You are on page 1of 164

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI NO: 479

100. DOUM

YILINDA

ATATRK E ARMAAN DZS:

24

KNC ABDLHAMT DNEMNDE OSMANLI MPARATORLUUNDA ALMAN NFUZU

LBER ORTAYLI

ANKARA 1981

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI NO: 479

KNC ABDLHAMT DNEMNDE OSMANLI MPARATORLUUNDA ALMAN NFUZU

LBER

ORTAYLI

ANKARA

19 8 1

A N K A R A

N V E R S T E S

B A S I M E V

A N K A R A

1981

SUNU

Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Osmanl imparatorluu yava yava yeni bir balantya girdi. Bu balant Osmanl denge siyasetinin herhangi bir byk devlete kar izledii bir yaknlk deildi. Devlet orduda ve sivil ynetimde Alman nfuzuna kaplarn amt. Osmanl Devletinin, ondokuzuncu yzyl sonlarnda Avrupa gler dengesini altst ederek ortaya kan Almanya ile kurduu ilikiler; devletler ailesindeki herhangi iki devletin balakl olmaktan daha fazla bir olaydr. Bu ilikinin diplomatik ve siyasal alandaki boyutlarn tesinde, her iki lkenin sosyal ve iktisadi tarihi iinde de nemli bir yeri vardr. Gen Alman mparatorluu'nun yaylma hrs, n planda Osmanl lkelerine ynelmiti. Bu lkelerde kurduu nfuz, ondokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl bandaki Almanya'nn tarihidir demek pek yanl olmaz. Ayn nitelik son devir Osmanl tarihi iin de sz konusudur. Bu nedenledir ki, iki lke arasndaki ilikiler youn bir biimde aratrma konusu olmutur. Ayrca ariv belgelerinin zenginlii yannda o devirde baslan kimi yar proganda, kimisi siyasal-iktisadi durum raporu niteliinde bir hayli kitap ve risale vardr. zellikle gncel nemini koruyan askeri yardm konusu iin, Osmanl ordusundaki Alman asker heyetinin faaliyeti bir rnek olay olarak dikkati ekmitir. Bu konuda yaplan etrafl aratrmalarn (Wallach ve Trumpeener gibi) nemli bir eksii, Osmanl ariv belgelerine, hatta Trke ikincil-kaynaklara yabanclklardr. Ayn ey Badat demiryolu zerindeki baz almalar iin de sylenebilir. (Tek istisna 1935'de yazlan ve baz Trke ikincil kaynaklar kullanan Bekir Stk (Baykal)n almasdr). Esasen yabanc literatrde TrkAlman ilikileri zerindeki almalar hi de kmsenmeyecek sayda olmasna ramen, beni bu konuda aratrma yapmaa ynelten neden, bu almalarn ok byk blmnde trke birincil ve ikincil kaynaklarn kullanlmam olmasdr.

III

II. Abdlhamit dnemi Osmanl fmparatorluu'nda Alman etkisinin yerletii bir zaman kesitini kapsar. Gen Trkler iktidara geldiklerinde bu nfuzu daha byk boyutlarda devam ettirmekten baka birey yapmamlardr. Alman nfuzunun yerlemesinde dnya konjonktr, Osmanl Imparatorluu'nun i siyasal-iktisadi durumu ve egemen ideolojisi etken eler olmutur. alma srasnda Trke ve yabanc dillerdeki kaynaklarn nemli ksm, yllklar, istatistikler, Alman, ngiliz ve Osmanl gazeteleri taranmtr. Abdlhamit devri sansr dolaysyla taradm Trke gazeteden arpc bilgiler elde edemediimi belirtmeliyim.

Public

Bonn'daki Dileri arivi (Archiv

Record Office -Foreign Office blmnde bulunan belgeler bir hayli bilgi verdi. Nihayet 1978 yaznda Washington D.C.'de tarayabildiim , Birleik Devletler Arivlerindeki "Trkiye'deki ABD Elilik ve Konsolosluklarnn raporlar" Osmanl mparatorluu'ndaki kavgaya pek katlmayan bir yabanc devletin temsilcilerinin, baz sorunlar ne ekilde grdn anlamama yardmc oldu.
Konumu gelitirmeme asl katk, Babakanlk -dr^m'ndeki belgelerden geldi. Burada Yldz Evrak baz konular aydnlatacak bilgiler getirmektedir. Ayn arivde 1295-1319 Hicri tarihler arasndaki irade Hariciyye tasnifi de taradm koleksiyonlardandr, ilgintir ki Dilerinin bu dnemde Bab- al tarafndan deil de, Yldz Saray'ndan ynlendirildiine bu sayede bir kere daha tanklk ettim. Bu tasniften konu iin arpc bir katk salayacak belgeler ele geirmem mmkn olmad. Dileri Bakanl'nn istanbul'daki arivinden ise maalesef yararlanamadm. Asl nemli ksmnn tasnifi yaplmayan ve okuyanlara bazen ak tutulan, bazen kapal kalan bu arivin perian durumuna tarihilerimizin ve ilgililerin dikkatini ekmeyi bir grev sayarm. Kitabn giri blmnde Avrupa devletlerinin ondokuzuncu yzyln son eyreindeki yaylmac politikalarn, Alman Imparatorluu'nun i ve d siyasetini etkileyen eleri saydktan sonra; ilk blmde Osmanl imparatorluu'na Almanya'nn nfuz ediinin nedenlerini ve seyrini aklamaya altm. Sonraki blmlerde askeri yardm ve demiryolculuk konusunda daha ok literatrde gemeyen belgelerden karlan bilgileri serimlemek amac ar basmtr. Nihayet Osmanl aznlklar konusunda ilgin ve farkl bir politika izleyen Almanya'nn zellikle Filistin'deki faaliyetini son blmde betimlemeye ve yorumlamaya altm. Burada Alman ve Osmanl belgeleri ka-

des Ausvoaertigen

Amtes), Londra'da

IV

dar Amerikan ve ingiliz konsolusluk raporlarn da kullanmay tercih ettim, ilgin grdm baz belgelerin tam evirisi Ek'de verilmitir. almalarm srasnda zellikle bana kaynaklar zerindeki geni bilgileriyle yardmc olan, Prof. Tark Zafer Tunaya'ya, Prof. Andreas Tietze'ye, Prof. erafettin Turan'a sonsuz teekkr borluyum. Aratrmalarm srasnda her trl yardm ve kolayl gstermekten kanmayan bata Sayn Mihin Lugal olmak zere, Trk Tarih Kurumu Kitapl ve Babakanlk Arivi yetkililerine, metni sabrla gzden geiren ve dzelten dostlarm lter Akbu ve Dr. Uygur Kocabaolu'na minnettarm. Nihayet kitabn basm srasnda gsterdikleri anlay ve zahmetden dolay, Ankara niversitesi Basmevi alanlarna teekkrn az olduunu belirtmek gerekir. lber O R T A Y L I

NDEKLER GR XIX. YZYILIN DNYA iKlNC YARISINDA AVRUPA VE 1 1 aba . Dnya Politikasndaki Yeni . 4 8 14 Rakip-

Alman mparatorluu'nun Durumu Alman Koloniyalizminin Etkinlik lan Almanya'nn leri Kazanma

XIX. Yzyl Sonu ve X X . Yzyl Balarnda Almanya'da Gelimeler BLM I BERLN KONGRESI'NDEN RATORLUU Almanya'nn Koullar Etkinlik SONRA OSMANLI ' in MPA-

22 Elverili 22 28 29 37 41 45 49

Kazanmas

Almanya Osmanl mparatorluu'nda Alman Ticari Etkinliinin Artmas Alman Yatrmlarnn Art Alman Nfuzunun Yerlemesi in Uygun deolojik Ortam Alman Uzmanlarnn Getirilmesi Alman Kltrel Yaylmas mparator II. Wilhelm Osmanl da B L M II. OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN KOMUTANLAR .... mparatorluun

52

57

Osmanl-Alman Askeri birliinin Askeri Uzmanlarn Gelii Colmar Von Der Goltz Trk Subaylar Almanya'da

Nedeni

57 59 64 67 68 69 70

Almanya tle Silah Ticaretinin Gelimesi jandarma ve Donanmada Alman Reformcular . . . Alman Askeri Yardmnn Sonular B L M III OSMANLI IMPARATORLUU'NDA RU (BADAT DEMRYOLU) ALMAN KORDO-

73 74 93 98 ...... 101

Badat Hatt Projesinin Tarihi ve Gereklemesi. Badat Demiryolu Kavgas Basra Krfezinde ngiliz Alman Rekabeti Tarihi Bir Miras Olarak Badat Demiryolu B L M IV OSMANLI MPARATORLUUNDA RUNU VE ALMANYA Sorunun Konumu Filistin'de Alman Kolonizasyonu SONU KAYNAKLAR EKLER (I-II-ni) AZINLIKLAR SO-

104 104 111 117 123 135

VIII

Metinde oka geen baz ksaltmalar :

AAA

BA Yld Evr r-Har


NAUS PRO-FO

: : :
: :

Archiv des Ausvaertigen Amtes (Bonn) Babakanlk. Arivi Yldz Evrak rade Haricyye National Archives of United States (Washington D.C.) Public Record Office - Foreign Office (Londra)

IX

GR

X I X YZYILIN KNC YARISINDA AVRUPA VE DNYA X I X . Yzyln ikinci yars, Bat Avrupa'nn tmyle sanayi toplumu zelliklerini kazand bir dnemdir. Sanayi imparatorluklar bata ingiltere ve Fransa olmak zere dnyay paylamlar ve aralarndaki atmalar sona erdirip ksa srecek altn alarna girmilerdi. Sanayi toplumlar arasna biraz gecikmeyle birliini tamamlayan Alman imparatorluu da girebildi ve hatta bu grubun nc toplumlarndan biri oldu. Ancak koloniyalizm aamasna ge girii, Almanya'nn uluslararas politikada dengeyi bozan ve yeni gelimelere yol aan bir unsur olmasna neden oldu. Prusya 1871 de Versailles'da Fransa'y yenen muzaffer bir gt ve onun nderliinde Alman imparatorluu ilan edildi.
Alman mparatorluunun Durumu

Yeni Alman mparatorluu bir yn krallk, prenslik, ve serbest ehirde yaayan, ounluu kasabal bir milletin birlemesiyle kurulmutu. Birlemenin nderi olan Prusya; sosyal yaps, ideolojisi ve kltryle bu devletiklerin ou tarafndan sevilmiyordu. Gneyin katolik kltr, kuzey ehirlerinin denizci-tccar nitelii, Hcssen ve Ren lkelerinin endstriyel ve Bavrera'nn tarma dayal yaps Prusyallkla atan unsurlard. Yeni Alman imparatorluu sadece Almanca konuulan bir imparatorluktu. Bu lkenin kltr hayatna, geleneklerine ve politikasna yn verecek bir Alman metropl bile yoktu. Prusya krall Berlin'i Almanya'ya yn veren bir Paris veya Londra yapmak iin byk aba harayacaktr ama her zaman iin otoriter Almanya'nn kendi iindeki blgesel yabanclklar devam edecektir. Almanlarn bir ksm kentlerde manifaktr veya ticaretle yayor, ama lkenin geni blgelerinde kk kyllk sregeliyordu.

Almanlar bir imparatorluk kurmutu, Alman mparatoru bu birliin banda idi ve eski Mukaddes Roma Germen mparatorla*

rnn halefi olduu iddasnda idi. Oysa Roma -Germen tac bile Viyana'daki Habsburg Saray hazinesindeydi. Eski geleneksel mparatorluun ortada ad vard yalnzca... Prusya Krallnn, mparatorluun her serbest ehri, dkal ve krallyla karlkl elilikleri vard. Alman mparatoru ve Prusya Kral birleik ordularn bakumandan idi, ama Baden-Wrttemberg ve Bavyera ordular bunun dnda tutulmutu. Bavyera zel posta fekilatn muhafaza ediyordu. mparator Alman Federasyonunun banda bir reis olarak bulunacakt. Ancak byle bir federasyon reisinin lml tutumu ve yelerin hkmranlk haklarna gstermesi gereken sayg Alman mparatorunda bulunmad gibi, Prusya babakan ve bakanlarnda da yoktu. Kabalk, gurur ve snrsz egemenlik zlemini yanstan davranlar, atma ve honutsuzluklara neden oldu. Buna ramen, birlik yesi devletlerin balangtaki mali ve idari zerklikleri yava yava yok olma yolundayd. Muhalefetin ve aydnlarn arlk Rusya'sndki gibi hapsedilerek deil, ama sistemli bir kontrol ve engelleme ile bunaltlp etkisiz hale getirildii bir yapya sahipti Alman mparatorluu... Babakan ve bakanlar tek tek imparatora kar sorumluydu. Babakan mparatorunun sadk bendesi idi. Parlemento'nun hkmet ve hele ta zerindeki denetimi pek snrlyd. Ordu ve sivil brokrasideki hiyeraride topraksoyluluk nemliydi. Birka bin junker ailesinin imtiyaz endstrilemeye ramen srd. Devlet bu snf endstri ve ticarete girmekte destekledi. stelik ykselen burjuvaziye aristokrat snfn imtiyazlar bahedilince ortaya kan sarslmaz koalisyon, baka snflardan gelecek her muhalefete inat ve gle kar koydu. Bir dnem bu yeni imparatorluk, dnyann egemen gleri olan ngiltere, Fransa ve ar Rusyas gibi yeryznn bakir alanlarnda yeni paylar elde etmek peinde kotu. Alman mparatorluunun d politikada bu eski byk patronlar karsnda ne gibi bir vaziyet ald bilinmektedir. Japonya henz Meiji restorasyonu ile dinliyordu. Birleik talya yeni bir g olarak ortaya kmaktayd, ancak henz yeterince etkin deildi. Balkanlar ve orta Avrupa'da nde gelen g Avustuya-Macaristan monarisi idi. Prens Bismarck'n aklc diplomasisinin egemen olduu bu dnemde Almanya uzlamac ve dengeci bir d politika izledi. Avrupa'daki durumunu Avusturya'y ezerek salamlatrd. Ancak hayat alann denizar blgelerde ara-

nak niyetindeydi. Bismarck dnemi denizar blgelerdeki her olay ve etkinlikte Almanya'nn sz sahibi g olarak yer almasn salamaya ynelik bir politikayla e anlama gelir ve bunda ksmen baarl da olmutur... Bismarck politikas zellikle 1878 Berlin Kongresinden sonra Balkanlarn statsn yeniden saptam ve bu blgeyi Rusya'nn etki alan olmaktan karmt rnein 1885-87 yllarnda Bulgaristan prensliine Coburg'lar yerine Avusturya hanedanlarndan olan Battenbergler'den Prens Alexander getirilmi, bylece Bulgaristan Avusturya ve Almanya'nn nfufc blgesine girmiti.1 Bu lkenin ekonomik ve ticari yaps zaten X V I I I yzyldan beri Tuna imparatorluu ve Almanya ile btnlemekteydi. Bismarck politikas Uzakdouda Almanya'y etkin bir byk devlet olarak hissettirdi. Ancak nceden paylalan dnyada yeni smrgeler elde etmek istekleri artyordu ve Bismarck politikas Alman imparatorluunun hrsn doyuramayacak bir noktaya gelmiti. Almanya artk bakir, zengin alanlarda bir smrge imparatorluu kurmak istiyor ve milliyeti saldrgan bir ideolojiyi benimsiyordu, ilgin ve farkl bir gelime de uydu; ingiltere ve hatta Cumhuriyet Fransa'snda d politika ilkeleri bakanlklarn kapal kaplar ardnda saptanp uzmanlarca uygulanrken, otoriter Almanya'da Kayzer'in ve babakann politik kararlar, annda otoriter bir rejimin propaganda rgt (basn," klpler, dernekler) araclyla ynlara ulatrlyor ve grltl bir hava ierisinde uygulamaya konuyordu. Prens Bismarck'n gen imparator II. Wilhelm'le atp istifa etmesinden sonra Almanya, milliyeti ve yalnz adam politikas izlemeye balamt. Bismarck dneminin concert'i (uyumcu) Metternichvari d politika sistemi terkedilmiti. Alman basn ve kamuoyu, bu dnemde bir dnya imparatorluu kurmak ideali etrafnda ekillendirildi. Ge kalm emperyalizm Bismack'n halefi babakan Prens Blovv'un u szlerinde ifadesini buluyordu. "Almanya hi kimseyi
1 Rusya Bulgaristan'da Coburg hanedann istemiyordu. Ancak Rusya'nn manevralarndan Avusturya-Macaristan ve Alman diplomasisi ustalkla acemi

yararlanmasn

bilmitir. 1890 larda Karada, Srbistan ve Yunanistan birlik peinde idi. Balkanlarda Ru nfuzunun yaylmasn nlemek iin, Rusya'nn bu konudaki beceriksiz mdahalesi istismar edildi ve bu olay Bulgaristan' grnte Rusya'dan daha da tarihli uzaklatrd 1 Mays 1890

Von Schveitz'in

Capriyiye

No

2093 8 Temmuz 1890.

Raporu No.2084. Istnbul'dan Von Radouitz'in Capriyi'ye raporu J.Lepsius, Die Grosse Politik der Europaeischen Kabinette, Cilt 9, 3.

21-22.

glgeye itmek istemiyor, ama gneteki yerini almaya kararldr". 1890 lardan beri yeni Alman politikasnn smrgeler ele geirme teebbsleri fiyasko ile sonuland. Hele 1905 ve 1911 Fas buhran da esasen Fransa lehine neticelenince, Almanya denizar lkelerde sngs ile bayran dikip ynetecei smrgeler elde edemiyeceini anlad. O zaman gzler henz endstrileemeyen ve zengin kaynaklara sahip geleneksel imparatorluklara dikildi. X I X . yzyl ortalarndan beri bat Avrupa'nn iktisad karlar arad bu imparatorluklar; Rusya, Osmanl imparatorluu, Iran ve indi. Almanya da geciken bir atlmla bu lkelerin iktisadi zenginliklerine yneldi.
Alman Koloniyalizminin Etkinlik Kazanma abalar

iktisadi zenginliine yneldii lkelerin banda gelen Rusya Alman karlar iin verimli bir alan olamad. Bismarck Almanya'nn Rusya'ya kar olan iktisadi ynelimini askeri ve diplomatik alanda da perinlemek iin Rusya ile gizli bir anlama yapmt, iktisadi ve ticari anlama ile Almanya, ingiltere'ye oranla daha ucuza rettii endstri mamullerini Rusya'ya satmaya ve karlnda bu zengin lkenin hammaddelerini ekmee balad. Ancak gerekli iktisadi alt yapy ok daha nceden kurmaya balayan ve 1860 lardan sonra sanayileme srecine giren Rusya iyi bir mteri olmaktan abuk kt. 1870 lerde Almanya, Rusya'nn endstri mamulleri ithalatnda ilk sray alyordu. 1880 lerde kan Rus gmrk yasalar ve dahili sanayilemenin teviki tedbirleri etkilerini gstermekte gecikmedi. 1887 de Almanya'dan yaplan ithalat % 46 dan % 29 a dt2. Endstrileen Rusya, Almanya'nn iktisadi etkisinden kurtulacak ve ingiltere ile Fransa'nn yannda kendi karlarnn dorultusunda yer alacaktr. nk greceimiz zere Rusya'nn yeni kar blgelerinde Almanya onu rahatsz eden gl bir rakib olacaktr. Almanya'nn Uzakdou'da byk devletlerle birlikte ecei bir dier kar alan indi. zelikle Almanya'nn Fransa karsndaki galibiyetinden sonra heryerde artan askeri prestiji Uzakdouya da ulamt. Japonya 1980 lerde bir Fransz askeri misyonuna yol verip, yerine Almanlar getirtti. Alman askeri uzmanlar in'e de arld ve 1894-95 in-Japon Savanda in ordusunun komuta kademelerinde grev grdler. Almanlar Hankow, Tientsin, Tsingtao kentlerinde ticaret ve gmrk imtiyazlar aldlar. Alman misyoner2 .H.Ivanova, A . I . Sidorova, B.K.Yazunskogo,

Istoyiya SSSR PeriyodKapitalizma

1861

1917. T o m II, Izdatelstvo Sozialno Ekonomieskoi Lit. Moskva 1959, s.306.

lerin faaliyetine msaade edildi. 1895 de in Almanya'dan ilk borcu ald. Ayn yl Deutsch-Asiatische Bank (Alman Asya Bankas) faaliyete geti. Almanlar ingiltere ile ortaklaa in Konsorsiyu mu'nu meydana getirdiler. 1900 de Amerikan Konsolosluk raporlar in'deki Alman yatrmlarn en aa 90 milyon dolar olarak gsteriyor.3 1905 de bu rakam 700 milyon marka (tahminen 165 milyon dolar) ulat. Bu gelimelere ramen, greceimiz zere Almanya'nn indeki ans hzla modernleen saldrgan Japonya'nn varlyla tehdit ediliyordu. Kayzer, Rus ar ile Japonya'ya kar birlik kurmak istedi, ama Rusya 1905 de Japonyaya boyun eince bu projesi suya dt, ingiltere ve Fransa uzakdouda X I X yzyl balarndan beri baarl admlar atp yerlemilerdi. Bundan baka Almanya'nn uzak douyu kontrol edecek deniz gc yoktu. Almanya in'e, Rusya gibi karadan demiryoluyla ulaamazd. Donanmas ise ingiltere ile hibir zaman baedemeyecek durumdayd ve Pasifik okyanusunda bu eski patronlarla ciddi bir rekabete girimesine olanak tanmyordu Almanya tarihini Okyanuslar aan bir denizci lke olarak yaamamt. Bu nedenlerle Alman imparatorluu Uzakdouda byk parton olamyacan anlaynca, el ataca blge olarak Ortadouyu gndeme ald. Bu geni lkeler bir hammadde kayna ve pazar olarak nnde uzanyordu. Almanya Orta Avrupa'daki mttefiki Avusturya araclyla Balkanlardan bu lkelere uzanabileceini hesaplyordu. Bu iki lke ise Osmanl imparatorluu ve iran'd... Gelimeler Alman nfuzunun daha ok Osmanl imparatorluunda younlatn gsterecektir, iran'da da tpk Osmanl mparatorluunda grld gibi ynetici ve aydn evrelerde ingiltere, Fransa ve Rusya'ya kar bir bezginlik ve nefret vard. Bu nedenle ykselen iki yeni gce, yani Almanya ve Japonya'ya kar bir hayranlk ve zenme ve hatta bu ikisinin kurtarc olacana dair bir umut besleniyordu. Kayzer Wilhelm II nin 1898 de am'da; "300 milyon Mslmann koruyuculuunu stlendiini" belirten nl nutku kadar, 1905 de Japonya'nn Rusya'y yenmesiyle sonulanan sava da Osmanl imparatorluunda olduu gibi ran'da da ocuksu bir sevin ve umut yaratmt. Asya nihayet Avrupa istilaclarn yenmiti. Japon imparatoruna ehname trnde Mikadoname ad altnda kasideler
3 K u r t Bloch, Germat Interests of Pacific Relations, 1940, s. 2-3.

and Po'icies in the Far East,

International Secretariat, Inst,

yazanlar bile oldu 4 . Japonya'ya e bir sempati sahibi olan Almanya'nn ran'da etkin bir biimde yerleemeyiinin nedenleri vardr. ran X V I yzyldan beri ngiltere-Rusya kanal ile bat Avrupa ticaretine almt. Osmanl mparatorluu normal ticaret yollarn (Anadolu ve Basra Krfezini) iran'a kapatm, bunun zerine ngiltere ve Avrupa bu ticareti Rusya zerinden yapmaa balamlard. Bundan baka 1828 Trkmenay anlamasndan sonra Rusya, Iranda "en ziyade msaadeye mazhar devlet" olarak imtiyazlar elde etti. Bylece ngiltere, Rusya ve Osmanl imparatorluu Iran lkesinin d ticaretini kontrol eden gler oldular. zellikle X V I I I yzyldan sonra ingiltere ve Rusya, modernleen dnya iktisadi sisteminin koullar iinde Iran ticaretini yneten iki dev gtler. Bunlar yannda kendisine bir yer edinmek isteyen Almanya 1873 de iran'la bir ticaret anlamas yapt ise de, bu anlama Almanya'ya ilk elde Iran ticaretinde bir etkinlik salayamad. 1890 larda yrrle giren yeni Alman Ortadou politikas ve Babakan Blow'un aklad, Badat-Basra demiryolu projesi gzleri iran'a evirdi. 1906 da Hamburg-Amerika Denizcilik irketinin Basra Krfezine seferleri balaynca ksa zamanda Almanya Iran ticaretinde ingiltere, Rusya ve Osmanl devletinden sonra drdnc sray ald 5 . 1870 lerden 1890 lara kadar Iran milliyetileri; lkelerinde ingiltere ve Rusya'nn nfuzundan yaka silktiklerinden, Alman yanls bir politika izlemek taraftarydlar ve Alman hayran bir atmosfer iran'n ynetici evrelerini de kaplamt. Iran da dier dou lkeleri gibi Almanya'ya Avrupal olmayan dounun dostu bir Avrupa lkesi (non partisan European) olarak bakyordu6. Kaar hanedannn byk Petro'ya zenen ve srekli olarak Avrupa'da inceleme gezilerinde dolaan ve Alman hayran hkmdar Nasrddin ah (1848-1896 arasnda hkm srd) Bismarck'dan ve sonralar II Wilhelm'den mavirler istedi. ah Almanlara; "Eer idar organlar ve bakanlklar dzenlerseniz, iran'da Alman kolonizatr gruplarnn yerlemesine bile izin veririm" diyordu7. Almanya iran'a yerlemek
4 Mirza Hseyin Ali (Tacir-i irazi) Mikadorame, 1323, Sengi (Litograf) 112 sahife. 5 Ulrich Gehrke, Nairi, Mu'yed'el slm, Kalkta

Persier

in der deutschken German-Persian

Oriertpolitik

uaehrend

des ersten

IVelkrieges,

W.

Kohl hammer Verlag Stuttgart, 1960. s, 4. 6 G . Martin, Bradford,

Diphmatic

Relations

1873-1912. Mouton and

Co. S-Gravenhage 1959. s. 26.

7 a.g.e., s. 31.

iin dahilde hibir engelle karlamad gibi, davetkr bip ortam da bulmutu. Hatta 1895 de Felix Moral adl bir Alman, Tahran-Badat demiryolu imtiyazn ald 8 . Bylece Almanya; Badat'tan sonra demiryolu egemenliini iran'a da uzatmay amalyordu. Ancak ingiltere'nin Bahtiyar aireti zerindeki nfuzu ve petrol karlar (Anglo-Persian Oil Comp.) ve Nasruddin ah'dan elde ettii ttn tekeli ve umduu imtiyazlar ingiltere'yi Almanya'ya kar tedbirli davranmaya itiyordu. Daha 1903 de Almanya'nn iran'daki itahna kar dikkati ekmek isteyen Lord Ellenborough Lordlar kamarasnda; "Basra Krfezi kylarnda Alman donanmas grmektense Rusya'y istanbul'da grmeyi tercih ederim." 9 diyordu. Iran merut hareketi Hindistan ve Msr'da etkilerini gsterince, ingiltere bu hareketi bastrmak iin Rusya'y desteklemekten geri kalmad, ingiltere'nin gney iran'daki, Rusya'nn da Azerbaycan ve Horasan blgesindeki emelleri Almanya'y devreden kartacaktr. ran sorunu Almanya'y ingiltere ve Rusya karsnda yer almaya iten konulardan biridir. Esasen Iran aydnlarnn bir ksm Rusya'da eitim gryordu. St. Petersburg'daki ran konsolosu 1905 te 200.000 kadar iranl iinin Rusya'da altn belirtiyordu10. Bu durum iran'da bir yandan devrimci hareketleri etkilerken, dier yandan mutlakiyeti Rusya'nn resmi mdahalesi ve destei ile ah ve evresi 1906 da kurulan meruti meclise ve devrimci hareketlere kar koyabiliyordu, ingiltere de belirtildii gibi yar reformist ve yar ah taraftar bir politika izliyordu. Neticede 1907 de Rusya ve ingiltere arasnda bir anlama yapld ve buna gre orta ve kuzey Iran Rus nfuzuna, gney Iran (ki petrol blgesidir) ingiliz nfuzuna terkedildi. Bu paylama zerine 1908 de Rus subaylarnn eittii ordu ve onlarn komutasndaki bir Kazak birlii meclisi datarak mutlak hakimiyeti ah'a tekrar geri verdi. Rusya nfuz blgesinde meruti bir rejimin yaamasna msaade edemezdi ve ingiltere de onun bu mdahalesini grmezlie geldi. Birinci Dnya Sava kana kadar ran, Rusya ve ingiltere'nin kesin gdm altndayd ve Almanya' ya bu blgede sz hakk kalmamt.
8 a.g.e., s. 67.
9 Ivar Spector, s.49. 10 a.g.e., s.38-39.

The First

Russian Revolution,

A Spectrum

Book, Prentice-Hall Inc., 196a,

Alman imparatorluunun yaylma politikas ondokuzuncu yz yln ikinci yarsnda var olan koullar ve byk devletlerin oktan belirlenen nfuz alanlar gibi nedenlerden tr baka bir mecraya srklenmiti. Almanya; ingiltere, Fransa ve ar Rusyas gibi kolayca koloniyalist bir imparatorluk kuramyacakt. Bllen dnyada kendisine en yakn ve fazla engel grmeden szabilecei bir tek alan kalmt; Osmanl imparatorluu... Halen kta zerinde zengin kaynaklara sahip olan bu lkede ingiltere, Fransa ve Rusya'ya kar belirgin bir dmanlk vard. Osmanl ynetici evreleri kadar, lkenin aydnlar da Almanya'y hayrhah bir dost olarak bekliyordu. Ancak bu imparatorluu Afrika ve Asya'da grlen biimde ele geirmek mmkn deildi. Osmanl lkeleri rnein Fas'a benzemiyordu. Osmanl imparatorluu yzyllardan beri hkmran olan ve Imparatorluklara zg cihan egemenlii ideolojisi gden bir siyasal kurulutu. Bu konuda verdii dnlerden rahatszlk eken ve yabanclara kar kuku duyan bu geni lkeye yeni yntemlerle szmak gerekiyordu. Almanya bunu baard ve bu baaryla da yeni koloniyalizm an at. Alman neo-koloniyalizminin Osmanl imparatorluu topraklarnda gc arttka, koloniyalist devletlerin kurduu dzen ve denge bozulmaa ve baz atmalar su yzne kmaa balad. Bylece dnya siyasetinde buhranl bir dnem balad.
Almanya'nn Dnya Politikasndaki Yeni Rakipleri

X I X yzyln son eyreinde Almanya smr alanlar arayan ve gn getike gelien tek devlet deildi. Endstri ve ticareti onun lsnde olmasa da dev admlarla ilerleyen ve dnyann bereketli alanlarna gz diken yeni byk devletler de ortaya kmt. X I X yzyln ikinci yarsna kadar tarmsal yapl ve Avrupa devletleri arasnda hantall ile nl Rusya, imdi dev bir sanayi lkesi olma yolunda ilk admlarn atyordu. Gney blgelerinin azgelimiliine ramen, kuzeyindeki endstriye hayat alan arayan gen birleik italya hesaba katlmas gereken dier bir Avrupa by idi. Nihayet reformlarn baaran Japon imparatorluu Uzakdouda gerek bir g olduunu yalnzca Almanya'ya deil, herkese retecekti. Japonya bir bakma Alman gelime modelini daha ksa zamanda ve daha sert yntemlerle gerekletirmiti. 1854 de Commodore M. Perry'nin ABD temsilcisi olarak zorla adaya yerlemesinden beri, Japonya'nn ynetici klii, eer bat dnyasnn yaam tarz ve teknii benimsenmezse, kendilerine hayat hakk kalmyacan anlamlard.
8

Yeni Japonya'nn anayasal sistemi vatanda zgrlklerinden ok devletin salamln n planda tutan, feodal otoriteyi modern dnyann koullarna uyduran bir nitelikteydi. Japon kapitalizmi, feodal aileler olan zaibatsu'lara. devlet fabrikalarn ucuza devretmekle geliti. 11 Devlet dier sektrlere ar vergiler koyarak sanayii gelitiriyordu. Bu vergiler ise zellikle orta ve fakir kyllere yklendi. Bylece artan vergi gelirleriyle hzl bir mlkszleme sreci balad. Bu mlklerin snrl ellerde toplanmasyla da modern kapitalist iftilik ve kentlerdeki sanayi birbirine paralel olarak geliti. 12 Otoriter modernleme; kii zgrlklerinin gelimedii ve insan hayatnn X I X yzyl sanayi Avrupasndaki kadar deer kazanmad bir lkede, sert bir askeri disiplin ve acmaszca kullanlan insan emeiyle baarlar kazand. 1895 in-Japon harbi sonucu dikkati eken yeni Japonya, 1905 de Rusya'y uzak douda ezerek byk devletler arasnda saygn bir yer kazand. Uzakdouda ngiltere ve Fransa gibi bykler bile ciddi bir rakiple kar karyayd. Almanya yeni uzand bu alanda rekabet d kald. Almanya'nn Afrika'daki giriimleri gerilemiti. Bu ktada ilk emperyalist Belika Kral Leopold idi. 1876 da Brksel'de toplad konferansta Afrika'ya uygarl gtrmeyi(l) Avrupallara nerdi. Fransa ve ngiltere bu neriyi derhal benimsediler. 1880 lere gelindiinde Afrika bllmt. 1884 de Dr. Cari Peter adl ilk Alman koloniyalisti dou Afrikaya ayak bast. 1895 te Almanya ele geirdii 60.000 mil karelik topra "Dou Afrika Alman Protektoras" olarak ilan etti. 1886 ve 1890 da Zenzibar Sultannn protestolarna ramen ngiltere ve Almanya dou Afrika'daki Alman hakimiyetini tanyan iki anlamay imzaladlar. 1919 da Tanganyika adn alan bu "Dou Afrika Protektoras"nn, br koloniyalist devletlerin Afrika topraklaryla by lemeyecek kadar verimsiz ve kk olduu aktr. 1914 ylnda Fransa Afrika'da, 4. milyon mil kareyi ve ngiltere en verimli yerlerde 3. milyon 700 bin mil kareyi aan byklkteki kolonileri elde tutarlarken; Almanlar Dou Afrika, Gneybat Afrika, Camerun ve Togo'da ancak 960.000 milkarelik bir topra elde tutuyorlard 13 , .Afrika ktasnn byyen Alman ihtiraslar iin doyurucu olmad grlyor.
11 L.S.Stavrianos,

The World

Since

1500, Prentice Hail N.J. 1966, s.364-365.

12 T.C.Smith "Agrarian Distress and Taxation "Imperial Japan 1800-1945 ed. J.Livingston, J.Moore, F.Oldfather, Pantheon's Asian Library 1, Nevv York 1973, s. 129-131.

13 L.S.Stavrianos, a.g.e.,

s.379-380.

Almanya; Avrupa, yakndou ve kuzey Afrika'da da baka rakiblerle kar karya geldi. X I X yzyln ikinci yarsnda sanayileen talya ve Rusya'nn, Akdeniz ve dou Avrupa'da hesaba katlmas gereken ve hzla modernleen iki lke olduu belirtilmiti. Bu iki g, Avrupa' nn ngiltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan gibi eski glerini de yeni bir strateji izlemeye zorladlar. Kont Cavour ve Garibaldi'nin birletirdii talya; X I X . yzyln ikinci yarsnda Avrupa'da en kesin elikilere ve toplumsal dengesizlie sahip bir krallkt. Kuzeyin byyen sanayii ve burjuvazisi, marur ve kof bir aristokrasinin egemenliini alt etmek veya onunla uyum salamak savan veriyordu. Gney eyaletleri ise ortaalardaki parlak ticaretin kmesinden sonra, yeni alarda ilkel bir tarmsal dzenle yayordu. Yzyllar boyu sren istillar blgede kuzey talya'ya gre farkl bir kltrel yap da oluturmutu. Bu iki blge arasndaki derin uurum, talya'y ynetenleri ilk anlarda emperyalist bir politika izlemekden ok, i sorunlarn zmne yneltti. Fakat X X yzyl balarna gelindiinde talya'nn gelien endstrisi, lke ynetimini Akdeniz havzasnda emperyalist bir politika izlemeye zorlad 14 . talyanlarn Afrikadaki koloniyalist giriimleri iin parsellenemeden kalan tek alan Habeistand. Ancak Habeistan maceras hezimetle sonuland. (1885). Bu devlet Afrika'nn bamsz yaayan tek paras idi denebilir ve talyanlar burada baar salamak iin gerekli askeri-teknik olanaklara sahip deildiler. 1911'deki Trablusgarb (Libya) saldrsna kadar talyan endstriyel yatrm ve ticaretinin daha ok Balkan devletleri ve Osmanl mparatorluunun Avrupa eyaletlerine yneldii grlecekti. Buralarda talya nceleri Avusturya-Macaristan ve Alman karlar paralelinde hareket eden, hatt ibirlii yapan ikincil bir yatrmc durumunda idi. Bu nedenle 1908-1911 de Fransa ile Anadolu'da Ereli (Zonguldak) kmrleri, ngiltere ile Balkanlardaki Tuna-Adriya demiryolu yatrmlar konusunda att. Ancak 1906 dan sonra talya'nn; Romanya'da Kstence-Bulgaristan-Selnik ve Dra'a (Durazzo), oradan da Valona'ya kadar uzatmak istedii Tuna Balkan demiryolu projesi, Avusturya-Macaristan ile ekimesinin nedeni olacaktr 15 .
14 Giorgio Mori, " T h e Process of Industrialization in General and the Process of Indus trilization in I t a l t " The Journal of European Economic Historjvol 8, N r . 1979. s. 79-78 15 R.A.YVebster, Industrial Imperialism in taly, Univ. of California Press-Berkeley-Loj Angeles, 1975, s.a 17-221.

10

nk Avusturya Bosna-Hersek'ten Yenipazar (Novybazar) sancana, oradan da Selanik'e ve kuzeye doru Balkan demiryollarn demek niyetinde idi. Bu dnemde Almanya artk kendisi ile ekonomik ittifaka giden Avusturya'nn tarafn tuttu. Bundan baka Srbistan, Karada ve Makedonya'daki daha tali derecedeki giriim ve yatrmlar italya'nn Almanya gurubundan kopmasna neden oldu. italyan tccarlar dou Akdeniz ve Balkanlarda uzun zamandan beri faaldiler. Bu geleneksel yapdaki ticari yaylma imdi Banco CommerciaWnin desteindeki Venedik grubu ve Balkanlarda Ansaldo grubu tarafndan getirilen destekle istanbul merkez olmak zere Ege-Akdeniz blgesinde yeni bir atlm kazanyordu. Bu grubun tekelci yaylmas, yeni aktif bir d politikann desteinde Balkanlar ve Akdeniz'de etkisini duyurmaya balad16, italyan teknik bilgisi ve kalifiye elemanlar Balkanlarda Avusturya, Alman, Fransz yatrmlarna itirak ederken, imdi bamsz yatrmclk peine dtler. Grlyor ki Almanya, Osmanl imparatorluunun Balkanlar ve gney Adriyatik gibi Avrupa eyaletlerinde ve Ege havzasnda yeni bir rakible daha karlamt ve rahat hareket edemiyordu. Bununla beraber italya'y Almanya ile Avusturya-Macaristan'n Balkanlardaki kltrel iktisadi yaylmasn nemli lde engelleyen bir g saymamak gerekir. Zaten blge Almanya tarafndan Avusturya-Macaristan'a braklmt.. Almanya gzlerini Osmanl imparatorluunun dier bakir ve zengin alanlarna dikmiti, italya Osmanl imparatorluundan kopan paralarda bazen birincil, bazen ikincil bir koloniyalist g olarak faaliyette bulunabiliyordu. Hammaddeye ynelik yatrmlarn Srbistan, Karada ve Makedonya havzasnda, altyapsal yatrmc koloniyalizmini ise 1911 den sonra Trablusgarb (Libya) ve Akdeniz adalarnda srdrebildi. Bismarck'n Balkanlar ve douda etkin olmayan bir politika izlemesinin bir nedeni de Rusya idi. Fransa'ya kar yeni kurulan Alman birliini glendirmek iin Bismarck, Rusya'nn nfuz alanna mdahale ederek bir atmaya girmekten kand. Ancak Almanya, Avusturya-Macarictan ile olan yaknlamas ve koloniyalist faaliyetler dnemine giren Alman endstrisinin zorlamasyla. Osmanl topraklarna ve ekonomisine el attnda, Rusya'y kanlmaz olarak ingiltere ve Fransa saflarna itecektir. 1893 de Fransa-Rusya ittifak ve 1902 den sonra da ngiltere-Fransa yaknlamas sonucu Rusya,
16 a.g.e., s. 193 ve 304

11

Almanya'dan kopmutu. Olaylar, 1880 lere kadar Almanya'nn iktisadi nfuz alan olmak niteliini gsteren bu dev lkeyi, giderek Almanya'nn iktisadi, siyasi, askeri alanda bir rakibi haline getirdi. Rusya X I X yzyln ikinci yarsnda endstrileme, demiryol ulam ve ynetim alannda baz reformlara giriiyor ve kalknmann ilk nemli admlarn atyordu. Tarmda kapitalistleme, kentlerde byme gibi olaylar lkenin nfusundaki hzl bir art ile paralel gidiyordu. Finlandiya dkal hari olmak zere 1860 da 74 milyon olan Rusya nfusu, 1900 de 133 milyona ulat. 1863-1897 arasnda Avrupa Rusyasmn ehir nfusu % 97 orannda artt ve bylece imparatorluun bu blgesinde tm nfusun % 12.8'i kentlerde yaar oldu ki bu rakam dahi tarmsal-feodal dzenin nemli bir deiim srecine girdiini gsterir.17 Bu dnemde krsal nfusun sadece % 48 orannda arttV..Lenin'in nl eserinde de (Rusyada Kapitalizmin Gelimesi) zikrediliyor ve kylln zldn belirleyen bir gsterge olarak zerinde duruluyordu. 1897 nfus saymna gre, btn Rusya'nn 125.6 milyonluk nfusunun snfsal dalm yle idi 18 . Byk burjuvazi ve toprak sahipleri Orta kyller ve kk burjuvazi Kk kyller Proleter ve yar proleterler* Toplam 3. o 23.1 35.8 63.7 milyon milyon milyon milyon

125.6 milyon

Kentlerde ve kasabalarda younlaan proleterya 1879 ve 1903 yllar arasnda sayca hayli artmt. Proleter nfusun Rusya'nn 50 vilyetinde fabrika, madencilik ve demiryollar sektrndeki dalm yle idi 19 .
Yllar Fabrika Endstrisi (1000) 763 840 1.262 Madencilik (1000) 235 34 477 Demiryollar (1000) 191 252 469 Toplam (1000) 1.189 1 -432 2.208

1879 1890 9<>3

Rusya X X yzyla 2 milyonu akn fabrika iisiyle giriyordu. Bu byk ktle toplam nfus iinde nemli bir oran deilse de ii
17

storiya

SSSR

1861-1917

(Periyod

Kapitalizma)

T o m I I izd. Sozialno-Ekonomi eskoy

Lit. Moskova 1959, Res: L.M.Ivanova, A . L . Sidorova s. 224-225.

18 a.g.e., s. 224.
19

* Y a r proleter; ev sanayiinde ve tarmda cretli ii olarak alan nfus.

a.g.e.,

s. 220, V.I.Lenin,

Socineniye

T o m . 3, s. 436 dan nakledilerek...

12

hareketlerinin, bymesi iin yeterliydi. Dier yandan bu endstri dahili pazarlar kadar, in, ran ve Osmanl mparatorluunun topraklarna da gz dikmiti. Bunun dnda hafif endstride X I X yzyl sonunda says o milyona ulaan dank bir emeki nfusu vard ve bunun 7.5 milyonu erkekdi. Aileleri ile birlikte Rusya ahalisinin 22 milyonu sanayi sektrnden geiniyordu ki bunun tm nfusun % 18' ini kapsadn belirtelim. Toprak kleliinin kaldrlmas ile (1866) lkede kentlemenin hzland yllarda, Rusya sanayiinin retimi artt ve Rusya dnyadaki byk endstri gleri arasnda yer ald. Hal ar sanayi, demiryol ve d ticaretde; ABD, ingiltere, Fransa ve Almanya ile boy lecek durumu yoktu. Ancak byme hz gittike artmaktayd ve Rusya imparatorluunun yakn gelecekteki retim kapasitesi dier devletler iin dndrcyd. Aadaki tablo sanayileen lkenin elik retiminde bu yllarda meydana gelen deimeleri veriyor ki,2
1000 ton hesab ile elik r e t i m i
1886 yl ABD Almanya ngiltere Fransa Rusya Belika 2.604.4 9-54-6 2.403.2 427.6 241.8 164.0 g o yl 26.512.4 13.698.6 6.106.8 3-390-3 2.350.0 1.449.5 Art hz % 910.3 1335-0 154.1 692-9 871.2 783.6

Rusya byme hznda nc sradadr. Gene bin ton hesabyla dkme demir yapmnda da Rusya en fazla byme hzna sahipti 21 .
1887 ABD Almanya ngiltere Fransa Rusya Belika 6.520 4.024 7.681 1.568 612 756 1911 24.028 15-574 10.033 4.441 3-588 2.106 Art % si 268.5 287.6 10.6 181.3 486.3 178.6

ABD'nin bu dnemde eski dnyada etkin bir rakib olmadn gz nne alrsak; artk gerilemekte olan ingiltere ve Fransa gibi geleneksel glerin dnda, Rusya imparatorluu Almanya iin gelien
20 K.Helfferich,

Alman Feyz-i Millisi

(La Prosperite

Nationanale

De V Allemagne)

den,

eviren; Nesim Russo, stanbul 11330, s. 59.

21 a.g.e., s. 58.

13

ve yakn gelecekte tehlikeli olan bir rakibti. Nitekim bu atma yakn bir zamanda Ortadou blgesinde ilk belirtilerini gsterecektir. Rusya'nn sanayi ve ticareti izlenen gmrk politikas ve devlet desteiyle glenirken, byyen emeki hareketleri de arln koloniyalist bir politikaya ynelmesini hzlandrd. Bunda otokrat, kaba ve kof bir emperyalizm drts kadar, deien Rusya'nn iteki kaynamalarn da yneltmek arzusu da vard.
X I X Yzyl Sonu ve X X Yzyl Balarnda Almanya'da Gelimeler t

Alman mparatorluu Avrupa sahnesine adeta hrsl, kavgac bir asker olarak kt. Bu dnemde Avrupa'da milli devletlerin kendi aralarndaki snr sorunu zmlenmi ve byk devletler emperyalist emellerini Afrika, Asya ve Ortadou topraklarnda gerekletirmek dnemine girmilerdi. Onun iin daha bandan komu byk devletlerin anavatan topraklan zerine gz diken Almanya, (AlsasLoren, ilezvig, gibi ilhaklar dnelim) antipatik bir devlet olarak karland. Yeni imparatorluk hzla artan bir nfusa sahipti. 1816 da 25 milyon olan nfus, 1817 de 41 milyona, 1888 de 48 milyona, 1895 de 52 milyon ve 1915 de 67.9 milyona ulamt22.'Bu art oran Rusya'dan sonra ikinci geliyordu. (1000 de 11.3) lkenin kaynaklar balangta bu nfusu beslemeye yetmiyordu. 1821 lerden itibaren hzl bir denizar g balad. 1930 lara kadar Almaya'dan 5.989.400 kii deniz ar lkelere (ABD, Kanada, Gney Amerika, Gney Afrika ve Avusturalya) getmiti. Ancak, 1880'Ierden sonra sanayiinin bymesi 18-40 ya arasndaki nfusun g hzn yavalatacak ve bunlar lkede i bulabileceklerdir23. Sanayi ve d ticaretin gelimesi youn bir i gle besleniyordu. 1870 lerde nfusun 2 / 3 si kk yerlemelerde yaar ve toplam nfusun % 50 den fazlas tarmla urarken; 1910 da tarm nfusu toplam nfusun % 30 una dt ve tm nfusun % 20 den fazlas sanayi merkezlerinde yaamaya balad24. Daha Alman birlii kurulmadan evvel iki konu her Alman devletinin gndeminde ncelikle ele alnmt. Gmrk birlii ve demiryolu... Geri Almanlar ngiltere, Fransa hatta Rusya'ya gre bu konuda etkin atlmlar yapmakta biraz geikmilerdi, ama zaman an
22 a.g.e., s. 10.
23 Gustav Stolper, Kari Havser, K n u t Borchardt, Auflage, J . C . B . M o h r Tbingen, 1966, s. 26-27.

Deutsche

Wirtschafl-Seit

1870, 2.

24 a.g.e., s. 22

14

abuk kapattlar.Alman mparatorluu lke ii ve lke d ulamda ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda ve talya gibi denizlerden yararlanmak olanana sahip deildi. Karada ise ulam iin ancak nehirler ve demiryolundan yararlanmak sz konusu idi. Yani etkin ve ucuz bir ulam ancak rasyonel bir demiryolu politikas ve nehirlerde de kanallar insas ile olanakl idi. 1840 lardan itibaren Almanya kanallar ve demiryollar lkesi olmaa balad. Aadaki tablo Alman demiryol sisteminin geliimini veriyor25.
Alman
Yl 1835 1845 1855 1865 1875 1885 1895 '95 1915

Demiryollar
Art (km)

letme Uzunluu (km) 0 2300 8290 14690 27960 37650 46560 56980 62410

2300 5990 6400 13270 9690 8910 10420 5450

Burada gze arpan zellik, imparatorluun kuruluundan sonra demiryollarndaki hzl gelimedir. Bir dier zellik de; ngiltere, Fransa ve ABD'nin tersine, Alman demiryolculuunun tamama yaknnn devlet tarafndan yrtlmesifir. 1912 de -60521 km. lik demiryolunun ancak 3631 km.si zel kiilere aitdi ve bu da nemsiz yan hatlard. Devlet demiryollarna hzla el atyor, ya kendi kuruyor veya zel kiiler tarafndan kurulanlar devletletirerek bnyesine alyordu. Bu gelimelerde Alman endstrisinin teknolojik olanaklarnn da pay vard. 1835 lerde Alman endstrisi ve teknolojisi demiryol inas ve lokomotif yapm iin yetersizdi. 1853 den sonra bu konudaki teknik beceri ve retim tmyle Almanlarn kendileri tarafndan saland. Bu vakte kadar pik demir ve baz paralar ithal edilirken, byk endstrinin douu bu sorunu zmledi. Alman sanayiinin daha da nemli gelimeler kaydetmesinde demiryol yatrmlarnn pay ngiltere ve ABD de olduundan daha oktur. 26 1850 lerde Alman endstrisinde demir retiminin % 21-30 u demiryolu inaat ve makinelerine giderken, ABD de bu oran % 3.5 ile % 15 idi.
25 a.g.e., s. 46.
26 Rainer Fremdling, "Railroads and German Economic Growth A Leading Sector Analysis, with a Gomparison to the United States and Great Britain" The Journal of Econ. History. Y o l X X X V I I , September, 1977, Nr.3, s. 687 vd. 592.

