1

1.GİRİŞ

1.1. Genel

Elektrik enerjisini üreten merkezler (santraller) çoğunlukla tüketim merkezleri

yakınında kurulamamaktadırlar. Bunun en önemli nedeni hammadde nakliyesi , çevre kirliliği
, güvenlik vb. sayılabilir.Örneğin ülkemizde hidrolik ve termik kaynaklar çoğunlukla Doğu ve
Güneydoğu bölgelerimizde toplanmış iken , tüketim merkezleri çoğunlukla Batı Anadolu’da
yer almaktadır. Bu bakımdan elektrik enerjisinin , kilometrelerce uzağa iletilmesi söz konusu
olmaktadır. İşte bu noktada enerji iletimi devreye girmektedir.
Enerji iletim sistemini oluşturan elemanlar Şekil 1.1. de görüleceği gibi enerjiyi üreten
genaratör , ondan sonra yükseltici trafo , sonra hatlar daha sonrada indirgeyen trafo ve
kullanıcı kısmından oluşurlar.

Yükseltici Enerji nakil hattı Alçaltıcı trafo

Generatör
trafo
Şekil 1.1.Enerji iletim sistemi
Elektrik şebekelerini gerilimlerine göre sınıflandıracak olursak alçak , orta , yüksek ve
Ultra high gerilimli şebekeler olarak sınıflandırabiliriz. Yapması gereken işe göre ise
Aydınlatma ve Kuvvet olmak üzere ikiye ayıkabiliriz.
Günümüzde enerji iletimi genellikle alternatif gerilimle yapılmaktadır. Bunun yanında
uzak mesafelere enerji iletimi gündeme geldiğinde doğru gerilimle enerji iletimi yapılması
maliyet açısından gerekmektedir. Uzak mesafelerde alt sınır ise 800-1000 km dır.

Generatör Yükseltici
trafo AC/DC Enerji nakil hattı DC/AC Düşürücü
doğrultucu çevirici trafo
Şekil 1.2. Doğru gerilimle enerji
iletiminin blok diyagramı

1
 2

1.2. Doğru Gerilimle Enerji İletiminin Alternatif Gerilime

Göre Üstünlükleri

1- İzolasyon yüzeyinden daha fazla faydalanılır.

2- Düzenli gerilim ayarı yapılabilir.
3-Alternatif akımda etkin direnç söz konusu iken doru akımda omik direnç vardır.
Bunun sonucunda alternatif akımdaki enerji kayıpları daha çok olur.
4- Alternatif akımla enerji iletiminde bir devre için 3 kablo kullanılırken doğru akımda
bu sadece bir tanedir.
5- Doğru akımda Korona kayıpları daha azdır.
6- Akım sabit olduğu için reaktif kayıp yoktur.
7- Dönüş iletkeni olarak toprak kullanılır.
8-Yer altı kablosu kullanılıyorsa di elektrik kaybı azdır.
9-Senkronizm zorlukları yoktur.
10-Kararlılık sorunu yoktur.

1.3. Doğru Gerilimle Enerji İletiminin Dezavantajları

1- Akım geçişi sürekli olduğu için kesilmesi zordur. Alternatif akım ise zamana bağlı
olarak sıfır noktasına gelindiğinde kesme işlemi kolaylaşır.
2- Gerilimin yükseltilmesi ve indirilmesi çok zordur.
3- Kullanılan güç elektroniği elemanları harmoniklerin oluşumuna neden olur.
4- Hatların güvenilirlik ve ekonomik şartları iyi değildir.

2
 3

2.HATIRLATMALAR

2.1. Fazör Tanıtımı

Sinüzoidal ve sabit frekansta olan gerilim veya akım, işaretin tepe (max) değeri ve faz
açısı ile tanımlanabilir. Genel olarak gerilimin ani değeri ;
v( t ) = Vmax cos( wt + δ ) volt

ifadesi ile verilebilir. v(t) ifadesindeki δ açısı , v(t)’nin coswt eğrisine göre faz farkıdır.
v(t)’nin etkin değeri ise ;
V
V = max olur.
2
v(t) ifadesi üç şekilde gösterilebilir;
V = V e jδ ( üstel)
V = V ∠δ° (kutupsal)
V = V cos δ + j V sin δ (kartezyen)

Şekil 2.1.’de kutupsal eksende verilen bir fazörün kartezyen eksendeki karşılığı
gösterilmiştir.

Sanal

|V|
sinδ V = V ∠δ°

Reel
|V|cosδ

Şekil 2.1. Bir fazörün Kartezyen Takımda Gösterimi

v( t ) = 220 2 sin ( wt + 30) V

Örneğin olarak verilen bir gerilimin değerini sinwt eğrisine göre
faz farkını ve kutupsal eksende
Gerilimin max (tepe) değeri ; etkin fazör değerini bulalım.

3
 4

Vmax = 220 2 V

(sinwt eğrisine göre) faz açısı;

δ=30º
ve etkin fazörü;
V = 220∠30° V dur.

2.2. Kompleks (Görünür) Güç

Sürekli hal koşulları altında aktif ve reaktif güçler kompleks güç adı verilen bir tanım
içinde birleştirilmiştir. V = V∠δ ve I = I∠θ
olmak üzere S kompleks güç;
S = V ⋅ I * = ( V∠δ ) ⋅ ( I∠θ) = ( V∠δ ) ⋅ ( I∠ − θ) = V ⋅ I∠( δ − θ)
*

S = V ⋅ I ⋅ cos( δ − θ) + jV ⋅ I ⋅ sin ( δ − θ)
S = P ± jQ

eşitliklerinden her hangi birisi kullanılarak bulunabilir. Örnek olarak R , L ve C elemanları

için aşağıda kompleks güç değerleri verilmiştir.

V V2
S R = V ⋅ I = (V∠δ°) ⋅ ( ∠ − δ°) =
*
Saf omik yük için
R R kompleks güç.

V∠ − δ V2 Saf endüktif yük için

S L = V ⋅ I = (V∠δ) ⋅ (
*
)= j
− jX X kompleks güç.

V∠ − δ V2
SC = V ⋅ I = (V∠δ) ⋅ (
*
) = −j Saf kapasitif yük için
jX C XC kompleks güç.

4
 5

θ
S
Q Q
S

P
Endüktif yük için güç üçgeni Kapasitif yük için güç üçgeni
Şekil 2.2. Güç üçgenleri

Omik yükte akım ve gerilim aynı fazdadır.

V
I
Endüktif yükte akım gerilimden geride
V
θ

ve kapasitif yükte ise akım gerilimden ileridir.

θ
V
Yukarıdaki bulunan değerler bir faza göre yapılmışlardır. Eğer sistemin toplam gücü
bulunmak istenirse bu değerin faz sayısı ile çarpılması ve bağlantı şekillerinin de dikkate
alınması gerekir.
Yapacağımız işlemlerde genellikle üç fazlı ve aksi belirtilmedikçe yıldız bağlı sistemler
kullanılacaktır. Bu durumda faz-nötr gerilimi V yerine faz-faz gerilimi olan U alınır. Bilindiği
gibi yıldız bağlı bir devre için;
U = 3⋅V
şeklindedir. Bu durumda üç fazlı ve yıldız bağlı bir devre için aktif güç formülünü yazacak
olursak ; U
P = 3⋅ ⋅ I ⋅ cos δ
3
şeklindedir. Buradan gerekli sadeleştirmeler yapıldığında;
P = 3 ⋅ U ⋅ I ⋅ cos δ bulunur.

5
 6

3. İLETİM HATLARININ UZUNLUKLARINA GÖRE

SINIFLANDIRILMASI

Enerji iletim hatları uzunluklarına göre üçe ayrılabilirler. 0-100 km’ye kadar olan hatlar
kısa hatlar olarak adlandırılırlar. 100-250 km arası olan hatlar ise orta uzunluktaki hatlar
olarak adlandırılırlar. 250 km ve daha uzun hatlar ise uzun iletim hatları olarak adlandırılıp
gerekli hesaplama yöntemleri ile hat parametreleri bulunur.
İletim hatlarını elektriksel yönden inceleyecek olursak , hat parametreleri ve uzunluklar
söz konusu olmaktadır. İncelemelerimiz genellikle alternatif akım kullanılan iletim hatları
olduğundan alternatif akımda kullanılan tüm büyüklükler burada söz konusu olacaktır.
İletim hatlarının bir omik direnci (R) vardır. Bu direnç doğru akımdakine oranla deri
olayı sebebiyle yaklaşık 1,5 katı daha fazladır. Diğer taraftan komşu iletkenlerden akan
akımların halkaladığı akılar nedeniyle , faz iletkenlerinin self (öz) ve karşılıklı (ortak)
endüktansları meydana gelmektedir. Sinüzoidal akımlarla çalışıldığından endüktans deyimi
yerine şebeke frekansının bir fonksiyonu olan endüktif reaktans kullanılır. Hattın omik
direnci ve endüktif reaktansı birbirlerine seri bağlı olarak düşünülür ve hattın karakterize
edilmesi için bu iki büyüklüğün seri toplamı empedans kullanılır.
Öte yandan yalıtkan ortam (hava) içinde bulunan hatlarının birbirlerine veya toprağa
göre kaçak kapasiteleri bulunacaktır. Sinüzoidal bir gerilimle çalışıldığı için , frekansın bir
fonksiyonu olan kapasitif reaktans deyimi kullanılır. Ancak hesaplarda tutulan genel yol ,
kapasitif reaktans yerine , bunun tersine eşit olan süseptans ile çalışılmaktadır. İletkenlerin
toprağa karşı olan kaçak dirençleri çok küçük olduğu için çoğunlukla ihmal edilir. Bu
bakımdan hattın kapasitesi , hat ile toprak arasına bağlanmış süseptans ile , daha genel
anlamda ise admitans ile temsil edilir. Şekil 3.1.’de görülen devre bir iletim hattının faz-
toprak arası eşdeğer devresini göstermektedir. Burada ;
L: birim uzunluk başına hattın faz-toprak endüktans değeri
R: birim uzunluk başına hattın direnci
C: birim uzunluk başına hattın faz-toprak kapasitesi
R′: birim uzunluk başına hattın faz-toprak kaçak direnci olarak tanımlanmıştır.

Şekil 3.1. Bir iletim hattının faz-toprak arsından

görülen eşdeğer devresi

6
 7

İşlemlerde kullanacağımız hat parametrelerinin girişe ait olanları 1 indisi ile , çıkışa ait
olanları ise 2 indisiyle göstereceğiz. Aşağıda bu parametreler ve açıklamaları verilmiştir.

U1= Hat başı fazlar arası gerilim U2= Hat sonu fazlar arası gerilimi
V1= Hat başı faz-nötr gerilimi V2= Hat sonu faz-nötr gerilimi
I1= Hat başı akımı I2= Hat sonu akımı
P1= Hat başı aktif güç P2= Hat sonu aktif güç
Q1= Hat başı reaktif güç Q2= Hat sonu reaktif güç
φ1=Hat başı akım ve gerilim arasındaki açı
S2= Hat sonu kompleks güç
φ2=Hat sonu akım ve gerilimi arasındaki açı

Bir enerji iletim hattına ilişkin iki kapılı devre gösterimi Şekil 3.2.’de gösterilmiştir.

I1 I2

A B
İki
V1 V2
kapılı
C devre D

Şekil 3.2. ABCD parametreli iki kapılı devre gösterimi

Şekilde görülen giriş ve çıkışlar arsındaki bağıntılar V1=A·V2 +B·I2 ve I1=C·V2+D·I2 .

Bu eşitlikleri matrissel formda aşağıdaki gibi yazabiliriz.
V1  A B V2 
I  = C D  ⋅ I  elde edilir.
1    2 

Buradaki A , B , C , D sabitlerine iletim hatlarının genel devre sabitleri denir. Bunlar

genel olarak kompleks sayılardır. Hattın herhangi bir ucundan bakıldığında hat aynı , yani
dört uçlu devre simetrik ise A ve D birbirlerine eşit ve birimsizdir. B ve C nin birimleri
sırasıyla Ω (ohm) ve S (Siemens = 1/Ω) dur. Bu simetriliğin sağlanması koşuluyla
AD - BC = 1 dır ve sistem dengelidir.

3.1. Kısa Uzunluktaki Hatlar

Normal yapıda ve boyları 0-100 km arasında değişen hatlar için kapasite ihmal
edilebilir. Kapasitenin ihmal edilerek akım ve gerilim denklemlerinin kurulabileceği iletim
hatlarına kısa iletim hatları denilir. Şekil 3.3.’de bir kısa iletim hattı genel gösterimi yer

7
 8

almaktadır. Görüleceği gibi hattın kapasitesi ihmal edilmiştir ve hat seri bir empedansla ifade
edilmiştir.

Z=R+jX Z=R+jX
I1 I2 I1 I2
Z Z

∆V
V1 V2 V1 V2
Y Y=g+jb

Kısa hatlarda ihmal edilir.

Genel eşdeğer Kısa iletim hattı eşdeğer devresi

Şekil 3.3. Kısa iletim hattı eşdeğer
devresi

Bu empedansın değeri ; Z=R + jX = z·ℓ= r·ℓ + jx·ℓ Ω dur. Burada ;

Z : Hattın faz başına ohm olarak seri empedansını
z : Hattın birim uzunlukta ve faz başına ohm olarak seri empedansını
X : Hattın faz başına ohm olarak toplam endüktif reaktansı
x : Hattın birim uzunlukta ve faz başına ohm olarak endüktif reaktansı
ℓ : Hattın uzunluğunu göstermektedir.

Kısa iletim hattı eşdeğer devresi basit bir AC devresi olarak çözülür. Devrede şönt
kollar olmadığı için hat başı ve hat sonu akımları bir birine eşittir.

V1=V2 + ∆V=V2+Z·I2 |I1| = |I2|

Bu ifadeleri matris şeklinde yazarsak ;

V1  1 Z V2 
 I  = 0 1  ⋅  I 
1    2 

şeklinde elde edilir. Burada A=D=1 , B=Z Ω ve C=0 1/Ω. Yazılan bu ifadelere göre kısa iletim
hattının yük durumuna göre fazör diyagramları Şekil 3.4. ve Şekil 3.5.’deki gibi olur.

8
 9

V1

∆V
V2
δ θ-φ2
φ2 θ I2X
φ1 φ2
I2R

I2=I1

Şekil 3.4.Endüktif yük için kısa iletim hattı fazör diyagramı

V1
I2=I1
I2X

φ1
I2Z
I2R
φ2
θ φ2
δ V2

Şekil 3.5.Kapasitif yük için kısa iletim hattı fazör diyagramı

3.2. İki Adet Dört Uçlu Devrenin Seri Bağlanması

Hat sabitleri A1 , B1 , C1 , D1 ve A2 , B2 , C2 , D2 olan iki adet kısa hat seri olarak

bağlandığı durumda ortak ABCD katsayılarını bulalım.

I1 I1′ I2
A1 B1 A2 B2
V1 V1′ V2

C1 D1 C2 D2
Şekil 3.6. İki adet dört uçlu devre bağlantısı

9
 10

V1  ? ? V2  ? Matris işlemini yapabilmek için öncelikle her iki devrenin akım ve
I  = ? ? ⋅ I  =
1    2 
gerilim bağıntılarını yazalım. Birinci hat için;
V1  A 1 B1  V1 ' 
 I  = C D  ⋅  
1  1 1   I1 ' 

ve 2. hat için ;
V1 ' A 2 B 2  V2  V1 '
 ' =  ⋅   olur. 1. hat için yazdığımız matriste I ' 
 I 1  C 2 D 2   I 2  1 
matrisinin bulunan değerini yerine yazacak olursak;

V1  A 1 B1  A 2 B 2  V2 
I  = C D  ⋅ C D  ⋅ I  matris işlemini yapacak olursak ;
1  1 1  2 2  2 

V1  A 1 ⋅ A 2 + B1 ⋅ C 2
 I  = C ⋅ A + D ⋅ C
1  1 2 1 2
A1 ⋅ B 2 + B1 ⋅ D 2  V2 
⋅
C1 ⋅ B 2 + D1 ⋅ D 2  I 2 
bulunur. Burada ABCD katsayıları

sırasıyla; A =A1A2+B1C2 , B=A1B2 +B1 D2 , C=C1A2+D1C2 ve D=C1B2+D1D2 olur.

Örnek 3.1.
I1 Z=0+j8
I′ I′ I2

i
V1 V′ V′ V2
Y=0-j0,2

1.Devre 2.Devre

Çözüm:
Şekil de görülen devreler birbirlerine seri olarak bağlandıklarında A , B , C , D hat
sabitlerini bulalım. Seri bağlı iki devrenin şekli Şekil 3.6.’ daki gibi olur.
Birinci devreyi matrissel formda yazarsak ;

V1  1 j8 V'

I  = 0 1  ⋅ I'  (1)
1    

aynı şekilde ikinci devre içinde matris ifadesini yazacak olursak ;

10
 11

V' 1 0 V2 
I'  = − j0,2 1  ⋅ I  (2)
     2 

V1  1 j8 1 0 V2 

elde edilir. 2 nolu denklemi 1 de yerine koyarsak;   =   ⋅  ⋅   bulunur.
I1  0 1  − j0,2 1  I 2 
Bu işlemi yaparsak;

V1  2,6 8∠90° V2 

I  = 0,2∠ − 90° 1  ⋅ I  şeklinde buluruz. Burada ;
1    2 
A = 2,6
B = 8∠90° Ω
1
C = 0,2∠ − 90°
Ω
D =1
eşit olur.

3.3. İki Adet Dört Uçlu Devrenin Paralel Bağlanması

A1 B1
I11 V21 I21
V11
I1 C1 D1 I2

V1 V2
I12 I22
A2 B2
V12 V22
C2 D2

Şekil 3.7. Paralel bağlı iletim hatları

Şekilden V1=V11=V12 (1) , V2=V21=V22 (2) ve I1=I11+I12 (3) , I 2=I21+I22

(4) yazılabilir. Birinci dört uçlu devrede
V11=A1·V21+B1· I21 (5) ve I11=C1· V21+D1· I21 (6) yazılabilir.
İkinci dört uçlu devrede ise
V12=A2· V22+B2· I22 (7) ve I12=C2· V22+D2· I22 (8) yazılabilir.

5 nolu denklemi B2 ile , 7 nolu denklemi ise B1 ile çarpıp taraf tarafa toplayalım.

11
 12

B 2 ⋅ V11 = A 1 ⋅ B 2 ⋅ V21 + B1 ⋅ B 2 ⋅ I 21
B1 ⋅ V12 = A 2 ⋅ B1 ⋅ V22 + B1 ⋅ B 2 ⋅ I 22

B 2 ⋅ V11 + B1 ⋅ V12 = A 1 ⋅ B 2 ⋅ V21 + A 2 ⋅ B1 ⋅ V22 + B1 ⋅ B 2 ⋅ I 21 + B1 ⋅ B 2 ⋅ I 22

Burada V11=V12=V1 , V21=V22=V2 ve I21+I22=I2’ yerlerine yazarsak;

( B1 + B 2 ) ⋅ V1 = ( A1 ⋅ B 2 + A 2 ⋅ B1 ) ⋅ V2 + B1 ⋅ B 2 ⋅ I 2
( A ⋅ B + A 2 ⋅ B1 ) ⋅ V + B1 ⋅ B 2 ⋅ I
V = 1 2
1 2 2
B1 + B 2 B1 + B 2
bulunur. Burada V1 = A ⋅ V2 + B ⋅ I 2 genel denklemine göre

A= 1 2
( A ⋅ B + A 2 ⋅ B1 ) B1 ⋅ B 2
ve B = olur.
B1 + B 2 B1 + B 2
V11=V12 eşitliğini yazacak olursak ( 1 nolu denklem);
A 1 ⋅ V21 + B1 ⋅ I 21 = A 2 ⋅ V22 + B 2 ⋅ I 22 olur. Burada I22’ yi 4 nolu denklemden çekersek
I2=I21+I22 ise I22=I2-I21 olur. I22’yi V11=V12 eşitliğinde yerine koyalım
A 1 ⋅ V21 + B1 ⋅ I 21 = A 2 ⋅ V22 + B 2 ⋅ ( I 2 − I 21 )
A 1 ⋅ V21 + B1 ⋅ I 21 = A 2 ⋅ V22 + B 2 ⋅ I 2 − B 2 ⋅ I 21
B1 ⋅ I 21 + B 2 ⋅ I 21 = A 2 ⋅ V22 − A 1 ⋅ V21 + B 2 ⋅ I 2 V22 = V21 = V2
I 21 ⋅ ( B1 + B 2 ) = ( A 2 − A1 ) ⋅ V2 + B 2 ⋅ I 2
( A 2 − A1 ) B2
I 21 = ⋅ V2 + ⋅ I2
B1 + B 2 B1 + B 2
şeklinde yazılabilir. Bulduğumuz bu I21 değerini 6 nolu denklemde yerine yazalım.
I 11 = C 1 V21 + D 1 I 21
 A − A 1   B2  
= C 1 ⋅ V21 + D 1 ⋅  2  ⋅ V2 +   ⋅ I 2 
 B1 + B 2   B1 + B 2  
 D ⋅ ( A 2 − A1 )  B2
I 11 = C 1 + 1  ⋅ V2 + ⋅I2
 B1 + B 2  B1 + B 2

Tekrar V11=V12 eşitliğini yazalım.

