YAZMA ESERLERN DEERLENDRME LLER ve SAN'AT DEERLER*

Nimet BAYRAKTAR
Sleymaniye Ktphanesi Md. Yard.

Mill varlmzn ve mill servetimizin b i r s e m b o l o l a n eserleri iinde, y a z m a eserlerin de nemli b i r yeri v a r d r .

san'at

Y a z m a eserleri, b a s m a e s e r l e r d e n a y r a n e n belirli zellik, o n u n e l ile v e a n c a k b i r n s h a yazlabilmesi v e s o n r a d a b u n s h a d a n k o p y a edilerek oaltlmasdr. B a s m a eserler ise, bilindii gibi, b i r defa da binlerce n s h a olarak baslabilmektedir. Y a z m a eserler, a y r z a m a n l a r d a ve ok defa ayr kimseler t a r a f n f m d a n yazld iin, b a z a n bilerek yaplan a t l a m a l a r veya ilvelerden ve b a z a n da dikkatsizlik dolaysiyle b i l m e d e n yaplan yanllklardan dolay, n s h a l a r a r a s n d a f a r k l a r m e y d a n a gelmektedir. B u b a k m d a n y a z m a eserler z e r i n d e yaplan a l m a l a r d a n , m m k n olduu k a d a r d o r u s o n u l a r alabilmek iin faydalanlan nshan n seilmesinde ve i n c e l e n m e s i n d e n karlacak s o n u l a r d a , yazman n b u hususiyetlerinin d i k k a t e a l n m a s gerekir. Yazma e s e r l e r d e eseri telif eden (yazan) k i m s e mellif ( y a z a r ) dan b a k a b i r d e eseri kt zerine y a z a n k i m s e mstensih (hattat) v a r d r . Mellif, eseri telif eder, m s t e n s i h b u n d a n istinsah ederek ( k o p y a e d e r e k ) oaltr. B t n y a z m a eserlerin, mellif n s h a s dediimiz, mellifin k e n d i el yazs (mellif h a t t , ) o l a n n s h a veya mellifin syliyerek bakas n a yazdrd n s h a h e r z a m a n m e v c u t deildir. Baz yazmalarn n s h a l a r tek, bazlar ise n a d i r d i r .
*Trk Ktphaneciler Dernei V. Kurultay'nda, 19 Austos 1970 aramba gn okunmutur.

