unsuru haline getirdi. Kap larda, minber ve mihrab gibi mstesna yerlerde, fan. 1; seramiki, tulann stne ok renkli mozayikler, parlak renkli kirem itler dedi; X I. yzylda ise cill ini ile daha gzel sathlar meydana getirmeyi bildi. Bylece slm n her sanat tevazu ve gururla camilerin hizmetkr oldu. Heykel yapm putperestlie bir dn gibi gr leceinden tr yasakland iin heykeltralk sade ce dekoratif kabartmalarla ve oymalara inhisar ediyor du. Ta el ile ve byk b ir ustalkla yontuluyor, mer mer tozu katlm al hamuru yine el ile ok eit li m otifler hlinde ekilleniyordu. Bu almadan, bir lek misal ayakta kalmtr. rdnn dousunda, Sr riye lndeki Mishattada II. Velid bir klk saray inasna balam, sonra yarda braktrmt. Bu sa rayn cephesinin alt ksmn harikulde gzellikte, tatan yontulmu b ir pervaz evreliyordu. Bu perva zn- gen gller, iekler, mevvalar, hayvanlar ve arabesk ekillerden meydana gelmi bir erevesi var d. B aheser 1904te Berlin'e gtrld ve II. Dnya Harbini'de atlatt. N ew Y o rk taki Metropolitain Sanat Mzesi'nde bulunan bir panoda grld gibi, pencereler, kaplar

kafesler, balkonlar, tavanlar, masalar, m inberler; mihrablar son derece gzel tahta oyma ileriyle ssleniyor du. Fildii ve kemik oym aclar camileri, K u rn'lar m obilyalar ve letleri ustaca sslyordu. O devirden zamanmza kadar gelen tek para Floransa M ill Mzesinde bulunan ve srtnda kule tayan bir fildir; yapld tarihin IX . asr olmas muhtemeldir. B ir de Harunun Charlemagnea gnderdii sanlan b ir tavla takm vardr. Mslman metal ustalar Ssnlerin tekniini kazanarak bakr, tun ve bronzdan byk lambalar, vazolar, kupalar, ibrikler, leenler, kadeh mahfazalar kseler yaptlar; bunlara aslan, canavar, sfenks, gver cin, tavus ekilleri vererek sanatlarn gsterdiler Bazan bir lambay dantela gibi iledikleri oldu ki bunun b ir rneini Chicago Mzesi'nde grm ek mmkndr. Baz sanatkrlar da, yaptklar iin oyma yerlerini al tn veya gmle dolduruyorlard ki, buna am ii deniyordu. Aslnda bu sanat am'da yaplrd ama, doum yeri am deildi. am kllan kuvvetle su ve rilm i elikten yaplr, kabartma, yahut oyma arabesk lerle yahut baka desenlerle sslenirdi. slm metal ustarlar sanatlarnn zirvesindeydiler. Mslman ftuhat, kltr sindirmesine doru y neldii zaman, kendisini, Asya, Afrika ve Ispanyada an'anev be toprak iilii sanatnn varisi buldu: M sr, Grego Romen, Mezopotamya, tran ve in. Sarre, Samatr'da porselen dahil Tang devri m lek ileri bulmutur. lk Mslman tran m lekilii kesin olarak inlilerden kopya edilmiti. Zamanla, Badad, Samarr, Rey vc baka ehirlerde mlekilik

m erkezleri geliti. X. asrda, ran seramikileri, por selen hari tkrk hokkasndan, K rk H aram i'yi ii ne alacak byklkte dev kplere varncaya kadar hemen hemen her trl m lek iini yapyorlard.. ran seram ikilii, en iyi eserlerinde ancak in'de ve Japonya'da grlebilecek derecede byk b ir anlay incelii, b ir renk, ihtiam byk bir imalt zarafeti gsterdi. Alt asr boyunca Pam ir'in tesinde rakip tanmadlar. Bu, tranhlarn en gzde sanatyd; onla rn kabiliyeti de bu sanata ok yatknd. Zenginler se ram ik aheserlerini byk bir kskanlkla kolleksiyonlarna aktaryor el-Ma'arr ve m er Hayyam gibi air ler ise, bunda felsefelerini destekleyen bir mecaz bulu yorlard. Sylendiine gre IX . yzylda sofray ssle yen kadehlere iirler yazlm ve bestelenmiti. O asr srasnda, Samarr ve Badad seram ikile ri metal prlts veren cill fayans yaparak hatt belki icad ederek kendilerine zel b ir yer yaptlar. Sslemede nce kil ve verniklenm i svann st me talik br oksitle boyanyor, sonra vazo ikinci bir defa dumanl ve h afif bir piirm eye tabi tutuluyordu. B y lece renk, ince b ir metal tabakas hline geliyor ve me talik bir prlt kazanyordu. Bu usulle tek renkli ve ok renkli hne fayanslar yaptlar: Sar, yeil, kahve rengi, krm z ve daha yzlerce eit renk yle gzel ilenirdi ki, bakld zaman sanki slakm gibi prl p n l grnrd. Bu teknik ayn zamanda dekoratif k i rem itlere de tatbik edildi ki, bu M ezopotam yann eski sanatyd. K arolann zengin renkleri ve bunlarn henkli kombinezonlar yzlerce camiin kapsna, mihrab

na ve saray duvarna eriilmez bir ihtiam verdi. Cam sanatlarnda ise Mslmanlar M sr ve Suriye sanatkr larnn ustalna varis oldular. iek m otifleri, yaz lar yahut madalyonlarla ssl nefis abajurlar meyda na getirdiler. Suriye belki de bu devirde mineli cam ya pmna balad ki, bu teknik X I I I . asrda en mkem mel dnemine girmitir. nsan, K atolik katedrallerindeki resim ve heykel lerin bolluuna ve bunlarn Hristiyanlkta ve H risti yanlk tarihindeki nemine baknca, slm 'da tasvir sa natlarn olmamasna ayor. K u rn heykeli yasak et mi, ama resim hakknda bir ey dememiti. Ancak Ayeden nakledilen bir rivayete gre Peygamber tablo lar da yasak etmiti. i olsun, Snn olsun, slm hukuku resmi de heykeli de yasak etmitir. Baz ilhi yatlar, zamanla yasa biraz hafifletm i ve cansz eylerin resminin yaplmasna izin verm ilerdir. Di er taraftan bakalar dir.le alkal olmayan eya ze rine insan ve hayvan tasviri yaplmasn serbest brak t. Baz Emev halifeleri bu yasaklan bilm ezlikten gel diler. I. Velid 712've doru Kuseyr-i Amr'daki yazlk sarayn avclar, danszleri, banyodaki kadnlar gs teren resimlerle ssletti, bizzat kendisinin de tahtmda resmini yaptrd. Abbas halifeleri daha fazla mutekid idi, ama onlann husus ikametghlarnda resme Tas lanyordu. El-Mutasm, Samarr'daki saraynn duvar larna avlanan avclar, plak danszler resmi yaptr mak iin, muhtemelen Hristiyan ressamlar tutmu tu. Gazneli Mahmud sarayn, kendisinin, ordusuhun ve fillerinin resimleriyle ssledi. Onun olu Mes'ud,

Seluklu Trkleri tarafndan tahtndan indirilmeden nce odalarnn duvarlarm ran ve Hint kaynaklarn daki ak sahnelerinin resim leriyle doldurdu. Bir fkra, bize bir vezirin evinde, sanatklarn realist eser yarat mak iin ne derece altn aka gstermektedir. bni Aziz, sanki duvardan kyormu gibi grnen b ir dansz lesm etm eyi teklif eder; El-Kasir onun istein den daha g bir ie giriir, o da sanki duvara giriyor mu gibi grnen bir dansz resmi yapar. Sonunda her ikisi de yle muvaffak olur ki vezir ikisine de pek ok altn verdii gibi ayrca birer de hil'at giydirir. Bu yasan bozulduuna dair daha baka misaller de vardr. Bilhassa ran'da her eit canlnn bol mik tarda resmedildiine ahit oluyoruz. Bununla beraber yasak daha ok halk tarafndan dikkatle korunuyordu. Vatandalar ellerine frsat geince bu gibi eserleri tahrib etmekte tereddd bile etmiyordu. Bu yzden slm resminin inkiaf gecikti; resim uzun mddet mcer ret bir ss unsuru olarak kald. Hele portre tamamen vaakt (ama bu arada bni Sin'nm krk portresinden bahsedilmektedir. Sanatkrla^ arcak hkmdarlara ba l olarak ya da aristokrat evrelerde geliebildiler. Samarr ve Kuseyr-i Am rdakiler saylmazsa, o devir slm sanatndan hi b ir nmune kalmamtr. Bu resimler Bizans tekniiyle Ssn slbunun tuhaf bir karmasn dile getiriyor. Ancak, sanki bu eksik lii tamamlamak ister gibi, minyatr byk nem ka zanm ve tslm minyatr tarihin en gzel minyatr leri arasnda yer almtr. Bizansl, Ssn ve inlilerin mirasn byk bir ustalkla gelitiren eller yle sanat eserleri yaratt ki, -insann neredeyse Gutenberg'in dn

yaya gsldiine esef edesi geliyor. M odem Avrupa'daki oda musikisi gibi el yazmalarnn minyatrlerle sslen mesi Ortaa Mslman leminde sekin aristokrasiye ait bir sanat olarak kald. Ancak ok zengin olanlar kendilerine bir sanatkr tutabiliyordu. Minyatrde de meydana gelen eserlerde dekoratif unsur daha hakim di. Perspektif ve asl resim alabildiine ihmal edilirdi. Buna karlk bir ana ekil belki geom etrik b ir ekil yahut bir iek inanlmayacak kadar b ir ustalkla ilenir, her sanimetrekare, hat sayfann kenarlan bi le inanlmayacak derecede itinal izgilerle sslenirdi; yle ki, insana basl hissini verirdi. Dinle alkal olmayan eserlerde kadn, erkek ve hayvanlar av yahut ak vs. sahnelerinde b ir arada grm ek mmknd. Ama yine de ssleme, ince izgi lerin ustaca kullanl, zengin renklerin armonisi, hu zur getiren izgilerin yaratt mceret gzellik esast. Sanat his tarafndan, ekil vastasyla tercme edilen niyettir. Ancak his, kelimelerin sm nn asa bile, bir disiplin iinde bulunmal, eklinde bir yaps ve m ns olmaldr. Hat sanat da ssleme maksadyla kullanlyordu. Yaz ile resini arasnda kardee b ir birlik olduu es ki in'den beri bilinirdi. Kfe'den gelen K f yaz, kabasaba keli, dz hatlyd. H attatlar bunu byk bir ustalkla ileyip, iekler ve baka desenlerle gzel letirdiler. Bylece K f yaz, mimarnin balca deko ratif unsurlarndan biri haline geldi. Dier taraftan mnhan hatl yaz iin Nesih tercih edildi. Bu yaz da zerinde ilenerek sslemede kullanld. Dnyann hi b ir tarafnda bundan daha gzel yaz, daha gzel mat

baa hurufat olamaz. X. asra doru K f yaz iyice ge limiti, antlar ve seramik hari btn kitabelerde kullanlr olmutu. Ortaadan zamanmza gelen Ms lman kitaplarnn ou ise Nesih hattyla yazlmtr. Bunlarn da hemen hepsi Kur'n'dr. Mukaddes kita bn kopya edilmesi ii lh vadeden bir din faaliyet ti. Kur'n' resimlemek i?e byk b ir kfrd. Dier taraftan, mkemmel b ir yazyla K u rn' istinsah et mek, sanatlarn en asili saylyordu. Minyatrcler, az para ile alan fakir bir sanatkr olduu halde hattat lar ok aranan erefli sanatkrlard. Bunlar hkmdar lardan zengin hediyeler alrd. Yerleri de hkmdarlann ve devlet adamlarnn yanyd. B ir hat ustasnn elin den km bir vaz paras paha biilm ez b ir hazine gibiydi. X. yzyldan itibaren ktphanelerinde, siyah, mavi, krm z, m or veya yaldzla yazlm gzel elyaz malarn toplayan kitap merakllar grlmeye balan mt. O devirdeki eserlerden ancak birka bize gel mitir. Kahire ktphanesindeki Kur'n'larn en eski si 784 tarihini tar. Bu eserlerin b ir de en salam ve en yumuak deriyle ciltlendiini dnelim, tslm cilt leri ei benzeri grlm edik bir sanat eseri olur, son derece zarif m otiflerle sslenirdi. IX . asrdan X V I II. asra kadar meydana gelen tslm kitaplarnn dnyada kan kitaplarn en mkemmeli olduunu sylemek herhalde mbala olmaz. Bugn hangimiz ylesine ihtiam iinde kitap karabiliriz? Btn sanatlar tslm hayat gzelletirmek iin el ele vermiti. Bylece cilt ve hat m otifleri kumalar da dokunmu, m lekilikte piirilmi, kaplarda ve mihraplara yerletirilm itir. Ortaa medeniyeti sanat krla zenaatkr arasnda byk b ir fark grm yor

idiyse, bunun maksad sanatkr kltmek deil, zenaatkn deerlendirmek iindi. H er trl endstri nin gavesi sanat hline gelmekti. Dokumac da, m lek i gibi, kullanlp gidecek imalt yapyordu. Ancak eserine gsterdii zen bambakayd. Ustal ve sabr sayesinde ryas, elbiselerde, rt ve hallarda, ilem e lerde ifadesini buluyordu. Mslmanlar Suriye, ran, M sr ve Maverannehr'i lethetikleri zaman Bizans, Ssn, in ve K opt (K p t) dokumalar oktan hrete kavumutu. Mslmanlar bu sanatlar abuk rendi. Peygam ber ipei yasak et tii halde, Mslman atlyeleri bu kumatan kadn ve erkek iin inanlmayacak kadar bol malzeme iml etti. B ir halifenin hizmetkrlarna verecei en deerli hedi ye hil'at idi. Bylece Mslmanlar Ortaa dnyasnn en bvk ipek tccar oldular. ran taftalar Avrupada en ok aranan kumalarn banda geliyordu. rz yn rtleri, Badad perdelik kumalaryla n salmt. Kuzistan kei vahut deve tynden kumalar; H ora san sofa rtleri; T r hallar; Buhra seccadeler:; Hert da srmal ipekleriyle nlyd. 0 devirde yaplan kumalardan hi biri zamann tahrib edici etkisini ye nememitir. Biz, ancak daha sonra imalta bakarak ve haklarnda yazlanlar dikkate alarak bunlann mkem m ellii hakknda konuabiliyoruz. Harun Reidin ar ivlerinde yle bir not vardr; V e z ir Yahyann olu Cafer'e verilen H il'at iin drt yz bin altn...

Musiki de, heykel gibi, Mslmanhk'ta gnah ad dediliyordu. Geri Kur'n'da yasak edilm i deildir. pheli bir rivayere gre Peygam ber, kadnlarn dans ve arklarnn meydana getirebilecei dzensizlikten ekinerek, musiki letlerinin, eytann mezzininin ce hennem azbna daveti olduunu sylem itir. lhiyat lar ve drt byk mezhebin kurucular ihtiras kasrga larm tahrik ettii iin musikiyi makbul tutmamtr. Ancak bazlar, byk bir cesaretle musikinin bizatihi gnahkr olm adm ileri srdler. tikatlan n da ol duu kadar davranlarnda da makul biroklar, ata sz gibi dillerde dolaan u szleri sylediler: a rap vcut gibidir. Musiki ise ruha benzer, ikisinin mey vasi needir. Musiki Islm hayatnn her safhasna refakat ediyor ve Mslmanlarn dnyasn sava, lm ve ak ark laryla dolduruyordu. H er saray, her ev iir ve ark sylemek iin saz iri tutard. ok mtehasss bir tarihinin son derece dikkat ekici muhakemesine g re Btn sahalarda meydana getirilen Arap musikisi kltr baka btn m em leketlerin tarihindeki mu siki bilgisini mnsz hale getirm ektedir ok uzun bir eitim den gemedikten sonra hi bir batl kulak, Tslm musikisinin kalitesini, armoni ve kontrpuan yerine m elodiyi tercih ediini; yarm deil te bir ara lkl ses taksimini; Dou havasn tayan ritm ini ve yapsn deerlendiremez. slm musikinin tefekkre sevkeden yumuakl Mslman ruhunu derin bir se-

kilde etkilem ektedir. Sdi v k yank bir trk sy / leyen bir ocuun bir uan kuu durdurduunu syler. Gazl, vecd halini musuki dinlenince duyulan hl olarak tarif eder, tslmi musikiyi dinlerken bay lan veya lenlere tahsis edilm i b ir Arap eseri vardr. nceleri musikiyi makbul tutmayan din, sonunda tari kat yinlerinde kullanlmak zere musikiyi benimsedi. slm musiki, nce eski Sm musikisinin tonla ryla balad. Sonra, Yunan m odalaryla (ki onlarn da menei Asya'lyd) temas ederek geliti, ran ve Hint musikisinden byk etki grd. Mzikal notasyon ile nazariyatn byk b ir ksmn Yunanllardan aldlar. Kind, bni Sina ve hvan's Saf bu konuda bol bol eser verdi. Trk lim i Frb'nin M usikinin Byk K ita b adl eseri ise, Ortaa'm balca musiki ese rini tekil eder. Bu eserin Yunan kaynaklarndan bize gelen eserlerden stn olduu kabul edilm ese bile hi olmazsa onlara e deerde olduu bir gerektir. Mslmanlar V II. asrdan itibaren musikiyi ll olarak yazdlar ki, Avrupa 1190dan nce bundan ha bersizdi. slm notasyonu her notann yksekliini ol duu kadar sresini de gsteriyordu. Y z musiki leti iinde en bata gelenler ud, lr, psalterion ve flt idi Bunlar muhtemelen boru, dmbelek, davul, kastanyet ve sim ballerle takviye ediliyordu. L ir b ir eit kk arb idi. B ildiim iz mandolin gibi uzun bir sap ve eik b ir titreim tablas vard. Bu tabla birbirine tut turulmu kk paralardan yaplrd. Hayvan barsajndan yaplan telleri elle tutulup ekilerek alnrd. Udlann eitli boy ve biim de olanlar vard. Byk udlara K itara denirdi. Bugn bizim kullandmz Gitara ve lt (el-d) Arapa'dan gelmedir. Baz telli

sazlar da yay vastasyla alnrd. Hava ve su basn cyla alan org da biliniyordu. Sevil gibi baz Msl man ehirleri iml ettleri musiki letlerinin gzelliiy le tannrd. Buralarda yaplan musiki letleri dier Mslman ehirlerinde yaplanlardan daha stn kali tede olurdu. Hemen hemen btn ensturmantal mu siki arkya refakat etmek veya arkya zemin hazrla mak iindi cralar umumiyetle drt veya be musiki letiyle yaplrd. Ancak byk orkestralardan bahse dildiini de duymu bulunuyoruz. Rivayete gre ilk ef sopasn kullanan Medine Suryaj'dr. Mslmanlar musikiye bylesine dkn olm alar na ramen, virtz deerinde olanlarn dnda, mzis yenlere deer verilm ezdi. Yksek snfa mensup olup da musikiyle uraanlarn says azd. Z e n g in le r in evin de, musikiyi icra edenler cariyelerdi. Ayn ekilde oyun oynamak da, hemen hemen tamamen, zel olarak yeti tirilm i ve terbiye edilm i kle kadnlara mahsustu; bir hukuk gr, mzisyenlerin ahitliinin kabul edil meyeceini dermeyan etm iti. Oyuncu kadnlarn dan s umumiyetle k n e ve sanatkrane olurdu. H alife Emin'in ok sayda dansz ve antzden meydana gelen bir bale trupunu btn bir gece bizzat idare ettii bi linmektedir. Araplarn, Yunanllar ve r a n lI la r la tema s, mzisyenlerin statsn ykseltti. Em ev ve Ab bas halifeleri zamanlarndaki sekin icraclara bol pa ralar dediler. T. Sleyman, M ekke'deki mzisyenler arasnda tertiplenen bir msabaka iin yirm i bin g m dirhem (10.000 dolar) dedi. II. V elid bir ark msabakas yapt. Bu msabakada birinci gelen yz bin gm dirhem (150.000 dolar) ald. Bu rakam larda mbalag pay da vardr sanrz. Mehd'nin MekF : 10

keli arkc Siyat' sarayna davet ettiini biliyoruz Harun Reid, Sivatm talebesi brahim el-Musul'yi sa rayna ald. nce yz elli bin gm dirhem (75.000 dolar) dedi; ayrca her ay on bin verdi. B ir tek ar ksna da yz bin dedi. Harun Reid musikiye ylesi ne dknd ki, seviyesinin detleri hilfna vey kardei brahim el-Mehdnin bu sahadaki kabiliyetini tevik etti. brahim el-Mehd'nin oktavlk fevkalde kudretli bir sesi vard. Bu ahs, slm musikisinde, brahim el-Musul'nin olu shak'n klasik ekolne kar bir eit romantik hareketin ncln yapt. shk, slm leminde gelmi gemi en byk mzis yen olarak kabul edilir. El-Me'mun yle derdi: O ba na ark syledii zaman, malik olduum eylerin ok arttn hissederdim. brahim el-Musul'nin talebesi Muharrik'in anlat t bir hikyede Mslman cemiyetinin sevimli bir lablosunt ve musikinin, Mslman ruhunda sebep ol duu sarsnty buluyoruz. Bu hikyenin ifade ettii mny hissetmek iin, hikyeye inanmak da lzm de ildir: Btn bir gece halife ile birlikte itikten sonra, biraz hava almak iin kendisinden izin istedim... ste diim ; .zni verdi. Yolda bir gen kzla karlatm. Y z, doan gnee k verecek kadar gzeldi. Elinde bir sepet vard bu gen kzn... Onu takip ettim. Bir meyva satcsnn nnde durarak meyva satn ald. Kendisini takip ettiim i anlaynca arkasna bakt. Ve bana bir ok defa kt szler syledi. Ama ben yine de onu takip ettim, t ki, byk bir kapnn nne gelin

ceye kadar... O, ieri girip de kapy kapad zaman ben de. onun gzelliinden lgna dnm vaziyette, kapnn karsna geip oturdum... Gne batmeaya kadar turduum yerde kaldm. te o srada, iki ee e binmi iki gen gelip kapy ald. Kap alnca ben de onlarla beraber ieri girdim. Ev sahibi beni onlar dan birinin arkada, onlar ise beni de bir davetli san dlar. ok gemeden yemek kardlar: Yedik. Yemek, ten sonra ellerimizi ykadk. Kokular srndk. E v sa hibi, iki gence hitap ederek, bir kadn ismi syleyip: yle birini getirmem i ister misiniz? Diye sor du. Genler: Ltfederseniz memnun oluruz, diye cevap ver di. E v sahibi seslendi ve... Kadn geldi... Bu... Bu grdm kzd... nnden, elinde ud bulunan bir hiz meti yryordu, teri girince hizmeti udu ona verdi. Sonra arap getirdiler. Biz ierken ve zevkten gayo lurken o ark sylemeye balad... Bu ark kimden? Diye, sordular. Hocam Muharrik'ten, diye cevap verdi. Sonra bir baka ark syleyerek onun da ben den olduunu bildirdi. Ancak ben huzursuz olmaya ba lamtm. Nihayet dayanamayp, arky daha iyi oku mas gerektiini syledim. Bunun zerine hiddetlendi ve udunu frlatarak: Eer daha iyisini becerebileceksen al da sen oku, dedi. Bunun zerine ben udu alp nce gzelce ayar et tim, sonra onun syledii ilk arky okudum Bunun

zerine dinleyenlerin hepsi yanma gelip yanaklarm pt. Ardndan ikinci, sonra nc arky syledim, yle ki, neredeyse kendilerinden getiler. E v sahibi, m isafirlerine sorup, onlardan beni ta nm adklar cevabn alnca bana dnd: Allahakma siz kim siniz? Diye, sordu. Ben M uharrik'im , diye cevap verdim . Koup iki elim i pt ve yine sordu: Peki nasl oldu da buraya geldin? B u sual zerine gen kz nasl grp takip ettimi anlattm. Bunun zerine iki davetlisine dnp: Allahakna syleyin, dedi, bu kza otuz bin dirhem verdiim i ve onu satmay reddettiim i bilm iyor musunuz? D avetliler gerein byle olduunu sylediler. Bunun zerine ev sahibi: O halde ahit olun, ben bu kz ona veriyorum , dedi. O n lar da: Fiyatnn te ikisini sana dem eye hazrz, de diler. B ylece gen kz bana verdi, ayrlacam srada da zengin hediyeler ve elbiseler verdi. G en kzn bana kt szler syledii yerden ge erken. Hadi, bana sylediklerini tekrar et, dedim. Ama o, utand vc tekrar etmedi. Sonunda elinden lutup halifeye gtrdm. Uzun sre geciktiim iin bana ok kzmt. Ama olup bitenleri anlatnca ok holand gld ve o iki kiiyi ve ev sahibini kendisine getirm em i istedi. G eldikleri zaman ev sahibine krk bin, iki arkadaa otuzar bin dirhem, bana da yz bin dirhem verdi. Ayaklarn pp, huzurundan ayrldm .