A 1 ⋅ V21 + B1 ⋅ I 21 = A 2 ⋅ V22 + B 2 ⋅ I 22 Bu kez I21’i yerine koyalım. I2=I21+I22 den I21=I2-I22
bulunur. Bunu yerine koyarsak
A 1 ⋅ V21 + B1 ⋅ ( I 2 − I 22 ) = A 2 ⋅ V22 + B 2 ⋅ I 22
A 1 ⋅ V21 − A 2 ⋅ V22 + B1 ⋅ I 2 = B 2 ⋅ I 22 + B1 ⋅ I 22 V2 = V21 = V22
( A1 − A 2 ) ⋅ V2 + B1 ⋅ I 2 = ( B 2 + B1 ) ⋅ I 22
( A1 − A 2 ) ⋅ V + B1 ⋅ I = I
2 2 22
B 2 + B1 B 2 + B1
bulunur. Bulunan bu I22 denklemini 8 nolu denklemde yerine koyalım
I12=C2· V22+D2· I22

12
 13

 A − A 2  B1 
I12 = C 2 ⋅ V22 + D 2 ⋅  1  ⋅ V2 + ⋅ I2 
 B1 + B 2  B1 + B 2 
 D ⋅ ( A1 − A 2 )  B1
I12 = C 2 + 2  ⋅ V2 + ⋅ I2
 B1 + B 2  B1 + B 2

şeklinde bulunur.
I1=I11+I12’de bulunan denklemleri yerlerine yazarsak
 D ⋅ ( A 2 − A1 )  B2
I11 = C1 + 1  ⋅ V2 + ⋅ I2
 B1 + B 2  B1 + B 2

 D ⋅ ( A1 − A 2 )  B1
I12 = C 2 + 2  ⋅ V2 + ⋅ I2
 B1 + B 2  B1 + B 2
+

( D 2 − D1 ) ⋅ ( A 1 − A 2 ) B 2 ⋅ D 1 + B1 ⋅ D 2
I11 + I12 = ( C1 + C 2 ) ⋅ V2 + ⋅ V2 + ⋅ I2
B1 + B 2 B1 + B 2
 ( D − D1 ) ⋅ ( A 1 − A 2 )   B 2 ⋅ D 1 + B1 ⋅ D 2 
I 1 = C1 + C 2 + 2  ⋅ V2 +   ⋅ I 2
 B1 + B 2   B1 + B 2 
bulunur. Bu denklemi I1=C·V2+D·I2 genel ifadesine benzetecek olursak.
 ( D − D1 ) ⋅ ( A 1 − A 2 )  ⋅ V  B 2 D1 + B1 D 2 
C = C1 + C 2 + 2  2 ve D =   ⋅ I 2 şeklinde yazabiliriz.
 B1 + B 2   B1 + B 2 
Yazdığımız bu ifadeleri matris şeklinde aşağıdaki gibi düzenleyebiliriz.
 A1 B 2 + A 2 B1 B1 B 2 
V1   B1 + B 2 B1 + B 2  V 
⋅ 2
I  =  (A 1 − A 2 )(D 2 − D1 ) D1 B 2 + D 2 B1  I 2 
1
C1 + C 2 B1 + B 2 B1 + B 2 


Örnek 3.2.
20 km uzunluğunda üç fazlı kısa bir iletin hattının elektriksel hat sabitleri r = 0,295
Ω/km , x = j0,557 Ω/km ve hat sonu fazlar arası gerilimU2 = 30 kV , hat sonu toplam güç S2
= 8 MVA , ve cosφ = 0,9 (geri) olarak veriliyor. Hat başı gerilim , akımını hesaplayınız.

13
 14

Çözüm:
Z=0,295+j0,557Ω

I1 I2
U2 30
V2 = = = 17,320 kv
3 3
V1
V2

Hat kısa bir hat olduğundan |I1|=|I2| ve V1=V2+I2·Z şeklinde yazabiliriz. V1

bulmak için formülde I2 ve Z değerlerinin hesaplanması gerekir. I2 için
∗ S2 8 ⋅ 10 6
I2 = = = 154A
3 ⋅ U2 3 ⋅ 30 ⋅ 10 3
ve Z için ;

Z = ℓ·(r+jx)=20(0,295+j0,557)= 5,9+j11,14Ω = 12,60∠60,2°

cosφ = 0,9 geri ise bu akım gerilime göre φ2= -25,83° geri anlamına gelir. Bu şekilde;

I 2 = 154∠( − 25,83) ° şeklinde yazılır. Şimdi V1’ i hesaplayabiliriz;

V1 = V2 + I 2 ⋅ Z = 17320∠0° + 154∠ − 25,83° ⋅ 12,60∠62,2°

V1 = 18920∠3,5° V
Bulunan bu değerleri fazör diyagramda aşağıdaki gibi gösterilir.
V1

I2·Z

I2X
δ=3,5° θ-φ2
V2 φ2
φ2=25,83°
φ1=25,83°+3,5° I2·R

I2=I1

14
 15

Örnek 3.3.
Hat sonu gerilimi 66 kV olan ℓ=80 km uzunluğundaki bir hattın r = 0,20 Ω/km ve x =
0,40 Ω/km olarak veriliyor.
a) P2 = 21 MW , Q2 = 0 MVAr
b) P2 = 21 MW ve Q2 = 12 MVAr
c) P2 = 21MW ve Q2 = -12 MVAr olması durumlarında hat başı parametrelerini bulunuz.

Çözüm:

a) Omik yükte:
U 66 ⋅ 10 3
V2 = 2 = = 38,1 kV
3 3
∗ ∗ S2 21 ⋅ 10 6 ∠0°
S2 = 3 ⋅ U 2 ⋅ I 2 ⇒ I 2 = = = 183,72∠0° A
3 ⋅ U2 3 ⋅ 38,1 ⋅ 10 3
*
I 2 = I 2 = 186,72 A

Z = 80 ⋅ ( 0,2 + j0,4 ) = 16 + j32 = 35,77∠63,42°

∆V = I 2 ⋅ Z = 183,72∠0° ⋅ 35,77∠63,42°
= 6,57∠63,43° kV
V1 = V2 + ∆V = 38,1∠0° + 6,57∠63,42°
δ = ϕ1 = 9° I1 = I 2 ⇒ I1 = 183,72∠9°
= 41∠9° kV
P1 = 3 ⋅ U1 ⋅ I1 = 3 ⋅ 38,1 ⋅ 10 3 ⋅ cos 9° = 22,32 MW
Q1 = 3 ⋅ U 1 ⋅ I1 = 3 ⋅ 38,1 ⋅ 10 3 ⋅ sin 9° = 3,53 MVAr

V1=41 kV ΔV=6,57 kV

I2·X

63,43°
δ=9°

I2·R
I1 = I 2 = 183,72 A
V2=38,1 kV

φ2=0°

b) Endüktif yükte:

15
 16

* S2 (21 + j12) ⋅ 10 6 24 ⋅ 10 6 ⋅ ∠29,7°

I2 = = =
3 ⋅ U2 3 ⋅ 66 ⋅ 10 3 114,315 ⋅ 10 3
*
I1 = I 2 = 210 A ϕ 2 = −29,7°
I 2 = 210∠29,7° A
I 2 = 210∠( − 29,7 ) ° A
∆V = I 2 ⋅ Z = 210∠ − 29,7° ⋅ 35,77∠63,43°
= 7,51∠33,73° = 6,246 + j4,17 kV
V1 = V2 + ∆V = 38,1 + 6,246 + j4,17
= 44,346 + j4,17 = 44,54∠5,73°
δ = 5,73°
P1 = 3 ⋅ V1 ⋅ I1 ⋅ cos ϕ1 = 3 ⋅ 44,54 ⋅ 10 3 ⋅ 210 ⋅ cos 35,7° = 22,9 MW
Q1 = 3 ⋅ V1 ⋅ I1 ⋅ sin ϕ1 = 3 ⋅ 44,54 ⋅ 10 3 ⋅ 210 ⋅ sin 35,7° = 35,07 MVAr
Z = 16 + j32 = 35,77∠63,43°
θ = 63,43°

V1

ΔV I2·X
δ=5,73°
φ2=29,7° V2 29,7°
φ1=5,37+29,7=35,07° θ-φ2=63,43-29,7
I2·R =33,73

I1 = I 2 = 210 A

c)Kapasitif yükte:
I 2 = 210∠29,7° A
∆V = I 2 ⋅ Z = 210∠29,7° ⋅ 35,77∠63,43°
= 7,511∠93,13° = −0,41 + j7,499 kV
V1 = V2 + ∆V = 38,1 − 0,41 + j7,499
ϕ1 = ϕ 2 − δ = 29,7 − 11,25 = 18,45°
= 37,69 + j7,499 = 38,42∠11,25° kV
P1 = 3 ⋅ V1 ⋅ I1 ⋅ cos ϕ1 = 3 ⋅ 38,42 ⋅ 210 ⋅ cos18,45° = 22,954 MW
Q1 = 3 ⋅ V1 ⋅ I1 sin ϕ1 = 3 ⋅ 38,42 ⋅ 210 ⋅ sin 18,45° = 7,66 MVAr

16
 17

I1 = I 2 = 210 A
V1
φ1=29,7-11,25=18,45° I2·X θ=63,43
∆V
I2·R
δ=11,25° V2 φ2=29,7°

φ2=29,7° 93,13°

3.4. Orta Uzunluktaki İletim Hatları

Uzunlukları 100-250 km arasında değişen hatlar orta uzunluktaki iletim hatları olarak
tanımlanırlar.
Genellikle, tamamen kapasite olan şönt admitans orta uzunluktaki hatların
hesaplanmasında dikkate alınır.

Z=R+jX
I1 I2
Z

V1 V2
Y Y=g+jb
İhmal
ediliyor.

Şekil 3.8. Orta uzunluktaki hattın eşdeğer devresi

Bu tür hatların çözülmesinde π ve T eşdeğer devrelerinden yararlanılır. Hattın şönt

admitansı hattın baş ve sonlarında iki eşit parçaya bölünerek yerleştirilirse , elde edilen
devreye nominal π devresi ; hattın toplam şönt admitansı hattın ortasına , seri empedans da
eşit iki parçaya bölünerek bu şönt admitansın sağına ve soluna yerleştirildiğinde elde edilen
devreye T devresi denilir.
Ih I1 I2
I1 I2 V′

Z Z Z
V1 i1 Y Y i2 V2 V1 i V2
2 Y 2
2 2

π eşdeğer devre T eşdeğer devre

Şekil 3.9. π ve T eşdeğer devreleri

17
 18

3.4.1.Nominal π devresi
Ih
I1 I2

V1 i1 Y Y i2 V2
2 2

I1 V1′ I1′ I1′ Z I2′ I2′ V2′ I2

i1 i2
V1 Y V1′ V1′ V2′ V2′ Y V2
2 2

V1 = V1 '+0I1 ' V1 ' = V2 '+ Z ⋅ I 2 ' V2 ' = V2 + 0I 2

Y I1 ' = 0V2 '+ I 2 ' Y
I1 = ⋅ V1 '+ I1 ' I2 ' = ⋅ V2 + I2
2 2

1 0 V ' V1 ' 1 Z V2 ' 1 0  V

V1    I '  = 0 1  ⋅  I '  V2 '    2
⋅ 1  I '  =  Y  ⋅ I 
I  =  Y   1     2 
1 1   I1 '   2  1  2 
2  2 

(2) (1)

Şekil 3.10. π eşdeğer devre parametrelerinin bulunması

Nominal π devresi eşitliklerini Şekil 3.10.’dan çıkaralım. Önce (1) nolu işlemi
yapalım;

1 0 V 1 0 V '
V1 ' 1 Z   ⋅  2  bulunan bu matrisi V1    ⋅  1  de yerine
 I  = 0 1  ⋅  Y   I  =  Y  
1    1  I 2  1 1   I1 ' 
2  2 

yerine koyalım.(2) nolu işlem.

1 0 1 0
V1    1 Z   ⋅ V2  şeklinde bulunur. Burada katsayılar;
= ⋅
I   Y  0 1   Y⋅  
1 1   1  I 2 
2  2 

18
 19

Z⋅Y  Z⋅Y 
A = D = 1+ C = Y ⋅ 1 +  B=Z
2  4 

 ZY 
 1+ Z 
 1
V 2 V2 
I  =   ⋅  
 1  Y(1 + ZY ) 1 + ZY  I 2 
 4 2 

3.4.1.1. π
Ih Eşdeğer Devrenin
I1 I2 Klasik Yöntemle
Çözülmesi
Z
V1 i1 Y i2 V2
Y
2 2 S 2 = P2 + jQ 2
Z = Z ∠θ°
I 2 = I 2 ∠ϕ 2 °
V2 = V2 ∠0°

Y Y Y Y
i2 = ⋅ V2 = ⋅ V2 ∠90° i1 = ⋅ V1 = ⋅ V1 ∠90° + δ°
2 2 2 2
I h = i 2 + I 2 = I h ∠ϕ h ° I1 = i 1 + I h
∆V = Z ⋅ I h = I h ⋅ Z ∠θ° − ϕ h ° I1 = I1 ∠ϕ1 °
V1 = V1 ∠δ° ϕ1 = δ + ϕ 0

V1

IhZ
IhX

δ θ
φ2 φ1 φ V2 φh
0
I1 IhR
i1 φh

Ih i
2

I2

Şekil 3.11. π eşdeğer devre fazör diyagramı

19
 20

3.4.2. Nominal T devresi

I1 I1′ V′ I2′ I2

Z Z
2 2
V1 i Y V2

I1 I1′ I1′ V1 I2′ I2′ I2

Z i Z
V1 2 V1′ V1 V2′ V2′ 2 V2

Z
Z V1 ' = V2 '+0 ⋅ I 2 ' V2 ' = V2 + ⋅ I2
V1 = V1 '+ ⋅ I1 ' 2
2
I1 = 0 ⋅ V1 + I1 ' I1 ' = Y ⋅ V2 '+ I 2 ' I 2 ' = 0 ⋅ V2 + I 2 '

 Z  Z
V1  1 V1 ' 1 0 V2 ' V2 ' 1  V2 
 V1 ' I '  = Y 1  ⋅ I '  I '  =  2  ⋅ I 
I  =  2  ⋅  I '  1     2 
1 0 1 1   2   2 
  0 1 
(1)
(2)

Şekil 3.12. T eşdeğer devre parametrelerinin çıkarılması

T eşdeğer devrenin ABCD parametrelerini bulmak için Şekil 3.12.’de önce (1) nolu işlemi
yapalım;
 Z  Z V '
V1 ' 1 0 1 V2  V1 ' V1  1   1
= ⋅
 I '  Y 1   2  ⋅   bulunan I '  matrisini I  =  2  ⋅ I '  de
1    0  I 1 
 1  2  1
0 1 
1 

yerine koyarsak ( 2 nolu işlem);

 Z  Z
V1  1  1 0 1 V2 
I  =  2 ⋅ ⋅ 2  ⋅   elde edilir. Bu işlemi yapacak olursak;
1  Y 1    I
0 1 0 1  2 

20
 21

 Z⋅Y Z⋅Y 
1+ Z(1 + )
V1   2 4  ⋅ V2 
I  =  
Z ⋅ Y  I 2 
matrisi elde edilir. Buradan ABCD katsayıları;
 1  Y 1+
 2 

Z⋅Y Z⋅Y
A = D = 1+ B = Z(1 + )
2 4
C=Y
olur.

3.4.2.1. T devresinin klasik yöntemle çözülmesi

Z Z
I1 2 I1′ I2′ 2 I2
V′

ΔV ΔV2
1
V1 i Y V2

Z Z ∠θ°
∆V2 = I 2 ⋅ = I 2 ∠ − ϕ2 ° ⋅ = I 2 ⋅ Z 2 ∠( θ° − ϕ 2 °)
2 2
V' = V2 + ∆V2 = V' ∠δ'
I1 = i + I 2 = Y ⋅ V'+ I 2 = Y ⋅ V' ∠(90° + δ'°) + I 2 ∠ϕ 2 °
Z Z Z
∆V1 = I1 ⋅ = I1 ∠(−δ 0 °) ⋅ ∠θ° = I1 ⋅ ∠( θ° − δ 0 °)
2 2 2
V1 = V'+ ∆V1

21
 22

V2
Z
I1 ⋅ = ∆V1
2
V′ X
θ-φ0 I1 ⋅
2
φ0
δ Z
I2 ⋅ = ∆V2I ⋅ R
δ′ 2 1
2
θ-φ2 X
φ0 φ1 V2 φ2 I2 ⋅
2
φ2 I1 R
i I2 ⋅
2

I2

Şekil 3.13. T eşdeğer devre fazör diyagramı

Örnek 3.4.
180 km uzunluğundaki bir iletim hattının sonundaki gerilim 154 kV olup sabittir. Hat
sonunda 80 MW ve 45 MVAr değerinde aktif ve reaktif güçler çekilmektedir. Hattın birim
uzunluk başına empedans ve reaktans değerleri r = 0,12 Ω/km ve x = j0,41 Ω/km’dir. Hattın
kapasitansından dolayı oluşan admitans değeri ise 2,78·10-6 S/km dır. Bu hattın π ve T eşdeğer
devrelerini kullanarak hat başı işletme koşullarını bulunuz.

a) T eşdeğer devreyi kullanarak çözüm:

Z Z
I1 2 I1 2 I2
V′ I2

ΔV1 ΔV2
V1 i V2
Y

Z =  ⋅ (r + jx ) = 180 ⋅ (0,12 + j0,41) = 21,6 + j73,8 Ω

U2 154 ⋅ 10 3
V2 = = = 89 kV
3 3
S 2 = P + jQ = 80 + j45 = 91,78∠29,35° MVA
S2 91,78∠29,35° ⋅ 10 6
I2* = = = 344∠29,35° A
3 ⋅ U2 3 ⋅ 154 ⋅ 10 3
I 2 = 344∠(−29,35°) A

22
 23

Z
T eşdeğer devrede V1 gerilimini V1 = V'+ I1 ⋅ ifadesinden bulabiliriz.
2
Bunun için I1 ve V′ değerlerinin bulunmasına ihtiyaç vardır.
Z 76,9
∆V2 = I 2 ⋅ = 344∠( −29,35°) ⋅ ∠73,68
2 2
= 13,23∠44,33° kV
V' = V2 + ∆V2 = 89 ⋅ 10 3 + 13,23∠44,33 ⋅ 10 3
= 89 + 9,46 + j9,24 = 98,46 + j9,24
= 98,89∠5,36° kV
I1 değeri ise I1 =I2+i den bulunur. Burada önce i değerini bulmamız gerekmektedir.
S
Y = y ⋅  = 2,78 ⋅ 10 −6 ⋅ 180 = 500 ⋅ 10 −6
km
i = V'⋅Y = 98,806 ⋅ 10 3 ∠5,36° ⋅ 500,4 ⋅ 10 −6 ∠90°
i = 49,44∠95,36°A
I1 = I 2 + i = 344,123∠ − 29,35° + 49,44∠95,36°
I1 = 318,61∠( − 22 ) ° A
Z 76,89∠73,68°
= 98,806∠5,36° + 318,61∠( − 22 ) ° ⋅
V1 = V'+ I1 ⋅
V1 değerini hesaplarsak 2 2
V1 = 107,63∠10,1°kV
bulunur.