322 B u n l a r d i k k a t e alnrsa yazma e s e r l e r d e k o n u n u n n e m i n d e n baka, elde m e v c u t n s h a n n a ) T e k n s h a ( b a k a n s h a s m e v c u t deil, yalnz b i r t a n e ) , b ) N a d i r n s h a (fazla n s h a s y o k ) , c) Mellif h a t t (mellifin k e n d i el yazs), ) E s k i n s h a ( m e v c u t n s h a l a r iinde t a r i h itibariyle e n eski olan nusha), d) Mellifin syliyerek yazdrd n s h a , e ) Mellife o k u n a r a k k o n t r o l edilmi n s h a . f) Mellif n s h a s ile k a r l a t r l m n s h a , g) Mellif n s h a s n d a n i s t i n s a h edilen n s h a , ) Mellifin yaad d e v i r d e i s t i n s a h edilmi o l a n n s h a , h) Mellifin yaad devre en yakn b i r t a r i h t e istinsah edilmi olan nsha, ) Mevcut n s h a l a r iinde t a m a m olan n s h a . olmas gibi h u s u s l a r da y a z m a l a r n deerlendirilmesinde gznnd e t u t u l m a s gereken h u s u s l a r d a n b i r k s m d r . Yazma e s e r l e r i n m e y d a n a getirilmesinde r o l olan mellif ve m s t e n s i h e karlk iki t r l de t a r i h v a r d r ki biri eserin mellif tar a f n d a n telif edildii (yazld) telif tarihi, dieri m s t e n s i h tarafndan istinsah edildii ( k o p y a edildii) istinsah tarihidir. s t i n s a h t a r i h i k a y d e d i l m e m i olan y a z m a l a r d a , k i t a b n kdnn cinsi, yaz nev'i tezhib t a r z ve cildi y a z m a n n devrinin tayininde en b y k yardmcdr. Y a z m a e s e r l e r i n d e e r l e n d i r i l m e s i n d e d i k k a t e a l n a n dier b i r hus u s d a o n u n s a n ' a t b a k m n d a n sahibolduu hususiyetlerdir. M a t b a a n n Trkiye'ye giriine k a d a r yazlan eserler h a t (yaz) s a n ' a t n n d o m a s n a s e b e p olduu gibi, k i t a b a verilen k y m e t d e o n u n sslenmesine ve k i t a p s s l e m e s a n ' a t l a r n n d o m a s n a sebep olmut u r . Tezhib, m i n y a t r ve cilt, k i t a p s s l e m e s a n ' a t l a r m n en belli ballardr ve h e r b i r i ayr b i r s a n ' a t kolu o l a r a k gelimi, yetien ok deerli s a n ' a t k r l a r fevkalde gzel eserler m e y d a n a getirmilerdir. F i k i r r n l e r i n i n tesbiti iin k u l a n l a n yaz, z a m a n l a b i r s a n ' a t haline gelmi ve eitli yaz ekilleri o r t a y a kmtr. Bilhassa T r k l e r d e ok gelien yaz, kullanlan m a l z e m e kt, mr e k k e p , k a l e m ve yazl ile b u n l a r yazan h a t t a t l a r b a k m n d a n ayr ayr incelenebilecek geni b i r m e v z u d u r .

323 TEZHB El yazmas k i t a p l a r a altn yaldz ve boya ile yaplan T E Z H B denir. sslemelere

A r a p a d a a l t n l a m a a n l a m n a gelen tezhib, yalnz altn yaldzla yap l a n sslemeleri deil boya ile yaplan ince tezyinat da iine alr. Byle eserlere M Z E H H E B , tezhib y a p a n l a r a da M Z E H H B denir. Tezhib s a n a t n T r k l e r O r t a Asya'dan getirmilerdir. Seluk Trkl e r i n d e hayli ilerlemi olan b u s a n a t O s m a n l T r k l e r i n d e d a h a ok gelimi, XV ve XVI. yzyllarda en yksek derecesine u l a m t r . Matb a a n n Trkiye'ye giriinden s o n r a d a b u s a n a t yava yava gerilemi ve m z e h h i b l e r azalmtr. Tezhib ilerindeki s l p , iiklikler gsterir. y a p l d devrin s a n a t s l b u n a g r e de-

S a d e c e altnla yaplan tezhib ilerine HALKR d e n i r ki kitab n sahife k e n a r l a r n a yaplan s s l e m e d i r ve y a p r a k ekline gre eitleri v a r d r . ounlukla sahife k e n a r l a r n a b a z a n da b t n sahifeye yaplan alt n tozu s e r p m e ekline de ZEREFAN denir. Tezhib k i t a b n eitli yerlerine yaplr, b u n l a r d a n en n e m l i l e r i : 1. ZAHRYE : ( K i t a b n ilk b i r veya iki sahifesinde) yuvarlak, beyz, keli olabilir ve o r t a s n d a m a d a l y o n h a l i n d e e s e r i n ve mellifinin ad ile eserin k i m i n n a m n a yazld kaytldr. B A L I K : (Serlevha, klil) M e t n i n balad sahifedeki balktr. Baz y a z m a l a r d a b i l h a s s a Kur'an- K e r i m l e r d e ve Padiahl a r a t a k d i m o l u n a n e s e r l e r d e bu sahife ile k a r s n d a k i sahife t a m a m i y l e tezhibli olabilir.

2.

