You are on page 1of 30

bilig

BAHAR 2012 / SAYI 61 01-30

Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu
Haluk Alkan

zet Sovyetler Birlii daldktan sonra Trk Cumhuriyetlerinde siyasal kurumsallama sreci daha ok uluslararas ilikiler temelinde deerlendirilmitir. Bu yaklamlar bu lkelerin i dinamiklerini ikinci plana ittiklerinden, konu ile ilgili yeni analiz erevelerinin gelitirilmesine gereksinim bulunmaktadr. Bu almada Trk cumhuriyetlerinin bamszlktan bu gne yirmi yl iinde geirdikleri siyasal deiim kurumsal, demokratikleme ve sistem boyutlar nda incelenmektedir. almann sonunda, bu lkelerin yaplar, farkllamalar ve potansiyel deiimleri konusunda ulalan sonular belirtilmektedir. Anahtar Kelimeler Trk Cumhuriyetleri, Siyasal Deime, Kafkasya ve Orta Asya lkelerinde Parti Sistemleri, Siyasal Hayat ve Demokratikleme.

Giri Trk Cumhuriyetleri bamszla kavutuklar 1991 ylndan bu gne, geen 20 yllk sre iinde ok ynl basklarn altnda bir kurumsallama srecine girmi bulunmaktadrlar. Bu lkeler, Sovyet enternasyonalizminin federe bir unsuru olmaktan kp, liberal sylem, kurum ve kurallarn kresel bir dalgaya dnt bir konjonktrde, ou isteksizce bamszla itildiler. Bamszln gerektirdii yeni kurumlarn oluturulmas, etnik ve snr anlamazlklar gibi i sorunlarn yannda, uluslararas sistemin beklentisi olan reformlarn yaplmas ynndeki basklarla da kar _____________

Prof. Dr., Erciyes niversitesi, BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Kayseri / Trkiye halukalkan@hotmail.com

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

karya kaldlar. Geen 20 yl bu lkelerin siyasal adan otoriter bir kurumsallama srecine girdiklerini gstermektedir. almada Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistandaki siyasal kurumsallamann isel dinamikleri ve potansiyel geliimi ele alnmaktadr. Bu kapsamda ncelikle konu ile ilgili bir kavram erevesi oluturulmakta ve oluturulan ereve nda bu lkelerin siyasal sistemleri incelenmektedir. Kavramlar Kurumlar Trk cumhuriyetlerindeki siyasal deiimin belirlenmesinde ncelikle bir kavramlatrma erevesinin oluturulmasna gereksinim bulunmaktadr. Bu lkelerin bamszlklarndan sonra yaam olduklar siyasal deiim, daha nce oluturulmu analitik erevelerin yeniden yorumlanmasn gerektirmektedir. Bunun iin de almada konuya hkmet sistemi ya da siyasal rejim boyutu, demokratikleme boyutu ve siyasal sistem boyutu olmak zere adan yaklalacaktr. Birinci boyut, klasik anlamda siyasal kurumlar ve bu kurumlara ilikin kurallarn nasl yaplandrld ile ilgilidir. Demokratikleme boyutu siyasal rejimin demokrasiye ilevsellik kazandrma ynnde nasl rol oynad ile ilgilidir. Son boyut ise dier iki boyut ile birlikte siyasal hayatn nasl iledii sorusuna odaklanmaktadr. Hkmet sistemi ya da siyasal rejim boyutu ynyle Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ortaya kan olgu, bu lkelerde otoriter bakanlk veya yar-bakanlk rejimleri temelinde bir kurumsallamann ne kmasdr. Bakanlk rejiminin zellikleri konusunda gr ayrlklar bulunsa da, bu tipin en belirleyici zellii sistem iinde yasama ile yrtmenin arasnda kat bir ayrln yaplandrlm olmasdr (Tulis 1987: 41-45). Bakanlk rejiminin ayrt edici zelliklerinden bir dieri, bakana baz gl yetkilerin tannm olmasdr. Bakann genel olarak parlamentodan kan yasalarla ilgili gletirici veto yetkisi bulunmaktadr. Buna ek olarak bakana yrtmenin alanna giren konular kararname ile dzenleme yetkisi tannmtr. Baz lke rneklerinde yasamann onay ile belirli konularda kanun karma yetkisini devralmas bile sz konusu olabilmektedir (Carey vd. 1998). Sartori bakann halk tarafndan seildii, ancak yasama karsnda gl yetkilere sahip olmad rneklerin bakanlk rejimi olarak deerlendirilemeyeceini ileri srmektedir (1994: 106-107). Bu durum bakann gl yetkilerini snrlayabilen bir parlamento yaps ile anlam kazanmaktadr. Bu salanamad takdirde parlamentonun, gl bakann ynlendirdii uysal bir organa dnme olasl her zaman sz konusudur. Yine siyasal adan paralanm bir parlamentoya kar yetkilerini daha rahat kullanabilen bakan sistemi otoriter bir rejime ynlendirebilmektedir. Kiisel diktatrle dayal rejimlerin genellikle bakanlk rejimi altnda formle edilmi olmalar, sistemin bu
2

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

pekitirici zellii ile yakndan ilintilidir (Linz 1994: 18). Yar bakanlk rejiminde, iktidar paylam yasama ve yrtme arasnda deil, daha ok yrtmenin iki kanad, cumhurbakan ile hkmet arasnda olumaktadr. Yrtmenin hkmet kanadnn seimi parlamenter rejimlerde olduu gibidir. Parlamento seimleri sonucunda ounluu oluturan grup hkmeti kurmaktadr. Yrtmenin dier kanad cumhurbakan ayr bir seimle, bakanlk rejimine benzer ekilde dorudan halk tarafndan seilmektedir (Siaroff 2003: 292). Yar bakanlk rejiminde ise cumhurbakanna, meclisi feshetme; olaanst durum ilan ederek baz yasama yetkilerini kullanma; anayasa mahkemesine dorudan bavurabilme; anayasa deiikliklerinde baz stratejik yetkilere sahip olma; yarg ve brokraside geni atama yetkileri kullanma; atama kararnamelerini bir tr veto arac olarak kullanabilme gibi geni bir hareket alan tannarak, yetkili ikinci bir yrtme otoritesi oluturulmaktadr (Knapp vd. 2001: 84-88). Yar bakanlk rejiminin temel zellii yrtmenin hkmet kanadnn, cumhurbakanna kar zerkliinin kurumsal olarak salanm olmasdr. Bu zerkliin salanamad durumda sistem fiilen bir bakanlk rejimine dnmektedir (Elgie 1999: 69-71). Dolaysyla cumhurbakan karsnda hkmet zerkliinin kurumsal olarak salanmad rejimler daha ok bakanlk rejiminin otoriter biimlerine uygun ileyen rejimlerdir. Bakanlk ya da yar bakanlk rejimlerinde bakann otoritesini dengeleyici bir yasama iktidar veya yrtme iktidarnn tamamyla tek bir kiinin elinde toplanmasn nleyen dengeleyici yrtme otoritelerine sistem iinde yer verilemedii takdirde bu rejimlerin otoriter bir siyasal yaplanma dourma olaslklar yksektir. Otoriter bakanlk rejiminde yrtme otoritesinin eline, dier anayasal kurumlar glgede brakan gl aralar verilmitir. Cumhurbakannn yasama alanndan zerk klnm, geni bir kararname karma yetkisi bulunmaktadr ve bu yetki yrtmenin ban, kiisel olarak yasa yapan bir iktidara dntrmektedir. Cumhurbakan meclisi feshedebilmekte, geni atama yetkileri ile her dzeyde yarg organlarn kontrolnde tutabilmektedir. Yasama iktidar alan olarak snrlanmtr. Bu iktidar, ayn zamanda cumhurbakanna tannan veto yetkisi ile kontrol altna alnmtr. Meclis, sistem olarak cumhurbakan ile uyumlu almaya zorlanmaktadr. Bu rejimi, tam otokrasiden ayran zellik, yrtme ve yasama otoritesinin dzenli yaplan seimler yolu ile belirlenmesidir ki, pratikte seimler bir iktidar deiimini mmkn klmamaktadr (Fish 2001: 177-192). Trk cumhuriyetlerinde siyasal deiimin ikinci boyutu demokratikleme ile ilgilidir. Demokratikleme boyutu belirtildii gibi mevcut kurumsal yapnn demokrasinin geliimine ne lde frsat tand ile ilgili bir nitelik tamakta3

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

dr. Bu adan Sovyetler Birlii sonrasnda yaanan deiimin bir demokrasiye gei sreci olmaktan ok, hibrid-karma rejimlere ynelik olduu grlmektedir. Karma rejim, siyasal sistemde otoriter ve demokratik kurumlara bir arada yer verildii ve rejimin ileyiinde bu kurumlarn birlikte ilev grebildii bir siyasal rejim tipidir. Bu rejimde sistem iinde demokratik kurumlara yer verilmi olsa da rejimin belirleyici nitelii otoriter bir ileyie sahip olmasdr. Baka bir ifade ile demokratik unsurlar otoriter rejimin perdelenmesi amacyla, ona demokratik bir grnm vermeye dnk olarak yaplandrlmlardr. Linz, 1970li yllarn ortalarnda otoriter rejim altnda ok partili ve yarmac bir yapnn oluturulabileceini, hkim parti ve onun evresinde bir dizi yapay parti ile bir pseudodemokrasi (yapay demokrasi) sisteminin oluturulabileceini ileri srmt (Linz 2000: 60). Diamond, son yirmi ylda farkl zellikleri bir arada barndran karma rejimlerin Dou Avrupadan, Asyaya, Latin Amerikaya kadar dnyann birok blgesinde glendiini belirtmektedir (Diamond 2002: 21-22). Bu devletler seimlere sistem iinde yer vermelerine ramen, liberal demokrasinin rgtlenme, ifade zgrlkleri, alternatif iletiim kanallarndan zgrce yararlanma hakk, vatandalarn karar alma srelerine katlmn kolaylatran ek yasal ve kurumsal mekanizmalarn oluturulmas gibi dier unsurlar hayata geirmekte zorlanmakta ya da isteksiz davranmaktadrlar (Diamond 2002: 23). Diamond, siyasal rejimleri alt tipe ayrmakta, bunlardan liberal ve kapal-otoriter rejim dnda kalan dier drdn karma rejim olarak nitelendirmektedir. Karma rejimler; seimli-demokrasi, mulk rejimler, yarmac-otoriter rejimler ve hegemonik-seimli otoriter rejimler olma zere drt farkl biimde olumaktadrlar. Seimli demokraside serbest ve drst seimlere yer verilmekte, ancak seimler siyasal hayatn ileyiinde ve hak ve zgrlkler alannda herhangi bir gelimeye yol amamakta, otoriter liderler yaygn halk destei ile uzun sreli iktidara sahip olabilmektedirler. Yarmac otoriter rejim, muhalefete daha geni bir hareket alannn tannd, yapay demokratik kurumlarn yasal olarak daha iyi formle edildii, basna ve sivil topluma belli bir hareket zgrlnn tannd bir rejim tipidir. Ancak siyasal sekinler grnr bir biimde siyasal hayatn ileyiine hakimdir ve tannm bulunan zgrlkler otoriter ileyie bir etkide bulunamaz. Mulak rejimler, zaman zaman seimli demokrasi, zaman zaman da yarmac-otoriter rejim zellii gsteren bir gei tipidir. Sistemin ileyiine zaman zaman otoriter mdahalelerde bulunulabilmektedir. Hegemonik-seimli otoriter rejimde ise yapay demokratik kurumlar sistem iinde henz yerlememitir. Kurumlarn yapsna ve ileyie sklkla mdahale edilir. Buna paralel olarak, muhalefete, basna ve sivil topluma tannan hareket alan yarmac otoriter rejime gre daha snrldr. Kurallara ramen mdahaleler, kurallarn deitirilmesi her zaman sz konusudur. Bu rejimde siyasal cinayetler daha ok grlmektedir
4

