Jack Goody _ Avrupa'da slam Damgas UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar...

Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar Mutlu LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir

kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. www.kitapsevenler.com Tarayan Gkhan Aydner Jack Goody _ Avrupa'da slam Damgas
Tashih - Ayhan Yldrm Sanayi Cad. Blgf Sok. No: I

Avrupa'da slm Damgas

Jack Goody
6 Etkileim Yaynlan 2005 & l'olty Pc 2005 Ne^l Basm Ydym Gda Sanr ve Tic. A.. adna Etkileim Yaynlan m aiu. ISBN-975-O-11O-2 l.Baik. Ekim 2005 Etkileim Yaynlan Sanayi Cad. Bilge Sok. No. 2. M196 Ycniboya/lstanbul Tel (0212) 551 32 25 Fan. (0212) 55L 26 59

eviren: Do. Dr. Sahabettin Yaln

jack goody
1018 ylnda dngdu. ingiliz antropoloji biliminin nde gelen ^h siye ti erin de ildir. Goody 1961 ylndan beri St. John's Collegc ve Cambridge Universily'de Akademik Kurul yel-mde hu Ummutur. Goody youn olarak akrabahk. okur yazarlk, kultur ve son dnemlerde Dou ve slm m eden iye il erinin Rat'dsn farkl ligi zerine kitaplar yazmtr.
BAZI ESERLER:

Literacy in TradUional Socielies (ediled, 1968) The Domtstkation etftke Savflge Mif (1977) The Develapmatt of (he Family and Momoge in Euroj* (1983) Tlw Logic nj \Vriting and w Organisation afSodety (1986) The Europtan Family: An Historico-Anthroplogital Essay (2000).

NDEKLER
Sunu / Mustafa Armaan_______........____________......... _...........___.....________.........._........ 7 nsz......________........_______________________________....._________.....____...... _ 13 Giri____......__.....,.. _........._. _.....___________________....._____________.......________.......15 BRNC BLM Gemiteki Karlamalar __........... ....._._........._._..........______________........_...........___....._ . 21 Gney Hamlesi......________.........__......____........__________......_._.........____________. 38

Orta Vol________....._________.....___________________________________.......__........60 Kuzey Girii......____________________........._____......__........._._.._......__......._____....... _......76

Bu Kolun Kltrel Etkileri -......._-....._____________________________....._... 84 Ticaretin Rol.............__.........__.........._......_______........____________________........ 117

Deerler . _.........__ _....._____.____________________________________....._____123

Gnm; Avrupasnda G -.....________.........___......._.._.....____........__.....__,.,......30 KNC BLM Ac konlar ve Etnik Temizlik____..................._______......_________........_ _................151 Etnik Temizlik Din ve Siyaset Silimi___

B5 .175 NC BLM slm ye Terrizm____ DRDNC BLM Taliban. Bamryan ve Biz: s!m teki___.____ Kaynaka_____________.....___________ m ______
..!

.199 .217

Sunu
Mustafa Armaan
Gerekte Avrupa hibir zaman tamamen dnyann geri kalan ksmndan tecrit edilmemi ve tamamen Hristiyan olmamtr... slam Avrupa'nn bir parasdr, islam mirasmzn bir parasdr. Yukardaki szler bundan 20 yl kadar nce sylense, hele hele syleyeni bir de 'Batl' olsayd, hayret damarlarmz alabildiine iirebilir, hayranlk hormonlarmz ateleyebilirdi. Hatta bu zt- muhteremin ne zaman Mslman olacan merak eder, "Yoksa Mslman oldu mu?" sorusunu gkkubbemizin tavanna gururla asabilirdik. Artk nedense ayn derece yadrgamyoruz bu szleri. Bu yzden 3 Ekim 2005 akam, ngiltere Dileri Bakan Jack Straw, Avrupa Birligi'nin Trkiye ile mzakerelere balayacan basna duyururken, muhabirlerden gelen sorular zerine, "Trkiye zaten Avrupal" mealinde bir konuma yaptnda pek fazla da yadrganmam veya hayret nidalar ykselmemi-ti aramzdan. Yoksa Avrupa asrlk ryalarndan uyanyor, "Hal ruhu'nu Boazn platin renkli gvdesinde kurban m ediyordu? Avrupa ruhu, bu defa olsun Trkiye'ye hayrhah nazarlar m yneltiyordu?
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

ngiltere'de Jack Straw'un ad 'nezih adam'a (decent man) kmtr. Centilmendir, hukuk tahsil etmitir, bir sre avukatlk yapt da biliniyor. Bu yzden Britanya tarihine ynelik son derece cesur eletirel (zeletirel) klar yaptn da renebiliyoruz biyografisinden. ngiliz emperyalizminin Hindistan'da, Filistin'de, Irak'n snrlar izilirken defalarca hatalar yaptn ve bu hatalarn faturalarn imdi dediklerini dahi syleme cretini gsterebilmiti. Geri ngilizlerin 'ulusalc' tarihilerinin bu tespitlere katlmadklarn ve Straw'un tarih bilgisiyle alay ettiklerini de biliyoruz. Yine de 21. yzyl balarnda bir ngiliz Dileri Bakan'nn kalkp 'Araplara hi vermeyi dnmediimiz eyleri vaat ederek onlar aldattk' yollu demeler vermesi sk rastlanr bir durum deil. Bu, 21. yzyl balarnda dnya dengelerinde bir eylerin deitiinin, Avrupa'nn 20. yzyla iyi balayp fena bitiren ve bir anlamda 'keye skan", mihver olma zelliini yitiren bir 'ktan olduunun bariz bir gstergesi. Ve aslnda, Avrupal politikaclarn, slam fundam en talizmi tehdidini aabilmek adna soft slam saflarna ekmek, bu ynde politikalar oluturmak ve AB'yi bunun iin bir 'Hristiyan kulb' olmaktan karmak gibi eitli aamalar olan bir politikay yrrle koyduklarn syleyebiliriz. Yine de politika her ey demek deildir. Kltr ve inan, tarih ve sanal politikann tkad delikleri ama kabiliyetine fazlasyla sahiptir ve bu vasfyladr ki, Avrupa ve slam arasna ekilmek istenen in seddine kar olanca kuvvetleriyle direnen ve yukarya aldmz cmlesinde jack Goody'nin dilinde ifadesini bulan "Avrupal slam" imaj domaktadr. Sadece Avrupa'da deil, onlarn hayrhah cmlelerine artk pek fazla armayan bizde de douyor. Bylece 'Siyasal islam" ile 'Siyasal Avrupa' arasndaki snrlar giderek belirsizeiyor, snrn her iki yanna gidi
SUNU

geliler hzlanyor; engellerinden syrlan zihinler rahatlaynca tarihe de daha objektif bir tarzda bakma imkn douyor, Nitekim Bedirzaman Said Nursi de, iki Avrupa olduunu sylemi ve ikinci, sapm olan Avrupa'nn "tek gzl dehasndan sz etmemi miydi bize? Dalletteki Avrupa aslna r-cu ederse, slam daha iyi anlayabilecek ve hakikatin kapsna yaklam olacakt ona gre. Tam ad Tom Rankine Jack Goody olan Avrupa'da slm Damgas adyla dilimize kazandrdmz islam in Europc (Po-lity Press, 2004) adl kitabn yazar, 20. yzyl antropoloji ilminde sz sahibi bir aratrmacdr. 19]9 doumlu; demek ki, 86 yanda, Goody, Cambride niversitesinde uzun yllar hocalk yapm ve akrabalk ilikilerinden yemek ve iek kltrne, okur yazarlktan vahi dediimiz insanlarn evcilletirilmesi srecine dein ok zengin bir alma zemini oluturmu bulunuyor. Nitekim emekliliinden sonra, kariyeri srasnda edindii bu zengin birikim, onun eserlerine daha cesurca nfuz etmi ve pe pee, Avrupa-merkezci bakn alklarn ve hatalarn ortaya dken kitaplar yaynlamaya balamtr.

