Yannis Kordatos _ Bizans'n Son Gnleri (Ta Teaeytaia Xponia) Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar Mutlu LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. www.kitapsevenler.com

Tarayan: Yaar Mutlu www.kitapsevenler.com www.yasarmutlu.com e-posta: kitapsevenler@gmail.com Yannis Kordatos _ Bizans'n Son Gnleri (Ta Teaeytaia Xponia)

cTJ^

Yannis Kordatos

Bizans'n Son Gnleri / Yannis Kordatos Bu kitabn ilk basks 1931 ylnda Atina'da yapld. Elinizdeki drdnc basknn evirisidir. Orijinal ad: TA TEAEYTAIA XPONIA TH2 BYZANTINHZ AYT0KPAT0PIA2 Yunanca aslndan eviren: Muzaffer Baca ALKIM /157 Tarih-13 Kapak ve Tasarm: Bilgi Erdoan Boukoumanis, Atina Alkm Yaynevi, 1999 ISBN: 975-337-150-0 1. Basm: 1999 2. Basm: 2006 Bask: Kelebek Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti. LitrosYolu No: 4/1-A Topkap - stanbul Tel (212) 612 48 35 Alkm Yaynevi Mhrdar Cad. No: 60 Kadky - stanbul Tel (0216) 449 10 60 (Pbx) Faks (0216) 449 10 64 e-mail: alkim@alkim.com.tr http/ /:www.alkim.com.tr

BZANS'IN SON GNLER

eviren: Muzaffer Baca

alkrr\

Kitabn Konusu Bu kitapta Bizans'n k dnemi ve ke yol aan nedenler incelenmektedir. Tarihi yazar Yannis Kordatos zellikle hamasi deerlendirme ve yaklamlardan kanmay baarmtr. Yazar, Bizans'ta din ve snf atmalaryla, idari ve siyasi yapnn rmesi sonucu, fethin halk tarafndan adeta bir kurtulu gibi grlmesine yol atm belirtmektedir.

iindekiler nsz / 9 Dini Kavgalar ve Nedenleri / 13 Toplumsal Snflar / 27 Din Maskesi Altnda Snf atmalar/33 stanbul'un Trkler Tarafndan Kuatlmas/47 stanbul Nasl Fethedildi?/57

nsz Bizans tarihiyle ilgili olarak yaplan sistemli bilimsel almalar Yunanistan'da pek bilinmemektedir. Zambelios, Miliarakis, Paparigopulos ve Kalligas'm gemite yaptklar aratrmalar bir kenara brakrsak modern tarihilerimizin Bizans konusunda hibir ciddi almas olmamtr. Oysa, Fransa'da Diehl, Schleberzeu ve Bordeaux niversitesi, Almanya'da Krupacher, Heisenberg, Rusya'da Uspensky, Sokolof, Prokovski gibi birok yabanc bilim adam Bizans konusunda deerli eserler vermilerdir. Yunanistan'daki duruma gelince; bizde Moustoksidis'ten S. Lambros'a kadar, zellikle de N. Beis Bizans konusunda btn materyali toplamalarna ramen bunu tasnif edip deerlendirmemilerdir. Sadece yabanc bilim adamlarnn kullanmna sunmulardr. Bu aratrmamla Bizans tarihinin bizim amzdan tad gerek nemi vurgulamak ve bu konuda nclk yapmak arzusundaym. Ayrca tarih gerekleri yerine oturtmak istiyorum. Tarihilerimiz Bizans mparatorluu'nun k ve dal sebeplerini arpttklar gibi, din ekimelere dayandrdklar birok aslsz bilgiyi de okuyuculara yanstyorlar. Bunun da tesinde btn tarihilerimiz
9

stanbul'un Trkler tarafndan fethiyle ilgili, tamamen yalanlar zerine ina ettikleri bilgileri okuyucuya aktararak gerekleri gizliyorlar. Ancak benim bu kitabmda sunacam belgeler btn bu iddialar susturacak ieriktedir. stanbul'un fethini hamasi propaganda malzemesi olmaktan karp tarihteki yerine yerletirmenin ve gerekleri olduu gibi yanstmann zaman geldiine inanyorum. Ekim 1931 Yannis Kordatos

1. BOLUM DN KAVGALAR VE NEDENLER

1 Din Kavgalar ve Nedenleri 1453 yl, Avrupa ve Dou tarihinde byk bir dnm noktasdr. Bizans mparatorluu'nu "fethedile-mez" denen nl bakenti Konstantinopolis, 29 Mays 1453 tarihinde Trklerin eline geti. Yaklak bin yllk bir gemii olan dev bir imparatorluk, bir daha tarih sahnesine kamayacak biimde ebediyen yok oldu. Asya'mn derinliklerinden gelen Trkler, Konstantinopolis'in dmesiyle birlikte, be yz yl sreyle, Akdeniz ve Balkanlar'a egemen oldular. Bizans'n kn araran tarihiler, din kavgalarn zellikle son dnemlerde imparatorluun devlet mekanizmasn tamamen yok ettiini belirtiyorlar. Bu sadece bir adan dorudur. Mezhep kavgalar, kn sebebi deil sonucudur. Birlikilerle Ayrlklarn mcadelesinin ardnda, bu aratrmada da greceimiz gibi, byk maddi karlar yatmaktadr. 1453, 10. yzyldan itibaren balayan bir i savan trajik finalinden baka bir ey deildir. Bizans mparatorluu, ya da daha doru deyile Bizans feodalizmi gerileme ve yok olu felaketini kendi elleriyle hazrlamt. 29 Mays 1453'te Konstanti13

nopolis Trklerin eline geerken aslnda sadece Bizans feodal beyleri patron deitirmiyorlard. Ayn zamanda Trklerle Frenkler arasndaki Dou-Bat mcadelesine de son nokta konuyordu. Bu mcadele bir bakma Avrupa'dan Asya'ya giden tacirlerin kervanlarnn gei yolunun bulunduu Balkanlar'a hkimiyet mcadelesiydi. aire gre Konstantinopolis, Bizans ve Ege'nin kilitlerini aan kl veya sng olmutu. ehre hkim olan, Bizans ve Ege'ye de hkim oluyordu. Konstantinopolis, bir ticaret merkezi oluunun yan sra, stratejik neme de sahipti. Trkler, yeni devletlerini salam temele oturtmak iin, Konstantinopolis'i fethederek bakent yapmalar gerektiini uzun sre nce kavramlard. Bizans feodal beyleri, Trklerle daha 11. yzylda (1068-71) savamaya balamalarna karn tehlikeyi kavrayamam, devletlerini zayflatp kertmek iin adeta her eyi yapmlard. Bizans'n k Tarihi, daha ok, imparatorluun feodal sisteminin tarihidir. Bizans'n iindeki dmanlar, d dmanlarndan ok daha tehlikeliydi. Bu i dmanlar da ynetici snft. Tekfurlar, siyasal, asker yneticiler ve kilise, Bizans'n knn ba sorumlularyd. Bizans mparatorluu'nda Ticaret ve Sanayi Bizans mparatorluu, 10. yzyla kadar srekli olarak bymektedir. 10. yzylda Bizans, dnyamn en zengin devletidir. Bu, ynetici snfn ok iyi olma14

sndan kaynaklanmyordu. Sebebi bambakayd. mparatorluun konumu, onu, byk bir ekonomik ve siyas gce sahipmi gibi gsteriyordu. Tarm nfusu henz yok olmamt. Ticaret ve sanayi ise, feodal sistem iinde srekli geliiyordu. Konstantinopolis'in nfusu artarak 500 bine ulamt. Bizans dnyann ticaret ve sanayi merkeziydi. stanbul'un yamsra, Selanik, Trabzon, zmit gibi ehirler de, byk ticaret merkezleri olarak anlyordu. Bizans tacirlerinin kervanlar, Hindistan'a kadar ulayor, dnte Avrupa'y aarak, spanya ve ngiltere'ye kadar mal gtryorlard. Bizansllar, karada ve denizdeki btn ticaret yollarna hkimdiler. Ancak bu yzyldan itibaren, nce Araplar, ardndan da Trkler Bizans kervanlarn vurmaya ve ticaret yollarna hkim olmaya baladlar. Ardndan Latinlerin 1204'de stanbul'u igal etmesiyle felaket daha da byd. Venedikliler, Pisallar ve Cenevizler, Ege'deki btn ticaret merkezlerinde denetimi ele geirdiler. Nikforos Gregoras 14. yzylda durumu u szlerle ifade ederken hakldr: "Latinler ve Frenkler, Bizans'n btn gelirlerine el koydular. Limanlarnda vergileri topladlar. Ayn zamanda hazineyi talan ettiler." Bylece donanmaya gemi yapan tersaneler; papazlara, despotlara, subaylara ve tekfurlara elbise reten dokuma tezghlar, yava yava kapanmaya balad. hracat azald, isizlik artt.
15

Ticaretin Latinlerin eline gemesi, bitmek tkenmek bilmeyen savalar, tarmn geliememesi ve halkn sefil duruma drlmesiyle, ekonomi durma noktasna geldi ve tketim gc gittike zayflad. Ayrca (1202-1224) tarihleri arasnda Latinlerin stanbul'a hkim oluu ve Trklerin Anadolu ve Avrupa yakasna yerlemeleriyle Bizans, Rumeli'nin anahtar olma konumunu da yitirmiti. 1250-1450 dneminin ekonomik artlar, artk, 10. yzyln artlarndan ok farklyd. Byk ve Kk Toprak Mlkiyeti - Feodal Yap Tarm, imparatorluk ekonomisinin temelini oluturduu gibi, ekonominin dier alanlarn da byk lde etkiliyordu. Ticaretin durmasyla sanayinin pazar bulamaz konuma gelmesi, doal olarak, tarmsal retime hkim krsal blgeleri ok ar biimde etkiledi. Toprak mlkiyeti giderek artan bir oranda, kk iftilerden tekfurlara geti. Bizans mparatorluu'nun ilk alarnda tarmda kleler kullanlrd. Daha sonra, tamamen ekonomik sebeplerle (din deil), birok kle, sahiplerinden zgrlklerini almaya balad.1 Klelik dzeni tam yok olmasa da, ilk dnemlerdeki etkisini yitirdi. Bunun yerini zamanla "yarclk" sistemi ald. Yarclar, sa1

hipleri tarafndan esir pazarlarnda hayvanlar gibi alnp satlan klelerden farkl olarak, toprakla beraber alnp satlyorlard. Toprak mlkiyet deitirdiinde, yarc ve btn ailesinin de sahibi deiiyordu. Yarclar, topra ileme karlnda efendilerin-ce besleniyordu. Topra terk edemezler, baka sektrde alamazlard. Bu durum aileleri ve ocuklar iin de sz konusuydu. Yarclk sisteminin, eyaletten eyalete deiik uygulamalarna da rastlanyordu. Btn iftiler kle ya da yarc deildi. zgr ve yar zgr kyller de vard. Hatta 11. yzyla kadar bu kk toprak sahibi kyller, byk toprak sahibi yneticilerle, snr tarlalarn iletebiliyorlard. Yine ynetici snfa baml baka iftiler de vard. Bunlar kirac, perakendeci, hasat gibi deiik gruplard. Kk toprak sahipleri u veya bu sistemle topraa bal kle veya teki kyller, tarmsal retimde sz sahibi deillerdi. retimin tr ve miktar, topraklarn hkimi beyler ve rahiplerce belirleniyordu. Tarm ekonomisini ynlendirenler onlard. Bylece kk toprak sahiplerinin siyasi gc, 10. yzyln sonlarna doru tamamen zayflad ve bu g byk toprak sahiplerinin eline geti. M.S. 934-996 yllar arasnda Konstantinos Porfirogennetos, Romanos Lekapinos, Nikeforos Fokas ve Vasilios Porfirogennetos gibi imparatorlar, deiik kararnameler yaynlayarak, feodal beylerin kyllerin arazilerini almalarn yasakladlar. Ayn zamanda kilisenin de, ba yoluyla bile olsa, byk arazilere sahip
17

Bizans'n son dnemlerine kadar manastrlarda "Kutsal Kleler" ad verilen kleler altrlmaktayd.

16

olmasna engel koydular. Ancak, bu kararnamelere ramen topran ynetici snfn eline gemesi nlenemedi. M.S. 1057'de, Anadolu'dan byk iftliklerin sahibi saakios Komnenos tahta knca, feodal beyler, dizginleri tamamen ellerine aldlar. eitli ayaklanma ve isyanlar el altndan organize ederek taht ele geirmeyi baardlar. Artk kk toprak sahipleri ortadan kalkm ve retime tamamen feodal beylerle, manastrlar hkim olmutu. Msr'dan Suriye'ye, Filistin'den Mora Yarmadas'na kadar btn Bizans'ta, snrsz byklklerde topraklara sahip binlerce manastr boy gsterdi. 12. yzyldan itibaren rahipler ve kentlerde yaayan toprak sahibi beyler byk gce ulatlar. Despotlar, patrikler ve imparatorlar, artk onlarn bu byk gcn hesaba katmak zorundaydlar. Bizans'n son yllarnda rahiplik kurumu, tarih sebeplerle, imparatorluunun kefenini hazrlamaktadr. Tarm retiminin zenginlerin eline gemesinin kentlerin ekonomik ve sosyal yaamna yansmalar ilgin oldu. Topraklarn ve balarm kaybeden iftiler, i bulmak amacyla kentlere g etmek zorunda kaldlar. Bylece kentlere binlerce isiz nfus akmaya balad. Bir eit lmpen proletarya konumundaki bu kyller, imparatorluk ekonomisine de asalak oldular.

imdi topraklarn zengin feodal beylerle, kilisenin eline nasl getiini inceleyelim.2 Bask ve yasad yollar topraklar ele geirmenin balca yntemleriydi. Tefecilik ve salgn hastalklar da, feodal snfa zgr kylleri kleletirme frsat veriyordu. Rahipler ise kyllerin tarlalarn kiliseye balamas, ya da terk etmesi iin bir dizi hile ve sahtekrla bavuruyorlard. Ar dindar kylleri, cennet vaatleri, azizlerin ruhuna ba, rya yorumlar gibi yollarla kandryor ve topraklarn kiliseye balamalarn salyorlard. Bazen bir rahip ryasnda bir aziz grdn sylerdi; aziz ona manastr yaknndaki topraklarn mutlaka kiliseye balanmas gerektiini bildirmiti. Cahil ve dindar kylleri bu denli byk sahtekrlklarla kandrp, arazilerini ele geiri-yorlard. Buna bir de ard arkas kesilmeyen vergileri de eklememiz gerekiyor.3 Hazine giderek artan ihtiyalar karlamak iin ncelikle tarm sektrne ykleniyordu. Tarm ekonomisi krize girerken imparatorluk bitmez tkenmez savunma ve saldr savalarna sahne oluyor, toraklarnn baz blmleri igal ediliyor, Avrupa ve Asya'da birok eyalet kaybediliyordu. Bu da genel zlmenin habercisiydi. Tarihi Zachariae von Lingenthall, Bizans'ta tarm
Bizans'n ynetimi, vergi kaybn nleme bahanesiyle, sahibinin terk ettii araziyi komusuna veriyordu. Kyller, arazilerini genellikle vergi deyemedikleri iin terk ederlerdi. Epivoli ad verilen bu yntemle, zamanla kyllere ait arazilerin ou zengin feodal beyler ve manastrlara geti. Tarm sektrndeki vergiler; Gelir, Gmrk, rn, Geim ve Evrak vergileriydi. 19

