25

D VAN R NDE AFYON ve ESRAR (Opium and Mariuhana In The Divan Poetry) Abdulkadir ERKAL*
ZET Gnmz genli inin ba ndaki en byk musibetlerden biri olan uyu turucu kullanmnn kkeni ok eskiye dayanmaktadr. lk zamanlar a r kesici zelli i ile tp alannda kullanlan uyu turucu, daha sonralar ba mllk yaratm tr. Bu uyu turucu maddelerinden olan afyon, Osmanl toplumun baz kesimlerinde gnlk ya amn vazgeilmez bir unsuru olmu tur. Bu makalede afyon ve esrar gibi uyu turucu maddelerinin Osmanl toplumundaki yansmalar ele alnm ve daha sonra bunun Divan iirine nasl yansd zerinde durulmu tur. Anahtar Kelimeler: Afyon, Esrar, Divan iiri, Osmanl. ABSTRACT The use of drug, one of the most important problems of the youth today, dates back to very early times. Use as a pain-killer first, drugs led to the emergence of addiction later on. One of such drugs, opium was an indispensable element of daily life for some sections of the Otoman society. In this study, the reflections of such drugs as opium and marihuana onto the Otoman society and the Divan poetry are examined. Keywords: Opium, Mariuhana, Divan poetry, Otoman.

Atatrk niversitesi Trkiyat Ara trmalar Enstits.

26 Giri :

Afyon: Olgunla mam ha ha kapsllerine yaplan izintilerden szan, iinde morfin ve kodein gibi uyu turucu maddeler bulunan katla m st1 olarak tanmlanan afyonun asl Greke opion olup anlam ssl bitkidir. Trkeye Farsadan afyun imlsyla girmi tir.2 Afyon, ha ha kozasnn entiklenmek (izilmek) suretiyle akan st gibi beyaz zsuyundan elde edilmektedir. Hava ile temas ettike koyula r ve kahverengi bir renk alr. Afyonun ieri inde eker, protein, kauuk ya gibi maddelerle, morfin, narkotin, kodein vb. saylar 25' e yakn alkaloid denilen zehir mevcuttur.3 Afyon yutarak, i nenerek alnabilece i gibi sigara ile de iilebilir. Hangi ekilde kullanlrsa kullanlsn ayn tesiri gsterir. Ba langta varsa a rlar azalr, zntler kaybolur, skntlar geer ve geici bir keyif hali ba lar. Afyonke ler bu keyif haline balay derler. Fakat bu keyif hali ok ksa srer. Ardndan mide bulants, ba dnmesi, renk solmas, kalp ve solunum yava lamas ile birlikte zehirlenme hali ba gsterir. Afyon ok miktarda ve birden alnm sa ien kimseyi komaya sokar ve lm tehlikesi belirir.4 Afyonun tarihi, M.. 5000 yllarna kadar uzanr. Mezopotamya ve Kk Asyada karn a rlar ve ksrk iin ila olarak, slm devirlerde ise daha ok ilalarn yapmnda ve tedavide uyu turucu olarak kullanld bilinmektedir.5 Evdeki ecza dolaplarnda mutlaka afyon bulundurulur. 19. yzyln en yaygn kullanm biimi ise ocuklarn kolayca uykuya dalabilmesi iin verilen afyon katkl sv ve uruplardr. Yzyln nl afyonke leri ba mllklarnn ocukluklarnda itikleri afyonlu ilalarla ba lad n sylerler.6 Afyonke lerin Anadoluda Trklerin hakimiyetinden sonra zellikle Karahisar dolaylarnda yaygn biimde yeti tirilmi tir, sonradan buras Afyonkarahisar adn alm tr. Esrar: Kenevir (kendir) bitkisinden elde edilen uyu turucu bur madde olup Trkiyede esrar, randa beng/benc, Hindistanda banga, Irak, Suriye ve Msrda ha i , Kuzey Afrikada kif, Amerikada marijuana (marihuana) adyla tannmaktadr.7
1 2

Trke Szlk, TDK, Ankara 1998, s.30 Mustafa Baktr, Afyon, slm Ansiklopedisi, D A, C.1, stanbul 1988, s.442. 3 http/www. narkotik.iem.gov.tr 4 http/www. narkotik.iem.gov.tr 5 Mustafa Baktr, a.g.m., s.442. 6 Afyon ve esrarn tarih iindeki seyri hakknda daha geni bilgi iin bk.: Wolfgang Schivelbusch, Keyif Verici Maddelerin Tarihi Cennet, Tat ve Mantk-, (ev.: Z. Aksu Ylmazer), Dost Yaynlar, Ankara 2000; J. M. Scott, The White Poppy, A History of Opium, Londra 1969. 7 Turhan Baytop, Esrar, slm Ansiklopedisi, D A, C.11, stanbul 1995, s.431.

27
Esrarn etkili maddesi, kenevir bitkisinin iek durumlar ve gen yapraklarnda bulunan tylerin ta d reinemsi bir madde iinde bulunmaktadr. Kenevir preparatlar a r kesici etkiye sahiptir. zellikle mide ve ba rsak a rlarn ve yarm ba a rlarn gidermek iin kullanlm , ancak al kanlk yapt kanaatiyle kullanm terkedilmi tir.8 Esrarn uyu turucu madde olarak kullanl na ait ilk bilgiler Heredot Tarihinde (M.. 5.yy) bulunmaktadr. smaillerin 9. yzyldan itibaren kurduklar gizli bir cemiyette siyas maksatlarla adam ldrtmek iin yeti tirdikleri fedailere, hayatlar pahasna ldrme azmini esrardan faydalanarak verdikleri bilinmektedir.9 Geo Widengren, esrarn Avestada beng eklinde mevcut olup Zerd tn vecde gelmek iin kulland bir madde oldu unu ifade etmi tir.10 Widengenin fikrini savunan M. Eliade, ranllarn esrar (beng) ok eski zamanlardan beri kulland n ve muhtemelen vecde girebilmek iin esrardan yararlanmann ranllar kanalyla Asya kavimlerine gemi olabilece ini belirtmektedir.11 . Melikof da ayn gr savunarak Hind kenevirinin Hindistandan getirilip randa esrar karmakta kullanld n kaydetmektedir.12 Uyu turucu madde olarak esrar kullananlarda nce zevkli bir sarho luk meydana gelir; sonra hayal grme dnemi ba lar. Bu hayaller bazen ho , bazen de korkuntur. Hayaller dneminden sonra uyku gelir. Uyu turucuya esrarla ba layanlar bir sre sonra bunun etkisini yeterli bulmaz, eroin ve buna benzer uyu turucu maddelere geerler.13 1-Osmanllarda Afyon ve Esrar Kullanm: Osmanl dneminde afyona tiryk, afyonu kullanana ise tiryki denirdi.14 stanbulda esnf- bengciyan ad verilen bir snf bulunuyordu. Bunlar Sleymaniye semtindeki Tirykiler ar snda yer alan dkknlarda urup, macun, levha gibi esrar ihtiva eden mstahzarlar hazrlayp tirykilere

8 9

Turhan Baytop, a.g.m., s.431. Turhan Baytop, a.g.m., s.432. 10 Ahmet Ya ar Ocak, Osmanl mparatorlu unda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1992, s.178. 11 Ahmet Ya ar Ocak, a.g.e., s.178. 12 Ahmet Ya ar Ocak, a.g.e., s.179. 13 Turhan Baytop, a.g.m., s.431. 14 Ferit Develio lu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Aydn Kitabevi, Ankara 1993, s.11101111; A. Srr Levend; Divan Edebiyat Kelimeler, Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Kitabevi, stanbul 1984, s.345.

28
satyorlard.15 Abdulaziz Bey, Dersaadet halknn yzde sekseninin afyon kulland na ve cami ve tekkelerde bulunduklar zaman bile ceplerinde ta dklar kutulardan hap halinde yaplm gda olarak tabir ettikleri afyonu karp kullandklarn ve afyon kullanmnda tam bir serbestlik oldu unu belirtmektedir.16 yle ki, baz Anadolu kentlerinde iine afyon ya da buna benzer maddeler konan ber sat bir gelir kayna idi.17 18. yzylda afyon retimi yle bir noktaya geldi ki, afyon gibi maddelerin ihracat yaplmaya bile ba lanm t.18 yle ki, bu dnemde afyonun ekimi, yeti tirilmesi ve hasat konusunda halk aydnlatmaya ynelik zir bilgilere dayal layhalar dahi yaynlanm tr.19 Yine 1584 ylnda afyona olan e ilimi bilinmesine ra men zdemiro lu Osman Pa a sadrazaml a getirilmi ti.20 Abdlaziz Beyin anlattklarna gre stanbulda afyon tirykilerinin pek o u Sleymaniye Camii erifi kar snda ve medresenin altnda otuz be dkkndan ibaret sra kahvelere devam ederdi. Her biri ancak on be ki i alabilen bu kahveler her gn a zna kadar tirykilerle dolard.21 Bu tirykilerin bir ksm vaktiyle esnaflk yapm ihtiyarlaynca i ten ekilmi , bir ksm da vezirlerin ve valilerin maiyetinde ta rada gezmi , ya landktan sonra evlerinde oturan kimselerdi.22 Bunun d ndaki afyon tirykilerinin byk o unlu unu da genlikleri zamannda iki d kn olduklar halde son zamanlarnda ikiyi terk edip kendilerini avutmak ve ne elerinin temin etmi olmak iin afyon kullanan kesim olu turmaktadr.23 17. yzyln ba larndan Tanzimata kadar geen sre

Konur Baytop, a.g.m., s.432. Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri nsanlar, nan lar, E lence, Dil-, (Yayna hzl.: Kzm Arsan-Duygu Arsan Gnay), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, C.2, stanbul 1995, s.326. 17 Suraiya Faroqhi, Osmanl Kltr ve Gndelik Ya am Ortaa dan Yirminci Yzyla-, (ev.: Elif Kl), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998, s.238. 18 Osmanl mparatorlu unun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Editrler: Halil nalck-Donald Quaterert), Eren Yaynlar, C.2, stanbul 2004, s.970. 19 Bu layhalardan en nemlilerinden birisi Zirat u Nfia Mdr Amasyan Efendinin yazd Afyon Tohumu Zirana Dair ( stanbul La Trki Matbaas 1287) isimli layhasdr. Sekiz sayfalk bu kk layhada afyon tohumu cinsleri, ekilecek mevsimi, ne cins toprakta ekilmesi gerekti i, hasat zamannda yaplmas gereken eyler, konularnda bilgiler iermektedir. 20 Suraiya Faroqhi, a.g.e., s.237. 21 Evliya elebi de kendi zamannda bu esnafn on alt dkknnn bulundu unu ve bu i kolunda altm ki inin al t n kaydetmektedir. (bk.: Turhan Baytop, a.g.m., s.432). 22 Abdlaziz Bey, a.g.e., C.2, s.326. 23 Balkhane Nazr Ali Rza, Bir Zamanlar stanbul (hzl.: N. Ahmet Bano lu), Tercman 1001 Eser, Tarihsiz, s.73.
16