Ortaa edebiyatmda olduu gibi slm edebiyatnda da roman yoktu Eserlerin ou sknet iinde okun mak iin deil, dinlemek iindi; uzun ve kark bir hikveyi takip etmek iin kendini verm ek gerekir, bu bakmdan romanla ilgilenilm ezdi. Ksa hikyeler ise Mslmanlk, yahut dem kadar eskidir. Basit Msl manlar bu hikyeleri ocuk safl ve m erakyla dinliyor du. Ama kltrl olanlar bunlar edebiyattan bile say m yordu Bu halk hikyelerinin en yaygnlar Bidpay masallar ile Binbir Gece M asallar'dr. M asallar V I. asrda Hindistan'dan ran'a gelerek Pehlevceye, V II I. asrda da Arapa'ya tercme edilm itir. Bunlarn Sanskrite orijin ali kaybolmu, Arapa nshas ise ya am ve krk dile tercme edilm itir. 597'de len el-Mes'd, Altn ayrlan adl eserin de Hezr Efsne (Bin Masal) adl b ir Farsa eserden ve bunun Arapaya tercmesi olan E lf Leyle ve Leyle (B in bir Gece)'den bahseder. Bu bildiim iz kadanyla Binbir Gece M asallan'm n ad ilk defa bu eserde ge mektedir. Kitabn el-Mes'd tarafndan anlatlan pln bildiim iz Binbir Gece M asallanna uymaktadr. Seri halindeki hikyelerin anlatlmasna imkn veren bu tip ereveler daha eskiden beri H indistanda bilini yordu. Bu hikyelerin ou ark leminde dilden di le dolamaktayd; seilen hikyeler eitli kaynnklara gre farkl olabilir. Bu bakmdan bugn neredilen Bin-

bir Gece M asallarndaki btn hikyelerin el-Mesdi nin grd metinlerde olup olm adn bilem eyiz. 1700 den ksa bir sre sonra, yazl tarihi ancak 1536ya kan eksik bir metin, Suriye'den, Fransz msteriki Antoine G allanda gnderilm itir. Hikyelerdeki mu hayyile canll, slm hayatnn baz hususiyetlerini aksetrm eleri, zaman zaman mstehcen olm alar y znden Galland. eseri 1704'te Pariste L es M ille et Une N u its adyla yaynland. Bu, eserin ilk defa bir Avrupa diline tercmesidir. Eser her trl m itlerin fevkinde alka toplad. Buradan btn Avrupa dillerine terc me edildi. Btn mem leketlerin ocuklar gemici Sindbad'dan, Aleddin'in Lmbas'ndan, Ali Baba ve K rk Haramiler'den bahsetmeye balad. Bat'da n cil den sonra, B inbir Gece Masallar dnyann en ok oku nan eseri oldu. Edeb nesir, slm da b ir iir eklidir. Arap yara dl kuvvetli heyecanlara meyyaldi; ran n rf ve detleri ise ssl bir slba ihtiya gsteriyordu; o .ievirde her iki lkede mterek olan Arapa ise keli me sonundaki eklerin benzerliiyle kafiyeyi tevik ediyordu. Bylecc edeb nesir genellikle kafiyeli olu yordu. Vaizler de, konumaclar da, hikye anlatanlar da kafiyeli bir nes;r kullanyordu. Bed el-Hemedn mehur M akaantn bu from da yazd. Orta Dou halknda, matbaann icadndan nce herkeste olduu gibi, kulak hafzas vard. Mslman larn ou iin edebiyat, b ir iir veya hikyeden ibaret ti. iirler, yksek sesle okunmak ya da terennm edil mek iin iir yazlrd. Ve, slm lemi de halifesinden kylsne kadar, bunu, zevkle dinlerdi. Japonlarn Sa-

muraylan gibi, hemen hemen btn halk msralar dizi yordu. Kltrl tabakann en gzde oyunlarndan biri, ilerinden birinin syledii bir msraa bir dierinin kafiyeli bir msra eklemesi veya irticalen karlkl i irler sylem ekti. Bylece Arap msralarnda n\uazzam b ir kafiye cmb oldu ve bu, Avrupa iirinde kafiyenin domasna yol at. irler, m edeniyetin hibir devrinde ne Li Po ve Tu Fu'nun ininde, ne de yz nfusa on bin ir olan VVeimar'da Abbsi devri slm lem i kadar itibar kazanmtr. Isfahanl Ebu'l-Ferec (897 967), o devrin sonuna doru K itb l-Agaan (arklar K itab) adl eserinde, zamann iirlerini toplad. Bu yirm i cilt lik eser Arap iirinin zenginlii hakknda bir fik ir verme ye yeterlidir kanaatindeyiz. irler propagandac olarak i griivor, ayn zamanda hicivlerinden de fena halde rktyordu. Zenginler, m edhiyeleri m etreyle satn alyordu; halifeler kendileri iin gzel b ir iir yazan yahut meydana getirdii bir eyi veya kabilesini met heden ire byk paralar dyordu. H alife Hiam, bir iiri hatrlamak istemi ve ir Ham m ad' ararak, bunu kendisine okumasn sylemiti. Allah'tan ir btn iiri batan sona kadar okudu ve Hiam, ona m kfat olarak iki gzel cariye ve yz elli bin dinar (.237.500 dolar) verdi. Byle bir hikyeye hi b ir air inanamaz. Eskiden B edeviler iin sylenen Arap iiri, artk konaklarda ve saraylarda syleniyordu. Bunun neticesi olarak zamanla ekilci oldu, z a r i f fa kat alelde bir hle geldi, sam im iyetsiz b ir nezakete brnd. Daha sonra bir eskiler ve yeniler sava ba lad ve sonunda mr.ekkidler Muhammed'den nce b yk ir gelm ediine karar verdiler.

Ak ve sava iirde balca tema olarak ar bas yordu. Araplann iiri nadiren mistik olmutur. Bunu ran llar iin syleyemeyiz. Araplar sava, his ve ihtiras arklarn seviyordu. Fthat asrlarnn sonunda ka dn iirin en bana geti. Arap airleri kadn tasviri yaparken kendilerinden geiyordu sanki, Salarnn kokusu, gzlerinin mcevheri, dudaklarnn meyvas, gm organlar onlar iin bambaka mn tayordu. Arabistan lnde ve mukaddes ehirlerde saz irle rinin temas ekillenmeye balyordu. Filozoflar ve irler edebden bahsediyorlard. Bu, akn grg kai delerini ve ahlkn ifade eden b ir kelim eydi. Bu an'ane Afrika ve M srdan Sicilya'ya ve Ispanyaya, oradan da talya ile Fransa'ya geecektir... Ve eitli dillerde yazlan iirler, insanlarn kalblerini szlatacaktr... Haan ibni Hani, gr, bukleli salar dolaysvle Eb Nuvas (Bukle Babas) adn ald. ran'da dodu. Badada gelerek Harunun sekin irleri arasna gir di. Binbir Gece Masallar'ndaki bir veya iki macera onlara atfedilir. Eb Nuvas arab, kadnlar ve iirle rini seviyordu; sarholuu, ar serbest hareketleriyle halifeyi ok artt, sk sk hapsedildi, sonra serbest brakld; sonunda kendi kendine gerei buldu; yle ki, daima zerinde K u rn'dan bir paray tar oldu. Kk saray ve konaklarn da kendilerine gre irleri vard. Seyf'd-Devlenin yanndaki b ir ir, Avru pallarca pek bilinm em ekle beraber Araplarn en iyi. irlerinden saylr. Bu irin ad Ahmed bin Hseyn idi. Ama slm leminde, iir sahasnda el-Mtenebb (N eb i)ik Taslayan) diye n sald. 915te K fede doan el-Mtenebb, am'da eitim grd, iirde peygamber-

ligini iln etti; nce tevkif edildi, sonra serbest bra kld ve H alepte yerleti. Eb Nuvas gibi o da delidolu b ir insand. Hayatn, ideallerine cevap verm ediini syleyerek ebedvyeti dnmeye balad. Seyf'd-Deve'nin zaferlerini ylesine byk b ir ustalkla iledi ki, bunlarn tercmesi imknszdr. Ancak u beyti lm ne yol am tr diyebiliriz. Geceleri, l boyunca at kullanmaya altm, Kalem ve kttan ok kl ve mzrak kullanrm. B ir gn, haydutlarn hcumuna urayarak kama ya teebbs etti. Klesi ona bu msralarn hatrlatt. El-Mtenebb dvmeye karar verdi, dvt ve ald yaralar sonunda ld (965). Sekiz yl sonra, Arap irlerinin en garibi Ebul al el-Maarr, Halep yaknlarndaki el-Maarrat'da dodu. iek yznden drt yanda kr oldu; yine de okudu. Ktphanelerdeki beendii eserleri ezberledi; nl hocalar dinlemek iin ok seyahat etti, sonra kyne dnd. Bundan sonraki on be yl iinde yllk geliri otuz dinara ykseldi; diyelim ki, ayda on iki dolar ol* sun. El-Maar bu paray da bir kle ve b ir klavuzla paylayordu. iirleri syesinde' hret kazand ama, kaside yazmay reddettii iin neredeyse alktan le cek hle gelmiti. 1008'de Badad' ziyaret etti Orada irler ve aydnlar tarafndan byk bir itibar grerek karland; hkmet merkezinin hr dnceli aydnla r arasnda iirlerine renk veren phecilii rendi. 1010'da el-Maarratya dnd. Artk zengindi. Ama m rnn sonuna kadar byk b ir sadelik iinde yaad. Son derece titiz bir vejetaryand; sadece eti deil,, st, yu

murta ve bals da azna koymazd. Hayvanlar lemin den bunlardan birini almak, alelde bir hrszlktr di ye dnrd. Ayn prensibe uyarak hayvan derisi de kullanmaz, krk giyen hanmlardan ikyet eder ve lahta pabu giym eyi tavsiye ederdi. Seksen drt vanda ld; yaknlarndan biri cenazesinde yz seksen ir ve seksen drt limin bulunduunu ve mezarnn banda ona m ethiyeler okunduunu nakletmitir. Bugn, ksaca Lzmiyyt diye bilenen bin be yz doksan iki iiriyle onu tanyoruz. El-Maarr, mes lektalar gibi kadn ve savatan bahsetmek yerine b yk bir cesaretle temel m eseleleri ele alm tr: Akl m, hisleri mi takib etm eliyiz? Hayat yaamaya deer mi? lmden sonra hayat var m dr? ir, zaman za man itikad sahibi olduunu syler. D ier taraftan kendisi zevkine uygun olmayan ehitlie kar meru ekilde ihtiyatl olmak gerektiini syler. El-Maarr yle der: re n yalanlan sylemek iin sesimi yk seltiyorum ; ama gerei sylediim zaman sesim an cak fslt eklinde kyor. El-Maarr aklc bir pesi misttir. Bazlar, peygam ber bakl bir imamn Uvuyan saflar uyandracan umar... Beyhde dnce! Tek imam, sana sabah ve akam yolunu gsteren akldr. Bu eski efsanelerde gerei bulacak m yz? Yoksa hepsi de bir ocuk masalndan m ibaret? A klm z bunlarn yalan olduuna Ve hakikat aacnn gerei tadna yemin edivor

El-Maarr, dini insanlarn menfaatine let eden din adamlarn inkr etm ektedir. Ona gre bunlar va az verdikleri zaman cam ileri dehetle doldurur, ama kendi davranlar meyhanelerde iki ienlerden daha iyi deildir M enfur em elleri iin kar krsye inanm az kendisi Hesap Gnne Ama o gnn tasvirleriyle Dehete drr dinleyenleri. El-Maarr bilhassa M ekke'deki kutsal yerlerin ida recilerinden ikyet etm ektedir. Onlarn para iin yap mayaca yoktur. Okuyucularna Hacc'a gitm em elerini ve b ir tek dnya ile yetinm elerini tavsiye eder: Ruh gittii zaman, vcut bir ey duymuyor Y a ruh duyacak m dr, vcutsuz kalnca? Glyoruz glmesine ama, ayp oluyor Alam am z lzm, alamam z aslnda Biz ki, b ir bardak gibi krlp gittikten sonra Yeniden kalba dklemeyiz. V e sonuca varyor: E e r Allah'n em riyle ben, abdest almak iin .bir ibrik haline bile gelsem A llah a kretm elivim . A lla h a btn varlyla inanmakta ve anatom i rendikten sonra Yaratan inkr eden heki me am aktadr. Ancak burada da kadercilii onu b rakmaz: N iv e avplam al dnyay? Dnya, gnahtan zdedir. Ayplanacak b ir ey varsa Sende ve bendedir

u eye dikkat et: Akl, arap ve sarho... Soruyorum, kendime kabahat kimde diye: zm skanda m? arab iende mi? nsanlarn ok defa birbirlerine kar hakszlk et tiklerini gryorum, der. Ama, hakszl yaratann adaletinden phelenilemeveceini syler. M aarr her ktln insanlardan geldiine inand iin onlar dan avr durmay en uygun yol bulur. Bir, iki yakny la birlikte, yar mnzev bir hayat yaamak en iyisi dir. Hayattan daima ikyetidir ve en iyisinin hi do* rnamak olduuna inanmaktadr. Hayat, ilc lm olan b ir hastalktr. Hanedan kurucusu da, haydut da lm ek iin doar. Toprak da bizim gibi, her gn nafakasn arar nsan eti yer, insan kan } ier... Gkyznde prldayan hill bana, lmn yay gib idir V e doan gnn ihtiam, afak tarafndan knndan karlm klca benzer. ir, mezar ta iin kitabelerin en acsn yazm tr: Babam yapt bunu bana, ama ben kimseye yapmadm! Mslmanlarn elrMaarrnin bu fikirlerin i ne dere ceye kadar benimsediklerini bilemiyoruz. El-Mtenebb ve ei-Maarr, Arap iirinin zirvesini tekil ederler. Bundan sonra ilhiyatn hakim olmas, felsefenin bir kenara itilm esi Arap iirini samimiyetsizlie srkle di. Ama ayn devirde ran iiri canland; ran'n Arap

hakimiyetinden kurtulmak iin sarfcttii gayret lkeyi bir rnesansa gtrd. Farsa zaten halk arasnda konuulmakta devam edegelmiti. X. yzylda Gazneliler, Smnoullar ve Tbiri hkmdarlarnn siyas ve kltrel bamszlk politikasn aksettirmeye balad. Modern Farsa h linde hkmetin ve edebiyatn resm dili oldu. Lisan artk Arapa kelim elerle zenginlemi, Arap harflerini benimsemiti. Bu tarihten sonra ran'da asil b ir iir ve muhteem b ir mimar balad. iirin kaside, gazel ve kta ekillerine Iran irleri mesnevi ve rubyi il ve ettiler, tran edebiyatnn gelimesi 954'te len Rdeki ile balar. Ondan bir nesil sonra Nuh ibni Mansr ir Dakiki'ye Hud N m eyi manzum hle getir mesini istedi. Bu, tran efsanelerini toplayan b ir eser di. Dakik klesi tarafndan hanerlenerek ldrld zamana kadar bin kadar msra yazd; sonra yanda ka lan esen Firdevs tamamlad. Eb'l Kasm Mansr (yahut Haan) 934'e doru Ts'da domutu. Babasnn, Smnlerin saraynda nemli bir mevkii vard. Oluna Ts yaknlarnda bir villa hediye etmiti. Ebl Kasm btn bo vakitlerini eski eserleri incelemekle geiriyordu. Ayn ekilde Hu d Nm e ile ilgilendi ve bunu m ill b ir destan hline e virm eyi dnd. Eserine ehnme adn verdi ve za mann modasna uyarak Firdevs takma adn ald. Yirm i be vl altktan sonra eserini, ilk hliyle bi tirdi ve Sultan Mahmud'a sunmak iin Gazne'ye doru yoJa kt. Eski bir tran tarihisi, o devirde byk Trk hkmdan Mahmd'un hizmetinde drt yz y* bulun

duunu sylem ektedir. Bunlarn arasndan kendini gstermek kolay deildi. Ama Firdevs vezirin dikkati ni ekmeye ve hkmdarn huzuruna kmaya m uvaf fak oldu. Gazneli Mahmud, ire, saraynda konforlu bir daire tahsis etti; ona gerekli dokmanlar verdik ten sonra bunu ehnmeye katmasn ve eserini gzden geirm esini syledi. B itirdii zaman kendisine eserin her beyti iin b ir altn dinar (4,70 dolar) vereceini sy ledi. Firdevs'nin ne kadar alt bilinm iyor. Nihayet 1010 ylna doru ehnameyi tamamlad ve hkmdara takdim etti. Eser 60.000 beyit tutmutu. Gazneli Mah mud, vaadettii paray gnderm ek zereyken, bu para nn Firdevs gibi bir i'ye ok olduunu sylediler. Bunun zerine Sultan Mahmud ona altm bin gm dirhem (30.000 dolar) gnderdi. ir de buna hiddetle nerek bu paray bir hamam tell ile b ir erbetiye verdi ve Hert'a kat. Orada, Mahmudun adamlar kendisini aramaktan vazgeinceye kadar, alt ay b ir kitapnn evinde sak land. Sonra Tberistanda irzad hkmdar ehriy a ra snd. Orada Sultan Mahmud'a b ir hicviye yaz d. ehriyar, Gazneli Mahmud'dan korkarak iiri yz bin dirhem e satn ald ve yok etti. Verilen rakamlara inanmak gerekirse, irlik, o devrin ran'nda en verim li mesleklerden biriydi. Fir devs daha sonra Badad'a giderek Yusuf ile Zleyha'y yazd. Ve yetm i alt yanda olduu halde Tsa geri dnd. On vl sonra, Gazneli Mahmud duyduu bir k tann kim e ait olduunu sorup da, yazarn Firdevs olduunu renince, onu vaktiyle gerektii gibi mk fa tla n d rm a d n a zld. Hemen b ir kervan kura

rak, vaadettii paray bir heyetle birlikte Firdevsye gnderdi. Ancak kervan ehre girerken Firdevs'nin ce nazesiyle karlat (1020?). ehname, diinya edebiyatnn en byk eserlerin den biridir. Basit konular, kolay kazanlan hret he vesini bir yana brakarak hayatnn otuz be yln, l kesinin tarihini anlatmak iin veren ve bunu yz yirmi bin msra ile baaran irin asil duygularna hayran olmak gerekir. ran'a k bir insandr b u - arivlerinin en kk teferruatyla ilgilenir ama ister efsane olsun, ister gerek... Zaten anlatklarnn yans tarih an dan ncesine aittir. Avesta ile balar, muhtelif efsane v ahslar, bu arada yedi yz yl hkm sren Cemd'i anlatr Sonunda, nihayet eserin kahraman Zalolu Rsteme gelir sra. Rstem drt yz yandayken asker hayattan ekilir. Kymetli at Rah da kendisiyle beraber yalanmtr ve o da hemen hemen Rstem gibi bir kahramandr. Firdevs bu eserinde ranlIlarn ata verdii deeri aka belirtir. ehname en canl ekilde bir vakadan dierine geen ve btnln her satrn da memleket sevgisinin grlmeyen varlndan alan bir eserdir.

Cihanmul vahdeti dnme ve hissetmede, din ve felsefe, zirve noktalarnda birleir. Kesretten vahde te, olaydan kanuna doru metafizik uu iin kanatlan ok zayf olan, mantn etkisinden uzak bulunan ruh, bu gre, dnyann nhu iinde, ayr ve vazh bir hal de olan benin mnen sindirilmesiyle ulalabilir. Fel sefe ve ilmin ciz kald insann, snrl muhakemesi nin sendeledii sonsuz karsnda, grn kaybettii zaman, iman, tam dindar bir disiplin, menfaatsiz bir kendini veri ve her eyden kaytsz ve artsz olarak vazgeile, Allah'n yaknlarna kadar ulaabilir. slmi tasavvufun eitli kkleri vardr: Hint fakir, lerinin inzivas, Msr ve Suriye'nin, Allah' tam olarak tandn iddia eden felsefesi, Neo-PIatonistler'in felse f fikirleri ve nihayet Hristiyanlkta daima mevcut inziva rnekleri .. Hristiyanlkta olduu gibi Msl manlkta da dindar bir ekalliyet, din ve dnya ileri arasndaki her trl yaklamay reddediyordu; hali felerin devlet ileri gelenlerinin, tccarlarn lksn kabul etmiyor. Eb Bekr ve merin sadeliinin esas olduunu ileri sryorlard. Kendileri ve ulhiyet arasnda hi bir arac kabul etmiyorlard; yle ki, camilerde tatbik edilen usul ve kaideler bile; her trl dnyev alkalardan kurtulmu olan ve Allah'la birle me volunda blunar. ruhun ykselmesine bir engel
P : 11

le kil ediyor gibi geliyordu. Hareket, belki de Hindis tan'a yaknlk dolaysyla ve 529'da ran'a kaan NeoPlatonizmi kurmu olan Rum filozoflarnn etkisiyle nce ran'da balad. Mslman mutasavvflarnn o u, kendilerine tadklar basit bir yn elbiseden (suf) dolay Sf diyorlard. Ancak bu tbiri ok ge meden samim dindarlar, heyecanl irler, mnzev ler, arlatanlar ve ok kanl insanlar da benimsediler. Doktrin yldan yla, sokaktan sokaa deiiyordu, ib ni Rd yle diyordu: Sfler, her trl madd istek lerimizden kurtulup varlmz dilediimiz ey zeri ne teksif ettikten sonra Allah' dorudan doruya ken di kalbimizde tanyacamz sylyorlar. Ama bir ok Sufler, haric eylerde de Allaha ulamaya alyor du; dnyada grdmz gzellik ve mkemmellik, ulhiyetin onlardaki varlndandr, diyorlard. Bir muta savvf: Allah'm diyordu, hayvanlann sesini, aalann hrtsn, suyun akn, kulann tn, rzgrn esiini ve gkgrltsn senin birliinin ve esizlii nin hidin olarak duyuyorum diyordu. Tasavvufa g re aslnda bunlar ancak kendi ilerinde var olan lh kuvvet sayesinde var oluyorlard. Gerek varlk ulhiyetti. Allah tek varlkt. Allah'tan baka tann olmad gibi Allah'tan baka hi bir varlk da yoktu. Dolaysy la her ruh Allaht vc kendini tam anlamyla bu konu ya veren mutasavvf hi ekinmeden: Allah ve ben biriz diyordu. Eb Yezid: Gerekten ben Allah'm, benden baka tann yoktur, bana tapn diyordu. Hseyn el-Hallac: Sevdiim neyse ben oyum, o da ben demektir; Nuh kavmini boan benim... Gerek be nim... demiti. Halla, yakaland, bin krba yedi ve diri diri yakld (922). hvanlanndan ou bu olaydan

sonra onu grdklerini, onun kendileriyle konutuu nu iddia ettiler ve bir ok Sf onu velleri olarak ka bul etti. Sfler, Allah'a ulamak iin bir hayat disiplininin gerekli olduuna inanyordu: Dua, tefekkr, bir std mutasavvfa tam ballk; her trl ahs arzulardan, hatt manev birleme arzusundan syrl... Gerek mutasavvf Allah bizatihi severdi, herhangi bir mk, fat bekledii iin deil, Eb Kasm: Veren, sizin iin hediyeden daha makbldr diyordu. Dier taraftan normal olarak Sfnin btn gayretlerinin hedefi, e yann gerek mahiyetini renme idi. Bazan bu, tabi at zerinde mucizev bir iktidar kazanmaya varan bir tedris dnemi olarak dnlyordu. Ama, esas olan, daima, Allahla birlemekti. Bu birlemede kendi ferd varlm tamamen unutanlara el-insanl kmil deni liyordu; yani mkemmel adam. Sfler, byle bir in sann kanunlarn, hatt Hac mecburiyetinin bile s tnde olduunu kabul ediyorlard. Bir mutasavvf ir yle diyordu: Herkes yzn Kbe'ye dner, biz ise sevgilimizin yzne dnyoruz diyordu. XI. yzyln ortalarna kadar Sfler, bazan ailele ri ve ocuklaryla birlikte olmak zere, insan iinde ya adlar. Bekrln aleyhindeydiler. Eb Said: Gerek azz insanlarla beraber gidip gelen, onlarla beraber yi yip ien, uyuyan, alan ve satan, evlenen ve sosyal vazi felerini ihmai etmeyen bu arada bir an bile Allah' unutmayan insanlardr demiti. Bu Sfler hayatlar nn sadelii, kendilerini dine verileri ev sknetle riyle dikkati ekerdi. Bazan da bir stadn etrafnda toplanr, birlikte dua ederlerdi. Baz dervilerin

dans daha X. yzylda ekillenmeye balamt, bu danslar ileriki yzyllarda daha byk bir nem kaza nacaktr. lerinden bazlar inzivaya ekilir ve kendi kendine ikence ederdi ama, o devirlerde henz inziva yaygn deildi ve bu gibiler pek nadirdi. slm'n banda mevcud olmayan veller, tasav vufla birlikte belirdi ve oalmaya balad. Evliyadan jlk kadn Basral Rbia el-Adeviyye'dir (717801). Gen yata cariye olarak satlm, efendisi, ibadet ederken onun basnn zerinde bir k grd iin azad et miti. Bu kadn evlenmedi, kendisini hayra vererek mnzev bir hayat yaad. Ona eytandan nefret edip elmedii sorulduu zaman: Allah sevgisinden eytan dan nefet etmeye yer kalmyor ki, cevabn vermi ti. u mehur szleri syleyen de bu kadndr: Allah' m! Dnyada bana nasib ettiin her eyi dmanlar na da nasib et; dostlarna da gelecek hayatmda bana nasib edeceklerini ver; bana yalnz sen yetersin. Tasavvuf ehline bir rnek vermek iin Eb Said'i alalm. Veli ir Eb Said ibni Ebu'l Hayr (9671049), Horasan'da dodu, bni Sina'y tand. Rivayete gre Eb Said filozoftan bahsederken: Benim grdkleri mi o biliyor derdi. Filozof da onun hakknda yle dermi: Benim bildiklerimi o gryor. Eb Said genliinde edebiyata merak sard. slm'dan nceki iirlerle megul oldu. Yirmi alt yandaken Ebu Ali nin bir vaazn dinledi. Bu hoca, altnc srenin doku zuncu yet'ini konu olarak almt: Allah de ve son ra, brak onlar beyhude konumalaryla oyalansnlar, Eb Said iimde bir kap ald ve kendimden dar ktm diye anlatr. Hemen btn kitaplarn topla

yp vakti. Tasavvufta ilk adm hokkalar krmak, ki taplar yrtmak ve her trl bilgiyi unutmaktr di yordu. Sonra inzivaya ekildi: Orada yedi yl kaldm, ve bu sre iinde Allah, Allah diye durmadan tekrar ettim. Kutsal ismi tekrar etmek, tasavvuf ehli arasn da, fena'ya (kendinden ve btn varlklardan vazge ip tek varlkta erime) ulamann en iyi yoluydu. Eb Said daima ayn.< gmlei giyiyor, ancak ok mecbur kalnca konuuyor, sadece gne batarken bir para ekmek yiyor, hi bir zaman yataa girip uyumuyordu. Hcresinin duvarnda kendisinin ayakta durmasna yetecek kadar bir oyuk kazmt. Bir ey duymamak iin kulaklarn tkyor ve oraya kapanyordu. Baz geceler, kendini ayaklarndan balatarak ba aa bir kuyuya sarktyor vc orda btn Kur'n okuyordu. Baka tasavvuf ehline hizmetkrlk ediyor, onlar ad na dileniyor, onlarn hcrelerini temizliyordu. Krk yana geldii zaman tam anlamyla ermi bir insan ol du. Vaazlar vermeye balad. Etrafnda ok byk bir hayran kitlesi vard. Bir tekke kurarak ve tekkesi iin baz nizamlar koyarak tasavvufta iz brakt. Daha sonaki yzyllarda bu tekkeler oald. Eb Said selmetin iyi hareketleri sonunda deil, ancak Allahn ltfu ile geleceini telkin ediyordu. An cak onun anlad seJmet mnen Allaha kavumakt. vle diyordu: Allah insana kaplar sra ile aar. nce piman olma kapsn, ardndan kanaat kapsn aar; yle ki insan her eye katlanr ve bana gelenlerin nereden geldiini bilir . Ardndan ak kapsn aar... Ama inr san hl on: seviyorum demektedir... Bundan sonra