15

Alman gmrk birlii mparatorluun kuruluuna doru atlan ilk adm idi. Nitekim 1879 da Almanya, liberal ekonomi ve ticaret dneminin kapan diyeceimiz bir olay yaratt. Koruyucu gmrk politikasna ynelik kanunlarla d ticaretde liberalist dzeni kaldrd. Alman tarmnn sanayii beslemesini salayan bu tebbirlerle sanayi mamulat d pazarlara kar korunuyor ve yurt ii rakipsiz bir pazar durumuna geliyordu. Devleti bir ulam politikasyla birbirini tamamlayan bu tedbirleri tarmda sbvansiyon ve sanayide monopol kapitalizmin tevikini salayan tedbirlerle bir arada dnmek gerekir. Alman mparatorluu 1879 dan itibaren kesinlikle otarik yapya ynelik bir ticaret ve gmrk politikas izledi ve liberal politikann tersine devletin iktisadi hayata geni lde mdahalesinin ilk rneklerini vererek, klasik kapitalist dzenin bir anlamda yeni bir evreye girmesine de nclk etti. Alman mparatorluu sanayi ve ticarette otoriter, yn verici ve tekelci bir politikayla gelimeler kaydediyordu. Fakat bu gelimenin temelinde de, gene ayn yntemlerle X V I I I yzyldan beri gelitirilen tarmsal bir yapnn verdii olanaklarn bulunduunu belirtmek gerekir. Prusya ziraat nazr Baron von Hardenberg'in ban ektii 1811 tarihli Regulierungs edikt le lkenin tarm yaps yeniden dzenlenmiti. Bu fermanla kyller cephe ve snrdaki askerlik hizmetinden,feodal vergi ve angaryann bir ksmndan muaf tutulmulard. Buna karlk ektikleri arazinin yars veya 1 / 3 ini feodal beylere terkediyorlard. Bylece daha X I X yzyln ilk yarsnda Alman topraklarnda kapitalist iftlik sisteminin temelleri salam bir ekilde atld. Tarm teknolojisindeki yeniliklerle glenen bu iftlik sahibi soylular (Junker) orduda, brokraside ve sanayilemede gene devlet desteiyle ncl elde tuttular. Alman sanayii nemli atlmlarn mparatorluk dneminde gerekletirmee balad. Ticaret sermayesi ve bankaclk faaliyetleri hzla endstriye yneldi. Bankalarn endstri ile ilikisi, kk ve orta sanayi tesislerinin tasfiyesini hzlandrd ve tekelci bir kapitalizm geliti. Devletin gmrk himayesi ve sbvansiyon politikas da bu amaca ynelikti. Sermayesi 10 milyon mark' aan irketler 1886 da sadece 74 tane iken, 1896 da 108 ve 1909 da ise 229 tane idi 27 .
27 Helfferich,

La Prosperite

Nationale

de L'Allemgne

1888-1913

(Alman Feyz-i Millisi),

Mtercimi Nesim Russo, stanbul Matbaa-i Osmaniye, 1330, s. 40.

16

Sanayi teknolojisi hzla geliiyordu. 1900 de Alman endstrisi temelde retim aralar reten bir endstri haline geldi. 28 1882 de tm Alman endstrisinin makine kapasitesi 1.220.000 beygirgc iken, 1890 da bu kapasite iki misline ve 1907 de 5.190.000 beygir gcne ulat29. Bu gelime ii nfusunu artrd ve ii snfnn niteliini ve bilincini deitirdi. X X yzyl banda Alman sanayi proleteryas nn % 4o' byk sanayide toplanmt30.
Sanayide alan i Oran

((letme
K k iletme O r t a letme Byk sanayi kuruluu

Byklne
1882 % 59 % 18,5 % 22,5

gre)
1907 % 37,3 %25,7 % 37

Alman sanayiinin gelimesi ticaretin de niteliini deitirdi. Demiryol uzunluu belirtildii gibi 1885-1911 arasnda % 61, demiryollarnda tanan yolcu says ayn dnemde % 377 ve mal miktar da % 273 orannda artmt. Ancak Alman ticareti ve tamacl kta iinde idi. ktisadi nfuz alannn denizar blgelerde ngiltere kadar yaygn olmadnn en belirgin rnei ticaret filosunun kapasitesiydi. 1888 de ou yelkenli ve 717 si buharl olan (470,364 tonilato) 3811 gemi says 1913 de ancak 4850 ye kt. Bu dnemde (1887-1912) ABD'nin d ticareti % 275, ngiltere'ninki % 200, Fransa'nnki % 200 artarken onlar kadar kolonilere ve geni nfuz alanlarna sahip olmayan Almanyann ki % 300 orannda artt 31 . Bu durum Alman yaylmasnn siyasal boyutlarn ve dier byk devletlerle atma potansiyelini gsterir. Almanya daha 1880'lerde ngiltere, Fransa ve ABD'den sonra dnyada drdnc byk ihracat lkesi idi ve bu durumunu ngiltere ve Fransa aleyhine devam ettiriyordu. Kolonileri olmasa da, Almanya 1910 da Avrupa'nn en byk sanayi lkesi idi 32 . Daha X I X yzyl ortalarnda Almak kimya sanayii orijinal rnler yaratmaa balad. Bayern-Badische Anylin ve
V 28 A.J.Taylor,

The Course of German Hislory


s. 20.

Methuen, London

1976, s. 160-168.

29 Helfferich, a.g.e.,

.30 a.g.e., s. 36
31 a.g.e., statistik veriler, s. 66-70-71. 32 H.Krger, Deutschland in der Periode

des Imperialismus

bis zum Ausbruch des 1 Weltkri-

eges,

Volk und Wissen, Volkseigener Verlag, Berlin 1953, s. 24.

17

zellikle Ludvvigshaven'deki tesisler, Alman kimya sanayiine ikinci dnya sava sonuna kadar devam edecek bir teknolojik bilgi stnl salad. Alman sanayiinin gelimesi ve ticaretin Almanya dna tamas, sermaye ve irketleme hareketlerini de bu dzeye getirdi. ABD'de hukuken yasak olan karteller ve tekelci trstlemeler Almanya'da tersine kanun himayesi gryordu. Buna karlk endstrideki monopolleme, tketiciler ve kk reticiler arasndaki kooperatifleme hareketini hzlandrd. Bismarck'dan beri hzlanan bu hareketlerle, Alman burjuvazisi aristokrasi ile btnleti ve proletaryann yanbanda gerici bir kk burjuva snf yaratld. Milliyetilik rgtl bir Alman ideolojisi haline getirildi. 1895 de sadece 42 ubesi olan Berlin Bankalar, 1911'de btn dnyada 450 ubeye sahipti 33 . Sermaye ihracna balayan tekelci Alman ekonomisi, bankaclkda yeni bir dnemi balatt. 1913 de d lkelerde 30 milyon marklk bir Alman sermaye ve d yatrm vard. 34 Ancak bu sermaye Afrikadaki snrl Alman kolonilerinden ok; Orta Avrupa, Balkanlar, Yakn-dou ve ksmen Uzakdouya ylmt. 1890 larda tm Almanya, sonra Avusturya-Macaristan, talya ve Romanya ticaret anlamalar ile Alman ticaret sistemine alnd. Avusturya endstrisi ve Romanya petrolleri Alman ekonomisi ile. btnleen retim alanlaryd. Bir sre iin 1894 de yaplan ticaret anlamalaryla Rusya'da bu sisteme sokulmak istenmiti. Nihayet grlecei zere Trkiye bu ilerlemenin baaryla ulalan hedefi oldu. Zaten 1880 lerden beri Alman bankalar Osmanl mparatorluuna sermaye ihracna balamlard. Georg von Sieemens'in genel mdr olduu Deutsche Bank stanbul'da Anadolu demiryollar konsorsiyumunun ban ekiyordu. 4D diye bilinen Deut-

sche Bank, Dresdner

Bank. Diskonto-Gesellschaft

ve Darmstaedter

Bank ksa

zamanda dnyay istila ettiler. 1906 dan beri yakn douda (Msr, Trkiye) etkin olan Deutsche Bank'n yannda, 1890 dan beri Romanya ekonomisine nfuz eden Darmstaedter Bank (bu banka, Banca Maramuresch'i kurdu) ve 1897 den beri Diskonto-Gesellschaft' (bu da Banca Generale Romanya'y kurdu) belirtmek gerekir. Uzak douda Deutsch-Asiatische Bank in'e nfuz etti ve in mparatorluunun banknot matbaas oldu. (Ancak bu etkinliini sonralar yitirecektir) .
33 Krger, a.g.e., s. 10. * rnein 1890 da karlan S h e r m a n n Act'in bu alanda getirdii yasaklamay anmsayalm. 34 Stolper a.g.e., s. 37.

18

Endstrileen ve da ailmaa balayan Almanya'nn d ve i politik hayatnda da kkl deimeler meydana geldi. Bismarck dneminin politikas ite ve dta byk devletleraras uyumu amalyordu. Avrupa uyumu (Concert Europeen) prensibi, Bismarck'n denizar bir koloniyalist politikann temellerini atmasna nedendir. Byk devletlerle tatszlk karmaa niyeti olmayan Bismarck, Balkanlar ve yakn dounun deerini; "bir tek Pomeranya askerini har* camaa demez" diye tanmlamt35. Oysa 1885 den sonra Almanya tam tersine Balkanlar ve Yakn Dou'ya ynelmek zorunda kald. 1887 de Rusya ile ittifak iin gizlice stanbul'u bile Rusya'ya vaadeden 36 Almanya, ksa zamanda bu tutumundan vaz gemek zorunda kald. 1890'da Bismarck, II. Wilhelm tarafndan makamndan atlnca Almanya aka saldrgan bir siyaset izlemeye balad. Bu ite de kaba, otoriter bir bask politikasyla paralel yrtld. Ocak 1906 da ikinci Fas buhran Almanya'nn aleyhine bir zmle sonulannca; Almanya eski Fransz ingiliz kolonilerinden elini ekip iddetle orta Avrupa, Balkanlar ve Yakndouya yneldi. Babakan Caprivi, Reichstag'da; "ya mal, ya da insan ihra etmek zorundayz. Bu kadar artan nfusla yaayamayz" diyordu 37 . Almanya mal ihracna balamt. Ama insan ihra etmek isteyen koloniyalist dnce de etkin bir biimde eyleme gemiti. Bismarck'n lml diplomasi dnemi artk bitmiti. Bu biti sadece ynetimde deil, ynetim rgt dnda belirli sosyal snflarn lgn ideolojisinde de grlyordu. 1887 de Alldevtsche Verband (Pan-Cerman Birlii) kuruldu. Dorudan dou Avrupa, Ukrayna, Orta Avrupa, Balkanlar ve Yakn-Douda Almanlar yerletirip38 ortaavari bir imparatorluk kurmay amalayan bu lgn cemiyetin yeleri her snftan insann katlmasyla artt ve zaman zaman devlet tarafndan kullanlan, zaman zaman patavatszlyla Dilerinin bile ban derde sokan bir tempoda almalarn srdrd. Sosyal Darwinist ve rk bir ideolojiye sahip bu cemiyetin yeleri, Nisan 1887 de kurulan Alman Smrge Cemiyetinin Deutsche Kolonial Gesellschaft yeleriyle benzer kompozisyon gsteriyor. Alman smrge cemiyeti yeleri arasnda, % 40'la tccar ve fabrikatrler, % 22 ile memurlar ve subaylar ounluktayd39.
35 Andreas Hillgruber, 36 J.Streisand, 1970, s. 228-230.

Bismarcks Aussenpolitik, Verlag Rohrbach, Freiburg,. 166-167. Deutsche Geschichte, V E B Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin Deutsche Geschicte des Imperialismus, im berblick
s. 15. Rassovv, 3.

37 YVerner Conze, "Die Zeit YVilhelm I I " 1973, Stuttgart, Mezlersche Verlag, s. 580 vd.

Deutschland 39 a.g.e., s. 71
38 Kroger,

in der Periode

19

Yeni Alman mparatorluunun otoriter yaps, 1890'lardan itibaren reaksiyoner bir nitelik kazand. Demokratik hareket ve dnceler, sosyalist akmlar gizli bir terr ve sistemli bir kontrolle nleniyordu. mparator eletirilerin stnde tutuluyordu. Bu konuda ngiltere hkmdarlarnn dokunulmazl rnek gsteriliyordu ama, Alman Kayzeri ngiltere Kraliesi gibi sempatik, tarafsz, devlet ilerine mdahaleden ekinen bir tip deildi. Bana buyruk, maceraperest ve baskc tavryla her konuda ortaya kyor, ama eletirilere kar da hkmdarlk kurumunun kudsiyetine snarak mmkn olan btn- nlemleri alyordu. Dnem iinde mparatora hakaretten dolay fikir adamlar, gazeteciler, karikatristler mahkeme nnde hesap veriyordu. Bazen imparatorun alicenaplk taslyaak bunlar affettii de olurdu. mparatorluun siyasal rejim ve ideolojisi Prusyallk zerine kurulmutu. Prusyallk; otoriter devletin idealletirilmesidir; demokrasi bu lkye yabancdr. Prusyallk, aristokrasinin ynetimi demektir. Bu ideoloji, hayatn her safhasn ve her kurumu dzenlemiti. Geri parlmento vard ama, bu parlmento sosyal snfn ayrcalklarn gzeten bir seim sistemiyle kuruluyordu40. Parlamento eletirir ama hkmete gvensizlik oyu veremezdi. Hkmete sadece majesteleri gvensizlik gsterebilirdi. ounlukla son karar aristokraside, onunla btnleen burjuvazide ve hkmdardayd. Alman basn ise istilac projelerin aka tartlp benimsetildii ve devletin kitleleri istedii yne sevketmek iin kulland bir arat. oun hkmet direktifliyle yazmak veya susmak, birka gazete dnda Alman basnnn bu dnemdeki belirgin ve Ingiliz-Fr'ansz basnndan farkl niteliiydi. Bu otoriter ynetim, byyen sanayinin yaratt ii snfyla ilgin bir atma sreci iine girdi. Devlet 1890 da karlan "Sozialister Gesetz"le bu hareketleri snrlamak ve ynlendirmek yolunu tuttu. Sendikalarn partilerle organik balar kurmasn engelleme yoluna gitti. Ama gene de 2.5 milyonluk Alman poleteryas 1913 de 3293 sendikada toplanmt, iiler 1890 da 128 grev (21412 ii katld) 1900 de 652 grev (115.711 ii) ve 1910 da 3194 grev (3690u ii) yaptlar. Sonuncusu 9.037.575 i gnne mal olmutu.41 Bununla birlikte Alman ii snf Avusturya ve Fransa iilerine gre da40 a.g.e., s. 28-29

41 a.g.e., 3. 102.

20

ha iyi hayat artlarn^. sahipti. Ferdinatd Lasselle'nin balatt sosyaldemokrat uzlamac akm, Alman sendikalarna hakim oldu ve Alman imparatorluu birinci byk harbe ii snfndan emin olarak girdi. Nitekim 1910 dan sonra grevlerde de bir azalma grld.

August Bebel ve Kari Liebknecht'm ban ektii, sonralar Rosa Luxembourg,un nderliindeki komnistler yannda, Alman ii hareketine sosyal demokratlar hakim oldular. Temelde Prusya soylularna dayanan Muhafazakr Parti 1871 de Reichstagda 57 sandalyeye sahipken, 1912 de sandalye says 43 e dmt, ama Sosyal-Demokratlarn tutumu sayesinde etkinliini koruyabildi. Ayn durumdan katolikler de yararland. Merkez Katolik Parti 1871 de 62, 1890 da 106 sandalyeye sahipti, fakat 1912 de gerileyerek Reicshstag'daki gc 91 sandalyeye dt. Katolik parti X X yzyl bandan itibaren ayn nedenle ynetimde etkindi. Babakan Betlmann-Hollweg bu partiye dayanyordu. 1875 de Marx'n Gotha programnn nerinden ve Marksizmle Alman Sosyal-Demokrasisinin ayrlndan sonra, Sosyal Demokratlar 1877'de Reichstag'a 12 mebusla geldiler. 1878-1890 aras sosyalist hareketi baltalayan nl Sozialister Gesetz nleyici olamad. Sosyal-Demokrat Parti 1912'de Reichstag'da 1-10 mebusla en kuvvetli partiydi 42 . Ama iktidar olamadlar ve belirtildii gibi bu tarihten sonra egemen ynetici snfla ittifaka da gittiler. 1890 lardan itibaren sosyal-demokratlar dzene kar olmay brakp, uzlatrc ve dzeltmeci bir yol setiler43. Bylece 1900'lerde Almanya Yakndoudaki koloniyalist giriimlerine otoriter ve muhafazakr bir i politika ve toplum dzeniyle girebiliyordu. Olaylar bu yeni koloniyalist devletin giriimlerine yardmc oldu. Osmanl imparatorluu da adeta Almanya'y bekleyen bir atmosfer iindeydi.

42 G. YVilhelm Sante, Wrzburg, s. 9-17.

Geschichte

der Deutschen Laender

2.

Band,

A . G . Ploetz

Verlag-

43 T . Schieder, "Des Reich unter der Fhrung Bismarks" Rassovv im berblick, s. 538 vd.

Deutschegeschichte

21

BLM I

BERLN KONGRESNDEN SONRA OSMANLI M P A R A T O R L U U

{Almanya'nn

etkinlik

kazanmas iin elverili

koullar)

1878 Berlin Kongresi, Osmanl mparatorluunun Avrupa ktasnda nemli toprak kaybyla sonuland. Bulgaristan yar bamsz (temelde tam saylabilir) bir statye kavuuyor, Bosna-Hersek ise Avusturya-Macaristan idaresine braklyordu. Srbistan ve Karada'n nceden imparatorluktan koptuunu gznne alrsak, Osmanl Imparatorluu'nun Slav tebasn kaybettiini sylemek yanl olmaz. Rusya, ingiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan gibi geleneksel gler, imparatorluun yamasna ynelik bir politika izlemeye balamlard. Berlin Kongresi bunun ak deliliydi ve bu durum Osmanl devletinin i ve d siyasetinde nemli gelime ve deiikliklere yol aacaktr. Osmanl mparatorluu bu dneme girdiinde artk yar smrge bir lkeydi. Maliyenin iflas bir mddet sonra 1881 Muharrem Kararnamesi ile kurumlat ve Borlar daresi (Duyun-u Umumiye) kuruldu. Memleketin belirli gelirlerine yabanc devletler tarafndan el kondu. lkede belirli alt yapsal yatrmlar yabanc kontrolnde gerekleiyordu ve iktisadi hayat onlarn ynetimindeydi. Osmanl mparatorluunun d borlar toplam bu yllarda hemen 2 milyar frank civarndayd. Bu borca karlk imdi baz vergiler, yani birka eyaletin aar geliri, gmrk resmi, ttn ve tuz tekeli, pul ve ispirto vergisi, istanbul balkhane rsumu, baz eyaletlerin ipek resmini toplama yetkisi Duyun-u Umumiye'yc brakld. Bu kalemler gnden gne artt. Duyun-u Umumiye ynetiminde; ingiltere, Fransa, Almanya, talya, Avusturya-Macaristan ve Osmanl Bankas temsilcileri yer alyordu. Maliyenin iflasndan sonra lkenin doal zenginliklerinin tekelci imtiyazlar halinde yabanclara verilmesi sreci hzland. 1883'de

22

ttn tekel halinde "Regie de Tabac de PEmpire Ottoman" nvann tayan bir Fransz kuruluuna, 1896 da Ereli kmrleri bir baka Fransz irketine, 1887'de boraks madenleri ingilizlere, 1892 de BalyaKaraaydn linyitleri gene bir baka yabanc irkete, 1893'de de Kassandra irketine manganez imtiyaz verildi. Midhat Paa'nn gerek kurucusu olduu fakat bir banka olarak daha sonra teekkl eden Ziraat Bankas dnda bir banka yoktu ve Osmanl imparatorluu gl yabanc bankalarn istilasna urad. Devlet'in emisyon bankas olan Banque Imperial Ottoman dahi Fransz-Ingiliz sermayeli bir banka idi. 1888'de Avusturya-Fransz semayeli Selanik Bankas, 1906 da Deutsche-Orient Bank faaliyete geti. Ayrca italyan, Hollanda, Avusturya bankalarnn ubeleri lkenin heryerine yayld. D ticaret a Tanzimattan beri kronik bir durum almt. Bundan dolay en hayati yatrmlar bile yabanc sermayeyi beklemekteydi. En tipik yatrm; imparatorluun askeri, idar mekanizmas iin de hayati nemi olan demiryollaryd. ilerde greceimiz zere ilerlik oran dk bir demiryol a iin, Osmanl devleti "kilometre garantisi" olarak muazzam bir bor altna girdi ve bunun iin de gene baz vilayetlerin aar geliri karlk olarak gsterildi. Tarm gelirleri son derece dkt. Esasen lke tarm lkesi olmasna ramen istanbul gibi byk ehirler oun ithal mal budayla beslenirdi. 1899-1900 ylnda btn tarm rnleri ihracatnn retime oran ancak % 9.8 idi. 1913-14 de bu oran ancak % 11.3'e kmt.1 lkede ilkel bir tarm retim biimi vard. rgtlenme ve teknolojiye bakldnda ukurova, Makedonya ve Ege'de ksmen tarmda kapitalistleme gze arpyorsa da, imparatorluun tarmsal retimi ortaklk veya kk toprak mlkiyetine dayanyor ve ilkel aletlerle kurak topraklar ilenmee allyordu. Belirli baz blgelerde monokltrel tarma gei (Ege, ukurova, Bat Suriye) demiryol ann snrll ve yetersizliinden dolay yaygnlk kazanamyordu. X I X yzylda sanayileen bat lkelerinin kendilerine salanan gmrk kolaylklaryla Osmanl tezgh sanayiini kesin iflasa srklemelerinden sonra, modern sanayii kurma abalar baarszlkla sonulanmt. X I X yzyl sonuna gelindiinde hal baz dallarda kk zanaatn ve evlerde para bana retimin (putting-out veya
1 Vedat Eldem, Osmanl imparatorluu Ankara, 1970, s. 71.Ankara, 1970, s. 71.

ktisadi

artlar

Hakknda bir Tetkik,

t Bankas yay.

23

Verlag) egemen olduu grlyor2. Bunlarn dnda byk lde el emeine dayanan halclk, dericilik gibi manifaktr ve gda maddeleri retimiyle (deirmenler gibi, rnein sadece zmir'de 69 tane hidrolik gle alan deirmen vard3) Osmanl sanayiinin temel grnm tamamlanmaktadr. mparatorluk birinci dnya savana girdiinde inorganik enerjiyle alan fabrika toplam 10 civarnda, inorganik enerjiye dayanmad halde belirli sayda ii altran fabrika says 20 civarnda idi 4 . Temel sanayi kurulamamt ve dokuma endstrisi bile lke ihtiyalar iin yeterli retim kapasitesine ulaamamt. Osmanl sanayii lkenin tarm ve maden zenginliklerini deerlendirmekten ok uzakt ve zaten bu doal zenginliklerden sanayi kurmakszn yararlanlamad da tartmasz herkes tarafndan bilinmektedir. Sanayileemeyen fakir bir toplum yapsnda, gereksinmeler de sanayi rnlerinin bol miktarda tketilmesine ynelik deildi 1911-1913 ylnda mparatorluun hracat ve ithalat kalemlerine bakldnda u oranlar grlyor5.
1911-1913 Yllarnda Osmanl hracatnn Kompozisyonu

Birincil rnler

: Gda Hammadde Toplam

: :

% 33-35 % 56-58 % 89-93 % 2-3 % 6-7

Yar mamul rnler ve manifaktr Dokuma (hal-ynl vs.)

lkenin toplam retimi iinde sanayi retim paynn dkl, ihracata ve tketime de yansmtr. Ayn yllarda ithalatta da sanayi iin gerekli kalemlerden ok, manifaktr rnleri % 56-60, gda maddeleri % 32-38'le bata geliyordu. Zenaat dallarnn gereksinimini karlayacak hammadde ve sanayi gereleri ise toplam ithalatn % 6o'u civarnda kalyordu. lkedeki ticaret sermayesi yeni yatrmlara girecek kadar gl deildi ve sadece arac bir nitelikte idi. Esasen X I X yzyldan beri ticaret sermayesi ve iftlik sermayesi giderek glenseler de, tarm ve ticaretde kkl atlmlar yapacak dzeyde deillerdi ve bir ka kuak boyu zenginliini devam ettirip sermayesini
2 A.Gndz kn, Osmanl Ankara, 1970 s. V I - V I I . 3. V . Cuinet, La Turquie Sanayii (1913, 1915 yllar), A , , S.B.F. Yay. N0.229

d'Asie Trade,

T o m I s. 411-412.

4 kn, a.g.e.,

s. VIII.

5 evket Pamuk,

Foreign

Foreigne

Capi\al

and the Peripheralization

of the Ottoman

Empire

8 3 0 - i 9 i 3 P h . D. Submitted to Berkeley-Univ. -of California, 1978

s.56-58 deki

tablolardan...

24

byten tccar ailesi, gerek gayrimslimler, gerekse mslmanlar arasnda bir elin parmaklaryla saylacak kadar azd. lkenin urad iktisad knt; brokrasiyi ve orduyu modernletirmek zorunluluu karsnda iinden klmaz bir hal ald. Milliyetilik akmlar, i ayaklanmalar ve d mdahalelerle hzla toprak kaybeden imparatorluk; d politik gler arasnda denge oyunlarna bavurarak yaama dnemine girdi. Politik bir bamszlk ve snrsz zgr seim sz konusu deildi. lke ynetiminin bu dnemde Avrupa diplomasisinin uyumu ve uyumazlna gre biimlendii aktr. Ancak Osmanl devlet ynetiminin bu dnemde ran, in gibi baz yar smrge imparatorluklara gre belirgin bir tercih ans sz konusudur. Yani bamsz bir mali ve iktisadi birim olabilme konusunda tercih ans yoktu ama, emperyalist devletler arasnda istedii gibi bir seim yapma ans vard. Daha baka bir deyile dnya siyasal konjonktrndeki oynamalar, Osmanl ynetimine heran hangi emperyalist devlete dayanaca konusunda bir ans veriyordu ve Osmanl ynetimi bu frsat kulland. Memleket ran ve in gibi belirli nfuz blgelerine ayrlmamt. Bu nedenle lke ynetimi her zaman "ehven'-i er" bir gl devlet aramak ve ona yaslanmak ansna sahip oldu. Almanya bu durum sonucu lkemizin tarih sahnesine kabildi. Berlin Kongresinden sonra ar bir darbe yiyen ve tarihi dnm noktasna gelen Osmanl mparatorluu yneticilerinin, byk devletler arasnda Almanya'ya yaknlk duymalarnn nedeni, Avrupa byklerinin d politikalarndaki ilkelerin ve yneldikleri etki alanlarnn, Osmanl mparatorluunun yaama ansna son verecek biimde deimesidir. Berlin Kongresi sonulandnda; Prens Gorakof, "yzbin askeri ve yz milyon rubleyi bir hi iin harcadk" diyordu. Osmanl mparatorluu erimiti ama, Rusya da kazanl km saylmazd. Muhafazakr Disraeli hkmeti ve o paraleldeki Bismarck, "Avrupa Trkiyesini kurtardk" diyorlard. Kurtarlan bir ey yoktu, sadece Trkiye'ye yaama ans tannmt. ki devlet muhafazakr politikalarnn gereine uymu ve Rusya'y frenlemilerdi. Ancak gelimeler bu iki devletin uyumunu ortadan kaldrd. Gladstone bakanlnda liberaller i bana gelince, muhafazakr Disraeli hkmetinin "Trk taraftar" olmakla suladklar dpolitikasn terkettiler. Gladstone Karada'n kesin bamszl iin Eyll 1880 de ngiliz donanmasna Arnavutluk kylarnda gvde gsterisi yaptrr-

25

ken, Kbrs' Yunanistan'a vermee kalkt. Ancak ngiliz kamuoyunun basks ile ada Britanya himayesinde kald. Bu andan itibaren Bismarck ngiliz politikasna srt evirdi. Bismarck, "profesr Gladstone parlak zrh iinde, ama gvde gsterileri komediye dnt", 6 diyordu. Liberal hkmet bir mddet sonra kendini frenlediyse de, Osmanl mparatorluu artk harcanma dnemine girmiti. ngiliz politikas Rusya'ya kar taknd Osmanl taraftar tutumdan, daha dorusu bu konudaki hayrhah tarafszlndan vazgeti. imdi Bismarck bir zamanlar muhafazakr Disraeli'nin izledii tutumu srdryordu. Osmanl Sultan ve yneticileri de bunun iin Alman desteini aryorlard. Berlin'de Sultan adna, Prens Bismarck'la gren Ali Nizam Bey, Bismarck'dan, ordu ve sivil idareyi slah edecek uzmanlar isterken; "Osmanl Sultannn Alman ittifak ve desteini son derece arzu ettiini de "bildirir. Bismarck; "ilke olarak Osmanl Devletinin bekasna iddetle taraftar olduklarn, ancak iki devlet arasnda Avusturya'nn bulunduunu ve bu nedenle nce Avusturya ile Osmanl Devletinin iyi anlamas gerektiini syleyip, talya'nn yle yaptn, Trklerin de Avusturya ile uyum salamas gerektiini" belirtir 7 . Nitekim, Avrupa dengesindeki gelimeler, Almanya ile Avusturya-Macaristan biraraya getirince Osmanl Devleti de Avusturya ile zoraki bir dostlua gitti. Almanya Bismarck'dan sonra Rusya'ya aka cephe ald ve ngiltere'nin tersine Osmanl yanls grnen, gerekte Osmanl topraklarna, onu konferans masalarnda bltrerek deil de, bar yollarla yerlemeyi amalayan bir politika izlemeye balad. ngiltere'ye kar Osmanl yneticilerinde, aydnlarda, en nemlisi yeni despot hkmdar II. Abdlhamit'de hzla olumsuz bir tutum geliti. "Byk Devletler iinde en ok ekinilmesi gereken ngiltere'dir" diyordu, Sultan... II Abdlhamit pek de yanl olmayan bir tahminle; "ngilizlerin Arabistan' yutmak istediklerini ve igal ettikleri Msr'daki gafil Hidivi'de Halife yapp, btn slm alemini kendi karlar ynnde gtmek istediklerini"8 ve "ngiltere'nin Rusya'ya
6 Philip Magnus, 7

B.A.Tld.

Gladstone, Dutton Paperback, N. Yok, 1964, s. 283. Evr Ks. 14, No. 74-126, "Ali Nizam Bey-Bismarck mlakat

zerine arz

tezkiresi" 2 Receb 1299 (30 Mays 1882) tarihli-Bismark (s. 3-4), Fransa ile Tunus sorunu iin atmaya girilmeyip dost grnlmesini tavsiye eder. Hatta Bismark; "Anadolu slahat iin Trk mfetti tayininin yeterli olduunu" syleyince, A. Nizami Bey bu i iin Almanya'nn dier devletler nezdinde efaatini rica eder. 8 Sultan Abdlhamit,

Siyas Hatralarm.

Hazrlayan; Ali

Vehbi Bey, Frd.dan ev.

H.Salih Can, Hareket Yaynlar stanbul, s. 113-130-131.

26

kar oynamak iin byk Bulgaristan'9 gerekletirmek istediini, bunun da tabi Devlet-i Aliyyenin aleyhine bir plan olduunu" dnyordu. II Abdlhamit'in ingilizler aleyhindeki kuku ve dmanlnn mantk ve mantk d birok elere dayand anlalyor. rnein: a) Abdlaziz'i hal edenler gerekte ingilizlerdir, b) Ali Suavi'yi ayaklandranlar da onlardr" diyordu9. Sultan Abdlhamit bundan baka; ingiltere'nin btn Avrupa'y Osmanllara dman edip kkrtt fikrindeydi ki, Gladstone'un romantik ve mantksz Trk dmanl bu kany gittike kuvvetlendirdi. Abdlhamit, Girit iinde ingiltere'yi suluyordu10. Kanaatlerindeki ksmi dorulua ramen, Sultan bu politikay abartyor ve ingiltere'nin bugnden yarna Osmanl topraklarn paylama ve ortadan kaldrma eiliminde olduunu sanyordu. Gerekte ingiltere 1890 lardan itibaren Trkleri gzden karmaa balad, ingiliz bahriye istihbarat efi (Naval Intelligence) Ekim 1896 da; "ingilizler Msr ve Kahire'yi elde tutsun yeter, iskenderiye'deki deniz ss Hindistan' elde tutmamz salar" diyordu. 1869 da Svey kanalnn almas bu gibi dnceleri kabul edilir hale getiriyordu. Lord Salisbury boazlarn bile Rusya'ya braklmasnda saknca grmyordu ve ingiltere'nin Krm savandan beri yanl ata oynad kansndayd 11 . ingiltere dnda dier Avrupa devletleri de, Osmanl imparatorluunda kukuyla izlenen glerdi. rnein Avusturya Babli'yi giderek endielendiren bir devletti. Avusturya; 1866 Krigsgraetz savandan sonra ilezvig'i Almanya'ya ve Venedik'i talya'ya terketti. Daha nce Haziran 1859 da Solferino ve Magenta savalarnda btn kuzey talya'y elden karmt. Avusturya talyan eyaletlerini de kaybettikten sonra, Avrupa'da kendisine hayat kalmadn anlad, imparatorluk aslnda X I X yzyl ortasndan beri yava yava bir gerileme dneminde girmiti. Sanayii gn getike bat Avrupa lkeleriyle rekabet gcn kaybediyor, aydnlanma dnemindeki imparatorluk uluslar, ulusalc akmlarn etkisiyle devletin birlik ve varln tehdit ediyorlard. Fazladan 1866 dan beri sadece Habsburg tacnn kiisel varl iinde imparatorlukta kalan, gerekte bam9 .Hakk Uzunarl, "kinci Abdlhamid'in ngiliz Siyasetine dair Muhtralar",

l.U.Edeb. Fak. Tarih Derg.


10 Mehmet Hocaolu, No. 2625 den).

C . V I I , Say 10, Eyll 1954, s. 43-60.

Abdlhamit The Crisis

Harfin

s- 35-36. (BA Yldz Evrak ks. I, No. 156/ 15'den) gene 11 Richard Shannon,

Muhtralar a.g.e.,

(Belgeler)

O y m a k Yayn, stanbul

s. 85-86 (BA Yldz Evr. ks.

316.

of Imperialism

1865-1915, Paladin, London, 1976. >.

27

sizliini alan Macaristan krall gleniyordu, imparatorluun dier lkeleri ylda %~3 aras bir yllk ekonomik gelime gsterirken, Macaristan, ylda ortalama %6 orannda bir iktisad byme hzna sahipti. Byyen iki paras iin denizar koloniler elde etme ans ve giriimi bile olmayan Viyana, gzn Balkanlara dikti. 1878 Berlin kongresinde Bosna-Hersek'i ilk pay olarak ald ve gerek Srbistan ve Romanya gibi kk Balkan krallklar, gerekse Osmanl Rumelisi zerinde bir Demokles klc haline geldi. Avusturya'nn Balkanlar yutmak ve Viyana-Selnik arasn ele geirmek emeli gizli deildi ve Osmanl yneticilerini de, Sultan da tedirgin ediyordu. Gene italya'nn Balkanlar ve Osmanl Afrikas zerindeki emelleri, Rusyann tarihi politikas, Fransa'nn Tunus'u ilhak ve Suriye-Lbnandaki faaliyet ve giriimleri; Bab- Ali'yi eski Avrupa glerine kar kukulu ve dmanca bir tavra srkledi. Ortada dost olarak grnen veya yle olmas beklenen Japonya ve Almanya idi. Ayn atmosferi iran'da ve Hind'de grdk. Osmanl ynetimi bu yeni gcn tekilerden farkl olarak, topraklarnda gnden gne artan bir nfuz edinmesine direnmiyecekti. Byle bir direni iin gerekli yapsal deimeler meydana gelmemiti, imparatorluu fizik olarak paralamak isteyen ingiltere, Fransa ve Rusya karsnda tarihinin son sahifeleri yazlan Osmanl imparatorluunun panie kaplmas ve Almanya'ya kaplarn amas kanlmaz grnyordu.
Almanya Osmanl mparatorluunda

1890'lardan itibaren Almanya kendini dnyann gelecekteki efendisi olarak hissetmee balad. Zaten her olayda arbiter mundi (dnya hakemi) olarak uluslararas platformda yerini alyordu. Kayzer II. Wilhelm'in "dnya hakimiyeti" sloganna, akll diplomat prens Bismarck" "byle ey yoktur" diye cevap vermiti12. Ancak Bismarck grevini terkedince, Alman politikas doludizgin bu olmayacak eyin peine dt. Osmanl lkelerine kar Almanlar daha henz Prusya krall zamannda yakn bir ilgi duymutur. Byk Friedrich' in X V I I I yzyl sonlarnda lkemizle yakndan ilgilenip askeri bir ittifak giriiminde bulunduu biliniyor. 1830'larda Trkiye'de bir gen subay olarak hizmet gren, sonraki genelkurmay bakan H.Von Moltke, daha o zamandan bu lkeyi sadece bir asker olarak deil, bir siyaset adam
13 M a r y Mills Patrick,

Under Five Sultam,

T h e Century Co. N.Y.1939, s. 179.

28

ve Alman karlarn gzeten bir iktisat olarak incelemiti13. Hatta Moltke zellikle Tuna eyaletlerine Alman gmenlerinin yerletirilmesini neriyordu. Ayn dnemde Alman iktisat F. Liszt, Ortadounun zenginliklerinin Alman teknii sayesinde yakn gelecekte byk kuvvet salayacak bir kaynak olduu zerinde duruyor ve Almanya'nn gzlerini bu blgeye evirmesini istiyordu14. Almanya'nn Osmanl imparatorluu zerindeki emelleri o dereceye ulat ki, 1890'lardan itibaren yar resmi baz gruplar (Alldeutsche Verband-Pancermen Birlii) Yakndouda Alman gmen yerletirme planlarn gerekletirme abasna bile giritiler15. Mamafih Almanlarn Osmanl topraklarna kolonizatr yerletirme abalar bir hayaldi. Hereyden nce bo araziyi kendi kyne katmak iin her areye bavuran kyller 16 ve Rumeli muhacirlerinin yerletirilme sorunu, bu projenin Alman yneticiler tarafndan da ciddiye alnmamasna neden oldu. Bu gibi ar istekler bir yana, Almanya'nn elverili koullar bularak yaylan ticareti; kltrel, diplomatik ve ideolojik ortamn da birlikte getiriyordu.
Alman Ticari Etkinliinin Artmas

1880'lere kadar Alman ticareti, Osmanl ticaretinde arln duyuran, etkin bir iktisadi kurumlama gsterememitir. Geri Avusturya-Macaristann Tunaboyu lkelerindeki d ticari ilikileri ve Almancann ticari dil olarak tutunmas, mstakbel Alman ticari etkinlii iin bir temel oluturmutu, ama Alman d ticaretinin Osmanl pazarlarna ynelik irketlemesi ancak 1880 lerden sonra grlmektedir. 1880'lerde Yakndouda faaliyete geen Deutscher Handelsverein (Alman Ticaret Birlii)' nin bir mddet sonra ortadan ekildii grld 163 Anlalan Alman Ticaret sermayesi ve yatrmlar rgtl olarak Osmanl lkelerinde faaliyete geebilmek iin byk demiryol yatrmlarn, gemicilik faaliyetinin gelimesini ve Alman bankaclnn ciddi desteini bekliyorlard.
13 Helmuth vo Moltke, 14 Jeck,

Trkiye Mektuplar,

ev. H . rs, Remzi Kitabeyi,

stanbul

1969 Bkz. R. nsoy Osm. Alm. Ticaret likileri s. 18 15 Lothar Rathmann, 16

Balkan Harbinden Sonra arkta Almanya, stanbul, fham Mat. Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, ev. R. States Repnrts on trade Finance, and Deutsch-Trkische

1331, s. 5 vd. Zaral, Gzlem

Yaynlar, stanbul 1976, s. 61.

United

Foreing Office 1896 Nr. 1687, Consul Ship-

ley, s. 9 da bu gibi durumlar zikrediliyor. Alman gmenler gelmise bile sayca pek az olmaldr. (16a) j , Krauss,

Handelsbeziehungen

seit dem Berliner

Vertrag,

s. 52-54

29

Alman ticari denizcilik ve demiryol tamaclndaki yenilikler ve teknik ehliyet dolaysyle Alman sanayi rnleri bir mddet sonra Osmanl pazarlarn istila etmekte geikmeyeceklerdir. 20 Mart 1862 de ^ollverein'e bal Alman devletleriyle yaplan ticaret anlamasnn hkmleri 1880 sonlarnda etkisini gstermee balad. Bu dnemde 26 Austos 1890 da Alman imparatorluu ile Osmanl imparatorluu arasnda imzalanan ticaret anlamas, eski anlamada Almanya lehine ngrlen imtiyazlar arttryordu. Anlamaya gre, geri Osmanl tccar da Almanya'da "en ziyade msaadeye mazhar devletin tccar" statsnde idi, ama anlamadan yararlanan Alman tccar olmutur. En gze arpan tutarszlk, Alman hkmetinin Osmanl hkmetinin terine, Osmanl mallar iin herhangi bir gmrk indirimi taahhdnde bulunmamasyd. 1862 anlamasna eklenen gmrk indirimli mal adedi 605 iken, bu say 1890 da 720'ye karlmt. 16b imdi Alman sanayii, nfuzlu diplomatlar, etkin bankaclk ve ticari tamacln desteinde byle bir ticari anlamadan azami yarar salayacakt. Almanya'nn Trkiye'ye nfuz edii; orduda ve mlki tekilattaki slahata yardm edecek heyetler ve Badat demiryolu sayesinde oldu denebilir. Bu gibi giriimler silah ticaretini, teknik malzemenin giriini gelitirmitir. Ancak Almanya'nn btn dnyadaki ticari yaylmasnn nedenlerinden biri de ucuz, bol (dk kaliteli) mal retimi ve ingiltere ve Fransa'ya gre ge kalarak gerekletirebildii sanayiini modern ve elverili yntemlerle kurmasdr. Bu anlamda 1880 lerden sonraki Alman-sanayii ve ticareti, 1948'lerden sonra yeniden kurulan Alman sanayi ve ticaretinin gelime ansna benzer bir ansa sahip olmutu. Almanya, Avusturya-Macaristan ekonomisiyle giderek btnletikten sonra Osmanl pazarlarna girii kolaylat. Zaten bu vakte kadar da Alman sanayi rnleri (Zoll verein, Saksonya ve Bavyera) Osmanl lkesine hep Avusturya mal olarak giriyordu. Bu Balkanlar aan demiryolu sayesinde oluyordu ve denizcilikte geri kalan bu iki lkenin demiryol sistemine nem vermelerinin nedeni buydu. Badat'a kadar uzanacak bir demiryolu, bakir Osmanl topraklarn zengin bir pazar ve hammadde kayna haline getirecekti. Nitekim Almanya'nn 1909 yl ticaret bilanosuna bakldnda; Avusturya, Romanya, Bulgaristan ve Osmanl imparatorluu ile karadan yapt ticaretin hacmi 8 milyar 238 milyon Mark iken, deniz(16b) Rfat nsoy,

Osmanl-Alman

Ticari

Mnasebetleri,

s. 45-48 Anlamann metni

Osmanl Muahedat Mecmuas, I. Cild "Prusya ve dier Alm. Dev... sene 1278" s. 100 vd.

30

ar blgelerle ticaretin hacmi 6 milyar 862 milyon mark tutarnda idi. Hele eski yal mterisi Rusya ile ayn yln ticaret hacminin 1 milyar 993 milyon mark ve Fransa ile ancak 976 milyon mark tutarnda olduunu 17 hesaba katarsak, Orta Avrupa ve Yakm dou ile yaplan ticaretin Alman ekonomisinin btn iin ne byk bir anlam tad anlalr. 88o'lerde Almanya ve Avusturya-Macaristan'n Osmanl d ticaretindeki pay % 18 iken, 1909 da bu pay % 42 ye ykseldi. 25 yl ierisinde merkezi Avrupa bloku, Osmanl pazarlarna hzla hakim oldu. Aadaki liste bu dnem iinde byk sanayi lkelerinin Osmanl ticaret hacmi iindeki paylarnn deiimini veriyor. 18 Devletler ingiltere Fransa Avusturya Almanya talya 1887 % 61 18 12 6 3 1910 % 35 11 21 21 12

Grld zere ingiltere ve Fransa aleyhine Avusturya ve Almanya nemli bir gelime kaydetmilerdir. Demiryollarnn gelimesinin kara ulamn ucuzlatmas bunda en nemli etkendi. X I X yzyl boyu; ulamn pahall yznden Alman mallar Osmanl pazarlarnda makbul deilken, 1880 lerden sonra durum deiti ve tama cretlerindeki nemli azalma mal akmn hzlandrd 19 . Temelde nemli bir gelime gstermemekle beraber, Alman deniz ticareti de hacim olarak artyordu. 1880 lerden beri Alman politikaclar ve kamu oyu, ticaret filosunun dzeyi ve Almanya'nn dou Akdenizdeki deniz ticaret etkinliinin yetersizlii zerinde nemle duruyorlard. 1898'de Alman basn hal dou Akdeniz'in nemli limanlarna Alman gemilerinin uramamasndan yaknyordu20, istanbul, Selnik, izmir gibi limanlarda ise sefer saysnda ve taman mal hacminde bir art gzleniyordu, rnein, izmir limanna giren gemilerin iinde, Alman gemileri 1896 da toplam tonilatonun % 3.5 uunu
18 a.g.e., s. 14. 19 J . Kraus, Deutsch- T&rkischer
rer Bercksischtigung
20 Germania,

17 Jeck, a.g.e.,

s. 8

Handelsbeziehungen

seit dem Berliner

Vertrag

Unter Besonde-

Handelsuege

Verlag Gustav Fischer, Jena 1901, s. 4.7 vd.

12 November 1898 say 260 dan. "skenderiye-Beyrut-Hayfa-Yafa-Lar-

naka-Limasol, Mersin, Sayda bu limanlarn banda geliyordu. skenderiye'ye 1892 de sadece 10 gemi uramt, 1877 de sefer says ancak 14'e kmt".

31

tekil ederken, 1908 de bu pay % 11.7 ye ykselmiti21. Britanya, Fransa ve Yunanistan'dan sonra ddnc sray alan Almanya'nn ngilizFransz tekelindeki Ee blgesine nfuz ediinin bundan daha belirgin bir gstergesi olamazd. Gene stanbul'daki Britanya eliliinin 31 Aralk 1906 tarihli bir raporuna gre; stanbul limanna urayan gemilerin iinde Avusturya 1 milyon 217 bin 366 tonilato (714 gemi) ve Almanya 606.647. bin tanilatoile (359 gemi) kmsenmeyecek bir miktara sahiptiler22. Monopolc Alman sanayiinin besledii ticari yaylma kendini Trkiye'de hissettirdi. Orhan Kurmu 1878 de zmir ve blgesinde ngiliz ticari stnlnn ilk darbeyi yeyiini yle anlatyor; "Ypranmann ilk belirtisi 1878 ylnda grld. O zamana dek zmir'in toplam ithalatnn % o'u dolaylarnda bulunan Alman mallar ithalat, birden % 14'e kt. ngilizler o yl kendi ithalatlar % 11 orannda arttndan bu arta pek tepki gstermediler. Ama ertesi yl ngiltere'nin toplam ithalattaki pay % 45 e derken, Alman ve Avusturya'nn pay % 15.6 ya ykseldi. 1905-1908 dneminde ngiltere'nin pay % 31'e dt ve Almanya ile Avusturya'nnki % 27.4'e kt. zmir'deki Alman ticaretevi ve bankalarnn says da artt. Bu yllarda Bosna-Hersek'in ilhak dolaysyla szde Avusturya ve Alman mallar Trkler tarafndan boykot ediliyordu. Zevksiz Alman porseleni kylere kadar giriyor, Alman pamuklu mamultnn sat artyordu. Bu olay Selanik, hatta Girit ve am'da benzer ekilde geliti."(23) 1889 da A.B.D.nin stanbul'daki Maslahatgzar Pendleton King, Merkeze yazd bir raporda; "imdiden Beyrut ve zmir'de nemli bir liman ticaret kolonisi var. stanbul'daki Almanlarn says 3000'i geti. Krupp silhlar, Mauser tfekleri Osmanl ordusunu doldurdu. Devaml Alman demiryol malzemesi ithal ediliyor" demektedir.24 Germania gazetesinin Sabah gazetesine dayanarak verdii bir habere gre; 1898 yl sonunda stanbul'daki Alman iyerlerinin says 120'ye ulamt.23 Almanya ngiltere iin Yakm-Dou'da ciddi bir rakipti. Britanya'nn Beyrut bakonsolusunun 9 Mays 1898 de Hariciye nazr Lord Salisbury'ye yazd bir rapor
21

Salname-i Vilayet-i PRO-FO 195-Ref.

Aydn,

sene 1314 s. 125 ve sene 1324 s. 91 (1319 yani 1901 yl ra-

kamlar) karlatrlarak elde edilen liste... ve M.B. Kray rgtlesemeyen


yal Bil. Dern Yay. A - Ankara 1972. s. 120-121. 22

Kent (zmir)

Sos-

12247, " 3 1 Aralk 1906, tarihli stanbul liman tonaj raporu".

23 Orhan Kurmu, ngiliz 1974, s. 205-206. 24 JVAUSDespatchesfrom

Emperyalizminin U.S. Ministers

Trkiye'ye

Girii,

Bilim Yaynlar, stanbul

to Turkey (Dec.

24. 1889), "Pendleton King to

Sec retary of State,- German Commerce and nfluence in Turkey", M . 46, Roll 50, Nr. 67.

25 Germania, 19 Okt. 1898, say 240 dan.

32

durumu aklyor.26 "Suriye pazarn 1897 ylnda ngilizlerin elinden Alman ve talyan ucuz pamuklusu ald". Yeni kimyasal boyalar sayesinde ucuzlayan kuma sanayii mamulleri geni kitle tarafndan benimseniyordu. Zamanla Alman pamuklu rnleri o derecede yayld ki, mparatorluun pamuk ekim alanlar n planda Alman sanayiine hammadde yetitirmek durumuna geldiler. 1900 lerde Davis Trietsch' "pamuk ekimi Almanya sayesinde geliti. Sanayileme dahi Almanya ve Avusturya sayesinde baarlabilir" diyordu.2' Bu neokoloniyalist dzen az zamanda iktisadi hayatn her alannda kendini hissettirdi, istanbul'daki Alman bykelilii adeta tccarlarn ve imtiyaz avclarnn en iyi temsilciliiydi. Alman diplomatlar mtemadiyen Bab- al'den ve Saraydan kendi yurttalarna imtiyaz kopartyorlar ve baka milletlerin elde ettii imtiyazlara da el atyorlard. Bir ngiliz i adam olan A. Bartlett'in 1898 de zmirin elektrik iini almas zerine, Alman bykelisi Baron Marschall von Biberstein derhal faaliyete geti. Bykeli, 4 Aralk 1898 de Dilerine ektii telgrafta; "A. Bartlett izmir'in elektrik iini alm, derhal nleyeceim, nk Siemens ve Halske ne zamandr bu iin peindeler. Bugn Selamlkta Haydar Paa ile bu ii grtm" diyordu 28 . Elde ettii imtiyaz byle bir faaliyet sonucu Almanlara kaptran ve madur duruma den ingiliz i adam Sir Ashmead Bartlett ise basma verdii demete; "Selnik ve izmir elektrik tesislerini kurma imtiyaz bana verilmiti. Almanlar ii bozdu ve tazminatn verilmemesi iin mazbata (final report) yokedildi. Alman sefirinin bizzat bu ie karmas benim iin srpriz oldu. Benim imtiyazmn iptali iin sefir saray kere ziyaret etti. Dragomann hergn saraya ve Bab- Ali'ye gnderdi. ingiltere ve Fransa sefirleri de benim iin efaat etti ama yarar olmad. Son alt yldr izlediimiz aptalca antitrk politikamz yznden Almanlar kazanyor ve biz kaybediyoruz. Almanlar burada hereyi yiyor. Bu lke ki gvenlik ve zenginlik ynnden uzak in'e gre ok daha iyidir", diyordu 29 . Almanlarn ald imtiyazlarn ise gnden gne says artyordu, ingiltere'nin Almanya karsnda Osmanl topraklarndaki iktisad gerilemesinin nedeni herhalde salt Gladstone'un Trk dman politikas deildi, ingiliz sanayii eskiyen yntemlerle alyordu. Ticar sistem ve rgtlenme kolonilere gre biimlenmiti ve X I X yzyl sonunda ortaya kan yeni rekabet artlarna uyum salayamyordu. italya ucuz el emeine, Almanya ise ksmen ucuz emek, byk lde modern tekniin verdii olanaklara dayanarak dou pazarna giriyorlard. Haziran 1898'de Berlin
26 PRO-FO l-Ref. 4937 Nr. 181 CommercialBeyruth M a y 9-1898: " I lave forwarded to your Lordship by past for the information of thc chambers of commerce samples of German and Italian imitations of Bristish Cotton Textilles in the Syrian Market.." 27 Davis Trietsch, Deutschland md der islam. Orient Verlag Berlin, 1912 s. 58. 28 AAA- Trkei 175, bd. 1 - 2 , "Telegram Pera 4 Dez. 1898." 29 Sir Ashmead Barlett, The Standard Tuesday. 13 Haziran 1899 nslasndaki makalesi...