15

29
iinde stanbulda afyon kullanmayan ilmiye mensubu hemen hemen yok gibiydi.24 Evliya elebi, Afyonkarahisarda sadece esnafn de il, kadnlarn da afyon kullandklarn a knlkla ifade etmi , Afyonkarahisarl erkeklerin kendileri gibi afyon ien karlarna katlanamadklar iin kahvehanelerde vakit geirmeye ba ladklarn ve stoklarn da civar blgelerden temin ettiklerini belirtmi tir.25 Afyon ve esrar gibi uyu turucu kullanmak zamanla kahvehanelerdeki etkinliklerden biri haline gelmi ti. 1670 ylnda zmir civarn dola an J. Covel adl bir ngiliz din adam afyoncu olan ya l bir kahvehane sahibine de inmektedir.26 IV. Muraddan nce hibir padi ah afyondan yana olmaya da, afyona kar olmaya da cesaret edememi ti. Fakat IV. Murad fazla dozda alnd takdirde bu maddenin insan sarho etti ini renince afyonu btn tebaasna annda yasak ettirdi. Bu ilk kurban ise Hekimba Emir elebi olur. IV. Muradn Ba dat seferi srasnda yannda olan Emir elebi yannda ta d afyon macununu gizli gizli kullanmakta idi. Bu durum padi aha bildirilmi ve padi ah da Emir elebinin elbisesinin altnda saklad afyon macunun bularak hepsini yedirtmi ve o gnn ak am Emir elebi komaya girerek lm tr.27 IV. Muradn lmnden sonra afyon kullanm iyice yaylmaya ba lanm tr. Afyona mercimekten daha kk bir miktarla ba lanr, yava yava iri fndk bykl ne kadar ykseltilir. Zamanla birka misline karan, bu kadar afyonla bile yetinemedi i iin iine ak slmen denen zehri koymaya mecbur olan tirykiler vardr.28 Bunun d nda afyonun ttnle kar trlarak nargileyle de iildi i gibi sv halinde de iildi i grlm tr.29 Ayrca kahvehanelerde tiryki m terilerine kahveden evvel bir fincan afyon urubundan vermek adetti.30 Abdlaziz Bey bir afyon tiryakisinin gnlk ya aman yle anlatr: Afyonun kt tesiriyle ok zayf, elimsiz ve o u da ihtiyar olduklarndan en ufak bir grlt ve amatadan rkp, tela a d tkleri iin afyon kahvelerinde
stanbul Ansiklopedisi, C.1, stanbul Yaynlar, stanbul 1946, s.150. Suraiya Faroqhi, a.g.e., s.238. 26 Ralph S. Hattox, Kahve Kahvehaneler Bir Toplumsal ece in Yakndo udaki Kkenleri-, (ev.: Nurettin Elhseyni), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998, s.97. 27 M. DOhsson, 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve detler, (ev.: Zerhan Yksel), Tercman 1001 Temel Eser, Tarihsiz, s.50. 28 Abdlaziz Bey, a.g.e., C.2, s.326. 29 Ralph S. Hattox, a.g.e., s.97. 30 A. Talat Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, (Yayna hzl.: Cemal Kurnaz), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1992, s.76.
25

24

30
ok sakin, sessiz oturulur, her trl hareketten kanlrd. Sleymaniyedeki Tiryaki ar s halk gece ikilere kadar bu kahvelerde otururdu. Evi uzak oldu undan erken gitmeye mecbur kalanlar arkalarnda ufak zembil, ellerinde bir de nek, ufak mu amma fenerle suratlar ask, gzleri uyur gibi, benizleri soluk, sesleri ksk, d kn bir halde kzgn ve fkeli bir tavrla kahvehaneden karlardUzun bir yolu olan fakat bu mddet zarfnda da afyonsuz ve kahvesiz duramayan tiryakiler tenhada mnasib virane bir k e bulup zembilini indirir, zembiline koymu oldu u ufak tahta paralar, kuru yaprak ve rayla bir ate yakar, yine zembilinden cezve ve fincann karp kahve pi irir, kahve ile bir de afyon yutar, keyfini yeniler, sonra da yine glkle yoluna devam ederdi.31 Afyon tirykileri sarho lar gibi teye beriye sata ma, ellerine ta alp atma gibi davran larda bulunmazlard. Bu tip insanlar genellikle ya l ve halsiz, bitkin olduklar iin onlarn kzgnlar herkesin ho una giderdi. Hatta ocuklar bile yolda rastladklar tirykilere taklmay det edinmi lerdi.32 Tirykiler, Ramazan aynda afyonu macun haline getirir, macunu iki kat k da sararak sahurda iki tane yutarlarm . Bylece k t mide z suyunda eriyince macun midede da lr ve birka saatli ine keyif devam edermi . Ancak bu plann yolunda gitmedi i, afyon k dnn zor paraland yahut kana kar mas gecikti i durumlarda tiryki krizlere girer ve d dnyadan deta kopuverir. Afyonu patlayp kana kar ncaya kadar da farkl tepkiler verir. Konu ulan veya yaplan eye uygun kar lk verilmeyen, anlama ve alglamada geciken durumlarda daha afyonu patlamam deyimi kullanlmas da bundandr.33 Ramazan aylarnda ayya lar iftarda arap yerine afyon urubu (ber ) ierlerdi.34 Afyon tirykilerin hayl lemi iinde syledikleri szlere cahil halk ke if ve keramet kymeti verirler, dervi klkl tirykileri ise evliy yerine koyarlard.35 Afyon tirykili inin endi e verici ekilde yaylmasnn ardndan hkmet 1723te eyhlislmdan fetva alp afyon tiryakili ini ilan etme e mecbur kalnm , ne kadar afyon tirykisi varsa hepsi de i ik yerlere srlm tr.36 Osmanl Devleti dnemindeki uyu turucularn ba nda esrar gelmektedir. Zaman zaman yasaklanm ve kullananlarn idam iin e itli fetvalar alnm sa da elde edilmesi ve kullanlmas hibir zaman tam olarak nlenememi tir. 17 ve
31 32

Abdlaziz Bey, a.g.e., s.327. Abdlaziz Bey, a.g.e., s.327. 33 skender Pala, ki Dirhem Bir ekirdek, Kap Yaynlar, stanbul 2005, s.6. 34 A. Talat Onay, a.g.e., s.77. 35 stanbul Ansiklopedisi, C. 1, s.150. 36 stanbul Ansiklopedisi, C. 1, s.150.

31
18. yzyllarda esrar kullanm bir hayli artm , kber ve ileri gelenler tarafndan da gizlice kullanlm tr.37 Osmanllar dneminde esrara de i ik isimler verilmi tir. Halk arasnda maslak38 diye adlandrlan esrarn bunun d nda kullanlan isimleri unlardr: keyf, fino, gonca, sar kz, kaynar, antin, yunan, duman, gubr, paspl, hanteri , kabza, hurde, di , hindi baba, dalga, ha i , zbt duymaz, nefes, krma, hd, yuf, dem, dd- siyh, kara biber, flfl.39 Esrar imeye mahsus yerler alm ve saylar olduka o alm sa da bunlar kahvehaneler gibi her yerde olmayp, serbest de de ildi.40 Esrarke ler arasnda esrar kahvelerinde tekke denilmektedir.41 Abdlaziz Beyin bildirdi ine gre esrarke ler daha ok Aksarayn tenha yerlerinde ve Tahtakalede bulunuyorlard.42 Esrarke lerin en nemli zelliklerinden biri, esrar birden ok kahveyi dola arak imekti. Esrar genellikle nargile ile iilirdi. Esrara mahsus nargileler bulunmaktayd. Nargilenin gvdesi Hindistan cevizinden olur, marpucu yerine de yarm ar n uzunlu unda bir kam taklrd. Nargile yere konulur, kam elde tutularak iilir, birka nefes eken adam yanndakine verir, sra ile ierlerdi.43 Hasan Bahri esrarke lerin meclisini yle anlatr: Nargile, tavla, basdr, ate le yak! retleri zerine hazrlanr. Nargile yani kabak ocak tarafndan ince faslalarla ekerek al drlr. yice yandktan sonra tamam bir nefes eker sonra nargileyi takdim eder. Meclisde bulunanlara sra ile ocak tarafndan dola trlarak di erleri de akarlar. Nargileyi bekleyen baz kalenderler de sabr u takt kalmad ndan intizrn iddetli te i iinde feryd ederek okurlar: Dem demi Haydar, sahib-i kalender, mnkre tir, yezide haner, rife eker, yuf yezide, iksun iki gzide, dem olsun zem Bu srada esrrlerden biri kaba ekece i srada yuf deli ini aup nargilenin dumann bo aldup nargilenin kam n tdrr ve syler:

25 Nisan 1864 tarihli Attarlar ve Kkler Nizamnmesi uyarnca aktar esnafnn esrar ve mstahzarlarn satmas yasaklanm , yalnz eczanelerin reete kar l sat yapmalarna izin verilmi tir. (bk.: Turhan Baytop, a.g.m., s.432.) 38 Hans Dernschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl , (ev.: Ya ar nen), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992, s.79 39 Hasan Bahri, Esrarke ler, ems Matbaas, stanbul 1331, s.11. 40 Abdlaziz Bey, a.g.e., s.328. 41 Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.3, Kltr Bakanl Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 1994, s.219. 42 Abdlaziz Bey, a.g.e., s.328. 43 Abdlaziz Bey, a.g.e., s.328.