18

topraklarnn byk blmnn devlet ve imparatorun mlk olduunu belirtmektedir. Geriye kalan arazinin byk blmn de kilise ve manastrlar iletir. Btn lkede manastr, kilise, rahip evleri ve kk ibadet yerleri mantar gibi yaylmaktadr. Btn bu din kurulularn, az ok, ama mutlaka arazileri vard. Bu arazileri rahipler ya da her zaman manastrda kalmak ve vergi demek zorunda olan yarclar ilemektedirler. Rahiplerin kulland gayrimenkuller iin genel verginin dnda vergi alnmamaktadr. ahsi mlkiyete ait araziler ise feodal beyler, askerler ve ky ortak mlkiyeti olarak paylalmaktadr (Zachariae von Li-ngenthall, Bizans Hukuku, 1865). Tarihi Lingenthall grlerini yle srdrmektedir: Bizans'n son dnemlerinde bamsz iftilerin says ok azalmtr. Bu olay bir bakma Bizans'n kn hazrlamtr. Byk skntlara den kyl nfusu son dnemlerde, efendilerini deitirmekten baka bir ey beklememektedir. Sefalete drlen ve varlar yoklar ellerinden alman kyller, yeni efendiden korkacaklar yerde ona adeta mit balar hale gelmilerdir. Ruslarn nl Bizans tarihisi Unspensky, Zachariae Von Lingenthall'in bu grlerini paylamyor. Unspensky, fakir kyllerin sonunda feodal beylere kar kazanl ktklarn ve Bizans'ta klelik dzeninin sonuna kadar devam etmediini, son dnemlerde serbest iftilerin saysnn art gsterdiini iddia etmektedir. Ancak Unspensky' nin verdii rnekle onun bu grlerini dorulatmaktan uzaktr. Her ey-

den nce 8. yzylda saurus hanedannn yrrle koyduu Tarm Yasas, ifti snfnn dzenlenmesini hedeflememiti. Tarm Yasas, hrszlk ve soygunlara kar tarm retimi ve ticaretini korumaya ynelik bir dizi gvenlik nlemi ngrmektedir. Ancak yasa, eyaletlerde oluan yeni feodal dzeni de bir bakma kesinletirip tanmaktadr. Bu adan bakldnda Tarm Yasas adalet datmayp, aksine feodal beylerce oluturulan fiil durumu yasallatrmaktayd.4 Yasa, tarlay iletenle, mlk sahibi arasndaki ilikileri de dzenlemeyi hedeflemiti. Buna gre, birok eyalette yarclar retimin yarsn alma hakkna sahip oldular. Ancak, yasa yarclara, klelik dzeninde bir iyiletirme getirmiyor; tamamen byk toprak sahiplerini ve onlarn retim dzenini srdrmeyi amalyordu. Giustiniani yasasnn maddeleri aynen yer alrken, klelik sisteminin kalkmasna ilikin hibir dzenleme yoktu. Adeta eski yasann daha da kat hale gelmi biimiydi. Zachariae von Lingenthall'in, aratrmasnda bu noktaya dikkat ekmemi olmas bana garip geliyor. Ayrca Unspensky, tarm topluluklarnn Bizans'n son yllarna kadar iftilik dzenine gemediklerini beyan ederken hata yapmaktadr. mparator Andronikos'un, Yanya zel daresi'nin zerkliini tanmas rneini tezlerini kantlamak iin kullanmas da hataldr. Unspensky bunun BiIsaurus hanedanm takip eden imparatorlar, bu sebeple bu yasay iptal etmediler.

20

21

zans'ta feodal etmektedir.

dzen

olmadn

gsterdiini

iddia

da yarc deildiler, ama Yanya zel daresi'nin emirlerine uymak ve ona almak zorundaydlar. Serbest iftilerin sadece ad vard. Ekonomik ve sosyal konumlar, sefalet snrnn da altndayd. Kan-takuzenoslar ve teki feodal yneticiler onlar balarn kaldramayacak derecede smryorlard. Miklicich ve Mller'in Acta et Diplomata adl derlemesindeki imparatorluk kararnamelerinde, feodal beyler ve manastrlarn smr dzeni aka ifade edilmemektedir. Ancak bu dokmanlar dnemin feodal beylerinin zenginliklerini ve sahip olduklar snrsz mlkleri gzler nne serme asndan ok nemlidir.

Tarihi Pahimeres, Bizans'ta, serbest iftilerin nfusun ounluunu oluturduunu yazar. Btn kyllerin kle olmad dorudur. Birok eyalette ok sayda ky, feodal sistemden kurtulmay baarmt. Ancak Bizans'n son dnemlerinde toprak artk serbest iftilerce ilenilmiyordu. Kk toprak mlkiyeti feodalite lnde adeta bir vaha gibiydi. Ayrca Bizans'ta toprak mlkiyeti sorununu sadece yasalar asndan deerlendirerek bir sonuca varmak insafszlk olur. Tabii ki, btn iftiler yarc, ya da kle olmadlar. Kaynaklarmz bunu gstermiyor. Unspensky burada hakl. Ancak Bizans'n son dnemlerinde mlkiyetin el deitirmesini daha dikkatli incelemeliyiz. iftiler ekonomik adan serbest miydiler? Yasalar asndan belki ok sayda ifti, serbest ifti statsndeydi. Ekonomik adan ise serbest iftilerin saysn ancak binlerle ifade edebiliriz. Gnmzde de iiler alp almama konusunda serbesttir. verenlerle szleme imzalarken zgr vatanda konumundadrlar. Fakat neticede sermaye sahibinin maal alanlardr ve onun emirlerini yerine getirmek zorundadrlar. mparator Andronikos'un Yanya zel daresi'ne zerklik veren kararnamesinde, evredeki btn kylerin, Yanya ynetimine bal olaca aka belirtilmektedir. EpirTi iftiler u veya bu iftlikte kle ya
22

23

2. BLM TOPLUMSAL SINIFLAR

Toplumsal Snflar Gl Beyler, st ve Alt Kilise Snf, Orta Snf, iiler, iftiler, isizler Tarihiler Bizans toplumundan sz ederken zellikle snfa gnderme yaparlar. Bunlar; gl snf, orta snf ve yoksullardr. Gl snf, hem zengin hem de ynetim kademesinde toplumun teki kesimlerinden ne kan, hkim olan kesimdir. Resm yazmalarda, asiller, saray grevlileri, despotlar ve barahipler gl snfta gsterilmektedir. Halk dilinde ise bu kesime "beyler" denmektedir. Orta snf ise, Eusthatios'un ifadesiyle, ehirliler yani burjuvalard. Yoksul snfla gl snf arasnda yer alan bu snf, genellikle, sanayinin gelitii byk ehirlerde grlrd. Resm dilde sistima-sistem denen loncalar eklinde rgtlenmilerdi. iler ise nfusun byk ounluunu olutururdu. i snf, genellikle fabrikalar ve tarlalarda alrd ve bugnk proletarya snfnn ilk rneiydi. Kilisenin st kademesi, dier soylularla ayn seviyede itibara sahip olmasna ramen, Bizans mpara-torluu'nun sosyo-ekonomik sisteminde, teki ynetici snflara oranla daha etkin ve dzenleyici rol oynuyordu. Kilise, byk menkul ve gayrimenkul servetinin yan sra, topluma nemli ideolojik etki de ya27

pabilen bir kurumdu. Feodal dnem aydn hareketinin temsilcisi gibi davranan kilise,1 byk bir siyasi gce ve ideolojik etkinlie sahipti. M.S. 14. -15. yzyllardan itibaren, kilisenin dnda bir aydn hareketi grlmeye balasa da, bu hareketin halk kitleleri zerindeki etkisi ok zayf oldu. Gller snf iinde de deiik mertebeler ve gruplar vard. Saray soylular ve st dzey grevlileri (yarglar, dkler ve patrikler gibi), st aristokratik snf oluturuyordu. Bu sebeple sosyal konum ve saray hiyerarisinde byk g ve zel imtiyazlara sahiptiler; geni ekonomik menfaatleri vard. Yoksul snfn byk bir blm (kentlerde yaayan isizler) radikal role sahipti. retimdeki konumlar neredeyse sfrlanmt. Bu sebeple devletin yardmyla asalak gibi yayor ve sk sk deiik siyasi hareketlere katlarak kendilerini kk menfaatler karl satyorlard. Rahipler ise imparatorluktaki siyasi gelimelere damgasm vuran en nemli snflardan biriydi. Patriklerin seilmesi veya drlmesiyle blge despotlarnn kaderi adeta onlarn elindeydi. Deyim yerindeyse
Sadece Bizans'ta deil, Katolik hakimiyetindeki Avrupa'da da (Almanya, Fransa gibi), feodal ada, snf atmalar ve ideolojik kavgalar, din ve dogmatik ekimeler olarak grlyordu. Ortaa, antikan uygarlndan hibir ey devralmad iin, adeta dnyay geriye gtren bir dnem oldu. Antikan ortaala hibir ilgisi yoktur. Sadece, antikan son yllarnda ortaya kan Hristiyanlk bu dnemi ortaaa balayan bir kpr oldu. Hristiyanlk, antika dnemine ait her eyi yok etmeyi ilke edindi ve resm ideolojilerle politikay belirleyen, din oldu. Felsefe bile dine hizmet eden bir bilim olarak algland. Bu ada her trl bilimsel ve sosyal faaliyetin mutlaka bir din maskesi olmalyd.

kilise aristokrasisinin ordusuydular. yi beslenen, agzl, soyguncu bir ordudan sz etmek istiyorum. te bu snflar arasnda henz tam sefalete dmemi olan halk, bakaldrmaya, isyan etmeye ve durumunu deitirmek iin protestolara balad. Ama tarihin akn tersine evirmek olanakszd. Daha nceki blmde sz edilen ekonomik kriz, sosyoekonomik yaamn btn faaliyetlerinde genel bir durgunlua yol at. Latinlerin istilas, Hal seferleri, Trklerin Anadolu'ya yerlemesi, Byk Srbistan Devleti'nin kuruluu her trl ticari ve snai faaliyetin durmasna neden oldu. Kara ve deniz yollarndaki egemenlik sona erdi. Yzyllar boyunca en vahi yntemlere bavurarak egemenlik altnda tutmay baard esir Slav milletleri, Bizans'tan koparak, birbiri ardna bamsz devletler kurmaya baladlar. Bizans devlet mekanizmas artk bunlara egemen olamyordu. Bizans'n siyasi danklna kar Srplar, Bulgarlar ve Ulahlar tam bir siyasi birlik gsteriyordu.2 Sanayi retimi, 1300-1450 yllar arasnda byk d gsterince, stanbul, dnyann ekonomik merkezi olmaktan kt ve bu avantaj talyanlarn eline geti.
nl Rus Bizans tarihisi Unspensky, bu konuda da yanlmaktadr. Unspensky, Bizans'ta, teki Avrupa devletlerinde grlen dalmann olmadn ve monarinin imparatorluun son gnlerine kadar ayakta kaldn ne sryor, imparatorluk iindeki topraklarda kurulan deiik despotluk, dukalk ve prenslikleri unutuyor.

28

29

Tarm ekonomisi de gelimesi gerekirken srekli geriledi. Rumlar bu sebeple toparlanp bir milli devlet kurma imknna kavuamad.3 Bu paralanma, sonuta tarann merkezin kontrolnden kopmasna, merkez ynetimin tarada hkimiyetini kaybetmesine yol at. Epir Despotluu (1202-1216), Mistra Despotluu (1348-1460), Akhaia Prenslii (1263), znik Tekfurluu (1204-1261) ite bu nedenlerden dolay kurulup rgtlendiler. Bu artlar altnda imparatorluun Frenkler, Trkler, Srplar ve teki milletlerin saldrlaryla, Arnavutlarn ayaklanmalarna dayanmas adeta imknsz hale geldi. Son yaklayordu. Ynetici snf ve halk bunu anlamaya balad. Ancak sadece sonular gryorlard. Siyasi ve ekonomik kntnn sebeplerini aratrp zmler reten yoktu. Ekonomik kriz, sosyal yaamn btn faaliyetlerinde etkili oldu. Kadercilik, yobazlk, kehanetler ve falclk toplumun btn kesimlerine yayld. Kitleler af-yonlanm gibiydi. Zenginler ve aristokratlar sefahate dmlerdi. Kilisenin st snf ise ei grlmemi biimde gnahkr bir yaama kendini kaptrmt.

DN MASKES
Burada "Rumlar" deyiimi izah etmem gerekiyor. Bizans mparatorluu Rumlarnn eski Yunan rkyla ve Romallarla hibir balants yoktur. Yunanllar, Slavlar, Asyallar, Latinler ve Frenklerin karmndan oluan bu millete "Rum" diyoruz.

ALTINDA SINIF ATIMALARI

30

3 Din Maskesi Altnda Snf atmalar Yeni deoloji, Floransa Konsili, Din Kavgalar ve Ayrlklar Toplumun byk kesimi iin k ve sefalet getiren bu dnemde ideoloji de deimektedir. zellikle 10. yzylda, antika Yunan felsefesini temel alan aydn hareketi, geni halk kitlelerine hibir etki yapmad. Bu hareket, aristokrat snfn manevi tatminini salayacak bir eylem olmaktan ileri gidemedi. Bunun balca nedeni, Helen uygarln yeniden diriltmeye alan aydnlarn, eserlerini halkn anlamad antika Yunancasyla yazmalardr. Geni kitleler, kilise ayinleri ve rahiplerin din sohbetleriyle manevi alklarn gideriyorlard. Orta smftan baz tepkiler geldiyse de bu tepkiler geni halk ynlarnda taraftar bulamad. Prodromos ya da Yoksullarn Babas Ptohoprodomos zerine sylenen halk arklar, o dnem Bizans toplumunun siyasi hiciv aheserleridir. Bu edeb tepkilerin dnda, tarm kesimini soyan agzl frsatlara kar hibir ciddi halk hareketi olmamtr. Direnme gcn tamamen kaybeden sefil durumdaki kyl kitleler, bunun sonucunda, kaderciliin
33

kurban olmaktan kurtulamad. Yoksulluklar ve kt i kaderlerini Tanr'nn fkesi ve lanetine balyorlard. I Rahipler ncil'den pasajlar okuyarak onlar teselli ediyorlard. Tabii bunun maddi karln da alyorlard. Tanr'dan emir aldklarn, ryalarnda Tanr'nn kendilerine konutuunu, Meryem Ana'yla sohbet ettiklerini syleyerek yoksul kyllere arazilerini kiliseye balatyorlard. Artk yoksul kyller iin bu dnya kaybedilmi, teki dnyada cennetin kaplar almt. Ortodoks kilisesine dman olan Frenk derebeylerinin, imparatorluu ele geirmemesi iin, yeni bir efendinin gelmesine dua ediyorlard. Bizans, bylece kaderine raz oluyor ve Trklerle Latinlerin saldrlarna kar koyamaz hale geliyordu. Ancak Bizans kylleri, Ortodoks kilisesinin dman olmayan Trkleri tercih ediyorlard. Trkler, getikleri yerlerde bulunan manas-r ve kiliselere dokunmuyorlard. Tekfurlara ve rahiplere ilimiyor, mallarna mlklerine el koymuyorlard.1 Tek artlar, kalelerin anahtarlarnn teslimi ve tabiiyetti. Bu yeni sosyo-ekonomik artlar altnda, adeta, falclk ve kehanete dayal, yeni bir edebiyat olumaya balamt. Kutsal ncil ve ortaada mucizeler ve kehanetler zerine kurulu gelenekler, rahiplerin hayal gcn
Bkz. Jora, Geschicte d. Osm. Reich, s. 197-199 (konu: Hristiyanlar ve Sinan Paa).

