TEMEL EVRE SORUNLARI Prof. Dr.

Necmettin EPEL Celal ERGN

NDEKLER
GR 1. EVRE KRLL 2. HIZLI NFUS ARTII 3. KRESEL ISINMA VE KLM DEM 4. DOAL BTK RTS TAHRB SORUNU 5. TOPRAK KAYNAKLARININ TAHRB 6. K BAINA DEN TARIM ALANLARININ AZALMASI 7. SU KAYNAKLARININ AZALMASI 8. OZON TABAKASININ TAHRB SORUNU 9. BYOETLLN AZALMASI SORUNU 10. SU RNLERNN AZALMASI SORUNU 11. TEMEL EVRE SORUNLARININ ZMNE LKN NERLER

GR nsanlarn doal kaynaklar ar derecede smrmesi ve bylece doal dengeleri bozmas sonucunda ok nemli sorunlar ortaya kmtr. Bunlara evre Sorunlar veya nsanln Ekolojik Sorunlar denmektedir. Ekonomik, ekolojik, teknolojik, sosyolojik ve politik kkenli bu sorunlar yaamsal dzeyde nemlidir. Alk, susuzluk, canl trlerin yok olmas, bitki rts ve topran tahrip edilmesi, kresel snma ve iklim deiimi, ozon tabakasnn incelmesi ve delinmesi, evre kirlenmesi gibi sreler, bu sorunlarn balcalardr. Sz konusu sorunlar, hemen bugn birden bire ortaya kmamtr. Bunlar meydana getiren srelerin tarihsel bir geliimi bulunmaktadr. Gerekten, 200 bin yldan beri devam eden insanlk tarihi, birbirinden ok farkl evrim aamalarna sahiptir. Avclk, gezici ve bunu izleyen yerleik tarm, sanayi ve kltr evrimleri, bunlarn balcalardr. Toplumlarn yaam dzenini temelinden deitiren ve birbirinden ok farkl olan bu aamalarn, sadece bir tane deimeyen zellii vardr. Bu zellik, insanolunun doay tahrip eden tutum ve davranlarnn srekliliidir. Kendisi de doal bir yaratk olan insann niin doaya kar geldiini anlamak ok gtr. Prof. Dr. Craighead, insanlarn bu arpk tutum ve davranlarnn nedenini u ekilde aklamaktadr : Bir kayna kullanrken onu korumak, insanolunun doasnda olmayan bir davran zelliidir. nsanlarn evrimi; yararlanma, rekabet ve doaya zarar veren yaratk olma yolunda gereklemi ve gereklemektedir.
1

Dnyann yaradlndan bu yana ormanlarn yok edilmesi, karalar ve sular dnyasnn kirletilmesi, bu evrim eklinin en nemli simgeleridir. Bu aklamayla, temel evre sorunlarnn; insanlarn yaradlnda, yani genetik yapsnda bulunan tutum ve davran zelliklerinden kaynaklandna iaret edilmek istenmitir. Temel evre sorunlarndan her biri, ciltler dolusu kitap oluturacak derecede geni konular kapsamaktadr. Bu nedenle, burada bu sorunlara ok ksa olarak ve ana izgileriyle deinilecektir. 1. EVRE KRLL evre kirlilii veya kirlenmesi u ekilde tanmlanmaktadr: Btn canllarn saln olumsuz ynde etkileyen, cansz evre eleri zerinde yapsal zararlar meydana getiren ve niteliklerini bozan yabanc maddelerin; hava, su ve topraa youn bir ekilde karmas olaydr. Veya evre kirlilii, ekosistemlerde doal dengeyi bozan ve insanlardan kaynaklanan ekolojik zararlardr. (epel 2003). evre Kirliliinin Nedenleri eitli kaynaklardan kan kat, sv ve gaz halindeki kirletici maddelerin hava, su ve toprakta yksek oranda birikmesi ile evre kirlilii meydana gelmektedir. Balca kirleticiler unlardr (izelge 1). izelge 1. Balca evre Kirletici Maddeler.