37

32
yak, yuf, yuf yezide, nargilemizi in veli, imeyen deli, pirimiz Hac Bekta i Veli, yuf der eker.44 Osmanllarda esrar sarho larna hayran denilirdi. Hayran olanlar uyu turucunun verdi i ehvet ile donuk donuk, sanki grmyormu grse de farkna varmyormu gibi bakarlard.45 Esrar ienler yksek sesle kahkahalarla glmeye ba lar, kendi kendine bir sr anlamsz szler syler, arada bir sebepsiz hiddet frtnalarna kaplr ve gln duruma d erlerdi. Kibarlar da nedimlerine ve dalkavuklarna iine esrar koyduklar ya veya kuru incir yedirir, bunun sebep oldu u garip ve tuhaf hallerine bakarak e lenirlerdi.46 Esrarke takm arasnda afyon tirykilerinde oldu u gibi efendiden ve a adan kimseler bulunmazd. Esrarke ler serseri, harabati ve i siz takmndan olduklarndan esrar kahvesi kapandktan sonra stanbulun e itli yerlerinde, sokak ortalarnda d p kalr, cami avlularna kadar girerek szp kalrlard.47 Dr. Mongeri, 1860 yllarnda stanbulda grlen akl hastalklarnn bir sebebinin de esrar oldu unu da aka dile getirmi tir.48 Esrarke lerin nazarnda parann, hayatn, dnyann hi ehemmiyeti yoktur. Yegne d nceleri esrar tedarik etmektir. Bunlar iin hayat, esrardan sonra ba lar.49 Esrarke ler esrar bulamadklar zaman trnaklarn kesip ierler. Bunun da tkendi i zaman zefir, pirin, ay, sprge tohumu, kuru tnbaku ierler. Esrarke lerin ba ve ehdet parmaklarnn ortalar esrar krmaktan rm tr. Esrar krmak iin trnaklarnn uygun yerlerini kesmezler.50 Hasan Bahri, esrarke lerin hayatlarn alt basamakl merdivene benzeterek, bu basamaklar yle gsterir: 1. Basamak: ne e, 2. Basamak: Zafiyet, 3. Basamak: Kaytszlk, 4. Basamak: Seflet, 5. Basamak: Hastane ve 6. Basamak: Mezar51 Osmanl dnemindeki Btn tarikatlarndan olan abdllar srekli esrar (ha i ) ierlermi . yle ki esrar abdllara has olarak kabul edilirdi. bdllarn prinden slm Baba esrar ime sebeplerini Hz. Ademe dayandrarak yle aklar: Hazreti dem kh- Serendibde sedd-i ramak (lmeyecek kadar yiyip
Hasan Bahri, a.g.e., s.9-10. skender Pala, Ah Minel A k, tken Yaynlar, stanbul 1999, s.117. 46 Abdlaziz Bey, a.g.e., s.328. 47 Abdlaziz Bey, a.g.e., s.328. 48 Konur Baytop, a.g.m., s.432. 49 Hasan Bahri, a.g.e., s.15. 50 Hasan Bahri, a.g.e., s.15. 51 Hasan Bahri, a.g.e. s.25.
45

44

33
ime) iin ha i (esrar) eklederdi (yiyerdi). Biz dhi ana tbiyet edp miyanmza (yanmza) tennre ba layp uryn ve ekl-i ha i etmekle muttasl (devaml) hayrn oluruz. Ve dahi lemler ire seyahat ile her k eyi seyrn ve muttasl esrar-hrlkla esrra vakf olup hayran oluruz. mdi ey hce revdr ki sen dahi esrrmzdan n ve gam- dnyay bizim gibi ferm edip(unutup) esrr- leme vkf u hakyk- e yya (e yann hakikatleri) rif olasn52 Abdllar gibi Bekt lerin de esrar kullandklar bilinmektedir. Erenler! Tlib-i esrra bizden ok niyz eylen arb- a kn alsn ien abdla a k olsun gehi53 (Erenler! Esrar iip dalga geen abdllara bizden selam syleyin, a k arabnn alsn ierek mest olmu varsa afiyet olsun yerine a k olsun diyelim) Ahmed Eflk de Abdllar arasnda esrar imenin yaygn oldu unu dolayl olarak ifade etmektedir.54 Bkinin u beyiti de yine Abdllarn esrara olan tutkularn aka dile getirmektedir: k ki sz- a k ile uryn olup gezer Abdldur ki lemi hayrn olup gezer Bki G 138/1 13. yzylda Anadoluda Kalenderilerde ha ha yeme ve esrar ime deti yaygnd.55 15. yzyl ba larnda ise Kaygusuz* Abdal, Rum Abdllar arasnda esrarn ska kullanld n gsteren manzumeler yazm tr.: Gel iegr u cradan Kaldr perdeyi aradan56
52 53

Ahmet Talat Onay, a.g.e., s.156. Ahmet Talat Onay, a.g.e., s.157. 54 Ahmed Eflki, Ariflerin Menkbeleri, C.2, (ev.: Tahsin Yazc), Milli E itim Bakanl Yaynlar, Ankara 1959, s.633. 55 Ahmet Ya ar Ocak, a.g.e., s.179. * Kaygusuz: Dertsiz, tasasz anlamna gelen kelime, Bekta iler arasnda esrar anlamndadr. iciler yabanclarn yannda bu ad kullanrlar. Mesela: Geen gn kaygusuz haktayd. Filan adama rastladm, o bulmu beraberce grdk (yani beraberce duman alt olduk) szleri bu kullanma rnektir. Kaygusuz Abdaln da esrar kulland ve iirlerinde esrar vd iin bu ad kullanm tr. (bk.: Ethem Cebecio lu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl , Rehber Yaynlar, Ankara 1997, s.438). 56 Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdaln iirlerindeki esrar ve benzerlerinin mecazi anlamlarla kullanld n, esrar ve arap ime i Hakkn didrn grmek manasna geldi ini, mey, arap, beng, esrar gibi kelimelerin lahi a k ifade etmek zere kulland n, dolaysyla Kaygusuz Abdaln kesinlikle esrar imedi i, aksini iddia etmenin ise byk bir hata oldu unu

34
Osmanllarn son zamanlarnda Menkb- Mkeyyift- Alem trnde birtakm el yazmas, ta basmas, resimli, resimsiz kitaplar ne redilmi tir. Bu eserlerde afyon, esrar, ber , arak, boza, arap, kahve insan suretine brnerek toplant yaparlar, birbirleri ile at arak, kendi stnlklerini dile getirirlerdi.57 Muhammed Arif Efendinin Afyon Tiryakileri adl bu tarz eserinde Afyonu yle anlatmaktadr: Afyon- nmdr cmleden mukaddem gelmeye aya zre kalkup dernunda mezkr olan fikr-i fasideyi icr in didikim: Evvel mkeyyift- lem dedikleri n-bekr i idrem. Ziyde laf ve gzf idp nie kelimt- n-sez idermi . Kendi zumlarnca hayli keyfiyet davasn idp bizim zerimize tasaddur itmek istemi . Ben var iken keyfiyet iddisnda olmak kat acibdr ki beni hod bilrsiz. Malm b u ba e iinde perverde olmu um. Ekseri irfn u zrif bensiz keremiyyet zre sohbet idemezler. Dny ve mfihda ad sn belli ki iyim58 Esrar ile ilgili bir blm ise yledir: Esrr- sebze-p kahraman var bir glbang- cn-sz ekp cilveghndan hin-misl srayup ayak zre turup gnde olan amd- kertn ba zerinde frfr evirp kendyi ikisinin mbeynine atup eyitdi ki, nin b-man ve beyhde kelimt idersizkeyfiyetlerin makbl ve mer bu benim ki, herkimbeni istiml eylese Hindistn seyriderve benim sebebimle nice rif-cnlar esrr- hakka vsl olup her yana nazar- yine e kl-i garibe ve rsmt- acbe m hede ider. Hakki ifdeden hli olmazlar. uar-y selef benim hakkmda ok kasdeler demi lerdir.59 2-Divan airlerinde Afyon ve Esrar Kullanm: Tezkirecilerin airler hakknda yapm olduklar tantma ve de erlendirmelerin nemli bir ksm, onlarn miza ve karakterleri, ahlk yap ve ya ay lar, e itli zevk ve al kanlklaryla ilgilidir.60 nceledi imiz tezkireler
savunmaktadr. (bk: Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1981, s.260, 294); Buna kar lk Ahmet Ya ar Ocak ise Kaygusuz Abdaln: Gel ey miskin Kaygusuz esrardan al dn Bu klar otudur yemez verme her Tata Beytini rnek gstererek Kaygusuzun esrar kulland n belirtmektedir. (bk.: Ahmet Ya ar Ocak, a.g.e., s.179). 57 Bu tr eserlerin bazlarnn isimleri unlardr: Muhammed Arif Efendi, Afyon Tiryakileri, Beyo lu Ta Testghlar, stanbul 1273, 24 s.; Besim mer, Mkeyyifat ve Mskiratdan Afyon, Kahve, ay, Esrar-, stanbul Mahmud Bey Matbaas, 1305, 100 s.; Srrul-Esrr, 1290, 30 s. 58 Muhammed Arif Efendi, Afyon Tiryakileri, s.9. 59 Muhammed Arif Efendi, a.g.e., s.12-13. 60 Harun Tolasa, Seh, Ltifi ve k elebi Tezkirelerine Gre 16. Yzylda Edebiyat Ara trma ve Ele tirisi, Aka Yaynlar, Ankara 2002, s.124.

35
iinde konumuzla ilgili esrar ve afyon gibi kullanan airler hakknda en ayrntl bilgi veren k elebidir. Tespit edilen airlerdeki zevk ve al kanlklarn ekli ve derecesi de olduka de i iktir. Kiminde bu normal bir zevk ve al kanlk, kiminde gittike fazlala nca airi felakete gtren, lmne kadar sren ve hatta lmne sebep olan bir tutku halidir.61 Tezkireciler airlerin iki ve afyondan iine d m olduklar beden rahatszlklar, kaybettikleri sosyal saygnlk ve i glerinden kal larn, bazen ak bir znt ve esef duygusu iinde ortaya koymaktadrlar. Tezkireciler btn bunlarn yan sra iir ve airlikle iki ve afyon al kanlklar arasndaki ilgin mnasebete de de inmektedirler. k elebi Subh hakknda yapt aklamasnda: keyfiyet-i gubra hayrn olup safs zamannda tahayylt- iiriyede masrf olurd ve kederi vakti eri se satrance me uf olurd eklinde bu airin iiri ile afyon iptils ve keyf hali arasndaki gerekten sk ve ilgin mnasebeti de ak bir ekilde gzler nne sermektedir.62Tezkirelerde tafsilatl ekilde yer alan esrar ve afyon ba mls airler unlardr: Osmanl padi ahlarndan II. Bayezid, Amasyadaki ehzadeli i srasnda zevk ve safaya d kn bir ya am srm , hatta afyona da mbtel olmu tu. Babas tarafndan defalarca uyarlmasna ra men bu ya antsn bir sre devam ettirmi tir. Sonradan ya nn ilerlemesi ve etrafn saran ulemann da tesiri ile bu hayatn brakm , lene kadar vaktini ibadetle geirmi tir.63 Bayezid devrinde drstl ve fazileti ile tannan Meyyedzde Abdurrahman Efendi -ayn zamanda Htem mahlasyla iirler yazan bir airdirBayezidin ehzadeli i zamannda Amasyada bulunmu ve ehzadeyi ikiye ve afyona al tryor eklindeki ikyetler zerine, Fatih Sultan Mehmed tarafndan hakknda idam ferman kartlm tr. Meyyedzde lmden kurtulabilmek iin Bayezidin de yardm ile rana kam , Fatihin lmnden sonra tekrar stanbula dnm tr.64 Bayezid babasna da bir ariza gnderip, i manl n nlemek iin baz maddeler kulland n, fakat artk tamamen vazgeti ini bildirerek affn istedi.65

61 62

Harun Tolasa, a.g.e., s.129. Harun Tolasa, a.g.e., s.132. 63 Haluk pekten, Divan Edebiyatnda Edeb Muhitler, Milli E itim Bakanl Yaynlar, stanbul 1996, s.44. 64 Haluk pekten, a.g.e., s.48. 65 Haluk pekten, a.g.e., s.173.