kuvvetlendiriyor, onlar da bunu kullanarak yaad sefalete gkten yardm bekleyen yoksul kylleri uyuturarak avutuyorlard.2 Baz rahiplerin kar kmalarna ramen genelde hkim ideoloji buydu.3 Kitlelerin ideolojik tesellisi olarak ortaya atlan kehanetler, neticede onlara yutturulan afyondan baka bir ey deildi. imdi bu kehanetlerden bazlarna ayrntl biimde gz atalm. Btn bu kehanet edebiyatndan zellikle btn kitlelere yaylm ve onlar etkilemiti. lk ve nemli kehanete gre, dman (Trkleri kastediyor) stanbul'a girecek ve Konstantinos Stunu'na vardnda halk ayaklanp onlar kovalayacak. kinci kehanete gre, okulukta usta bir millet stanbul'un limann ele geirip Rumlar bozguna uratacak. nc kehanete gre ise, Trklerde Osman Bey soyundan yedinci padiah iktidar olduunda Bizans'ta
Aynaroz rahipleri (14. yzyl) hareketsiz kalp bolua baknca kutsal grebileceklerine inanrlard. Baz din alimleri (Varlaam, Akindinos, Prohoros Kidonis vb) Aynaroz rahiplerinin dogmalarna kar (halk hareketsiz ve pasif kalmaya aryorlard) 1341-1347 ve 1368 din uralarnda aka cephe almlar, ancak baarl olamamlardr. Ayn tarihlerde Aynaroz rahiplerinden Nifon taraftarlaryla birlikte ikonalar paralayp yakarken yakaland ve kiliseden kovuldu. Kilise halkn tand tek aydn kesim olduundan o tarihlerde rahipler arasndaki tartmalar tm kitlelere yaylyor ve halk gruplara blyordu. 35

34

da Paleologoslar Hanedani'nin yedinci imparatoru baa geecek, stanbul Trkler tarafndan zaptoluna-cak ve Paleologoslar Hanedan yok olacakt. Bylece Fatih Sultan Mehmed padiah olduunda halk kiliselere koup ha karmaya ve imparatorluu korumas iin Tanr'ya dua etmeye balad. Fatih Sultan Mehmed yedinci Osmanl padiah, Bizans imparatoru Konstantinos Paleologos da Paleologoslar Hanedani'nin yedinci yesiydi. Macaristan'da, yal bir Bizansl alimin yapt kehanet ise her eye tuz biber ekiyordu. Bu kehanete gre, Bizans Trklerin eline dp stanbul yerle bir edilirse, Rumlar iyi gn greceklerdi.4 Halk kitlelerinde, baka bir efendinin gelip Bizans'ta ynetimi almas gerektii dncesi tabii ki, sadece kehanetlerle perinlenmemiti. Bu propaganday kuvvetlendiren nemli siyasi gelimeler de vard. Bulgaristan Metropoliti Mihail, 12. yzylda mparator Komnenos'a gnderdii yazda, teki fikirlerinin yan sra, stanbul'u Latinlerden ok daha iyi karakterdeki Trklerin almasnn daha iyi olacan aka beyan etmekten ekinmiyordu. yle yazyordu Metropolit Mihail: Dinimizden olmayanlarn idaresinde, bugne kadar ayn dinden olduumuz talyanlardan grdmz zararn bir
4

zerresini dahi grmedik. nmzdeki byk tehlikeyi fark ederek talyanlarn yerine Trklerin egemenliini tercih etmemiz gerektiini belirtmek isterim. Tanr'nn buna raz olacana inanyorum.5 Baka resm faaliyetler de vardr. Orhan Bey'in (13261390) yaynlad fermanlara baktmzda snr boylarndaki manastr rahiplerinin daha o tarihlerde Trklerle iyi ilikileri olduunu gryoruz. Orhan Bey dneminin resm evraklarnda bu durum u ifadelerle aka kantlanyor: Manastr rahipleri btn reayadan nce tebaamz olmay kabul etmi ve buyruumuza girmilerdir.6 1430 ylnda Selanik, Sultan Murad'n eline geince Aynaroz rahipleri temsilci gndererek Aynaroz'un anahtarlarm teslim etmek istediklerini bildirdiler.7 1396'da Yldrm Bayezid, Tesalya ve Rumeli'den geerken Trhala, Larisa ve Domokos ehirleri kendi rzalaryla teslim oldular. Salona Despotu, padiah kendi topraklarnda av partisine bile davet etti.8
Bak. Zambelios (Bizans Aratrmalar), Atina, 1857. Aynaroz, Osmanllarn egemenliini, payitahtlar Bursa iken Orhan Bey dneminde (1326-1360) tanmt. stanbul'un bir gn Osmanlnn eline deceini tahmin ettiklerinden Bursa'ya bir heyet gndererek ballklarn bildirdiler. Orhan Bey bunun karlnda Aynaroz'un mlkiyet ve ynetim imtiyazlarn tamd (Smirnakis, Aynaroz, Atina, 1903, s. 109). 7 Ierakos Tarihi, sra 366-387.
o

Dukas Tarihi, balk 55-56, s. 33.

36

Halkokondiks Tarihi, c. II, s. 67-68'de Bayezid'in Rumeli'ye geii yle anlatlmaktadr: Thermopilaigeidinden Patras'a kadar Lokria blgesini birliklerinin nnde boydan boya at. Baz yerler kendiliklerinden teslim oldu, onlara dokunulmad. Direnen yerleri ise tahrip etti. 37

Yukarda verdiimiz rneklerden de anlald gibi, geni halk kitleleri, stanbul'un kaybnn, tanrnn yce takdiri olduuna artk kendilerini inandrmlard. Taradaki feodal yneticiler (zellikle rahipler ve tekfurlar), Trklerin geliinden baka kurtulu olmadn gryorlard. Latinlere (Frenklere) gelince, onlarn adn bile duymak istemiyorlard. Hal seferleri srasnda ne kadar agzl ve soyguncu olduklarn grmlerdi. Bu sebeple Latinlerden Azrail'den korkar gibi korkuyor ve nefret ediyorlard. Bu toplumsal gerekler bir da hazrlad. Btn halk, egemenliinde tefeciler, ar istilalar, sava maceralar ve inanyordu. bakma yenilginin artlarn ancak yeni bir devlet vergiler, basklar, yabanc soygunlardan kurtulacana

Trkler Yldrm Bayezid dneminden itibaren stanbul evresinde bir asker mengene oluturmulard. Gerekte artk Bizans'ta devlet deil, sadece glgesi kalmt. Bin yllk gemii sayesinde belki birka yl daha ayakta kalabilecekti. stanbul bu tarihlerde can ekiirken saray grevlileri, kilisenin st snf ve soylulardan oluan kk bir aznlk ehri kurtarmak iin, Papa'yla temasa geerek baz tavizler vaat ediyorlard. mtiyazlarn kaybetmemek onlar iin yeterliydi. Bu grubun banda Paleologoslar Hanedan vard. Galata ve Ege her ne kadar Venediklilerin ve Cenevizlerin kontrolndeyse de, onlarda da birazck olsun mertlik vard. lk balarda olduu kadar mutlu deildiler. Ama yine de tefecilikten, kapitlasyonlardan ve serbest ticaretten kaynaklanan byk mal varlklarn onlar da korumak istiyorlard. Saray efradnn yansra Venediklilerin ve Cenevizlerin denetimindeki blgelerdeki despotlar da onlarla uzlaarak elde ettikleri avantajlar kaybetmek istemiyorlard. Ancak kilisenin alt snf ve rahipler Latinlere ate pskryor, onlarn yzn bile grmek istemiyorlard. Gerekten de, Latinlerden hibir menfaatleri yoktu. Manastrlar ele geiren Ferikler ayn zamanda bunlarn sahip olduklar arazilere de el koyuyorlard. Latinler hkim olursa rahipler manastrlardan kovulacak ve alktan krlacaklard. Bu sebeplerden dolay stanbul'da iki byk grup39

Gl snflar ise sadece kehanetlerle yetinmiyor, Latinlern yeni bir Hal seferini nlemek iin bu ynde siyasi temaslar da yapyorlard. stanbul'un btn saray ynetimiyle aristokratlar tabii ki, ayn fikirde olamazd. stanbul'da Galata blgesinde talyanlar ticari imtiyazlara kavumutu. Adalar'da da durum aynyd. Selanik, 1430'dan itibaren artk Trk egemenliine girmiti. Edirne de, 1361'de Trklerin oldu. Trkler Tesalya'y 1423'te ald. Yanya 1431'de dt. Mora'da adeta bitkisel yaamda olan ve her an istila edilebilecek zayf bir bamsz ynetim vard. Anadolu Trklerin egemenliinde, Atina ise Frenklerin denetimindeydi.
38

lama oldu. Latinlerden yana olan grup her ne kadar aznlktaysa da, iktidar elinde olduundan glyd. Latin aleyhtar ve Trklerin idaresini isteyenler ise ezici ounluktaki halk kitleleri ve ruhban snfyd. Paleologos Hanedam Trklerin ksa sre iinde stanbul'u ele geirmek iin harekete geeceklerini grnce Papa'dan yardm istemeye karar verdi. Bu sebeple iki kilise arasnda ayrlklar sona erdirecek Katolik ve Ortodoks alimlerin katlaca bir konsilin toplanmasn kabul etti. oannes Paleologos stanbul'u Trk istilasndan kurtarmak iin kiliselerin birlemesinin art olduuna inanyor ve Papa'ya bu konuda her trl tavizi vermeye hazr olduunu gsteriyordu.9 Uzun sren perde arkas temaslardan sonra nce Ferrara, ardndan da Floransa konsil yapld (1438-1439). Papa'nn bu konferanslarda samimi davranmad dorudur. stanbul'un dt sefil durumun bilinciyle daha ilk gnden Ortodoks din adamlarm kk drmeye al. oannes Paleologos ise bu alayl davramlar grmezlikten geliyor ve dogmatik tartmalara girmemeye alyordu. Konsilin bir an nce bitmesini ve Kiliseler Birlii anlamasnn imzalan1339'da mparator Andronikos Varaam' Papa'ya gndererek Trkler'in ele geirdii Bizans kentlerini geri almak iin yardm istemiti. Eer Trklerden kurtulursa ekmenik konsilin yaplmasna rza gstereceini ve din tartmalarn sona ermesine yardm edeceini bildirmiti. Papa bu artlan kabul etmedi.

masn istiyordu. Ona gre stanbul ancak bu ekilde kurtarlabilirdi. Latinler ise acele etmiyorlar, btn meselelerin akla kavumasm istiyorlard. Esas hedefleri ise stanbul'a tam hkim olabilecekleri dzeni belgelemekti. Uzun tartmalarn ardndan Papa'nn kiliselerin ba olduu kabul edildi. Hazreti sa'mn Tanr deil, Tanr'nm olu olduu ve onun buyruklarn yerine getirdii kabul edildi. Baz radikallerin dndaki btn despotlar, Papa'ya ballklarn bildirerek, Kiliseler Birlii Bildirisi'ne imza attlar. Bu tarihten itibaren stanbul Latinlemeye balayacakt. Bizans'n lavedilmesi sadece ksa bir sre iin gecikmiti. Papa uygun ortam oluturduktan ksa sre sonra Bizans'a hkim olacakt. Floransa'da imzalanan Kiliseler Birlii Bildirisi bylesine byk nem tayordu. Dogmatik tartmalarn ardnda mparator Fotios dneminden beri gelen ekonomik menfaat atmalar vard. Ancak Paleologos Hanedan'run siyaseti baarszla mahkmdu. Floransa kararlar duyulduunda halk ayakland ve atmalar i sava boyutlarna ulat. Paleologos taraftarlar Birlikiler, Katolik kilisesinin hkimiyetine kar kanlar ise Ayrlklar olarak adlandrld: Enotikoi-Antienotikoi. Din atmalar, gnmz koullarnda, izah zor

40

41

olaylardr. Ancak ortaadaki skolastik felsefe erevesinde deerlendirildiinde, atmalarn gerek boyutu anlalabilir.10 Rahiplerin fanatizmi ve deimez grleri atmalar krkleyen balca unsur oldu. Bu fanatizmin sebebi ahsi deildi, ancak ardnda byk ekonomik menfaatler yatyordu. Birlikilerin banda bizzat imparator vard. Ayrlklarn lideri ise stanbul'un en zenginlerinden Dk Lukas Notaras't. Notaras, Trk dostu Latin aleyhtar gruplar temsil ediyordu. teki soylularn aksine La-tinlerle menfaatlerinin birletiine inanmyordu. stanbul'un en zengin dk, Latinler ehre gelirse ayakta kalmasnn mmkn olmayacana inanyordu. Trkler ise Edirne ve ele geirdikleri teki ehirlerde yerel yneticilere ve zenginlere iyi davranmlard. Bu psikolojiyle Notaras Bizans'ta muhalefet lideri oluverdi. Ama liderlik vasflar yoktu. Sabrl deildi. mparatorla da ters dmek istemiyordu. Frsat ve uzlamac bir karakteri vard. Bu sebeple ilk balarda Paleologos hanedanna kar dmanca tavr taknmad. Kiliselerin birliini istememesine ramen tavrn aka ortaya koymaktan da ekiniyordu. Nota-ras'n bu cesaretsizlii yznden, Ayrlklarn lider-

ligini din adam Gennadios Scholarios stlendi. Gen-nadios Trkler'in stanbul'u fethinden sonra ilk patrik oldu. Halk tarafndan byk sayg gren Gennadios ayn zamanda inat bir kiilie sahipti. Kiliselerin birliine kar balatt mcadeleye, rahipler ve geni halk kitleleri sonuna kadar destek verdi. Halk kitlelerinin destei var diye, Gennadios hareketinin ilerici nitelikte bir hareket olduunu syleyemeyiz. Hareket, kitleleri pasif direni ve kadercilie srkledii iin aslnda tutucu bir hareketti. Ortodoksluu ve inanc ara olarak kullanarak, gerekte kilise ve manastrlarn mal varln korumaya alyordu. Bask altndaki geni halk kitlelerine pek nem vermiyor ve onlar Gennadios'u ilgilendirmiyordu. Balca hedefi, halk pasif bir teslimiyet havasnda tutarak, Trklerin stanbul'u fetih iini kolaylatrmakt.