3. BLM ve S U R E BALIKLARI 4. DURAK, CZ, H Z P , S E C D E A R E T L E R (Kr'an- K e r i m ' lerde) 5. H A T M E ( S o n ) 6. CEDVEL (Yazy ereveleyen izgi) 7. Z E N C R E K (Tezhibli sahife k e n a r n d a k i geme)

324 8. T I (Sahifede yaz dndaki ssler )dir.

F a t i h devrinde s a r a y d a cilt, m i n y a t r , yaz s a n a t l a r n d a olduu gib i tezhib d a l n d a d a b i r o k s a n ' a t k r yetimitir. K t p h a n e l e r i m i z d e , s a r a y n a k h a n e s i n d e tezhiblenerek p a d i a h a t a k d i m o l u n a n b i r ok eser v a r d r ve a r a d a n 500 yl gemi o l m a s n a r a m e n gzelliklerinden hi b i r ey k a y b e t m e m i l e r d i r . I I . Beyazt ve Yavuz Selim devrinde ayn k a r a k t e r i tayan T r k tezhibcilii K a n u n devrinde de gzel eserler verir. T r k tezhibi yabanc t e s i r l e r d e n u z a k kalabildii devirlerde sade ve gzel r e n k l i o l a r a k d i k k a t i eker, motif ve r e n k okluu ile gz y o r a n dier tezhib ekollerinden ayrlr. Bu gaye ile s a r a y d a b u l u n a n y a b a n c s a n ' a t k r l a r T r k s a n ' a t k r l a r d a n ayr altrlmlardr. Tezhibde kullanlan altn yaldzn h a z r l a n m a s olduka u z u n ve d i k k a t l i b i r almay gerektirir. nce v a r a k haline getirilmi b u l u n a n a l t n d a n yaldz suyu h a z r l a n m a s da n e m l i d i r . Mzehhib ezilip eritilen altn t o z u n u jelatinli su ile ezdikten s o n r a fra ile alp iler. MNYATR E s k i el yazmas k i t a p l a r a boya ve yaldzla gayet dikkatli ve ince o l a r a k eski u s u l d e yaplan k k b o y d a k i r e s i m l e r e ve ince tafsilt g s t e r i l m e k z e r e renkli o l a r a k yaplan k k boydaki p o r t r e l e r e minyatr denir. B u n a vaktile k k n a k d e m e k olan h u r d a nak denilirdi. Miny a t r t a b i r i t a l y a n c a m i n i a t u r a k e l i m e s i n d e n gelmektedir, b u n u n asl da eski el y a z m a l a r n n b a harflerinin m i n i u m denilen krmz slen boyas ve yaldzla yazlmas ve tezyinat ile s s l e n m e s i n d e n d i r . M i n y a t r s a n a t b a k m n d a n ok, m e t n i aklayan ve h a k i k a t l e r i m a n z a r a ve ahslar en ufak inceliklerine k a d a r gsteren resimlerdir. M i n y a t r d e m a n a z r kaidelerine uyulmaz, yaknlk uzaklk, gne veya glgede olu d i k k a t e alnmaz. M i n y a t r d e derinlik de y o k t u r . Tezyini b i r t e r k i b ve r e n k l e r i n ahengi m i n y a t r d e e n ok d i k k a t edilen h u s u s l a r d r . Gayet k k b o y d a renkli resim yani m i n y a t r y a p a n r e s s a m l a r a MNYATRST d e n i r . E s k i T r k l e r d e ise renkli r e s i m y a p a n l a r a MUSAVVR ve NAKKA denirdi. M i n y a t r n m e n e i T r k l e r d e v e inlilerdedir. M . . I I . a s r a ait

