Yerli coverlarn listesi iin resimlere tklaynz.

Gemii "Cover"lamak
MURATHAN MUNGAN

Aadaki yazsn sitemizde yaynlamamza msaade ettii iin Murathan Mungan'a teekkr ederiz. birzamanlar.net

Bu yaz Ajda Pekkan'n "Regal Dnemi"ni bilenlere adanmtr.

Gemi ne kadar "cover"lanabilir? Bu yolla, "eski zamanlar"dan "yeni zamanlar" elde edilebilir mi? "Cover", doas gerei ister istemez "zaman" nesne edinir. Bu yzden bizim gibi hzl deiim sreci gsteren, "gemi", "imdi", "gelecek" kavramlarnn kaygan zemin zerinde konumland toplumlarda "mzikal" olduu kadar "sosyolojik" bir ierie de karlk der. Kltr sosyolojisi balamndaki zmlemeler iin gl rnekler oluturur. Zaman yeniden anlamada ve anlamlandrmada kendiliinden bir nesne deer kazanr. Yalnzca bir arky deil, bir zaman da dinlersiniz nk. Bir zamanlar popler olmu eski arklarn imdi bakalari tarafndan yeniden sylenmesine "cover" deniyor biliyorsunuz. "Cover"n kabaca tanimlanmasi bu. Iyi bir arki her zaman yeniden sylenmek istenir. Hollywood'un "dahi ocuk"larndan Steven Spielberg, "ocukken seyretmek istediim filmleri ekiyorum," der. Mzisyenlerin "cover" yapmak dncesi, nedense bana hep bu sz hatirlatir. Batda da zaman zaman birok kiinin yapt bir eydir bu. Yalnz nemli bir farkla, ilkin orada beste sikintisindan, yeni arki bulmak zorluundan, "u hareketli parann altna gnn ritmlerini der, gn kurtarrz", yararclndan deil, daha ok syleyenlerin ciddi mzikal tercihleri nedeniyle yaplr. Syleyen, yeniden yorumlayan, sahici bir kaygiyla, o arkiyi yeniden yorumlama gereksinimiyle ikar yola. Yaptigi "cover"da arkiyi niye yeniden sylediginin yaniti da saklidir zaten. Kendi sesine, syleyiine, "sound"una, zamanina "evirmitir" arkiyi. "Cover" bir eit eviridir. Yalnizca ses'ten ses'e degil, zaman'dan zaman'a da eviridir. Kendini bakasinin zerinden kopyelemektir. Bylelikle iyi bir "cover"da "zaman" yeniden filtre edilmi olur. Yan sra bir arknn Amerika'da "cover" edilmesiyle Trkiye'de edilmesi arasnda ciddi kltrel ve sosyolojik farkllklar vardr. Trkiye'de zaman baka trl geer. nk