1450'de stanbul'da toplanan Patrikhane Konseyi Patrik Gregorius'u aforoz ederek, yerine Athanasios B.'yi getirdi. Ancak imparator Paleologos bu karar tanmad. Rahipler gerek stanbul, gerek Aynaroz, gerekse lkenin btn teki yerleim merkezlerinde ortal ayaa kaldrdlar. Ayaklanan gruh Paleologos Hanedan'n tehdit eder duruma gelmiti. Bkz. Gass, Zur Geschicte der Athosklster, s. 33. 42 43

4. BLM STANBUL'UN TRKLER TARAFINDAN KUATILMASI

stanbul'un Trkler Tarafndan Kuatlmas Trklerin Hazrlklar. Latinlerin Destei. BirlikiAyrlk Mcadelesi. Ayasofya'da 12 Aralk 1452'de Yaplan Ayin. Gennadios Scholarios'un Rol. Kuatma. Bizans imparatorluk tahtm aabeyi oannes'den 144849'da devralan son imparator Konstantinos Pa-leologos'un korktuu ey ksa srede gerekleti. Trkler stanbul'u fethetmeye karar verdiler. Daha nceleri 1391-1398 dneminde Yldrm Bayezid, sonra da 1422'de Sultan Murad bunu denemiler, ancak baaramamlard. imdi sra Fatih Sultan Meh-med'deydi (1453). Konstantinos Paleologos'un davranlar ile sava daha da ne ald bir gerektir. Fatih, daha ocuk yatayd ve taht tehlikedeydi. Karaman'da Seluklular ayaklanmt. Bunu frsat bilen Konstantinos Paleologos, Fatih Sultan Mehmed'e antaj yapmaya kalkt. Elilerini Edirne'ye gndererek Bizans'a sman padiah adaylarndan Orhan iin Fatih'in imparatora dedii paray iki katma karmasn istedi. Ancak olaylar Konstantinos'un hayal ettii gibi gelimedi. Fatih Sultan Mehmed, Seluklular yendi ve tahtm daha da salamlatrd. Paleologos'a sert bir cevap gndererek, stanbul'u fetih hazrlkla47

rina balad. lk eylemi de Marmara'nn Avrupa yakasna bir kule dikmek oldu. Kuleye Boazkesen adn verdi. Bu yolla Trk askerlerinin Asya'dan kar ky-ya geii kolaylayor ve Paleologos'un Trakya ile balantsn keserek hazrlk yapmasn engelliyordu. Binlerce kiinin alt kule sratle, Austos 1452'de tamamland. Rumlar gzlerine inanamyorlard. Kons-tantinos Paleologos ise gelimelerin ok tehlikeli hale geldiini fark etmiti. Bu sebeple Avrupa'nn Hristiyan krallar ve Papa'dan yardm istemeye balad. Ancak Avrupa'nn Bizans'a yardm iin asker gndermesi pek de kolay deildi. talya i ekimeler yznden anormal bir durum yayordu. Fransa, ngiltere'nin her an saldraca korkusu iindeydi. Ayrca i problemleri de doruktayd. Katalonyallar Araplarla savayorlard. Almanya gszd. Sadece Cenevizler stanbul'un kaybnn yol aaca zararlar fark ederek kk apta da olsa, yardm gnderdiler.1 Papa, Kardinal Isidoros'u 200 savayla gnderdi. Baka savas da yoktu. Belki de Bizans mparatorluu'na yardm etmek iinden gelmemiti. stanbul'da kiliselerin birlemesine kar kanlarn ezici ounlukta olduklarn ok iyi biliyordu. Papa yine de gururlanabilirdi. mparator, Papa'run eski vaatlerine kanarak 12 Aralk 1452'de Ayasof-ya'da Kiliseler Birlii ayininin yaplmasn emretti. Papa'nn kilise liderlii bu ayinde vurgulanarak kiliselerin ne pahasna olursa olsun birlemeleri ars yapld.
1

mparator Paleologos'un bu resm tavr, her ne kadar siyasi ihtiyatan kaynaklanyorsa da, halk tarafndan byk tepkiyle karland. mparator adeta yangna krkle gitmi oldu. Birlikiler ile Ayrlklar arasndaki atma artk rndan kmt. Btn ada tarihiler, taraflar arasnda balayan korkun mcadeleyi btn ayrntlaryla aktaryorlar. Rahipler ve byk halk kitleleri ayn gn Ayasofya nnde toplanarak byk bir gsteri yaptlar. Gstericiler, imparatora "dinsiz" ve "Slav" diye bararak kfrediyorlard. Taht sallanyordu. Ayasofya artk nl ekmenik kilise olmaktan km. Ayrlklar bu ayinden sonra Ayasofya'nn kirlendiini sylyorlard. Onlar iin Ayasofya'nn eytan yeri ve Yunan tapnandan baka bir anlam yoktu. Ayasofya'nn Yahudi havrasndan fark kalmadn syleyerek, Birlikilere en ar kfrleri savuruyorlard. Olanlar tarif etmek zordu. Papazlar, Birlikilerin cenazelerine ve ayinlerine girmiyorlard. Hatta, ayin gn halk ve rahipler bahi bile almadlar. Onlara gre kutsal mekn Ayasofya lanetlenmi ve dinsizlere kurban edilmiti. Artk bu kilisede ayin yapmak haramd (Dukas Tarihi, s. 260-261, 291). 6 Nisan 1453'te kuatma baladnda halk byk panie kapld. Ancak ksa srede kehanetleri hatrlayarak cesaretini yeniden toplad. Bu arada Birlikiler durumdan mitsizdiler. "ehri Latinlere verip Hazreti sa ve Meryem Ana'nn ruhlarn rahatlatalm. Aksi takdirde dinimize sayg gstermeyenlerin esiri olacaz" diyorlard.

Cenevizler, Sakz Adas'ndan Giustiniani'nin komutasnda 700 sava gnderdiler.

48

49

Ayrlklarn lideri Lukas Notaras, bu szlere sert tepki gstermekteydi. "ehre Latin serpuu yerine Trk sar hkim olsun, daha iyi" diyordu. Halk galeyana gelmiti. "Latinlerin yardmn da, kiliselerin birliini de istemiyoruz. Gnahkrlarn ibadeti bizden uzak olsun" (Dukas, s. 264). Gennadios'un liderliindeki rahipler ise, kehanetlerin bir an nce gereklemesi iin, kale kaplarnn almasn istiyorlard. "Dinsiz Trklerin krmasn bekleyeceimize, kale kaplarn ap ehrin merkezine girmelerine izin verin. Melekler o zaman sizi kurtaracaklar. nanrsanz kurtulacaksnz. Askerlerin kahramanlklarna gvenecek kadar imansz olmayn. Tanr, yce katnda size yardm sz veriyor. Tanr'nn buyruklarna uymazsanz hem vatannz hem de siz yok olursunuz" diyerek halkn kafasn kartryorlard. Gennadios, kilisesine kapanarak yaynlad manifestoyla Birlikilerin gnahlar yznden ehrin kesin olarak Trklerin eline geeceini ve Rumlarn ok aclar ekeceini bildiriyordu. Gennadios'un manifestosu Dukas Tarihi'ne gre yleydi: Zavall Rumlar. Tanr'nn buyruklarndan karak Frenklerin gcne gvendiniz. Gerek ehir, gerekse sizler asaletinizi kaybettiniz. Tanrm, bize ac. Bu gnaha itirak etmedim. Masumum. Zavall vatandalarm sizin de bunu syleyecek yznz var m? Geleneklerinizi reddedip say50

ensizlii benimsediniz. Sizler iin esaret kanlmaz olacak. Tanr hepimizi kendi katnda yarglasn. Grld gibi fanatizm her gn daha tehlikeli hal alyordu. Ayrlklarn birbiri ardma ayaklanmalar imparatorluu bir hayli sarst (Dukas, s. 259-261). Konstantinos Paleologos, 200 binden fazla nfusa sahip stanbul'da sadece be alt bin asker toplayabildi. Trkler surlarn dnda olmasayd, Ayrlklar hem imparatoru hem de birlikileri katledeceklerdi. Fanatizm bu raddeye varmt. Rahiplerden birou din deitirmeye balad. O devrin kat dindar ortamna ramen halk kitleleri ve rahipler Hristiyan Frenkler'in yerine dinsiz dedikleri Trkleri tercih ettiler. Tarihi Dukas, bir rahibenin Trk oluunu gzleriyle grdn anlatmaktadr: Manastrda yetien ve Hristiyanln btn deerlerini zmseyen bir rahibenin barbarlarn nianlarn gsnde tadn ve dinini deitirdiini gzlerimle grdm. Alman arkeolog ve doubilimci A. D. Morntmann, stanbul'un Kuatlmas ve Fethi adl kitabnda, akayk'n-Numani adl eserde, Trk tarihilerin Ayasof-ya'da grevli krk papazn Trkler stanbul'u kuatmadan nce Mslmanl kabul ettiklerini yazdklarn aktarmaktadr. Fatih Sultan Mehmed, kenti fethettiinde bunlardan sadece alts bulundu. tekilerin kuatma srasnda imparatorun askerlerince katledildikleri tahmin ediliyor.
51

Trk tarihi Evliya elebi, stanbul'un ve Boaz-lar'n fethini anlatrken kuatma srasnda rahip Pet-ros'un liderliinde 300 dolaynda Bizansl'nn surlarn bir kapsndan gizlice katklarn anlatmaktadr.2 Bu rahipler sadece Trklere snmakla kalmayp, ayn zamanda din de deitirdiler.3 Bir baka hikyeye gre Neofitos Rodios ve Manuel Haggaris adl rahipler imparatordan surlarn tamiri iin aldklar paralar zimmetlerine geirerek surlar tamir etmediler ve Trklerin bu blgelerden rahata gemelerini saladlar.4 Ayrntda birbirleriyle farkl olsalar da, bu hikyelerin ortak bir yn vardr. Trk, Yunan ve teki baz tarih kaynaklara gre rakam ister on, ister yz, ya da otuz veya 300 olsun; baz rahiplerin Trklere snarak din deitirdikleri kesin. Bu da baz ilgin eylerin olduunu gsteriyor. Gnler geiyor, Fatih'in askerleri lgnca saldrlarna ramen ehri ele geiremiyorlard.5 Surlar hl salamd ve dayamyordu. mparatorun paral askerleri iyi savayorlard. zellikle, Sakz Adas'ndan Ce2

eviz komutan Giustiniani, sava sanatnda ok ustayd. mparator 20-30 bin asker temin edebilseydi ehir dmeyecekti. Ama kimse imparatora arka kmad. Herkes ona kfrediyor ve nefret duyuyordu. Trkler yeni bir akn balatp surlara trmandnda halk kiliselere toplanarak Tanr ve Meryem Ana'nn yardm etmesi iin duaya balyordu (Tanrm, Affet).6 Pa-leologos'un paral ordusunda da homurdanmalar balad. ehrin savunucular iyi cret alamadklarn ve maalarnn ocuklarn beslemeye yetmediini yeni fark etmi gibi uluorta haykrmaya baladlar.7 Halk kitleleri, imparator surlara karak vatanlarm korumalarm istediinde, hi bo zamanlar olmadn, ekmek paras peinde kotuklarm ve ilerini brakamayacaklarm, sylyorlard. mparator, kiliselerde adak olarak bulunan btn alhnlarn toplanarak paraya evrilmesini emrettiyse de, halkn desteini alamad. Elindeki paralar ve yiyecekleri halka datmasna ramen halk, bo zaman olmadm belirterek surlarn savunmasna yanamyordu. Fakat aym halk, kiliselere koarak gece gndz ayinler yapp, Tanrm Affet, diye dua etmekten geri durmuyordu.
n

3 4

Evliya elebi'nin eserinin ad Tarih Muhteviyat'dr. Morntmann bu eser den alnt yapmtr. Morntmann Tarihi, Yunanca tercmesi, s. 145. Bak. Gustave Slouberzeu-Lambrou, stanbul'un Fethi Atina, 1914, s. 51 ve 275. Fatih'in ordularnda binlerce Hristiyan askerin de bulunduunu unut mamalyz. Barbaro, gnlnde Hristiyan askerlerin saysn 50 bin ola rak vermektedir. Bu rakam biraz afakidir. (Barbaro, Giornale deli, Assedio di Constantinopoli 1453, Viyana, 1855, s. 42). Leonardos Hiotis, Lettera della Pressa di Constinopoli' de "Graeci, Latini, Panoes ex omnium christianorum reionibus Teucris commixti" denmektedir.

Bu arada Gennadios, iini eksiksiz yapmay srdryordu. stanbul'un Trklemesinin Tanr'mn dilei olduunu anlatarak Birlikileri lanetliyordu. Kkrtlan halk, imparatora ve yneticilere kar isyan ediyor, hatta, saldrya geiyordu (Frantzis, s. 260). mpaLeonardos Hiotis Lettera della Pressa di Constantinopoli. Dr. Phil. Ant. Dathiero ve Barbaro N. 'stanbul'un Kuatma Gnl' Viyana, s. 82. 7 Frantzis, s. 256 ve 260.

52

53

rator, kendisine kar oluan tepkileri hafifletmek ve ehri savunabilmek iin elinden geleni yapt. Askerlerin firarn nlemek iin yardmlar bizzat evlerine datt. Sava ihtiyalarn ve masraflarm karlamak iin ynetici snfn maalarn hazineye balamasn istedi. Ancak, artk ktlk hkimdi. mparatorun ricalar, emirleri ve tehditlerine kimse kulak asmyordu. Yurtseverliklerinin keseleriyle balants yoktu. Bazlar da mallarn stoklayarak fahi fiyata satyorlar, felaket gnlerinde keselerini doldurmaya urayorlard. Paray elinde tutan, tarihin en zor ve kritik anlarnda bile, acmasz ve duygusuz davranarak daha zengin olma peindedir. Zenginlik drts onlara hkim olan tek duygudur.

5. BOLUM

54

STANBUL NASIL FETHEDLD?

stanbul Nasl Fethedildi? Klla m, Anlamayla m? Paleologos'un mitsizlii. Rumlarn Firarlar. Notaras-Giustiniani atmas. ehrin Teslimi in Pazarlklar, Giustiniani ehri Terk Ediyor. Ayrlklar Kuzey Surlarnn Kaplarn Ayor. Notaras ve Gennadios'un Rolleri. Kaynaklar Ne Diyor? Kuatma giderek damlyordu. Her geen gn mparator Konstantinos Paleologos iin gerek bir trajediydi. Papa'ya bel balamt, ancak Papa'nn yardm bir trl gelmiyordu. Yiyecek hzla tkenmekteydi. Ayrlklar grubu ayaklanyor ve kargaaya yol ayordu. Her ey ters gitmeye balamt. Gkgrltl ve imekli ilkbahar yamurlaryla seller son cesaretini de kaybetmesine yol amt. Halk, dnyann sonunun geldiine inanyordu. Yldrmlar, gkgrltleri ve seller son cesaretlerini de krmt. Halk, bunlar ktye iaret sayyordu. Padiahn donanmas denizden kuatmay takviye etmekteydi. ki Ceneviz gemisinin 28 Nisan'da Trk donanmasn yakma giriimi baarszlkla sonuland. Padiahn ar toplar surlarda byk hasara yol ayordu. Teknolojide de Trkler, Rumlar gemilerdi.
57

Trkler, 22 Nisan'da erken saatlerde Dolmabahe aklarnda yetmi tekneyi karaya kardlar ve halatlarla ekerek Pera zerinden Halic'e indirdiler. Trklerin bu byk baarsnn ardndan denizden kuatma da younlat. mparator, mcadeleyi kaybetmek zere olduunu gryordu. Halk kitleleri ise surlara koacana kiliselere ylp ayinlere balad. "Tanrm, bizi affet" diyorlard. 12 Mays'ta Trkler byk bir saldr balatt. ehir surlar neredeyse decekti. yi mhendislere sahip padiah, surlarn altna byk tneller amaya balad. Surlar salam ve yksek olduundan, almas ok gt. Abluka uzadka uzuyordu. Fatih Sultan Meh-med, Papa'nn imparatora yardm gndermesi durumunda kuatmay kaldrmaktan ekiniyordu. Deiik teknik yollarla bir an nce surlar devirmeyi, ya da tneller vastasyla ehre girip kaplar amay hedefliyordu. 23 Mays akam mthi top atei balad. Herkes surlarn bu bombardmana dayanamayacan gryordu. Kiliseler kadn ve ocuklarla dolmutu. anlar alyor, papazlar ilahiler okuyordu. Halk, "Tanrm! Bizi Affet" (Kine Eleison) diye haykryor, Ayrlklar da imparator ve dostlarn lanetliyordu. 24 Mays'ta leye doru Erikap'da byk bir tnel daha ortaya karld. Trkler bu defa da planlarn gerekletiremediler. ehir bir defa daha kurtuldu. Giustiniani ehri savunmay baard. Yine de ehrin gnleri saylyd. Surlar youn bombardmana dayanamyordu. Ayrlklar da tehditlere balamlard. 25 Mays'taki byk Trk taarruzundan sonra sa58

rayda konsey toplants yapld. Konseyde ehrin teslim artlarnn grlmesi ya da surlar yklmcaya kadar savaa devam edilmesi konular tartld. Saray grevlilerinden bazlar imparator ve efradnn ehirden karlmasn teklif ettiler. Patrik de bu gr destekliyordu. mparator Paleologos, btn despotlarn kendisinin ehirden kamasn istemesi zerine toplantda bayld. O gnlerde (22-26 Mays) her ey ktye yorumlanyordu. Papazlarla kadn ve ocuklarn ehirde ellerinde dolatrdklar dev Meryem Ana ikonas derek amura sapland. Bu rastlant olay azdan aza yayld ve askerlerin de kulana ulat. Askerler bunu ok kt bir iaret saynca moralleri bozuldu. Btn bunlara ek olarak o gne kadar grlmemi iddette bir yamur yad. Sanki gkyz boalmt. Ertesi gn de youn sisten gz gz grmedi ve ehir adeta karanla gmld. Btn bunlar kalabal korkudan titrer hale getirdi. Artk herkes kehanette bulunuyordu. Herkes Trklerin ehre giri annn geldiine inanyordu. Bu olaylarn ardndan sarayda bir konsey toplants daha yapld. Ayrlklar, krm olmamas iin ehrin kaytsz artsz derhal teslim olmas grmelerinin balamasnda srar ettiler. Birlikiler ise savunma hatlar yklana kadar direniin srdrlmesi taraftan oldular. mparator Paleologos ve evresi ise padiaha tazminat deyerek kuatmay kaldrmasn teklif etmeyi kararlardlar. Bylece son anslarn deneyeceklerdi. Tarihi Dukas, konuyu yle aktarmaktadr: mparator, surlarn yklmaya balamasyla ehrin deceine kanaat getirince padiaha eliler gnderdi.
59

