1 1.

GR

Polietilen tereftalat, naylon 6, naylon 66, poliakrilonitril, polipropilen ve viskoz rayon gibi lifler giysi ve ev tekstillerinde kullanlmasnn yan sra, endstriyel lifler veya teknik tekstiller olarak da kullanlmaktadr. 1991 ylnda ABDde endstriyel polyester iplik tketimi toplam polyester filament iplik tketiminin %50sinin stnde gereklemitir. Yakn gemite, lif retim modeli nemli deiiklikler gstermi, endstriyel lkeler endstriyel pazarlar iin daha az miktarda fakat katma deeri yksek rnlere, gelimekte olan lkeler ise genel kullanm eyasnda kullanlacak lifler iin retim kapasitelerini artrmaya ynelmitir. Bu kapsam da, suni olarak imal edilen liflerin doru ekilde snflandrlmas gerekmektedir. Endstriyel lifler eitli zelliklerin bir kombinasyonu esas alnarak kullanlmaktadr ve bunun iinde mekanik zellikler, scaklk dayanm, kimyasal dayanm, yanma dayanm vb. bulunmaktadr. Mekanik zelliklere dayanan ve ok sk yaplan bir snflandrmada lifler drt kategoriye ayrlmaktadr. 1. Ortalama mekanik zelliklere sahip lifler: Standart tekstil lifleri bu kategoride yer almaktadr. Mekanik zellikleri u ekilde sralanabilir: kopma mukavemeti 3-5 g/denye, kopma uzamas %35, elastiklik modl 30-60 g/denye ve tamamyla geri gelebilen uzama %5. Bu lifler non-wovenlar gibi endstriyel sektrde de yer bulmaktadr. 2. Ortalamann stnde mekanik zellikler: Lastik kordlar gibi endstriyel lifler bu kategoride yer almaktadr. Belirtilen mekanik zellikleri u ekildedir: Kopma mukavemeti 78 g/denye kopma uzamas %8-15, elastiklik modl 50-80 g/denye. 3. stn mekanik zelliklere sahip lifler: Bu lifler de endstriyel liflerin altnda yer alr. Kopma mukavemeti 8-20 g/denye, kopma uzamas %5-15, elastiklik modl 80-250 g/denye aralndadr. Bu tr liflerin gelitirilmesi youn aratrma gerektirmekte ve 2 ve 4 kategorilerinde yer alan liflerin zellikleri arasnda bir kpr kurulmas hedeflenmektedir. 4. stn mekanik zellikler gsteren lifler: Yksek performansl lifler bu kategoride yer almaktadr. Yukarda saylan kategorilerde yer alan polimerik liflerden farkl olarak, inorganik veya metalik de olabilirler. Polimerik yksek performansl liflerin kopma mukavemeti 15-50 g/denye, kopma uzamas %0,5-5, elastiklik modl 250-4000 g/denyedir. Polimerik olmayan yksek performansl liflerin mukavemet ve modl de ok yksektir, fakat yksek younluklarndan dolay zgl mukavemet ve spesifik modl polimerik olanlar kadar yksek olmayacaktr.

2 Endstriyel uygulamalar iin lifler: a) Ortalama mekanik zelliklere sahip lifler: Bu liflerin ou standart tekstil kullanmlarnda, non-woven rnlerde ve eitli endstriyel kumalarda kullanlr. b) Ortalamann stnde mekanik zelliklere sahip lifler: Ortalamann stnde mekanik zelliklere sahip endstriyel lifler giysi ve ev tekstilinde kullanlan liflerin retimi iin kullanlanlara benzer teknikler ile retilir. Polyester, poliamid ve poliolefinler iin eriyikten lif ekimi ve viskoz ve akrilik iin ya ekim uygulanmaktadr. Tabii ki, balang malzemesi ve ilemde baz nemli farklar bulunmaktadr. rnein, giysilerde kullanlacak poliamidlerin ortalama molekl arl 18000 g/mol civarnda iken, endstriyel uygulamalar iin ortalama molekl arl 25 000 - 35 000 g/mol aralnda yer almaktadr. Buna ilaveten, malzemenin UV ve sl bozunmasna kar stabilize edilmesi iin katk maddeleri eklenmektedir. ekim oran giysilerde kullanlacak lifler iin 2,6-3,6 iken, burada 3,5-4,5 aralndadr. Endstriyel filamentler daha kalndr ve bunlarn daha yksek ekim oranlarnda ekilmesi iin nispeten daha yksek ekim scaklklar kullanlmaktadr. c) stn mekanik zelliklere sahip lifler: stn mekanik zelliklere sahip endstriyel lifler zelti ve/veya jelden lif ekim teknikleri ile retilmektedir. Yksek molekl arlna sahip etilen tereftalatn jelden lif ekimi ile 30 Gpa elastiki modl ve 15 g/denye ilk kopma mukavemeti ne sahip lifler retilir. Bu snfta yer alan lifler daha basit eriyikten lif ekim teknikleri ile zel ekme ve fikse ilemleri kullanlarak retilebilir Bu metotlardan birinde, amorf veya ok dk kristalin zellikteki PET lifi balang malzemesini oluturabilir. Life dk bir kristalinite verilmesi iin nispeten dk scaklkta ekilir ve kristalletirme ile yksek gerilmede yksek derecede ynlenmi kristalin ve daha az zincir katlanmas olan bir life dntrlr. Yksek performans uygulamalar iin lifler: Teknolojik yenilikler sayesinde yksek performansl liflerin artmasnda nemli gelimeler kaydedilmitir. Bunlarn arasnda polimerik lifler (aramidler, dzenli polimerik lifler, aromatik kopoliesterler ve uzun zincirli esnek poliolefin lifleri), karbon lifi, cam lifi, boron lifi, silikon karbid ve almin gibi seramik lifleri ve metalik lifler bulunmaktadr. [1]

3 2. ARAMD LFLER 2.1. Giri Klasik alifatik poliamidlerden, farkl zellikleri ile ayrlan aromatik poliamidlere 1974 ylnda ABD ticaret komisyonu tarafndan aramidler ad verildi. ABD Dupont irketi tarafndan gelitirilen ilk aramid lifi 1965 ylnda piyasaya tantld. Bu Nomex ad verilen Meta ynlendirmeli (Meta-phenylene-isophthal-amide) bir aramid idi. 2.2. Tipler ve Snflandrma Ticari olarak baar salayan aramidlerin iki tipi vardr. Bunlarn her ikisi de, yksek performansl lif olarak snflandrlabilir liflerin ilk tipi yksek sya direnlidir ve meta aramid grubuna dahildir, yksek derecede bir mukavemete ve modle sahiptirler ve scakla kar mkemmel bir direnleri vardr. Kullanm alanlar byk lde scaklk ve yksek mukavemet gerektiren yerlerdir. Bu snftaki aramid lifleri yksek erime/bozulma derecelerine (600-800C) sahiptirler. Ticari ynden nem kazanan meta-aramid trlerine Amerikan Dupont tarafndan retilen Nomex ve Japon Tein tarafndan retilen Conex rnek verilebilir. 1970 yllarnn banda Dupont tarafndan aramid lifinin ikinci snf piyasaya sunmutur. Bu Kevlar olarak adlandrlan para-aramid idi. Bu yeni materyal sl dayanma, yksek ekme mukavemeti ve yksek modle sahip lif olarak, yksek performansl lif olarak yeni bir dnemin balangc olmutur. Dupontun 20 poly(p-phenylene terephalamide) yapsndaki para-aramidlerin geni kullanm alanna sahip birka eidi mevcuttur. Bunlara rnek olarak Kevlar 29, Kevlar 49, Kevlar 149 ve Kevlar 981 gsterilebilir. Bu liflerin benzer eitlerinin dier byk reticisi de Akzodur ve rettii para-aramid Twaron olarak adlandrlr. Teijin tarafndan Japonyada bir kopolimer yapl aramid olan ve ticari olarak Thecnora olarak bilinen bir lif gelitirilmitir. Bu bir poly(p-phenylene terephtelamide) ve poly(3-4-oxy di-phenylene terephtelamide) kopolimeridir. Yakn gemite Hoechst p-aramid lifinin yeni bir tipini retmitir. Hoechstn lifi Thecnora ile benzer bir kimyasal yapya ve mekanik performansa sahiptir. Yukarda belirtilen ticari olarak mevcut p-aramid liflerinin hepsinde ortak zellikleri para konumlu bir fenilen yapsnn molekler yapsnda bulunmasdr.

4 2.3. Lif retimi ekil 1de gsterilen ak diyagram, para-aramid polimerlerinden lif ekilme aamalarn gstermektedir. Kevlar para fenilen diamin ve teraftaloil kloridden yaplr. Bunlar nce hamur kvamna getirilmek iin H2SO4 gibi kuvvetli bir aside eklenecek olan zcnn iinde zndrlrler. Hamur kvamndaki karmn konsantrasyonu nemli bir faktrdr. Normal olarak lifin salaml, karm konsantrasyonundaki art ile doru orantldr. Bununla birlikte yeterli eirme iin dier faktrlerde, mesela yapsnda var olan viskozite nemle dikkate alnmaldr. Bu karmdan lifler genellikle 70-90C arasnda bir scaklkta ekilirler. Mteakiben ekilen lifler ksa bir hava kanalndan geirilerek sonra dorudan su yada seyreltik slfrik asit ieren koaglasyon banyosuna sevk edilirler. Koaglasyon banyosunun scakl 25C civarnda olmas yeterlidir. Ancak 5C civarnda bir koaglasyon banyosundan geirilirse daha yksek mukavemete sahip lif retilmi olacaktr. Koaglasyon banyosundan sonra filamentler ykanp kurutulurlar ve daha sonra bobine sarlrlar. Erilmi filamentlere sonradan tatbik edilen sl ilem, Kevlarn bilinen yksek performans zelliklerini elde etmek iindir. Normal olarak bu ilem filamentlerin snm bir tp iinden belli bir gerilim altnda, nitrojen gibi inert bir atmosfer iinde 150-550C scaklkta geirilmesiyle gerekletirilir. Bu liflerin gerilme zellikleri s uygulama artlarna bal olarak olduka deiken olabilir. Tablo 1de gerilme zellikleri zerine, s uygulamasnn etkisini gstermektedir. Twaronda ise para fenilen diamin ve teraftaloil kloridle, bir zc iinde (mesela N-metil pirroliden) terattaloil kloridle polikondenzasyonun tamamlanmas iin tepkimeye sokulmaktadr. Reaksiyon karm daha sonra eirme ilemine uygun sabit viskozitede bir zelti elde etmek iin Ca(OH)2 veya CaO ile ntralize edilir.

TDC ve PPD Monomerleri

NMP, CaCl2 Solvent

Polimerizasyon

Koaglasyon,Eks traksiyon,Kurutma

Solvent Geri Kazanm

H2SO4

zme

H2 O

Eirme

Ykama , Ntralizasyon , Kurutma

H2 O , H2SO4

Bobinleme

PPD: parafenilen diamin TDC: teraftalol klorit

ekil 1: Para aramid polimerden lif retim aamalar [2]

6 Tablo 1: Isl ilemin mukavemet zellikleri zerindeki etkisi [2]

lem Sc. (C) lemsiz 250 400 550

Sre (dak.) 3 3 6

Gerilim (g/tex) 5,4 3,6 1,6

Mukavemet (Gpa) 3,46 3,61 2,81 2,85

Modl (Gpa) 87,1 107,1 114,1 133,8

Uzama (%) 4,3 3,5 2,7 2,1

Eirme ilemine mteakiben filamentlere yksek scaklkta n-methyl pyrrolidone veya kalsiyum klorid ieren sulu koaglasyon banyosu iersinde sper gerdirme uygulanr. 500C ye yakn bir scaklkta uygulanr ve gerdirme oran yaklak 10 dur. Bylelikle lifin kristalinitesi ve buna bal olarak mukavemet ve modl artm olur. 2.4. Lif Yaps Poly(p-phenylene tereftalamid), dier adyla PPTA, dier nemli sentetik liflerin retiminde kullanlan polimerlere gre ok daha az bir fleksibiliteye sahiptir. Aromatik yap zerindeki para pozisyonlu ba evresindeki rotasyon, esnekliin sadece kk bir miktarn ortaya karr. Normalde P-aramidler organik zclerde ne erir nede znrler. PPTA lifleri son derece kristalize materyallerdir. Molekller, paralel olarak hidrojen balaryla olumu dzlemlerde dzenlenirler. Birim hcrenin teorik younluu 1.48 gr/cm tr.

2.5. zellikler ve Performans Aramidlerin zelliklerini asbestin scakla kar direncine ve camn sertliine sahiptir diye zetleyebiliriz. Aramidler bu zelliklerinden dolay ok amal kullanma elverilidirler. Aramid liflerinin a kar direnci genellikle dktr. Belirli artlarda yaklak olarak 3 ay gne na maruz kaldnda kuvvetinde yar yarya azalma olur. UV nlar liflerin rengini saman renginden kahverengiye doru deitirir. Bu sebepten dolay ak yerlerde kullanmlar iin lif yzeylerinin baka malzemeler ile kaplanmas tavsiye edilir.

7 Nomex, Kevlar ve Twaron lifleri UV nlar karsnda byk oranda kuvvet kaybna urarlar. Morgan ve arkadalar Kevlar 49un hidrolitik bozulmas zerinde almlardr. Hidrolitik bozulmasndan dolay kuvvetin kayb, nem, zaman, scaklk ve gerginlik dzeyinin fonksiyonu olarak llmtr. Hidrolitik bozulma zellikle aramidlerin akkan bulunan ortamlarda kullanlmas (rnein szdrmazlk eleman olarak) durumunda ok byk nem arz eder. Termal ekme, Kevlar tipi lifler iin 400C ye kadar neredeyse hi grlmemitir. Ancak Enkann aramidi olan Twaronda 400C de yaklak %1 ekme gstermitir. Aramid lifleri kimyasallara kar da son derece dayankldrlar. Organik zclere direnlidirler. Bununla beraber, scak asit ve alkaliler mukavemette azalmaya neden olur. rnein %60 H2SO4 ve %50 NaOH solsyonlar life zarar verir. 2.6. Kullanm Alanlar Para-aramidler her biri zel kullanm amal tasarlanm farkl fiziksel zelliklere sahip eitli versiyonlar olarak bulunabilirler. Aratrmaclar para-aramidlerin balangtan itibaren yeni ve deiik kullanmlar srekli rapor ettikleri iin bugn pek ok uygulama alan mevcuttur. Bununla birlikte u an p-aramidler aadaki alanlarda ok baarl bir ekilde kullanlmaktadrlar: i) Koruma amal materyallerin yapmnda Balistik koruma (kurungeirmez yelek, zrh, panel) Yaralanmaya kar koruma (yksek riskli ilerde ve spor dallarnda elbise, nlk, eldiven, ayakkab, vs yapm) Yksek sdan koruma (yanmaz eldiven, giysi) ii) Endstriyel Materyaller Filtre kumalar (aside ve scaa dayankl) Dar enli dokuma mamuller (kemer gibi) naat mhendislii materyalleri (jeotekstil materyaller) Halat, ip, kablo yapm ve rg mamullerin yapm Yksek performansl dokusuz yzeyler iii) Lif takviyeli kompozit malzemeler Termoset plastik kompozitler (uak paralar, spor malzemeleri, basn odalar. vs) Termoplastik kompozitler (i makinesi paralar, elektronik ekipmanlar)

8 imento takviye elman olarak kullanm iv) Asbeste alternatif kullanm alanlar Szdrmazlk contalar Srtnmeye dayankl malzemeler Yumuak salmastra retimi Aramid lifi son yllarda yeni bir uygulama alan pulp (toz) olarak kullanlmasdr. Pulp, aramid lifinin ok ksa (0.05-8mm) boylarda kesilmesiyle elde edilir. ok ksa lif boyunda olmas iyi yay ve yksek yzey alan salar. Bu durum srtnmeye dayankl mamullerin yaplmasna imkan verir. Para yksek sertliklerinden ve kimyasal dayanmlarndan dolay bugn asbestin kullanld birok yerde alternatif rn olarak rahatlkla kullanlabilmektedirler. Asbestin yaygn olarak kullanld alanlardan birisi de szdrmazlk elemanlarnn yapmdr. Ancak salk asndan tehlikeli olmas nedeniyle kullanm snrlanmaktadr. Aramidler yksek sertlii, yksek sl dayanm ve kimyasal dayanm nedeniyle bu alanda asbeste muadil olarak kullanlmaya balamlardr. Bu alanda en ok kullanlan aramid tipleri Kevlar, Nomex Twaron ve Trevar kat partikl ieren andrc ortamlarda ve sulu imento basmnda ok iyi performans gstermektedirler. Yksek mukavemeti ve rijitlii dolaysyla yksek basnta ve yksek devirlerde alan pompalarda tercih edilmektedirler Para-aramidlerin pH aral 3-11 civarndadr. Bu aralkta olmak kaydyla kimyasal dayanm ok iyidir. Meta-aramidler ise pH 1-13 arasnda rahatlkla alabilirler. Hidrolitik direnci de son derece iyidir. Ancak mukavemet dzeyinin daha yksek olmasndan dolay salmastra retiminde genelde para-aramidler tercih edilmektedirler. [2]

9 3. SERAMK LFLER 3.1. Giri

Seramikler metalik olmayan organik malzemelerdir. Oksitler, nitritler ve karbitler seramik malzemelerin esasn olutururlar. Silika karbon ve cam lifinin kullanld yerlerde uygulama alan bulurlar. Allagelmi tekstil lifleri, tabi ve sentetik organik polimerlerden mteekkildir. Cam, asbest ve karbon lifleri bilinen istisnalardr. Seramik liflerin nemi ve retim hacmi, malzeme alanndaki gelimelerin hzlanmasna paralel olarak, her geen gn artmaktadr. Askeri ve sanayi kullanm alanlarndaki, daha hzl, daha yksek performansl, daha sert ve daha yksek scaklardaki kullanmlar iin gerekli malzemeye olan ihtiya, yeni liflerin ileme, geliim ve bulunmas almalarna hareketlilik getirmitir. Jet motorlarnda, spersonik ynlendirme ular ve kanatlarda ve daha etkili scaklk deiimi gerektiren kullanm alanlar iin kullanlan metal ve seramik matriks esasl kompozitlerin takviyelendirilmesi iin yksek scaklk zellikleri gereklidir. Metallere gre dk younluk yksek katlk, dk elektrik iletkenlii, dk ssal iletkenlik gibi dier zellikler, pahal spor eyalarnda, elektronik devre kartlarnda, otomobil sanayi ve ticari havaclk pazarlarnda uygulama alan bulmaktadr. 3.2. Tanm ve zellikler Karbon liflerinin enteresan zelliklerinden biri, 1500C zerinde mikro yapsnn kararllk gstermesidir. Oksitlenen ortamlarda snrl mrl olmasna ramen, karbon lifleri, yksek scaklk gerektiren kullanm alanlarndaki uygulamalar iin, lif takviyeli kompozit malzemelerde yeterli takviyelendirme salayan tek lif olarak bilinir. Karbon liflerinin yksek scaklklardaki kullanm mrleri liflere koruyucu tabaka (hal) ile uzatlabilir. Fakat bu konudaki esas zm, u andaki seramik liflerinin kusuru olan mikro yapdaki ssal kararlln gelitirilmesidir. Bylece seramik liflerinin dk scaklklardaki mkemmel zelliklerinden yksek scaklklarda da faydalanlm olacaktr. Seramik lifleri oksitlenmeye kar daha fazla kararllk gstereceklerdir Bu yzden seramik liflerinin gelitirilmesi stretejik bir gerekliliktir. Seramik lifler, organik ve dier liflerle karlatrldnda, ilgin zelliklere sahiptirler. Seramik liflerin ssal kararll organik liflerden ve hatta ou metal liflerden

10 daha iyidir. Mukavemet ve modl gibi yapsal zellikler, inert ve hatta oksitleyici artlarda dahi 1200-1400C ye kadar korunabilmektedir Mekanik ykleme olmakszn, baz seramik lifler erime noktalarna ok yakn scaklklara kadar bu kararllklarn muhafaza edebilmektedirler. Karbon liflerinin mekanik zellikleri de, yksek scaklklarda kararllk gstermekte hatta mekanik zellikler daha yksek scaklklara kabilmektedirler. Fakat bu durum sadece inert ortamlar iin geerlidir Kaplamasz (halsz) seramik lifi 800C den nce okside olmaya balar. Bu nedenle, bu haliyle birok kullanmlar iin uygun deildir. Seramik liflerinin ou, deriik asit, baz ve baz-metal muameleler dnda, mkemmel bir kimyasal inertlie sahiptirler Bu kimyasal kararllk, baz oksit esasl ve oksit esasl olmayan seramik lifleri iin, oksidasyona kar direnci de dahil edecek ekilde, yksek scaklklarda muhafaza edilebilir. Seramik lifler, organik liflerle karlatrldnda ok yksek elastik modl ve basn mukavemetine sahiptirler. Seramik liflerinin bu zellikleri, metallerin kabildii yksek scaklklarda kullanlabilmesine, ilenebilmesine imkan tanmakta ve metal ve seramik matriks esasl kompozit malzemelerde mkemmel bir takviye elaman olabilmektedir. Srekli seramik liflerinin kesikli seramik liflerine gre kompozit kullanmndaki bir avantaj nceden belirlenmi ve kark ynlerde takviyelendirmi yaplar retilebilmesidir. Dokuma, rme (braided), filament sarma ve dier tekstil retim ilemleri, takviye elaman seramik life n ekil vermek iin kullanlabilir. Kesikli seramik liflerinin srekli seramik liflerine gre bir avantaj ise genellikle maliyet bakmndan ucuz olmalardr. Seramik liflerinin geneldeki dezavantaj ise, kopma uzamalarnn %lden daha kk olmalardr Seramik liflerinin younluklar organik malzemelerinkinden daha yksek fakat metallerinkinden daha dktr. Bir de seramik liflerinin ok dk olan retim hacimlerinden dolay pahal olmalar unutulmamaldr. Fakat baz kullanm alanlarndaki nemi, maliyet faktrnn negatif etkisini dengelemektedir. Liflerin yksek elastik modl ve dk kopma uzamas, kaln filament ap ile beraber mtalaa edildiinde kullanmdaki zorluu ortaya kmaktadr. Seramik lifler genellikle krldklarndan dolay dm atlmaya uygun deildirler Bununla beraber bazlar krlmadan birka cm apnda ilmek haline getirilebilirler. Bu tiplerden, uygun kullanm ile 2 veya 3 boyutlu dokuma veya rme yaplar retmek mmkndr. Seramik liflerin mukavemeti, yap kusur ve atlaklarna son derece duyarldr ki buda lifin yksek modlnn bir fonksiyonudur. Dk (ksa) kopma uzunluu, atlak etrafnda gerilim transferini nler. Yapnn gzeneklilii, yapdaki yabanc paracklar ve byk kristal paracklar, lif mukavemetini nemli derecede drrler. Verilen bir malzemenin birim nite hacminde sabit sayda kusur vardr. Birim uzunlukta daha dk lif

11 hacmi, yani lif apnn daralmas, verilen uzunluk iin byk miktarda kusur olma ansn azaltr. Filament yzeyinin hasar grmesi de, lifin mukavemetini nemli lde dren dier bir eit kusurdur. Korunmasz (halsz) kullanlan ve ilenen liflerde yzey hatalarnn say ve boyutlar byr ki bu da lif mukavemetini nemli derecede drr. Seramik liflerinin ap 3-140m arasnda deiir. Tekstil liflerinin lineer younluklarn belirlemek iin kullanlan denye veya tex terimleri, genelde seramik liflerini retenlerin tekstil orijinli olmadklarndan ve seramik liflerinin younluklarndaki ok farkllktan dolay kullanlmaz. Birde, younluktaki bu geni dalmdan dolay, eer seramik liflerinin lineer younluklar denye veya tex eklinde ifade edilirse, lif ve zellik karlatrlmalarnda karkla sebebiyet verebilir. Seramik liflerinin bir ksmnn yaplarndaki gzenekliliin, teorik younluu esas alan denye veya texin bu liflerin lineer younluklarn ifade etmede kullanlmalarn engelledii gz ard edilmemelidir. Baz seramik liflerin ve karlatrmas yaplan karbon vb. liflerin zellikleri Tablo 2de verilmitir.