Avrupa'da slam Damgasinn giden yolda nemli uraklar olarak deerlendirilebilecek bu almalarn ilki, Bat'daki Dou {TheEast in ihe West, Cambride, 1996) oldu. Burada zellikle Batl sosyal bilimlerin iliklerine nfuz etmi olan 'Dou sorunu'nun deifre edildiine ahit oluyoruz. Aslnda 'Bat' dediimiz kaegori, zc, cevheri bir veri olmayp tarih ierisinde olumutur ve bu oluum, in, Hint ve slam kltrlerine ok eyler borludur. O zaman Bat'nn gvdesinde hazmedilmemi bir Dou oturmaktadr ve bu Dou'yu yok saymak, paradoksal bir ekilde, Bat'nn gvdesinin yarsn uurmak demektir. Dolaysyla Bal, kendisini dahi Dou olmadan tanmlayamaz hale gelmi ama bunu srekli inkr edip durmutu.
AVRUPA'DA SLM DAMCASI

\Veberin sosyolojisine kadar nfuz etmi olan bu izole edilmi Bat, kendisini hep art ve pozitif kutupta grm, Dou'yu da eksi ve negatif kutba postalamakta tereddt gstermemitir. Peki bunun sonucunda kaybeden kim oldu? Elbette, kendisini eksik ve yanl anlayan Bat oldu. Onun iin DoBat ilikileri, bize klasik sosyolojinin babalar tarafndan sunulduu biimiyle deil, daha gelimi teknik ve yntemlerle aratrlmaldr. Goody bu ii burada brakmad, sorgulamalarna tam gaz devam etli ve 2004 ylnda iki yeni kitapla karmza kt. Bunlardan birincisi, Kapitalizm ve Modernlik: Byk Tartma (Capita-Usm and Modenty: The Geat Debate, Polity Press, 2004} baln tayordu. Burada kapitalizmin neden yalnz Avrupa'da kt meselesini kurcalyor ve bunun yine Avrupa'ya mnhasr bir stnlk olarak alglanmasndaki hatalara dikkat ekiyordu. Hmanizm mi dediniz? Mesela in filozoflar Avrupallardan ok daha iyi hmanistlerdi. ehirler Avrupa'da m ortaya km dediniz? Peki Ahmedabad ne gne duruyor? Bireycilik Batya zel, yle mi? Peki kuzey Gana'daki Tallensi'de yaayan kabilelerin genleri nasl oluyor da dier kabile yelerinde byle pervaszca farkllaabildiler? Fabrika tarz retimin bile in'den Avrupa'ya geldiini iddia ediyordu yazar. Ayn yl yaynlanan, elinizdeki Avrupa'da islam Damgas adl kitab ise tek kelimeyle, Goody'nin bu ypratc birikiminin hlasas mahiyetinde. z sre sre Islamn Avrupa asndan tartlmaz kymetini tespit eden yazar, Marx'a imal bir gndermede bulunarak balyor kitabna. Hani Kari Marx Komnist Manifestonun banda, "Avrupa'nn zerinde bir hayalet dolayor. Bu hayalet komnizmdir" demiti ya; Goody bu sz slama uyarlyor ve aslnda Avrupa'nn zerinde dolaan hayaletin slam olduunu sylyor. Biliyorsunuz hayaletler l10
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

mez! Kovarsnz, yine gelir, konar yan banza. te Islamiye-tin Avrupa kylarndan grnen manzaras: Bir hayalet (islam) Avrupa'nn ruhunu ele geirmeye almakta ama btn Hal seferlerine ve emperyalist mdahalelere ramen, imdi in seddinin arkasnda deil, bizzat iindedir. Avrupa'da on milyonlarca Mslman yaamaktadr ve bu, slam'n artk bizzat Avrupa'nn iinde yaadn gsterir. yleyse? Goody'nin Batllara teklifi, Islamla atmay bir tarafa brakp onu anlamak iin aba gstermektir. 'Avrupallara hatrlatmak istiyorum ki', diyor bu kitabnda, 'slamla ne tr sorunlarnz olursa olsun, onlar 'geri kalm' kategorisine sktrp bir kenara atmayn. slam Avrupa zerinde, spanya ve Akdeniz'e 8. yzyldaki yrynden beri ok nemli bir rol oynam bulunuyor Bunu 14. yzylda Dou Avrupa'ya girmeleri ve hemen ardndan kuzey steplerine doru hareketlenmeleri takip etmitir. Bugn btn Batl milletlerin bnyelerinde milyonlarca Mslman yaamaktadr. slam ile Avrupa arasndaki potansiyel atmay azaltmak istiyorsak, bu dinin gemii ve bugn hakknda bir eyleri anlamaya ihtiyacmz var demektir. slama veya dier dinlere kar olan mevcut gvensizliimize son vermek zorundayz. Bu fevkalade baarl olmu dnya apndaki dinin ama ve etkilerini deerlendirebilmek ve onun mminlerini, Avrupa'nn kendisi gibi, Ehl-i Kitabdan biri olarak ele almak zorundayz.' Byle diyor Jack Goody Avrupallara. Peki bize ne sylyor? Kitabn en ho taraf da bu, aslnda. Zihinlerimize kaznan "Avrupa'nn hakiki Avrupa olmadn, onun verimli bir imaj almasnn rn olduunu reniyorsunuz kitaptan. spanya'dan Sicilya'ya, oradan Balkanlar'a ve Orta Avrupa'ya kadar uzanan bu bereketli hilal iinde Avrupa'nn Roma'nn yklnn ardndan ierisine dt 'barbarlk' ortamndan Tark
AVRUPA'DA SLAM DAMG AS

bin Ziyad'n mealesiyle nasl uyandnn tarihini okuyacaksnz Avrupa'nn Ulamla berabere hlamakar^ olmak zere ift yuzl kimlikle ekillenen dnyas, tarih bir dekor nnde bir bir ortaya

konuluyor. Tarm unutan bir ktaya sulama Tekniklerin, retmekten tutun da, hogr ve bir arada yaama prangnn cennetini tesis etmeye kadar ymla olgunun Avrupa'ya slam kanalndan tand net bir biimde sergileniyor. Bir ey daha: Avrupa'nn kendisi ile Avrupa'nn imal edilmi grnts, imaj birbirine kartrlmamaldr. Avrupa kendin gvdesinden mahrum etmek istemiyorsa, karanlklara itti-* ve son dnemde fundamentalizmle zdeletirmeye g bu hayaletle yeniden yzlemek, kimliinin karanlk brakt yuzune eilip bakmaya cesaret etmek zorundadr. Aks halde korkular hi bitmeyecek, her asrda bu hayalet, banda yeni bir klkla bir daha gitmeyecektir. Ma iki tarafa birden aslnda: Bizdeki hayaliAvmpate BaU dak hayal islam da hayalet giysilerinden soyunmah ve gerek dnyada yzlesmclidirler. Goody'nin yaptt sey, bu ekilde bir yzlemenin Avrupa asndan tas.d, nemi vurgulamaktan ibaret. Beki b-zden de birileri .kar ve zihnimizde ina filet, Hayal, Avrupa'nn zerine kazman boyalan dkerek Avrupa ile olan Eskilerimize yeni bir vehe kazandrr. Galiba 3 Ekim'dcn MHaki dnemde en faz!a ihtiyacmz olan eylerden biri de bu jack Stravvun yaptnn bir benzeri yan. Nerede yanl yaptk ve bu noktaya nasl geldik? sorusunun arkeolojisi... Soru udur: Avrupa'nn mim'siz medeniyeti, jack Goody gibi szcleri eliyle mim ait olduu noktaya koymaya balad ? Buna kitab okuduktan sonra siz karar verin
12