Konstantinos, Fatih Sultan Mehmed'e btn imknlarn zorlayarak istedikleri vergiyi demeye hazr olduklarn ve bar istediklerini bildirdi. Padiahn cevab sertti. "Hibir ekilde buradan ayrlmyorum. Ya ben ehri alacam ya da ehir beni... l, ya da diri... mparatora, ehri terk ederek Mora'ya gitmesi iin izin verebilirim. Orada kendisine ve kardelerine toprak veririm, dost oluruz" (Dukas, s.276-278). Padiahn ar artlarm imparator kabul etmedi. Burada bir konuyu tartmakta fayda var. Bu teklif ne zaman yapld? Dukas, teklifin Nisan sonunda yapldn syler. Baka ahitler olmadndan bu nokta karanlkta kalmaktadr. Bizans'n kuatlmas ve dn konu eden nl anonim gnlkte, olaylar saati saatine anlatlmaktadr. Bu gnle gre, Patrik1 ile saray efrad ve Giustiniani, padiah genel saldry
1

balatmadan nce imparatorun ehri terk etmesini istiyorlard. mparatordan Mora ve Arnavutluk'tan asker toplayarak stanbul'a dnp Trk ordularna saldrmasn teklif etmilerdi. Ancak imparator bunu reddetti. Birbiriyle benzemeyen bu iki olay her ne kadar ayn kaynaklardan aktarlyorsa da, yine de baz gerekleri yanstmaktadr. Gnlkte konu edilen bir baka olay iin de (23-24 Mays), Bizans tarihileri Dukas ve Halkokondiles deiik yaklamlar iindedir.2 Dukas'a gre Fatih Sultan Mehmed, 23 Mays'ta imparatora bir heyet gndererek kendisi ve isteyen varlkl kiilerin mallaryla birlikte ehirden ayrlmalarna izin vereceini bildirdi. ehirde kalacaklara dokunulmayacana dair yeminli teminat verdi.3 Halkokondiles'e gre ise,4 Sinop ve Kastamonu beyi smail Hamza sfendiyarolu tek bana gelerek imparatora, bar iin Fatih'e heyet gndermesini syledi.5 Burada olaylar birbirine karm grnyor. Dukas ve Leonardos, padiahn bar teklif etmek iin heKuatma gnlnde, imparatoru kenti terk ederek kamas konusunda ikna etmek iin nc bir konsey toplantsnn daha yapld belirtilmektedir. Bkz. Dukas Tarihi (s. 279-280): mparatorumuz kendini feda ederek bu ehri terk etmeli. Bu ehrin yerle bir olmas ve Rumlarn dalmas yerine, birlik iinde teslim olunarak insanlarmzn kurtarlmas daha uygundu. Halkokondiles (s. 390) Trklerin, imparatorun grlerinin herhangi bir deeri olmadn yaydklarm yazar. teki tarihilerden sadece Leonardos bu konuya deiniyor.

Lambros ve dierleri 1452 ve 1453 yllarnda stanbul'da patrik bulunduunu kabul etmiyorlar. Patrik Athanasios'un 1450'de ldn ya da istifa ettiini yazyorlar. K. konomos da Kilise Arivleri adl kitabnda (c. A, s. 549-553 ve 501) ayn gr savunuyor. Mathas, Tarih Katalogu adl eserinde (1884, s. 98 ve 286) Athanasios'un 1450-53 dneminde patrik olduunu ve Ayrlk kanatta yer aldn ne sryor. Gedeon, Patrik Cetvelleri eserinde (s. 467) Athanasios'un 1450'de istifa ettiini ancak bunu resmiyete dkmediini yazyor. 1453'te byk ihtimalle patrik olan Athana-sios belki de Ayrlk olduu iin imparator tarafndan tannmyordu. Bu sebeple patriin sarayla resm ilikileri yoktu. Karolidis ise (Yunanistan Tarihi, Atina, 1925, s. 204) Athanasios'un patrik grevini Floransa konsi-line giden osif'den devraldn, kendisinin de Birliki olduunu ve Ayrlklarn ondan nefret ettiini iddia ediyor. Karolidis 1453'te stanbul'da patrik bulunmadm da yazyor. Ancak biz Karolidis'in bu grleri aratrmadan ortaya attn syleyebiliriz. Patrik osif'den (1416-1440) sonra birlik yanls Mitrofanis (1440) onun ardndan da Gregorios (1445-1450) bu grevlere geldiler. Athanasios ise tam bir fanatik Ortodoks tu.

60

61

yet gnderdiini sylyorlar. Kritovulos'a gre ise bu olay kuatmann banda meydana geldi.6 Kuran- Kerim'e gre hareket eden Trkler, her kuatma ya da saldrdan nce kar tarafa heyet gndererek bar iinde teslim olmalarn teklif ediyorlard. Halkokon-diles ise, biraz da st kapal bir biimde teslim artlarn grme teklifinin imparator tarafndan yapldn hissettirmektedir. Anonim gnlkte ise kilise ve soylularn imparatorun asker toplamak iin ehirden ayrlmasn teklif ettikleri eklindeki ifade, gereklerden biraz uzaktr. Gnlk, bar grmesi tekliflerinden hi sz etmemektedir. Byk taarruz ncesinde padiah tarafndan deil, bizzat imparator tarafndan baz bar tekliflerinin yapld grlmektedir. Ayrlklar Trklere teslim olmakla kalmayp imparatoru da, ya teslim olmas ya da ehri terk etmesi konusunda sktryorlard. Gnlkte, sz geen olayn bu olduu tahmin ediliyor. Giustiniani ve Notaras arasndaki, ehrin dmesine birka gn kala younlaan kavga da, bizlere Birlikiler ve Ayrlklar arasndaki atmann hangi boyutlara ulatn gstermektedir. Tarihi Frantzis'e gre,7 Trklerin ksa sre iinde byk taarruza geeceklerini gren Giustiniani yklmak zere olan Ro-manos kapm korumak amacyla Notaras'tan top gndermesini istedi. Trklerin surlarda en zayf durumda olan bu blgeden saldracaklar hemen hemen kesindi. Notaras top gndermeyi inatla reddetti. Latin
6

tarihilere gre Giustiniani o zaman dayanamayarak ISfotaras'a "Ey hain! Seni hanerimle boazlamamak iin kendimi zor tutuyorum" dedi. mparator araya girmese, Giustiniani, Notaras' boazlayacakt. Notaras'in bu tavr, Ayrlklarn ehrin savunmasmn bir an nce yklp teslim olmasn istediklerini aka gsteriyor. mparator Paleologos, artk iki seenekle kar karya kalmt. Ya gizlice kaacak ya da teslim olacakt. Ka kolay olmayacandan, kalmay tercih etti. Birlikiler de imparator gidince kltan geirileceklerinden korkuyor ve imparatoru brakmyorlard. Bu trajik gelimeler srerken sarayda birbiri ardna yaplan toplantlarda zm aramyordu. mparatorun kapal kaplar arkasndaki bu toplanlarda ald kararlar ne Dukas ne Frantzis ne de Halkokondiles bilebilirdi. Sadece imparatorun ok yaknndaki birileri kurtulup, tamamen tarafsz biimde, olanlar ve alman kararlar aktarsayd kuatma gnleri hakknda daha net bilgilerimiz olabilirdi, ancak bu yaplamad. Kritovulos dndaki btn tarihiler Birlik yanls olduundan, imparator hakknda olumlu grler aktardlar.8 Kritovulos ise o tarihlerde ehirden ok uzakt ve bilgileri daha ok Trk kaynaklarndan aktarmaktayd. Osmanl mparatorluu'nun Ykseli ve k'n yazan tarihi Kantemir, Trk arivlerinden toplad bilgilerle stanbul'da fetihten nceki son iki gn hakBu tarihilerin olaylar yazarken yabana lkelerde olduklarn ve Bat uygarlndan etkilenerek yazdklarn unutmayalm. Her yerde imparator ve Rumlar hakl karp Trkleri ktleme gayretleri bundandr. Latin tarihiler bu konuda ba ekiyordu.

Kritovulos (s. 94). Frantzis (s. 262). Leonardos da ayn grleri savunuyor.

62

63

knda en doyurucu bilgileri iletiyor. Birok modern tarihimizin tartmak bile istemedii bu bilgiler, ok deerli ve aydnlatc niteliktedir. Kantemir olaylar yle aktarmaktadr: Elli gndr kuatma altndaki Rumlar, uykusuzluk, angaryalar ve alktan krlyorlard. ehri savunacak erkeklerin says giderek azalyordu. Surlar dayanamayacakt. Dardan yardm midi de kesilince teslim olmay kararlatrdlar. Baka kurtulu yollar yoktu. Ayrca Vezir Halil Paa'ya rvet verdiklerinden, ona bel balamlard. mparator da bunu kabul ederek Fatih Sultan Mehmed'e ehri teslim artlarn renmek iin heyet gnderdi. Heyet yeleri teslim olmak istediklerinin iareti saylan kk beyaz bayraklarla surlardan ktlar. Padiah heyeti otanda kabul etti ve teslim olmalar halinde herkesin can ve mal g- venliinin korunacan bildirdi. steyenler kenti terk edim diledikleri yere gidebilecekti. mparatorun temsilcileri, art* lan kabul ederek, ehri teslim edeceklerine dair sz verdileri Daha sonra anlamay bildirmek zere imparatorun huzuruna ktlar. Fatih Sultan Mehmed ise anlamaya baz eyler eklemek zere adamlarn hemen heyetin arkasndan yollad. mparatorun temsilcilerinin geri dnmesini istiyordu. Onlarla daha ayrntl konuacakt. Ancak Fatih'in temsilcileri imparatorun temsilcilerine yetiemediler. Surlarn nne geldiklerinde kapdan girerlerken onlarn amacn bilmeyen Rum muhafzlar saldrd ve Trk heyetinin baz mensuplarn ldrd. Heyet yeleri geri dnerek balarna geleni padiaha anlattlar. Fatih Sultan Mehmed, Rum imparatorunun kendisiyle dalga getii dncesine
64

kapld- Orduya sabah taarruza gemek zere hazrlanmas emrini verdi. Bu saldrda surlar koruyan ok sayda muhafzla birlikte mparator Konstantinos da ld. ehrin hemen hemen yars Trkler'in eline geti. ehrin teki tarafndakiler beyaz bayrak ekerek barmaya baladlar.... "Tanr akna! Neden sznz tutmuyorsunuz? Hibir suumuz ve sebep yokken niye saldryorsunuz? ehrin teslim anlamasn imparator da imzalad. Saldry durdurun. Sizin tebaanz olmay kabul edenleri niye vuruyorsunuz?" Olanlar gren Fatih Sultan Mehmed, derhal saldrnn durmasn ve bir gn nce varlan anlamann uygulanmasn emretti. Bylece ehrin bir blmnn kendi isteiyle teslim olmasyla kan dklmesi de nlenmi oldu. Ertesi gn (30 Mays) Fatih Sultan Mehmed, Romanos kapsna (Topkap) giderek geleceklerinden endie duyan Rumlara hitaben u ferman yaynlad... "Yaptm anlamada manastrlarnz ve kiliselerinizin ak kalacana ve dininize dokunulmayacana sz verdim. Ancak ehrin bir blmn klcmla aldmdan bu blmdeki kiliselerin cami olmasn, sizin teslim olduunuz blmdeki kiliselerin de aynen kalmasn uygun grdm..."9 Kantemir'in aktard bu ayrntlar, o dnemin olaylarn birbirine kartrarak bize ulatran Bizans ve Latin tarihilerinin de aklarn kapatyor. Yine de Kantemir'in tarihinde de aydnlatlmas gereken noktalar var. Padiahn imparatora kotuu artlardan
Kantemir (s. 144-146); Paparriopulos-Karolidis, Yunan Ulusunun Tarihi, s.358.

65

sz edilmiyor. Her eyden nce imparatorun akbetiyle ilgili artlarn konuulmas gerekirdi. Ayrca Fatih'in Bizans heyetinin hemen ardndan adamlarn gndererek heyeti dndrmek istemesi, bu arada Trk heyeti yelerinin birlik taraftar muhafzlarca ldrlmesi de anlamann, Fatih'le Ayrlklar arasnda yapld grn glendiriyor. Ayrlklar, imparatorun geleceim tartmak bile istemiyordu. Padiahla gren heyet, imparatorun adamlarndan olusayd muhafzlar bunu mutlaka bilirlerdi. Trk haberciler surlara yaklatnda onlara saldrmaz ve surlardan giren heyete, padiahn kendilerini geri ardn iletirlerdi. Anlama, byk ihtimalle, imparatorun ve Birlikilerin reddetmesine ramen gereklemiti. Burada tabii ki, bu grmelerin ve tartmalarn olduunu da kamtlamak zor. Bu sorulara ne evet ne de hayr cevab verebiliriz. Ancak her eyden nce, Trk kaynaklarnn byle bir eyden sz etmesi iin, baz pazarlklarn gereklemi olmas gerekir. 17. yzylda yaam Trk tarihi Evliya elebi'nin tamamen Trk arivlerine ve kuaktan kuaa aktarlan anlatmlara dayanarak yazdklarna inanmak zorundayz. Trklerin kendi tarihlerim saptrarak Fatih ilan edilen II. Mehmed'i kk drmek isteyeceklerini sylemek yanl olur. Bakn, Evliya elebi olaylar nasl anlatyor. Kuatma balamadan nce Peygamberimizin emri gere66

i Mahmud Paa imparatora gnderildi.10 Ancak imanszlar surlarn salam ve muhafzlarn yeterli olduuna inanarak, teslim olmay reddettiler ve Mahmud Paa'y kovdular. Bu bilgi temelde Kritovulos'un aktardklarna benziyor. Evliya elebi yle devam ediyor: manszlar zamanla korkmaya ve endie etmeye baladlar. Trklere yeni gemi ve asker takviyeleri geliyordu. Gnahkr olan ve ikonalara tapan Rumlar artk korkudan kendilerinden gemilerdi. mparatora ba kaldran halk inliyor ve ona kfrediyordu. Alktan lmek zereyiz, diye baryorlard. Yamurlar bizi bitirdi. Trkler yznden korku iindeyiz. ldrmak zereyiz. Byle diyorlard. Ve yarlan surlardaki gediklerden kaarak Trklere teslim olmaya baladlar.11 Kuatmann srd elli gn boyunca stanbul ana baba gnn andryordu. Binlerce dinsiz, surlarn zerine karak beyaz teslim bayra ektiler. Bu sebeple kendilerine bir gnlk mhlet verildi. steyenler kara ve deniz yoluyla ehirden ayrldlar. Ondan sonra Fatih Sultan Mehmed 70-80 bin askerle ehre girerek Konstantinos'un sarayna yneldi. Orada saray korumaya kararl birka bin Rum muhafzn direniiyle karlald. Sarayn hkimiyeti
Trkler Kuran- Kerim'in gereklerini yerine getirerek saldrya gemeden nce kar taraf uyanyorlar, teslim olursa balyorlard. Teslim olunmazsa evlerin, kiliselerin tahrip olacan ve insanlarn kltan geirileceini bildiriyorlard. Kritovulos bunu doruluyor. 67