V2=107,63 kV ∆V = 12,3 kV
1

V′=98,89kV θ-φ0=52,68°
δ=9,9° ∆V2 = 13,23 kV
δ′=5,36°
θ-φ2=44,33°
V2=89 kV
I1=320A
i=49,5A
φ2=29,35°
φ0=21°
I2,=344A

P1 = 3 ⋅ V1 ⋅ I1 ⋅ cos ϕ1 = 3 ⋅ 107,63 ⋅ 320 ⋅ cos 30,9°

= 88,659 MW
Q1 = 3 ⋅ V1 ⋅ I1 ⋅ sin ϕ1 = 3 ⋅ 107,63 ⋅ 320 ⋅ sin 30,9°
= 53,06 MVAr

23
 24

S1 = 88,659 + j53,06 MVA

Problemi hat sabitleri ile çözelim.

V1 = A ⋅ V2 + B ⋅ I 2
I1 = C ⋅ V2 + D ⋅ I 2
ZY 76,9∠73,68° ⋅ 500 ⋅ 10 −6 ∠90°
A = D = 1+ = 1+ = 1 + 0,019∠163,68
2 2
A = D = 1 − 0,018 + j0,0053 = 0,982∠0,3°
 ZY   76,9∠73,68° ⋅ 500 ⋅ 10 −6 ∠90° 
B = Z1 +  = 76,9∠73,68°1 + 
 4   4 
(
B = 76,9∠73,68° 1 + 9,612 ⋅ 10 −3 ∠63,68° )
B = 76,9∠73,68°(1 − 9,225 ⋅ 10 −3
+ j2,70 ⋅ 10 −3 )
B = 76,9∠73,68° ⋅ 0,99 ⋅ ∠0,156°
B = 76,192∠73,836°
1
C = Y = 500 ⋅ 10 −6 ∠90°
Ω
V1 = A ⋅ V2 + B ⋅ I 2 = 0,0816∠0,3° ⋅ 89 ⋅ 10 3 ∠0° + 76,192∠73,836 ⋅ 343,7∠(−29,35)°
= 87362,4∠0,3° + 26187,19∠44,486° = (87361,08 + j480,297) + (18682,509 + j18350,28)
= 106043,59 + j18830,577 = 107702,52∠10,06° V
I1 = CV2 + DI 2 = 500 ⋅ 10 −6 ∠90° ⋅ 89 ⋅ 10 3 ∠0° + 0,9816∠0,3° ⋅ 343,7∠ − 29,35°
= 44,5∠90° + 337,375∠(−29,35)°
= (0 + j44,5) + (294,974 − j163,742)
= 294,974 − j119,242 = 318,163∠(−21)° A
görüldüğü her iki yöntem kullanılarak aynı sonuçlara ulaşmak mümkündür.
b) π eşdeğer devre ile çözüm:
Ih
I1 I2

Z
V1 i1 Y i2 V2
Y
2 2

V1 =V2+Z.Ih ve Ih =I2+i2 dır. Yani V1’ i hesaplamak için Ih değerini hesaplamamız

gerekmektedir. Bunun içinde i2 değerinin hesaplanmasına ihtiyaç vardır.
Y 500,4
i 2 = V2 ⋅ = 89,1.10 3 ∠0° ⋅ ⋅ 10 −6 ∠90°
2 2
= 22,25∠90°A

24
 25

I h = I 2 + i 2 = 344,123∠( −29,35)° + 22,25∠90°

= 333,82∠(−26)° A
Z ⋅ I h = 76,89∠73,689° ⋅ 333∠(−26)° V1 = 89,1∠0° + 25,604∠48°
= 25,604∠48° kV V1 = 107,9∠10,13° kV
I1 değeri ise i1 ve Ih’ın toplamına eşittir.
Y
i 1 = V1 ⋅ = 107.10 3 ∠10,13° ⋅ 250,2.10 −6 ∠90°
2
i 1 = 26,98∠100,13°A
I1 = I h + i 1 = 333∠(−26)° + 26,98∠100,13°
I1 = 318,63∠(−22,08)° A
P1 = 3 ⋅ 107,44 ⋅ 10 3 ⋅ 318,21 ⋅ cos 32,2°
= 87,19 MW

Q1 = 3 ⋅ 107,44 ⋅ 10 3 ⋅ 318,24 ⋅ sin 32,2°

= 54,90 MVAr
S1 = 87,19 + j54,90 = 103,03∠32,196 MVA

V1=107,94 kV

φ1=32,2° δ=10,11° ∆V=25,634 kV

φ0=22,09°
θ-φh=47,67°
V2=89 kV
i1=26,985 A
φ2=29,35° φh=26,01°

I1=318,2 A
i2=22,25 A
Ih=333,35 A
I2=344 A

Hat parametreleri ile çözüm:

ZY 76,9∠73,68° ⋅ 500 ⋅ 10 −6 ∠90
A = D = 1+ = 1+ = 0,982∠0,315°
2 2
B = Z = 76,9∠73,68° Ω
 ZY   76,9∠73,68° ⋅ 500 ⋅ 10 −6 ∠90° 
C = Y 1 +  = 500 ⋅ 10 −6
∠90 °1 + 
 4   4 
= 495 ⋅ 10 −6 ∠90,156°

25
 26

V1 = AV2 + BI 2
0,982∠0,315° ⋅ 89 ⋅ 10 3 + 76,9∠73,68° ⋅ 343,7∠(−29,35)° = 107975∠10,09° V
I1 = 495 ⋅ 10 −6 ∠90,156° ⋅ 89 ⋅ 10 3 + 0,982∠0,315° ⋅ 343,7∠(−29,35)° = 320∠(−21)° A

3.5. Uzun İletim Hatları

I1 I2
I+dI

dv
V1 V+dv dI V V2
Genaratör yük

x
dx
Şekil 3.14. Uzun iletim hattı

250 km den büyük iletim hatlarının kesin çözümü ve hesaplamaların tamamen doğru
yapılabilmesi için hat sabitlerinin gerçekte olduğu gibi hat boyunca üniform dağılmış olduğu
düşünülmelidir.
Üç fazlı bir hattın tek faz ve nötr bağlantısı yukarıda görülmektedir. Hattın çözümü
için empedans ve admitansın eşit dağılmış olduğu düşünüldüğünden toplu parametreler
gösterilmemiştir.
Diferansiyel eşitlikleri yazabilmek için hat üzerinde sonsuz küçük bir eleman
düşünelim ve bu elemanın başlangıç ve son noktalarında akım ve gerilimdeki değişmeleri
hesaplayalım. Seçtiğimiz sonsuz küçük eleman hat sonundan x mesafede olsun. Sonsuz küçük
elemanın uzunluğu da dx olarak kabul edelim.
Buradan,
z·dx : Hattın elemanter uzunluğunun seri empedansı
y·dx : Hattın elemanter uzunluğunun şönt admitansı
olur.
Elemanın yüke doğru olan ucunda gerilim V’dir ve kompleks gösterilmiştir. V’ nin
değeri hat boyunca değişir. Elemanın genaratöre doğru olan ucunda gerilim V+dv’dir. Hat
üzerindeki elemanter uzunlukta artan gerilim x’in artış yönünde dv’dir. Dolayısıyla elemanın
genaratöre doğru olana ucunda gerilim , yük ucundaki gerilim artı dv olacaktır. x’in artış

26
 27

yönünde artan gerilim aynı zamanda x’in artış yönüne ters yönde akan akım üretecek ve bu
akım elemanın empedansı üzerinde I·z·dx gerilim artışını meydana getirecektir. Diğer taraftan
bu gerilim artışının değeri dv olduğundan
dv
dv=I·z·dx veya = I ⋅ z (1)
dx
yazılabilir.
Benzer şekilde elemandan yüke doğru akan akım I’dır. Şönt admitans hat boyunca
üniform dağılmış olduğundan hat boyunca akımın fazı ve değeri de değişir. Elemanın
genaratöre yakın kısmında akım I+dI olur. Genaratörden sonsuz küçük elemana giren akım
elemandan ayrılan akımdan yük yönünde dI kadar büyüktür. Aralarındaki bu fark elemanın
şönt admitansından geçen akım yani V·y·dx tir. Böylece,
dI
dI=V·y·dx veya = V ⋅ y (2)
dx
yazabiliriz.
1 ve 2 nolu eşitliklerin x’e göre diferansiyelini alırsak
d2V dI d2I dV
2
= z (3 ) ve 2
=y (4) elde edilir. 1 ve 2 nolu eşitliklerdeki dI/dx
dx dx dx dx
d2V
ve dV/dx ifadelerini sırasıyla 3 ve 4 nolu eşitliklerde yerine koyarsak, = y ⋅ z ⋅ V (5)
dx 2
d2I
ve = y ⋅ z ⋅ I (6) denklemleri bulunur.
dx 2
Elde edilen 5 ve 6 nolu eşitlikler ikinci dereceden lineer diferansiyel denklemler olduğu için
bu denklemlerde gerilim ve akımın çözümü üstel formda olduğu düşünülebilir. Gerilim için:
V=A·e kx çözümünü ele alalım. Ve bu fonksiyonu 5 nolu
dV d2V
denklemde yerine koymak için ve
dx dx 2
dV
türetilir. V = A ⋅ e ⇒ = A ⋅ k ⋅ e kx idi. Bu ifadenin ikinci kez diferansiyelini alırsak;
kx

dx
2
d V
2
= A ⋅ k 2 ⋅ e kx bulunur. Bu elde edilen sonuçları 5 nolu denklemde yerine koyalım.
dx
A ⋅ k 2 ⋅ e kx = y ⋅ z ⋅ A ⋅ e kx
k2 = z ⋅ y
k = ± z⋅y
Buradaki k’ya propagasyon (yayılma) sabiti adı verilir. Kompleks bir büyüklük olan
propagasyon sabiti
k = z ⋅ y = α + jβ şeklinde yazılır.
Propagasyon sabitinin reel kısmı olan α azalma sabiti olarak adlandırılır ve birim
uzunlukta NEPER olarak ölçülür. Propagasyon sabitinin imajiner kısmı olan β ise faz sabiti
olarak adlandırılır ve birim uzunlukta radyan olarak ölçülür.
Yukarıdaki denklemlerden üretilen genel çözüm ;
V = A1e kx + A 2 e − kx veya
(7)
V = A1e ( yz )⋅x + A 2 e −( yz )⋅x

27
 28

yazılabilir. 7 nolu eşitlik ile verilen V değeri 1 nolu eşitlikte yerine konulursa,
dV dV
= I⋅z = A 1 ⋅ k ⋅ e k⋅x − A 2 ⋅ k ⋅ e k⋅x
dx dx
I ⋅ z = A 1 ⋅ k ⋅ e − A 2 ⋅ k ⋅ e k⋅x
k⋅x

( ) (
I ⋅ z = A ⋅ z ⋅ y ⋅ e ( z ⋅ y )⋅ x − A ⋅ z ⋅ y ⋅ e − ( z ⋅ y )⋅ x
1 2 )
I=
A1 ⋅ ( z⋅y ) ⋅ e( ) − A2 ⋅
z⋅ y ⋅ x ( z⋅y ) ⋅e ( − )
z ⋅ y ⋅x

z z

I=
A1 ⋅ ( z⋅y ) ⋅ e( ) − A2 ⋅
z⋅ y ⋅ x ( )
z ⋅ y ⋅ e −( )
z ⋅ y ⋅x

z2 z2
 y  ( z ⋅ y )⋅ x  y  − ( z ⋅ y )⋅ x
I = A1 ⋅  ⋅e
 − A 2 ⋅  
 z ⋅e
 z   
⋅ e ( z ⋅ y )⋅ x − A 2 ⋅ ⋅ e − ( z ⋅ y )⋅ x
1 1
I = A1 ⋅
 z z
 
 y y
 
I = A1 ⋅
ZC
1
⋅ e ( z ⋅ y )⋅ x − A 2 ⋅
ZC
1 − ( z ⋅ y )⋅ x
e =
ZC
1
⋅ A1 ⋅ e ( ( ) − A ⋅ e −(
z ⋅ y ⋅x
2
)
z ⋅ y ⋅x
)
z
= Z C =Karakteristik empedans
y
A1 ve A2’ yi hat sonundaki şartları kullanarak belirleyebiliriz.
x = 0 için (hat sonu koşulları) V = V2 ve I=I2 olacaktır. Bu değerleri 7 ve 8 nolu
denklemlerde yerine koyarsak

V2 = A 1 ⋅ e 0 − A ⋅ 2 e 0
V2 = A 1 + A 2 (9) ve

I2 =
1
ZC
(
⋅ A1 ⋅ e 0 − A 2 ⋅ e 0 )
1
I2 = ⋅ ( A1 − A 2 ) (10)
ZC
V2 = A1 + A 2
9 ve 10 ifadelerini taraf tarafa toplarsak
Z C I 2 = A1 − A 2
V2 + Z C I C = 2A 1
V2 + Z C I 2
A1 =
2
ve taraf tarafa çıkarırsak
V2 − Z C I 2
A2 = şeklinde yazabiliriz.
2

28
 29

z z2 z
= = ZC =
zy zy k
k zy zy y 1 1
= = 2
= = =
z z z z ZC k
Hat başı değerlerini bulmak için x = ℓ diyelim ve bulmuş olduğumuz A 1 ve A2 değerlerini 7
ve 8 nolu denklemlerde yerlerine koyarsak;

 V + Z c ⋅ I 2  kx  V2 − Z c ⋅ I 2  −kx
V1 =  2 ⋅e +  ⋅e
 2   2 
1  V2 + Z c ⋅ I 2  kx  V2 − Z c ⋅ I 2  −kx 
I1 =  ⋅e −  ⋅ e  bulullnlur.
Z C  2   2  
Bu iki eşitlikte gerekli düzenlemeleri yapalım.

V1 =
1
2
(
⋅ V2 ⋅ e kx + Z C ⋅ I 2 ⋅ e kx + V2 ⋅ e − kx − Z C ⋅ I 2 ⋅ e −kx )
=
1
2
[ ( ) (
V2 ⋅ e kx + e − kx + Z C ⋅ I 2 ⋅ e kx − e − kx )]
 e kx + e − kx   e kx − e − kx 

V1 = V2 ⋅  
 + Z c ⋅ I 2  
 2   2 

coshkx sinhkx

1
V1 = V2 ⋅ cosh kx + I 2 ⋅ Z C ⋅ sinh kx ve I1 = V2 sinh zy + I 2 cosh zy
Zc
V1 = V2 ⋅ cosh zy + I 2 ⋅ Z C sinh zy D
C
A B
V1 = A ⋅ V2 + B ⋅ I 2 I1 = C ⋅ V2 + D ⋅ I 2
1
A = D = cosh zy B = Z C ⋅ sinh zy ⋅ sinh zy C=
Zc
şeklinde hat sabitlerini yazmış oluruz. Buradaki hiperbolik fonksiyonların genel açılımları;

x2 x4 x6 x 2n
cosh x = 1 + + + + ⋅⋅⋅⋅⋅ +
2! 4! 6! 2n!
x 3
x 5
x 7
x ( 2 n −1)
sinh x = x + + + + ⋅⋅⋅⋅⋅ +
3! 5! 7! (2n − 1)!

29
 30

Uygulamada bir ve ikinci ifadeler dışında kalanlar çok küçük sayılar olduklarından
ihmal edileceklerdir. Bu durumda

zy zy zy  zy 
cosh zy = 1 + sinh zy = zy + = zy 1 + 
2 6  2
zy zy
A = D = cosh zy = 1 + B = Z C ⋅ sinh zy = z.(1 + )
2 6
1 zy
C= ⋅ sinh zy = y ⋅ (1 + )
Zc 6

Örnek 3.5.
400 km uzunluğundaki bir iletim hattının empedansı z = 0,1+j0,5 Ω/km , y=j3,2.10-6
S/km olarak veriliyor. Hat sonunda U2 = 215 kV altında güç katsayısı 1 olan 150 MVA lik bir
güç çekilmektedir. Hat başına ilişkin akım ve gerilim değerlerini ABCD katsayıları ve
hiperbolik fonksiyonlar yardımıyla bulunuz.
Çözüm:
a) ABCD katsayıları ile hat başı parametrelerinin hesaplanması:
V1  A B V2 
I  = C D  ⋅ I  V1 = A ⋅ V2 + B ⋅ I 2 I1 = C ⋅ V2 + D ⋅ I 2
1    2 
Z = z ⋅  = (0,1 + j0,5).400 = 40 + j20 = 204∠78,69°Ω
Y = y ⋅  = j3,2.10 −6.400 = j1,28.10 −31 / Ω
Z⋅Y 204∠78,69°.1,28.10 −3 ∠90°
A = D = (1 + ) = (1 + ) = 0,8723∠1,68°
2 2
 Z⋅Y   204∠78,68°.1,28.10 −3 ∠90° 
B = Z ⋅ 1 +  = 204∠78,68° ⋅ 1 + 
 6   6 
= 195,309∠79,168° Ω
 Z⋅Y   204∠78,68°.1,28.10 −3 ∠90° 
 = 1,28.10 ∠90° ⋅ 1 + 
−3
C = Y ⋅ 1 +
 6   6 
1
= 1,225.10 −3 ∠90,508°
Ω
ABCD katsayıları bulduktan sonra genel matris formülünden yararlanarak giriş
parametrelerini bulunur.Burada bilmediğimiz değer I2 değeridir. I2’yi bulmak için
* * S2 150 ⋅ 10 6
S2 = 3 ⋅ U 2 ⋅ I 2 ⇒ I 2 = = = 402,8∠0°A
3 ⋅ U2 3 ⋅ 215 ⋅ 10 3
V1 = 0,8723∠1,68° ⋅ 124,13 ⋅ 10 3 + 195,309∠79,198° ⋅ 402,8
= 146,95∠33°kV
I1 = 1,225 ⋅ 10 −3 ∠90,08° ⋅ 124,13 ⋅ 10 3 + 0,8723∠1,68° ⋅ 402,8
= 386,52∠24,98°A
b) Hiperbolik fonksiyonlarla çözüm:

30
 31

1
A = D = cosh ZY B = Z c sinh ZY C=
sinh ZY
Zc
Bu yoldan gitmek için Zc ve k değerlerine ihtiyacımız vardır. Bunlar aşağıdaki şekilde
hesaplanır.
Z 204∠78,69°
ZC = = = 399,217∠ − 5,655°
Y 1,28 ⋅ 10 −3 ∠90°
k = Z ⋅ Y = 204∠78,69° ⋅ 1,28 ⋅ 10 −3 ∠90° = 0,5109∠84,345°
k = 0,0503 + j0,5084 = α + jβ
3,14 180°
0,5084 x°
x = β = 29,14° bulunur.
e αx ∠β° + e − αx ∠( − β) °
A = D = cosh Z ⋅ Y =
2
e 0 , 0503
∠29,14° + e − 0 , 0503
∠( − 29,14) °
=
2
= 0,87∠1,6°
e αx ∠β° − e − αx ∠(−β)° e 0,0503 ∠29,14° − e −0, 0503 ∠(−29,14)°
sinh ZY = =
2 2
sinh Z ⋅ Y = 0,49∠85°
B = Z C ⋅ sinh Z ⋅ Y = 399,217∠( −5,655)° ⋅ 0,49∠85°
B = 195,6∠79,315°
1 1
C= sinh Z ⋅ Y = ⋅ 0,49∠85°
ZC 399,217∠(−5,655)°
1
C = 1,225.10 −3 ∠90,5°
Ω

31
 32

4. DOĞAL GÜÇ
Bir enerji iletim hattında , hattın kapasitesinde üretilen güç , hattın reaktansında
tüketilen güç arasında bir denge söz konusu ise hattın doğal güç ile yüklendiği varsayılır. Bu
durumda hattın tamamında akım ile gerilim aynı fazda olduğu görülür. Bununla birlikte hat
sonunda
L
ZC = gibi bir karakteristik empedans varmış gibi düşünülür. Şayet hattan çekilen
C
güç doğal güçten büyük ise hat başı akımı gerilimden geridedir. Bu durumda ise devre
endüktif özellik gösterir.
Bir enerji iletim hattının doğal güçle yüklenmesi en iyi işleme koşullarından biridir. Hat
sonundan çekilen gücün doğal güçten farklı olması durumunda akım ile gerilim arasında faz
farkı meydana gelir.

