NBNN GELR GDER REDFL BR GAZELNE WALTER G.

ANDREWS ve SKENDER PALA TARAFINDAN YAPILAN K ERHN METOT AISINDAN MUKAYESES Turgut KOOLU * ZET Genel olarak edebi metinleri daha anlalr klmak ve aklamak eklinde tanmlanan erh pek ok Klsik Trk edebiyat eserinde uygulanmtr. Klsik Trk edebiyat metinleri gemite erh edildii gibi gnmzde de erh edilmektedir. Hemen hemen 14. asrdan gnmze kadar kullanlan geleneksel erh metodunun yannda gnmzde modern erh metotlar da kullanlarak Klsik Trk edebiyat rnlerimiz izah edilmektedir. 17. yzyl airlerinden Nbnin gazeli, asrmz bilim adamlarndan Walter G. Andrews ve skender Pala tarafndan iki farkl metotta erh edilmitir. Bu rihin Ayn gazele uyguladklar farkl erh metodunu incelemek metin erhi aratrmalar ynnden faydal olabilir. Anahtar Kelimler: metin erhi, Nb, gazel, erh metodu, Walter G. Andrews, skender Pala THE COMPARSON OF TWO COMMENTARES FROM THE METHOD ANGLE MADE BY WALTER G. ANDREWS AND SKENDER PALA OF NABS GELR GDER RHYMED GAZEL ABSTRACT erh means to commentary the literal texts and make the understood. The classical Turkish Literature works are commentaried in erh. As the classical Turkish literature were explained in the past, they are today done in the erh. The conventionel erh methods have been used since 14th century. At present modern erh method are being used. Nbs, 17th century, gazel were commentaried by Walter G. Andrews and skender Pala. The study of these two scientists erh method, could be useful from the text erh point of view. Key Words: commentary, Nb, gazel, method of commentary, Walter G. Andrews, skender Pala

Doktora program rencisi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Eski Trk Edebiyat Anabilim dal, kocogluturgut@gmail.com

377

Turgut Koolu

Lgatte ama, aklama anlamna gelen erh, terim anlam olarak Tunca Kortantamere gre Bir metnin, daha iyi anlalsn diye, o metni bakalarndan daha iyi anlad kanaatinde olan kiiler tarafndan aklanmas 1 Mine Menginin tanmyla da Edeb metinleri aklama ve bylece metnin anlalmasn kolaylatrma almalar.dr. 2 Klsik iirimizin bir ok rn, sahip olduu anlam derinlii ve estetik zenginliinden dolay, divan irlerinin ilk msralarn sarf ettii zamandan gnmze kadar olan sre ierisinde aklanm ve erh edilmitir. Divan iirlerinin erhi yaplrken eskiler, geleneksel metot denilen ve ounlukla kelime aklamasna dayanan ve anlam zerinde younlaan metodu kullanyorlard. Ancak gnmzde geleneksel metodun yannda Bat kltrnn etkisiyle anlamdan ziyade -veya anlamla birlikte- ses ve sz esas alan daha ak ifadesiyle iirin yapsn 3 inceleyen modern erh metotlar da kullanlmaya baland. Klsik Trk iirini gnmzde erh ve izah etmeye alan aratrmaclardan bazlar eskiyi devam ettirerek geleneksel metodu kullanrken bir ksm da modern zamanda ortaya kan ve klsik iirimizin farkl ynlerine dikkat eken yeni erh metotlarn uygulamaktadrlar. Bu yazda, 17. yzyl Klsik Trk edebiyat airlerinden Nbnin gelr gider redifli bir gazeline gnmz Klsik Trk edebiyat aratrmaclarndan skender Pala 4 ve Walter G. Andrews 5 tarafndan yaplm iki farkl erh, metot ynnden kyaslanacaktr. Bylece bu iki erh metodunun iiri aklamaya yaklamlar, metin erhinde hangi noktalar zerinde younlatklar; farkllklar, benzerlikleri; geleneksel mi yoksa modern bir erh metodu mu olduklar incelenmeye allm olacak.
1 Prof. Dr. Tunca Kortantamer, Teori Zemininde Metin erhi Meselesi , I. Eski Trk Edebiyat Kollogyumu, Ankara 17-18 Ocak 1992.; Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, zmir 1994, S. VIII., s. 1-10. 2 Prof. Dr. Mine Mengi, Divan iiri Yazlar, Aka, Ankara 2000, s. 73. 3 Cem Dilin, Fuzlnin Bir Gazelinin erhi ve Yapsal Ynden ncelenmesi, Trkoloji Dergisi, Ankara 1991, c. IX, s. 43-98. 4 skender Pala, Ve Gazel Yeniden, Kap Yaynlar, stanbul 2004, s.95-96. 5 Walter G. Andrews, iirin Sesi, Toplumun arks, letiim Yaynlar, stanbul 2000, s.41-51.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Nbnin Gelr Gider Redifli Gazeline Yaplan ki erhin Metot Asndan Mukayesesi