iin byk bir atma oldu. Bu atmada imparator Konstantinos da hayatm kaybetti. Dinsizler onun cesedini Sulu Manastr'a sakladlar. Fatih Sultan Mehmed daha sonra Ayasofya'ya gitti. Kilisenin iindekilerle evredeki Rumlar, slam askerlerine tfeklerle ate atlar ve bombalar attlar. Ayasofya evresinde sava gn srdJ2 nc gn Ayasofya Trklerin eline geti (Morntmann, s.141-156). Evliya elebi'nin anlatm Kantemir'in syledikleriyle harfi harfine uymasa da genel hatlaryla ayn. kisi de Trklerin ehre giriinden nce binlerce Rumun kendi rzalaryla teslim olduklarn vurguluyor. Trk tarihiler bu bilgileri herhalde kafadan atmadlar. Bu bilgiler Trk arivlerinden alnd. Kantemir'in tarihindeki baz karanlk noktalar da Evliya elebi'nin anlatm aydnlatyor. mparator Paleologos'un, Trklerin saldrlarn younlatrmalar ve ehirde Ayrlklarn ayaklanmasnn iddetlenmesi zerine, padiaha temsilciler gndererek teslim artlarn renmek istedii aka grlyor. Halkokondiles ve Kantemir bu noktada ayn eyleri yazyorlar. Heyet yeleri artlar kabul et12

tiler ancak son anda imparator ve Birlik yanllar fikir deitirdiler. Anlald kadaryla ya Papa'dan yardm gelecei yolunda haberler alnm, ya da Fatih'in srlarn imparatora aktaran Vezir Halil Paa imparatoru yanltmt.13 ehrin bir tarafnda byk bir sava olurken dier kesiminde kimseye dokunulmam olmas bunu kantlyor. Bir baka konuyu da unutmamamz gerekiyor. ehrin muhafz alay komutan Ceneviz Giustiniani, imparatora ballyla tannan ve yiitlikleriyle nl bir komutand. Son Trk saldrsnn balamasndan ksa bir sre nce stanbul'dan kat. Baz tarihiler yaralandn yazarlar. Ancak Nicolo Barbaro, firar ettiini iddia ediyor. Yaralanm da olsa, stanbul'da onu tedavi edecek doktorlar vard. mparator onun ayaklarna kapanarak kalmas iin yalvard. Bu da Giustiniani yarasnn ar olmadn gsteriyor. ki olaslktan sz edebiliriz. Giustiniani, Ayrlklarn da ayaklanmalarmn ardndan ehri korumamn imkm kalmadm grerek yarasm bahane edip kat, ya da Ayrlklar onu kamaya zorlad. kinci olaslk daha gl. Ierax Tarihi'nde,u Giustiniani'nin Rum mermisiyle yaraland iddia edilmektedir. (Cenevizli yaralayan mermilerin bizzat ierideki Rumlar tarafndan atld sylenmektedir).
mparator Paleologos ve kurmaylarnn Frenklerin yardm gnderecek lerine dair mitleri son ana kadar srd. Ermeni rahip Avraam, hatralarnda imparatorun yardm bekledii saatlerde Latinlerin kendisine "inancn terk edip ehri bize devret" mesaj gnderdiklerini anlatyor. Ortaa Ktphanesi, Sathas, c. A (s. 265, 636-638). 69

Kritovulos olay farkl anlatyor. Ona gre Ayasofya'nn iindekiler anlamayla teslim oldular. teki tarihiler katliam olduunu yazyorlar. Du-kas (s. 291) Trkler'in Ayasofya'nn kaplarn baltalarla krarak ieri girdiklerini yazyor. Frantzis vahet ve katliamlardan sz ediyor. Byk ihtimalle youn kalabalk, kehanete gre burada kurtulacaklarna inanarak Ayasofya'ya doldu. Tanrnn affetmesini istedikleri dualarna ramen bekledikleri melek yardmlarna komad. Trkler'in balta ve t-fek-leriyle saldrlarnn ardndan teslim olmaktan baka are kalmadn grdler. Belki de Evliya elebi'nin dedii gibi baz fanatik birlikiler ilk batan kiliseye kapanarak direni gsterince atma kt.

68

Bunun yalan olduunu kimse iddia edemez. Nota-ras'la kanl bakl olduklarn biliyoruz. Giustiniani ba komutan gibiydi. O hem askerleri hem de imparator iin stanbul'un savunmasnn kilit ismiydi. Ayrlklarn bu adamdan kurtulmas gerekiyordu. Belki de onu ldrmeyi planladlar, Giustiniani'nin ehri terk etme kararnn arkasnda muhtemelen byle bir suikast giriimi yatyor. teki ada tarihiler byle bir olaydan sz etmiyorlar. Frantzis, Leonardos ve Barbaro gibi tarihiler bu olay gz ard ettikleri gibi Giustiniani'yi, ehri terk edip korumasz brakt iin, ar bir dille eletiriyorlar. Barbaro yaralanma olayna hi deinmeden u grlere yer verir: Giustiniani, Rumlarn mitsizliine tank olunca, surlar terk ederek, Hali'te dev zincirin yanndaki gemisine gitmeye karar verdi. Oysa, imparator, Giustiniani'yi muhafz birliklerinin komutan tayin etmiti. Yaralandnda kuzey surlarnn dndayd ve "Trkler stanbul'a girdi" diye haykryordu. Oysa, Trkler henz stanbul'a girmemilerdi (s. 55). Tarihi Barbaro'nun her yazdn doru kabul edemeyiz. Bu konuda ok ey yazlm olmasna ramen hibir tarihi gerei btn plaklyla ortaya koyamad. O trajik gnlerde Giustiniani'nin neden aniden ehri terk ettiini anlamak mmkn deildi. imdi, olaylarn meydana geldii tarihten 500 yl sonra bile olsa, karlatrmalar yaparak geree daha fazla yaklaabiliriz. Giustiniani'nin aniden ka sebebi, yukarda belirttiimiz sebepten bakas olamaz.
70

imdi baka nemli bir konuya gz atalm. Tarihi Dukas'a gre "29 Mays sabah ehir top glleri aln-da inlerken Trklerin youn saldrs balad. Saldr srasnda surlarn kuzey blmnde Kerkoporta denilen kap ilgin bir biimde ak braklmt. Bu kapdan giren yaklak elli Trk, kalenin iinde Rumlara kar saldrya geti. Rum muhafzlar Edimekap'ya doru ekilmeye balad. Buradaki kap da alnca gs gse etin bir sava balad. Trkler surlara trmanarak imparatorluk bayrayla San Marco bayran indirip yerine kendi bayraklarm diktiler." Dukas bunlar yazyor (s. 282). Frantzis ise biraz deiik ifadeler kullanyor. Frantzis'e gre, Rumlar byk bir inatla direniyorlard. Ancak aniden Edirne-kap'nn olduu blgede surlarn zerinde Trk tular ve bayraklarnn dalgalandm grdler. Ne olduunu anlamadan, "ehir dt!'* lklar ykselmeye balad. dleri koptu. Frantzis'in anlatm biraz da Evliya elebi'nin anlamma benziyor. Sur kaps Kerkoporta' mn almas konusunda Trk tarihi Saadeddin de, Dukas ile aym grleri paylayor.15 Tarihi Kritovulos, Trklerin taarruzunu ve savan en abarl biimde anlatan tarihidir. Padiahn emriyle byk taarruz Topkap blgesinde balad. Padiah, surlarn i ksm ve harap olan kuzeyinin korunmasnn zayf olduunu ve buralarda ok az Rum
Bkz. Schluberzeu-Lambru (s. 339): "Trkler, ou yklm surlarn olduu blgeden dalgalar halinde geldiler" der.

71

muhafz bulunduunu rendiini komutanlarna iletti. Ayrca Rum muhafzlar gizlice firar ediyor ve isteksiz savayorlard. Fatih bunun bilinciyle askerlerine seslendi: "Arkadalar! ehri ele geirdik saylr. Rum muha- fl fzlar firar ediyor. Artk dayanamyorlar. Kale koru- fl maz ve bo. Biraz daha gayretle ehir bizim olacak." m (Kritovulos, s. 95) Kritovulos'un bu bilgileri, tarihi Frantzis'in kuzey surlaryla ilgili yazdklarn dorular niteliktedir. Kri- tovulos ayrca firarlardan da sz etmektedir. Bu da I Ayrlklarn gerek kendileri gerekse yaptklar pro- m pagandalarla ordu mensuplarnn direnme azmini ki- V rarak kuzey surlarn savunmasz hale getirdiklerini II gsteriyor. 1| Kritovulos, Kerkoporta'nm ak olmasna ise hi deinmiyor; ancak tarihilerin hl nerede olduunu tespit edemedikleri ustinos kapsndan sz ediyor. Oysa, Kritovulos'un szn ettii ustinos kaps, Trklerin taarruzu srasnda ak braklan Kerkoporta kapsyla ayn kapdr. Padiahn askerleri ak braklan kk kapdan giriyor- j < lard. Baz Trk askerleri de yklm olan surlardan aa- i ya szlmeye baladlar. Padiah ise byk kulenin nnde durmu durumu izliyordu. Artk gndz olmutu. Baka kaynaklar da kuatmann son gnlerinde kuzey surlarnn tahrip olduunu yazar. Buradan da

ustinos kapsyla Kerkoporta'nm ayn kap olduunu anlyoruz. Yukarda szn ettiimiz gelimeler ve yap-mz yorumlar dikkate alndnda, okuyucu doal olarak u soruyu soracaktr: Trk kaynaklarna dayanarak Bizans'n son gnlerini anlatan tarihi Kritovulos, neden ehrin kendiliinden teslim olmasna hi deinmemi? Kritovulos gerekten de bu konuyu es gemitir. Sadece Trklerin ustinos kapsndan girdiklerini ve kuzey surlardaki muhafzlarn firar edip katklarn anlatyor. Kritovulos, Fatih Sultan Meh-med'in stanbul'a girdikten sonra Ayasofya nne geldiini ve kilisedeki kadnlarla ocuklarn bar iinde teslim olduklarn yazyor. Oysa, btn teki tarihiler Ayasofya'da katliam olduunu belirtmektedirler. Bu konuda Trk tarihiler Evliya elebi ile Kantemir de Yunanl meslektalaryla hemfikir. Ancak Kritovulos, neden ehrin teslim olmas grmelerine hi deinmiyor? Bunu tahmin etmek pek de zor deil. Kritovulos, kuatmay en abartl biimde aktarmakla kalmayp, Trk askerleri ehre girince yaplan szde vahi katliamlara bile deiniyor.16 Bu anlatmlaryla byk olaPadiahn askerleri hem katliam yaptlar hem de evleri talan ettiler. Ancak tarihiler bunlar anlatrken her eyi abartyorlar. Bu konuda nefretlerini kusup, hayal glerini kullandklarndan gerekleri kolaylkla saptryorlar. Frantzis (s. 290) "aranmadk delik brakmadlar" ifadesini kullanyor. Yine ayn tarihi (s. 304) padiahn fethin nc gnnde Rumlara evlerinden ve gizlendikleri yerlerden kmalar iin izin verdiim ve artk kendilerine kimsenin dokunmayacam sylediini yazyor. Padiah aym zamanda kenti terk etmi olanlarn da evlerine dnebileceklerini ve haklarnn korunacan ilan etmiti. 73

72

slkla Fatih Sultan Mehmed'i, byk bir tarihi ahsiyet ve komutan olarak sunmak istiyor. Trkler stanbul'un fethinden sonra Padiah II. Mehmed'e zaten Fatih" adn takmlard. Padiahn yazcs grevine getirilen Kritovulos'un17 bu konumunu dikkate almamas mmkn deildi. Aslnda Kritovulos her gelime hakknda en ayrntl bilgiye sahipti. Ayrca olduka da tarafsz ve gerekiydi. Ama 28-29 Mays 1453 tarihlerinde yaplan pazarlklar zenle grmezlikten geldi. Eer ehrin bir blmnde askerler ve halkn kendi istekleriyle teslim olduklarn yazsayd, o zaman padiah "Fatih" unvann alamayacak. Yukardaki kaynaklar bu konuda yazlm tek kaynak deildir. Kantemir ve elebi'yi dorulayan baka kaynaklar da var. Patrikhane Tarihi'ni yazan18 Malaksos, daha aydnlatc bilgiler verir. Athanasios Ypsi-lantis'in galden Sonra adl kitabnda da ilgin ayrntlar vardr. Malaksos'a gre, eremias B.'nin ikinci defa patrik olduu tarihte (1532) padiah kilise ve manasrlar datmaya kalkt.19

ieremias'in ikinci defa patrik seilmesinin ardndan byk kilisede kargaa ve korku hkim oldu. Trk alimler ve yneticiler toplanarak padiaha yazl bir fetva hazrlattlar. Fetvaya gre, stanbul kl zoruyla alnmt. Kl zoruyla alnan ve kendiliinden teslim olmayan blgelerdeki kiliselerde ayin yaplmas yasaklanm ve bu kiliselerin yklmas kararlatrlmt.20 Malaksos'un kitabnda (157-162) anlattna gre, Patrik eremias'm, ehrin kl zoruyla deil, anlamayla Trkler'e brakldn kamtlamak iin, ay urat. Patrik, stanbul'un fethi srasnda savaan yal yenieriyi ahit olarak bulmay baard. Yenieriler nce patrikhaneye geldiler ve daha sonra patrikle birlikte padiahn huzuruna klar. Malaksos yenierilerin cmlelerle aktaryor: padiaha anlattklarn u

17

18

19

Kritovulos kitabnda Fatih Sultan Mehmed'i adeta ilahlatnyor. Kita bnn giriinde "Yce padiah, padiahlar padiah.... Bahtiyar, Muzaffer, Fatih, Galip,Yenilmez, Topran ve Denizin Hkimi, Allah'n Temsilcisi..." gibi ifadelere yer veriyor. Kilise tarihisi Malaksos 16. yzylda yaad. Patrikhane Tarihi kitabn 1587'de yazd. Marinos Krousios bu kitab Osmanl mparatorluu topraklarnda Latince olarak da yaymlad. 1532'de Kanuni Sultan Sleyman tahtta idi.