Z=jwL

i
Y=jwC V
R≅0
Z = jwL Ω
Şekil 4.1. Doğal güç 1
Y = jwC
Ω

w ⋅ L ⋅ I2 = w ⋅ C ⋅ V2
V2 wL V wL Z
= = = = = ZC
I2 wC I wC Y
Sc = 3 ⋅ U ⋅ I
U / 3 U2
Sc = 3 ⋅ U ⋅ = [VA ]
Zc Zc
U2
Sc = ⋅ (cos γ + j sin γ ) [VA]
Zc
θ=γ·ℓ
Buradaki Sc’ye doğal güç adı verilir.

32
 33

Örnek 4.1.

Bir enerji iletim hattının uzunluğu ℓ = 450 km hattın birim etkin direnci r = 0,06 Ω/km ,
x = 0,4 Ω/km ve hattın admitans değeri y = j4.10-6 S/km ve hattın nominal gerilimi 380 kV
olduğuna göre Zc ve Sc değerlerini hesaplayalım.

Çözüm:
L wL  Z
ZC = = ⋅ = Z = R + jX L = 0,06 + j0,4 = 0,404∠81,469°
C wC  Y
0,404∠81,469°
ZC = = 316,22∠(−4,3)° Ω
4 ⋅ 10 −6 ∠90°
U 2 (380 ⋅ 10 3 ) 2
Sc = = = 456,6MVA
Zc 316,22

33
 34

5. BİR HATTIN İLETEBİLECEĞİ MAKSİMUM

GÜÇ

I1

R X
V1 V2

Şekil 5.1. Dört uçlu hat

parçası

Şekli 5.1.’ deki iletim hattı için güç denklemlerini yazalım;

P2 = 3.U 2 .I 2 . cos ϕ 2 Q 2 = 3.U 2 .I 2 . sin ϕ 2

Ip Iq
I p = I 2 . cos ϕ 2
I q = I 2 sin ϕ 2

Iq.X
Ip.X
V1 Iq.R

∆V V1.sinδ
IpX-IqR
δ
φ2 Ip V2 Ip.R

Iq I2 I2Z=∆V

θ
I2X
I2R
θ I qZ
IqR
IqX V1.cosδ

Şekil 5.2. İletilebilecek maksimum gücün bulunmasında kullanılan fazör diyagramı

34
 35

V1 ⋅ cos δ = V2 + I p ⋅ R + X ⋅ I q (1)
V1 ⋅ sin δ = X ⋅ I p − I q ⋅ R (2)
X ⋅ I p − V1 ⋅ sin δ
I q ⋅ R = X ⋅ I p − V1 ⋅ sin δ ⇒ I q = (1) de yerine koyarsak;
R
  X ⋅ I p − V1 ⋅ sin δ 
R ⋅ V1 ⋅ cos δ = V2 + I p ⋅ R + X ⋅   ⋅ R
  R 
 V2 ⋅ R + I p ⋅ R 2 + X 2 ⋅ I p − X ⋅ V1 ⋅ sin δ 
R ⋅ V1 ⋅ cos δ =  ⋅R
 R 
 
R ⋅ V1 ⋅ cos δ = V2 ⋅ R + I p ⋅ R + X ⋅ I p − X ⋅ V1 ⋅ sin δ
2 2

R ⋅ V1 ⋅ cos δ = V2 ⋅ R + I p ⋅ (R 2 + X 2 ) − X ⋅ V1 ⋅ sin δ

Z2
R ⋅ V1 ⋅ cos δ − V2 ⋅ R + X ⋅ V1 ⋅ sin δ = I p ⋅ Z 2
R ⋅ V1 ⋅ cos δ V2 ⋅ R X ⋅ V1 ⋅ sin δ
Ip = − +
Z2 Z2 Z2
R
cos θ =
1  R X  V ⋅R Z
⋅  V1 ⋅ ⋅ cos δ + V1 ⋅ ⋅ sin δ  − 2 2 = I p
Z  Z Z  Z X
sin θ =
Z
1 V ⋅R
⋅ ( cos θ ⋅ cos δ + sin θ ⋅ sin δ ) ⋅ V1 − 2 2 = I p
Z Z

V1 V
Ip = ⋅ cos( θ − δ ) − R ⋅ 22
Z Z

Genel güç formülünden P2 = 3.V2 .I p Ip’ yi yerine koyacak olursak;

V V 
P2 = 3.V2 ⋅  1 ⋅ cos( θ − δ ) − R ⋅ 22 
Z Z 
2
V2 .V1 V
P2 = 3 ⋅ . cos( θ − δ ) − R. 22 ⋅ 3
Z Z

2
U 1 .U 2 R.U 2
P2 = ⋅ cos( θ − δ ) −
Z Z2
dP2
= 0 ’a eşitleyerek maksimum nokta bulunabilir.
d ( θ − δ)

35
 36

P2
dP2
=0
d ( θ − δ) P
2max
U ⋅U
− sin(θ − δ) ⋅ 1 2 = 0
Z
 U ⋅U 
sin(θ − δ) ⋅  − 1 2  = 0
 Z 
sin(θ − δ) = 0 δ
θ=δ
θ−δ = 0
θ=δ
Çekilen gücün maksimum olması için θ=δ olmalıdır.
2
U1 .U 2 R.U 2
P2 max = ⋅ cos( θ − δ ) −
Z Z2
U ⋅U R 2
P2 max = 1 2 − 2 ⋅ U 2 [ W ]
Z Z

Örnek 5.1.

150 km uzunluğundaki bir iletim hattının empedansı 0,16+j0,4 Ω/km hat sonu gerilimi
154 kV , hat başı gerilimi 170∠10 kV tur. Verilen değerlere göre yükün çektiği gücü ve hattın
iletebileceği maksimum gücü bulalım.

Çözüm :
U ⋅U R ⋅ U2
P2 = 1 2 ⋅ cos( θ − δ ) −
Z Z2
Z = z ⋅  = 150 ⋅ ( 0,16 + j0,4 ) = 64,42∠68,2° Ω

P2 =
170 ⋅ 154 ⋅ 10 6 (
cos( 68,2 − 10 ) − 24 ⋅
)
154 ⋅ 10 3
2

64,42 64,42 2
P2 = 77,17 MW
Çekilen maksimum gücü bulmak için ise θ=δ olmalıdır. Bu durumda ;

P2 max =
U1 ⋅ U 2 R 2
− 2 ⋅ U2 =
154 ⋅ 170 ⋅ 10
−
6
(
24 ⋅ 154 ⋅ 10 )
3 2

Z Z 64,42 ( 64,42) 2
P2 max = 269 MW

36
 37

5.2. Maksimum Gücün A,B,C,D Katsayıları Cinsinden

Yazılması

V1  A B V2 
I  = C D  ⋅ I  ⇒ V1 = A ⋅ V2 + B ⋅ I 2
1    2 
V − A ⋅ V2 V1∠δ° A ⋅ V2 ∠α° V ∠δ° − β° A ⋅ V2 ∠α° − β°
I2 = 1 = − I2 = 1 −
B B∠β° B∠β° B B
∗  V ∠β° − δ° A ⋅ V2 ∠β° − α° 
S 2 = V2 ⋅ I 2 = V2 ⋅  1 − 
 B B 
2
V2 ⋅ V1 A ⋅ V2
S2 = ∠β° − δ° − ∠β° − α° [VA]
B B
2
U ⋅U A ⋅ U2
P2 = 1 2 ⋅ cos( β − δ ) − ⋅ cos( β − α ) [ W ]
B B
2
U ⋅U U ⋅A
P2 max = 1 2 − 2 ⋅ cos( β − α ) [ W ]
B B

37
 38

6. PER-UNİT (BİRİM) DEĞERLER

Devre hesaplamaları gerçek değerlerle yapılabildiği gibi , bunları temsil eden per-
unit(birim) değerlerle de yapılabilir. Hesaplamaların herhangi bir kademesinde istenirse per-
unit değerden gerçek değerlere dönmek her zaman için mümkündür. Devre hesaplamalarında
herhangi bir büyüklüğün birçok değerlerine rastlanılabilir. Örneğin hesaplamalarda gerilim
büyüklüğünün 108 , 120 ve 126 kV değerleri ile karşılaşılmış olsun. Bu gerilim değerlerinden
birisi birim veya baz değer olarak seçilebilir. Örneğin 120 kV baz olarak seçilmiş olsun. Bu
takdirde 108 , 120 ve 126 kV’luk gerilimler 0,90 , 1 ve 1,05 periyodik değerleri ile ya da %90
, %100 ve %105 değerleri ile ifade gösterilir. Şu halde periyodik değer verilen değerin baz
olarak seçilen değere göre alınan ve ondalıklı kesir şeklinde ifade edilen oranına eşittir. Bu
büyüklüklerin hesabı için , aşağıdaki noktaların göz önünde bulundurulması gerekir.
1) Öncelikle sisteme ilişkin baz güç ve gerilimin seçilmesi gereklidir. Bu büyüklükler
rasgele seçilebilir. Ancak işlemlerin kolaylığı açısından ve sistemdeki hesaplamaların sayısını
azaltmak için uygun değerlerin seçilmesine özen gösterilmelidir.( Örneğin S B=100 MVA ve
UB =154 kV gibi…)
2) Bir trafo veya genaratörün üzerinde verilen reaktans ve empedans değerleri kendi
bazına göre verilmiştir. Örneğin 50MVA ,15 kV , xd=1,0 pu şeklinde verilen bir
transformatörün empedans değeri 50 MVA ve 15 kV değerine göre tanımlanmıştır.
3) S1B ve U1B baz değerlerindeki transformatör veya genaratör reaktansı x1 ise , S2B ve
U2B değerlerindeki yeni reaktans (x2)
2 2
x 1 ⋅ U1B x ⋅ U 2B
= 2 (1)
S1B S2B
eşitliği yardımıyla hesaplanır. ( Omik direnç ihmal edilmemiş ise x1 yerine Z1 ve x2 yerine Z2
konulacaktır.)
4) Bir transformatörün primer gerilimi BAZ olarak seçilmiş ise , sekonder gerilimide
BAZ değer olacaktır. Bu durumda, sistemdeki transformatör gerilim kademeleri ardışık olarak
değişiyorsa formül 1
x1 x
= 2 (2)
S1B S 2 B
şeklini alır.
5) Bir iletim hattının empedansı Z [Ω] ve admitansı Y [S] belli ise, SB ve UB BAZ
değerlerine göre pu değerleri
S [MVA]
Z = Z [Ω ] ⋅ B 2 [pu ]
U B [ kV]
2 (3)
U B [kV]
Y = Y [Ω ] ⋅ [pu ]
S B [MVA]
eşitlikleri bulunur. İletim hattı için geçerli baz gerilim değeri , hattın başındaki (veya
sonundaki) transformatörün üst gerilim tarafına karşılık düşen (baz) gerilimidir.
6) Pu büyüklükler hem sürekli işletme analizlerinde (örneğin güç akışı analizi) hem de
geçici işletme analizlerinde (örneğin kararlılık veya kısa devre analizi) kullanılabilir.
7) Bir enerji sisteminde tüm büyüklükler (pu) olarak verilmiş ise , ek bir hesaplamaya
gerek yoktur. Verilen değerlerle doğrudan analize geçilir.

38
 39

8) Pu büyüklükler her türlü bağıntıda ve her türlü düzlemde (gerçek sayılar ve kompleks
düzlem) kullanılabilir.
9) İletim hattı üzerinde bulunabilecek seri kompanzatör , seri reaktör , şönt kompanzatör
, şönt reaktör , yıldız noktasını toprağa bağlayan bobin ( veya direnç) gibi elemanlara ilişkin
pu değerleri 3 nolu bağıntı ile elde edilir.
10) Pu büyüklüklerle yapılan işlem sonucunda bulunan gerilim (u) ve güç (s)
değerlerinden fiziksel değerlere geçmek için
U = u ⋅ U B [kV] [kV]
(4)
S = s ⋅ S B [MVA] [MVA]
eşitlikleri kullanılır. Benzer şekilde , pu akımı (i) değeri ile gerçek akım arasında
I = i ⋅ I B [A] [A] (5)
Burada IB değeri
S [MVA]
IB = B ⋅ 10 3 [A] (6)
3 ⋅ U B [kV]
olarak tanımlanmıştır.

Örnek 6.1.
Baz gücü 100 MVA , baz gerilimi 154 kV olarak verilen Z = 20 Ω luk bir empedansın
bu baz değerlere göre per-unit(birim) değerini bulalım.
Çözüm:
SB 100 ⋅ 10 6
z = Z⋅ = 20 ⋅ = 0,084 pu
( UB ) 2 (154 ⋅ 10 )
3 2

Örnek 6.2.
Baz gücü SB =100 MVA , UB = 154 kV olarak verilmiş olup şekil de verilen diğer
değerleri de kullanarak genaratör ve transformatörün birim dönüşümlerini yapınız.
Çözüm:

Genaratör Trafo

~
1,1kV
150 MVA 15/154 kV
1,1 75 MVA
1,0
2 2
x 1 ⋅ U1 x ⋅ UB
= 2 Bu formülü
S1 SB
transformatör ve genaratöre
uygulayalım.
T ransformatör için:

39
 40

(
1,0 ⋅ 154 ⋅ 10 3
=
) 2
x T ⋅ 154 ⋅ 10 3 ( ) 2

75 ⋅ 10 6 100 ⋅ 10 3
100
xT = = 1,33 pu
75
Generatör için:
(
1,1 ⋅ 11 ⋅ 10 3
2

=
)x d ⋅ 15 ⋅ 10 3
2
( )
150 ⋅ 10 6 100
x d = 0,39pu

Örnek 6.3.
Şekilde verilen devrede baz güç 100 MVA ve baz gerilim 35 kV olduğuna göre birim
dönüşümleri yapınız.

T1 T2
G
~ 120 km
0,38 Ω/km
250MVA 200 MVA 200 MVA
14,2 kV 15/159 kV 154/34,5 kV
1,2 0,1 0,11
Çözüm:
T2 için :
(
0,11 ⋅ 34,5 ⋅ 10 3
=
) 2
x T 2 ⋅ 35 ⋅ 10 3 ( ) 2

200 ⋅ 10 6 100 ⋅ 10 6
x T 2 = 0,0534 pu
Hat için :
34,5 kV için 154 kV ise
35 kV için X olur.
X=156,23kV olarak bulunur.
100 ⋅ 10 6
x h = (120 ⋅ 0,38) ⋅
156,23 ⋅ 10 3
2
( )
x h = 0,1868 pu

T1 için :
(
0,1 ⋅ 159 ⋅ 10 3 ) 2

=
(
x T1 ⋅ 156,23 ⋅ 10 3 ) 2

x T1 = 0,0518 pu
200 ⋅ 10 6 100 ⋅ 10 6

Genaratör için :
159 kV için 15 kV ise
156,23 kV için X olsun

X = 14,74 kV olarak bulunur.

40
 41

(
1,2 ⋅ 14,2 ⋅ 10 3
=
) 2
(
x d ⋅ 14,74 ⋅ 10 3 ) 2

250 ⋅ 10 6 100 ⋅ 10 6
x d = 0,6455 pu

Örnek 6.4.
Şekildeki sistemde 50 MVA ve 220 kV baz değerlerine göre elemanların per-unit
değerlerini hesaplayınız.

G T1 T2 M 12,5 kV
20 km
~ 0,10
0,2+j0,4 Ω/km 5 MVA
30MVA 25 MVA
20 MVA
13,1 kV 13,8/220 kV 220/15 kV 2 MW
0,15 0,1 0,08 13 kV
0,18

Çözüm:
T2 için:
0,08 x T 2
= ⇒ x T 2 = 0,20 pu
20 50

M için:
0,20 ⋅ 12,5 2 x M ⋅ 15 2
= ⇒ x M = 1,388 pu
5 50

T1 için:
0,10 x T1
= ⇒ x T1 = 0,20 pu
25 50

Omik yük için:

0,18 ⋅ 13 2 x Y ⋅ 15 2
= ⇒ x Y = 3,38 pu
2 50

Hat için:
Z h = 20 ⋅ ( 0,2 + j0,4 ) = 4 + j8 Ω
50
Z h = ( 4 + j8) ⋅ = 0,004 + j0,008 pu
220 2
G için:
0,15 ⋅ 13,12 x d ⋅ 13,8 2
= ⇒ x d = 0,2253 pu
30 50

41
 42

Örnek 6.5.
Sistemde , 200 MVA ve 100 kV baz değerlerine göre elemanların birim değerlerini
bulunuz.

G1 G2
13,2 kV 13,4 kV
100 MVA 120 MVA
1,1 1,0

15/66 kV
15/66 kV
50 MVA T1 T2 60 MVA
0,1 0,12

30Ω

30Ω 30Ω

66/160 kV
T3 75 MVA
0,09

Çözüm:
T3 için:
0,09 ⋅ 160 2 x T 3 ⋅ 154 2
= ⇒ x T 3 = 0,129 pu
75 100

Hatlar için:

42
 43

66
⋅ 154 = 63,525 kV
100
100
x h = 30 ⋅ = 0,743 pu
63 ⋅ 525 2

T1 için:
0,1 ⋅ 66 2 x T1 ⋅ 63,525 2
= ⇒ x T1 = 0,216 pu
50 100
T2 için:
0,12 ⋅ 66 2 x T 2 ⋅ 63,525 2
= ⇒ x T 2 = 0,216 pu
60 100

G1 için:
? 63,525
15 66 14,4 kV (baz) olacaktır. (aynı baz gerilim G2 içinde geçerlidir)

1,1 ⋅ 13,2 2 x d1 ⋅ 14,44 2

= ⇒ x d1 = 0,919 pu
100 100

G2 için:
1,0 ⋅ 13,4 2 x d 2 ⋅ 14,44 2
= ⇒ x d 2 = 0,718 pu
120 100

Örnek 6.6.
Şekildeki sistemde 200 MVA ve 150 kV baz değerlerine göre elemanların birim
değerlerini bulunuz.