birlik kaps alr; o zaman her eyin o olduu anla lr... nsan ben. yahut benim demeye hakk olmad n anlar. Arzulardan kurtulur, hr ve sakin olur. indeki beni ldrmedikten sonra, asla kendi ken dinden kaamazsn. Seni Allahtan uzaklatran ve sar na: falanca bana ktlk etti yahut benimle birlik olarak hareket etti eklindeki szleri syleten iinde deki bendir. Bu Allah' kabul etmemek demektir. nk yaratlann elinde hi bir ey yoktur. Her ey ya adann elindedir. Bunu bilmeli, buna inanmalsn Bu inanma da yle olur: Bir defa bir dedikten sonra, bir daha asla iki demeyeceksin. Allah de ve ona sk sk sarl. Eb Said bir rubisinde de yle diyordu: Gzelliin nereden geliyor? Diye sordum. Yalnz ben var olduuma gre, benden cevabn verdi; Seven, sevilen ve ak benim Gzellik, ayna ve gren gz... O da benim. slm'da bu gibi evliyay resmen kabul ve iln edecek bir mbed olmadndan, bunlar halkn gn lnden gelen bir tasvible bu pyeye ulayordu, yle ki, XII. yzyla doru, onlarn felsefesinin bir eit putperestlik savlmas, halkn tabii tevecchyle tar mamen unutulmutu. lk tslm evliyasndan biri brahim ibni Edhen (VIII. asr ) oldu. Halk muhayyilesi bu vellere mu > cizev kuvvetler isnad ediyordu. Bunlar gelecei bili yor; bakasnn dncelerini okuyor; uzakta olup bi tenlerden haber veriyordu; ate yutabiliyor, cam vive

biliyor, yanmadan ateten geip, suda yryebiliyor lard; gklerde uabilir, bir saniye iinde ok byk mesafeler alabilirlerdi. Normal Mslmanlkta tasavvuf, Kur'n ereve sinde kabul edilmiti. Ancak, kt niyetli insanlarn anarist, ihtillci ve slm ahlkndan ayrlan tefsir leri zaman zaman ayaklanma ve ihtilllere sebep ol mutur. Yan din, yar siyas olan bu ihtilllerin en fazla etkili olan Ismal ihtillidir. i doktrininde, on kinciye kadar, Ali'den gelenlerin her nesli bir imam laafmdan vneteliyordu; her imam kendinden sonra gelecek olan gsteriyordu. Bunlarn altncs Cferl Sdk kendisine halef olan byk olu smail'i gsterdi. Sylendiine gre smail araba fazla d knd. Bunun zerine Cfer, onu iptal etti ve bir ba ka olu, Ms'y yedinci imam olarak seti. Bunun zerine baz iler ilk tayinden geri dnmeye imkn olmadn ileri srerek smail yahut onun olu Muhammdi yedinci ve sonuncu imam olarak kabul etti ler (760). Bir asr boyunca bu smal mezhebi nem siz bir ekilde varln srdrd. Abdullah ibni Kaddah baa geince misyonerler gndererek bu yedi doktrinini btn slm lemine yaymaya balad. Bu mezhebe girecek olanl?r, kabul edilmeden nce sr sak layacaklarna ve meslein byk stadna kaytsz artsz itaat edeceklerine dair yemin ediyorlard. Ye ni girenlere dokuz dereceden getikten sonra nrv deki btn perdelerin alaca syleniyordu. Mezhebe girenler sekizinci dereceye geldikleri zaman kendileri ne ilh varla hi bir zaman ulalamayaca ve ona hi bir ekilde ibadet edilemeyecei syleniyordu. Es ki komnist hareketin bir ok artakalan bir mehdi'-

nin gelerek yeryznde eitlik ve kardelik getirece ini grme sevdasyla yeni mezhebe girmeye balad lar. Bylece smallik zamanla byk bir kr.vvet ka zand. Kuzey Afrika ve Msr'a geerek Fatmi haneda nm yaratt. IX. yzylda ise az daha Abbas hilfetine son verecek bir savaa giriildi. Abdullah ibni Kaddah 874te ld zaman, Hemdan ibnl Eret adl bir kyl mezhebin bana geti Bu ahs Karmet adyla tannyordu. Karmet mezfiebe yle byk bir enerji getirdi ki, bir sre bu mezhebin slikleri Karmct diye anldlar. Karmet, Araplar ye nip, tran tmparatorluu'n canlandrmak maksadyla binlerce taraftarn askere ald ve taraftarlarn, kazan larnn bete birini mezhebe vermeye ikna etti. Karmetler bir kadn ve mal komnizmini mdafa ediyor du. Bunlar iileri loncalar hlinde tekiltlandrdlar. ve Kur'n'n kendilerine gre bir tefsirini yaptlar. Karmet idaresindeki smailler slm'n farzlaryla alay ediyor, namaz kalmyor, oru tutmuyorlard. 899'da Basra krfezinin batsnda bamsz bir devlet kur dular. 900'de halifenin ordusunu yenerek hemen he men btn askerlerini ldrdler. 902'de am kaplar na kadar gelerek Suriyeyi talan ettiler; 924te Basra ve Kfe talana urad. 930'da Mekke'yi talan ederek otuz bin Mslman boazladlar, Kbe'nin rtsn ve Haceri Esvedi dier ganimetle beraber alp gtrdler. Hareket kendiliinden hzn kaybetti. Halk ise bu tehlikeye kar birleti. Ancak bu doktrin ve iddet hareketleri bir asr sonra Alamut smaillerine, ha han tahrik ettii katillere geti.

BATIDA MSLMANLIK 641 1086

1

AFRKANIN FETH

Yakn Dou, slm dnyasnn sadece bir ksmy d. Msr, Mslmanlarn idaresinde firavunlar devrin deki ihtiamnn yeniden doduunu grd; Tunus. Sicilya ve Fas. Mslmanlk sayesinde idari dzene kavutular; slm'n Kayrevan, Palermo ve Fas aydnlatt. Morlar'm spanyas, medeniyet tarihinin zirvelerinden biri hline geldi; daha sonra Hindistan n bandaki Trk - Mool Mslmanlar, devlet gibi ina edecek, kuyumcular gibi parlatacaklardr. . Hlid ve dier fatihler Bat'y hkmleri altna alr ken, Hz. Muhammed'in lmnden sadece yedi yl son ra Gazzeden Filistine gitti, Plesium ve Menfisi alarak skenderiye zerine yrd. Msrn limanlar ve de niz sleri vard; Arap iktidar ise donanmaya muhta t, Msr, stanbula buday ihra ediyordu, Arabistan ise budaya muhtat. Asrlar boyunca, Msrdaki Bi zans idaresi politik bakmdan Arap i adamlarndan faydalanmay tercih etmiti. Ama bu, fatihler iin bir engel tekil etmiyordu. Msr Hristiyanlan, Bizans idaresinden bizar olmutu, bu bakmdan slm bir

kurtarc gibi karladlar. Onlarn Menfis'i almalarna yardm ettiler, onlar skenderiye'ye gtrdler. Yir mi aylk bir kuatmadan sonra ehir Amrn eline getii zaman halife mere unlar yazd (641): Bu byk ehrin zenginliini saymak yahut gzelliini tasvir etmek mmkn deil, u kadarn sylemekle iktifa edeceim: ehirde drt bin saray, drt yz ha mam ve drt yz tiyatro var. Amr, ehrin yama edil mesini nledi. Vergiye balamakla yetindi. Daha son ra herkesin diledii gibi ibadet etmekte serbest oldu unu syledi. Bu arada baz kaynaklar, Amrn sken deriye'deki kitaplar yaktrdn yazar, Ancak bu e hirdeki kitaplarn byk bir ksmnn 392 ylnda Patrik Th^ophile zamannda tahrib edildiini kaydetmek ye rinde olur. Amr. Msr byk bir dirayetle idare etti. Ald vergiden bir ksmn kanal ve bentlerin tamirine har cad, ayrca Nil nehriyle Kzldeniz arasnda yz kilo metre; uzunluunda bir kanal ina ettirdi. yle ki, ar tk Akdeniz'den Hind Okyanusu'na kabiliyorlard. Ancak kumlar bu kanal 723'te doldurdu ve terkedilmesine sebep odu. Daha sonra Amr, 641de ordughn kurduu yerde bir ehir ina etti. smine de Arapa adr mnsna el-Fustad dendi. Bugnk Kahire'nin ilk ekli budur. Daha sonra iki yz yl iinde, Msr valileri am veya Badadda ikamet eden halifeler ad na ehri idare ettiler. Her yeni snr, yeni bir tehlike kaps ayor, ora sn emniyete almak iin yeni ftuhat yaparak yeni bir snr aramak gerekiyordu. Mslman Msr Bizans'a ait olan Kuzey Afrika tehlikesinden korumak iin krk

biri Mslman askeri lde, Barca'ya kadar yrd, burasn ve Kartaca evresini ald. Ftuhat yapan s lm generali, bugnk Tunus'un yz kilometre kadar gneyinde, klcn kuma saplayarak ordughn kur du. Kayrevan (istirahat yeri) ehri bylece dodu. Dier taraftan Bizans im paratoru, Kartacay fet hettikleri takdirde, Akdeniz hakimiyetinin Mslmanlara geeceini ve Ispanya yolunun alacan d nerek buraya takviye kuvvetleri gnderdi. Her naslsa Roma'ya olan kinlerini unutan Berberler ehrin sa vunmasna katldlar, bylece Kartaca'nn fethedilmesi 698 yln buldu. ok gemeden de Afrika, Atlas okya nusu kylarna kadar fethedilmi oldu. Berberler ok gemeden Islm' kabul ettiler. Afrika eyalete b lnd: Bakenti el-Fstad olmak zere Msr; Baken ti Kayrevan olmak zere Ifrikiyve; ve bakenti Fas ol mak zere Marib.. Bir asr boyunca, bu eyaletler Dou halifesinin h kmranln tandlar. Ancak haberleme ve ulatr ma glkleri, bu Afrika eyaletlerinin Badad'daki ha life tarafndan idaresini gletiriyordu. Bunun ze rine eyaletler birer birer bamsz krallklar hline gelmeye balad. Fas'ta Idris (789974), Kayrevan'da Alab (800809), Msr'da da Tulun hanedan (869 905), hkm sryordu. Bu eski buday anban, bir Trk hanedan olan Tulunlular zamannda yeni bir canlan geirdi. Ahmed ibni Tulun (869884), Suriye' yi Msr adna fethetti. El-Fustad'm bir mahallesi olan Katai'da yeni bir hkmet merkezi kurdu. limleri ve sanatkrlar tevik etti, saraylar, hamamlar, hastahane ve byk bir cami yapt ki, bugn de onun adn ta

maktadr. Bylece Msrda Trk slm medeniyetinin ilk ve nemli eserleri grlmeye baland. Ancak ve rine geen olu byk bir lks dknl gsterdi. Onun lmnden sonra Tulunlularn yerine baka bir Trk hanedan, Ihdoullar geti (935969). Ancak bu ilk monariler fazla uzun mrl olmad. Afrika hanedanlarnn en by, stnln ve asker kuvvetini acaip bir mezheple birletirerek ku ruldu. 905 ylna doru Ebu Abdullah, Tunus'ta mey dana karak smaillerin yedi imam doktrinini yay maya balad. Kurtarc Mehdnin yaknda geleceini iln etti. Berberler arasndan o kadar ok taraftar toplad ki, Kayrevan'daki Alab iktidarn devirdi. Halkta Mehdnin gelmesine dair uyanan mitleri de gerekletirmek maksadyla smaillerin peygamberi Abdullah'n szde torunu olan llbeydullah ibni Muhammed'i Arabistan'dan getirterek kral yapt (909). ok gemeden kendi kralnn emriyle idam edildi. Ubeydullah ise kendisinin Ftma'mn soyundan geldi ini iddia etti. Bunun iin devlete Fatmler dendi. Alab ve Fatmlerin idaresi altmdaki Kuzey Af rika Roma devrindeki Kartacallarn zamannda oldu u gibi byk bir medeniyet ve refaha kavutu. Ms lman ftihler, byk bir imanla alyorlard. lk i olarak yol atlar. Bunlarn uzunluu iki bin be yz, bin kilometre arasndayd ve Sahra'y geerek ad ve Tumbuktu'ya doru uzanyordu. Bone, Oran, Seta ve Tanjer'de limanlar kurdular. Sudan, Akdeniz'e ve Dou slm, Fas ve Ispanya'ya hararetli ticaret balaryla baland. ltica eden spanyol Ms lmanlar Fas'a dericilik sanat getirdiler. Fas, span

ya'nn mbadele merkezi olarak byk bir gelime kaydetti. Boyalan, kokulan ve kenarsz silindir bii mi krmz balklaryla n yapt. Fatmler 969'da Msr' Ihoullanndan alarak hakimiyetlerini Arabistan ve Suriyeye kadar uzattlar. Fatm halifesi Muizz, hkmet merkezini Kahire'ye getirdi. Katai nasl ki Fstad'n kuzeydouya doru bir uzants idiyse, Kahire de Katai'nin kuzeydouya doru uzantsyd. Muizz'in veziri Msr idare tekilta n yeni batan dzenledi ve Fatmleri zamann en zen gin hkmdarlar haline getirdi. Muizz'in kz Rei de, lmnde 2.750 000 dinarlk (12.825.000 dolar) bir ser vet ve 12.000 elbise brakt. ' Onun kz kardei Abd lmnde 3000 gm vazo, altn ilemeli 400 kl, 30.000 para sicilva kuma ve bir dolu da mcevher brakt. Daha sonraki halife el-Hkim (9961021) zen ginlik ve iktidardan yan lgn hle geldi. Bir ok vezi rini, Hristiyan ve Yahudileri ldrtt, kiliseleri sinagoglan yakt ve Kuds'teki Saint-S^pulcre kilisesi nin yaklmasn emretti. Bu emrin icras Hal seferle rinin sebeplerinden biri oldu. Bununla da kalmayarak tannln iln etti ve saa sola bunu anlatacak misyo nerler gnderdi. Bunlarn bir ksm ldrld iin bu defa Hristiyan ve Yahudileri kendi tarafna ek meye alt tapnaklarn yeniden yapt. Otuz alt ya ndayken ldrld. Msr btn bunlara ramen gelimekte devam etti. nk Asya ile Avrupa arasnda ok elverili bir yerdeydi. Hind ve inden gelen mallar gnden gne artyor vc bunlar Basra Krfezinden getikten sonra, Kzldeniz'den Msr'a ve Nil'e doru yelken ayordu.

Bylece Badadm nemi azalrken, Kahire'nin nemi artmaya balad. 1047'de yeni hkmet merkezini zi yaret eden Nasr- Husrev ou tuladan ve be, alt katl 20.000 ev ve 20.000 maaza olduunu yazar. Bu maazalar, altn, mcevher ve ipekli kumalarla ylesi je dolu olurdu ki, insan oturacak yer bulamazd. Balca caddeler gnein nlarndan korunur, gecele ri de lambalarla aydmlatlrd. Fiyatlar hkmet tararafmdan tesbit edilmiti. Normalden fazla fiyat iste yen herkes bir deveye bindirilir, eline bir an verilir ve suu itiraf ettirilerek btn ehirde dola^tnlrd. phesiz ehirde milyonerler de vard. Bir tccarn kurak geen be yl boyunca btn nfusu bedava bes Jedii kaydedilir. Yakub ibni Killize lmnde hemen hemen 30.000.000 dolan bulan bir servet brakmt. Fatm hkmetleri genellikle liberal ve iyilikseverdi. Fatmlerin ykselii Mustansrn uzun sren h kmranl srasnda zirvesine ulat. Bu hkmdar kendisini tamamen lkse ve elenceye verdi. 1067 yln da Trk birlikleri ayaklanarak saray yama etti. Onun lmnden sonra Fatm imparatorluu dalmaya ba lad. Fas ve frikiyve zaten daha nce ayrlmt. Ar amdan Filistin ve Suriye elden kt. 1171de Selahaddin son Fatm halifesini tahttan indirdii zaman, ida re tamamen nndan km dunundayd.

AFRKA'DA SLAM MEDENYET (6411058)

Kahire, Kayrevan ve Fas saraylar, mimarlk, re sim, musiki, iir ve felsefeyi tevik etmek iin birbirJeriyle yaryorlard.. Mslman Afrikann bu devrin den kalan el yazmalar ktphanelerde sakl kalmtr. Bat ilim dnyas bunlar daha yeni yeni incelemeye balam bulunmaktadr. Sanat eserlerinin pek ou kaybolmutur. O devirlerin ruhunu a'aasm ancak camiler dile getirmektedir. Kayrevandaki Seyd-i Ukb camii 670 ylnda yaplm daha sonralar yedi defa tamir edlimitir ki, 838'deki tamir nemlidir. Camiin kemerli avlusu, Kartaca harabelerinden getirilmi yzlerce stunla evrilmitir. Minberi tahta ilemecili inin bir aheseridir. Mihrab, porfir ve fayans iili inin nadir rneklerindendir. Kare minaresi dnyann en eski minaresidir, bat minarelerindeki Suriye sl bunu aksettirir. Bu cami sayfesinde Kayrevan slmn drdnc mukaddes ehri Cennetin drt kapsn dan biri olmutur. Fas, Merake, Tunus ve Trablus ca* m ileri de ok nemlidir. Kahire, cami bakmndan ok zengindi, bu gzel hkmet merkezini 300 cami sslyordu. nasna 640 vhnda balanan Amr camii X. asrda yeniden ina

edilmitir. Bu bakmdan, camiin orijinal unsularndan Bizans ve Roma haraberlerinden byk bir itina ile seilerek getirilen gzel Korent stunlarndan ba.ka hi bir ey kalmamtr. Tulunlu (ibni Tulun) ca mii (878) ilk halini ve tezyinatn hemen hemen mu< hafaza etmektedir. Trk slm medeniyetinin ilk rnek lerinden olan bu camiin byk avlusunu yksek mazgall bir duvar evreler. tarafta sivri ulu ke merler vardr ki, Nilometre saylmazsa (1) bu tarzn ilk rnekleridir. Bu zarif kemer ekli daha sonra Sicilya yolu ile Avrupaya geerek Gotik mimaryi etkilemitir. Ziggurat tipi minarelerde ve bni Tulunun trbesinde st at nal biimi kemerler vardr ki, bunlar slm sana lnda bu tarzn en zarif rnekleridir. bni Tulun'un nce kemerlerini yz stun zerine oturtmay dnmt Ancak bu kadar mermer stunu temin tmenin gl karsnda, kemerleri masif tuladan yaplma stunlara oturtmaya karar verdi. Camiin pen cerelerinden bazs renkli camlarla bazlar da ta ze rine gl, yldz ya da baka geometrik oymalarla ssl dr. Ancak bu sonuncularn tarihi tesbit edilebilmi deildir. 970972 yllan arasnda. Cevher adl bir kle ki ihtida ederek Fatmler adna Msr' fethetmiti el-Ezher camiini yaptrd. Bunun orijinal inaatndan

(1j Nilometre, 865 ylnda yaplan ve Nil nehrinin sulannm hzn lmeye yarayan bir yapdr. Nil nehri zerinde bir adada yaplmtr.

bir ksm henz hyaktadr. Bu camiin beyz kemerle ri yz seksen mermer, granit ve portif stun ze rine oturtulm utur. El-Hkim camii (9901012) esas itibariyle hayatm devam ettirmi ancak artk harab olmutur. Ne var ki, zarif arabeskleri ve pervazlardaki Kfi yazlarndan, Ortaa'daki gzelliini tasavvur etmek mmkndr. Gnmzde eski kaleler gibi bize usan verici grnen bu camiler hi phesiz bugn, mze deeri olan, vaktiyle nefis mihrablar, amdanlar, mozayiklerle sslyd. Trk hkmdar bni Tulunun camiinde 18.000 lamba vard ki ou, ok renkli, mi neli camdan yaplmt. Hassas el sanatlar, tslm Afrikasnda Mslmanlara mahsusu sabr ve incelikle icra edilirdi. Kayrevan camiinde ilk defa cill kiremit gryoruz. Nasr- Husrev (1050), Kahire seramiklerini yle tasvir eder: ylesine ince ve effaf idiler ki, insan bir tarafna elini koysa br tarafndan baknca grebilirdi. Msr ve Suriye camlar ise stnln muhafa za ediyordu. Venedik, Floransa ve Louvreda muhafaza edilen Fatm devri kristal eserleri, aradan geen bin seneye ramen hi kusursuz olarak gzelliklerini koru, maktadr. Camilerin kapsnda, minber, mihrab ve pencerelerdeki tahta kabartmaclk eserleri hl g zellikleriyle insan bylemektedir. Msr Mslman lar Kopt (Kp) asll tabilerinden kakma uslyle ku tu. kasa, masa vs.yi sslemeyi; deri, aa, fildii, kemik iiliini rendiler. Yine Koptlardan tahta levhalar yardmyla kuma stne bask yapma teknijni ald lar. Sonradan bu teknik Mslman Msr'dan Hallar vastasyla Avrupa'ya aktarld ki matbaann icadnda
F : 12

rol oynam bulunmas mmkndr. Avrupal tccar lar Fatm kumalarn ok beeniyordu. Kahire ve Isr kenderiye kumalarna ise byk bir hayranlk duyulu yordu. Bu kumalar o derece inceydi ki, bir elbiselik kuma bir yzn iinden geirmek mmknd. Ay rca eitli kaynaklar Fatm hallar, saten, kadife ipekli ve srmal kumalardan yaplan, ilemeli a drlar da zikretmektedir. Sylendiine gre el-Muntansr'n veziri Yezr iin yaplan adnn imalinde be$ yz kii dokuz sene alm ve yeryznde bilinen b tn hayvan eitleri bu adrda tasvir edilmitir. Bu adr 30.000 dinara (142.500 dolar) mal olmutu. Bugn Fatm peininden kalan tek htra Kahire'deki mze de bulunan birka frenskten ibaretir. Fatimler devrin den zamanmza hibir minyatr gelmemitir. Ancak XV. yzyl resmi hakknda bir eser yazan Makriz, Fatm halifelerinin (ktphanelerinde mintatrlerle ssl yzlerce kitap, 2400 Kurn bulunduunu kay detmektedir. E-Hkim zamannda Kahire hilfet ktphanesin de 100.000, el-Muntansr zamannda ise 200.000 cilt ki tap vardr. Kitaplar, zerinde alacak olan talebeye cretsiz olarak dn verilirdi. 988 ylnda Yakub ibni Killize, halife Azizi 35.000 talebenin el-Ezher camiinde okutulmasna raz etti. Bylece dnyann ilk niversi tesi ald, Bu medrese gelitike, tpk bir asr so n ra r ki Paris niversitesi gibi dnyann her tarafndan renci ekmeye balad. Halifeler, vezirler ve zengin ahsiyetler verdikleri burslar yldan yla arttrdlar. nl bilginler slm leminin her kesinden bu raya geliyor, talebelere, hads, ilhivat, matematik,

edebiyat; gramer, hukuk retiyorlard. Bu nl ni versite halifelerin tutumuna uyarak zamanla fazlaca mutaassp bir lle geldi hocalarn, edebiyat, felsefe zerinde cqparet krc etkileri oldu. Fatm anda hi bir byt ir yetimemitir. El-Hkim, Kahirede bir Dru'l-Hikme kurdu. Bu messesenin kurulu maksad Ismal - i ilhiyatm retmekti, retim program iinde tp ve astronomi de vard. El-Hkim, ayrca bir rasathane yapt ve s lm leminin belki de cn byk astronomu olan Ali ibni Ynus'a (lm 1009) yardm etti. Ynus on yl lk bir mahededen sonra yldzlarn hareketlerinin ve devirlerinin tablosunu yapt gibi, ncekilerden ok hassas bir ekilde ekliptik meylini, gnein paralaksn ve ekinokslar hesab etti. Msr Mslman medeniyetinin en parlak ismi Mu hammed ibn'l-Hiam'r. Ortaa Avrupa'snda Alhazen diyen tannr. 965'te Basra'da domu riyaziyeci ve mhendis olarak n yapmtr. El-Hakim, bu bilginin Nil sularnn tamasn nleyecek baz plnlar kurdu unu duyunca onu Kahire'ye artarak yapt pln incelemitir. Ancak plnn tatbikine imkn olmad anlalnca, Hiam, halifenin gazabndan kurtulmak iin kap saklanmtr. Hiam'm, Aristo'nun muhtelif eserleri hakknda tefsirleri vardr. Ancak bunlar zama nmza kadar gelmemitir. Biz, el-Hiam' en ok Kitbu'l-Menzr (Optik Kitab) adl eseriyle tanyoruz. Bu eser, muhtemelen btn Ortaa eserleri arasnda dnce metot bakmndan en fazla lm olandr. ElHiam, n hava ve su gibi saydam cisimler iindeki krln incelemi, bytc mercei, AvrupalIlardan

 asr nce kefetmesine ramak kalmt. Bacon, Witelo ve dier Avrupallar mikroskop ve teleskopa do ru giden ilerlemelerinde Hiam esas almlardr. El-Hiam, Euclidenin grmenin gzden maddeye giden bir k neticesinde meydana geldii iddiasn reddet mitir- Grme baklan cisimden gze gelince gzn saydam blmnden ieri giren ekil sayesinde mm kndr. El-Hiam bundan baka, atmosferin etkisiyle ufka yaklaan gne veya ayn daha byk grndn, gne nlarnn, gnein ufuk hattnn on dokuz de rece altna indii halde bile bize ulatn gstermi ve bu esastan hareket ederek atmosferin kalnln on be kilometre olarak tahmin etmitir. Atmosferin yo unluuyla arlk arasndaki ilgi zerinde durmu bunun etkilerini incelemitir. Bir de gne tutulmas srasnda bir pencerenin kepengi zerinde minik bir delik aarak, gnein yarm ay eklindeki grnn kar duvara drmtr ki, bu, btn fotorafln temeli olan karanlk oda prensibinin tatbikidir. El-Hiam'n, Avrupa ilmine byk etkisi olmutur. Eer o olmasayd bir Roger Bacon'un ad bile duyul mazd. Bacon, Opus Maitus adl eserinin hemen her sayfasnda onun adm zikreder. Kepler'e gelinceye ka dar, AvrupalIlarn bilgisi el-Hiam'n k almalar zerine kurulmutu. Kuzey Afrika'da slm ftuhanmn en byk etki si buralarda. Hristiyanln hemen tamamen ortadan kalkmasyla kendini gsterdi. Btrberler sadece Ms lman olmakla kalmadlar, ayn zamanda bu dinin en mutaassp mdafii oldular. Bunda ekonomik artlarn

da etkisi olmutur. nk Mslman olmayan bir ver gi dyor, ihtidaK edenler bir sre bundan muaf tutu luyordu. 744'te Msr'daki Arap valisi bu muafiyeti iln edince, ksa bir sre iinde 24.000 Hristiyan slm kabul etti. Dier taraftan arada bir bunlara kar vukubulan iddet hareketlerinin de Mslman saysnn artmasna yol at dnlebilir. Dier taraftan, Msrdaki Kopt kavmi alacak bir inatla dinlerini korudu. Kendilerine kaleler gibi ki liseler yaptlar; dinlerini el altndan devam ettirerek, zamanmza kadar geldiler. Ne var ki, skenderiye, Kartaca, Hipon ve baka yerlerdeki kiliseler terkedil mi, harabiyete braklmt. En eski htralar silini yordu. eitli Hristiyanlk mezheplerinin arasndaki mnakaalar yerini Snn, smal mnakaalara brak mt. Fatmler, smalleri bir byk loca hlinde birletirip kark eritirme usulleri eitli derecelere ayrarak iktidarlarna destek yaptlar. Bunlarn yele ri casusluk ve siyas entrikada kullanlyordu. Bu te kiltn dzeni, Kuds'e ve Avrupa'ya geerek, Templierlerin ve baka kardelik teekkllelerinin ken dilerine has det ve trenlerini ok kuvvetle etkiledi.