nsz
Bu ksa kitabn birka kayna bulunmaktadr. Gen bir insan olarak kendimi 1940'Iardaki Arap-lsrail ve Yunan-Trk atmalar iinde bulduumdan beri Yakn Dou ile ilgileniyorum; bu atmalar o dnemde daha geni kapsaml olan eksen gleri arasnda vuku bulan atmalarn glgesinde kalmt. Uzun yllar sonra Paul Saint Cassia ile beraber Kbrs'a dndmde tpk dier ziyaretiler gibi bugn Mslman Trkler ile Hristiyan Rumlar arasnda varolan blnmlkten etkilenmitim; bu blnmlkte din, birok sosyal bilimcinin dndnden daha fazla rol oynuyordu. Ayn ey Balkanlar'da ve tabi ki Israil-Filistin ihtilafnda da geerliydi. Bu konular hakknda yaz yazdm iin benden londra'daki Sosyalist Tarih Grubu'na Avrupa'daki slm hakknda bir konferans vermem istenmiti. Zira onlara gre dinsel farkllklar snfsal farkllklardan daha az nemliydi; tpk bakalarnn bu farkllklar 'etnisite' yahut 'kimlik tezahrleri' olarak grmesi gibi. Bu durumu aklama konusundaki abalarm, islm'n Bat ile olan temas ve Bat'ya etkisi hakknda ksa bir yaz yazmaya sevketmiti. Genel olarak dinin ve zel olarak da slm'n oynad roln yeterince nemsenme13
AVRUPA'DA fSLAM DAMGAM

digini grdmden dolay, slm ile Bat arasndaki etkileimin mahiyetini bizatihi szkonusu durumu tecrbe edenlerin gzyle gstermeye altm. Bu istek, slm'n giderek artan oranda dman teki' olarak grlmeye baland 11 Eyll 2001 olaylarndan sonra daha da glendi. slm'n Avrupa'nn gemiinin ve mevcut durumunun ayrlmaz bir paras olduunu gstermeye altm. Bunu yaparken genel bir bak asndan olaylara bakmaya ve uzman olmayan okuyuculara hitap etmeye altm. Elinizdeki kitabn ikinci blmnn bir versiyonu New tefi Review (7. say, 2001) adl dergide ve bir baka versiyonu da History and Anthropology (13. say, 2002, sayfa 1-12) adl dergide yaynlanmtr. Yine nc blmn bir versiyonu da sz geen ikinci dergide (say 13, 2002, sayfa 139-143) yaynlanmtr. Son olarak, bu kitabn yazlmasnda gerek referans salamada ve gerekse metnin okunmasnda emei geen John Kerrigan, Richard Beadle, Jocelyne Dakhlia, Murray Last, Rtc-hard Hodges, Nicole Rousmaniere, Javier Ribas, Ulinka Rub-lack, Gilbert Lewis, Roxana \Vaterson, Dionigi Albera, Peter Linehan, Caroline Humphrey ve Ziba Mir-Huseyni'ye teekkr ederim Ayrca Nile Green, Jessica Bloom, Melanie Hales ve Susan Mansfield'e metni yayna hazrladklar iin teekkrlerimi sunarm.
14

Giri

'B

ir hayalet Avrupa'y kovalamaktadr'. Bu hayalet, Marks ve Engels'in bahsettii komnizm

deil, slm ve slm 'terrdr'. Marks ve Engels'in dedii gibi "Eski Avrupa'nn tm Kuvvetleri -Papa ve. ar, Metternich ve Gziot, Fransz radikaller ve Alman polis ajanlar- bu hayaleti yoketmek zere kutsal bir ittifak oluturmulardr". Bu gleri kolaylkla modern versiyonlarna tercme edebilir ve onlara ABD, Rusya, in, Hindistan ve bakalarn da ekleyebiliriz. Peki bu hayaletin kapsam daha m geni? New York'taki kiz Kuleler'e saldr yapldnda islm'n Avrupa'nn gemiindeki ve mevcut durumundaki yerine ilikin anlaymza katkda bulunmak zere yazlar yazmtm, islm ve Mslmanlar'n Bat'daki imaj zaten ondan nce de ktyd, fakat kiz Kuleler'e yaplan saldrlar durumu daha da ktletirdi. Amerikan bakan George Bush, 'terrizmle sava' balamnda "Hal seferi' tabirini kullanm ve dolaysyla bu sava, Ha'n Hilal'e kaf, yani Yahudi-Hristiyan medeniyetinin islm'a kar sava olarak tanmlamt Bu haliyle szkonusu sava, 'kutsal savaa" (cihad) dnecek ve en azndan metaforik ola15
AVRUPA'DA ISLAM DAMGAS

rak Ortaadaki anlaya geri dnlm olacakt1. Terrizm, yani Islm terrizm, her ne pahasna olursa olsun -sava kurallar ve Birlemi Milletlerin kurallar dna klsa bile- (nleyici vurularla) yok edilecektir, zira 'terrizmin' varl Amerika'y tehdit etmektedir. 2002 ylnda ABD'de insanlarn ellerinde yahut otomobil camlarnda Amerikan bayraklar ve yine birok otomobilin arkasnda 'Tanr Amerika'y korusun' kartmalar gze arpyordu. Tpk ilk smrge gnlerindeki gibi Tanr'nn Amerikallarn yannda yer aldna -Kzlderililerin malup edilip medeniletirilmesmde ve Hristiyanlatrlmasnda onlara yardm ediyordu- inanlyordu- slm geri adm atmad iin putperestlerin Hristiyanlatrlmas fikri, siyas bir strateji olarak terkedilmiti. Ama yine de Bush, Tanr'nn Amerika'ya d politikada yardm etmesi iin dua etmeye devam ediyor. Din srekli olarak iin iine sokulmaktadr, Dnyann byk dinleri arasnda sadece Islmn, kutsal sava fikrinde srar ettiine dair bir anlay bulunmaktadr. Rnesans'n getirdii seklerlemeyle beraber Avrupa'nn ounun din konusunda daha hogrl olduu dorudur. Bununla beraber, Katolikler ile Protestanlar arasndaki savalar ve atmalar son derece vahice idi. Aydnlanmadan sonra durum deimitir. Fakat Avrupa ktasnn geni smrge hareketlerinin arkasndaki ideoloji, ekseriyetle Hristiyanla dayanyordu ve dnyann her kesine szmaya alan Hristiyan misyonerler, smrgeciliin nc kolu gibi alyorlard. Onlarn arkasnda smrge ordular olduu iin kendileri kuvvet kullanmaya ihtiya duymuyorlard. Onlar iin fetih zaten yaplmt. te yandan slm'da ise devlet bakanl ile din lider1. Onyedinci yzylda Kuzey Afrika'da Mslmanlara kar ve Amerika'da Kzlderililere kar kullanlan kutsal sava kavram iin bkz Matar [999. 16
GR