Bizans imparatoru, muhafzlarndan ounun ldn grnce padiahmz Mehmed'e bir heyet gnderdi. Padiahmz onlar kabul etti ve kendilerine bir fetva verdi. Fetvada, padiah Bizans imparatoruna hayatn ve kleleri de dahil, maiyetini balyordu. mparator bu yazy grdnde ok mutlu oldu. Kalenin anahtarlarn yanna alarak padiahn otana gitti. Anahtarlar padiahn eline verdi. Padiah imparatoru kucaklayp sa tarafna oturttu ve
0

74

Turkogretsia Kitab, s. 156. 75

 gn gece elence ilan etti. Padiah daha sonra imparatoru yanna alarak ehre girdi. Ve imparator ehri teslim etti.21 Malaksos'un son cmleleri teki tarihilerin anlattklaryla uyumuyor. mparatorun anahtarlar bizzat padiaha teslim ettiine dair hibir kant yok. Ayrca nasl abucak dost olabildiler? Grld kadaryla padiaha Bizans'n bir baka st dzey grevlisi gitmiti. Bu kii de muhtemelen Notaras't. Malaksos'un anlattklarnn da tamamen yanl olduunu syleyemeyiz. Her ne kadar patrikhaneyi kmazdan kurtarmay amalyorsa da, anlattklarnda gerek pay vardr. Baka kaynaklar da bu grmelere gnderme yapyorlar. Padiahn yenieri tarafndan aldatil-mas ve onlarn yalan sylemesi halinde bunu hogr-mesi olanakszd. Yenieriler de, patrikten ka ake rvet alrlarsa alsnlar, padiah kandrmaya ynelik yalan hikyeler uyduramazlard. Ayrca Fatih Sultan Mehmed ve btn padiahlar Kuran- Kerim'e sayg gstermek zorundaydlar. Eer ehri klla alrlarsa hibir kilise kalmayacakt. Ayrca Rumlara din ve siyasal ayrcalklar hemen verilemeyecekti. Kuran- Kerim, kendi rzalaryla teslim olanlara dokunulmama-sm emrediyor ve Hristiyanlarn ibadet yerlerinde katliamlar yaplarak buralarn talan ve tahrip edilmesini yasaklyordu.22
Kantemir, Malaksos'un anlatt bu olayn meydana geldiini kabul edi yor. Kantemir, nl Trk vakanvis Mustafa Ali'nin (Knh'l Ahbar) ad l derlemesini Filibe'de bulduunu ve burada olaylarn anlatldn belir tiyor. Bu derleme stanbul'da Mavrokordatos kitaplnda da mevcuttur. Ferman, "imanszlar, diz kp teslim olup aman dilerlerse" onlardan yzde on vergiyi alp ibadetlerine devam etmelerine izin verin, der.

Athanasios Ypsilantis de, galden Sonra adl kitabnda benzer olaylardan sz ediyor ama bu olaylarn Patrik eremias zamannda deil, Patrik Theoliptos (1514-1520) dneminde gerekletiini ne sryor. O tarihlerde I. Selim padiahtr. stanbul'un teslimi konusunda da sadece ehrin yarsnn teslim olduunu yazyor. Patrik Theoliptos, 1519'da Yavuz Sultan Selim'in kiliseleri ykarak Hristiyanlar zorla Mslman yapmay kararlatrdn duyunca, saraya kotu. Patrik, padiahn bu kararmn, Kuran- Kerim'e ve ehrin teslim olmasyla ilgili anlamaya kar olduunu bildirdi. Padiahmz eer izin verirlerse stanbul'un fethiyle ilgili baz gerekleri kendilerine bildirmek istiyorum. Atalarmz stanbul'un yarsn Fatih Sultan Mehmed'e anlamayla teslim ettiler. Bu anlamaya gre, Hristiyan kiliseleri cami yaplmayacakt. Hristiyanlarn dn, cenaze ve teki trelerini zgrce yerine getirmeleri salanacakt. Paskalya yortusu zgrce kutlanacak ve Fener Patrikhane-si'nin kaps Hristiyanlarn ziyaretine gn ak kalacakt. Halk dilerse patrikhanede ayinlere katlabilecekti. Biz ehrimizi, bykbabanz Fatih Sultan Mehmed'e bu artlarda teslim ettik. Sizden nceki selefiniz dneminde bu artlara uyuldu. Yeni fetvanzla mlklerimize el konuyor. Bu kararla hem atalarnzn imzalad anlamay hem de Kuran- Kerim'i ihlal ederek slam'a zarar veriyorsunuz. Bunun zerine defterdar efendi, mft efendinin

76

77

de onayn alarak Kuran- Kerim hakkndaki dncelerine katldklarn bildirdiler. Ancak yine de ehrin yarsnn kendiliinden teslim olduu yolundaki iddialarn hayal rn olduunu belirttiler. Mft efendi, patrie bu anlamann yazl metninin olup olmadm sordu. Patrik, yazl metnin bir yangnda yok olduunu ancak olaylar yaayan yal yenieriyi ahit olarak huzura getirebileceini syledi. Yalar yz am yenieri huzura gelerek anlamaya ahit olduklarm, Bizans ynetiminden nde gelen bir heyetin padiaha gelerek bar istediklerini ve altn tepsi iinde kentin anahtarlarm teslim ettiklerini, padiahn da bunun zerine patriin belirttii imtiyaz-lan yazl olarak kendilerine tandm anlattlar. Ypsilantis'in anlattklarnda, Malaksos'un anlattklarndan farkl ynler var. Ypsilantis, ehrin anahtarlarm mparator Konstantinos'un deil, soylulardan oluan bir heyetin gtrdn yazyor. Yenierilerin ahitlii olay da Yavuz Sultan Selim dneminde (1512-19) ve patrik makamnda Theoliptos bulunurken gerekleti. Ancak Ypsilantis, birka yl sonra 1532'de eremias'n patriklii srasnda bu defa Kanuni Sultan Sleyman'n kiliseleri ykmak istediini hatrlatyor. Patrik eremias da, 102 yanda iki Trk padiahm huzuruna getirerek ehrin yarsnn Fatih Sultan Mehmed'e anlamayla teslim edildiim kantlyor.23 Tarihler konusunda Ypsilantis'in anlattklar daha mantkl grnyor. Yukarda belirttiimiz olaylar
23

muhtemelen eremias'n birinci patriklik grevi srasnda Sultan Selim dneminde (1519-20) meydana geldi. O tarihte nce eremias, ardndan da Theoliptos ksa sreyle patrik grevindeydiler. Sultan I. Selim her ne kadar sakin ve Hristiyanlara iyi davranan bir padiah olarak tannsa da, bir Hristi-yan dmam olduunu gsteren yazl belgeler de var.24 Kanuni Sultan Sleyman ise (1520-67) Hristiyan dostuydu. I. Selim, Aynaroz rahiplerinin Orhan Bey dneminden aldklar imtiyazlar da kaldrmak istedi. Aynaroz rahipleri kiliseler, manastrlar ve mlklerini kurtarmak iin Orhan Bey ile yaptklar yazl anlamay gsterdiler. Padiah eski imtiyazlar tasdik eden bir Hatt- erif yaynlad.25 Kanuni Sultan Sleyman'n, Hristiyan kiliselerine dokunmadna dair ok sayda yazl belge var. Kanuni Trklerin en byk liderlerinden biriydi.26
Tarihi Hammer de (Osmanl mparatorluu Tarihi, c. 3, s. 322-323) kiliseleri ykma kararnn I. Selim tarafndan alndn kabul eder. Bkz. Smirnakis (Aynaroz, s.lll) ile Vizantios (Konstantinopolis, c. A, Atina, 1851, s. 57) I. Selim'in Hristiyan dman olduunu yazarlar. Vizantios yle yazmaktadr: Bayezid'in olu I. Selim iktidara geldikten sonra 1520'de, dini fanatizmle hareket ederek, stanbul'da bulunan btn Hristiyan ibadet yerlerinin camiye evrilmesini ve dinlerini terk ederek Mslman olmayanlarn kltan geirilmesini emretti. Vezir-i Azam Piri Paa ile eyhlislam Cemali, Patrik eremias'a kiliseyi kurtarmak iin bu yolu gsterdiler; o da bunu baard. Aynaroz'un imtiyazlarnn yeniden tasdik edilmesi konusu iin bkz. K. Sathas tarafndan yaymlanan Hatt- erif (Hrisallis dergisi c. 3, s. 613-15) Bkz. Mathas, Tarih Katalogu, 1884, s. 290). 79

Bak. Ath. Ypsilanti, Fetih Sonras (s. 62).

78

Tarihler konusunda Malaksos ve Ypsilantis birbirlerine ters dseler de, sadece Trk kaynaklarna deil, aym zamanda patrikhanedeki ariv bilgilerine de dayanyorlar. Son gnlerde aym konuda Trk arivleri de gn yzne kmaya balad.27 Tarihi Karolidis, bundan birka yl nce yaymlad Yunanistan Tarihi (1453'ten Kral I. Georgios'a kadar) adl kitabnda ehrin kl zoruyla m ya da anlamayla m teslim olduunu tartmaya ayor.28 Aralarnda Kantemir'in de bulunduu ok sayda bilim adam stanbul'un d konusuna deiik ynlerle yaklatlar. stanbul 'da mparatorluk Konseyi yesi ve patrikhanenin danman byk din adam I. Hotzis, stanbul'un fethiyle ilgili Trk kaynaklarn btn ayrntlaryla aratrp Trkler hakknda en ayrntl bilgilere ulatktan sonra, stanbul'un bir blmnn anlamayla teslim edildiini, tamamnn teslim olmadn yazar. Hotzis ayrca padiahla teslim artlarn imparatorun grmediini, bir grup Bizansl soylunun otaa geldiini yazar. Patrikhane tarihinde de belirtildii gibi, grmeler Trk ordusunun nde gelenleriyle, ban Gennadios Scholarios'un ektii, Floransa'da 1439'da imzalanan kiliselerin birlemesi anlama27

sna iddetle kar kan Ayrlklarn temsilcileri arasnda srdrlmt.29 I. Hotzis, ayrca Trk kaynaklarna da dayanarak, stanbul'un fethi srasnda 33 bin Rumun esir alnarak ktlklere maruz kaldm; bu esirlerin tamammn kiliselerin birlemesini isteyen Birlikiler olduunu yazmaktadr. Ayrlklar evlerine iaret koymulard. Trkler iaretli evlere dokunmadlar.30 Bu da aralarnda anlama olduunu gsteriyor. imdi Malaksos, Ypsilantis ve Kantemir'in farkl anlattklar katliamlar konusuna deinelim. Aralarnda Kritovulos'un da bulunduu btn tarihiler, Trklerin ehre girdikten sonra katliam ve yama yaptklarm ne sryorlar.31 Ancak baz st snf yneticilerle Ayrlklara hibir saldr olmamas dikkati ekiyor. Acaba neden? Bu mucize nasl oldu? Son yllarda stanbul'un dn inceleyen tarihilerimizden hibiri bu ok nemli konuya deinmedi. Ayrlklarn lideri Byk Dk Notaras, igalden
s. 36. Hotzis'in ldn ve arivlerinin patrikhane tarafndan tahrip edildiini rendim, s. 3. Dipnot. Katliamlar konusunda yazlanlarn abartldn hatrlatmtk. Trkler Kuran- Kerim'e ve padiahn szne gre sadece kendilerine direnenlere saldrdlar. Birlikiler Ayasofya'ya kapanarak "Kirie Eleison-Tannm Affet" eklinde dua ediyorlard. Padiahn ordusu sadece Trklerden olumuyordu. Birok Hristiyan da bu orduda yer alyordu. Ayrca ehirden kap Trklere snan ok sayda Ayrlk da onlarla beraber ehre inince Birlikilerin evlerine saldrp yamaladlar Bkz. Schluberzeu-Lambrou, s. 396.

28

J. H. Mordtmann, Die Kapitulation von Konstantinopolis im Jahre 1453 (Byzantinische Zeschrift, c. XXI, 1912, s. 129) adl eserinde stanbul'un tes lim mi olduu, ya da kl zoruyla m alnd konularn derinlemesine aratryor ve kentin teslim olduu sonucuna varyor. ada tarihiler, Mordtmann Tarihi'ni, karanlk olduu iddiasyla grmezlikten geldiler. Elevterudaki Yaynlar. Atina 1925.

80

81

sonra sasalimdi ve kendisine dokunan olmamt. Gennadios Scholarios da Edirne'de sapasalam ortaya kt.32 Notaras'n kkne bir tek Trk askeri girmedi. Padiah, Notaras'n evini korumalar iin Trk muhafzlar bile yerletirdi. Ar bir Notaras dman olan tarihi Frantzis'i bir kenara brakrsak, hemen hemen btn tarihiler padiahn ilk balarda Notaras'a ok iyi davrandn yazarlar. Bu konularda en tarafsz ve nyargsz yazan Tarihi Kritovulos, padiahn ilk balarda Nota-ras' ehrin yneticisi yapmay planladn belirtiyor. Notaras, ehrin nde gelenleri arasnda en saygn ve sadk olanlarndandr. Gl, zengin, siyasi erdemleri olan, verdii sz tutan, halkn sayg gsterdii bir soyluydu. Padiah bu sebeplerle Notaras' ehir ynetiminin bana getirmeyi ve kendisine geni yetkiler vermeyi planlyordu.33 Notaras, padiahn kendisi iin dndklerini biliyordu ancak mr buna vefa etmedi. Vezir-i zam Halil Paa ksa sre sonra, kendisine iftiralar atarak padiaha ikyet etti. Padiah da Notaras' ocuklaryla birlikte ldrtt.34 Ancak daha sonra gerekleri
32

renip piman olan padiah, Notaras hakknda iftira atanlar da ayn akbete uratarak adaleti salad.35 Padiah, fetihten sonraki kargaa gnlerinde evine muhafzlar koyarak Notaras' koruduuna ve onu ehrin bana getirmeyi planladna gre, Bizansl bu nl dk, byk olaslkla, ehri ona teslim edenler arasndayd.36 Bu durum baka trl aklanamaz. Cehennemi andran, gllelerin yamur gibi yad, feryatlarn ykseldii, her taraf alevler iinde kalan kaos iindeki bir ehirde, eer anlama olmasayd, Notaras sa kalp padiah karlayamazd. Yazl anlama olmasayd, padiah ehre girer girmez Notaras'n evini korumalar iin muhafz gndermezdi. Bu ilgi nereden kaynaklanyordu ve niin byle bir yaknlk olmutu? Notaras'n yan sra ok sayda soylu da, sava gnlerini burunlar kanamadan atlattlar. Gennadios Scholarios ise ehrin dnden birka gn nce kamt. Daha nce de belirttiimiz gibi, stanbul'a Trk askerleri girerken o Edirne'deydi. Zengin bir Trk onu evine konuk etmi, ihtiyalarm karlyor ve gizliyordu.37 Padiah stanbul'a girer girKritovulos, "Fatih Sultan Mehmed bu kiilerin hileleri ve iftiralarm fark edince ayn ekilde cezalandrlmalarn emretti" diye yazar. Leonardos Hiotis Papa'ya gnderdii mesajda stanbul'un Trkler'in eline gemesinin ba sorumlusu olarak Ayrlklar gsterir. Burada Kuzey kule kapsnn ak brakldm hatrlamakta yarar var. Edirnekap da o taraftayd. Acaba ak olan kuzey kapsndan ok sayda ayrlk firar ederek Edirne'ye mi katlar?
83

33 34

Gennadios'a bal Pammakaristos kadn manastrna da dokunan ol mad. Ne katliam oldu ne de kan iici canavar gibi gsterilmek istenen Trkler kadmlara saldrd. Trkler kadmlara sayglyd. Bu da ok nemli bir noktadr. Kritovulos, s. 101. Halil Paa, imparatorla gizlice haberleiyordu. Muhtemelen Nota ras'm bunu padiaha syleyeceinden ekindii iin iftira atarak Nota ras ve ocuklarnn balarm kestirdi.