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

(Diamond 2002: 25-26). Diamond, Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan ve Krgzistan, hegemonik-seimli otoriter rejime, Trkmenistan ise kapalotoriter rejime sahip lkeler arasnda sralamaktadr. Economist dergisi tarafndan yaplan ve 165 lkeyi kapsayan dier bir snflandrmada ise, sadece Krgzistan bir karma rejim olarak nitelenmekte, dier lkeler otoriter rejim grubunda gsterilmektedir (Economist 2007: 1-3). Bu noktada, Vladimir Putin tarafndan Mart 2004 bakanlk seimlerinde ortaya atlan Ynetilebilir Demokrasi kavramnn zerinde de konumuzla ilgili olarak durmak gerekmektedir. Bu kavram hakknda farkl snflandrmalar yaplsa da ynetilebilir demokrasi kavram drt zellii bir arada tayan bir ierie sahip bulunmaktadr: Zayf kurumlar karsnda gl bir bakan; basn zerinde devlet kontrol; iktidar sekinlerinin kararlarna meruiyet salayan kontroll seimler ve uzun dnemli programlar yerine ksa dnemli etkili mdahalelerin tercih edilmesi. Bu zellikler sistem iinde bakann kiisel belirleyiciliini glendirmekte, siyasal kurumlarn ileyiini onun kontrolne brakmaktadr (Petrov ve McFaul 2005). Bu kavramn analitik incelemelerin rn olan bir tanmlamadan ok, karma rejimlerin karakteristik yapsn tanmlayan siyasal bir nitelendirme olarak ele alnmas daha doru bir yaklam olacaktr. Siyasal deiimin nc boyutu olan sistem boyutu siyasal hayatn ileyiine odaklanmaktadr. Sovyetler Birlii sonras siyasal rejimlerin ileyi biimine ilikin zerinde durulmas gereken rejim ise Patronal rejimdir. Bu rejim, iktidar elinde toplayan cumhurbakannn formel ve enformel kurumlar kontrol ve nfuz etme aralarna sahip olmas, bakann kararlarna sk skya baml klnan bir ekonomik ve brokratik sekinler grubunun oluturulmas, idari ve yargsal kurumlarn siyasal hayat zerinde bakann otoritesini pekitirici rol oynayabilmesi ynleri ile otoriter bakanlk rejimine benzemektedir. Buna karlk, bu sistem istikrarl bir sistem deildir. Genellikle bu sistemde birbirini takip eden dalgalar eklinde siyasal kapanma ve alma dnemleri yaanmaktadr. Siyasal alma dnemlerinde, siyasal iktidar mekanizmalarnda sz sahibi olanlar, istedikleri takdirde demokratiklemeye dnk bir sreci de balatabilmektedirler. Patronal rejimde yargsal, idari ve ekonomik alanda enformel ilikiler ile kontrol edilen bir sekinler snf bulunmaktadr. Bu sekinlerin hareket alan yrtme gcn elinde toplayan cumhurbakannn kararlarna sk skya baldr. Verilen imtiyazlar ve makamlar, yarg organlar eliyle her alan geri alnabilir. Patronal rejim, Sovyetler Birlii dneminde oluturulmu olan iktidar ilikileri zerinde yaplanmtr ve bamszlk sonrasnda tm siyasal deiim bu arka plan temelinde yeniden anlamlandrlmaktadr. Seim sreci cumhurbakanna baml idari ve yargsal mekanizmalar tarafndan sk bir biimde kontrol edilmektedir. Devletin gvenlik birimleri siyasal, idari ve ekonomik sekinler hakknda bilgi toplamakta, bu bilgiler sekinler iinden
5

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

gelebilecek iktidar kart giriimlere kar gerektiinde kullanlabilmektedir. Buna karlk, sistemin ayrt edici dier bir zellii, blgesel, ekonomik ve brokratik sekinlerin kendi aralarnda bir ibirliine yneldiklerinde liderin otoritesini tehdit edebilecek bir gce ulaabilmeleridir. Bu dnemlerde sekinler, mevcut muhalif rgtleri de yanlarna alarak, ellerindeki olanaklar lidere kar kullanabilirler. Eer mevcut lider, elinde bulundurduu geni nfuz kanallarn ve sekinler arasndaki rekabet aralarn baarl bir biimde kullanamazsa, muhalefet dalgas bir iktidar deiimi ile sonulanabilmektedir. Hale, bu dalgann her zaman demokratiklemeyi dourmadn, iktidarn devrilmesinden sonra, yeni yneticilerin ncekilere benzer ynetsel eilimler tamalar nedeniyle lkede kkl bir deiime gidilmeden, ncekine benzer srelerin yeniden yaplanabileceinin altn izmektedir (Hale 2006: 305-329). Bu erevede, Ukrayna, Grcistan ve Krgzistanda yaanan iktidar deiiklikleri patronal rejim iinde bakann kontrol yeteneini kaybetmesi ile aklanmtr. Sovyet sonras lkelerde patronal yap baz lkelerde iktidar atmalarna neden olurken, ayn zelliklere sahip dier baz lkelerde ise bu tip krizlere kar daha direnli bir yapnn gelitii grlmektedir. Bu erevede patronal rejimin rantiyer bir altyap zerinde kurumsallat lkelerin daha gl bir rgtsel denetim a oluturabildikleri nerilmektedir. Rantiyer devlet kavram, Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan gibi baz lkelerin siyasal sistemlerinin, bu lkelerin sahip olduklar doal kaynak gelirleri ile siyaset ilikileri incelenmeden anlalamayacan ileri srmektedir. Bu ekonomilerde enerji retimi ve yatrmlar ekonomide baskn sektr haline gelmekte ve sektr kontrolnde tutan siyasal ve ekonomik sekinler geni bir ynetim ann unsurlarna dnmektedirler. Ekonomik gelimeden elde edilen gelirin snrl bir grubun kontrolnde olmas siyasal adan merkezlemeyi, elde edilen gelirin siyasal bir ara olarak kullanlmasn beraberinde getirir. Sovyet sonras dnemde byle bir altyapya sahip bulunan lkelerde bamszlkla birlikte bu durum grnr hle geldi. Doal kaynak d satmna bal ekonomik iyileme lke liderlerinin ekonomik ve siyasal reformlar konusunda daha ar hareket edebilmelerini mmkn klmtr (Olear 2007: 207-223). Bu devletler ekonomi ve siyasette ynetici sekinlerin merkezi olarak sistemin ileyiini kontrol edip ynlendirebildii rnekler olarak ne ktlar. Rantiyer devletler de genellikle bakanlk rejimleri ile ynetilirler ve sistem iinde otoriter eilimler gldr. Beblavi ve Luciani gelir kaynaklar doal kaynak dsatmna dayal olan bu lkeleri birinci derecede -tam rantiyer- devletler olarak nitelemektedirler. Bunun dnda geliri d yardmlara baml olan ikinci derece (Krgzistan gibi) rantiyer devletler de bulunmaktadr (Beblawi vd. 1987: 4961). Smith birinci derecede rantiyer devletlerin otoriter rejim retmeye daha yatkn olduklarn belirtmektedir (2004: 232-246). Rantiyer devlette ynetici
6

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

aznlk elde edilen rantn ynetimi ve datm zerinde sz sahibidir. Parasal kaynaklar, sekinlerin topluma her dzeyde nfuz edebilmelerini kolaylatrr ve iktidar toplumdan zerkletirir. Rantiyer devlet, neopatrimonyal bir ynetim ana dayanr. Neopatrimonyal devlette, siyasal kararlar kurumlar temelinde deil, kiisel ilikiler, aile ballklar temelinde ekillendirilmektedir. Lidere kiisel olarak baml bir a, ynetim mekanizmalarna hkimdir. Birok Kafkasya ve Orta Asya lkesinde bu a, aile-akrabalk ve blgesel ilikiler temelinde olumu bulunan klanlar tarafndan ekillendirilirler. Bu erevede ranta dayal neopatrimonyal bir devlette lider iktidar kendi ailesinden birine devredebiliyorsa patrimonyal sultanlk ad verilen bir rejim biimi ortaya kar. Azerbaycanda Haydar Aliyevin, gl brokratik sekinlere ramen, iktidar olu lham Aliyeve devredebilmesi, Krgzistanda 2005 devriminden nce eski cumhurbakan Akayevin iktidarn ailesine devretme ynndeki giriimleri ve Kazakistanda siyasal iktidar iinde Nazarbayev ailesi mensuplarnn giderek ne kmalar bu ynelimin rnekleri olarak gsterilebilir. Modern bir terminoloji olarak Sultanlk rejimi Chehabi ve Linz tarafndan ayrntl bir biimde ele alnmtr. Sultanlk rejimi, kiisel liderlie baml, itaatin bir ideolojik temelden, karizmatik zelliklerden kaynaklanmad, daha ok istikrarszla kar duyulan korku ve liderin yakn evresinde bulunmann ve onunla ibirlii yapmann salad mevki ve ekonomik kazanmlara dayal olduu bir rejim tipidir. Kariyerler ve ynetsel pozisyonlar, lider tarafndan aile yeleri, aile dostlar, iadamlar ve iktidarn korunmasna yardmc olan bask aralarn kullanabilen kiiler arasnda paylatrlmaktadr (Chehabi vd. 1998: 7-8). Bu erevede Guliyev (2005: 404), Azerbaycann sahip olduu rejimi, yar otoriter sultanlk olarak tanmlamaktadr.
izelge 1. Sovyet Sonras Rejimlerle lgili Temel Kavramlar
Boyut Kurumsal Rejimler Otoriter Bakanlk / Yar-Bakanlk Rejimleri Otoriter-Hibrid (Karma) Rejimler Patronal zellik Demokratik grnm kaygs olmakszn anayasal olarak Cumhurbakanna devlet organlar zerinde gl yetkiler tannmas yolu ile iktidar tekelini srdrme istei Otoriter liderlerin liberal siyasal kurumlara sistem iinde gstermelik olarak yer vererek iktidar tekelini srdrme istei Cumhurbakan ile enformel kurumlar arasndaki ilikilerin nitelii ktidar sekinlerin lke gelirlerini kontrol ve paylatrma yetenei Liderin iktidar ailesinden birine devredebilme ve bunu kabul ettirebilme yetenei