Balca kirlilik eitleri ise unlardr: Hava kirlilii, su kirlilii, toprak kirlilii, grlt kirlilii ve radyoaktif kirlilik. Bunlar hakknda zet bilgiler aada verilmitir.

Hava Kirlilii Atmosferde toz, duman, gaz, koku ve saf olmayan su buhar eklinde bulunabilecek kirleticilerin, insanlar ve dier canllar ile eyaya zarar verebilecek miktarlara ykselmesi, Hava Kirlilii olarak nitelenmektedir. Havay kirleten maddelerin snr deerleri (havada zararl olmayacak derecedeki en yksek deerleri), her lkenin ilgili kurulular tarafndan ynetmeliklerle belirlenir. Kirletici maddelerin niteliine gre, canllara verecei zarar ekil ve dereceleri de deiir. Hava kirliliine kar alnabilecek nlemler, kirlilik kaynana gre (fabrika, termik santral, konutlar, tat aralar) ok eitlidir. Bu nlemler bata eitim alnmak zere teknik, hukuksal nlemler olmak zere balca 3 grupta toplanabilir. Su Kirlilii Su kirlilii, istenmeyen zararl maddelerin, suyun niteliini llebilecek oranda bozmalarn salayacak miktar ve younlukta suya karma olaydr. Konutlar, endstri kurulular, termik santraller, gbreler, kimyasal mcadele ilalar, tarmsal sanayi atk sular, nkleer santrallerden kan scak sular ve toprak erozyonu gibi sreler ve maddeler su kirliliini meydana getiren balca kaynaklardr. Bunlarn hepsi dorudan doruya veya dolayl olarak canl ve cansz varlklara zarar vermektedir. Sularn kirlenmesine kar alnabilecek nlemler iki grupta toplanabilir: (1) Su kullanmnda tasarruf salayacak nlemler (ev idaresi, tarmsal sulama, sanayide su kullanm vb.). (2) Sular temizleyen teknik nlemler. Birinci gruba giren nlemler, atk kirli su miktarn azaltmay ngrmektedir. Teknik nlemler ise, suyun kirlenmesini ve kirlenmi sularn artlmasn salarlar. Toprak Kirlilii Topran verim gcn drecek, optimum toprak zelliklerini bozacak her trl teknik ve ekolojik basklar ve olaylar, toprak kirlilii veya toprak kirlenmesi olarak nitelenir. Toprak kirlenmesi, hava ve sular kirleten maddeler tarafndan meydana getirilir. rnein, kkrtdioksit oran yksek olan bir atmosfer tabakasndan geen yamur damlacklar asit yalar halinde topraa gelir. Toprak iine giren bu asitli sular aa kklerini, bitkisel ve hayvansal toprak canllarn zarara uratr. Topran reaksiyonunu etkileyerek besin maddesi dengesini bozar, taban sularn iilmez hale getirir. Ayn ekilde p ynlarndan topraa szan sular, kirli sulama sular, gbre zeltileri, radyoaktif maddeler, uucu kller, topra kirleten madde ve kaynaklardr. Toprak kirliliini nlemek iin ok eitli teknik, ekolojik ve hukuksal nlemler alnr. Bu konuda daha geni bilgi edinmek iin, baknz epel (1997, s.1 112).
3