12 Tablo 2: Baz seramik ve dier sanayi tipi liflerin zellikleri [2]

Lifin ticari veya jenerik ad Nextel 312 (seramik) Nextel 440 (seramik) Nextel 480 (seramik) Safill(seramik) Tyranno(STCO) Altex(seramik) NicalonSC(seramik) Fiber FP(seramik) SC(seramik) -SC(seramik) Al2O3(seramik) Bor (seramik) E cam(cam) S - cam(cam) T -300 (PAN karbon) T -40 (PAN karbon) P -55(Pitch karbon) Kevlar 49 (aramid) elik (%0.9 C ) Paslanmaz elik Berilyum Volfram

Younluu (g/cm) 2,7 3,05 3,05 3,3 2,35 3,2 2,6 3,95 3,08 3,3 3,95 2,7 2,54 2,49 1,76 1,81 2,00 1,44 7,8 8,0 18,5 19,3

ekme mukavemeti (MPa) 1725 2070 2040 2000 2740 2600 2000 1380 3440 3500 1900 3100 3450 4300 3200 5650 1900 3650 4250 1000 1265 3500

Elastik modl (GPa) 138 186 220 300 206 250 180 379 400 430 380 393 72 87 228 276 380 131 210 198 300 360

ap (m) 3,5 10-12 10-12 3 9 10-20 15-25 133 140 20 140 10 10 7 7 10 11,9 100 100 -

Erime scakl (C) 1400 1400 1400 2645 2050 1300 1250 3400

3.3. Seramik Lif retim Teknikleri Seramik lifler teorik olarak birden fazla metotla retilebilir. Burada mmkn alt metot hakknda ksa bilgi verilmektedir. Bunlardan buhar yolu ile depolama, polimer balang maddesi teknii genel olarak uygulama alan bulan metotlardr. Son ikisi,

13 organometalik polimerlerden olduka yeni teknikler kullanarak lifleri retmeyi ihtiva eder. Dier metotlar eriyik eirme, amur eirme ve tek kristal bymesi, daha az bavurulan tekniklerdir. Seramik lif alanndaki byk hamle, yksek scaklk seramik liflerini retmek iin silikon ve karbon veya nitrojen ihtiva eden polimerlerin kontroll artlarda scaklk etkisiyle eritilmesi, pirolizin dnlmesidir. Seramik liflerinin piroliz yoluyla retilmesi, silikon, karbon, nitrojen ve bor ihtiva eden polimerlerle SiC, Si3N4, B4C ve BN elde edecek ekilde kullanlmaktadr. 3.3.1. Kimyasal Buhar Depolama Teknii (CVD) Bu metotta, malzeme buhar faznda iken stlm bir z madde (volfram veya karbon filament) zerine, bir kompozit filament oluturmak iin depozit edilir. Depozite edilen malzeme, buhar fazndaki gazlarn bir ayrm rndr. Mesela bor, bor-triklorid ve hidrojenin ayrmasndan depolanabilmektedir. Silikon karpit de, alkilklorosilan ve hidrojenin ayrmasndan depolanabilmektedir. Bu teknik kullanarak elde edilen SiC bileikleri 1300Ca kadar stlm volfram zerine buhar halinde depo edilir. Reaktif gaz karm hidrojen ve alkil silis ihtiva eder. Genelde %70 hidrojen ve %30 silis reaktre bir utan girmektedir. Reaktrn giri ve knda szmalar nlemek iin cva contalar kullanlr. Volfram z maddesi (d=13m) hem doru akm ve hem de yksek hzl frekans ile optimum scaklk profili elde etmek iin stlr. 100m apnda SiC monofilament elde edilmesi yaklak 20 saniye alr. Elde edilen monofilament, reaktrn altndan alnarak bir bobine sarlr. Bu ilem iin, metil-triklorsilan bir silikon atomu bir de karbon atomu ihtiva ettiinden ideal bir hammaddedir. Burada beklenti stoykiometrik SiC depolanmas olmaldr. Gerekleen kimyasal reaksiyon aadaki gibidir; CH3SiCl3 SiC + 3 HCI Genellikle, serbest karbon ve kat veya sv silikon, SiC ile kartrlr. Nihai monofilament 100-l50m apnda olup dta esas olarak -SiC, volfram zerinde de -SiC ihtiva eder. Dier bileimlerinde katl veya dereceli varyasyonlar bu teknikle depolanabilir. Volfram (tungstin) z maddesini kullanmak, bu maddenin ar ve pahal olmas sebebiyle bir dezavantajdr. Bu teknikte bir z maddesi olarak ilev grebilecek, kabul edilebilir zellikleri ile ticari karbon liflerinin gelitirilmesi, bu teknikle retilen seramik

14 liflerin ekonomi ve arlk ynndeki dezavantajlarn bir derece azaltacaktr. Bu teknikte z maddenin dzgn stlmasnn lif dzgnl zerindeki nemli etkisi de mutlaka gz nnde tutulmaldr. British Petrolleri (BP) silikon karpit monofilamentini ve Textron Speciality Materialsda silikon karpit ve bor monofilamentlerini retmekte bu teknii kullanmaktadr. 3.3.2. Balang Polimeri (Reine) Kullanarak Lif Elde Etme Teknikleri CVD yntemi ile elde edilen seramik lifleri kaln ve erilebilir (fleksi) olmadklarndan, ince, srekli ve erilebilir seramik lifleri elde etmek iin yaplan aratrmalar 1970li yllarda neticelerini vermeye balamtr. Bu teknii de kimyasal ve ssal olmak zere iki kademede incelemek yerinde olur. a) Balang Lifinin Kimyasal Dnm Balang lifinin, harici maddelerin kimyasal reaksiyonu ile dier bileimlere dnm birka teknik ile yaplr. Karbon lifi, silikon veya silikon monoksit buhar gibi karpit oluturan bir malzemenin mevcudiyetinde, stma ile metal karpit haline dntrlebilir. Dier bir deiim teknii; bir metal, organometalik veya oksit balang lifinin, nitrojen veya amonyak ile nitrik asit tuzu oluturmak iin nitritlenmesini ihtiva eder. Metal teller veya metal ihtiva eden polimer lifler, uygun bir atmosferde stlarak oksit, karpit veya nitratlarna dntrlebilir. Metal ve bor lifleri, karbon ihtiva eden buharda stlarak karpitlerine dntrlebilir. b) Balang Lifinin Issal Dnm Bu ilemde, seramiklerin balang maddesi olan inorganik polimerler, eriyik eirme (lif ekme) veya zc yardml kum eirme metoduyla, lif haline getirilirler. Bu balang liflerinin, yeniden erimelerini nleyebilmek iin molekl zincirlerinin apraz balarla balanmas gerekir. Bu da, kr (polimerizasyon) ile temin edilerek kararl hale getirilirler ve sonra da ssal yolla (piroliz) seramik liflere dntrlrler. Japon Profesr Yajima ve arkadalarnn 1970'in balarndaki almas ile bulduklar ve sonralar Nicalon ticari ismiyle retilen SiC lifi bu teknik ile retilmitir. Bu teknikte, balang polimeri hazrlamann maliyeti, dnm esnasnda malzeme kayb ve boydaki ksalma, bu ilemin dezavantajlardr. Balang maddesi yksek oranda seramik haline dntrldnde, lif retim esnasndaki lif ksalmasnn (ekmesinin) daha az gl vardr. Yksek karbonlama ile younluktaki byk artlardan dolay nemli ekme oluabilir. Polimer balang ileminin bir avantaj ilemin kolay olmas ve n seramik

15 malzemesinin kimyasal olarak yapsal biiminin verilebilmesidir. Silikon esasl polimerlerin kullanld bu teknikle elde edilen seramik liflerinin, iyi mekanik zelliklere ve ssal kararlla sahip olmas ve oksidasyona kar direnli olmas, bu tekniin avantajlar arasndadr. 3.3.3. Sol-Gel (solsyon-jle) Teknii Bu teknik, polimer balang maddesi kullanarak seramik lifi elde etme tekniindeki ssal dnmn zel bir hali olarak dnlebilir Bu teknikte genel olarak, polikondenzasyon ile dk molekl arlkl metal oksitleri zc ile solsyon halinde hidrolize ve polimerize edilir. Polimerizasyon artarken zc uzaklatrlr ve solsyonun viskozitesi artar. Lifler, cvk ve yapkan solsyondan yksek molekl arlkl ekici zclerin yardm ile veya yardmsz kum olarak erilebilirler (dry spun) Kurumadan ve liflerin sertlemesinden sonra, uucu maddelerin uzaklatrlmas iin stlrlar. Bu da yeni kimyasal reaksiyonlara sebebiyet olur ve younlamay temin eder. Kuruma esnasndaki ekme ve zc kaybndan dolay, lifin kesit alan tam dairesel olmayabilir. Yeterli derecedeki yksek ateleme scaklklar ile gzeneklilik drlebilir ve bylece bu amorf blgeler, poli-kristal hale getirilebilirler. Bu kristalleme, mekanik ve kimyasal zellikleri gelitirebilmek iin arzu edilebilir. Yksek scaklklardaki ar zamanda ilem ise, kristal boyutlarnn istenmeyen artna sebep olur ki bu da lifin mekanik zelliklerini zayflatr. Bu teknie ait bir ilemin ak emas ekil 2de verilmitir.

16

Organometalik bileim Alkil Metal veya Alkoksi Metal Polimerizasyon Kuru Eirme Balang lifi Yakma Seramik Lifi

ekil 2: Sol-gel Teknii retim ekli [2] Bu ilem, esas olarak bir organoalminyum (organometal) ile balar ve kuru ekim (eirme) metoduyla balang lifi (precursor) elde edilir. Bu balang lifi yaklarak organik esasl (AIR3) seramik lifi elde edilir. Sol-gel tekniindeki bu retim ileminin balang malzemeleri metal alkoksitlerin solsyonlardr. Metal alkoksitler M(OR)n tip bileenlerdir. M metal, n metalin yk deeri ve Rda bir organik bileimdir. Uygun organik grubun seimi ok nemlidir. Bu grubun yeterli molekl ve uma kararll temin edilebilsin ki, M-OR ba krlabilsin ve arzu edilen M-OR oksit seramik lifi elde edilebilsin. Metal alkoksitlerinin hidrolizi sonucu elde edilen solsyon, pelteleebilir (jleleebilir) ve erilebilir duruma gelir. Bu jle-lif (gel-fiber) daha sonra ykseltilen scaklklarda younlatrlr. Bu teknikte, solsyonun balang kimyasal kompozisyonundaki fleksibilite, nihai lifin zelliklerini biimlemek iin, birok dier malzemenin katlmasna msaade eder. Filtreleme veya metalleri oluturmak iin kimyasal indirgeme gibi liflerin sonraki muameleleri zelliklerini daha da deitirir. eitli oksitler ve metaller, bu liflerin fiziksel, elektriksel, magnetik, optik ve katalitik zelliklerini iyiletirmek veya yoksa oluturmak iin eklenirler. Sol-gel metotlar; silis, alminyum, zirkonya, titanyum ve kark oksit liflerinin retiminde kullanlr. 3M irketi Nextel seramik liflerinin retiminde bu metodu kullanmaktadr.

17 3.3.4. Eriyik Eirme Teknii

Kristal seramik malzemelerin bu teknikle retilmesi, bu malzemelerin yksek erime noktalar, hatta bazen erimeksizin ayrmalarndan dolay ok gtr yada imknszdr. Erimenin mmkn olduu durumlarda ise, ok dk olan eriyik viskozitesinin zorluklar ortaya kmaktadr. Byle bir eriyik dzelerden ekstrze edilebilse dahi lif deil damlalar oluur. Bu problemin stesinden gelen bir teknik, erimi seramik aknts zerinde sertleen bir kabuk, deri oluturulmas esasna dayanr. Bu tip retim tekniinin bir rnei, propan atmosfer ortamna ince erimi oksit seramik aknts ekstrze etmektir. Bu atmosfer, eriyik aknt zerinde karbonlu bir kabuk, koruyucu tabaka oluturur ve eriyik seramiin lif formunda kalmasn temin eder. 3.3.5. amur Eirme Teknii Bu teknikte, tayc akkan iindeki dank kristal seramik paracklarnn, eriyik kuru metot eirme ile lif haline dntrlmesi temin edilir. Bu teknik, polimer balang maddesinin ssal dnm gibi dier tekniklerle birletirilerek uygulanr. Viskozitesi artabilen, yksek molekl arlkl organik polimer ihtiva eden tayc akkan sonunda yaklr ve bylece balang polimeri seramik lif formuna dntrlr. Yakma ve dntrme genellikle birka stma kademesinde gerekleir ve bu kademeler lifin alev iinden geiini ihtiva edebilir. Dntrlmemi lif iindeki seramik paracklarnn mevcudiyeti, dnm ve yakma esnasnda az ekmenin olmas demektir. Bununla beraber, paracklar ok kk olmak zorundadr (genellikle 1 mden daha kk). Aksi takdirde bu paracklar lif ierisinde kusur olarak hareket edecekler ve ciddi ekilde lifin mukavemetini zayflatacaklardr. Bu teknik, Du Pont tarafndan Fiber FP ve PRD-166 liflerinin, Mitsui Mining tarafndan Almax lifinin retiminde kullanlmaktadr. 3.3.6. Tek Kristal Bymesi Teknii Srekli tek lifler, bir eriyik veya malzemenin buharndan bytlebilir. Saflklar ok yksektir. Tane snr olmadndan yksek scaklklarda mekanik zelliklerinde dme grlmemektedir. nk lif tek bir kristaldir. Btn atomlar tamamen normal periyodik bir srada dzenlendiinden, lif zellikleri anizotropiktir. Halbuki polikristal iner, ok sayda kk kristallerden meydana geldii ve atomlar btn oryantasyonlarda sralandndan

18 izotropik zellik gsterirler. Baz uygulama alanlar iin, anizotropik zellik avantaj olabilir. Bu teknikle retilen liflerin aplar genellikle byktr ( >l00m). Bu da, bu liflerin eilme (fleksibilite) zelliinin kt olmasna yol aar. 150 mm/dak gibi yava retim hzlar, yksek retim maliyetlerini de beraberinde getirir. Bununla beraber, kimyasal saflk, yksek mukavemet ve ssal kararllk, bu liflerin performanslarnn yksek olmasn temin eder. 3.4. Oksit Esasl Seramikler Oksit lifleri, yksek teorik mukavemet ve modl, olduka dk younluk, kimyasal inertlik ve zelliklerini yksek scaklklarda ve hatta oksitleyici ortamlarda dahi muhafazas gibi istenilen zelliklere sahiptirler.

3.4.1. Alminyum Oksit (Alumina) Alminyum oksit, birok kullanl zelliklerinden dolay uzun zamanlardan beri kullanlmaktadr. Bu zellikler yle zetlenebilir: Fiziksel Yksek erime noktas, Dk younluk (metallerle karlatrldnda), Yksek anma direnci, Kimyasal Korozyona kar diren, Dk buharlama, Mekanik Yksek ekme ve basma mukavemeti, Yksek elastik modl, Dk statik yorulma (srnme), Issal Yksek kullanm scakl, Dk ssal genileme, Yksek ssal iletim, Elektrik Dk di elektrik sabiti,

19 Ktle seramiklerindeki zelliklerin ou, lif zellikleri olarak ta mteala edilebilir. Buna, yksek modl, yksek basma mukavemeti, oksidasyona kar diren gibi zelliklerde dahildir. Karbon ve silikon karpit gibi bu liflerin bazlar yksek mukavemet ve uzun kopma uzamalarna sahip olmalarna ramen, bu lifler alminyum oksit lifinin yksek scaklklarda oksitleyici ortamlara kar gsterdii diren kadar bir diren gsteremezler. Alminyum oksit lifinin bir dezavantaj lif formunda ilenmesinin gldr. amur eirme, tek kristal bymesi, sol-gel, eriyik eirme baaryla kullanlan lif oluturma teknikleridir. Baz durumlarda, yksek oranl alminyum oksit muhteviyatl alminyum oksit - silis lifleri, alminyum oksit lifleri olarak isimlendirilir. Bu konuda genel kabul gren eilim ise, iindeki alminyum oksit oran %98den fazla olan liflere alminyum oksit lifi olarak isimlendirmektir. Du Pontun Fiber FP lifi, Mitsui Mining Co.nin Almax ve Sophikon lnc.nn Sapphire lifi buna rneklerdir.

3.4.2. Alminyum Oksit/Silis

Alminyum oksite ok kk miktarlarda dahi silis eklenmesi alminyum oksidin lifin dntrlmesi ilemini kolaylatrr. Bunun yan sra, alminyum-silis lifleri, alminyum oksit liflerinden daha ucuzdurlar. Silisin eklenmesiyle, elastik modln drlmesi gibi baz zellikler nemli ekilde etkilenirler. Eer kullanm kolayl ve lifin maniplasyonu nemli ise, bu durum faydaldr. Fakat eer kompozit takviyelendirmesi iin mekanik katlk, tokluk nemli ise silisin eklenmesi zararldr. Sumitomo Ohemical Co.nin Altexi (%85 Al ve %15 SiO) ve lCln Saffili (%96 Al ve %4 SiO) bu liflere birer rnektir.

3.4.3. Alminyum Oksit / Silis / Bor 3M irketinin rettii Nextel 312 (%62 Al %24 SiO ve %14 B) ve Nextel 440 (%70 Al %28 SiO %2 B) lifleri bu tipe rneklerdir.

20 3.4.4. Alminyum Oksit / Zirkonya Ktle alminyum okside ksmen kararl Zirkonya eklenmesi ile alminyum oksidin mukavemet ve tokluunun artt gzlemlenmitir. Du Pontun PRD-166 lifi buna bir rnektir. 3.5. Oksit Esasl Olmayan Seramik Lifleri Oksit olmayan lifleri oluturmak, bu malzemelerin yksek erime scaklklar ve younlamaya veya gzenekleri uzaklatrmaya olan direncinden dolay, olduka gtr Silikon-karpit, yksek scaklktaki oksidasyona olan direnlerinden dolay, en ok aratrlan, zerinde allan, okside olmayan liftir. Silikon-karpit, yksek scaklktaki oksidasyon esnasnda, oksidasyonu yavalatan ve/veya durduran bir engel gibi davranan, yzey zerinde koruyucu bir silis tabakas oluturur. Dier silikon ihtiva eden liflerde bir dereceye kadar bu zellie sahiptirler. Oksit esasl olmayan seramik lifleri, oksit esasl seramik liflere nazaran daha iyi statik yorulma mukavemetine (srnme) ve tane byme direncine sahiptirler. ekme mukavemetleri ve kopma uzamalar da, oksit esasl seramik liflerinkinden daha yksektirler. Kimyasal direnleri de normal olarak ok iyidir.