Demokratikleme

Sistem

Rantiyer

Modern Patrimonyal

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

Ele alnan kavramlar ve bu kavramlarn temel zellikleri izelge 1de zetlenmektedir. Bu ereve nda Trk cumhuriyetlerinde bamszlktan gnmze yaanan siyasal deiim aada daha ayrntl olarak incelenecektir. Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumlar Belirtildii gibi, siyasal kurumsallama boyutu asndan belirleyici zellik n plana kmaktadr. Bunlar, anayasal dzeyde devlet erkleri iinde yrtme otoritesine yasama ve yargya gre daha gl yetkiler verilmesi; zellikle yasamann yrtme karsnda dengeleyici bir g olmaktan karlmas ve yrtme otoritesi iinde cumhurbakan merkezli otoriter bir yaplanmann bulunmasdr. Trk cumhuriyetlerinin siyasal kurumsallama asndan belirleyici zelliklerinin banda, bu lkelerde siyasal sistemin yumuak-grevsel kuvvetler ayrl temelinde ve niter bir model altnda yaplandrlm olmalardr. Dolaysyla bu lkelerde bakanlk rejiminin demokratik bir model altnda iletilmesinin bir koulu olan kat kuvvetler ayrlna dayal dengeleyici bir yasama erkinin oluumunun kurumsal alt yaps bulunmamaktadr. 1995 tarihli Azerbaycan Anayasasnda yasama, yrtme ve yarg glerinin Milli Meclis, Azerbaycan Cumhurbakan ve yksek yarg organlar arasndaki ibirlii esasna gre paylatrld ifadesine yer verilmekte, Trkmenistan Anayasasnn 4. maddesinde ise grevsel kuvvetler ayrlna ak bir biimde vurgu yaplmaktadr. Yrtme organlarna, pratikte cumhurbakanna dorudan parlamentoya yasa tasars sunma yetkisi tannmtr. Azerbaycan anayasasnn 96. maddesine gre Milli Meclise, Cumhurbakan, yksek mahkemeler ve basavc yasa tasars sunabilirler. Kazakistan Anayasas cumhurbakanna yasa tasars sunma yetkisi vermekte, Anayasann 61/2. maddesine gre cumhurbakan ayrca tasarlarn grlme prosedrn belirleyebilmektedir. Cumhurbakannn ivedilikle grlmesini istedii bir tasar, parlamento tarafndan iki ay iinde sonulandrlmak zorundadr. Bu gerekletirilemezse cumhurbakan bir kararname ile tasary yrrle koyabilir. zbekistan Anayasas, cumhurbakannn, bakanlar kurulu yelerinin, yksek mahkeme bakanlarnn ve merkez bankas bakannn meclis oturumlarna katlabileceklerini belirtmekte, Anayasann 82. maddesi cumhurbakanna, bakanlar kuruluna, yksek mahkemeler ve basavcya yasa tasars sunma yetkisi tanmaktadr. 2010 ylndaki yeni anayasa yrrle girene kadar Krgzistan Anayasasnda da cumhurbakanna yasa tasars sunma yetkisi tannmt. Hatta bu lkede cumhurbakannn tek tarafl olarak dorudan anayasa deiiklii iin referanduma gitme yetkisi de bulunmaktayd. Paralel olarak, Trk cumhuriyetlerinde cumhurbakanlarna meclisi fesih yetkisi tannmtr. Bu yetki, siyasal sistem iinde cumhurbakanl otori8

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

tesine kar yasamann dengeleyici bir g olmasn imkansz hle getirmektedir. Kazakistan Anayasas, parlamentonun cumhurbakan tarafndan nerilen hkmete gvenoyu vermemesi, yine cumhurbakan tarafndan nerilen babakan iki defa reddetmesi ve parlamento ile dier devlet organlar arasnda anlamazlklar kmas nedeniyle bir siyasal krizin ortaya kmas durumunda cumhurbakanna parlamentoyu fesih yetkisi tanmaktadr. zbekistanda cumhurbakan, milletvekilleri arasnda zmlenemeyecek anlamazlklar kmas ve meclisin anayasaya aykr kararlar almas durumunda Ali Meclisi databilir. 2010 ylna kadar Krgzistanda cumhurbakannn, nerdii babakann parlamento tarafndan kez reddedilmesi durumunda meclisi fesih yetkisi bulunmaktayd. Hkmete iki defa onay vermeyen meclisin cumhurbakan tarafndan feshedilme yetkisi Trkmenistanda da bulunmaktadr. Azerbaycan Anayasas cumhurbakanna, yasama prosedr zerinde geni yetkiler tanmaktadr. Dier Trk cumhuriyetlerinde olduu gibi bu lkede de cumhurbakann gletirici veto yetkisi bulunmaktadr. Buna ek olarak cumhurbakanna 56 gn gibi uzun bir sre yasalar inceleme/bekletme sresi verilmitir. Anayasa deiiklikleri konusunda ise cumhurbakannn mutlak veto yetkisi bulunmaktadr. Kazakistan Anayasas cumhurbakan tarafndan parlamentoya iade edilen bir yasann onaylanmak zere tekrar cumhurbakanna gnderilmesi iin gerekli olan te iki oy okluu art yerine getirilmedii takdirde, cumhurbakanna itiraz ettii ekliyle dzenlemeyi yasalatrabilme yetkisi tanmaktadr. Cumhurbakan yasamann st kanad Senatoya 15 yeyi dorudan atayabilmektedir. Yine Kazakistanda parlamentonun anayasa deiiklii iin referanduma gitme ynnde alm olduu karar, cumhurbakan tarafndan iade edildii takdirde, onay iin tekrar cumhurbakanna gndermek iin parlamentonun bete oy okluu ile karar almas gerekmektedir. zbekistanda yasamann st kanad olan Senatonun 16 yesi dorudan cumhurbakan tarafndan atanmaktadr. Trk cumhuriyetlerinde parlamentonun ve milletvekillerinin stats konusunda da yasama organnn dengeleyici bir g olmasn engelleyici dzenlemeler bulunmaktadr. Azerbaycanda bir milletvekilinin grevinin sona ermesi iin, herhangi bir mahkeme karar ile sulu bulunmas veya partisinin kapatlm olmas yeterlidir. Kazakistanda partisinden ihra edilen bir parlamento yesinin milletvekillii dmektedir. 2010 ylndaki yeni anayasa yrrle girene kadar Krgzistanda partisini deitiren bir milletvekilinin, milletvekillii sona ermekteydi. Krgzistan dnda, dier Trk cumhuriyetlerinde yasamann hangi konularda yasa kartabilecei anayasalarda tek tek saylmaktadr. Yasama sreci zerinde bu lkelerde cumhurbakanlarna
9

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

tannan gl yetkilere yukarda deinilmiti. Btn bu ereve Trk cumhuriyetlerinde yasamann, cumhurbakannn otoritesine baml ikincil bir organ olarak yaplandrlma isteini gstermektedir. Bu arka planda yasama organlar cumhurbakanlar ile uyumlu almak zorunda kalmaktadr. Aada ayrca deinilecei zere, bu lkelerde pratik olarak muhalif bir parlamento bileiminin oluumu deiik yntemlerle engellenebilmektedir. Geen 20 yllk srece bakldnda, Krgzistan dnda bu lkelerde parlamentolar cumhurbakan ile uyumlu bileimlere sahip olmular, bu durum anayasalarda yasamaya verilen snrl yetkileri de anlamsz klmtr. Kazakistan ve zbekistanda, 2010 ylna kadar da Krgzistanda, yasama sistemi Senato ve Meclis olmak zere hiyerarik olarak dzenlenmi, iki kamaral bir sisteme sahiptir. Stratejik atama yetkilerinin yan sra Senato, meclis kararlarna kar da gletirici veto yetkisi ile donatlmtr. Senatolar, seimlerinde siyasal partilerin rolnn olduka snrl olduu, iki dereceli seimle belirlenen ve yelerinin byk ounluu cumhurbakannn alma ekibinde bulunan veya bulunmu olan brokrasi kkenli kiilerden olumaktadr. Yasama srecinde senatolara stratejik yetkiler tannmas da, onlarn bu zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Senato ve cumhurbakanna verilen veto yetkileri aamal bir biimde yasama srecinin kontrol edilebilmesine imkan tanmaktadr. Trk cumhuriyetlerinde yasama otoritesinin dengeleyici bir g olarak yaplandrlmam olmasnn yannda bu lkelerde cumhurbakanna tannm bulunan gl yetkiler otoriter sistemin dier dayanan oluturmaktadr. Bu lkelerde bakanlar kurulu tamamyla cumhurbakan otoritesine balanmtr. Azerbaycanda cumhurbakan, yalnzca babakan meclisin onayna sunar, dier bakanlar ise dorudan atama yetkisine sahiptir. Bakanlar ve tm dier yrtme birimleri cumhurbakanna tabidir ve ona kar sorumludur. Kazakistan ve Krgzistanda kabinenin baz bakanlar dorudan cumhurbakannca belirlenmektedir. Kazakistanda dier bakanlar neren babakan da cumhurbakan tarafndan belirlenerek parlamentonun onayna sunulmaktadr. Yine bu lkede cumhurbakan, parlamentodan onay almam bir hkmeti grevde tutabilir ve bunu yukarda akland gibi fesih nedeni olarak kullanabilir. Cumhurbakannn iki defadan fazla seilememe art, Kazakistanda 1998, Trkmenistanda 2003 ve Azerbaycanda 2009 ylnda yaplan anayasa deiiklikleri ile yrrlkten kaldrlmtr. zbekistanda buna benzer bir hkm anayasada yer almakla birlikte, bu hkm fiilen uygulanmamaktadr. Farkl olarak Krgzistan 2010 ylndaki yeni anayasa ile birlikte cumhurbakanl bir defa seilme artn getirmitir. Azerbaycan Anayasasnn 148. maddesi
10

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

cumhurbakanl kararnamelerini bir yasama yetkisi olarak nitelendirmektedir. Kazakistanda cumhurbakan feshettii meclis kanadnn yetkilerini, yenisi seilene kadar kullanabilmektedir. Trk cumhuriyetlerinde cumhurbakanlarna yarg zerinde de gl yetkiler tannmtr. Krgzistan dnda bu lkelerde yksek mahkeme yarglklarna kimlerin aday olabilecei cumhurbakannca belirlenmekte ve parlamentonun onay ile atama yaplmaktadr. Yksek mahkemeler dndaki yarg ve savclar ise dorudan cumhurbakannca atanmaktadr. Krgzistanda da 2010 ylna kadar cumhurbakanlarnn byle atama yetkileri bulunmaktayd. Bu durum, cumhurbakanlarna siyasal rakiplerine kar yarg srecini kullanmakta geni bir hareket alan tanmaktadr. Kazakistanda cumhurbakannn Anayasa Konseyi Bakann belirleme, konsey oturumlarna katlma ve oy kullanma yetkisi bulunmaktadr. Ayrca cumhurbakanna konsey kararlarna kar gletirici veto yetkisi tannmtr. Kurumsal boyut asndan zerinde durulmas gereken bir husus Krgzistanda 2010 ylnda yaanan iktidar deiiklii sonrasnda 27 Haziran 2010 tarihli referandumla kabul edilen yeni anayasann getirdii sistemin, kurumsal olarak dier lkelerden nemli bir deiime iaret etmesidir. Yeni anayasa ile otoriter bakanlk rejimlerinin bir gstergesi olan parlamento seimlerinde ounluk sisteminden, nispi temsil sistemine geilmekte, mecliste ounluk partisine en fazla 65 sandalye verilmesi esas getirilerek parlamentoda gl bir yrtme yapsnn olumasn frenlemekte, hkmetin parlamentoya kar sorumluluu glendirilerek cumhurbakan otoritesinden zerkletirmekte ve cumhurbakann stratejik yetkileri nemli lde trplenmektedir. Anayasa cumhurbakannn parlamento tarafndan grevinden alnmasn olduka kolaylatrmaktadr. Hkmetin oluumu tamamyla parlamenter bir srece braklmakta, gvenoyuna bal yetki anlay getirilmektedir (Alkan 2010a: 11). Yeni sistem, nemli bir deiim olmakla birlikte potansiyel olarak baz sorunlu ynler iermektedir. Bunlarn banda cumhurbakannn yetkilerinin nemli lde kstlanm olmasna karlk, ne meclisin ne de hkmetin anayasada tannan yetkileri etkin bir biimde kullanmasna imkan veren bir kurumsal zeminin oluturulamam olmas gelmektedir. reti parlamento ounluuna dayal bir hkmet, hkmetin baz konularda cumhurbakanna bamllnn srmesi, yetkisiz, ancak seimle greve gelen bir cumhurbakannn parlamentodan kaynaklanacak bir siyasal istikraszlkta gl bir otorite figr olarak sivrilme olasl bu erevede sralanabilecek potansiyel sorunlardr. Krgzistanda bu gn siyasal sistemin istikrar fazlasyla parlamentodaki gl bir uzlamaya bal bulunmaktadr. Somut sonularnn belirlenmesi asndan henz yeni olan bu
11