Seri kondansatör
G T
200 km Yük 150 kV
~
0,4 Ω/km
100MVA 80 MVA 30Ω Şönt bobin
14,2 kV 15/154 kV 1000Ω
1,3 0,08

Çözüm:
Şönt bobin:
200
x b = 1000 ⋅ = 8,888 pu
150 2
Seri kompanzasyon:
200
x c = 30 ⋅ = 0,267 pu
150 2

İletim hattı için:

43
 44

200
x h = 80 = 0,711 pu
150 2
T için:
154 2 ⋅ 0,08 150 2 ⋅ x T
= ⇒ x T = 0,211 pu
80 200

G için:
Genaratörün bağlı olduğu bara için baz gerilim
15 154
? 150

14,61 kV olacaktır.
14,2 21,3 14,612 ⋅ x d
= ⇒ x d = 2,456 pu
100 200
Örnek 6.7.
Şekildeki sistemde iletim hatları 220 km olup iletim hatlarının parametreleri r′ = 0,10 Ω/km ,
x′ = 0,40 Ω/km , y′ = 3·10-6 S/km dır. Hatların per-unit değerlerini bulunuz.
T1 T2
Hat - 1

100 MVA 100 MVA

380/154 kV 154/380 kV

Hat - 2

Çözüm:
R = r ' ⋅  = 0,10 ⋅ 220 = 22 Ω
X = x ' ⋅  = 0,40 ⋅ 220 = 88 Ω
Y = y' ⋅  = 3 ⋅ 10 −6 ⋅ 220 = 6,6 ⋅ 10 − 4 S
Aksi belirtilmediği için SB= 100 MVA kabul edilir.
Hat-1 için:
100
r = 22 ⋅ = 0,093 pu
154 2
100
x = 88 ⋅ = 0,371 pu
154 2
154 2
y = 6,6 ⋅ 10 − 4 ⋅ = 0,156 pu
100

Hat-2 için:

44
 45

100
r = 22 ⋅ = 0,015 pu
380 2
100
x = 88 ⋅ = 0,061 pu
380 2
380 2
y = 6,6 ⋅ 10 − 4 ⋅ = 0,953 pu
100

Örnek 6.8.
Şekildeki sistemde , 100 MVA ve 154 kV baz değerlerine göre elemanların per-unit
değerlerini bulunuz.
G T

~ Y 66 Ω ΔY
14,4 kV 15/154 kV 20 Ω
150 MVA 120 MVA
1,4 0,1

Çözüm:
T için:
0,1 x T
= ⇒ x T = 0,083 pu
120 100
G için:
154 kV baz gerilim olduğundan 15 kV da baz gerilimidir.

1,4 ⋅ 14,4 2 x d ⋅ 15 2
= ⇒ x d = 0,860 pu
150 100
RN için:
100
rN = 20 ⋅ = 0,084 pu
154 2
XN için:
Transformatörün çevirme oranı (154/54) sabit olduğundan , genaratör tarafı için baz gerilim
15 kV dur.
100
x N = 66 ⋅ 2 = 29,33 pu
15

Örnek 6.9.
Şekildeki sistemde , 100 MVA ve 380 kV baz değerlerine göre elemanların per-unit
değerlerini bulunuz.

45
 46

G1 T1 T2 G2

~ ~
150MVA 80 MVA 154/380 kV 158/15 kV 120 MVA
15/160 kV T3 200 MVA
13,5 kV 110 MVA 14,8 kV
1,8 0,1 0,07 0,09

Çözüm:
T3 için:
0,07 x T 3
= ⇒ x T 3 = 0,035 pu
200 100
İletim hatları için :
Hat için baz gerilim , T3 ün primer gerilimidir.
100
x h = 140 ⋅ = 0,59 pu
154 2
T1 için :
Bu eleman için baz gerilimi 154 kV dur.
0,1 ⋅ 160 2 x T1 ⋅ 154 2
= ⇒ x T1 = 0,135 pu
80 100
G1 için :
Genaratör tarafı için baz gerilim , (15/160)·154=14,44 kV dur. (Transformatör değiştirme
oranı sabit kaldığından , yüksek gerilim tarafındaki baz gerilim 160 kV olacaktır.)
1,8 ⋅ 13,5 2 x d1 ⋅ 14,44 2
= ⇒ x d1 = 1,049 pu
150 100
T2 için :
0,09 ⋅ 158 2 x T 2 ⋅ 154 2
= ⇒ x T 2 = 0,086 pu
110 100
G2 için :
G2 tarafındaki baz gerilim (15/158)·154=14,62 kV
1,6 ⋅ 14,8 2 x d 2 ⋅ 14,6 2
= ⇒ x d 2 = 1,366 pu
120 100

46
 47

7. ENERJİ İLETİM VE DAĞITIMINDA GEÇİCİ REJİM

ANALİZİ
Enerji iletim sistemlerinde akımın toplam empedansının bir kısmını devre dışına
çıkararak en kısa yoldan devresini tamamlaması sonucu kısa devreler oluşur. Oluşan bu kısa
devre akımının termik ve dinamik etkisi olmak üzere iki tip etkisi vardır. Termik etki
cihazlarda aşırı ısınmalara ve yanmalara sebep olur. I2.R.t şeklinde ifade edilebilir. Burada I
akımın genliği , R sistemin direnci , ve t de süreyi göstermekte olup , t süresiyle termik etki
doğru orantılı olarak artmaktadır. Dinamik etki ise mesned izolatörlerinin kırılmasına ,
baraların titreşin yapmasına , ölçü trafolarında sargı bozukluklarına neden olmaktadır. Bu
nedenler baraların rezonans açısında incelenmesine mutlaka gerek vardır. Kısa devre akımının
etkilerinden çeşitli cihazlar yardımıyla korunmak mümkündür veya bu etkiler en aza indirilir.
Bunların dışında orta gerilim trafo merkezlerinde kullanılan trafoların da kısa devre akımı
sınırlandırılabilir. Ancak reaktans bobini sürekli olarak devrede Kaldığından aktif ve reaktif
güç kaybına neden olur. Bunun yanında orta gerilim trafo merkezlerinde trafoların orta
gerilim çıkışları ayrı ayrı baralara bağlanarak empedans arttırılır ve kısa devre akımı
sınırlandırılır. Bir diğer yöntemde kısa devre akımının sınırlandırılması için orta gerilim
trafolarının yıldız noktasının direnç ve bobin üzerinden topraklanmasıdır. Aynı zamanda bu
yöntemle indirici merkezlerde kullanılan trafoların güç değerleri belirli sınırlar içerisinde
tutularak empedansın çok küçük değerler alması önlenebilir. Çünkü trafolarda empedans ;
2
U U
Z = k ⋅ N dır.
100 S N

7.1. Arızalara Uğrayan Şebekelerin İncelenmesi

a)Sürekli dengeli işleyen enerji sistemlerinin teorisi:
Bu durumda sistemin çözümü doğrusal olmayan cebirsel denklemler yardımıyla
bulunur.

b) Sürekli ancak denge noktası etrafında küçük ölçüde zamana göre hızı
değişmeyen dinamik değişiklikler teorisi:

47
 48

Bu durumda sistem modeli sabit parametreli doğrusal diferansiyel denklemlerle kurulur.

c) Büyük ve ani değişikliklere uğrayan ve dinamik hal değişikliklerine yol açan

geçici olaylar teorisi:
Bu durumda sistem modeli daha karmaşık yapıdaki diferansiyel denklemlerle
çözümlenir.

7.2. Sistemlerin Geçici Rejimlerinin Sınıflandırılması

Hızlarına göre geçici rejimler üç farklı sınıfa ayrılarak incelenirler.

a)Çok fazla hızlı geçici rejimler(ani olaylar): Bu duruma özellikle korumasız hatlarda
atmosferik deşarjlar yol açar ve hattın sonunda yürüyen dalgalar oluşur. Bu dalgalar hattı ışık
hızında bir baştan diğer başa kat ederler. Bu nedenler oluşan arızalar birkaç mili saniyede
meydana gelir ve yok olurlar.
b) Orta hızdaki geçici rejimler: Genellikle izolasyon bozukluğundan kaynaklanmakta
olup sistemin bazı noktalarında her zamankinden farklı akımlar akmasına neden olur veya
gerilimleri değiştirebilir. Havaların neminden dolayı izolatörlerde kaçaklar oluşabilir. Orta
hızdaki geçici rejimler ikiye ayrılırlar: 1)Asimetrik Arızalar , 2) Simetrik arızalar(üç fazın
kısa devresi).

c) Yavaş geçici rejimler:

7.3. Kısa Devreler Ve B Sınıfı Arızaların İncelenmesi

a)Simetrik Kısa Devreler: Aynı anda üç fazın birden kısa devre olması hali olup
şebeke indirgeme yöntemi ile hesaplanır. Sistemi zorlayan en ağır arıza durumu budur. Fakat
bununla birlikte seyrek olarak ortaya çıkarlar. Hesaplama yöntemi oldukça basittir. Arıza
noktasından itibaren sistemin eşdeğer empedansı hesaplanarak çözüme ulaşılır.

b)Asimetrik arızalar: Bu kısa devrelerde çözüm simetrili bileşenler yöntemi

yardımıyla gerçekleştirilir. Simetrili bileşenler yönteminde modeller ve açılar farklı olup 3
adet fazör dengeli 9 fazörün süperpozisyonu olarak ifade edilir.
Bu 9 fazör grubu kendi aralarında 3 e bölünür. Bunlar doğru , ters ve sıfır bileşen
sistemlerdir.

48
 49

VRt

VR0
VRt
VRd VR
VRd
VSt 120º
120º 120º 120º VTd
120º 120º VSd
VTd VSd VR0 VS0 VT0
VSt
VS0 VS
VTt
Doğru sistem Sıfır sistem VTt
Ters sistem
VT0 VT

Şekil 7.1.Simetrili bileşenler yöntemi fazör

gösterimi

7.3.1. Kısa Devre Hesaplarındaki Varsayımlar

1) Arızadan hemen önce sistem yüksüz ve anma frekansındadır. Arıza akımı dışında
bütün akımlar ihmal edilmektedirler. Aksi belirtilmedikçe bütün genaratörlerin
(örneğin 11 kV gibi) kendi anma gerilimlerinde işlediği kabul edilir. Bu genaratörler
11/33 kV luk kendilerine özgü çevirme oranlarında çalışan trafolara bağlanırlar.
2) Bütün genaratörlerin emk ları aynı fazdadır. Bu sistemin salınım yapmadığını ifade
eder. Yani senkronlayıcı akımlar bütün makineleri arızadan önceki duruma ya da
senkronizasyona çekerler. Birinci ve ikinci maddeyi birleştirdiğimizde emk. lar eşit
ve aynı fazda olduklarından bütün genaratörlerin yerine tek bir genaratör
konulabilir. Bu işlem bazen kaynakların bir kontak emk. barasından paralel olması
şeklinde gösterilir. Böylece alternatörlerin empedansları güç sisteminin empedansına
katılmış olur.
3) Sistemin direnci ihmal edilir. Yalnız endüktif reaktansı hesaba katılır. Bu kabulde,
sistemde minimum empedans ve maksimum arıza akımı elde edilmiş olur. Böylece
en kötü sonucu veren şartlara ulaşılmış olur.
Alternatörlerde R/X=0,05 , trafolarda R/X=0,1 , yüksek gerilim hatlarında ise R/X=1/3
şeklindedir.

7.3.2. Üç Fazlı Kısa Devre Sistemlerde Şu Özellikleri Göz Önüne

Almak Yerindedir

1)Bütün pratik amaçlar için sistem eşdeğer empedansı yalnızca reaktanstan oluşur.
2)Tam bir kısa devre halinde kısa devre gücü bütünüyle reaktif güçten meydana gelir.
3)Kısa devreden hemen sonra ölçülen kısa devre akımı örneğin yarım saniye sonra
ölçülen değerden daha büyük değerdedir. Bu da eşdeğer empedansın arızadan hemen sonra

49
 50

minimum olduğunu ve giderek büyüdüğünü ifade etmektedir. Kısa devre akımının zamana
göre bu değişimi senkron genaratörün karakteristiğinden ileri gelmektedir.
4) Bir baranın dayanım gücü ya da kısaca gücü doğrudan doğruya kendisinin kısa devre
gücüyle orantılıdır. Bu ifadeden anlaşılacağı gibi söz konusu baradan şebekenin içine doğru
görünen empedans azaldıkça bu güç artar. Bu yüzden başka baralarda kısa devre meydan
geldiği zaman baranın gerilimini koruma yeteneği büyür. Bununla beraber barada bir kısa
devre oluşursa büyük kısa devre gücünün bu barada yüksek akıma yol açacağını belirtmek
yerinde olur. Bu yüzden bazı şebekelerde bu tipte bir noktaya reaktans eklenmesiyle kısa
devre gücünün yapay olarak değiştirilmesine gerek duyulur.
5) Kısa devre gücü bir kesicinin uğradığı zorlanmanın bir ölçüsü olarak aşağıda
tanımlanacak nedenlerle kısa devre akımına üstün tutulur. Devre kesicinin ilk görevi akımı
ortadan kaldırmaktır. Hızlı bir kesici bu işlemi çoğunlukla iki üç periyottan sonra tamamlar.
Bir kere akım sıfır olunca kesici kontaklarının geri gelen gerilime dayanması için yeterli
izolasyon gücünü koruması zorunludur. Bu gerilim sonradan her bir kesici kutbu boyunca
toplanacaktır.
Açma işleminin bitimiyle kesici boyunca tam şebeke gerilim yani 1,0 pu değerinde
gerilim ölçülecektir. Bu devre kesicinin hem kesmesi gereken akımı , hem de açması gereken
karşı gerilimi hesaba katması gereklidir. Bu iki büyüklüğün çarpımı ve tanım olarak söz
konusu olan kesici yerindeki kısa devre gücünü MVA olarak verir.
6) Bazen incelemeleri kolaylaştırmak amacıyla bir barayı sonsuz güçlü kabul etme
olanağı vardır. Bu durum baranın bir sonsuz kısa devre gücüne sahip olduğunu ifade eder. Bu
ise bir birim eşdeğer empedans belirttiğinden sabit gerilimi korumakla bir baranın daima yeter
derecede güçlü olduğunu ifade eder.
KDG = U ⋅ I
1,0
i kd =
Z eş
1,0
KDG = 1,0 ⋅ i kd = 1,0 ⋅
Z eş
1,0
KDG =
Z eş

7.3.3. Üç Fazlı Simetrik Arızaların İndirgeme Yöntemi İle

Çözümü

Örnek 7.1.
Şekilde görüldüğü gibi dört adet birbirinin aynı genaratör paralel olarak işletilmektedir.
Her birinin 11 kv anma geriliminde 25 MVA anma gücü vardır. Her birine ait geçici reaktans
xd = 0,16 pu olduğuna göre 3~ kısa devre gücünü hesaplayınız.

50
 51

G1 G2 G3 G4

K 11kV

Çözüm:
Devrenin eşdeğeri aşağıdaki gibi olur.

K 0,16

Kısa devre hesaplarındaki varsayımlardan yola çıkarak genaratörler paralel bağlı tek bir
genaratör olarak düşünülür. Bu halde sistem
şeklini alır. Buradan paralele bağlı reaktansların

0,16 0,16 0,16 0,16

eşleniği bize eşdeğer reaktansı verecektir. Buda gerekli denklemlerde yerine konursa;
0,16 1 1
x eş = = 0,04pu KDG = = = 25 pu
4 Z eş 0,04
1 1
KDG = KDG ⋅ S B = 25.25 = 625 MVA i kd = = = 25pu
Z eş 0,04
SB 25 ⋅ 10 6 1
IB = = = 1312,154A I kd = i kd ⋅ I B = ⋅ I B = 25 ⋅ 1312,154 = 32803 A
3 ⋅ UB 3 ⋅ 11 ⋅ 10 3 Z eş

Örnek 7.2.
Şekilde 154 kv enterkonnekte şebeke görülmektedir. SG1 , SG2 = 87,5 MVA , xd = 0,2 pu ,
BD = AB = AC = AD = 125 Ω dur. Her makinenin senkron hızda döndüğü ve kayıpsız olduğu
kabul ediliyor. UB = 154 kV , SB = 175 MVA için D barasındaki üç faz kısa devresine ait kısa
devre gücünü bulalım.

51
 52

G1 G2

B A C

D
M
80MVA
xd = 0,23 pu

Çözüm:
Birim dönüşümü gereken yerler için dönüşümleri yapalım.
Genaratörler için:
0,2 ⋅ (154 ⋅ 10 3 ) 2 x d ⋅ (154 ⋅ 10 3 ) 2 175
= ⇒ x d = 0,2 ⋅ = 0,4pu
87,5 ⋅ 10 6
175 ⋅ 10 6
87,5
Motor için:
0,23 x m
= ⇒ x m = 0,503 pu
80 175
Hatlar için:
175
x h = 125 ⋅ = 0,922 pu
154 2
Hesaplamalara göre sistemin eşdeğer devresi şekildeki gibi olur.Üçgen yıldız dönüşümü
yapılarak devre sadeleştirilir.

0,921 ⋅ 0,921
a=b=c= = 0,307
0,921 + 0,921 + 0,921

52
 53

G1 G2

0,4 0,4 ≡
0,4pu 0,4 pu
0,4 ⋅ 0,4
= 0,2
A 0,4 + 0,4

0,921pu a 0,921pu
B b c
C
0,921pu
0,921pu 0,921pu

0,503 pu

0,2

0,307
A 0,507
0,307 0,507
0,307

≡ B C ≡ 1,228 1,228 ≡ 0,614

0,921 0,921
0,503 0,503
D
0,503 M M

53
 54

1,02

0,503

1,21 ⋅ 0,503 1 1
x eş = = 0,345 pu KDG = = = 2,89pu
1,21 + 0,503 x eş 0,347
1 1 175 ⋅ 10 6
I kd = ⋅ IB = ⋅ = 1903,935A
x eş 0,345 3 ⋅ 154 ⋅ 10 3

Örnek 7.3.
Sistemin anma gerilimi 33 kV tur. Generatörlerin her birisi 25 MVA anma gücünde
0,125pu reaktans değerine sahiptir. M1 ve M2 nin her birisi 25 MVA da 0.125 pu reaktans
değerine sahiptir. İletim hatlarının her birisi ise 10,9 Ω alınarak A barasının önünde meydana
gelebilecek bir simetrik kısa devre gücünü ve akımını bulunuz. ( SB = 100 MVA )

G1 G2

K A B

C D

M1 M2

Çözüm:
100
x h = 10,9 ⋅ = 1,0pu
33 2
0,125 x d
Generatör için: = ⇒ x d = 0,5pu
25 100
0,125 x m
Motor için: = ⇒ x m = 0,5 pu
25 100

54
 55

0,5 a 0,5
0,5 0,5 b c
1,0
A B
1,0
1,0 1,0
≡ 1,0 1,0
1,0
C D
1,0 b c
0,5 0,5
a
0,5 0,5

M M

M
0,5 ⋅ 0,5 0,5 ⋅ 1
a= = 0,125 pu b=c= = 0,25pu
0,5 + 0,5 + 1 2

0,125
üçgen oluşuyor.
0,125
0,25 0,25
A
B 0,25
≡ 1,0 1,0 ≡
1,5
C D 1,25

0,25 0,25
0,125
0,125 M
M

55
 56

0,25
0,25 0,107
0,125
c 0,0089
1,5 a ≡
≡ xeş
b
0,107
0,125

1 1,25 xeş=0,2915
,25
0,125 ⋅ 0,125 1 1
a= = 0,0089 pu KDG = ⋅ SB = ⋅ 100 = 343 MVA
1,5 + 0,125 + 0,125 x eş 0,2915
0,125 ⋅ 1,5 1 1 100 ⋅ 10 6
b=c= = 0,107 pu I Kd = ⋅ IB = ⋅ = 6000 A
1,75 x eş 0,2915 3 ⋅ 33 ⋅ 10 3
Örnek 7.4.
G1 G2

50MVA
0,35pu
A
C
B
KDG=2500MVA M1
olan şebeke 0,9pu
25 MVA
M2

Şekildeki 3 baralı sistemde B barasının önünde kısa devre gücü 2500 MVA olan şebeke
vardır. G1 ve G2 genaratörlerinin 11 kV’taki reaktans değerleri 0,35 pu ve güçleri ise 50 MVA
dır. İletim hatlarının her birisi 70 km uzunluğunda olup reaktansı 0,4 km dır. Motorların 11 kV
anma gerilimi ve 25 MVA gücünde olup reaktansları 0,9 pu dır. B barasının kısa devre gücünü
bulunuz.(SB =100MVA alınacaktır)
Çözüm:
Şebeke için birim dönüşümü:
1 1
KDG = ⋅ S B ⇒ 2500 = ⋅ 100 ⇒ x eş = 0,04pu
X eş x eş
Genaratör için:
0,35 x d
= ⇒ x d = 0,7 pu
50 100
Motorlar için:
0,9 x m
= ⇒ x m = 3,6 pu
25 100

56
 57

Hatlar için:
100
x h = (0,4 ⋅ 70) ⋅ = 23,14 pu
112
8,06
4,36
≡

9,51

0,7 0,7
0,35
≡
7,71
23,14 a 23,14 7,71
3,6 7,71
b c

0,04 23,14 0,04 1,8

3,6

23,14 ⋅ 23,14
a=b=c= = 7,71 pu
23,14 + 23,14 + 23,14
12,07

0,04 7,71 4,36 xeş=0,039Ω

≡ ≡
0,04
1 1
KDG = ⋅ SB = ⋅ 100 = 2564,102 MVA
x eş 0,039

Örnek 7.6.
Aşağıdaki şekilde verilen sistemde genaratörlerin hepsi 60 MVA de 0,2 pu değerine
sahiptirler. Kullanılan reaktans bobinleri 0,1 pu dır. K noktasında meydana gelen üç faz kısa
devre gücünü bulalım
.
G1 G2 G3 G5 G6
G4

57
 58

Çözüm:
Verilen birim değerler yardımıyla sistemin eşdeğer devresini çizelim.