378

skender Pala ve Walter G. Andrewsin erh metotlarn incelemeye gemeden nce erh edilen gazelin metnini yazalm: Bezm-i safya sar- sahb gelr gider Gy ki cezr medd ile dery gelr gider Aldn haber verir ayra gl gibi Dim bize nesm-i sebk-p gelr gider Olmaz yine marz-i mahabbet if-pezr Ry-i zemne bir dah s gelr gider Sultn- gam nimen idelden dernumu Sahr-y kalbe leker-i sevd gelr gider g- vasla alm o tfl eb-i visl Gehvre gibi k- rsv gelr gider Bir gn demez o h ki y murd ne okdan bu kya Nb-i eyd gelr gider 6 skender Pala, gazeli daha ziyade geleneksel erh metodu ile aklamaya almtr, gazeli czlerine yani beyitlerine ayrarak, btn dikkate almadan izah etmitir. nce beyti vermi, ardndan gnmz Trkesine aktarmtr. skender Pala, geleneksel erhte olduu gibi beyitte aklanmas gereken kelimelerin lgat manasn verip sonra gelenekteki anlamn ve beyit ierisindeki kullanmn aklamtr. Eer kelime mecaz anlamda kullanlm veya kullanlabilir ise bunlar izah etmitir. Sayn Palann erhindeki bu zellikleri erhinden yaptmz u alntda grmemiz mmkndr:

6 Dr. Ali Fuat Bilkan, Nb Dvn I, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1997, s.624.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

379

Turgut Koolu Bezm-i safya sar u sahb gelir gider Gy ki cezr medd ile dery gelir gider

(Esenlik meclisine iki kadehleri gidip gelmektedir. Sanlr ki cezir ve medd derya ile gelip bir gidiyor.) Bezm, bilindii gibi dostlarn bir araya gelip felekten gn aldklar meclisin addr. Rindane bir ed ile sylenirse, adna km almak denir. Bir mecliste ehl-i dilleri mest ve d edecek pek ok sebep hzrdr. n planda arabn bulunmas, belki meclistekilerin kanzil olmalarna kap aralar; ancak bu arabn da mecaz anlalmasna mani yoktur. Ne var ki Nb stdn burada and sar, sanki ii kan rengi arapla dolu olan kadehi artrr gibidir. 7 Grld gibi skender Pala, bu rnekte nce beyti ve beytin gnmz Trkesine aktarmn vermi, sonra bezmin kelime anlamn sylemi. Ardndan rindne bir ed ifadesi ile bezmin rind geleneindeki daha dorusu rindne gazel geleneindeki anlamn aklam, bezmin ksaca baz zelliklerinden bahsetmitir. Sar kelimesinin mecaz anlamda kullanlabileceine deinmi, ardndan Nb stadn burada and sr 8 ifadesiyle metnin ir tarafndan kullanlan zel anlamna dikkat ekmitir. Tbi ki Sayn Palann bu ekildeki kelime izahn her beyitte ve her kelime zerinde gremiyoruz. Baz beyitlerde kelimeler zerinde durulmadan, beyit genel olarak aklanmtr. Geleneksel erhte, iirde astronomi veya corafya ile ilgili bir kelime getii takdirde bu kelimelerden hareketle ad geen bilimlerden de bahsedilir. skender Palann erhinde bu noktay da grmek mmkn: Denizde med ve cezir olabilmesi iin mehtab (dolunay) gerekir. Dolunay olmayan bir gecede med ve cezirden sz edilemez. nk deniz sularnn kabarmas yahut ekilmesi tamamen ayn gkyzndeki seyri ile alkaldr. 9 Geleneksel erhte beyitte mazmun varsa ve bu rih tarafndan bulunmusa, mazmunun ne olduu sylenir. Sayn Pala da bulduu bir mazmunu yle aklar:

Pala, s.95-96. A.g.e, s. 96. 9 A.g.e, s. 96.