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

gelime, Krgzistanda kurumsal boyutta yaanacak deiimin siyasal hayatn ileyii zerindeki etkisi asndan dikkatle izlenmesi gereken bir sreci balatm bulunmaktadr. Demokratikleme Boyutu Demokratikleme boyutu asndan Trk cumhuriyetleri, otoriter ya da demokratik kurumlara siyasal rejim iinde gstermelik olarak yer verilen karma rejim biimlerine uygun bir deiim izlemektedirler. Bu ereve iinde lkelerin siyasal partileme ve seim sistemlerinin yaps nemli gstergeler olarak karmza kmaktadr. Trk cumhuriyetlerinde siyasal parti sistemlerinin gelime sreci genel olarak iki farkl izgi izlemektedir. Birinci sre muhalefet partilerine siyasal hayat iinde yer veren lkelerin deneyimleri ile ekillenmektedir. Azerbaycan, Kazakistan ve Krgzistan bu tr bir gelime sreci izleyen lkelerdir. Ancak bu lkeler arasnda da iki alt grubu birbirinden ayrt etmek mmkndr. Birinci grup lkeler, Azerbaycan ve Kazakistanda olduu gibi, hakim bir devlet partisi ve onun etrafnda kmelenmi bulunan ve lider tarafndan kontrol edilen uyumlu kk partilerin siyasal hayatta belirleyici olduu, buna karlk muhalefet partilerine snrl bir alann tannd lkelerdir. Azerbaycanda Yeni Azerbaycan partisi (YAP), Kazakistanda Nur-OTAN siyasal hayatn merkezinde yer alan, liderin temel politika arac, ayn zamanda siyasal aktrler arasndaki dengelerin oluturulduu kurumlar olarak ne kmlardr. Krgzistanda ise hakim, ynlendirici bir devlet partisi oluturulamad gibi, siyasal partiler pratikte birbirleri ile rekabet halindeki blgesel liderlerin birer politika aracna dnmlerdir. lkede ok sayda siyasal parti bulunmasna ramen, ulusal dzeyde rgtl program partileri gelime gsterememitir. Bu ortamda partiler siyasal hayatn ileyiinde merkez bir rol edinememi, zayf blgesel rgtler olarak kalmlardr. kinci sre, siyasal hayatta muhalefete rgtlenme imkan tanmayan lkelerin deneyimi ile ekillenmektedir. Trkmenistan ve zbekistan bu tip yaplanmann ne kt lkelerdir. Ancak burada da iki lkenin izledii sre birbirlerinden farkllklar tamaktadr. Trkmenistanda fiilen tek parti sistemi hkm srmektedir. Bununla birlikte Trkmenistan Ulusal Demokratik Partisi (TUDP) merkez bir devlet partisi olmaktan ok ynetici gruplarn bir politika arac olarak sistem iinde ikincil derecede neme sahip bir organ konumundadr. zbekistanda ise nceleri hakim bir devlet partisi olarak ne kan Ulusal Demokratik Parti (UDP), daha sonra Cumhurbakan slam Kerimovun istekleri dorultusunda kurulan bir ok siyasal partinin kaynan oluturmutur. Hepsi lider tarafndan kontrol edilen bu partiler, lkede bir tr korporatist bir sistemin unsurlarn oluturmulardr. Bu
12

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

erevede Trk cumhuriyetlerinde gelimekte olan parti sistemlerini aadaki gibi tablolatrmak mmkn grlmektedir.
izelge 2. Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Parti Sistemleri
Muhalefet Partilerine Yer Veren Sistemler lke/zellik Azerbaycan Kazakistan Liderin kontrolndeki Devlet Partisinin vesayetinde snrlanm muhalefet partileri Blgesel liderlere bal ok sayda kk partinin oluturduu zayf parti sitemi Muhalefet Partilerine Yer Vermeyen Sistemler lke/zellik Ynetici gruplarn kontrolndeki tek parti sistemi

Trkmenistan

Krgzistan

zbekistan

Liderin vesayetinde korporatist parti sitemi

Kaynak: (Alkan ve Erolu 2011: 70).

Yukardaki ayrma paralel olarak ncelikle siyasal sistem iinde muhalefet partilerinin varlna izin verilen lkeler, Azerbaycan, Kazakistan ve Krgzistan; muhalefet partilerinin siyasal hayat iinde serbeste hareket etmelerine izin verilmeyen zbekistan ve Trkmenistan ayr deerlendirmek gerekmektedir. Azerbaycan ve Kazakistan bamszlktan bu gne ekillenmekte olan parti sistemi, merkezinde hakim bir devlet partisinin ve onun evresinde kmelenmi lml partilerin bulunduu, muhalefete ise siyasal hayat iinde olduka snrl hareket alan tannan bir yapya sahip bulunmaktadr. Hakim parti ayn zamanda yerel meclis ve yneticiler zerinde de etkili ve ynlendirici bir konumdadr. Bu lkelerde muhalefet partileri ise iki farkl tipte olumulardr. Birinci grup partiler nomenklatura partileri olarak isimlendirilebilecek ve temel zellikleri mevcut siyasal iktidar sekinleri iinden koparak kurulmu olan partilerdir. kinci grup partiler ise bamszln ilk yllarndan itibaren mevcut iktidar yapsna muhalif ve genel zellikleri milliyeti sylemler olan partilerdir. Sistem muhalefet partilerine bazen snrl bir hareket alan tanyarak, bazen de tamamen bask altna alarak, bu partilerin zellikle parlamentoda bir blok oluturmalarn engellemeye dnk olarak iletilmektedir. Azerbaycanda hakim devlet partisi Yeni Azerbaycan Partisi (YAP) ve onun evresinde bu parti kanalyla kontrol edilen merkez ve yerel brokratik sekinler siyasal hayatn ileyiine yn vermektedir (Heradstveit 2001: 264-273). Dnem dnem adlar deise de, Anavatan Partisi, Sosyal Refah Partisi, Cumhuriyetiler Partisi, Vatanda Hemehrilii Partisi, mit Partisi gibi kk lml partiler bu merkeze yakn hareket etmekte ve sisteme ok partili bir grnm kazandrmak gibi bir ileve sahip bulunmaktadrlar. Muhalefet partilerinin bazlar, belirtildii gibi nceleri mevcut iktidar ile birlikte hareket eden, daha sonra baz nedenlerle muhalefete
13

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

ynelen kiiler tarafndan oluturulmu partilerdir. Bu partilere Azerbaycan Demokrat Partisi rnek olarak verilebilir. Parti bakan Resul Guliyev, Haydar Aliyev ynetiminde Milli Meclis Bakanl ve petrol irketi yneticilii yapm, 1996 ylnda ise Aliyev rejimini otoritarizme kaymakla sulayarak ona cephe alm bir isimdir. Guliyev daha sonra grevinden alnd ve lkeyi terke zorland. Bugn ABDde yaamakta ve kurmu olduu partiyi dardan ynetmektedir (Cornell 2001). Azerbaycanda siyasal partilerin kurulmas zerinde herhangi bir nleyici mekanizma bulunmamaktadr. Bu nedenle muhalefet partilerinin says oktur. kinci grup partiler ise belirtildii gibi, bamszlktan beri mevcut iktidara muhalefet eden partilerdir. Bu partilerin ounun kkeni Azerbacan Halk Cephesidir (AHC). Bu partiler genellikle lke dzeyinde rgtl milliyeti partilerdir. AHCP, Yeni Musavat Partisi, Milli stiklal Partisi nde gelen muhalefet partilerine rnek olarak sralanabilir. Azerbaycanda siyasal sistem, iktidar tekelinin muhalif oluumlar karsnda korumasna dnk kurumlarla donatlmas temelinde yaplandrlmtr. Bu sistem ileyi olarak kat ve elemeci bir seim sistemi ile parlamentonun dengeleyici bir g olmasnn engellenmesine dayanmaktadr. Kazakistanda ise 1991 ylnda Kazakistan Komnist Partisi feshedilerek kurulan Sosyalist Partiye hakim parti rol verilmek istenmi, ancak Nazarbayevin parti iindeki baz evrelerle yaad sorunlar, 1995 ylnda bu partinin de feshedilerek yerine Halkn Birlii Partisinin (SNEK) kurulmasna neden olmutur (Kubicek 1998: 33). Bu parti de 1998 ylnda yerini baka bir devlet partisi olan OTANa brakacaktr. OTANn yannda Sivil Parti, ifti Partisi, Rnesans Parti ve i Partisi gibi kk partiler, yine lkede ok partili bir grnm oluturulmasna hizmet edecek ekilde yaplandrlmlardr. Ancak lkede 2001 ylndan itibaren ynetici gruplar arasnda yaanan baz sorunlar nedeniyle 2006 ylnda lml kk partiler OTAN ile birletirilmi ve 2007 ylnda yaplan erken seimlere Nur-OTAN ad altnda girilmitir. Azerbaycanda olduu gibi bu lkede de muhalefet nomenkulatura kkenli ve milliyeti partiler olmak zere iki grupta toplanm bulunmaktadr. Eski ynetici sekinler tarafndan kurulan partiler, Azerbaycann aksine, siyasal hayatta muhalefet olgusunu ekillendirmekte daha etkilidirler. Bu ekilde lke siyasetinde rol oynayan partilerin banda eski Babakan Akezhan M. Kazhageldin liderliinde kurulmu bulunan Cumhuriyeti Halkn Birlii Partisi (RNPK) gelmektedir. 1997 ylnda Kazhegeldin, Nazarbayevi hedef alan sert demeler vermesi sonucunda, nce babakanlk grevinden alnd, daha sonra 1998 ylnda hakknda bir yolsuzluk soruturmas alarak kendisine ceza verildi (Centralno-Asiatsky Bulleten 1999). Kazhageldin bugn, Fransada srgn hayat yaamaktadr. 2001 ylnda Nazarbayevi istifaya davet eden ve aralarnda brokrat ve hkmet yelerinin bulunduu isimler tarafndan imzalanan
14