MSLMANLIK AKDENZ'DE 649 1071

Suriye ve Msr fetheden Mslman liderleri, do nanmaya sahip olmadan sahili elde tutamayacaklarn anladlar. ok gemeden, Mslman donanmas Kb rs ve Rodosu ele geiriyor, Bizans donanmasn ye niyordu (652655). Korsika 809, Sardinya 810, Girit 823, Malta 870de igal edildi. 827 ylnda Yunanistan'la Kartaca arasnda, Sicilya iin eski mcadele balad; Kayrevan'daki Alab halifeleri sefer zerine sefer ter tiplediler ve fetih hareketi ok kan dklerek srd gitti: Palermo 831de, Mcsina 843te, Sirakza 878'de, Taormine 902'de dt. Fatm halifeleri, Alablerin yerini aldklar zaman (909) Sicilya'ya da, lkelerinin bir ksm olarak hakim oldular. Saraylarm Kahireye naklettikleri zaman, Sicilya valisi olan Hseyin el-Kelb, hemen hemen tam bir hkmranlkla kendisini emir iln ederek Kelb hanedann kurdu. Bu hanedan za mannda Sicilyadaki slm medeniyeti zirvesine yk seldi. Akdeniz'deki byk adalar bylece ele geiren Mslmanlar, daha sonra talya'nn gney ehirlerine gz diktiler. O devirde korsanlk modayd. Mslman ve Hristiyan korsanlar, Hristiyan veya Mslman

sahil ehirlerin basp ele geirdii insanlar kle ola rak satmak zere karyorlard. XI. yzylda, bilhassa Sicilya ve Tunustan gelen korsanlar, gney talya e hirlerini kazmaya baladlar. 841 ylnda, gney dou talyadaki nemli bir Bizans ss olan Bari, Mislmanlara geti. Bir yl sonra, Salerno'ya kar yardm isteyen Lombard dk Benevento'nun daveti zerine Mslmanlar, talya'ya girerek bir batan bir baa btn lkeyi yama ettiler. 846 ylnda Ostva'ya kan 11.000 Mslman, Roma surlarna kadar rahata ilerlediler. Saint - Pierre ve Saint - Paul kiliselerini ve mahalleleri ni rahata yama ettikten sonra ellerini kollarn sal layarak gemilerine dndler. Hi bir sivil makamn talya savunmasn organize edemeyeceini anlayan Papa IV. Leon bu ii zerine ald, Amalfi, Napoli, Gae. te ve Romay bir ittifak altnda birletirdi, dmann gemesini nlemek iin de Tiber nehrine bir zincir ektirdi. Araplar 849da yine Bat Hristiyanlnn ka lesini ele geirmeye altlar. Birleik talya filosu bu defa onlar yenip karmay baard. Bu sahneyi, Rafael, Vatinkanm duvarlarna resmetmitir. 866da Al manya'dan inen mparator II. Louis, onlar Bari ve Otrantodan kard. 884'e doru btn yarmada kur tarlmtr. Ancak, talyaya kar yaplan Mslman aknlar yine de devam etti. Ve btn bir nesil boyunca, tal yan halknn gnlerini korku iinde geirtti. 876da Campangne' talan ettiler. Roma, ylesine tehdit altn da kald ki. Papa, bar kurtarmak iin ylda 25.000 mancusi (25.000 dolar kadar) para demeyi kabul etti. 884te byk Monte - Kasino manastrn yaktlar. Ni hayet Papalk k u v v e t l e r i y l e Rum ve

Germen imparatorluunun birleik kuvvetleri Araplar Gagliano'da yendi 4916); bylecc bir asr sren istil hareketi son buldu. talya, hatt belki de Hristiyanlk kl pav kurtulmutu. Roma dse ve Mslmanlar Venedik'e ilerleyip burasn alsalard stanbul, ok kudretli iki Mslman kitlesi arasnda kalm olacak t. Harbin kaderi, milyonlarca insann dinini etkiledi. te yandan Sicilya medeniyeti kolayca slm bir havaya brnd. Mslman hkmet merkezinde Si cilyalIlar, Rumlar, Lombartlar, Yahudler, Berberler, Araplar birbirine karyordu. talyanca. Palermo de nen eski Panonms Arapa Balerm adn almt. Bu eitli insanlar din bakmndan birbirlerinden nefret etmekle beraber Sicilyaya mahsus, ak, iir ve cinayet vasat iinde bir arada yaayabiliyorlard. bni Havvkal, 970'e doru, Palermoda 300 cami 300 okul hocas bu lunduunu yazar ki, bu rakam nfusa gre olduka fazladr. Gne parlak, yamur boldu. Sicilya bir tarm cen neti gibiydi Bu sayede Araplar iyi idare edilen bir ekonominin mcvvalarn toplamakta gecikmediler. Palermo, Hristiyan Avrupa ile Mslman Afrika ara snda bir mbadele merkezi oldu: ok gemeden slm leminin en zengin ehirlerinden biri hline geldi. Ms lm anlarn gzel giyim, mcevher, sanat ve dekoras yon zevki, hayat, adilie dmeden gzelletirdi. Si c i l y a l I ir ibni Hamdis (1051132) Sicilya genlii nin hayatn vie tasvir ediyor: Gece varisi elence leri, gece yars bir rahibeyi uyandrp arap satnalma, bayramlarda erkek ve kadnlarn nee iinde toplanma lar, gen antzlerin dn telleri zerinde gezinen in ce parmaklan.

Adada binlerce ir vard. Zira Maribler iire ba ylyor ve Sicilya ak onlara zengin konular veriyor du. ehirde ilim adamlar ve hekimler de vard; zira Palermo bir niversiteye sahip olmakla iftihar ediyor du. Norman Sicilyas'nn aasnn yans bir Arap yanks oldu. Hangi rk ve dinden gelirse gelsin, bir eyler renmek arzusuyla yanan gen Sicilya kltr Dou'dan ok ey ald. Sicilya'nn Normanlar tarafndan igali (1060 1091) ve aradan geen zaman adadaki slm izlerini giderek sildi. Kont Roger, harikulade bir zevk ve sa natla ina edilmi olan Mslman ehir ve saraylann yerle bir etmekle iftihar ediyordu. Ama Mslman slbu La Zizza saraynda ve Palatine kilisesinin tava nnda izlerini brakt. Norman krallarnn saraynn bu lck kilisesinde tsa mihrab Manb tezyinatyla deerlendi.

MSLMAN SPANYA 1. Halifeler ve Em irler

Ispanya'y ilk fethedenler Araplar deil Marib lerdir. Trik Berberiydi ve ordusunda yz Araba mukabil yedi bin Berberi vard. Ad, kuvvetlerinin ka raya ayak bast kayaln dibine kazlmtr. Mari bler buraya Trik Da anlamnda Cebel't-Trk dedi ler. Avrupa bunu Gibraltar ekline getirdi. Tnk, Is panyaya, Kuzey Afrikadaki Arap valisi Msa ibni Nuseyr tarafndan gnderilmiti. Msa 712de, 10.000 Arap ve 8.000 Marib ile Ispanyaya geti, Seville ve Merida y kuatt ve ald. Ardndan Trk emirlerinin snrla rn at iin paylad, krbalad ve hapse att. Halife Velid, Msay geri ard, Trk kurtard. O da fetih lerine devam etti. Msa, olu Abdlaziz'i Sevillee vali tayin etmiti. Ancak ok gemeden, tsjjanya'da tam bir hkimiyet) kuracandan ve bamszln iln edece inden korkarak, onu ldrtmek iin adamlar gnder di. Abdlzizin ba, o zaman halife olan Sleyman'a gnderildi. Sleyman, Msa'y arp ba ona gster di. O zaman Msanm: Verin o ba bana... T ki, gzlerini kendi elimle kapataym dedii sylenir. Bir yl sonra Msa zntden ld. Bunun kanl bir efsane olmas akla yakndr.

Kazananlar, yenilenlere byk yumuaklk gster diler. Sadece kendilerine iddetle kar koyanlarn topraklarn vergilendirdiler, dierlerine dokunmad lar; vergileri Vizigot krallarnn koyduu vergilerden daha yksek seviyede tutmadlar ve Ispanya'ya o za mana kadar grlmemi bir din serbestlii getirdiler. Araplar, bylece Ispanya'daki durumlarn kuvvetlen dirdikten sonra Pireneler'i aarak Galya'ya getiler. Niyetleri Avrupa'y da amn bir eyaleti yapmakt. Tours ve Poitiers arasnda, Cebelitarktan be yz ki lometre kuzeyde Eudes, Duc dAquitaine ve Charles ile Duc d'Austrasienin kuvvetlerine attlar. Mslman lar yenildi (732). Bu defa da harbin kaderi milyonlarca insann itikadn tayin etmiti. Bu zaferden sonra Charles, Carolus Martellus yahut Charles Martel (e ki arl) diye anlmaya baland. 735'te Mslmanlar yeni bir deneme yaparak Arles' aldlar; 737de Avignon'u aldktan sonra Rhone vadisini Lyon'a kadar i nediler. 759'da Pepin le Bref onlar kesin olarak Fran sann gneyine kard. Ancak onlarn bu blgede krk yl dolamalar Languedocun muhtelif itikadlar iin allmam msamahasna ve ak arklarna dmesi ne mil oldu. am halifeleri Ispanya'nn deerini gerektii gibi kestiremediler. 756 ylna kadar oras sadece Kayrevan'dan idare "dilen Endls Blgesinden ibaret ti. Ancak 755'te Ispanya'ya roman kahraman gibi bi ri kt. Silh olarak asil kanndan baka bir ey yoktu, Hedefi burada bir hanedan kurmakt. Bu ahs muzaf fer Abbaslerin 750 ylnda Emev hanedannn btn fertlerinin ldrlmesi hareketinden kurtulmutu. Halife Hiamn olu Abdrrr'hm.nd ve katliamdan

w
kurtulan tek Emev fdi. Abdurrahman, Abbasler ta rafndan adm adm takip ediliyordu. Frat' yzerek atktan sonra, Filistin'e, Msr'a ve Afrika'ya geldi. Nihayet Fas'a ulat. Abbas ihtillinin haberleri, Arap lar, Suriyeliler, ranllar ve spanya Maribleri ara sndaki gerginlik ve rekabeti arttrmt. Emevlere sadk olan bir Arap grubu, Abbas halifelerinin Emevlerin kendilerine verdii toprak haklarn ellerinden alacandan korkarak onju kendilerine idareci olarak setiler. Bylece Abdurrahman 756'da Kurtuba emiri oldu. Halife el-Mansurun kendisini ele geirmek iin gnderdii bir orduyu yendi ve bu ordunun kuman dannn kafasn Mekkeye gnderdi. Muhtemelen bu hadiseler Avrupann Mslman l kabul etmesini nledi. harplerle yorgun den ve d yardmdan mahrum olan spanya, artk Avru pa'da ftuhattan vazgeti; hatt Ispanya'nn kuze> yinden bile ekildi. Yarmada IX. yzyldan XI. yz yla kadar Ebre boyunca Saragosse zerinden Msl manlarla Hristiyanlar arasnda ikiye blnd. I. Ab durrahman ve kendinden sonra gelenler tarafndan nihayet bara kavuturulan spanya, refaha kavutu, iir ve sanat gelimeye balad. II Abdurrahman (822 852) bundan faydaland. Srp giden snr savalar na, arada bir bagsteren ayaklanmalara, sahillere kar olan Norman hcumlarna ramen Kurtubay g zelletirmeye balad. Saraylar, camiler yaptrd, ir leri mkfatlandrd; sevimli bir ihmalkrlkla, mte cavizleri affetti. Ancak bu davrann daha sonraki dzensizliklere bir zemin hazrlam olmas muhtemel dir.

III. Abdurrahman (912961), Ispanya'da bu Eme v hanedannn zirve noktasdr. Yirmi bir yanda ik tidara geldii zaman, Endls, rk mcadeleleri, din anlamazlklar, asayisizlikler iindeydi. stelik, Sevilla ve Toledo da Kurtubadan ayrlmak sevdasna dmt. Zarif, kltrl, kibar, iyi kalpli bir insan ol makla beraber, III. Abdurrahman, bu meselelere b yk bir ciddiyetle el koydu. As ehirleri yola getirdi ve derebeyi gibi yaamak isteyen Arap aristokratlarir m kendisine tbi kld. Bundan sonra eitli din inan taki meclislere katld, aralarndaki anlamazlklar giderdi. Bylece komularna ve dmanlarna kar kuvvet dengesini muhafaza etti. Ordularnn sava ha reketlerini dzenledi; bazan bizzat kumanda etti. Sanche ve Navarre tarafndan yaplan istil teeb bsn nledi, onun bakentini yakt ve hkmranl srasnda bu gibi baka Hristiyan teebbslerini ps krtt 929 ylnda zamann herhangi bir devleti kadar kuvvetli olduuna kanaat getirdi. Badaddaki halife^ Jerin Trk muhafzlarnn elinde bir kukla durumun da olduunu anlad ve resm halifelik nvan olan Emrl-Mminn'i kullanmaya balad. lrken de, ken di el yazsyle, insan hayat hakkmdaki u mtevazi hkm brakt: Zafer yahut bar iinde elli yldan fazla hkm srdm. Zenginlik, eref, iktidar ve zevk ayaklarma serildi, insanolunun elde edebilecei, arzu edebilece i her eye kavutum. Bu durumda, byk bir dikkat le bana nasib olan tam ve eksiksiz mutlu gnleri say dm. Bunlarn says on drtten yukar kmad. Ey insanolu! Bu dnyaya gvenme!...

Olu II. Hakem (961976), bu saadetsiz yarm asn n refahndan faydaland. D tehlike ve i ayaklan malardan emin olarak kendisini Kurtubann ve ba ka ehirlerin gzelletirilmesine, hastahane, cami, kolej, ar, hamam ve imaretler inasna verdi. Za mann en byk retim messesesi olan Kurtuba niversitesini kurdu. Ve yzlerce ir sanatkr ve lime yardm etti. Mslman tarihisi el-Mekkr syle yazyor. Halife Hakem, edebiyat ve ilim ak bakmndan kendinden ncekileri geti. Bunlarla ahsen megul oldu ve tevik etti... Endls yle bir pazar hline gel miti ki, burada meydana gelen edebiyat mahsulleri hemen sata kyordu. Baka lkelere memurlar gndererek kitaplar getirtti, bylece Endlsteki ki taplarn says baka her taraftakinden daha ok ol du. Daha da ileri gitti: Dou'daki nl muharrirlere hediyeler gndererek onlan eser yazmaya ve bu eser lerin bir kopyasn kendisine gndermeye tevik etti. Eb'l-Ferec'in Kitb'l Agaan adl bir eser yazdn renince ona bin dinar (4750 dolar) gnderdi. Bunun zerine muharrir, eser daha Irakta intiar etmeden, bir nshasn ona yollad. lim ve sanat k halife, bu havada iken, devlet idaresini, hatt mill politikay bile birinci nazr Ya hudi Hasday ibni Shaprut'a brakt. Ordularnn ku mandasn da el-Mansur adl bir generale brakt ki, bu ahsn sorumsuz hayat bir ok Hristiyan roman veya dramna konu tekil etti. Gerek ad Muhammed ibni Eb Amir idi. Servet ten ok, eceresi kabark olan bir Arap ailesinden ge-

liyordu. Arzuhalcilik yaparak hayata atld. Kadnn yannda ktip oldu. 967'de yirmi alt yandayken, elHakem'in olu bir baka Abdurrahman'n madd var lnn idareciliine verildi. ok gemeden gen ada mn annesinin Kralie Subh'un sevgisini kazand. Onu esiz nezaketi, komplimanlar ve yorulmak bilmeyen hizmetleriyle teshir etti. Ksa bir sre olunun olduu kadar onun da mal, mlkn idareye balad. Aradan bir yl gemeden darphane mdr oldu. O zaman arkadalarna kar ylesine cmert hareket etmeye balad ki, rakipleri onu zimmetine para geirmekle suladlar. El-Hakem, hesap vermesi iin huzuruna ard. Halbuki ibni Eb Amir bunu baaramayacak t. An kapatmak iin zengin bir dostundan para ald. Sarayda, kendisini itham edenlerin karsnda mkemmel bir mdafaa yaparak hesaplarn noksan sz olduunu isbat etti. Bunun zerine halife onu en fazla kazan salayacak ilere getirdi. Hakem'in l mnde, ibni Eb Amir, onun olu II. Hiamm (976 100910101013^ tahta kmasn salad. Bu arada bir de taht mddeisini ldrtt. Bir hafta sonra da vezir oldu. II. Hiam zayf bir insand; hi bir idare kabili yeti yoktu. 972'den 1002ve kadar, ibni Eb Amir hali felik etti; bir eksii, halife adn tamyordu. D manlar, onu, ok yerinde olarak, felsefeyi dininden fazla sevmekle itham ettiler. Onlar elde etmek iin hepsini el-Hakem'in ktphanesine ard. Kitaplar lek tek incelemelerini, Snn mezhebine avkr fikir tayanlar yakmaya jzin verdiini syledi. Bu kt ha reketi zerine dindar bir insan olarak tannd. Dier taraftan da gizlice felsefeyi destekliyor, kalem sahip

lerini sk sk sarayna fJavet ediyor, bir ok iri barn dryor ve hepsine de bol bol para veriyordu. Byle;*; entellektel tabakay da yanma almay baarmt. Saray ve idare binalar iin Kurtubanm dousunda yeni bir ehir (Mednetz-Zehr) ina etti. lhiyata dalan gen halife ise, eski saraynda deta mahpus kald. bni Eb Amir, durumunu kuvvetlendirmek iin orduyu yeniden tekiltlandrd ve ounluunu Berberlerle Hristiyanlardan meydana getirdi. Bunlarn devletle hi bir iligisi yoktu, dorudan doruya onun ahsna balydlar ve bunun mkfatn da fazlasyla gryorlard. Leonun Hristiyan devleti dahil bir ayak lanmaya sebep olunca, ibni Eb Amir bu kuvvetle zer lerine yrd, onlar ezdi ve muzaffer olarak bakenti ne dnd. O tarihten sonra da el-Mansur (Muzaffer) adn ald. Hayatna kar eitli suikastler de dzenk ndiyse de ald ustaca casus tedbirleriyle hepsinden kurtulmay bildi. Bir defasnda olu Abdullah da sui kast, i l e r i ' ka'ld. O da yakaland ve kafas kesildi. El-Mansr. hi bir hizmeti mkfatsz, hi bir tecav, / cezasz brakmyordu. Halk onun cinayetlerini affetti. nk baka cani leri ortadan kaldrm ve zengiiie fakir arasnda, fark gzetmeyen bir adalet kurmutu. nsanlarn hayat ve mal, Kurtubada hi bir zaman bu derece teminat altnda olmamt. Herkes onun cesaretine, zeksna, sebatkrlna hayrand. Bir gn muhakeme srasnda bir bacanda ar hissederek hekimi artmt. He kim o blgeyi yakmak gerektiini syledi, EI-Mapsur durumay kesmeden, olduu yerde bu ii yaptrd ve en kk bir zdrab ifadesi gstermedi. EL-Mukarr: Orada bulunanlar ancak yank et kokusu duyunca
P : 13

durum anladlar diye yazar. Halk adam oluunun bir baka nmnesi de Kurtuba camiinin geniletil mesi srasnda elinde kazma, krek olduu halde biz zat almasdr. Daha sonra, devlet adamlarnn, hakl veya haksz bir savaa girip de baar kazannca refah ve itibar saladn dnerek Leon'a kar sa va at, onu yendi, bakentini tahrip etti. Hemen he men her ilkbaharda kuzeye bir sefer yapyor ve daima zaferle dnyordu. 997'de Saint-Jacques de Compostelle ehrini tahrip etti, Saint-Jacques kilisesinin ann ve kaplarn, Hristiyan esirlerinin srtnda tatarak Kurtubaya muzaffer bir giri yapt. (*) spanya Mslman devletinin fiilen bakan ol makla beraber el-Mansur memnun deildi. Bir hane dan kurmak, bir nvana sahip olmak istiyordu. 991de grevlerini on sekiz yandaki olu Abdlmlike dev retti, dier nvanlannm yanma Seyyidi de ekledi ve mutlak bir iktidarla hkmranln devam ettirdi. ElMansur daima sava alannda lmek istemiti. Bu d nceyle hangi savaa giderse gitsin, tabutunu da be raber tard. 002'de, altm bir yandayken Kastilyaya bir sefer dzenledi. Bu seferin dnnde, yolda hastaland, hekimlerin mdahalesini kabul etmedi. O lu Abdlmelik'i artarak yle dedi: Artk bu impa ratorluun sonu gelmez. Bir nesil sonra Kurtuba halifelii yklyordu.

(*) Yazar da ifadelerinde, Hristiyanl sebebi ile, biraz hissi davranmaktadr.

El-Mansurdan sonraki Marib Ispanyann tari hi ka hkmdarlklar, cinayetler, rk kavgalar ve snflar sava hlinde gemitir. Kendi ordular tara fndan fethedilmi olan bu lkede, ikinci bir snf va tanda olarak, fakirlik iinde yaayan Berberler, ara da bir idareci Arap hkmetine kar ayaklanyorlar d. ehirde alan iiler ise i sahiplerinden nefret ediyor, zaman zaman kanl ayaklanmalar yapyorlard. Btn snflar el-Mansur'un ailesine kar olan kinde birleiyordu. Olunun hkm srd devrede bunlar hemen hemen devletin btn faaliyetlerini kendi inhi sarlarna almlard. 1008'de Abdlmalik lnce, kar dei Abdurrahman ancul babakan olarak onun ye rini ald. ancul elenceye dknd I009'da hemen hemen her zmrenin katlmasyla yaplan bir ihtill sonunda grevinden atld. htillci kitleler Mednel z-Zehr'da, bunlara ait olan saraylar yamaladk tan sonra yaktlar. 1012'de Berberler Kurtuba'y ele geirerek halkn yarsn ldrdler, kalanlarn da s rerek Kurtuba'y bir Berberi bakenti haline getirdiler. Evet, Mslman spanyann Fransz ihtilli, bu deece abuk gerekleti. Ancak, ykan iddet, yapan sabrla ndiren birle ir. Berberlerin idaresi zamannda dzensizlik, hay dutluk, isizlik artt. Kurtubaya bal ehirler vergi vermemeye baladlar, hatt byk toprak sahipleri de ii kendilerini hkmdar etmeye kadar vardrd. Dier taraftan Kurtuballarn kalanlar toparlanyor du. Bunlar 1023te ayaklanarak Berberleri Kurtubadan kovdular ve V. Abdurahman' hkmdar iln etti ler. Ancak K urtubann ayak takm eski rahat rejime dnmeyi arzuluyordu. Ayn yl saray ele geirerek keu-

di eflerinden birini Muhammed el-Mustekf'yi halife iln ettiler (1023). Mstekf bir dokumacy babakan yapt. Dokumac ldrld, asil olmayan halife zehir letildi ve 1027'de orta ve yksek snflar, i birlii ya parak III. Hiam tahta kardlar. Drt yl sonra or du iktidar ele geirdi. Hiamm babakann ldrd ve onun da tahttan feragat etmesini istedi. ehrin ileri gelenlerinden meydana gelen bir heyet, taht mcadele sinin hkmet etmeyi imknsz hle getirdiini grerek spanya halifeliini kaldrd ve bir devlet konseyi^kur du. bni Cevher ilk konsl olarak seildi ve cumhuri yeti adalet ve aklllkla idare etmeye balad. * Ama i iten gemili. Siysi otorite artk tamir kabul etmeyecek derecede sarslm durumdayd. Kl tr hayat felce uramt. lim ve iir, i savalardan rkm buradan kaarak Toledo, Grenada ve Sevilla saraylarna gitmiti. Mslman spanya yirmi ehir devletine blnm durumdayd. Bunlar da kendi entrikalaryla ylesine meguldler ki, Mslmanlar nn kuzeydeki Hristiyanlar tarafndan yava yava emildiinin farknda olmadlar. Grenada, smail ibni Nagdelanm idaresinde (10381074) geliti. Toledo 1035' te K urtubadan ayrld, elli yl sonra da Hristiyanlara tbi oldu. te yandan Kurtuba'nm bir zamanki hreti SeviUa'ya gemiti. Bazlar onu bakentten daha gzel buluyordu. Herkes bu ehrin bahelerini, palmiyele rini, gllerini ve her an dans ve arkyla ifade edilme ye hazr neesini seviyordu. Kurtubanm dnden faydalanarak Sevilla da 1023te bamszln iln et ti. Burasnn hkimi Ebul-Kasm Muhammed, III. Hiam'a benzeyen bir sepeti buldu onu halife olarak

selmlad. Bu basit tedbirle, bu zat ksa sreli bir ha nedan kurdu, lmnde 1042, yerine olu el-Mutadid geti. Sevillay dirayet ve zulmle idare etti; yleki Ispanya'nn yars ona vergi verir hle geldi. Onun o lu el-Mutemed (10681091) babas gibi ihtirasl deil di. O, Mslman Ispanyann en byk iri oldu. As ker ve politikaclarla beraber olmaktansa ir ve lim lerle bir arada olmay tercih ediyordu. iirdeki en b yk rakiplerini hi kskanlk gstermeden mkfatlandrrd. Hatt ibni Ammarn iirlerim beenerek cnu vezir yapt. Rumeykiyye adrul. r cariyenin g zel iir yazdn grnce, onu sam alp evlendi, ln ceye kadar da ona kar olan arkn devam ettirdi. Rumeykiyye, saray kahkahalaryla doldurur, efendisi, ni neeye board. lhiyatlar da onun kocasnn din ilerini, camileri ihmalinden ikyetiydiler. Ama elMutemed ak ve iiri olduu kadar, idare sanatn da biliyordu. Nitekim, .Kurtuba, kendisine saldran Toledo'ya kar yardm istedii zaman ona yardm gn derdi ve ehri kurtard. Kral ir bir nesil boyunca Harun devrindeki Badad ve el-Mansur devrindeki Kurtuba gibi bir medeniyetin banda bulundu.