3.5.1. Silikon-Karpit Silikon-karpit lifleri, mkemmel bir zellik kombinasyonuna sahip olduklarndan dolay, byk bir kullanm potansiyeline sahiptirler. Aadaki zellikleri mkemmel bir kombinasyonu temin edebilir. 1- Yksek mukavemet, 2- Yksek modl, 3- Yksek s direnci, 4- Mkemmel kimyasal diren. 5-Yksek ssal kararllk, 6- yi oksidasyon direnci, 7- Yksek scaklklara maruz kaldktan sonra mekanik zelliklerini muhafaza edebilme. Polimerin s ile zlmesi suretiyle yaplan silikon-karpit lifleri stoykiometrik SC deildirler ve oksijen ile serbest karbon ihtiva ederler. Bu durum, yksek scaklktaki

21 kararlln negatif ynde etkiler, i oksitlenme, l200C nin zerinde inert ortamlarda dahi, mekanik zelliklerin dne sebep olur. Textronun SCS-6 lifi, British Petroleum Co.nin Sigma lifi, Niccon Carbon Co. Ltd. nin Nicalonu ve Dow Corningin Kristal Silikon-karbit lifi bu tipe ait rneklerdir.

3.5.2. Silikon-Nitrit

Silikon-nitrit lifi de, silikon-karpit gibi, iyi oksidasyon ve korozyon direncine sahiptir. Bununda sebebi, ksmen, ilk oksidasyon esnasnda oluan koruyucu silikon kaplamasndan dolaydr. Tonen silikon-nitrit lifi bu tipe bir rnektir.

3.5.3. Silikon-Karpit-Nitrit Rhone-Poulene firmas, nce polisilazan ihtiva eden polimerik balang lifini eirir, sonrada silikon-karpit-nitrit seramik lifini retmek iin bunu s ile zmeye tabi tutar. Bu seramik lifler (fiberamik), 1400C ye kadar amorf yapdadrlar. Bu scaklkta ve okside edici bir ortamda mukavemetinin %80ini muhafaza eder. Halen gelitirilmekte olan bu lif hem kesikli hem de srekli formda retilmektedir. Dow Corningin HPZsi bu lif tipine bir rnektir.

3.5.4. Bor Bor liflerinin dikkate deer, bilinen zellikleri, fevkalade yksek mukavemet/arlk oran, yksek erime scakl ve 1000 C ye kadar mukavemetini muhafaza etmesidir. Bununla beraber, zayf bir oksidasyon direncine sahiptirler. Textronun Textron Sor filamenti buna bir rnektir. Daha nce Avco olan Textron firmas, bor lifini ince bir volfram tel zerine bor-triklorid gazndan borun kimyasal buhar olarak depolanmas (CVD) yoluyla retir. 100m ve 140m aplarnda iki tipi vardr. Textronun rettii monofilament borun byk bir ksm, uzay ve dier hava aralarnn paralar iin epoksi matriks esasl kompozitlerde kullanlr. Alminyum matriks esasl kompozit uygulamalar iin de almalar devam etmektedir.

22 3.6. Uygulamalar Srekli seramik lifleri, malzeme bilimcilerinin ve tasarm mhendislerinin, halihazrdaki organik ve metal malzemelerden daha hafif, daha kat, daha mukavim, daha yksek scaklklara ve kimyasal dirence dayankl yaplar meydana getirmelerini salamtr. Bu liflerin, organik, metal ve seramik matriks esasl kompozitlerde kullanlabilmeleri bir avantajlar oldu. Tabii ki, her kullanm alannda olduu gibi bu liflerin kullanld alanlarda da faydalar olduu gibi kullanm problemleri de olmutur. Seramik lifler, genellikle ileme yardmc olabilmek iin organik maddelerle kaplanrlar (hallanrlar). Bu kaplama (hal) maddeleri lifin kompozit oluturmak iin matriks malzemesini takviyelendirmeden nce ssal olarak ayrrlar ve zlrler. Kompozit D Kullanmlar: Srekli seramik liflerinin kullanm alanlarn; yksek scaklk engellenmesi, filitreleme ve zellikle yaltmn gerektii alanlar olarak sralayabiliriz. Kompozit d kullanmlarda genellikle, yksek scaklklardaki fevkalade oksidasyon direnlerinden dolay oksit esasl seramik lifleri kullanlr 3M firmasnn Nextel 312 seramik lifinden dokunan kumalar, ocak (frn) kaylar, alev perdeleri, contalar, duvar yaltmlar, ocaklar ve kmr yakan g santrallerinde yksek scaklk filtreleri olarak kullanlrlar. Yine Nextel 312 lifinden oluturulan rme (braided) yaplar, s lclerin (thermocouple), elektrik kablolarnn, yakt hatlarnn ve uzay mekiinin kap boluu gibi nem arz eden yerlerde conta ve salmastra olarak kullanlr. Yksek scaklk yaltm uygulamalarnda, seramik liflerinin mukavemet, katlk, srnme gibi yapsal zelliklerinden yksek deerler istenmemektedir. Dolaysyla, daha ucuz alternatifler bulmak mmkndr. Organik Matriks Esasl Kompozitlerde Kullanm: Epoksi ve termoplastik matriks esasl kompozitlerde takviye elaman olarak daha ok organik ve karbon lifleri kullanlr. Cam ve asbest liflerinin takviye elaman olarak kullanlmas da iyi bilinmektedir. Organik matriks esasl lif takviyeli kompozit malzemelerin scaklklar 500C dan daha dk olduu iin, seramik liflerin kimyasal ve s direnlerinin iyi olmas, bu kullanm alanlarnda bir avantaj olmamaktadr Organik matriks esasl kompozitlerin kritik nem arz eden kullanm alanlar iin, katlk veya mukavemetin n

23 plandaki durumlarda, karbon veya aramid lifler, seramik liflerden daha kolay kullanlabildii ve daha ucuz olduklar iin tercih edilirler. Seramik liflerin organik matriks esasl lif takviyeli kompozit pazarna ehemmiyetli miktarlarda girmemesine ramen, bu liflerden faydalanlacak uygun yerlerde vardr. Dk ssal genileme, yksek ssal iletim, dk elektrik iletimi ve dk di elektik sabitinin elektronik devre kartlarnda, seramik liflerden takviye elaman olarak faydalanmak dnlebilir. Seramik lifleri, cam lifi vb. gibi dier takviye elamanlar ile kyaslandnda, organik matrikslerin hem katlklarn, hem yorulma direnlerini daha iyi arttrd ve dielektrik sabitini drd grlecektir. Organik esasl matrikslerde kullanlan organik takviye elamanlarnn yan sra yapya seramik liflerinde eklenmesiyle, takviye elamanlar iindeki bu karm, seramik liflerinin daha yksek katlk ve basma mukavemetlerinden dolay kompozit yapnn zelliklerini gelitirecektir. Bu tip karmlarn baz yksek performansl spor eyalarnda (kayak gibi) uyguland grlmektedir. Wilsonun grafit (karbon), DuPontun Kevlar aramid ve FP alumina (alminyum oksit) lifleri, yksek katlk takviye deerlerinden dolay uygulama alan bulurlar. Metal Matriks Esasl Kompozitlerde Kullanm: Metal matriks esasl kompozitlerin gelimesi, 1960lardan buyana devam etmektedir, fakat ticari adaptasyonu yava olmaktadr. Metal matriks esasl kompozit malzemelerin, takviyelendirilmemi metallere gre stnl; ykseltilmi mukavemet, tokluk, yksek scaklk zellikleri, dinamik ve statik yorulma direnleri, ssal zelliklere gre tasarm. Anma direnleri gibi niteliklerinden dolaydr. Bu avantajlara ramen, yksek lif maliyetleri ve metallere gre hasar toleranslarnn daha az olmasndan dolay, kullanm alanlar olduka snrldr. Metal matriks esasl lif takviyeli kompozit malzemelerin retimi, takviyelendirici lifin erimi metalle temasnda btn zelliklerini muhafaza etmesini art koar. Alminyum magnezyum, demir volfram gibi metallerin eriyiklerine ve bu ortamn kimyasal en iyi direnci alminyum oksit lifleri gsterir. Dier baz seramik liflerin kullanm da, zel retim tekniklerinin ve koruyucu tabakann (hal) kullanlmas ile mmkn olmaktadr. Seramik Matriks Esasl Kompozitlerde Kullanm: Takviyesiz seramikler birok uygulama alanlarna sahiptirler, fakat tokluk ve hasar toleranslar kullanm alanlarn snrlar. Hasar toleranslarn arttrabilmek iin, lif ile takviyelendirilir. Seramik matriks esasl kompozitlerin retimi kalplama ve pekitirme iin yksek scakl gerektirir. Nihai kullanm alan gz nne alnmasa dahi, sadece seramik

24 ve/veya atee dayanr metal lifleri bu kompozitlerin retiminde fiziksel yap ve zelliklerini muhafaza edebilecek liflerdir. Halihazrdaki malzemelerin kimyasal inertliinin ve yksek scaklklardaki yapsal kullanmlarnn stnde bir kimyasal inertlie ve yksek scaklkta kullanma sahip olabilmeleri, seramik matriks esasl kompozitlerin avantajlar iinde saylabilir. En iyi sper alamlarn kullanm scaklklar 1100C in altndadr. Seramik matriks esasl seramik lif takviyeli kompozitler 1200C - 1400C a kadar alabilmektedir. Malzemenin kullanm scaklndaki 100C - 200C lk bir art, yakt verimlilii, motor basnc, kullanm mrnn uzamas gibi nemli gelimeler demektir. G ve pahal retim ilemeleri ve de seramik liflerin pahal olmas seramik matriks esasl kompozitlerin kullanmn snrlamaktadr. Metal matriks esasl kompozitlerde olduu gibi, seramik matriks esasl kompozitlerin gelimeleri de genellikle hkmetler yani devlet tarafndan desteklenmektedir. Bu almalarn pahal ve mali olarak riskli olmas sebebiyle, genelde bu maliyet riski byk gruplara datlr. Japonya, seramik liflerinin ve kompozitlerinin ticari olarak kullanmlar ynnde bir milli politikaya sahiptir. A.B.D. deki bu konu ile ilgili almalarn ou, Savunma Bakanl, Enerji Bakanl ve NASA tarafndan desteklenmektedir. Avrupadaki almalar iinde de, ksmen Fransz hkmetinin destekledii Societe Europeene de Propulsion -(SEP)in silikon karpit ve Japonlarn Nikalon lifi ile oluturduklar seramik matriks esasl kompozit aratrmalar saylabilir. ok bilinen seramik kompozitlerinden biride, ABDnin uzay mekiinde kulland Fibrous Refractory Composite Insulation (FRCD)dr. Bu yaltm amal kompozit 3M irketinin Nextel 312 seramik lifi ile yksek saflktaki silikondan mteekkildir. 3.7. Seramik Liflerinin Gelecei Hakkndaki Grler Cam ve cam-seramiklerden atee daha dayankl oksitlenmeyen sistemlere geildike, tokluk ve oda scakllndaki gvenirlilik, kopma iinin 10 KJ/m daha fazla olmas ve kopmadaki ekil deitirmenin (E) yaklak %1 gibi deere yaklamas ile nemli bir derece arttrlabilir. Bu zellikleri elde etmek iin, lif-matriks arabirim blgesinin kontrol 1esastr. Lif-matriks arabirimindeki ban veya balarn, liflenin kaymasna ve liflerin ara arda yk transferi yapacak ve matrikste seri atlaklarn meydana gelmesine msaade edecek kadara zayf olmas istenir. Bununla beraber, lif-matriks arabirimindeki ok zayf bir ba, malzemenin non-lineer davranlarndaki mukavemetini drecektir. Lif-matriks arabirimindeki kayma gerilmesi ile lif ekilmesinden dolay iyileecek olan toklu optimize

25 edilmesi gerekir. Seramik matriksler karbon lifleri ile takviyelendirildiinde, lif-matriks arabirimindeki ba zayftr. Seramik liflerde ise, seramik lifin matriks ile reaksiyonunu korumak ve lif-matriks arabirimini nitelendirmek iin seramik liflerin kaplanmas gerekir. Farkl kaplamalar (hal) ve ok deiik lif-matriks sistemleri kullanarak, deiik zelliklerde kompozit malzeme tasarmlamak mmkndr. Bu tasarmlarda, lif-matriks arabiriminin nasl kontrol edilecei ve arabirimdeki ban kopmasndan sonra lif kayma srtnmesinin nasl kontrol edileceinin anlalmas bir gerekliliktir. nemlisi, bu parametreler llebilmeli ve kompozit yapnn kopma davranlaryla saysal olarak ilikilendirilebilmelidir. Yksek scaklk kompozitlerinin esas itici gc, mhendislik malzemelerinin yksek scaklk kullanm aralklarn gelitirmesidir. Bu konuda bugne kadar retilen kompozitlerin mit verici scaklk aral 1000C ve biraz zerindedir. Bu scakl 2000C ye kadar ykseltmek byk gelimeleri gerektirmektedir. Bu yksek scaklk blgesinde (1000C 2000C) u andaki kompozitle mekanik zelliklerinde ok nemli ve byk miktarlarda dler gzlenmektedir. Bunun ana sebepleri unlardr: 1-Takviye elaman olan liflerin ssal kararszl ve 2- Lif-matriks arabirim bana. zellikle kompozit yap gerilimlere maruz kaldnda matriks atlamasndan dolay yapya giren, rtc (corrosive) paracklarn etkisidir. Buna alternatif bir yaklam mekanik zelliklerini yksek scaklklarda muhafaza edebilecek seramik liflerinin gelitirilmesidir. SiC (silikon karpit) sistemlerinde bu ynde bir eilimle almalar yaplmaktadr. Burada istenen, dk younlukta, yaklak 3 GPa mukavemetinde ve 400 GPa kadar bir modlde, kk apl seramik lifi retilmesidir. Byle bir lif gelitirilse dahi, bu konuda ki problem, muhtemelen pahal olmasdr. Karbon lifi geni aptaki zellikleri ve farkl scaklklardaki kullanm alanlar iin pazarda mevcut iken, yeni retilecek yksek scaklktaki atee dayankl yeni bir lifin uygulama alan, hemen hemen ve sadece ultra yksek performansl seramik matriks esasl kompozitler ve belki metal matriks esasl kompozitler olacaktr. Bu sahada yeni liften istenen gerekli retim miktar olduka az olacaktr. Bu da, bu liflerin ok pahal olmasnn sebeplerinden biridir. Bununla beraber, yeni liflerin gelitirilmesi, retim iin kullanlan usullerin geniletilmesi ihtimalini de beraberinde getirecektir. Bu gelimelerin yan sra, eer lif-matriks arabiriminin degredasyonu zlrse, lif matriks atmosfer uyumluluunun kontrol iin, gelitirilmi harici kaplamalarn (hal) tasarlanmasna ihtiya olacaktr. Yksek s uygulamalarnda, s engel katlar, endotermik

26 reaksiyon ihtimalini azaltacak olan kompozit iindeki snn dn temin etmek iin gerekli olabilir. Srekli seramik liflerinin birok enteresan, nadir ve deerli zellikleri ve uygulamalar vardr. Seramik liflerinin yeterli gelebilecei daha scak, daha hzl, daha dayankl uygulamalar iin talep ve ilgi vardr. Bugn, lif retimi hala olduka kk miktarlardadr, bu yzden de pahaldr. Daha da tesi, metal matriks esasl kompozitlerin ve seramik matriks esasl kompozitlerin ilenmeleri hala olduka gtr. Bu pahal ilem de, pahal kompozitlerin retilmesine sebep olur. Eer bu liflerin kullanm artarsa, bu liflerin retilen miktarlar da artacak, bu da lif maliyetini azaltacaktr. Stratejik olmayan ve ksmen pahal saylmayan balang maddeleri seramik lif retiminde kullanld iin, bu liflerin fiyatlar libre ( 454 g) bana 10- 25 US$ kadar debilecektir. Yeni metal ve seramik esasl kompozit retim teknolojileri bulunur ve gelitirilir ilem glkleri azalacak bunlarn kompozitlerinin de fiyatlar da decektir. Gelecekte bu duruma gelebilmek, biri dierine bal olan hem fiyatlar aa ekmek hem de yeni kullanm alanlar bulmak gibi g meselelerin baarlmasna baldr. Dk maliyetin yan sra, daha mukavim, oksidasyona daha direnli ve statik yorulma direnleri (srnme) daha yksek olan yeni liflere ihtiya vardr. Lifleri iyi oksidasyon direncine sahiptirler fakat polikristal tiplerinin yksek scaklktaki statik yorulma (srnme) direnleri snrldr. Non-oksit lifleri daha iyi statik yorulma direncine sahiptirler fakat yksek scaklktaki oksidasyondan dolay ayrrlar. Silikon karpit ve silikon nitrit lifleri gibi silikon ihtiva eden non-oksit lifleri, oksidasyonun balangcnda lif yzeyinde meydana gelen silikon di oksit kaplamasnn koruyucu etkisinden dolay, halihazrda iyi performans gsteren liflerdir. Dier nemli ihtiya, srekli seramik liflerinin kullanmn ihtiva eden retim metotlardr. Farkl uygulama alanlar, lif oryantasyonunun farkl bileimlerini zorunlu klar. Srekli seramik liflerinin kesikli tiplerine gre en byk avantaj, nceden belirlenmi ynlerde oryente edilebilmeleridir. Belli yn ve blgelerde takviyelendirmenin istendii kompozitlerde bu durum nemlidir. Dokuma, rme (braided) sarma ve dier metotlarn gelitirilmesi gereklidir. % 1'den daha az kopma uzunluu olan bu lifleri ileyebilmek, tekstil teknolojistlerinin maharetlerini gstermelerine baldr. 3 boyutlu takviyelendirilmi yaplar ve n-ekillendirmeler iin gelitirilmi sistemlere ihtiya vardr. Kompozitlerin ou, takviye edici lifin bulunduu katmanlarn nc ynde hi veya ok az bir takviye ile st ste konulmas ile elde edilir. nc ynde takviyelendirmenin olmamas zayf kayma gerilmesi ve syrlmalara sebep olmaktadr.

27 Srekli seramik liflerinin uygulamas, performans ve lif retimindeki daha ileri gelimeler inkiaf ederken, seramik liflerden retilen kompozit malzemeler daha fazla yksek teknoloji problemlerini zecektir. Bu alanlarda karlalacak olan problemlerin, zlmesi hem ciddi hem de cazip olacaktr. [2]

4. KARBON LFLER

4.1. Giri Karbon liflerinin tarihi 1950li ve 60l yllarda uzay endstrisi iin daha hafif alkta malzemeler gerektii zaman balamtr. Yksek modll dk younluklu liflerin kompozitlerde kullanlabilecei anlaldktan sonra, viskoz rayonu kullanarak Bacon (1975), poliakrilonitril kullanarak (PAN) shinko (1960) ve izotropik pitch kullanlarak Otani(1965) karbon liflerini hazrlamak iin ok sayda baarl teebbs olmutur. Karbon liflerinin baarl endstriyel proses geliimi ncellikle Willam Watt ve Kraliyet Havayollar kurumundaki arkadalar sayesindedir. Bunlar Courtouldsun malzemesi Courtelle ile alarak PAN liflerini oksidasyon ilemi srasnda snrlayabilmiler ve 200oC civarnda oluan ekzotermik reaksiyonu kontrol etmilerdir. Parti parti yaplan proses kontin prosese evrilmi ve 1966 ylnda Morganite Ltd. ve Courtoulds Ltd. de tamamen ticari retim hatlarnda kullanlmtr [3]. Karbon kmr ve organik bileiklerin ana elementini oluturan ametaldir. Simgesi Cdir. Karbon lifi kimi nc liflerden, zelliklede sellozik ve akrilik liflerden sl-mekanik ilemlerle elde edilen karbon flamandr. (Ta kmr tortusundan ve polimit, yani aromatik poliamid, polibenzimidazol gibi sl kararl birok polimerden elde edilir; bunlar dk younluk eliinde sl, srtnmeye ilikin ve mekanik nitelikler bakmndan ok ilgin ayrdedici zellikler gsterir.) Sellozik liflerden karbon lifi retme yntemleri u dntrme mekanizmalarn gerektirir: suyu fiziksel olarak geri brakma (25-150 oC); glukoz birimlerden su giderme (150- 2400 C) ; glukozit kprlerinin koparlmas (240-400 oC); aromatikletirme (400
0

Cnin stnde). Akrilik lifleri karbon liflerine dntrmek olduka karmak bir 200-300oCta ykseltgeme; 1100-1500oCta karbonlatrma; 28000 Cta

ilemdir.

grafitletirme.