33

gazetelerinden birinde; "Carn, porselen, dme gibi maddelerde Almanya dou pazarlarnda talya ile rekabet edemiyor. Buna karlk demir-dkm mamulatnda rakipsizdir. Douda Avusturya, ngiltere, Fransa, hatta Yunanistan'n ticaret odalar varken, bizim yok kurmalyz" diye yazlyordu 30 . Ksa zamanda Alman sanayii ve ticareti douda rgtlenmesini tamamlad ve ngiltere ve Fransa aleyhine bu pazarlardaki faaliyetini bytt. 1898 ylnda Osmanl mparatorluunun ngiltere'den yapt ithalat 10.284.000 sterling tutarnda iken 1911 de bu rakam 9.729.690 sterline dt. Ayn dnemde Almanya'dan yaplan ithalat 426.000 sterlinden 5.365.000'e kmt ve daha da artacakt. 31 Almanya ve Avusturya 1890'lardan sonra bir iktisad birlik halinde hareket ettiklerinden her ikisinin Osmanl Imparatorluuyla olan ithalat ve ihracatndaki hzl arta gz atmak Cermen yaylmas hakknda bir fikir verecektir.
Almanya'ya ve Avusturya'ya yaplan Osmanl hracat ( 3 2 a ) (Bin Sterlin olarak) 1890 Almanya'ya Avusturya'ya Toplam 766 1 179 1-945 1900 1-455 1-589 3.044 1910 3-203 3.420 6.623

Bu ihtacat onar yllk devrelerde % ooo'e yakn bir art gstermitir. Daha ok; msr, pirin, meyva, ttn, yn. fndk, afyon ve hal gibi maddelerdir. Alman-Avusturya iktisadi blokundan yaplan ithalat, ise 1910'larda Almanya ile ekonomik btnleme hzlannca, drt misli artmtr.
Almanya-Avusturya'dan Yaplan (Bin Sterlin olarak) 1890 Almanya'dan Avusturya'dan Toplam 1.970 1.873 3-843 1900 1.982 2-954 4.936 go 5-778 5-654 11.432 thalat(3ab)

30

Berliner

Tageblatt

2 Haziran 1878 tarihli saysndan

31 Percy Evans Lewin, 1916, s. 157.

The German Road to the East,

London. William Heirmann,

* Alman ticaret irketleri nemli Osmanl ehirlerinde temsicilikler kurdular, ithalat ve ihracat dorudan kontrol ettiler. Ancak ikinci adam olarak baz levantenleri kullandlar, Rfat nsoy, a.g.e., s. 103-104.

34

Almanya ve Avusturya-Macaristan iktisadi blokuna, Romanya ve Bulgaristan'dan sonra Osmanl imparatorluu da katlyordu. 1910'daki 6.623.000 sterlinlik bir ihracat ve n.432.000 sterlinlik bir ithalat dier devletlerle karlatrlmayacak kadar bykt. 1910'da ingiltere'den yaplan ithalat 9.214.000 sterlin, Rusya'dan 3.401.000 sterlin, italya'dan ise 4.186.000 sterlin tutarnda idi. 32C Gerekten Osmanl imparatorluu geni topraklar ve zengin doal kaynaklaryla, Almanya ve Avusturya blokuna parlak bir geim alan olacaa benziyordu. 1880 ile 1904 yllar arasnda Almanya'dan ithalat % 1.100 orann da artarken, Almanya'ya ihracat da % 2.200 orannda artmt33. Ama bu gelimenin daha ilgin bir yan da vard. Osmanl devletinin ayn yllarda Iran ticaretindeki nemi artt. Iran d ticaretinde Rusya, ingiltere ve Fransa'dan sonra Osmanllar % 9 oranla drdnc sradaydlar 34 . Aka, Osmanl devleti Iranda, Alman sanayi ve ticaretinin temsilcisi durumundayd. Almanlar yeni koloniyalist emellerini gerekletirmek iin Yakndounun kendilerine tarih tarafndan hak olarak verilen bir alan olduunu savunuyorlard. Birinci dnya sava banda pencermanizmn kurucularndan Becker; "Corafi konumumuz ve endstrimizin pazar gereksinimi dolaysyla Trkiye'ye yneliyoruz. Her Avrupa lkesinin geri kalm arkta kendine ait bir hayat alan vardr, ingiltere Msr'da, Fransa Tunus'da, italya Trablus'da/ Avusturya Bosna'da ve Rusya Karada ve dolayl olarak Balkanlarda hak sahibidir. Bizim hi bir eyimiz yoktu. imdi bu hayat alanmz Trkiye'dir," 34 diyordu. Almanya Osmanl imparatorluunun Asya topraklarna yerlemeyi amalarken, onun Avrupa'da yaamasn da pek umursamad. Gya Trk ordusunu slah eden, Trkleri ok seven ve sevilen von der Goltz Paa 1897'de; "Trklerin istanbul'u bile terkedip, Anadolu ve Mezopotamya'ya ekilmeleri ve Almanya'nn nderliinde bu blgenin slahn stlenmeleri gerektiini" sylyordu. 36 Btn bu gereklere ramen Avrupa devletleri arasndaki uyum,
the Ottoman Empire,
3a a,b,c, tablolar evket Pamuk, Foreigne Trade, Foreigne Cap\tal and the Peripheralization 1830-1913, s. 237. 339-243 ve 245-346.dan yararlanlarak hazrlanmtr. 33 Paul Fesch, Constantinople aux dernieres jours d'Abdul-Hamid Paris 1907, s. 511-512 den D.G.Indjikyan, Burjuaziya Osmanskoi Imperii s. 192-193 34 V.I.Lenin'ingo larda ran ticaretinde szn ettii bu gerek Osmanl ticaretinin Almanya blokuna katldn gsterir yleki, 1900-1911 arasnda Fransann ran ticareti 4.299.67.3 rubleden ancak 4.665.200 ruleye kmken, Osmanl ticareti ayn dnemde . 2.174.428 rubleden 9.948.800 rubleye kmt. Sobr. Soinenie, tom 28, s. 703 den, O . G . 35 C.H.Becker, Deutsch-Turkische I/teressen Gemeinschaft Bonner Vaterlaendische Reden v. Vortrage vvaehrend des Krieges, Bonn, Verlag, F. Cohen, 1914, s. 17. 36 Adolf Rapp, Die Entvickelung unserer Orientpolitik, Tbingen, 1916, s. 17.

of

ndjikyan a.g.e., s, 193.

Trkiye aleyhineydi ve Almanya grnte Trklere kar hayrhah bir davran sahibiydi. 1897 Osmanl-Yunan savanda, Yunanistan'daki Osmanl teb'asnn haklarn savunan ve ilerini yklenen tek elilik, Almanya elilii idi. 3 7 lerdc greceimiz gibi Almanya'y tek dost olarak gren ve midini Berlin'e balayan II. Abdlhamit, Balkanlarda Avusturya-Macaristan ve Rusya'nn emellerine kar bir Balkan ittifakndan bile szediyor38 hatta giriimlerde bulunuyordu. Almanya ise Bab- li'nin bu kukularna kar mttefik Avusturya'y frenlemek ihtiyacn hissetmitir. Ancak 1908 de Bosna-Hersek'in kesin olarak ilhak Alman d politikasn da zor bir duruma soktu. Ne varki mparatorluun ksa zamanda Balkanlardaki egemenliini kaybet mesi, Avusturya'y Balkanlardaki hlyalarn gerekletirme konusunda kk gen devletlerle kar karya brakacak ve Tuna monarisi bunlarla beyhude bir ekimeye gerecektir. Artk Asya'ya ekilmekte olan Osmanl mparatorluunu byk devletler iinde sadece Almanya destekleyecekti. nk Alman sanayiinin hayati kaynaklar Anadolu ve Mezopotamyadayd ve ancak Alman kontrolnde btnlne sahip olabilen bir Osmanl mparatorluu bu kaynaklarn gvenliini salayabilirdi. Hereyden nce Almanya'nn gnden gne artan petrol ihtiyac iin Romanya yeterli deildi. Mezopotamya'nn zengin petrol kaynaklar ise, denizcilii zayf olan Almanya ve AvusturyaMacaristan blokuna Osmanl Asya topraklarndan geen demiryoluyla aktarlabilirdi ki, bu da Osmanl Asya'snn btnln salamakla mmknd. 1870-1906 seneleri arasnda Almanya'nn petrol tketimi on kat artt. Alman d politikasnn etkinlii de bu tr gereksinmelerle birlikte artyordu. Almanya Osmanl Asya'snn zenAlman Petrol Tketimi
Nfus Bana K g . 1,87 5.4 6,97 14,26 Milyar K g . 70.4 235-3 926. 1 924-7
39

Seneler 1866-1870 1876-1880 1896-1900 1906-1910

ginliklerini smrmek iin o vakte kadar grlmedik, youn bir biimde mparatorlukta yatrm faaliyetine giriti.
37

AA A, Trkei No.

94

No.

Banl

1-2, 18 April 189a tarihli rapor.

38 Bekir Stk Baykal, "Die Idee eines Balkanbundes bei Abdlhamid I I "

Millettir'

aras Mnasebetler
ve Islah)

Trk Tll,

A..S.B.F., Say X I I I , Yl 1973. Ankara 1975, s. 56-62.

39 Parvs (A. Helphand Israel)

Trkiye'nin

Can Damar (Delet-i

Osmaniyenin Borlar

T r k Yurdu Kitablanesi, stanbul 1330, s. 241.

36

Alman Yatrmlarnn Art

Koloniyalist sistemler genellikle bir lkeye, yenialar bandan beri u aamalarda yerlemilerdir; a) Daha ok, plantasyon koloniyalizmi denen ve XVI. yzyl ispanyol imparatorluunda grlen, iftlikler kurarak tarmsal rn elde etmeye ynelik faaliyetler; b) X I X . Yzylda yerini koloniyalist anavatann sanayi gereksinimini karlamak zere baz alt yapsal tesisler (yol ve liman gibi) kuran yeni tr bir smrgecilie brakmtr. Bu yzylda geni kolonileri olan ingiltere ve Fransa smrgelerde yar mamul mallar elde edecek kk sanayi yatrmlarna da giritiler. 1840'lardan sonra bat Avrupa'nn pazar ilikilerine giren Osmanl imparatorluunda madenler ve monokltrel tarmdan elde edilen rnleri ele geirmek, hatta ttn, yn gibi tarm ve hayvanclk rnlerini ksmen yerinde ileyip batya aktarmak sorunu vard. Bu nedenle yeni koloniyalist devletler demiryol, liman, gibi alt yapsal yatrmlar yannda baz dallarda kk bir sanayi de kurdular. Ancak yar smrgeleme hayat tarz ierisinde imparatorluun temel sanayiini kurma giriimleri baltaland gibi, ulam a da, rasyonel ve kendi iinde tamamlayc bir sistem halinde kurulamad. Osmanl mparatorluunun nceden de belirtildii gibi; in ve ran'n tersine byk devletler arasnda kesin etkinlik alanlarna ayrlmam olmas, ona altyapsal yatrmlar ve kk sanayi yatrm imtiyazn bir lde istedii sanayi lkesine sunmak olanan vermiti. Bu nedenle Almanya-Avusturya iktisadi bloku, zamanla dier devletler aleyhine yatrmlarn geniletebildi. Ancak zellikle greceimiz zere bu seme yetkisi n planda madencilik ve ulatrma alannda tutarsz bir gelimenin nedeni oldu, zellikle ulatrma alanndaki (liman-demiryolu) yatrmlarnn her devletin kendi karlarna gre yaplmas, lkenin belirli yerlerinde da ynelik monokltrel tarm tevik edip, gelitirirken; lkenin ou alanlarnda tarm, ilkel ve verimsiz bir tarzda yaplmaa devam etti. 1880'lerden itibaren Osmanl mparatorluu, byk sanayi devletleri arasnda iddetli bir rekabet alan oldu. ingiltere, Msr ve Hindistan gibi smrgelerine ekilirken, Fransa ve Almanya demiryol ve bankaclk alannda ekimeye girdiler. Devlet desteini arkasna almayan sermayedarlar bu kavgada yenilecektir. Almanya ise tebasnn Yakndoudaki giriimlerini sadece brokrasisi ile deil, rgtlendirilmi ynlarla da destekliyordu. 1890 larda Ren-Westfalya Kmr Birlii, Ren-Westfalya Demir Dkm Birlii, kimya, elektronik sanayii gibi karteller ve bankalar yakndou pazarlarn ele geirmek

37

Alldeutsche

iin bu gibi rgtlendirilmi yn hareketlerini finanse etmekten geri kalmadlar. rnein; nceden szn ettiimiz "Pancerman birlii-

"Alman filo birliiDeutsche Flotten Verein" bu ikisinin 25.000'i akn yesinin kurduu; "Alman Koloni cemiyetiDeutsche Kolonial Gesellschaft"m faaliyetleri byk lde "Diskonto-

Verband",

ve

gesellschaft" denen banka tarafndan finanse ediliyordu. 40 1881-1914 arasnda gerek Osmanl borlarndaki hisseleri ve gerekse dorudan yatrmlar itibariyle; Osmanl mparatorluunda Fransz, Alman, Belika sermayesi art gstermektedir. Nitekim balca yatrmn ve alacakl devletlerin Osmanl borlarndaki oran bu dnemde yle bir gelime gstermektedir;41
1881 Fransa Britanya Almanya 34 3 33 2 7 5 % 1890 % 37-6 23.1 11.7 % 1898 52.2 17-9 15.0 %I9I4 53o 14.0 21.0

zellikle Deutsche Bank 1880'lerden itibaren, ngiltere veya dier herhangi bir devletin Osmanl borlarnda sata kard hisseleri derhal kapatmak peindeydi ve baarl da oldu. Osmanl d borlarnda 1860'lara kadar ngiltere en byk hisse sahibi idi ve bu yllarda pamuk ekimi yaplan ve Manchesterdeki endstrisi iin yn elde edebilecei hayvanclk alanlarndaki demiryol yatrmlarna balamt (Varna-Rusuk, zmir -Aydn demiryollar gibi). Ancak ngiltere'nin Svey aldktan sonra Msr, Hnd ve Basra krfezine ynelip, Osmanl topraklarn brakmasndan doan boluu 1866 dan itibaren Fransa doldurmaa balad. Madencilik, ttn ve demiryolculuk alanna el att. 42 Gerek Almanya ve gerekse Fransa'nn yatrmlar alanndaki atlm 1880'lerden sonra artacaktr. Osmanl borlarnda 1880-1903 dneminde nemli bir art olmam, bu iki devlet sadece alacak hisselerini ngiltere'den devralarak paylarn bytmlrdir.II. Abdlhamit dneminde d borlanma yaplmamasna zen gsterilmi ve borlanmada art ok dk miktarda kalmtr. Memurunun maan bile veremeyen Osmanl ynetiminin bu dnemdeki felsefesi, Sultan II. Abdlhamit'in Bab-li'ye verdii bir muhtrada aka grlyor; "Devlet masraflarnn istikraz akdiyle kapatlmas kt olan durumu daha da iddetlendirir ve hkmet iinBlijni-Vostok
40 G.L.Bondarevskii, Bagdadskaya Doroga i Proniknovenie Germanskogo (1888-1903; G . Izd. Uzbeksko SSR, Takent 1955, s. 29. 41 evket Pamuk, a.g.e., s. o - m .

Imptrializma

na

42 a.g.e., s. 107 vd.

38

de hkmet olan Duyun-u Umumiye'nin tm gelirlere el atmasna sebeb olur. 43 ... Bu korku dolaysyla cari devlet masraflar yaplamaz, lkenin ihtiyac olan ve kaynak yaratacak hibir yatrm yaplamazken borlanmaya bavurulmam, ama gelimeyi salyacak ve geliri arttrc tedbirler de alnmadndan a bir memur ve zabit kalabal ve viran bir lkeyle X X yzyla girilmiti. Yeni borlanmadan kanlmas, yabanc sermayeyi borlanma d alana, yani altyapsal yatrmlara itmiti. Bu alanda sz edilen iki devletin altyapsal yatrmlar alannda iddetli bir rekabete girdikleri grlyor. Ancak bu yatrmlarn dahi smry arttrp, baka baz devlet gelirlerine daha el atlmasyla sonulandn greceiz. 1890'larda Osmanl Imparatorluundaki toplam yabanc sermaye en bata Osmanl borlarnda (alacak senedi olarak) sonra demiryollarnda ve bankaclkta toplanmt. Sanayideki yabanc yatrm miktar ok dkt. Toplam dorudan yabanc yatrm iinde, demiryollar % 41, bankaclk % 23.5 ve sanayi ancak % 10 orannda idi. Bu dnemde sermaye ihra eden koloniyalist lkeler btn dnyada en ok demiryollarna para yatryordu. ngiltere'nin btn deniz ar kolonilerin deki yatrm sermayesinin % 40'dan fazlas demiryollarnda idi. Bu konuda detayl bilgi veren . Pamuk'un almasna gre; 1890 ve 1914 yllarnda Osmanl lkelerinde . byk devletin (Almanya Britanya, Fransa) her sektrdeki yatrm miktar ve hissesi gz nne alndnda u gerekler ortaya kyor. ngiltere 1890'lardaki demiryolculuk stnln 1914 de artk Fransa'ya terketmitir. Almanya 1890'larda demiryol yatrmlarnn % 22.4'ne sahipken, bu oran 1914 'de % 36.8'e kmtr. Gene bu tarihte bile Almanya; zmir-Kasaba, Adana-Mersin ve Suriye'de demiryollarna sahip olan Fransa'ya gre (% 49.6) ikinci durumdadr. Bankaclk ve sanayi alannda Almanya, devletin iinde daima en dk paya sahipti Toplam dorudan yatrmlarn 1880-89 ve 1900-13 dnemlerinde devletlere gre hisse deiimi yledir. 44
Devletlerin
Dnem 1880-1889 1900-1913 Almanya 0-3 20.6

Yatrm

Sermayesi
Britanya 48.1 22.2

Paylar
Fransa 38.2 48.3

43. Muhtra-i seniyye sureti; B.A. Yldz Muharrem 1307 (24 Eyll 1889) tarihli..." 44 a.g.e., s. 1 1 5 - 1 1 7

Evr. Ksm Ksm

9;

Mr.

2627

zarf

72-4, "27

39

Almanya en byk yaylma hzn gstermesine ramen, Fransa halen en byk yatrmc idi. Daha 1888'de Deutsche Bank'n nderliindeki bir grup, Izmit-Ankara demiryolu imtiyazn aldnda; Fransa hemen Ege'de ve Suriye'de demiryolu imtiyaz avclna giriti. Fransa'nn girikenliine ve grnteki stnlne ramen, Alman sermayesinin etkinlik ve hzla bymesinin nedeni; Osmanl btesine daha lehde katklarda bulunmasdr. Alman sermayesi madencilik alannda Fransa kadar etkin deildi. Sadece Sarca ocaklarnda maden kmr ve Krupp-Rochlig tarafndan iletilen krom dnda madencilik alannda bir varl yoktu ve tm sermayesi 1914 ylnda 21 milyon Osmanl kuruu idi. Fransa ise ayn ylda 290.2 milyon kuru sermaye ile lkenin her yerinde maden iletiyordu (ayn yl ingiltere sermayesi 49.5 milyon Osmanl kurudu)45. Almanya sanayi, bankaclk ve hatta iddial olduu demiryollarnda da ikinci kalmasna ramen, zellikle 18881896 dneminde yatrmlaryla Osmanl btesine Franszlara gre daha ok katkda bulunmutu. 1896-1913 dneminde Almanya dah kr transferine balamasna ramen, bu transfer Franszlarnkinin 1 / 3'i kadard. Alman teknii ve yatrmlarn yapld alanda verimli alma grlmesi Osmanl brokrasisini bylyordu. Bundan baka Fransz d yatrmlarnn % 25'i Rusya'da idi, ve miktar Osmanl lkelerindeki yatrmlarn drt katna eitdi.46 Fransa bu nedenle siyasal ynden de Rusya'y tercih edecektir ki, bu da Osmanl yneticilerinin Almanya'ya ynelmelerinin bir nedenidir. Alman endstri ve ticari yatrmlar her zaman iin Alman bankalarnn kuvvetli desteine sahipti. Alman mali-sermaye kurulularnn ingiliz ve Franszlarnkinden fark, ticari ve snai yatrmlara aktif olarak katlmalaryd. ok defa zor duruma den bir sanayi kuruluuna hisse senedi alarak yardmc oluyor ve bylece hissedar ve alacakl olarak ynetime giriyorlard. Bankaclkta yeni i alanlar yarattlar. rnein Deutsche-Bank Osmanl imparatorluunda ube atnda, devletten alaca alanlarn alacan takib iini de yklenmi ve senelerce alnamayan bu paralan almt47 Deutsche Bank; demiryol, petrol, deniz tamacl dalnda ve daha birok daldaki irketlerde hissedard. Bunun gibi Darmstaedter Bank, Dresdener Bank ve dierleri sanayi ile i ieydi. Devletin destek almlar ve ulatrma politikas da sanayi ve bankalarn birli45 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun 46 evket Pamuk, a.g.e., s. 128 ve 314-316. 47 Edvvard Mead Earle, s. 102-104.

ktisadi

artlar

Hakknda Bir Tetkik,


Milliyet,

s. 96.

Badad

Demiryolu

stanbul 1972, s. m - 1 1 2 . ayrca bkz. Burhan Ulutan,

Sava, ev. Bankacln

Kasm Yargc,

Tekml

Ankara 1957,

40

ini tamamlayan nc bir eydi. Bu nedenle Almanya ekonomik rgtlenmesindeki mkemmellik ile de, Yakn-douda byk baarlar elde edecektir. oun bankalarn da birbirleriyle kenetlenip, konsorsiyum halinde yatrmlara girimeleri ve 1880 lerden sonra Avusturya bankalarnn da bu sisteme dahil olmas yatrmclar iin byk bir destekdi. stenen amaca ulalrsa Almanya ve Avusturya bloku douyu birlikte elde etmi olacaklard. nk Almanya'nn n planda yneldii lke, Anadolu ve hernekadar ulaamad ise de Mezopotamya idi. Almanya kolonisiz a bir lkeydi. htiyac olan tahl, sebzeyi, petrol Anadolu'nun kra ovalarndan ve uzak Mezopotamya'dan salamak zorunda idi. Badat demiryolu Konya Ere'sine kadar uzanrken bir yandan umra'nn sulama tesisleri yaplyor. Ereli'nin bataklklar kurutulup glden sulama iin yararlanlmak isteniliyordu. Bu faaliyet ideolojik bir propaganda ile birlikte yrtlyor ve sadece Osmanl yneticilerini deil, aydnlar ve halk tabakalarn da etkiliyordu.
Alman Nfuzunun Yerlemesi iin Uygun deolojik O r t a m

Berlin Kongresinden sonra Osmanl mparatorluu yeniden dirilmenin ideolojisini aramaktadr. Arnavutluk, kuzey Yunanistan ve Makedonya dnda Rumeli vilayetleri kaybedilmi, douda Kars, Ardahan, Rusya'ya braklmt. mparatorluk artk deiik etnik grublardan oluan, mslmanlarn ounlukta olduu bir devlettir. Dnem iinde bat emperyalizmine kar (ki bundan n planda ngiltere, Fransa ve Rusya anlalyordu) ngiliz, Fransz kolonilerinde ve Rusya'da yayan milyonlarca mslmann himayesi, ncl gibi bir rol benimsendi. "Tek slam devleti yce Osmanl devletidir. Padiah halifedir" slogan ile panislamizmin, yeni bir dirili dnemini balatacak ideoloji haline getirilmesi iin alld. Panislamizm bir zaman sonra mslman lkelerde kolonileri olmayan ve islamlara dost grnmeyi beceren Almanya'y hayrhah bir mttefik olarak kabul etti. 1877-1878 dneminde toplanan Mebuslar Meclisinin, Osmanl-Rus sava srasnda datlmas ile, meruti rejim rafa kaldrlmt. ngiltere, Fransa ve Rusya'nn hristiyan aznlklar kkrtan ve hele ngiltere'nin Merutiyeti tevik eden davranlar, II. Abdlhamid'i rkten konulard. Oysa Balkanlardaki etnik grublarla bu adan fazla ilgisi olmayan ve stelik kendi demokratik gelenei de zayf olduu iin, Osmanl fmparatorluu'nun despota ynetimini hogryle karlayan Almanya'nn ve otoriter Kayzer VVilhelm'in,

41

II. Abdlhamit ynetimine sevimli grnecei aktr. Nitekim mparatorluk Almanya'snn yneticileri Sultan Abdlhamit'in kiiliini ve despot ynetimini eletiren basn ve yayn organlar zerinde bask uygulamaktan geri kalmamtr. rnein "Der Arme Konrad" adl anarist partinin organ olan ve Sozialist gazetesi ile birlikte karlan bir dergi; "Abdlhamit'in hususi masraflarnn 199.800.000 frank olduunu, bir devlet smrcs nasl yayor?" balyla verdiinde, ileri Bakanl bu dergiyi toplattrd ve byle yazlarn nlenmesi gereini Babakan Prens Hohenlohe'ye tavsiye etti. 48 Felketli bir savatan kan ve bakenti bile, perian Rumeli gmenleriyle dolan imparatorlukta, ideolojik dirilme ve reform; merutiyet rejimi ve kanuni idare ile deil de, panislamizmle salanmak isteniyordu. Ykmn eiinde olan ve tebasnn hayat gvenlii ve refahn salamaktan aciz imparatorluk; btn dnyada ezilen mslmanlar kurtarmak ve onlara nderlik etmek gibi gstermelik bir ideolojiye snd. Almanya bu ideolojiyi desteklemekten geri kalmad. nk kendi karlar ile badatna inanyordu. Osmanl mparatorluunda bu gibi dnceler imparatorluun aydnlar ve yneticileri kadar d kaynaklar tarafndan da destekleniyorlard. Bu evreler, "islamiyet dostu bir Almanya, arkta ngiltere'nin yapamadn yapacaktr. Mezopotamya ve Anadolu sulama kanallar ve yollarla yeniden imar edilip, eski alardaki hametine kavuacaktr. Bu Almanya iin de gereklidir. Bu nedenle Almanya herkesin izlemedii bir politika izliyor" diyorlard. 49 zellikle Almanya'nn dou ile uraan bilgin ve tacirleri, youn olarak propaganda brorleri yazma faaliyetindeydiler. Bu gruplar; Osmanl mparatorluunun slm birliini salayp ba ekeceinden ve Almanya ile birleerek ingiltere ve Fransa'y saf d edip, bu zenginlik dolu lkelerden Alman iktisadnn yararlanacan yayyorlard. 50 Bu tr yaynlar zellikle ikinci Merutiyetten sonra artan Alman nfuzunun ideolojik platformunu oluturmak amacyla, Trkeye'de evrilmi ve hatta baz Alman hayran Trkler tarafndan benzerleri yazlmtr.51
48

Der Arme Konrad

dergisi Nr. 8, 17 October 1896 says. Bu dergideki yaz zerine

Hohenlohe'ye yazlan rapor.

AAA, Trkei

159, No. Bd. 4 - 5 (Der

Sultan und Seine Familie).

49 rnein Bunyar Veylet, arkta ingiliz-Alman Rekabeti Mtercimi; Bedii Fikri, Dersaadet-Sancakcyan Matbaas, 1332, s. 32-33. 50 rnein, a) Davis Trietsch. Deutschland und der islam eine velt politische Studie Orient Verlag-Berlin. (Tarihsiz). b) Dr. Jeck, arkta Almanya, istanbul, tfham Matbaas, 1331. c) Hugo Grothe, Die asiatische Trkei und die deutschen Interessen Halle. a.d.s. 1913. 51 rn. Mehmed Enis, Alman Ruhu. stanbul, Nefaset Matb. 1330.

42

Almanya'nn zorunlu bir seenek olduu saplants, herkesten nce Sultan II. Abdlhamit'de vard. Sultan Abdlhamit Trkler'e "ark'n Almanlar" dendiini, Almanlarla arada benzerliklerimiz olduunu; Almanlarn Franszlara tercih edilmesinin sebebleri arasnda, Franszlarn Tunus'u almalarn ve Cumhuriyet rejimiyle idare edilmelerini ileri sryor ve Alman imparatoruna Fransa'y kzdrmak pahasna, Filistin'de Katoliklerin himaye hakkn veriyordu. Bu tr hareketlerin' bamsz ve kiilikli bir diplomasi saylamayacan olaylar gsterdi. Almanya'nn Anadolu'da koloniler kurma teebbsn haber alnca 5 2 kplere binen Sultan', Alman diplomatlar yattrm olmaldrlar. Sultan Abdlhamit' Bismarck'n Osmanl

Devletine yz vermesinden, ve Osmanllar mparatorlar

ttifak?na

almamasndan pek ikyetidir. Sultan; "Almanya kuvvetini bouna harcayarak her yerde kendisine faydasz koloniler arayacana, nfuzunu Iran krfezine kadar uzatsa hem bizim iin, hem de kendisi iin ok daha iyi olur" 5 3 demektedir. Sultan'n Alman ittifak ve Almanya'nn iktisad etkisine kar hudutsuz ve davetkr bir eilimi vard. Ancak II. Abdlhamit,.Avrupa uyumu ve bar politika iinde bu birlie taraftard. Ona gre Bismarck en akll diplomatt. 54 Osmanllar Avrupa dengesinde uyumu bozmayan bir Almanya'nn yannda yer almalydlar. Bismarck'la hususi olarak mektuplaan Sultan srekli olarak ingiltere'nin gcnden ve siyasetinden ekindiinden ihtiyatl bir Alman dostluuna taraftard. Ancak olaylar byle ihtiyatl bir dostlua msaade etmeksizin geliecektir. Umutlarn Almanya'ya ve Kayzer Wilhelm'e balayan sadece Sultan Abdlhamit deildi. Hatt o tedbirli bir tutum iinde idi, denebilir. lkenin bir ok evrelerinde Almanya yeni bir kurtarc olarak dnlyordu. Bu birbirlerinden farkl evrelerin hepsi Alman dosluunda ii arya gtrmlerdir. Sultan Abdlhamit'in despot rejiminden zarar grenlerin bir ou umudunu Almanya'ya ve onun byklk iddiasndaki imparatoruna balamlard. Cenevredeki Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyeti Heyeti, 29 Nisan 1898'de imparator II. Wilhelm'e mr'acat ederek Sultan V.Murad' despot hkmdarn elinden kurtarmasn ve tahta dnmesi iin destek olmasn istiyorlard.55 Jn Trkler'in Almanya'dan meded ummas
52 Sultan Abdlhamid Siyas Hatratm, Hareket Yaynlar, istanbul 1974, s. 122-128. Hazrlayan; Ali Vehbi Bey. ev. S. Can,

53 a.g.e., s. 133.
55

54 Aye Osmanolu,

Babam Abdlhamit,

Gven Yaynevi, stanbul, s. 49.

AAA Trkei

159, No. 1, Bd. 4-5. "29 Avril 1898" tarihli mektup. Nr. 18304.

43

bu kadarla bitmiyor. Almanya ile ilikiler kurmak, yayn organlarn Almanca olarak da karmak faaliyetleri arasndadr, ilk anda bu giriimler Alman dileri tarafndan hasralt edilse de bir zaman sonra Almanya'nn Jntrk hareketine el atarak, onlar arasnda da taraftar salyacan greceiz, Daha dramatik olaylar da vard. Kocas gya Franszlarla ve Jn Trklerle iliki kurduu iin hkmetin gazabna urayp tevkif edilen ve Fizan'a srlen bir bahtsz kadn, Trablus Temyiz Divan azasndan Hac Rait Beyin ei Zeyneb Hanm, imparatordan efaat ve araclk istiyordu.56 Bat dnyasna ocuksu duygular iinde yaklaan her gruptan Osmanl aydnlar, Almanya'y olduundan baka deerlendiriyorlar ve onu davet etmekte birleiyorlard. lkenin iine dt bunalm bir Hal-Islm atmas olarak deerlendiren Mehmet Akif de islm lkelerini smrgeletiren ingiltere, Fransa, Rusya ve italya'y yazlarnda yerden yere arparken, Almanya'ya baka gzle bakyordu. Akif Trablusgarb sava srasnda, Srat- Mstakim'de; "Osmanl ve islm muhibbi Almanlara ak mektup", balkl yazsnda; "Biz mahvolursak dounun anahtar Almanlarn deil, rakiplerinin eline geecektir. Douyu korumak ve uygarlatrmak, douya doru Osmanllar ile birlikte gitmek, douyu Alman ticaret ve sanayii iin kazanmak... ite kendisini bilen Osmanl ve Alman hkmetleri iin byk bir program..." diyerek Almanlarn italyanlar deil, Osmanllar tutmasn istiyordu, 1915 de Berlin gezisinde Akif'in bu ocuksu heyecan (ki birok Osmanl aydnnda vard) Almanya iin kaleme alman u beyitte ifadesini bulur. 57

Bilir misin ki senin arka meyleden nazarn, Birinci def'a doan fecridir zavalllarn...
Alman koloniyalist ideolojisi yeni Osmanl ideolojisiyle ayn noktalar zerinde birleiyordu. 1890 ylnda Helgoland adasnn Almanya'ya katlmas ile ilgili protokol imzalayan Hariciye mstear Baron Marschall von Bieberstein, Trkiye'ye sefir olarak tayin edildi. Baron uzun boyu, grltc konumas, talebe dellolarndan kalan kl yaralar dolu yzyle, Beyolu muhiti kadar Saray ve Bb-
56 AAA. Trkei. 159 No.2. Bd. 7-8, Zeyneb Hanm'm ngilizce dilekesi "Sacred Majesty, I, the most unvvorthy and suffering of women in ali humility and veneration beg to appeal to your Sacret Majesty as the First Gentleman and the most Powerful Ruler in Christendom for any redress, which in your sacred Majesty's goodness of heart Exalted Position and good will, towards our Imperial Master, your Majesty may..." 57 Cevdet Kudret, Bir Bakma (Makale-lncelemeler) nkilp ve Aka Kitabevi, stanbul, 1977. s. 934-236.

44

li evresinin de renkli bir kiisi oldu. 58 1910 da Badad hattnn son mukavelesini de imzalayan bu nfuzlu byk eli; adeta HelgolandBadad hattnn, yani Yakn-douya ynelen Alman yeni-koloniyalizminin somut rneiydi. Dnemin arkiyat uzman Dr. Jeck; "Helgoland-Badad, Alman-Osmanl ibirliinin Almanya'nn Yakn-doudaki hegemonyasnn gereklemesi demektir" diyordu. 59 Alman tccarlar, yatrmclar, Alman eitim ve sosyal yardm tesislerini yneten personel ve nihayet takm takm gelmee balayan uzman ve subaylarla stanbul'da kalabalk bir Alman kolonisi teekkl etti ve Beyolu bir Alman mstemlekesi havasna brnd. Alman birahaneleri, lokantalar ve mzii kentin bu kesimini kaplad.6" Osmanl lkesi Almanya'nn gdmne giriyordu. Gya mazlum halklarn ncs olan panislamizm ideolojisi ve hilfet kurumu, Haziran 1900 de in'de Boxer ayaklanmas patlak verdiinde inli mslmanlarm ayaklanmaya katlmasn nlemek iin kullanld. 5 nisan 1901 gn Cuma selmlnda Alman elisi von Bieberstein Sultan'dan in'e acele bir nasihat heyeti gndermesini istedi. Enver Paa bakanlnda; mer Nazm Bey, Mustafa kr Efendi (din adam) ve tercmandan kurulu bir "nasihat heyeti", Rus bandral Nikola gemisiyle in'e gitti. 61 Emperyalist devletlerin ordular ayaklanan in halkn katlederken, Osmanl heyeti mslman in'lilere ayaklanmaya katlmamalarn Halife adna tenbih ediyordu.
Alman Uzmanlarn Getirilmesi

Almanya bu uygun ideolojik ortamn yardmyla Osmanl mparatorluuna nfuz edebilecei iki alan buldu. Orduda ve sivil ynetimdeki slahat ve demiryol yapm... Bu alanda giritii taahhtler; silah ticaretini, bankacl, maden imtiyazlar elde etmeyi ve en nihayet kolonizasyon faaliyetini birlikte getirecektir. II. Abdlhamit dneminde Osmanl Ordusunun reform sorunlar n planda ele alnmakla birlikte, ynetim rgtnn btn dallarnda bir reforma giriilmesi kanlmaz bir gereklilikti. X I X yzyl sonunda Osmanl brokrasisinde belirgin bir modernleme ve uz58 M a r y Mills, Patricks,

Under Five Sultans,


161J

s. 181.

59 Doktor Jeck, a.g.e.,


60

s. 6.

B.Ar. Tld Evr. lif

Ksm

16, JV. 2317

zarf

161 -II "stanbul'da Almanya ve

ngiltere Balkl Risalenin Tercmesi"den. 61 "Abdlhamit'in in'e grderdii Nasihat Heyeti" Siyasetine Dair Bir vesika"

Yllar

Boyu-Yakn

Tarih Dergisi,

Haziran 1928, say 3. s. 1 1 - 1 3 , imzasz. Ayrca I. Sreyya Srma, " I I . Abdlhamit'in i n

9. T T Kongresi

Teblii

Baskda ,198

45

manlama balamtr. II. Abdlhamit'in gmrklerde, maliyede ve ve en nemlisi poliste yapaca dzenlemeler iin, gerekli uzmanlar Almanya'dan salamasnn nedenleri vard. Duyun-u Umumiye'nin kurulduu, lkenin birok eyaletlerinin idaresinin (Girit, dou Rumeli, Makedonya, Cebel-i Lbnan, dou Anadolu) asayiin salanmas ve adli, mali reformlar ynnden ulaslararas sorun haline getirildii bir dneme girilmiti. Bu nedenle; merkezi idarede, maliyede, orduda, poliste adliyede ve tara ynetiminde kkl dzenlemelere girimek gerei, Osmanl ynetimi istese de istemese de uluslararas diplomasinin kararlar yznden gerekliydi. Hereyden nce Sultan II. Abdlhamit meclisi datm ve anayasa'y rafa kaldrm bir hkmdar olarak, despotik bir ynetimi dedeleri kadar rahata srdremiyecekti. Tanzimattan beri modern devlet ve toplum hayatna kar zlem; yneticiler, aydnlar ve halkn baz gruplar arasnda dalga dalga yaylyorudu. Toplum yapsndaki sarsntlar geleneksel kolluk sistemiyle nlemek ve denetlemek g olacandan, II. Abdlhamit siyasi polis rgtn de slah etmeyi gndeme ald. Sultan bu reformlarn gerekletirilmesi iin ngiliz ve Fransz yardmn denenmi ve faydasz grdnden; sava gcne, kalknmasna ve otoriter yapsna hayran olduu Almanya'dan danman ve uzman istemek fikrine, saltanatn ilk gnlerinden beri drt elle sarlm ve gerekletirmee girimitir. zellikle Fransz-Alman savandaki Alman galibiyeti Abdlhamit'ten nce de askeri-sivil brokraside Almanya'ya kar bir hayranlk ve eilim yaratmt. Bu hayranlk, btn ada gzlemciler tarafndan srarla belirtiliyor.62 Bu konularda Bismarck ynetimi, Osmanl hkmdarlarnn isteklerini bazen kukuyla bazen de kendisine zg kaba ve hoyrat bir davranla reddetmitir. Ancak Osmanl mparatorluuna ilk askeri ve mlki uzman kadrolar da bu dnemde gnderilmee balanmtr. Bismarck Rusya ile olan dostluu bozmaktan ekindiinden; gerek subaylarn, gerekse sivil ynetim uzmanlarnn Alman devlet memurluundan istifa edip, Osmanl memuru olmalar kouluyla bu istei yerine getirmek niyetindeydi. Ancak 1882'de Albay von Kaehler ynetiminde ilk Prusya askeri heyeti stanbul'a geldiinde, bu arta uyulmamt. Alman askeri uzmanlarnn Osmanl ordusundaki faaliyetlerine bundan sonraki blmde deinilecektir. Burada sz konusu olan si62

NAUS Despotches of US Ministers

to Turkey

"29 Ekim 1894 tarihli rapor Political

Situation of Turkey s. 5 " M.46 Roll 56, Confidential.

46

vil ynetimdeki uzmanlarn durumu ve Osmanl hazinesinin bu uzman lara yapt ykl demelerdir. 1880'lerden itibaren Bab- li ve Berlin arasnda asker ve sivil arma ilemi youn bir yazma ve grme akm yaratt. 14 Temmuz 1880'de iki taraf arasnda yaplan bir szleme ile Osmanl hkmeti, Osmanl niformas ve rtbesi tayacak baz asker ve sivil uzmanlar kadrosuna alyor, ancak bunlara farkl ve yksek cretler veriyordu. stelik maalar Osmanl Bankas tarafndan muntazaman denecekti.63 Szlemenin 1 .Maddesinegre-, bu uzmanlar yl sre ile istihdam edilecek, iki tarafn anlamasyla yllk bir uzatma yaplacakt. (2 ve 3. maddeler). Uzman subaylara ve memurlara 20.000 frank yllk maa demesi yaplacak, gmrk mdrne 40.000 frank denecekti. Harb Okuluna retmen olacak subaylar da bu statde idi. 10. Maddeye gre; gelen memur ve uzman subaylarn Osmanl hizmetine girmelerine ramen, kapitlasyon haklar sakl tutuluyordu. 11. madde ise; bu memur ve subaylarn, Osmanl memuru olarak hizmet grmelerine ramen Almanya'daki memuriyet grev ve Unvanlarnn da deimeden devam edecei, sadece bu mddet zarfnda demelerin Osmanl hkmeti tarafndan yaplacan ngryordu. Hirschfeld'in Alman Dilerine 14 Mart 1882'de yazd bir raporda; Bab- li'nin istedii uzmanlar ve bunlara verilecek cretler yle belirtiliyor. 64 a) Askeri slahat yrtecek yetenekte bir subay (20000 Frank) b) Askeri nizamname, talimname ve disiplin ynetmeliini hazrlayacak iki daha kk rtbeli subay (her birine 20.000 Frank) c) Kurmay snfndan bir subay (20.000 Frank) d) Bir topu, bir svari, bir piyade subay (herbirine 20000 Frank) e) Maden, nafia, ticaret ve orman daireleri iin iki sivil uzman (herbirine 25.000 Frank) f) Jandarmann slah iin subay (20.000'er Frank) g) Askeri okullar ynetimine danman olarak bir subay (25.000 Frank) Bu olay bir balangt. Bu vakte kadar Avrupa'nn her devletinde ve Osmanllarda yabanc kkenli subay ve memur vard. Ancak
63 64

AAA Trkei AAA Trkei

139,

Bd

4 - 5 , "Projet des conditions d'engagement du Personnel I'im-

posant la mission militaire et ivile allemande en Turquie". 139-Bd. 4-5, " 1 4 Maerz 1882 tarihli" yaz.

47

bunlar lkeleriyle ilikilerini koparan ve ekmeini bulduklar yerde yaamaa devam eden maceraperestler veya hrsl insanlard. lk defadr ki gelenler lkeleriyle ilikilerini kesmeden, yabanc bir orduya ve devlet memuriyetine hizmet sunuyorlard. Times Gazetesi: "stanbul'da Alman Subaylar" bal altnda gelenlerin dorudan rtbe ve grevleri ile geldiini panik iinde haber veriyordu.65 Gelenler vatanlarmdaki memuriyet ve grevlerinin ve zlk haklarnn aynen muhafazasna byk nem veriyorlard. Gelenler bir yerde lkelerinde tatmin olmayan ve "Roma'da ikinci olmaktan" bkp, bu lkede birinci olmak isteyen kimselerdi. Kimisini maalarn dolgun oluu bu ie itiyordu. zellikle bir i kazas geirene ve szlemesi bitmeden grevden karlana tazminat denmesi hkm, o dnem iin fazla cmertlik saylr. Hatta bir keresinde "Rsumat Emaneti"nde bir memuriyete alnp da, vaktinden nce iine sonverilen bir Alman'a szleme gerei hem tazminat hem de tekadiye verilmesi, Meclis'-i Vkelda baz nazrlarn hiddetlenmesine neden olmu; Dahiliye Nazr Hseyin Hilmi Paa, Hariciye Nazr Tevfik Paa'y; "Bu nasl mukavele? Bunu imza eden hamiyetsiz devlete ihanet etmi" diye elemiti.66 Uzman subaylar, Osmanl hizmetinde bol keseden aldklar nvanlar sayesinde Almanya'ya dndklerinde rtbe ynnden trmanma olana buldular, Ancak sivil memurlar bazen geri dndklerinde ayn imkn bulamadlar. Zaten ikinci derecede uzmanlar olduklarndan, bunlar dnte adam akll bir kenara itildiler. rnein gmrklerde alan ve ondokuz yl sonra Almanya'ya dnen Dffeladl bir uzman, Prusya Gmrk Dairesinde Bakan; "Almanya'da az alt ve 19 yl boyu deien mevzuattan haberi olmad" gerekeiyle kk bir memuriyere atamt.67 Orduda ve sivil idarede giriilen slahat yrtmek iin getirilen bu uzmanlardan baka, Tb eitimini yeniden dzenlemek de gndeme alnd ve bu iin gerekletirilmesi iin, 1890'lardan itibaren Almanya'dan tp profesrleri getirildi. 1898 Temmuzunda Rieder ve Deyke adl iki Profesrn stanbul'a geliini baz Alman gazeteleri68 "Fransz tababetinin yerini Alman tababeti alacak" diye balklarla haber verdiler. Bu tarihten sonra Mekteb'i Tbbiye"nin mo65

Times,

21 July 1880, tarihli nshasndan

66 Ali Fuad Trkgeldi. Basmevi, 1951, s. 15-26. 67 68

Grp ittiklerim,

T T K yay. II. Seri No. 13 Ankara

TTK

AAA Trkei Norddeutscle

198, Bd. 1 - 2 , "Maliye Bakan Khler'e M e k t u b " , 21 Haziran 1909.

Allgemeine

Zeitung>

" ' 3 J u ' i 1898" nshasndan.

48

dernletirilmesi iin Alman retmenlerden yararlanlmas dnld ise de, Trkiye'de Fransz tb retmenleri ve ders kitablar kullanm 1930'lardaki niversite slahatna kadar devam etmitir. Alman tbbnn Trkiye'deki etkisi Haydarpaa hastahanesinin kurulmasyla balad. Fakat bu alanda ordunun ihtiyacn n planda tutan Osmanl ynetimi, Viyana niversitesiyle iliki kurup, gerek modern Alman tababetini tercih edeceine, bir ka Alman tb profesr ve uzmann getirmekle yetinmi grnyor. II. Abdlhamit otokratik ynetimini kurarken, polisin modern bir rgt ve dzenle almasna nem vermitir. Almanya'dan polisin slah ve zellikle siyasi polisin yeniden kurulmas iin uzman yardm istemitir. Alman dileri bakanlnn, iilerine yazd bir yazda; Osmanl Sultannn polisin slah iin baz memurlar istedii bildiriliyordu. ileri; Weiss, Schirmen, Tresckov adl polis memurlarn gnderdi. Bunlar 12000 mark yllk alacakd. Sultan'm bu istei 3 Eyll 1905'de Alman elilii tarafndan telgrafla bildirilmiti.69 Sultan casusluk ve siyasi polis faaliyetlerini dzenlemek iin bu konuda uzman olan, Intendarturrat Fleischer'i artmt. Bu polis efi, 18 Ekim 1901'de bir gazeteye; 70 "almalarm baarl oldu. Trkler btn geri kalm toplumlar gibi stn bir taklit ve izleme kabiliyetine sahiptir." yollu bir deme de vermitir. Gelen uzmanlar kendileriini ssz ve karanlk bir lkeye aydnlk getiren ilhlar olarak dnyorlard.
Alman Kltrel Yaylmas

Gerekte taklid kabiliyeti yksek olan (!) bu topluma, bu uzman gruplaryla gerek bir alman kltrnn gelmedii grlyor. Trkiye, Almanya'nn iktisadi, siyasi, askeri nfuz alanna girdi, ama gerek Alman kltrn deil yzeydeki Alman kltrn, daha dorusu Alman propagandasn tand. Almanca'nn ingilizce ve Franszcaya kar yaygn bir dil olarak tutunmas pancermanist propagandaclarn kaleminde mtemadiyen tekrarlanyordu.71 "nasya'nn her snf ve dinden halknn lkedeki yabanc okullar arasnda Alman okullarn da grmek istediklerini, byle uygun bir ortama ramen Alman ticaret ve siyasetinin baarsna yardm edecek kltrel kurum69 AAA, Trkei 139 Bd 23-24 " 1 7 Eyll 1905 tarihli ileri Raporu ve 3 Eyll 1905 tarihli stanbul'daki Alman Eliliinin telgraf.

70 Berliner,

71 Davis Trietsch,

Lokal Anzeiger, 18 Okt. 1901, nshasndan. Deutschland und der islam, s. 61.

49

larn pek az olduu ve arttrlmas gerektii" syleniyordu.72 Gerekte Alman nfuzunun artmasyla Trkiye'ye; Kant, Schelling, Hegel, Feurbach ve Marx'la gelien klasik Alman felsefesi, Alman edebiyat, teknii ve doa bilimleri gelmedi. Belki de Osmanl mparatorluu'nun kltrel reform tarihinin, Rusya tarihindeki kltrel reformlardan farkl, nemli bir yan budur. Alman kltr Trkiye'ye sadece; arkeolojik zenginlikleri yamalayacak kazlar, Beyolu'ndaki Viyana operetleri, Almanca eserlerin Franszca zerinden yaplan eksik ve yanl evirileri ve byk lde de Alman otoritaryanizmi ve militarizmine hayranlk duygular olarak geldi. Esasen Osmanl mparatorluunda ok nceden youn olarak yaylan Fransz, Amerikan, ngiliz okullarna gre Alman okullarnn says da azd. 1898 ylnda mparatorluktaki tm Alman okullar; bata stanbul olmak zere, zmir'de bir lise (65 rencisi vard. 1872'de ald)*. Beyrut'da merkezde bir lise (45 rencili), Hayfada bir lise ve ortaokul (toplam 85 erkek ve 145 kz renci), Selnik'de bir ortaokul (kz ve erkek 188 ~rencili, 1885'de kuruldu)'dan ibaretti. 7 3 Kltr propagandas uzmanlar zellikle Bursa, Konya, Ankara, Sivas, Samsun, Trabzon, Adana, Mersin, Anteb, Diyarbekir, Mardin, Musul, Basra, am, Trablusam ve Yafa'da okullar kurulmasn srarla neriyorlard.74 Bu yerlerin Badat hatt civarnda bulunduunu ve Almanyann hedefledii smr alann meydana getiren merkezler olduunu sylemeye gerek yoktur. Bu okullar Yakndoudaki Alman karlarnn ve iktisad kurulularnn gereksinecei faaliyetlere yardmc olacak Osmanl genlerini yetitirmek iin gerekli grlyordu. an, Alman propagandistleri bu okullar dini propaganda arac olarak dnmemi, hatta bundan iddetle kanlarak n planda; iktisad, siyas nfuzun yaylmasna hizmet eden kurumlar olarak almalarn nermilerdir. 75 Zamanla yetimhane ve okul gibi kurumlar, Badat demiryolu evresinde, rnein Mara'ta ve zellikle Alman kolonizasyon metodlarnn uyguland Filistin'de mantar gibi bitmee baladlar. 1910 ylnda Daily Graphic;16 "Badat demiryolu civar, hastahane, okul
72 H u g o Grothe, Die asiatische Trkei und die deutschen Interressen, Halle ads, Gebauer Schvvetschke Verlag M b H . 1913, s. 53-54. + Burada ayrca iki Avusturya okulu vard. (Mechitarist ve Franesken liseleri, 105 rencili idiler). 73

Salnamesi, 1316 senesi, stanbul, sahife a.g.e., s. 54. 75 a.g.e., s. 55. 76 Daily Graphic, "18 April 1970" nshasndan.
74 Hugo Grothe,

Maarif

934-1073 arasndaki bilgiler.