325 Msr p a p i r s l e r i n d e ve O r t a Asya'da m i l a t t a n bir k a asr nceye ait yazmalarda minyatr grlr. B u yolda i n c e r e s i m l e r y a p m a k s a n a t inliler v e T r k l e r d e n ranllara ve o r a d a n Avrupaya gemitir. T r k l e r b u r e s i m t a r z n a r e n k l i r e s i m m a n a s n a n a k v e b u n u yapanlara nakka demilerdir. O r t a Asya v e T r k i s t a n ' d a d o a n r e s i m s a n a t b i r t a r a f t a n H i n d i s t a n a dier t a r a f t a n d a r a n a geerek yeni b i r e r t a r z o r t a y a kmtr. H i n d i s t a n ' d a k i m i n y a t r l e r d a h a realist (gereki) o l m u t u r . Arab m i n y a t r l e r i n d e T r k v e r a n r e s i m l e r i n d e grlen incelik ve s a n a t gzellii grlmez, b u n l a r d a d a h a ziyade Bizans k a r a k t e r i grlr. r a n l l a r a atfedilen m i n y a t r l e r O r t a Asya ve T r k i s t a n d a n gelen r e s s a m l a r tarafndan yaplmtr. T r k v e r a n m i n y a t r l e r i n i tetkik edecek o l u r s a k b u n l a r y a p a n e n m e h u r s t a d l a r n Belh, H o r a s a n , H e r a t ve B u h a r a l olduklarn g r r z . Bu sebeple slmiyet devrinde T r k l e r i n yapt m i n y a t r l e r d a h a ziyade t a r i h e ve ilme ait k i t a p l a r d a grlr. Seluk m i n y a t r l e r i ile r a n m i n y a t r l e r i a r a s n d a b y k bir benzerlik vardr, b u n d a Selukilerle r a n l l a r a r a s n d a k i irfan ve lisan mn a s e b e t l e r i n i n r o l b y k t r . O s m a n l l a r ilk devirlerde d a h a ziyade tezhib, hsn- h a t t a ve tezyini naka n e m vermilerdir. O s m a n l miny a t r l e r i r a n ve Seluk t a r z n d a d r . Ve a n c a k s t a n b u l ' u n fethinden s o n r a inkiaf eder. X I X . a s r d a n i t i b a r e n r e s i m s a n a t m z a r k t a n yz evirerek t a m a m e n G a r b e d n e r . M i n y a t r l eserlere X I X . a s r d a rastlanmaz. M i n y a t r bilhassa k i t a p l a r a yapld iin d a i m a sahife bykl n d e ve k k b o y d a yaplr. eitli incelikte fralar kullanlr. Res i m yaplacak kt z e r i n e zamk- a r a b ile k a r t r l m ince b i r st b e t a b a k a s s r l e r e k k u r u t u l d u k t a n s o n r a t y k a l e m l e r e s m i n izgileri izilip renklerle d o l d u r u l u r . CLD l k devirlerde sadece kitab k o r u m a k gayesiyle yaplan ciltler daha s o n r a k i devirlerde gelimi ve ciltilik de b i r s a n ' a t k o l u haline gelmitir.

326 in'de ve O r t a Asya'da b a l a y a n cilt s a n ' a t m n geliip yaylmasnd a Uygur T r k l e r i n i n r o l b y k t r . T r k l e r i n slmiyeti k a b u l n d e n s o n r a d a h a ok gelien cilt s a n ' at, T r k l e r d e o l d u u k a d a r , d n y a n n h i b i r m i l l e t i n d e b u d e r e c e yksek b i r s a n ' a t seviyesine k m a m t r . M s l m a n T r k l e r c e yaz v e k i t a b n m u k a d d e s saylmas v e bund a n dolay d a d a h a iyi k o r u n u p s s l e n m e s i cilt s a n ' a t n n ilerlemesini salamtr. Seluk T r k l e r i d e v r i n d e gzel eserler veren T r k ciltilii, m a n l l a r d e v r i n d e b y k b i r gelime g s t e r m i t i r . Os-