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

bir bildiri ile kurulan Kazakistann Demokratik Seimi de (DVK) bu tip partilere bir dier rnektir. Kazhageldin ile yakn diyaloa sahip bu oluumun nde gelen isimlerinden Muhtar Abliyazov, nce hapsedilmi, daha sonra Nazarbayev tarafndan affedilmi, ancak daha sonra yurt dna karak muhalefeti buradan ynlendirmeye alan bir isimdir. Yine 2001 ylnda bir deklarasyonla kurulan Ak-Jol Partisi, nce Nazarbayev ile yakn hareket etmi, daha sonra bu politikaya kar kanlarn ayrlmasyla Nagz Ak-Jol ad altnda daha muhalif bir siyasal partiye kaynaklk etmitir (Alkan 2011: 95-104). kinci grup muhalefet partileri lkenin ok etnili yapsndan kaynaklanan milliyeti veya ayrlk siyasal oluumlardr. Bu oluumlar, genellikle Kazak ve Rus milliyeti partileri evresinde toplanmlardr. Azat, Cumhuriyetiler ve Zeltoksan (Aralk) ve Ala Kazak milliyeti partileridir. Bugn, Kazak milliyetisi siyasal oluumlar kendi aralarndaki anlamazlklar nedeniyle zayflam durumdadrlar. Yedinstvo (Birlik), Sivil Szleme, Demokratik lerleme ve LAD (Uyum), Kazakistan Ruslar Partisi balca Rus milliyeti partilerdir (Kolstoe 1995, Alibekov 2002). Grlecei gibi Kazakistanda siyasal parti sistemi milliyeti ve ayrlk siyasal partilerin zayflatlmas temelinde, Nazarbayevin evresinde toplanm ekonomik, brokratik ve siyasal sekinler arasndaki ittifak ve atmalarn partilemeye rengini verdii, siyasal hayatn da giderek ynetici sekinler arasndaki denge ve rekabet tarafndan ekillendirildii bir grnm almaktadr. Kazakistanda siyasal partilerin kuruluu ve seimlere katlma koullar 2002 tarihli Kazakistan Siyasal Partiler Yasas tarafndan kat bir biimde dzenlenmitir. Yasaya gre bir siyasal partinin Adalet Bakanl tarafndan kaydedilebilmesi iin, lkenin tm blgelerinde (14 Oblast), Almat ve Astanada her bir birim iin yedi yz kiiden az olmamak koulu ile rgtlenmi olmas ve bu ekilde rgtlenen bir partinin lke genelinde toplam elli bin yeye sahip bulunmas gerekmektedir. Yasann 14/5. maddesi ise bir kaytl partinin st ste iki defa Meclis seimlerine girmemesi durumunda kapanm saylacan da hkme balamaktadr (Kazahstankaya Pravda 2002). Bu ekilde siyasal hayat iinde rol oynayacak partiler, daha balangta denetlenebilmekte ve Azerbaycandaki gibi elemeci bir seim sistemi yardm ile yasal adan gl bir muhalefetin oluumu engellenmektedir. Krgzistanda siyasal partiler, ulusal dzeyde rgtl ve yaygn bir yelik yapsna sahip olmaktan ok, kiisel-blgesel balarla ekillenmi, rgtlenme kapasitesi zayf yaplanmalardr. Partilerin ou, 3 veya 4 ubesi bulunan, krsalda az sayda yeden oluan hcre rgtlenmesi gibi etkinlik gsteren, semenle dorudan ve yaygn iliki kurmayan bir grnm sergilemektedirler. Parti liderleri genelde eski brokratik yaplanmadan veya Krgzistan Komnist Partisi (KrKP) ierisinden gelen ve kiisel zellikleri ile ne kan isimlerdir. Parti says oktur. 2001 yl sonu itibari ile kaytl
15

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

parti says 32yi buluyordu. Ancak bunlarn iinde bir merkez rgtlenmesi dnda ubesi bulunmayan, hatta toplam ye says 5-15i gemeyen bir ok parti bulunmaktadr. Dolaysyla, siyasal etkinlikler parti liderlerinin doum yerlerinde younlamaktadr (ICG 2001: 19). Hzl kadro rotasyonu, merkezde ynetici elitlerin kabile balar, yerel blgelerde ise etkin yerel otoritelerin siyasal sre zerinde etkisi Krgzistanda zayf bir yrtme mekanizmasnn olumasna neden olmaktadr. Byle bir yapda liderlerin ynetim rgtleri ve parlamento zerinde srekli ve tek ynl bir hakimiyet kurmas olduka glemektedir (Andrew 1994: 53). Krgzistanda bu grnmn balca dinamikleri olarak, bamszla gei srecinde KrKP ynetimine hakim bir liderin bulunmamas ve lkenin ekonomik adan patronal bir sistem oluturabilecek rantiyer bir altyapya sahip olmamasdr. Dolaysyla Krgzistanda cumhurbakanl otoritesini elinde bulunduran isimler hakim merkez bir parti oluturamadklar gibi, bu partinin kontrol altnda uysal bir parlamento bileimini de seimler yolu ile oluturamamtr. 1991-2005 dneminde Akayevin gl bir bakanlk sistemi kurma giriimleri parlamentoda stlenmi yerel liderlerin muhalefeti ile dizginlenmi, belirtildii gibi 2003 anayasa deiiklikleri ile Akayev yetkileri parlamentoya iade etmek zorunda kalmtr. 2005 yl seimlerinde cumhurbakannn seimler yolu ile uysal bir parlamento oluturma giriimi, muhalefetin olaan d katlm yolu ile iktidar devirmesi ile sonulanmtr. Benzer ekilde 2005 yl sonrasnda Cumhurbakan Bakiyevin hakim bir devlet partisi kanal ile parlamentoyu kontrolne alma istei, 2007 erken seimleri ile gerekletirilmi, ancak benzer ekilde parlamentonun dna itilen liderlerin ittifak ile 2010 ylnda, o da selefi gibi iktidardan alnmtr (Alkan 2010b: 22-23). Krgzistan, dier iki lkenin aksine otoriter bir bakanlk rejiminin oluturulamad ve zayf parti sisteminin bulunduu bir lkedir. Bu durum sistem iinde istikrarszlk sorununun kaynan oluturmaktadr. Ekim 2010 tarihinde yaplan meclis seimleri bu adan nemli bir gstergedir. Bu seimlerde be partili bir meclis bileimi ortaya kt ve hkmeti oluturacak bir koalisyon grubunun oluturulmas ylsonunu buldu (Osmonov 2010). Bu sistemin nasl ileyeceine ilikin 2011 yl sonunda yaplan cumhurbakanl seimleri sonrasnda cumhurbakan seilen Almazbek Atambayev ile parlamento, hatta koalisyon ortaklar arasndaki ilikilerin seyri nemli birer gsterge olacaktr. Her lkede de, 2010 ylna kadar seim sistemleri asndan izlenen sre, elemeci bir seim sistemi araclyla cumhurbakanl otoritesine uyumlu bir parlamento bileiminin oluturulmas amacna dnk olmutur. Elemeci seim sisteminin ba aktr seimlerin yrtlmesi ve denetiminden sorumlu Mer16

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

kez Seim Komisyonu (MSK) ve ona bal alan blge seim komisyonlardr. Adaylk bavurular bu komisyonlara yaplmakta ve genellikle komisyonlar bu yetkilerini istenilmeyen adaylarn seim srecinin dna itilmesi ynnde kullanmaktadrlar. Bamszl ilk yllarnda bu komisyonlarn bileiminde dorudan cumhurbakanlar etkili olmu, uysal parlamento yaplarnn kurumsallamasna paralel olarak MSK yelerinin atanmasnda parlamentolarn rol arttrlmtr. Ancak her durumda MSK ve alt komisyonlar cumhurbakan ve hakim partinin vesayeti altnda alan eleme mekanizmalar olarak ilev grmlerdir. Azerbaycanda ilk MSK yeleri dorudan cumhurbakan tarafndan atanm, Kazakistanda ise cumhurbakannn teklifi, yelerinin tamam yine cumhurbakan tarafndan atanan Danma Konseyinin onay ile belirlenmilerdi (Bremmer vd. 1996: 188). Azerbaycanda daha sonra, 1998 ylnda, MSK yelerinin yarsnn cumhurbakannca atand, yarsnn da meclisteki partilerin sandalye dalmna gre belirledikleri yelerden oluan bir sisteme geildi. Mecliste YAPn belirgin arl nedeniyle bu dalm da pratikte Komisyon yelerinin tamamna yaknnn Cumhurbakanna yakn isimlerden olumasn salamtr. 2000 ylnda ise MSKnn oluumunda tamamyla meclisteki sandalye dalmnn ve bamszlarn esas alnd baka bir ynteme geildi. Son olarak 2003 ylnda MSK yelerinin dalmnda meclisteki partiler ve bamszlar dnda, mecliste temsil edilmeyen partilere de ye belirleme hakk tannd (onbe yeden ) (OSCE/ODIHR 2003: 6). Ancak bu dzenlemelerden hi biri, parlamentodaki YAPn hakimiyeti ve dier lml partilerin ve bamszlarn baskn konumu nedeniyle pratikte bir sonu dourmamtr. Kazakistanda 1998 ylnda MSK yelerinin cumhurbakannn aday gstermesi ve parlamentonun onay ile atanmas yntemine geildi. 2004 ylnda ise MSKnn bileiminde herhangi bir deiiklie gidilmeden, alt seim komisyonlarna partilerin aday nerisi, yerel meclislerin onay ile ye atanmas uygulamas balatld. Krgzistanda 1995 meclis seimlerinden nce 15 yeli MSKnn yesi dndaki dier yeleri cumhurbakannca belirlenen rgtlerden seilerek atanmlardr. 1999 ylnda yelerin te birinin cumhurbakannca, dier yelerin meclisin iki kamaras tarafndan atanmas uygulamasna geilmitir (Alkan 2011: 238). Belirtildii gibi MSK ve dier komisyonlar seimlerde muhalefetin srece katlmn kstlamak ynnde bir eilime sahip olmulardr. rnein Azerbaycanda 1995 ylndaki meclis seimlerinde nde gelen iki muhalefet partisinin katlm bavurusu reddedilmitir. Yine ayn seimlerde bireysel bavuruda bulunan 1040 adaydan yalnzca 356'sna katlm onay verilmitir. Bu adaylardan ancak %10u muhalefetin desteini alm kiilerdi (OSCE/UN 1995: 10). 2000 Meclis seimlerinde ise Komisyonun bavuruda bulunan 13 siyasal partiden yalnzca beine seimlere katlma onay vermesine ramen Avrupa Konseyinden gelen basklar sonucunda, Haydar Aliyev Komis17

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

yona bir mektup gndererek, dier 8 partinin de seimlere katlmn salamtr (OSCE/ODIHR 2001: 6). Yine bu lkelerin seim sistemlerinde uygulanan rtl ve ak barajlar hakim parti ve lml partiler dndaki oluumlarn seimlerdeki etkinliini kstlamaktadr. Azerbaycanda seime katlmak isteyen siyasal partiler en az elli bin semenin imzasn toplayarak MSKne bavurmak zorundadrlar. Toplanan imzalarn lkedeki yz seim blgesinin en az 75ini kapsamas ve bir blgeden toplanan imza saysnn 250nin altnda kalmamas gerekmektedir. Bir seim blgesinden adayln koyacak kiilerden de en az iki bin semen imzas toplamalar istenmektedir (OSCE/ODIHR 2000: 4-6). stenen saylar, Azerbaycan artlarnda ulalmas kolay saylar deildir ve bir tr rtl seim baraj gibi ilev grmektedir. Ayrca lke genelinde %6 genel seim baraj uygulanmaktadr. Kazakistanda bir partinin meclise ye sokabilmesi iin lke genelinde geerli oylarn %7sini almas zorunluluu bulunmaktadr. Seim yasasnn bamsz adaylk ve seimler ncesinde partilerin ittifak yapmalarn yasaklamas, bu yollarla partilerin seim barajn amalarn engellemektedir (Lillis 2007). Kazakistandaki 2007 ylndaki meclis seimlerinde %7 barajn aan tek partinin hakim devlet partisi Nur-OTAN olduu ve bu partinin meclisteki btn sandalyeleri kazand dnldnde bu oranlarn ne kadar etkili olduu daha iyi anlalr (Isaacs 2008: 384). Krgzistanda Bakiyev dneminde 2007 meclis seimleri ncesinde seim yasasnda yaplan deiiklikle partilerin sandalye dalmna katlabilmeleri iin, lke genelinde geerli oylarn en az %5ini almalar, bu oylarn lkenin 9 idari blgesinden toplanm olmas ve partilerin her blgeden en az binde 5 oy almalar zorunluluu getirilmitir. Ayrca, seimlerde bamsz adaylk mmkn olmayacak, yalnzca partiler tarafndan seimlerde aday gsterilebilecekti (OSCE/ODIHR 2007: 3-6). Bu deiiklikler, seimlerde Bakiyevin partisi Ak-Jolun 90 yeli parlamentoda 71 sandalye kazanmasn salayacaktr. Seim sisteminin, seimlerin sonularna etkisi asndan dier bir rnek Azerbaycanda Anayasa Mahkemesinin seim sonularna tek tek inceleyip onay vermesidir. Anayasann 89. maddesi, Mahkemenin 125 yeli meclisin 83 yesinin seim sonularn onaylamas ile Meclisin yetkilerini kazanacan hkme balamaktadr. Bu madde tersinden okunduunda Anayasa Mahkemesine 42 yelik gibi yksek sayda seim sonucunu iptal etme yetkisinin tannd gerei ortaya kmaktadr. Bu yetki de pratikte baz direnli blgelerden gelen milletvekillerinin frenlenmesi veya ynlendirilmesi amacyla kullanlmaktadr. rnein 2000 Meclis seimlerinde 11 seim blgesinin sonular Anayasa Mahkemesi tarafndan geersiz sayl18