36
Fatih dnemi airlerinden olan Melih airli inin yan sra sarho lu u ile de n yapm t. Melih gece gndz ier meyhane k elerini padi ahn meclislerine tercih ederdi. Fatih, Melihye ikiyi tvbe ettirdi. Melih ikinin yoklu unu boza, afyon ve esrarla gidermeye al t, fakat olmad. Sultan bir gn halini renmek, tvbesini bozup bozmad n anlamak iin arattrd. avu lar btn meyhane k elerini aradlar ve Tahtakalede buldular. Durmadan u beyiti okumakta idi: ferinler arab- gl-renge Lanet olsun bozaya v benge Melih padi ahn huzuruna getirildi inde ayakta duracak hali yoktu. Bo durulmas emredildi. Melih yemini bozmad na ve iki imedi ine yemin etti. Padi ahn srar zerine iki imedi ini rnga etti ini, ondan sarho oldu unu itiraf edince, Fatih ldrtmekten vazgeti, fakat bir daha da meclisine sokmad.66 Kanun devri airlerinden olan Edirneli Emr (.1575) zamannda sultanu - uara olarak anlm ve zellikle muammalaryla n yapm tr. mr boyunca makama ve hrete hi nem vermemi ve krk kanaat geinmi tir. Bundan dolay da isti n airi olarak anlm tr.67 Emrnin esrar iti ine dair bilgiler tezkirelerde geni e yer tutmaktadr. Nevizde Atyinin uar-y asrdan esrar ile mttehem olan Hayl ve Emr ve Bknin Edirneli airler hakkndaki rmez senn hayline bir iki bengler68 msra rnek gsterilebilir. Emrnin arkada olan k elebi de onun esrar ba mll ile ilgili u olay nakleder: Edirneye muamma syleyen bir air gelir. airlerle bahelerin birinde zevk ederlerken muamma sylemekte mhir olan Edirneli Emryi sarho edip ma lb etmek iin ly ve hir gubr imek teklif eder ki hayrn ede. Emr de bir hayli esrar yutar. Biraz sonra Acem bunun kr beng oldu unu grr. Kebap yerlerken Emr ismi hsl olan bir muamma syler. Emr derhal cevap vererek gubrn tesir etmedi ini gsterir ve acemi ma lb eder.69 Emr mrnn sonlarna do ru esrarn etkisinden dolay uurunu kaybetmi ve lm de esrardan olmu tur.70 Tacizde Cafer elebinin o lu olan Bli elebi iirlerinde Cferi mahlasn kullanm tr- de iki ve afyona d knl ile bilinmi tir. Hasan elebi, tezkiresinde: Dima bde-i glgn ile ber afyon cem iderdi. Ahr
66 67

Haluk pekten, a.g.e., s.36. M. Yekta Sara, Emri Divan, Eren Yaynlar, stanbul 2002, s.10. 68 M. Yekta Sara, a.g.e., s.11. 69 A. Talat Onay, a.g.e., s.155. 70 M. Yekta Sara, a.g.e., s.12.

37
ber den gds yirmi yedi dirheme vardkda tabit mukavemet etmeyp zehr-i ber fetin alm vcdn dery-y ademe salm d.71 fadesiyle Bli elebinin lmnn iki ve afyondan oldu unu belirtmi tir. Piri tine do umlu olan Nuhi, stanbula gelerek e itli hizmetinde bulundu. urdan Levni, Figni ile arkada lk yapt. meclislerde iki ve afyona al t. Ksa zamanda yle bir duruma Kasnmaktan yaz yazmaga eli degmezdi. Uyhu yzini hod d gremezdi.72 Beyni, Nuhnin iirlerinin ok mkemmel oldu unu, e ve esrara tutulmasayd ir-i z-fnn olabilece ini ifade etmi tir.73 vezirlerin Katld geldi ki: inde bile er afyona

Nuh nin a da olan air Nr de gen ya larda iken renime ok heves etmi ve Rstem Pa ann yannda e itim grm tr. Ancak ilgisizlikten dolay kendini afyon ve esrara kaptrm tr. Msra gitmi ve orada lm tr.74 Ltifi, Nuhnin esrar ba mll ndan dolay deli grn l biri oldu unu yazar.75 Nuhnin esrarke leri vd iiri: Cevcevinden leme sultn olur berr lar Hey ne sultn belki cna cn olur berr lar Nem kaparlar oddan amm gzlesen htrlarn Yoluna cnlar virp kurbn olur berr lar Otunun kengerliginde syleme tnma sakn Kim o demde te -i szn olur berr lar76 Pa a elebinin o lu ve ayn zamanda da kad olan n, afyona d knl nedeniyle cinnet geirmi tir. Hasan elebi n hakknda iirlerini ve ilmi ynn vdkten sonra afyona olan d knl n eyle anlatr: Lkin ma lb- ber afyun olmakla vsl- mertebe-i cnn olub efli redet (ktlk, fenalk) v etvr kabahtdan hli idi. Yrn- safy hezr- minnetle hnesine dvet idb bir czi nesne in an incidb evz-i garbiye (garip

71

Hasan elebi, Tezkiret - ur, (hzl.: brahim Kutluk), C.1, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1978, s.187. 72 Gelibolulu Ali, Knhl-Ahbr (Tezkire Ksm), (hz.: Mustafa sen), Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1994, s.282. 73 Beyni, Tezkire-i ura, (hzl.: brahim Kutluk), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997, s.302. 74 Gelibolulu Ali, a.g.e., s.282. 75 Latifi Tezkiresi, (hzl.: Mustafa sen), Aka Yaynlar, Ankara 1999, s.355. 76 Gelibolulu Ali, a.g.e., s.282.

38
haller) ile yeme ini zehr iderdi.77 Beyni de byle bir lim- air ki inin afyona kaptrmakla kendisini helak etti ini ifade eder.78 Yine lim airlerden ve ayn zamanda hfz olan Zeyn, zamann kalenderlerin yannda geirmi ve mrn arap ve afyon imekle zayi etmi tir. ki ve afyona tutkunlu undan dolay fakir ve zelil, mariz ve lil79 bir ekilde lm tr. airli inden ok gzelli i ile n yapm olan Ferd, afyona tutkunlu undan dolay ok gen ya ta lm tr.80 Hekim airlerden olan ve ayn zamanda saray hekimi olan Edirneli Hekim Sinano lu iirlerinde Aty mahlasn kullanm tr- da afyon, esrar ve kahve tutkunu airdi. Gece gndz afyon kullanp, ok kahve ierdi. Btn bunlardan dolay da ok zayf d m tr. Sonradan pi man olup bu al kanlklarn terk etti. Orta derecede bir air olan Aty bir hiciv ustasyd.81 znikli air Vezni de afyonu ska kulland iin g ve kuvvetten d m ve gen ya ta lm tr. Beyan, Veznnin fizik durumundan dolay, insanlktan kt n belirtir.82 Kanuni devrinin airlerinden olan Kirecizdelerden Mahmud Gubr, her sabah karde i ile afyon kaynatp yerler, ertesi gn tekrar kaynatrlard. Kendisini yakndan tanyan k elebi halini yle anlatm tr: iir yerine herze syler, gnde drt yz beyt syledim diye iftihar ederdi. Afyonu yutar, sonra keyif halinde iirler yazard ki, hibir beyit di erini tutmazd. uardan hicvetmedi i kimse kalmam tr. Padi aha bir mektup yazp ehnme yazmakta oldu unu sylemi , Kanuni, belki ba kalarndan alm tr. Bakalm, kendisinin oldu una inanalm demi . Hepimizin iiri topland, kar la trld. Gubr iirlerinin hali grlnce rivayete gre ate e veya suya atld.83 Sultan II. Selimin ehzadelik yllarnda yakn dostu olan ve meclislerde srekli yannda bulunan Cell (.1570) iki ve esrara d knl ile tannm tr.

77 78

Hasan elebi, a.g.e., s.187. Beyni, a.g.e., s.37. 79 A k elebi, Me air - ura, 80 Gelibolulu Ali, a.g.e., s.253-254; Latifi Tezkiresi, s.170. 81 Rdvan Canm, Edirne airleri, Aka Yaynlar, Ankara 1995, s.143. 82 Beyni, a.g.e., s.318. 83 Haluk pekten, a.g.e., s.116.

39
Gelibolulu Ali, Cellnin iirlerini esrar itikten sonra yazd n ve bundan dolay aklna geleni nazma dkt n kaydeder.84 17. yzyl airlerinden olan ve ayrca imamlk da yapan Pend (.1635) hakknda tezkireler esrara olan d knl nden bahsetmektedirler.85 18. yzyl airlerinden ve Nbnin yakn dostu olan Manisal Birr-i Attr (.1708) da afyon d kn bir air idi.86 Bu yzyln airlerinden stanbullu Vcd (. 1717) afyona olan tutkunlu undan dolay daha on dokuz ya nda lm tr.87 19. yzyl airlerinden olan skdarl Davud smail Efendizde diye tannan ve ayn zamanda iyi bir hattat kr (.1806) de afyon tutkunu olan airlerdendir.88 Bu airlerin d nda tezkirelerde esrar ve afyon ba mls olarak zikredilen di er airler ise unlardr: Sehay, Kurb, Nli , Subh, lm, Keyf, vr, ri, Zr, Gulm, Sadr, Nim-i Sn, Nihl, Hicr, Cefy, H im. 3-Divan iirinde Afyon ve Esrar: Divan iirinde afyon ve esrar zerine yazlm Fuzlnin Beng Bde isimli eserinden ba ka mstakil bir eser bulunmamaktadr. Sadece Antepli Aynnin (.1837) Divannda yer alan Be-Evsf- Mkeyyif-h-y Alem isimli 23 beyitlik mesnevisinde Ayn, ttn, enfiye, kahve, bade, macun, arak, esrar, afyon, tnbeki gibi keyif verici maddeleri saydktan sonra, bir grubu lemin sultan ve iksir-i azam; di er grubu ise pul ve kul gibi grerek bir mukayese yaparak ttn ve kahvenin zelliklerini anlatr.89 Bu eserde afyon ve esrarla ilgili blmler yledir: Ttn enfiye kahve bde macn Arak esrr u tnbku v afyon
84

Gelibolulu Ali, a.g.e., s.300; hayat ve sanat hakknda geni bilgi iin ayrca bk.: Abdulkadir Erkal, Mir-i Alem Mesnevisinin airi Cell Hakknda, Atatrk niversitesi Trkiyat Ara trmalar Enstits Dergisi, S.11, Erzurum 1999, s.131-136. 85 Tezkire-i Mcib, (hzl.: Kudret Altun), Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara 1997, s.25; Rza Tezkiresi, (hzl.: Gencay Zavotu), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1993, s.105. 86 Haluk pekten-vd, Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl , Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1988, s.79. 87 Haluk pekten-vd., a.g.e., s.492. 88 Haluk pekten-vd., a.g.e., s.530. 89 Eser hakknda geni bilgi iin bk.: Akgz, Namk, Kahvenme (Klasik Trk Edebiyatnda Kahve), Aka Yaynlar, Ankara 1999, s.56.