lik tek kiide birletiinden, tm savalar esas itibariyle kutsallk zellii kazanmtr. ABD, 11 Eyll 2001'de byk sarsnt geirmiti; bu saldr beklenmedik bir anda tahmin edilmeyen bir zamanda savalardan uzak olduunu dnen bir lkede meydana gelmiti. Ama 'terrist' teriminin kullanlmas, belirsiz amalar uruna iddet kullanmay amalayan bir dman artrmaktayd. Bu kullanm, dikkatleri, szkonusu eylemlerin arkasnda herhangi bir siyas, sosyal ya da din ama olup olmad ve saldrganlarn bu amaca ulamak iin alternatif aralara sahip olup olmadklar sorusundan uzaklatrmtr. Bu ayn zamanda dnyann nemli bir blmnn dikkatlerini, dnyadaki tek sper gcn sahip olduu muazzam askeri ve ekonomik kuvvet ile dnyann geri kalan ksmna istek ve arzularn empoze ettii gereinden uzaklatrmaya neden olmutur. Kaynak dengesizliinden doan bu stnlk, kanlmaz olarak direnme ve kar kmay tevik edecektir. Bu honutsuzluun odanda Yakn Dou'da ve zellikle de Arabistan'da konulandrlan Amerikan askerleri, Amerika'nn uydusu olan israil'e verdii destek ve petrol zerindeki kapmalar bulunmaktadr. Baz durumlarda bu honutsuzluk kendini aktif eylemler biiminde gstermese bile bunun eyleme dnmesi her zaman mmkndr; bu ise kendini 'kutsal sava' gibi kavramlarn gizli olarak kullanld iddet eylemlerinde gsterir; geri Batnn eylemlerinde kutsal amalar daha ak bir

biimde zgrlk, demokrasi, serbest pazar ve bazen eitlik ve kardelik kisvesi altnda kendini gstermektedir. Eer bu tahlil doru ise, 'terrle sava' yerel zaferler kazansa bile direni daima varolmaya devam edecektir. Afganistan'daki yenilgiye Bali'deki dehetengiz bir patlama, Moskova'daki kitlesel rehin almalar ve belki de Washugton'daki keskin nianc olaylar ile cevap
17
AVRUPA'DA SLM DAMGAM
GR

verilmi tir. ok bal bu canavar, szkonusu sorun devam ettike u ya da bu ekilde varolmaya devam edecektir. Genelde yeterli bir btnlk ve kapsam iinde ele alnmayan bu sorunu askeri tedbirlerle ya da Avrupa, Rusya, Hindistan, in ve ABD gibi Mslman olmayan lkelerdeki terrist eylemler karsnda sesini ykseltmekle zmek mmkn deildir. Bilakis bu sorun ancak siyasal ve toplumsal bir perspektifle zlebilir. Tm devletler honutsuz aznlklar kontrol etmek isterler. Amerika'da 11 Eyll saldrlarnn, bu lkenin srail'e kar yrtt politikalarla bir ilgisi olmadna dair bir kanaat olumutur. Halbuki Usame Bin Ladin'in aka gsterdii gibi bu kanaat tamamen yanltr. Batl glere kar yaplan ve grnrde el-Kaide ile ilikilendirilmeyen dier saldrlar hep ayn gerekelere dayandrlmtr. Bu tr 'terrizm', bahsettiimiz durum devam ettii srece varolmaya devam edecektir. Bat, Yakn Dou'ya ilikin politikalar konusunda Mslman ounluun taleplerine kar farkl tutum gelitirene dek bu saldrlar srecektir. Terrizmle sava, hibir zaman bitmeyecektir ve Irak gibi lkelerin igal edilmesi bu durumu ortadan kaldrmak yerine gerginlikleri daha da arttracaktr. Bu balamda sava sonras Almanya ile Japonya'nn karlatrlmas yanltc olacaktr, zira slm, taktikleri nasl olursa olsun asla faizmin bir eidi deildir. Bu yzden onunla uzlamak zorundasnz; tpk Gney Afrika'da ve Amerika'nn Gneyinde beyazlarn siyahlarla anlamas gibi. Iran devrimi zerine yaz yazan bir yorumcu ksa sre nce yle demiti: "Modern dnya yirminci yzyl boyunca dinin bireyin zel hayatndan sklp atlmas iin urap durdu. Fakat son yllarda, igal ettikleri kamusal alan tehdit eden, toplumla didien ve ona kar mcadele eden dikkat ekici dinlerin yeniden glendiini grmekteyiz" (Khosroklavar 2002: 7). ran devriminin ok geni etkileri olmutur, zira onun sadece slm iin deil, ayn zamanda kreselleme, zellikle de petrol irketleri, ah gibi devlet bakanlar ile Amerikan karlarnn birlemi hali olarak grlen Amerikan kresellemesine kar verilen mcadeleler iin kresel bir nemi bulunmaktadr. Burada 'petro-slm' anahtar rolnde-dir; Islm devrimin zengin petrol yataklarna sahip iran'da meydana gelmesi ve elKaide'nin liderinin bir petrol ekonomisinin ocuu olmas tesadfi deildir. Ne gariptir ki, byk enerji tketimine sahip Bat dnyas, Orta Dou petrolne muhtatr; bu ise sz konusu lkeleri (ya da liderlerini) zengin etmekte ve ekonomilerinin ihtiya duyduu petrol arzn muhafaza etmek iin siyas mdahaleye zemin hazrlamaktadr. Baka bir ifadeyle bunlar, hem ekonomik ve hem de siyas olarak Islm (zellikle de Arap) direniin ve 'terrizmin' zeminini salamaktadrlar. Bu lkelerin rejimine ynelik ikayetlerden birisi de yneticilerin, Kur'n'n emrettii gibi zenginlii fakir mminlere datmak istememeleridir. Varolan byk refah uurumu, tketim lgnl, Amerika'nn Kutsal Topraklardaki siyas ve askeri hakimiyeti ve hereyden nemlisi ABD'nin srail'in Yakn Dou'yu igalini desteklemesi gibi konular, Bat ehirlerinde de uzantlar olan hararetli tartma konulardr. Iran ve el-Kaide ou zaman bu etkilere kar duran (bunu da petrolden kazandklar dolarlarla yapmaktadrlar) iki cesur g olarak grlrler. ABD bunlar er ekseninin paralar olarak grrken, onlar da ABD'yi 'byk eytan' olarak grrler. islm gruplarn kolayca 'terrist" olarak damgalanmalar, onlarn siyas ve sosyal gndemlerinin gzden karlmasna yol amtr. Bu gndemler arasnda Filistin ve Kemir'in ba18 19
AVRUTA'DA SLM DAMGAS

mszl, Batl glerin petrol zengini ve ayn zamanda slm'da kutsal bir yeri olan Arap yarmadasndan karlmas gibi konular bulunmaktadr. Bu mcadeleler ou zaman hibir askeri g olmadan yaplmaktadr (rnein srail'in nkleer silahlar ve son model uaklar var iken Yakn Dou'nun slm gleri bunlardan mahrumdur)2. Bu silahl g mahrumiyeti, derin bir adaletsizlik hissiyle birlemitir. Birinci Dnya Sava-'ndaki Arap isyannda T. E. Lawrence gibi kiilerin tevik ettii Araplar, Osmanl mparatorluundan kurtulup ulusal bamszlk peinde komulardr. Araplar, Temmuz 1915 ile Ekim 1915 tarihleri arasnda Msr gal Valisi Sir Henry McMahon ile Mekke Emiri Hseyin ibn Ali arasnda yaplan yazmalarda verilen szler arasnda Filistin'in bamszlnn da bulunduunu iddia ederler. 1917 ylnda Lord Balfour'un Lord Rothschild'e verdii deklarasyonda