2. MARB SPANYA MEDENYET

Endls, hi bir devirde, Mslman ftihlerinin zamannda olduundan dan< dirayetli, daha adaletli ve daha gzel ynetilmemitir. Bu satrlar yazan byk bir Hristiyan arkyydt limidir. Hakldr da...
Ispanya'nn emir ve halifeleri, zaman zaman id det kullanmasn bildiler. El-Mekkr, spanya Emev

halifelerine ait yz tane adalet, cmetlik, ne/aket r nei sayar. mme ilerindeki idareleri o devrm Bat dnyasmdakinden ok iyiydi. Kanunlar mantk ve in san idi; byk bir adaletle tatbik edilir, bir ok dr rumlarda, fethedilen lkeler, i ilerinde kendi memur lar tarafndan idare edilirdi. ehirlerde iyi bir polis tekilt vard. arlar, tart ve ller etkili bir e kilde kontrol edilirdi. Nfus ve varlklar muntazam aralklarla saylrd. Vergiler, Roma ve Bizans'a gre ok makuld. III. Abdurahman zamannda Kurtuba halifeliinin geliri 12.045.000 altn dinara (57.213.750 dolar) ulamt ki, bu, btn Hristiyan Ltin devlet lerinin gelirinden daha fazlayd. Bu yksek geli vergi yoluyla deil, tarm, endstri ve iyi ynetilen bir tica ret sayesinde salanyordu. Mslman frtht yerli kyller iin ok uygun bir zamanda olmutu. Zengin Vizigotlann ok geni arazileri paralanp datlm, bylece serfler mal a-

hbi olmutu. Ancak, Fransa'dakinden daha byk bir mukavemetle karlamakla beraber, derebeyliin ge liini hazrlayan kuvvetler faaliyet hlindeydi. nk ok gemeden Arap efleri arazilerini bytmeye ba ladlar. Kleler, Marib fi) sahiplerinden eski sahip lerine gre iyi muamele gryorlard. stelik Msl man olmayan kleler, Mslman olduklar takdirde zd da "ediliyorlard. Genellikle Maribler, fethettik leri lkelerin fiil tarmn yerlilere brakt; ancak ta rm alannda en son gelimelerin tatbikinde nayak oldular. Bunun sonucu olarak tarm ilmi Avrupa'nmkiyle kyaslanamayacak derecede geliti. O zamana ka dar her yerde olduu gibi spanya'da da tama ile rinde kullanlan ar kzlerin yerini, katr, at ve eek ald. Mslman Ispanya, Hristiyan Avrupa'ya pirin, eker kam, nar, pamuk, enginar, kukonmaz, muz; limon; portakal, kiraz, ayva; eftali, hurma, Trabzon hurmas, ilek, zencefil yetitirmesini retti. Baclk arap imesi yasak olan Mariblerin en byk faali yetlerinden biriydi. Ispanya'nn baz blgelerinde bil hassa Kurtuba, Valansiye ve Grenada'daki asmalar, zeytinlikler ve sebze bahelerinin bir ei daha yoktu. VIII. yzylda Mslmanlar tarafndan fethedilen Majorka adas, onlarn idaresi altnda gerek bir meyva ve iek cenneti hline gelmiti. Hurma aalar ol duka oktu. yle ki, sonradan adann bakentine isim oldu.

(1) Bu kelim e ile kuzeybat Afrika ile spanyam n ksm en Arap, ounlukla Berberi halkm kastediyoruz.

spanyadaki madenler, Maribleri altn, gm, kalay, bakr, kurun, demir, kkrt ve cva bakmn dan zengin etti. Endls kylarnda mercan toplan, yor; Katalonya kylarnda inci avlanyor, Malaa ve Baja madenlerinde yakut aranyordu. Metal iilii ok gelimiti. Mucia demir ve bakr ileri, Toledo, kl lar; Kurtuba kalkanlaryla nlyd. Endstri srekli olarak gelimekleydi. K urtubada hazrlanan bakrlar Avrupaya ihra ediliyordu. Yalnz K urtubada on bin dokumac vard. pek hallar, yastklar, perdeler; Marib ii allar her yerde istekli alclar buluyordu. EI-Mekkrye gre IX. asrda ibni Firnas gzlk, kro nometre ve bir uan let icad etti. Bin gemiden fazla bir ticaret filosu spanyol mallarm Afrika ve Asya'ya tayor; dnyann yzlerce limanndan gelen gemileri de Barselona, Kartagena, Valensiya, Malaa, Cadiz ve Sevilla limanlarn doldurup taryordu. Hkmet ta rafndan iletilen muntazam bir posta sem si vard. Altndan dinar gmten dirhem ve bakrdan fals (fls) paralar, ada Hristiyan devletlerinin parala rna gre ok istikrarlyd. Ekonomik iletmeler ise baka yerlerde devam ediyordu. Muazzam topraklara sahip Araplar ve byk tccarlar memleketin zenginliklerini smryordu. Zenginler genel olarak ehir dndaki evlerinde ya yor, ehirde yaayanlar Berberi iiler, Mozarablar (Mslman olmad halde tslm detlerini kabul eden ve Arapa konuanlar), Mslmanl kabul eden Hristiyanlar; ve az miktarda saray hadm, subaylar, kle muhafzlar oturuyordu. Kurtuba halifeleri fakir halk korumak maksadyla servetlerinin drtte birini fakir halka datmava tahsis ettiler.

Yerlilerin dine dknl fkihlere byk bir kuvvet veriyordu. Halk itikad ve ahlk hususunda her hangi bir yenilikten nefret ettii iin, felsefe ancak gizli olarak yaayabiliyordu. Alenen sylenebilener ancak ok fazla hrmete ayan olan fikirlerdi, tslm dininden dnme lmle cezalandrtlabiliyordu. Kurtuba halifeleri genellikle geni fikirliydiler. Ancak M sr'daki Fatmlerin oraya gelen talebeleri casus gibi kullanmalarndan phe ederek, zaman zaman fkihlerle birletiler ve hr dnceye bak yaptlar. Dier taraftan Mslman olmayanlarn diledikleri din iti* kata sahip olmalar serbestti. Vizigotlar tarafndan ha in bir ekilde kovulan Yahudler, Mslmanlarn Is panya'y fethine yardmc olmutu. Bu sayede XII. yzyla kadar ftihlerle birlikte bar iin de yaad lar, servet ve kltr sahibi oldular ve bazan devletin en yksek kademelerine kadar ykseldiler. Hristiyan larn siyas hayatta ilerlemesi olduka mkld, bu na ramen bazlar bu ii baardlar. Erkek Hristiyanlar da mill salk mlhazasyla snnet olmaya mecbur ediliyordu, idarelerini ise kendi aralarndan setikleri bir heyet yapvor, kendi hukuklarna gre idare ediliyorlard. Erkek Hristiyanlar askerlik hizme tine girmek istemezlerse bedel veriyorlard. Bu bedel zenginler iin vlda krk sekiz dirhem (24 dola^, orta halliler iin yirmi drt, fakirler iin de on iki dirhem di. Hristivanlarla Mslmanlar kendi aralarnda ser beste evlenebilirlerdi. Zaman zaman birlikte bir H ristiyan ve Mslman bayramn kutlarlard. Bir bina y hem kilise hem cami olarak kulandklar olurdu. Baz Hristiyanlar, lkenin detlerine uyarak barem

kuruyorlard. Din adam olsun olmasn, dileyen Avru palIlar Endls'e serbeste gelir ve emniyet iinde l kede dolaabilirdi. slmn Hritvanlara kar olan cazibesini 1311 tarihli bir mektuptan renebiliriz. Bunda Grenada'nm nfusu 200.000 olarak tahmin edilmekte ve be yz kii huU dierlerinin ihtida etmi Hristiyanlar olduu belirtilmektedir. Hristiyanlar ok defa slm dinini tercih ettiklerini gstermilerdir. Ancak madalyonun baka yz de vard. Hristiyanlar hrd ama kilise, Hristiyan din faaliyeti hr deildi. Kilise mallarnn ok byk bir ksm, fetih hareketinde fiilen mukavemet etmi olduklarndan alnm, kiliselerin ou yklm, yenilerinin yaplmas da yasak edilmiti. Mslman emirleri, Hristiyan Vizigotlardan rahipleri ve ruhban meclislerini seme yet kiini devralmlard. Bylece emirler bu makamlar, itikad ne olursa olsun en ok paray verene sattlar. Ne var ki, zenginlik oaldka, din zerindeki ta assup azald ve XI. yzvkla geni bir phecilik do maya balad. eitli fikir akmlan dodu. Bunlar arasnda btn dinleri inkr edenler bile vard. Ancak her eye ramen, prl prl yanan kubbeler ve yaldzl minareler, Mslman Ispanya'y Avrupa'nn en meden lkesi haline getiren bin ehrin varln gsteriyordu. Kurtuba, el-Mansur zamannda Badad ve stanbul avannda meden bir ehirdi. El-Mekkr jvin dediine gre ehirde 200 070 ev, 60.300 saray. 600 cami ve 700 hamam vard Bu istatistik rakamlarda mbala pay olabilir.

Ziyaretiler, yksek tabakann harikulade zengin liine ayordu. Onlar iin imknsz bir eydi bu. En fakir ailelerin bile eekleri vard. Eee binmekten mahrum olaniar sadece dilencilerdi. Sokaklar tas d eliydi, bugnk gibi kaldrmlar vard, ve geceleyin J.e aydnlatlrd. Aralksz uzanp giden binalarn nnden, sokak lambalarnn nda on kilometre yrmek mmknd. Arap mhendisleri sakin Guadalquivir nehri zerinde on yedi kemerden meydana gelen bir kpr yapmt. Kemerlerden her birinin ak l on bir metreydi. 1. Abdurahmann ilk ii su yolu yaparak Kurtvbaya, evlere ve bahelere taze, bol su getirtmek olmutu. ehir, bahe ve parklarnn zen ginliiyle tannyordu. 1. Abdurrahman ocukluunu geirdii yerleri hasretle anyordu. am yaknlarnda bl an ge irdii villa'nn bahesine benzeyen byk bir bahe yaptrd, Rsaf sarayn da orada ina etti. Daha son ra gelen halifeler de eitli kkler ilve ettiler. Ms lman muhayyilesi bunlara gzel isimler icad etti i ek Saray... klar... Huzur Saray... Daha sonra Sevillada olaca gibi, Kurtuba'nn da alk?.zar var d ~ Alkazar, el-kasr* (bugn kasr dediimiz kelime. O da Latince, casirum = ato sznden gelir) kelime sinin Batllarca deitirilmi ekliydi. Bir kale ve sa raylar kombinezonundan ibaretti. Mslman tarihi lerine gre bu yaplar son derece muhteem ve lkst. hne kaplar, mermer stunlar, mozayik parkeler, yaldzl tavanlar ve ince bir dekorasyon... Bunlarn hne gzelliklerini ancak tslm s?.nat salayabilirdi.

Kral ailesinin, deebeyerin, byk toprak sahiplerinin saraylar nehir boyunca kilometrelerce uzanrd. III. Abdurrahman'm bir cariyesi ona byk bir servet b rakt. O da bu paray, harpte esir den askerlerinin fidyesi olarak kulland. Aratrclar esir dm hi bir askerin olmadn sylediler. Bunun zerine, hali fenin gzde zevcesi Zehra, kendi hatrasn yaatmak iin bir mahalle ve saray ina etmeyi teklif etti. 10.000 ii ve 1500 hayvan yirmi be yl alarak (936961) bu ryay gerekletirdiler. Kurtuba'nm be kilometre gneyinde bulunan saray biiyiik bir zevkle dekore edil di. El-Zehr diye anlan saray 1.200 stun zerinde duruyordu. Harem 6.000 kadn alacak kadar geniti. Byk toplant salonunun tavan, duvarlar mermer ve altn kaplyd. Saraydaki kaplardan sekizi abanoz zerine fildii ve kymetli talarla kakmal olarak ya plmt. Sarayda bir de gnein nlarn yanstan cva havuzu vard. El-Zehrda son derece kibar tavr lar, zevklerinin incelii ve kltren alkalarnn ge niliiyle n salm bir aristokrasi yayordu. ehrin br ucunda el-Mansur rakip bir saray el-Zahireyi yaptrd (973). Bu saray da etrafna derebeylerini, ir leri, saray adamlarn toplamt. 1010 ihtillinde her iki mahalle de yand kl oldu. Umumiyetle halk, kendilerini idare edenlerin lksn ho gryordu, ama bir artla, kendi sarayla rndan daha geni ve muhteem camiler yapmak. Ro mallar Kurtba'da bir Janus tapma yapmlard. Hrstiyanlar onun yerine bir kilise yaptlar. I. Abdurrah man araziyi satn aldktan sonra kiliseyi ykp yerine Mavi Cami'vi yaptrd. 1238de ise burast katedrale ev

rilecektir. Varlk, gerek ve gzel, silhlarn kaderiyle nasl deiiyor... Bu mbetin yaplmas gaiieli yllarda el-Mansura bir megale oldu; inaatla yakndan urat; lmn den evvel mminleri bu muhteem camide toplamay dnyordu. Ancak, temellerini attktan iki yl son ra 788'de ld. Olu Hiam eserine devam etti. Ondan sonra iki asr boyunca her halife kendi hissesini bu camiye ilve etti. yle ki el-Mansur zamannda Mavi Cami 247 metreye 157 metrelik bir alan kaplyordu. Camiin d tula ve tatan yaplma mazgall bir duvar, kuleler ve bir minareyle evrilmiti. Bu minare byklk ve gzellik bakmndan zamann btn mi narelerinin stndeydi, yle ki, o devirde dnyann harikalarndan biri olarak saylrd. Camiin adrvanl avlusuna ondokuz kapdan girili yordu. Bu kaplarn her biri at nal eklinde kemerliy di. Hepsi de zarif iek motifleri ve geometrik ekiller le ilenmiti. Bugn buraya Patio de los Naranjos (portakal bahesi) deniyordu. Renkli karolar deli bir dikdrtgenin iinde drt adrvan vard. Bunlarn her biri masif bir mermer blokun oyulmasyla yaplmt. Bu bloklar o kadar bykt ki, her birini bulunduktan yere getirmek iin yetmi kze ektirmek gerekmiti. Camiin kendisi ise 1.290 stundan meydana gelen bir orman gibiydi. Bu stunlar, camiin iini yirmi bir ksma blyordu. Stunlarn baslklarndan eitli biimlerde kemerler fkryordu. Kubbe kemer talan sra ile krmz ve beyaz olarak boyanmt. Ispanya' daki Roma, ve Vizigot harabelerinden alman mermer, porfil jaspe et albtre stunlar saylarnn okluuyla

camiin iinde bir sonsuzluk hissi uyandryordu. Ah ap tavana Kurndan sreler ilenmiti. Tavandan 200 avize sarkard. Avizelerde 7.000 kokulu ya kandili as lyd. Bu kandiller ters evrilerek aslm anlara dol durulan yalarla beslenirdi. Zemin ve duvarlar moza ikle sslyd. Bunlarn bazs mineli camdan yaplm bir ksmna da altn ve gm kartrlmt. Aradan gen bin yla ramen bunlar hl prltlarn srdr mektedir. Mihrab ile minberin bulunduu blm tama men ayr bir mimarlk ve dekorasyon eseriydi. Bura s gm ve mineli karolarla kaplyd, nnde zarif kaplar vard. Mozaiklerle sslyd; stnde de kubbe vard. Mihrab ve minber bu ksmn iindeydi. Zamann sanatkrlar bunlarn yapmnda btn us talklarn ortava dkmt. Mihrab altn kaplyd ve mine mozaikle sslenmiti. Minber ise 37.000 kk fildii ve kvmetli aatan yaplma panodan meydana gelmiti. Bu paralar birbirlerine altn veya gm i vilerle tutturulm utu ve ayrca mcevher kakmalyd. Zamann en gzel minberi olarak bilinen bu minberde, mcevherlerle ssl bir kutuda, halife Osman'n hattyla yazlan ve ld srada kanyla lekelenmi Kurn- Kerimi vard. Biz ki, katedrallerimizi ve tiyatrolarm z yaldzlar ve kymetli talarla sslemeyi ok severiz, bugn Mavi Camiin tezyinat bize artc derecede muhteem grnr. El-Mekk, byklk, gzellik, tezivat ve salamlk bakmndan bu camiin hir ei daha bulunmadn kaydetmektedir. Marbler'in Ispanyasnda yle bir sz vard: Kurtubada bir mzisyen lp de sazlar satlaca zaman Sevillaya gnderilir. Sevillada bir zengin lp de kitaplar satlaca zaman Kurtuba'ya gnderilir.

Zira X. asrda Kurtuba, spanyol entellektel hayatnn ocayd. Toledo, Grenada ve Sevilla ise devrin spritel elencelerine dknd. Mslman tarihiler, Ma rib ehirlerini irler, limler, tabipler, hukukular ve bilginlerin kovan olarak tarif eder. Eserinde bunla rn isimleri altm sayfa yer tutar. lkokullarn says pek kabarkt, fakat paralydlar; II. Hakem, fakirlerin eitimi iin zel olarak yirmi yedi okul yaptrd. Er kek ve kz ocuklar okula giderdi. Bir ok Mslman hanm, sanat ve edebiyatta isim yapmt. Yksek retim bamsz profesrler tarafndan camilerde yap lrd. Bunlarn kurslar Kurtuba niversitesini meyda na getiriyordu. Bu niversitenin hreti X. ve XI asr lar boyunca Kahire ve Badad'dakilerden de stnd. Grenada, Toledo, Sevilla, Mrcia, Almeria, Valensiya ve Kadizde de kolejler kuruldu. Kt imli tek nii Badad'dan alnd, bu sayede kitaplar hacim bak mndan byd, say bakmndan oald. Mslman spanva'da yetmi ktphane vard. Zenginler ktp hanelerini maroken ciltli kitaplarla donatyor, kitap merakllar nadir yahut muhteem bir tezhib tayan kitaplan topluyorard. Alim el-Hadram, ak^ arttr mayla kitap satnda ktphanesinde eksik olan bir kitab almak ister. Ancak arttrm ada kitabn fiyat onun al gcnn stne kt gibi, gerek deeri nin de stne kar. Kitab satn alan yle izah eder: Ktphanemde bir kitaplk bo yer vard. Bu kitap tam o boluu dolduracak byklkte... Bunun ze rine el-Hadram, u cevab verdiini sylemitir; Dii olmayan fndk yiyemez ki... lim adamlar Mslman spanya'da byk hr met ervordu. Gramerciler ve ilhiyatlar sayszd.

Dilciler, tarihiler, antoloji terlipileri, belgatiler ve lgatiler tmenleydi. Eb Muhammed ibni Hazm $041064) Emevlerin son veziri olmak grevinin ya nnda gerek bir tarihi ve ilim adamyd. Onun Din ler ve Mezhepler Kitab mukayeseli din almalar zerinde yazlan ilk kitapt. Bu eserde, muharrir, Judaizm, (Yahudilik), Hristiyanlk, Zoroastrizm (Zerdtlk) ve Mslmanln eitli mezheplerini kar latryordu. Bilgin bir Mslmann Ortaa Hristiyal hakkmdaki fikirlerini renmek iin bu eserden, u satrlar okumak kfidir: nsanolunun btl inancnn bizi tahrik etmesine lzum yoktur. En kalabalk ve en meden memleket ler buna esir olmutur... Hristiyanlarn says, ancak Allahn bilecei kadar oktur. Bunlar nl filozoflar ve deerli hkmdarlarla iftihar edebilirler. Ama yi ne de n bir ve birin olduuna inanrlar. Yani ten biri baba, dieri oul, br de ruhtur. . Baba ouldur ve oul deildir. s Allah'tr ve Allah deil dir. Mesih ezelden beri vardr, ama yine de yaratlm tr. Bunlarn mezheplerinden biri Yarada'nn krbalan dn, armha gerildiini ve kinatn gn sahipsiz kadma inanr. Mslman Ispanyada zaman zaman halkn itikadn sarsar endiesiyle, felsefe ile mcade le edilmitir. Mesleme ibni Ahmed (lm 1007) el-Harizm'nin astronomik tablolarn Ispanyaya gre deitirdi. Ona atfedilen bir eserde, ayrca eitli deneylerinden bah sedilir ki, simya bu sayede kimya olmutur. Toledolu brahim el-Zerkal (10291087) astronomik letleri te kemml ettirerek milletleraras bir n kazand. KoperF : 14

nik onun Usturlab hakkndaki eserlerinden bahseder. Astronomik mahedeleri zamann en iyi mahedele riydi. Bu sayede ilk defa, yldzlara gre gnein ev noktasnn yer deitirmesini isbat etti. Gezegenlerin hareketlerini gsteren ve Toledo Tablosu diye anlan tablosu uzun zaman btn Avrupada kullanld. III. Abdurrahman'n hekimi Ebul Kasmu'l-Zehrav (936 1013) en byk Mslman cerrahyd. El-Tasrif adl tp ansiklopedisi cerrahi kitabndan ibaretti ki, Ltinceye tercme edilerek Avrupa'da ana cerrah kitab olarak kullanld. O devirde Kurtuba, cerrah mdaha leler iin Avrupa nm en sekin ve nl yeriydi. Btn meden lkelerde olduu gibi orada da arlatanlar, sz de tabipler vard. Harran adl birinin btn mide ve barsak rahatszlklarna iyi geldiini iddia ettii ilcn iesini, cebi para dolu zenginlere, 50 dinara (237.50 dolar) satt sylenir. El-Mekkr: *11. Hiam ve el-Mansur zamanndaki irleri sayamayacaz, nk onlarn says denizdeki kumlardan daha oktu der. Bunlarn arasnda pren ses Vallada (lm 1087) vard. Evi, aydnlarn toplan t yeriydi. irleri, limleri, ho sohbet insanlar etra fnda toplamt. Bunlardan yirmi tanesiyle ak hayat geirmi ve bu hikyeleri anlamtr ki, Mme Recamier duysa aar kalrd. Dostu Muga gzellikte ve i irde onu gemiti. Zaten o devirde, Endlste hemen terkes irdi. Herkes irticalen msralar syler,birbirleriyle yarrd. Bu oyunlara halife de katlrd. Btn Marib hkmdarlarnn sarayndan aylk alan irler vard. Ancak b moda bir bakma iyi olmamtr. n k bize kadar gelen iirlerde bol bol yapmacklara,

sun'iliklere ahit oluyoruz. Konular platonik veya cisman akt Bu parlak burtan b ir yldz seiyoruz: Said ibni Cdi. Mkemmel bir sava, kelimenin tam anlamyla ezel k, m kem m el b ir centilm en ve irdi. Kadn lar zerinde byk b ir etkisi vard. lk grte k olurdu. Ak m, sava m daha ok seviyordu, k arar verememiti buna bir trl. En tannm iirlerinden biri sadece elini grd Cihne'ye yazddr. Kendisi syle diyor: Hayatn en zevkli n arap testisinin do lat zam andr, b ir kavgadan sonra baran klarn kucaklam alar kadar gzel b ir ey de olamaz. Hibir arzum geri kalmad. Bir sava gn, lm melei ba mn zerinde utuu zaman, parlak bir ift gz, diledi i gibi beni alp gtrsn. Baz silh arkadalar, ka rlarnn zerinde ayartm a kabiliyetine fena halde kz yorlard. Nihayet b ir subav onu sust yakalad ve l d rd (897). Ondan daha byk b ir ire, daha asil bir son nasib oldu: Sevilla emiri el-Mutemed. Ispanya'daki btn krallklar yava yava zld iin, o, bir ok vl, bar k u rtarm ak amacyla Kastilya kral Vf. Alphonsea vergi demimi i. Ancak gnn birinde Alphonse, Toledoya saldrd. Yl 1085'ti. El-Mutemed ok geme den Sevilla'nn srasnn geleceini de anlad. O de virde spanvadaki Mslman ehir devletleri i sava lardan o kadar harab olmulard ki, toplu b ir savunm a ya girimelerine imkn yoktu O srada Afrika'nn br kysnda M urbtlar denen yeni bir hanedan k urul mutu. Din taassubunu esasa alan bu devlette hemen her erkek askerdi Ksa b ir sre iinde Fas ele geir-

inilerdi. Bu baarlar zerine M urbt hkm dar Yusuf, spanyol Mslman hkm darlar tarafndan kendilerini Kastilyal Alphonse'dan k urtarm as iin teklif ald. Hemen ordularyla karya geti. Malaa, Grenada ve Sevilla'dan takviyeler ald. 1086'da Alphonse'un kuvvetlerine rastlad. Alphonse, b ir haberci gn dererek u teklifi yapt: Yarn (Cuma) sizin tatil gn nz, Pazar da bizim. Bu bakm dan sava Cumartesi gn yapmay teklif ediyorum. Yusuf buna raz oldu. Ama Alphonse sznde d u r mad ve Cuma gn hcum a geti. El-Mutemed ve Yusuf ok iyi arptlar, Alphonse ar b ir yenilgiye urad; beraberindeki be yz adamyla canm zor k u r tard. Yusuf, Ispanya'nn bu hline ok at ve gani met alm adan Afrika'ya dnd. Yusuf, drt yl sonra el-Mutemed'in daveti zeri ne yine geldi. Sava yine kazand, ancak bu defa dn medi ve Ispanya'da hkm ranln iln etti. Fakirler onu ho karlarken, din taassubu temsil ettii iin, aydnlar tepki gsterdi. Yusuf, Grenada'y rahata al d; K ur'n'da yazl olmayan b tn vergileri kaldra rak halk honut etti (1090). El-Mutemed vc dier em ir ler ona kar birletiler vc Alphonsela ittifak yaptlar. Yusur, Kurtuba'y kuatt. Halk ehri ona teslim etti. Sevilla'y igal etti. El-Mutemed kahram anca arp t, ama olunun ldn grnce zdraptan ne yapa cam bilemedi ve or.a teslim oldu. 1091'de Saragosa hari btn Endls Yusufun eline geti. Mslman spanya, Afrikadan idare edili yordu ve yeniden Fas'n bir eyaleti olmutu. E sir edilen el-Mutemed T anjer'e gnderildi. O e hirde, Husrev adl mahall bir irden kendisini ven

bir ka m sra ald. ir ondan hediye beklediini de belirtiyordu. Mahvolmu emirin yannda sadee otuz be dka (87 dolar) vard. Bunun tam am n gnderdi ve daha fazlasn veremedii iin zntsn bildirdi. El-Mutemed daha sonra, Fas yaknlarnda Anat'a gnderildi. Orada b ir sre zincirler iinde yaad ve ld tarihe k a d ar da iir yazm akta devam etti (1095). u iiri, ona m ezar ta kitabfesi yaplmaya lyk tr: Dnyaya ihtiyatsz bir ekilde balanma Zira o, ipekli kum alarn ardnda Sadakatsiz ve kararszdr. Dinle beni ihtiyarlayan Mutemed Riz, genlik klcnn asla paslanmayacan St-rap kuyularndan kum glleri aacan Sanrdk Dnyann m uam m asn yeni anladk Artk, topraktan elbiseyle uslanacaz. Balangcndan Anadolu Seluklularna kadar

y.