50

ve Alman misyonlar ile dolduruldu. ngiltere'de Palmerstone (muhafazakr diplomasi) geleneinin yklmas, Fransa'da ise din-devlet ayrm gdlmesi Almanlarn iini kolaylatrd" diye yazyordu. Alman bykelisi bu tr sylentileri Bethmann-Hollwcg'e gn gnne bildirirken, muhafazakr Fransz gazetesi Gaulois'nn misyoner faaliyetlerdeki Alman baars iin; "Hristiyan olarak sevin, Fransz olarak zl" deyiini diplomatik baarsnn gstergesi olarak vurguluyordu. 77 Ancak, belirtmek gerekir ki; Alman koloniyalist politikas, bu alanda ngiltere, Fransa ve A.B.D. ye gre yaya kalmtr. Alman yaylmasnn hedeflerini saptamak ve bu orafi yaylma alann aratrmak iin, Alman dou bilimcileri X I X yzyln ikinci yarsnda hzla rgtlendi ve youn bir aratrma faaliyetine balayarak, kltrel zenginliklerin yamasna giritiler. Trklerin cehaletinden dolay verildii sylenen, gerekte antaj ve bask yoluyla zorla alnan Bergama Suna ile sembolleen bu yamaclk hareketi; dou bilimcilerin topland cemiyetler ve 1908 den sonra youn olarak faaliyette bulunan siyasi nitelikli "Deutsche Vorderasien komite-'' Alman nasya Komitesi" tarafndan ynetiliyordu. Alman dou bilimi cemiyetlerinin en nde gelenleri; 1895 de kurulan "Vorderasiatische Gesellschaft-nasya Cemiyeti", 1901'de kurulan "Mnchener Orientalische Gesellchaft-Mnih Dou Cemiyeti", 1877 de Filistinde kolonizasyon ve nfuz politikasn hazrlamak iin kurulan "Deutscheverein fr Erforschung Palaestinas-Alman, Filistin Aratrma Birlii" ve 1904 de kurulan "Deutsche Gesellschaft fr e Erforschung Anatofon-S-Anadolu lmi Aratrma Cemiyeti"dir. 78 Btn bu derneklerin sekin uzmanlar 1908'den itibaren politik uzmanlarla birlikte nasya Komitesi'nde alyorlard. Bu uzmanlar dou bilimlerine nclk edecek aratrmalar yannda, zellikle yzylmzn banda bilimsel endieden ok yamaclk endiesine dayanan tahribkr arkeolojik kazlar da yaptlar. Alman dou bilimcileri slm kltr ve eski yakndou uygarlklar zerinde dikkate deer aratrmalar yaparken, bu dnyaya sempatik grnmek isteyen politikaclar destekler bir eilimde idiler. Nihayet Alman mparatoru'nun douya yapt ikinci gezi, Almanya'nn yakndou politikasna etkin ve youn bir biimde karmasnn balangcdr, denebilir.
Nisan 77 AAA Tiirkei 1910". 175 d, Bd. 2-3, Bykeli Biebersein'dan Bethman-Hollvveg'e, 14

78 H.Grothe, a.g.e.,

s. 43-44.

51

mparator II. Wilhelm Osmanl mparatorluunda

1898 yl Ekiminde Alman mparatoru ailesi ile birlikte stanbul-Kuds yolculuuna kt. kinci defadr ki Osmanl lkesini ziyaret ediyordu ve bu gezi gerek bir gvde gsterisi olarak, gerekse salad sonular bakmndan Osmanl mparatorluu'nda Almanya'nn nfuzunu arttran tarih bir dnm noktas saylr. ngiltere'nin Svey Kanaln amasna karlk, Almanya da douya Badad-Basra zerinden demiryoluyla almay dnyordu. Badad demiryolu douya slm lkelerine uzanan bir Alman kanal olacakt. mparator 1889'da stanbul'a. ilk geldiinde, artk bu lkenin kendisi ile yakn ittifak ilikilerine girdii grlyordu. Daha ilk gezide Badad demiryolunun Konya'ya kadar uzatlma imtiyaz alnmt. II. Wilhelm diplomatik dostluk gsterileri ile deil, kontrolnden km dostluk gsterileri ile karland. Gazeteler aylardan beri mparatorun ziyareti ile megul oluyordu, ikdam Gazetesi : "Osmanllarn cesaret ve mertlik ve yksek nitelikleri Alnanlarda da vardr. Bu iki millet birbirinin adeta aynas olarak yaratlmmtr. Osmanllar Alman ismini sayg ve muhabbetle anarlar", 7 ' derken, smarlama deil safa bir inanla bu ifadeyi kullanyordu. Propaganday Almanlardan ok Osmanl basn ve yneticileri yapmt. ite imparator on yl sonra, yeniden kendisine kaplarn byle sonuna kadar aan bir lkeye geliyordu. Bu sefer douya bir byk senyr, bir koruyucu pozunda geldi. Yeni Alman politikas; ingiltere, Fransa ve Rusya karsnda kesin bir tavrla Ortadounun hakimi olmak iddiasn aa karmt. Tam bu srada ingiltere ve Fransa Afrika'daki Fachoda sorunundan dolay atyorlard. Wilhelm Yakn douda arz- endam etme vaktinin geldiini anlad. 18 Ekim 1898'de imparator ve mparatorie "Hohenzollern" yatyla istanbul'a gelip, top atlar ve "yaa varol" sesleri arasnda Dolmabahe'de karaya ktlar, ikinci gn stanbul mzeleri gezildi, sefaretde bir kabul resmi dzenlendi. mparatorie ayn gn, ok merak ettii Sarayn hareminde Sultann eleri ve kzlarn ziyaret etti. nc gn atla istanbul surlar gezilip, eliler kabul edildi. Nihayet Sultanla uzun bir grme ve akam bir tiyatro temsili... Drdnc gn Hereke Hal Fabrikas ziyaret edildi. mparator ve maiyetine cmerte hallar hediye edildi. Beinci gn Sultan'n resmi kabul ve gala yemei program doldurdu. Son gn Imparatorienin doum
79

ikdam,

2 Cemaziyelahr 1316, (18 Ekim 1898) nshasndan 1. sahife.

52

gn kutland. 22 Ekim 1898'de imparator ve ailesi Hayfa'ya hareket ettiler. mparator bu arada, stanbul'da Alman kolonisini kabul etmi ve Deutsche Bank mdr Dr. Siemens'le uzun uzun grmt. Grme sonunda Siemens, Anadolu demiryolunun Badat'a kadar uzatlma izninin alndn rendi, imparator Alman lisesini ziyaretden pek memnun oldu. 80 Buraya kadar imparatorun gezisinin grnte olaanst bir nitelii yoktu. Nihayet dost bir lkenin hkmdar, Osmanl bakentinde tren ve tezahratla karlanmt, imparatorun asl Hal Seferi "Hohenzollern"yat 25 Ekimde Hayfa'ya demirledikten sonra balad. Yneticileri, eraf ve ruhani reisleriyle btn Suriye, imparatoru grlmedik bir tantana ile karlad. Yol boyu resmi grevliler dnda, Katolik ve Protestan Alman Kolonisi kendisine elik ettiler. mparatora yksek rtbeli 127 Osmanl memur ve askeri refakat ediyordu. Kendisini karlamak iin Hassa Erturul Alay nceden Hayfa'ya hareket etmi, hepsine yeni niformalar giydirilmiti.81 27 Ekimde Yafa'dan hareket etti. ve 29 Ekimde atla Kdus'e ulat. mparatoru bu beldede btn ruhani reisler karlad. O imdi bir hac rolndeydi. Ruhani reislerin hepsine bol bol ihsanlarda bulundu. Sadece protestanlarn deil, katolik Almanlarn da mparatoru olduunu gstermek iin, Katoliklerin ruhani reisi Kardinal Piavi'ye en yksek nianlardan biri olan Rother Adlerorden' tevcih etti. 82 Katolik misyon reisleri ise; "imparatorun tarihi topraklar ereflendirmesinden kvan duyduklarn ve umutlarnn arttn" belirttiler.83 mparator hac seferi srasnda, Filistin Alman kolonisinin (Alman Yahudileri dahil) misyon reisleriyle ayr ayr grt, her birine vaad ve ihsanlarda bulundu. Alama duvarn, Rum kilisesini ve hatta Mescid'ul Aksa'y bile ziyaret etti. 31 Ekimde Zeytin Dandaki Alman kilisesini ayinle at. (Erlserkirche) Bu Kuds'n en byk kilisesi idi ve bir prestij antyd. Sonra Hayfa'ya hareket etti. 12 Kasmda Beyrut'ta karaya kt. Buradan trenle 13 Kasm'da am'a geti. Emeviye camiinde Selahaddin'i Eyyubi'nin mezarn ziyaret edip onun hatrasna bir ziyaret plaketi aktrd. 84 am'da yneticilerin, "hogeldiniz" sylevlerine cevap olarak mehur nutkunu verdi; "Burada btn zamanlarn en
80 81 83

Neuuider Zeitung " 1 9 Okt. 1898 ikdam, 27 Cemaziyelevvel 1316 (13 Norddeutsche

Nr. 245" tarihli saysndan Ekim 1898) nshas 1. sahife.

82 Germania,

I. Nov. 1898 tarihli saysndan.

84 Al Tibawi, 1969, s. 193.

Allgemeine eitung, 13 Nov. 1898 tarihli saysndan. A Modern History of Syria, MacMillan St Martinis Press,

Edinburgh

53

kahraman askeri Sultan Selhaddin'in mezar nndeyim. Majesteteleri Sultan Abdlhamit'e misafirperverliinden dolay teekkr borluyum. Gerek Majeste Sultan, gerekse Halifesi olduu dnyann her tarafndaki 300 milyon mslman bilsinler ki, Alman mpatoru onlarn en iyi dostudur". 85 imparator mslmanlarn koruyucusu (!) olduunu byle parlak bir ekilde aklayarak gezinin asl amacn sergiliyordu. 16 Kasmda Beyrut'dan hareket etti. Bu gezi ve imparatorun tutumu, Sultan Abdlbamit'de; Makedonya, Girit ve Ermeni meselesinde Avrupa byklerine kar kendisini kayracak bir koruyucu bulduu kanaatini pekitirdi. Alman basn ok nceden bu geziyi tarihi bir olay ve siyasi bir atlm diye tantmt. Daha 1897'de; "imparatorun gelecek ylki Kuds gezisi, sadece oradaki protestanlar deil, btn kk Asya'daki Protestanlar ok sevindirecek ve onlara umut verecektir. Bu vakte kadar zayf olan protestan cemaati artk glenecektir" 86 deniyordu. mparator aka ve kendiliinden, Osmanl protestanlarnn koruyuculuu roln stleniyordu. Filistin'deki Alman misyon efleri, daha geziden ok nce Berlin'e mracaat etmilerdi. rnein Tempel tarikatnn lideri Hoffmann; "imparator hepimizin kolonilerini ziyaret edip bize cesaret versin" diyordu. 87 Alman protestanlar imparatorun Fransz Protestanlarna da iltifat etmesine hi taraftar deillerdi. "Katolik veya Protestan, sadece Almanlar mparatorun yardmna nail olmaldr" deniyordu, imparator Kuds'te Alman Yahudilerinin de kendisini karlamalarn istemiti.88 nemli olan Filistin topraklarndaki Almanya kkenli kolonizatrlerdi. zellikle bu geziden sonra Alman Dileri mtemadiyen kilise, okul, yetimhane gibi kurumlar iin Kuds ve Filistinde arazi alm ilemlerine giriti. Hangi tarikat ve dinden olursa olsun, Almanya Filistin'e Almanca konuan kalabalklarn yerlemesini istiyordu. Buna ramen II. Wilhelm'in Kuds gezisi, basnda baz tartmalara da neden olmam deildir. Milliyeti-liberal bir Alman gazetesi olan Badische Landeszeitung Sultan Abdlhamit'i kasdederek; "Elleri Ermeni kanna bulanm bir adamn elini imparator nasl skacak? Bu gezide yatn kmr masraflarn hametmeab kendi tahsisatndan m, yoksa devlet kasasndan m dyor?" diye sert bir ele85 a.g.e.,
86

s. 193-194.

Berliner

Neuste Nachricten,
175 d-Bd

3 Sept. 1897, tarihli saysndan

87 AAA, Trkei,

1 - 2 , "Berlin, 2 Eyll 1897 tarihli" yaz.

88 Germania, Berlin, 16 Okt. 1898, Nr. 238 den.

54

tiride bulundu. Resmi ideolojiyi savunan Germania bu yazya; "budala akn liberallerin zrvas" diye cevap verirken,89 bir baka liberal gazete ayn yazya; "Ermeniler kendileri sulu, Abdlhamit olmasa Trkiye ayakta duramaz. Akll bir diplomattr. Gerekte babakanda kendisidir. Snrlar dnda bile Halife olarak hrmet grr. mparatorun byle bir Sultana misafir olmas nemli olaydr"9 diye cevap verdi. D dnyada mparatorun dou gezisi herkesi endieye ve hiddete evketti. Papalk Wilhelm'in Katolik koruyuculuundan holanmam ve Fransa'nn bu roln tanmaya devam edeceini belli belirsiz hissettirmiti.91 Kuds'teki Britanya Konsolosu ise, yazd raporda; "mparatorun ziyaretinin ve bu ziyaret srasnda Osmanl hkmetinin kendisine gsterdii itibarn, ve tand olaanst serbestinin, Alman mparatorluunun saygnln artrdn ve bu durumun Filistin'deki Alman nfuzunun genilemesine neden olacan" bildiriyordu.92 mparator Filistin'de faaliyetde bulunan Alman misyonlarn tevik etmi, onlarn baars iin uygun bir ortam hazrlanmt. Filis-

tide "Jerusalem Birlii", Deutsche

FeraVz-Kuds Birlii", "Evangelische Bund-Protestan Orient Mission-Alman Dou Misyonerleri Birlii"

gibi Cemiyetler 1890 lardanberi faaliyete gemilerdi. Bu cemiyetler Alman Dilerir.in destei sayesinde, protestanl Filistin kadar, Osmanl Asyasnn dier yerlerinde ve hatta Rusya'da bile yaymaya baladlar. 2 Temmuz 1900 tarihinde Rusya'nn nl klerikalist gazetesi Zerkovniye Vedemosti; ''Almanlarn Filistin'de okulsuz ehir brakmadklarn ve Protestanln, Almanlar tarafndan Rusya'da da fakir fukara arasnda yayldn" telirtiyor... gerkovniya Vedemosti devamla; "3000 cemiyet ve 40 milyon mark yllk bte ve Filistin'deki 400 protestan misyoner ve 20 katolik nhible Almanya baarl alyor. Bizim Ruslarn da Filistin'de 23 Ekek ve 1 kz okulu, 1 hastahane ve 4 salk oca var. Ancak Roma (Katolikleri kastediyor) ve Tton cemiyetleri zerinde etkin olmak iin ok gszz. II. Wilhelm Asya'y sulh
89 Germania,
90

29 Okt. 1898, tartl i saysndan

Constanzer Zeitung, 1 N v - ' 8 $ , /arihli saysndan 91 PRO-FO 195, Nr. 199-2005 " o O c t . 1898 tarihli, Roma'dan Dileri Bakan Lord
92

Salisbury'ye".

PRO-FO 195, Nr. 63-2028, "8 N>v. 1898 tarihli Kuds Konsolosunun Dilerine
Nr. 4936 "4 Nov. 189i tarihli raporda" mparatorun 127 tane yksek

R a p o r u " ve F0-78

rtbeli Osmanl memurunun ve 200 adet sill Alman denizci ve subaynn refakatinde K u ds'e gelmesi normal protokoln tesinde biHzenlemeydi" deniyor.

55

yoluyla fethetmek ve pancermanist yoldalarna enerji alamak iin Kuds'e gitti" 93 demekteydi. mparator Berlin'e dndnde kendisini karlayan bakanlarna ve i adamlarna, Sultan'dan kopard hediyelerin; Kstence-lstanbul telgraf hattnn ina imtiyaznn, ticari ilikilerin younlamasnn, Anadolu Demiryollarnn Badat'a kadar uzatlmas ve bu konuda Deutsche Bank'a verilen imtiyaSn mjdesini veriyordu. 94 Almanya uzmanlaryla ve silah ticaretiyle Osmanl ordusuna, demiryollaryla nasya'ya ve dolaysyla siyasal ve sosyal hayatn her alanna nfuz edecek dneme girmiti.

93

Sankt Petersburger

Zeitung,

No. 1 7 1 : 2J1I 1 9 3 Haziran tarihli "Zorkovniye Ve-

demosti-Kilise Haberleri" gazetesinden.. 94 Lothar Rathmann, a.g.e., s. 76-77.

56

BLM

II

OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN

KOMUTANLAR

1877-1878 Osmanl-Rus sava Osmanl devleti iin felketle bitti. Bylece yz senedir Osmanl devlet adamlarnn dnce ve hareketine yn veren tm reformlarn balca amac olan "ordu"nun durumu yeniden gncellik kazand. Savaan ordunun mevcudunun yarya yakn hemen hi eitim grmemiti. Silahlarn yetersizlii ve ilkellii yannda, yeterli sayda meslekten subay olmay, zellikle kk komuta kademelerinin bilgisizlii dikkati ekiyordu. Gerek Balkanlarda, gerekse dou Anadolu'da Rus ordularna gsterilen direniin temelinde inat bir savunma ve fedakrlk duygusu yatyordu. Osmanl lkesinin ilerine kadar bir yabanc ordunun girememesinin bir nedeni de, yollarn ktl idi ki, ayn neden Osmanl Ordusunun da hareket kabiliyetini ve aayiin salanmasndaki etkinliini azaltyordu.
Osmanl-AIman Askeri birliinin Nedeni

1860'lardan sonra Byk Friedrich geleneini izleyen Prusya ordusu, memleketin kaydettii teknolojik ve ekoncmik gelime nedeniyle nemli atlmlar yapt. Bu dnemde Prusya ordusu artk aktif bir ordu niteliini kazand. Dier Avrupa devletlerindeki cretli ordu (ingiltere gibi) veya kura slne dayanan ordu (Rusya ve Osmanl Devletindeki gibi) gelenei terkedildi ve mecburi askerlik sisteminin yerletirilmesiyle, daimi ordunun yannda ihtiyat ordusu da heran yararlanlabilen ve zaman zaman eitimden geen bir blm olarak nemli bir g kayna oluturdu. 1866'da Prusya ordusunun mevcudu 300.000 kii idi. Fransa ile savan arifesinde bu say 1.200.000'e ulat.1 1870'lerde Alman imparatorluk ordusu sayca Avrupa'nn en
* 1914 Savama girildiinde Osmanl mparatorluunda da bu sistem uyguland ama, toplanan askerin tmn cepheye sevketmek olana bile bulunamad. 1 M . E . Y a p p . " T h e Modernization of Middle Eastern Armies in the gth Century A Comparative V i e w " ,

War and Technology

i the Middle

East.

Edit V . J . Parry- M . E . Yapp,

London-Oxf. Univ. Press, 1975, s. 339.

57

kalabalk ordusu deildi, ama etkinlik ve hareketlilik ynnden en ok ekinilen gc olmutu. Demiryollarnn gelimesi bu ordunun sevkiyatn kolaylatryordu ve demiryol yapm grnte Alman i evrelerinden ok, askeri evrelerin can- gnlden destekledikleri bir politikayd. Bu durum ilerde, Badat demiryolunun gncellik kazanmasyla da gze arpacaktr. Osmanl ordusunda slahat denince akla Almanya'nn gelmesi ilk defa olmuyordu. Daha III. Selim devrinde, Padiahn isteiyle Prusyal Albay von Goetze Trk topu birliklerini denetlemiti. Kapkulu askerini ortadan kaldrarak modern dzenli bir ordu kurmay amalayan II. Mahmud da ister istemez Prusya ordusuna bavurdu. Tarihin ak; Navarin baskn ve Yunan ayaklanmas gibi olaylar nedeniyle Osmanllar Prusya'ya muhta brakmt. Prusya'dan istenen askeri heyet de 1836 da Moltke'nin bakanlnda gnderildi. lk defadr ki bu heyetin yeleri Prusya ordusundaki statlerini tamamen koruyarak Trkiye'ye askeri uzman greviyle geliyorlard. Bu heyetde Moltke'den baka yzba daha vard 2 . Darmadank durumdaki Osmanl ordusuna bu heyetin pek yardmc olamadn biliyoruz.

H.von Moltke (1836) ve Kaehler (1882) arasndaki dnemde, etkin ve dzenli bir Prusya askeri yardm sz konusu deildir. Gelenler ya tek gelmiler veya ordularn tamamen terkederek Osmanl hizmetine girmilerdir. Ama Alman silh sanayiinin daha o zamanlar Trkiye pazarna szd anlalyor.3 Trkiye'de Alman askeri uzman ve komutanlar asl 1880'lerden itibaren arz- endam edecektir ve bu durum 1918'e kadar da gittike artan bir Alman nfuzuna paralel olarak geliecektir. Bu dnemde Almanya'da askerlik, Moltke ve Goltz gibi askerlerin propagandasn yapt tm milleti silh altnda tutmay amalayan militarist bir dnya grne dayanmaktadr. Sultan II. Abdlhamit'in saltanatnn ilk yllar ordunun slah sorununun varlyla balad. Padiah ordunun slahn ele aldnda, Alman otoritaryanizminin orduda politikay da nleyecei fikrindeydi.
1880'den evvel Osmanl ordusu ada teknii ve askerlik bilgisini; bamsz ve muhtelif milletler ordularndan kopmu, hatta kimi2 Trkiye'ye Alman askeri yardm konusunda, sadece Alman kaynaklarn inceleyerek en deerli toplu almay hazrlayan Jehuda Wallach'dr. Bkz. Bir Askeri Tardmn Anatomisi, ev. Fahri eliker, Genelkurmay Harp Tarihi Bak. Ankara Gn. Kur. Basmevi, 1977 s. 9 - 1 4 . Alman askeri heyetlerinin Osmanl Ordusundaki faaliyetlerini en iyi inceleyen bu eserdir. Ancak sadece Alman kaynaklarna dayanyor. Bu nedenle bu blmde Osmanl arivinin getirdii yeni bilgiler sergilenip, tekrardan kanlacaktr.

3 a.g.e., s. 23.

58

si tslm dinine girmi subaylarla elde etmee alyordu. Berlin Kongresinden sonra ortaya kan panik havasna kadar, Osmanl ordusunda modern ngiliz, Fransz, Prusya sistemleri geleneksel Osmanl sistemiyle bir arada yaamtr. Bu tarihten sonra Osmanl ordusu artk Alman genel kurmaynn stratejisine, onun tayin ettii subaylara ve Alman endstrisin n silahlarna balanp, gittike Alman askeri sistemiyle btnleen bir ordu olmaya balad. 1877-1878 Sava Trkiye'de bir anlamda yeni bir dnem balatt. 1891'de 19 milyon Osmanl liras tutan btenin yardan fazlas orduya ve bahriyeye ayrlmt4. (6.100.000 Orduya, 1.250.000 zabtiyyeye, 600.000 Tophane ve 600.000 Bahriyyeye) Bu durum gerekten bir panik sonucu domutu, Osmanl devleti yaama ansn yapaca reforma balamt. XIX.yy. da Almanlama sadece Osmanl ordusuna musallat olan bir sre deildi. Ayn olay Avusturya yaamaktayd. Rusya X V I I I yzyldan beri yayordu. Hatta kk Balkan devletlerinin bir ksm da bu srecin iine girmilerdi. Ancak bu ordularn bazlar bu sistemi benimserken, esaslarn anlayabilmi ve kendi gereksinmelerine gre gelitirebilmilerdi. Osmanl ordusu ise bu sistemi yzeyde taklit etti ve Prusya askeri tekniini tam anlamyla benimseyip uygulamad. Esasen Alman genelkurmay bu orduyu; fedakar, dayankl kolayca harcanp, atee srlebilecek askerler olarak dnyordu. Almanlarn bu niyetini 1914-1918 byk sava kantlayacaktr.
Askeri Uzmanlarn Gelii

1880 Maysnda Padiahn Alman Bykelisi von Hatzfeld'e bu konuyu amasndan sonra, Bismarck bu konuyu Viyana'daki mttefiklerine dant. Avusturya komutanlar; "Osmanl ordusunun Almanlar tarafndan eitilmesinde bir saknca grmediklerini, zaten Osmanl ordusunun bu yardmla ok kuvvetlenemiyeceini" aka belirttikten sonra, subay heyetinin gnderilme hazrlklarna baland5 Berlindeki Osmanl bykelisinin 24 Aralk 1882' de bildirdiine gre, Bismarck; "Osmanl devletinin sivil ve askeri uzmanlar konusundaki isteinin, derhal en iyi uzmanlarn gnderilmesiyle yerine getirileceini" bildirmiti6.
4 M.A.Griffiths, The Reorganization
5 YVallach, a.g.e., s. 26.
6 BA. Tld Em. Ks; 14, zarf 74-126 "2 Safer 1299-24 Kanunevvel 1882 tarihli rapor."

of the Ottoman Army Under

Abdulhamid

II (1880-

1897) PhD. Univ. of California, Los Angeles, 1966. s. 85.

59

nceden de belirttiimiz gibi Padiah'n 1880 Temmuzun da Berlin'e gnderdii bir listede istenen askerler ve sivil memurlar, zel bir szleme ile Osmanl hizmetine girdiler. Burada belirtilmesi gereken husus, Osmanl karlar aleyhine hareket eden subay ve memurlarn sadece hizmetten karlabileceiydi . Osmanl niforma ve rtbelerini tamalarna ramen, askerler Alman askeri Ceza Kanunu, sivil memurlar da ilgili Alman kanunlarna tabi idiler ve kendilerine Osmanl makamlarnn uygulayabilecei bir yaptrm yoktu. Alman subaylarn; Alman ordusundan istifa ederek mi, yoksa Almanya'daki durumlarn muhafaza ederek mi Osmanl hizmetine girecekleri sadece Alman babakan ve harbiye nazr arasnda bir sorun olmakla kalmad, ngiliz Avam Kamarasnda da tartma konusu oldu. Genelkurmay Bakan H.von Moltke, Trkiye'de gemiteki kendi tecrbelerine dayanarak; "subaylarn Alman ordusu ile ilikilerini kesmemelerini, bu sayede en iyi uzmanlarn gnderilebileceini ve bunun da Osmanl ordusundan ok Alman ordusunun iine yarayacan belirterek, Osmanl niformas giyseler de, Alman subay olarak stanbul'a gnderileceklerin, Almanya bykeliliine bal olarak faaliyetlerini srdrmelerini" istedi. Bu gr sonunda kabul edildi ve 11 Nisan 1882 de drt subayn (Albay Kaehler, Piyade Yzbas Kamphvener, Topu Yzbas von Hobe, Dragon alayndan Yzba Ristow) gnderilmesi iin izin kt. Bu subaylar gelilerinden sonra ay iinde hizmete devam edip etmiyeceklerini bildireceklerdi. artlar beenmeyenlerin Alman ordusune dnebilmeleri iin, ay maal izin alm saylyorlard.7 Albay Kaehler stn bilgili bir subay olarak tantlyor ve heyet bakan olarak danmanlk hizmetlerinde kullanlabilecei belirtiliyordu. Albay von Kaehler gelir gelmez Osmanl ordusunda Mirliva rtbesi ile greve balad ve von Kaehler Paa oldu. Alman mparatoru da bunun zerine onu Alman ordusunda tmgenerallie ykseltti. Bu ak arttrma sonucu von Kaehler Paa Osmanl Feriki yapld ve Padiah Yaverliine atand. Albay olarak geliinden yl sonra 1885'de ldnde Osmanl miri (mareal) idi. Kendisiyle gelen dier subay ise ilk elde Miralay (Albay) yaplmlard. Trkiye'de hzla rtbe trmanmak Alman ordusunda da ok gemeden bunun edeeri rtbelere ykseltilmek cazip bir yoldu. Gelenler iin Osmanl ordusu yeni hayat ve istikbal demekti. Bir mddet sonra ok abuk bunun cazibesine kapldlar. Kaehler geliinden yl sonra stanbul'da ld. Ama lmne kadar, ksa sren dan7 VVallach, a.g.e., s. 30-33.

60

manl boyunca Alman silah fabrikalarna Osmanl ordusu tarafndan ilk ykl siparileri verdirmek iin didindi durdu. Zamanla Osmanl ordusu, Alman silh fabrikatrlerinin en iyi mterisi olacaktr. Almanya'dan silah ithalat zellikle von der Goltz'un geliinden sonra daha da artacaktr. Osmanl ordusuna giren bu subaylar kendilerini burada sadecc akl retip, emir vermekle ykml sayyorlard. niformasn tadklar ordunun gelenek ve kurallarna uymamalar nedeniyle danmanlkta pek yararl olamamlar ve Trk komutanlarla anlamazla dmlerdir. zellikle Alman subaylarnn tutumundan, eitim yntemlerinden ve davranlarndan pek hazzetmedii anlalan Gazi Osman Paa'dan Kaehler ikayet etmekte, onu kskanlk, tembellik ve karclkla sulamaktan ekinmemektedir.8 Esasen bu adamlar Osmanl subay nvann ne kendileri kullanyor, ne de yle nitelendirilmee tahamml edebiliyorlard.9 Von Kaehler Paa 1813-1860 dnemindeki Prusya ordusunun rgtlenmesini rnek alarak, uzun ve ayrntl bir reform projesi hazrlad. "Tembellik ve lakydilerini" her frsatta tekrarlad Trklerin bu projeyi uygulamaya koymamasndan ok ikyet ediyordu. Halefi von der Goltz Paa ise "raporun arkllar iin ayrntl ve uzun" olduunu sylyordu.1 Ama eitim grm subay ve assubay ok az olan, asker toplamak iin yeterli brokratik rgt ve sisteme sahip olmayan, ulam koullar ilkel dzeyde bulunan geni bir lkede bu projenin uygulanabilecei herhalde ok pheliydi. Bundan baka Alman reformcularn nerileri de birbirleriyle eliik eylerdi ve bu da ev sahiplerini kukuya iten nedenlerden biriydi. Gelenlere salanan parasal olanaklar, hereyden nce dzgn maa alamayan Osmanl subaylarn hakl olarak fkelendirdi. Gelenler daha ilk anda szlemede belirtilenden fazla maala, madalyalar ve rtbelerle taltif ediliyorlard. gnde yzbalktan albayla ykseltilen von Hobe iin, Padiah bir de ev tutulmasn emretmiti.11
8 a.g.e.,
9

s. 36-37.
139,

AAA Trkei

Bd.

12-13 vVa

25--*4-945-

"18. 5. 1908 tarihli elilik raporu"na

gre: 1908 Hazirannda Coburg-Gotha Dk ve Desinin stanbul'u ziyaretlerinde, Sarayda onurlarna verilen ziyafete arlmayan Alman subaylar bata Ditfurth Paa olmak zere Bykeliye niin arlmadklarn sormular, karlnda "Osmanl Subaysnz" denince, "Hayr Prusya subayyz" diye kyameti koparmlard.

10 VVallach, a.g.e.,

s. 42-44.

11 a.g.e.,

s. 35-36.

61

Alman subaylarn ilk andaki scak karlamann hemen ardndan gelen, yabanclara kar kuku duygusunu anlamadklar anlalyor. oun ilere kartrlmayan, tavsiyeleri hasr alt edilen (zaten yaplan nerilerin gerekleme imkn da snrlyd) bu subaylar az zamanda i grmekten midi kestiler ve ii; "geleneksel Trk tembelliiyle baedilemiyecei" biiminde akladlar. ou Trke renememiti, ev sahipleri arasnda almanca bilen de olmadndan, kimi zaman yetersiz franszcalaryla i grmek durumundaydlar. Geleneinden haberdar olmadklar bir ordunun komutanlaryla anlamalar mmkn olmad. Evsahipleri gleryz ve gya ilgiyle nerilerini dinliyor, Prusya ordusuna has amirane ve kat tavrlarna tahamml ediyorlard. Ama nerilerin uygulanmas geiktiriliyordu. Askerlikten yeterince anlamayan Padiah, bu konularda sz sekin Trk komutanlarna braktndan, Prusya subaylarnn Padiaha dorudan sunduklar raporlar da etkili olmamtr. Genellikle aratrclar; Padiahn szde ve gsterite askeri slahat yanls olduunu, gerekte ise modernleen bir ordudan politik nedenlerle ekindiini ve bu yzden reform tedbirlerini hasralt ettiini yazarlar. 12 Bunu kantlamak iin kullandklar belgeler, n planda Alman subaylarnn mektuplar ve hatratdr. Soruna Osmanl ordusunun yaps ve devletin mali gc asndan bakldnda, Alman subaylarn nerilerinin uygulanamay nedenleri aa kacaktr. Hazrladklar her askeri raporda, nerdikleri tedbirler korkun bir mali yk yaratacak nitelikteydi. Tm yabanc uzmanlar gibi bulunduklar ortam inceleyip, renemeden hazr reeteler neren Alman subaylarnn baarszlnda bu gerei grememelerinin byk pay vardr. Trk meslekdalaryla geinemeyen Alman subaylar, rtbesiz askerle de iyi komuta ilikilerine giremedilr. 1911 Martnda von Schlichting adl bir stemen tefti esnasnda tfekle bir neferin kafasna vurduu iin nefer ona ate edip ar yaralamt.13 Bu tr sorumsuzluklarna ramen, Alman subaylar hibir ceza ve knama grmyorlard. Bir mddet sonra die dokunur bir alma yapamayacaklarn anlayan Almanlar, maa ve rtbe derdine dtler veya von der Goltz'un yapt gibi, Osmanl askeri srlarndan elde ettiklerini, ordunun durumunu ve politik hayat gn gnne Alman Harbiye ve Hariciye nazrlarna rapor etmekle yetindiler. 14 Reformcu subaylar maalarn arttrma derdine dtler, Sk sk hizmeti brakma tahdidiyle buna muvaffak da oldular. Padia a.g.e., s. 38-45.

13 a.g.e., s. ga.

14 Lothar Rathmann, a.g.e., 1. 34.

62

ah Alman tmparatorluuyla dostluunu devam ettirmek iin, pek de birey beceremeyen bu subaylar ne pahasna olursa olsun, elinde tutmak istiyordu. Osmanl ordusundaki hizmetten kolayca ykselmeleri iin yararlanan bu uzmanlar; bir mddet sonra bu nedenle kendi aralarnda da atmaya dtler. 1894'de oktan Paala ykseltilmi olan von Hoie'nin bykelilik dragoman Baron von Testa ile aras almt. Ekim 1894'de Baron Testa bu kavgadan galip kt ve Hobe ailesi ile birlikte Trkiye'den ayrld. Kendisini bykeliliklerden ve Osmanl ordusundan uurlamaya gelenler vard, ama Alman bykeliliinden kimse yoktu. 15 Kendisine dmanl olan Baron Testa?nn ve yandalarnn von Hobe'nin tardedilmesi iin ciddi bir sebeb ileri srmekten ziyade, Berlin'e bir takm dedikodular rapor ettikleri grlyor. Bu

dedikodular; Hobe Paa'nn "0berstallmeister

SeinerMajestet

des Sul-

tow-(Emir-i ahur)" nvann kullanp kart bastrmas, evinde hep Franszca konumas, Trk niformasn devaml giymesi gibi sudan eylerden ibaretti 16 . Ancak kendisini bykeli von Radolin de tutmadndan, rtbesi ykseltilerek Alman ordusuna dnmek mecburiyetinde kald. Alman subaylar almalarnda ne kadar baarsz ve gayrimemnun iseler, Sultan Abdlhamit'in cmerte sunduu nvan ve paradanda o derecede menundular. Esasen kendi aralarnda ve zellikle bykelilik yetkilileriyle olan atmalarnn nedeni buydu. Osmanl bakentinde nvan ve nianlarla bydke, Alman elilii yetkilileri karsnda da kendilerini ardan almaya balamalar doald. Bu durum Osmanl subaylar arasnda da homurdanmaya sebeb olmutur. rnein ilk gelenlerden yzba Kamphvener 1897'de artk mirdi. stelik kendisine padiah bir de "yaver-i ekremlik" nvann vermiti. Trk mirlerine bile kolay verilmeyen bu nvan tayan Kamphvener, ayn rtbeyi tayan Serasker Gazi Osman Paa ile ayn hizada yryor, trenlerde at stnde ve n safta yer alyordu. 17 Plevne Kahraman Gazi Osman Paa ile ayn safta yer almak iin, Kamphvener'in Osmanl ordusuna ne gibi byk hizmetler yapt bilinmiyor. Muhtemelen Padiah, d dnyaya kar Alman mparatorluu ile olan sk dostluunu ve askeri yardm gstermek istiyordu.
15 16 17

Berliner Tageblatt, AAA, Trkei 139; Frankfurter geitung,

2 Okt. 1894" tarihli saysndan Bd. 15-16 I V - 1 1 7 . "3 Sept, 1894, "Reichskanzler Capriv'ye " 1 4 Dez. 1897" tarihli saysndan.

eli prens Radolin'in

raporu".

63

Ancak Alman askeri yardmnn sadece Osmanllara tahsis edilen bir nimet(!) olmad abuk anlald. Berlin'deki Osmanl bykelisi Tevfik Paa; Ekim 1900'de Yunanistan ordusuna eitim iin Alman subaylar gnderildiini haber veriyordu. 18 Bulgaristan'da da Alman etkisinin varl gznne alndnda, Osmanl Hkmetinin Alman askeri yardmna bouna gvendii anlalyordu.
Colmar von der Goltz

Kaehler'in lmnden sonra Padiah, Colmar von der Goltz'u olaanst yetkilerle Alman reform grubunun bana getirdi. Bilgili bir asker olmasna ramen, Alman Genel Kurmaynda pek sevilmeyen Goltz bu grevi kabul etti. Goltz'un almas Trkiye'de nemli engellerle karlat. Yabanc bir uzmana ne kadar yksek rtbe ve nvanlar verilse de, gven tam deildi. Bununla beraber Goltz zellikle gen subaylarn eitiminde etkin rol oynad. 12 yllk ilk alma dneminde, Harbiye Mektebinde ders kitab olarak okunmak zere, 4000 sahifeden fazla Trke bror ve ders kitab yaynlad. 19 zellikle eitim gren gen subaylar ve subay adaylarn etkilemeyi bildiinden, bu gruplarda Alman hayranl yaratt. Kasm 1895'de Almanya'ya dnene kadar kontrat kere uzatld. Goltz Paa 1908 devriminden sonra tekrar arlacaktr. Alman yetkililerinde dedii gibi: Osmanl ordusunun durumu hakknda Alman askeri makamlarna gn gnne bilgi vermekten ekinmeyen bir reformcu idi." 2 q Von der Goltz Paa ordudaki grevini politik oyunlar iin de kullanan bir mavir idi. Goltz'un, byk devletler arasndaki denge politikasna oynayan Padiah, kesinlikle Alman tarafna ekmek iin baz ilgin giriimlerde bulunduu grlyor. 16 Ekim 1899'da Waldersee'ye yazd ve ele geirilerek Trkeye evrildii anlalan mektubundaki ifade Sultan Abdlhamit'i ileden karmak iin yeterliydi. Sultan bu adam d dnyaya gsteri yapmak iin tutuyor ve tabii ki yakndan izletip giriimlerini engelletiyordu. Goltz mektubunda 21 : "Rusya ve Fransa Alman mparatorluu aleyhine Padiah kkrtyorlar. Padiah ise kararszlk iindedir." diye durumu zetliyordu. Mektubun
18

BA. Yld. Evr. Ksm

36. Nr. 2586,

Zarfn8-XVI,

"Berlin Bykelisi ile Muhaberat"

14 Terinevvel 1316.

19 Wallach, a.g.e., s. 37.

20 a.g.e., s. 75.
21 BA Yld. Evr. Ks. 15-^01/74-81, " 1 6 Terinevvel 1889 tarihli Goltz'un Waldersee'ye Franszca mektubu ve evirisi."

64

bir baka yerinde bir ayaklanma tertib ederek Sultan'a bu konuda bask yapmak iin; "Ben iin mmkn olduuna inanyorum ve Alteslerine temin edebilirim ki, istanbul'da bulunan askeri ktalar arasnda honutsuzluu tahrik edebilecek durumdayz. Sadece bununla kalmayp, evvelce mavzer tfekleri iinde bize ok faydal olan R. Paa'dan ve sonra M.Paa ve H.Paa'dan messir ekilde yardm grebiliriz. Altesleri bu adamlar tanyorlar ve kamulatrlan mlklerinin mebln, emirleri gereince kendilerine iki kere demi olduumu da biliyorlar. Irsaltn (gnderilecek para) yenilenmesi kfi gelecektir ve bu usul sayesinde Alteslerine adlarn biraz nce hatrlattm zevatn kesin ve ok nemli yardmlarnn salanacandan eminim. Topu ve piyade kuvvet komutanlar da kendi sahalarnda hareketsiz kalmayacaklardr. Bir resmi geit gn askeri ktalar arasnda herhangi bir isyan hareketini kkrttmz anda, yattrmak iin derhal mdahale edeceim ve dostlarmz tarafndan tesir ve telkin altnda braklacak olan Padiaha byle ciddi bir isyan karsnda ancak Alman hkmetinin faydal ve kendilerini korumaa muktedir tek devlet olduunu gstermek hususunda durumdan faydalanp, Padiahtan bir ittifaka muvafakatlerini elde etmei baarrsam, byle bir halden phe leneek Rusya'nn, alacaklarnn derhal denmesini talep etme ihtitimalini de derpi eylemek lzumunu, Alteslerine aklamaa mecbur olduumu bildiririm. Bu hareketi birka haftada uygulayabilirim. Buna mteallik kati teferruat size derhal gndereceim. Birok generaller bizim dostumuzdur ve kararlatrlan paray muntazam almaktadrlar. Bize yardma hazrdrlar. " Goltz'un bu gibi giriimleri grnte baarszlkla sonulanm veya Berlin'den iltifat grmemise de, Osmanl ordusunun eitimi, stratejisi ve donatm itibariyle Alman Genelkurmayyla gittike btnlemesinde onun rol byk olmutur. Faal, alkan ve zeki bir askeri uzman ve siyasi istihbarat idi. O kadar ki yerine getirdii ilevin devam iin, o ayrlr ayrlmaz Alman bykeliliinde Harbiye ve Bahriye ataelikleri kurulmas gerekti. Reformcularn iinde Osmanl ordusunu en iyi tanmay baaran ve Osmanl komutanlarn etkileyebilen tek kimse olduu anlalyor. Goltz Paa'nn kaleme ald saysz slahat layihas uygulamaya konduunda, daima nemli silah siparileri ile sonulanyordu. Geldii nin drdnc ylnda kaleme ald bu tip raporlardan birinde, gene Boazii ve anakkaledeki istihkm ve bataryalarn onarlp yeni top-

65

larla donatlmasn neriyordu.22 Pek tabii bu toplar Krupp'a smarlanacakt. 1882'de Krupp'a 1.206.987 lira deerinde top smarlanmasnn nedeni Goltz'un srar idi. Von der Goltz Paa Moltke gibi bir efsane haline geldi. II. Merutiyet devriminden sonra, baa gelen ynetim de onu tekrar armak iin srarl bir faaliyete giriti. Mahmud evket Paa Alman bykelisinden defalarca Goltz'un gelip gelmiyeceini sordu. Von Strempel (istanbul'daki Askeri Atae) ve Alman Genelkurmay Goltz'un Trkiye'ye dnmesi taraftaryd. Goltz birinci byk sava iinde de geldi. 1916'da Mezopotamya (Irak) da ld. Trk dostu olarak tantlan bu komutann, dostlukla ilgisiz davranlara ve fikirlere sahip olduu aktr. Sadakat yemini ettii Alman imparatoruna ve ordusuna balyd. Trk dostluu da Osmanl ordusundan edindii maddi, manevi karlar ve Almanya ile bu orduyu btnletirebildii ldedir. Goltz'un Trk savunma sistemine vermek istedii biim, Almanya'nn Balkan politikas ile de uyum halindedir. Balkanlardaki savunma sisteminin Avusturya-Macaristan'a kar deil de, dier Balkan devletlerine kar dzenlenmesi fikrini kabul ettirmee almtr.23 Bu Bismarck'n Avusturya ile Birlikte Almanya politikasna uygundur ve Balkan uluslarnn arasndaki dmanl kurumlatrarak hepsi zerinde toptan nfuz kurmay amalamaktadr. Von der Goltz snrsz ihtirasn Berlin'de tatmin edemeyip, Osmanl ordusuna ynelen Alman subaylarnn tipik ve baarl bir rneidir. Prusya Genel kurmaynda, ileri saylan fikirleri ve bamsz kiilii dolaysyla sevilmeyen bu asker, pek sevildii Trkiye'den memnun olarak ayrlmad. Birinci byk savata ise, Liman von Sanders tarafndan devaml bir komuta mevkiine getirilmesi engellendi. Osmanl subaylarna kar besledii olumsuz duygulara ramen, von der Goltz dier Alman subaylarndan farkl bir reformcu idi. Avusturya Askeri Ateesi von Gieslingen'in dedii gibi; "Alman heyeti iinde Trkiye'yi ve Trkleri en iyi anlayan yahut yegne anlayan o idi." 2 4 Bu nedenle etkili bir uzman ve retmen oldu.
22 BA Tld. Evr. Ksm
15, 7 4 / 8 1 . " 1 6 Terinevvel, 1889 tarihli Franszca mektub

ve evirisi "Bkz. Ek.I. V o n der Goltz, Denkvrdigkeiten, s. 124-125. 23 BA Tld. Evr. Ks.: 1$~Zarf 74/ 81 " 1 6 Terinevvel 1889 tarihli YValdersee'ye yazd mektub tercmesi". 24 VVladimir Giesl, 1927, s. 46-59,

uei Jahrzente

im Nahen Orient.

Berlin, Verlag fr Kulturpolitik,

66

Trk Subaylar Almanyada

Sultan Abdlhamit reform iin Alman subaylarn arrken, bir yandan da Osmanl ordusundan baz subaylar eitim iin Alman ordusuna gndermek niyetindeydi. Daha 1883'de Kaehler gelince ona bu konuyu am ve giriimde bulunmutu. Berlin'de Bismarck; Trk subaylarnn gelmesine kar kmamakla beraber, bunlarn Alman niformas ile eitim grmelerine taraftar olduunu bildirdi. 25 Bylece bir grup gen subay Berlin'e gnderildi ve bu gelenek devam etti. 6 Aralk 1895'de Berlin'deki Osmanl bykelisi A. Tevfik Paa, Alman dilerine, gelenlerin 19 kiilik bir listesini sunmutu. Bu 19 kii den baka be tane de askeri doktor vard. Gelen subaylarn muhtelif alaylara datld anlalyor.26 21 Nisan 1900'de Alman bykelisi M. von Bieberstein, Berlin'e yazd raporda, Sultann, memnuniyetini yle bildiriyor; "Bugn Majeste Sultan beni kabul etti ve Trk subaylarnn Alman ordusunda eitim grmelerine msaade edildii iin teekkrlerini bildirdi. Bylece istikbalde subay kadrolarnn iyi eitilmi olacan, 27 syledi". Ancak eitim iin subay gndermenin gerekten yaral sonu salayp salamad bir dier sorundur. Von der Goltz Paa Ekim 1889'da Almanya'ya yazd raporda: "Almanya'ya gnderilecek Osmanl subaylarnn hametin mparator hazretlerine olan sadakatlerine gre mi, yoksa rendikleri ile kendisine yardma hazr ve fikren mutabk olanlar arasndan m seilmesi gerektiini" soruyordu.28 Anlalan gnderilenlerin askerlik sanatna olan kabiliyetlerinden ok, Alman hayran olmalarna dikkat ediliyordu. Alman ordusuna, eitim iin subay gnderilmesi fikri, belki orduda balayan Almanlatrma veya Alman yaknlamas programnn en yararl yanyd. Ancak gerek liyakatli subay seiminde titiz davranlmamas, gerekse gidenlere gerek eitimden ok Alman ordusunun grkeminin gsterilmesiyle yetinilmesi bu uygulamadan iyi sonu salanamamasnn nedenidir. Bizzat Sultan Abdlhamit; "Giden paazadelerin askerlik mesleini reneceklerine, elence ve sefahat ile
25 VVallach, a.g.e., s. 51-52.
26 AAA Trkei 142 j No. 1 Bd. 4 - 5 " 1 3 September 1899 tarihli" Be askeri doktor dnda u 19 kiinin ismi vardr. Binba: (Vize majr) = Feyzi, Ali Kemal ve Fettah Beyler Tzbav. Mehmet Bahir, Namk, Naid Beyler stemen-, Ahmed Gazali Akif, Ahmet Ali, Ali Beyler, Svari: Esad, Fahir, Faik smail Beyler, Temen: zzet ve Hassan Beyler stemen: Mehmet Emin, Salih, Cemal Beyler.... 27 AAA Trkei 142/jVb. Bd.2-3, "April 1300 von Marschall zum Auswaertigen A m t " . 28 BA Tld. Evr. Ks. 15-74/ 8 l - " l 6 Terinevvel 1889 tarihli tercme".

67

vakit geirdiklerini, sonra da gelip kendini beenmi bir tavrla arkadalarn ve ihtiyar komutanlar kmsediklerini" kaydederek yaknyordu. 29 Bu iin d dnyaya kar bir dostluk gsterisi olduu akt. Gidenlerin bazlar, Sultan'n yanndaki Alman reformatrlere yaverlik verildii iin, Alman mparatoruna yaver olarak atanyor veya hassa alayna alnyordu. Kimi de sadece Alman hayranl salayacak bir gezi ile dnyordu. Bu subaylar sonralar Osmanl ordusunda Almanc akmn ban ektiler, tyi subay olan yoktu, ama kt politikaclk yaptlar.
Almanya ile Silah Ticaretinin Gelimesi

A'man askeri heyetlerinin talim ve eitim alannda Osmanl ordusunu ne derece modernletirdikleri sorusu tartlabilir. Ancak tartlamayacak bir konu, bu heyetlerin geliiyle birlikte Ruhrdaki Alman silah fabrikalarnn depolarndaki mallarn, Osmanl ordusunun almlarnda n sraya ykselmesidir. Von der Goltz 1885'de Krupp fabrikalarndan 500 kadar ar topu Osmanl Ordusuna aldrtt. Ertesi yl 426 sahra topu ve 60 havan topu ve drednot daha alnd. 1887'de yarm milyon karabina ve tfek, Mauser ve Loewe firmalarndan alnd, imparator II. Wilhelm'in ilk geliinden (1889) sonra 5,9 milyon mark, 1893'de 13,1 milyon mark, 1894' de 6 milyon, 1895'de 12,2 milyon marklk silah sipari edildi. Bu sipariler her yl nemli meblalar denerek tekrarlanyordu. Sipariler Fransz ve ingiliz firmalarn Osmanl pazarndan tasfiye etti. 3Q 1894'de istanbul'daki ABD maslahatgzar, VVashington'da dilerine yazd raporda bu durumu tekrarlyor; "Krupp ve Mauser firmalarnn bu pazar egemenliklerini pahal ve bazen kalitesiz mal satmyla istismar ettiklerini de" ilave ediyor. 31 Mauser, Lwe, Krupp firmalar arivlerinin aratrmaclara halen almamas bu konuda daha kesin rakamlar elde etmeyi nlemektedir. Esasen Almanya'nn reformcu subaylar yollamaa devam etmesinin balca nedeni, silah ticaretini ayakta tutabilmekti. Reformcu Goltz Paa silah fabrikatrlerinin kazancna yarayacak nerilerinden dolay Ludwig Lve tarafndan bir tomar hisse senediyle taltif edildi. 32
29 Sultan Abdlhamit, Siyan Hatratm, 30 Lothar Rathmann, a.g.e., s. 36-37. Hz. Ali Vehbi Bey. Hareket Yaynlan, s. 74.

31 NAUS Despatches/rom
32 Rathmann, a.g.e.,

US Ministers

to Turkey,

M 46, Roll 56 "Political Situation

of Turkey-October 29 th 1894, s. V I I Gonfidential".

s. 39.