Radyoaktif Kirlenme Nkleer enerji santralleri, nkleer silh reten fabrikalar , radyoaktif madde artklar radyoaktif kirlenme yaratan balca kaynaklardr. Radyoaktif maddeler yaym olduklar elektronla hava, su, toprak ve bitkilere zarar verir. Radyoaktif maddeye sahip (radyasyonlu) hayvansal rnler (et, balk, st, vb.) ve bitkiler, bu zararl maddeyi besin zinciri ile insanlara ve dier canllara tar. Bunun sonucunda baklk mekanizmasn felce uratmak, organlar zedelemek gibi tedavisi olanak d olan hastalklar meydana getirirler. Grlt Kirlilii Grlt Kirlilii denince, insanlarda salk bakmndan geici bir zaman iin veya srekli olarak zarar meydana getiren sesler anlalr. Grlt kirlilii yaratan balca kaynaklar unlardr: ulam aralar, sanayi kurulular, sosyal donatm, elence aralar. Grlt insanlarn sinir sistemlerinden, kan dolam sistemlerine ve kas gerilimlerine kadar ok eitli zararlar meydana getirir. Grlt zararlarna kar teknik ve biyolojik nlemler alnabilir. Bunlar tamamen zel konular olduundan ayrntya girilmeyecektir. Buraya kadar, eitli evre kirlilii olaylar zet olarak aklanmaya allmtr. Genel anlamda evre kirliliine kar alnabilecek nlemler ok eitli olup, bunlarn en nemlileri bir izelge halinde verilmitir (izelge 2). izelge 2. evre Kirliliine Kar Alnabilecek nlemler.

2. HIZLI NFUS ARTII nsan dndaki canllarn reme ve saylarnn art sreci doa yasalarnn kontrol altndadr. nsanlar ise tam aksine evresini kontrol altna alabildiklerinden, istedikleri oranda reyebilmektedir. O nedenle birok insan toplumlarnda eitli gerekelerle hzl bir nfus art grlmektedir. Bu btn dnya iin byledir (ekil 1). ekil 1. Dnyada nfus artnn ematik grnm.

eklin incelenmesinden anlalaca zere dnya nfusu son yarm yzylda 3, 6 milyar artarak 2.5 milyardan 6.1 milyara ulamtr; 2050 ylnda da 9 11 milyar arasnda olaca tahmin edilmektedir (Brown 2001. Dnyann Durumu 2001, s.89). lkemizde ise 1927 ylnda 13 milyon olan nfus, 2000 ylnda yuvarlak olarak 67 milyon olmutur. Yllk nfus art hz %2 civarnda olup, nfusun iki katna kma zaman 32 33 yldr. Hzl nfus art, su ve besin kaynaklarnn snrl olmas nedeni ile, gelecekte beslenme sorunlarn ortaya karacaktr. Bunun yannda ulam ve altyap bakmndan yetersiz kalnmas, ar kaynak tketimi gibi daha baka nemli sorunlar da beraberinde getirecektir. O nedenle etkili nfus politikalar, yeterli ekonomik kalknma, salk hizmetlerinin yerine getirilmesi, baz sosyal dzenlemelerin yaplmas gibi nlemlerle nfus art hznn douraca olumsuz sonularn ortadan kaldrlmas ve nfus art hznn azaltlmas gerekmektedir. 3. KRESEL ISINMA VE KLM DEM Kresel snma denince, btn dnyada scakln sistematik bir ekilde artmas sreci anlalmaktadr. Bu yolla bir iklim deiiklii meydana gelmektedir. nk scaklk artnca buharlama artar, yalar ve hava hareketleri deiir. Kresel iklim deiikliini; belirli olmayan zamanlarda meydana gelen hava halleri deiiklii ile kartrmamak gerekir. rnein belirsiz zamanlarda veya herhangi bir mevsimde meydana gelen kuraklk (rnein bizde k kurakl) veya yaz kurakl olan blgelerde yal yazlar olay hava deiiklii olarak nitelenir yani iklim deiiklii deildir. O nedenle son 10-15 yl iinde, scakln btn dnyada sistematik olarak art, 1983 ylndan itibaren lmelerle belirlenmitir. Son yzyln en scak ve en kurak yazlar son 8 10 yl iinde yaanmtr. Scaklk lmleri ile elde edilen bu sonular, baz buzul erime olaylar da desteklemektedir. rnein, gney kutbundan imdiye kadar grlmemi byklkte buzul paralarnn koparak ayrlmas,
5

zlanda Buzullarnn son 30 ylda imdiye kadar grlmeyen bir hzla erimeleri, Himalaya ve Alplerde cereyan eden buzul erimesi sreleri gibi dnya zerinde yaygn olarak grlen sreler Kresel Isnma gereinin yadsnamaz kantlardr (ekil 2).