Filistin, 'Yahudi halknn mill vatan' olarak gsterilmitir; bu deklarasyonda 1914 verilerine gre 85 bin Yahudiye karlk saylar 605 bini bulan dier halklarn hakkna dokunulmayaca da yer almaktadr. Milletler Cemiyeti'nin Haziran 1919'da imzalad Ant-lama'nm 22. maddesi, eski Osmanl eyaletlerinin, mandasna girdikleri glerin yardmyla 'artl bamszln' ngryordu. Batl fetih gleri, yani Britanya ve Fransa, Yakn Dou'da-ki karlarn ve hereyden nemlisi Svey Kanal'n kontrol etmek amacyla Filistin, Lbnan ve Suriye'nin Milletler Cemiyeti tarafndan kendi mandalar altna alnmasn salamlard. Britanya daha sonra belli bir lde Yahudi gne izin vermi ancak bu g, 1930'lardaki Nazi zlmu ve 1940'lardaki soykrmdan dolay olduka artmt. Ne var ki, nfusun ounluu bu durumu hibir zaman kabullenmemi ve 1920 y2. Bir Hamas yesinin yakn gemite syledii gibi (The Guardian, 1 L Haziran 2002). 20
GIRI

lnn Suriye Kongresi, Balfour Deklarasyonunu kesin bir dille reddederek Faysal', Filistin'i de ieren birleik bir Suriye'nin kral olarak semitir. Bu giriim, ayn yl San Remo konferansnda ittifak glerinin bu Osmanl topraklarn yar-smrge mandalar olarak paylap Kral Faysal' Suriye'yi Fransa'ya vermeye zorlamasyla akamete uramtr. Yine ayn yl Filistinlilerin Yahudi yerleimcilere kar ayaklanmas, Araplarn bamszlk abalarnn akamete uramasndan dolay hayal krkl yaamalarnn bir sonucu olarak grlmtr. ' srail'in Yakn Dou'ya nfuz etmesi. Avrupa Yahudi cemaati adna gerekletirilen baka tr bir Hal Sava olarak grlebilir. Eer Hristiyan gler ve zellikle de Britanya, blgenin bir ksmn Birinci Dnya Sava'ndan sonra 'manda' olarak almasayd bu mmkn olmazd. 1917'deki Balfour Deklarasyonu, Yahudilere srgndeyken uzun sre ryasn kurduklar 'Gelecek yl Kuds'te' ya da en azndan Tel Aviv'de buluma imknn vermitir. Britanya mandas altnda Yahudi gleri ve toprak satn almalar d finansal destekle devam etmitir. Ama toplumlar aras ihtilaflar da devam etmitir. 1935 ylnda Britanya otoriteleri, Araplarn on drt ve Yahudilerin de sekiz sandalye sahibi olaca baz 'demokratik' kurumlar ihdas etmeye alm, ama bu neri kendi lehlerine olmasna karn Yahudiler tarafndan reddedilmitir. Zira Yahudiler, ounluk idaresinin g ve dolaysyla gelecekteki egemenliklerini engelleyeceini dnmlerdir. Ancak bu gerekleirse 'demokratik' olabileceklerdi. lkenin Yahudi mill vatan olmasndan korkan Araplar sonraki yl bir baka isyan daha balatmlardr. Bu isyann nedenlerine ilikin yaplan aratrmalarn sonucu olarak eitlik nerilmiti; Milletler Cemiyeti'nin de ilke olarak benimsedii bu zm, on yl iinde bamsz bir Arap devleti ngryorAVRUPA'DA SLAM DAMGAS

du. Ama iki taraf da anlamazla derek ya hep ya hi demitir. 1939 ylna gelindiinde Yahudiler nfusun yzde 30'una ulam ve bu da Araplar' kzdrmt. kinci Dnya Sava'nn sonunda ngiltere ve ABD, her iki tarafa zerklik nermesine karlk yeni kurulan Birlemi Milletler, Kuds'e uluslararas bir stat vermek suretiyle eitlikten yana tavr koymutu. Dolaysyla, bir Filistin devletinin kurulmas talebi yeni bir ey deildir; yaklak seksen yldr konuulan bir konudur. Bu konuda yaplan mzakereler genelde Filistnlilerin hayal krklklaryla sonulanmtr, zira srail'in daha balangtan itibaren askeri g dahil gl bir d destei bulunmaktayd. srailliler, iddet kullanma konusunda daha organize idiler; bu, nceleri 'terrist' saldrlarla kendini gsterirken daha sonra yeni srail devleti ile iddet kullanm devam etmitir. Onlar ayn zamanda Yakn Dou'da bakalarnn iine burnunu sokan kiiler olarak da grlmlerdir; tpk Fransz ve ngiliz mandaclarn petrol iin buralara burnunu sokmas gibi. srailliler Avrupa ile futbol oynam (Asya ile deil), Avrupa ark yarmalarna katlm ve Amerika'ya dayanan demokratik bir Avrupa devleti olarak grlmtr. Bu arada slm ise teki yani dman ve srekli ortal kartran unsur olarak kabul edilmitir. Bu slm gr gemi tutumlara dayanmaktadr. Batllar, Hal Savalarn son derece meru grrken Cihadlar, kfir olarak bize ynelen iddet eylemleri olarak grmlerdir. Halbuki her ikisi de kutsal savalardr. Taraflar birbirlerini doru inanca sahip olmayan inanszlar (kfirler) olarak grmtr. Bu durum, gnmzde kimin terrist olduuna ilikin tartmalarda varln devam ettirmektedir. Lakin kadn ve ocuk demeden binlerce sivili ldren hava bombardmanlarndan daha dehet verici birey var mdr acaba? slm, terrizme ba22
GR

nl bir din olarak grlmenin yansra sosyo-kl trel olarak geri bir sistem olarak da grlmtr; halbuki islm ile Yahudilik ve Hristiyanln kkleri ayndr. Buna ramen slm genelde Yahudi-

Hristiyan medeniyetinin dnda tutulmutur. slm lkeleri ekonomik olarak belki Bat'da Endstri Devrimiyle gelen retim aralarndaki deiiklik yahut matbaann icadyla ortaya kan iletiim tarzlar gznnde bulundurulduunda, Avrupa'dan geri kalm olabilir, ama Bat bu gelimeler ortaya kmadan nce slm bilim ve teknolojisinden ve hatta sanatndan ok ey renmitir. Hatta Bat'da yakn zamana kadar knanan islm'n resim konusundaki tutumunun kayna Yakn Dou dinlerinin ortak kutsal kitaplarnda bulunmaktadr (Drdnc Blm). Bu kitabn izgisi, byk glerin ynetici evrelerinde pek olumlu karlanmayacaktr, zira bunlarn hepsi yakn zamanlarda Mslman gruplarla mcadele eden glerdir. ABD'nin de houna gitmeyecektir, zira ABD, 1500 yl Mslman topra olan bir yere srail (Yahudi) devletinin kurulmasna byk destek vermitir; keza Rusya ve in de bu kitabn izgisinden honut olmayacaktr, nk slm'n yzyllardr gney Rusya ile kuzey-bat in zerine brakt etkiden dolay buralarda gizli ve ak gerginlik ve atmalar bulunmaktadr. Buradaki tezim odur ki, evet, slm kendine has inan sistemi olan farkl bir dindir, ama o Yahudi-Hristiyan gelenekten ou zaman hari tutulsa bile bu gelenein asli bir parasdr. Bu nedenledir ki, Kuds her din arasnda her zaman sorun olmutur. Yakn gemite Pakistan'dan (ngiltere'ye), Kuzey Afrika'dan (Fransa'ya) ve Trkiye'den (Almanya'ya) Avrupa'ya ynelen gler* olmasayd bile yine de sekizinci yzyldan itibaren slm'n siyas, askeri ve din varl ile Avrupa'daki rol ve onun iin nemi byk olacakt. Yine slm'n sekizinci asrdan ti23
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