68

Dnem iinde Tophanede Martini taklidi tfekler yaplabiliyor, gene Baruthanede barut imal edilebiliyordu. Bu sanayinin slah edi lip gelitirilmesi gerekirken, Alman silahlarnn istilasyla yerinde sayd ve Sultan Abdlhamit'in de, sadece bu sanayii gelitirme temennisi ile yetindii grlyor. 33 Padiah Almanya'dan silah mbayaasna dur demeksizin bu ii adeta Alman ittifaknn bir bedeli olarak srdrm, Alman danmanlar adeta silah fabrikalar komisyonculuuna tevik etmitir. Ferik Kamphvener Paa izne giderken kendisine Loch fabrikasna sipari edilen tfeklerin kontrol grevi verilmitir.34 Ordunun Almanya'dan alaca silahlarn gene Alman subaylarna kontrol ettirilmesinin nasl sonulanaca aktr. Silah siparilerinin Alman endstrisi tarafndan her zaman iin namuslu bir biimde karland sylenemez. 15 Austos 1900 de Berlin'deki bykelimiz, smarlanan fienklerin bozuk olduunu rapor ediyordu. 35 Balkan bozgunu ve birinci byk savaa giri gibi olaylar, Alman askeri heyetinin ye saysn arttrd. stanbul'daki Avusturya-Macaristan askeri ataesi Pomiakovksi, byk sava banda Osmanl ordusunda krk akn Alman subaynn grev grdn bildiriyordu.36 Artan subayla birlikte silah ve malzeme siparii de artt.
Jandarma ve Donanmada Alman Reformcular

Jandarmann slahnda Osmanl ordusu Franszlardan yararland. Bir ara talyanlardan da yararlanlmas planlanmt. Almanyann bu konuda tecrbeli ve retici bir sisteme sahib olmad biliniyor. Buna ramen 1909 ylnda von Rdgisch Kosova, Selanik ve Manastr blgesinde Jandarmay slah etmekle grevlendirilmiti.37 Makedonya, slahat uluslararas bir sorun haline getirilince, Osmanl yneticileri kanlmaz olarak Jandarma slahn bir Alman subayna brakmay ye tutmulardr. Albay Rdgisch esasen daha nceden davet edilmi, Padiah kendisini 1900'de Trablusgarb'a asayile grevli svari bir33 Sultan II. Abdlhamit Han, 34 BA. Yld. Em. Ks. 35 BA Yld. Evr. Austos 1900 tarihli. Ks 6. Z a r f

Devlet ve Memleket

Grlerim,

Haz. A. etin-R.Yldz,

r Yaynlar stanbul 1976, s. 248.


I I 2

/ 38 "Ferik Kamphvener Paaya Verilen silah si148-XVI "Berlin Sefiri ile M u h a b e r a t " 15

parileri ile ilgili talimat" tarihsiz. 36. No. 2586 Zarf

38 Pomiankovvski, YVien 1928, s. 53.

Der Zusa>amenbruch

des Ottomanischen

Reiches

Amaltlea-Verlag,

37 Morning Post, 5. 1. 1909 nshasndan... 38 Frankfurter Z^'ung, 23.4.1900 nshasndan...

69

lklerinin bana eitmen olarak tayin itmiti. 38 Asayiin salanmasnda jandarmay kullanmak konusunda Fransz ve italyanlar gibi bir gelenee sahip olmayan Alman subaylarnn, bu konuda gerekten yararl olup olmad bir sorundur. Nitekim 1908'den sonra jandarmann slah iin Fransz generali Banmam arld ve kendisine jandarma genel komutanl benzeri bir nvan verilerek birinci byk savaa kadar bu grevde kald. Ayn ey donanmann slahnda da sz konusu oldu. 1898 Ekiminde Alman imparatoru istanbul'a geldiinde kendisini karlamak iin Marmara'ya alan zrhl ve refakat gemileri kazanlar patladndan, olduklar yerde kalmlard.39 Bu rezalet Alman Dz.Albay ve Osmanl Ferii Starcke'nin 1891 den beri Bahriye Nezaretindeki mavirliine ramen oluyordu. Ayrca bu dnemde gene Kalau von Hofe adl bir albay, Bahriye maviriydi. Von Hofe 1897 Trk-Yunan Savanda, donanmann Ege'ye almasn emreden Hasan Paayla (Bahriye Nazr) gemilerin hibirinin hareket kabiliyeti olmadn belirterek atmt.40 Sultan Abdlaziz devrinde ingiltere'den sonra gemi says bakmndan ikinci gelen Osmanl donanmas; subay, assubay ve teknisyen says bakmndan ise ok yetersizdi. Tersaneler gerekli kapasiteye ularlmamt. Sultan Abdlhamit donanmay tersanede rmeye brakt. Bir deniz lkesi olan Osmanl imparatorluu son derece ilkel bir denizcilie sahipti ve ciddi bir modernlemeye niyetlenilmedii, reform iin kendisi denizci bir devlet olamayan Alman ya donanmasndan subay getirilmesinden belliydi, ikinci Merutiyet sralarnda donanmaya ingiliz mavirleri getirilerek Alman uzmanlarn yapamad yaplmak istendi.
Alman Askeri Yardmnn Sonular

Alman eitimcilerinin Osmanl ordusunda karlatklar glkler ve baarszlklar bir lde onlarn kendi yeteneksizliklerinden, bir lde de Osmanl subaylarnn tutumundan ileri gelir. Ordu btn tavsiye ve abalara ramen 1909'a kadar doru drst bir manevra ve talim yapmamtr. Zaten Alman uzmanlarn arazi tetkikleri ve manevralara karmas da ustalkla engellenmitir. Alman uzmanlarn Prusya ordusuna has kabalk ve sertlikleri Trk subaylarnn -Alman meslekdalarna antipati duymalanna da neden olmutur. zellikle
39 Sultan Abdlhamit Han, s. 246.

Devlet

ve Memleket

Grlerim

Haz. A. etin R. Yldz,

40 YVallach, a.g.e.,

s. 93-94.

70

Avrupa ordularn tanyan baz subaylar, Alman eitimine cephe alm ve kendilerinin daha iyisini yapacaklarn syleyerek onlar eletirmilerdir.41 Alman subaylarn da istisnasz Trk dilini renemeyip, Trkiyeyi tanmamalar ve tanmamakta srar edileri onlarn baarszlk ve sevimsizliklerinin en nemli nedenlerindendir. Bu subaylarn yksek maa alp, devaml zam istemeleri de Trk meslekdalarn ileden karmtr. Bu koullar ve baarszlk, yabanc bir orduya nfuz eden btn subaylar ve komutanlar iin her zaman var olagelmitir. Buna ramen 1908 Merutiyet devrimi ve 1909 da Sultan Abdlhamit'in tahtan indirilmesiyle iktidara geen Gen Trk grubunun Almanya'ya kar tutumunda bir farkllk yoktu. "Alman malmat- askeriyyesi" ve "Alman malmat- fenniyesi" o sralar basnda, aydnlar, asker-sivil yneticiler arasnda en ok duyulan sloganlard. Birka saduyu sahibi kimse dnda, Osmanl lkesinde Alman yandal tohumlarnn kk sald grlyordu ve bu durum Imparatortorluun ykmna kadar devam edecekti. Gen Trklerin Alman yandal belirli bir eitim ve propaganda ile gelimiti. Mamafih orduda von der Goltz Paa gibilerinin etkisinin uygun bir ortam bularak yerlemesinde, d dnyadaki politik gelimelerin de rol vard. Almanya dnda byk devletler Osmanl imparatorluunu taksim anlamalarna girimilerdi. 1908 Hazirannda ar II. Nikola ve VII Edward arasnda yaplan Reval Grmesi paylama iin bir balangt. Alman imparatorluu taksimcilerin arasnda yer alamad iin imparatorluun Asya'daki topraklarnn btnlnden yana grnyordu ve yeni ynetim bundan dolay Alman yanda idi. Almanya'ya tamamiyle teslim olma politikas yeni dnemde, Abdlhamit devrindekini aan boyutlara ulat. X X . yzyl banda Osmanl ordusu bir lde, ada llere yaklamt.42 Yeni silahlar ve strateji bilgisi, gelien demiryollaryla orduya hareketlilik kazandrabibilirdi. Ancak bu gelime tamamiyle Prusya geleneklerine ve sistemine paraleldi. Aslen denizcilie nem vermesi gereken Osmanl Im paratorluunun, Almanya ve Avusturya-Macaristan gibi kta devletlerinin ittifakna yaklamasn hazrlayan nemli bir etken de kanmzca bu sistem parelelliidir.
41 Glen W. Svvanson, "Wer, Technology and Society in the Ottoman Empire from the Reign of Abdiilhamid to 1 9 1 3 " W ar, Technology and Society in the Middle East, s. 379. 42 J.M.Garity Foreign Influence on the Ottoman Army, Ph. D. American Univ. Washington 1968, s. 37, Yazar fazla abartarak modernleme gereini vurguluyor...

71

1912 Balkan bozgunundan sonra, orduda Alman askeri heyetinin etkisi ve uzman-subaylarn says arttrld. mparatorluk birinci byk savaa Alman komutasnda girdi denebilir. 1913'de General Otto Liman von Sanders'in bakanlndaki yeni Alman askeri heyetiyle, sadece Osmanl ordusunda deil mparatorluun her rgt ve kesinde Alman nfuzu artmaa balad. Ancak 1914 balarnda 40-70 yesi olan bu heyete ramen, Osmanl donanmas Amiral Limpus bakanlndaki bir Britanya bahriye heyeti tarafndan dzenleniyordu.43 ktisadi-siyasi olaylar kadar; ordunun ana blmnde Alman etkisinin egemen olmas, birinci byk savata Osmanl ordularnn Almanya yannda ve onun karlar urunda, Galiya'dan Badat'a, Kafkaslardan Svey'e kadar muhtelif cephelerde telef olmasnn nedenidir. Sava ncesi dnemde ve sava iinde Alman askeri uzmanlar artk fiili komutanlar olmulard. Kendilerine hayran olan Osmanl komuta kademelerine kar, son derecede amirane ve hor gren bir tutum iindeydiler. Alman subay ve askerlerinin lgnlklar ho grlyor, daha dorusu grmezlikten geliniyordu. Alman subaylarnn uygunsuz hareketleri hatta Trk neferlerin Alman subaylar tarafndan dvlmesi gibi olaylar rtbas ediliyordu. 1910 larda Osmanl Trkiyesinde orduda olduu kadar sivil hayatta da yeni bir moda vard, Alman hayranl... 1914 Temmuzunda Liman von Sanders toplama malzeme ve seme birliklerle stanbulda bir resmi geit dzenledi. Hrriyetin ilnnn yldnm trenlerinde iyi giyimli, mkemmel tehizatl ve dzgn yry [ve disiplinli hareketi olan bu birlikler btn elileri ve askeri ataeleri bylediler. 44 Ancak ada gzlemcilerin durumu gerekten bilenleri bu komediyi anlad. Reorganizasyon almalar stanbul dna kmamt ve ordunun byk ksm eskisi gibi kt artlar iinde birinci byk savan eiine gelmiti.

43 U.Trumpcner, Germany and the Ottoman

F.mpire

1914-1918 Princeton 1968, s.

I3-I544 VVallach, a.g.e., s. 127-128.

72

B L M III

OSMANLI

MPARATORLUUNDA ALMAN (BADAT DEMRYOLU)

KORIDORU.

X I X yzyl sonunda bir dizi dev Alman irketi ve bankas ile irili ufakl daha baz Alman irketleri Osmanl lkelerinin zenginliklerinden yararlanmak iin faaliyete gemiti.1 Madencilik ve ulatrma alannda o dnemde varolan olanaklar ingiliz ve zellikle Fransz irketleri tarafndan paylalmt. Bu yeni giriimciler iin smrlmemi olan, daha dorusu eski koloniyalistlerden artakalan baz alanlarn kullanma almas gerekiyordu. Anadolunun ve zellikle Mezopotamya'nn zenginlikleri Alman yatrmclarn ilgisini ekmekteydi. Ancak buraralara kadar uzanabilmek iin temel bir yatrmn yaplmas gerekiyordu ve Badat-Basra'ya kadar uzanacak demiryolu projesi bylece tarih sahnesine kt. imparatorluk Almanyas scak denizlere, etkisi altna ald Osmanl lkelerinden geirecei demiryoluyla inmeyi planlyordu. Politikaclar, kitle kurulular, tabii bu krl iin hesabn tutmu olan iadamlar ve ordu, yzyln teknik harikas saydklar bu demiryolunun Almanya'nn candamar olaca dncesinde birleiyorlard. Almanya'da i evrelerinin ve askerlerin Badat demiryolunun gerekleeceine olan inanlar tamd. nk Almanya demiryolculukta o gne kadar grlmeyen hamleler yapan bir lkeydi.*
Deutsche Bank, Deutsche-Orient Bank, Deutsche Palaestine Bank, Krupp, Mauser, Loeue, Siemens, Bau A.G., Hamburg-Amerika Linie, Deutsch-Levantinische Baumuollgeselscha/t, Anatolische Handels und Industrie Gesellschaft, Deutsche Levante Linie, Atlaf Linie v.s. W . W . Gottlieb, Studies in Secret Diplomacy during the First World War, London, 1957 s. 19-27 zellikle 1880 de Berlinde kurulan Deutsche Handelsverein faaliyet alan olarak Osmanl
mp. nu semiti. Bu irket bir mddet sonra faaliyetini tatil etti. Son anda elime geen u baslmama almay yeterince deerlendiremedim: Rfat nsoy, Osmanl-Alman Ticari Mnasebetleri ^ 1871-1919^ Hacettepe niv. Doentlik tezi, Ankara 19979. * u arpc rnek; bu beklentilere hak verdiriyordu, Izmit-Ankara hattnn imtiyaz 1888'de alnmt. 1893 de demiryolu Ankara'ya kadar uzand gibi, arada Izmit-Adapaz a r v e 1896 da Eskiehir-Konya hatt da iletmeye almt. Bu toplam 1033 km.lik bir demirvoluydu ve sekiz ylda gerekletirilmiti. i 1900 lerde Trkiyede yatrm yapan balca Alman itketleri ve bankalar unlard:

73

Amanya stn bir teknoloji ile ve byk bir itahla arka doru alyordu. Dier byk devletlerin "penetration pacifique-barc szma" dedikleri bu yaylm asl hedefine ulaamadysa da, bir dizi sonular dourdu: Alman sermayeli Anadolu Demiryollarna Anadolu ilerine doru yeni demiryol imtiyaz verilmesi, zellikle Franszlar harekete geirdi. zmit-Ankara demiryol imtiyaznn 1888 Ekiminde Alfred Kaulla'ya verilmesi ve Almanya'nn hatt Ankara'ya doru hzla ilerletmesi, ayn yllarda Franszlarn da Suiye-Lbnan'da bir sra imtiyaz alp, hzla bir demiryol a rmelerine neden oldu. Aadaki liste blgedeki Fransz demiryollarnn on yllk sre iinde ulama al tarihlerini ve hat uzunluklarn gstermektedir.2
Yl 1892 1894 1895 1898 1902 1902 Hat Yafa-Kuds am-Muzarib Beyrut-am Beyrut-Ma'almiten Rayak-Humus-Hama am-Ber'at Toplam : Uzunluk 87 101 47 '9 188 123 Km. " " " " "

665 K m .

1894 de Franszlar Beyrut'da yeni bir liman ina ederek, Suriye'nin zenginliklerini youn bir biimde Avrupa'ya ekecek alt yapy tamamlam oldular.

Deutsche Bank'a. 1890 da verilen imtiyazla 1891-1894 yllar arasnda denen Selanik-Manastr demiryolu hari, Almanya demiryol yatrmlarn tmyle Osmanl Asyas'nda gerekletirmek eilim ve ynelimindeydi. Burada Osmanl Asyas denince; 1856'danberi ngiliz imtiyaz ve yatrmlar ile demiryoluna kavuan Ege, ukurova blgeleri ile Fransz'larn yatrmlarnn egemen olduu Marmara blgesinin dndaki geni bakir topraklar anlalmaldr. Bu geni blge, izmit'in dousundan balayp Basraya' kadar uzanyordu. Almanya'ya kalan yatrm alan bu idi. Osmanl Hkmeti, bu blgegede ncekilere gre elverili yatrm koullar vaadediyordu ve Alman demiryolculuu modern bir rgtlenme ve alma tekniine sahipti.
Badat Hatt Projesinin Tarihi ve Gereklemesi

1856 Paris Kongresi'nden beri, Avrupa sermayesi Osmanl imparatorluunda demiryol yatrmlarna girimee istekli idi ve Ru2 Davis Trietsch, 404.

Levante-Handbuch

G E A Verlag, Berlin (Tarihsiz goo'ler) s. 40 i -

74

meli ve Ege blgelerinde ngiliz-Fransz sermayesi baz nemli hatlarn yapmn gerekletirmiti. Asya vilayetlerine denecek demiryolla da 1870 lerde birok yatrmcnn ilgisini ekmee balad. Osmanl devlet adamlarnn bu yllarda Osmanl Asyas vilayetleri, ne denmesi gereken demiryollar konusu ile youn biimde megul olduklar grlyor. rnein, 1868-1872 yllar arasnda Badat valisi olan Midhat Paa, bu vilayete kadar demiryolu denmesini isteyenlerin banda geliyordu. Valilii srasnda Badat-Kzmiye arasnda 12 kilometrelik bir tramvay hatt deten * Paa, demiryollarnn, Mezopotamya ktasnn mparatorluk iindeki gelecei bakmndan hayati neme sahip olduunu savunmaktayd. Paa'ya gre, Svey'in kapad ticaret imkn Badat-Basra sayesinde gene mparatorluun eline geebilirdi3. Bu nedenlerle 1871 de karlan bir rade ile Badat ve bakent arasnda balant kurulmasn salayacak bir demiryolunun proje hazrl emrediliyordu. Bu i iin hkmet, 1872 ubatnda Wilhelm von Pressel adl Avusturyal bir mhendisi stanbul'a artt. Von Pressel, Tiroller ve kuzey talyadaki demiryol inaatyla tannan bir mhendisti. Von Pressel'in projesi 2000 kilometreyi ok aan bir demiryol yapm neriyordu ve Osmanl maliyesi, tabii bu yatrm gerekletirecek gce sahip olmadndan, konu yabanc yatrmclarn ilgisine terkedildi. Osmanl devlet adamlar bu konuda yabanc yatrmn gerekliliine ve doacak mahzurlarn bertaraf edileceine inanmlard. Hazrlanan programlar bu ereve iinde gelitirilmekteydi. rnein, II. Abdlhamit'in vezirlerinden Nafia nazr Hasan Fehmi Paa'nn Sadrazamla sunduu 26 Cemaziyelahr 1297 (Haziran 1880) tarihli takrir ve ona ekli Anadolu'nun bayndrlk ilerine ilikin lyihada bu tutumu grmek mmkndr. Paa; demiryol inas iin yabanc irketlere imtiyaz vermenin bir sakncas olmadn, baz tedbirler alnrsa, bunun salayaca faydadan uzun uzun szediyor.4 Hasan Fehmi Paa, Osmanl Asyasm katedecek demiryol ebekesinin ana
* Bu yol, ran-Badad ticareti iin ok nemliydi ve Paa beheri 2.5 liralk 6000 kadar hisse senedini (ilk elde bin adet) sata kararak bu yolu ok abuk tamamlatmtr. Bkz. Ali Haydar M i i h a t , Midhat Paa-Hayat- Siyasiyesi, stanbul, Hilal Matbaas, 1325, s- 93-943 I.E. Fadeyeva, Midhat Paa-Jizn i Deyatelnost, A . N . S.S.S.R. Ins. Vostokovedeniya, Izd. Nauka, Moskova, 1977, s. 55-56. 4 Cell Diner "Osmanl Vezirlerinden Hasan Fehmi Paa'nin Anadolu'nun Bayndrlk ilerine Dair Hazrlad Lyiha", T.T.K. Belgeler, C . V - V I I I , 1968-1971, Say 9 - 1 2 , s. 162-153.

75

hatt iin iki gzergh nerir. Bunlardan birincisi; zmir-Afyon Karahisar-Eskiehir-Ankara-Sivas-Malatya-Diyarbekir-Musul'dan geip Badat'a ulaacaktr. nerilen ikinci gzergh ise; zmir-Eskiehir -Ktahya-Afyon-Konya-Adana-Haleb-Anbarl'dan Firat'n san izleyerek Badat'a ulaacaktr. Birinci yol pahal ve askeri bakmdan sakncal olup, ikinci yol hem ucuz hem de snrlara uzak kaldndan askeri ynden daha az sakncaldr. Ancak baz orta Anadolu merkezlerine hi uramyacakt. 5 Yaplan kaba etdlere gre Badat'a ulaacak demiryolu civar ebekeleriyle birlikte 46.788.897 Osmanl lirasna mal olacaktr.6 Bu i iin hazrlanan imtiyaz mukavele namesine gre 7 , yabanc irket kendi ii iin demiryol civarna telgraf hatt ekebilir, posta hizmetlerini grebilir (Madde 27-28), ancak Osmanl posta idaresinin faaliyet alanna giremez. Memurlar Osmanl niformas giyeceklerdi. htilf ktnda yetkili merci Osmanl mahkemeleri olacakt. mtiyaz sahibi irket civar orman ve madenlerden yararlanabilecekti (Md. 21) Devlet istedii an asker sevkiyat iin ulam kendi emrine alabilirdi (Md. 14). Bu mukavele nameye gre, yetkili merci olan irket "Osmanl Anonim irketidir", lerki uygulamalar iin bir model olduu alalan bu projeye gre, Osmanl makamlar posta ve ulam alanndaki yetkilerine, eskisine gre kskanlkla sahip kmaktadr. Demiryol gzerghnn tesbitinde askerlik ve asayi gereksinimi n planda yer almaktadr. mparatorluk yneticilerinin demiryollarna kar duyduklar gereksinime yabanc yatrmclar cevap vermekte gecikmediler. Yatrmclarn gzleri imdi de Osmanl Asyas'nn uzak Arabistan vilayetlerine evrilmiti. 1882'de maliyenin ifls zerine Duyun-u Umumiye daresi'nin kurulmasyla Avrupa sermaye evreleri istedikleri gvenceye kavutular ve Yakn-Dou'da krl i alanlarna yneldiler. Avrupa sermayedarlar Osmanl hkmetinin verdii gvenceyi yeterli saymadklarndan, Dyun-u Umumiyenin, kendi giriimlerini gvence altna alp, Bab- li zerinde etkin bir kontrol kurmasndan ok yararlanacaklardr. Artk, uzak Arabistan vilayetlerine uzatlacak demiryolu projeleri, biribiri peisra ortaya kan sermaye sahipleri tarafndan teklif edilmeye balad. Dyun-u Umumiye nasl olsa, karlk gsterilen gelirleri etkin ve dzgn bir biimde toplayabilecekti. 1875 ylndan nce, Osmanl lkelerinde demiryolu yapanlarn tari5 a.g.m., s. 176. 6 a.g.m. s. 194.
7 a.g.m., s. 214-217.

76

rifeler, kilometre gvencesi, alacak ve mlkiyet haklan gibi konularda hkmetle byk anlamazlklan oluyordu. Yabanc sermayenin istedii destek ve formalitelerin abuka yrmesini salayacak etkinlik Dyun-u Umumiye'den geldi. Konsey iinde yer alan delegelerin bazlar ok gemeden demiryol irketlerinin idare meclislerine de ye olacaktr. Dyun-u Umumiye idaresinin 1882 de kurulmasyla nemli gelir kaynaklar bu kurumun kontrolne braklm, o vakte kadar sermayesi risk altnda bulunan tahvil sahipleri gvenceye kavumutur. Bu ortamda, Osmanl Asya'sna demiryolu demek uluslararas bir rekabet konusu oldu. rnein, 24 Mart 1883 de TrablusamHumus-Haleb hattn demek iin hkmetten imtiyaz isteyen Czalet ve Tancred projesi bunlardan biridir. Czalet - Tancred projesi; Haleb'ten sonra Frat vadisine, oradan Badat ve Basra'ya demiryol inasn ngryordu. Hattn her iki tarafnda da Rus Yahudilerini kolonize etmeyi planlayan proje, bu sonuncu nedenle hkmet tarafndan hasr alt edildi ve Czalet'in ani lmyle de tamamen unutuldu gitti 9 Balangta Badat demiryolu imtiyaz iin rekabet edenler ingilizler ve iki" Fransz mali grubu idi. Nitekim Czalet olaynn hemen ardndan Fransz-ngiliz sermayeli Osmanl Bankasnn ba ektii bir grup ve gene Collas tarafndan temsil edilen ikinci bir Fransz mali grubu vard. Meydan onlara brakmak istemeyen ingilizler, Dyunu Umumiye'deki temsilcileri Sir Vincent Caillard'm nclnde Fran10 szlar bertaraf edip, imtiyaz kapmak girii mi ildeydiler. ingilizlerin Mezopotamya blgesinde demiryol yapm ve buna paralel yatrmlara girime dnceleri ilk defa bu olayla su yzne km deildir. Daha, mhafazakr Disraeli hkmeti ibanda iken, istanbul'daki ingiliz Bykelisi Henry Lajard'm bu tr nerilerde bulunduu biliniyor. II. Abdlhamit ile ilk saltanat yllarnda yakn ilikiler kuran ve tavsiyelerde bulunan Layard bir lyihasnda;" Mezopotamya ovasnn sulama tesisleriyle donatlp, ulam imknlarnn gelitirilmesinin hayati bir zaruret olduunu" belirtiyordu 11 . Bykelinin bu nerisi uygulamaya konsa, ingiliz sermayedarlarnn
8 Donald C . Blaisdell, ye) 9 Bekir Stk (Baykal), 10 Kari Helfferich, Berlin, 1923, s. 26.

Osmanl mparatorluunda Das Badad-Bahn-Problem,

Avrupa Mali Denetimi (Duyun-u Umumi1890-1903 Druck von Rudolf Gold-

ev. A . l . Dalg, Dou-Bat Yaynlar, stanbul, 1979, s. 118-120.

chlag, Freiburg in Breisgau, 1935, s. 17-18.

Georg von Siemens, Ein Lebensbild

aus Deutschlands

Grosser eit,

Bd.III,

11 BA, Tld Evr. Esas-Ksm-14, Z a , f 94"7> "Memalik- Osmaniye'nin Islahna dair Layard'n R a p o r u " tarihsiz, Bend 4, 7-8.

77

harekete geeceine kuku yoktu. 1882 de Sir Rowland McDonald ve Stephenson, Anadoludan geirmeyi dndkleri bir baka demiryol projesi iin mracaaat ettiler. Bu lat, stanbul-Ankara-Sivas-Harput Van zerinden Tebriz-Herat-Kandehar'a ulaacakt. Konya ve Kayseri yan hatlarla bu byk Transasya yoluna balanacakt 12 . ngiltere'nin Hindistan ktasyla balantsn karadan kuracak olan bu proje, denizci ingiltere tarafndan da pek makbul tutulmam olacaktr. Fakat teyandan Almanlar Basra Krfezi'ne demiryolu ile inmeyi yelediler. Gene 1888 de Lord Lamington 8.000.000 sterlinglik bir proje ile (Frat Vadisi demiryolu) Mezopotamya'ya inmeyi neriyordu.13 Daha nce 1878 de Almanlarn Klapka projesi denen bir nerisi vard ve skdar-Badat arasnda 2300 km'lik bir yol inas iin imtiyaz istenmiti14. Badat-Basra demiryolu douda Alman-ngiliz rekabeti'nin ok erkenden kzt bir konudur, ingiltere Rumeli ve bat Anadolu'daki yatrm alanlarndan ekilip gerek Dyun-u Umumiye'deki hisse senetlerini, gerekse Izmir-Kasaba ve Mersin-Adana demiryolunu bakalarna devrettii vakitlerde bile Mezopotamya'daki demiryol giri^ iminden vazgemi deildi. Byle bir giriimi Hind yolunun gvenlii ve Basra krfezinde kurmak istedii egemenlik iin gerekli gryordu. Badat'daki Alman Konsolosu Richarz 27 Ekim 1896da, anslye Hohenlohe-Schillingfrst'e. yazd raporda 15 ; "ngilizlerin Diyarbekir-Musul-Badad hatt ile ilgilendikleri, bu blgede aratrma yaptklar ve Tovonby adl bir ingiliz diplomatnn bu blgeden geecek bir ingiliz demiryolunun, Ingilterenin Basra krfezi egemenlii iin ifade ittii neme dair bir rapor hazrladn belirterek, Badad hattnn ana blm olan bu blge hakkndaki ngiliz niyetlerini, hkmetinin dikkatine" sunmaktadr. Ingiliz-Fransz imtiyaz avcl rekabeti devam ederken, stanbul'daki Alman Bykelisi von Radowitz,m 1888'de anslye Bismarck1 a. yazd rapora, Bismarck; "ngiliz Fransz rekabeti devam etmelidir, biz karmayalm" gibi bir cevap vermiti.16 Bu ilgisizlie ramen 1888'de Alman giriimcilerin de ie kart, daha dorusu kartrld gr12 AAA, Trkei 152, Bd. 1-2 13 The Eastern Express, Wedn. August 1/ 1888 14 Norddeutsche Allgemeine Zeitung, No. 160, 7 Apr. 1883. 15 AAA, Trkei 134 adh 152, A 12073, " 2 7 0 k t . 1896 tarihli

Konsl Richarz'dan anslye Hohenlohe'ye, Badat hattnn gney kesiminin rantabilitesi ve nemi hakkndaki ngiliz raporlar'na dein" rapor. 16 Bekir Stk, a.g.e., s, 18.

78

lyor. Mavir von Pressel ise Dr. Georg Siemens'le ibirlii halinde idi ve Padiah Almanlara imtiyaz vermek konusunda etkilemiti. II. Abdlhamit zaten Mezopotamya demiryollarna ngiltere'nin sahip olmasnn; Msr-Suriye-Irak-Hindistan zerinden bir izgi ekilip, bu blgenin imparatorluktan koparlmas demek olacan biliyordu. Fransa'ya da Lbnan'daki emelleri ve faaliyetinden dolay kukuyla bakyordu. Bu nedenle Mezopotamta'ya kadar uzanacak demiryolu imtiyazn Almanlara vermee dnden razyd. 17 Kald ki Almanya bu hatt btn Anadolu'dan geirmek zorundayd. Oysa ingiltere ve Fransa'nn, hatt sadece dou Akdeniz limanlar veya Basra krfezi ile balamak eiliminde olduklar akt. II. Abdlhamit demiryollarnn artmas ile, imparatorluun askeri ynden glenecei, isyan ve ekiyaln annda asker evkiyle nlenecei, tarm rnlerinin pazara sevkedilip, zenginliin artaca fikrindeydi18. Demiryollar hakknda bildii bu genel dorularn dnda, saltanat boyunca karayollar ve denizciliin gelimesi iin ciddi hi bir tedbir almamtr. D yatrmclarn uygulad demiryol siyasetini krkrne izlemenin imparatorluun ekonomisine getirecei baz katklarn yannda, yarataca olaanst yksek maliyetin hesaba katlmam olduu grlyor. Padiah, Paalarnn mtemadiyen demiryol imtiyaz istekleriyle gelmelerinden szederek; "bu talepleri bana getirmekten hem zevk duyuyor, hem de istifade ediyorlar" diyordu. Rumeli vilayetlerinde demiryol yapmna kar olduu gibi, dou Anadoluda'da demiryol imtiyaznn Ruslara verilmesi szkonusu olduu iin bu blgede demiryol yapmn nlemek niyetindeydi19. Nitekim ilerde Rusyaya Karadeniz ve kuzeydou Anadolu demiryollarnn imtiyaz verilmek zorunda kalndnda, "bunun artk bu blgeye demiryolu denemiyecei anlamna geldii" aka ifade edilmitir.20 Almanlara imtiyaz vermek, II. Abdlhamit'e saydmz nedenlerden tr daha makul gelmekteydi. Ancak Almanlar hattn civarn kendi nfus fazlalar ile kolonize etmeyi dlerken, Padiah buralar Rumeli muhacirleri iin uygun yerler olarak dnmekteydi. Padiah, Anadolu-Osmanl demiryollarnn" daha imdiden (Konya ve Ankaraya yol ulatnda) byk kra getiine ve iktisaden iler17 Sultan Abdlhamit, lar. stanbul s. 79.

Siyas Hatratm,

Haz. Ali Vehbi ev. S. Can, Hareket Yayn-

18 E.Ziya Karal, Osmanl Tarihi-Birinci Merutiyet ve lstibdad K u r u m u X I I I Seri No. 16 b, T.T.Basmevi, Ankara 1962, s. 175 vd. 19 Sultan Abdlhamid, 20 Bekir Stk, a.g.e.,

Devirleri,

c. V I I I , T . T .

Siyasi Hatralarm,

H. Ali Vehbi, s. 125-126

s, 1 1 4 - 1 1 5 .

79

lediimize" kanaat getirdiinden, Mezopotamya'ya kadar uzatlacak demiryolunun en hararetli savunucusuydu 21 . lkenin asker-sivil yneticileri arasnda Anadolu'dan Badata uzanacak demiryolunu, iktisadi kalknmay, siyasi-askeri glenmeyi salayacak bir proje olarak grenlerin says az deildi. Tabii kart olanlar da az deildi. Ama izmit'ten teye uzanan demiryolunun ilk anda salad yararlar gren birok kimse mfrit destekleyici kesildiler. Badat - Basra havalisine tayin edilip, daha ilk anda blgedeki kemeketen bunalan her vali; "Badat hattnn Basra'ya ne zaman ulaacan^ ne zaman rahatlayacaklarn" dlemekle ie balyordu. 1899 ylnda blgeye tayin edilen Vali Namk Paa, ilk ziyaretinde Badat'taki Alman Konsolosu Richarz'a "Alman eli ve sermayesiyle gereklemesi can- gnlden istenen bu hattn ne zaman tamamlanacan" sormutu22. Ne zaman tamamlanacan Konsolos bilmiyordu ama, Bab- li' nin de ne olup bittiinden pek haberi yoktu. Almanlara verilmesi dnlen Anadolu Demiryolu imtiyaz taraftar ve kart grlerin ortaya kmasna ve imparatorluun resmi evrelerinde tatl ryalar grlmesine neden olmutur. Ferik Necib Mehmet Paa'nn Anadolu demiryollarnn inasna dair verdii bir lyihada 23 ne Alman giriimcilerin nc de bir bakasnn hayalinde bile olmayan bir demiryol andan sz ediliyor*. Burada; a) Bursanegl-Ktahya-Afyonkarahisar-Konya-Ereli-Klek boazn geerek

na-iskenderun- Yumurtalk, b) Konya-Isparta-Burdur-Antalya, c) Ereli-Nide-Kayseri-Svas-ara-Erzincan-Mamahatun-Erzurum, d) Adana-Mara-Ayntab-Bireck-Diyarbekir-Bitlis-Erzurum e) Amasya-Tokat-Erzurum

Ada-

demiryol ubelerinden sz edilmektedir. Necib Paa'nn kurulmasn ngrd kumpanya, "bu hatlar demek iin Osmanl Bankas marifetiyle milyon hisse senedi ihra edecekmi ve senedlerin beheri
21 a.g.e.,
22

s. 89-90
134

23 Ksm 12, Zarf 88/36, (Tarihsiz) "Anadolu Demiryollarnn nasna Dair Ferik Necib Paa'nn lyihas" * Ayn Necib Paa bir mddet sonra hangi nedenden ileri geldiini bilmediimiz bir Alman dmanl ile kaleme alp Padiaha sunduu bir lyihada; "Anadolu demiryollar iinin bir tuzak olduunu, bu vesileyle Almanlarn Anadoluya Alman Yahudisi iskn etmek istediklerini, esasen Baron Hir'in devleti dolandrd ve onun amcazadesi (!) Alfred K a ulla'nn da bu yolda altn, hattn inasnn kolonizasyona ynelik olduunu" srarla belirtmitir. Bkz. Tahsin Pa$a, Abdlhamid-Yldz Hatralar, Milliyet Matbaas, stanbul 1931 s. 231-235.

AAA Trkei BA YLD.Evr.

adh Bd.

1-2 " A . 7371-23 M a i 1899" tarihli, Ek II de tam metin.

80

on ye ve ile

mecidiye deerinde olup, bunlar her haneden senede birer meciditahsiliyle karlanabilirmi". Bylesin^ ciddi ve gayriciddi neriler zlemlerle, Osmanl mparatorluu yetkilileri, imtiyaz avclar kar karya geldiler.

Sonuta, Almanlar rakiplerini alt ettiler ve 24 Eyll 1888 de kan bir rade ile Anadolu demiryollarnn ina ve iletme imtiyaz Alfred Kaulla'ya verildi. Hatta daha ok nceden hizmete girmi olan Haydarpaa-lzmit demiryolunun iletme hakk da ayn yln 4 Ekimlinde emaneten ayn kiiye ve dolaysyla Deutsche Bank'n nderliindeki bir konsorsiyuma verildi. mtiyaz anlamasnda, yolun Ankara'ya kadar uzatlaca hkm de yer alyordu. Osmanl Hkmeti, kilometre garantisi olarak, her kilometreye ylda 15.000 frank veriyordu. Bu ykl mebla iin de zmit, Erturul (Bilecik), Ktahya sancaklar ve Ankara vilayetinin ar geliri, karlk olarak gsteriliyordu. Bu olay, bu yerlerin ar geliri zerinde Dyun-u Umumiyenin hak sahibi olmas demekti. Mltezimler bundan byle dareye hesap vereceklerdi. dare bu alan bizzat kontrol edecekti. darenin mltezimlerden taahht edilen mebla annda ve oyalanmakszn almas n planda kylye yansyacakt. Padiah ve Bab- li, demiryolunun zira verimi arttracana ve pazarlama olanaklar salayacana emindiler. Ama uzun vadede gerekleebilecek bu olayn balangta kyleri daha da harap edecei akt. Yeterli faal nfusa sahip olmayan, zirai teknik deimeyi hi yaamayan Anadolu'nun demiryoluna ilk anda verebilecei fazla birey yoktu. te Almanya, bu noktada plntasyon koloniyalistleri gibi hareket etti. Hattn geecei yerlerde sulama tesisleri kurmak, ormanlardan ve madenlerden yararlanmak gibi ilave imtiyazlar ilerki szlemelerde yer alacaktr. Bu nedenledir ki kurak tarm alanlarnda sulama yaplmas gibi baz giriimler de oldu. Ancak bu gibi giriimler sayesinde artmas muhtemel olan tarmsal zenginliin lke ii endstriye deil, yurt dna Almanya-Avusturya blokuna aktarlmasnn amaland akt. Tekrar imtiyazn hikayesine dnelim. Wrttembergische Vereinsbank mdr Kaulla, bu projeyi, tabii ki, tek bana gerekletirecek durumda deildi. Bu nedenle, Osmanl yneticileri Alfred Kaulla'ya Anadolu demiryollarnn imtiyazn verdiklerinde Kaulla, Deutsche Bank genel mdr Dr. Georg Siemens'le anlamay yeledi. Her ikisi de Alman dilerinden bu yatrmn Alman d politikasna ters dmeyecei yantn alarak ie giritiler. Bismarck; "Yatrm yapabilirsiniz, ama kanunun olmad dou lkelerinde hibir gvenceniz

81

yoktur. Bu gvenceyi de bizden beklemeyin, riski kendiniz gze aln" gibi bir cevap vermiti.24 Ancak, bu lkayd tutum terkedilecek, sermayedar yatrmclar Alman mparatorluu'nu gereinden fazla yanlarnda bulacaklardr. stelik biraz ilerde greceimiz gibi, Alman demiryol yatrmclarnn dier bir gl destekleyicisi de devletin maliyesine hkmeden Duyun-u Umumiye olacaktr. Kaulla ile birlikte, proje nerenler gruptu. Belikal NagalKaulla bunlara gre daha elverili koullarla mracaat etmi deildi. Hatta Sadrazam, Kaulla'nn projesine kilometre garantisini yksek bularak kar kmt.25 Ancak ngiliz ve Fransz kaynakl projelerin elenmesinde Padiah'n siyasal endie lerinin de rol oynad grlyor. II. Abdlhamid demiryolculuk konusunda Belika'y Fransann maas, ngiltere ve Fransay ise mparatorluu paralayacak yatrmclar olarak deerlendirirdi. Rusya'y her iten uzak tutmak gerektii iin ve hatta Avusturya'ya da fazla gvenmek caiz olmadna gre, demiryolunun yapm Almanya'ya verilmeliydi. Dier yandan Alman demiryol teknininin stnl de kendini kabul ettirmiti.

macker ve fngiliz Staniforth.

Anadolu demiryollar imtiyaznn Deutsche Bank'a kaldn anlayan Osmanl Bankas bu sefer onunla anlaarak ie karmak istedi26 ama Siemens'in yatrmn bu safhasnda kimseyle paylaacak bir eyi yoktu. Ancak hat ilerledike, onun da ortak aramaya ktn greceiz. Anadolu'nun barna uzatlacak demiryollarn ynetecek irket, stanbul'da 4 Mart 1889'da "Societe du Chemin de Fer Ottoman Anatolie-Osmanl Anadolu Demiryolu irketi" adyla kuruldu. irketin sermayesi 45 milyon frankt. irketin demiryol yapm almalar o zamana kadar grlmemi bir hzla ilerliyordu. 2 Haziran 1890 da 40 kilometrelik zmit-Adapazar hatt iletmeye ald. 15 Mays 1891 de ise Ankara hatt Bilecik'e kadar uzanmt. Ocak 1893 de, 485 kilometre ray denerek Ankara'ya ulalmt. Yol 16 tnel, birok kpr ve 180 kilometreye ulaan tepelerin yarlmasyla alan gzerghtan geerek hedefine ulamt. Bunun zerine, Padiah memnuniyetinin bir ifadesi olarak, 15 ubat 1893 de, Eskiehir-Konya yolunun imtiyazn da irket'e verdi. 15.000 franklk kilometre ga24 Bekir Stk, a.g.e., s. 19-20.

d'

25 Bekir Stk a.g.e.,

s. 27.

26 a.g.e., s. 29.

82

rantisi zerine ie koyuan irket, 444 kilometre ray deyerek ilk treni 1896 da Konya'ya ulatrd. Demiryolu ilerleyip, yeni hatlar iin imtiyazlar alndnda, kilometre garantisinin 18.000-19.000 frank'a kadar ykseldii grlecektir. Nitekim Konya'dan teye yolu uzatmak sz konusu olduunda, kilometre garantisi olarak bu mebl istendi. Oysa Hkmetin verecek paras ve Duyun-u Umumiye'den kurtarabilecei bir gelir kalemi yoktu. Kilometre garantisi, yatrmc devletler iin tatl bir kr kayna idi ve Osmanl maliyesine byk yk tekil eden, normal hizmetlerin aksamasna neden olan yksek mebllar demiryol kumpanyalarna deniyordu. Bu noktada, Duyun -u Umumiye'nin emperyalist yatrmc devletler lehine oynad nemli rol aka ortaya kyor. Franszlarn bat Anadolu ve Suriyede, Almanlarn Anadolu ileri ve Mezopotamyada akl almaz demiryol ina projelerini gerekletirmee cesaret edileri, Duyun-u Umumiye daresi gibi gl ve etkin yntemlerle alan bir kurumun varlndan ileri gelmekteydi. mparatorluun mali ynetimi bir anlamda Dyun-u Umumiye sayesinde modernlemiti. Bu idare, kendi kontrolne braklan gelir kalemlerini daha kaynanda saptyor, etkin ve sratli bir biimde topluyordu. Alman yatrmclar, Anadolu ilerine kadar uzattklar demiryollar iin kendilerine kilometre garantisi olarak gsterilen baz vilayetlerin ar gelirinin, Dyun-u Umumiye sayesinde derhal ve eksiksiz olarak toplanp teslim edileceinden emin olduklar iin bu ie girimilerdi. Osmanl ynetimi Dyun-u Umumiye gibi alamazd. Emperyalist devletlerin karlarna hizmet eden bu idare, mali alandaki etkinliini, dierleri gibi Almanlarn da hizmetine sundu. Daha A. Kaulla ile yaplan Eyll 1888 tarihli ilk anlamada idare bu grevi aka stlenmi ve yetkileri belirlenmiti.27 Duyun-u Umumiye bu ibirliini Badat demiryolu iin yaplan almalar ilerledike aynen srdrd. Almanlara verilen imtiyazlar, Osmanl mparatorluunun hayat alanlarna gz diken dier gleri de yeniden harekete geirdi. zellikle Fransa, mevcut demiryol yatrmlarn geniletmek isteindeydi ve yeni imtiyazlar taleb etti. Anadolu Demiryol Kumpanyasna yolu Konya'dan teye uzatmak iin gerekli imtiyaz verilince, Franszlar da, adeta bu olayn tazminat olarak Eede Kasaba demiryolunu Afyon'a kadar uzatmak ve Suriye'de de am-Humus-Hale I?hattn ina iin gereken imtiyaz aldlar. Alman demiryolculuu on yldan ksa bir sre iinde Osmanl Asyasnda nemli atlmlar yapt ve zellikle Anadolu demir27 Donald C. Blaisdell,

a.g.e.,

s. 120-124

83

yollarnn en uzun ksmn dedi. 1898 ylnda Osmanl Asyasnda ingiltere, Fransa ve Almanya'nn demiryol hatlarnn durumu yle idi 28 :
ngiliz Hatlar

zmir-Aydn Mersin-Adana
Toplam Fransz Hatlar

37^ Km. 67 "


440 K m .

Izmir-Kasaba Yafa-Kuds Beyrut-am am-Haleb


Toplam Alman Hatlar

512 Km. 87 " 247 " 420 "


1266 K m .

H.Paa- izmit izmit-Ankara Eskiehir-Konya


Toplam

91 Km. 485 " 444 "


1020 K m .

Almanlar Anadolunun ortasna kadar gelmilerdi. 1897 yl sonunda demiryolunun Eskiehir-Konya ksmnn Afyon zerinden Dinar'a kadar uzatlmas sz konusu oldu. Sultan II. Abdlhamit bunun iin yeni bir imtiyaz seve seve verdi. Osmanl-Yunan harbinde gerekli malzeme ve asker evkinde, Franszlarn kontrolndeki demiryollar ordunun taleblerini yerine getirmekte pek istekli davranmam, oysa Almanlarn kontrolndeki Anadolu demiryollar bekleneni yerine getirmiti. Yeni imtiyaz szlemesi 4 aralk 1897'de trenle imzaland. Sultan, Bykeli Marschall'a teekkrlerini ve Alman yatrmlarnn devam konusundaki midini belirtti29. stelik 13 Mart 1898 de karlan yeni bir irade ile Haydarpaa gar binasnn ina ve iletme imtiyaz da Almanlara verildi. Bylece Osmanl Asyasnn ticari tamaclk faaliyeti Almanlara braklm oluyordu. Eli Marschall;" "bu olayn alman ticareti iin bir garanti olduunu" bildiriyordu Berlin'e 30 . Demiryolculuk alanndaki stn Alman teknii ve inaatn
28 Edvvard Mead Earle,

a.g.e.,

s. 43-

29 Bekir Stk a.g.e., . 64.

30 a.g.e., s. 75

84

srati sade Osmanl yneticilerini deil baakalarn da bylemiti3'. Bu olayn Berlin'deki yneticileri yeni atlmlara tevik edecei grlecektir. Almanlarn bu hava iinde yeni imtiyazlar elde edip nfuz alanlarn geniletmeleri derhal dier devletlerin tepkisini dourdu. Deutsche bank ve Anadolu Demiryollar Kumpanyasnn elde ettii bu imtiyazlar zellikle ngilizlerin iddetli protestolarna neden oldu. Britanya Bykelisi Sir Philip Currie derhal bu imtiyaz nleme teebbsne giriti. Bykeli, "Anadolu demiryollarnn imtiyaznn Dinar'a kadar uzatlmas, dorudan doruya, zmir-Aydn Demiryol iketi'nin haklarnn inenmesidir. nk bu hat, Aydn Demiryolu irketinin nfuz blgesinden ve ngiliz ticari karlarn korumak iin elimizden geleni yaparz" 32 geecektir diyerek Bab- Ali'yi protesto etti. Bykeli, Fransz maslahat gzarndan Paris'te bu imtiyazn engellenmesi iin faaliyete geildiini de rendi. Bykelilik Drogoman Adam Bloch, Bab-li'ye protestoyu ilettikten sonra, Bykeli Padiah'n huzuruna kt. Padiah'm "byle bir imtiyaz iin sz verilmediini" bildirmesiyle i rtba edildi ve Almanlara, yolu baka yne doru uzatmak dt. Byk Devletler nfuz blgeleri kavgasndan dolay Anadolu'da birbirleriyle balants olmayan bir demiryolu ebekesi kuruyorlard. Byk devletlerin, balangtaki bu kavgal engellemeleri, ksa zamanda yerini anlamalara brakt. Aydn Demiryolu irketi (ngiliz) ile Anadolu Demiryollar (Alman) arasnda byle bir anlama olmad. Fakat meydandan ekilen ngiltere'nin yerine geen Franszlar ve Almanlar, Osmanl Asyasnn demiryol ebekesini nasl kuracaklar konusunda anlatlar. Britanya Bykelisi O'Conor, 24 Temmuz 1899 da hkmetine yazd raporda: "Fransz Kasaba Demiryolu irketi ile Anadolu Demiryollar irketi, denecek hatlarn gzergah, genilii, vagon bykl ve tama cretleri konusunda anlatlar. Ayrca
31 1909 da G . Siemens'in halefi

Arthur von Gvinner

ngiliz yetkililere vnle "Badat

hatt iletmesi mkemmellikte herhangi bir Britanya demiryol iletmesinden aa kalmaz. Buna karlk tama cretleri sizdekinin yars bile deildir" demiti. Reinhard Hbcr,

Die Bagdadbahn,

Junker und Dnnhaupt Verlag, Berlin, 1943, s.

28. "oven Alman tarihiliinin rnei olan eserinde yazar bu durumu Alman dehasna ve uygar atlmna! " balyor. Ancak Alman teknolojisinin stnlnn, ge kurulmasnn getirdii avantajlara dayandn 32 belirtmitik. Dragoman Adam

PRO-FO

78, 5102 "Constantinopel, January' 13, 1898 tarihli

Bloch'un Memorandumu-Nt-, 9, s. 7 - 9 " ve " N r . 27-Const. January 14, 1898 tarihli Bykeli Philip Currie'nin Foreign Office'e raporu" s. 2-4.