28

Karbon liflerinin en nemli zellii dk younluk eliinde gsterdikleri salamlktr. Bu bakmdan eliklerden ok daha stndrler. 1100-1500Cta karbonlatrmayla elde edilen yksek dayanml karbon lifleri belli bir mikro gzeneklilie sahip lifin ekseni dorultusunda ynlenen ok kk kristallerden oluur. Son yllarda reinelerin ve metallerin pekitirilmesi iin karbon liflerinin kullanlmas olaan st salamlkta karma malzemelerin ortaya kmasn salad. deal bir mhendislik malzemesinin en nemli zellikleri dayankllk (yksek mukavemet), sertlik ve hafifliktir. Sradan mhendislik malzemeleri, metaller ve alamlar, salam ve serttirler, fakat hafif deildirler. Baz kovalent malzemeler salamdr, fakat sert deildir. Baz plastik malzemeler hafiftir ama dayanksz ve yumuaktr. Son on yl iinde eitli lifli malzemeler gelitirildi ve baz uygulamalarda takviye edici (kuvvetlendirici) olarak kullanld bu malzemelerin baz zellikleri Tablo3 de karlatrmal olarak gsterilmitir. Gelitirilmi dayanm, sertlik ve dk younluklaryla yksek performansl karbon lifleri son gelimelerden birisidir. Bu lifler normal scaklklarda elastiktir, bu sayede bu liflerin srtnme direnci yksektir ve abuk yorulmazlar. Karbon lifleri gl oksidasyon ortamlar yada erimi metallerle etkileim haricinde kimyasal olarak ilgisizdirler. Karbon liflerinin olaanst termofziksel zellikleri ve mkemmel snmleme karakteristikleri vardr.

29 Tablo 3: eitli Mhendislik Malzemelerinin zelliklerinin Karlatrlmas

Materyal Modl E (GPa) ELYAF Karbon UHM HM HT HSHT Boron Aramid S Cam E Cam Polietilen Dzenli PE Melt-Spun PE Dzenli Polibenzotiol KOMPOZTLER Karbon UHM HM HT HSHT Boron Aramid S Cam E Cam METALLER elik (Tip 150 c-35) Aleminyum Alam Titanyum Alam Magnezyum Alam Gerilme Dayanm (GPa) Younluk d (g/cm) Modl Spesifik (GPa) Spesifik Dayanm (Gpa) Snnleme Faktr E/d

483 345 206 172 414 124 85 56 40-70 91 40-100 89 290 207 124 103 248 76 53 46 206 69 112 42

2,27 2,53 3,16 2,53 4,60 3,62 4,5 1,56 1,0-1,5 3,04 1,0-1,5 1,75 1,38 1,52 1,90 1,52 2,76 1,38 1,82 --0,42 0,26 0,98 2,80

2 1,8 1,75 1,75 2,30 1,45 2,49 1,95 0,96 0,95 0,96 2,54 1,68 1,56 1,53 1,53 1,86 1,38 2,08 1,45 7,8 2,56 4,45 1,80

281,5 191,6 117,7 68,0 180 85,5 34,1 28,7 41-73 95,8 41-104 74,4 172,6 133 81 67 133 55 26 32 26,4 27 25 23

1,135 1,405 1,805 1,445 2,000 2,456 1,807 0,800 1,040-1,560 3,20 1,04-1,56 0,69 0,82 0,974 1,242 0,993 1,484 1,000 0,875 --0,054 0,101 0,220 1,156 13,1 11,5 9,2 8,2 11,5 2,8 ----5,1 3,8 5,6 ---

Buna karn, bu liflerin baz kusurlar vardr. Bu lifler gevrektir, arpma direnleri ve kopma uzamalar dktr ve genleme katsaylar ok kktr. Hem lif ekseni ynnde hem de buna dik ynde yksek derecede anizotropisi vardr bu liflerin. Pahal malzemelerde bulunurlar, bu yzden maliyet fiyatnn temel faktr olmad alanlarda kullanlr. Ama son zamanlarda retim tekniklerinin gelimesi ile bu liflerin fiyatlar dmeye balamtr.

30 4.2. retimi ve zellikleri Karbon liflerinin rayondan retilmesinde aama bulunmaktadr: bunlar 400 Ca varan scaklklarda oksidatif stabilizasyon, 1500 Ca varan scaklklarda karbonlatrma ve 2500C varan scaklklarda grafitletirmedir. Karbonlatrma aamasnda grafit-benzeri tabakalar olumaya balamaktadr. Yksek modll lif elde edilmesi iin zellikle grafitletirme aamasnda %50 ye varan bir gerdirme uygulanmaktadr. PAN esasl karbon liflerinin retilmesinde de aama bulunmaktadr: istenen lif tipine bal olarak, 200-300C oksidatif stabilizasyon, 1500C da karbonlatrma ve 1500-2700C arasnda grafitletirme. PAN-esasl karbon lifleri yksek mukavemet, yksek modl ve ultra yksek modl olmak zere tipte retilmektedir. Karbon lifinin younluu deiken olup, 1.7-2.2 g/cm Karbon lifleri elektrik iletkenleridir, fakat elektrii iletme kabiliyetleri nemli bir tehlike arz etmektedir: imalat veya servis esnasnda havada asit olursa elektrik ekipman zerine yerleebilir ve ksa devreye neden olabilir. 4.3. Kullanm Alanlar Yksek zgl mukavemet ve katlk karbon liflerinin temel zellikleridir ve bu lifin hemen hemen btn uygulamalarnda fayda salar. Scaklk dayanm, kimyasal ve biyolojik adan inert olmas, elektrik iletkenlii, iyi titreim snmleme kabiliyeti ve yorulma dayanm zel uygulamalar da yararl olabilir. Karbon lifinin uyguland balca iki alan havaclk ve nkleer mhendislii iine alan yksek teknoloji sektr ve yataklar, kamlar, fan arklar gibi paralar, otomobil gvdelerini ve spor ekipmann iine alan genel mhendislik, tama ve spor sektrleridir. [3] 4.4. Terbiye lemleri 1. Oksidasyon: Bu aamada elyaflar hava ortamnda 300 Cde stlr. Bu ilem, elyaftan Hnin ayrlmasn daha uucu olan Onin eklenmesini salar. Ardndan karbonizasyon aamas iin elyaflar kesilerek graphite teknelerine konur. Polimer, merdiven yapsndan kararl bir halka yapsna dnr. Bu srada elyafn rengi beyazdan kahverengiye ardndan siyaha dnr.

31 2. Karbanizasyon: Elyaflarn yanc olmayan atmosferde 3000 Ce kadar stlmasyla liflerin %100 karbonlama salanmas aamasdr. Karbonizasyon ileminde uygulanan scaklk retilen elyafn snfn belirler. 3. Yzey yiletirmesi: Karbonun yzeyinin temizlenmesi ve elyafn kompozit malzemenin reinesine daha iyi yapabilmesi iin elektrolitik banyoya yatrlr. 4. Kaplama: Elyaf sonraki ilemlerden korumak iin yaplan ntr bir sonlandrma ilemidir. Elyaf reine ile kaplanr. Genellikle bu kaplama ilemi iin epoksi kullanlr. Kompozit malzemede kullanlacak olan reine ile elyaf arasnda bir ara yz grevi grr.

32 5. ASBEST LFLER 5.1. Giri Asbest, kimyasal ve sl dayanm olduka iyi, yksek ekme mukavemetine sahip, kristal yapl bir maddedir. Doada kaya halinde bulunur. Emsalleri ile mukayese edildiinde olduka ucuzdur. Bu nedenle eitli teknik tekstil mamullerin ve sanayi mamullerin retiminde yaygn olarak kullanlmaktadr. 5.2. Tanm ve Snflandrma Asbest Liflerinin genel olarak iki tr vardr, bunlar: Serpentin asbest grubu Amfibol (veya homblend) asbest grubu. Bu iki tr arasnda en stn kaliteli asbest elyaf serpentin grubunda bulunan krizotil asbestidir. Bunlarn en byk yataklar Kanadada bulunur. Bu blgeden elde edilen asbest elyaflar eitli teknik tekstil mamullerin yapmnda ok yaygn olarak kullanlrlar. Bu elyaf tipleri, elyaf uzunluu, mukavemeti ve fleksibilitesi ok iyi olduu iin iplik haline getirilmesi, bobinlenmesi ve kullanm kolay ve iyi sonular vermektedir Endstriyel asbestlerin isimleri Tablo 3te verilmitir. Tablo 4: Endstriyel Asbestlerin simleri [2]

Grup

Mineral smi Krizotil

Asbest Ad

Serpentin Asbesti Serpentin Ribekit Grunerit Amfibol Asbesti Antofilit Tremolit

Krokidolit, mavi Amosit Antofilit Tremolit

33 DIN 60650 ye gre asbestler u ekilde snflandrlrlar: A Beyaz Asbestler 1. Krizotil 2. Amosit B. Mavi Asbestler Asbest oranlarna bal olarak ise u ekilde snflandrlrlar: A. %100 beyaz asbest ierenler B. en az %94 beyaz asbest ierenler C. en az %83 beyaz asbest ierenler K. %l00 mavi asbest ierenler Tekstilde kullanm asndan asbestler genelde 2 gruba ayrlrlar a. Beyaz asbest (Krisotil asbest) b. Mavi asbest (Krokidolit asbest) Tekstil sanayinde kullanlan asbest liflerinin zelikleri gz nnde tutularak snflandrlmalar alm satm ilerini kolaylatrd gibi, daha iyi deerlendirilmelerini de salamaktadr. Bu nedenle asbest reten ve tketen birok lke bu liflerin belli llere gre snflandrlmalarn salayan esaslar saptamtr. Ham ve ilenmi krizotil asbestin Kanadada uzunluuna gre yaplan snflandrmas dnyann birok lkesinde olduu gibi lkemizde de benimsenmitir. Bu snflandrmann esas ipliklerin arlklarna gre ierdikleri asbest miktarna dayanr. Tablo 5: Asbest erii Oranlarna Gre Snflandrma [2] Arla Gre Asbest erii Oran % 85-90 aras % 90-95 aras % 95-99 aras % 99-100 aras

Dereceler A AA AAA AAAA

34 5.3. Asbest Lif Tiplerinin Genel zellikleri Asbest lifleri ok ince lifler olup incelikleri genelde 1-2 mikron arasndadr. Bu lifleri plak gzle birbirlerinden ayrt etmek zordur. Ancak mikroskopla ayrm yaplabilir. Mikroskopla incelendiinde yzeylerinin przsz ve dmdz olduklar grlr. Kenarlar da girintisiz ve kntszdr. Bu durum iplik olarak erilmesini gletirir. Bu nedenle iplik yapmnda genellikle bitkisel liflerle kartrlarak kullanlrlar. Asbest liflerinin uzunluu 1214 mm.yi bulur. 5.4. Asbest Lif Yaps Kimyasal Yap: Asbest, kimyasal yaps elemanl bir yap olarak ele alnabilir. Bunlar; silikon dioksit, metal oksitleri ve sudur. Pratikte nem arz eden en nemli elemanlar su ve metal oksitleridir. Asbestin yapsndaki su miktar krizotil ve amfibol zellikleri ortaya karr. Fiziksel Yap zellikleri: ncelik: Asbest elyaflar dier doal ve sentetik elyaflara gre daha incedirler. Elyaf aplar krizotilde 0.02-0.04m amfibolde 0.1-0.2 m arasnda deimektedir. Asbest elyaflar inceliklerinden dolay byk yzey alanna sahiptirler. Bu zellik krizotil iin 10-25 m krokidolit iin ise 3-5 n arasnda deiir. Uzunluk: Liflerin uzunluklar da deimektedir. Krizotil asbestin uzunluu 25-50 mm arasndadr. Krokidolit elyaf ise 15-75 mm arasnda uzunlua sahiptir. Genelleme yapacak olursak asbestlerin uzunluklar inceliklerine gre ok fazladr ve ortalama 12-14mm arasndadr. Younluk: Younluk krizotil iin 2-2.6 gr/cm3 amfibol iin ise 2.8-3.6 gr/cm3 arasndadr. Younluun deiimi, elyafn bileiminde bulunan elementlerin oranlarnn deiiminden kaynaklanr. Mukavemet: ok ince olan asbest liflerinin mukavemetlerini tek tek belirtmek zordur. Bu nedenle asbestlerin mukavemet deneyleri iplik baznda yaplr. ekme mukavemeti deerleri 12-92 CN arasnda deikenlik gsterir. Kimyasal Davran: Deiik tipteki asbestlerin asit ve alkalilere kar direnci deimektedir. Asbest elyaflar asitlere kar nemli lde arlk ve mukavemet kaybna uramaktadrlar. zellikle

35 HCl beyaz asbestte ok ciddi mukavemet ve arlk kayb meydana getirmektedir. Asitler karsnda 528 saatlik muamele sonucu, asbestlerin arlk kayb krizotil iin % 55-57, krokidolit iin % 3.4 ve amosit iin % 11-13 arasndadr. Arlk kaybn hzlandran faktrler, asidin scakl, konsantrasyonu ve ayrma derecesidir. Alkalilerle muamele, asitler kadar zararl olmamaktadr. Konsantre kostik ile 528 saat muameleden sonra krizotil asbestte arlk kayb % 1.03, krokidolit asbestte % 1.20, amositte ise % 6.28 orannda olmaktadr, Issal zellikler: Krizotil asbest 500C nin zerinde stldnda, krokidolit ve amosit asbest ise 200C nin zerinde stldnda kimyasal zellikleri deiir. 700-750C scaklkta yapsndaki hidroksil gruplar su eklinde dar verirler. Bu deiim kendini elyaf mukavemetinde ar azalma olarak gsterir. Btn asbest tipleri iin arlk kayb zaman ve snn ykselmesi ile artar. Krizotil, antofilitve tremolit asbestleri iin maksimum arlk kayb yaklak 1000C civarnda gerekleir. Krokidolit iin ise ayn durum 680 de gerekleir. 5.5. Asbestin lenmesi ve plik Haline Getirilmesi Madenlerden karlan asbest elyafnn sadece kk oranlardaki miktarlar iplik haline getirilebilir. Asbest liflerinden iplik yaplabilmesi bunlarn erilebilme zelliklerine baldr. Bu lifler uzunluk bakmndan doal ve kimyasal liflere gre ok ksadrlar. Ancak % 5-20 orannda selloz esasl liflerle kartrlmak suretiyle iplik haline getirilebilirler. Bu amala pamuk veya viskoz kullanlmas yaygn bir metottur. Ayrtrma iin n art elyaf uzunluudur. Krizotil liflerin sadece baz ksmlar erilebilir. Ksa ve krlgan lifler eirme ilemi iin uygun deildirler. Asbest liflerinin erilmesi ile iplik haline sokulabilmesi iin aamal bir ilem dizisi uygulanr. Bunlar ama, tarama ve eirme ilemlerini kapsar. 1. Ama aamasnda asbest maddesinin liflemesi salanr. Bilindii gibi, krizotil maddesi, asbest yataklarndan ham demetler halinde karlr. Bunlar yaprakklar eklinde st ste bulunur. Silindirler arasnda ezilerek lifletirilirler. 2. Tarama aamasnda ise, ham lifler yn taramasnda olduu gibi nce kabartma, sonra paralelletirme amac ile kaba ve ince olmak zere iki tip taraktan geirilerek taraklanr.

36 3. Eirme aamasnda ise, taranm lifler ekilmek ve bklmek suretiyle iplik haline dntrlm olur. Bu amala konvensiyonel tiplerden mekikli yada bilezikli eirme makinalar kullanlr. 5.6. Kullanm Alanlar Asbest lifleri yksek sl dayanm, yksek anma direnci ve yksek

mukavemetinden dolay, eitli teknik tekstillerin ve sanayi rnlerin yapmnda kullanlmaktadrlar. Tekstilde kullanmlar bakmndan nem arz eden asbest tipleri krizotil ve krokidolit asbesttir. Dier tr asbestlerden iplik elde edilmesi ve bunlarn dokuma veya rg mamuller haline getirilmesi zor olduundan, onlar dier sanayi dallarnda tercih edilirler. Tekstil sanayinde asbestlerin kullanmn gerektiren balca neden, bunlarn yksek sya yksek kimyasal dirence sahip olmalardr. Asbest lifleri deiik amalarla lif, kee, levha, fitil, iplik, halat, erit, kuma ve s eleman olarak retilebilirler. Asbest liflerinin en nemli kullanm alanlarndan birisi de szdrmazlk elemanlar olan yumuak salmastralarn retimidir. Yumuak salmastra imalatnda krizotil ve krokidolit asbest trleri kullanlmaktadr. Krizotil asbestte lif yaps ii bo tp eklinde olduu iin sl direnci ok iyidir. Bu yap dolaysyla salmastra retiminde bnyesine verilecek olan emprenye maddesi ve yalayc maddeleri emme ve bnyesinde uzun sre saklama avantaj salar. Asbest lifinin sl dayanmn etkileyen en nemli faktr, asbest lifinin tpk ksmnda bulunan kristalize su ve madensel tuzlardr. Scaklkta kristal su buharlat zaman asbest yanar. Bugn en yksek kalite beyaz asbest pratikte 550C scakla dayanmaktadr. Asbest elyaf bnyesinde klorit ihtiva etmektedir. Yumuak salmastra olarak kullanld zaman klorit miktarna bal olarak millerde paslanma meydana getirir. Trkiyede retilen asbestte 300 ppm den fazla klorid olduu iin ok hzl korozyona neden olmaktadr. Asbest lifinin yumuak salmastra olarak kullanlmas durumunda lif uzunluu da nem arz etmektedir. Ksa lifli asbest dinamik ekipmanlarda kullanlacak salmastralarn yapmnda pek tercih edilmemelidir. Ksa lifli asbestin hem dinamik yklere olan direnci azdr, hem de yksek scaklklarda almas ok zordur. rnein uzun lifli asbestlerde 550C scakla kadar allabilmesine ramen, ksa lifli asbestlerde 300C nin zerine klamaz. Asbest lifi ok eitli akkanlar ve kimyasal maddeler iin uygundur. Deriik asitlerle kullanlamaz. Beyaz asbest lifleri katk maddeleri ile kullanlmak sureti ile beyaz asbestli yumuak salmastralarn kimyasal direnci pH 2-14 deerine ulatrlmtr.

37 Krokidolit mavi asbestten yaplan yumuak salmastralar scaklk bakmndan daha geni bir alma aralna sahiptirler. % 100 saf mavi asbest iin alma aral - 100C kimyasal direnci ise pH 0-8 aralndadr. zellikle deriik asitler iin uygun bir malzemedir. Lifler rijit kristal ineler eklindedir. Krlgan ve ksadrlar. plik haline getirilebilmeleri iin pamuk veya viskoz ile kartrlmalar gerekmektedir. Bu yzden sl dayanmlar daha azdr. nsan sal asndan beyaz asbeste gre daha zararldrlar. [2]

38 6.CAM LFLER

6.1. TANIM Geleneksel cam fabrikasyonu iin kullanlan quartz tozu, kire ta, kotmanit ve kaolin hammaddeleri, tekstil camlar iin esas hammaddeyi olutururlar. Quartz tozu, ince elenmi, sk dondurulmu ve yksek hassaslkta quartz (-kum ) grnmndedir. Kire olarak, kire ta denilen karbonat talar grubunun doal mineralleri ifade edilmektedir. Arlkl olarak Kalsiyum Karbonattan ( CaCO ) ibarettir. Kolmanit; Ca[B3O4(OH)3]. H2O Kimyasal forml ile gsterilir ve geni alanl monoklinenden, gl cam parltlardan, ksa stunlu kristallerden veya granl ve sk gruplardan oluan ok nemli Borat Mineralleri ierir. Kaolin, deiken byklkte amurlu elemanlar (tane ap 2 tm nin altnda) ile kilta grubu ierir. Teknik anlamda ise, doal silikat kaolinit ierir. Kaolinit kimyasal forml; Al2[(OH)4/Si2O5] veya Al2O3. 2SiO2 . 2H2O dur, Ve % 39,7 Al2O3 % 46,2 SiO2 % 13,9 H2O dan oluur. Strktr, biri drt yzl, dieri sekiz yzl iki tabakadan oluur ( ekil-4 ). Silisyum iyonlar drt yzl tabakada dzenlenmitir. Bunun yannda O-atomlar drt ke noktalarnda bulunmaktadr. Alminyum iyonlar, sekiz yzl tabakada durur, yaptalar O ve Hidroksi iyonlanndan oluur.

ekil 3: Bir kaolinit tabakasnn ematik gsterimi Cam retiminin tarif edilen hammaddesine ek olarak, tekstil camlarna, her cam tipine gre ok uygun dozda, belirli oksitler katlmtr. Bu duruma gre olumu karm, sonraki erime prosesinin giri materyalini oluturur ve halita denilen erime birimi olarak katlr. Burada tekstil camlarnn teknolojik zellikleri, gl eriyik birleiminden etkilenir, halita

39 bileenlerinin dozajnn ok itinal artrlmas ve safszlklarn nlenmesi gerekir. Farkl bileenlerin, tane byklne gre datmas da, belirli talebe gre yeterli olmak zorundadr.

6.2. retim Yntemleri

6.2.1. Eritme sistemleri

Son retim prosesinden nce, gerek cam filament retimi ( direkt yntem ile), gerekse bilyeli retim olsun, hammadde firmiarda eritilir. Bu husus, bugn arlkl olarak Unit Melter ocaklarda, ksmen de olsa elektrofrnlarda ( Vertical Super Melter) hasl olmaktadr.

6.2.1.1. Unit Metler Unit Melter in karakteristii, uzunluk genilik orannn 3:1 olmasdr. Yaps ve frn elemanlar ekil-4de gsterilmitir. Bu prensip krokisinde farkl blge tannr; camn helezonik akt Eritme blgesi, kondsyonlayc ve ileme blgesi. Burada rnek olarak direkt eirme yntemi krokilendirilmitir. Eritme blgesinde, silodan n kanaldan (H), dkmhaneye (A) transfer edilen halita stlr ve eritilir. Bu olay, gaz ve ya yan (G) yardm ile frmn uzun ksmnda dzenlenir. Burada gerekli itial (yanc) havas (F) bir fleyici (J) sayesinde hazrlanr ve ekonomik sebeplerden dolay, bir Rekuperatr ( s toplayc ) veya Rejeneratr (D) iinde n stmaya tabi tutulur.

ekil 4: Unit-Melter in ematik gsterimi.