baren teknoloji, mimari, klasik eitim, matematik, kimya, ziraat, suyun kullanm, felsefe, siyaset bilimi, seyahat edebiyat, daha dorusu genel olarak edebiyat alanlarndaki rol ve ehemmiyeti Avrupa iin son derece byktr. Burada yapmak istediim ey, Avrupallara, slm'la alakal olarak grdkleri sorunlar ne ise, bu sorunlarn yalnzca onlarn 'gerici' teki olarak grdkleri slm'a ait olmadklardr. slm'n Avrupa'daki etkisi, spanya'nn ve Akdeniz'in sekizinci yzylda fethedilmesiyle balam, ondrdnc yzylda Dou Avrupa'ya yaylmasyla devam etmi ve nihayet kuzey steplere doru hareket denenmesiyle artmtr. Bugn tm Batl lkelerde milyonlarca Mslman bulunmaktadr. Meydana gelebilecek potansiyel atmalar engellemek iin bu dinin gemiini, mevcut durumunu ve onun siyas ve din gndemini anlamak durumundayz, islm gibi dnya apnda olduka baarl olmu bir dinin -ya da herhangi bir dinin- amalarn ve sonularn doru deerlendirebilmemiz iin ve ona inananlar Ehl-i Kitap olarak ya da Avrupal olarak grebilmemiz iin onun hakknda pein hkml olmaktan kanmamz gerekir. Jack Goody St John's Collegc, Cambridge, 2(X)3

24

Birinci Blm
Gemiteki Karlamalar
Avrupa'daki slm konusuna ilk ilgi duyuum, Akdeniz ve Kuzey Afrika'daki slm'a ve onun uzun yllar yaadm ve altm yer olan Bat Afrika'ya olan etkisine ilikin uzun sreli merakma dayanmaktadr. Spesifik olarak bu merakn kkleri, Avrupa'daki birka ihtilafa ve gnmz dnyasnda baz ciddi tartmalarda din inancn rolne -ki bize gre ou tartmac bu role pek ehemmiyet vermemektedir- ilikin duyduum ilgide bulunmaktadr. Bu analist-ler, daha ok kiisel bir inan olarak dini reddeden ve bakalarnn da ayn eyi yaptn (ya da yapmas gerektiini) dnen evrelere mensup insanlard Bunun milliyetilik gibi ideolojileri ele alan baz nemli entelekteller iin doru olduunu biliyorum; rnein bunlarn arasnda dine hi ilgi duymayan ya da ok az ilgi duyan ve dini daha ok etnisite ya da kimlik gibi empirik bir temele dayanmayan genel terimler altnda deerlendiren Ernest Gellner ve Eric Hobsbawm bulunmaktadr. Dine kar bu ilgisizlik, dinle aras

souk olan Yahudiler ve kendi dinlerini hayatlarnda uygulamayan Hristiyanlar ve elbette 'tm ulusal ya da ulusal-dinsel nyarg ve snrlamalardan kurtulup ulusal aznlklarn ve etnik gruplarn kendilerini
27
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

gelitirmelerini' ngren 1917 Sovyet anayasasn benimseyen sosyalistler arasnda yaygnd. Benzer amalar yani din zgrlk ya da dinden zgrlk gibi amalar, 1649 ngiliz Devri-mi'nin, 1787 Amerikan Devrimi'nin ve 1789 Fransz Devrimi'nin (ve onun Napolyoncu haleflerinin) de hedefiydi. Btn bunlara ramen din yalnzca ulusal mcadelelerin nemli bir unsuru olmakla kalmad, fakat ayn zamanda onlar ekillendirdi de. Dinin direnme gc muazzamdr; rnein bunu SSCB'deki Ortodoks kilisesinin varlnda ve onun sonraki yeniden uyannda aka grebildiimiz gibi, Afganistan'da Sovyetler Birlii'ne kar verilen mcadelede ve yine gnmzde eenler'in Rusya'ya kar verdii direnite de grebilmekteyiz. Benzer bir biimde ayn direni gcn, Kuzey rlanda'daki tarih blnme ve korkun 'etnik temizlikte', Hindistan ve Pakistan'da, srail'de ve din inanlarn rol ald tm direnilerde grmekteyiz. Derin din boyutu kaale almadan salt terrizm' ya da 'etnisite' gibi yaftalarla ne gnmz Filistini'ni ve ne de New York'taki 9/11 olaylarn anlayabiliriz. slm, Arabistan'da yedinci yzylda ortaya ktndan beri dn olduu gibi bugn de hepimizin hayatn etkilemektedir. Bu tarih srele ilgili bireyler syleyeceim elbette, ama ncelikle mevcut durumdan biraz bahsedeyim, zira bu konuya ileride ayrntl bir ekilde deineceim. Bugn Almanya'da yaklak iki milyon (bunlarn ou Trkiye'den), ngiltere'de yine yaklak iki milyon (ou Hint alt-ktasndan), Fransa'da alt milyon (ou Kuzey Afrika'dan) ve Avrupa Birlii'nde yaklak onbe milyon Mslman yaamaktadr; douya doru yayln da hesaba katarsak say daha da artacaktr. Bu byk saydaki aznlklarn, ierisinde yaadklar toplumlar iin fevkalade nemli sosyal ve siyasal sonular bulunmaktadr. zellikle de sadece dinleri deil, fakat ayn zamanda kltrleri de farkl olan, son zamanlarda gelen gmenleri dikkate ald28
GEMTEK KARILAMALAR

mzda bu daha da aikardr, zira bu yeni gmenler farkllklarn ve gayrlklarn muhafaza etmektedirler ve bu yzden de yabanc dmanlna ve genelde rk reaksiyon olarak adlandrlan ama aslnda gl bir din nyarg barndran hareketlere zemin hazrlamaktadrlar. Bu yeni gmenler, kltrel eitliliin kayna olduklar gibi ortak deerlerden ayrln da unsurlarn oluturmaktadrlar. G yasaklamak varolanlar zaten etkilemeyecektir. Onlarn byklnn siyasal sreler zerinde bir etkisi olduu dnlebilir, ama tam tersine bunlar danktr ve bizim demokrasi trmz de bamsz temsile izin vermemektedir. ABD'deki zengin Yahudi lobisinin aksine bu Mslmanlar, Yakn Dou ve baka yerlere ilikin politikalar zerinde pek etkili olamamaktadrlar. Bununla beraber, bunlarn etkisinin yava yava hissedilmeye balandn da sylemeliyiz, ingiltere'de Mslmanlar, Kemir iin gsteriler yapmaktadrlar; bu eylemler, Mslmanlarn ngiliz siyasetine intibak etmek yerine kendi lkelerine kar kayg duyduklar eklinde yorumlanmtr (dikkat edilirse byle bir sulama, srail lehine gsteri yapan Yahudi gruplara kar hibir zaman yaplmamtr!). Dolaysyla diyebiliriz ki, siyasal sreleri dorudan etkileme konusunda Mslmanlar hl ounlukla etkisizdir. Bu etkisizliin ksmi bir sonucu olarak Mslmanlar, Taliban ve el-Kaide'ye yardm etmektedirler; bunlardan nce de Afganlarn SSCB'ye kar yrtt ulusal mcadeleyi destekliyorlard ki burada 'terrizm' ve 'arlk' kolayca ulusal bamszlk mcadelesinden domutur. slm ve Avrupa'nn tarihine baktmzda slm dininin yedinci yzylda ortaya kmasndan sonra Mslmanlar'n Avrupa ktasn koldan sardn gryoruz. Bunun sonucunda slam, Avrupa'y Ortak Devir'de etkileyen Yakn Dou dininin kolundan biri haline gelmitir. Roma dneminde imparatorluu Yahudiler (ve Kanacaklar) istila etmi ve tal-