7 8

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Nbnin Gelr Gider Redifli Gazeline Yaplan ki erhin Metot Asndan Mukayesesi

380

ir, meclisi med ve cezire benzettiine gre, o meclisi aydnlatan bir dolunayn varln da bize haber veriyor, yani beyitte bir mehtab mazmunu yapyor demektir. 10 Geleneksel metin erhlerinde metnin anlalmas iin rihler, bazen bir kssa, hikaye ya da fkra naklederler. skender Pala da bu durumdan erhinde yararlanmtr: Hani anlatlr: Nasreddin Hoca souk mu souk bir akamda hanmyla oturmu. Aralarnda sohbet ediyorlarm 11 Bir beyitte herhangi bir peygambere telmih var ise veya dorudan peygamberin ad geiyorsa, o peygamberin kssasn anlatmak da geleneksel erhin slbundandr. skender Pala da bahsettiimiz gazelin bir beytinde geen s adndan hareketle Hz. sann kssasna ve baz zelliklerine ksaca deinmeden gememitir: Hz. s, Ruhul-Kudsn (Cebril) Meryeme nefhettii ruh idi. Bu nedenle her neye dokunsa ona can verme, lleri diriltme mucizesine sahipti. Krlerin gzlerini amak, czamllar meshederek iyiletirmek gibi mucizeleri yannda amurdan kular yapp onlara fleyerek hayat verdii ve uurduu bilinir 12 Geleneksel erhimizin bir amac da okuyucunun belki anlayamayaca ama irin kastettii ir anlam bulmaktr. skender Pala, u cmlelerinde m edilen bir manay yle aklamtr: Zir kyamet an gz yumup ancaya kadar olup bitecek, dolaysyla kn sevgiliye kavumas mmkn olmayacaktr. irin byle sylemekten kast, kendisinin kyamete kadar ak hastas olarak kalacan ma etmektir. 13 skender Pala, erh ettii beyitle ilgili, onunla yakn anlaml, izahlarn destekler nitelikte baka irlerin iirleri varsa onlar da nakletmitir ki bu da geleneksel erhler de ska karmza kar: Nitekim Nbnin peyrevlerinden olup ona bir nazire yazan zzet Ali Paa yle der:

10 11 12 13

A.g.e, A.g.e, A.g.e, A.g.e,

s. s. s. s.

96. 97. 98. 98-99.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

381

Turgut Koolu Meydna kim Piyle-i Sahb gelir gider Ol demde akl- k- eyd gelir gider 14

Beyitte tasvir edilen tabloda, iirin yazld zamanla ilgili herhangi bir gelenek veya vka varsa bunu zikretmek geleneksel erhimizin zelliklerindendir. Sayn Pala erhinde bu tr aklamalarda da bulunmutur: Sultn- gam nimen edelden dernumu Sahr-y kalbe leker-i sevd gelir gider Bir hkmdarn sahraya karargh kurmas, sefere kldna iarettir. Bu durumda ilk akla gelen sahra cengidir ki Osmanl tarihi bu tr sava rnekleriyle doludur. 15 slk ile vuhu u tuyur taklitleri yaparak ispat- vcut eylenilmesi de dettenmi. 16 Yukardaki izah ve alntlardan da anlalaca gibi skender Palann Nbnin bahsettiimiz gazeline yapt erh, bize geleneksel erhin zelliklerini gstermektedir. Sayn Pala, gazelin tamamen anlam dnyas zerinde younlam, iirin sahip olduunu dnebileceimiz ses, sz, cmle zellikleri gibi yapsal ynlerine deinmemitir. Walter Andrews, Nbnin bahsettiimiz iirini modern ve yapsalc yaklama biraz yakn bir tarzda erh etmitir. Ancak unu belirtmek lazmdr ki Andrews, iir erhine her ne kadar geleneksel metottan farkl yaklasa da kendisi tam bir yapsalc ynteme kardr. 17 Andrews, zaten gazeli aklamaya balamadan nce nasl bir yntem uygulayacan ve bunu niin yaptn belirtir. O, Nbnin mezkr gazelini Divan iiri ile ilgili u hipotezlerini ortaya karmak iin erh etmitir. Bu hipotezler de bize onun erhteki amac ve yntemi hakknda bilgi vermektedir: lk olarak divan iirinin zel szdizimi, sylemin tespit edilmesini salayan nemli bir iarettir. Szdizim bir szcenin iirsel olduunu gstererek, szcenin gelerinin belli ekilde yorumlanmasnn gerektiine de iaret eder. kinci olarak divan iiri szdizimindeki yksek mphemiyet derecesinin nemli
14 15 16 17