. . .

SLM'm BYKL VE GERLEMES 1058 1258

1
DOU SLM LEM: 10581250
Trk hkm dar Turul Beyin lm zerine (1068), yirmi alt yandaki yeeni Alp Arslan, Seluklu sultam olarak onun yerine geti. yi niyetli b ir Msl m an tarihisi onu yle tasvir eder: ri yaplyd. Uzun byklar vard. Att okun he definden at hi grlmemiti. Banda yksek bir sark tard. Kudretli ve dil b ir h k m d ar oldu. Me m urlarnn b ir suunu, ya da herhangi b ir zulm id detle cezalandrr, fakirlere kar son derece cm ert davranrd. Tarihle de urard. Gemi h km darla rn hayat hikyelerini, onlarn karakterlerini, k urd uk lar messeseleri, idare sistemlerini anlatan eserlerle yakndan ilgilenir, zevkle dinlerdi. Alp Arslan ilme olan m erakna ramen, H ert, Do u Anadolu ve Suriye'yi fethederek adm a lyk b ir e kilde (Aslan Yrekli K ahram an) yaad. Alp Aslan, kuvvetleriyle birlikte Dou Anadolu'ya girerken Bizans m p a ra to ru IV. Rom anus da onun 15.000 kiilik ord usu nu karlam ak zere 100.000 kii lik bir kuvvet topad. Bu disiplinsiz, acayip ordu, Alp

Arslan'n tecrbeli askerleriyle savaacakt. Seluklu hkm dar akla yakn bir bar teklif ettiyse de Bizans m p ara to ru bunu kmseyerek reddetti. ki tarafn kuvveti 1071 ylnn Austosunda Malazgirtte karla t. Sava Trk hkm darnn zaferiyle son buldu. Romanus esir dt. Alp Arslan'n huzuruna karld. Alp Arslan ona: Savan kaderi sana glseydi, bana nasl m uam ele ederdin? Diye sordu. Rom anus da: Seni krbalatrdm cevabn verdi. Alp Aslan ise ona son dercce byk nezaketle m ukabele etti. Byk bir fidye ald ve zengin hediyeler vererek serbest brakt. Bir yl sonra Alp Aslan, bir katilin haneri altnda can verdi. Olu Melik ah (1072 1092) Seluklu hk m d ar larnn en kudretlilerinden biri oldu. Onun kum andan Sleyman ah, Anadolunun fethini tam am larken, o da Buhara ve Kgara kadar, btn Mvernnehr'i fethetti. ok akll veziri Nizamlmlk, Alp Aslann ve onun devrinde tpk H arun Reit devrinde Bermeklerin yapt gibi byk bir refah getirdi. Nizamlmlk otuz vl m ddetle idare mekanizmasn, siyaseti, te kiltlandrd ve kontrol etti. Ticaret ve sanayii tevik etti; yollar, kprleri ve hanlar dzene sokarak btn yolcular iin emniyetli hle getirdi. Sanatkrlarn, limlerin ve irlerin dostuydu. Badadda muhteem binalar ina etti; m ehur bir kolej kurdu. sfahandaki Cuma camiinin byk k u b beli salonunun yapmn ynetti ve finanse etti. Belki de bunun verdii ilhamla Melik ah, m er Hayyam vc baka ran astronom larn ran takvimini dzelt mekle grevlendirdi. Eski bir hikyeye gre, Nizam

mer ve Haan ib nl-Sabbah okul arkadaym vc ile ride nail olacaklar h er trl saadeti birbirleriyle pay lamaya k arar vermiler. Buna benzer baka sevimli hikyeler gibi bunun da efsaneden ibaret olmas m m kndr. nk Nizam 1017'de domu, halbuki mer ve Haan 1123 1124te lm tr. Bunlardan birinin yz yan akn olmasn kabul etmemiz iin de bir sebep yoktur. Byk Trk veziri Nizamlmlk, devlet idaresi hakkm daki fikirlerini, Siysetnme adl m ensur ese rinde aklamtr. Ona gre halkn ve hkm darn dinlerine kuvvetle bal olm alar arttr. Din temel olm adan hkm et emniyeti olmaz. H km dar, otori tesini ve haklarn dinden alr. Ama o da vazifesiniu neler olduunu bilmelidir. Devlet ricali iki imekten, hafif hareketlerden saknmaldr. Rical, m em urlarn suiistimalini bulmaya ve cezalandrmaya m ecburdur. Ayrca haftada iki defa ak o tu ru m yapmal en ciz vatandan bile derdini ikyetlerini dinlemelidir. Ni zam, Hristiyanlarn, Yahudilerin ve ilerin devlet tekiltnda kullanlm asna aleyhtardr. Ismaillerin ise, devletin btnln tehdit ettiini aka belir tir. 1092de, bir smail'i b ir m racaat gibi yaklat ve onu hanerledi Katil, tarihin en acayip tarikatlarndan birine slkti. 1090 yllarna doru, bir smail reisi efsanenin m er ve Nizam'la birletirdii Haan Sabbah ran'n kuzeyindeki Alamt (Kartal Yuvas) kalesini ele geir di. Denizden bin m etre ykseklikteki kaleden smail inancna muhalif olanlara kar bir dehet ve lm kampanyas at. Nizam, eserinde bunlarn Ssn

r a n nn komnistleri olan Mezdeklerden geldiini ileri srer. Mezdeklik gizli bir kardelik tekiltyd. e itli eritirm e dereceleri vard, Hallarn Dan h tiyar dedii bir de byk stadlar olurdu. 1271'de Alamut'tan geen Marco Polo'ya gre kalenin ark asn da hne bir bahe vard. Tekilta girecek adaylara nce haha iiriliyor, kendilerinden getikleri zaman baheye tamyorlard. Orada kendine gelen adaya cennette olduu syleniyor, b ir ka gn arap ve ka dnlarla zevk ve safa srdkten sonra yine hahalan arak oradan karlyorlard. Kendilerine geldikleri zaman, adaydan gaip cennet hakkndaki intihalarn soruyor ve ona, eer efendisine sadakatle itaat ederse ya da onun hizm etinde iken lrse bir daha hi km a m ak zere oraya gelecekleri telkin ediliyordu. Bu gen adaylara haha ien anlam nda Han deniyordu. Franszcadaki katil anlamna gelen assassin sz bu kelimeden kmtr. Hasa Sabbah, Alamut kalesinden otuz be yl h km srd. Burasn b ir cinayet merkezi hline getir di. Baka kaleleri de ele geirdi. Hallarla savat ve iddiaya gre Arslan Yrekli Richard'm emriyle, Conrad de M ontferrat ldrd. 1256'da, Hulgu kum andandaki Moollar, Ala m ut kalesini ve baka cinayet yuvalarn ele geirdiler. O andan itibaren de, bu tekiltn m ensuplar, halk dm an olaak, grldkleri yerde ldrldler. An cak tekilt yine de gizli olarak yaad ve zamanla b a rsever bir hale geldi. Hindistan, ran, Surive ve Afri kada bu tarikata m ensup olanlar h e r yl. Aa Han diye adlandrdklar reislerine gelirlerinin onda birini ve rirler.

Melikah, vezirinden bir ay sonra ld; oullan aht kavgasna d tler ve kemeke iinde Mslman* lar, H allara kar ortak bir m ukavem et gstereme diler. Sultan Sancar, Badaddaki Seluklu ihtiamn, h km ranlk sresi boyunca (1117 1157) yaatt. Onun zamannda edebiyat canland. Ama o ldkten Sonra Seluklu devleti m stakil hkm darlklara b lnd; bunlar kk hanedanlar ynetiyordu Melikah'n klelerinden Zeng adl biri Msrda Atabeyler hanedann k urd u (1127). Hallarla iddetle mcadele ederek snrlarm M ezopotamyaya kadar uzatt. Zeng'nin olu Nureddin Mahmud (1146 1173) Suriye'yi fethetti, a m bakent yapt, devleti adalet ve dirayetle idare etti. Msr Fatm lerden ald. Abbasleri Bveyhlerin, daha sonra da Seluklularn hkimiyetine sokan, gerileme, iki asr sonra K ahiredeki halifeleri, devletin asl idaresini elinde tutan vezir lerin elinde b irer ii rahibi hline getirmiti. Cariyeler ve harem 3 alar arasnda saraylarna kapanan Fa tm halifeleri babakanlarnn kral nvam almasna izin verdikleri gibi, hkm et grevlerini de kendi ke yiflerince datm alarna izin verdiler. 1164'te, iki aday bu krallk babakanl iin mcadele etti. Bunlardan biri, avar, Nureddin'den yardm istedi. Nureddin ona bir o rdu gnderdi Bu ordunun kom utan irkuh idi. irkuh avar' ldrp kendisini babakan iln etti. Onun lm nde (1169), yerine yeeni Salhaddin Yu suf ibni Eyyb geti. Bu ahs tarihte Selhaddin-i Eyyb diye anlacaktr. 1138'de, yukar Dicle'de, T ekrit'te domutu. Ba bas Eyvb, Zengnin zam annda Baalbek, Nureddin'in

zam annda am valisi oldu. Selhaddin bu saraylarda yetiti, sanat, siyaset ve sava rendi. ok dindard; lhiyata alyor ve hayat hemen hemen tam am en perhiz iinde geiyordu. M slm anlar onu.vel sayar. Balca elbisesi kaba ynden yaplma b ir rt, balca iecei sudan ibaretti. irkuh un Msr'a gitmesi ze rine asker olarak kendisini yle gsterdi ki, skende riye'nin kumandasn ele ald ve ehri F ra n k lara kar korudu (1167). Otuz yanda vezir oldu ve Msr'da Snn Mslmanl yerletirmeye alt. 1171'de, ca milerde i, Fatm halifelerinin yerine Abbas halife lerinin ad sylenmeye baland. O srada son Fatm halifesi el-Did hastayd. Olup bitenlerin farkna varm a d. Salhaddin de, bu ie yaram az adam n sulh ve s kn iinde lmesini salamak iin ona bir ey syle medi. El-Didin vrisi de olmadndan Fatm haneda n sessiz sedasz snd gitti. Selhaddin kendine ve zir yerine vali adn verdi ve Nureddin'e tbi oldu. Ka h ire deki hilfet sarayna girdii zaman sarayda on iki bin kii olduunu grd. len halifenin erkek ak rabalar dnda bunlarn hepsi kadnd. Ayrca say sz ok pahal mcevherler, fildii, porselen ve eitli sanat eserleri vard. Selhaddin bunlardan hibirine elini srmedi. Hepsini kum andanlarna datt kendisi yine vezir saraynda, sade bir hayat yaamaya devam etti. Nureddin'in lmnde, mahall valiler onun on bir yandaki olunu kral olarak tanm ak istemediler (1173). Suriye yeniden kargaala dt. Hallarn memleketi alm asndan korkan Selhaddin-i Eyyb, yedi yz kiilik bir birlikle Msr'dan ayrld. Ksa bir mcadeleden sonra Suriye'ye hakim oldu. Msr'a d

nnce kral Unvann ald, bylece Eyvb hanedan ku rulm u .oldu (1175). Alt vl sonra, Selhaddin kuzeye doru yrye geerek am bakent yapt vc Mezopotamyay fethet ti. Orada da K ahiredcki gibi tam bir sadelik ve din darlk iindeki hayatm devam ettirdi. Camiler, hastahaneler, m edreseler yaptrd. Mimarl tevik eder ken, ilme ve iire nem vermedi. H er trli adaletsizli i giderdi. Vergileri azaltt buna m ukabil mm e hiz m etlerini oaltt. lkeyi byk bir baaryla idare et ti. Onun zam annda Mslmanlk birlik, an ve eitlik kazand. lmnden (1193) sonra, slm' blen mahall ha nedanlardan bahsetmeyeceiz. Oullar kendisi gibi de erli kmad vc Suriye'deki Eyyb hanedan nesil sonra snd (1260). Msrda ise 1250ye kadar yayld ve aydn hkiin'dar Melikl Kmil'in zamannda (1218 1238) en yksek derecesine ulat. Kk Asya'da ise Seluklular Rm (Roma) sultan ln kurdular. Konya, bir sre parlak ve kltrl bir medeniyetin merkezi oldu. Homere'den bu yana, he m en hemen yar yarya Rum olan Anadolu, Trkle meye balad ve ksa bir sre iinde Trkistan'dan daha Trk oldu. Bugnk Trkiye de ayn topraklar zerinde kuruldu, t e yandan Asya'ya Ural dalarn dan Basra krfezine yaylan alanda Harzem ahlar dev leti kurulm utu (1077 1231). Bu gerileme senelerinde bile Mslmanlk ilim, iir ve felsefe bakm ndan dn yann nderiydi. Seluklu Trk hkm darlar Turul Bey, Alp Arslan, Melikah. Sencer, Ortaa'n en kud retli hkm darlar arasna girdiler. Nizmiilmlk ie

en bvk devlet adam lar arasnda yer ald; Selhaddin-i Eyyb, Nurcddin ve el-Kbil I., Richard, IX Luuis ve II. Federic ayarndayd. B tn b u Mslman hkm darlar h att daha az nemli h k m d arlar sanat ve edebiyat alannda Abbasler'in baladn devam ettirdiler. mer, Nizm, on larn saraylarnda yetiti; Celleddin Rm (Mevln) n yapt. Fazla mtekid b ir d in dar olmalar, felsefeye nemini kaybettirdiyse de m im arlk ncekinden daha m uhteem bir ekilde parlad. Seluklular Islm 'da k f r saylan mezheplerle m cadele ederken, te ta rafta Hristiyan ve Yahudilere kar ylesine anlayl davrandlar ki, BizanslI tarihiler Hristiyan cem aati nin Bizansh idarecilerin yerini almas iin Seluklular dvet ettiini yazar. Bylece Seluklular ve Eyybler zam annda Bat Asya ruh ve m adde bakm ndan ok geliti. Bu ada am, Halep, Musul, Badad, Isfahan, Rey, Hert, N ibr ve Merv dnyanf en gzel ehir leri arasndayd.

BATI SLM LEM 1086 1300

Msr'daki Eyyb hanedannn son hkm dar <eI-Slih 1249da ld. Eski b ir cariye olan dul kars ecerddr, vey olunu katlettirerek kendisini kra lie iln etti. K ahiredeki Mslman reisleri erkeklik erefini k u rta rm a k iin baka b ir T rk klesi olan Aybek'i o rtak olarak onun yanna verdiler. ecerd d r onunla evlendi ama, devleti yine de kendisi idare etti. Aybek, bamszln iln etmeye hazrlanrken onu ham am da bodurarak ld rtt (1257). Ardndan da kendisi Aybekin cariyeleri tarafndan sopalarla ldrtld. Ancak Aybek, b ir Memlk hanedannn temelini atm a ya yetecek k a d ar yaamt. Memlk mlik olunan de m ektir. Bu tabir genellikle Trklerden meydana gelen kleler iin kullanlyordu. B unlar cesur ve gzn dal dan budaktan saknm ayan insanlard. Eyyb sultan larnn saraylarnda muhafzlk grevi yapyorlard. Roma ve Badad'da olduu gibi, sonunda kleler h k m d ar oldu, iki yz altm yedi yl boyunca (1371 1516), Memlklar, Msr' bazan da Suriyeyi idare etti ler. Byk cesaretleri ve atlganlklar sayesinde 1260 ta, Moollar bazguna u ratarak sadece Suriye ve M-

s r deil, ayn zamanda belki Avrupa'y da k u rta r m oldular. Memluk sultanlarnn en by B aybars'tr (1260 1277). Bir Trk olan Baybars cesareti ve ahs m e ziyetleri sayesinde Msr ordu sun da en yksek k u m an da mevkilerine kadar ykseldi. 1250 ylnda M ansurda IX. Louis'yi yenen o oldu. Dokuz yl sonra Ayn Clt savanda Sultan K utuzun em rinde arparak byk bir baar gsterdi. Baybars, sava dnnde Sultan K utuzu ldrterek yerine geti. ok parlak bir zafer alay ile K ahireye girdi. Sultan Baybars bir ok defa Hallar'a kar ba ar ile savat. Yapt cihadlar bakm ndan, Msl m an a n anesi, onu Selhaddin ve H arun ile b ir tutar. M uasr b ir Hristiyan tarihi onun iin yle der: Kendi halkna kar, drst, dil, anlayl; Hristiyan lara kar mfikti. yle kuvvetli b ir devlet teki lt k urm u tu ki, kendisinden sonra gelenlerin hi bir kifayetsizlii 1516da Osmanl Trkleri tarafndan hkimiyetlerine son verilmesine kadar onlar devi remedi. Baybars kuvvetli bir ordu ve donanm a kurdu; yollar, lim anlar kanallar at ve adn tayan camiyi yaptrd. Bir baka Trk, Baybars'n olunu tahttan indire rek kendisini hk m dar iln etti: El M ansur Seyfddin (1279 1290). Tarih o'nun yaptrd hastahanenin hatrasn tar. Olu Nasr (12931340), defa tah ta kt fakat sadece iki defa indirildi. Su yollar, ha m amlar, okullar, cam iler yapt. 100.000 kiiyi altra rak skenderiye ile Nil nehrini birletiren b ir kanal yaptrd. Sylendiine gre Nasr ihtiam severdi.

Oulunun dnnde enmek zere 20.000 hayvan kes tirmiti. lde seyahat ederken, krk devenin srtnda taman topraklarla onun iin taze sebze yetitirilirdi. Bylece hzineyi tketti ve kendisinden sonra gelenle ri yava yava gerilemeye m ahkm etti. Bu sultanlar bizi Seluklular k a d a r etkilemiyor. Onlar da byk iler baard, ancak klelerini insan takatini aacak ekilde altrarak bunu gerekletir diler. Ve bu hkm et, millete kar asla sorum lu deil di. Ancak bu sert h k m d arlar edebiyat ve sanata b yk nem verdiler. Memlk devri Ortaa Msr' nn en parlak zaman oldu. O devirde (1250 1300) Ka hire, n d u sun batsndaki ehirlerin en .zenginiydi. Pazarlarda insanolunun ihtiyalarn karlayacak her ey fazlasyla mevcuttu. Byk esir pazarnda erkek ve kadn klelerin alm satm yaplrd. H er keseye gre mal satan eitli dk knlar ise sayszd. Sokaklar son derece faal bir insan, hayvan ve arab a kalabal iinde alkalanrd. Evler daim a nlerine ekili bir duvarn gerisinde yaplrd. Sokaklarn grlts ve scandan sonra, evler serin ve sakin gelirdi insana. H er evin nnde kapal b ir avlu olurdu. Evlerin ii, hallar, iLemeler ve sanat eserleriyle zevkli bir ekilde denirdi. K adnlar birbirleriyle ene alarken, erkek ler alr, haha inerdi. H er taraftan ud sesleri d u yulurdu. Parklar, iek kokusundan geilmezdi. Ge m iler ve satc kayklaryla dolu kanallar ve byk neh rin de bal bana bir hayat vard. Ortaa slm leminin Kahire'si ite byleydi. Bu arada, Fas, Tunus ve Cezyir'de eitli hanedan lar deiiyor, spanya, Elm urvler'in, sonra da Muvahhidlerin hakimiyetine giriyordu. F : 15

SLM SANATINA BR BAKI 1038 1250 tslm sanat bu devirde G renadada Elham r, Sevjllada, Alkazar ve Giralda'y meydana getirdi. Bu mi m ar slba genellik Marb sanat denir; ancak un surlar Suriye ve ran'd an alnmtr; te yandan H in distan'daki Tac Mahal'in de habercisidir. Islm n sa nat hkimiyeti bylesine zengin vc bylesine geni ol m utu. Bu sanatta am, K urtuba ve Kahire cam ilerin deki gibi etkileyici b ir kuvvet yerine zarif bir lislb h kimdir. Bu ince ve gzel uslbta san atkr btn kabi liyetini sslemede kullanm gibidir. Muvahhiciler inaata ok meraklyd. nce kendi savunm alar iin inaat hareketine giritiler; balca ehirlerini kuvvetli surlar ve kulelerle kuattlar. Se* villa'da, Guaaalcuivfri muhafaza eden Altn Kule'yi buna misal olarak gsterebiliriz. Bu ehrin alkazar bir kale ve saray kombinezonuydu; dardan basit ve kaba b ir cephrsi vard. Eb Yakub Yusuf (1181) iin yaplmt. 1248'dc Hristiyan krallarnn en sevdii ikam etgh oldu. 1. Pierre (1353), V. Charles (1526) ve sabellc (1833) tarafndan tam ir edildi, deitirildi, b ytld. Bugn Hristiyan ve tslm karakterlerini ta r.

Alka/.arn inasna balayan Eb Yakub Yusuf 1171 de biiyk Sevilla camiini yaptrd, ama, bugn bu acmiin izi kalmamtr. 1196da, m im ar Cebir, bugn Giraka dediimiz ahane minareyi yapt. Hristiyan fatihler, camii kiliseye evirdiler (1235). 1401 de de ta m am en yklarak yerine Sevilla Katedrali yapld. Giralda'ya gelince, bunun 76 metrelik set ksm orijinal slm eseridir. 27 m etrelik dier ksm ise Hristiyanlar tarafndan ilve edilmitir. Bu ilve edilen ksm, slm temel ksmyla m kem m elen uyum ak tadr. Eserin st te iki ksm erefelerle ssldr. Tepede byk bir heykel vardr (1568). Ancak bu, Is panya'daki dindar ruhu gerektirdii gibi temsil e t m ekten uzaktr. nk en kk b ir rzgrda dnm ek tedir. Giralda adn da, spanyolca dnen anlam n daki giredan almtr. Maribler, Rabat ve Merake'te de ayn gzellikle kule ve m inareler yapmtr. Muhammed ibni Ahmer (1232 1273), 1248 ylnda Grenada'da Ispanya'nn en nl simas El-Hamr (Krmz) saraynn inasn balatt. Darro ve Genil nehirleri arasndaki kayalk blge sarayn yeri olarak seilmiti. Emr, nce orada IX. yzyldan kalma b ir kaleyi bytt; El-Ham rnn d duvarlarn ina et ti. Bu muaazzam yap, M slm anlar ve Hristiyanlar tarafndan bir ok defalar tam ir ettirildi. V. Charles kendi sarayna Rnesans slbunu ekledi. Mslman lktaki asker mimariye gre, m im ar nce, iine krk bin kii alacak byklkte bir alan surlarla evirdi. Ondan sonra geen iki asr iinde bu alann ii son de rece zevkli, sanatkrane ve esiz bir incelikle yaplm saraylarla sslendi. Mirt avlusunda b ir havuz, yaprak lar ve ardndaki kapy yanstyordu. Onun arkasnda Komare kulesi vard. Kuatlanlar, kulede son bir da

yanak yeri bulacakt. Bu kulede bir eli kabul salonu vard. E m irler burada tah tta otururken, gelen eliler bu minik kralln inanlmaz zenginliine ve ulat sanal seviyesine hayran kalrd. V. Charles orann penceresinden aadaki bahenin aalarna, iekle rine ve akarsularna bakarak yle dnm t: Bil tn bunlar kavbeden, ne bahtsz insanm! Aslanl avluda, m erm erden stilize edilmi on iki aslan beyaz m erm erden hne bir emeyi muhafaza etm ektedir. Buray evereleycn zarif stunlar, stun balklar, kemerler, Kufi yazlar bu binay Marib sanatnn bir aheseri haline getirm ektedir. Bu saray da, zarafet artk norm alin ok stnde, arya varm tr. Her eyin tezyinat olduu b ir yerde gz de. ruh da, gzellikten bile bkm aktadr. Tezyinattaki bu incelik, seyredenlere, krlp dklebilir, zayf bir eser kar snda olduklar intiban vermekte; binada hakim ol mas gereken kuvvet unsurunu feda etm ektedir. Kule, en azndan ok iddetli on iki deprem e dayanm yal nz bir defasnda kubbesi km, sonradan tam ir edil mitir. Bu baheler, saraylar, balkonlar, eme ve a drvanlar birlii Ispanya'daki slm sanatnn hem zirvesini hem de inhitatn gstermektedir; mbala ya kaan bir zenginlik; bir kolaylk zevki iine kendini koyuveren bir fetih enerjisi, iktidar ve byklkten, zarafet ve incelie geen bir gzellik ak. XII. yzylda Marib sanat Ispanya'dan Kuzey Afrikaya ger dnd; Fas, Merake, Tlemsen, Tunus, Trablus zarif saraylar, prl prl yanan cam.lerle ihti amlarnn zirvesine ulatlar.