29
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

ya, spanya, Fransa ve baka yerlere dalmlardr. Ayn dnemde Hristiyanlk da vard, ama Hristiyanln Roma'daki merkezinden kp yaylmas 313 ylnda Konstantin'in Hristiyan olmasyla balamtr. yzyl sonra da slm bu ktada yaylmaya balamtr. Biraz nce bahsettiim koldan biri Marib'den (Araplar), dieri Balkanlar'dan (Trkler) ve sonuncusu da Kuzey Avrupa'dan (Moollar) ktaya yaylmtr; bunlarn tarihleri de srasyla sekizinci, ondrdnc ve yine ondrdnc

asrlardr. Her slm kolu da Bat Avrupa dncesine damgasn vurmutur. Bat'da slm eilim, onun zenginlii ve askeri baarlar kabul grmtr. Ama sonuncusu, yani askeri baarlar sadece askerlerde deil, normal halkn zihninde bile korkular brakmtr ki bunu gnlk dilde kolayca grebiliyoruz. Tpk Dou'dan gelen ilk fetihlerin, zellikle de Hunlar ve Vandalllarn Avrupa'nn gnlk diline damgasn vurmas gibi Mool akn da ngilizce zerinde etkili olmutur. rnein ngilizce'de yaramaz ocuklar iin kullanlan 'o gerek bir Tatardr' manasna gelen bir ibare bulunmaktadr. Tenzer bir biimde, Trk fetihleri bize ayn ocuk iin kullanlan 'kk Trk' ibaresini bahederken Maribiler sokak Arab' ibaresinin ortaya kmasna yol amlardr. stelik hem Trkler ve hem de Maribiler, kr ziyafetleri zerinde etkilerini brakmlardr, zira bu ziyafetlerde Trkler ve Maribiler de yer almlardr1. Primo Levi'ye gre musulma szc Nazi toplama kamplarnda 'pes eden' tutuklular iin kullanlmt. Bu uzun ve derin nfuz edi, Bat'da ou kez gzden karlmtr. Tarihilerin Avrupa'nn bu ynyle ilgili syleyecei ok ey vardr. Bu kta aslnda ounlukla onlarn eseridir, zira onlar bu ktay bir snr blgesi olarak grm ve onu Yunan
I. Rkz. Garda 30
GEMTEK KARILAMA! AR

ve Roma gelenekleriyle ve onlarn dini olan Hristiyanlkla tanmlamlardr. Varsaylan bir jeokltrel varlk olarak Avrupa, okullarda ana konular olarak okutulan tarih ve corafyann ana merkezlerinden biridir; tabii ondaki ngiliz, Fransz ve Alman eitliliini ele almadklar zaman. Bu kta tpk her eski ve yeni millet gibi zel bir tarih ve corafyaya sahiptir; tpk milletlerin mantksz bir corafya ile birbirinden ayrld Afrika'da son zamanlarda meydana gelen olaylarn gsterdii gibi milletler, bamszln kazandktan sonra tarihleri ve coraf-yalaryla tanmlanm ve merulatrlmtr. Ayn ey Avrupa iin de geerlidir. Avrupa eski zamanlardan beri kendine has despotizmleri ve su medeniyetleri olan, kapitalizme ulamada baarsz, hatta bazlarna gre Hristiyanla ve Protestan etie sahip giriimcilik ve kapitalizmde nde, Avrupallar kadar icatta baarl bir Asya ile bir kartlk ierisinde tanmlanmtr. Bazlarna gre bu kta her zaman esas itibariyle gerici bir kta olarak kalmtr. Avrupa, Hristiyanlk ve modernlik hakkndaki tm bu tanmlamalar, slm'n Avrupa'daki roln grmezden gelmi ve hatta ou kez zmnen bu rol reddetmitir. rnein, bir spanyol tarihiler okulu, Mslmanlarn Avrupa zerindeki etkisini, beryallarn tabiatna' dokunmayan yzeysel bir etki olarak tanmlamtr (Guichard 1994: 679). te yandan, Dou, ktalar arasndaki snr konusunda pek keskin olmamtr. Yakn Doulular, Avrupallara Efrenc (Frenkler) adn vermilerdir. Uruba (Avrupa) ad ancak ondo-kuzuncu yzyln ortalarndan itibaren kullanlmaya balanmtr. Frenk terimi, Osmanl idaresindeki Avrupallar kapsamyordu; baka bir deyimle, bu ad corafi bir ad deil, siyas bir ad idi. Bat (Garp) terimi ise Rusya ve ABD'yi de ieren daha geni kapsaml bir addr (Heyberger 2002: 2).
31
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

Fakat Avrupa aslnda corafi bir varlk bile deildir, zira Asya ile ancak bir noktadan, yani Boazii'nin sularyla ayrlmaktadr; bunun kuzeyinde, yani Rusya'nn steplerinde ayrlk olmad gibi tam bir karasal devamllk bulunmaktadr. Ayn eyin kltr ve hatta toplumsal dzen iin de doru olduunu dnyorum. nk Avrupa hibir zaman tamamen izole olmu ve tamamen Hristiyan kalm bir kta deildir. Avrupa'y Hristiyan bir kta olarak grmek yerine onu Yakn Dou'dan neet etmi ve ortak bir mitoloji yahut kutsal kitaba sahip byk (yazl) dinin nfuz alannda bulunan bir blge olarak grmek daha yerindedir; geli srasyla sylersek bu dinler Yahudilik, Hristiyanlk ve slm'dr. Bu dinler, bizim olumsuz grdmz, aaladmz ve 'putperest' olarak bir kenara attmz ama onbeinci yzyla kadar varlklarn Litvanya'da devlet dzeyinde ve sonralar halk dzeyinde -bazlarna gre Ortaa boyunca Avrupa'nn ou yerlerinde- koruyan baz inanlar ve pratikleri almlardr. zel olarak slam'a dnersek diyebiliriz ki onun ortaya kn, Hristiyan Avrupa'ya el koymas olarak grmemek gerekir, zira Hristiyanlk da ayn eyi Yahudilik iin yapmtr. Bu dinin de varolmaya hakk vardr ve bu genel (nesnel) anlamda hibiri teki olarak deerlendirilemez, zira hepsi Avrupa'nn, yani devraldmz mirasn birer parasdr.