40

Biri sultn- lem di eri kul Biri iksir-i azam di eri pul Arak ime yeme afyonu asla ekip esrr olma halka rsv Biri huyl verir di eri yubset O fetdir bu bir drl musbet90 16. yzyl airlerinden olan Hayret Divannda afyon ve esrar konu alan Der Keyfiyet-i Beng v Hlet-i Esrr isimli 6 ktalk murabbasn burada zikretmeliyiz. Hayret, bu iirinde ulemnn esrr haram saymasnn Kalenderiler ve Abdllar tarafndan dikkate alnmad n ifade etmi tir: Nice bir zlf gibi hk ile yeksn olalm Nice bir turalar gibi peri n olalm Alalm leb-i dilber gibi handn olalm Cradan getir Abdl yine hayrn olalm Silelm gel ber yine-i kalbn tozn Aalum khl-i gubr ile yine cn gzini Kula a koymayalum hce fakihin szini Cradan getir Abdl yine hayrn olalm Kalmayub Gl en-i dilde eser-i hr- mell Yeridr ala yer yer gl-i glzr- hayl Mft-i k fetv virben didi hell Cradan getir Abdl yine hayrn olalm Ykuben zhd vera mlkini giryn idelim Girelim cn u gnl ehrini seyran idelim Cem olub bir araya sohbet-i rindan idelim Cradan getir Abdl yine hayrn olalm Nice bin yine-i cm ile hodbn olalm Nice bir bade-i hamra gibi rengn olalm Gele yek reng gedlar gibi miskn olalm Cradan getir Abdl yine hayrn olalm
90

Akgz, Namk, a.g.e., s.58.

41

A k esrrnn anlama a keyfiyetini Nimet-i hn- gamn almak in lezzetini Hayretnin dahi arturmak in hayretini Cradan getir Abdl yine hayrn olalm 91 Afyon ve esrar zerine yazlm mstakil en nemli ve tek eser phesiz ki Fuzlnin Beng Bde isimli mesnevisidir. 444 beyit olan eserde Fuzl, afyonla arabn mukayesesini yaparak sonunda arabn afyona stn oldu u sonucuna varr. Fuzl, eseri Safav hkmdar ah smaile sunmu tur. Eserin konusu ise ksaca yledir: Bde gzel ve yak kl bir gentir. Bir iki meclisinde Arak, Boza ve Nebiz adl dostlar ile iki ierlerken Bde kendini vmeye ba lar. Saki bunun zerine, ba ka bir mecliste kendini ven, herkesten stn oldu unu savunan Beng isminde birini grd n syler. Bde kzar ve Bozay Benge eli olarak gnderir. Bu arada Beng de Ber , Afyon ve Macun adndaki arkada laryla e lenmektedir. Eli olarak gelen Boza, mayas bozuk oldu undan Bdeye ihanet edip Bengin hizmetine girer. Bde, Bozann ihanetini ve Bengin kendisine meydan okudu unu renince kzar ve sava maya karar verir. ki tarafn askerleri kar la rlar. Nukl ve ku zm bo una kan dklmesin diye araya girerler fakat fayda vermez. Bde, Bengin ordusunu peri an eder ve Beng ve arkada larn esir alr. Beng bir frsattan yararlanarak Bdenin yanndan kap kurtulur. O zamandan beri Beng, Bdenin korkusundan korka korka ve gizlice dola r. Bdenin bulundu u yerlere yakla amaz.92 Haluk pekten, bu eser hakknda Tahir Olgunun, Fuzlye Dair isimli eserinde, Fuzlnin Bde ile Safav hkmdar ah smaili, Beng ile de Osmanl padi ah Sultan Bayezidi sembolize etti ini belirtmi tir.93 ah smailin ikiye d knl n, hatta zbek hkmdar eybek Han ldrtp kafatasn gm le kaplatarak, bununla arap iti i bilindi i gibi, Sultan Bayezidin de esrara d knl ve hatta ah smailin hakaret etmek maksadyla kendisine bir hokka macunu hediye olarak gnderdi i eklindeki tarih bilgiler dayanak olarak gsterilmi tir.94 Bu anlamda Fuzl, eserinde arab stn getirmekle ah smaili be endi i ve onu Osmanl padi ahndan stn tuttu unu gstermi tir.
91

Hayreti, Divan, (hzl.: Mehmed avu o lu-M. Ali Tanyeri), stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fak. Yay. stanbul 1981, s.94-95. 92 Eser hakknda bk.: K. Edip Krko lu, Fuzl Beng Bde, Maarif Basmevi, Ankara 1955, 37s. 93 Haluk pekten, Fuzl, -Hayat, Edeb Ki ili i, Eserleri ve Baz iirlerinin Aklamalar-, Atatrk niversitesi Edebiyat Fak. Yaynlar, Ankara 1973, s.37. 94 Bk. Haluk pekten, Fuzl, s.37.

42
Bu trle ilgili olarak ayrca Vardarl Fazlnin Dfil- Hazn veya Mahzenl-Esrar ismini verdi i uzunca mesnevisini ve Gedynin Beng Bde isimli mensur eserinin mevcut oldu unu kaynaklar zikretmektedirler.95 Divan iirinde afyon ve esrar; afyon, efyun, habb- afyon, ne e-i afyon, afyon- hl, afyon-perest, ne ve-i afyon, beng, beng-i muhabbet, beng, ber , mibl - ber , berr , curadn, esrr, keyfiyet-i esrr, keyfiyet-i esrr- gam, bde-i esrr, esrr- hayret, esrr- humr, esrr- muhabbet, mahbb- esrr, esrr- hat, sret-i esrr, tlib-i esrr, bahr- esrr, esrr- a k, vkf- esrr, gam, gam-gsr, gamze-i gam, gubr- gam, hayrn- gam, humr- gam, bezm-i gam, keyf-i gam, mahmr-i gam, gd, gd-i ruh, gubr, gubr- guss-i ruh, gubr- m g, keyf-i gubr, habb, habb- hl, habb- mzehheb, habb- muanner, habb- muvarrak, habb- zeheb, hayrn, hokka, hokka-i arh- laciverd, keyf, keyfiyyet, ehl-i keyf, enfiye, hu ber, macun, sebz, ha ha , dne-i ha ha , kabak, kuru girdb,rz- dehen, tiryk, tiryk gibi terimlerle ifade edilmektedir. Divan airleri afyon ve esrarla ilgili unsurlar daha ok gazellerinde kullanm lardr. Afyon ve esrar, Divan iirinde a rlkl olarak keyif verici zellikleri ile ele alnm tr: Afyon u ber keyfine dil oldu in ekdirmede yubsetini arh- b-nev Ha met Tesdis 4/5 Afyon u ber bde ile kahve v arak Cmle mkeyyift yeriz keyfe m ittefk Muhlis Hzr elebi96 Divan iirinde afyon ve esrar ikiye ( araba) alternatif olarak gsterilmi , ancak yine iki afyon ve esrara stn tutulmu tur: ferinler arab- gl-renge Lanet olsun bozaya v benge Melih Lal-i lebin gren ki i nev-bahr nider Sfi arb var iken esrra kim bakar Behi t G 166/4 Yeter olduk gubr- gamla beng Getr ski arb- lle-rengi Hayl G 626/1
95

96

K. Edip Krko lu, a.g.e., s.1. A. Talat Onay, a.g.e., s.253.

43

El ekp lalinden olduk mil-i hl-i siyh Ne e-i sahby biz afyona tebdl eyledk Sbit B 120 Divan iirinde iki ve arap zerine yazlan Skinmelerde airler, arap ile kahve, ttn, afyon, esrar ve macunu kar la trarak bu maddelerin olumsuz yanlarn anlattktan sonra araptan yana tavr koyarlar: Benim bu kahvedir baht- siyhm Duhn itim tepemden kd hm Yedim afyonu sevdm artd hm Yetirdi ne ve-i macn rhm Vel yokdur arba denk ey Antepli Ayn/Sakinme97 Afyon ayy lar gre ldrc bir zehir, arap ise canl bir ruhtur: Ayy larn hli kzldr hele amm Afyon semm-i ktil mey ise rh- revndr Enderunlu Fzl K 11/1598 arap tutkunu rindler iin afyon yutmak, afyonun ne esinden faydalanmak yetersizdir. Afyonun verece i keyfiyete kanmamaktadrlar: Keyfinden anun dne-i hardal duyamazlar Hl grnr rindlere ne e-i afyon eyh Glib G 267/4 Afyon ve esrar tek ba na kullanmak fazla keyfiyet vermez. Onun keyfi meyle beraber kar: Saf-y vuslatn ketminde ciz k- eyd kar keyfiyet-i esrr- lfet meyle meydna Ha met G 207/4 Rind-me rep insanlara afyon hafif gelir. Vcut arabn alkolne yle al m tr ki, afyonun uyu turucu zelli inin vcutta hibir hkm kalmam tr. Bunun iin afyonu ancak iki imeyenlerin kullanaca bir madde olmu tur. Rintler iin bu ki iler ise zahitlerdir: Herkes ksmet gninde old bir nesne nasb Rinde cm- bde v zhide afyondur Muhibb G 383/3

97 98

Namk Akgz, a.g.e., s.55. Divn- Fzl Bey Enderun, Bulak Matbaas, stanbul 1258 (1842), s.27.