V I I . yzyldan XV. yzyla k a d a r yaplan ciltler z e r i n d e grlen motifler elle yaplrd. I I . Beyazt'tan i t i b a r e n kalpla allmaa balanr. Ciltler z e r i n d e k i sslemeler, yapldklar devir ve y e r e gre, farkl ekiller g s t e r i r ki bu, dier s a n ' a t k o l l a r n d a o l d u u gibi ciltilikte d e eitli u s l b l a r m d o m a s n a yol a m t r . B u n l a r d a n e n belli ballar H a t a y , H e r a t , Arap, R u m ( S e l u k ) , M e m l k , T r k (Osmanl ) , Marib s l b l a r d r . XV ve XVI. yzyllarda en y k s e k seviyesine u l a a n T r k ciltili i X V I I I . yzyla k a d a r ilerlemesine d e v a m e t m i v e b u g n k t p h a nelerimizi d o l d u r a n b i n l e r c e e s e r v e r m i t i r . ukfe s l b u (iekli) X V I I I . yzylda balar, L a k e v e B a r o k s l b u ile d e v a m eder. O r t a ada a r k ciltleri tesiri a l t n d a gelien Avrupa ciltilii tekn i k ve s s l e m e itibariyle ok farkldr. T r k ciltiliinde ise B a t k i t a p k p l a r n n tesiri ( b a r o k u s l b t a ) X V I I I . yzyl s o n l a r n d a n i t i b a r e n g r l r v e bylece d e m o d e r n ciltler yaplmaa b a l a n r . B u n d a matb a a n n Trkiye'ye giriiyle, k i t a p m i k t a r n n a r t n n d a etkisi byktr. E s k i ciltler belli bal d r t p a r a d a n m e y d a n a gelir. 1. Alt ve s t k a p a k 2. S r t 3. Mikleb 4. S e r t a b Ciltler, kullanlan m a l z e m e y e ve yapl t a r z n a g r e eitli a d l a r alr. Y a z m a cilt (Yekah) : E l l e ilenerek yaplan cilt G m m e c i l t : Kalpla y a p l a n cilt E b r u c i l t : E b r u denilen kt kapl cilt

327 Z e r d u v a : Kadife kapl cilt Z e r d u z : s t n e s r m a ilenmi d e r i ile kapl cilt K u m a : K u m a kapl cilt L a k e c i l t : K a r t o n z e r i n e lkl n a k l a r ilenerek s s l e n e n cilt C i h a r k e c i l t : O r t a s ebru, k e n a r l a r d e r i ile evrilmi o l a n cilt Zilbahar : K a p a k t a kafes eklinde k a r e l e r b u l u n a n cilt Ciltlerde grlen s s l e m e l e r : emse: alt v e s t k a p a k o r t a s n d a Kebent': kapaklarn drt kesinde Zencirek: alt ve s t k a p a n evresinde emseli ciltler d e r i ciltlerin en ssls ve klasik u s l d e olandr. e m s e n i n ekline ve yapl t a r z n a gre deiik a d l a r alr. Alttan a y r m a e m s e (zemin altn, motifler k a b a r t m a d e r i renginde) s t t e n a y r m a e m s e (zemin deri rengi, motifler altn) M l e m m a emse ( z e m i n ve motifler altn) Mlevven e m s e ( e m s e b a k a r e n k t e d e r i ) S o u k e m s e (motifler cildin derisi renginde, b e z e m e yok) M e b b e k ( K a t ) e m s e ( d e r i n i n kesilip o y u l a r a k yaptrlmas suretiyle yaplr.) Cilt sslemeleri k a p a k d ve iinde, s e r t a p ve m i k l e b d e grlr. Ciltlenecek o l a n k i t a p dikilip irazesi ( k i t a p f o r m a l a r ' n n b i r b i r i n d e n ayrlp dalmasn nleyen rg, b i r ok eitleri v a r d r ) r l r ve haz r l a n m o l a n k a p a k geirilerek ilem t a m a m l a n r . Yazmalardan bir ksm bahsettiimiz bu san'at deerlerinden bir veya ikisine s a h i p olduu gibi, bazlar da bu deerlerin hepsini b i r d e n t a m a k t a d r . B u b a k m d a n b i r k a s a n ' a t k r n emeini z e r i n d e toplam olan y a z m a l a r n deerleri de o n i s b e t t e a r t m a k t a d r .