85
I

tzmir-Kasaba Demiryolu irketi ile Anadolu Demiryollar biribirilerinin idare meclislerinde ikier ye ile temsil edilecekler, Anadolu Demiryollarnda hisselerin % 4o' Deutsche Bank'a. % 40 Osmanl Bankas'na dier % 20 si Osmanl mali kurulularna ait olacaktr" 33 Bu hkmler byk lde gerekletirildi. Nitekim Almanlar yolu Konya'dan teye uzatmak iin imtiyaz alnca, Franszlar da Afyon ve Bandrma'ya doru imtiyazlarn grltszce genilettiler. 25 Kasm 1899 da hattn Konyadan Badat-Basra'ya uzatlmas Heyet-i Vkel tarafndan kabul edildi. Ziyareti srasndaki isteklerinin yerine getirilmesinden holanan II. Wilhelm, Sultan Abdlha mid'e bir teekkr telgraf ekti. 34 Byk projenin Almanlar tarafndan gerekletirilmesi konusu tartmal olarak kabul edilmiti. D evreler kadar, ynetici evrelerde de bu ie kar olanlar vard. Sultan II. Abdlhamid, konu Heyet-i Vkel'da tartlrken, konuulanlar hakknda annda rapor alyordu. Zaman zaman bizzat arln koyarak tartmalara yn vermi ve karar bu sayede olumlu kmtr. 13 Aralk 1899 da Nafa Nazr Zihni Paa ve Deutsche Bank genel mdr G. Siemens arasnda, Almanya'nn Osmanl lkelerindeki iktisadi egemenliini perinleyen n imtiyaz anlamas imzaland. 35 16 Ocak 1902 de de "Osmanl - Anadolu Demiryollar Kumpanyas" mdr Kurt ander ve Nafia Nazr %ihni Paa'mn hazrlad kesin imtiyaz anlamas Padiah tarafndan imzaland. Badat hatt tmyle gerekletirilemese bile, Alman nfuzunun zirveye kt, bu anlamada grlyordu. Bu yeni hattn gereklemesi halinde, Osmanl-Anadolu Demiryollarndaki hissedarlarn yolun yeni blmnde ilgileri olmamas gerekli grld. Yeniden, 15 milyon frank sermayeli Badat Demiryolu Kumpanyas kuruldu (5 Mart 1903). Yeni irketin % 10 sermayesi Anadolu Demiryollar Kumpanyasna aitti. Onbir yeli Direktrler Heyeti'nde ye Anadolu Demiryollar'ndan, ye de Osmanl vatanda olacakt. Bylece irketin Osmanl-Alman nitelii korunmak isteniyordu. Yeni irkete Dr.Kari Helfferich, genel mdr tayin edildi. Helfferich Almanya'nn yeni politikasn uygulayanlar arasnda sekin yeri olan bir iktisat idi. Avrupa sanayi devrimi srasnda demiryollarnn yapmnda devlet desteinin bulunmas pek yaygm bir gelenek olmutu. Yatrm
33 PRO-FO 78-5102 Commmial-Confidential, Raporu, Const. July 24/ 1899, s. 277-279 "Bykeli O ' Conor'un Foreign Office'e

34 Rathmann, a.g.e., s. 83. 35 Bekir Stk, a.g.e., s. 95.

86

zorluklan, trafiin youn olmad blgelerde halkn ilk anda demiryol ulamna almasn beklemek gibi nedenler bunu gerektiriyordu. zellikle Rusya ve Almanya, devlet desteiyle demiryol inasnn tipik rneklerini vermilerdir. Badat hatt da bu anlamda en ok devlet destei gerektiren bir projeydi. 1903 Anlamas artlarna gre, hkmet, inaatn finansmanna hemen katlacakt. Her kilometre yol iin, hkmet nominal deeri 275.000 frank olan Osmanl tahvilleri karacakt. Bu tahvillerin karl olarak, demiryol iletmesinin gayrimenkulleri ipotek edilecekti. Tahvillerin faizi iin, Dyun-u Umumiye daresi, hattn geecei vilayetlerin bir ksm gelirlerini (genellikle ar vergisi) teminat akesi olarak gsterecekti. Bundan baka hattn geecei miri arazi irkete bedelsiz devrediliyordu. irket, hat boyundaki mir ormanlarn kerestesini kullanacak, madenleri, ta ocaklarn iletecek ve hatta arkeolojik kazlar yapma imtiyazna sahip olacakt. 36 Gene, demiryol yapm ve bakm iin gerekli malzeme gmrksz olarak gelecekti. Nihayet, Badat ve Basra'da limanlar yapmak imtiyaz da irket'e tannd. Bu anlamaya bakldnda, Badat hattnn bir Alman koridoru olduunu sylemek mmkndr. mtiyazn sresi 99 yld. Ancak Osmanl Hkmeti kurulu sermayesi iin teminat gsterecek durumda deildi. Daha 1903 ylnda hat Konya ve Ereli'ye uzatlrken, kilometre garantisi olarak Urfa Sanca ve Aydn Vilayeti arnn karlk gsterilmesi istenmi, ancak, bu Sadrazamlk ve Ticaret-Nafa Nezareti arasnda bir srtme konusu olmutu37. Yeni imtiyaz iin Almanlar, gmrk gelirlerine el atmak istediler ve gmrk resimlerinin % 11 den -% 15 karlmasn nerdiler. Bu da dier byk devletlerin protestolarna neden oldu. 3S Sonunda i gene ar gelirlerine el atmaya kald. Nisan 1903 de Badat projesinin ilk blm saylan ve yapmna balanan KonyaEreli hatt iin, Konya, Halep ve Urfa arna el kondu. 39 Bu olay ngiltere ve Rusya protesto ettiler. Tamamen iilerine ait bir mali ilemin d devletlerce protestosunun hukuki dayana, Osmanl
36 E. Earl Mead, a.g.e., 37 BA. ld. Ks: 38 Paul Robach, s. 83-85 ve 94-98 15, 74-81. "Ticaret-Nafia Nezaretinin Sadarete tezkiresi, 9 evval

1321/29 Aralk 1903 tarihli " T a m metin Ek I I I

Hatt-

Saltanat-Badat

Demiryolu,

istanbul lham

Matbaas

1331,

s. 41-43. Almanya artan gmrk resimleri nasl olsa hattn inasna akacandan bu konudaki milliyeti eilimleri tevik etmekten geri durmamtr.

39 Rathmann, a.g.e., s. 89

87

Devleti'nden "alacakl devlet" olmakt. zellikle Rusya, btn gelirlerin teminat akesi olarak irkete tahsisinden dolay, kendi alaca harb tazminatnn tehlikeye dtn ileri srd. Tabii hattn yapm ilerledike, alacakllarn gelir kaynaklarna ait szde endieleri de artacakt. Rosa Luxemburg, olay; "ilkel tarm ekonomisine dayal bir lke besleyemeyecei bir demiryol sistemine teminat akesi deyerek gnden gne harap olacaktr" diye zetliyordu40 Demiryolunun Badat-Basra'ya uzatlmas ideali, bir yerden sonra hesabn bilen i adamlar ve teknisyenler iin cazip deildi. Bu "Megalo dea" daha ok askerler ve politikaclar tarafndan srkleniyordu artk.... Berlin'deki yneticiler kadar, Tahran'daki bakonsolos Gaertner ve Badat'daki konsolos Richarz gibileri bu hatt ellerinden gelse Asya'nn br ucuna uzatacaklard ama, ii balatan Alfred Kaulla o fikirde deildi. Kaulla Ekim 1891 de stanbul'da tuttuu gnlkte, "Sultan'n kendisini artarak yolun Badat'a kadar uzatlmas iini grtn, ancak kendisinin bu yolun Sivas'a kadar bile uzatlmasna taraftar olmadn" yazyor 41 Ona gre, "Sivas'tan teye verilen kilometre garantisi, masraf karlayamaz. Ayrca, Istanbul-Ankara-Svas-Diyarbekir-Badat-Basra hatt 2780 kilometre kadardr. Saatte ortalama 50 kilometre hzla Basra Krfezine 57 saatte ulalabilir. Oradan da Bombay'a uzaklk 1600 mildir. Port Said-Bombay ise 3100 mildir. Demek ki karayoluyla yaplan Avrupa-Bombay yolculuunda, denize gre 5 gn kazanlm olacaktr. Ancak tama ve deniz yolculuk cretleri iyice etd edilmelidir. Devlet yardm olmakszn bu projenin gerekletirilmesi olanak ddr. nk toplam inaat maliyeti 280 milyon mark civarndadr". Kaulla'nn nerileri dikkate alnm olmaldr. nk yol, belirtildii gibi, Ankara'dan sonra Sivas yerine Afyon vc Konya'ya evrilmiti. Ancak, Kaulla, hatt Badat'a kadar uzatmak istemedii gibi "Ankara-Kayseri" hatt ile dou ksmn bitirmek niyetindedir. Buna karlk, "daha 1891 yaznda Bilecik'e ulaldnda Konya'dan deve kervanlaryla tahl ve yn getirtildiini, binaenaleyh hem inaatn ucuza mal olaca, hemde kaynaklar zengin olan Konya'nn tercih edilmesini ve iin bylece bitirilmesini" istemektedir42
40 41 ' 1891" 42

a.g.e.

s. 90, R. Luxemburg,

1974, s. 295-297 den. Ayn yaz,

AAA Trkei AAA Trkei

Gesammelte VVerke, Bd. I Dietz Verlag, Berlin 1974 Aydnlk Dergisi, C.I., Say 2 (Aralk 1968), s. 139-143. 152-Bd. 2-3 Ak 61-Secret-Anlage II. Kaulla Pro-Memoria, 10-Okt.
3-4

152-Bd

Akt

61 ve 120, " 1 5 M a i 1892 tarihli"

88

Gerekte mparator II. Wilhelm ve etrafndakilerin ykseklerden atmalarna ramen, bu dev projeyi gerekletirmek iin Alman sermayesi de yeterli deildi. stanbul'daki Britanya Bykelisi Sir JV.R.O'Conor, 29 Haziran 1889 da Lord Salisbury'ye yazd bir raporda, Dr. G. Siemens'le olan bir grmesini yle naklediyor 43 : "Siemens, bylesine dev bir giriimi yklenmek iin pek istekli deildi. Hkmdarnn bu konudaki hrslarn biliyordu ama meseleyi dnp arkadalaryla tarttnda, Britanya sermayesini ie ortak etmenin kanlmaz olduu kararma varm. 16 milyon sterlin tutarndaki gerekli sermayenin, Londra'da her yerde olduundan daha kolaybulunabileceini o da biliyor". Gerekten Siemens, daha nce Mart 1899da mparatorun huzurunda; "geen ylki haatn iyi olmamas nedeniyle, aara dayanan Osmanl kilometre garantisine gvenilemeyeceini ve Almanya'da da sermaye yatrmlarn tevik edecek ansl bir mali durum olmadn ileri srerek, ngiliz ve Fransz sermayesinin de projeye katlmas zerinde dnlmesini" nermiti.44 Fakat, Alman Dileri bu gre pek yanamad. Badat demiryolu imtiyaznn kat zerinde Trklere baz haklar verdiini belirtmek gerekir.Hkmet ile kumpanya ve kumpanya ile kiiler arasndaki anlamazlklarn zm mercii Osmanl mahkemeleri olacakt. Bu hat zerinde zel posta rgt kurulamayacak ve buna ynelik bir anlama yaplamayacakt. II. Abdlhamid rejiminin kontrolc nitelii dolaysyla, bu dnemde posta rgtnn devlet elinde olmasna ok dikkat ediliyordu. zellikle Anadolu ve Mezopotamya'daki ngiliz telgraf ve posta servisinin, faaliyet alann geniletmesi hi istenmiyordu.45 Posta rgt zerindeki bu hassasiyet gnmze kadar sregelmitir. Demiryol irketi, Osmanl Harbiye Nezareti ile anlaarak uygun yerlerde istasyonlar yapacak ve sava durumu ve isyan ktnda askeri birlikler ncelikle sevk edilecekti. (Mamafih sava iinde Liman von Sanders Paa, Anadolu Demiryollar idaresi ve svireli mdrn bu konudaki olumsuz tutumundan ikayet ediyordu). Trke, Kumpanyann resmi dili olacak ve memurlar fes ve belirli niforma giyecekti. u kadarn belirtmek gerekir ki, demiryol inaatnda Alman sermayesi egemendi.
43

PRO-FO

78-510 2. Nr. 62 s. 82-83

Confidential,

June 27-1899, From Sir N!R. O ' C o n o r

to Salisbury" 44 Bekir Stk, a.g.e., 45 rnein,

PRO-FO

195 "23 April 1904 tarihli" I.E. Telegraph C.H.John-memurun

talebi geri evrilmi.

89

Ucuz ve kaliteli olduu iin tamamen Alman mamulleri kullanlyordu ve Alman teknik bilgisi geerli idi ama, mhendisler, iiler ounlukla italyan, Rum ve Trklerdendi. Ynetimde de bu kozmopolit yap grlyordu, idare Heyeti'nde 4 Osmanl, 10 Alman, 1 Avusturyal, 2 isvireli ve 8 Fransz mdr vard. Sermayenin % 4o' Alman, % 30'u isvireli, dier % 30 u ise Franszd.46 stelik irket yazma dili olarak Almanca deil, Franszca kullanyordu. Bu durumun Alman milliyetilerini ileden kardna kuku yok... Pancermen Birlii "Alman teknii ve sermayesi baka milletlerin iine yaryor. Yaknda Alman mhendisleri de iten atarlar. Almanca ise kullanlmyor" diye risaleler datyordu. Bu yaygara boa idi. Sermayenin milliyeti olmad bir kere daha grlyordu.47 Badat demiryolu Konya'dan balayacak, Karaman-Eeli'den geip Toros'larda alacak tnellerle Adana'ya inecekti. Burada Mersin'le zaten balant vard. Adanadan sonraki byk urak yeri Haleb'ti. Haleb'ten ise, Hama-Humus-Trablusam-Beyrut-Yafa ve Kuds ile balantlar kurulacakt. Burada Badat demiryolu Hicaz demiryoluna balanabilecekti. Hicaz demiryoluna gelince, 29 Mart 1904 de am-Ma'an arasndaki 480 kilometrelik ksm iletmeye almt ve yol Medine'ye doru ilerliyordu, iane ile yaplan ve tmyle Osmanl olan Hicaz hatt imdi Badat demiryolu ile birleecekti ki, Alman kontrolnn Arab yarmadasnda da yerlemesinden dier devletler korkmaya balamt48 Haleb'ten sonra Nusaybin-Musul-Takrit-Samarra-Sadiye ve nihayet Badat geliyordu. Badat'tan itibaren hattn Dicle'yi izlemesi deil de, ulamn iyi yaplamad Frat kysna ynelip oradan Basra'ya inmesi istendi. Proje btn Mezopotamyada heyecan yaratt, 1903 deki anlamaya gre Haleb, ana demiryol hattna Tel Haleb'den ayrlacak bir kol ile balanacakken, Haleb halknn dileke yamuru zerine Badat demiryolu bu ehre ulatrld49 Mezopotamyann zenginlikleri bu yoldan tandka eski snk merkezler canlanacakt. Demiryol btn tama sistemini modernletirecekti. Basra-Badat
46 Doktor Jaeck, biimde yorumluyor.

a.g.e.,

s-50, mamafih yazar bu rakamlar irket'in Osmanl olduu

47 E.M. Earle a.g.e., s. 117


48

Said Paa'mn Hatrat,

C.2, Dersaadet, Sabah Matbaas 1328 (1910), s. 378-379

Sabk Sadrazam, bu konuda, yabanc basnn (zellikle ngiliz ve Fransz) kopard yaygaraya dikkati ekerek Badat demiryolunun sebep olaca baarsna sessizce iaret ediyor.

49 E.M.Earle a.g.e.,

s.87.

90

arasnda Dicle nehri stndeki gemicilik tekelini elinde tutan, Lynch Navigation Company bile bu nedenle Badat hattna muhalefet edenlerin banda yer alyordu5. Hattn yapm iin tahviller, I.,II., ve IIldnem tahvilleri olarak karld. II. dnem tahvilleri 108 milyon frank tutuyordu ve AdanaHaleb arasndaki blm oluturuyordu. Haleb-Badat hatt iin III. dnem tahvilleri piyasaya srld. Tahviller satld ve ok gemeden alclarn krl bir ie giritikleri anlald. Hissedarlarn en banda Fransz mali kurulular geliyordu. Bu nedenle, Fransz parlamentosunda Badat hattna kar protesto sesleri ykseldiinde, dileri bakan M.Delcasse, "bu i bir oldu bittidir ve bu oldu bittiye Franszlar da iyi bir hisseyle katlmlardr"51 dedi. Badat projesi, sadece denen demiryollarnn tesinde, yol boyu yaplan lojmanlar, hastahaneler ve sulama tesisleri ile ilerleyen bir erit olacakt. Bu yeni giriim "yatrm yap ki ok kazan" zihniyetinin tipik bir rneini verecekti. Alman'lar hattn geecei yerlerde, ngiliz ve Franszlarn tersine, bereket yoksa bereket yaratp istifade etmek durumundaydlar. 25 Ekim 1904 de 19 aylk bir zamanda biten Konya-Bulgurlu hatt trenle ald. Badat demiryolu ilerliyordu ve bu hzl ilerleyi tahvillerin satn hzlandrd. Dr. Georg Siemens, Badat demiryolunu Almanya'nn dou denizlerine uzanan bir hayat damar olarak dnenlerin banda geliyordu. O'na gre, Almanyann tahl, petrol bu yol sayesinde gelecekti. Mevcut kaynaklarn gelitirilmesi, yenilerinin ortaya karlmas gerekirdi. Pancermen birlii gibi ovenist kurulularsa, bu hatt etrafna Almanlarn yerletirilecei yeni bir vatan gibi dnyorlard. Badat demiryolu, bu nedenle, ngilizlerin Aydn, Franszlarn Kasaba demiryolu hattndan farkl bir nitelikteydi. Bu iki hat jverimli blgelerin rnlerini kolay yoldan bat'ya aktaracak yatrmlard. Oysa Badat projesi ilenmeyen zenginlikleri smrecek alt yapsal tesislerin de birlikte kurulaca bir byk yatrmlar grubunu ngryordu. Hattn getii yerlerde sulama ve yeni tarmsal faaliyetler yaratmak konusunda ilk elde baz baarlar saland. rnein, Konya50 a.g.e., s. 96 51 a.g.e., s. 82

91

Ekiehir hatt tamamlannca, civara 165 kilometrelik bir ose de yapld". Konya-Ereli hatt evresinde umra ovasnda 200 kilometre apnda araziyi kanallar aarak sulama iine girien ve bataklklar kurutan, Frankfurttaki Philip Holpman irketi, Osmanl hkmetini memnun braktndan, Adana ovasnn da tarmn ve sulamasn gelitirmek ii bir baka Alman irketine, Dresden'deki Alman ark Kumpanyasna verildi. Bu irket de yzlerce Ermeni renberi eitip kullanarak ukurova'da pamuk tarmn gelitirmee balad". ngiliz diplomatik raporlar, bu gibi giriimlerin Adana'nn gelime sini saladm ve ehrin bydn belirterek "imdiden speklatrler blgede arazi satn alyorlar. Arazi fiatlar artacak" diyorlard 54 . Speklatrler kadar Alman dokuma endstrisi de umut verici kaynaklara kavumutu. Nitekim demiryolunun pamuk tarmndaki olumlu etkisini aadaki tablo da gstermektedir. Be yl iinde retim byk art gstermitir55.
Yl Pamuk rn, balya olarak (her balya: 200 kg. 45.500 50.500 56.000 60.400 76.400

1904-1905 905-1906 1906-1907 1907-1908 1908-1909

ukurova pamuk retimindeki bu hzl artn yakn gelecekte Rusya imparatorluunun pamuk retim blgesi olan Trkistan iin, ciddi bir rakib douraca akt. Almanya sulama yoluyla yeni alanlar tarma ama iine el atmt ve Anadolu ve Mezopotamya'nn tarmsal zenginliklerini kimseye kaptrmaa niyetli deildi. Nitekim Badat ve Basra havalisinde alan ngiliz mhendisi Wilcooks'\n benzer bir sulama projesi uygulamaya konmamt. Bu alana, bakalar el attnda, ya giriimleri diplomatik manevralarla engelleniyor ya da teknik olanaklar ve nerdikleri fiat, Almanlarnki ile baa kacak durumda olmuyordu. Alman giriimcileri bu konuda uyank ve atik davranyorlard. Daha Badat demiryolu anlamas imzalanmadan ok evvel, Eyll 1898'de, Hermann adl bir Alman ziraaatci, demiryolunun geecei yerlerdeki tarmsal kapasiteyi aratr52 AAA, Trkei, 53 Doktor Jaeck, 54 152

Band.

a.g.e., a.g.e.,

1-2 Nr. 52, 6 November 1906 tarihli s. 21-22 Bu konuda bkz. Paul Robach, a.g.e., s. 77-79 27

PRO-FO

195-2586,

XVI,

Nov.

1906, N o 58, Elilik raporu"

55 Paul Robach,

s. 90-91

92

makla grevlendirilmiti. Hermann, bu blgede modern tarmn gelitirilmesi iin gereken koullar saptayacakt. Alman basn, olay "imdi tarm alet ve gereleri ihracatnn artacana kuku yok, i, fabrikatrlerin gayretine kald" 55 diye haber veriyordu. Suriye, Irak ve Anadolu blgesi Rusya kadar tahl retebilecek bir depoydu. Kerkk'n Baku'dan on kat fazla petrol elde edilebilecek bir blge oldua o zaman da tahmin ediliyordu. Ayrca Mezopotamya pamuk tarm ve takmr yataklar ynnden zengin bir blgeydi. Almanya ciddi bir petrol arama giriimindeydi. 1901 de Groskopf-Bergingen'in raporunda, iskenderun Haleb, Birecik, Urfa, Siverek ve Diyarbekir blgesinde iyi petrol kayna bulunmad bildiriliyordu, (bu adamlar, daha nce, 4 Ocak 1901 de karlan bir rade ile bu blgeyi taramlard). Buna karn" Kerkk'n 15 kilometre kuzeyinde zengin kaynaklar olduu, ilkel biimlerde karlan ve temizlenen petroln miktar ve kalitece Bak petrollerinden aa kalmad, yaplacak demiryolu ile bu kaynaklardan etkin bir biimde yararlanmann mmkn olduu" belirtiliyordu57 Almanya petrol iine el att ve Deutsche Bank blgede petrol arama ve karma imtiyazn elde etti. Alman Bykelisi, 2 Austos 1904 de Babakan Blow'a yazd raporuna "Anadolu Demiryollar Kumpanyas adna Kurt Zander'le Osmanl Sultan adna Ohannes SakzyarCm imzaladklar konvansiyonun" metnini 58 vnle eklemiti. Almanlar petrol blgesinde diplomatik temsilciliklerini kurmakta gecikmediler. Almanya ile hibir ticareti olmayan ve hibir Alman vatanda yaamayan Musul'da 1904 ylnda konsolosluk ap, bir Osmanl vatandan konsolos olarak tayin etmek istediler. "Alman firmas Berg Putmant'm az miktarda ticaret yapt bu ehirde, Alman konsolosluunun kurulmas, ngrlen Badat demiryoluyla ilgilidir" 59 diye rapor veriyordu, Britanya'nn Badat konsolosu stanbul'daki bykeliliine... Anlalan konsolos da Alman'larn petrol yataklarna ne kadar yaklatklarnn tam farknda deildi.
Badat Demiryolu zerindeki Kavgalar

Badat projesi gibi Osmanl Asyasn boydan boya aan, eski ipek yolunu demiryolu haline getirmeyi amalayan bir giriimin sadece
56 57 58

Klnische Zeitung, . Sept. 1898 nshasndan AAA, Trkei 197, Bd. 2-3 "7 Juli 1901" tarihli AAA, Trkei 197, Bd. 2-3, "2 August 1904- vom

Botschafter

zum Blovv " v e "

4 - 1 7 T e m m u z 1904 tarihli konvansiyon"

93

iktisadi deil, siyasi ve askeri endieler ynnden de byk devletleri harekete geirecei doald. Bu yol salt Anadolu iinde kalsayd, ngrdmz gibi, ingiliz ve Fransz demiryollarnn nfuz sahasna girmemesi artyla fazla grlt koparmazd. Oysa imdi proje, ngiltere'nin Msr ve Basra krfezindeki, Fransa'nn Suriye'deki siyasiiktisadi emellerini tehdit edecek boyutlara ulayordu. Rusya da ran ve dou Anadolu'daki emelleri iin bu projeyi tehlikeli grmekte gecikmedi. nce de szn ettiimiz zere, byk devletlerin diplomatlar ve kumpanya temsilcilerinin yannda, Osmanl yneticilerinden de Badat projesinin Almanya tarafndan gerekletirilmesine kar kanlar vard. Badat demiryol imtiyazna ilk kar kanlardan biri Rusya olmutur denebilir. stanbul'daki bykeli ^inovyev: Badat demiryolunun Rusya'nn Basra krfezindeki karlarn zedeleyeceini ileri srerek, karlnda, hi deilse Erzurum'a kadar bir demiryol yapm ve iletme imtiyaznn Rusya'ya verilmesini istedi. 60 Daha 1898 de Haydarpaa liman imtiyaz Almanlara verilirken Novoye Vremya gazetesi "imparatorluun paylalmasnda aslan payn Almanlarn aldklarn" yazyordu 61 . Mamafih Rusya'nn Badat demiryoluna kar knda salt bir yaylmac ideoloji deil, ticari nedenler de rol oynuyordu. Istanbuldaki bykelilik baktibi arikov bu konu zerinde yazd kitapta; Almanya'nn bu yolla, mamulatn Iran ve Afganistan'a sokup, bu blgelerdeki Rus ticaretini yokedeceini, Trkiye'nin ise tarm rnlerini Avrupa'ya naklederek Rusya'ya darbe indireceini ileri sryordu. Gerekten de 1900 ylnda Osmanl ticaretinin % 9'u Rusya ile yaplyordu, istanbul, Rusya'dan ylda 65 bin ton un alyordu. Daha demiryolu Ankara ve Konya'ya ulanca bu ticaretin kesildii grld. arikov; "imdi, btn Avrupa'ya milyonlarca put Mezopotamya buday ve rnnn ulatn dnn, halimiz ne olur?" diye soruyordu62. Gerekten de ingiliz konsolosluk raporlarna gre, demiryolu 1892 sonunda Ankara'ya ulatnda blgenin tahl retimi artmtr. 1894 te tahl retimi 8 milyon kileden 10 milyon kileye, 1896 da
59 Britanya 60 5'02. 61

PRO-FO

195

Nr.

2164. "5 Nov. 1904 tarihli, Badat Konsolosundan stanbul'daki

Maslahatgzarna" N . R . O ' C o n o r ' d a n Salisbury'ye" 31 Ocak 1900 tarihli rapor,

PRO-FO

78 Nr.

Voruaerts,

"Nr. 247, Freitag 21 Okt. 1898" nshasndan

Bagdadskaya Doroga-Proniknoveniye Germanskogo Imperaializma Na Blijnii Vostok, Izd. Uzbek, SSR. Takent 1955, s. 209-211. N . V . arikov'un Vopros o Moloaziatiskih Jeleznih Dorogah, 1891, kitabndan...
62 G.L.Bondarevskii,

94

da 15 milyon kileye ykseldi. Fiyatlar da ykselerek dnya fiyatlar seviyesine yaklat. Anadolu Demiryollar kumpanyas tarm aletleri ve tohumluk iin kredi veriyor ve hatta mhendis R. Hermann gibi uzmanlar araclyla hat boyunda rnek iftlikler meydana getiriliyordu. 6 2 a Demiryoluyla orta Anadoludan stanbula getirilen tahl, burada fiyatlar drd. yleki 1901 den itibaren Anadolu demiryollar blgesinden getirilen buday, stanbuldaki tketimin te ikisinden fazlasn karlyordu. En nemlisi artk, Rusya ve Bulgaristandan hi tahl ithal edilmiyordu. 62b ingiltere ve Fransa, Anadolu demiryollar Mezopotamya'ya uzannca konuyu siyasal alanda da ele aldlar. Franszlar, bir noktadan sonra Almanlarla uyumalarna ramen, ingiltere sonuna kadar muhalefetde devam etti. Bat'da, Haleb'den am yoluyla Hicaz'a, dou'da ise, Basra Krfezine kadar uzanacak bir Alman demiryolu, ingiltere'nin Msr ve Hindistan'daki siyasal ve iktisadi egemenlii iin en byk tehlike olarak grlyordu. Kald ki bu demiryolu sayesinde Avrupa, Yakndou ve Hindistanla Britanya ticaret filosundan daha ksa zamanda ve etkin bir biimde balant kurabilecekti. Cebelttark ve Svey'e sahip olan Britanya, Atlas ve Hind Okyanusu ulamndaki tekelini kimseye kaptrmak istemiyordu. Neomerkantilist Alman ideolojisi bu teebbs byk grltlerle ilan ederken, Britanya ve Fransa endielenmekte ksmen haklydlar. 1904 ylnda bir Alman gazetesi, "Badat demiryolu projesi kesinletikten sonra, Alman mteebbis zeks, bundan, baka yararlar salamay da ihmal etmedi. Bu yol, Iran Krfezi ve Hind'e kadar kaplar aacaktr. Berlin'den Basra Krfezi'ne, imdiden, bir telgraf hattyla balanmak mmkn olacaktr. Kstence-Istanbul arasnda da denizden bir telgraf kablosu deniyor" diye yazyordu. 63 Haziran 1899 da Kolonya'daki "Osteuropaeische Telegrapher Gesellschaft" bir milyon mark sermaye ile kurularak bu ilere giriti. UEuropeer gazetesi, haberi, "arkdaki Alman yaylmas" balyla veriyordu.64 ingiltere, bamdanberi Badat demiryolu projesini baltalamak istedi. Ancak II. Abdlhamid de ingilizlere kar iyi niyet beslemi(62 a) D . Q u a t e r t , Ottoman Univ of California, s. 189-191

Reform

and Agriculture

in Anatolia

1876-1908,

Phd. 1973,

(62 b) a.g.e s. 198 ve 201 ayrca Q u a t e t "Limited Revolution: T h e Impact of the Anotolian Railway on Turkish Transportation and the Provisioning of istanbul 1890-1908" The Business History Revieu, vol L I , Nr. 2, s. 1 5 1 - 1 5 8

63 Die Post,
64

16.8.1904 nshasndan
17, Sept. 1904 nshasndan

L'Europeen,

95

yordu. Nitekim ngilizlerin Aydn Demiryolu Kumpanyas 1906 ylnda Antalya ile balant kurmak isteyince, buna izin verilmedi.155 ingilizler, bundan sonra, Badat Demiryolu projesi iin verilen her yeni imtiyaz nlemek yoluna bavurdular. Padiah, uzun mddet tereddtten sonra, Almanlara Mara-Akdeniz balants iin imtiyaz vermeye kalknca, Britanya bykelisi bu projeyi protesto etmekte gecikmedi. Bu sralarda Almanlara Adana-Yumurtalk hatt iin bir imtiyaz daha verilecekti ama, ingilizler ukurova'daki karlarn zedeleyecei iin buna da itiraz ettiler 66 . Daha nce Franszlarn Almanlarla 6 Mays 1899 da bir konvansiyon akdederek, Anadolu ve Mezopotamya ve Suriye demiryollar zerinde anlatklarn belirtmitir. Ama ingilizler bu tarihte bile Badat imtiyazn kendileri ele geirmek iin giriimlerine devam ettiler ve Osmanl ileri gelenlerinden de yanda buldular. 1899 da Ernest Rechnitzer,xn. bakanlnda bir ingiliz grubu ortaya kt. Bunlar, Damat Mahmud Halil Paa'y da yanlarna alarak Badat demiryolu imtiyaznn Almanlara deil, kendilerine verilmesi iin teebbse getiler. Sonunda baarya ulaamayan Rechnitzer'in nerilerini Damat Mahmut Halil Paa'nn Padiah'a sunduu layihada grmek mmkndr. Paa; "Demiryol giriiminde gerekli mebln % 20 sinin Osmanl maliyesine yklenmesini doru bulmuyordu, ingiltere'nin zaten smrgeleri bulunduunu, oysa Almanya'nn bu sayede Mezopotamya topraklarn igale hazrlandn" ileri sryordu67. Bir baka layihasnda, "istenen kilometre garantisinin de ok yksek olduunu, oysa Macarl Ernest Rechnitzer'in sadece 15.000 frank zerinde durduunu, Almanlarn ise pein 19.000 frank istediine" iaret ediyor ve "Rechnitzer'in pein kilometre garantisi istemeyip bu mebla elde edilecek fazladan (gayrisafi haslann) alacan" belirterek " daha ehven artlar ileri sren Rechnitzer'e imtiyaz verilmesini" tavsiye ediyordu 68 . Grnte Rechnitzer'in deme artlar daha msait idi, ama uzun vadede, bitmeyen bir borlanma altna girilmi olacakt. Rechnitzer projesi bir mddet sonra suya dt.
65 demiryol

AAA. Trkei
uzatmaktan,

152. igali

Bd. 1-3 Nr.

34, " 4 Sept. 1906" dnerek

II.

Abdlhamid snr blgelerine ngiltere'nin Ak-

kolaylatracan

ekinirdi.

deniz'den i ksmlarla balant kurmasndan da ayn nedenle ekinmi olmaldr. 66 "31 Ekim 1900" tarihli Salisbury'ye 78 N r : 5102 67 68

"Mersin Adana Railvay

Company

iin"

PRO-FO

BA-Tld Evr. Ksm 84- Zarf 115/322 BA-Tld. Evr. Ks. 84 ^ a r / 1 1 5 - 3 7 8 "5

"20 Hariran 1315 tarihli" layiha Safer 1317/ 15 Haziran 1899 tarihli layiha"

bu konuda ayrca bkz. E . M . Earl a.g.e.,

s. 71-72.

96

ingiliz sermayesinin Gney Afrikaya ynelmesi dolaysyla bykeli Sir Nicholas O'Conor da ii izlemekten vazgeti. Damat Mahmud Paa gibi herhangi bir yabanc sermaye grubuna angaje olmadan, Almanlara imtiyaz verilmesine kar kan devlet adamlarnn banda Sadrazam Said Paa gelir. Paa, hattn nerilen gzerghnn yararl olmayacan, kilometre garantisinin yksek olduunu ve ayrca gayrisafi hasladan hkmete ayrlan kr paynn da dkln ileri srmektedir69. 1902 de imtiyaz szlemesi imzalanrken, Adliye Nazn Abdurrahman Paa da Meclis'i Vkela'da, baz yeni ve eski gelir kalemlerinin teminat akesi olarak gsterildiiini, bunun son derece muzir neticeler douracan sylemi ve Padiah'a, iin etraflca dnlp, rekabeti gruplarn tekliflerinin aratrlmasn isteyen bir arza sunmutu, imtiyazn kabulne itirak etmeyen Paa, "Nazrlarn zaruri masraflar iin gerekli olan baz gelirleri, dnmeden bu ie ayrdklar" fikrindeydi70. Anadolu ve Badat Demiryol Kumpanyalar yurtii muhalefetten daha ok ekmiyorlard. 1898 ylnda Malumat gazetesi sahibi T ahir Bey, "bir gece evvel ken kprden uan lokomotif" dolaysyla" kumpanyann yol ve kpr bakmn ihmal ettiini" yazd iin mahkemeye verilmi ve herhalde haksz olarak mahkm olmutu 71 . irket, lkenin sahipleri arasnda kendi aleyhinde dedikodu yaplmasndan ve bir kamu oyu oluturulmasndan ok ekiniyordu. Bu nedenle Trk aydnlar o dnemde bu gibi imtiyazlar eletirdikleri lde ciddi bir tehlike tekil etmilerdi. Maliye Nazr Cavit Bey ok sonra, "Badat giriiminin byk sakncas siyasi karakteridir. Bu, Trkiye iin bir siyasal zehirlenme ve sknt kayna olmutur" 72 derken durumun gerek yzn anlatyordu, iktisadi gelime umuduyla balayan bu yol, imparatorluun ykmna doru drtnala gidii hzlandrmdr denebilir. go j a r a gelindiinde Avrupa'da siyasi-askeri balamalar billurlamaya balam, nfuz alanlar kavgas daha byk boyutlara ulamt. Bu dnemde, Badat demiryolu konusunda byk devletlerin Almanlarla gizli-ak baz anlamalara girdii- grlyor. Tabii bu anlamalar yaplrken Osmanl devletinin kanaat ve reyini soran yoktu.
ar '26/ 10. "Badat Demiryoluna ait Adliye Na70 BA-Yld. Evr. Ks. 14-nr. 1282. sr Abdurrahman Paa'nn arzas, 15 evval sene 1319/25 O c a k 1902"
71 69

Said Paa, ikdam.

Hatrat, s. 196 vd.

Z J

316-23 Cemaziyelahr (8 Kasm 1898) s. 3 y e

Malumat-Nr.

152 deki makale

72 E.M.Earle,

a.g.e.,

s. 257-258

97

Franszlar ile Almanlarn Anadolu ve Mezopotamya'daki giriimlerinde karlkl ortaklk kurmalarndan sonra; 1910 Kasmnda Potsdam'da II. Wilhelm ile II. Nikola arasnda dileri bakanlarnn da hazr bulunduu bir toplantda bu konuda bir anlama imzaland. Buna gre; kuzey iran'da Rus nfuzu tannyor, Ruslar da Badat demiryolu stnde Deutsche Bank'm haklarna sayg gstermeyi taahht ediyordu. Rusya, Tahran'dan snrdaki Henikin'e yol yapabilecekti. Bu, Almanlarn Sadiye'den Henikin'e uzattklar yolla birleecekti 73 . Gen Trk basnnn "bize sormadan bizim zerimizde pazarlk yaplyor" feryatlar arasnda Rusya muhalefet grubundan ekildi. Bir yerde Sultan II. Abdlhamid'in bu konudaki fikrini, II. Nikola sanki dstur edinmiti. II. Abdlhamid, Badat demiryol szlemesine itiraz eden Rusya iin, "basiretsizlikten vazgeseler, Almanya ile komu olmann onlar iin ingilizlerle komu olmaktan daha iyi olduunu anlarlar" 74 demiti. ar'm saduyu sahibi maliye nazr Kont Witte, zengin ve byk Rusya'nn bakir alanlar dururken, Rus kapitalistlerinin Osmanl Imparatorluundaki yatrm rekabetine katlmalarnn anlamszln ileri srerek, ar' ve hkmeti bu iten vazgemeye ikna etmiti. Bunun zerine, oven-panslavist ideolog Pobedonovtsev ve onun adam Kont Kapnitz'in Badat demiryolu projesi ne d pazarda, ne de Rusya'da mteri bulamaz oldu. 14 ubat 1914 de Fransz-Alman gizli anlamasyla kuzey Anadolu ve Suriye, Fransz nfuzuna terkedildi. Deutsche Bank ve Osmanl Bankas yatrm yaparken biribirilerinin nfuz sahalarna karlkl sayg gstereceklerdi75. 1913 de Almanlar ingilizlerle de anlatlar. Buna gre, hat Basra'ya zellikle Krfeze kadar uzatlmayacakt. Bylece Almanya kendisi ve Osmanl devleti adna (!) Basra krfezinin kontroln adet ingilizlere brakacak bir anlama yapm oluyordu. Ancak, bu aamaya gelene kadar, Basra krfezinde ngiliz-Alman rekabeti atmaya kadar gitmiti ve Osmanl devleti de bu atmaya bulatrlmt.
Basra Krfezinde tngiliz-Alman Rekabeti

X I X . yzyln sonuna kadar Merkez'le balants son derece zayf olan ve denebilir ki Midhat Paa'nn valiliine kadar (1869-1872)
73 a.g.e.,
75 Earle,

s. 261-263.

74 Sultan Abdlhamid,

Siyas Hatratm,

s. 139

a.g.e.,

s. 270-272

98

mahalli hanedanlarn ynetimine braklan Basra krfezi civar, Osmanl mlkne harita zerinde aitti. X I X . yzyl boyu bazan Badat vilayetine balanan, bazan da mstakil vilayet halinde ynetilen Basra, yzyln ikinci yarsnda uluslararas trafie ald ve tarmda monokltrel retime geildiinden ihracatta belirgin bir art meydana geldi. 1906 ylnda Basra, Avrupa'ya ylda elli bin ton buday ihra ediyordu. Ayn zamanda mparatorluun en ok yn ihra eden limanyd (40.000 balya-7.000 ton). Bu ihracatn ou ngiltereye yaplyordu 76 . ngiltere gayriresmi ekilde Basra krfezinin ticaret ve ulamn ynetiyordu ve zellikle Kuveyt gibi nemli bir liman ve Necid ktasn kontrol eden stratejik bir noktada da fiili protektorasn kurmutu ki bu durum, Alman-lngiliz rekabet ve atmasnn nedeni olacaktr. Krfezin iktisadi merkezi Basra idi. 1889 Osmanl nfus saymna gre Basra ehrinin nfuzu 10.000 civarnda idi 77 ve kentte ticari gelime dolaysyla gzlenen belirgin bir deime vard. Gene bu dnemde kentte byk devletler konsolosluklar kuruyordu. Uluslararas ulamn gelimesine ramen yeterli bir karantina rgt kurulamadndan salgn hastalklar artmaa balamt. Demiryolu gelmeden nce, posta ve telgraf sisteminin kurulmas, Basra krfezi ile hkmet merkezinin ynetsel balantsn nisbeten glendirmiti. Basra krfezi ile Badat arasndaki tamaclk ise ilkel bir ekilde yaplyordu. Lynch Steam Navigation Company modern nehir tamacln tekeline almt. Ancak kumpanya bu ulam pahal ve dzensiz bir biimde yrttnden, Badat demiryolu blgede drtgzle bekleniyordu. X I X . yzylda tarmdaki gelimeler dolaysyla artan gelir ve vergilerden Osmanl hazinesi ayn derecede yararlanamad. Asayi giderlerinin okluu ve Buyn-u Umumiye'nm baz gelirlere el atm olmas bunun nedeniydi. Ayrca Osmanl ynetiminin mali rgtndeki zaaf bu blgede zellikle grlyordu. 1904 de Britanya bakonsolosu, El Ahsa ahalisinin nfus listesine kaydedilmemek iin ayaklandn bildiriyordu78. Yapsal deime tamamen Atlantik ekonomik
76 Deutsche 1906, No. 39 77 Salname-i 78 PRO-FO Amb. O ' C o n o r " .

Orient

Korrespondenz,

"Der Handelsverkehr

Kleinasiens"

Berlin, 21 Sept.

Vilayet-i Basra, sene 1307 (1889), s. 175. 195 Nr.2164, "1904-21 June, From General Consul of Badad to British

99

sistemine dnkt ve Basra, Osmanl mlknn deil, Avrupa sanayiinin evre blgesi durumundayd. Britanya'nn Basra Krfezinde, ticaret ve ulam alannda kurduu egemenlik, Kuveyt zerinde younlayordu. Burada adeta fiili bir protektora kuran ngilizler, Kuveyt Emiri Mbarek us Sabah ile anlatklarndan krfezdeki egemenliklerini siyasal ynden de perinlemek gayretine dtler. Kuveyt Emirlii'nin Osmanl hakimiyeti altndaki durumunun ne olduu bugn bile mehuldr. Kuveyt vergi vermezdi. Blgede hibir Osmanl askeri birlii yoktu ve Osmanl hakimiyetini belirleyen tek almet, stanbul'dan tayin edilen bir Kad'nn varl idi''9. Fazladan, Kuveyt Emiri Mbarek us Sabah'm ngiliz protektorasn kabul eder durumundan dolay, Osmanl ynetimi blgeye buday bile vermiyordu. Bylece Badat valisinin bu ambargosu ile blgenin bamszl zmnen kabul edilmi oluyordu.80 Badat demiryolunun Basra-Kuveyt'e kadar uzatlmas ii, bu dnemde Osmanl memurlarn youn olarak megul ediyordu. 1898 ylnda Badat'daki Alman konsolosu Rosen, anslye Hohenlohe'ye yazd raporda 81 , "Ordu komutan Mir Receb Paa'nm Basra-Kuveyt arasnda bir demiryolunu ok gerekli grdn, Anadolu Demiryollar irketi'nin bu ie ne zaman balayacan sorduunu" bildiriyordu. Her yeni gelen vali ve ordu komutan bu sorunla ok megul olduuna gre Bab- li, stratejik nemi olan Kuveyt zerinde ok duruyor demekti82. Badat demiryolu tartmalar srasnda Britanya dileri, Kuveyt'e ne Rusya'nn ne de Almanya ve Osmanl devletinin yapaca bir demiryolunun ulamasna izin verilemiyeceini aklad 83 . Almanya ile yaknlama arttka, Osmanl devleti Kuveyt ve Basra eyhlikleri zerindeki egemenlik haklar konusunda giderek srarc bir tutum taknd. Kuveyt'e ynelik bu trden Trk-Alman giriimleri zerine Britanya, Basra ve evresine daha fazla nem verdi
79

PRO-FO

78

80 Said Paa, 81 82

No. 4947, "Confidential-Memorandum, Hatrat, C.2. s. 312-314. "Paa, burada,


134 134

Nov 26 1898, s. 5. bu duruma son verilmesi iin

emir verdiini bildiriyor"

AAA, Trkei, AAA. Trkei

adh. Bd. adh. Bd.

5 6

7222, "Consul Rosen zum Reiclskanzler Hohenlohe "Baghdad 25 M a i 1898, tarihli rapor, yeni

Schilling- Frst, 25 M a i 1898"

A 7372,

Vali ve Mir Fevzi Paalarn ayn konudaki mracaat" 83 PRO,FO 78-4947 " M e m o r a n d u m " Nov. 26.1898" s.5.

100

rnein, Basra konsolosunu, bu dneme kadar Hindistan kral naibliine (.India Government) bal iken, bundan sonra dorudan doruya Londra'da Dilerine (Foreign Office) baladlar 84 . Almanyann denizcilik ve ticaretteki karlarnn younlat bu blgede, ngiltere de giderek durumunu kuvvetlendirmek yolunu seti. Sonunda, sessizce devam eden bu souk sava, II. Wilhelm'in 1898 de stanbul'u ziyareti srasnda bir scak sava halini ald. Badat hattnn son dura olan Kuveyt'te ngiliz himayesinde bir eyhin hkm srmesini bir trl hazmedemeyen Almanlar, Kayzer'in ziyareti srasnda bu ii zmeye karar verdiler. Nitekim mparator, Baron Marschall von Biberstein'e bu konuda kesin talimat verdi. Sultan Abdlhamid, ingilizleri kukulandrmaktan ekinmekle beraber, Alman bykelisinin telkin ve vaadlerine kapld ve kendi sadk taraftar olan Necid> Emiri Ibnurrepd'c Kuveyt'e saldrmasn emretti85. Hail'de bulunan Ibnurreid, mahalli askeri birliin desteinde Kuveyt'e saldrnca Ingilterenin -tepkisi sert oldu. Padiah' bu ie kkrtan Alman mparatoru, bu sefer, Sultan Abdlhamid'e mracaat ederek ktalarn geri ekmesini istedi. Bu skandaldan sonra, Kuveyt ve Kuveyt'deki Britanya nfuzu adeta dokunulmazlk kazand. Almanya'nn gdmne girmekte olan Osmanl mparatorluu'nun ne kadar g durumlara deceinin, bu olay ilk habercisiydi.
Tarihi Bir Miras Olarak Badat Demiryolu

Anadolu ve Suriye'deki Alman demiryolculuk giriimleri, uluslararas politikada byk alkantlara neden olmutur. Byk devletlerin demiryol kavgas, her seferinde Osmanl mlknden dilim dilim verilen dnlerle bir sonuca balanyordu. Yzylmnzn banda demiryol, uygarln nimetlerinden yararlanmay salayacak en etkin arat. Bu nedenle ilk anlarda yolsuz, gvenliksiz ve hizmet gtrecek rgtlerin olmad Anadolu'da, Alman demiryollar baz yararl sonular salad. Anadolu demiryollarnn ehliyetli ynetimi dolaysyla 1911 de Ankara hatt, 1912 de ise Eskiehir-Konya hattnn gelirleri, saptanan kilometre garantisini at. Bylece 1913 ten sonra Osmanl hkmeti kilometre garantisi olarak
84 Canon J . T . Parfit, 1916, s. 58-59 85 Tahsin Paa,

Tventy

Years Yldz

in Baghdad, Hatralar,

London s. 53-54

Simpkin Marshall orap.

Abdlhamid,

101

birey vermedi ve krdan payn ald. 86 Bundan baka hattn getii yerlerde tarmsal retimin miktar artt. Demiryolla hem mal satlyor, hem vergi gelirleri artyordu. 1893-1911 yllar arasnda Konya, Eskiehir ve Ankara sancaklarndan sevkedilen hububat, meyva ve sebze miktar % 1000 orannda art gsterdi.87 Kumpanya, hastane, tarm istasyonlar gibi tesislerle demiryol etrafndaki nfusun hayat dzeyinin ykselmesine yardmc oldu. Kra Anadolu'dan demiryol geiren Alman kapitalistleri, Ege'nin verimli topraklarndaki Aydn ve Kasaba demiryolu kumpanyalarndan daha ok kazandlar. Demiryolunun getii yerlerde ar gelirleri yirmi yl iinde iki misline yakn artt. Bundan baka ar Rusyas'ndan ve Rumeli'den gelen gmenler hat boyuna yerletirilerek, Anadolu'nun ekonomik hayatnn dzeyini ykseltmekte rol oynadlar. Demiryolu ile bu blgelerin gvenlii de salanm oldu. Bu tr tasvirler gerekten de bir abartma saylmamaldr. Ancak Anadolu demiryollarnn daha bandan yapsal bir arpkl vard, zamanla (ok ksa bir zaman) bu arpklk ortaya kt. Osmanl Asyas'nn paralanmasyla ortaya kan btn lkelerin (Trkiye, Suriye, Irak) ulam politikasndaki karmaa ve sorunlar bu ortak kt mirasa dayanr. Byk devletler Osmanl mparatorluu'nda demiryollarn, insanlar mutlu etmek gibi yce amalarla kurmadklarndan, biribiilerinin yamasna terkedilen alanlara el atmamaa alyorlard, ihtiyar mparatorluun mirasn yamalayanlar arasna ge katlan Almanya, balangta kimsenin nfuz alanna aldrmak istemediyse de, grdmz gibi sonunda aldrmak zorunda kald. Bylece Anadolu, Suriye ve Mezopotamya'nn her kesi biribiriyle balants olmayan ulam ubeleri halinde ngiltere, Fransa ve Almanyaya brakld. Badat demiryolu da blk prk gerekletirilen bir proje olarak tarihe geti. 1890-1896 aras zmit'ten Ankara ve Konyaya uzanan Alman giriimi, devaml ayn baar ve atlm gsteremedi. 1912 de ancak Konya'dan Karapnara 290 kilometrelik bir hat uzatlmt. Hat bundan sonra devam edemedi. Bu sefer, gneyin verimlli topraklarnda Toprakkale-lskenderun (59 km.) ve Islahiye-Resulayr (453km. 19111914 arasnda yapld) ve Badat-Samarra arasndaki 119 kilometrelik
86 E.M.Earle,

a.g.e.,

s. 253-255 s. 75-77.

87 Rfat Onsoy, a.g.e.,

102

dier bir hatla (1912-1914 yllarnda yapld) nl Badat Projesi sona erdi88. Bu biribirinden kopuk hatlarn, mparatorluun topraklarna byk uygarl gtrmesi bir yana, blgesel zenginlii yamalamaktan tede bir etkisi olmad. Osmanl lkesi biribiriyle btnleemeyen ve ilerliindeki devamllk her an iin sona erebilecek bir demiryolu ana sahip olmutu89. Bu tr bir yol ann, baka ulam aralarnn da ortaya kt dnemde (ki bu dnemin gelii 40 yldan fazla srmedi) ne kadar olumsuz sonular douraca akt. Motorlu aralarn kullanlmasyla ne Irak, Suriye ve ne de Trkiye de demiryollar, motorlu tamaclk ile rekabet edemedi. Badat hattnn en baarl kesimi saylan Haydarpaa-Ankara hattnn bugnk durumu, Almanlarn demiryolculukta braktklar tarihi mirasn niteliini gsterir. Yar smrge koullar iinde demiryoluna kavuan Osmanl lkeleri bu hurda miras bugn de tamak zorundadrlar. St. Petersburg (Leningrad) Moskova demiryolunun gzerghn bastonuyla izen ar II. Nikola ile imtiyaz avclarnn eline bakan Sultan II. Abdlhamid arasndaki trajik fark Badat demiryolu hikayesinde grlr. ar, iki Rus bakenti arasnda en abuk ulamn salanmasn dnmt. Sultan ise lkesinin zenginliklerini tmyle yamalamak isteyenlere "evet" demek zorundayd. Birinci yol, halen, amzn sratine cevap verebiliyor. ikincisi ise, vaktiyle yamalanmak istenen tar'msal merkezleri izleyerek ilerlediinden, lkemizin iki metropol arasndaki sratli ulam gereksinmesine cevap veremiyor.

88 Vedat Eldem,

Osmanl mparatorluunun

ktisadi

artlar

Hakknda Bir Tetkik,

s. 164-

165 Ancak Byk Sava'n sona erdii ve Osmanl Ordusu'nun zlp Arabistan eyaletlerini kaybettikleri tarihte, Toros'lar geen tneller tamamlanmt. Bylece, NusaybinIstanbul arasn kesintisiz geen ilk ve son tren 9 Ekim 1918 de, Badat demiryolunda alan Almanlarn ailelerini ve Alman askeri yetkililerini karmak iin harekete geti. Reinhard Hber,

Die Baghdadbahn.,

s. 48. The Darvvin Press, Princeton, New Jersey 1973, s.

89 tlhan Tekeli, "Evolution of Spatial Organization in the Ottoman Empire" Edit. L. Cari Brovvn, 259-264.

From Medina to Metropolis,

103

B L M IV

OSMANLI M P A R A T O R L U U N D A AZINLIKLAR SORUNU VE ALMANYA Osmanl mparatorluu'nun son yzyl bir aznlklar sorunu olarak tarihe gemitir. X I X . yzyla kadar Pax Ottomana diye adlandrlan mparatorluun siyasal birlii, bir Roma mparatorluu grnmndeydi. Tuna'dan Frat kysna, Kafkaslar'dan Afrika llerine kadar eitli rk ve dinden topluluklarn bir arada yaad ve kozmopolit bir ynetici snfn ekip evirdii bir devlet ve toplum yaps vard. Bu birliin paralanmas, sadece Fransz devriminin Balkanlar ve ve nihayet Yakn-Dou halklar zerinde yaratt etkiyle aklanamaz. Osmanl kavimleri arasnda ulusalclk ideolojisi, ok zayf olan burjuvazinin yayabilecei bir akm deildi. Kald ki Balkanlar'da ulusalc ideolojinin yaylmasnda gerek anlamda bir burjuvazi ve burjuva ideolojisi ile ilgisi ok az olan Ortodoks kilisesinin rol byk olmutur. lgin olan bir dier nokta, Fransz devriminin ideolojisi olarak bilinen ulusalcln Balkanlar'da, bu devrime ve ulusalc hareketlere dman olan Avusturya ve Rusya tarafndan yardm grm olmasdr. Birincisi; Balkanlar'da XVIII. yzyldanberi kurduu ticari ilikiler dolaysyla, ikincisi; daha ok kilise ve propaganda ile etkin olabilmitir. Osmanl Impartorluu'nun tem ellerindeki ilk knt Balkanlar'da balad. Balkan halklarnn ulusalclk duygular ve eylemlerini ise Rusya desteklemitir. Ticaret ve sanayide bir stnl olmayan bu hantal lkenin Balkanlar'a nfuzunu F. Engels yle aklyor,1 "Batl diplomatlarn Trkiye zerindeki gr ve dnceleri, bir takm deersiz bilgilere dayanr ve ngiltere, Fransa, hatta Avusturya uzun bir zamandr karanlkta el yordamyla
i F. Engels, "Trkiye Sorunu" Yaynlar, Ankara, 1977, s. 35-37

Dou Sorunu-.