44
arabn afyona stn tutulmasna kar lk, afyonu da araba stn tutan airler de vardr: me arb zemmidp afyonu skiy Adrma ehl-i keyfe kutunun kapa n Fenn99 air Rmiye gre araba tevbe edenlerin yegne keyfiyeti afyondur: arb- nba tevbe eyleyb bu knc-i uzletde Gubr- hatt- cann ile hayrn olmamuz yegdr Rm G 110/3 Eskiden arab terk edenler afyona ba larlarm . arab brakp afyona ba lamak, denizde dalgadan saknp girdabn kuca na atlmak gibidir: Tehassundur hur - mevcden - girdba Fer - bde iin kendini afyon-perest itmek Seyyid Vehb100 Esrar- arap eki mesinin d nda ikisini ayn anda kullananlarda olmu tur. Acemlerde bir kimse ke f-i rz eyledim yani srrn rendim diyecek yerde darb- mesel olarak efyun der- arb endahtim afyona arab attm dermi .101 araba afyon katmak buna gre, srr a a karmak anlamnda kullanlm tr: Muhtesib mest ise de biz yine mahf ieriz Sky hum- arba niin afyon atarz Hattn syleme bah m leb-i lalinde iken Skiy bde-i glgnuma afyon katma Bdeye afyon kod kendi eliyle sksi Devrini seyreyle bu bezm-i hilf- denin Kastamonulu Sad102 Divan iirinde afyon ve esrar genellikle gam ve gussa ile anlmaktadr. Bundan dolay afyon ien insanlarda bir duygusallk ba gsterir:
99

A. Srr Levend, a.g.e., s.343. A. Talat Onay, a.g.e., s.20. 101 A. Talat Onay, a.g.e., s.20. 102 A. Talat Onay, a.g.e., s.20.
100

45
Virse aceb keyf-i dger meclisi zr Hsiyyet-i tabiri virr ne e-i afyn Gft K 16/19 Gamn afyonun tiryk diy bana arz itme Yri sa ol begm mrm ben ol tirykden gedm Bki G 316/3 Divan iirinde afyon ve esrar tasavvuf mecazlar ierisinde de kullanlm tr. Buna gre afyon ve esrar bek billah (Allahta bki olma) makamna eri ip Hak ile hak olan vuslat ehlinin bu makamda tadarak rendi i hakikatin hallerini anlatr.103 Avn (Fatih Sultan Mehmed) a a daki beyitte sofuyu tenkid ederek hak yolda olu un delillerini srette de il, gnln derinli inde tecell eden ilh a kta aramak gerekti ini ifade ederek, esrar ve arabn bunun bir ispat oldu unu belirtmektedir: Tan idp hlete bize eger inkr ide Bde v beng hdiyle isbt idelm Avn104 Divan airleri afyon ve esrar a a da da inceleyece imiz gibi sevgili mazmunu iinde ele alm lardr. Bunun d nda airlerin biro u afyon ve esrar kullanmnn sakncalar ve kullanlmamas konusunda nasihat trnde beyitlere yer vermi lerdir: Vcd- nzenine derd-i b-dermn olur hsl Hazer kl mbtel-y bade v afyn u beng olma ffet G 110/2 Olma keyfiyyet-i esrr- gamun hayrn Ne gubr- reh-i yr ol ne leb-i dilber gr Hasan Ziy G 73/2 Sabh- mah ere dek hb- gaflet-efzdur Sipihrn ehl-i kysa yedrdigi afyn Y. Avn Msm 15/7 Beng-i sevdy ekip dalma hayl-i hu ka Salma kalyon- dim n kuru girdba sakn eyh Glib G 234/2

103

104

M. Nur Do an, Fatih Divan ve erhi, Yelkenli Yaynevi, stanbul 2006, s.178.

M. Nur Do an, a.g.e., s.175.

46
Afyon ve esrarn kullanlmamas konusunda nasihatname tr eserlerde de yer verilmi tir. Nbi, Hayriye isimli nasihatnamesinde afyon ve esrar ien insann hallerini anlatarak, bu tiryakilikten uzak kalnmasn tlemektedir: rif-i keyfe sakn olma zebn Olma lde-i ber afyn Beng esrr dah bed-terdr Yiyen insan degl an hardr Eyleme cevher-i cn tre Olmasun dde-i gaflet hre Ramazanda sarup afyna kefen Mideni mrdeye etme medfen demi mashara-i ns eyler Sret-i nsda nesns eyler Keyfi geldke olur g -hr Keyfi gitdke olur vakf- tel Sret-i zindede eyler mrde Reng-i ruhsrn ide pejmrde Tutalum yok eserinden bk Ne beldur lakb- tiryki105 Snblzde Vehbi de Lutfiyye isimli nasihatnamesinde ayn konuya yer vermi ve Der-Tahzir Ez-Mkeyyift ba l altnda afyon ve esrar kullanmnn zararlarn anlatm tr: Ne beldur hele ber efyn Ki ider demi sst mecnn Beng ketm eyleyemez esrrn re-ke tatlu sanur gftrun Telh olur zika-i idrki eker eylerse dahi tiryki106

105

Yusuf Nbi, Hayriyye, (hzl: skender Pala), Kap Yaynlar, stanbul 2004, s.144-146.

47

4-Divan iirinde Afyon ve Esrarla lgili Unsurlar: a-Beng: Afyon gibi uyu turucu ve keyif verici bir maddedir. Genellikle esrar anlamyla kullanlr.107 Kenevir yapraklarnn zerindeki tylerin dibinde bulunan bir e it sakzdan birtakm ameliyelerle elde edilir.108 Divan iirinde beng, verdi i keyfiyet ve ne e veren bir madde olarak ele alnmaktadr: Sana h benzetem afyn u bengin ne vesin Anlarn dhi huss keyfini kem bulamadm Nef Sakiname 4/3 Beng kullanan ki ilere ise beng denir: Bengiler hayrn olurd ger tema klsalar Bene esrr- leb-i dilber ne keyfiyet verir Hasan Ziy G 63/6 b-Ber : Afyon urubu ve keten yapra ile yaplan bir e it sarho edici maddedir.109 Eskiden tiryki kahvelerinde kahveden evvel bir fincan ber urubundan vermek adetti. Ber uyu turucu zelli i ile ele alnm tr. Ayya lar Ramazan aynda iki yerine iftarda ber urubu ierlermi . Bu durum divan iirine de yansm tr: urb kalb eyleyelim ber e anndr devrn Kahve fincanlar olsun bedel-i gerd -i cm Seyyid Vehbi Kalb edeli urb- meyi ber e mestn Tiryk-i menhs gibi menkabe-hndr Vsf Ber in tad ok ac oldu undan eker erbeti ile birlikte iilir: Mey ref olcak ber eker erbetin ister Halk ire Tabbi budur asl eker-bn Tabb Ber kullanm afyon ve esrara oranla daha fazladr. Ber ienlere ise berr denir:
106

Snblzde Vehbi, Lutfiyye, (hzl.: Sreyya A. Beyzdeo lu), Milli E itim Bakanl Yaynlar, stanbul 2004, s.160. 107 skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl , Aka Yaynlar, Ankara, s.80. 108 A. Talat Onay, a.g.e., s.75. 109 A. Talat Onay, a.g.e., s.77.

48
H yr tkendi ikiden hli de ildir imdi bu cihn halk ya ayy u ya berr Erzurumlu Zihn, G 68/4 Gam- devrn dil-i gamn pervern ne e-yb eyler Ki olmaz krger semmiyyeti berr a afyonun . Ali Pa a G 6/3 c-Cradan: Cradan, lugatlarda iki kadehinin dibinde kalan ksm, arap artklarnn dkld kap110 tanmlanmasna ra men Abdllar esrarlarn ta d bu kaba a cradan ismini vermi lerdir. Cevri bir beytinde durumu yle dile getirir: Bizi eylerse gubr- hat- lalin hayrn Cradn- kadehi mahzen-i esrr ederiz Cevr G 101/6 Cradan, Kalenderilerin iine esrar koyduklar kabn ad olup yudumluk anlamna gelmektedir.111 zeri ifte Y Ali i lemeli olan Cradan Kalenderiler kemerlerine takarak yanlarnda ta rlar. Cradan, Divan iirinde esrar mahzeni olarak yer almaktadr: Cradn abdla geri mahzenl-esrrdr Rind-i drd- ma sgar matlaul-envrdr Bki G 58/1 Mahzenin esrr- hikmetten me er hli midir Billh ey abdl- a k bilsek nedendir hayretin Nil G 219/4 Her gubr iinde hr de ki eylersin nazar Curadnmdan e er n eylesen esrrm Hayl G 593/4 Divan iirinde cradan ile ilgili olduka fazla rnek mevcuttur. d-Habb (Habb- Hal, Habb- Mzehheb, Habb- Muanner, Habb- Muravvak, Habb- Zeheb): Afyonun Divan iirindeki bir di er ad da habdr. Eskiden afyonu yaldzl k tlara sararak hap ekline sokarlard. A. Talat Onay, Kemal oktan afyonun hap haline getirilmesini yle nakleder: Afyon avu iinde tkrk ve tarn ile iyice yo rulur. Tamamyla kvama gelince yani elde

110 111

Ferit Develio lu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, s.148. A. Ya ar Ocak, a.g.e., s.180.

49
oynanm siyah anber rengi kvamn alnca altn varakla kefenlenir.112 Afyonun sarld yaldzl k da ise habb- mzehheb denir: Necm-i feleki grse sanp habb- mzehheb Ne eyle hemn nagme-ser-y hezeyndr Enderunlu Vsf K 27/21 Bugn dilimizde de yaygn olarak kullanlan hap yutmak deyiminin de k noktas olan habb- mzehheb; genellikle ramazan aylarnda sahurda kullanlmaktayd: Ramazanda sarup afyna kefen Mideni mrdeye etme medfen Nbi/Hayriyye Ramazandan sonra haplar terk edilir ve afyonun normal kullanmna geilir, ayya lar ise ikiye devam ederlerdi. Nedim bir beytinde olay yle anlatr: Zamn- habbe-i habb- mravvak old tamam Revc- gerdi -i cm- Cemin mezd old Nedim K 22/4 Habb- mzehheb iin necm-i seher, necm-i felek tabirleri de kullanlm tr: Tutsun yerini cm- meyin habb- mzehheb Necm-i seher olsun bedel-i mihr-i zamne Arif Sleyman113 Afyonun kullanclar iin nemi o kadar byk oldu u iin afyona, altn hap yani habb- zeheb demi lerdir: All-i mihnete cd u sehs habb- zeheb Marz-i yese atys erbet-i dinr Nedim K 8/40 Afyon iin altn hap d nda airler tarafndan, afyonun hap haline getirilmesinde anber rengi kvamn ald ndan dolay anberli hap anlamndaki habb- muanner de demi lerdir: Gemem lebinden etmeyince bs hlini
112 113

A. Talat Onay, a.g.e., s.184. A. Talat Onay, a.g.e., s.184.

50
Meyden fer a habb- muanner bedel gerek Seyyid Vehbi114 e-Hokka: Afyon haplarnn konuldu u kutuya hokka denilmektedir. Bunlar genellikle mavi renktedirler. airler semay hokkaya, ay ve gne i de yaldzl k tlara sarlm afyon haplarna benzetmi lerdir. Ay ve gne (habb- mzehheb) semann (hokka)nn iindedir: Hokka-i arh- laciverd ire Bildiniz mi nedir bu ems kamer L-Edr Hokka, sevgilinin a z olarak da tasavvur edilmi tir: A hokka-i dehnn nz ile nutka gel Bir pre zahm- cna o tirykden kopar Nil G 73/2 Hokkann kokusu, iindeki afyonun kokusundan dolay ok gzeldir, ayn sevgilinin yznn kokusu gibi: Hayl-i mme-i ryun derndan kmaz Bu bir gd-y mferrih o hokka-i efyn Sbit G 271/5 f- Hu ber: Afyona benzer uyu turucu bir maddedir. Dar (ila) kelimesi ile birlikte kullanlr: Sz- a knla dim m ol kadar fte kim Mey de il sde klmaz dr-y hu ber bile Bki K 10/4 g-Kabak: Anadoluda seyahat eden Abdllar bel kemerlerine ke kller ile beraber matara gibi su kaba asarlard. Torbalarnda da Hindistan cevizinden yaplm icabnda nargile halini alan Abdln esrar ekmesine yarayan bir alet bulunurdu ki, buna kabak derlerdi. Bununla esrr imeye kabak ekmek denirdi.115 Ol vastasyla lal-i leb-i dilberi per Cmn yzne gelse nola Bky kabak Bki G 241/6