ekil 2. Kresel snmay kantlayan ve Gney Kutbundan kopan son 30 yln en byk Buz Da (Hrriyet Gazetesi 20 Mart 2002) Bilim insanlar, kresel snmada en etkili faktrn, sera gazlar denen baz gazlarn son yllarda atmosferde hzla artmas olduu zerinde fikir birliine varmlardr. Balca sera gazlar; karbondioksit, metan, kloroflour karbon, ozon ve azot oksitleridir. Bunlar iinde karbondioksit %50 ile en etkili sera gaz olarak bilinmektedir. Sera gazlarnn, aynen can seralarda olduu gibi kresel snmay nasl meydana getirdikleri ematik olarak gsterilmitir (ekil 3).

ekil 3. Sera gazlarnn kresel snmaya etkilerinin ematik aklanmas (TEMA Arivi). Kresel snmann birok olumsuz sonular olaca tahmin edilmektedir. Bunlarn balcalar unlardr:
6

 Scaklk arttka yeryzndeki karalardan ve su yzeylerinden buharlama da artacaktr. Bu da baz blgelerde ar yalara, baz blgelerde de kurakla neden olacaktr. Kutuplardaki buzullar eriyecek, denizler ve okyanuslarda su dzeyleri ykselecek ve taknlar, su basmalar ve seller meydana gelecektir. Siklon ve frtna afetleri artacaktr. Btn bunlar bitkisel rnler zerinde olumsuz etki yarataca gibi, hayvansal canllar zerinde de zararl olacaktr. O nedenle bilim insanlar tarafndan, kresel snma ve iklim deiimi, yeni bir atmosferik tehlike veya artk dnyann atei ykseliyor eklinde nitelenmektedir. Bu ifadeler gelecek tehlikeler iin bir uyar olarak kabul edilmelidir. Alnabilecek Koruma nlemleri Bilim insanlarnn hepsi, fosil yakt (kmr, petrol, doalgaz, vb.) kullanm yerine, atmosferin karbondioksit younluunu arttrmayan yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanlmasn nermektedirler. Bu konu, birok Dnya Zirvesi Toplantlarnda tartlm ve uluslar aras protokol ve szleeler dzenlenmitir (1992 Rio, 1997 Kyoto, 2002 Johannesburg gibi). Ayrca karbondioksit harcayan yeil rtnn, zellikle ormanlarn tahrip edilmemesi, enerji tasarrufu salanmas, enerji harcayan ev alet ve gerelerinde standartlarn gelitirilmesi, arpk kentlemeye son verilmesi de alnmas gereken nlemler arasnda saylmaktadr. 4. DOAL BTK RTS TAHRB SORUNU Doal bitki rts denince ayr, mera ve ormanlar akla gelmektedir. Otlak veya mera denilen doal bitki rtsnn hayvanclk, rzgar ve su erozyonunu nleme bakmndan nemleri byktr. Ne yazktr ki tarm arazisi kazanmak amacyla bunlar tahrip edilmektedir. Gerekten, lkemizdeki ayr ve mera alanlarnn bykl 1938 ylnda 41.06 milyon hektar iken, 1990 ylnda bu miktar 21.1 milyon hektara inmitir (Altn 1992). Orman alanlarmz ise, lke yzeyinin %26sn kaplamakta ve toplam miktar 20.1 milyon hektardr. Yaplan belirlemelere gre, ormanlar tahrip edilerek, zellikle verimli ve nitelikli ormanlarn miktar gittike azalmaktadr. rnein, M.. 10.000 ylnda Anadolunun %72si orman, %17si step iken bugn ormanlk alan oran %22ye inmi, step alanlar da Anadolunun %35ini kaplamtr (ekil 4).