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

mtr (OSCE/ODIHR 2001: 15). Krgzistanda cumhurbakannn otoritesine bal alan savclar eliyle adaylara verilen basit cezalar ya da seim srecindeki prosedr hatalar istenilmeyen adaylarn seim srecinin dna itilmesinde kullanlmtr. rnein 2000 ylndaki meclis seimleri ncesinde Halkn Partisi lideri Danyar Usenovun, eksik servet beyannamesi verdii gerekesiyle seimin ikini turuna katlmas engellenmitir (OSCE/ODIHR 2000: 17). lgin bir dier rnek Krgzistandaki cumhurbakanl seimlerinde, seim yasasnn 61. maddesindeki Krgz dilini iyi bilme koulunun gerekleip gereklemediinin, yasada byle bir eyden bahsedilmemesine ramen, bir kompozisyon snav ile belirlenmesidir. Birok aday bu snav veremedikleri iin cumhurbakanl seimlerine katlamamtr (OSCE/ODIHR 2001: 4). zbekistan ve Trkmenistanda bamszlktan gnmze yaanan sre yukardaki lkelerden farkldr. Bu iki lkede bamszlk srecinde yerel komnist parti rgtleri hakim devlet partisine dntrlmlerdir. zbekistanda Ulusal Demokratik Parti (UDP), Trkmenistanda ise Trkmenistan Ulusal Demokrasi Partisi (TUDP) bu ekilde oluturulmu siyasal partilerdir. Her iki lkede de muhalefetin rgtlenerek seimlere girmesi geen yirmi yl sresince engellenmitir. Bu durum zbekistanda cumhurbakann otoritesi altnda birden ok devlet partisinin kurulmas, Trkmenistanda ise fiili bir tek parti sisteminin yerlemesi sonucunu dourmutur. zbekistanda bamszlktan sonra lkenin ilk muhalif rgtleri olarak kurulan Birlik ve Erk hareketleri 1992 ylnda tasfiye edilmi, hareketlerin liderleri lkeyi terk etmek zorunda braklmlardr (Bkz. Alkan 2011). lkedeki her trl slamc oluuma da ayn sertlikle mdahale edilmesi, bu oluumlarn yer altna ekilmeleri ve radikallemeleri sonucunu dourmutur. lkedeki yasal partileme sreci, bu tasfiye dalgasna paralel olarak cumhurbakannn direktifleri dorultusunda yaplandrld. UDPden sonra, 1992 ylnda kurulan Vatan Terakkiyat, 1995 ylnda kurulan Milli Tklan, 1999 ylnda kurulan Fidokorlar, 2003 ylnda kurulan Liberal Demokrat Parti cumhurbakann istekleri dorultusunda oluturulmu bulunan partilerdir. Bu grnmn tek istisnas Sosyal Demokrat Adalet Partisidir. Bu parti lke ynetiminde etkili bir grup olan Takent Hizbinin lml partisi olarak yaplandrlmtr. lkede yaplan seimlere bu partiler girebilmekte ve sandalyeleri de bu partiler paylamaktadrlar. lkedeki seim srecinde cumhurbakannn baskn konumu o kadar belirleyici bir olgudur ki, 2000 yl cumhurbakanl seimlerinde Kerimova kar adayln koyan UDP Bakan Abdulhafz Jalalov, oyunu kullandktan sonra yapm olduu aklamada, lke istikrar ve gelimesi iin kendi oyunu Kerimova verdiini aklamtr (Miller 2006: 74).
19

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

Trkmenistanda ise 1991-1993 yllar arasnda ortaya kan btn alternatif siyasal oluumlar tasfiye edilmitir. Bu srete Azbirlik Hareketinin nemli isimleri ve Abdi Kuliyev gibi ynetimden kopan muhalifler lkeyi terk etmek zorunda kalmlardr. Niyazov ynetimi balangta TUDPnin yannda gstermelik bir muhalefet partisi olarak Kyl Adalet Partisini kurdu. Ancak daha sonra bu partinin faaliyetlerine son verilerek, TUDP lkenin tek partisi olmaya devam etti. Hatta bu partinin hakim bir devlet partisi olmann da uzanda, ynetici grubun ve dier devlet rgtlerinin nfuzu altndaki zayf bir organizasyon konumuna dnt sylenebilir. 1994 ylnda yaplan ilk meclis seimlerinde, elli yeli meclis iin TUDP yesi elli isim bavuruda bulundu ve bunlarn hepsi meclise seildi. 1999 ylnda yaplan seimlerde ise yine TUDP yeleri arasnda ok adayl bavuruya izin verildi. 50 sandalye iin 104 aday seime girdi. Bu sre giderek lkede yaplan seimlerin bir festival havasnda gemesine neden olmaktadr. Trkmenistan Halk Maslahat nce 1995, daha sonra 1999 ylnda iki kez Niyazova mr boyu devlet bakan sfatn vermitir (Alkan 2011: 345346). Niyazovun lmnden sonra onun yerine geen Cumhurbakan Berdimuhammedov, nce Maslahata tannan yetkilerin meclise gemesi ynnde bir anayasa deiiklii gerekletirmi, 2008 meclis seimlerinde de TUDP dnda, sosyal rgtlerin de aday gsterebilmelerine izin vermitir (OSCE/ODIHR 2008: 1-8). lkede yaanan bu srecin demokratikleme asndan somut bir deiimi yanstmad ortadadr. Siyasal sistem pratikte, cumhurbakannn otoritesi etrafnda toplanm ynetim ann istekleri dorultusunda ekillendirilen kat bir otoriter ileyie sahip bulunmaktadr. Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Sistemin leyii Trk cumhuriyetlerinde siyasal yaplanmada blgesel klanlar ve aile ittifaklarnn yadsnamaz bir nemi bulunmaktadr. Sovyetler Birlii ncesinde gelien blgesel ilikiler paralelinde olumu bulunan bu ittifaklar, Sovyetler Birlii dneminde de nemini korumu, hatta Moskova zaman zaman bu gruplar arasndaki rekabet ve farkllklardan yararlanmtr. Azerbaycanda genel olarak Batllar, Bakller, Karaballar ve Genceliler olarak drt blgesel gruptan bahsedilebilir. lke siyasetinde en belirleyici olan hizipler Batlllar grubuna dhil olanlardr. Batllar grubu iinde iki nemli ittifak Yerazi (Erivandan g edenler) ve Nahvanllarn belirleyici bir arl bulunmaktadr. Aliyev ailesi Nahcivanl olmakla birlikte, kken olarak Erivandan gelmeleri nedeni ile Yeraz grubunun da yesidir. Dolaysyla Aliyevler, Batllarn iki byk grubunun desteini alan gl bir ailedir (Sdkov, 2004: 68-74). Batllar dnda, Bakller, Karaballar, Genceliler, ekiler ve Avarlar, gibi dier ittifaklar da lkede bulunmaktadr, ancak bunlar ynetici pozisyonlarda etkili olmayan gruplardr. Sovyetler Birliinin son iki yneticisinden Vezirov Karabal idi,
20

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

onun grevden alnmas ile yerine Bakl Muttalibov geti. Elibeye yaplan darbenin ba aktr olan ve Aliyev ynetimine kar iki defa hkmet darbesi giriiminde bulunan Suret Hseyinov Gencelilerin bir yesiydi. Ayrca lkede yer yer blgesel gruplarla rten, yer yer blgesel hiziplemeyi aan birok alt grup arasnda ayrmlar da sz konusudur (Karpat, http://www.axisglobe.com/article.asp?article=473, [12.04.2006]). Kazakistanda geleneksel ittifaklar Mool ynetimi dneminde ekillenen byk orda-cz etrafnda olumutur. Sovyetler Birlii dneminde lkedeki en byk orda olan Gney Orda ynetici pozisyonlara hakim bir grubu oluturmutur. Sovyetler Birlii dneminin son Komnist Parti Sekreteri Kunayev ve halefi Nazarbayev bu ordaya mensup isimlerdir. Bamszlktan sonra, lkede yaanan ekonomik gelimeye paralel olarak ittifaklar eitlenerek farkllamtr. Yeni gruplarn Nazarbayevin hakemlii altnda, lkedeki deiik sektrleri kontrollerinde tutan ve birbirleriyle de rekabet halinde bulunan ittifaklardan olutuu belirtilmektedir (Saidazimova 2006). Nazarbayev, bu gruplar karsnda hakem rol oynamakta, mdahalelerde bulunmakta, ancak kabileler arasndaki dengelerden dolay bu gruplardan herhangi birini tmyle ortadan kaldrmamaya zen gstermektedir. zbekistanda da siyasal kurumsallama iinde, lkenin deiik blgelerinde yerleik kabilelerin ve bu kabileler arasndaki ynetimsel ittifaklarn siyasal hayat zerinde belirleyici bir rol bulunmaktadr (Ilkhamov 2007: 70). lkedeki siyasetin Takent-Fergana, Semerkand-Buhara ittifak veya Kuzeybatllar-Gneyliler ekimesi erevesinde olutuu ileri srld gibi; bu ekimenin Fon (Fergana)- Surka (Gneyliler); Semerkand, Takent- Harezm gruplar arasnda olduunu belirten grler de bulunmaktadr (Curtis, http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/uztoc.html#uz 0001, [14.11.2011]), ICG 2001: 16, Carlisle 1991: 96-98). lkede bir ynetici grevinden alndnda, genellikle yerine ayn hizipten bir baka isim getirilmektedir. Yine yerel iktidar odaklar, merkeze sadk olmak artyla bu blgesel kabilelerden seilmektedir. Krgzistanda da kabile kltr sosyal ve ynetsel yapda belirleyici rol oynamaktadr (Drompp 2002: 481). lkedeki balca kabile blgeleri Talas, Sayaks, uy, Iskgl, Kemin, Narn ve dier Gney Dou kabile gruplardr. Krgz kabileleri Ong (sa) ve Sol kanat olmak zere iki byk ittifaka blnmtr. Sol ittifak kuzey ve batda stlenmi yedi kabileden oluur (Kuzeyliler). Sovyetler Birlii dneminde bu ittifak iinde, nce Buguu kabilesi, daha sonra da Sarbalar ne kartlmtr. Ong kanad ise gneyde stlenmi kabilelerden olumaktadr (Gneyliler). Adiginler ve kilikler bu grubun nde gelen kabileleridir (Khamidov 2002). Akayev dneminde siyasal merkezin titrek meruiyeti Kuzeyli Cumhurbakan Gneyli Babakan olarak (2005 ncesinde Akayev-Bakiyev) oluturulmutu. 2005 ylndaki iktidar deiiminden sonra yeni Cumhurbakan Bakiyev bunu G21