114 115

A. Talat Onay, a.g.e., s.185. A. Talat Onay, a.g.e., s.224.

51
Divan iirinde kabak, a rlkl olarak arabn ta nd kap olarak yer almaktadr: Dil gamzesini grmeyeli meyli yok meye Ya m arb olup kab m dolu cmdr eyh G 32/7 h-Macun: Afyon, beng, ha ha gibi maddelerin baharat ile kar trlarak kaynatlan kvaml tatldr. Lehce-i Osmanide macun, yo rulmu olan eylerin genel ad olarak tarif edilmektedir.116 Divan iirinde afyonun yo rulmu ekline macun denildi i gibi, kuvvet verici, ifa verici ilalara da ayn isim verilmektedir. Afyonun airlerce derde deva olarak grlmesinden dolay, macun olarak de erlendirmektedirler: Aceb esrr- hayretdir bu ecz-y cihn elhak Aceb terkb olunmu dur aceb macun- hikmetdir Nedim K 12/2 Emse Nizm leblern kanard ey mahmr-e m mez mey macun yemezse mest hayrn kef geer Karamanl Nizm G 39/4 Macunun teskin edici zelli i de airlerin dikkat ekti i di er bir husustur: Verir kalbe ferh macun- krmz gibi emdike Nola u k etse bs- kand-i lal-i terden hazz Enderunlu Vsf G 65/5 5-Afyon ve Esrarla lgili Benzetme Unsurlar: a-Hayrn: Hayrn, a m , a rm manalarna geliyorsa da, divan iirinde k iin a r tutkun olma hlini belirtir.117 Hayrn ayn zamanda esrar sarho u demektir: Cara- cm- lebn ieli sekrn oldum Yiyeliden gamun esrrn hayrn oldum Emr G 331/1 Bana keyfiyet-i esrr- cihn sorman
116

117

A. Vefik Pa a, Lehce-i Osmani, (hzl.: Recep Toparl), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2000, s.707.

skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl , s.220.

52
imdi esrr- gam- a k ile hayrnm ben Nihn G 12/2118 Bky hankh- lem-i hayretde hemn Her gelen kimse bu esrr ile hayrn ancak Bki G 238/5 Divan iirinde a n sevgili kar sndaki durumu, hayranlarn esrar imi hallerine benzetilir. Hayran esrar iince, kendinden geer, manal manasz konu ur ve ayn zamanda garip hareketlerde bulunur. Kendisini izleyenleri gldrr ve komik duruma d er. k da sevgilinin kar snda hayrn gibidir: Ne bilr esrr- kn zhid keyfiyetin Dembedem ddra kar u kan hayrn olmayan Sunullah Gayb G 190/2 Nola klsam terk-i mey minnet klp zhidlere Neylerem mey ne esin ben kim senin hayrnnam Fuzl G 181/3 Bkiy syle biraz lebleri esrrndan Ehl-i dil nazm- dil-avzne hayrn olsun Bki G 354/5 Sevgili, a kendisine hayran brakt ndan dolay esrar gibidir. A etkileyerek esrar imi gibi kendinden gemesini sa lar: Dedim bir sz a rndan haberler syle yrndan ol bir ince esrrndan yine bizi hayrn eyle Usl G 117/2 Takrr-i hle ey leb-i dilber mecl yok Esrr- hatt- sebz ile hayrnunam senn Sbit G 226/6 Geri hayrn olm am hatt- gubr- laline Ey Fign mest olup gemek gerek tirykden Fign G 69/5
118

A. Nihad Tarlan, iir Mecmualarnda 16. ve 17. Asr Divan iiri, stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Yaynlar, stanbul 1948, s.55.

53
Hayrn, ktr, k da Mecnun gibi delidir, akl ba nda de ildir. A k ate inden kendinden gemi tir. Normal insanlar gibi de ildir. Hayranlarla (a klarla) normal insanlar gibi sohbet edilmez. nk onlarn akl yerinde de ildir: tmezem Mecnna ben esrr- kundan kelm kl u hu yr olan eyler mi hayrn ile bahs Behi t G 61/4 Divan iirinde, sevgilinin yzndeki ayva tyleri esrara benzetilmi tir. Sevgilinin yzndeki tyler o kadar berrak ve gzeldir ki, bu tyleri gren a mest ederek kendinden geirir: Grp esrr- hatt u hokk-i lalin ferh buldum Bakup ruhsrna hayrn olup seyr-i bahr itdm Nev G 303/4 lemi hatt- lebn macun hayrn eyledi Dostum tek hokk-i lalndeki beng olmasun Nev G 366/4 Divan iirinden en fazla yer alan mazmunlardan biri olan hayrnn kullanld her yerde genellikle esrar zelli i ta yan bir durum anlatlr. Ayn ekilde tasavvufta da fenafillha ula mak iin geilen makamlardan olan hayret makamn a anlara da hayrn denilir.119 Hayrn olmak veya hayrn kalmak Allahn veya sevgilinin gzelli i kar snda esrar imi cesine kendinden gemektir: Hubb- ztyla mkeyyef ol ki mestnlk budur Vkf- esrr- Hak ol i te hayrnlk budur Sunullah Gayb G 24/1 Esrar kelimesi divan iirinde srlar anlamnda tevriyeli kullanlm tr. A n halini srlarn (esrar) dinleyenler adeta esrar imi gibi hayran olurlar: Bilmezen keyfiyet-i k nice erh eyleyem Her kime ke f eylesem esrrm hayrn olur Usl G 21/11/06 Hatt- ruhsrundan olduk vkf- man-y k Ne e-dr- Hikmetz keyfiyet-i esrrdan Cevr G 197/3
119

skender Pala, a.g.e., s.220.

54
Esrar muhabbetleri ile de, hem esrarke lerin sohbeti hem de gizli srlarn if a edildi i sohbetler manasnda tevriyeli kullanlm tr: Esrr- muhabbetn ki hayrnlaryuz Glzr- gamun murg- ho -elhnlaryuz Rm Ru/14 b-Gam: Dert, tasa, keder, bela anlamlarna gelen gam, divan iirinde daima k ile beraber anlr. Gam, k iin bir mihenk ta gibidir. Onun klk yolunda ne derece istekli ve dayankl oldu unu ler. Bu yzden k dima gam ister, onsuz olmaz. Gam ayn zamanda esrardr. Esrar gam ile beraber ele alnr. k gam ile yle ili d ldr ki gamla ya amak onun iin bir zevke dn r: Kendinden gedi bel g teleri hande ile Me er esrr- gamn anlar hayrn etdi Emr G 560/3 ol denl ens old gnl derdn ile kim Tiryk gelr imdi bana zehr-i gam ey dost Ahmed Pa a G 16/4 k bu nedenle bir taraftan afyon ier, bir taraftan da afyonun verdi i ruh haliyle sevgilisine durumunu anlatmaya al r: Bir ki i kim gussnun afyonuna mutd ola Dim zehr-i helhil yirse tesir eylemez Zt G 550/3120 Esrar kahveleri, klar iin birer gam meclisidir. Gam meclislerinde insanlar fazla konu mazlar. Kendi dertleri ile hem-hl olurlar: Dembeste-i esrr- reh-i lem-i a kz Bu meclis-i gamda kemimiz ebkemimizdir Edb121 c-Gda: Divan iirinde afyonun di er bir ad da gdadr. Afyon mbtelalar kendi aralarnda gda kelimesini kullanrlar. Onlar iin vcudun en byk ihtiyac afyondur. Meftn- habb- hli v sarho - laliyiz
120 121

Vildan Serdaro lu, Sosyal Hayat I nda Zt Divan, sam Yaynlar, stanbul 2006, s.385.

A. Talat Onay, a.g.e., s.153.

55
D tk bel-y keyfe gdamz budur bizim Nedim G 85/3 Afyon- hl geri ki rhun gdasdur Elms- rze-i mje gz ttiysdur eyh Glib G 78/1 d-Gubr: Toz anlamna gelen Gubr, divan iirinde sevgilinin yceli inin ve de erinin bykl n anlatmada kullanlr.122 Ayn zamanda toz halindeki esrar demektir. Avamca ad topraktr.123 Divan iirinde sevgilinin yzndeki ayva tyleri gubra te bih edilir. Gubr ayn zamanda da esrar oldu u iin hayran eder: Hattun gubr a ladur ey dil-rb beni Geri gubr merdm-i hayrn gldrr eyhlislam Yahy G 97/3 Hatt- gubr geri leb-i yri kaplam Pr-ne eyim henz ben o keyf-i gubrdan Snblzde Vehbi124 Rzyam devrn beni bir lahza handn itmesn Tek gubr- guss- dehr ile hayrn itmesn Cevr G 182/1 Gubr gam ile beraber tamlama yaplarak gam tozu eklinde esrara te bih edilmi ve sevgilinin yz ile manalandrlm tr: Gubr- gam da virr bana misket-s keyf Hatun hayline grsem emende tenh keyf Sbit G 197/1 Terbiye grm esrarn ufaltlarak toz haline getirilmesine de gubr- gam denilmektedir.125 Sprlsn harem-i sne gubr- gamdan Keyf derler dile bir tarafl mihmn geliyor Sbit K 12/6
122

123

skender Pala, a.g.e., s.187. A. Talat Onay, a.g.e., s.154. 124 A. Talat Onay, a.g.e., s.154. 125 A. Talat Onay, a.g.e., s.155.

56

Sonu olarak unu syleyebiliriz ki; Osmanl toplumunda bir keyf arac olarak kullanlm olan afyon ve esrar, gnlk hayatn vazgeilmez bir paras olmu ve afyon kullanmndan dolay afyonu patlamak, hap yutmak vb deyimleri de beraberinde getirmi tir. Afyon ve esrar Divan iirinde de keyif verici zelli i ile ele alnm ve sevgiliyle ait mazmunlarla da zenginle tirilmi tir. Divan iirinin vazgeilmez iki unsuru olan rind-zhid, k-rakib eki mesinin yannda esrar- arab eki mesi de a rl n airler zerinde koymu tur. Divan airleri arasnda da afyon ve esrar mptelalar oldu u gibi, afyonu ve esrar imeyi men edici, insanlarn bu gibi maddeleri kullanmamalar iin tavsiye tr airler de km tr. Hemen hemen btn nasihatname tr eserlerde keyif verici eylerden saknlmasna dair blmler bulunmaktadr.