Trkiye bir gei toplumudur. 75 yllk som bir gei toplumu. Ge ge bitiremedii bir sreci 75 yldr katetmeye almaktadr. Ve her yeni ey, Trkiye'nin 75 yllk "modernleme projesi"nin yedeinde okunmak zorundadr. Bu yzden bizim '50'li ya da '60'l yllarmz, diyelim, Fransa'nn '50'li, '60'l yllaryla bir deildir. Teknolojinin ve benzerlerinin gne kazandrdklaryla gemii yeniden retmek dnyann her yerinde geerlidir elbet. Ama benim sylemek istediim herkesin kulland dnyann bu ortak zaman deil; bizi oundan farkl klan, kltrel sreklilik esas zerinde deil, kltrel kesinti zerinde ilerleyen bir yolu katediyor oluumuzdur. '70' li yllarda Trk popuna egemen olan trkleri bat sazlaryla icra etmenin yaratt tartmalar, halk airlerinin iirlerinin bestelenmesini, dou ve bat sazlarn bir arada kullanlarak varlmaya allan yeni sentez araylarn bir anmsayalm. Hepsi de bize zg bir eit nc "cover"lard ve benimsendikleri kadar, "kltrel referans" engellerine de taklyor, tek sesli-ok sesli mzik kartl tartmalarndan, aksak ritm kullanlmasna varana dek birok konu yznden yakn takibe alnyor, ama bir yandan da kendilerinden sonrasnn nn ayorlard. BUGN BZDEK SIKINTI Deien ve gelien koullar sonucunda kaset ve CD pazarnn genilemesi, TV ve radyo kanallarnn, kafe, bar, disko gibi ayn zamanda mziin tketildii elence mekanlarnn saysnn artmas ve benzeri nedenlerle girilen hzl yaygnlama srecinde, mzik dnyas sektrlemeye, bir endstri kimlii kazanmaya balad. Piyasa kurallar gereince, sistem "hzla kendini yeniden retmenin" koullarn salamaya, kendini iletmeye alt. Doas gerei popler kltr nesnelerinin hzla eskimesiyle, birim dzeyde retim says ve srekliliinin korunmas esasnda, koullar olgunlatrmaya, bu elikiyi zmeye alt. arkc, sz yazar, besteci, dzenlemeci saysnda ve kaset yapmnda srekli bir art bagsterdi. Serbest piyasa koullarnn bat standartlarnda olmamas, telif haklarndan, korsan ve kaak basklara varana dek kazan payn klten her eit saldr ve hak gasp yeni sistemlemeye balayan sektrn ciddi lde kan kaybetmesine neden oldu. Yaratlan piyasann byyen gereksinimlerini karlamak iin srekli retimde bulunmak, gndemde ve dolamda olmak gerekiyordu. Dnem modalar abuk geiyor, dne kadar byk getirileri olan kimi mzikler ve arkclar birdenbire i yapmaz hale geliyordu. Sistemin kendini yenilemesiyle arkclarn kendini yenilemesi arasndaki denklem, herkesi kapanna kstrd. Deien yalnzca mzikler deildi, istenen ya da istenmeyen btn dinamikler toplumsal dnm salyor, iinde yaanlan hz ile somut durum arasndaki temel eliki gerilim oluturuyordu. Farkl mzik zevkleri ve trleri elbet her lkede vardr ama bizim gibi dou-bat arasnda bir kpr olduu sylenen bir lkede, farklar bu kadar yaln tanmlamalarn snrlar iinde kalmaz, kltrel referanslarn sorgulanmasn da beraberinde getiren kaotik bir kltr meselesine dnr. lk yllarnda "Trk Hafif Mzii" diye tabir edilen pop mzik, bat sazlarn mmkn olduunca yaln kullanmaya alarak tek sesli mzie alkn kulaklar rktmemeye zen gsterirken, te yandan doulu kulaklar, batl kimi akorlara ve seslere altrmaya alyordu. Bu arada popler mzik TRT'nin ynettii devlet politikasnn dnda kendine yeni kanallar bularak oul bir kimliin duyarln ifade etmesine neden oldu. Trk Halk Mzii trklerini gitarlarla sylemekle balayan sre, arabesk, fantezi, zgn mzik diye doru-yanl tanmlanan btn trleri ve alt-trleri imdi popun geni emsiyesi altnda birletirmi bulunuyor. imdilerde tam bir trsel kaynama yaanyor. Yank trklerin haneresini, arabeskin yayllarn, geleneksel mziimizin aksak ritmini bilgisayar destekli tekno ritmleriyle buluturarak, kendi halkasn sarmal olarak katettii yeni bir dzlemde kapatm oluyor.