te yandan Msr'da ve Dou Seluklular, Eyyb* ler ve Memlkler, slm sanatna yeni bir canllk ge tirmiti. Selhaddin ve varisleri, Kahire'nin gneydo usunda, esir edilen Hallar zorla altrarak, byk kaleyi, am da da Selhaddin trbesini yaptlar. Dier taraftan cami mimarisinde bir ihtill oluyor, eski cami avlusu stili medreseli (yani kolejli) cami tipine deii yordu. Camilerin says pek art iin, btn cemaati alabilmek maksadyla yaplan byk avlulara esasen izum kalmamt: dier taraftan gittike artan okul :htiyac yeni kolaylklarn bulunmasn gerektiriyordu. Artk hemen hemen bir tek ana kubbesi olan asl ca miden, drt kol ayrlyordu. Bunlardan her birinin ay r minaresi vard. Bu drt kanattan her birinde drt mezhebin okullar bulunurdu. Bir hkm darn yle bir esprisi vardr: Bu mezheplerden hepsini de des teklemek lzmdr. T ki, gerektii zaman ilerinden, hkm etin icraatn destekleyen biri ksn. Cami mi marisindeki bu yeni tarz, Memlkler tarafndan da "be nimsendi. Memluk camileri tatan yaplyordu. Renk li caml pencerelerden k alyor, masif bronz kaplar la korunuyordu Her ey prl prl mozayik, yaldzl m erm er sva ile yapjlan ekiller ve ancak slm le minde yaplabilen mukavim kiremitlerle yaplyordu. Seluklu mimarisinden kalan eserler binden faz ladr. Douda Ani camii, Konya'da hne kap ve mu azzam Aleddm camii, Sral medresenin dantel gibi ilenmi cephesi, Mezopotamya'da Musul Ulu camii; ve Badad'da Mustansr camii, Reyy'de Turul Bey ca mii, Mevr'de Sultan Sencerin trbesi; Hemedan'daki Alev camiinin gz kamatran mihrab; Kazvin'deki Cu ma camiinin kubbesi ve esiz kemerleri yine oradaki Haydariyve camiinin mihrab ve kemerleri. te Scuklu

mimarlarnn zevk ve m aharetlerini isbat eden eserler den sadece bir ka. Ancak bu eserlerden hi biri, s fahan'da Seluklu devrinin aheseri olan, Mescid-i Cu ma (Cuma Camii; kadar gzel olamaz. Mefiedde, da ha sonra yaplan m am Rza trbesi ancak gzellikte buna eit olabilecektir. Chartres yahut Notre-Dame ka tedrali gibi bu cami de bir ok asrlarn emeini tar; 1088de yaplmasna balanm, sonradan b ir ok defalar tam ir ve ilveler yaplmtr. Bugnk eklini ise an cak 1612'de bulm utur. Ancak, en byk kubbe biiyiiK Trk veziri Nizamlmlk un kitabesini tar. Bunyn iarihi 1038'dir. Mihrab ve minberin bulunduu ksmn d taraf 25 m etre ykseklikte yle esiz fayans ve mozayikle kaplanmtr ki, bu sanatn tarihinde buradaki fayans ve mozayiklerin bir benzerine daha rastlamak gtr. ksmlar, bir ok stunlardan fkran eitli kubbeler, kemerlele kapldr. Mihrabda m erm er harcyla yaplm bir barlyef vardr ki, lts ve asma yapraklarn temsil eder ve b ir de btn Islm leminde ei bulunmayan Kufi hatla yazlma bir kitabe vardr. Btn bu bideler, Trklerin barbar olduunu id dia edenleri hayal krklna uratm aya kfidir. Sel uklu hkm darlar ve vezirleri, tarihin en ivi devlet adamlar arasndadr. Ayn ekilde Seluklu mimarlar da, dinin hkim olduu bir an kitlev ve cretkr plnlarla kendini gsteren en mahir, en cesur sanat krlar oldu. Seluklu slbunun kahram an karakteriy le birleen, ran tezyinat bir denge unsuru olmu, bu iki temayln birlemesi, Kk Asya'da yeni bir mi mari r at. Bu, Fransa'da Gotik sanatnn geiitii aa rastlar. Artk camiler, Araplarn yapt gibi bir

avlunun kesinde gizlenmiyordu. Seluklular camile' re gsterili ve kuvvetli bir cephe vererek ykselttiler. Daireyi ya da konik bir kubbe yaparak btn yapnn birliini saladlar. Kubbeler, kemerler artk birbiriyle tam intibak ediyordu. Btn slmi sanatlar bu acayip ykselme ve k devrinde en yksek noktalarna ulatlar. mlek ilik ran iin hayatn vazgeilmez bir unsuru olmu tu sanki; seramik sanatnn bu kadar eitli sahalarda birden bylesine parlamas ndir grlm tr Tek ya da ok renkli boyalar, fayans, seramik, mine veya cam zerine metalize akisler, vernik stne veya altna re simler yapma teknii; Msr, Ssn, Mezopotamya ve Suriye seramik sanatn zirve noktalarna kadar iler letti. Daha sonra in etkisi balad; bu etki bilhassa a his resimlerinde grld ama, tran slbuna hakim olmad. Porselen in'den ithal edilmiti. Ancak kaol.inin Orta Do'da ndir olmas Mslman sanatkrlarn bu maddeyi kullanmasn ok tahdit etti. XII., XIII. ve XIV. yzyllarda ran mlekilii rakipsiz kald. tslm dnyasnda kk-sanatlar da geliti. Bu de virde am ve Halep, mineli motiflerle cam iiliinde harikalar yarattlar. Kahire'de cami ve saraylar iin mineli camdan lambalar yapld ki, bunlarn kalanlar bugn koleksiyoncularn elindedir. Mineli camdan ya plan kk bir vazonun Rotschild'ler tarafndan 13650 dolara alnd malmdur. Eski sur metal iilii de Suriye ve Msrda g rlmemi bir seviyeye ykseldi. Ordan XV. asrda Venedik'e reti. eitli maden letler, silhlar, zrhlar,

% lambalar, inelikler, kupalar aynalar astronomi let leri, vazolar, anahtarlar, makaslar, buhurdanlar, am danlar, kalem kutular ve mrekkeplikler, altn,^ g m, bronz veya elikten, dvlerek veya dklerek iml ediliyordu. Bunlarn st ok ince bir ustalkla ilenir ekseriye bu gibi eya deerli talarla kakmal olurdu. elik sini ve tepsilerin st inanlmayacak de recede bol motiflerle sslenirdi. Trbeler, camiler vs. iin hne metal parm aklk ve zgaralar yaplyordu. Bugn, Boston Gzel Sanatlar mzesinde bir tepsi vardr. Bu tepsinin zerine buketler, kazlar ve Alpars lan'n ad ilenmitir. 1066 tarihini tayan bu tepsi s lm devrinin en stn gm eyas ve Seluklular devrinden kalan eyann en nemlisi olarak kabul edilmektedir. Heykelcilik ta ve m erm er harc zerindeki eit li ekiller ve barlyeflerle, tezyini yazya m nhasr kal d. Belki bir hkm darn, kendisinin, karsnn veya bir arkc kadnn heykelini yaptrmaya cesaret etti ini dnsek bile, bu, tamamen gizli bir gnah olarak kalm, halk bunlar nadiren grmtr. Dier taraf tan aa zerine oymaclk daha ok gelimiti. Kap lar, minberler, mihrablar, tavanlar, masalar, pencere kafesleri, blmeler, kutular, taraklar, ekmeceler, son derece byk bir ustalkla ilenirdi. Srma ilemeli ipekliler, satenler, ilemeler, brokarlar, kadifeler, per deler seccde ve hallar ylesine ince bir almann ve nefis motiflerin mahsl olurdu ki btn dnya hay ran kalrd. 1270'Ierde Anadoluya giden Marko Polo dnyann en gzel hallarn grdn yazar. John Siger Sargent, bir ran halsnn deerinin dnyadaki btn tablolarn deerine ei olduunu yazmtr. An

cak m tehassslar, bugn ran hallar iin ayn eyi sylememekte, bunlarn yetersiz rnekler olduunu belirtm ektedir. Seluklu devrinden kalan hallar yr tk paralar halindedir. Resim, slm sa n atnda ncelikle m inyatrde, son ra duvar resimlerinde ve nihayet portrelerd e yaad. Fatm halifesi Amir (1101 1130), sanatkrlarla anla arak, saraynn odalarnda zam ann irlerinin p o rtre lerini vaptrd. phesiz bunda eski resim yasann etkisi vard. Seluklu resmi m vernnehr'de zirvesi ne ulat. nk aradaki mesafe tasvirlere kar olan ekingenlii azaltmt. Trk yazmalar da bol m ik ta r da kendi kahram anlarn tasvir etm itir. Bu devirden zamanmza ulam b ir m inyatr yoktur. Ancak bu sanatn, Mool anda gsterdii gelime, Seluklu devrinde ok yksek bir dereceye ulatndan phe brakm am aktadr. Dier taraftan usta eller biribirinden gzel K u rnlar yapyordu. Bunlar, Trk okulla rna, camilere, medreselere, yksek devlet adam larna veriliyordu. Lake yahut deri ciltler zerine b ir r m cek a inceliinde desenler ileniyordu. Zenginler en kudretli sanatkrlar tutarak, hi yaplm am m kem mellikte kitaplar m eydana getirm ek iin kk servet ler harcyordu. Bazan b ir tek kitap iin ktlarn, hattatlarn, mzehhiblerin, mi cellitlerin on yedi yl a lt olurdu Kdn en iyi cins olmas artt. Edin diimiz bilgilere gre, fralar, iki yanda ya da daha yukar yataki kedilerin boyunlarndaki beyaz tyler den yaplrd; mavi m rekkep o kadar byk bir zen le yaplyordu ki, arlnca altn ediyordu. Baz mK'kkep yerine sv: altn kullanm ak, hi de pahal gel miyordu.

SELUKLU AI

1038 1291
Bu ada yaayan ir ve lim lerin says birbiri ne eit gibidir. Kahire, skenderiye, Kuds, Baalbek, Halep, am, Musul, Ts, N iapr ve daha baka ehir ler sahip olduklar kolejlerle iftihar ederdi. Yalnz Badad'da 1064 ylnda oluz kolej vard. B ir yl sonra byk T rk Devlet adam, bir bakasn, Nizamiye'yi ilve etti. 1234de Halife M ustansr b ir baka kolej daha kurdu ki, bu kolej bykl, m im arsi ve mal zemesi bakm ndan dierlerinin hepsinden stnd. Bir seyyah bu koleji ehrin en gzel binas olarak va sflandrr. Bu kolejde drt ayr hu kuk m ektebi vard. Kabiliyetli ta le b e le r bu rala rd a parasz ders grrd. Yiyecek ve salk hizmetleri de parasz olduu gibi, ta lebeye, ayda b ir altn din ar da harlk verirdi. Kolejin bir hastahanesi, b ir ham am ve retm en ve renci lere ak b ir ktphanesi vard. Bu koleje kadnlarn da gittii tahm in edilm ektedir. Zira Shaika adl b ir ka dn profesrn ders verdii ve bu profesrn k u rslar nn byk ilgi grd sylenmektedir. (1178e doru). K tphaneler slm lem inde o zam ana k adar grl memi derecede zenginlemiti. Yalnz M slman s-

panya'da yetmi ktphane vard. Din adam lar, gra merci Isr, tarihiler, ansiklopedi yazarlar k tph ane lerde ban kaldrm adan alrd. Mslman yazarla r, toplu biyografiler yazm aktan ok holanyorlard. bn el-Kift (l. 1248) 414 filozof ve bilginin hayatn yazmt. bni Eb Useybe (1203 1270) ayn hizmeti 400 hekimin hayat hikyesini yazarak grm t. Mu ham m ed Avf (1228) 300 ranl irin ansiklopedisini yazd. M uham med bni Hallegn ise 865 m stesna ah siyetin ksa hayat hikyesini yazarak b t n dierleri ni geti. ok geni bir alan kaplad iin bu rakam km sem em ek lzmdr. Bununla beraber, ibni Hal legn eserin sonunda u satrlarla m uhtem el hatalarn dan ve noksanlarndan dolay okuyucudan zr diler: Allah hatasz kitap yazlmasna izin verm em itir. n k hatasz kitap bir tanedir: K u rn. M uham m ed elehristan bir Dinler ve Mezhepler Kitab (1128) ya zarak dnyann balca dinlerini ve felsefe sistemleri ni inceleyerek tarihelerini verm itir. Hibir m uasr tarihi bylesine bilgili ve bylesine tarafsz bir eser yazamamtr. slm leminde nesir muayyen eserlere m nhasr kalmtr. K ur'n'dan sonra en fazla popler olan eser ler Binbir Gece Masallar, Bidpy Masallar ve nihayet H s rirnin Makamt'dr. Ebu M uham med el-Harir (1054 1122) bu eserinde Zeyd adl birinin bandan geenleri anlatr. O devirde hemen hemen btn kltrl Msl m anlar irdi. Ve yine hemen h er Mslman hk m d a r onlar tevik ediyordu. Dou slm leminde, im paratorluun kiiiik krallklara blnmesi iiri tevik

etmi, Horasanl Envcr Seluklu hk m d ar Sencer'in saraynda yaamtr. Muasr Kagan de (1106 1185) onun gibi himaye altndayd r a n n en byk iri olarak tanm an m er Hayym ise Seluklu Sultan Turul Beyin hkm et m er kezi olan N ipurda dodu (1038). E b u l-Feth m er Hayym ibni b rahim olan asl ad ksaca m er Hayym, veya sadece Hayym diye sylenir. Hayym, ar drc demektir. Ancak irin adrclkla b ir ilgisi yok tur. Tarih, bize onun hayat hakknda ok ey vermez ama, eserlerinin ounu zamanmza ulatrm m 1857de Franszcaya tercm e edilen Cebir adl eseri daha ncekilere gre byk bir ilerleme gsterir. K bik denklemleri ksm z ekli. Ortaa m atem ati inin zirvesi olarak kabul edilir. Leyde ktphanesinde olan, cebir zerine bir baka eseri de, Euclidein tarif lerini ve faraziyelerini tcnkidi bir gzle inceler. B yk Seluklu hkm dar Melik-ah, onu dier lim ler le b erab er takvim reform unu yapm akla grevlendir mitir. Bu limlerin yapt alma sonunda her 3770 ylda bir, b ir gnlk bir tashihe ihtiya olduu ortaya km tr ki, bu, bugnk takvimimizden biraz daha dorudur. Hayym ok nl b ir astronom du. Nizm l Arud u anekdotu anlatr: Hicr 508 (M. 1114 1115) knda, Melik-ah Merve valisine bir haberci gndererek m er H ayym n av iin uygun bir zaman tayin etmesini ister... mer, du rum u iki gn inceledikten sonra uygun zaman^ seer ve kendisi de bizzat hkm darn gidiinde hazr bulu nur. Ksa bir sre sonra hava kapanr, rzgr kar, etraf sis b a sar ve kar yamaya balar. Hazr b u lu n an

lar glmeye balar. H k m d ar geri dnm ek ister, am a Hayym: Hi endie etmeyiniz, der, zira hemen im di kar ve rzgr duracak ve sis dalacaktr. u ndan sonra da be gn boyunca b ir tekdam la yam ur bile dmeyecektir. Bunun zerine Melik ah yoluna de vam eder. ok gemeden hava alr ve gerekten be gn sre ile ne bir dam la yam ur yaar ne de b ir tek bulut grnr. Rub, ran iirine m ahsus bir ekildir (AABA) kafi yelidir ve kendine m ahsus b ir vezni vardr. Bugn F arsada binlerce ruba v a rd r ve bunun 1 oDO'den faz las mer Hayyam'a atfedilir. Oxford'da Bodleian Librarv'de bulunan 1460 tarihli b ir Hayym Rubiyy t yazmasnda 158 kt'a vardr. Ancak bunlardan bazlar kendisinden sonra gelenlere atfedilm ektedir. Bazlar Eb Said adl birini, b ir tanesi de bni Sina ya m er Hayym'n kendisine atfedilen rubilerden hangisini yazdn kesin olarak tespit etm ek gtr,' Alman m steriki H am m er, ilk defa 1818'de, Avrupallart dikkatini Hayym n rubailerine ekti. 1859' da E dw ard Fitzgerald, yetmi be rubyi, ender raslanan bir kuvvetle ngilizce'ye evirdi. Daha sonra Fitz gerald bu sayy oaltt. Tercm e ettii rublcrin sa ys 110u buldu. Ancak asl nshay bilenler b u terc melerden sadece 49uun, orjinalinin ayn olduunu, sylerler. El-Maarr'den etkilenen m er Hayym, klsik ila hiyat reddeder, uan hah vastasiyle camiye gitmekle vnr. Dier taraftan tam anlamiyle kadercidir. Ba ka bir hayata inanmad iin byk bir ktmserlik

iindedir. Ancak onun m sralarm a bakarak hkm ver mek isteyenler yanlablirler. nk iirleriyle ifade et lii fikirlerin seksen be yllk hayatndaki etkisi pek az olm utur. iirlerine bakarsak, c, elinde arap testisi sokaklarda srten bir insandr. Ama hayr, biz onu, nc derece denklemler, burlar, astronom ik hari talar zerinde alan bir ;\lim olarak lamyonz.

M. CF.LALEDDIN-SD 1130 1291

m er Hayvm'n lm nden be yl sonra Gandze'de (bugnk Kirovbd Tiflis yaknnda). ok daha nl b ir ir dodu Ilyas E b M uham med. Bu ir, daha sonra Nizm diye anlacaktr. Nizam, m erin aksine gerek b ir m m in hayat yaad; azna arabn katresini koymad, kendisini iire ve ailesine verdi. Onun Leyl ile Mecnun (1188) adl eseri ran iirinin en yaygn ak hikyesidir. E debiyatta Feridddin Attar diye anlan M uham m ed bni brah im de zam ann nl airlerindendir. Ni p u r yaknlarnda dom u (1119) eserlerini Arapa yazmtr. Bir a tta r dkkn ileten Feridddin daha sonra dkkn terkederek bir tekkeye kapanm tr. En nl eseri Mantku't-Tayr'dr. Tasavvuf ve felsef bir eser olan Mantku't-Tayr'n konusu yledir: Otuz ku lyani otuz sf), kular kral Sim urg'u (Hakikat) a ra m aya k a ra r verirler. Alt vadiden geerler. Bu vadiler u n la rd r Aratrma, Ak, Bilgi, (ahs isteklerden) Ayrlma, Birleme (her eyin bir olduunu anlama) ve Kaybolma yani b ir tek varlkta eriyip hislerini kaybet me). K ulardan sadece , yedinci vadiye, Yokluk va disine varabildi Ve gizli kraln kapsn aldlar. K ra ln mabevncisi onlarn her birine yaptklar ilerin bir F : 16

listesini gsterdi. ku, bunu grnce utanLan toz hline getiler. Ama bu topraktan, k ekilinde yeni den dodular. O zaman Sim urg ile tek vcut olduklar n anladlar. 0 andan itibaren de glgeler, nasl gne nda kaybolursa, onlar da Sim urg'da eriyip kaybol dular. Zamann dier byk iri Sd'nin asl ad Merr it ddin ibni Muslihu'd-Din Abdullah'tr. Sd'nin ba bas razda Atabey (1) S ad ibni Zengnin yanmda^alyordu. Babas lnce, Atabey onu himayesine ald. Bylece ismine bir de S'd ad eklendi. Doum ve lm tarihleri hakknda u rakam lar verilmektedir: 1184 1283, 1184 1291, 1193 1291. H an gisi olursa olsun, b ir asra yakn bir m r olmu de m ektir. Sd, Orta Dou, Hindistan, Habeistan, Msr ve Kuzey Afrikay dolat. Badad'daki Nizamiye kole jinde okudu. Fakirliin h er derecesini tatt. Ayanda bir pabu olmadndan ikyet ederdi. O srada ayak lar olmayan birini grnce verdii bu nim etten tr Allaha kretti. H aliara kar savat, esir dt, kurtuldu. Sonra eserlerini verdi. Balca eserleri: Pendnme, Divan, Bostan ve Glistandr. Sd, Bostan'nda

(1) Atabek veya Atabey, Trk devlet tekiltnda y k sek bir unvan ve m em uriyet idi. lk defa B yk Seluklu Im paratorluunda kullanlm tr. lk Atabey Nizmlm lktr. Atabeyler kral naibi durumundaydlar. Zamanla, veliaht ehzadeler yerine kendi hkim iyetlerini kurm aya baladlar. Bylece eitli slleler ortaya kt. Zengiler de bir T rk atabey sllesidir.

felsef dncelerini anlatr. Glistan eitli anektotlar ve iirler demetidir. Ve nihayet Celleddin Rum (1201 1273)... Bu b yk mutasavvf, Belh'te domu, Konya'ya yerleerek hayatnn byk b ir ksmn orada geirmitir. O eh re gelen emsi Tebriz adl esrarengiz bir sfi, onun hayatn ok derinden etkilemi, Celleddin, bu etki ile nl Mevlevlik tarikatn ku rm u tu r. Mevln nispe ten ksa olan hayatnda pek ok iir yazmtr. Di v a n n d a toplad iirler his derinlii, samimiyet, ha yl zenginlii, ifade kudreti bakm ndan Mezmurlar'aan sonra yazlan din iirlerin zirvesini tekil eder. Balca eseri olan Mesnevi ise hacim bakm ndan Ham eru su bile geen m anzum, din ahlk hikyeler kl liyatdr. Eserin son derece gzel, mnl ksmlar var dr. Konu yine chanum ul vahdettir: Sevgilinin kapsna vurdu. eriden bir ses geldi: Kimdir o? O, cevap verdi: Benim. Bunun zerine ieriden u ses geldi: Bu cv seni ve beni iine al:maz. Ve kapy amad. O zaman k llere dt. Tek ba na oru tuttu, namaz kld. Sonra yine geldi. Kapy alnca ierideki yine sordu: Kimdir o? Ve k ce vap verdi: ensin O zaman kap ald. Onu bulm ak iin etrafm a baktm . Hata deil di... Putperestlerin tapnana gittim. Orada da izine yaslamadm. ...Sonra K benin yolunu tuttu m . Gen ve ihtiyar herkesin topland burada da yoktu o. bni Si na'ya onun hakknda sualler sordum . Onun sahasna girmiyordu. Sonra kalbime baknca onu grdm. Ba ka hibir yerde depildi, kalbimdeydi.

Dnyada grdn her suretin bir asl vardr. Sret kaybolsa da olur, asl d u rdu ktan sonra Grdn gzellikler, duyduun iyi szler Geip gidiyor diye zlme Kaynaklar kaynadka, nehirler a k ar durur. Kederi stnden at, i nehrin suyunu doyunca Su biter diye korkma, zira nehir sonsuzdur.

SLAM LM

(10571258)
Mslmanlar, bu dnemde de ilim alanndaki eri ilmez ykselilerine devam ettiler. M atem atikte en dikkate deer ilerlemeler Azerbaycan ve Fasta oldu. Bu iki isim, bize slm medeniyetinin yayl alann aka gstermektedir. Haan el-Merake (1229) da her derecenin sins cetvelini; sins yaylan, kotanjand yaylar cetvellerini neretti. Bir nesil sonra Nasirddin Ts, trigonometriyi ilk defa mstakil b ir ilim ola rak ele alan eserini yaynlad. Bilgin, trigonometriyi, astronomiye bal olarak inceliyordu. Bu eser iki asr boyunca rakipsiz kald. X III. yzyln ortalarnda ba layan in trigonom etrisinin de Arap meneli olmas m uhtem eldir. Zamann en nemli fizik kitab Kitab- Mzn'l Hikme'dir. Anadolu'da 1112ye doru E bu l Feth el-Kuzin tarafndan yazlmtr. Bu eserde, bilgin, fizik tari hini verdikten sonra kaldra kanunlarn forrrle et mi; muhtelif sv ve kat cisimler iin zgl arlk cetvelleri yapm ve bir yerekimi nazariyesi ileri sr m tr. Buna gre, her eyi arzn merkezine doru e ken bir kuvvet vardr.

Rom allar ve Yunanllar taralndan bilinen su ar k M slm anlar tarafndan gelitirilmitir. Hallar, bu vasta ile suyun yksek seviyeye karldu gr m ve bunu Almanya'ya gtrm lerdir Simyaclarn ise haddi hesab yoktu. El-Laf; Bunlar insan aldat m ann yz eklini bilirlerdi, diyor. 1081 Ylnda Valensiya'l el-Sahd yeryznn ilk gkkresini yapt. Bu 209 mm. apnda elik bir kre idi. Krk yedi bur ve bin on be yldz, nsb byk lklerine gre bu krenin zerine kazlarak gsteril miti. Sevilla'daki Giralda ise m inare olduu k a d ar b ir rasathane grevi yapyordu. Cabir ibni Eflah, Islhu'l Mecist adl eseri iin buradan m ahedelerde bulun du. K urtubal Ebu shaku'l-Bitruc de Batlam yus a stro nomisine kar olan grleriyle tannd. Bu eser sa yesinde Copernice yol gsterdi. Ortaa'n dnyaca tannm iki corafyacs da bu devirde yetiti. Eb Abdullah M uham med'l dris, K urtuba'da okudu, Sicilya kral II. Rogerin istei ze rine, Palerm oda Kitbu'l-Rucr (Roger'in kitab) n yazd. Yazar bu eserde, dnyay yedi iklim blgesine, her iklim blgesini de on blme ayryordu. Bu yedi blmden her biri etrafl b ir harita ile resimlenmiti. Bu h a ritala r Ortaa haritaclnn zirvesi oldu. Do ruluk ve genilik bakm ndan esizdiler. dris Msl man corafyaclarnn ou gibi, dnyann yuvarlak ol duunu kabul ediyordu. Ortaa'n en byk corafyacs olmak erefi d ris ile Eb Abdullah Yakut (11791229) arasnda pay lalmaktadr. Yakut, ok seyahat etti. evresinde bii-

% yk bir h rm et toplad. Bu yazar Mervde on k tpha ne olduunu, bunlarn birinde on iki bin kitap bulun duunu yazar. Bu ktphanenin yetkilileri, Y akutun bir gecede ''Masna 200 kitap gtrm esine izin verirler di. Kitab sevenler, bunun ne byk bir zevk olduunu ileri titreyerek hissedecektir. Daha sonra Hyve ve Belhe gitti. Moollarn eline dp ldrlm ek tehli kesiyle karlat. plak, fakat yazmalarn kucaklaya rak ran zerinden Musul'a k adar kat. Kitap istin sahndan elde ettii parayla orta halli tenceresini kayna tarak Mcm'l Buldan adl eserini tam am lad (1228). Bu, Ortaa'n, dnya hakkm daki btn bilgilerini iine alan byk bir ansiklopediydi. T heophraste'dan beri unutulm u olan botanik, bu a Mslmanlaryla yeniden canlad. El-dris yz altm bitkiyi tantan bir eser yazd. Sovilla'l Eb Abbas (1216), bitkiler zerindeki almalar dolaysiyle #el-Nebt lkabn ald. Eb M uham m ed ibni Betr (1190 1248) slm leminin b tn botanik bilgilerini toplad. Bu, XVT. yzyla kadar bu sahann balca ese ri olarak kald. bn'lA van K itabI Falaba (Kylnn Kitab) adl eserinde be yz seksen be bitkinin, elli meyva aacnn yetitirilmesini, bakm n ve alarn anlatt. Bu, btn O rtaan en mkemmel tarm ese ridir. Daha nceki devirde olduu gibi bu devirde de M slm anlar Asya, Afrika ve Avrupann en m kem mel tabiplerini yetitirdiler. Bilhasa gz hastalklarn' da ok ileriydiler. Bunu gz hastalklarnn Yakn Dou'da ok yaygn olmasna balayabiliriz. Baka devir lerde de olduu pibi, tp, korum ak iin deil, tedavi *t-

mek iin para alyordu. Saysz katarakt ameliyet ya pld bilinmektedir. bni Betar'n Kitab'l Cami ad l eseri bir tp-botanik kitabyd. Bu eserde bin drt vz bitki, il anlatld gibi illarn terkibi ve ifa verme derecesi gsteriliyordu. Bu dnemde slm tb bnn en nemli ismi Ebu Mervan ibni Z uhr'dur (1091 1162). Bat dnyasnda Avenzoar diye tannr. Dostu b n rr d n istei zerine yazd K itbt te'sr bir tedavi kitabyd. bni Zuhr'un zellii klinik tasvirle rinin kuvvetindedir. Eseri Avrupa tbbim ok etkile mitir. slm lemi, hastahanelerinin kalitesi ve tehiza t bakm ndan da dnyaya nclk ediyordu. 1160'ta, Nureddin'in am da kurm u olduu hastahane asr boyunca bedava hasta tedavi etti ve il datt. Bu hastahanenin bacasnn tam iki yz yetmi yl hi snme den ttt sylenir. Kahirede 1285te yaplan btn Ortaan en byk hastahanesiydi. Hastahane byk ve adrvanlarla serinletilmi b ir avlunun etrafna ya plan drt binadan meydana geliyordu. eitli hastalk lar iin ayr ayr blmler olduu gibi, nekahat devre sini geirenler iin de ayr b ir ksm vard. Hastahanenin laboratuarlar dispanserleri, di hastalklar iin kli nikleri, perhiz mutfaklar, banyolar, ktphanesi mes cidi, konferans salonu vard. Burada gen, yal, kadn, erkek, zengin fakir, esir h r fark gzetilmeksizin her kes tedavi edilirdi. Hastahaneden taburcu edilen her kese, hemen ie balamamas iin ayrca para da veri lirdi. Uykusuzluktan zdrap eken hastalara musiki dinletilir, zel ahslar bunlara hikyeler anlatrd. s lm'n btn byk ehirlerinde ruh hastalan iin zel yerler vard.