0,2 + 0,1
paralel = 0,06
5
G1 G2 G3 G4 G5 G6

0,2 0,06
0,2 0,2 ≡
0,2 0,2 0,2 0,2 15703,55 A

0,1
0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 19629 A

I2 0,2
Ikd
≡
K I1
0,16

0,2 ⋅ 0,16 1 1
x eş = = 0,089 pu KDG = ⋅ SB = ⋅ 60 = 675 MVA
0,2 + 0,16 x eş 0,089
1 SB 1 60 ⋅ 10 6
I kd = ⋅ = ⋅ = 35333 A
x eş 3 ⋅ U B 0,089 3 ⋅ 11 ⋅ 10 3
0,16 0,16
I 2 = I kd ⋅ = 35333 ⋅ = 15703,555 A
0,16 + 0,2 0,36
0,2 0,2
I1 = I kd ⋅ = 35333 ⋅ = 19629 A
0,16 + 0,2 0,36
19629
I G 2 = I G3 = I G 4 = I G5 = I G6 = = 3925,8 A
5

58
 59

Örnek 7.7.
Genaratörlerden her biri 0,2 pu reaktanslarınki ise 0,3 pu, SB = 60 MVA dır. K
noktasındaki KDG yi hesaplayınız.

G1 G2 G3 G4 G5 G6

Çözüm:

a a a
b c b c b c

0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

0,3 0,3 0,3 0,3 0,3

0,3

0,2 ⋅ 0,2 0,3 ⋅ 0,2

a= = 0,057 b=c= = 0,085
0,7 0,7

59
 60

0,057 0,057 0,057

≡
0,085 0,085 0,085 0,085 0,085 0,085
K

0,3 0,3 0,3

0,0055 0,0571
≡ a ≡
0,0571 b c a
71 0,0571
05 b c
0,
0,0459
0,085 0,471 0,471 0,385 0,085 0,0459 0,385

0,471

0,0571 ⋅ 0,0571 0,0055 ⋅ 0,0571

a= = 0,0055 a= = 5,74 ⋅ 10 −5
0,0571 + 0,0571 + 0,471 0,0055 + 0,0571 + 0,516
0,0571 ⋅ 0,471 0,0055 ⋅ 0,516
b=c= = 0,0459 b= = 5,38 ⋅ 10 −3
0,0571 + 0,0571 + 0,471 0,0055 + 0,00571 + 0,516
0,0571 ⋅ 0,516
c= = 5,09 ⋅ 10 − 2
0,0571 + 0,0516 + 0,0055

60
 61

5,74·10-5

≡
0,136
5,38·10-3 5,09·10-2 5,74·10-5
≡

0,436
0,1309 0,315

1 1
x eş = 0,1043 pu KDG = ⋅ SB = ⋅ 60 = 575,26 MVA
x eş 0,1043

Örnek 7.8.
Şekildeki sistemde SB =15 MVA dır. Ikd nin 1500 A aşmaması için E fideri ile seri
bağlanacak olan reaktansın değerini hesaplayın.

G1 G2
0,15pu 0,02pu
33kV
20 MVA T1 7,3Ω T2
0,15 pu

1/2 1/2

E fideri 33kV
0,03pu
33/11 kV 10MVA
0,08pu
15 MVA
Çözüm:
Öncelikle gerekli birim dönüşümleri yapalım.
Hat için:
15
x h = 7,3 ⋅ 2 = 0,1 pu
33
G2 için:
0,02 x d 2
= ⇒ x d 2 = 0,01 pu
30 15

61
 62

T1 için :
0,15 x T1
= ⇒ x T1 = 0,125 pu
20 15
E fideri için :
0,03 x E
= ⇒ x E = 0,045 pu
10 15
Bulunan bu değerlere göre eşdeğer devre;

0,2625
A 0,11B
0,15 0,01
≡
0,025 0,025
0,1125 0,1
0,1
A B 0,1 ⋅ 0,05 0,0125
a b b=a= = 0,025pu
0,2
0,05 c 0,05 0,045
0,05 ⋅ 0,05 x
0,045 c= = 0,0125 pu
0,2
0,08
x=?
0,08

0,2875 0,135 0,091

≡ 0,228
≡
0,1375 ≡
0,1375 x
x
x

62
 63

1 SB
I kd = 1500 A ⇒ 1500 = ⋅
x eş 3 ⋅ UB
1 15 ⋅ 10 6
x eş = ⋅ = 0,524
1500 3 ⋅ 11 ⋅ 10 3
0,524 = x + 0,228 ⇒ x = 0,296 pu

Örnek 7.9.
Verilen sistemde SB = 60 MVA olduğuna göre kısa devre gücü ve akımını bulunuz.
G1
T1
60 MVA
0,2 pu
60 MVA
0,15 pu 26,1 Ω 100 MVA
G2 T4
T2 0,25 pu
60 MVA
0,2 pu 1/4 3/4 G4
60 MVA 120 MVA
0,15 pu 0,2 pu
G3
T3
30 MVA
0,1 pu
40 MVA
0,1 pu
Çözüm:
G3 için birim dönüşümü:
0,1 x d 3
= ⇒ x d 3 = 0,2 pu
30 60
G4 için:
0,25 x d 4
= ⇒ x d 4 = 0,15 pu
100 60
T3 için:
0,1 x T3
= ⇒ x T3 = 0,15 pu
40 60
T4 için:
0,2 x T4
= ⇒ x T4 = 0,1 pu
120 60
bulunana bu değerlere göre devrenin eşdeğerini çizelim:

63
 64

0,2 0,15
0,1

0,2 0,15 0,1 0,15

0,2 0,15
0,025 0,075

0,1+0,15=0,25

0,2 + 0,15
= 0,116
3

a
c b 0,0248
0,025
0,116 0,1 0,25
≡ 0,0623
0,025 0,075
≡

0,0536
0,116 ⋅ 0,25 0,075
a= = 0,0623
0,466
0,25 ⋅ 0,1
b= = 0,0536
0,466
0,0498
0,116 ⋅ 0,1 0,0623 0,098
c= = 0,0248
0,466 ≡
0,128

1 1
KDG = ⋅ SB = ⋅ 60 = 612,24 MVA
x eş 0,098
Burada Ikd değerini hesaplamak için UB değerinin hesaplanması gereklidir. Bunun için direnç
ve birim değeri ve hat parçasının birim dönüşüm formülünden UB değeri çekilir.

64
 65

26,1 ⋅ 60 ⋅ 10 6
0,1 = 2
⇒ U B = 125,136 kV Bulunan bu UB değerini yerine koyarak Ikd değerini
UB
buluruz.
1 60 ⋅ 10 6
I kd = ⋅ = 2824,696 A
0,098 3 ⋅ 125,139 ⋅ 10 3

Örnek 7.10.
Şekildeki sistemde transformatörlerin her biri 50 MVA ve 0,1 pu değerindedir. Hatlar
0,8 pu , SB=100 MVA ve UB=154 kV tur. A ve B noktalarında kısa devre meydana gelecek
olursa kısa devre gücünü ve akımını bulunuz.
100 MVA SGB
0,3 pu T1 T2
Hat 1
G1
13,5 kV 15/154 kV 154/34,5 kV
100 MVA
0,2 pu

T3 T4
Hat 2
G2
A B
15/154 kV 154/34,5 kV
60 MVA
0,16 pu
13,5 kV

Çözüm:
G1 için birim dönüşümü:
0,3 ⋅ 13,5 2 x d1 ⋅ 15
2

= ⇒ x d1 = 0,243 pu
100 100
G2 için:
0,18 ⋅ 13,5 2 x d 2 ⋅ 15
2

= ⇒ x d 2 = 0,243 pu
60 100
Transformatörler için :
0,1 x T
= ⇒ x T = 0,2 pu
50 100
Hatlar için:
100
x h = 80 ⋅ = 0,337 pu
154 2

65
 66

0,243 0,2 0,337 0,2

0,737
0,07
a b 0,086
c 0,2 ≡
0,07
0,243 0,2 0,337 0,2
0,2 0,537

0,243 2 0,2 ⋅ 0,243

a= = 0,086 pu b=c= = 0,07 pu
0,686 0,686

0,086
0,807
0,27 0,077
≡ 0,086
≡ 0,807
≡
0,27 0,537
0,27 0,537
0,537
xeş=0,209 pu

1
KDG = ⋅ 100 = 478,468 MVA
0,209
1 100 ⋅ 10 6
I kd = ⋅ = 1793,793 A
0,209 3 ⋅ 154 ⋅ 10 3

Örnek 7.11.
Şekildeki sistemde K noktasındaki kısa devre akımını 3 kVA de sınırlamak için x
bobinlerinin değerleri ne olmalıdır? Sistemin baz akımı IB=1575 A dır.

x
0,2 0,2

x 0,15
0,15 0,15 K

0,2 0,2

x
0,2 0,2

66
 67

Çözüm:

0,2 0,2 x 0,15

0,15 0,15

0,2 0,2 x

0,2 0,2 x

x
0,2 +
2
0,2+1,5x
0,35
≡ 0,35
0,4 x ≡
0,4
1
I kd = ⋅ IB
x eş 0,4 ⋅ ( 0,2 + 1,5x )
0,525 = 0,35 + ⇒ x = 0,074 pu
1 0,6 + 1,5x
3000 = ⋅ 1575 ⇒ x eş = 0,525 pu
x eş

67
 68

Örnek 7.12.
Şekildeki sistemde kısa devre noktasında meydana gelen kısa devre akımını bulalım.

G2
30 MVA G1 20 MVA
0,15 0,12 pu
pu
60 MVA
0,2 pu
x2
80 MVA G3
0,24 pu 60 MVA
x1 0,2 pu
90 MVA
0,8pu
x3
30 MVA
80 0,01+j0,05 pu
0,18 pu
0,12
60 MVA
G4 G5 pu

Çözüm:
Öncelikle gerekli birim dönüşümleri yapalım.
G1 için:
0,15
x d1 = 100 ⋅ = 0,5
30
G2 için:
0,12
x d 2 = 100 ⋅ = 0,6
20
G3 için:
0,2
x d 3 = 100 ⋅ = 0,333
60
x1 için:
0,24
x 1 = 100 ⋅ = 0,3
80
x2 için:
0,2
x 2 = 100 ⋅ = 0,333
60
x3 için:
0,8
x 3 = 100 ⋅ = 0,888
90
G4 için:
0,18
x d 4 = 100 ⋅ = 0,225
80
G5 için:

68
 69

0,12
x d 5 = 100 ⋅ = 0,2
60
Empedans için:
0,0509∠78,69°
x z = 100 ⋅ = 0,169∠78,69°
30
Bulunana birim değerlere göre eşdeğer devre aşağıdaki gibi olur.

a
0,5 0,6 0,333 c
0,272 b 0,333
0,333 ≡ 0,33
0,3 0,888

0,888
0,225 0,3
0,2 0,169∠78,69°

0,169∠78,69°

0,272 ⋅ 0,333 0,333 2

a=b= = 0,0965 c= = 0,118
0,272 + 0,333 + 0,333 0,272 + 0,333 + 0,333

0,0965
≡

0,0965 0,118 0,380

≡ 0,0331+j0,165

0,3 0,888
0,105

0,105
0,169∠78,69°

Z eş = 0,0331 + j0,2474 = 0,249∠82,37°

1 SB 1 100 ⋅ 10 6
I kd = ⋅ = ⋅ = 21078,87∠( − 82,37 ) ° A
Z eş 3 ⋅ U B 0,249∠82,37° 3 ⋅ 11 ⋅ 10 3

69
 70

7.3.4. Kısa Devrelerin Bara-admitans Matrisi Yöntemiyle Çözülmesi

Bara-admitans yöntemi kısa devre hesaplamalarında kullanılan farklı bir yöntemdir. Bu

yöntemde indirgeme yönteminden farklı olarak admitans değerleri tespit edilerek matris
oluşturulur. Oluşturulan bu matris yardımıyla kısa devre olan baranın akımı tespit edilir.
Bu yöntemi aşağıdaki sistem üzerinden açıklayalım.

A B

C D

Bu sistemin eşdeğerini çizelim.

YG1 YG2
Yh1
A B

Yh2 Yh3

C D
Yh4
YG3 YG4

70
 71

I A  YAA YAB YAC YAD  VA 

I  Y YBB YBC YBD   VB 
 B  =  BA ⋅
 I C   YCA YCB YCC YCD   VC 
     
I D  YDA YDB YDC YDD   VD 

[ I] = [ Y] ⋅ [ V ] formülünden gerilimi çekecek olursak;

[ V ] = [ I]
[ Y]
[ V] = [ Y] −1 ⋅ [ I]
şeklinde bulunabilir. Burada [ Y ] −1 ters matrisi bulunarak çözüm yapılabilmektedir.
VA  I A 
V   
 B  = [ Y ] −1 ⋅ I B 
VC  I C 
   
VD  I D 
Arıza olan baranın kısa devre akımı bulunurken matris ifadesinde kısa devre olan baranın
gerilimi 1,0 pu olarak alınır. Örneğin kısa devre A barasında ise buranın gerilimi 1,0 olarak
kabul edilir ve kısa devre akımı bulunur. Diğer baralardan akım akmadığı kabul edilir.
1,0  X  i kd 
V    0
 B =  X ⋅ 
VC   X  0
     
VD   X  0 
Akımlar sıfır kabul edildiği için sade x ile gösterilen yerlerin bilinmesi çözüm için yeterli
olacaktır. Bu şekilde akımı yazacak olursak;
1,0
1,0 = x eş ⋅ i kd ⇒ i kd = şeklinde yazılabilir.
x eş

71
 72

Örnek 7.13.
Aşağıda daha önce çözümünü indirgeme yöntemi ile bulduğumuz Örnek 7.3. deki sistemin
çözümünü bara-admitans yöntemi ile yapalım.

0,5 0,5
1 1
YG1 = YG 2 = YM1 = YM 2 = = − j2
j0,5 A
1 1 1
Yhatlar = = − j1
j1 C D
1
budeğerlere göre admitans eşdeğeri çizilir.
0,5 0,5

M M

-j2 -j2
-j1
A B

-j1 -j1

C D
-j1
-j2 -j2

Admitans eşdeğeri çizildikten sonra bu değerler yardımıyla matris oluşturulur. Matris

oluşturulurken YAA= A düğümüne gelen admitansların toplamı , YAB=A ve B düğümleri
arasındaki admitans olarak alınarak matris oluşturulur.

− j4 j1 j1 0 
 j1 − j4 0 j1 
[ Y] = 
 j1 0 − j4 j1 
 
 0 j1 j1 − j4

Matris oluşturulurken çapraz sıra yani -j4 lerin bulunduğu sıra dışındaki yerlerin
işaretleri (+) yapılır ve ters matris bundan sonra bulunur.

72
 73

 j0,291 j0,082 j0,082 j0,042

 j0,082 j0,291 j0,042 j0,082
[ Y] = 
−1 
 j0,082 j0,042 j0,291 j0,082
 
 j0,042 j0,082 j0,082 j0,291
Bu ters matristen yararlanarak denklem sistemimizi oluştururuz.
VA   j0,291 j0,082 j0,082 j0,042 I A 
V     
 B  =  j0,082 j0,291 j0,042 j0,082 ⋅  I B 
VC   j0,082 j0,042 j0,291 j0,082  I C 
     
VD   j0,042 j0,08 j0,08 j0,291 I D 
1,0
1,0 = j0,291 ⋅ i kd + 0 + 0 + 0 ⇒ i kd = = 3,436 pu
0,291
100 ⋅ 10 6
I kd = i kd ⋅ I B = 3,436 ⋅ = 6011,44 A
3 ⋅ 33 ⋅ 10 3
Bulunan bu sonuç indirgeme yöntemi ile bulunan değerle (6000 A)yaklaşık aynıdır.

Örnek 7.14.
Aşağıda reaktans eşdeğeri verilen sistemin bara-admitans yöntemi ile D noktasındaki
kısa devre akımını bulalım.(SB =175 MVA , UB = 154 kV )
G1 G2

0,4pu 0,4 pu

0,921pu a 0,921pu
B b c
C
0,921pu
0,921pu 0,921pu

0,503 pu

73
 74

Çözüm:
Öncelikle reaktansların admitans karşılıkları bulunur.
1
YG! = YG 2 = = − j2,5 G1 G2
j4
1
Yhatlar = = − j1,085
j0,921
1 -j2,5 -j2,5
YM = = − j2
j0,5
A

-j1,085 a -j1,085
B b c
C
-j1,085
-j1,085 -j1,085

-j2

− j7,17 j1,085 j1,085 0 

 j1,085 − j3,255 j1,085 j1,085 
[ Y] = 
 j1,085 j1,085 − j3,255 j1,085 
 
 0 j1,085 j1,085 − j4,17 
 j0,17533 j0,1185 j0,1185 j0,061665
 j0,1185 j0,50675 j0,27533 j0,20375 
[ Y] −1 = 
 j0,1185 j0,27633 j0,50675 j0,20375 
 
 j0,061665 j0,20375 j0,20375 j0,34584 
VA   j0,17533 j0,1185 j0,1185 j0,061665 I A 
V    
 B  =  j0,1185 j0,50675 j0,27533 j0,20375  I B 
⋅
VC   j0,1185 j0,27633 j0,50675 j0,20375  I C 
     
VD   j0,061665 j0,20375 j0,20375 j0,34584  I D 
1,0
1,0 = 0,34584 ⋅ i kd ⇒ i kd = = 2,891 pu
0,34584
175 ⋅ 10 6
I kd = 2,8915 ⋅ = 1897,054 A
3 ⋅ 154 ⋅ 10 3

74
 75

7.3.5. Simetrik Olmayan Arızaların İncelenmesi

Üç fazlı bir sistemin dengeli işletilmesinde bu sisteme ait akım ve gerilimlerin

fazörlerinin modülleri birbirine eşit olup aralarında 120° faz farkı bulunmaktadır. Bu şekildeki
sistemler çeşitli yöntemlerle analiz edilebilirler. Ancak akım ve gerilim fazörlerinin modül
olarak büyüklükleri veya aralarındaki açı değiştiğinde , yani bir dengesizlik söz konusu
olduğunda sistem faz bileşenleri yöntemi ile çözümlenememektedir.
Simetrik olmayan arızaların incelenmesinde simetrili bileşenler yönteminden
yararlanılır. Genel olarak en çok kullanılan simetrili bileşen yöntemleri Fortescue ve
Kimbark’ın simetrili bileşenler yöntemidir. Kimbark’ın simetrili bileşenler yönteminde döner
manyetik alan elemanları ( genaratör , motor….vb) tanımlanamadığı için Fortescue’nin
yöntemi tercih edilir. Bir enerji sistemini oluşturan elemanları etkileyen dengesiz bir akım
sistemiyle gerilim sistemi yerine dengeli 3 ayrı akım sistemi veya dengeli 3 ayrı gerilim
sistemi kullanılır. Ancak bu işlemin yapılabilmesi için dengesizliğin etkisi altındaki elemanın
üç fazının yapısı elektiriki açıdan simetrik olmalıdır. Bu koşul altında iletim sisteminin her
elemanı 3 bağımsız 4 uçlu veya 2 kapılı ile gösterilebilir. Bu 4 uçların her birine gerilimle
akımların sadece birer bileşeni etkili olmaktadır. Daha açık şekliyle 4 uçluların birincisinde
doğru sistem gerilim ve akımları , ikincisinde ters sistem gerilim ve akımları , üçüncüsünde
ise sıfır sistem gerilim ve akımları etkili olmaktadır. Böylece 3 ayrı bileşen sistem için
gerilimler ve akımlar arası bağıntılar doğrusal olup 1 fazlının 4 uçlu denklemlerine dönüşmüş
olur. Bu durumda dengesizliğin etkisi altındaki sistem doğru , ters ve sıfır sistem yardımıyla 9
tane dengeli fazörün süperpozisyonu olarak ifade edilebilir. Bunlardan doğru sistem
fazörlerinin zaman içindeki sırası +RST yönünde olup aralarında 120° faz farkı bulunan fazör
grubudur. Ve döner alan makinelerinin statorlarına uygulandığında +yönde döner alan
meydan getirirler. Ters bileşen sistemi zaman içerisindeki sırası +RST yönüne ters yönde olan
modülleri birbirine eşit , aralarında 120° faz farkı olan ve döner alan makinelerinin
statorlarına uygulandığında ters yönde döner alanlar meydana getiren fazör grubudur.
0 bileşen grubu ise modülleri eşit aralarında faz farkı olmayan ve döner alan meydana
getiremeyen fazör grubudur.
a operatörünün yönü VRt