ekil 4. Anadoluda ormann 12 bin yllk tahribinin ematik grnm (Pemen 1982 verilerine gre TEMA Arivi).
7

Zamanmzda da bu orman azalmas devam etmektedir. rnein 1950-1997 yllar arasnda 1.180.663 hektar orman alan yok edilmitir. Ormanszlama nedenlerinin banda orman aleyhine yaplan yasal dzenlemeler gelmektedir. Onu orman yangnlar izlemektedir. Ormanlarn Yararlar Ormanlar, 6000 kullanm yeri olan odun ham maddesinin kaynadr. Ancak, odun ham maddesinin 2000 kat kadar ekolojik retim de yaplmaktadr. Bunlarn balcalar; oksijen retimi, karbondioksit tketimi, erozyonu engelleme, iklimi dzenleme, sellerin nne geme, rekreasyon ve insan sal zerindeki etkileridir. O nedenle, ormanlarn mutlak surette korunmalar gerekmektedir. 5. TOPRAK KAYNAKLARININ TAHRB Bu konu aslnda ok genitir. Ancak burada topraklarn nemi, tahribi, bundan doan zararlar, toprak kayplarna kar alnabilecek nlemler gibi konularda zet bilgiler verilecektir. Toprak Kaynaklarnn nemi Toprak, besinlerimizin %99unu reten ve yenilenemeyen nemli bir doal kaynaktr. Ayrca, btn canllarn yaam iin mutlak surette gerekli suyun deposu ve szgecidir. Sanayiinin de ham maddesi olan mineraller, madenler ve orman sanayii rnlerinin de kaynadr. Btn bu nedenlerle sadece tarmn deil, sanayiinin de temelidir. Ne yazktr ki, bu derece yaamsal dzeyde nemli olan bu doal kaynak tahrip edilmekte ve miktar azaltlmaktadr. Toprak Kaynaklarnn Tahribi Topraklarn tahribi ve yok edilmesi zerinde rol oynayan srelerin banda toprak erozyonu gelmektedir. Toprak kirlenmesi, lleme, hzl kentleme, ar nfus art, tarm ve orman iletmeciliinde yaplan teknik hatalar, ama d toprak kullanma gibi sreler de bu hususta rol oynayan dier etkenlerdir. Burada nemli olduundan dolay, sadece erozyonla toprak tahribi ve kayplar zerinde ksaca durulacaktr. Dnyada tarm topraklarndan 1 ylda 24 milyar ton toprak erozyonla yok edilmektedir. Bylece her kilometre kare tarm arazisinden 368 ton, hektardan 3,68 ton toprak kaybolmaktadr. Bu miktar her yl 60 milyon hektar tarm alannn kaybedilmesi demektir (Brown 1993, s.12). lkemizde tarm arazilerinde erozyonla kaybedilen toprak miktar ise ylda 500 milyon tondur. Tarm arazisinden yaklak olarak ylda 1800 ton/km2 (18 ton/ha) toprak kaybedilmektedir. Dnyadaki toprak kaybyla karlatrldnda, erozyonla kaybedilen topran bizde, dnya ortalamasna kyasla yaklak 5 kat daha ok olduu anlalmaktadr (ekil 5).