A.g.e, s. 97. A.g.e, s. 99. A.g.e, s.101. Andrews, s.21-22.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Nbnin Gelr Gider Redifli Gazeline Yaplan ki erhin Metot Asndan Mukayesesi

382

sonular vardr: bu mphemiyet derecesi (a) okuyan/ dinleyen kitlenin paylat, tekrarlarla ykl bir balam olmas gerektiini, (b) yorumun, arlkl olarak, szdizimsel sisteme dsal semantik gelerle ilgili yaplandrc kalplara dayanmas gerektii; (c) mphemiyetin, divan iirinin kabul edilmi, olaan bir unsuru olduunu gsterir. nc olarak konuma dili konuma dili deneyimine benzer ekilde, divan iirinin szdizimi, mesajn duygusal ieriine vurgu yaparak samim bir diyalog havas yaratr. 18 Anlald kadaryla Andrews, bu gazeli, gazeldeki szdizim zellikleri, konuma dili yaps ve bu ikisinin gazelin anlamndaki duygusalla etkisi ynnden incelemitir. Andrewsin ilk beyitteki uygulamasna baktmzda da bu dncesini pratie nasl geirdiini grrz: Andrews, nce btn beyitlerin okunuunu ardndan beyitleri cmle gelerine ayrmtr: 1. a. Bezm-i safay .T. b. Gy ki / Zarf+ Ed. / sar- sahb .T. cezr medd ile .T. + Ed. / dery . / / verip

gelr gider F+F gelr gider F+F

... iirin btnnn, ya znenin (N--Y) ya da nesnenin/tmlecin (-N-Y) vurguland szcelerden olumas gerekmektedir. Nitekim ilk iki msra, iir boyunca tekrarlanacak bir cmle kalb oluturmaktadr. Temel kalp .T. (nesne) + .T. (zne) + F.+F., beytin birinci ve ikinci msralarnda ve dier beyitlerin ikinci (kfiye) msralarnda vurgulanmaktadr. znenin vurguland cmle temel bildirme kipindeki cmleye ok yakndr. Dolaysyla szdizimsel belirsizlie pek meydan vermez. iir gayet ak bir ifadeyle balar, yalnzca nesne/tmle grevi yapan (bezm-i safya, cezr medd ile) baa alnmasyla balam ve katlma sadece deinilmitir. bezm-i saf ve cezr medd balam konumundadr, odakta ise zne grevi yapan kelimeler (sar- sahb, dery) bulunur.
A.g.e. s. 40-41.

18

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

383

Turgut Koolu

Vurgu, ilkin balam zerinde burada eylemin yeri- ikinci olarak odak gelerin, sar- sahbnn ve derynn .... karlatrlmas zerinedir. 19 Andrews, divan iirindeki szdizimsel belirsizliin beyti nesre aktarrken nasl bir eitliliin olduunu ve bunun vurguyu nasl etkilediini u beyitle izah eder: 2. a. Aldn F. b. Dim / bize Zarf Zam / / haber verir .+F / ayra . / / gl gibi .+E gelr gider F+F

nesm-i sebk-p .T.