KAYNAKLAR: A-Divanlar: Ahmed Pa a Divan, (hzl.: A. Nihad Tarlan), Aka Yaynlar, Ankara 1992. Antepli Ayn Divan, (hzl.: Mehmet Arslan), Kitabevi Yaynlar, stanbul 2004. Bki Divan, (hzl.: Sabahattin Kk), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1994. Behi t Divan, (hzl.:Ya ar Aydemir), Milli E itim Bakanl Yay., Ankara 2000. Bosnal Alaaddin Sabit Divan, (hzl.: Turgut Karacan), Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, Sivas 1991. Bursal ffet Divan, (hzl.: Mehmet Arslan), Kitabevi Yaynlar, stanbul 2005. Cem Sultann Trke Divan, (hzl.: . Halil Ersoylu), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1989. Cevr Divan, -Hayat, Edeb Ki ili i, Eserleri ve Divannn Tenkildi Metni-, (hzl.: Hseyin Ayan), Atatrk niversitesi Edebiyat Fak. Yaynlar, Erzurum 1981. Divn- Fzl Bey Enderun, Bulak Matbaas, stanbul 1258 (1842). Emr Divan, (hzl.: M. Yekta Sara), Eren Yaynlar, stanbul 2002. Enderunlu Vsf Divan, (hzl.: Rah an Grel), Kitabevi Yaynlar, stanbul (Tarihsiz).

57
Erzurumlu Zihn Divan, (hzl.: Muhsin Macit), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001. Fign ve Divanesi, (hzl.: Abdulkadir Karahan), stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Yaynlar, stanbul 1966. Fuzl Divan, (hzl.: Kenan Akyz vd.), Aka Yaynlar, Ankara 2000. Gft Divan, (hzl.: Ka if Ylmaz), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi, Erzurum 1983. Hasan Ziy, -Hayat, Eserleri, Sanat ve Divan-, (hzl.: Mberra Grgendereli), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2002. Ha met Klliyat, -Divan, Sened - ura, Vildetnme, (hzl.: Mehmet Arslan- . Hakk Aksoyak), Sivas 1994. ntisbl-Mlk-,

Hayli Divan, (hzl.: A. Nihad Tarlan), Aka Yaynlar, Ankara 1992. Hayret, Divan, (hzl.: Mehmed avu o lu-M. Ali Tanyeri), stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fak. Yay. stanbul 1981. zzet Ali Pa a, -Divan, Nigrnme-, (hzl.:A. rfan Aypay), stanbul 1998. Karamanl Nizm, -Hayat, Edeb Ki ili i ve Divani-, (hzl.: Haluk pekten), Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1974. Mesh Divan, (hzl.:Mine Mengi), Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1995. Muhibb Divan, (hzl.:Co kun Ak), Trabzon Valili i Yay., 2 C, Trabzon 2006. Nil Divan, (hzl.: Haluk pekten), Aka Yaynlar, Ankara 1990. Nedim Divan, (hzl.: Abdlbki Glpnarl), nklap ve Aka Yay., stanbul 1972. Nef Divan, (hzl.: Metin Akku ), Aka Yaynlar, Ankara 1993. Ne t Divan, (hzl.: Mahmut Kaplan), Akademi Kitabevi, zmir 1996. Rm Divan, (hzl.: Erdal Hamami), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001. Sunullah Gayb Divan, (hz.: Bilal Kemikli), Milli E itim Bakanl Yaynlar, stanbul 2000. eyh Glib Divan, (hzl.:Muhsin Kalk m), Aka Yaynlar, Ankara 1994. eyh Divan, (hzl.:Mustafa sen-Cemal Kurnaz), Aka Yaynlar, Ankara 1990. Nev Divan, (hzl.:Mertol Tulum-M. Ali Tanyeri), stanbul 1977. eyhlislm Yahy Divan, (hzl.:Rekin Ertem), Aka Yaynlar, Ankara 1995.

58
Usl Divan, (hzl.: Mustafa sen), Aka Yaynlar, Ankara 1990. Yeni ehirli Avni Divan, Divannn Tahlili, Tenkildi Metin, Encmen-i urdan Bat Tesirinde Geli en Trk Edebiyatna Gei , (hzl.:Lokman Turan), Atatrk . Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, Erzurum 1999 B-Di er Kaynaklar: Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri nsanlar, nan lar, E lence, Dil-, (Yayna hzl.: Kzm Arsan-Duygu Arsan Gnay), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, C.2, stanbul 1995. AIKGZ, Namk, Kahvenme (Klasik Trk Edebiyatnda Kahve), Aka Yaynlar, Ankara 1999. Ahmed Eflki, Ariflerin Menkbeleri, C.2, (ev.: Tahsin Yazc), Milli E itim Bakanl Yaynlar, Ankara 1959. Ahmet Vefik Pa a, Lehce-i Osmani, (hzl.: Recep Toparl), Trk Dil Kurum Yaynlar, Ankara 2000. Amasyan Efendi, Afyon Tohumu Zirana Dair, La Trki Matbaas, stanbul 1287, (Atatrk niversitesi Merkez Ktphanesi Seyfettin zege Salonu, No:108). BAKTIR, Mustafa, Afyon, slm Ansiklopedisi, D A, C.1, stanbul 1988, s.442. Balkhane Nazr Ali Rza, Bir Zamanlar stanbul, (hzl.:N. Ahmet Bano lu), Tercman 1001 Eser, Tarihsiz. BAYTOP, Turhan, Esrar, slm Ansiklopedisi, D A, C.11, stanbul 1995, s.431. Besim mer, Mkeyyift ve Mskirtdan Afyon, Kahve, ay, Esrar-, Mahmud Bey Matbaas, stanbul 1305. (Atatrk niversitesi Merkez Ktphanesi Seyfettin zege Salonu, No:10155). Beyni, Tezkire-i ura, (hzl.: brahim Kutluk), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. CANIM, Rdvan, Edirne airleri, Aka Yaynlar, Ankara 1995. CEBEC O LU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl , Rehber Yaynlar, Ankara 1997. DERNSCHWAM, Hans, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl , (ev.: Ya ar nen), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992.

59
DEVEL O LU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara 1993. DO AN, M. Nur, Fatih Divan ve erhi, Yelkenli Yaynevi, stanbul 2006. DOHSSON, M., 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve detler, (ev.: Zerhan Yksel), Tercman 1001 Eser, Tarihsiz. Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.3, Kltr Bakanl Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 1994. ERKAL, Abdulkadir, Mir-i Alem Mesnevisinin airi Cell Hakknda, Atatrk niversitesi Trkiyat Ara trmalar Enstits Dergisi, S.11, Erzurum 1999, s.131-136. FAROQH , Suraiya, Osmanl Kltr ve Gndelik Ya am Ortaa dan Yirminci Yzyla-, (ev.: Elif Kl), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998. Gelibolulu Ali, Knhl-Ahbr (Tezkire Ksm), (hz.: Mustafa sen), Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1994. GZEL, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981. Hasan Bahri, Esrrke ler, ems Matbaas, stanbul 1331 (1915). (Atatrk niversitesi Merkez Ktphanesi Seyfettin zege Salonu, No:3561). Hasan elebi, Tezkiret - uar, (hzl.: Kurumu Yaynlar, Ankara 1978. brahim Kutluk), C.1, Trk Tarih

HATTOX, Ralph S., Kahve Kahvehaneler Bir Toplumsal ece in Yakndo udaki Kkenleri-, (ev.: Nurettin Elhseyni), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998. http/www. narkotik.iem.gov.tr PEKTEN, Haluk -vd, Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl , Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988. PEKTEN, Haluk, Divan Edebiyatnda Edeb Muhitler, Milli E itim Bakanl Yaynlar, stanbul 1996, s.44. ______________, Fuzl, -Hayat, Edeb Ki ili i, Eserleri ve Baz iirlerinin Aklamalar-, Atatrk niversitesi Edebiyat Fak. Yaynlar, Ankara 1973. stanbul Ansiklopedisi, stanbul Yaynevi, stanbul 1946, C.1. KRKO LU, K. Edip, Fuzl Beng Bde, Maarif Basmevi, Ankara 1955. Latif Tezkiresi, (hzl.: Mustafa sen), Aka Yaynlar, Ankara 1999.

60
LEVEND, A. Srr, Divan Edebiyat Kelimeler, Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Kitabevi, stanbul 1984. Muhammed Arif Efendi, Afyon Tiryakileri, Beyo lu Ta Testghlar, stanbul 1273. (Atatrk niversitesi Merkez Ktphanesi Seyfettin zege Salonu, No:107). OCAK, Ahmet Ya ar, Osmanl mparatorlu unda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1992. ONAY, A. Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, (Yayna hzl.: Cemal Kurnaz), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1992. Osmanl mparatorlu unun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Editrler: Halil nalckDonald Quaterert), Eren Yaynlar, C.2, stanbul 2004. PALA, skender, Ah Minel A k, tken Yaynlar, stanbul 1999. _____________, Ansiklopedik Divan iiri Szl , Aka Yaynlar, Ankara. _____________, ki Dirhem Bir ekirdek, Kap Yaynlar, stanbul 2005. Rza Tezkiresi, (hzl.: Gencay Zavotu), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1993. SCH VELBUSCH, Wolfgang, Keyif Verici Maddelerin Tarihi Cennet, Tat ve Mantk-, (ev.: Z. Aksu Ylmazer), Dost Yaynlar, Ankara 2000; SCOTT, J. M., The White Poppy, A History of Opium, Londra 1969. SERDARO LU, Vildan, Sosyal Hayat I nda Zt Divan, sam Yaynlar, stanbul 2006. Srrul-Esrr, 1290. (Atatrk niversitesi Merkez Ktphanesi Seyfettin zege Salonu, No:12326). Snblzde Vehbi, Lutfiyye, (hzl.: Sreyya A. Beyzdeo lu), Milli E itim Bakanl Yaynlar, stanbul 2004. TARLAN, A. Nihad, iir Mecmualarnda 16. ve 17. Asr Divan iiri, stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Yaynlar, stanbul 1948. Tezkire-i Mcib, (hzl.:Kudret Altun), Atatrk Kltr Merkezi Yay, Ankara 1997. TOLASA, Harun, Seh, Ltifi ve k elebi Tezkirelerine Gre 16. Yzylda Edebiyat Ara trma ve Ele tirisi, Aka Yaynlar, Ankara 2002, s.124. Trke Szlk, TDK, Ankara 1998. Yusuf Nbi, Hayriyye, (hzl: skender Pala), Kap Yaynlar, stanbul 2004.

61
(Bu makale, Atatrk niversitesi Trkiyat Ara trmalar Enstits Trkiyat Ara trmalar Dergisi Say, 33, Erzurum, 2007, Sayfa, 25-61 arasnda yaynlanm tr).