ekil 5. Dnyada ve lkemizde erozyonla tarm topra kayplar (TEMA Arivi). lkemizde erozyonla meydana gelen toprak kayplarnn bu derece ok olmasnn nedenleri arazi yapsnn eimli, topraklarn yorgun olmas, bitki rtsnn tahrip edilmesi ve iklim koullarnn erozyon iin elverili olmas gibi srelerden kaynaklanmaktadr. Ayrca, yanl arazi kullanma, hatal tarm teknii gibi insandan kaynaklanan faktrler de bu hususta etkilidir. Toprak Kaybnn Ekonomik ve Sosyolojik Zararlar Topraa can veren humuslu st topran erozyonla alnp gtrlmesi sonucunda, topran ya sularn emme gc azalr. Bylece ya sularnn byk bir ksm topraa girmeden yzeysel akla eim ynnde akar gider. iddetli yalarda bu olay sel afetlerine dnr. Bunu sonucunda da ya sular toprakta depolanamaz; topran rn verimi der; su kaynaklar dzenli olarak beslenemez; alk ve susuzluk balar. Bu da krsal alandan kentlere gleri artrr. Bylece ok eitli sosyolojik sorunlar ortaya kar. Toprak Kayplarna Kar Alnabilecek nlemler Bitki rts korunmal, meralarn nitelikleri iyiletirilmeli, arazi yetenek snflarna gre topraktan yararlanmal. Her trl hatal tarm tekniinden (hatal toprak ileme, ekim nbeti uygulamama, vb.) kanmal. Bu koruyucu nlemler yannda, erozyonla mcadele iin teknik ve biyolojik uygulamalar yaplmal. 6. K BAINA DEN TARIM ALANLARININ AZALMASI Bir yandan toprak tahribi ile tarm alanlarnn azalmas, te yandan hzl nfus art, kii bana den tarm alan miktarn azaltm ve gittike azaltacaktr. Gerekten dnyada 1950li yllarda kii bana den tahl ekilen alan miktar 0,23 ha iken, bu miktar 2000 ylnda 0,11 hektara dm, bunun 2050 ylnda 0,07 ha olaca tahmin edilmektedir (Brown 1999). lkemizde ise kii bana den tahl ekilen alan miktar 1950li yllarda 1 ha iken, bu miktar 2000 ylnda 0,35 hektara dmtr. Bu miktarn 2050 ylnda 0,16 hektara decei tahmin edilmektedir (DE Yll 1993).

7. SU KAYNAKLARININ AZALMASI Suyun nemi Btn canllarn yaamn srdrebilmesi iin mutlak surette suya gereksinimleri bulunmaktadr. Bu gerek, susuz yaam olmaz. zdeyii ile ifade edilmektedir. Btn dnyada ve lkemizde iilip kullanlabilecek su miktar gittike azalmaktadr. Bunun balca nedenleri aada aklanmtr: Su Kaynaklarnn Azalmasnn Nedenleri Dnya nfusunun gittike artmas, yaam dzeyi ykseldike, kii bana den su kullanmnn artmas. Sanayilemenin geliimine kout olarak su gereksiniminin artmas. Sulanacak tarm alanlarnn ve sulu tarmn gittike artmas, sulamann rasyonel olmayan yntemlerle yaplarak, su israfna neden olunmas. Hzl kentlemeye kout olarak su gereksiniminin artmas. Fosil su rezervlerindeki suyun hesapsz bir ekilde kullanlmas. Su kirlenmesinin gittike artmas ve bylece kullanlabilecek temiz su miktarnn gittike azalmas. Alnabilecek nlemler Barajlarda su toplama. Deniz suyundan tatl su elde edilme yntemlerini gelitirme. Su harcamalarnda tasarruf etme, su harcayan aletleri standart hale getirme. Tarm sektrnde ok az su ile sulama yapacak yntemleri gelitirme. Sanayi sektrnde ok az su harcama ile ayn retimi gerekletirebilecek yeni retim yntemleri bulma ve uygulama. Su israfn nleyecek ynetsel ve sosyolojik nlemler alma. 8. OZON TABAKASININ TAHRB SORUNU Ozon Tabakasnn Tantm ve Ekolojik levleri Ozon tabakas, yeryznden 20 km yukarda balayan ve 35 40 km ykseklie kadar kan, ozon gaz (O3) bakmndan zengin olan bir atmosfer katmandr. Ozon gaz bakmndan en zengin olan atmosfer katmannn yeryznden yaklak 25-30 km uzakta olan ykseklikler arasnda olduu bildirilmektedir (Kadolu, 2001). Bu tabaka gneten kan zararl ultraviyole nlarn (dalga boylar: 280 320 milimikron) absorbe ederek, yeryzne gelen miktarn azaltr. O nedenle gneten tm n enerjisinin %9unu oluturacak ekilde kan mortesi (ultraviyole) nlarnn, ancak %2si yeryzne ulaabilir. Bu olay ok nemlidir. nk bu orandan daha yksek mortesi nlar baz zararl sonular dourur. Bunlarn balcalar unlardr: nsanlarda cilt kanseri, katarakt hastalklar ve bunlara bal lm oranlar artmaktadr. Baklk sistemini tahrip etmektedir. Tarlalarda tarmsal rnlere zarar verir.
10