K . Marx, ve F. Engels (Derlemeler) Sol

104

belli bir dou siyaseti aratrrken, bir baka devlet hepsini geride brakt. Geleneklerinde ve kurumlarnda, znde ve davranlarnda yar-Asya'l olan Rusya'nn Trkiye'nin gerek durumunu ve yapsn kavrayabilecek nitelikte insanlar vard. Rusya'nn dini, Avrupa Trkiye'sindeki insanlarn onda dokuzunun diniyle aynyd. Dili Trk uyruundaki yedi milyonun diline ok benziyordu. Bu imknlar Rus diplomasisinin faaliyet olanan ar tirdi. Ortodoks kilisesi Rusya'nn balca yardmcs idi." Gerekten de Rusya, Balkanlar' paralayan birinci devletti. Fransa ise Lbnan ve Suriye'de; ingiltere ise Yunanistan ve sonralar Dou Anadolu'da etkin olmaya altlar ve blc faaliyetlere giritiler. Balkan lkelerinde ulusalc eylemlere yn veren akmlar, bamsz kilise, zerk ynetim istekleri biiminde geliti ve sonunda byk devletlerin aralarndaki atma ve uzlamalarla bamsz devletlerin douu hazrland. Bu gelimeler her eyden nce, Balkan halklarnn iktisad birliinin paralanmas ve siyasal boyutta da bir birlerine dmanlk duygular beslemeleriyle sonulanmtr. Ulusalclk, Osmanl kavimlerinin bnyesinde domutu ama ksa zamanda byk devletler tarafndan ynlendirilip, kkrtld. Bu olgu, egemen ulus denen Trk'ler iin de geerlidir. , Berlin Kongesin'den sonra Osmanl imparatorluu, Slav tebasnn ounu kaybetmiti. Makedonya blgesindeki etnik gruplamalar atma noktasna ulamt, imparatorluun Arap vilayetlerinde etnik kprdanmalar grlmemekle beraber, dou Anadolu ve ukurova blgesinde Ermeni ulusalcl harekete gemiti. Byk devletler dou Anadolu ve Makedonya blgesinde kendi nfuzlarn yerletirmek amacyla slahat taraftarl yapyorlard. Almanya'nn Osmanl Imparatorluu'nda sempati kazanmasnn nedenlerinden biri de slahat konusunda Osmanl ynetimine kar daha lml ve az baskc bir tutumu olmasyd. Almanya Bismarck dneminde bile Osmanl Imparatorluu'nda, ingiltere, Fransa ve Rusya'nn uluslararas bir sorun haline getirdii adl ve idar slahat konusuna aktif olarak karmad. 24 Aralk 1882'de Bismarck'la gren Osmanl elisi M.Mzameddin Bey, Bismarck'n dou Anadolu slahat iin bir Trk mfetti tayinini tavsiye ettiini bildirmiti.2 Oysa br lkeler uluslaras tefti komisyonlarndan sz ediyorlard.
2 B.A.Tld. layiha " , s. 3-4.

Evr. Ksm

14 Zarf

74/

"a Safer 1299/24 Knunevvel 1882 tarihli

105

Bismarck'tan sonra bu olumlu tarafszlk politikas da brakld ve Almanya aznlklar konusunda Osmanl politikasn daha ok destekler grnen bir tavr taknd. Temelde Alman mparatorluu'nun Osmanl aznlklar konusunda bundan daha farkl bir politika izlemesi de mmkn deildi. "Dou sorunu" 1853 Krm Sava ve 1856 Paris Kongesi'nden beri btn boyutlaryla ortaya kmt. Osmanl aznlklar zerinde byk devletlerin her biri, izleyecekleri politikay saptamlard. Fransa katoliklerin, ingiltere kendi yaratt protestan cemaatnn ve Rusya ortodokslarn koruyucusu olarak bu konuda etkin ve tahribkr bir yol izliyorlard. Avusturya Habsburglar ise imparatorluklarn gney-dou Avrupa topraklarna doru geniletmek emelindeydiler. Almanya siyaset arenasna ktnda, Osmanl lkesinde nderlik edecekleri aznlk grubu kalmamt. Bu nedenle, imparatorluun birliini destekler bir tutumla nfuzunu yerletirecei inanc, Alman d politikasnn temel prensibi oldu. Bu tutum onun koloniyalist faaliyetlerini sratle gerekletirmesine engel deildi ve olmad da... Greceimiz gibi. Filistin'deki Alman kolonisi hzla kalabalklarken, protestan misyonerler de imparatorluun Suriye ve Filistin blgesine daldlar. stelik Fransa ve ingiltere'nin her hareketi, Rusyann her sz, Osmanl yneticileri arasnda kukuyla, hatt nefretle karlanrken, Almanya bu gibi koloniyalist faaliyetlerini Sarayn ve Bab- Ali'nin hogrs ile gerekletirmitir. Berlin Kongresi'nden sonra Osmanl imparatorluu'nun resm ideolojisi durumuna gelen panislamizm, bir bakma Avusturya-Macaristan'daki "imparatorluk milliyetcilii-Kaiserreich nationalismus" u andrr. lkenin Asya ve Afrika'daki son paralarn bir arada tutmak. Rumeli ktasn oktan gzden karma benzeyen Osmanl yneticilerinin tek amac olmutu artk. imdi imparatorluk halklarnn ou islm dininde olduuna gre onlar ancak Halife bir arada tutar ve dier dnya Mslmanlar da kurtarlarak bu bayrak altnda birletirilebilirdi, iste Almanya, bu l doan ideolojiye sarld, daha dorusu onu destekler grnd. Panislamizmin mantk ve gereki olduuna inanr grnen bir politik tutum taknd ve hatta Alman doubilimcileri bu tezi destekleyen aratrma ve yayn faaliyetine giritiler. Artk imparatorluktaki hrstiyan tebann ounluu dou blgesinde idi. Slav ve ortodoks Yunanllarn sorunlar bitmi saylabi-

106

lirdi. Ancak Almanya, zellikle Filistin ve Suriye'deki kolonizasyon faaliyetiyle bu lkenin aznlklar sorununa, etkileri bugne kadar sren yeni boyutlar ekledi. mparatorluun dier blgelerinde ise Almanya'nn misyoner faaliyetlerinin yaygnlna dair belirli bir kant yoktur. Protestanlarn Osmanl mparatorluun'da resmen millet olarak tannmalar Tanzimattan sonra 1850'de ngiliz Bykelisi Lord Stratford Redcliffe'in teebbs sayesinde olmutur. Protestanlk resmen tanndktan ve protestan cemaatine de "millet" stats verildikten sonra bu mezheb zellikle ark katolikleri (Marun, Melkit, Ermeni katolik) ve Ermeni-Gregoryen cemaati arasnda hzla yaylmaa balad. 1830'lardan beri Suriye-Lbnan, dou Anadolu ve yukar Mezopotamya'da Amerikan okullar ve misyonlar mantar gibi bitmilerdi ve bunlar protestanl 40-50 yl iinde bu blgelerde kmsenmeyecek sayda taraftar olan bir mezhep haline getirdiler. Bu blgelerde vilayet ve liva idere meclislerinde protestan cemaatn temsilcileri bulunuyordu ve gerek ecnebi, gerekse yerli protestanlarn okullar her tarafta almaa devam etti*. Protestan misyonerleri, taraftarlarna i gvenlii ve eitim salayan bir alma biimi izlemilerdir. Bu mezhebin geliiyle Osmanl Ermenileri arasnda ulusalclk akmnn glenmesi zaman olarak denk dyorsa da, ikisi arasnda kesinlikle kantlanan bir "bant henz inceleme konusu olmamtr. Ancak, ngiltere'nin protestanln koruyucusu olarak, bu tr ulusalc akm ve hareketleri aktif bir biimde desteklemesinden dolay, II. Abdlhamit ynetimi protes tanln koruyuculuunu Alman mparatoru'na vermekte tereddd etmedi. Almanya, Osmanl topraklarna szdnda, protestanln liderliini elde etmek konusunda gecikmiti ama, siyasal ve ekonomik ittifak kurduu lkenin yneticileri Almanya'ya bu nvan vermekte yarar grdler. Alman mparatoru koruyuculuk statsn dierleri gibi kulland. Daha dorusu yalnzca bir yerde kulland. Filistin'de... mparator, Filistin gezisi srasnda katoliklerin hamisi nvann da Padiah'tan hediye olarak ald ve mparatorluun bu kesine, her din ve mezhebten Alnanlarn yerletirmee balad. Ksa srede, Filistin; vakflar, okullar, yardm dernekleri, tarm rgtleri ve kolonileriyle
* Bu konuda yaknda (Amme d. Der. C. 14. Say 3 - Eyll 1981) kacak

Osm.Imp'da

Amerikan

Okullar,

adl makalemizde daha etrafl bilgi veriliyor.

107

Almanlarn egemen olduu bir lke haline geldi. Evvelce de belirtildii gibi, 1900'larda Osmanl topraklarndaki en kalabalk protestan misyonu Almanya'nn idi. Alman katolikleri de etkenlikte protestanlardan aa kalmyordu. Btn bu giriimlerine ramen Almanya, Osmanl hristiyanlar ve musevileri arasnda deiik bir faaliyet izledi. Siyasal ynden onlar kkrtma ilikin bir kantmz yok. Tam tersine, Almanya'nn aznlklar konusunda Osmanl ynetimine paralel bir gr ve davran vard. Gene yerli hristiyan gruplar protestanla kazanmak gibi bir abada da, Amerikan misyonerleri ile boy lecek bir sonu salam saylmazlar. Zaten protestan Alman misyonerlerinin, ngiliz ve Amerikallardan en nemli fark buydu. Alman Protestanlar, birinciler gibi Ermeni, Kaldan ve Sryani Katolik gruplar arasnda propoganda yapp mezhep yayma faaliyetlerine girimediler. Alman protestanlar zellikle Filistin ve Suriye'de tarm, sosyal hizmetler gibi dallarda alma ve rgtlenme yntemini kullanarak, yerel halkn sempatisini kazanmak ve bu sayede Alman kolonizatrlerin blge Arap'laryla atmaya dmeksizin yerleip yaamalarn salamak yolunu yelemilerdir. rnein, Alman Templer tarikat bu gibi sosyal hizmet gtren ve tarmn slah alanndaki almalaryla bu sonucu salayan gruplarn banda gelir 3 . Dier yandan, HayfaYafa-Kuds'e yerleen Wrttemberg'li gmenler blge halknn ura dndaki alanlarda ticaret yapyor veya zenaatle urayorlard. Alman protestan misyonerlerinin (ki saylar kalabalkt) Osmanl makamlaryla herhangi bir atmaya dtkleri grlmyordu. nk, Berlin'in politikasn ustalkl bir biimde uygulayarak alyorlard. Oysa, Amerikal ve ngiliz misyonerlerin sk sk bu tr tatszlklara neden olduu ve Osmanl makamlaryla atmaya dt biliniyor. Alman misyonerlerinin tek amac bakir Osmanl lkesinin verimli topraklarn Alman'lara amak iin almakt. te bu zellik, Alman koloniyalizminin alma yntemini dier byk devletlerin eylem biiminden ayryordu ve bir lde de baarl klmaya yaryordu. Tipik bir rnek olarak Ermeni'lerin ulusalclna kar Alman'lann tutumunu ele alalm. Bu konuda Almanlar, dier batl lkelerden daha farkl bir tutum takndlar. Baz Alman diplomatlar, bu
3 Alex Carmel, " T h e German Settlers in Palestine and their relations with the local Arabs and the Jewish Community",

Studies

on Pal estine during the Ottoman period,

Edit. Moshe

M a ' o z , T h e Magnes Press, Jerusalem, 1975. s. 441-447.

108

konuda dier Avrupal meslektalar gibi hareket ettilerse de, bu davranlar resmiyet, kazanmam, yalnzca kiisel planda kalmtr. Ermeni sorununda da Alman d politikas, balangta, karmazlk ilkesini benimsemi, hatt destek ve sempati gsterisinde bulunmak, gerek misyonerler gerekse diplomatlar arasnda kanlan tavrlardan olmutu. Bismarck, 1883 ylnda Britanya dileri bakan Lord Gratville'e verdii bir cevabi yazda: "Ermeni sorununda ingiltere ile birlikte Osmanl Sultan'na bask yapmamaya kesin kararl olduunu" 4 bildirmiti. Bismarck bu tutumunda ynetimi boyunca srar etti. Berlin Kongresi'ne Ermeniler zerk ynetim istemek iin Patrik Varjabedyan bakanlnda bir temsilciler heyeti gnderdiklerinde, kongre'nin hkimi Bismarck, temsilcileri kmsedi ve isteklerini gndeme almad. Bunun zerine Patrik: "Hakkmz ancak mcadele ile elde edebileceimizi bize rettiniz" dedi. Bu dnemde Ermenilerin talepleri, Ermenistan iin daha ok Cebel-i Lbnan'n statsne benzer, zerk ve karma meclisli bir idareye sahip olmak gibi grnyor5. Zamanla sorun dallanp budakland. Ermenilerle meskn yerlerde eitli gler tarafndan yaratlan iddet ortam silahl eylemlerin douuna neden oldu. Ermeni milli kurulular ilgin bir ideolojiye ve geliime sahiptir. Hnak komitesi daha ok Rusya Ermenileri arasnda doup glendi. Sosyalist ideolojiyi benimseyen bu komite, esas olarak tarm proleteryasnn byd Rusya Ermenistanmda taraftar toplad. Tanaksutyun ise milliyeti-burjuva bir ideolojiye sahipti ve terrist eylem gden bir komiteydi. Bu ikisinin dnda, Osmanl imparatorluu ve ar Rusyasnda kentli tccar ve sanayici Ermenilerin destekledikleri Ramgavar, anayasal demokrat dzene ve lml bir evrime inanan ve bu sistem iinde iki imparatorlukta da zerk ve ulusal ynetime kavumay amalayan bir kurulutu. Alman diplomasisinin Ermeni sorunundaki tutumu, nceleri, srarla "ie karmamak" iken, zamanla "ie karmak" ekline dnt. Yzyllardr birlikte yaayan iki kavim, ingiltere, Fransa ve Amerika Birleik Devletlerinin siyasal, ekonomik ve misyoner etkinlikleri yznden kar karya gelmiti. Almanya ortaya kan olaylar iddet4 5

AAA, Copj Secret A 3242 Times

I-A B.q 133,

Adhib XIII,

Trkei,

Bd.

6 - 7 , " June 14, 1883

Lord Granville'den Amphtill'e" "Saturday, Oct. 1 5 - 1 8 8 1 " A. Hagopyan, "Ermeni reformu Dou Anadolu slahatndan ayr olarak ele alnmal ve Ermenilere Lbnan'daki gibi bir idare verilmedike mcadele devam etmelidir" demektedir.

AAA, I.A.B. q.

133

a.d.h. XIIIB

d. 4 - 5 /

Armenische

Reformsfrage"

August

1881-82.

109

le bastrmak konusunda akl hocal yapt. Byk savaa girildiinde durumun tamamen bu ynde gelitii aktr. Facialar btn haline dnen Ermeni tehciri gibi bir olay, bu dnemde, n planda Alman genelkurmay'nn tavsiye ettii ve ynettii, sava srasnda ve sonrasnda aklanmtr. 28 Temmuz 1332 (1915) de askeri gvenlik nedeniyle karlan bu srgn kararnn uygulanmasna, bir ok yerlerde Alman konsoloslar ve subaylarnn ynetici ve teviki olarak katld ileri srlmtr6. Resmi ve gayriresmi Alman yaynlarnn bu iddiay rtecek yeterlikte olmad grlyor.7 Osmanl mparatorluu'nun mslman aznlklar zerinde Almanya'nn, ngiltere ve Fransa'nn aksine, ulusalcl tevik eden bir eylemi grlmemitir. Hatta, Arap dili ve tarihini aratran Alman uzmanlar bile incelemelerini "islam" kavram iinde sunmay yelemi grnyorlar. Panislamizm doktrini, Alman siyasal karlaryla badayordu. Osmanl birlii iindeki bir ortadou, Alman iktisadi stratejisine uygundu. Halifenin ideolojisini izleyeek Fransz ve ngiliz kolonilerindeki mslmanlar ise Alman dnya siyaseti prensiplerine uygun gelimeler dourabilecekti. Esasen, Rusya'nn Avusturya Imparatorluu'nda panslavizmi kkrtmasndan sonra8, Avusturya da Almanya ile birlikte panislamizm ve pantrkizm gibi akmlara sempati gsterme yolunu seti. Panislamizmin dostu grnen Almanya, bir yandan da Filistin topraklarnda Araplar ve mslmanlarla iyi geinerek, Alman Protestan, Katolik ve Yahudilerinin yerlemesine olanak salyordu. Mamafih, Almanya'nn Filistin'deki Mslmanlarla atmasna vakit kalmadan byk savatan yenik kp ortadan
6 " T h e Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1 9 1 5 - 1 9 1 6 " Documents N.

Presented

to Viscount

Grey of Falladon

134 s. 330 ve u ada eser Canon J . T .

by Viscount Bryce London Causton and Sons, 1916, Parfit, Tventy years in Baghdad and Syria, LonJohannes Lepsius,
Ermeni soBurada, s.

don, impkin Marshall, Hamilton Kent and Co., 1916, s. 56-58. 7 Savatan sonra Alman Dileri nin resmi aratrcs rununda Almanlar temize karmak iin u kitab yazd:

Deutschland

und Armenien

1914-1918, Der

Tempelverlag in Postdam, 1919:

L V - L V I I I arasnda Rssler, Eckart v.b. gibi Almanlar hakkndaki temize karma abalar ikna edici deil... V o n der Goltz, Liman von Sanders ve Elilik yetkilileri hakknda yeterli ikna edici kantlar ileri srlmedii gibi, belgelerin seilmi ve tek yanl olduu ak. Kald ki bu belgelerde de kesin ifadeler yoktur. 133

* Ayrca: adl. 13,

Bonn'daki Dileri Bakanl arivinde

AAA, Armenische Frage I.A.B.

q.

Trkei

dosyasnda 1914-1915 ve 1916 Autosuna kadar olan belgeler yoktur.

menien,

-Lepsius tipi aratrclar rten bir eser: Burchard Brentjes, Drei Jahrtausende ArVerlag Anton Schroll, Wien-Mnchen, 1976, s. 9 - 1 5 8 Alfred Fischel, Der Panslauismus bis zum Weltkrieg, Stutgart und Berlin, 1919, J . G . Cottasche Verlag, ulusalc hareketleri ve Rusya ile ilikileri hakknda bilgi vermektedir.

110

ekilmesi, Avrupa devletleri arasnda, doulular iin en sempatik devlet grnmnn ve ansnn yaamasn salad. kinci dnya sava srasnda Kuds Mfts'nn liderliindeki Filistin Mslman gruplarnn Alman taraftar olduunu hatrlayalm.
Filistin'de Alman Kolonizasyonu

Filistin'le Almanlarn ilgileri daha Prusya Krall zamannda balad. 1842 Maynnda Prusya, gen bir doubilimciyi, E.G.Schultz'u Suriye ve Filistin Viskonsl' olarak Kuds'e tayin etti. 1849 a kadar , Fransa, ABD, Sardinya, Avusturya ve Rusya arl da konsolosluk anca Kuds'teki temsilcilerin says altya ykseldi. II. Wilhelm'in 1898 deki ziyaretinden sonra Kuds'teki Alman temsilciliinin derecesi bakonsoloslua ykseltildi. 1842-1880 arasnda, Almanya'nn' en faal konsoloslar, Alten, Rosen ve Mnchhausen'dir. Bunlar kolonizasyon iinde son derece baaryla alan memurlard. stelik, Rosen ve Alten Yahudilere kar nyarglar olmayan aydn kimseler olduklarndan, Alman yahudiliinin de bu lkelerde Alman kltrn yayp, Alman karlarn en iyi koruyacak bir topluluk olacaklarn kavramlard9. rnein Friedich Rosen'in 1899'da Konsolos olan olu Georg Rosen Alman Yahudilerinin Filistini kolonize etmeleri iin byk gayret gstermitir. Sionist hareketin dman olan bu Alman diplomatnn, Alman Yahudilerinin Yardm Birliinin "Hilfsverein der Deutschen Juden" faaliyetini canla bala destekleyip, okul, yetimhane gibi kurumlar amalarn tevik etme nedeni, Filistinde Fransz kltrnn ve nfuzunun artmasn engellemek ve Alman kltrnn yerlemesini hzlandrmakt10. Daha nce de belirtildii gibi Almanlar Osmanl mparatorluunun tmnde ok az okul atklar halde, Filistin'de yerleen Alman kolonisi, Alman kltrnn yaylmas iin ok gerekli grdklerinden, Filistin'in yerli halk iin bir dizi okul ve yetimhane kurdular. Bu konuda Alman konsoloslar en byk faaliyet ve destei gsterdiler. zellikle G. Rosen'in zamannda Templar tarikatnn sosyal yardm faaliyetleri artt. rnein, sadece yerel Arap halk iin iki yetimhane kuruldu. Alman katolikleri de Palaestina Verein der Katholiken Deutschlands" adl rgtn desteinde okul ve yetimhaneler atlar. Nihayet mparatorluk devrinde "Kaiservuerther Diakonissen"
dies on Palestine
10 a.g.m.,
9 Mordechai Eliav, " G e r m a n Interests and Jewish Community in Palestine", Studuring the-Otloman Period, s. 427-428, 439.

s. 437-38

111

Augusta Victoria Stiftung" btn Filistin'in en byk vakf ve misyonerlik merkezleri olarak kuruldular. Esas faaliyetler "Deutsche Verein Fr Heiligenland." (Mukaddes Topraklar Alman Birlii) tarafndan yrtlmekteydi. II. Abdlhamit'in Almanya ile yakn ilgisinin sonularndan biri de bilindii gibi katolikliin hamisi roln kendiliinden yklenen II. Wilhelm'in de bu konuda zmnen tevik edilmesiydi. Bu durum baz diplomatik glklerin domasna neden oldu. yle ki; 1902 Nisannda Kamame kilisesinde muhtelif din ve mezhebe mensup rahipler arasnda kavga kp bu esnada iki Alman rahip yaralannca, devletler arasnda diplomatik arbede kt. Berlin szlemesine gre, Fransa katoliklerin koruyucusu iken, Almanya'nn bu iddia ile ortaya kmas ii kartrd. Osmanl devleti Almanya'nn tarafn tuttu' 1 . Hem protestanlk hem de katolikliin koruyucusu olan Almanya'ya vakf, kilise, okul amak gibi faaliyetlerinde gz yumuldu. Hatt, muhtemelen, yeni bir denge kurmak iin bu istendi de.
Bu gibi vakf, kilise ve okullarn yannda 1860 lardan itibaren Alman'larn Filistin'e yerlemeleri de balamt. 1 Haziran 1867 de karlan bir kararname ile yabanclara Osmanl lkelerinde toprak satn alma izni verilmiti. 1869 da Osmanl Devleti ile Prusya Krall arasnda yaplan bir anlama ile Almanlar da bu hakk elde ettiler. Bylece, Filistin'de 1871 de Sarona (Yafa kuzeyi), 1872 Emek RefaHm fKuds'un dnda), 1890 larda Walhalla (Yafa civari) ve Neuhardthof (Hayfa civari) gibi Alman kolonileri kuruldu 12 . Grlyor ki protestan ve katolik Almanlarn ardndan Alman yahudileri de geliyorlard. Bu koloniler "Hilfsverein der Deutschen Juden-Alman Yahudileri Yardmlama Birlii" tarafndan organize ve finanse ediliyorlard. Ayrca Hod adh Hollanda ve Alman yahudilerinin kurduu bir rgt vard 13 . Alman yahudilerinin yerleme ve toprak satn alma gibi konularda karlatklar kolaylk, Alman diplomat ve konsoloslarnn bu alandaki gayretlerinden ileri gelmektedir. rnein, ABD tebasna geen Yahudilerin toprak satn almalarna engel olunduu, hatt bir ara ABD pasaportu tayanlarn Hayfa ve Yafa'da karaya bile karlmadklar biliniyor 14 .
n Sait Paa, Hatrat, C.2. s. 208 "29 Zilhicce 1 3 1 9 / 8 Nisan 1902" tarihli takrir 12 Eliav, a.g.m. s. 430-431

ve"Kaiserin

13 a.g.m., s. 439

i4.Amerikan tebal Yahudilerin arazi almnn nlendii hakknda A.B.D. Kuds Bakonsolusu William B. Hess'in raporu, NAUS, "Despatches from U.S.Consul in Jerusalem, T . 4 7 1 , Roll 8, "Jews buying land-W.B.Hess August 18, 1893" Yahudi gnn nlendii hakknda: NAUS, "Desp.from U.S.Consuls in Jerusalem", T . 471, Roll 9, "Consul S. Merril, April-15, 1899- Nr. 12" ve NAUS, "Despatches from U.S. Ministers to Turkey" "Strauss, January 12, 1899-M. 46, Roll 66, Nr.38"

112

Resmi Alman grn temsil edenler, (rnein Hans Rohde), siyonist kolonilerin Alman kltrn ve karlarn Filistin'de en iyi koruyacak eler olduu inancnda idiler ve bunda yanlmyorlard. Alman yahudileri Filistinde yerletike ve Alman konsoloslarndan yardm grdke glendiler ve Alman kltr ve karlarnn en sadk koruyucu ve yayclar oldular. Bu sayede Filistin'de almancann en ok konuulan dil ve Almanya'nn en ok sayg uyandran lke olduunu ada gzlemciler belirtiyorlar15. Filistin'de Almanca konuan Yahudilerin nfus miktarnda ve yerleme merkezi saysnda bir art grlyor. Berliner Brsen Courier 1898 Ekiminde Filistin'deki Yahudi kolonilerinin saysn 32 olarak veriyor. Bunlarn toplam nfusu 5000 olup 25000 desyatin arazileri vard 61 . Yeni gelen yahudi nfus ticarette de ayn baary gsterdi. 1909 ylna ait raporlar Filistin ve komu sancaklarda ticaretin drtte nn yahudi nfusun elinde olduunu bildiriyorlar.17 zellikle Alman yahudileri ticari hayatta ncl ele ald. Hi phe yok ki Alman sermayesi bakir topraklara yerleen bu nfusun yarataca eylerden payn almak frsatn karmad. Gelen Alman yahudiler ve hrstiyan gruplarn modern tarm yapmalar, zenaatlarnda modern usulleri kullanmalar ve ulam ve otelciliin gelitirilmesi iin kredi musluklar ald. Almanyadaki hayr kurumlarnn ianelerinden ok bu sre Alman kkenli kolonizasyonun baarsnda etkin olacaktr. 1897 de "Deutsche Orient Bank"n bir ubesi olarak alan Palaestina Bank 100.000 Marklk bir fonla ie giriti.18 Bu Filistindeki ilk ve gl bankaclk kuruluuydu. Baaryla desteklenen g politikasndan dolay nfus ve arazi miktarndaki art devam etti. Resmi Alman raporlarna gre, 1910 ylnda Osmanl mparatorluu'ndaki 500.000 Yahudinin 100.000'i Almanca konuuyordu. Bu dorudan doruya Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya ve Romanya'dan gelip Filistin'e yerleen Yahudilere ilikin rakamd. nk, Osmanl lkelerinin otokton Musevi nfusu bilindii gibi ya Arapa ya da spanyolca konumaktayd. Gelen Alman Yahudileri, 1branice renimine balamadan nce Almanca eitim veren okullar kurdular. 11 Nisan 1912 de Filistin'de Alman yahudileri Almanca
15 Eliav, a.g.m. s. 439. 16 Berliner Brsen Courier, "14.10.1898", 17 O . G . Indjikyan, Burjuaziya Osmanskoi 18 Eliav,

AAA, Trkei 195, Bd. Imperii s. 158-159.

1-2

a.g.m.

s. 439

113

eitim yapan bir teknik okul kurduklarnda 19 , bazlar eitimin branice yaplmamasn iddetle protesto ettiler. Nitekim, Filistin yahudi Okullarnda tbranice eitimin balamas ve modern ibrani dilinin yerleip gelimesi iin gerekli abay da Alman Yahudileri gsterdiler. Alman yahudilerinin kurduklar lise (rnein Yafa'daki gimnazyum) ve dier okullarda yava yava modern brani dilinin gelitirildii ve retildii grlmtr. Bu sayede branice, yava yava okulun, sokan ve evin dili olmaya balamt.20 Bu konuda mali ve siyasal destek, merkezi Almanyada bulunan ve gl bir kurulu olan "Filistin Yahudi Birlii" tarafndan salanyordu. Filistin'e baka lkelerden Yahudilerin de g edip yerlemesinde en byk rol Alman mparatorluu oynamtr. Belirttiimiz zere, Rusya, Romanya ve Avusturya Yahudilerinin Filistin'e g hatt ayak basmalar dahi nlenmekteydi. Ancak ou almanca konuan bu gruplarn lkeye g ederken eitli yollarla ABD veya ngiltere tebasna geip geldikleri grlyor 21 . Fakat asl aktif destek ve himayeyi Alman mparatorluu yetkililerinden grdkleri aktr. zellikle birinci dnya savana girildiinde Filistin'de Almanca konuan, fakat kimi Britanya, kimi ABD, kimisi Rusya tebal
g

AAA. Trkei

195,

A. 519, Nr.

1063, "Kaiserlich Deutsches Vizekonsulat in Haifa,

18 April 1912" Viskonsul Hordgy den anslye Betlmann- Hollvveg'e. 20 "Der K a m p f um die Haebreische Sprache in Palastina", Verffentlichungen des Actions-Comites der Zinistichen Organisation zum Sprachenstreit in Palastina, Nr. 2, Januar 1914. AAA Trkei 195, Bd. 3. K 176485, "Haifa Viskonslnden 17 Nov. 1913, anslye Bethmann-Hollvveg'e. AAA, Trkei, 195, Bd. 2, 2, K 176337, "Viskonsl Haifa, n - 1 2 April 1912 zum Reichskanzler Bcthmann-IIolhveg" 21 rnein ABD'nin Kuds Konsolosu Salah MerriPin 2 Ocak 1894 de verdii rapora gre; 1893 ylnda Filistin'e yerleen A B D tebal Yahudilerin 118 aile ve 392 kisi olduklar anlalyor. Bunlarn pek az A B D de domutur. Polonya, Rusya, Macaristan kkenlidirler ve Philadelphia veya New'York'da bir sre kalp A B D pasaportu aldktan sonra bununla Filistin'e yerletikleri anlalyor.

NAU, "Despatches from

U.S. Consuls in Jerusalem,

1856-1906,

T.

471,

Roll

8, Inclosure

-A-64 Salah Merril-January 2, 1894" Romanya, Avusturya ve Rusya Yahudilerinin ou ngiltere veya kolonilere geip pasaport alnca Filistin'e Britanya vatanda olarak gelip yerleiyorlard. Britanya'nn K u ds Konsolosu

Dickson'un

Bykeli

0'

Conor'a yazd 21 Kasm 1898 tarihli bir raporda;

"Size listesini verdiim Britanya tebal olup buraya gelen Yahudilerin, Avusturya'da doan bir tanesi hari hepsi Rusya doumludur. Bu dorudan Romanya, Avusturya ve Rusya Yahudilerinin buraya gelmelerini nleyici kanundan kamak iin dnlen bir yoldur. " n c e ngiltere'de veya kolonilere gidip, tebamza geiyorlar, sonra buraya geliyorlar".

PRO-FO

195,

Nr.

2028-67, "From Consul Dickson to Ambassador O'Conor,

November

21, 1898".

114

olan Yahudileri ABD elisi Morgenthau ve kudretli meslekda Alman bykelisi Baron IVangenheim himaye etmitir. Wangenheim bu gruplarn Osmanl vatandalna gemesi iin lergn yeni bir forml ileri sryordu. Adam ba 40 Frank'a tebaya gemelerini dahi nerdi 22 . Nihayet anslye'ye, Yahudilerin tebadan olmasa bile Filislistin'de kalabileceklerine izin ktn, ubat 1915 de telgrafla bildirdi 23 . Yirmi yl sonra milyonlarca Yahudiyi yokedecek bir lkenin temsilcileri Filistin'i Almanlatrmak iin, Filistin'deki 20.000 yabanc tebal Yahudi'yi sava iinde himaye ettiler ve Osmanl tebasna gemelerini saladlar. Bir yerde Filistin'in Yahudiler'le yeniden isknnda en nemli rol Almanya oynam oluyordu. Genellikle Osmanl ynetimi Kuds'e Yahudiler'in yerlemesi konusunda antisemit bir tavra sahip deildi.Yneticilerin Rusya, Avusturya ve Romanya Yahudileri'nin gn nlemelerinin nedeni, daha ok Filistin'de nfus kompozisyonunun deiip atmalarn artmas ve byk devletlerin ie mdahale edecei korkusundan ileri geliyordu. Osmanl ynetimi ikinci bir Lbnan problemiyle uramak istemiyordu. Bunu II. Abdlhamit'in Theodor Herz.l'\c olan iki mlkatnda da grmek mmkndr. T. Herzl 17 Mays 1901 deki ilk mlkatnda kendisine bir Mecidiye nian ihsan edilerek batan saylmt. Haziran 1902'de ikinci defa gelerek bir mlkat daha istedi. Bu sefer araclk yapan Hahamba Moshe Levi idi. 24 Herzl burada bilinen mehur teklifi; yani Filistin'e Girit'in benzeri zerk bir stat verilmesi ve Yahudi gne gz yumulmas karl Osmanl borlarnn denmesi iin teebbse geecekleri teklifini yapmt. II. Abdlhamit, bu teklif zerine "Yahudi milletine kar derin sempatisi olduu, ancak bu isteklerini yerine getirirse byk devletlerle zellikle Rusya ile balarnn derde girecei, meseleyi nazrlarla da tartmas gerektii" gibi bir cevap verdi. 25 Alman bykelisi Marschall von Biberstein' in, 19 Mart 1902 de Dilerine verdii rapora gre; Padiah Dr. Herzl'le olan mlakat iin maiyyetinden brahim Bey'e "olmayacak eyler" diye szetmitir/6
22

AAA, Trkei

195,

Bd.

5, "3 Februar 1915 Telegram".

des

23 AAA, Trkei 195, Bd. 5 K 176840, "Telegram aus Pera" 24 David Farhi, "Ottoman Attitude Tovvards Jewish Settlement in Palestine" Sluon Palestine During Ottoman Period, s. 193-195. 25 "Theodor Herzl'in Basel V I Sionist Kongresindeki Raporu 23-28 Haziran 1905" 1 - 2 K . 176069 da Herzl'in Frankfurter Zeitung 19.8. 1902 nshasndan

195, fen Blovv 19 Marz 1902".

AAA Trkei 195-Bd 26 AAA Trkei

Bd.

1-2 "Telegramm Pera, Marschall von Bieberstein zum Gra-

115

T. Herzl Alman Dilerine mracaatnda: "Trk hkmeti kolonizatrlere msaade etmiyor. Oysa bugne kadarki sonular ortadadr. Alman kltrnn yaylmas kadar, Alman ticaretinin gelimesine de onlar yardm ettiler "diyerek Alman hkmetinin desteini istedi27. Filistini Almanlatrmak iin abalayan diplomatlar Herzle kar kaytsz deildiler. Almanya Osmanl ynetimini bu konuda tevik ettike kolonizasyon sreci baaryla gerekleti. nk belirli antisemit bir tutum yoktu. Ancak 1911 den sonra ttihat ve Terakki iinde ve parlamentoda baz muhalifler (rnein Cosmidi Efendi), Cavit Bey'i Yahudiler'i desteklemekle sulamak gibi davranlarda bulundular28. Bu konudaki saldrlar mason'lara ve Yahudilere ynelikti. Ama saldrganlar hibir zaman ynetici evrelerden iltifat grmediler. Bu nedenle geleneksel Osmanl politikasnn tolerans iinde Museviler Filistin topraklarna g etmee devam ettiler. Bu, XVI. yzylda ispanya'dan gelen g dalgasndan sonra ikinci byk g olayyd ve su sefer kuzey ve dou Avrupa Yahudi'leri Osmanl topraklarna yerleiyorlard. Almanya'nn Osmanl aznlklar konusundaki tutumuyla kendi ulusal, ekonomik, kltrel yaylma planlar dorultusunda hareket eden bir yeni g olduu grlmektedir. Ancak bymekte ge kalm bu devlet, Osmanl aznlklar sorununa el atarken dier byk devletlerden farkl bir strateji izlemek zorundayd. Dier byk devletler otokton (yerleik) aznlklara el atarken, Almanya Osmanl topraklarnda yeni aznlk gruplar yaratyordu ve bunu da Bab- ali ve Sarayla yeni bir diyalo kurarak baarabilmitir.

27 28

AAA, Trkei AAA, Trkei,

195,

Bd.

Bd

1-2, A 2776. 3-4, K. 176294, " M a r t 1911 Pera, Marschall von Biberstein'in

raporu ve 28 Nisan 1911 tarihli telgraf".

116

SONU 1908 devrimi lkemizin ve yakn-dounun siyasal modernlemesinde bir dnm noktasdr. Merutiyet hareketi byk devletler iin beklenmedik bir anda balad ve bunlar arasnda Osmanl Imparatorluu'na gn getike yerleen Almanya ilk anda Sultan Abdlhamit'i mi yoksa Gen Trkleri mi tutmas gerektiinin hesabn yapmak zorunda kald. Berlin kabinesi Gen Trk hareketi ni ilk anda ingiliz etkisinde bir olay olarak deer lendirdi. Fakat zamanla gerek i evreleri gerek liberal evreler ve basn yeni ynetime sempatisini gsterdi1. Gen Trklerin ban eken grubun Almanya'ya kar olmadklar, hatta zamanla artacak bir yaknlk duyduklar akt. Sonunda, Abdlhamit rejiminin en yakn bala olan Almanya, yeni iktidar, herkesten nce destekledi. 28 Temmuz 1908'de, Almanya'nn istanbul'daki bykelisi Von Kiderlen Berlin'e ektii telgrafta; Alman basnnn Gen Trk iktidarn desteklemesinin art olduunu ve bunun salanmasn tavsiye ediyordu2. Ittihad ve Terakki iktidarnn perde arkasnda olduu dnemde kurulan karma kabinelerde daima Alman taraftarlyla tannan devlet adamlarn grmek mmknd. Hilmi Paa, Hakk Paa, Mahmud evket Paa bu isimlerin en nde gelenleridir. Gen Trklerin Almanya ile ilikileri henz srgnde iken balar.rnein Cenevre'deki Osmanl Ittihad Terakki Komitesi'nin 28 Nisan 1898'de Sultan V. Murad'n raan Saray'ndaki mahkum hayatndan kurtarlmas iin imparator II YVilhelm'e mracaat ettiklerini belirt1 V . I . pil'kova,

1977 de s. 146-159 ve

Mladoturezkaya Reooluziya 1908-1909 gg. Izd. Nauka, Moskva A.S.Silin, Ekspansiya germanskogo imperializma na Blijnem Vostoke nakanune
(1908-1914,), Moskva 1976 s. 10 dan.

peraoi mirovoi

Voimy

2 M.G.Orudjev,

z Istorii

Proniknoveniya

Germanskogo

mperialisma

v Turziyu

(c konzu

X I X veka do 1919 goda) Azerb. Gosud. Izd. Baku 1961, s. 65

117

mitik,3 i Ocak 1900 de Ittihad-Terakki'nin organ "Osmanl" gazetesi almanca nsha karmaa balad. lk sayda: "istikbalde Osmanl imparatorluunu ynetecek partimiz, cesur ve asil Alman milletiyle bu gazete sayesinde temas kuracaktr" 4 deniyordu. Berlin'deki Osmanl Sefiri A.Tevfik Paa bu nshann basm ve datmnn nlenmesini istedi ama, Alman hkmeti Gen Trklerin dilekeleri ve yaynlar gibi, sefirin notasn da hasralt etti5. 1909 ve 1914 arasnda hzla gelien olaylar, imparatorluun aydnlar arasnda ki Alman muhaliflerine ramen, iktidar, Almanya'nn gdmne daha fazla soktu. Gen Trk partisinin Makedonya dalarnda isyan bayra amalarna neden olan nemli olay, 1908 Haziranndaki Reval Grmesi idi. ingiltere ve Rusya, Osmanl mlknn akibetini kararlatrrken, Almanya bu paylama ilemine katlmad iin daha balangtan, Gen Trk iktidarnn vazgeilemez mttefiki olmaya adayd. Reval'den sonra 18 Haziran 1908'de Alman bykelisi, anslye von Blovv'a: "Trkiye, kesinlikle Almanya tarafna gececektir. Avusturya-Macaristan da bu durumda bizim gibi, Trk dostu bir politika izleyecektir" 6 diye rapor veriyordu. Gen Trk iktidarnn karlat d siyasal sorunlar ve ekonomik glkler, onlar II. Abdlhamid'den daha koyu bir Alman dostu olmak zorunda brakt. Geri 1911 de italya'nn Trablusgarb'a saldrmas, 1908'de Avusturya'nn Bosna-Hersek'i ilhak srasnda Almanya'nn suskunluu ve Bab- li'nin gyabnda Ruslarla Badat demiryolu zerinde gizli bir anlama yapmas yeni ynetimi kzdrd ise de hzla gelen yeni dertler bu kzgnl da unutturdu. Grdmz zere, 1912 Balkan bozgununun nemli bir sonucu da, Osmanl kumandanlarnn tekrar Alman genelkurmayndan slahat iin heyetler istemesidir. Bu sefer Osmanl bakenti daha kalabalk ve daha da yetkili Alman askeri heyetleriyle doldu. Almanya'nn Osmanl sekinleri arasndaki itibar giderek artyordu. Bu evreler Alman askerliinin, bilim ve tekniinin Osmanl toplumunu diriltecek yeni bir ha
3

AAA, Trkei

159,

Bd.

1-2, jVV. 18304, "Cenevre 26 Nisan 1898"

tarihli dileke. ttihat-Terakki Cenevre Komiteinden mparator II. YVilhelm'e" Paristen de Prens Sabahattin ve Liitfullah, Padiah'a yazdklar mektubun bir nshasn mparator'a da gnderiyorlard. 4 Osmanl-Deutsche 5 6

Beilage

der Jungen Trkei,

" I Jahrgang Nr. 1 Januar 1900, s. 1 "

AAA, Trkei AAA, Trkei

159, Bd. 2-3, 22 Januar 1900 tarihli, Sefirin notas. 159, Bd. 2 - 3 - a 9403, "18.6.1908 zum Reichskanzler Blovv"

118

yat kayna olduu kansndaydlar. Trkiye tarihinde, o vakte kadar hibir mttefikin bu kadar alkland grlmemitir. te yandan, Gen Trkler devrimden sonra ngiltere ile atmakta gecikmediler. Kmil Paa kabinesinin istifas bu soukluun somut bir grnmyd. Devrim, mparatorluun iinde bulunduu mali knty durduramamt. Fazladan yirminci yzyl banda ada bir devletin gereksindii reformlar ve rgtlenme nemli bir dizi yatrm ve kabark bir bteyi gerektiriyordu. Ancak ngiliz ve Fransz sermayesi Bab- li'nin acil borlanma isteini karlamakta isteksiz davrand. te, Almanya bu frsat karmad nk Osmanl Devleti'nin "tilf Devletleri"nin vesayeti altna girmesine kesinlikle raz olamazd. Deutsche Bank genel mdr, bizzat mparator'un verdii emirle Osmanl Devleti'nin istedii miktardaki bor paray devletin hazinesine verdi. Helfferich bu olay zerine: "Trkiye Sultan Abdlhamid dneminde bile bu derecede Almanya'nn nfuzu altna girmemitir'" diyordu. Bu dnemde slamclk ve Osmanlclk siyasal ynden iflas eden eden iki ideoloji idi. zellikle Balkan bozgunu ve Arnavutluk'un da Devletten kopmasndan sonra, yeni iktidarn resmi ideolojisi giderek pantrkizm olmaya balad. Avrupadan atlp, gzlerini uzak Asya'ya eviren Osmanl sekinlerinin imdadna gene Alman doubilimcileri yetiti. Ernst Jaeck adl bir profesr Almanya tarafndan pantrkizmin resmi yneticiliine teorisyen olarak atand. Bu adam eski bir gazeteci idi ve gya iyi bir doubilimci olduu iin Wrttemberg Kral tarafndan honoris causa profesr tayin edilmiti8. Bu gibi arlatanlar sayesinde Osmanl aydn evreleri ideolojik ve kltrel ynden etki altna almyordu. Esasen Trkiye'nin Asya'ya ekilip, Ortadouya kapanmas hatt stanbul'u bile terketmesini Alman yetkililerin bazlarnn ciddi olarak dndn grdk. Alman Bykelici Wangenheim da bu dncede idi. Balkan bozgunundan sonra nde gelen Trk aydnlarndan bazlar da byle dnmee baladlar. Gerekte Trklk X I X . yzyln ikinci yarsnda; fakir, eitimsiz ve uygar haklarndan yoksun olarak yaamak zorunda braklan ar Rusyas'nn mslman ve Trk asll topluluklar arasnda demokrat ve sosyal nitelikleri ar basan, bir kltr ve dnce eylemi olarak domutu. X I X . yzyln ikinci yarsndaki Trklk akm
ve Trkiy-Almanya
7 Mahmud Muhtar,

8 A/ehmed Berlin. 1920, s. 43-45.

Maziye bir Nazar Berlin Muahedesinden Harb- Umumiye Avrupa Mnasebat, stanbul, Matbaa-i Ahmet hsan ve rekas, 1341, s. 110-111 Zeki, Raubmrder als Caeste der deutschen Republik, Verlag "Die Verteidigung"

119

aktif siyasal nitelii olmayan bir eylem biimiydi. Oysa imdi, Alman gdmndeki Osmanl bakentinde, lkeler fethine hazrlanan bir pantrkizm moda olmutu. Meruti rejimin ortam iinde muhalif gruplarn nemli bir kesiminde Alman aleyhtarl gze arpmaktadr. tihad'da Abdullah Cevdet daha 1908 devriminden nce, Almanyanm Abdlhamid rejimini desteklemesini ne srerek, "Dmanmzn dostu dmanmzdr" 9 sloganyla Alman nfuzunu eletiriyordu1". Gen Trk muhalefetinin Msrdaki yayn organ Dorusz' de Mehmed Ubeydullah "Sultan Hamid'in politikas aleyhinde bulunmak maksadyla Almanpolitikasmn aleyhinde bulunmak izzet-i nefis sahibi olmak demektir" 1 1 diye yazmt. Merutiyetten sonra da Gen Trklerin bir kesimi Almanya aleyhtar tutum ve grlerinde devam ettiler. Gen Trk grubunun iinde bile Alman aleyhtar olanlar vard. Maliye nazr Cavit Bey, ttihad Terakki'nin gl adam olarak bunlarn banda geliyordu. Ana bunlar olaylarn gelimesini engelleyemediler. 1912 den sonra ttihad-Terakki adna Enver-Cemal-Talat Paa ls devlet'e hakim oldu. Artk stanbul'da Alman nfuzu her zamankinden fazla hissediliyordu. Deniz ataesi Humann'la yakn dostluu olan Enver Paa, yeni Osmanl Imparatorluu'nun Alman dostu yneticisiydi. Bu dnemde stanbul'un yeni bir efendisi, Alman bykelisi Wangenheim oldu. 12 Almanlar ve Alman hayranlar ile kar tavrdakiler ttihad-Terakki'nin iinde bile atma halinde idiler. Almanya'da askerlerin egemenlii giderek artyordu. stanbul'daki
9 Abdullah Cevdet, "Dmanmzn dostu dmanmzdr" Mays 1908, s. 253-254. Daha Sultan Abdlhamid dneminde

tihad, Sene Sada'yi Millet

2, AV. 7, (27 evval

1315/20 Mart 1898) nshasnda (s.) Almanya-Ingiltere rekabetinden Almanya'nn galip ktna ve bunun tehlikeli muhtemel sonularna dikkati ekiyordu. 10 A.Cevdet,

tihad,

Nr. 5, Avril 1905, s. 75-76. A. evdet Alman panislamizminin

arkasndaki gerei yar frankofil bir endie ile eletiriyordu. "Fas buhran srasnda Kayzer'in Fas' Osmanl Sultam'na szde yaklatrma abas, panislamist politikaya bir hizmet gibi grnyorsa da, bize gya dost olan bu adamn Girit meselesindeki suskunluunu hatrlatmak gerekir" diyordu. 11 M . Ubeydullah,

Dorusz

(Msr),

5 Nisan 1906, No. 2, " Devlet-i Osmaniyye ve

Almanya Politikas" s. 3 ve Salname-i Servet-i Fnun, 1328 senesine mahsus, s. 389. 12 Mehmed Zeki, a.g.e., s. 57-59 da, YVangenheim'i Ermeni sorunun sulularndan biri olarak tasvir eder. O n a gre Alman Sefareti a) Sefir b) Harbiye Ataesi c) Bahriye Ataesi'nin etrafnda blm halinde alyordu. Bu blm birbiriyle ayn hava Osmanl devlet ynetim kadrolarna da yansmt. atd gibi,

120

bykelilikte bile bykeli ile deniz ataesi'nin kk apta bir sava iinde olduklar ve kendilerini izleyen Osmanl ynetimini netarafa iteceklerine karar veremedikleri grlyordu, ite Wangenheim byle bir ortamda bykeliliin ve istanbul'un despotu kesildi. Alman militarizminin tipik bir temsilcisi olarak Bab'- li 'nin her karar ve ilemine karmaa balad 13 . 1910 larda Alman hayranl sadece Osmanl yneticileri ve sekinleri arasnda deil, giderek kk memurlara kadar yayld. Diktac hkmetin Alman yandal adeta resmi bir ideoloji olarak benimseseniyordu. O kadar ki, II. Merutiyetin ilk gnlerinde kk bir grup Glhane Park'nda Alman aleyhtar bir gsteri yapmak istediinde, krsdeki hatip etraftakilerin mdahalesi ile alaa edilmiti14. Almanya, Avusturya-Macaristan'dan sonra Osmanl Devletini de gdmne almt. Osmanl toplumu Tanzimattan beri, baaryla tamamlayamad bir modernleme sresince girmiti. Kurumlarndaki az gelimilik ve ekonomisindeki knt dolaysyla, Almanya gibi hzla byyen bir Avrupa devletine hayranlk duyuluyordu. Bu hayranl, mparatorluun kaderini elinde tutanlardan biri u szlerle ifade ediyordu: "Almanya kendisine bir irtibat pazar olan Trkiye'nin tilf devletleri arasnda paylalmas ilemine kar en byk savunucudur. Almanya, her kim e derse desin, Trkiye'nin kuvvetli olmasn en ok isteyen bir devlettir. Almanya'nn kar, tamamiyle Trkiye'nin kuvvetli olmasna baldr. Almanya Trkiye'yi bir mstemleke gibi eline geiremez. Buna ne corafya durumu ne de Almanya'nn aralar uygundur. Bundan dolay ikinci bir genel savaa sebep olmamak iin, itilf Grubunu meydana getiren devletler de bize el uzatamazlar. zellikle Almanya'nn btn bilginleri, sanayicileri ve memurlar, Trkiye'nin istedii biimde Trkiye'ye hizmet eder. Memleket az zamanda mesut bir medeniyyet yoluna girer ve gene pek az zamanda kapitlasyon belsndan kurtulmu oluruz 15 ".
13 Frank G. Weber,

Eagles on Crescent,

Cornell Univ. Press, London 1970, s. 18-21.