Zamannda Zeki Mren, Gnl Yazar, Nesrin Sipahi, nci ayrl gibi Trk Sanat Mzii solistlerinin Trk Hafif Mzii plaklar yapm olmalar, popler mziin evrilecei yerin o zamandan belirlenen ilk iaretleri olarak okunabilir bugn. Saadettin Kaynak ile balayp, Orhan Gencebay ile evrilen yol, Sezen Aksu ile yeni formunu bulmutur. imdi tam da burada yeni bir mzik grameri yaratmann eiinde durmaktadr. Mzik dnyasnn sektrlemeye balamas, beraberinde uzmanlamay da getirmi, hem mziin genel anlamyla dnyada evrildii bir yer olarak, hem Trkiye'de mzik kulann ok sesli mzie almasnn sonucunda eitlilie ak mzikal altyapnn kazand nem gerei, ark yapmnda "dzenlemeci" figr iyice ne km, hatta birok albm iin, besteciden bile daha belirleyici olmaya balamtr. arklara remiksler, remarklar, single'lar yaplmas, dzenlemecinin nemine zel bir vurgu getirmitir. Yeni kan albmlerin ksa sre sonra remikslerinden oluan "versiyon" albmleri bile yaplmaya balanmtr. En son bu konuda zel ve Gkhan zen albmlerini anmsyorum. Btn bu seri retim, yeni beste ve arki bulma sikintisi, trlerin kaynamasi yalnizca eski pop arkilarinin degil, eski btn arkilarin "cover"larinin yapilmasini mmkn kilmitir. Bu noktada yeni tanm ayrmlar yapmakta yarar var. Bir arky yeniden okumak ile "cover" yapmak arasndaki fark nedir? Bir arknn yeni ortaya kt bir dnemde, bir bakas tarafndan okunmas "cover" saylabilir mi? "Cover"da nemli olan arkinin kendi baina bir gemii olmasi degil midir? Kendi baina belli bir zamana iaret eden bir agriim tarihi olmasi? Bu durum "cover" arkiya kendiliginden bir derinlik kazandirir. Bu agriim tarihi yk, gnmzde "Nostalji" denen tr ortaya ikarmitir. Kendine gre bir tr sahte tarih yaratmitir. Bazi arkicilar btn varlik nedenlerini neredeyse "nostalji" arkilarina borlanmiladir. Bunlarin hi kendilerinin arkilari olmadigi iin, yillar sonra kendi "nostalji"leri de olmayacaktir. Bakalarinin glgelerinin hayatlarini yaamakla yetinmilerdir. "GNL" VE ESENGL Trke'de bilebildiim ilk nemli "cover" ark, Zerrin zer'in seslendirdii "Gnl"dr. Orhan Gencebay'n Kervan Plak dneminde syledii bu ark, daha sonra Zerrin zer'in Kent Plak'tan kard albmde pop haliyle yer almtr. Bugn bile oumuz "Gnl" denince, Gencebay' deil, Zerrin zer'i hatrlarz. "Cover"nn, aslnn nne getii sayl rneklerden biridir. Bu iki okuyu arasnda ok zaman gemedii halde, Zerrin zer'in yorumunda dzenlemenin arky bakalatran farkll, onu "cover" klar. "Zalimin Zulm Varsa"y yllar sonra Blent Ersoy ile Nalan yeniden seslendirmilerdir. Blent Ersoy'unki daha ok bir yeniden okuma iken, Nalan'nki ayn zamanda farkl dzenlemesiyle "cover" saylr. Bu anlamda "Gnl"den nce yapld halde, Hakk Bulut'un "kimiz Bir Fidanz"n Tlay'n sylemesi, hem zamandalk, hem dzenleme benzerlikleri bakmndan "cover"dan ok bir yeniden okuma saylr. Nitekim bugn Mslm Grses'in "Olmad Yar" ve "Parampara" arklar, her iki arknn kendi tarihleri olumadan yeniden seslendirildikleri halde bence "cover" saylrlar. Bu rneklerde nemli olan, dzenleme ve yorum farklarnn, arklar yeni klmas galiba. Stili, slubu oturmu "kendi arklar" olan birinin, bilenen bir paray kendi diline, sesine, yorumuna evirmesindeki ustalk "cover"daki zaman boyutunun arln hafiletiyor. Mslm Grses'in yapt bir eit "blues" nk. Bence Mslm Grses'in bundan sonrasnda macerasn temellendirmesi gereken yer tam da buras. "Olmad Yar" ile yakalad bir tr "yerli blues" tarz. Ferdi Tayfur, Orhan Gencebay ve benzerlerinin sahip olmad bir avantaj var Mslm Grses'in. O, mziimizde Abdullah Yce geleneinden gelen bir okuyu tarznn sahibi. Kimin arksn okursa okusun, kendinin klmay baaran usta bir yorumcu.