... sz konusu filimsinin aldn eklinde deilde ald+ eklinde (-i hlinde) olmas beklenir. Sonu olarak 2.a. aadaki yorumlarnn hepsinin veya herhangi birinin geerli olmas szdizimsel adan mmkndr: 1. Senin alman, bakalarna gl gibi haber verir. (Aldn, yaln halde dnlrse). 2. Senin bakalarna aldn gl gibi haber verir.( Gl gibi, ana cmlenin paras saylrsa). 3. Gl gibi, senin aldn bakalarna haber verir. (Hem gl gibi hem de ayra ana cmlenin paras olarak okunursa). 4. Senin gl gibi aldn bakalarna haber verir. (Datif nesne/tmle ana cmlenin paras olursa). 5. Beyit bir de yukarda olduu gibi, hem gl gibi hem de ayra yan cmleciin paras saylarak okunabilir. ... dolaysyla, szdizim, konuann heyecanl ve duygusallk iinde olaya katlan bir kimse roln stlendiine iaret ederken, almak fiili de, kestirilmesi hi de zor olmayan yan anlamlar kazanmaktadr. Burada duygusal bir tarzda hitap edilen kii in sen olduu iin o kiinin sevgili olduu kabul

19

A.g.e, s. 42.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Nbnin Gelr Gider Redifli Gazeline Yaplan ki erhin Metot Asndan Mukayesesi

384

edilebilir... buraya kadar mesajn fiiller blm youn bir duygusal ton getiriyor. 20 Olmaz yine marz-i mahabbet if-pezr Ry-i zemne bir dah s gelr gider Burada if-pezr olmak (if bulmak) birleik fiil paralanm ve birleik fiilin isim takm msrann sonuna konmu. Ancak olmaz fiilinin cmlenin bana konmu olmas, msran olas yorumlarnn saysn oaltyor ve bizi eitli szdizimsel alternatifleri dnmeye zorluyor. 21 Anlald kadaryla Andrews, bu yntemiyle divan iirinin szdizimine dikkat ekmektedir. nk iirin szdiziminin tespit edilmesi iirde vurgulanan, irin zellikle belirtmek istedii geyi gstermektedir. Bu da okuyann, irin vurgu ile duygusallk ykledii kelime veya kelimelerde odaklanmasn salyor. Ayrca iirin szdizimindeki serbestlik iire yksek bir belirsizlik dolaysyla geni bir anlam ve yorum dnyas amaktadr. Beytin her szdiziminde farkl bir ge vurgulanmakta ve anlam da bylece eitlenmektedir. Esasen divan iirinin tek tek kelimelere ykledii mana eitliliinden kaynaklanan zengin bir anlam dnyas var. Buna bir de Andrewsin uygulad szdizimsel yorumlama eklendii zaman okuyan/dinleyeni tamamen evreleyen engin bir duygu ve anlam dnyas ortaya kmaktadr. zetleyecek olursak, skender Pala, bu gazeli geleneksel erh metoduyla incelemi onda anlalmas mkl olan veya izah gerek yerleri aklam fakat gazelin cmle/yap ynne hi deinmemitir. Andrews ise zamanna kadar hi uygulanmam, farkl bir inceleme tarzyla gazelin hem szdizimsel hem duygu hem de szdizimsel serbestlikten kaynaklanan anlam eitliliine dikkat ekmitir. iki alma da kendi metotlaryla, gazelin izah gereken veya dikkat eken ynlerini ortaya karmaya almtr. ki rih de gazelin farkl zelliklerini nazara vererek deta birbirinin tamamlaycs olmutur. Bu yzden hem geleneksel erh metodu hem de amzda ortaya kan modern erh veya

20 21

A.g.e. s. 42-43. A.g.e. s. 45.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

385

Turgut Koolu daha iyi

tahlil metotlar divan iiri metinlerimizin anlalmasna ve hissedilmesine yardmc olacaktr.

KAYNAKLAR Andrews Walter G., iirin Sesi, Toplumun arks, letiim Yaynlar, stanbul 2000. Bilkan, Ali Fuat, Nb Dvn I, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1997. Dilin, Cem, Fuzlnin Bir Gazelinin erhi ve Yapsal Ynden ncelenmesi, Trkoloji Dergisi, Ankara 1991, c. IX, s. 43-98. Kortantamer, Tunca, Teori Zemininde Metin erhi Meselesi , I. Eski Trk Edebiyat Kollogyumu, Ankara 17-18 Ocak 1992.; Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, zmir 1994, S. VIII., s. 110. Mengi, Mine, Divan iiri Yazlar, Aka, Ankara 2000. Pala ,skender, Ve Gazel Yeniden, Kap Yaynlar, stanbul 2004.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007