40 Eriyik iinde oluan farkl dalgalara kar koymak ve iyi bir karm salamak iin eritme blgesi tabanna, tek veya ok sral hava dzesi (K) (hava ak ortalama 0,25 m /saat ve dze ) konulmutur. Homojen yapmann yannda, bir bariyer eidi olarak da, erimede dzensiz olarak oluan partikllerin akn engellemek iin kullanlmaktadr. Unit Melter in eritme verimi, sadece byklne baldr. Bu, bugn 70-80 t/g.e kadar olan ilem hacminde realitik olarak, elektrikli ek stma ilemi sayesinde etkili olabilmitir. Eritme blgesi kondisyonlaycya ( havalandrma) (B) balanr. Erimi cam, syrma bloklar ile (C,S) daralan kanal zerine veya dier frn klarnda hazne tabanna braklan kanallara beslenir. Bu blmn arkasndan, cam filamentlerin ekildii ya da bilyeli retimin yapld ileme blgesi takip eder. 6.2.1.2. Elektrofrn Bugn Vertical Super Melter (VSM) denilen tipler kullanlmaktadr. Bunun yannda, eriti haznesinin full elektrikle stld bir dkm frn mevzu bahistir. ekil 5de byle bir frnn konstrktifksmlarm, ematik olarak gstermektedir.

ekil 5: Elektrikli haznenin konstrktif ksmlar (VSM). On iki keli bir eritme haznesi, ortalama 5 m. apnda ve 2,3 m. yksekliindedir. Bu, en az iki daire yataktan yaplmtr ve asl bir kemer konstrksiyonu sayesinde kapatlmtr. Bu eit frnlarn tipik zellikleri, kapanabilir uzun geitlere sahip olmasdr. Istma, birbirine benzer ayr elektrod zerinde olmaktadr. Bugn eritme ilemi, bu dzenleme ile 45-60 t/g. olarak gereklemektedir.

41 6.2.2. Ara Mamullerin retimi

Direkt ynteme alternatif olarak, ara maml ( rn.: Bilya veya cips ) zerinden retim gsterilebilir. Bugn bilya retimine, gnlk kapasitesi 4,5 t. olan makinalar eklenmitir. Cam svs, takriben 1150C de frnlardan zel kanallar zerinde ekil 6 da gsterildii gibi cam kesme ynne akar.

ekil 6: Bir cam ileme mekanizmasnn fonksiyonlarnn ematik gsterimi Eriyiin bir ksm cam srgl delikte (a) toplanr. Tespit edilmi bir zaman gerilimine gre srg, Pozisyon-1 deki gibi yana doru hareket eder ve bylece sv cam, alt alta dzenlenmi silindir iftleri zerine verilir. Ayn zamanda, kanaldan tekrar akan eriyik ikinci bir kanaldan (b) boaltlr. Belli dozdaki cam miktar ile uygun silindir iftinin tedariki, ayn anda srgnn geri doru hareketiyle Pozisyon Il deki (b) delii sayesinde olur. Bu, giri ynl olarak tekrarlanr. Ara mamullerden retim, cam elyaf retimi ilk basama olarak stapel elyaf retiminde ve burada zellikle kuma glendirme kullanm iin, arlkl olarak kullanm alan bulmutur. Filament retimi alannda, direkt ynteme ( dzelerden ekme yntemi) tamamen balanmtr.

42 6.2.3. ekim Yntemleri

-Dzelerden ekim Yntemi Bugn dzelerden ekim yntemi, dier retim yntemleri iinde nemli bir yere sahiptir ve btn cam liflerinin yaklak % 90 bu yntemle retilmitir. E-Cam lifleri alannda bu oran ortalama % 97 dir. ekil 7 de bu prosesin prensipleri ematik olarak gsterilmitir.

ekil 7: Dzeden ekim ynteminin ematik gsterimi nceden tarif edilen eritme sistemi yardm ile halita 1400C de eritilir ve 1350C ile 1250C arasnda tutulur. Kanallar zerinden son olarak 1200Cde allan ekme dzelerine sevk edilir. Burada, dze tabannda yerekimine bal olarak drlr. Dze taban Platin/Rodyum alamndan yaplmtr ve 1-2 mm. apnda delikli grnmdedir. Deliklerin miktarn deitirmek ok gtr. Endstriyel olarak, bugnlerde direkt yntemde 400 ila 1600 delikli dzeler, baz alanlarda 2400 delikli dzeler kullanlmaktadr. Teknik olarak 4800 delikli dze mmkndr. retim ise her uygulamaya gre 300 ve 1800 kg/gn arasnda deiir. Dzeden dar ktan sonra cam lifleri, mekanik yollarla, yksek hzlarda kontin olarak ekilirler. ekim hzlar bugn ap 14 m den byk olanlar iin 1200-1500 m/dk ve ap 10 m den kk olanlar iin 3000-3600 m/dk dr. Bu ekstrem, yksek hzl almalarda

43 soutma ok dikkatli yaplmaldr. Bu nedenle dzelerin altnda, birim filamentler arasna, kurundan veya gmten yaplm soutma kanallar tanzim edilmitir. Cam iplikler, arlkl olarak organik maddelerden oluan, apre olarak adlandrlan dispersiyon ile bir silindir sistemi zerinde slatlarak, soutma faz tamamlanr. Su ile yaplan bir n nemlendirmenin, burada faydal olduu ispatlanmtr. Son olarak filamentler bir toplayc silindir zerinde, erilmi iplik olmak zere bir araya getirilir ve masuralara sarlr. Tek kopal masuralarn yannda, tasarruf iin otomatlarda kullanlmaktadr. Bunlar iki masura ile alr ve biri daima yedek olarak bekler, bir masura dolduu zaman kesintisiz olarak dier masura devreye girer. Eirme masuras alkalama ameliyesinin sonucudur, bu, kural olarak daha nce tekstil cam rnlerin k malzemesinde anlatld. Ancak burada istisna, dzeler altnda yaplan roving retimi ve sonsuz hasrlarn ya kesim yntemi ile direkt retimidir. Dzeden ekme ynteminden sonra, farkl incelikteki flamertlerin retimi mmkn olmutur. aplar dzelerin alma scaklna, dze tabanndaki deliklerin byklne ve son olarak alkalama ameliyesinin hzna baldr. Flamentler, 5-24 tm arasndaki farkl aplarda retilmektedir. Eirme masurasnn i yaps, eirme ksmnn seimine baldr. Bugnk baz i yap eitleri ekil 8 de gsterilmitir.

ekil 8: Bkm bobininin iyap rnekleri

44 - Davullu ekim Yntemi Davullu ekim yntemine gre bugn, stapel elyaflarn yaklak % 90-95 i retilir. Dier yntemler ekonomik nedenlerden dolay, daha az deere sahiptir.

ekil 9: Davullu ekim ynteminin ematik gsterilmesi Cam stapel elyaflar-fitilleri, iki basamakl bir yntemle C-Cam, alkali-kireli cam veya belirli kullanmlar zerinden belirlenmi, zel camlardan retilir. lk basamakta halita elektrikli frn haznesinde eritilir ve sevk edilir. Pellets ( Bantlar zerinde nceden verilen form ile bilye prodksiyonunun analou) haline getirilir. Esas stapel elyaf retiminden sonra prosesin ikinci basamanda balarma olur. Bu ekil-9da ematik olarak gsterilmitir. Taneler ( Pellets ) eirme dzelerine sevk edilir ve orada elektrik direnli stma ile eritilir. Yaklak 1000-1200C deki eriyik, platin yapl dzelerin deliklerinden geirilir. Her retime ve istenilen incelie gre bir ubukta 250-1000 aras delik dzenlenmitir. Kendi kendine eirmeli proseste, deliklerde oluan cam damlalar filament olmak zere, dnen davullar zerine tanr. Toplam olarak 8-11.tm arasnda bulunan filament aplar, ortalama 3500 m/dk civarnda hareket eden ekim hzlarnda ayarlanr. ekimi ynlendiren eirme yardmc maddeleri (ort. % 1), filamentleri korumak iin, buharlatrlm ya formunda dze altlarna direkt beslenir veya iyi lif tutumu iin ekim davullar zerinde tanrlar, daha sonraki ilaveler iin de uygundurlar. Transformasyon scaklnn altnda soutulan am filamentleri, mekanik olarak bir kazyc veya kesici. Kenar ile kaldrlr ve toplama hunisi iinde toplanr. Yntem artlar nedeniyle, stapel uzunluklar deikendir. Lif uzunluklar 2 cm. ile 1 .m. arasnda deiir. OE-ynteminde lifler, hkm hunisinde girdap teekklnden sonra, lif bandna toplanr ve ekilirler. Band kapama (bkm koruma) her norma ve piyasa yapsna gre mekanik veya

45 pnmatik olarak gerekletirilir. Byle oluan stapel fitiller, son olarak masura prosesi iinde 800 m/dk hzla, silindirik apraz sarml masuralarda sarlrlar. Bu formda, sonraki tekstil kullanm yntemleri iin, k malzemesi olarak veya direkt dokumada atk iplii olarak kullanlabilirler. Cam stapel elyaf fitilleri, 125-2000 tex arasnda retilirler.

6.3. Kimyasal Bileim Morfolojisi

Cam, anorganik- metal olmayan hammadde grubuna girer. Temel hallerinde, cam gibi ya da cam hali olarak ifade edilen bu grup, kristallilerden aka fakldr, yani termodinamik stabil haldedirler ve genellikle anorganik-metal olmayan kat maddelerdir. Cam hali, genel olarak dondurulmu hal, fazla soutulmu ve bylece sertletirilmi sv olarak ifade edi1ir Bu, bir eriyiin basn altndaki kristalizasyonu sonucudur. Bu balamda ekil 10 da, kristalik veya cam gibi katln yannda, soutulan bir eriyiin scaklk-hal iliki diyagram gsterilmitir.

ekil 10: Cam oluumunun kinetii ve scakla bal cam ve kristal zellikleri Erime scaklnda ( Ts) kristalize olan. eriyik, kristalli haldeki zelliklerin srayan deiimleri altnda balamaktadr. Halbuki kristalizasyon, fazla soutulmu eriyii ilk kez ksa srede birletirmitir v sonra transformasyon veya cam oluturma scaklnn (Tg) altna soutulmutur. Bu, ekstrem ksa soutma periyodu veya su verme olay sayesinde salanmtr; tekstil cam retiminde olduu gibi. Bu, camlarn strktrel yaps iin, ani viskozite artndan dolay, dzenli bir kristal kafes oluumu iin kendi yaptalar dzenini gerekletiremediini ifade eder. Bununla birlikte, simetri ve periyodiklik mevcut deildir. Eksik kristal dzeninin sonucu, izotrop, yani yne bal olmayan zelliklerdir. eki 11 de

46 izotrop cam strktr, ematik ve bytlm olarak gsterilmitir. Soutulmu, yksek bir scaklkta oluan dzensiz hal, termodinamik olarak metastabildir. Bu, esas itibariyle soutma hzndandr, fakat dan doru soutmadan oluan hareket blgesine de baldr. Buna gre camlarn zellikleri, sadece kimyasal bileimlerine deil, aksine dereceli olarak termik muamelelerine de baldr.

ekil 11: Cam Liflerin Strktr (sol: isotrop 3D Si02, sa: oryantasyonsuz flament) Bunlarn yerine btn teknik cam sistemleri, tekstil cam liflerine gre, sadece silikat camlarnn strktr yaknlnda gzlemlenmelidir. silikat camlar iki komponentten olumaktadr; yani SiO2 bir kafes ve silikatlardan... Burada SiO2 kafes elastik bileeni oluturmaktadr; bu, plastik formda deildir ve elastik tepki gstermektedir. Buna karlk silikat ve boratlar, cam gibi sert komponenti oluturur. Bu, yksek scaklklar iin elastik tepki ve viskoz svs gzlenmesinden mesuldr. Kafesin temel yap elementi ekil-12 de ematik olarak gsterilen, SiO2 yzldr.

ekil 12: Si04 - Drtyzlnn hacimsel gsterimi Yksek ykl Silisyum Atomlarnn birounun oluumu, kendi pozitif g alannn perdelenmesi ve elektron yrngelerinin doldurulmasyla, bu ok yzl konfigrasyon iinde her drt Oksijen Atomuna bir primer balanmasyla dzenlenir. Eer, rnein bazik oksidasyon sayesinde, zengin sabunlama hasl olursa ayrlm veya izole edilmi SiO4 gruplar kafes yapsnda her halkarda bulunurlar. Bu, rnek olarak SiO2 yani quartz - olarak adlandrlan bir haldir ki, bylece birok SiO4 -drtyzl, duruma gre, bir Oksijen Atomu

47 ( Oksijen kprs ) ile blnr. Bu Si-O-Si kprs oluumu sayesinde, polimerizasyon ve bylece yksek molekll silikatlar meydana gelir. ok komponentli camlar, arlkl olarak lif prodksiyonu alan iindedirler. Quartz cam a yaps, bunun iinde biraz deitirilmi bir formda bulunur. A yapnn aralklarna yerleen mevcut katyonlar, dzenli ve kapal bir kafes oluturamazlar. Bu nedenle bunlar, grup iinde, cam iyapsnda olduu gibi, hazr SiO4 kafesi deitirmek zorundadrlar. ( kafes deitirme ). Bu katmerli yap, iindeki Si-O-Si balar beraberindeki Oksijen sayesinde almakta ve bylece ayrlma alanlar olumaktadr. Bu efekt, a yap deitirmenin bir rnei olarak, Na2Oi takip eden gruplarda gsterilebilmitir. Katyonlar, a yap zerinde yanlan, ok katl - ne kadar kk apl, o kadar byk ykl yrngeler etrafna etki eder. Srasyla K-Na-Li-Ba-Sr-Ca-Mg-Ti, ayrlma blgelerinin saysn arttrr. Bu yzden, ayn zamanda viskoziteyi drr, yani erime srasnda sv camlar elde edilir. A yap deitiriciler ( rn.: K2O, CaO, BaO, Na2O ve PbO) cam oluturmazlar, fakat cam zelliklerine etki eden oksitleri olutururlar. Ara oksit denilen ( rn.: MgO, BeO ve TiO2) dierleri, hem a yap formu fonksiyonlarn, hem de a yap deitiricilerini zerlerine alabilirler. ekil 13, cam ve cam elyaflarn strktrel yaplarn ematik olarak gstermektedir.

ekil 13: Cam elyaflarn iki ll strktr modeli

48 - A-Cam A-Cam, alkali kire camlar grubuna aittir. Bu grup iin karakteristik, yksek miktar Silisyumdioksit ve dk miktar Alminyumtrioksit, Magnezyum oksit, Kalsiyum oksit ve alkali oksitlerdir. A-Camn zellii, alkali oksitlerin % 1 den kk bir ksmn iermesidir. Ek olarak, Bortrioksit iermezler veya ok az bir doz ierirler. - C-Cam C-Cam, benzer ekilde alkali kire camlar grubuna aittir, bununla beraber, yksek bir Bortrioksit ksm vardr. Karakteristii, iyi kimyasal dayankllktr. - D-Cam D-Camlar, Silisyumdioksit bakmndan zengin, teknik camladr. Bunlar kural olarak % 8-13 arasnda B2O3 ierirler. Bunlar kimyasallara kar yksek mukavemetin scaklk deiimlerine gsterdikleri direncin yannda, zellikle dielektrik zellikleri sayesinde n kazanmlardr. Bu yzden, iyi izolasyon zelliklerinin istendii her yerde kullanm alan bulmulardr. - E-Cam E-Cam gerekte Silisyumdioksit ve Bortrioksitin yannda, her eyden nce czi oranda Aluminyum trioksit ierir. Alkali oksit miktar, kural olarak % 1 den azdr. Kimyasal bileiminden dolay elektrik kullanm iin daha uygundur. Esas rol ise kuvvetlendirilmi liflerde balama hammaddesi alanndadr. Tekstil cam lifleririin bugn yaklak % 90 i E-Camlarndan retilmektedir. Burada esas, on yllardr kullanlan yntemlerin ve bulunan retim proseslerinin, zellikle direkt eritme ynteminden sonra olmasdr. - ECR-Cam ECR-Cam, Silisyumdioksit ve Kalsiyumoksitin yannda, hereyden nce % 17 den kk bir miktarda Aluminyum trioksit ierir. Atkali oksitlerin oran genel olarak % 1 den kktr. Yksek kimyasal dayankll sayesinde - hereyden nce asitlere kar zellikle kuma glendirmesi iin uygundur. -R-Cam -R-Cam, Alumosilikat camlar iin czi miktarda Aluminyumtroksit ve Silisyumdioksit yannda ek olarak, Kalsiyum ve Magnezyum Oksitin varln ispatlar yksek mukavemeti ve yksek yorulma, scaklk ve rutubet dayankll sayesinde tannmtr.

49 - S-Cam S-Cam da R-Cam gibi Alumosilikat cam grubundandr, fakat Kalsiyum Oksit iermezler, Magnezyum Oksit miktar % 10 civarndadr. R-Camdaki gibi yksek mukavemetten dolay yksek mekanik zellik istenen her yerde kullanm alan bulmutur. - Dier eit/er: - AR-Cam AR-Cam Zirkonoksitten yksek bir katk ierir ve zellikle alkalilere dayankldr. M-Cam -M-cam, zel bir camdr. Berilyumoksit ierir ve yksek E-Modl sayesinde tannmtr. - Mikrocam elyaflar Mikrocam elyaflar, E- ve C-Camlarndan retilirler. Standart cam tipi, yksek alkalili ve toprak alkalili bir C-Camdr. Mekaniksel ve fiziksel zellikleri C-Camlarnn bileiminden oluur. - Silica Lifleri Silica lifleri veya iplikleri, adeta yalnz Silisyumdioksitten ( SiO2 miktar> % 99,8) oluur ve yksek scaklk mukavemetleri ile tannrlar. retim yntemlerine gre u eitlere ayrlrlar: Eritilmi, eritilerek ayrlm, sol-gel yntemiyle retilmi veya bir proses zerinden retilmi Silica lifleri. - Z-Cam Z-Cam, AR-Cam ile kyaslanabilirdir, bunu phesiz byk miktarda Silisyumdioksit ve Zirkonoksit iermeleri ispatlamaktadr. Bu, iyiletirilmi imento mukavemetli bir cam tipi gsterir. Farkl cam tiplerinin nemli ksmlar Tablo 6 da gsterilmitir. Tabloda nemli tiplerin ve baz zel tiplerin kimyasal bileimleri detaylaryla gsterilmi ve tamamlanmtr.

50 Tablo 6: Farkl cam tiplerinin kimyasal bileenleri

Bileenleri Standart Tipler zel eitler

[%]
SiO2 Al2O3 Cao MgO B2O3 F Na2O ZrO2 K2O Fe2O3 TiO2 ZnO CaF2 LiO2 SO3

Typ A Typ C Typ D Typ E Typ R

70,0-72,0 < 2,5 5,0-10,0 0,9-4,0 < 0,5 -12,0-15,0 -< 1,5 0,5 ----0,7 60,0-66,0 72,0-75,0 50,0-56,0 60,0 < 6,0 <14,0 <3,0 2,0-7,0 -8,0-15,0 -1,0-8,0 < 0,3 -----< 0,5 -0,2

Typ S
62,0-65,0

Alkali Tipler Typ AR Typ Z Silika

65,0-70,0 62,0-75,0 60,9 -4,0-8,0 ---< 0,6 --< 6,0 --4,8 0,1 --71,0 1,0 ----11,0 16,0 -< 2,7 ---1,0 -99,9 ---------------

12,0-16,0 24,0-25,0 20,0-26,0 16,0-25,0 6,0-9,0 < 6,0 6,0-9,0 --0,4 -0,1 0,3 0,2 -----10,0-15,0 < 1,2 -< 1,1 ---------

22,0-23,0 6,0-13,0 -1,3 -< 1,5 0,2 -----< 0,7 0,3-2,0 -0,2-0,5 0,3 ------

14,0-20,0 13,0-21,0 14,3 -< 3,0 -6,0-12,0 ----7,0-17,0 10,2 -< 5,0 < 4,0 1,0-10,0 < 2,0 --2,7 -6,5 ---0,2

6.4. zellikleri

Tekstil cam lifleri genel olarak az esnemelerde yksek ekme mukavemeti ve ok az younluk gsterirler. Bundan elik ve alminyum gibi konvansiyonel hammaddelerin karsnda arlk ekimine gre uygun mukavemette, yani E-modlnde olduu sonucu kartlr. Esneme tam elastiktir ve gerilim-uzama ilikisi krlana kadar lineerdir. yi termik zelliklerinin yannda tekstil camlar doal mineral hammaddedirler, yanmazlar ve scaklk etkisi altnda ne buharlarlar ne de zehirli madde aa karrlar. Kimyasallara kar da gze arpan bir davran gsterirler. Cam yaa, zclere ve kat yalara kar dayankldr ve her durumda asit ve sudkostiklere kar pH 3-9 arasnda dayankllk gsterir. Cam liflerinin birok zellikleri karbon lifleriyle bezerlikler gstermektedir. - E-Cam Younluk ( g/cm3 ): 2,52 - 2,6 - Mekanik zellikler: E-Modl (N/mm2) : 72000 -77000 ekme mukavemeti (N/mm2 ) : Flament 3400 - 3700 (ap 10 3500) Zengin cam ksm ieren UD-Laminatlar 2400 - 2600

51 Kopma uzamas (%) : 3,3 - 4,8 Kayma modl (N/mm2 ) : 30000 Yanal bzlme deeri : 0,25 (1. Index: Bzlme yn) (2. Index : Gerilme yn, bu bzlmeyi salayan) Kopma mukavemeti (Uygulamaya bal): Piyasa iplikleri (N) EC-5 2,8 : 1,25 EC-13 e kadar 544 : 280 Piyasa dokumalar (N/cm) 80 g/m EC-9 34, keten bezi : 170 (zg) 160 (atk) 905 g!m ye kadar, EC-14 2400 aprazdokuma2/2 :1710(zg) 1620(atk)

- Elektrik zellikler: Dielektrik deeri e (106 Hz de) : 5,8-6,7 Dielektrik kayp faktr 8 (106 Hz de) : (20-35). 10-4 Spesifik elektrik direnci ( .cm) 20C de: 1015 250C de :1013 450C de : 1011 700C de: 107

- Termik zellikler: Lineer genleme katsays (K-1) : 5.10-6 Spesifik s kapasitesi c ( J/Kg.K) : 840 Is iletkenlii [W/(m/K) ]: 0,85 - 1 Kalan ekme mukavemeti (% ) 200C de : 98 300C de : 82 400C de : 65 500C de : 46 Devaml ykleme snr (C) : 250 Littleton noktas (C) : 840 600C de: 14 700C de : -200C de : 100

52 - eitli Kimyasal Maddelerin Etkisi Altnda Mukavemet likileri: 30 gnlk etki stires mukavemet kayb (%) Hava ( 20C, % 65 relatif nem) : < 15 (100 gnde : % 21) Destile su (20C) : <30 (100 gnde: % 35) Asetik asit: 15 e kadar Nitrik asit : <30 Asittuzu: 15-30 Slfirik asit : <30 Amonyak: 15. - 30 Kostik soda: <30 Klor hidrojeni: 25 (30 dk. sonra) - Nem Alma: 20C de ve %65 relatif nemde ( %) : < 0,1 6.5. Kullanm ekli Cam liflerinin ek yaplarndan, cam filamentleri ve cam stapel elyaflar arasnda olanlar, ayrlmak zorundadr. Burada sonuncusu kt bir davran gstermitir ve bundan, farkl kullanm yaplar domutur. Cam filamentleri arlkl olarak E-Camlarndan retilirler. Tekstilin birok alannda ( Rovings, hali, dokuma, grift, rme erit, hortum, orap ) kullanm alan bulmulardr. Esas fonksiyonu, lif bal yap elemanlarnda glendirme, elektrik ve termik izolasyondur. Tablo7, E-Cam filament ipliklerinin esas fonksiyonlarm ve buna ait ek yaplar gstermektedir.