GAZAL VE BN RD slm dnyasnn en byk ilhiyats olan Eb Hamid el-Gazal 1058'de Ts'da dodu. Hukuk, ilahiyat ve felsefe tahsil etti. Otuz yandayken, Badad'daki Nizmiye medresesinin hukuk krssne getirildi. ok gemeden ad btn slm dnyasnda tannd. Gazal akldan phe ediyordu. Her eyden nce, materyaliz min en salam temeli olan hisleri inceledi. Hisler insa n yanltyordu. Mesel yldzlar kck gryorduk, halbuki o kadar uzaktan grndklerine gre dnyadan sonsuz derecede byk olmalydlar. Daha bu ekilde, yzlerce delil zerinde yapt incelemeler sonunda his lerin tek bana gerein delili olamayaca neticesine vard. Akl ise daha stnd ve bir hissin hatasn dier bir hisle tashih ediyordu. Ama o da eninde sonunda hislere dayanyordu. Peki insann iinde akldan da ha emin bir bilgi, bir gerek rehberi yok muydu? Ga zal bunu ie dnk mistik tefekkrde bulduunu his setti. Sfler, gerein gizli kalbine, filozoflardan da ha ok yaklayordu. Eriilebilecek en yksek bilgi de Allahn Benle grnmesi ve Ben'in Tekte erimesiydi. Gazal bu espri iinde T ahftl-Felsife (Felsefe nin Tahribi) adl eserini yazd. Akl illiyet prensibine, illiyet i de basit b ir sralaya irc etti: idrak ettiimiz

her ey B'nin, dzgn olarak Anm arkasndan gelme si neticesidir. Yoksa A, B nin sebebi deildir. Felsefe de, m antk da, ilim de Allahn varln veya ruhun lmszln ispat edemez, ancak sezi bizi bu inan lara gtrr. Bu inanlar olmadka da hibir ahlk dzeni ve dolaysiyle hibir medeniyet yaamaz. Gazal hy'l-Ulmid-Din adi, eserinde K ur'n ve Hadisler'i esas alarak itikad grn savundu. Ms lman phecileri ve filozoflar o zamana k adar yle sine kuvvetli bir dm anla karlamamt. 1111 'de l d zaman, slm lemindeki itikatszlk akm be lirli bir ekilde gerilemi bulunuyordu. Deil Msl manlar, Hristiyanlar bile onun eserlerinde dinin sa vunmasn buluyor, tercme ettirerek ondan faydala nyorlard. Bylece felsefe, slm dnyasnn en uzak kelerine sakland. O zaman suflik byk itibar ka zand. Din tefekkr sahas, tasavvuf ehline gemi oldu.
Muhyiddin-i Arab (1165 1240) yazd y z elli ki tapla tas avv uf fikirlerini ekillendirdi.

BN RD Felsefe daha uzun sre Ispanyada yaad. Hkm- . dar saraylar, dnceye, nispeten m sait idi. Eb Bekr ibni Becce (1106) tp, felsefe, mzik ve iirde byk bir isim yapt. bni H aldun'un yazdna gre, Saragossa hk m d ar ayn zam anda veziri olan ibni Beccenin iirlerini yle severdi ki huzuruna geldii zaman i rin altn zerinde yryeceine yemin etmiti. Ibi Becce, byle b ir yeminin, zamanla hkm darn kendi sine gsterdii ilgiyi azaltacandan korkarak orab nn iine b irer altn koydu. Bylece hkm darn yan na girerken daim a altn zerinde yrm oluyordu. Saragossa Hristiyanlarn eline geince F asa kat. An cak oradaki M slm anlar onu dinsizlikle itham edi yordu. Otuz yanda iddiaya gre zehirlenerek l d. E b Bekr ibni Tufeyl (1107 1185) de zamann n l air, hekim ve filozoflarndand. F asn bakenti Merak ete, Halife E b Yakup Yusufun vezirinin hekimi oldu. Sarayn ktphanesinde ok geni bir alma yapt. ok teknik eserler yannda bir de felsef roman yazd ki, 1708de Inglizce'ye evrilen bu eserin Daniel de Foe'ye Robinson Crusooe'yi ilham etmi olmas ok m m kndr.

Hayy ibni Yekzn, kkken insanlarn o turm ad bir adada terkedilen bir ocuktur. ocuk burada bir keiden st emerek byr, kedi kedine pabu, elbise vs. yapmay renir. Yldzlar inceler, l ve canl hayvanlar paralayp ayrarak o alanda byk bir bil gi sahibi olur. Daha sonra felsef ve lh dncelere dalar. O srada adaya Acal isimli b ir sf, inziva maksadiyle gelir. Ona dil retir. Asal, onda Allah fikrinin kendiliinden domu olduunu grnce ona dnyann du rum unu anlatr. Bunun zerine Hayy insanlarn ii ne karak vaazlar verir. Fakat ou onu anlamaz. Bu nun zerine adaya dner ve lnceye kadar Asal'la birlikte, Allah'a ibadet ederek vakit geirir. ibni Tufeyl, 1153'te Islm felsefesinin en byk si mas ibni R d (1126 1198) Eb Yakub Yusuf'a tak dim eder. 1169 Ylnda bni Rd Sevilla, 1172de Kurtuba kads oldu. On yl sonra Eb Yakub onu Merake'e ard. 1184'te, Y akubl-Mansur, Y akubun yerine ge tii zaman da grevine devam ediyordu, f 194'te felse f fikirlerinden tr, halkn hiddetini azaltmak iin srld. Sonradan affa urad ve 1198'de geri arl d ve ayn yl ld. Felsefedeki baarsnn bykl yznden tp alanndaki almalar hemen hemen unutulm utur. Halbuki ibni Rd ayn zamanda, ann en byk hekimlerindendi. Kitab'l-Klliyye fi't-Tb adl eseri Ltince'ye evrilmi ve Hristiyan niversitelerinde okutulmutu*. bni Rd Aristonun en byk tefsircisi saylr. Yakn alara kadar Avrupallar Aristo'yu, onun tefsirleri sayesinde anlayabildiler.

bni Rd Aristo zerindeki almalarna ayrca mantk, fizik, psikoloji, metafizik, ilhiyal, hukuk vc gram er eserlerini de ekledi. Byk filozof slm te fekkr temsil eden Gazal ile iddetle atyordu. Onun Felsefe'nin Tahribi adl eserine mukabil o da Tahribin Tahribi (Tahafut al-Tahafut) adl eserini yaz d. Roger Bacon, bni Rd', Aristo ve bni Sina ile bir tutar. 1150de, Badaddaki halife Mstencid, ibni Sin ve Freres de Sincerite'nin btn eserlerinin yaklmas n emretti. 1194'te henz Sevillada bulunan emir Ya kubl-Mansur ibni R dn tabii ilimlerle ilgili olan lar dndaki btn eserlerini yaktrd. Ayrca felsefe tahsilini de yasak etti ve btn felsefe kitaplarn yak trd. 1200'lerden sonra slm dnyas felsef tefekk r b ir tarafa brakt. Siyas iktidar zayfladka, ikti dar bandakiler felsefeye kar olanlardan yardm ara maya baladlar; yardm saland, ama felsef dnce gn getike bask altna alnd. Ve sonunda, bu yar dm da devleti kurtaram ad. Ispanyada Hristiyanlar ehir ehir ilerliyorlard. yle ki, tek Mslman ehir olarak Granada kalmt. Dou'da ise Hallar Kuds alyor, 1258de Moollar Badad'a girerek ehri tahrip ediyordu.

MOOLLARIN GEL Sonunda tarih, bir defa daha, medeniyetin b a rb a r ftuhatna yol atn gsterdi. Seluklular Dou s lm dnyasna yeni b ir kuvvet getirmiti. Ancak onlar da zam anla ii gevetmi ve Melikah'n im p arato rlu unun, klt r kuvvetli, fakat asker gc zayf m uh tar krallklar hlinde blnmesine seyirci kalmt. Ba z gr farklar halk birbirine dm an grlere bl m ve H allara kar o rtak b ir savunm a yaplm as n ksteklemiti. Bu srada Asya'nn kuzey bat llerinde ve ovala rn d a Moollar eitli m ahrum iyetler ve ilkel beslen me i m k n l a r y l a geliiyordu adrlarda veya ak havada yayor, srlerinin peinde yeni yeni otlaklara gidiyor, sr derisinden elbiseler giyiyor ve h a rp sanatn du rm ad an gelitiriyorlard. Bu yeni H unlar, sekiz asr nceki cedleri gibi kl ve han er kullanm akta, dolu dizgin at zerinde giderken b yk b ir isabetle ok atm ak ta m ahirdiler. Hristiyan m is yoneri Giovanni de Piano Carpiniye inanm ak gerekir se yenebilen her eyi, h a tt pireleri bile yiyorlard. Bugn en kltrl saytlanlarmz salyangoz ve ylanbalklarm irenm eden yiyorsa, onlar da ayn ekilde, fa re, kedi, kpek eti yiyordu.

Cengiz Han (1167 1227), kat kanunlarla onlar nizama soktu, bylece karsnda durulm as imknsz bir kudret meydana geldi. Orta Asya vc Volga'dan in Seddi'ne kadar uzanan fetih hareketlerine giriti. Cen giz Han'n K arakurum 'daki bakentinden uzakta bu lunduu bir srada b ir Mool efi isyan etti ve bam sz Harzem devletinin h olan Aleddin Muhammed'le ittifak yapt. Cegiz isyan bastrd ve aha bir bar hediyesi gnderdi. Hediye kabul edildi. Ancak ok ge m eden Mavernnehirli iki tccar, O trar valisi M uham med tarafndan casusluk isnadiyle idam edildi. Cengiz, valinin cezalandrlmasn istedi, Muhammed reddetti. Bu teklili yapan Mool heyetinin reisini ldrtt, di erlerinin sakallarn kaztp geri gnderdi. Bunun zeine Cengiz sava at ve tslm dnyasnn Moollar ta rafndan igaline baland. Cengiz Han'n olu Cuciin kom utasndaki bir ordu M uham med ahn drt yz bin kiilik ordusunu bozdu. ah 16.000 l vererek Sem erkanda kat. Cengiz'in bir baka olu aatay komutasndaki ordu da O tra r alp yerle bir etti. Nihayet dorudan doruya Ccngizin kom utasndaki bir baka ordu da Buhara'm n sltn stne getirdi, binlerce kadnn rzna geti 30.000 kiiyi katletti. Sem erkand olsun Bclh olsun Cen giz gelir gelmez teslim oldular ama ehirler yine ya madan ve katlimdan kurtulam ad. bni B att aradan bir asr getikten sonra bile bu ehirlerin harabe h linde olduunu yazar. Cengiz'in olu Tule ise 60.000 ki ilik bir ordu ile Horasan' bir batan bir baa geerek cnne kcn ehirleri yakp vkt. Moollar aldklar esirleri cepheye srerek kardelerine kar dvme.,. r.?cbr ediyor, aksi halde arkadan kendilerini ldiire-

eklerini sylyordu. Merv bir ihanet sonucu ele gei rilerek yakld. ehir halk teberilerini alp evlerinden kabiliyor fakat dar kar kmaz ldrlyordu. slm tarihilerinin belirttiine gre bu katlfm tam on gn devam etti 1.300.000 kiinin canna mal ol du. N ipr uzun m ddet cesaretle kar koyduysa da sonunda ele geirildi (1221); Moalistan'a gnderilen drt yz sa n atk r dnda btn erkekler, k ad n lar ve ocuklar ldrld. K urbanlarn kellelerinden k o r kun bir piram id yapld. 300 cami ve mescidi olan ve mlek frnlaryla nl gzel Reyy ehri (Bir Msl man tarihinin ifadesine gre) yerle b ir edildi ye hal k kltan geirildi. M uham m edin olu Celleddin yeni b ir Trk o rdu su toplad, tn dus nehri zerinde Cengiz'le arpt, ye nildi ve Delhi'ye kat. Mool valisine kar ayaklan m olan Hert, 60.000 sakinin ldrlmesiyle cezalan drld. Bu vahet, Mool asker! taktiinin b ir ksmy d. Bu sayede dier hasm larnn iine kahredici bir korku dryor ve malp olanlar arasnda da he hangi bir ayaklanma ihtimalini ortadan kaldryordu. Bu politika baarl oldu. Cengiz daha sonra Moolistan'a dnd, be yz ka rs ve cariyesiyle m r n tam am lad ve yatanda l d. Ondan sonra tah ta kan olu Ogotay Celleddin Harzem-ah'n peine 300.000 kiilik b ir sr gnder di. Celleddin ise bu arada, Diyarbekirde yeni bir or du kurm utu. Cell, yenilerek ldrld; Moollar hi tereddtsz Azerbaycan', Kuzey Mezopotamya'y, Gr cistan ve E rm enistan' yakp yktlar (1234). Cengiz'in torunu Hulg, ran 'd a Han'ler tarafndan b ir is yan hazrlandm duyunca Mool ordusuyla SemerP : 17

kand ve Belh zerinden oraya yryerek Alamut ka tillerinin kalesini yerle b ir ettikten sonra Badad'a y neldi. Abbas halifelerinin sonuncusu el Mutasm Billah, deerli b ir bilgin, sa n a tk r b ir h a tta t, rnek k ib a r lkta b ir centilm en ve m utekid b ir insand. Kendisini kitaplara ve hayr ilerine adam t. Ksacas tam Hulg'nun arad tipte b ir hasmd. Vakit geirmeden halifeyi asilere yataklk etm ek ve Han katillerini yola getirm ek iin vaadettii yardm yapm am akla su lad. Ceza olarak halifenin kendisine teslimini ve Ba d ad'm tam am en silhtan tecridini istedi. El-Mutasm bunu reddetti. Ancak b ir aylk b ir m uh asaradan sonra, Hulg'ya zengin hediyelerle birlikte teslim teklifinde bulundu. Ardndan da iki oluyla birlikte Moollara teslim oldu. 13 ubat 1258'de Moollar Badad'a gire rek krk gn srecek yama ve katliam hareketine baladlar. ehrin 800.000 skininin boazland sylen* m ektedir. Mezbahaya dnen ehirde binlerce lim ve ir de hayatn kaybetti. Asrlar boyunca sarfedilen emeklerle meydana getirilen ktphaneler, hazineler bir h a fta iinde yok edildi; yz binlerce cilt kitap ya kld. Daha sonra halife ve ailesine, gizli servetlerinin yeri syletildi; sonunda hepsi ldrld. Abbas hali felii bylece son buldu. T arihte hibir m edeniyet bu k a d a r ksa bir sre iinde bu derece mahvedici b ir darbeye m aruz kalm a mtr. Rom a im paratorluunun b a rb a rla r tarafndan fethi iki a sr srm t. H e r darbenin ardndan ylece bir to parlanm ak m m kn oluyordu. stelik G e r r ^ n fatihler, yktklar im paratorlua kar bir eit hiir

met duyuyorlard. H a tt bazlar onu m uhafaza etm e yi bile dnyordu. H albuki Mool ftuhat krk yl srd. stelik fethedip yerlemeye de gelmediler; ! drm eye, yama etmeye ve h e r eyi Moolistan'a g trm eye geldiler. Kanl h areketlerine son verip ekil dikleri zam an ark alarnda ldrc ekilde yaralan m bir ekonomi, tkanm , bozulm u kanallar; kl h line gelmi okullar ve ktphaneler para p ara olmu., hkm etm ek iktidar kalm am h k m etler ve nihayet yar yarya eksilmi ve m nen km b ir halk kitlesi braktlar. Basit elenceler, fizik ve m oral bitkinlik, asker kifyetsizlik, tarikatilik ve mezhepilik, siyasi: hayatta anari, d tecavzden nce, gittike a rta n bir hal almt. Ykln asl sebebi budur. Yoksa, dnya nn idaresini elinde tu ta n Bat Asya'y seflete sruteleyen; Mezopotamya, Kafkasya, tr a n ve Suriyenin sa ysz m reffeh ehrini m o dern zam anlarm fakirliim., hastalk ve alna m ahk m eden ey b ir iklim dei iklii deildir.

X
MSLMANLIK V E HIRSTYANLIK tslm medeniyetinin ykselii ve k tarihin en nemli hadiselerinden biridir. 700'den 1200'e kadu, Mslmanlk, iktidar, kudretinin dzeni ve yaygnl hayat seviyesi, grg, insan h a k la n din m sam aha, edebiyat, ilim, tj ve felsefede b t n dnyaya nclk etti. Hristiyanln Mslmanlk zerindeki etkisi he m en hemen tam am en din ve savaa inhisar etti.

Islm n Hristiyanlk zerindfcki tesirleri ise eitli ve son derece geni oldu. Hristiyan Avrupa, Msl m a n lardan yeni illar, ikiler, gda maddeleri, m er hemler, zrh, artistik m otif ve fikirleri, arm alar, tica ret ve sanayi teknii ve m addeleri denizcilik uslleri ald. u gibi isimler de Avrupa dillerine M slm anlardan gemitir: eker, urup, erbet, saten, pazar, ker van, portakal (orange), eliksir (iksir), tarife, gm rk (douane), maaza, risk, kablo, am iral. Kullandmz musiki letlerinden bazlar ink r edilmez ekilde Sami menelidir: Lt rebec, gitar, tam burin. Satran oyunu, Avrupa'ya, M slm anlar vastasiyle H indistan' dan geldi. Bu oyundaki echec et mat sz, Farsa ah mat (Kral ld) sznden gelir. T rubadurlarn iiri ve musikisi de spanya ve Si cilya yoluyla, slm dnyasndan geldi. M slm anlktaki cennet ve cehennem tasviri Dante'ye lh Komedi'yi ilham etti. Hint rakam lar, Arab form u altnda, M slm anlar vastasiyle Avrupaya ulat. slm ilmi, eski Yunan matematiini, fizik, kimya, astronom i ve tbbim muhafaza etti, gelitirdii ve bun u zenginleti rilmi olarak Avrupaya iletti. Algebre (cebir), zro (s fr), chiffre (ifre), azimut, alambic (imbik), z^nit, al m anak gibi kelimeler Arabca lm tab irler olarak Av rup a dillerinde yerleti. slm tbb yarm bin yl boyunca dnyaya h k metti. Mslman felsefesi, Aristo felsefesini muhafaza ederek ve deitirerek Avrupaya hediye etti. bni Sina ve ibni Rd skolastik Avrupa iin Dou'nun nyd lar, onlar, Aristo ve Efltun'la eit tutuluyorlard. Nervrl kubbe, slm'da, Avrupa'ya gre daha es kidir. Ancak bunun Gotik mimariye hangi yolla girdi

ini henz tesbit edemiyoruz. Hristiyan an kuleleri nin minareye ok ey borlu olduu m uhakkaktr. tal ya ve Fransa'da seramikiliin canlanmas, XII. asrda gelen Mslman mlekileri ve Italyan mlekilerinin Mslman Ispanya'y ziyaretleri neticesinde olmutur. Venedik'in cam sanatkrlar ve metal ustalar, Italyan mcellitleri, Ispanyol zrh ustalar, sanatlarn Msl m an sanatkrlarn yannda rendiler. Avrupa'nn he men her tarafndaki dokum aclar tslm motif ve mo delleri peinde kotu. Bahecik ran'dan etkilendi. Bu tesirler u yollarla geldi: Ticaret ve Haclar; Arapa'dan Ltinceye yaplan binlerce tercme; bilgin lerin Mslman Ispanya'y ziyaretleri; gen Hristiyanlar'la ebeveynleri tarafndan iyi b ir eitim grmele* rini salamak amacyla Ispanya'ya gnderilmesi; Suriye, Msr, Sicilya ve Ispanyada H ristiy an larn her gn M slm anlarla tem asta olmalar... Hristiyanlarn Is panya'da baard h e r ileri hareket, Hristiyanla ku cak kucak tslm edebiyat, ilim, felsefe ve sanatn ge tiriyordu. Mesel 1085te Toledo'nun zapt Hristiyan dnyasnm astronom i alannda geni lde ilerlemesi ni salad ve dnyann kre biiminde olmas fikrini canl tuttu. Btn bu alm an eylerin ardnda dinmek bilmeyen bir kin yatyordu, insanolu iin, ekmekten baka hi bir ey din inanc kadar kuvvetli deildir. nk in san sadece ekmekle deil, ona m id elme imkn ve ren din inanla da yaar. Ve srf bu yzden kendi var lk im knlarna veya dinine hkim olanlara kar ta rifsiz b ir kin duyar. Hristiyanlk asr boyunca, Ms lmanln gelitiini; birbiri ardnca Hristiyan dev letleri yuttuunu grd; Islm'n ticaretim. hkim ol

duunu, kendi dininden olanlara imansz dedini grd. Sonunda h er iki medeniyet Hal seferleriyle kar karya geldi. Ve, Dou'nun yahut a t nn en iyi leri, Bat'nn yahut Dou'nun en iyilerini ldrdler. Btn Ortaa tarihinde bu husum et aka grlr. B ir nc din daha vardr: Yahudilik... Yahudiler balca iki m uharip taraf arasnda kaldrlar. Bat, Hal savalarn kaybetti ama, itikadlar sava n kazand. Btn Hristiyan m u harip ler Yahudiliin ve Hristiyanln m ukaddes topraklarndan kovuldu. Ama b ir yandan Hal savalarnn at yaralar, dier taraftan Moollar'n tslm dnyasn yakp ykmas, tslm lemini karanlk b ir dneme, fakirlie srkle di. Halbuki malp Bat, sarfettii gayretle olgunlaa rak malbiyetini unuttu; katedraller dikmeye, akln ak denizlerinde dolamaya balad. Artk Rnesansa doru ilerliyordu. Sradan okuyucu slm medeniyetinin bu derece uzun olmasna aacak, bilgin okuyucu ise bunun k salndan ve kifayetsizliinden ikyet edecektir. An cak tarihin zirve noktalarnda, cemiyet, ayn zaman s resi iinde hem hkm et hem edebiyat, hem dil, co rafya ve tarihte; hem m atem atik, astronom ide, hem kimya, felsefe ve tpta ok nl ahslar yetitirebilmitir. H arun Reid ile tbni Rd arasndaki d rt asr iin slm dnyasnda b u gereklemi hem de hepsin den bol m iktarda yetimitir. Bu parlak faaliyetin bir ksm eski Y unandan ka lanlarla beslenmi olabilir; ancak byk bir ksm, bil hassa siyaset, iir ve sanat tam am en orijinaldir ve paha biilemez deerdedir. slm n bu ykselii, b ir bakm a Orta Dou'nun eski Yunan hakimiyetinden ald bir

intikam dr. Hem bu hakimiyet sadece Sasn ve Ahmen ran 'n m a deil, Asurbanipal'in Asuru, H am u rab i'n ir Babilonyas ve Sargonun Akad' ile bilimeyen kraln Sm erlerine kadar km aktadr. Bylece, tarihin devamll bir defa daha kendini Gstermi olm aktadr: Depremlere, salgn hastalklara, Ktlklara, byk glere ve h arp facialarna ramen, medeniyetin temel gidii kaybolm am aktadr. Daha gen bir k lt r onu benim semekte, nce taklid yoluyla, sonra yaratarak deerlendirmekte, bylece yeni b ir ruh ve yeni b ir genlik rka hkim olm aktadr. Nasl ki in sanlar birbirlerine balysa, nesiller b ir aile hattndan geliyorsa, ayn ekilde, m edeniyetler de tarih denen ok daha byk b ir b tn n birim leridir. B unlar insan hayatnn m erhaleleridir. Medeniyet, m uhtelif halklarn, nizamlarn ve inanlarn neticesidir. Yalnz kendi ta ri hiyle ilgilenen kimse m uhakkak ki m utaassp b ir rk veya dindardr. Bir ilim adam, ak dnceli bir mnevver, sevgi balaryla vatanna bal olmakla be raber, kendisini kin ve h ud ut tanm ayan b ir zihin lke sinin vatanda sayar. Eer byle b ir kimse, eserine m aksatl politik hkm ler, rk tefriki veya zel din fikirler sokarsa ismine lyk deil demektir. Aksi halde, mealeyi tayan ve ald miras zenginletiren btn halklara kar m innet duym aktan ekinmez.