82

mez Gennadios'u sada solda aramaya balam ancak bulamamt. Bir sre sonra Edirne'de olduu tespit edildi. Kritovulos'un aktardna gre, padiah 1453 ylnn sonbaharnda tannm alimlerden Gennadios'u davet etti. Gennadios fikirleriyle halk etkileyebiliyor ve erdemli bir kii olarak biliniyordu. Padiah, fethin hemen ardndan fikirlerinden faydalanmak zere Gennadios'u aramt. Ancak uzun uralar sonucunda, Edirne'de ararken Gennadios bir kyde bulunabildi. Zengin bir Trk kendisine ok iyi bakyordu.38 Kuatma baladnda Gennadios'un ehirde nasl bir rol oynadn daha nce anlatmtk. Leontas Al-latios gibi baz eski tarihiler Gennadios'u Trk ajan-lyla sulamaktadr. Bunun tam olarak doru olduunu syleyemeyiz. Byle bir ey olsayd Gennadios igalden birka gn nce ehirden kamazd. ehirde kalr ve Notaras gibi Fatih Sultan Mehmed'i ilk karlayanlar arasnda yer alrd.39 Bu yine de Gennadios'un ehrin Trklerin eline gemesini istemedii anlamna gelmez; ancak satlk
38

bir ajan deildi. Yaptklarm, Ortodoks Hristiyanln bu yolla kurtaracana inand iin yapt. Fanatik bir rahipti ve Trkleri Latinlere tercih ediyordu. Trkler getikleri yerlerde kilise ve manasrlara dokunmuyorlard. Trk egemenliindeki blgelerde kilise feodalizmi srebiliyordu. Gennadios ve onun taraftar rahiplerin kat Ortodoks anlay, znde kilisenin menfaatini de korumaktayd. Gennadios'un milliyeti duygular da yoktu. O dnemin nesnel koullarna gre bir Rum milliyetiliinin gelimesi mmkn deildi. Gennadios, kendisine Yunanl olup olmad sorulduunda u cevab veriyordu: Ben Latin dilini rendim. Ancak Latin deilim. Latinler gibi dnmek zorunluluum da yok. Yunan anadilim var diye Yunanl gibi dnmem ve kendimi Yunanl saymam da doru olmaz.40 Fatih Sultan Mehmed'in, Gennadios'u bu grlerinden dolay zellikle Hristiyan reayamn patrii setiini syleyebiliriz. Fatih Sultan Mehmed verdii bahiler ve gsterdii saygyla Gennadios'a ne kadar deer verdiini gizlemiyordu. Padiah kimi nasl kullanacan ok iyi biliyordu. Gennadios'un rahipler ve geni halk kitlelerince ok sevildiini fark etmiti. Ayrca Gennadios fanatik bir ayrlkyd. Gerekler byledir.
Ktphanesi Anonim Elyazmas. Say 209, no 778. Draseke, Zu Georgios Scholarios. Byzantinische Zeischrift, c. D, 1895, s. 561-580. 85

39

Kritovulos yle aktarmaktadr: O gnlerde Fatih Sultan Mehmed, Gennadios'u davet etmitir. Gennadios erdemli, alim bir zat olarak tannmaktadr. Ancak btn aramalara ramen bulunamaz. Fatih'in onun deerli grlerine ihtiyac vardr. Sonunda Gennadios uzun aramalardan sonra Edirne'de bulunur. Burada bir soylunun evinde her trl hizmeti grlmektedir. Sathas da (Hrisallis, c. C, s. 577-585) Gennadios'un Trk propagandas yaptn kabul eder: Kuatma korkun hale gelmiti. Ama bu korkun dema gog, halk kkrtmaktan geri kalmyordu. Birlikilere kar yrtt acmasz kampanyada ona en byk destei Dk Notaras veriyordu.

84

Baz eski tarihilerin Fatih Sultan Mehmed'in Gennadios'un erdemlerini takdir ettii iin onu patrik yapt eklindeki szleri gz boyamadan baka bir ey deildir.41 Fatih Sultan Mehmed'in o gnlerde erdemler ve felsefeyle ilgilenecek hali yoktu. nnde byk problemler vard. stanbul'un fethi ona byk an ve hret salam, Trk devletini glendirmiti. Ancak beraberinde bir dizi tehlike ve endieyi de getirmiti. Frenklerin yeni bir Hal seferi her zaman gndemdeydi ve bunu durdurmak pek de kolay olmayacakta. 42 Bu sebeple de gereki ve stratejik kararlar vermek zorundayd. O da bunu yapt. Kritovulos, "Fatih stanbul'u alr almaz deerli dncelerini renmek ve feyz almak iin Gennadios'u arad" diyorsa da, Fatih bunu o tarihlerde Ayrlklarn ittifakna ihtiyac olduu iin yap. Fatih, aslnda bilge rahibe hayranlk duymuyor,

aksine Ayrlklarn liderini pohpohluyordu. Bu yolla da Papa aleyhtarlna g kazandryordu. Padiahn Gennados'a gsterdii dostluk ve patrikhaneye tanda imtiyazlarn arkasnda tamamen siyasi menfaatler yatmaktadr. Fatih bu menfaatleri iin rahipleri ve soylular kurnazca kulland.

Gennadios, Yunan bilinci tamad gibi tutucu grlere de sahipti. Gemistos onun hakknda u grleri savunur: Yasalar hie sayyor ve yaklmalarn istiyordu. Her yeni fikre kar kyordu. Karanlk aa zg bir inatl vard. Kadnlardan da holanyordu. 1476'da kadn dostlarndan biri patrikhane binas nne giderek onunla yaadklarn uluorta anlatnca bu grevden istifa etmek zorunda kald. Dorotheu Monemvasias, Tarih zetleri, Venedik, 1806 ve Gedeon, Patrikhane Cetvelleri, stanbul, 1890-1896 s. 472-473. Vissarion, Papa V. Nikola ve III. Kallistos'un giriimleriyle talyanlar'in nderliinde Trklere kar yeni bir Hal seferi hazrl balamt. Macarlar hl Trklerle sava halindeydi (1455). Arnavutlarn lideri skender Bey, Trklerle savayordu. Bu savalar Bahllar'a Osmanl'ya kar etkili bir Hal seferi dzenleme cesareti veriyordu (Bkz. Sathas, Trk Egemenliindeki Yunanistan, s. 4-30). Ancak Rumlarn ayaklanmaya hi de niyetleri yoktu. Trklerin btn vahetine ramen Papa, Vissarion ve teki Latin dostlarnn ayaklanma arlarna kar sessiz kaldlar. 86

87

Sonsz zetle, Papa'yla birlik olarak kiliseleri birletirme hareketine katlanlarla, onlara kar Ortodoks isyan balatp kiliselerin birliini iddetle reddedenler temelde aym hedefi olan insanlard. Bu hedef de maddi karlarn korunmasyd. Sonunda dogmatik gibi gzken kavga, znde pastay paylama kavgasyd. Kiliselerin birlii konusunda tartmalara katlanlarn karlkl iddialarn bu perspektifte deerlendirirsek gerei yakalayabiliriz. Gennadios ve Notaras'n Trk propagandas yaparken bilinli ve cretli birer casus olduklarm sylemek insafszlk olur. Onlar kiisel olarak deil, Rum feodal snfn tem-silen hareket ediyorlard. Bu smf Frenklerin yerine Trklerin egemenliine girmeyi tercih ediyordu. Trkler, sz verdiklerinde, Hristiyan soylularn aileleri ve servetlerinin korunmasna zen gsteriyorlard. Latinler ise yle deildi. Latinlerin irkin yz Hal seferleri srasnda grlmt. Kk, byk btn iftilerin tarlalar ve rnlerine el koyuyor, yamalyorlard. To Hroniko Tou Moreos-Mora Gnl bize 14. yzylda Mora'da Frenk feodal sisteminin
89

ne kadar kat olduunu ayrntl biimde aktarr. Baka bir dine sahip olmalarna ramen Trkler, Hristiyanlarn ibadetleri ve kiliselerine karmazken, Frenk-ler bask ve zulmle Ortodokslar Katolik yapmaya alyorlard.' Bu sebeple halk kitleleri Frenklerden nefret ediyor ve korkuyorlard.2 Bizans'taki Ayrlk politikaclar ve din adamlar bu sebeple zellikle fakir kitleleri kendi saflarna ekmekte zorlanmadlar. Onlar kitleleri ehrin Trklemesinin Tanr'mn dilei olduu konusunda ikna ettiler. Bu adan bakldnda Notaras ve Gennadios ile temsil ettikleri snf, kendi menfaatlerini korumak amacyla yaptklar vaazlar ve konumalarla fakir halk artlandryorlard. Aslnda fakir halka ihanet ediyorlard.3 Tarihi Ubinici, Kritovulos hakkndaki aGnlkte halkn "bugnden itibaren Tanr bize Frenk hkimiyeti gstermesin ve dinimiz elden gitmesin" eklinde feryat ettii belirtiliyor. Tabii ki, btn siyasi ve din liderler Trk dostu deildi. Bata mparator Paleologos ve evresi olmak zere hatr saylr bir grup Frenklerle ibirliinden ve ortak kiliseden yanayd. Latin taraftarlar daha ok onlarla ticaretin youn olduu adalar ve sahil kesimlerindeydi. Daha ok Pisa, Ceneviz ve Venediklilerle ticaret youndu. Trk yasas, kendi rzasyla diz kp aman dileyenlere dokunulmamas, ktlk yaplmamas, mallarna el konmamasn ngryordu. Bir yeri anlaarak hkimiyetlerine geiren Trkler, orada yaayanlara "Rumlarn aralarndaki meseleleri zmekte tek yetkili metropolittir. Kiliselerde ayinleriniz serbesttir. Mallar olanlarn mallan korunacaktr" eklinde teminat veriyorlard. stanbul'un fethinden ok sonra, 1454'te Mora Dukal teslim olacam, ancak imtiyazlarnn devamn istediini bildirince Fatih Sultan Mehmed, Yunanca yazdrd bir ferman gndererek imtiyazlarn devamn ilan etti. Tarihi Hammer, Fatih'in bu fermann yaymlamtr. Bosna Hersek, Arnavutluk ve Srbistan'da iftlikleri ve egemenliklerini kaybetmek istemeyen ok sayda soylunun Mslman olduu bir gerektir.

ratrmasmda (Annuaire de l'Association pour l'Encouragement des etudes grecques, c. V, Paris, 1871, s. 57) baz Bizansl yazarlarn iddia ettii gibi, Trk hkimiyetinin o kadar da kat olmadn, halkn kendi isteiyle Trk idaresine girdiini belirtiyor. Bizansllar Trk hkimiyetinden kurtulma mcadelesi yle dursun, bu hkimiyeti istiyorlard. Yine de Ubinici'nin vard sonular doru deil. O da Trk istilasna yol aan gerek sebep yerine bunun sonucunu gryor. O tarihlerde din maskesi altmda verilen smf savalar Bizans' ykt.4 Sadece olaya bu adan baknca stanbul'un Trklere teslim oluunun arkasndaki sebepleri grebiliriz. O dnemin snf savalarn iyi irdelemeliyiz. Bu atmalarn retimi nasl etkilediini aratrmalyz. Her snfn retim zerindeki etkileri ve gcn iyi analiz etmeliyiz. Ekonominin ve idarenin merkezin denetiminden knn sebepleri ve sonular neler oldu? Bu gelimeler din kavgalarn nasl dourdu? Kaderci din anlay, ifti kitlelerinin aslnda onlar smren snfn propagandasna kr krne kaplmas da izah edil:

Trkler uygarlk asndan Bizans ve Latin uygarlndan daha gerideyse-ler de, baz tarihilerin sama iddialarnda belirttikleri gibi barbar ve kan dkc deildiler. Kendi rzasyla teslim olan lkeler hi kayba uramad. Ayrca valyelik ve asalet Trkler gibi Bizansl ve Latinlerde de yoktu. mparator Vasilios Bularoktonos'un vaheti ortaam en byk vahetidir. Hallar da getikleri yerlerde ta stnde ta brakmadlar. yi veya vahi ulus diye bir ey yoktur. Vahet baz insanlarn iinde gizlidir. Aynca insanlk ve adalet iin sava olmaz. Savalar byk oranla halkn . deil, egemen snflarn menfaatlerinin korunmas iin yaplyor.

90

91

mesi gereken olgulardr. Bunlar izah edilmeden Trk hkimiyetinin bylesine kolayca kabul edilmesi de aklanamaz. O dnemin sosyo-ekonomik artlarnda ulusal bilincin gelimesi ve ulus devletinin kurulmas iin harekete geilmesi adeta imknszd. mparatorluk nfusunun ezici ounluunu oluturan yoksul kyl ve iiler ortak milli duygular gelitiremezlerdi. Byle bir psikoloji iin hem artlar hem de zaman bakmndan erkendi. Bu nedenle kaderlerine raz oldular ve kendileri mcadele edecek yerde yukardan gelecek kurtarcy beklemeye baladlar. Bu kaderci anlay erevesinde Trk hkimiyetinin tanrnn istei olduuna inanyorlard. Trkler gelirse Frenklerin penesinden kurtulacaklard. mansz dedikleri Trkler, artk sadece Rumlarn kendilerini deil, ayn zamanda onlarn ruhlarn da kurtaryor, huzura kavuturuyorlard. Ancak kat Ortodoks inanca, Bizans ve Latin ynetimlerinin ar basklar yol amt. Bizans ve Latinlerin feodal basklar da din kisvesinin arkasna gizlenmiti.5 Trk feodal dzeninde aalar, beyler ve paMarx'in "Dou Sorunu" hakknda 22 Mart 1853'te yazd makalede Trk feodal yapsnn Asya ve Balkan halklarna etkisi ayrntl biimde ele alnmaktadr. Karl Marx, CEuvres Politiques, Paris, 1929, c. III, s. 5-177 ve notlar. Riajanof, s. 137-153.

salarn basklar Bizans ve Latinlerin baskc dzeni karsnda ok hafif kalyordu.6 Balkanlar'm kyl kitleleri efendi deitirince krl ktlar.7 Yine de, Trkler'in hkimiyeti bir duraklamaya yol at ve zellikle Slavlar, Avrupa'daki gelimeyi yz, yz elli yl arkadan izleyebildiler.

Trkler, konumlarn glendirince saldrlarn ve vergileri azalttlar. (Bkz. Kordatos, Yeni Yunan Tarihi, c. A, s. 48-57). Daha da nemlisi, Hristiyanlar askere gitmedikleri iin, savata krlmyorlard. Leon Heuzey (Mission Arch, de Maced.) s. 456'da Bizans dneminde iftilerin dedikleri vergileri anlatrken dzenin ok acmasz olduunu vurguluyor. Yazar: "Bizansl kyller Trklerin reayas olmaktan krl k-lar" diyor.

92

93

Bu aratrmamla tarihi gerekleri yerine oturtmak istiyorum. Tarihilerimiz Bizans Imparatorluu'nun dal ve k nedenlerini arpttklar gibi, dini ekimelere dayandrdklar birok aslsz bilgiyi de okuyuculara yanstyorlar, istanbul'un Trkler tarafndan fethiyle ilgili, tamamen yalanlar zerine ina e t t i k l e r i b i l g i l e r i okuyucuya aktararak gerekleri g i z l i y o r l a r . Bu kitapta belgeler btn bu iddialar susturacak niteliktedir. stanbul'un fethini hamasi propaganda malzemesi olmaktan karp, tarihteki yerine yerletirmenin ve gerekleri olduu gibi yansmann zaman gelmitir.

ISBN 175337L50-0

9ll789753tl371506l

Bandrol uygulamasna ilikin usul ve esaslar hakknda ynetmeliin 5. maddesinin "g" fkras erevesinde bandrol tamas zorunlu deildir

Yannis Kordatos _ Bizans'n Son Gnleri (Ta Teaeytaia Xponia) Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar Mutlu LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. www.kitapsevenler.com

Tarayan: Yaar Mutlu www.kitapsevenler.com www.yasarmutlu.com e-posta: kitapsevenler@gmail.com Yannis Kordatos _ Bizans'n Son Gnleri (Ta Teaeytaia Xponia)