VR0
VRt
VRd VR
VRd
VSt 120º
120º 120º 120º VTd
120º 120º VSd
VTd VSd VR0 VS0 VT0
VSt
VS0 VS
VTt
Doğru sistem Sıfır sistem VTt
Ters sistem
V
VT0 T
Şekil 7.1. Simetrili bilşenler fazör gösterimi

75
 76

a = 1∠120° = −0,5 + j0,866

a 2 = 1∠240° = −0,5 − j0,866
a 3 = 1∠360° = 1
Şekil 7.1. de görülen vektörel toplama işlemlerini yazarsak;
VR= VRd+VRt+VR0=VR0+VRd+VRt
VS=VSd+VSt+VS0=VS0+VSd+VSt
VT=VTd+VTt+VT0=VT0+VTd+VTt
VS ve VT ifadelerini VR cinsinden yazmak için bir a operatörü kullanalım.
VR=VR0+VRd+VRt
VS=VRo+a2·VRd+a·VRt
( VS0=VR0=VT0 ve VSd’u VRd cinsinden yazmak için a operatörü yönünde iki kere yani 240°
dönmek gerekmektedir.VSt’i yazmak için ise ters bileşen sistemde a operatörü yönünde
VRt’den itibaren 120° dönmek gerekmektedir.)
VT=VR0+a·VRd+a2·VRt ( VT’nin bileşenleri de yukarıdaki gibi a operatörü yardımıyla yazılır.)
Yazdığımız bu denklemleri matrissel formda yazalım.
VR  1 1 1  VRo 
V  = 1 a 2 a  ⋅ V 
 S    Rd 
VT  1 a a   VRt 
2

[ V] = [ Ts ] ⋅ [ Vs ]
şeklinde yazılabilir.
VR  1 1 1  VR 0 

[ V] = VS   [ Ts ] = 1 a 2 a  [ Vs ] = VRd 
VT  1 a a 2   VRt 
Ts=Dönüşüm matrisi
Vs=Simetrili bileşen
Aynı denklemleri akımlar içinde yazmak mümkündür.
I R  1 1 1  I Ro  I R  I R 0 
I  = 1 a 2 a  ⋅ I  [ I] = [ Ts ] ⋅ [ I s ] [ I] = I S 
[ I s ] =  I Rd 
 S    Rd 
I T  1 a a 2   I Rt  I T   I Rt 
Simetrili bileşenleri bulmak için [ V ] = [ Ts ] ⋅ [ Vs ] denkleminden [Vs] matrisini çekelim;
[ Vs ] = [ Ts ] −1 ⋅ [ V ]
şeklinde yazılabilir. Burada [Ts] ifadesini bulduğumuzda simetrili bileşenleri
de bulabiliriz. Vs ifadesini bulursak Ts-1 ifadesini bulmamız kolaylaşacaktır.
VR0 için;
VR = VR 0 + VRd + VRt
VS = VR 0 + a 2 ⋅ VRd + a ⋅ VRt
VT = VR 0 + a ⋅ VRd + a 2 ⋅ VRt

( )
VR + VS + VT = 3VR 0 + VRd 1 + a + a 2 + VRt 1 + a + a 2 ( )
(
= 3VR 0 + 1 + a + a 2
)( V
Rd + VRt )
1
VR + VS + VT = 3VR 0 ⇒ VR 0 = (VR + VS + VT )
3
1 + a + a = 1 + ( − 0,5 + j0,866) + ( − 0,5 − j0,866 ) = 0
2

76
 77

VRd için;
VR = VR 0 + VRd + VRt
a VS = VR 0 + a 2 ⋅ VRd + a ⋅ VRt
a2 VT = VR 0 + a ⋅ VRd + a 2 ⋅ VRt

( ) ( ) (
VR + a ⋅ VS + a 2 ⋅ VT = VR 0 1 + a + a 2 + VRd 1 + a 3 + a 3 + VRt 1 + a 2 + a 4 )
1
(
VR + a ⋅ VS + a 2 ⋅ VT = 3 ⋅ VRd ⇒ VRd = VR + a ⋅ VS + a 2 ⋅ VT
3
)
VRt için;
VR = VR 0 + VRd + VRt
2
a VS = VR 0 + a 2 ⋅ VRd + a ⋅ VRt
a VT = VR 0 + a ⋅ VRd + a 2 ⋅ VRt

( ) ( ) (
VR + a 2 ⋅ VS + a ⋅ VT = VR 0 1 + a + a 2 + VRd 1 + a 4 + a 2 + VRt 1 + a 3 + a 3 )
1
(
VRt = ⋅ VR + a 2 ⋅ VS + a ⋅ VT
3
)
Bu üç denklemi matris şeklinde yazarsak;
VR 0  1 1 1  VR 
 V  = 1 ⋅ 1 a a 2  ⋅  V 
 Rd  3    S  şeklinde yazılır.
 VRt  1 a 2
a   VT 
1 1 1
1 
[ Ts ] = ⋅ 1 a a 2 
−1

3
1 a 2 a 
I R 0  1 1 1  I R 
 I  = 1 ⋅ 1 a a 2  ⋅  I S 
 Rd  3 
 I Rt  1 a 2 a   I T 

77
 78

Örnek 7.15.
T fazının kopmasıyla oluşan dengesizlikte hat akımlarının simetrili bileşenlerini
bulunuz.

I R = 100∠0°

Z Z

Z
I s = 100∠180°

IT = 0

Çözüm:
I R 0  1 1 1   100∠0° 
 I  = 1 ⋅ 1 1∠120° 1∠240° ⋅ 100∠180°
 Rd  3    
 I Rt  1 1∠240° 1∠120°   0 
1
I R 0 = ⋅ (100 − 100 + 0 ) = 0
3
1 1
I Rd = ⋅ (100 + 1∠120° ⋅ 1∠180° + 0 ) = (100 + 100∠300°) = 57,73∠( − 30 ) ° A
3 3

Empedans değerleri için simetrili bileşenleri bulalım;

Genel gerilim formülü [ V ] = [ Z] ⋅ [ I] (1) buradan Z’in simetrili bileşenlerini bulmak için
[ V] = [ Ts ] ⋅ [ Vs ] ve [ I] = [ Ts ] ⋅ [ I s ] formüllerini (1) yerlerine koyarsak
[ Ts ] ⋅ [ Vs ] = [ Z] ⋅ [ Ts ] ⋅ [ I s ] şekline gelir. Burada Z i çekersek;
[ Z] = [ Ts ] ⋅ [ Vs ] ⋅ [ Ts ] −1 bulunur. Burada [ Vs ] = [ Z s ] dersek formül [ Z] = [ Ts ] ⋅ [ Z s ] ⋅ [ Ts ] −1
[ Is ] [Is ]
şeklinde yazılabilir. Buradan da [Zs]’yi çekersek [ Z s ] = [ Ts ] ⋅ [ Z] ⋅ [ Ts ] bulunur.
−1

 Z RR Z RS Z RT   Z R 00 Z R 0 d Z R 0 T  1 1 1
    1 
[ Z] =  ZSR ZSS ZST  [ Z s ] = Z Rd 0 Z Rdd Z Rdt  [ Ts ] = ⋅ 1 a a 2 
−1

3
 Z TR Z TS Z TT   Z Rt 0 Z Rtd Z Rtt  1 a 2 a 
1 1 1 
[ Ts ] = 1 a 2 a  bu ifadeleri yukarıdaki denklemde yerine koyalım.
1 a a 2 

78
 79

1 1 1   Z RR Z RS Z RT  1 1 1 
1
[ Z s ] = 1 a a 2   ZSR ZSS ZST  1 a 2 a  şeklinde yazılabilir.
3
1 a 2 a   Z TR Z TS Z TT  1 a a 2 
Empedans değişikliklerinde simetrisiz bileşenler sonuç vermez.
[ ]
Bir sistemin görünür ya da kompleks gücü [ S] = [ V ] t ⋅ I * şeklinde yazılabilir.
[ ][ ]
[ V] = [ Ts ] ⋅ [ Vs ] , [ I] = [ Ts ] ⋅ [ I s ] ise [ I *] = Ts * ⋅ I * ve [ V] t = [ Ts ] t ⋅ [ Vs ] t matrislerini bulmamız
gereklidir.
1 1 1 1 1 1 
[ Ts ] = 1 a 2 a  → [ Ts ] t = 1 a 2 a  [ Ts ] = [ Ts ] t
1 a a 2  1 a a 2 
1 1 1  1 1 1 
 *  [ ]
[ Ts ] = 1 1∠240° 1∠120°  → Ts = 1 1∠ − 240° 1∠ − 120°  1∠ − 240° = 1∠120°

1∠ − 120° = 1∠240
1 1∠120° 1∠240° 1 1∠ − 120° 1∠ − 240°
1 1 1 
[ ]
Ts * = 1 a a 2  [ ]
Ts = 3 ⋅ [ Ts ]
* −1

1 a 2 a 
[S] = [ Ts ] t ⋅ [ Vs ] t ⋅ [Ts * ] ⋅ [I s * ]
[S] = [ Vs ] t ⋅ [ Ts ] t ⋅ 3 ⋅ [ Ts ] −1 ⋅ [I s * ]
VR 0  I R 0 
[S] = 3 ⋅ [ Vs ] t ⋅ [I s * ] [ Vs ] = VRd  [ I s ] =  I Rd 
 VRt   I Rt 
I R 0 * 
 *
[S] = 3 ⋅ [ VR 0 VRd VRt ] ⋅  I Rd 
 I Rt * 
 
[S] = 3 ⋅ VR 0 ⋅ I R 0 * + 3 ⋅ VRd ⋅ I Rd * + 3 ⋅ VRt ⋅ I Rt *
S = S0 + Sd + S t
P = P0 + Pd + Pt
Q = Q0 + Qd + Q t

7.3.5.1. Güçlere Ait Özellikler

1) Simetrik yapıda bir şebekede akımla ya da gerilimlerin doğru, sıfır ve ters sistemlere
göre bileşenleri birbirine bağlı olmadıkları gibi bu üç ayrı bileşenler sistemdeki güçlerde
birbirinden bağımsızdır. Yani kompleks güçte aktif ve reaktif güçte üç ayrı sisteme bölünür.
Sistemlerden her birisi diğer sistemlerdeki güçlere bağlı olmadan güç iletir.

79
 80

2) Tesis yapısında simetrisizlik varsa gerilimler ve akımlardaki bağımsızlık kalkarak 3

sistemin akım ya da gerilimleri birbirlerine bağlı duruma gelirler. Ancak her üç sistemdeki
güçler yine birbirlerinden bağımsız kalır.
3) Simetrili bileşenler sisteminin üç bileşeninin her birindeki aktif güç veya reaktif
güçler bütün iletim sistemi boyunca kendi değerini korur.
4) Bir ters aktif veya reaktif güç ya da bir sıfır aktif güç veya reaktif güç bulunması
iletim sisteminde bir dengesizlik sisteminin varolduğunun kesin belirtisidir.

7.3.5.2. Simetrisiz Yüklü Bir Senkron Makinenin İşleme

Denklemlerinde Simetrili Denklemlere Dönüşüm

Dengeli yükleme koşullarında işleyen bir senkron makinede tam bir bağımsızlık altında
[ V] = [ E] − [ Z] ⋅ [ I] bağıntısı geçerlidir.
Bu esnadaki empedans ise genel şekliyle
 jx d 0 0 
[ Z] =  0 jx d 0  dır. Ancak dengesiz işleme koşulları için empedans matrisi

 0 0 jx d 
 Z1 Z 2 Z 3 
[ Z] =  Z 3 Z1 Z 2  şekline gelecektir.
 Z 2 Z 3 Z1 
[ V ] = [ E ] − [ Z] ⋅ [ I ]
[ Ts ] ⋅ [ Vs ] = [ E] − [ Z] ⋅ [ Ts ] ⋅ [ I s ] bu ifadede [Vs]’ yi yalnız bırakmak için her iki tarafı [Ts]-1 ile
çarpalım.
[ Ts ] −1 ⋅ [ Ts ] ⋅ [ Vs ] = [ Ts ] −1 ⋅ [ E] − [ Ts ] −1 ⋅ [ Z] ⋅ [ Ts ] ⋅ [ I s ]

1 Zs

[ Vs ] = [ Ts ] −1 ⋅ [ E] − [ Z s ] ⋅ [ I s ] (1) bu ifadede ki ifadeleri ayrı ayrı bulup yerine yazalım.

1 1 1   E  E 
1 
[ Ts ] ⋅ [ E] = ⋅ 1 a 2 a  ⋅ a 2 E  = 0  (2)
−1

3
1 a a 2   aE  0 
 Z1 Z 2 Z 3 
[ Z s ] = [ Ts ] ⋅  Z 3 Z1 Z 2  ⋅ [ Ts ]
−1 

 Z 2 Z 3 Z1 
 Z1 + a 2 ⋅ Z 2 + a ⋅ Z 3 0 0 
  (3)
 
 0 Z1 + a ⋅ Z 2 + a 2 ⋅ Z 3 0 
= 
 
 0 0 Z1 + Z 2 + Z 3 
 
 

80
 81

(2) ve (3) ü (1) de yerine koyarsak;

Vd  E   Z d 0 0  I d 
 V  = 0  −  0 Z 0  ⋅ I t  bulunur. Burada
 t    t

V0  0   0 0 Z 0  I 0 

Vd = E − Z d ⋅ I d
Vt = − Z t ⋅ I t şeklinde yazabiliriz.
V0 = − Z 0 ⋅ I 0

7.3.5.3.Senkron Makinelerde Empedans Değerleri

a) Senkron Makinenin Doğru Bileşen Değerleri:

En kolay belirlenen parametredir. Dengeli çalışmada doğrudan doğruya doğru
sistemin etkisi altındadır.
Zd=jxd (Sürekli kısa devre durumu için geçerlidir.)
Zd=jxd′′ (1 ~ 2 periyotluk kısa devrelerde kullanılır.)
Zd=jxd′ (3 ~ 4 periyotluk kısa devrelerde kullanılır.)

Reakta Senkron motor Senkro Hidro Turbo

ns Yükse Düşük n Genaratör Genaratör
k hızlı hızlı Kompansatör
xd 0,8 1,0 1,60 1,0 1,15

xq 0,65 0,8 1,0 0,65 1,0

xd′ 0,30 0,35 0,40 0,30 0,15

xd′′ 0,18 0,2 0,25 0,20 0,10

xt 0,19 0,35 0,25 0,20 0,13

x0 0,05 0,07 0,08 0,07 0,04

b) Senkron Makinenin Ters Empedansı:

Makine bir tahrik makinesi tarafından normal hızla döndürülür. emk. ler uyarma sargısı
kısa devre edilerek 0’ a getirilirler. Bir dış kaynak , örneğin bir başka senkron makine
tarafından makine uçlarına ters bir gerilim uygulanır. Bu takdirde incelenen makinede doğru
VR
akan akımlar ölçülür. Bu durumda Z t = dır.
It
c) Senkron Makinenin Sıfır Empedansı:
Senkron makine hızla döndürülüp uyartım sargısı kısa devre edilir. Tek fazlı kaynak üç
E
stator sargısıyla 0 potansiyel arasına uygulanır. Böylece Z 0 = olarak elde edilir.
I0

81
 82

7.3.5.4.Trafoların Empedans Değerleri

Bir trafonun doğru empedansı kaçak empedansına eşittir. Kısa devre deneyi ile elde
edilir. Bütün hareketsiz makinelerde xd=xt dır.

7.3.5.5.Hatların Empedans Değerleri

İletim hatlarında doğru ve ters empedans birbirine eşittir. 0 bileşen değeri ise doğru
bileşen değerinin 2 veya 3 katı oranındadır.

7.3.5.6.Sıfır Bileşen Sisteminde Elemanların Bağlantısı

Z0

Üçgen bağlantı

Z0

Yıldız bağlantı

Z0
Yıldız noktası direnç
üzerinden topraklı 3·Zn
Zn

Z0

Yıldız toprak bağlantı

7.3.5.7.Transformatörlerin Sıfır Eşdeğer Reaktans Devreleri

82
 83

Z0

Yıldız toprak / Yıldız

Z0

Yıldız toprak / yıldız toprak

Z0

Yıldız toprak / Üçgen

Z0

Yıldız / Üçgen

Z0

Üçgen / Üçgen

Z0

Üçgen / Yıldız

Çizimler yapılırken direnç önce varsa yıldız-toprak sonra yıldız ve sonrada üçgen
şeklinde bir sıralamaya göre yerleştirilir.

7.3.5.8.Simetrik Olmayan Kısa Devrelerin Çözüm İşlem Basamakları

83
 84

Bir enerji sisteminin herhangi bir yerindeki dengesiz arıza akımları ve gerilimlerin
hesaplanmasında ;
1) Şebekelerin her birinde empedans değerleri yerlerine konur. Her bir şebeke Zd,Zt,Z0
olmak üzere tek bir empedans değerine indirgenir.
2) Sistemin şemasına bakılarak üretim merkezinden arıza noktasına kadar üç bileşen
sistemine göre şebeke belirlenir.
3) Bu empedanslar göz önüne alınan dengesiz arızaya ilişkin olacak şekilde bir arıza
empedansı oluşturularak birleştirilir.
E 3E
Id = I kd =
Zd + Zt + Z0 Zd + Zt + Z0
4) Arıza noktasındaki R fazındaki akımın bileşenleri hesaplanır.
5) Arıza noktasından geriye gidilerek bileşen şebekelerin herhangi bir noktasındaki R
faz akımının simetrik bileşenleri hesaplanır.
6) [I]=[Ts]·[Is] denklemini kullanarak gerçek sistemin herhangi bir kolundaki bir fazda
gerçek akım hesaplanır.
Vd  E   Z d 0 0  I d 
 V  = 0  −  0 Z 0  ⋅ I t  denklemini kullanarak sistemde herhangi bir noktada
 t    t

V0  0   0 0 Z 0  I 0 

R fazı ile toprak arasındaki gerilimin bileşenleri hesaplanır.
7) [V]=[Ts]·[Vs] denklemiyle sistemin bir önceki maddede bulunan noktalarda simetrili
bileşenlerden o noktalardaki gerçek gerilim değeri bulunur.