Sanrm zamannda "Gnl"n baars, bakalar iin de zendirici olmu, yeni bir sreci atelemi, arklarn farkl bir dzenleme ile "cover" edilmelerinin bir olanak olduunun anlalmasna neden olmutur. Anmsadm kadaryla, Gkben, albmne "cover" arklar koyan ilk pop arkclarndan biridir. Ardndan Trk Pop Mzii'nin ve Unkapan'nn krizde olduu bir dnemde Nilfer, nceden bakalarnn seslendirdii kimi arklarn yeniden okuyarak hem o eski arklar, hem kendini "gncellemitir". Ajda Pekkan'n kendi gemiini yenilemeyi akl etmedii bir dnemde, onu 70'lerde liste bana tam olan "Sensiz Yllarda"y; Kibariye'nin "Ak Kitab", "Yedi Kocal Hrmz" mzikalinden "Tanrm" ve Dario Moreno'nun dnem klasii saylan "Hatralar Hayal Oldu" gibi arklarnn "cover"laryla kriz dneminde kendini gndemde tutmay baarmtr. Ne var ki, yllar sonra onun bir zamanlar syledii "Dnsen Bile"yi, Seda Sayan, kendi pervasz slubuyla yorumlayarak doru bir "cover" yapmtr. imdi ok kiinin animsamadigi '70'lerde ardi ardina plaklar yapan Esengl diye bir arkici vardi. Arabesk mzigin klasigi sayilabilecek, ou Abdullah Bayu ile Orhan Akdeniz imzali "hit" arkilarin sahibidir: "Zalim", "Sana Akimi Anlatabilsem", "Taht Kurmusun Kalbime", "Beterin Beteri Var", "Sana Akimi Anlatabilsem", "Kalbimde Bir Yaranin Izi Kaldi Sevgilim" gibi arkilarla meyhanelerin vazgeilmez sesi olmu, o yillarda zellikle Anadolu'da bir firtina gibi esmitir. Ayni dnem Elif Plak'in iki byk kartindan biri olan "Elveda Meyhaneci" arkisiyla byk bir iki yapan Leyla Nur'u da yazik ki, bugn kimse hatirlamaz. Esengl, sesi ve okuyuuyla Kibariye'yi nceler. Bu yzden arabesk iinde "pre-Kibariye" sayilabilir. O dnem iin hayli moda olan, arkilari hafif hikirarak sylemek, yapmacik vurgularla sesi dalgalandirmak gibi bir sluba sahiptir. Sesine savunmasizlik, yaralanabilirlik kazandiran bu slup, ili ve dokunaklidir. Yapmaciktir ama, asla samimiyetsiz degildir. Yakn zamana kadar arklarn yeniden okuyan kimse kmamtr. Bu durumun bize syledii en bata udur: Mzik sektr ok uzak saylmayan kendi gemiini bile hatrlamamaktadr aslnda. Aradaki zaman kaybedilmitir. En ok ark sknts ektii dnemlerde bile, yakn tarihinden yardm almay akl edememi, 45'liklerin kaynana bavurmamtr. Akl ettiinde de, bunu yaama kltrmzn temel bir gesine yaslanan bir tutumla, yama ve talanla yapmaya balam, bilinli seimler olmaktan uzak rastgele seilmi arklar, hzla eskitilerek, kirletilerek tketilmitir. arklar gerek sahibini bulamamtr. Bu sre, mziin artk yeni sesler ve teknik mdahalelerle oaltld iinde bulunduumuz yeni dnemde mzik adam olarak ne kan "dzenlemeci"nin yeniden kefiyle nem kazanmtr. Albm zerindeki yazl biimleriyle syleyecek olursak, "aranjr"lkten "dzenlemeci"ye geilmesiyle, farkl enstrmanlarn notalarn yazmaktan arknn btn komposizyonunun yeniden kurup yeni seslerle besleyen kii olmasyla hzlanmtr. Norayr Demirci'den, Kvan K.'ya gelinmitir. Bugn rnein, "Zalim" gibi bir arknn, doru arkcy bulduunda "hit" olmamas hibir neden yoktur. Ayn biimde Kibariye'nin "yimser"i, doru dzenlemeciyi bulduunda, tam disko-bar inletecek bir arkdr. Burada sz konusu etmeye altm gemile ilgilenmede doru aralara ve yaklamlara sahip olunduunda, hala gn na karlabilecek arklarn var olduudur. Esengl'n "Taht Kurmusun Kalbime" arkisi yakin tarihte iki arkici tarafindan birden ayni anda kefedilerek seslendirilmitir. Birbirinden kt ve ruhsuz bu yorumlarin bize animsattigi ve dogruladigi eyse udur: O arkilarin zgn halindeki yapmaciklik, "gerektir". Dnemin yapmacikligindaki o "sahicilik" yeniden retilemez. Onlar, o yapmacikliga sahiden inaniyorlardi. Bu, onlarin geregiydi. Tipki bugn bize gln geldigi halde, ekiminden bir trl kurtulamadigimiz siyah-beyaz Trk filmlerinde oldugu gibi, o dnemin btn yapmacikliginda, pozcu, gsterii duyarliklarinda "gerek" olan bir ey vardir. Bugnse iinde yaadigimiz akli ncelemeleri ne ikan postmodern sre bunu imkansiz kilmi, bizi malzeme karisinda farkli bir mesafe duruu almaya zorlamitir. lk Erakalin ile Pedro Almodovar arasindaki fark gibidir bu. Ayni malzemeyle