 Denizlerdeki algler ve planktonlar zarar grr. Bylece bitkisel planktonlarn oksijen retimi, karbondioksit tketimi ilevleri bozulur. Ozon Tabakasnn Tahrip Nedenleri Ozon tabakasna kadar ykselen freon gazlar, halonlar ve metilbromit gibi maddeler oksijen atomundan oluan ozonu ayrtrarak ozon molakllerini azaltr. Saylan bu ayrtrc gazlardan zellikle kloroflourkarbon moleklleri ok zararldr. nk ayrtrma ve yeniden birleme gibi kimyasal srelerle bunlarn bir molekl, binlerce ozon molekln tahrip edebilir (ekil 6).

Kimyasal Reaksiyon

ekil 6. Kloroflourkarbon gaz moleklleri tarafndan ozon moleklnn nasl paralandn gsteren ematik aklama.
11

Ozon molekllerini ayrtran 95 kadar zararl kimyasal madde olduu bildirilmektedir (French and Mastny 2001). Ozon tabakasnn tahribi sonucunda meydana gelen durum bazen ozon tabakasnn incelmesi , bazen de ozon tabakasnn delinmesi olarak nitelenmektedir. Mitscherlich (1995)e gre : Eer ozon tabakasndaki ozon molekl kayb %50den oksa, ozon tabakasnn delinmesi srecinden ve ozon delii nden sz edilir. Eer bu hususta saysal bir deer verilmemise veya tahribat %50den az ise ozon tabakasnn incelmesi ifadesi kullanlr. Koruma nlemleri Bu konuda Montrealde 16 Eyll 1987 tarihinde, 1987 Montreal Protokol dzenlenmitir. Bu uluslar aras szlemeye gre, ozon tabakasn tahrip eden zararl kimyasal maddelerin, zellikle itici gaz olarak kullanlan kloroflourkarbon bileiklerinin kullanm ve retimi her lke tarafndan aamal olarak azaltlacakt. Ne yazktr ki, baz lkelerde retim ve kullanm halen devam etmektedir. Bu konuda, olumlu ynde olduka etin engeller almasna karn, daha da ok zerinde allmas gereken bir sorun olarak nemi devam etmektedir. 9. BYOETLLN AZALMASI SORUNU Biyolojik eitlilik veya biyoeitlilik, genetik farkllklara sahip canl trlerden oluan, eitli ekosistemlere dalm bulunan say ve tr bakmnda zengin canllar toplumudur. Biyoeitliliin Yararlar Biyoeitlilik, ekonomik ve ekolojik bakmdan eitli yararlara sahiptir. Ekonomik yararlar; besin maddesi salamalar, birok ilalarn ham madde kayna olmalar, sanayi iin baz temel malzemeler salamalar, turizmde nemli rol oynamalar gibi hususlar, ekonomik yararlar oluturmaktadr. rnein, ABDde bitkisel ilalara ait perakende piyasann yaklak 1,5 milyar dolara ulat, Avrupa lkeleri iin bu deerin daha yksek olduu bildirilmektedir (qbal 1995). Dnya Salk rgtnn tahminlerine gre, gelimekte olan lkelerde 3,5 milyar insan salkl olabilmek iin bitkisel kaynaklardan yararlanmaktadr. Ayrca, 200 tr kerestelik aa, 42 tr uucu ya retiminde kullanlan bitki, boya ham maddesi iin kullanlan 13 tr bitki dnya ekonomi piyasasnda nemli yer tutmaktadr (Tuxill 1999). Ekolojik nemi Yaam dnyalarnn srekliliini salayan madde dngleri ve enerji akm gibi son derece nemli ekolojik srelerin temel eleri biyoeitlilikten kaynaklanmaktadr. rnein, biyolojik zenginlik olmasa (bitki, hayvan, toprak canllar, su, scaklk, k gibi cansz eler eitlilii), azot dngs olmaz. Canl varlklarn yaamn salayan besin zinciri ve besin alarnn nemli istasyonlarn biyoeitlilik elemanlar oluturur.