53 Tablo 7: Cam filament ipliklerin kullanm yerleri ve grevleri Grevi Plastiklerin kompozit) Yap rnlerinin glendirilmesi Endstriyel glendirilmesi nce yataklarn glendirilmesi Elektrik izolasyonu Termik izolasyon fonksiyon glendirilmesi (hafif Kullanm Yerleri yap, Hava yollar, gemi inas, spor aralar, uak yapm, askeri koruma, tp alannda Sva donanm, at yolu, hali taban, mermer plaka, asma at, izoleli zgara. ksmlarnn Zmpara ta, di ba, kavrama balatas, kablo Dokusuz yzey, kat, levha, yapkan erit Kablo, elektrikli makinalar letim sistemleri, conta malzemesi, snmleyici, ii elbisesi Farkl maddelerin arndrlmas ve korozyon Filtre, boru hatt ve depo koruyucusu nleme Estetik ve yangndan koruma Yaltkan ve glendirici Duvar kad, dikey lamel, dekorasyon malzemesi letken yapraklar

Cam filament rnleri ve cam eirme iplikler ticari adan sklkla kullanlan rnlerdir. Teknik tekstilde ve yksek verimli lif balama maddelerinde kullanlrlar. Teknik tekstiller iin filtre, dokuma, izolasyon, buhar ve izolasyon materyali olarak; yksek verimli lif balama maddeleri iinse, genellikle havaclkta, otomobil endstrisinde, depo ve gemi inasnda kullanlr. Cam filament rnleri, kuvvetlendirme materyali olarak beton kaplamalarda, yeni tasarlanm byk projelerde (kpr konstrksiyonlarnda, yksek binalarn glendirme eleman olarak) kullanlmaya balanmtr. Stapel elyaflar yalnzca C-Camdan retilirler ve genellikle iplikler, katl iplikler, dokumalar, rg dokular, yapalar, balayclar paketleme ve corta malzemesi olarak tekrar kullanm alan bulmulardr. Esas kullanm alan (piyasas) kimya endstrisi, kimyasal yap tesisatlar ve asbest yedeidir. Cam stapel elyaf fitiller, dokumada atk iplii olarak, ziftli

54 atlar ve sktrma yollar iin tayc olarak, depo ve boru iletim yaplarnda korozyon nleyici olarak veya filtrasyon materyal olarak kullanlrlar. Cam stapel elyaf iplikler, atk ve zg iplii olarak dokumada ve apraz rmede dnlebilir. Cam stapel lif ineli dokusuz yzeylerin nemli ilave yaplar, termik ve akustik izolasyondur; filtrasyon tekniinde ve plastik glendirmesinde kullanlr.

55 7. POLETLEN LFLER Elli yl nce poliamidlerin kefini yapan Carothers mkemmel mekanik zelliklere sahip elyaf yapsnn; uzatlabilen ve molekl ekseni evresinde ve lif eksenine paralel olarak kendilerini dzenleyebilen uzun dorusal ve dzenli makromolekllerden olutuunu sylemitir. Carothers tm bu fikirleri ortaya koyduu srada polietilen yeni kefedilmiti. Bu dk younluklu PE di (LDPE) Yksek scaklk ve yksek basn altnda yaplan bu PE bir ok yan zincirli yapya sahiptir ve kesinlikle uzun ve dzenli deildir. 1950 li yllarn balarnda Ziegler katalist sistemi kefetmi ve bu sistemin yardmyla dk basn altnda retilen yksek younluklu (HDPE) polietilenin retilmesine olanak salamtr. Bu PE nerdeyse tamamen dorusal zincir bir yapya sahiptir. Bundan sonraki ilk nemli adm 1957 ylnda Keller tarafndan atlmtr. Kristalizasyon srasnda makromolekl zincirleri kendi zerlerinden geriye doru katlanr ve zincir dorultusunda dik kristal dzlemleri ile tabakalar olutururlar. (ekilde grlmektedir) Bu tr bir yap PEnin yumuak veya solsyon ekimi srasnda hep gzlenir. Byle bir yapnn gerdirilmesi ile yksek performansl lif retilebilir. Bir polimerin dayanklln artrarak iin yaplan ekme ilemi ok bilinen bir teknoloji daldr. Elyafa uygulanan ekme oran elyafn ekmeden nceki ve sonraki boyu llerek tespit edilebilir. Bu oran polimerde snrl bir deerdir ve PE iin 10dur. Ancak bu snrl deerler kesinlikle yksek performansl elyaf retimine uygun deildir. 1960l yllarn banda DSM aratrma laboratuarnda alan Pennings bu problemi aratrd ve PE solsyonlarn kartrlmas zerine almalar yapt. Kartrlm PE solsyonu iinde oluan deiik bir yap buldu. Byle bir yapnn tamamen dzenli bir yap olduunu gsterdi. Penningse gre yksek kristalin yapya sahip olan bu strktr oryante bir backbone zerine belli arallklarla sralanm olan katlanm zincir yaplarndan oluur. Bu yapya benzerliinden dolay i-kebap ad verilmitir. Pennings daha sonra bu buluu ve yzey bytme metodunu kullanarak organik polimerle o gne kadar yaplm fibrillerden daha dayankl fibriller retti. Ancak bu metod ticari kullanmlar iin ok yavat. Bununla birlikte ayn zamanlarda dier bilim adamlar alternatif metotlar aratrmaktaydlar. Profesr Ward Leed niversitesinde PEnin yumuak ekim zerine almalar yapmaktayd ve yksek performansl elyaf saylabilecek modle sahip elyaf retmeyi baard. Ancak bu yeni elyafn kopma dayanm normal polietilenden yksek

56 olmasna ramen yeterince uygun deildi. retilen elyaf istenen molekler dzene sahip olmasna ramen molekler aarlk ok fazla deildi. Bunu sebebi de bu ekim metodunun, yksek molekler aarlkla alldnda yapm olduu problemdir. Ksa moleklleri birlikte tutan sadece aralarndaki zayf Van der walls kuvvetleri ve karklklardr. Bu modele uygulanacak herhangi bir kuvvet molekllerin birbirleri zerinde kaymasna sebep olur. Bu probleme zm, gergin molekller kullanm olabilir. Ara zincir zerinde bulunan molekller balar etrafnda hemen hemen hi hareket etmezler ve solsyon iinde de sanki gergin ineler gibi davranrlar. Bu tr molekller ekme srasnda otomatik olarak elyaf ekseni dorultusunda sralanrlar. Bu polimerlerde molekller arasndaki daha gl olan hidrojen balar kayma problemini ortadan kaldrm olur. 1970li yllarn sonlarna doru DSM aratrma merkezinde Smith ve Lemstra esnek molekller kullanarak yksek performansl elyaf retiminin tamamen baka metodla baardlar. Yksek oranlarda seyreltilmi ultra-yksek molekler aarla (UHMW-PE) iinde uzun ancak kark halde bulunmayan molekllerin yer ald polietilen solsyonu kullandlar. Bu metotta ekim ve soutma srasnda daha az kark halde bulunan normal katlanm zincir yapya sahip kristaller ve molekl zincirleri elde edilir. Bylece yksek modll ve kopma mukavemetli elyaflar elde edilir. ekim ve soutmadan sonra elyaf jel grnm alr ve bu yzden bu metoda jel ekim metodu denir. Her eyden nemlisi bu metot ticari olarak kullanma uygundur. DSM bu elyafn patentini ald ve bu elyaf 1986 ylnda Dyneema olarak piyasaya tantt. 7.1. Dyneemann Ticari retimi Dyneema ticari olarak 1990dan beri Hollandadaki Heerlen fabrikasnda retilir. Dyneema lif retim talebi dk enerji kullanm ve aggresive kimyasallar kullanlmamasyla ilgilidir. rn kolaylkla yeniden ileme (recycle) sokulabildii iin proses ve rnden gelen evre kirlenmesi minimumdur. DSM retim iin Toyobo Co (Japonya) ve Allied Signal (ABD) firmalar ile anlamaldr. Bu arada DSM de aratrma gelitirme almalar devam etmektedir. retimin baladndan beri Dyneema lifinin performans devaml gelitirilmektedir. Yeni modelle tantlmaktadr ve yenileri gelecektir.

57 HDPE lifinin jel bklmesi ilemi mekanik ve fiziksel parametrelere baldr, kimyasal deildir. Bu onu kolaylkla deilik biimlerde geni bir alanda retmemize imkan verir. Balangtan beri kalite kontrol DSM iin en nemli konu olmutur ve kalite sertifikas alnmtr. 7.1.1. Lif zellikleri Dnyadaki en dayankl rn ok yksek modl Dk esneme Sudan hafiflik Dyneema lifi bu zelliklerin bir bileimidir. Younluunun 1 in biraz altnda olmasndan dolay lif suda yzer. Fakat dayankll en yksektir, hatta iyi kalite bir elikten bile on be kez fazladr. Modl olduka yksektir. Krlmadaki uzama Dyneema iin dier yksek performansl lifler kadar dktr. Fakat yksek dayankllk yznden koparmak iin gerekli enerji yksektir.

Tablo 8: Dyneema liflerinin teknik zellikleri Dyneema Younluk Mukavemet Mukavemet Mukavemet (g/cm3) (N/tex) (gr/denden) (GPa) SK 60 0,97 2,8 32 2,7 91 1025 98 3,5 Dyneema SK 65 0,97 3,1 35 3,0 97 1100 95 3,6 Dyneema SK 66 0,97 3,3 37 3,2 101 1150 99 3,7

Spesifik Modl (N/tex) Spesifik Modl Modl (gr/denden) (GPa)

Kopma Uzamas (%)

Dyneema lifleri ticari olarak tip retilir. 1. Dyneema SK6O: ok amal bir tiptir. plikte eritte, koruyucu elbiselerde ve arpmaya dayankl eyalarda bir bileen olarak kullanlr.

58 2. Dyneema SK65: Dyneema SK6O dan daha fazla dayanklla ve modle sahiptir. Bu lif; yksek dayanklla ihtiya duyulan yerlerde kullanlr ve maksimum arlk korumas (kazancna) ulalabilinir. 3. Dyneema SK66: Balistik koruma iin zel olarak dizayn edilmitir. Bu lif ultrasonik hzlarda en fazla enerji absorpsiyonu temin eder. Mukavemet ve kopma noktasndaki uzama miktarlar deerlerinin bir arada kullanlmas ile vurma mukavemeti ve potansiyel enerji absorbsiyon deerlerinin belirlenmesi kolaylar. Dyneema dier elyaflarla karlatrldnda yksek bir vurma mukavemetine sahip olduu grlr. [4]

ekil 14: eitli Liflerin Spesifik Mukavemet ve Spesifik Modlleri Arasndaki liki Diyagramlar Dyneemann zelliklerini dier yksek performansl liflerle karlatrarak gstermektedir. 7.1.2. Dyneerna Lifinin Dayanm Dnyadaki en yksek dayankllk ok yksek spesifik modl ok yksek enerji absorpsiyonu Dk arlk

59 Lifin dayanm serbest kopma uzunluu (free breaking length) olarak ifade edilebilir. Serbest kopma uzunluu, lif ya da ipliin serbeste aldnda kendisini kendi arlyla kopartt uzunluktur. Serbest kopma uzunluu lifin ya da ipliin kalnlna bal deildir. Dyneema lifi ar enerji absorbe edebilir. Bu zellik lifi, motosiklet kask ve kesilmeye dayankl eldiven gibi rnler iin uygun klar. Bu uygulamalarda sadece yksek dayanm deil yksek enerji absorpsiyonuda kullanlr. -Suya dayankllk -Kimyasallara dayankllk -UV nlarna dayankllk -Anmaya dayankllk Dyneema elyaf HDPEden retilmektedir. Aromatik halkalar, amin gruplar, hidrolitik gruplan iermez. Sonu olarak yksek kristalli elyaf ve mkemmel bir dayankllk, suya, neme, birok kimyasal maddeye, ultraviyole a ve mikroorganizmalara kar dayankldr. Dyneema deniz suyunda ve nemde imez, hidrolize olmaz. Tablo 9da eitli kimyasallarn ve zclerin dyneema ve Aramid lifine olan etkileri grlmektedir. Dyneema lifi sadece yksek konsantrasyondaki alkaliden ksmi olarak etkilenmektedir. Tablo 9: eitli Maddelerin Dyneema ve Aramid Lifine Etkileri 6 Aylk srede Destile Su Deniz suyu %10luk deterjan HCL (pH=0) Asetik Asit Nitrik Asit NaOH(pH=14) Amonyum Hidroksit Toluen Triklormetan Petrol Dyneema *** *** *** *** *** *** ** *** *** *** *** Aramid *** *** *** * *** * * ** ** *** ***

*** Etkilenmez, ** Ksmi etkilenir, *Etkilenir

60

Dyneema elyafn ultraviyole a kar dayanm ok iyidir ve zel bir nlem almaya gerek yoktur. Dyneema lifini retmek iin kullanlan yksek molekl arlkl polietilen mhendislik plastii olarak bilinir. Mhendislik plastii anmaya kar dayankllk iin kullanlr. Bylece dyneema liflerinin de anmaya karl dayankl olmas srpriz deildir.

ekil 15: Dyneema ve aramidin alkalilere kar dayanm 7.1.3. Issal zellikler Dyneemann erime noktas lme metoduna bal olarak 144-152C arasndadr. Dayankllk ve modl yksek scaklklarda der fakat 0C nin altndaki scaklklarda ykselir. 150C ye kadar kolay kopabilirlik noktas yoktur. Lif 80-100C arasnda kullanlabilir. Daha fazla scaklklara maruz kalmak zelliklerde ciddi bir kayba yol amaz.

61 8. PEN (Polietilen Naftalat) LFLER PEN yksek performansl ve pahal bir polimerdir. PEN iyi bariyer zellikleri ve yksek cams gei scakl nedeniyle paketlemede, iecekler iin kutu yapmnda ve scak dolumlu ielerde kullanlr. Polietilen naftalat, polyester ile karlatrldnda yksek modle sahiptir. Kamer sistemleri ve film yapm iin avantajdr bu zellik. Penoligomeri dimetil-2,6 naftalat dikarboksili ve etilen glikoln 230C de geriye dnebilen reaksiyonu sayesinde olur.Bu tepkimede mangan diasetat katalizr grevi grr. Oligomer, 290C de antimon tiroksid katalizr yardmyla polimerize edilir. Yksek molekl arl iin cipsin, 227Cde, yksek vakum altnda 14 saat bekletilerek yaplmaldr. Lif ekme srasnda kullanlan dzenein: elektriksel yolla stlan 30mm uzunluundaki bir ekstrder, pompas, filtresi ve 36 dairesel delikten oluan pskrtme memeleri vardr. Ekstrder, pompa ve pskrtme memelerinde scaklk 310Cdir. Lif ekildikten sonra havayla soutulur. Sarm hz 4000 m/dkdr. Tablo 10: PES ve PENin karlatrlmas ZELLKLER Cams Gei Scakl (oC) Subuhar Geirgenlii(gmm/m2.gn.atm) O2 Geirgenlii (cm3.mm/m2.gn.atm) CO2 Geirgenlii(cm3.mm/m2.gn.atm) Hidroliz Direnci (hr.) ekme Direnci (MPa) Radyasyon Direnci (MGy) UV Absorbans (360nm.de) Ya ekme (100oC) Kuru ekme (150oC) Erime Noktas Elastik Modl Buradan kan sonuca gre PEN lifi; daha yksek sl dirence, daha dk hava ve su geirgenliine, daha yksek UV korumaya, daha iyi kimyasal dayanma, daha byk elastisite modlne ve daha iyi mekanik zelliklere sahiptir. PES 80 0,7 2,4 12,2 50 45 2 1 5 1,3 250 3900 PEN 122 0,2 0,6 2,4 200 60 11 17 1 0,6 288 5200

62 8.1. Multifilament PEN Lifleri Multifilament PEN liflerine genelde 2 tip proses uygulanr: Yksek oryantasyon ve orta dereceli oryantasyon. Yksek oryantasyon uygulanm PEN lifleri yksek ekme direncine ve dk ekme uzamasna sahiptirler. Bu tip PEN lifleri, araba lastiinin yapsn takviye etmede ya da yksek kuvvet dayanm gerektiren yelken bezleri, ip ve halat takmlarnda kullanlr. Orta derecede oryante edilmi multifilament ve kesikli PEN lifleri ise genelde elektrik izolasyonunda ve endstriyel flitrasyonda dokuma ya da dokusuz yzey olarak kullanlrlar.

8.1.1. Yksek Oryantasyonlu Multifilament PEN Lifleri

Yksek oryantasyonlu multifilament PEN lifi retmek iin hem reinenin hem de lif ekme teknolojisinin optimize edilmesi gerekir. Lif ekme ve oryantasyonunda PES lif ekme teknolojisi de kullanlabilir. Yksek oryantasyonlu PEN lifleri Teijin, KoSa ve Honeywell den temin edilebilir. PEN liflerinin stn sl ve mekanik zellikleri onu araba ve kamyon lastiklerinin takviye edilmesinde kullanlan lifler arasnda nemli bir aday yapyor. Scaklkla dk kuru ekme zellii lastik retimi nemli bir avantajdr. 8.2. Kullanm Alanlar

8.2.1. Gvde Takviye Malzemesi Gvde takviyesinde PES youn olarak kullanlyor. zellikle yksek modll / dk ekme zellii gsteren HMLS PES tercih ediliyor. yi bir karm zellii gsterdiinden radyal lastiklerde en ok tercih edilen lif tipi Naylon, kuvvetin en nemli olduu apraz katl lastiklerde yaygn olarak kullanlyor. Rayon ise yksek scaklklarda da mekanik zelliklerini koruyabildiinden Avrupa da yksek performans gerektiren lastiklerde tercih ediliyor Aramid de yksek- performansl bir lif; ama ok pahal. Yksek fiyatndan dolay aramidin kullanm yar arabalar ve lks arabalarn lastikleriyle snrl PEN stn performans zelliklerinden dolay rayon ve poliaramidleri aratmyor. PEN den yaplan kord bezleri hem Avrupada hem de Asya da kullanlyor. 8.2.2. Srt Kuak Takviye Malzemesi

63

Radyal lastiklerde kord bezi kullanm radyal ynde takviye salyor. Sr ynnde de takviye salamak iin srt kuak gerekli. En ok tercih edilen kuak malzemesi eliktir. Kauua adhezyonunu arttrmak amacyla pirinle kaplanarak kullanlr. elik en ok kullanlan kuak malzemesi olmasna ramen, son zamanlarda daha dk molekl arlna sahip olduklarndan dolay sentetiklere gei var. Aramid, elie iyi bir alternatif; ama pahal bir lif. Sentetik srt kuaklarnn elik srt kuaa gre dezavantaj ise, sr zorluuna sebep olmas, daha zor kontrol salanmasdr. PEN ise dk bkmde iyi bir dinamik yorulma davran gsteriyor ve modl aramide gre daha iyi. Bylece lastik arlnda nemli bir azalma oluyor ve daha az yakt kullanlyor. Kullanlm lastiklerin geri dn asndan bakacak olursak PES, PENden daha iyi bir seim.