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

neyli Cumhurbakan Kuzeyli Babakana dntrd. 2010 ylndaki iktidar deiiminde ise kuzeyli liderler belirleyici rol oynad (Alkan 2010b: 27). Trkmenistanda kabile ittifaklar olduka gldr ve gnlk yaantda belirleyicidir. Sovyetler Birlii dneminde olduu gibi, gnmzde de blge yneticileri mensubu olduklar kabilelere gre, kabilenin yerletii blgelere atanmaktadrlar. Geleneksel olarak en byk ve organize olmu kabile Teke kabilesidir ve bakent Akabad ve evresinde younlamtr. kinci byk grup olan Yamutlar, daha sonra da Gklenler dier iki byk kabile grubudur. Ersarlar byk kabile olmalarna ramen, nfuslarnn byk bir ksm Kuzey Afganistanda yaad iin lke siyasetinde etkili bir grup deildir (Geiss 1999: 354). Niyazov ve Berdimuhammedov, Agabat merkezli Teke kabilesinin yesidirler. Bu lkelerde iktidar pozisyonlar ve ekonomideki sektrler gruplar arasnda paylalm durumdadr. Ayn zamanda bu gruplar, siyasal hayat iinde etkili olabilecek potansiyel bir muhalefetin de kayna durumundadrlar. Bu durumun iki sonucu bulunmaktadr. lki, ynetici sekinler arasndan koparak muhalefete ynelen isimlerin siyasal hayat iinde iktidar krizlere neden olmasdr. Kazakistanda Kazhageldin, Abliyazov, Zhakiyanov, Tuyakbay, zbekistanda Mirsaidov, Trkmenistanda Kuliyev ve hmuradov, Krgzistanda Bakiyev, Kulov benzer zellikleri ile ne kan isimlerdir. kinci sonu, ynetimin sklkla bavurduu tasfiye operasyonlar ile potansiyel muhalif oluumlar ortadan kaldrlmalardr. Azerbaycanda 2005 ylnda lkenin ktisadi Kalknma Bakan Ferhad Aliyev, Salk Bakan Ali nsanov, Azerpetrol irketi Bakan ve Ferhad Aliyevin kardei Refik Aliyev, eski Maliye Bakann kapsayan geni tasfiye operasyonun arkasnda iktidar gruplar arasndaki anlamazlklar bulunmaktayd (Ismayilov 2005). Kazakistanda 2002 ylnda tutuklanarak 6 yl hapis cezas alan DVK oluumunun liderlerinden Muhtar Abliyazov, Mays 2005te artl tahliye ile serbest brakld ve ksa bir sre sonra bir bankann ynetim kuruluna atand. Abliyazov 2009 ylnda lkeyi terk edip yerletii Londradan muhalefetini srdrdnde, Nazarbayev onun serbest braklmas iin kefil olan baz iadamlar ve st dzey brokratlar aka eletirdi (Lillis 2010). Patronal sistemin ve gruplar arasndaki dengelerin sistem iinde ne derece nemli olduuna ilikin rneklerin says oaltlabilir. Bu lkelerde liderlik gruplar arasndaki dengelerin baar ile ynetilmesine ve potansiyel rakiplerin zamanndan nce tasfiye edilebilmesine bal olarak ekillenmektedir. lkelerin sahip olduu rantiyer altyap bu noktada nem kazanmaktadr. Rantiyer altyaps gl olan lkelerde -Azerbaycan, Kazakistan, Trkme22

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

nistan- iktidar gruplarndan kaynaklanan muhalefet dalgalarna kar sistemin direnci daha gldr. Buna karlk rantiyer altyaps daha zayf olan lkelerde patronal sistem daha derin siyasal krizlerle karlaabilmektedir. Kazakistan ve Krgzistan, muhalefet yaps ynyle benzer zellikler tayan iki lke olmalarna ramen, Kazakistann benzer krizleri baar ile zmleyebilmesinin, Krgzistanda ise krizlerin iktidar deiiklikleri ile sonulanmasnn temel nedenlerinden biri rantiyer yap itibariyle farkl zellikler tamalardr. Rantiyer sistem liderin iktidar gruplarn ynetmesini kolaylatrd gibi, kendinden sonra iktidara geecek isim ve kadrolar belirlemekte de hareket alann geniletmektedir. Bu durumun aile ii iktidar deiimlerine yol aarak Trk cumhuriyetlerinde siyasal sistemlerin modern patrimonyal sultanlklara dnecei sklkla gndeme getirilmektedir. Azerbaycanda 2003 ylnda bir dizi kurumsal dzenleme ve tasfiye operasyonlar ile iktidarn babadan oula devri gereklemitir (Alkan 2010c: 181-193). Niyazovun lmnden sonra iktidarn oluna devredilecei zerindeki speklasyonlar ise gereklememitir. Kazakistanda Nazarbayevin kk damad Kulibayevin, zbekistanda ise Kerimovun kznn ad, lider sonras dnem iin sklkla dile getirilmektedir. Sonu Trk cumhuriyetleri bamszla Sovyetler Birlii dneminde ekillenmi bulunan kadrolarla gei yaptlar. Mevcut otoriteler, bu srete doal olarak ortaya kan sosyoekonomik talep farkllamalarn, farkl rgtsel oluumlar kendi iktidarlar iin bir tehdit olarak alglad. zellikle Azerbaycanda ayrlk Ermenilerle yaanan atmann, istikrarszlk douran bir siyasal krize dnmesi, bu otoriteleri yeni oluumlara kar daha duyarl kld. Paralel olarak iktidar ellerinde bulunduran kadrolar homojen bir yapya sahip deildiler. Liderlerin, mevcut kadrolar iinde de birok potansiyel rakipleri bulunmaktayd. Bamszlk sonrasnda yaanan ar ekonomik bunalm, etnik gerilimler, d dnyadan ykselen reform talepleri ve yeni bir bamsz devlet olarak komularla yaanabilecek potansiyel sorun alanlar ynetimde lider merkezli bir anayasa yapm srecini ne kard. lke liderleri, yeni siyasal oluumlar ve potansiyel rakiplerini siyasal hayatn dna itmek noktasnda kat yntemlere bavurmaktan ekinmediler. Bu tasfiye srecine paralel olarak, cumhurbakan otoritesine baml bir siyasal kurumsallama sreci bamszln ilk yllarndaki siyasal deiime rengini verdi. Trk cumhuriyetleri arasndaki siyasal farkllamalar da bu dnemde yaanan tecrbelerle belirginlik kazanacaktr. Sre, Azerbaycan ve Kazakistanda liderin kontrol altndaki hakim bir devlet partisinin vesayeti altnda yaplanan lml partilerin siyasal hayatn
23

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

ileyiinde belirleyici olduu, buna karlk muhalefete snrl bir varlk alannn tannd bir modele doru deiim geirmitir. Muhalefete tannan alan, konjonktrel olarak zaman zaman geniletilmekte, zaman zaman da baskc yntemlerle daraltlmaktadr. Bu lkelerde hakim devlet partisi, iktidar yaps iinde etkili olan eitli grup ve blgesel ittifaklarn bir bileimini yanstmaktadr. Bu bileim, ayn zamanda liderin potansiyel rakiplerini de iinde barndrmaktadr. Birok Sovyet sonras blge lkesinde olduu gibi, Trk cumhuriyetlerinde de etkili muhalif figrlerin birou, nceden mevcut ynetim kadrolarnn iinde nemli pozisyonlarda grev alm, daha sonra liderle gr ayrlna derek muhalefet lideri olarak sivrilmi kiilerdir. ktidar yaps iindeki balantlar nedeniyle bu kiiler kat yntemlerle siyasal hayatn dna itilmekte, birou lkeyi terk etmek zorunda kalmaktadr. Kurumsal olarak seim sistemleri elemeci bir yapda dizayn edilmitir. Bu ekilde cumhurbakanl otoritesi ile baml, uysal parlamento bileimlerinin oluturulmas mmkn olabilmektedir. Ayn zamanda uysal parlamento yaplar kurumlatka, eskiden cumhurbakanna tannan gl yetkilerin, zaman iinde parlamentolara aktarlarak, sistemin otoriter grnmnn perdelenmesi mmkn olabilmektedir. Bu iki devletin dikkat ekici bir dier zellii sahip olduklar rantiyer altyapdr. Rantiyer sistem, iktidar gruplar arasnda patronal bir an oluturulmasn kolaylatrmakta, ayn zamanda toplumu siyasetten izole edilmesinde nemli bir ara olan transfer harcamalarnn yaplabilmesine imkan tanmaktadr. ok partililie ve muhalefete siyasal hayat iinde yer verilen dier lke Krgzistandr. Bu lkenin bamszlktan sonra yaad siyasal sre dier Trk cumhuriyetlerinden ayrt edilir ekilde farkl bir deiime iaret etmektedir. Krgzistanda, yerel Komnist Parti kadrolar arasndaki gerilimler bamszln ncesinde ortaya kt. lkedeki geleneksel gney ve kuzey kabile ittifaklar paralelinde yaanan bu gerilime, ok etnili sosyal yapnn dourduu sorunlar eklendiinde, bamszla bir liderlik bunalm ile birlikte gei yapld. Bu nedenle hakim bir ynetici kadronun kontrolnde bamszla gei Krgzistanda gerekletirilemedi. lkenin ilk lideri Akayev, Moskova ile rakip gruplar arasndaki bir uzlamann sonucu olarak lke ynetimine getirildi. Bu nedenle kendisi de benzer ilikilerin iinden gelen cumhurbakanlar ile blgesel liderler arasndaki atmalar siyasal istikrarszln kaynan oluturdu. lkede patronal bir sistemin ve hakim bir devlet partisinin oluturulmasn mmkn klacak bir rantiyer altyapnn bulunmamas da istikrarszl besleyen dier bir unsur olmutur. Bu zellik ayn zamanda lkenin otoriter bir kurumsallamaya ynelmesini de frenlemitir. 2010 ylndaki iktidar deiimi ve yeni Anayasa, lkenin mevcut siyasal dinamikleri ile oluan bir ynetim
24