7.3.5.9. Faz -Toprak Arızasının Belirlenmesi

R fazında meydana gelen bir kısa devre durumu için şunları yazabiliriz;
VR = 0 VS = ? VT = ?
I R = I kd I S = I T = 0

Zd , Zt , Z0 R
K

Zf

Zd , Zt , Z0
S
T
Zd , Zt , Z0

Şekil 7.2. Faz-toprak

arızası

84
 85

1 1
I0 = ⋅ ( IR + IS + IT ) = ⋅ IR
3 3
1
( )
I d = ⋅ I R + a ⋅ IS + a 2 ⋅ I T = ⋅ I R
3
1
3
1
( )
I t = ⋅ I R + a 2 ⋅ IS + a ⋅ IT = ⋅ I R
3
1
3
I
Id = I t = I0 = R
3
I kd = I R = 3 ⋅ I d = 3 ⋅ I t = 3 ⋅ I 0
Zf=0 için VR=0 olur.
VR = Vd + Vt + V0
Vd = E − Z d ⋅ I d
Vt = − Z t ⋅ I t
V0 = − Z 0 ⋅ I 0
( E − Zd ⋅ Id ) + ( − Z t ⋅ I t ) + ( − Z0 ⋅ I 0 ) = 0
E − Zd ⋅ Id − Zt ⋅ Id − Z0 ⋅ Id = 0
E = I d ⋅ ( Zd + Z t + Z0 )
E
Id =
Zd + Zt + Z0
E
I kd = 3 ⋅ I d = 3 ⋅
Zd + Z t + Z0
Zf≠0 durumu için VR≠0 olur
VR = Vd + Vt + V0 = I R ⋅ Z f
( E − Zd ⋅ Id ) + ( − Z t ⋅ I t ) + ( − Z0 ⋅ I 0 ) = I R ⋅ Zf
E − Zd ⋅ Id − Zt ⋅ Id − Z0 ⋅ Id = 3 ⋅ Id ⋅ Zf
E = I d ⋅ ( Zd + Z t + Z0 ) + 3 ⋅ I d ⋅ Zf
E
Id =
Zd + Z t + Z0 + 3 ⋅ Zf
E
I kd = 3 ⋅ I d = 3 ⋅
Zd + Z t + Z0 + 3 ⋅ Zf
Zf=0 ise
Zd Zt Z0

Tersi sistem 3Zn Sıfır sistem

Doğru sistem

Eğer yıldız noktası bir Zn üzerinden

topraklanmışsa bu sadece sıfır
Şekil 7.3. Doğru , ters ve sıfır sistem bileşende devreye dahil edilir.
eşdeğerleri

85
 86

Zf≠0 ise;

Zd Zf Zd Zf Z0

E Doğru sistem Doğru sistem 3Zn Sıfır sistem

Şekil 7.4. Doğru , ters ve sıfır sistem ve Zf

eşdeğerleri

Örnek 7.16.
A barasında meydana gelen 3-4 periyotluk faz-toprak kısa devre akımını ve sağlam faz
gerilimlerini bulunuz.
A B
I II

xh = j136Ω
x 0 = 3x h
11 kV 11/154 kV 154/34,5 kV
50 MVA 50 MVA 50 MVA
xd=1,0 pu x=0,1 pu 0,12 pu
xd′=0,3 pu
xt=0,2 pu
x0=0,05 pu

Çözüm:
50
x h = 136 ⋅ = 0,284 pu
154 2
x 0 = 3 ⋅ 0,286 = 0,84 pu
Doğru sistem için:
0,3 0,1 0,286 0,12

0,4 ⋅ 0,406
xd = = 0,201
0,4 + 0,406

86
 87

Ters sistem için:

0,2 0,1 0,286 0,12

0,3 ⋅ 0,406
xt = = 0,172
0,3 + 0,406

Sıfır bileşen sistem için:

0,05
A B

0,858

0,1 0,12

Hat

x 0 = 0,1 // ( 0,858 + 0,12 ) = 0,0907

E 1,0
Id = = = − j2,156 pu
Z d + Z t + Z 0 j( 0,201 + 0,172 + 0,0907 )
i kd = 3 ⋅ I d = 3 ⋅ 2,156 = 6,468 pu
SB 50 ⋅ 10 6
IB = = = 187,6 A
3 ⋅ UB 3 ⋅ 154 ⋅ 10 3
I kd = 187,6 ⋅ 6,468 = 1213,398 A
Vd = E − Z d ⋅ I d = 1,0 − j0,201 ⋅ ( − j2,156 ) = 0,566 pu
Vt = − Z t ⋅ I t = − j0,172 ⋅ ( − j2,156 ) = −0,37 pu
V0 = − Z 0 ⋅ I 0 = − j0,09 ⋅ ( − j2,156) = −0,194 pu
VS = V0 + a 2 ⋅ Vd + a ⋅ Vt = −0,194 + 1∠240° ⋅ 0,566 + 1∠120° ⋅ ( − 0,37 )
= −0,194 + 0,566∠240° − 0,37∠120°
= −0,194 − 0,283 − j0,49 + 0,185 − j0,32
= −0,297 − j0,81
= 0,86∠ − 110° pu
VT = V0 + a ⋅ Vd + a 2 ⋅ Vt = −0,194 + 1∠120° ⋅ 0,566 + 1∠240° ⋅ ( − 0,37 )
= −0,194 − 0,283 + 0,185 + j0,49 + j0,32
= −0,27 + j0,81
= 0,862∠110,13 pu

87
 88

Örnek 7.17.
3 - 4 periyotluk faz-toprak kısa devre arızası meydana geldiğinde arıza akımı faz
gerilimlerini bulunuz.
A B
I I II II

1/2 1/2
Zn=25 Ω

13,5 kV 15/154 kV xh = j120Ω 154/15 kV 50 MVA

50 MVA 100 MVA x0 = 2,5xh 150 MVA 13,5 kV
xd=1,0 pu x=0,1 pu 0,2 pu xd=1,0 pu
xd′ =0,9 pu xd′ =0,8 pu
xt=0,2 pu xt=0,4 pu
x0=0,5 pu
x0=0,4 pu

Çözüm:
Öncelikle gerekli birim dönüşümleri yapalım.
Genaratör I için:
'
13,5 2 x d ⋅ 15 2 13,5 2 x t ⋅ 15 2
0,9 ⋅ =
'
⇒ x d = 1,459 pu 0,2 ⋅ = ⇒ x t = 0,324 pu
50 100 50 100
13,5 2
x ⋅ 15 2
0,4 ⋅ = 0 ⇒ x 0 = 0,648 pu
50 100
Hat için:
100
x h = 120 ⋅ = 0,5 pu
154 2
x h 0 = 2,5 ⋅ 0,5 = 1,25 pu
Trafo II için:
0,2 x T 0
= ⇒ x T 0 = 0,133 pu
150 100
Genaratör II için:
'
0,8 ⋅ 13,5 2 x d 2 ⋅ 15 2 13,5 2 x t 2 ⋅ 15 2
=
'
⇒ x d 2 = 1,296 pu 0,4 ⋅ = ⇒ x t 2 = 0,648 pu
50 100 50 100
13,5 2 x 02 ⋅ 15 2
0,5 ⋅ = ⇒ x 02 = 0,81 pu
50 100
Zn için:
100
Z n = 25 ⋅ 2 = 11,11 pu
15

88
 89

Doğru bileşen sistem için;

0,5
1,459 0,1 0,133 1,296 xd=0,871 pu

0,25 0,25

Ters bileşen sistem;

0,5
0,324 0,1 0,133 0,648
xt=0,404 pu

0,25 0,25

Sıfır bileşen sistem:

0,648 1,25 0,81

0,63 0,63
3·11,11 0,1 0,133

Hat

X0=[(0,63+1,25)//0,63]+0,133=0,607 pu

E 1,0
Id = = = − j0,531
Z 0 + Z d + Z t j( 0,607 + 0,871 + 0,404 )
i kd = 3 ⋅ I d = 3 ⋅ 0,531 = 1,593 pu
100 ⋅ 10 6
I kd = i kd ⋅ I B = 1,593 ⋅ = 597,220 A
3 ⋅ 154 ⋅ 10 3

89
 90

Vd = E − Z d ⋅ I d = 1,0 − j0,871 ⋅ ( − j0,531) = 0,53 pu

Vt = − Z t ⋅ I d = − j0,404 ⋅ ( − j0,531) = −0,21 pu
V0 = − Z 0 ⋅ I d = − j0,607 ⋅ ( − j0,531) = −0,322 pu
VS = V0 + a 2 ⋅ Vd + a ⋅ Vt = −0,322 + 1∠240° ⋅ 0,53 + 1∠120° ⋅ ( − 0,21)
= −0,322 + 0,53∠240° − 0,21∠120°
= −0,322 − 0,265 − j0,458 + 0,105 − j0,216
= 0,482 − j0,674 = 0,828∠ − 125,56°
VT = V0 + a ⋅ Vd + a 2 ⋅ Vt = −0,322 + 1∠120° ⋅ 0,53 + 1∠240° ⋅ ( − 0,21)
= −0,322 − 0,265 + j0,458 + 0,105 + j0,181
= −0,482 + j0,639
= 0,8∠127,02°

7.3.5.10. Faz – Faz Kısa Devresi Belirlenmesi

S ve T fazının birbirine değmesi ile meydana gelen bir kısa devre arızasında akım ve
gerilim dağılımı aşağıdaki gibi olur.
IR=0 , IS=-IT ve VS=VT
Zd , Zt , Z0
R

Zd , Zt , Z0
S

Zd , Zt , Z0 T

Şekil 7.5. İki faz kısa devresi

1
I0 = ( I R + IS + I T ) = 1 ( 0 + IS − IS ) = 0
3 3
1
( ) (1
)I
(
I d = I R + aI S + a 2 I T = 0 + aI S − a 2 I S = S a − a 2
3 3 3
)
1
( ) (
1
)I
( )I
(
I t = I R + a 2 I S + aI T = 0 + a 2 I S − aI S = S a 2 − a = − S a − a 2
3 3 3 3
)
I t = −I d

90
 91

VS = VT
V0 + a 2 Vd + aVt = V0 + aVd + a 2 Vt
a 2 Vd + aVt = aVd + a 2 Vt
a 2 Vd − aVd = a 2 Vt − aVt
( ) (
Vd a 2 − a = Vt a 2 − a )
Vd = Vt
Vd = Vt
E − Z d I d = −Z t I t
E − Zd Id = Zt Id
E
E = Id ( Zt + Zd ) ⇒ Id =
Zd + Zt
Zf≠0 ise;
E
Id
Zf + Zd + Zt
Zf

Zd Zt

Şekil 7.6. İki faz kısa devresi eşdeğer devresi

7.3.5.11.İki Faz – Toprak Kısa Devresi

R
Zd , Zt , Z0

Zd , Zt , Z0
S

Zd , Zt , Z0 T
Şekil 7.7. İki faz-toprak kısa
devresi

91
 92

bu kısa devre ile ilgili aşağıdaki bilgileri ilk bakışta yazabiliriz.

IR = 0
VS = VT = 0
VR = ?
[ Vs ] = [ Ts ] −1 ⋅ [ V]
 V0  1 1 1  VR 
V  = 1 a a 2   0 
 d   
 Vt  1 a 2 a   0 
1 V
V0 = ( VR + 0 + 0 ) = R
3 3
1 V
Vd = ( VR + 0 + 0 ) = R
3 3
1 V
Vt = ( VR + 0 + 0 ) = R
3 3
V
Vd = Vt = V0 = R
3
Vd = E − Z d I d
Vt
Vt = − Z t I t ⇒ I t = −
Zt
V0
V0 = − Z 0 I 0 ⇒ I 0 = −
Z0
IR = I0 + Id + I t = 0
V0 V
− + Id − t = 0
Z0 Zt
V0 Vt
Id = +
Z0 Zt
Vd Vd
Id = +
Z t Z0
 1 1   Z Z 
I d = Vd  +  = Vd  0 T 
 Zt Z0   Zt + Z0 
Z0 Zt
Vt = Vd = V0 = I d
Zt + Z0
It’ yi bulmak için;
Z0 Zt
− Zt I t = Id
Z t + Z0
Z0 Z t
I t = −I d
Zt + Z0

92
 93

I0’ ı bulmak için;

Zt Z0
− Z0 I0 = I d
Zt + Z0
Zt Z0
I 0 = −I d
Zt + Z0
Vd = Vt
E − Z d I d = −Z t I t
E − Zd Id
It =
− Zt
Vd = V0
E − Zd Id
I0 =
− Z0
IR = I0 + Id + I t = 0
E − Id Zd E − Zd Id
− + Id − =0
Z0 Zt
E
Id =
 ZZ 
Z d +  t 0 
 Zt + Z0 

Zf Zd Zt Z0

3Zn

Şekil 7.8. İki faz-toprak kısa devresi eşdeğer devresi

93
 94

Örnek 7.18.

Zn2

3 4

Hat 1 Hat 2
1 1 6 3

2 7
Hat 3
Zn1

Verilen bu sistemin 0 bileşen devresini çizelim.

3Zn2

Zd2

Hat1

Hat2 Zd3
Zd1
Hat3

3Zn1 1/3 2/3

94
 95

Örnek 7.19.
Şekildeki sistemde meydan gelen F-F-T kısa devresi sonucunda oluşacak akımların
simetrili bileşenlerini bulunuz.

A B

F-F-T

xd = xt=0,3
xd = 0,3 x = 0,12 xd = 0,25
x0 = 0,3 xd = 0,1
xt = 0,2 100 MVA xd = 0,15
100 MVA
xo = 0,05 15/154 kV xd = 0,03
154/15 kV
100 MVA 100 MVA
15 kV

Çözüm:
Doğru bileşen sistem için:

0,3
0,3 0,12 0,1 0,25

0,3

Zd=j0,228 pu

Ters bileşen sistem:

0,3
Zt=0,177 pu
0,2 0,12 0,1 0,15
0,3

95
 96

Sıfır bileşen devresi:

0,3

0,05 0,12 0,1 0,03

I 0,3

Z0=0,05+0,12=j0,17 pu

E 1,0
Id = = = − j3,15 pu
Zt Z0 j0,177 ⋅ j0,17
Zd + j0,228 +
Zt + Z0 j0,177 + j0,17
Zt j0,177
I 0 = −I d = j3,15 = j1,63 pu
Zt + Z0 j0,177 + j0,17

Z0 j0,17
I t = −I d = j3,15 = j1,54 pu
Zt + Z0 j0,177 + j0,17
Örnek 7.20.
Aşağıdaki şekilde bir güç sisteminin tek hat modeli verilmiştir. Her bir genaratörün
yıldız noktası akımını sınırlamak için 100MVA baz güçlü 0,2513 pu’lük reaktansla toprağa
bağlanmıştır. Sisteme ait veriler aşağıda ifade edilmektedir. Genaratör nominal gerilimde ve
frekansta ve her bir fazdaki emk değeri ile yüksüz olarak çalışmaya başlıyorlar. Baz güç 100
MVA ve baz gerilim ise 220 kV dur. Bu bilgiler ışığında;
a) Üç numaralı barada 3 faz hatası (simetrik hata) oluştuğunda arıza noktasındaki
empedansı j0,1 pu kabul ederek arıza akımını
b) 3 numaralı barada faz-toprak hatası oluştuğunda arıza noktası empedansı Zf =0,1 pu
kabul ederek hata akımını ve sağlam faz gerilimlerini bulunuz.
c) 3 numaralı barada faz-faz kısa devresi oluştuğunda arıza akımını Z f = j0,1 pu
kabul ederek çözünüz.
d) 3 numaralı barada faz-faz-toprak hatası oluştuğunda arıza akımını Z f =j0,1 pu
kabul ederek çözünüz.

96
 97

G1 G2
Zn Zn
0,25
0,25
3
3

T1 T2

1 ℓ12 2

ℓ13 ℓ23

M k p p p
VA V u u u
E B G x x x
lemanlar az erili-m d t 0
G
üç
G1 1 2 0 0 0
00 0 ,15 ,15 ,05
G2 1 2 0 0 0
00 0 ,15 ,15 ,05
T1 1 2 0 0 0
00 0/220 ,1 ,1 ,1
T2 1 2 0 0 0
00 0/220 ,1 ,1 ,1
ℓ12 1 2 0 0 0
00 20 ,125 ,125 ,3
ℓ13 1 2 0 0 0
00 20 ,15 ,5 ,35
ℓ23 1 2 0 0 0
00 20 ,25 ,25 ,725

97
 98

Çözüm:
a) Üç faz kısa devresi :

j0,15 j0,15 0,25 0,25 0,25

1 2
j0,1 j0,1
0,0357 0,0595
1 2 ≡
j0,125

b c
a 0,0714
j0,15 j0,25
0,15 ⋅ 0,25 3
3 a= = 0,07142 pu
0,525
Ikd 0,125 ⋅ 0,15
b= = 0,0357 pu
0,525 0,1
Zf 0,125 ⋅ 0,25
c= = 0,0595 pu
0,525

0,285 0,309
7

≡
0,0714
3

0,1

98
 99

Z eş = j(0,22 + 0,1) = 0,32 pu

SB 100 ⋅ 10 6
IB = = = 262,43 A
3 ⋅ UB 3 ⋅ 220 ⋅ 10 3
1
I kd = ⋅ 262,43 = 820 A
0,32
b) Arıza noktasının direnci ihmal edilirse x d = j0,22 pu olur.Ters bileşen için verilen
parametreler doğru bileşenle aynı olduğundan hesaplama yapmaya gerek kalmadan
x t = j0,22 pu yazabiliriz. Sıfır bileşen sistem için sıfır eşdeğer devreyi çizmemiz gerekir.

Sıfır bileşen sistem:

0,05 0,1 0,3 0,05

b c
0,35 a 0,725
3Zn=0,25 0,1 3Zn=0,25

0,35 ⋅ 0,725
a= = 0,182 pu
1,3625
0,3 ⋅ 0,35
b= = 0,07706 pu
1,365
0,725 ⋅ 0,3
c= = 0,1568 pu
1,365

0,4 0,07706 0,508 0,1

0,183

99
 100

0,4 0,07706

0,183 Z0=j0,35 pu
≡

0,58 0,1

Zd Zf Zt Zf Z0 Zf

E Doğru sistem Ters sistem Sıfır sistem

Faz - toprak kısa devresine ait eşdeğer devre.

3E 3
I kd = = = − j2,752 pu
Z d + Z t + Z 0 + 3Z f j(0,25 + 0,22 + 0,35 + 3 ⋅ 0,1)
I kd 2,752
Id = I t = I0 = = = 0,917 pu
3 3
c) Faz – Faz kısa devresi:
E 1
I d = −I t = = = − j1,85 pu
Zd + Z t + Zf j(0,22 + 0,22 + 0,1)
I t = j1,85 pu
d) İki faz – toprak kısa devresi:
E 1,0
Id = = = j2,6017 pu
Z t ( Z 0 + 3Z f ) 0,22(0,35 + 0,3)
Zd + 0,22 +
Z t + Z 0 + 3Z f 0,22 + 0,35 + 0,3
E − Z d I d 1,0 − 0,22 ⋅ 2,6017
It = = = j1,9438 pu
− Zt − 0,22
− E − Z d I d − 1,0 − 0,22 ⋅ 2,6017
I0 = = = j0,6579 pu
Z 0 + 3Z f 0,35 + 0,3
Akımlar bulunmak istenirse
I R  1 1 1  I 0 
I  = 1 a 2 a  ⋅ I 
 S    d  ifadesinden bulunabilir. Aynı şekilde gerilimlerde
I T  1 a a   I t 
2

100
 101

Vd = E − Z d ⋅ I d VR  1 1 1  V0 
Vt = − Z t ⋅ I t V  = 1 a 2 a  ⋅ Vd  ifadeleri yardımı ile bulunabilir.
ve  S 
V0 = − Z 0 ⋅ I 0 VT  1 a a 2   Vt 

KAYNAKLAR

1. ÇAKIR, H. , Enerji İletimi Elektrik Hesapları , sayfa 1-52 , 88-195 , Birsen Yayınları ,
İstanbul 1989

2. ARİFOĞLU, U., Güç Sistemlerinin Bilgisayar Destekli Analizi , sayfa 1-132 , Alfa
Yayınları , İstanbul 2002

3. GÜNEY, İ., Çözümlü Enerji İletim Hatları Problemleri , sayfa 125-278 , Marmara
Üniversitesi Yayınları İstanbul 2001

101