8.2.3. Kord Bezi Malzemesi Tekstil kord bezi yksek hzlarda merkezka kuvvetlerine kar koysun diye sktrc bir kuvvet oluturmas amacyla kullanlr. Naylon 66 yksek kuvvetlerdeki stn performans zelliklerinden dolay ok tercih edilen bir liftir ama PEN de 177C de naylona benzer zellikler gstermesi nedeniyle PES ile birlikte kord bezinde youn olarak kullanlyor. Honeywell, yksek dayanml / yksek modll PEN lifini PENTEX adyla ticariletirdi. 1999 ylnn ocak aynda, talyan lastik firmas Pirelli, kord bezinde PENTEX kullanlm lastiklerini piyasaya srd. PENin yksek modl, yksek performans gerektiren kullanmlarda boyut stabilitesi salyor. Japonyamn en byk lastik firmas, naylon kord bezi yerine PENden yaplm kord bezi kullanyor. Boyut stabilitesinin yannda PENin lastie getirdii rijitlik, yol yzeyinde oluan sesin araba iine gemesini de nlyor. Testler sonucu PENin % 30 orannda sesi daha ok nledii grlmtr.

8.3. PEN in Dier Kullanm Alanlar

64

8.3.1. Kuak ve Hortumlar Otomotiv dizayn daha st model motor tiplerine getiinden dolay, liflerden beklenen zellikler de deiti. Bugn lifler sadece iyi sl ve mekanik zelliklere sahip deiller, ayn zamanda scak ve nemli hava artlarna kar kimyasal ve hidrolik direnleri de var. PEN lifi bu zellikleri karlayacak niteliktedir. 8.3.1.1. Avantajlar Fiyat (Aramidin yan fiyat), ok dk kuvvet kayb, Yksek modl (PESin 2 kat), lem sonras dk ekme, Yksek adhezyon ve adhezyonu destekleyici zellik, Gelimi dinamik yorulma direnci.

8.3.2. Kordon ve Halatlar PEN yksek dayanm, hidrolik stabillii ve UV nlarna kar direnci sayesinde kordon ve halat uygulamalarnda ok fazla kullanlyor. Dk ve yksek oranda ekilmi PEN kombinasyonu, kurtarc halat uygulamalarnda tercih ediliyor. Bugn halatlarda PEN in yksek performansndan byk lde yararlanlyor. 8.3.3. Kompozit Olarak Kullanm PEN, kompozit olarak PES ya da cam lifi kombinasyonuyla kullanlan bir liftir. Gl balarndan dolay 2 kat arasna yerletirilip, PES matriksine gmlerek etkili bir kombinasyon oluturulabilir. Bu lif, ekirdei PEN, dndaki zar PES olacak ekilde bikomponent olarak da retilebilir. retim esnasnda uygulanan scaklk iki lifin erime noktalar arasnda bir deerdir. Oluan yap ok iyi sertlie, esneklie ve vurma mukavemetine sahip olur. PEN/PES/Cam lifi takviye malzemesi direk olarak PEN lifi, PES lifi ve cam lifi reinelerinden retilebilir. rnek verecek olursak; 1:1 orannda PEN lifi ve cam lifi karm PES topaklaryla arlk oran 30:70 olacak ekilde kartrlrsa, PES ve cam

65 lifinin tek balarna kullanldklar duruma gre daha stn dayanm, eilme kuvveti ve bozunma scakl elde edilir. 8.3.4. D Kullanmlar Naftalatlarn UV nlarn esiz absorbe etme zelliklerinden dolay d ortama maruz kalan kullanm artlarnda mekanik zelliklerini kaybetmezler. Tablo 11: UV Inlarna Kar Pes ve PEN in Dayanmlar
UV Enerji Dozaj 150.000 joule 225.000 joule 488.000 jolue 601.000 Joule

PES(%) PEN (%)

34,4 86,8

29,3 85,4

18,5 66,2

12,7 58,3

Bu zelliklerinden dolay PEN lifi emniyet kemerleri, yelken bezleri, adrlar ve gemici giysileri gibi d ortama maruz kalan uygulamalarda byk yarar salar. Son zamanlarda yksek performans zelliklerinden dolay PEN den olduka faydalanlyor. Challenge Sailcloth Inc. Firmas Honeywellin yksek dayanml PEN lifinden yaplan (PENTEX ) Super modulus barnak salyor.
TM

yelken bezini piyasaya srd. Gelimi UV direnciyle

PENTEX lifi Karayipler, Akdeniz ve UV nlarnn yksek olduu blgeler iin iyi bir

8.3.5. Elektrik izolasyonunda PEN lifinden yaplm sl direnci olan dokuma kumalarn elektrik izolasyonu ok iyi. PES/PEN karmndan yaplm Dokusuz yzeyler mkemmel bir boyutsal stabiliteye ve elektriksel dirence sahipler. PEN den yaplm kumalar yksek scaklklarda (150C ) fiziksel zelliklerini kaybetmezler. Daha yksek deerler elde edebilmek iin PEN lifinin aramidlerle karm kullamlabilir. (r: Nomex) Bylece aramid ve PEN in elektriksel zellikleri arasnda bir deer elde edilir.

8.3.6. Endstriyel Filtrasyonda

66

Endstriyel filtrasyon uygulamalar iin lifin yksek kimyasal ve sl dayanma sahip olmas gerekiyor. PES ile karlatrldnda PEN in kimyasal dayanm daha iyi (asit, baz ve aarlatrclar).PBN lifi de sodyom hipoklorite kar yksek kimyasal dayanma sahiptir. PEN ve PBN karm kuru ve ya filtrasyonda aramide alternatif oluturur. 8.3.7. Otomobil Uygulamalar Otomobil koltuklar iin PES ve naftalat karmlar dokusuz yzey olarak kullanlyor. Camlama scakl (Tg) 80 C den byk olacak ekilde %80-93 PES ve % 720 PEN karm kopolimer, otomobil koltuklarnda kadife dokuma olarak kullanlabiliyor. PES e gre bu kopolimerin dayanm 60 C ve st scaklklar iin daha iyi. Ayrca otomobil koltuklar iin ekirdei PEN, zar PES olan bikomponent lifler de kullanlabilir. PEN ekirdek ve PES zar ile hem PENin UV nlarndan yararlanlyor hem de daha dk fiyat elde ediliyor. Mesela % 85 PES ekirdek ve % 15 PEN zar, PES ile karlatrldnda 65Cde 24 saat UV nna kar dayanmn % 85 daha fazla korur. PEN lifinin yksek sl direnci ve UV dayanmndan dolay PEN/PES karmlarnn otomobil koltuklarnda kullanm fazladr.

9. BORON LFLER Cam liflerinin nemli bir darboaz dk katldr (76 Gpa). Boron liflerinin modl 379-414 Gpa civarndadr ve bu nispeten byk ap ile birletiinde (100 m), eilmeye mkemmel dayanm elde edilir. Boron lif takviyeli kompozitler yksek kompresif mukavemete sahiptir. Boron lifinin karbon lifi ile ortak bir avantaj da, yzey hasarlarna cam lifleri kadar hassas olmamasdr. Boron lifinin yksek fiyatl olmas, alminyum esasl kompozitlerde bir takviye lifi grevi grd askeri uak ve uzay mekiklerinde kullanlmasn snrlandrmtr. Bu liften kk miktarlarda spor eyalarnda kullanlr. Boron lifinin yksek modl takviyeli plastik bileenlerin stn mekanik zelliklerine katkda bulunmaktadr. [1]

10. METALK LFLER

67

Gl metal teller veya filamentler gerekli takviye malzemeleridir. nce elik tel radyal lastik takviyesinde bilinmektedir. Metalik lifler, yumuak malzemeler veya polimerlerden ok beton takviyesinde bilinmektedir. Tablo 12de baz zellikleri gsterilmektedir. [1] Tablo 12: Baz metalik liflerin zellikleri [1] Metal tel Paslanmaz elik (50-250 m ap) Tugsten (<25 m ap) Berilyum Younluk (g/cm) 8 Modl (Gpa) 198 ekme mukavemeti (Gpa) 1-1,4 Isl genleme katsays 18 metal tellerin

19,3 1,85

360 300

5,5 1,8

4,5 11,6

11.

YKSEK

PERFORMANSLI

BAZI

TCAR

MARKA

ELYAFLAR

ve

ZELLKLER

11.1. Kevlar Lifin yapsnn gevrek olmas nedeniyle, mukavemet deerlerinde ok deikenlik gzlenmesi beklenmektedir. Aramid lifleri yksek mukavemet ve kimyasal, termal stabiliteleri ile tannrlar. Kevlar tip olarak drt ana grupta incelenmektedir. Kevlar, Kevlar29, Kevlar49 ve Kevlar 149. Kevlar, otomotiv lastii takviyelendirmede, Kevlar29, halat, kablo, kaplanm iplikler ve balistik koruma amal, Kevlar49, ounlukla kompozit malzemelerin takviyelendirilmesinde kullanlmaktadr. Kevlar lifleri, kimyasal olarak para-fenilen diamin ve teraftalit kloridin polikondenzasyonu sonucu oluur. Bu maddeler bir zcde zlr ve sonra kuvvetli bir asit eklenir (genellikle slfirik asit). Sentetik iplik eirme dzelerinden (spinneret) fkrtlan zelti, seyreltik bir stfirik asit banyosundan geirilir. Daha sonra ekim ilemiyle molekllerin lif boyunca dzenlenmesi temin edilir ve bylelikle mekanik zellikleri iyiletirilmi olur.

68 Son rnde, aromatik halkal yap molekl zincirlerine, alifatik yapdaki

hidrokarbonlardan daha rijit bir yap kazandrr. Lif boyunca kuvvetli kovalent balar, kesit boyunca ise zayf hidrojen ve van der walls balar etkili olmaktadr. Bu da Kevlar49a anizotropik bir yap kazandrm olur. Yksek mukavemet ve yksek modll bu lifin erilebilir bir zelti elde edilmesinde en nemli nokta Likit Kristal dzenidir. Likit kristal esnek olmayan ubuk gibi rijit mo!ekl zincirlerinin gruplar halinde bulunmas sonucu oluan bir yapdr. Likit kristal halindeki paralel polimer zincirleri eirme ileminde dzelerden (spinneret) fkrrken daha da dzenli bir hale geerler. Bu durum, aromatik liflerin retiminde yararlanlan likit kristallerin bir zelliidir. Likit kristal zeltisinden para-oriented aromatik poliamidlerin konsantrasyon, scaklk, zelti ve molekl arl gibi baz artlar altnda tetrametilrea LiCl zeltisinde poli-p-benzamid sisteminin faz diyagramn gsterir. Sadece baz artlar altnda arzu ettiimiz anizotropik yapy elde edebiliriz. Likit kristal zeltisinde, polimer zeltisi ve vizkozite arasnda kural d bir durum mevcuttur. Balangta herhangi bir polimer gibi konsantrasyon artyla viskozite artmaktadr. Fakan anizotropik kristal eklinin gzkmeye balad kritik bir noktada viskozitenin pik eklinde sivri bir grafik izdii grlr. Likit kristal blgeleri zelti viskozitesine itirak etmeyen ve disperse olmu paraklar gibi davranr. te yandan likit kristal iin, molekl alnn belli bir deerin zerinde ve zelti konsantrasyonunun kritik deeri am olmas gerekir. Likit kristalin erilmeye baalmasyla zaten ok dzenli uzun polimer zincirleri ieren zelti, tamamen oryante olmu uzun zincirli form halinde lif ekline dnr. Konvansiyonel eirme tekniklerinden daha zor artlarda almak zorunluluu vardr. Polimer konsantrasyonu %20 olan Kevlar nematik likit kristal olarak %100 slfirik asit iinden geirilir. Eirme teknikler kuru, ya ve kuru-jet ya eirme olmak zere eit olup Kevlar lifleri nc teknikle retilmektedir. Yaklak 0 Cde diasit ile diaminin polikondenzasyonu poliamidlere aramid formu vermektedir. Dk scaklk ilemi yavalatarak lineer fomun verilmesini tevik eder. Son olarak polimer pulverize edilir, ykanr ve kurutulur. Kuru-jet ya eirme teknii uzun molekl zincirine ek olarak dzenli olmalarn da salar.

Kevlarn Genel zellikleri Yksek mukavemet,

69 Yksek ilk esnek modl, Dk kopma uzamas, Yanma direnci, kendi kendine snebilme, erimeme, Dk duman neretme, Dk termal ekme, Dk scaklklarda zelliklerini muhafaza edebilme, Mkemmel boyutsal stabilite, yi termal diren, yi kimyasal diren, ok dk elektrik iletkenlii ve dk dielektrik sabiti, Tekstil proseslerine uygunluk, Elektron radyasyonuna iyi diren, Yorulmaya kar mkemmel diren, Bkml iplik halinde iyi paketleme zellii.

11.2. Nomex Nomex lifi Du Pont firmas tarafndan gelitirilmi nylon tipi bir liftir. Pratikte tutumas g bir lif olarak tannmaktadr. Alevle karlaan nomex mamlleri kolay tutumaz, yumuama noktasna doru nce sertleir sonra bozunur. Nomex lifleri, m-fenilen diamin ile isoftalik asidin kondanzasyonu suretiyle elde edilir. Bu formlden anlald gibi, genellikle aromatik diaminler ile teraftalik asitlerin kondanze edilmeleri sonunda bu poliamidlerin olumu olurlar. Bu ekilde elde edilen polimerlerin scakla dayakll ok yksektir. Zira bu molekllerin arasndaki kpr ve zincir balar, doal polimer molekllerinden daha iyi olur ve bunlara termel stabilitesi yksek bir zellik kazandrr. Bu gibi, poliamidlerden fenilen niteleri para yerlerini alnca, bu polimerde erime noktas 555 Cye kadar ykselmi ve bozunma noktas ykselmi olur. Meta pozisyonunda birlemi btn fenilen nitelerinde ise, erime ve bozunma noktalar 410 Cde bulunur. Bu aklamalardan anlald gibi, sentetik poliamid liflerine g tutuma zellii, bunlarn strktrne katlan aromatik gruplar tarafndan salanmaktadr.

70 Aromatik poliamidlere para ve meta nitelerinin yerletirilmesi arzu edilen oranlarda yaplabilmektedir ve bu suretle poliamidlerin zellikleri de bunlara bal olarak istenilen uygun ekilde seilebilmektedir. Bu esaslara uygun olarak retilen ve termik dayankll iyi olan nomex liflerinin erime noktas 371 Cdir. Bunlar 400 Cde paralanrlar. 180 Cye kadar bu lifler tamamen dayankldr. Hatta 260 Cde bir saat sre ile stldklar zaman bile mukavetmetlerinden ancak %30-35 orannda kaybederler. Nomex lifleri zor tutuur. Ancak ak alevde yanma gsterirler. Fakat alev uzaklanca yanma sner. Nomex liflerinin tek taraflar yksek temperatr karsnda bzlme gstermeleridir. Fakat Du Pont firmas bu zellii de dzeltmi bulunmaktadr. Bugn nomex lifleri, bu koullarda yaklak olarak %2 kadar bzlme gstermektedir. Nomex liflerinin mukavemetleri; kuru halde 5.3 gr/denye, ya halde 4.1 gr/denye kadardr. Kopma uzamalar normalde %22, slak halde %16 kadardr. zgl arl 1 .38dir. Kimyasal maddelere kar dayankll da iyidir. Nomex lifleri sulu asit ve alkalilerden zarar grmez. Fakat bunlarn youn eriyikleri, zellikle scak halde iken, nomex liflerine verirler. Bu lifler fenol, formik asit ve metanol gibi organik solventlere kar olduka dayankldr. Nomex lifleri yanmaya kar dayankl olmas ile nem kazanmtr. Nomex liflerinden uzay giysileri yaplabilir. Ayn ekilde itfaiye giysisi, pamuk ve benzeri liflerle kartrlmak suretiyle yaplmaktadr. Ayrca atee dayankl ve koruyucu eldiven, ayakkab... gibi eyalarn yapmna da elverilidir. Yalnz bu liflerin boyanmas kolay deildir. eitli etkenlere kar nylon ve dier doal liflerden daha dayankl ve mr uzundur. Gaz filtre imalinde de kullanlr. Nomex lifleri devaml filament veya stapel eklinde retilir ve kullanlr. Boyutsal stabiliteleri de yksektir. Btn bu zellikler nomex liflerin baka alanlarda da kullanlma olanaklar salayacak niteliktedir.

11.3. Apyeil Apyeil sya dayankl ve alev geirmez zellikleri ile yksek performansl meta tipi aromatik poliamid lifidir. Unitika ve Mitsubishi Kat firmalar 15 sene kadar nce Yaltkan Kat A diye bilinen sya dayankl kat Ay retmek ve gelitirmek iin teknik olarak birletiler. Yaltkan Kat A meta tipi aromatik poliamid liflerden yaplr ve partikllerin hamuru fibrid

71 olarak bilinir Lif elektrikli cihazlarn g tketiminin azaltlmasn salayan ok faydal bir liftir. Meta tipi aromatik poliamid lifi Apyeil sya dayankl kadn retiminden az sonra retildi. Apyeil zel eirme metodlar ile flament halinde retildi. En nemli zellikleri sya ve aside dayankllnn yksek olmas ve lif ileme zelliklerine gre eitli ekillerde piyasaya arz edilmektedir. rnein Apyeil sper ince stapel liftir ve anti-statik zelliklere barndrr. Apyel Japonya ve dier lkelerde ok tutulmutur. Apyeil 1000 saat mddetle 250 Cdeki havaya maruz braklsa dahi orijinal mukavemetinin %80ini korur. 250 Cdeki mukavemeti oda scaklndaki mukavemetinin %65idir. Yksek temperatrdeki (300 Cde 30 dakika bekletilirse) boyutsal deiimi %lden daha azdr. Alev geciktirici madde uygulanmas olmakszn alevi geciktirme ve iyi aleve dayankllk. Materyalin tutumaya dayankl olmas iin istenen limit oksijen indeksi (LO.l.) 30-32 arasndadr. Organik ve inorganik kimyevilere olduka dayankldr. %40lk slfrik asit iinde 95 Cde 24 saat tutulduktan sonra mukavetinin %55ini muhafaza etmek suretiyle asite kar dayankllk gsterir. Fiziksel zellikleri nylon ve poliester benzer. Apyeilin ilenmesi kolaydr, hem kendi bana hemde pamuk, yn, reyon gibi dier elyaflarla birlikte erilebilir ve sya dayankl dier elyaflara birlikte erilebilir ve sya dayankl dier liflerde grlen renklenme burada yoktur. Apyeil ya normal ya da yn halinde elde edilebilir. Lif kalnl sper ince iin 0.5 denyeden 5 denyeye kadar deiir. lsya dayankl, elektrik iletken yeni bir lif olan Apyeil x Apyeil iine ince karbon partikllerinin ilavesiyle gelitirilmi ve retilmitir. Bu liften kk miktarlarda kartrlmak suretiyle herhangi bir mamule elektrik iletkenlik kazandrlabilir ki bu birok uygulamada nem kazanmaktadr. Yksek temperatrl ilemlere de dayankl olmas nedeniyle Apyeil x pamuk poliester harman kumalar iinde de kullanlabilir. Apyeil endstriyel materyaller iinde daha ok sya dayankllk zellii nedeniyle, koruyucu giysiler iinde ise daha ok alev almazl ve aleve dayankllk zellikleri nedeniyle kullanlr. Apyeil endstriyel materyal olarak torba filtreleri iin en ok aranan bir maddedir ve kazanlar ile asfalt, imento ve kmr iletmelerindeki tozu tutmak iin bu filtre torbalar ok

72 kullanlmaktadr. Torba filtreler keelemi liften veya dokunmu liften yaplabilir ve aside dayankll nemlidir. Apyeil amarhaneler iin sya dayankl pat olarak andrlamaz bir maddedir. Bu nedenle merdaneli tlerde kee olarak gittike daha ok kullanlmaktadr. Bylece yksek rutubet ve yksek basn artlarnda keenin kullanm mrn de arttrmaktadr. Apyeil sya dayankl malzemelerin bulunmad gnlerde hi akla bile gelmeyecek performans ile kartu filtrelerinde, hoparlrlerde, paketlemede ve robotlar iin koruyucu klflarn imalinde kullanlmtr. Uak kabinler iin kuma retiminde kullanm talebinin de daha artaca beklenmektedir. Apyeil itfaiyeciler ve hava ekipleri iin koruyucu giysilerde de kullanlmaktadr ve bu alandaki talebin artmas beklenmektedir. Sivil alanda frn iilerinin giysilerinde, petrokimya, elektrik, gaz ve ilgili endstri alanlarnda alan iiler iin giysi ve i tulumu imalinde kullanlr. Gvenlik bilincinin gittike artmas nedeniyle Apyeilolan gereksinimin zamanla artmas beklenmektedir.