YVangenheim 1915 de stanbul'da ldnde cenazesini izleyenlerden biri de Sultan V . Mehmed Reat't. Nazrlara dahi hakaret edebilecek kadar sonsuz nfuzuyla sava iinde Osmanl siyas hayatn ynlendirenlerden biri olduuna kuku yoktur. 14

Klner

Zeitung,

"1

Ausyos 1908 ve

Karlsruher

Zeitung"

2 Austos 1908", gsteriyi

tertip eden grubun ve hatibin ismini vermiyor. 15 Cemal Paa, s. 150-151

Hatralar,

Dzenleyen: B.Cemal, ada Yaynlar, istanbul 1977,

121

Bu dnce son devir Osmanl siyasetine egemen olmu grnyor. Sina lnde, Kafkas dalarnda, Galiya cephesinde mparatorluun ileke insanlar byle hayallerin peinde koturuldu ve telef edildiler. Almanya mttefikten ok mdahaleci bir gt. Bir Avusturya askeri atasz, "Almanya igalci olarak ktdr, ama mttefik olarak daha ktdr" der. Prusyallk, Avusturya ve Osmanl imparatorluunda mttefik olarak hkm sryordu. Osmanl mparatorluunun hayatnn son krk yln dolduran Alman nfuzunun, lkemizin sanayii, ticareti ve biliminde hi mi olumlu etkisi olmad sorulabilir. Bu soruya baz konularda daha nce cevap vermee alld. 19. yzyl Osmanl devlet ve toplum hayatna gz attmzda u manzaray grrz; X I X . yzyl Osmanl idari sistemi, mali teknikleri Fransa'dan alnmt. O tarihte Alman kapitalist iletme teknikleri ve muhasebe bilgisinin Trkiye'de yaygn olarak kabul edildiini ve uygulandn sylemek gtr. Hele Alman tarm-hayvanclk tekniinin, sanayi teknolojisinin getirildiini sylemek ise olanak ddr. Alman mali sermayesinin yatrmlar lkenin teknolojik yapsn nemli lde etkilemedii gibi, siyasal propagandasnn da kltrel hayatmza yeni boyutlar kazandrmadn grdk. Almanya'nn 1880'lerden itibaren Osmanl mparatorluunun yneticilerini ve giderek tabii kaynaklarn kontrol altna almas, btn yakn tarihinin en nemli olaylarndan biridir. nk, bir byk devletin, gya silah ve zor kullanmadan askeri-mali ittifaklar sistemiyle iktisadi ynden az gelimi bir lkeye yerlemesi amzn temel olgusudur. Bu anlamda Osmanl topraklarndaki Alman nfuzu, X X . yzyldaki temel elikiyi iyi anlamamz iin tm ynleriyle aratrlmaldr, nk Alman imparatorluu neo-koloniyalist sistemin bir bakma ilk mimardr.

122

YARARLANILAN

KAYNAKLAR

ARV

BELGELER
Archiv des Auswaertigen Amtes (Bonn):

Historisches

I.A.B.q. Trkei I.A.B.g. Trkei Bd.-6. I.A.BA. Trkei

133 adh.7- Die Frage einer gemeinsamen Okkupation in Ostrumelia Bd. 1.1.79-4.79. 133 adh. 13, Die Armenische Reformfrage-

133 adh. 133, Religionsfreiheit in der Trkei und Franzsiches Protekt.5</. 1. 134 adh, Die Politische Berichterstattung des Kaiserlichen Konsulats Bagdad Bd. 1-7.

I.A.B.g. Trkei I.A.B.g. Trkei

139 berlassung von Preussichen Offizieren und Finanzbeamten an die Pforte, Bd.-y ve 13-15 ve 22-25. I.A.B.g.Trkei 142 Nr. 1, Einstellung der Trkischen Offiziere in die Preussiche Armee, Bd. 1-4.

I.A.B.q. Trkei
Brf.-8.

152, Eisenbahnen in der Asiatischen Trkei,

I.A.B.q.Trkei 159 Nr.-Secret, Der Sultan und Seine Familie, Bd.. I.A.B.g. Trkei 159 Nr.2, Trkische Staatsmaenner, Bd. 1-3 I.A.B.g. Trkei 175 d, Protestanten in der Trkei, Bd. 1-2. I.A.B.g. Trkei 195, Die Juden in der Trkei, Bd.-2. I.A.B.g. Trkei 198, Die Jungtrken, Bd. 1-2. I.A.B.g. Trkei 197, Deutsche Wirtschaftliche und Industrielle Unternehmungen in der Trkei, Bd. 1-3

123

II. Public Record Office-Foreign Corresp-Turkey-PRO-FO 78:

Office

(Londra), General

1. Reference
4642 4834 4936 4937 5006 5088 5069 5102 5249

Tan A (da ta) ^95 1897 1898 1898 1899 1899 1908 1898-1900 1901-1902

Muhteva( Descript)
Consuls at Bagd. Beiruth, Constantinopel. Consuls at Bagdad-Beiruth Consuls at Bagdad-Beitruth Consuls at Bagdad Beiruth Consuls at Bagdad-Beiruth Consuls at Damascus, Erzurum, Jerusalem Consuls General at Badat, Beiruth Asia Minr and Bagdad Railway, vol. 1. Asia Minr and Bagdad Railway Vol. 2.
ve Konsolosluk

2. 1879-1913 Trkiye'deki Arivleri:

Bykelilik

Reference:F.0.195
1929 1935 1938 1948 2005 2015 2028 2155 2164 2247 2008

Tarih
1896 1896 1896 1896

Muhteva (Descript)
From Military Attache From Bagdad From Constantinopel To Sublime Port (Tahrir) From Foreign Office From Dragomans From Jerusalem To Consuls in Constantinopel From Bagdad-Basra From and to Constantinopel To Foreign Office
D.G.):

Sept-Dec.1898 July-Dec.1898 1898 (Priv. Offic. 1903-4 July-Dec. 1904 1907 Sept.-De'.8g8

III. National Archives of United States (Washington

1. Despatches From United States Ministers to Turkey 1818-1906, M 46 burada Roll 38 (July 17, 1880): Roll 77 (Jan. -Aug.19, 1906.)

124

2. Despatches
I V . Babakanlk

From United
Arivi

States

Consuls

in Jerusalem,

Palestine,

1856-1906, T471, burada Roll 6(Jan. 2, 1886,) Roll 9 (Aug. 20, 1906)
(istanbul):

1. Yldz Evrak 2. rade Hariciyye:

1296-1325 Hicr

SREL Y A Y I N L A R
I. Gazeteler:

Germania
1908.

(Berlin), Bonn niv. Kitapl U 11,1/42, 1890-

National
1879-1909.

eitung (Berlin) Bonn niv. Kitapl, U II, 42/1,

Times (London), Bonn niv. Kitapl U I, 37/38/5/6, 1888-1908.


Vorwaerts 1908. (Berlin) Bonn niv. Kitapl U I, 40/39, 1898-

Norddeutsche

Allgemeine geitung, Bonn niv. Kitapl, U 11,5, 1888, 1889, 1892, 1893, 1896, 1898, 1903, 1908. ^eitung, Bonn niv. Kitapl U II, 39, 1898, 1899, 1901, 1903, 1905, 1908. eitung, Bonn niv. Kitapl, U II, 39, 1888, 1892, 1896, 1898, 1899, 1905, 1907.

S atk t Petersburger Vossische

kdam, SBF ve T T K Ktphanesi, 1310-1320 Hicr. Sabah, 1316-1321 Hicr.


Servet, 1316-1317 Hicr.
II. Salnameler:

Salname-i Salname-i Salname-i Salname-i


lerinin .

Vilayet-i Vilayet-i Vilayet-i Vilayet-i Maarif,

Aydn, Hicr 1316 ve 1321 senelerinin. Basra, Hicr 1307 ve 1320 senelerinin. Beyrut, Hicri 1322 senesinin. Selanik, Hicr 1307 ve 1320 ve 1324 seneHicr 1316 ve 1317 senelerinin.

Salname-i

125

KTAP VE MAKALELER
Sultan Abdlhamit II,

Devlet ve Memleket Grlerim, Haz: Aleddin etin- Ramazan Yldz, r Yaynlar, stanbul, 1976. , Siyasi Hatratm,

Franszca Der. Ali Vehbi, ev. H.Salih Can, Hareket Yaynlar, stanbul, 1974.
Anderson, M.S.,

The Eeastern Question, Mac Millan Co. Nevv York, Mufassal Memalik-i Devlet-i Osmaniyye, Matbaa-i

1966.
Ali Saib,

Corafya-i

Ebu'zziya, Konstantiniyye, 1304.


Albertall (H.A.), Ali

Die Trkische Wehrmacht und die Armeen der Balkansaaten, Verlags-Anstalt "Reich wehr", Wien, 1892. Haydar Midhat, Midhat Paa Hayat- Siyasiyesi, stanbul, Hilal
Matb. 1325

(Baykal), Bekir Stk,

Das Bagdad-Bahn Problem 1890-1903, Druck von Rudolf Goldschlag, Freiburg im Breisgau, 1535. leraras

, "Die Idee eines Balkanbundes bei Abdlhamid II" MilletMnasebetler Trk Yll, A..S.B.F. Say 13, Ankara 1975 s. 56-62. Becker, C.H., Deutschland und der islam, Deutsche Verlagsanstalt, Stuttgart und Berlin, 1914.

, Deutsch-Trkische
Cohen, Bonn, 1914.
Blaisdell C.Donald;

Interessengemeinschaft,-

Verlag von Friedrich

Osmanl Imp'da Avrupa Mali Denetimi and Policies

"Duyun-u
of

Umumiye,, ev. A. hsan Dalg, Dou Bat Yaynlar, stanbul


1979Bloch, Kurt, Blondel,

German Interests Bismark'tan

in the Far East, Institute


ev. Raid

Pacific Relations, New York, 1940.


George,

Sonra Alman Siyaseti,

Ethem, Kader Matbaas, istanbul, 1932.


Bondarevskii, G.L.,

mperializma
Borchard, Knut,

Bagdadskaya Doroga, Proniknoveniye Germanskogo na Blijni-Vostok 1888-1903, Gos. Izd., Uzbekskoy

SSR, Takent, 1955.

Waehrung und lYirtschaftin Deutschland 1876-1975, Deutsche Bundesbank-Frankfurt am Main, Fritz Knapp GmbHFrankfurt am Main, 1976.

126

Bradford,G.Martin:

German-Persian

Diplomatic

Relations

1873-1912,

Mouton and Co. S-Gravenhage 1959


Brehmer, Cari Ernst,

der Trkei

Die Stellung der Deutschen Staattsangehrigen in unter Besonderen Bercksichtigung des Liegenschaftsrechts,

Greilswald, Druck von J. Abel, 1916.


Brentjes Burchard,

Drei Jahrtausende Armenien, Verlag-Anton Schroll und Comp. Wien und Mnchen 2 Auflage, 1976.

Carmel,Alex., "7~he German Settlers in Palestine and Their Relations with the Local Arap Papulation and the Jewi~sh Community, 1868-1918", Studies on Palestine During the Ottoman Period, M. Ma'oz, The Magnes Press, Jerusalem, 1975, s. 442-465. , "Die deutsche Palaestinapolitik

Ed.

Instituts
Cemal

1871-1914,, Jahrbuch des fr deutsche Geschihte, Tel Avive, Nr. 4 s.205-255 Paa, Hatralar, ada Yaynlar, stanbul, Nisan 1977.

Conze, Werner, "Die Zeit WilhelmII",

blick,

Deutsche Geschichte

im ber-

Dritte Aufl. Ed. Schieffer-Rassow, Stuttgart, 1973.

Metzlersche Verlag,

Diner, Cell, "Osmanl Vezirlerinden Hasan Fehmi Paa'nn Anadolu'nun Bayndrlk lerine Dair Hazrlad Lyiha" T. T.Kur. Belgeler C.V-VIII, Say 9-12, sene 1968-1971, s.153-233
Earle,Edward Mead, Engelhardt.E .

Bagdad Demiryolu ve Tanzimat

Sava, ev. Kasm Yargc, (Devlet-i Osmaniyenin Tarih-i

Milliyet Yaynlar, stanbul, 1972.

Trkiye

slahat),

ev. Al Read, Kanaat Kitabevi, stanbul, 1328.

Mehmet Enis, Eldem, Vedat,

Alman Ruhu, Nefaset Matbaas, stanbul, 1330. Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1970,

Bir Tetkik,

Eliav,Mordechai "German Interests and the Jevvish Community in Nineteenth Century Palestine", Studies on Palestine During the Ottoman Period, Ed. Moshe Ma'oz, The Magnes Press, Jerusalem, I975> s - 423-44IFadayeva,I.E.,

Akademiya Nauk SSSR, nstitut Vostokovedeniye, zdatelstvo Nauka, Moskva, 1977-

Midhat

Paa (Jizn

i Deyatelnost),

127

Farhi,David, "Attitude of the Ottoman Government Toward the Jewisch Settlement in Palestine after the Revolution of the Young Turks", Studies on Palestine during Ottoman Period, s. 190-210.
Fesch,Paul

Constantinople

aux derniers

jours d'Abdul-Hamid

Librairie

Marcel Riviere, Paris 1907


Fischel,Alfred,

Der Panslavismus

bis zum Weltkrieg,

Stuttgart und

Berlin, Cottasche Buchhandlung, 1919. Fremdling, Rainer, "iailroads and German Economic Growth: A Leading Sector Analysis with a Comparison to the United States and Great Britain", The Jaornal of Economic History, Vol. X X X V I I , No.3, September 1977, s. 583-604.
Garity J. M.

Foreign

Influence
1968.

on the Ottoman Army, Ph.D American Orientpolitik Zwei Jahrzente with Turkey Waehrend im JVahen
1830-1930,

Univ. Washington
Gehrke, Ulrch,

Ersten Orient,

Persien Weltkrieges,

in der Deutschen

des

W. Kohlhammer, GmBH Stuttgart, 1969.

Giesl, Wladimir, (Baron von Gieslingen) ; Gordon, Leland James,

Berlin, Verlag fr Kulturpolitik, 1927.

American

Relations

University of Penyslvania Press, Philadelphia, 1932.


Von der Goltz, Freiherr Colmar,

Denkvrdigkeiten,

Von der Goltz

und Wolfgang Frster, Berlin, 1929.

, Millet-i Mselleha, Mtercimi; Yzba Mehmet Tahir, Kostantiniye 1301, Matbaa-i Ebuzziya
Goriar, Josef; Gottlieb, W.W.,

Austria Studies

and Germany Against Balkan States, in Secret Diplomacy During

American

Bohemian Press, Ne w York, 1915.

the First

VVorld

W ar, London, 1957.


Griffths, Marwin Albert,

II, 1880-1897, University of California, Los Angeles, Ph.D., 1968. (Univ. Microfilm, Ann Arbor, Mich.)
Grothe, Hugo,

Under Abdlhamit

The Reorganization

of the Ottoman Army

Asiatishe

Trkei

und Die Deutschen Interessen,

Flugsch-

rift des Deutschen Vorderasien-Komitees, Halle, ads. GebaverSchwetschke Druckerei, 1913.


Helfferich,Karl;

grosser
128

Georg von Siemens Ein Lebensbild ^eit, Bd. I-II-III-, Berlin, 1923.

aus Deutschlands

, Alman Feyz-i Millisi 1888-1813 (La Prosperite Nationale Allemagne) ev. Nesim Ruso, Matbaa-y Ahmed ihsan ve rekas, stanbul, 1330.
Hillgruber,Andreas,

de L'-

Bismarcks Abdlhamit

Aussenpolitik

Verlag-Rombach, FreiOymak Yaynlar,

burg, (tarihsiz).
Hocaolu, Mehmet; Holborn,Hajo;

Han'n Muhtralar,

stanbul, (tarihsiz).

fr

Politik

"Deutschland und die Trkei 1878-1890", Archiv una Geschichte, V (1925), s. 111-59. Die Bagdadbahn,
Junker und Dnnhaupt Verlag,

Hber, Reinhard;

Berlin 1943
ndjikian, O.G.

Burjuaziya

Osmankoi mperii Akad. Nauk Arm. S,S,R, storia SSSR,

Yerevan 1977
Ivanova, L.M., Sidorova, A.K., Yazunskogo, V.K.,

Periyod

(1861-1917), Tom II, Izdateltsvo SozialnoEkonomieskoy Literaturiy, Moskva, 1959.

Kapitalizma

Iek (Doktor), Jaeck E. Jerussalmski, A.S.,

Balkan Harbinden

Sonra ark''da Almanya, Ifham

Matbaas, stanbul, 1331.

Die Aussenpolitik und Die Diplomatie des Deutschen Ende des 19. Jahrhunderts, Dietz Verlag, Berlin, 1954. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VIII. Cilt, Birinci Merutiyet ve istibdat Devirleri 1876-1907, Trk Tarih Kurumu Yaynlar Imperialismus,
XIII. Seri No: 16 T T K Basmevi, Ankara 1962.
Kray, M.B., Kraus, j.,

Dzeni), Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, A - , Ankara, 1972. Deutsch-Trkische Handels-Beziehungen trag, Verlag von Gustav Fischer, Jena, 1901. Seitdem

rgtlenmeyen

Kent (izmir'de

Hayatnn Taps ve Yerleme Berliner Ver-

Krger, Herbert,

Ausbruch

Deutschland in der Periode des Imperialismus bis zum des ersten Weltkrieges, Volk und Wissen Volkseigener Henry Layard'n stanbul Elilii Girii,
(1877-1880),

Verlag, Berlin, 1953.


Kurat.Yulu Tekin, Kurmu,Orhan,

A..DTCF Yay. 181, A..Basmevi, Ankara, 1968.

Emperyalizmin

Trkiye'ye

Bilim Yaynlar,

stanbul, 1974.

129

Lepsius, Johannes,

Diplomatischer

Deutschland Aktenstcke)

und Armenien

1914-1918 (Sammlung Der Tempelverlag, Postsdam, 1919.

Lepsius, Johannes; Mendelssohn-Bartholdy, Albrecht;Thimme, Friedrich, Die Grosse Politik der Europaeischen Kabinette 1871-1914,

9. Band (Der nahe und der ferne Osten) Deutsche Verlagsgesellschaft fr Politik und Geschichte MBH in Berlin, 1924.

1871-1914, (SammAmtes), 12. Band, "Alte und Neue Balkanhaendel, erste Haelfte (1896-1899)" Deutsche Verlagsgesellschaft fr Politik und Gecshichte, Berlin, 1924.
Lewin, Percy Evans,

, Die Grosse Politik der Europaischen Kabinette lung der Diplomatischen Akten des Ausuuaertigen

"Drangnach Aydnlk

The German Road To the East-An Account of the Osten", William Heinemann, London, 1916.
"Osmanl Devleti ve Alman Emperyalizmi" Aralk 1968, Say 2, Ankara, s. 139-144.

Luxemburg,Rosa,

Dergisi,

Madison McGarity, James,

Foreign

Influence

on the Ottoman Turkish

Army 1880-1918, Ph.D. Submitted to American University, Washington D.C., 1968. (Amer. Libr., Washington D.C.,3764)
Magnus, Philip,

Glaustone,

Dutton Paperback, New York, 1964.

Mejcher.H."Z)ie Bagdadbahn als Instrument deutschen \virtschaftlichen Einflusses im Osmanischen Reich", Geschichte und GeselIschaft, Gttingen Nr. 1-4, 1975, s. 447-481.
Mahmud Muhtar (Paa);

Harb-

Umumiye Kadar Raubmrder

Maziye Bir Nazar-, Berlin Muahedesinden Avrupa ve Trkiye-Almanya Mnasebeti, als Gaeste der Deutschen Republik,

s-

tanbul, Matbaa-i Ahmed hsan ve rekas, 1341.


Mehmed Zeki;

Erster

Teil, Verlag Die Verteidigung", Berlin, 1919.


Marx ve Engels;

Dou Sorunu-Trkiye,

ev. Yurdakul Fincanc,

Sol Yaynlar, Ankara, 1977.

Trkiye Mektuplar, ev. Hayruflah rs, Remzi Kitabevi, stanbul, 1969. Mori, Giorgio; "The Process of Industraalization in General and the Process of Indusrialization in Italy" The Journal of European
Moltke, Helmuth, von;

Econ. Hist. vol. 8, Nr. I 1979 s.7-78 Mottek,Hans; Wirtschafts Geschichte Deutschlands,
130

Ein Grundriss,

Band

VEB-Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin, 1969.

Ortayl,llber, "The Port Cities in the Arab Countries-with special

reference to Basra" Trk-Arap

likileri

Konferans

Bildirileri,

An-

kara Hacettepe niversitesi Yay. 1979 s. 221-232.


O r u d j e v ,M.G.,

Turziyu
Osman Nuri,

z Istorii Proniknovenia Germanskogo mperializma vi (s Kontsu XIX Veka do 1919 God) Azerbayjanskoye Gosd.
v

zdatelstwo, Baku, 1961.

Abdlhamid-i

Sani ve Devr-i Saltanat,


Gven

C. III, Kitapistanbul A.. SBF

hane'i slam ve Askeri stanbul, 1327.


Osmanolu,Aye,

Babam Abdlhamid, Osmanl

Yaynevi,

(tarihsiz).
kn,A.Gndz, nsoy, Rfat,

Sanayii, 1913- 1915 Yllar,

Yaynlar, No: 299, Ankara, 1970.

Osmanl-Alman Ticari Mnasebetleri (1871-1914) Baslmam Do. almas. Hacettepe niv. Ankara 1979.

Pamuk,evket;

Foreign Trade, Foreign Capital and the Peripheralization of the Ottoman Empire, 1830-1913, Ph.D. (Mim.) University of
California, Berkeley, 1978.

, "Osmanl imparatorluunda Yabanc Sermaye, Sektrlere ve Semayeyi ihra Eden lkelere Gre Dalm (1854-1914)"

ODT Gelime
Parfit j.T. Canon

Dergisi-Trkiye

ktisat

Tarihi

zel

Says, 1978

zel Say, s. 131-162.

Tventy Tears in Baghad and Syria, Simpkin, MarsUmumi Harb Neticelerinden'

hall and Co. London, 1916.


Parvus (Alexander Helphand Israel),

Almanya Galip Gelirse,


istanbul, 1330.

Trk Yurdu Kitabhanesi, Kader Matbaas,

, Trkiye'nin

Can Damar: Devlet-i Unaer Five Sultans,

Osmaniyye'nin

Borlar ve Is-

lah, Trk Yurdu Kitabhanesi, istanbul, 1330.


Patrick, Mary Mills

The Century Co., New York,

London, 1929.
Petrosyan. Yuri Aatovi,

Sovyet Gzyle

Jn Trkler,

Bilgi Ya-

ynlar, Ankara, 1974.


Pomiankovvski, Joseph.

hes: Erinnerungen

Der usammenbruch des Ottomanischen an die Trkei aus der zeit des Weltkrieges,
131

ReicAmalt-

hea-Verlag, Zrich Leipzig-Wien, 1928.

Quatert, Donald,

Ottoman

Reform

and Agriculture

in Anatolia

1876-

1908, PhD.Univ

of California, Los Angeles, 1973

, "Limited Revolution: The Impact of the Anatolian Railway on Turkish Transportation and the Provisioning of istanbul 1890-1908" The Business History Reviev, Vol LI, Nr. 2, s.ISI161
Raab.Alfons. Rapp,Adolf,

Die Politik

Deutschlands Unserer

im Nahen Orient von 1878-1908, Orientpolitik, Trkiye'ye


Verlag Kweres,

Manzsche Verlag, Wien, 1936.

Die Entwickelung
1916.

Tbingen,

Rathmann,Lothar, Rtter, Albert Robach.Paul.

Alman Emperyalizminin

Girii,

ev.

Ragp Zaral, Gzlem Yaynlar, istanbul, 1976.

Berlin-Bagdad

Neue iele Mitteleuropaischer

Politik,

17.

Aufl., J.F. Lehmann, Mnchen, 1916.

Hatt- Saltanat-Badad

Demiryolu, istanbul, Ifham

Matb. 1331
Said Paa,

Hatrat

C.I ve II, Salah Matbaas, Dersaadet, 1328.

Sanders, Liman von,

Trkiye'de Geschihte

Be Yl, Burak Yaynevi, istanbul, der Deutschen Laender (TerritorienDeut(Tarih yok).

1968.
Sante, Georg YVilhelm,

Ploetz),

2. Band, A.G. Ploetz Verlag-Wrzburg,

Schieder, Theodor, "Das Reich unter der Fhrung Bismarcks",

sche Geschichte

Dritte Aufl. Edit. Rassow-Schiefer Metzlersche Verlag, Stuttgart, 1973.

im berblick, The Crisis

Shannon, Richard,

of Imperialism History

1865-1915, Paladin,

Frogmore, St. Albans, 1976.


Shavv, Stanford ve Ezel Kural,

Modern
Silin, A.S.

Turkey,

of the Ottoman

Empire

and

Vol. II, Cambridge Univ. Press, London, 1977.

Ekspansiya germanskogo imperializma na Blijnem Vostoke nakanune pervoi mirovoi voiny (1908-1914) Moskva 1976. Stolper, Gustav; Hauser,Karl; Borchardt Knut, Deutsche Wirtschaft eit 1870, 2.Aufl., J.C.B. Mohr-Tbingen, 1966. Streisand, Joachim, Deutsche Geschichte, VEB Deutscher Verlag der
Wissenschaften, Berlin, 1970. Svvanson, Glen W., "War, Technology and Society in the Ottoman

132

Empire From the Reign of Abdlhamid II to 1913, Mahmut evket and German Military Mission", W ar Technology and Society in the Middle East, Ed. V.J. Parry ve M.E.Yapp, Oxford University Press, N.Y., Toronto, 1975, s. 367-381.
pl'kova, V.t, Tahsin Paa,

Mladoturetskaya

Revolutsiya Hatralar,

1908-1909

gg. zd. Nauka

Moskva 1977

Abdlhamid-Yldz

Muallim A. Halit KitapMethuen and Co. Ltd.,

hanesi, stanbul, 1931.


Taylor, A.j.P.,

The Course of German History,

London, 1976. Tekeli,lhan, "Evolution of Spatial Organisation in the Ottoman Empire and Turkish Republic", From Medina to Metropolis Ed. L.Carl Brown, The Darwin Press, Princeton, New Jersey, 1973, 244-277.
Thobie, Jacques,

Interests

et Imperialisme

Franais

dans PEmpire Otto-

man (1895-1914), Serie Sorbonne 4, Publications de la Sorbonne, mp, Nationale, Paris, 1977.
Tbawi, A.L.,

A Modern

History

of Syria, Mac Millan St. Martin's Weltpolitische


Verlag G.M.B.H.,

Press, London, 1969.


Trietsch, Davis,

Deutschland

und der Islam-Eine


Dritte Aufl. GAE

Studie,

Orient Verlag, Berlin,' (Tarih yok). Berlin W. 35, (tarihsiz).


Trumpener, Ulrich, Trkgeldi, Ali Fuad, Ulutan, Burhan:

, Levante-Handbuch,

Germany

and the Ottoman

Empire, Princeton

Univ. Press, New Jersey, 1968.

Grp ittiklerim, T T K Yaynlar II Seri No: 15, (ikinci Bask), T T K Basmevi, Ankara, 1951. Bankacln Tekml,
Ankara 1957

Uzunarl ismail Hakk, "kinci Abdlhamid'in ngiliz Siyasetine Dair Muhtralar", I..E.F. Tarih Dergisi, C . V I I , Say 10, Eyll 1953, s. 43-60.
Veylet, Bunyar,

Dersaadet, 1332.

arkta ngiliz-Alman

Rekabeti, Sancakcyan Matbaas,

133

YVallach, Jehuda,

Alman Askeri

Bir Askeri Tardmn Anatomisi (Trkiye'de PrusyaHeyetleri 1835-1919) T.C. Genelkurmay Harp

Tarihi Bakanl, ev: F. eliker Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1977.

Eagles on the Crescent-Germany, Austria and the Diplomacy of Turkish Alliance, Cornell Univ. Press, London, 1970. Webster,R.A., Industrial Imperialism in Italy 1908-1915, University
Weber, Frank, G.,

of California Press. Berkeley Los Angeles, 1975.


WilhelmII,Emperor; Woodward,E.L.,

The Kaisers

Memoires,

Trans, T.R.Ybarra,

Howard Fertig, New York 1976.

A History

of England,

Methuen and Comp. Ltd.,

London, 1976. Yapp,M.E., "The Modernisation of Middle Eastern Armies in the Nineteenth Century: AComparative View", W ar and Techonlogy in the Middle East, Ed. Parry-Yapp, Oxford Univ. Press, London, 1975, s. 337-366.
Yale, William,

The JVear

East, The Univ, of Michigan Press, Ann-

Arbor, 1968.

134

E K L E R

EK I

"Von der Goltz Paa'nn 16 Terinevvel (Ekim) 1889 tarihinde Alman Genelkurmay Bakan Waldersee'ye yazd raporun Yldz Arivi'ndeki Trke tercmesi" Babakanlk Arivi, Yldz Evrak, Ks: 15Zarf 74/81. Bundan evvel takdim ettiim tahrirata zeyl olmak zere Avrupa-i Osman 'nin ahval-i tedafiyesini hulsaten arz ederim. Avrupa-i Osman ber vech-i at iki suretle mdafaa olunabilir. Dersaadeti himaye in tedabir-i lzime ittihaz ve saniyen; payitahtdan bad olan hudud hatlar zerinde kyleri muhafaza in baz merakiz tedafyesinin tekil ve ihzar; Meri vadisi ne Pritine ve ne skp ve ne de Selnik'den mdafaa olunabilir. Devlet-i aliyye

Evvelen;

Avusturya ve Macaristan askerinin memalik-i mezkreye tecavzlerini me'n itmek kaziyyesini baka bir devlete tevdi itmee mecburdur. Mamafih Selanik
ile skb ve (Ayoronya) ? beyninde mumted olan hat, Make donya ve Arnavudluk ve Eski Srbistan aleyhinde ehemmiyeti haizdir. Srbistan ile Bulgaristan aleyhinde icra olunacak harekt- askeriyyenin istinadgh skb ve daha dorusu Kumanova'dr, "Mvezzi" ovasn mdafaa in bundan mhim bir nokta olamaz. Devlet-i aliyye Yunanistandan ok korkmaldr. Zira Yunanllar denizi istil ederler ise Osmanllar sevahil-i garbiyede her nev harekt icrasndan me'n edebilirler. bu tehlike-i hakikyeden uzun uzad'ya bahs etmeksizin urasn beyan etmeliyim ki, Osmanl donanmas klliyen kymetden ardir. Boazii ile Kale-i Sltaniye'den Dersaadet'e muvasalat me'n in ina olunan istihkmat gayr kfidir. Istihkmat- mezkre bir dman donanmasna yirmidrt saat bile mukavemet idemez. Istihkmat-.... tamir olunmadklar gibi tehizat dahi noksandr. Karaya gelince; Dersaadet civarlar Karasu ile tayin olunan atalca hatt ile himaye edilmektedir. atalca mevkii bir taraftan Marmara denizinde vak Kkekmece krfezi ve dier taraftan Terkos ky zerine istinad etmektedir. Beyker (Baker) ve Blum Paalar tarafndan tahkim edilmi olan hatt- mezkr elyevm metruk bir haldedir.

137

mdi elyevm icras lzm gelen eyler bunlardr. Evvela; Dersaadet'in deniz cihetini torpidolar ve taht'elbahir, edavat- harbiye ile mdafaa itmek, saniyen; Kavaklarn iki sahilinde, biri Rumili vc dieri Anadolu cihetlerinde olmak zere kubbeler ve cesim toplar ile mcehhez baz (tabyeler ) ina eylemek, Fenar boaz in denize doru baz bataryalar inas dahi lazimedendir. Kale-i Sultaniye'de kk bir filonun itima' ve bu filoya erzak ve mhimmat yetidiririlebilmesi in Bykdere kk krfezinin gzedilmesi icab- haldendir. Kavak geidi bunun in intihab idlebilir. Bunali(?) JU^ ve Kabe(?) ^ ve skele ve Manevre(?) j S u l t a n i y e kalesi nam mahallerde inaat- hazra yerine, usul- cedde zere istihkmlar inaas ehemdir. Kara ciheti in bundan evvel takdim ettiim tahrirata istinad ederim. Tahrirat- mezkure bizzat kef ve muayene eylediim bilcmle tefsilt- mkemmeliyeyi havdir. Almanya'ya i'zam olunacak Osmanl zabitan hametl imparator hazretlerine beayet sadk grnen zevattan m, yoksa efkrmza itirake meyi ve her hususda bize muavenete hazr olan zabitan meyanmda m intihab idilecekdir. Bu babda taraf- acizaname talimat irsalini reca iderim. mza G (G) X Fi, 16 Terinevvel sene 89

138

1 'Pyt ) * ^^efw r^jJ-'J lj> ^ "T- il. /

U . - / . - - , Jf/ ^UM- J ^ , <>; r ^ A - * ' f ^ ' " . * A >- ^ >" r'^'^V r ^ tfC. J . ^ Ol,^, .. - , . " .

"J->U> ^ ^u Jj,,

^Ci^^. ^ ^

U^Ju Jg, >> ^


1

^ ^

> e r

, J^L ^

' "

"

<Jt_r

5 C O x-

139

EK II

"Badad Valisi Namk Paa'nn Alman Konsolosu Richarz ile Mlakat zerine Richarz'm Berlin'de Babakan Prens Hohenlche-Schillingfrst'e Raporu" Archiv des Ausvvaertigen Amtes, Trkei 134
a.d.k. Bd. 1-2. Kopya

A.7371 pr. 19 Haziran 1899 leden sonra A.No: 37 Girdi Bendeniz, Zat- alinize bildirmekten eref duyarm ki; Badad Vilayetinin yeni Genel Valisi, evvelce Afrika'da Trablusgarb valisi olan Ekselans Namk Paa, geen Perembe 18 Maysta, buraya vasl oldular. Bundan nceki Genel Vali Ata'ullah Paa ayn 20'sinde Halep zerinden istanbul'a hareket etti. Yeni Vali Namk Paa'nn hakan ferman dn trenle hkmet kona nnde okundu ve bu meyanda Genel Vali ile konsolosluk temsilcileri arasnda ziyaretler teati edildi. Benim Namk Paa'y ziyaretim srasnda, kendisi sohbeti zellikle; Sivas-Diyarbekir-Musul zerinden Badad'a uzatlacak Anadolu demiryolu hatt inaas konusuna getirdi. "mit edilir ki bu byk ulatrma eseri Alman elleri ve sermayesi ile gerekletirilecektir" dedi. Namk Paa bu arada ihsas ettirdi ki, stanbul'dan buraya olan seyahatinden nce, Anadolu demiryolunun inaas meselesi kendisine yksek makamlar tarafndan nemle anlatlm ve kendisi bu konuda nemli ve bilhassa mal sorunlarda kendisini ilgilendiren giriimlerde bulunma talimatn almtr. Richarz mtg (verildi) 20/6 Dr. Siemens Badad 23 Mays 1899

140

J^pA^A.

fi foZ*. stff.

'

A*
,

C-

fi*V?*,

i'ry-

"jfr* .-l. ,-ff^..;./^ / ''' I

'/* famU. , ./,. ^^ JZo&r-Zinytr,^ J . + '-K ', ^JlJ^

^Uyr-...'' Ar W

-yi,

xr

EK III

"Anadolu Demiryolunun Konya'dan Ereli'ye uzatlacak ksm iin, ayrlmas gereken teminat akesinin ne suretle salanacana dair Ticaret Nezareti'nin Sadaret makamna sunduu tezkire" Babakanlk
Arivi, Yldz Evrak, Ksm 5, Evrak No: 428 Zarf 83/ 1

"9 evval

1321, 10 Ocak 1904 tarihli."

Ticaret ve Nafa Nezareti Mektubi Odas Aded: 295 Huzur-u Smi-i Cenab- Sadaretpenahiye, Maruz-u aker-i kemineleridir. Anadolu demiryolunun Konya'dan Ereli'ye tahdid edilecek ubesi in tahsis olunacak teminat akesinin Aydn Vilayet-i Celilesi rndan tesviyesi hakknda Mecli-i Mahsus-u Vkel kararyla bamazbata sbk eden arz v istizan zerine ibu ube in yeniden teminat akesi tahsis olunmayarak Anadolu demiryolu teminat akesinden kalmakta bulunan fazladan temin edilmesi mukarrer bulunmasna nazaran bunun in ne Konya vilyetinden ve ne de sair vilyetden ake temin edilmesine mahal olmamasna ve Aydn vilyetinden nizamiye haftal da mretteb bulunmasna mebni iin tekrar mzakeresi erefsdr olan irade-i seniyye-i hazret-i hilfetpehan iktiza-yi aliyyesinden bulunduu ve Maliye Nezaret-i Celilesine tebligat ifa klnm olduu beyan- lisiyle icabnn ilve-i mtal-y z ile serian ifasn emr- bera-i tzim ve terkim olan 7 Knunevvel sene 319 tarihli ve yzyirmibe nolu tezkire-i smiye-i sadaretpenahileri mtalagzar- cizi oldu. Nezarete tanzim ve teati klnm olan imtiyaz mukavelenamesinin otuzbeinci maddesinde "Konya'dan ileriye ikiyz kilometre tlnde ina olunacak birinci ksm in kilometre bana senevi ita's merut olan onbirbin frank taksit-i

142

senevinin tediyesi in devlet-i aliyye tarafndan mevki-i tedavle ihra edilecek tahviltn faiz ve res'lmale mahsub akelerinin tediyat beher ksm hattn mevki-i icraya vaz'ndan akdem hkmet-i seniyye ile irket beyninde bilmuvafaka tayin klnacak tahsisat- mahsusa ile temin edilecektir." deyu muharrer olub, Maliye Nezaret-i Celilesince tanzim ve teati klnm olan istikraz mukavelenamesinin dokuzuncu maddesinde dahi selefzzikr taksit-i senevinin faiziyle res'lmale mahsub akenin temini tediyesiyn hkmet-i seniyye, Anadolu Osmanl Demiryolu irketi'ne Konya vilyeti rndan hadd-i asgr ve muayyen olarak otuzalt bin ve Haleb ve Urfa sancaklar rndan hadd-i asgr olarak yetmi bin ki, cem'an yzaltbin lira-y Osmani-yi kat ve (Velyetgir) suretde tayin ve tahsis etmitir, deyu muharrer bulunduundan Msy Hugenin daire-i nezarete celb ile Konya-Ereli ubesinin haslatiyle, Ankara hatt teminatna karlk olan r varidat fazlas ube-i mezkre taksit-i senevisinin faiz ve res-ulmal akesine kifayet edecei cihetle bakaca r varidat talebe mahal olmad tebli olundukda bu suret mukaddema dahi mevzu-u bahs olmu ve saye-i tevfikatvaye-i hazret-i Padiahide Ankara hatt haslat teminat itasndan istifa hasl idecek dereceye gelmesiyle, Ankara hatt teminat olan r varidat nif-z-zikr Konya-Ereli hatt taksit-i senevisinin faiz ve res'ulmal tahsisatna ma'ezziyadet tekabl idecei derkr bulunmu ise de Ankara hatt in kauluk tutulan varidat- riyye, hatt- mezkra aid teminat olmak cihetiyle bunun tasfiyesi caiz olamayub ancak Konya Ereli'sine kadar ina olunacak birinci ksm hat in r malndan gsterilecek karuluun Ankara hatt teminatndan yerine konulmas imkn ve mtalasna binaen zikr olunan mukavelenamelerin tanzim ve teati klnm olduu ve ber minval-i maruz Ankara hatt teminat fazlasndan yerine konulmak zere Konya-Ereli ksm in dahi bir teminat iradesi lbd bulunmu idini ifade eylemi olmaun, ol babda emr- ferman hazret-i veliy-l emrindir. Fi'g evval 1321/29 Aralk 1903 ve fi'16 Knunevvel sene 1319 Ticaret ve Nafa Nazr Vehbi

143

- , A>.\>/.

}/./J/t

t'-

'

*/ gfA.ii'H.H.J*, j-v/^/t' /Ajl'S VrS . . S,J,'CStffS. ^ ^.-Vv '

">>-> - /T,v'tv \uftSSj>>* j,t/vj.*> Ur'f'.js J.tS/A'S"-^*?''/ -y'tV

'^S. \> J*,jw jK f

Jt> U^r^^A-'

j>,!>.l

,-

'

.'

'

144

D Z t N
A
ABD, 14, 15, 17, 120 Abdurrahman Paa, 97 Abdullah Cevdet: Afyon Hatt, 88 El Ahsa, 99 Ali Nizami Bey, 26 A. Nizameddin Bey, 105 Alman aleyhdarh, 120, 121 dou Cemiyeti 51, tarafdarl ve hayranl, 117, 118, 119, 131, katolikleri 53, 54, Alman misyonerleri, 51 okurlar 50, sanayii, 17, 18, irketleri 73 tabibler, Yardm Alten 48, yahudileri, Birlii, III, 14 111 107, 112, (konsl), 112, 119. Yahudileri Afrika 8, 10, 14, dou Afrika Protektoras, 9 Basra ve Basra krfezi, 73, 78, 95, 98, 99, 100 Battenbergler, 3 Bauman, 70 Bavyera, 1, 2 Baykal B.S., 36, 77, 78, 79, 84, 89 Bebel A, 21 Becker, 35 Berlin kongresi, 22, 25, 41, 106, 109 Bethmann-Hollweg, 21, 51 Beyrut, 31, 32 Bieberstein, Marschall von: 33, 44, 84 Bismarck, 2, 3, 4, 11, 19, 25, 26, 28, 43, 46, 59. 67, 78, 81, 105, 109, Blaisdell D., 77, 78, 83 Bloch, Kurt, 5 Bloch, Adam, 85 Bondarevskii G . 38, 94 Bosna-Hersek: K i l , 28, 36 Boxer Ayaklanmas: Bradford, Martin, 6 Brentjes, Burchardt: Blow, 3, 6, 118 C, 11 irke ;i, 85 92 10, 11, 26, 27 Caillard V., 77 Caprivi (prens) 19 Carmel Alex, 108 Cavid Bey, 97, 116, 120, Cemal Paa, 120, 121, Cevdet Kudret, 44 elik retimi, 13 arikov, 94 in, 4, 5, 13, 37, (konsorsiyumu) 5, (mslmanlar) Coburglar, 3 41, Collas, 77 Concert Europeen, 19 45 122 110 Bulgaristan, 3, 27, 35 , 45

Alsas-Loren,

Altyapsal yatrmlar, 37 Amerikan misyonerleri, 107 (okullar) (Protestanlar) 108, (Yahudileri)

113.
Anadolu Demiryollar, 82 du Anadolu slahat, 105 Antalya hatt, 96 Ansaldo grubu, Antisemitizm, Aydn Demiryolu 116

Arazi speklasyonu,

Avusturya-Macaristan,

B
Baden-VVrtemberg, 2 Badat Demiryolu Kumpanyas, 86, 87, 90 Balkanlar, 2, 10, 28, 104 (bozgunu) (ittifak) 36 Bankalar ve bankaclk, 18, 29, 40, Bartlett A 33 72,

145

Conze W , g Cosmidi Efendi, Cuinet V . , 4 ukurova, 92 umra, 41 projesi, D Damat Mahmud Paa, 96, 97 Delcasse M . , 91 Demir retimi., 15 Demiryol imtiyazlar., 76, 77, 78, 79 Deutsche Bank., 18, 38, 40, 74, 81, 8298, Deutsch-Asiatische Bank., 5, Dinar demiryol hatt, 84 Diner Celal, 78 Disraeli, Duyun-u 26, 77 22, 39, 46, 76, 77, Dresdener Bank., 18, 40 Umumiye., 78, 81, 82, 83, 87 E Earle E . M . , 40, 84, 87 Ege blgesi demiryollar., 75, 78 Eldem V . , 23, 40, 102 Eliav, Mordechai., m , Ellenborough, Lord., 7 Engels, Friedric., Enver Paa, 120, hatt., g2 Ermeni ulusalcl ve Almanya., 105, 107, 108, 109, 110 F Fadeyeva I. E., 75. Fachoda krizi, 52 Farhi, David., Fas Buhran, 4 Fesch, P., 35 Filistinde Filistin Alman kolonizasyonu,. 11-116 115 110 zerklii., mparatorlar 115 104 121 Eskiehir demiryol 113 Habeistan, 10 Habsburglar.. 2 Haleb., 83, 90 Handelsverein, 29Hardenberg, Baron., 18 g Deutsche Colonial Gesellschaft., 77 Currie, Philippe: 85 Czalet-Tancred 116 Garity, J. M . , 71

G Gazi Osman Paa., 61, 63 Gehrke U . , 6 Gen Trkler., 71, 117, 118, 119 Giesl, YVIadimir., 66 Gladstone, Goetze, 58 Goltz, Colmar von., 35, 61, 64, 65, 66, 67, 71 Gorakof., 25 73 Gotha program., 21 Gottlieb W . W . , Granville Lord., 109 Griffiths M . A . , 59 Grothe H., 42, 50, 51 H 25, 26, 27

16

Hasan Paa., 70 Hasan Fehmi Paa., 75 Haydarpaa Helfferich, Helgoland., liman., Kari., 44 115 96 13, 94 16, 17, 77, 78, 119

Hermann., 92, 93 Herzl, Theodor., Hicaz demiryolu., Hidiv., 26 Hillgruber A., 19 Hirschfeld.,47 Hobe von., 60, 61, 63 Hocaolu M . , 27 Hofe von., 70 Hohenlohe Prens., 42, 78 Holpmann irketi., g2 Hber R., 85 Hseyin Hilmi Paa., 48

1,1
brani kltr ve eitimi, 114 ittifak, 43 101 113 6,8, 20, 26, 27 India Government, ndjikian O . G . , 35, ngiliz-Alman 15

Fischel Alfred,

Fransz-Alman rekabeti., 4,8, 17, 40 (demiryol hatlar) 84 Fremdling, Rainer.,

rekabeti.,

(ngiliz demiryol hatlar) 84

146

tran., 4, 5, 7, 13, 35, 37 islamclk., 41 nfuz atmas., 10, 11, Italyan-Alman M a h m u d Muhtar., Makedgnya., Manchester

M 119 105 38

15. 27
Ittihad ve Terakki., 43, 117 vanova L. M . , 4

M a h m u d evket Paa., 117 11, 46, sanayii.,

Marks, Kari., 50, 104

J
Jaeck E., 4a, 45, 119 Japon-Alman nfuz atmas., 2 4, 8, 9 Junker kapitalizmi., 2, 16 K Kaehler von., 46, 60, 61 Kamplvener von., 60, 63, 69 Kapnitz, Katolikler Kont., ve 98 katolikleri., 43, 106, Karal E. Ziya, 79 ark 107-116 Kaulla, Alfred, 81, 82, 88 Kerkk petrolleri., 93 Kilometre garantisi., 82, 83, 84, 88, 89 King, Pendleton., 32 Konya demiryol hatt., 41, 52, 83, 88 Kstence-stanbul Krauss, J., 29, 31 Krger, H., Kuds ve 17 Kudste konsolosluklar., Krupp., 32, 40, 68, 69
53

Mauser., 68, 69 Mehmed Akif., Mehmed 44 Enis., 42

M e h m e d Zeki.,. 120, 119 Merutiyet ve Almanya, 7, 41, 42, 71, 117 Mezopotamya tahl, 94 Midhat Paa., 75 Mikadoname., 5 Mills Patrick, Mary., 28, 45 Mirza Hseyin., 6 Moltke., 28, 29, 58, 60 Monokltrel tarm., 37 Moral, Felix., 7 Morgenthau., 115 120 Mori, Giorgio., 10 M . Ubeydullah.,
v

Mubarek'us Sabah., 100 56 Murat., 43 N Nasihat Heyeti., 45 Nasruddin ah., 6,7 ' Necib Necid Paa., Emiri., 80 101

telgraf

haft.,

10,

54 Kurmu, Ktahya., Kuveyt.,

"i Orhan., 32 8 99 L

Necid ktas., 99 Nikola II., 103

O,
O ' C o n o r N . R . C . , 85, 89, 94, 114 kn, Gndz., 24 nsoy, Rfat., 30, 34, 73, 102 Ortodoks kilisesi., 105 Orudjev, M . G . , 117 Osmanl Bankas, 23, 47, 80 115 Osmanl borlar.. 24, 38, 39. Osmanl-Rus sava., 57 Osmanolu, Aye., 43 P Palestina Bank., 113 Palmerston., 51 Pancermanizm ve Pancermen Birlii., 29, 35, 38, 90, 9 1

Lamngton.,

78.

Lassalle, Ferdinand., 21 Layard, H., 77 Lenin, V . I.., 12, 35 Leopold, (Kral.,) 9 Lepsius, J., 3, 11 o Levi, Moshe Hahamba., Lewin, P. E., 34 Liebknecht, Kari., 21 Limpus, Amiral., Liszt, F., 29 Lwe., 68, 69 Ludvvigshaven sanayii., 18 Luxembourg, Rosa., 21, 88 72

147

Panislamizm., 106 Pantrkizm., 120 Pamuk, evket., 24, 34, 38, 39, 40 Pamuk ekimi., ve pamuklu mamulat., 33. 98 Papalk,. 55 Parfit, Canon., 101 Paris Kongresi., 106 Parvs Efendi., 36 Pax Ottomana., 104 Peter, Cari., 9 Petrol., 36 Plantasyon koloniyalizmi., 37 Pobedonovtsev., 98 Pomiankovski, J., 6g Pressel, W . von., 75, 79 Protestanlar., 106-116 Quatert, Donald., 95

Silin , A. S., 117 Sivas demiryol projesi., 88 Siyasi poliste dzenleme., 46 Slavlar., 22, 106 Smith, T . C . , 9 Sozialistengesetz., 21 pi'lkova, V . I., 117 Staniforth projesi., 82 Starche von., 70 Stolper, Gustav., 14 Streisand, Joachim., 19 Sulama ameliyesi., 92 Svey ve Badat hatt., 72 Svvanson, Glen., 71

T
Tahl (Mezopotamya ve Anadolu)., 95 Tahsin Paa., 101 Talt Paa., 120 Tanganyika Alman kolonisi., 9 Taylor, A.J., 17 Tekeli, ilhan., 102 Teminat akesi., 87 Templar tarikat., 54, 55, 108, 109, m , 112 Testa, Baron., 63 Tevfik Paa., 48, 64, 67 Al Tibavvi., 53 Trietsch, Davis., 33, 42, 49, 74 Trumpener, Ulrich., 72 Trkgeldi, Ali Fuad., 48

R
Radovvitz von., 78. Rapp, A., 35, 56 Rathman, L., 29, 62, 68, 86 Rechnitzer, E., 96 16 Redcliffe, S., 107 Regulierungsedikt., Ren-Westfalya Kmr Birlii., 37 Reval grmesi., 71 Richarz (konsl)., 78, 80, 88 Ristow., 60 Robach, Paul., 87, 92 Rosen (konsl), 111 Rdgisch von., 69 Rumeli muhacirleri., 29 Rus-Alman rekabeti., 4, 6, 7, 8, , 12, 13. ' 9 , "4. 35. 4.-88, 94

U, V
Uzunarl, 1. H., 27 Varjabedyan, Patrik., 109

W
VVallach, Jehuda., 58-102 VVangenheim, VVebster, R.A., 98 Baron., 10 115, 118, 120 Weber, Frank., 121 VVilhelm II., 3, 5, 19, 28, 44, 52, 53, 54, 55.86

S,
Sadiye-Henikin demiryol projesi., Said Paa., 90, 97, 100 Sakzyan, Ohannes., 93 Salisbury, Lord., 27, 32 Sanders, Liman von., 66, 72, 89 Schlichting von., 62 Selanik liman., 10, 31, 32 Shannon, Richard., Sherman Act., 18 27

Y
Yahudiler (Filistin)., m-116 Yapp, M . E . , 57 Yatrm sermayesi., 39 Yunanistan., 34

Z
Zaibatsular., 9 Zander, Kurt., 86, 93 Zenzibar Sultanl ve Almanya., 9 Zihni Paa., 86 Zinovyev (bykeli) 94

"Sidorova, A. K . , 4, 12 Siemens, Georg von., 33, 53, 79, 81, 82, 85, 89, 91Silh ticareti., 61, 68, 69

Zollverein devletleri ve Osmanl devleti., 30

148

Fiyat :

85 TL.

You might also like