ilikilenmede, birini lk Erakalin, digerini Pedro Almodovar yapan srecin dramatik, melodramatik bir toplamin eskitmesiyle ilgili bir sorundur bu ayni zamanda. arki yeniden retilebilmekte, ama arkiya ruhunu veren "zaman" yeniden retilememektedir. Esengl'n okuyuu, bugn bizim iin ok eskidir tabii, sylemek istedigim bu degil. Bugn kim yle okusa, inandirici olmaz. Bugn adina "nostalji" denilen mzigin temsilcilerinin, o arkilari "odun dograr" gibi sylemelerindeki fark da buradadir ite. O malzeme, byle ruhsuz bir yaklaimla abucak dekoraftif bir para haline gelir. O dnemi taklit etme gayretleriyse bsbtn gln kaar. nk o dnem zaten taklittir, kendi kendinin taklididir. Bu yzden bir daha taklit edilemez. Esengl ve benzerleri sylediklerine sahiden inaniyorlardi; o arkilarin arkasinda duruyor, dnyasinda yaiyorlardi. Oysa bugnkler iin arkilar yalnizca bir melodi. Bu yzden de arkilar belki yeniden dzenleniyor ama, ina edilemiyor. Ina etmek, ncelikle bir zaman bilgisidir nk. Ayni biimde bu yzden Glden Karabcek'in arkilari da bir trl okunamiyor. "Maceras olan" kiilerin arklarn yeniden okumaksa iyice gtr. En azndan sizin de, o macerann taycln yapabilecek kiisel bir hikayenizin olmas gerekir. Bu yzden, Erkin Koray'n "yle Bir Geer Zaman ki" arks, kimilerinin sesinden hibir yere gemez. Azmzda kt bir tat, kalbimizde bir burukluk braktyla kalr. Bu konuda son yllarn en baarl rnei Gksel oldu. Yalnzca Nee Karabcek'in arks "Gnn Birinde"ye yapt baarl ve inandrc "cover" nedeniyle sylemiyorum bunu; ayn zamanda kendi arklarnda da dnem zelliklerini yeniden yaratabilmekteki stn performans nedeniyle sylyorum. '70'lerle zamansal srekliliini mzikal anlamda koruyabildii gibi, hem eski, hem yeni bir ey dinlediiniz duygusunu diri tutuyor. Sras gelmiken, yakn tarihten bir baka rnek vermek isterim. Bir TV kanalnn da yardmyla gen ynetmenler, eski Trk filmlerinin yeniden evrimini gerekletirdi. Hibiri olmad. flas edecei daha masa banda belli olan bir projenin set kurma aamasna kadar gelmesini anlayamyor insan. Bamsz bir tarihi olumu, gelenein gramerinde oktan yerini alm eski bir malzemeyi yeniden kullanmak tehlikeli bir itir. Eski olana zaman kendi "aura"sn verir; oradan okunur, seyredilir. Zamann tkettii bir malzemeyi, yeniden kullanrken onu "l" olmaktan kurtaracak olan ey, yenileyenin ona kendi zamann katmasdr. Bu da yalnzca yeni teknik olanaklar, yeni oyunculuk anlay ve benzeri eylere yaslanmakla falan olmaz. Malzemeye alnan mesafeyi iinde yaanlan zamann "aura"syla kuatmakla olabilir. Konusunun basitliine kanmamal; eski bir "melodram"dan yeni bir film yapmak, en bata kuramsal bir almadr. nsan "Fassbinder" ettii gibi, rezil de edebilir. Walter Benjamin'in sanat yaptnn kuatld, retildii, paylald "aura"dan bunca sz etmesinin nedeni bouna deildir. KIRGINLIKLARI DNENLERN ARKISI Birok arkicinin bugn yle temel bir elikisi var: Zamaninda Istanbul'u fethetmek zere yola ikarken kalplerinde ve arkilarinda taidiklari kirginliklari dinmi, elikileri bitmi, sisteme eklemlenmiler. te yandan, onlari zamaninda zirveye taiyan arkilara gereksinimleri var. Ama onlar, o arkilari yapan insanlar degiller artik. Bakalamilar. Bu kez de kendi kendilerinin taklidi olmaya baliyorlar. Kendi kendilerinin, kalplerinin, bir zamanlarki ruhlarinin "cover"larini yapmaya aliiyorlar. Olmuyor. imdi geldikleri yerin arkilarini da bilmiyorlar. Bir zamanlar Orhan Gencebay'in, Ferdi Tayfur'un, brahim Tatlses'in, Mahsun Krmzgl'n de kirginliklari vardi. Ama hepsinin kirginligi abuk dindi. Hala seviliyor olabilirler ama, artik ikonografik bir degerleri yok. Hibir zaman onlar kadar byk bir isim olmami bir Glden Karabcek'in var, Mslm Grses'in var ama onlarin yok. Gksel, olanca naifligiyle, itenligiyle, korunmaya muhta kirilgan kiz ocugu haliyle tam da bize bunu sylyor diye yazdigim gnlerde baktim, o da kirginligini bir ie ampuana satmi.

Erken. ok erken. (Murathan Mungan'n bu yazs, Milliyet Sanat dergisinin Eyll saysnda yaynlanmtr.)

Yerli coverlarn listesi iin resimlere tklaynz.