Biyolojik Zenginliklerin Tahribi ve Azalmas eitli nedenlerle ve deien zaman aralklaryla canl trlere ait nesiller ortadan kalkmaktadr. Yzyllardan beri doal seleksiyonla ve evrim yoluyla canl trlerin tr says ylda 1-2 olmak zere ortadan kalkmaktadr. Bu sre insanlarn etkisiyle ok hzlanmtr.
12

Ylda yaklak 1000 trn ortadan kalkt tahminlere dayanarak bildirilmektedir (Tuxill and Bright 1998). lkemizde gelecekleri tehlike altnda olan tr saysnn 1876 tane olduu bildirilmektedir. Ayrca, 1950li yllarda sahip olduumuz 600 1000 kadar zm eidinden, bugn parmakla saylacak kadar az zm eidi kalmtr. Ayn sonu dier meyve eitleri iinde geerlidir. Biyoeitliliin Korunmas in Alnabilecek nemler Baz yasal ve teknik nlemler alnmal Gen bankalar oluturulmal Korunak alanlar kurulmal Eitim ile biyolojik zenginliklerin eitli yararlar retilmeli ve halk bu konuda bilinlendirilmelidir. 10. SU RNLERNN AZALMASI SORUNU Hzl nfus art, sularn kirlenmesi, ar avlanma gibi nedenlerle su rnleri azalm ve gittike azalmaktadr. Gerekten, dnyada balk avcl 1950li yllarda 21 milyon ton iken, bu miktar 1997 ylnda 120 milyon tona ykselmitir. Bylece dnyann en nemli 15 balk yatandan 11i, nemli balk trlerinden %70i ar derecede tketilmitir (Platt, A. And Mc Ginn 1998). Sonuta zellikle gelimekte olan lkelerin besinlerinin %30unu oluturan deniz rnleri yok oluyor. Balk havzalar kamu emanetinin bir parasdr ve hkmetler bunlar gelecek kuaklara ulatrmakla ykmldrler. 11. TEMEL EVRE SORUNLARININ ZMNE LKN NERLER Genel anlamda u neriler yaplabilir: Doal kaynaklardan, tama kapasitesinin zerinde yararlanmamal Eitim ve bilinlendirmeyle, doal kaynaklarn tahribi sonucunda meydana gelecek zararlar eitli rnekleriyle ortaya konulmal evre ahlk yaygnlatrlmal Hzl nfus art durdurulmal Doal kaynaklarn korunmas iin yaplan yasal dzenlemeler mutlak surette uygulanmal Doal kaynaklarn korunmasn salayacak modern teknoloji gelitirilmeli Tketim ve yararlanmay esas alan bir uygarlk anlay yerine koruyucu, paylam esas alan, tketim derecesini sosyal statnn bir gstergesi olarak kabul etmeyen yeni bir insan uygarl anlay yaratmal.

13