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

modeli getirmekle dier lkelerden nemli bir farkllamaya iaret etmektedir. Yeni Anayasa, parlamento merkezli bir siyasal hayat ileyiine kap aralam, sistem parlamentodaki gruplarn uzlamasn merkeze alan bir anlayla yaplandrlmtr. Belirtildii gibi, bu nemli srecin gelecekte alaca ekil iin imdiden bir karmda bulunmak iin vakit erkendir. zbekistan ve Trkmenistanda yerel Komnist Parti ynetimine hakim liderler bamszlk srecini ynlendirdiler. Bu iki lkede, Azerbaycan ve Kazakistanda olduu gibi, yerel Komnist Parti, bamsz devletin hakim partisine dntrld ve muhalif oluumlar ile potansiyel muhalif isimler siyasal hayatn dna itildi. Ancak onlardan farkl olarak, siyasal sistem iinde muhalefete yasal bir varlk alan tannmad. zbekistanda liderin istekleri dorultusunda yapay bir ok partili sistem oluturuldu. Trkmenistanda ise tm devlet yetkileri cumhurbakannn kontrolndeki Maslahatta toplanarak, liderin kiisel otoritesine bal bir kurumsallama sreci ne kt. Trkmenistanda yaanan lider deiikliinden sonra cumhurbakan lml parlamento ilikisi temelinde bir yaplanma srecine henz girildii sylenebilir. Bu iki lkede de, dier lkelerde olduu gibi, ynetim yaps iinde rol oynayan blgesel ittifaklar arasndaki dengeler siyasal hayatn ileyiinde nemli bir unsurdur. Ancak siyasal hayat iinde muhalefete yer verilmemi olmas, siyasetin daha ok ynetim a iindeki i mcadeleler temelinde ekillenmesine neden olmaktadr. Mevcut kadrolar iinden gelecek bir iktidar darbesi ynetimlerin temel endiesini oluturmakta ve bu nedenle ani tasfiye operasyonlar ve grevden almalara bu lkelerde sklkla rastlanmaktadr. Bamszlktan gnmze Trk cumhuriyetlerinde mevcut iktidarn deiime kar korunmas, bu lkelerin i ve d politikalarnn ekillendirilmesinde belirleyici unsuru oluturmutur. lkelerin birou uluslararas sisteme entegre olmaya aba harcarken, byle bir srecin iktidar deiiklii ile sonulanacak bir deiime yol amamas iin koruyucu politikalar gelitirmeye dikkat etmektedirler. Bu da mevcut rejimin korunmas temelinde gelgitlerle dolu bir politika oluumuna yol amaktadr. Kaynaklar
Alibekov, brahim (2002). Russian Party of Kazakhstan may Reflect Moscows Influence. Eurasia Insight. 14 Nisan. Alkan, Haluk (2010a). Krgzistanda 2010 Anayasas ve Yeni Siyasal Rejim. Avrasya Analiz 1 (Sonbahar): 4-16. _____, (2010b). Krgzistan: Otoriter Merkezlemeye Kar Merkezka Direniin Glgesinde Siyasal stikrarszlk. Ankara: SDE Analiz.

25

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

_____, (2010c). Azerbaycan Paradoksu: apraz Basklar Altnda Siyasal Sistem ve D Politika. Ankara: USAK Yay. _____, (2011). Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Hayat ve Kurumlar. Ankara: USAK Yay. Alkan, Haluk ve Mzeyyen Erolu (2011). Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Partiler: Kazakistan ve zbekistan Siyasal Parti Sistemleri zerine Karlatrmal Bir Analiz. Orta Asya ve Kafkasya Aratrmalar Dergisi 6 (12): 68-87. Andrew, Nikolai (1994). Grappling with Democracy. Bulletin of the Atomic Scientists 50 (1): 52-55. Beblawi, Hazem ve Giacomo Luciani (1987). The Rentier State. Nation, State and Integration in the Arab World. London: Croom Helm. Bremmer, Ian ve Cory Welt (1996). The Trouble with Democracy in Kazakhstan. Central Asian Survey 15 (2): 179-199. Carey, John M. ve Matthew S. Shugart (1998). Executive Decree Authority. New York: Cambridge University Press. Carlisle, Donald S. (1991). Power and Politics in Soviet Uzbekistan: from Stalin to Gorbachev. Soviet Central Asia the Failed Transformation. Ed. W. Fierman. Oxford: Westview Pres. 93-129. Chehabi, Houchang ve Juan J. Linz (Ed.) (1998). Sultanistic Regime. Baltimore: Johns Hopkins University Pres. Cornell, Svante E. (2001). Democratization Falters in Azerbaijan. Journal of Democracy 12(2): 118-131. Curtis, Glenn E. (Ed.) (1996). Uzbekistan-A Country Study. Library of Congress, Washington. 1996, http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/uztoc.html#uz0001, [14.11.2011]. Degradation of Power (1999). Centralno-Asiatsky Bulleten. Kasm. Diamond, Larry (2002). Elections Without Democracy Thinking about Hybrid Regimes. Journal of Democracy 13 (2): 21-35. Drompp, Michael (2002). The Yenisei Kyrgyz from Early Times to the Mongol Conquest. Turks. V. 1. Ankara: Yeni Trkiye Yay. 480-488. Elgie, Robert (1999). The Politics of Semi-presidentialism. Semi-presidentialism in Europe. Ed. R. Elgie. Oxford: Oxford University Press. 1-21. Fish, M. Steven (2001). The Executive Deception: Superpresidentialism and the Degradation of Russian Politics. Ed. Valerie Sperling. Building the Russian State: Institutional Crisis and the Quest for Democratic Governance. Boulder CO.: Westview. 177-192. Geiss, Paul G. (1999). Turkmen Tribalism. Central Asian Survey 18 (3): 347-357. Guliyev, Farid (2005). Post-Soviet Azerbaijan: Transition to Sultanistic Semiauthoritarianism? An Attempt at Conceptualization. Demokratizatsiya: The Journal of Post-Soviet Democratization 13 (3): 393-435.
26

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Hale, Henry E. (2006). Democracy or Autocracy on the March? The Colored Revolutions as Normal Dynamics of Patronal Presidentialism. Communist and Post-Communist Studies 39 (3): 305-329. Heradstveit, Daniel (2001). Democratic Development in Azerbaijan and Role of the Western Oil Industry. Central Asian Survey 20 (3): 261-288. Ilkhamov, Alisher (2007). Neopatrimonialism, Interest Groups and Patronage Networks: The Impasses of The Governance System in Uzbekistan. Central Asian Survey 26 (1): 65-84. Isaacs, Rico (2008). The Parliamentary Election in Kazakhstan, August 2007. Electoral Studies 27 (2): 381-384. Ismayilov, Rovshan (2005). Azerbaijan: Two More Offcials Sacked. Eurasia Insight. 20 Ekim. Karpat, Can. Azerbaijani Elections: Revolution or Evolution?. AIA. http://www.axisglobe.com/article.asp?article=473, [12.04.2006]. Khamidov, Alisher (2002). Kyrgyzstans Unrest Linked to Clan Rivalries. Eurasia Insight. 05 Haziran. Knapp, Andrew and Vincent Wright (1995). The Government and Politics of France. London: Routledge. Kolstoe, Paul (1995). Russians in the Former Soviet Republics. London: Horst & Company. Kubicek, Paul (1998). Authoritarianism in Central Asia: Curse or Cure?. Third World Quarterly 19 (1): 29-44. Kyrgyz Republic Parliamentary Elections 20 February & 12 March 2000 (2000). OSCE/ODIHR Final Report. Varova. Kyrgyzstan at Ten: Trouble in the Island of Democracy (2001). Brussels: ICG Report. Lillis, Joanna (2007). Kazakhstan Set to Have One-Party Parliament Following Disputed Election. Eurasia Insight. 20 Austos. _____, (2010). Kazakhstan: Fallen Tycoons Still Rankle Ruling Elite. Eurasia Insight. 10 Mart. Linz, Juan J. (1994). Presidential or Parliamentary Democracy: Does it make a difference?. The Failure of Presidential Democracy I. Ed. J.J. Linz ve A.Valenzuela. Baltimore: Johns Hopkins University Pres. 3-87. _____, (2000). Totalitarian and Authoritarian Regimes. Boulder CO.: Lynne Rienner Publ. Miller, Eric A. (2006). To Balance or Not to Balance: Alignment Theory and the Commonwealth of Independent States. Burlington: Ashgate Publishing. Olear, Shannon (2007). Azerbaijans Resource Wealth: Political Legitimacy and Public Opinion. The Geographical Journal 173 (3): 207223. OSCE/UN Joint Electoral Observation Mission in Azerbaijan on Azerbaijan's 12 November 1995 Parliamentary Election and Constitutional Referendum (1995). Baku: OSCE/UN Report.
27

bilig
BAHAR 2012 / SAYI 61

Alkan, Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallama Sreci: Geen Yirmi Yln Bir Bilanosu

Osmonov, Joldosh (2010). Coalition Government Formed in Kyrgyzstan. CACI Analyst. 22 December. Petrov, Nikolay and Michael McFaul (2005). The Essence of Putin's Managed Democracy. Carnegie Endowment for International Peace. 18 Ekim. http://carnegieendowment.org/2005/10/18/essence-of-putin-s-manageddemocracy/2a3, [17.01.2012]. Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report (2001). Warsaw: OSCE/ODIHR. Republic of Azerbaijan, Presidential Elections 15 October 2003 (2003). Warsaw: OSCE/ODIHR. Saidazimova, Gulnoza (2006). Kazakhstan: Opposition Figure Found Shot Dead Near Almaty. RFE/RL. 14 ubat. Sartori, Giovanni (1994). Neither Presidentialism nor Parliamentarism. The Failure of Presidential Democracy I. Ed. J.J. Linz ve A.Valenzuela. Baltimore: Johns Hopkins University Pres. 106-118. Sdkov, Bahodr (2004). New or Traditonal? Clans, Regional Groupping, and State in Post-Soviet Azerbaijan. Forum 21: 68-74. Siaroff, Alan (2003). Comparative Presidencies: The Inadequacy of The Presidential, Semi-presidential and Parliamentary Distinction. European Journal of Political Research 42 (3): 287-312. Smith, Benjamin (2004). Oil Wealth and Regime Survival in the Developing World, 19601999. American Journal of Political Science 48 (2): 232246. The Kyrgyz Republic Presidential Elections Final Report (2001). OSCE/ODIHR. Varova. The Kyrgyz Republic - Pre-term Parliamentary Elections, 16 December 2007 (2007). Bikek: OSCE/ODIHR. The Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report (2001). Warsaw: OSCE/ODIHR. The Republic of Azerbaijan: Review of the Law on Parlamentary Elections (2000). Warsaw: OSCE/ODIHR. The World in 2007 Index of Democracy. The Economist Integillence Unit. Tulis, Jeffrey (1987). The Rhetorical Presidency. Princeton: Princeton University Press. Turkmenistan Early Parliamentary Elections, 14 December 2008 (2008). Warsaw: OSCE/ODIHR Needs Assessment Mission Report. Uzbekistan at Ten: Repression and Instably (2001). Brksel: ICG Report. Zakon Respubliki Kazahstan O Politiceski Partiya. Kazahstankaya Pravda. No. 156 (23805) Ot 19 yulya 2002 G.

28

bilig
SPRING 2012 / NUMBER 61 01-30

The Process of Political Institutionalization in the Turkic Republics: An Inventory of the Last Two Decades
Haluk Alkan

Abstract Following the collapse of the Soviet Union, the political systems of the Turkic Republics (Azerbaijan, Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, and Turkmenistan) were mainly evaluated on the basis of international relations. Since such approaches tend to ignore these countries' internal dynamics, it is necessary to develop a new framework of analysis which takes internal dynamics into account. This study examines the political changes these Republics underwent in the last two decades, focusing especially on institutions, democratization and systems. The study draws some conclusions about these countries political systems with regard to structures, differentiation and potential for change. Keywords Turkic Republics, Political Change, Party Systems in Caucasian and Central Asian Countries, Political Life and Democratization.

_____________

Prof. Dr., Erciyes University Faculty of Economic and Administrative Sciences, Department of Political Science and Public Administration Kayseri / Turkey halukalkan@hotmail.com

29


Vesna 2012 / 61
01-30

. , , . , . , .

, , , .

_____________

., ., / halukalkan@hotmail.com

30

You might also like