11.4. HM5O Teijin irketinin paratipi aromatik poliamid tipi Hm 50 s ve buhar dayanm asndan ok fazla stnlk gstermektedir. Hm 50nin kimyasal bileimi poli-p-fenilen 3.4 difeniletertereftaliniddir. 11.4.1. HM 50nin zellikleri 25 giden ile son derece yksek kopma mukavemetine, sktrma direncine ve kesme direncine sahiptir. Bu mukavemetler ile elikten 7 kez, cam, .poliester ve nylondan 2,5 kez daha kuvvetlidir. Yksek boyut stabilitesine sahiptir: 200 C kuru sda uzun sure kullanlabilmektedir. Istma le erimez karbonize olur. Ksa bir sre iin 500 Ce kadar dayankldr. 140-150 C ya sda uzun zaman dayanmas da Hm 50nin nemli bir zelliidir. Buhara, suya, kimyasallara yksek dayanm ile yksek eskime dayanm dier zellikleridir.

73

11.4.2. Kullanm Alanlar erit, kay, hortum yapmnda kauuk takviye maddesi olarak, Halat, kablo, dokuma erit,. yelken bezi, adr bezi, filtre gibi genel endstriyel materyallerinde, Ateten koruyucu, erimeden koruyucu, kesilmeye dayankl giysilerin retiminde, Friksiyon materyali, conta ve paketleme sanayinde, naatlarda imento takviye maddesi olarak, Plastiklerin takviyesinde.

11.5. Conex Conex meta tipi aromatik poliamid lifidir. ls dayanm ve alev dayanm ok yksektir. 400 C civarnda erimeden karbonize olur. Gaz aa karmalar ok dktr. 900-1500 Cdeki aleve kar kesin bir sndrme etkisi gsterir. Genel fiziksel zellikleri nylon ve poliestere benzemektedir. Limit oksijen indeksi 30-32dir. 11.5.1. Kullanm Alanlar Askeri niformalar, itfaiye niformalar ve yar giysileri gibi aleve dayankl giysi imali, Is izolasyon maddesi, Filtre, kay, ambalaj, Elektrik ve elektronik alannda s ve izole materyali, Otomobil alannda eitli konstrksiyonlarn yapm, Uak sanayinde karenajlar, adr, dekorasyon, dolgu maddeleri.

11.6. PBI PBI olarak polibenzimidazol, Hoechst Ag.nin US karde firmas olarak Hoechst Celanese tarafndan retilmi yksek performansl bir organik elyaftr. Hoechst Celanese,

74 PBInn dnyadaki tek ticari reticisidir. PBI, S.C. Rock Hillde bulunan bir fabrikadan tm dnyadaki mterilerine gemi ile sevk edilmektedir. Balangta NASAda kullanlacak fren paratleri, zincir halatlar ve g tutuur koruyucu uzay giysileri iin gelitirilen PBI, Amerika, Avrupa ve Uzak Doudaki endstriyel ve askeri pazarlar iin geni apta ticari kullanmlar iine alacak ekilde kullanm alann geniletmitir. Endstriyel elyaf karm ve kumalarn geliimine doru, PBInn gnmzdeki kullanmlar koruyucu giysileri de iine alr: koltuk tutuma nleyici tabakalar ve dikey duvar kumalar gibi uak i kumalar; asbestos- alternatif kullanmlar ve yksek sya dayankl endstriyel kumalar. PBInn polimer reinesi ve celasole kalp paralar gibi dier paralar Hoechst Celaneseden elde edilebilirler,

11.6.1 zellikleri PBI elyaf, emsalsiz bir termal ve kimyasal dayanm kombinasyonuna ve doru tekstil zelliklerine sahiptir. Bu stn zellikler, yksek scaklktan korunmal tekstil mamulleri iin yani ve heyecan verici mhendislik tercihleri sunmaktadr. PBI: Havada Yanmaz. Is ve aleve maruz braklnca erimez, damlamaz, ekmez veya gevreklemez. Yksek scaklia tabi tutulunca ok az veya hi duman ve zehirli gaz karmaz. evredeki kondisyonlara bal olarak 300oC veya daha yksek scaklklarda kuvvet ve btnlk salar. Asitlere, bazlara, zclere, yaktlara ve buhara mkemmel dayanlktadr. Yksek nem kazancna bal olarak mkemmel giyim rahat salar. Konvensiyonel tekstil tesisatnda kolaylkla ilenir. Termogravimetrik analiz, 20 derece/dakikalk bir programlanm scaklk art srasnda, 450o Cin zerindeki scaklklarda PBI,nn orijinal arlnn %80ninden fazlasn koruduunu gstermitir. 350 o C de 6 saatlik maruz brakmadan sonra PBInn arlnn %90 muhafaza edilmitir. PBI, 600 dayanabilmitir. 300
o o o

Cdeki maruz kalmalara yaklak 5 saniye

Cde 60dk. Maruz brakmadan sonra, PBI elyaf orijinal mukavemetinin

%100n muhafaza eder. PBI ayrca 815 o Cde ksa dnem maruz brakmalarda iyi dayanr. 230 Cde 8 haftalk uzun dnem maruz brakmadan sonra mukavemetinin %66sn korumutur. Aleve tutunca PBI ok az duman karr.

75 PBI, NASA uzay programndaki orijininden hava tatlar, askeri ve endstriyel tekstil rnlerinde geni bir uygulama spektrumu iine alacak ekilde kullanrln ilan etmitir. Bu alanlarda, PBInn termik performans, kimyasal dayanm, rahatlk ve ilenebilirlii esiz olarak birletirilmesi rn tasarmnda yeni olanaklar sunmaktadr. [5]

11.7. Kermal Kermal lifi, 1971 de Rhone Pounenc tarafndan retilmitir. Kermal lifinin tm tipleri iyi bir g tutuurluk zelliine sahiptir ve yanp erimezler. Fakat 380 o Cnin zerinde hafif ekmelerle yanarak kmrleir ve bozulurlar. Katyonik boyarmaddelerin kullanlmasyla uygun koullar altnda boyanabilirler. Kermalden yaplan g tutuur kyafetler, Fransz ordusundaki tank mrettabatlar tarafndan kullanlr. [6] 12. GELECEN TEKSTL RNLER Son 60 yl boyunca tekstil dnyas, polimer ve elyaf biliminde yeni ufuklar aan keifler tarafndan atelenen sentetik elyafta hzl bir byme yaamtr. Yakn tarihlerde bakm kolayl ve doal-benzeri estetie sahip elyaflar ile birlikte yksek performansl ve fantazi elyaflar zel bir neme sahip olmutur. Bir zamanlar endstrinin hzl bymesini salayan birok sentetik elyaf rnleri, artk dk byme ve dk kar marj ile karakterize edilen olgunlam ticari rnler haline gelmitir. Youn global maliyet basks, yksek tketici beklentileri, yksek derecede eitlilik gsteren mteri taban ve azaltlm Ar&Ge harcamalar, tekstil dnyasndaki ar bymenin nedenlerini oluturmaktadr. Gelecek iin zm; rn ve retimde yaplacak teknolojik yenilikler ile endstrinin tekrar canlandrlmas ve i uygulamalarnn global ierikte tekrar deerlendirilmesidir. Gelecein tekstil rnlerinin baars, uzun kullanm sresi ve maddelerin her birinden, elden karmaya kadarki aamalarda kullanm ekline baldr. Yaygn olarak doal elyaflarn ekolojik olduu dnlmektedir. Doal elyaflarn biyolojik olarak bozunabildii dorudur ancak bcek ilalarnn, mantar ilalarnn ve gbrenin olumsuz etkisi gz ard edilmektedir. Biyoloji ve genetik alanlarnda kaydedilen gelimeler hastala dayankl ve doal olarak renklendirilmi pamuk varyasyonlar elde edilmesini salamaktadr. Bundan dolay doal elyaftaki gelimeler bu nemli piyasa kolunda yeni olanaklar sunmaya devam edecektir.

76

12.1. Biyolojik Olarak Bozunan Elyaflar Baz sentetik elyaflarn evre tarafndan tamamyla asimile edilen bileenlere dnmesi uzun zaman almaktadr. Bu ilemi hzlandrmak iin, biyolojik olarak bozunan elyaflarn gelitirilmesi konusunda aratrmalara balanmtr. Baz sentetik elyaflarn kabul edilebilir bir maliyetle hammadde haline dntrlebilmesi veya biyolojik olarak bozunan duruma getirilmesi halinde pazarda varlklarn srdrebilecei grlmektedir. Polyester sz konusu olduunda atk, "metnoliz" ad verilen bir prosesle bileenlerine ve yeni rnler haline geri dntrlebilmektedir. Naylon iin tekrar ileme teknolojileri de olduka gelikin dzeydedir ve atk hallar tekrar ileme sokulabilmektedir. Akrilik elyaflarn paralarna ayrlmas ve tekrar ileme sokulmas u an iin mmkn deildir ve sonu olarak akrilik elyaflarn pazar payn kaybetmesi beklenmektedir. Birok mevcut retim ileminde, polimerizasyon iin evreye zarar veren metal kataliz kullanlmaktadr. Polyester sz konusu olduunda antimon ve kobalt katalizlerinin yerini daha yksek polimer sonular veren yeni jenerasyon zeolit bazl bileikler almaktadr. Yeni yksek verimlilie sahip kataliz teknolojisi ile ilk gei verimi %95'ten daha yksek olabilmektedir ve atk olduka azaltlmtr. Boyahaneler, atk su boaltma problemi ile uramak zorunda kalmtr. Kuma terbiyesi ve kuru temizleme iin biyolojik olarak uygun boyalarn kullanld yeni teknolojiler gelitirilecektir. stenen renk dzeyini elde etmek iin ince numaral filament iplikler olduka fazla boya gerektirdii iin, hem retim hem de evdeki ykama ilemlerindeki suyun iindeki fazla boya ile ilgili sorunlar n plana karlmtr. DuPont bu problemi reaktif boyarmadde teknolojisinin kullanm sayesinde zmeye almaktadr. Bu alanda ortaya kan rnler arasnda klasik boya teknolojilere gre ok daha az sayda kimyasal madde gerektiren ve dikkat eken bir ykama haslna sahip DuPont'un Tactel Colorsafe rn vardr. rn, renginin uzun mrl olmas ve evre asndan zararsz ilem salamas nedeniyle, hem tketiciye hem de elyaf reticisine ok sayda avantaj salamaktadr. Reaktif boyarmadde teknolojisinin 21. yzylda endstri standard olmas beklenmektedir.

77 12.2. retim Teknolojileri Ticari elyaf teknolojisi genel olarak olgunlamtr ve yatrmclara aktr. Sonu olarak proses teknolojisindeki rekabet avantajlar hzla azalmaktadr ve gelecek dier gler tarafndan oluturulacaktr. Bu gler, istisnai kalite ve proses verimliliinin yksek kapasiteli reticiler iin byk bir neme sahip olduu rekabeti bir dnya pazarn kapsamaktadr. Ticari elyaf retimi muhtemelen artan sayda retici tarafndan gerekletirilirken, fantazi elyaf rnleri geliimlerini desteklemek iin teknik uzmanla sahip az saydaki byk firmalar tarafndan retilecektir. Dikey i ittifaklar, pazara kolay girii ve rekabet gcn korumak iin riskin azaltlmasn salayacaktr. Ara ve son rnlerin sabit global fiyatlandrlmas gerekleecek ve deer zinciri perakende dzeyine doru hareket eden kontrol ile arpacaktr. Son 10 yl iinde tekstil endstrisinde maliyetler byk oranda drlm ve verimlilikte gelimeler kaydedilmitir. Proseslerde elde edilen yenilikler; otomatikletirilmi prosesler, eirme hznn arttrlmas, retim kapasitelerinin ykseltilmesi ve proseslerin basitletirilmesini ierir. eitli elyaf reticileri arasnda retim maliyeti ile ilgili farkllklar yatrm maliyeti ve hammadde stou entegrasyonunun dzeyi ile olumaktadr. Yeni tesis yatrmn; byklk, hammadde dnm verimlilii ve eirme hz, ekim/tekstre admlar gibi ilem parametreleri belirlemektedir. Polimer reaktr ebatlar 1970'lerdeki yaklak 50 ton/gn'den 300 ton/gn civarndaki bugnk dzeye dzenli olarak ykselmitir. Ayn dnem iinde filament eirme hz da 3000 mt/dk.dan tamamen oryante olmu iplikler iin yaklak 7000 mt/dk.ya ve ksmen oryante olmu iplikler iin yaklak 3000 mt/dk.ya ykselmitir. Tekstre hz ise 700 mt/dk.dan 1000 mt/dk.ya kmtr. Kesik elyafta verimlilikte gerekletirilen gelimeler, eirme hzndan ziyade daha byk makineler ile elde edilmitir. Belirgin olarak hat kapasitesi 10 yl nce 70 ton/gn' den yaklak 150 ton/gne ykselmitir. Bu gelimenin anahtar prosesin termal kontrolnn hassas ekilde yaplmas, polimer kalitesinin iyiletirilmesi ve yksek verimlilie sahip makinelerdir. Gelecekteki retim teknolojileri daha dk maliyetler ve otomasyon sayesinde, zellikle robot teknolojisinin kullanlmas ile daha yksek verimlilik salayacaktr. retim prosesleri yksek derecede dengeli olacak ve %100 verimlilie yaklaacaktr. retim maliyetlerinin byk oranda drlmesi ve kapasitenin ykseltilmesi amacyla, polimer sentezi iin yeni reaktr tasarmlar gelitirilecektir. Elyaf yapsnn tam anlamyla kontrol, ksmen oryante olmu filament ipliklerin yksek hzda (5000-8000 mt/dak) retilmesini veya

78 tamamen ekilmi ipliklerin baka bir ekim adm olmadan 10.000 mt/dak retilmesini salayacaktr. Gelecekteki elyaf retim teknolojisi, ayn zamanda pazarn taleplerine uyum salamaldr. Bu sayede kk parti retimi ile zel rn varyasyonlar sistemi, tketiciye yksek katma deerli rnlerin ulamasn salayacaktr. Gelecekteki rekabet bu tip rnler iin verimlilii yksek, kk lekli retim teknolojilerinin gelitirilmesinde yaanacaktr.

12.3. ok Fonksiyonlu Tekstil rnleri Uygun maliyet ile kullanm dayanklln, ekici tue ve iyiletirilmi iletme deerini birletirebilen kumalara olan talep gn getike artmaktadr. Naylon, polyester ve polipropilen gibi sentetik elyaflar doal elyaflara alternatif olarak gelitirilmiti ve bunlar ikinci jenerasyon rnleri temsil etmektedir. Hassas olarak tanmlanan polimerlerden elde edilecek nc jenerasyon tekstil rnlerinin, daha geni bir kullanm yelpazesinde daha eitli ve daha iyi fonksiyonellik salayaca dnlmektedir. rnein DuPont'ta nemi etkin ekilde deriden uzaklatran Coolmax kumalarnn dizaynnda, elyaflarda nemin ilerlemesi incelenmitir. Terleme klcal hareket yoluyla elyaf kanallar boyunca g eder, burada yzeye ular ve hzla buharlar. Thermastat elyaflar kutup ays krknde bulunana benzer oyuk ekirdek eklinde tasarlanmtr, geni bir scaklk aral ve hareket dzeyinde konfor salamaktadr. Kuma deriden nemi ekmekte ve lk havay yakalamaktadr. Bylece rahatl salamak iin gerekli olan kuma kat saysn azaltmaktadr. Scaklk, oyuk elyaf ekirdei iersinde alkonulmakta ve radyant s kayb minimuma indirilmektedir. pek, doal elyaflarn iersinde en ince olandr. Son 10 yl iinde elyaf apn nemli derecede azaltan yeni sentetik elyaflar piyasaya sunulmutur. Bunlar yumuak, esnek ve rahat, dk arlkta, dayankl, hzl kuruyan ve canl renklere sahip olan kumalardr. Polyester mikrofiber rnler nceleri sadece doal elyaflar ile elde edilen bir estetik sunmaktadr. Mikrofiber filamentleri elyafn sertliini be kat azaltabilir; bylece rayon, pamuk veya ipek karmlar ile fazlasyla yumuak kuma elde edilebilir. Bu kumalarn dkmll, sadece doal elyaf kullanld durumlardan genellikle daha fazladr. Gelecekteki tekstil rnleri iin elyaflardan baka yaplar da kullanlacaktr. Ku ty yaltm zellikleri nedeniyle mteriler tarafndan tutulmaktadr ve yeni gelitirilen konstrksiyonlar stn yumuaklk ve dkmllk zelliklerinin yannda, istisnai termal performansa sahip rnler retilebilmesini salayacaktr.

79

12.4. Aktif Performansl Elyaflar nmzdeki bin yln kumalar, zelliklerini ortaya koyabilmek iin insan vcudundan beklentisi olmayan aktif kumalar olacaktr. rnein, s kaybn geciktiren malzemeler bugnlerde kayak giysilerinde denenmektedir. Bu tip teknolojilerin kullanc rahatl salamann yan sra, performans da iyiletiren zelliklere sahip olacak ekilde gelitirilmesi mmkn grlmektedir. Enformasyon bilimi, malzeme ve bioteknoloji arasnda ara birimler ortaya karken, scaklk farklarn hisseden ve nceden belirlenen ekilde bu farka tepki gstererek adapte olabilen giysiler ngrlmektedir. Gelecein gmlekleri ve bluzlar, souk olduunda yaltc olarak grev grrken, daha scak havada s yayma zelliine sahip olabilecektir. Bu tip giysiler, scaklkta oynamalar olduunda kullancnn fark etmeyecei ekilde sabit termal rahatlk salayacaktr

12.5. Sonu 20. yzylda elyaf ve tekstil rnlerinin geliimi esas olarak fonksiyonellii ve zellikleri nemli lde genileten uygun ilaveler ve deiikler ile birlikte, kondenzasyon ve ilave tip polimer platformunu baz almaktadr. Elyaf biliminde ve mhendisliindeki ilerlemeler, bu polimerlerin performansn genileten modern elyaf yaps ailelerinin olumasna neden olmutur. Gelecekteki polimer moleklleri, hassas sentez, kontroll serbest molekler yerleim ilemleri ve ileri retim teknolojilerindeki gelimelerden kaynaklanan daha yksek dizayn dzeyi, fonksiyonellik ve retim etkinliine sahip olacaktr. pee benzer sentetik analoglarn yaratlmas iin yaplan ilk denemeler, molekler yapnn hassas ekilde tanmlanmas ile atelenen malzeme devrimi iin var olan tipleri gstermektedir. Tekrar birletirilmi DNA metodunu kullanarak ve rmcein ipei nasl yaptn renerek, gelecekteki malzeme jenerasyonu iin model olarak sentetik ipek varyasyonlar yapld. Bu yaklamda, allmadk ekilde dayankl ve elastik doal elyafn yaps ve kompozisyonu ile ilgili mevcut bilgilerin tamamn birletirmek iin, ileri bilgisayar simlasyon teknikleri kullanlmtr. Bu yzylda tekstildeki bymenin en zengin alan doal elyaflar yenileme sayesinde olutuu iin, gelecek bin ylda elyaflarn ksmen biopolimer platforma geri dn temsil etmesi aslnda anlaml grlmektedir. [7]

80 13. SONU Farkl tipteki eitli yksek performansl lifler ele alndnda, 1970li yllardan beri bu alanda ilgi ekici bir byme olduu grlmektedir. Farkl performans ve fonksiyonlara sahip eitli lifler gelitirilmektedir. Gelecek yllarda, metallerin yeni gelitirilen sentetik lifler ile yer deitirmesi beklenmektedir. Bu lifler imdiden uak ve uzay mekiklerinin gvde ve kanatlarnda kompozitlerde takviye malzemesi olarak kullanlmaktadr, Son derece geni bir kapsam olan lif biliminde, yenilik vaat eden rnlerin tekstil endstrisi iin yeni pazarlar ve yeni ufuklar aaca n grlmelidir. Denildii gibi artk tekstilde retim bu ynlere kaymaktadr. lkemiz asndan da tekstilin bu blmne yatrm yaplmas ve ar-ge almalarna nem verilmesi iletmenin gelecei asndan ok nemlidir. Bu ekilde retime gemek hem iletmeler asndan hem lkemiz asndan kazanl olacaktr. Bu almada yksek performansl liflerin retimi, zellikleri ve kullanm alanlar hakknda bilgi verilmi ayrca endstriyel teknik tekstiller de ksaca anlatlarak yksek performansl liflerin nemli kullanm alanlarndan birinden bahsedilmitir. Son olarak, yksek performansl liflerin tekstildeki yeri farkly bulmay arzulayan insanolu iin nemli bir noktaya ulam ve daha ilerisi iinde geliimini srdrmeye devam edeceini gstermitir.

81

KAYNAKLAR KARAKA, H. C.,Yksek Performans ve Endstriyel Uygulamalarda Kullanlan

[1]

Lifler, Tekstil Teknolojisi Dergisi, Sayfa: 69, ubat 2001. [2] ULCAY, Y. , Yksek Performansl Liflerin retimi ve zellikleri, Uluda niversitesi Tekstil Mh. Bl. Ders Notlar, Bursa, 2001. [3] JOHNSON, D. J., Karbon Liflerinde Yap- zellik likileri,Tekstil ve Teknik Dergisi Sayfa :50, Eyll 1990 [4] ENGNL, A., Dyneema Elyafn zellikleri ve Kullanm Alanlar , Teknik Tekstil Dergisi, Sayfa 30, Nisan, 1995 [5] SLAPAK, M.J., Isdan Koruyan Giyecekler iin PBI elyaf, Tekstil Teknik Dergisi, Sayfa 110,Austos, 1991 [6] ENGNL, A. , Endstriyel Lifler, Teknik Tekstil Dergisi, Sayfa 163, Eyll, 1999 [7] www.tad.com.tr