Mamafih, slm, sekizinci yzyldan beri Hristiyan Avrupa iin daima teki olarak kalmtr. Dier teki'nin, yani Yahudilerin onlara fiziksel olarak yakn olduklar dorudur, zira bunlar tccarlar ve snmaclar olarak her yerde dank olarak yaamlardr. Bu haliyle Yahudiler belki ahlak ve ticari bir tehdit olarak grlmtr, ama hibir zaman siyasal ya da askeri bir tehdit olarak grlmemilerdir. Fakat slm sadece teki olarak deil, ayn zamanda her anlamda Bat kadar gl olan
32
GEMTEK KARILAMALAR

bir varlk olarak grlmtr. Mslmanlar, ie spanya'y igal etmekle balam ve daha sonra Pireneleri bile amlardr. Yani askeri olarak bu kadar gl idiler. Kltrel olarak da gl idiler, bunu Grnata'da kurduklar Elhamra Saray'nda yahut Kurtuba'daki muhteem camide aka grebiliriz; bunlarn dnda Mslmanlar Avrupa'nn deiik yerlerinde birok ihtiaml yaplar meydana getirmilerdir. Mslmanlar kendileriyle beraber Avrupa'ya ihmal edilmi olan klasik gelenei de getirmilerdir; rnek olarak Aristoteles'in eserlerinin tercmesini gsterebiliriz. Mslmanlar ayrca Ortaa bilim ve tbbnda da byk ilerlemeler salamtr. Hristiyanlk dneminde Roma hamamlar kullanlmamtr; zira bu hamamlar ilk balarda Yahudiliin rituel banyosu ve slm'n gnlk abdestleriyle ilikilendirildii iin Hristiyanla ters eyler olarak grlmtr. Bu toprak nfuzlarnn bir ksm, insanlarn -ounlukla da Dou'dan Bat'ya doru- hareketleri eklinde kendini gstermitir. Tarih ncesi alarda bu byle olmutur, ama tarihin balangcndan sonra da Hint-Avrupa blgesi insanlarnn ve Keltler, Finler, Macarlar ve tabii ki Hunlar ve dierleri gibi Ural-Altay dillerini konuan insanlarn gleriyle ekillenmitir. Kltr de ounlukla ayn ynde hareket etmitir; nce Yakn Dou'dan Avrupa'ya ve daha sonra ise ters istikamette; fakat fiziksel hareketlerin olmad yerlerde bile snrlar hep ak olmutur; bu yzden de kltr paylam sz konusu olmutur hep. Aslnda kltr, tpk fetihler gibi, iki ynl olarak hareket etmitir. Rusya, Karadeniz'den Pasifik'e uzanan bir blgeye yerlemiken Avrupa kltr (modernleme) ve smrge ynetimi de ayn ynde genilemitir. Ama nceleri hareket genelde Dou"dan Batya doru olmutur, Dou'dan Bat'ya doru olan bu hareketi en iyi din alannda grmekteyiz, zira Yakn Dou'nun ana yazl dini, yani
33
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI GEMTEK KARILAMALAR

Yahudilik, Hristiyanlk ve slm, Akdeniz'in her iki yakas boyunca bat ynnde (ve tabii ki dou ynnde de) hareket etmilerdir. Dolaysyla, slm da tpk Hristiyanlk ve Yahudilik gibi yabanc bir din deil, tam tersine uzun sreden beri Avrupa iinde yerlemi, onun siyaset ve kltrn derinden etkilemitir. Avrupa'nn, daha dorusu Bat Avrupa'nn kendisini Hristiyan olarak tanmlamas ancak Yahudi (ondan nce de Fenike) ve Islm unsurlarla bir kartlk ierisinde dnlebilir. Dolaysyla, slm'n rol zerinde dnrken onu, Dou ve Bat'nn tarihindeki ktalar aras unsurlar ve bu unsurlarn Dou ve Bat'y tanmlamadaki rolleri temelinde dnmek gerekir; bu unsurlar arasnda her iki ktada da varolan Hunlar, hem in'e ve hem de Bat'ya saldran Moollar ve tabii Trkler yer almaktadr. Mao Tse-tung, Uzun Mar iirlerinden birinde Trklerden yle bahseder:
Bizim tfekli askerlerimiz ok gibi ileriye frlar, Tpk Trk gebeleri Moolistan'dan kovmak iin Gkten inen kadim Uan General gibi*.

Bu dnya dinlerinin vatan olan Dou, Avrupallar iin daima siyas bir ilgi kayna olmutur. nce Grekler ve daha sonra da Romallar orada byk imparatorluklar kurmulardr; tpk Msrllar ve Farisiler (ranllar) gibi. Ne var ki, Hristiyanln ortaya kmasyla Dou, zellikle de Filistin, dinin orijinal kayna ve haccn ilk merkezi haline gelmitir; tpk Kuds ve Mekke'nin Yahudi ve Mslmanlarn hac merkezi oluu gibi. nsanlar kutsal topraklara gitmek iin zorlu yolculuklar yapmakla kalmam, ayn zamanda oray muhasara altna da alm1. kinci Kuatma, The Poems of Mao Tse-Tung, ev. W, Barnstnne. Londra: liarne &r jenkins, 1972.

lardr. Ancak slm'n yedinci yzylda ortaya kmasyla oralara uamak zorlamt; Hal Seferlerinin arkasndaki nedenlerden biri de Mslmanlarn kendileri asndan "kurtardklarn' dnd bu kutsal meknlar onlardan 'kurtarmakt'. Din motiflere dayanan bu savalarda askerleri deniz ar grevlere tevik edenler hep papalk ve din kurumlar olmutur. ncelikle yapmak istediim ey, tarih olarak slm'n oradaki durumunun nasl deitiini gstermektir. slm, zaten daima orada olmutur, zira Dou'da Hristiyan kimlik kavramsal olarak onun varl zemininde tanmlanmtr. Bunu silahl Avrupallarn Mslman topran igal etmesi

demek olan Hal Seferlerinin seyrinde rahatlkla grebiliriz. kinci olarak, slm'n Hristiyan Avrupa zerindeki ana toplumsal ve dnsel etkilerine -sanatsal etkiler dahil- dikkat ekmek istiyorum. Bunu yaparken slm'n Hristiyan Avrupa'nn kendini tanmla-masndaki nemine, zellikle de farkllatklar alanlara deinmek arzusundaym. Ve son olarak ele almak istediim husus, slm'n gnmz Avrupa'snda oynad roldr; bu erevede hususen Kuzey Afrika, Yakn Dou ve Hint altktasndan Avrupa'ya gelen Mslmanlardan bahsetmek istiyorum. slm'n Avrupa'daki rolnn ounlukla ihmal edilmesinin (bkz. Lopez-Baralt 1994: 518; Guichard 1977; Torres ve Marci-as 1998: 10) ve Hristiyanln Yakn Dou (Orient) kartl zemininde vurgulanmasnn nedeni, Edward Said'in Oryantalizm (1978) adl kitabnda 'Dou ile Bat arasndaki ontolojik ve epistemolojik ayrma dayanan bir dnce tarz' olarak tanmlad (akademik gelenein dnda) Oryantalizmin dn biimidir (1978: 2). Elbette kavramsal olarak daha nce de grdmz gibi bu durum, Yunanllarn Avrupa ile Asya'y karlatrmak suretiyle birincisini demokratik, ikincisini otok-ratik olarak grmesinden ve dolaysyla ikisini sadece corafi
34 35
AVRUPA'DA SLM DAMGASI GEMTEK KARILAMALAR

olarak deil, daha geni kltrel terimlerle birbirinden ayrmasndan beri byle olmutur. Tabii sonraki haliyle Dou'nun (Said bununla Araplarn yaad Yakn Dou'yu kastetmektedir) ekonomik, siyasal ve askeri alardan sadece Bat'dan ayr-trlmad, ayn zamanda Bat tarafndan hakimiyet altna alnd daha somut bir grnt de bulunmaktadr; halbuki daha nceki asrlarda hem kltrel ve hem de siyasal olarak g dengesi tam tersineydi, yani Dounun lehineydi. Said, Oryantalizm adl eserinin giriinde yle der: "Dou, sadece Avrupa'ya komu deildir, ayn zamanda Avrupa'nn en byk, en zengin ve en eski smrgelerinin mekn, sahip olduu medeniyet ve dillerin kayna, kltrel rakibi ve onun iin teki'nin en derin ve en ok varolan imajlarndan biridir de" (1978: 1). Said ayrca Dou'nun Avrupa'y {ya da Bat'y) tanmlamakta yardmc olduunu da belirtir. Avrasya topraklar dz bir eksende blnm ve Bat, Dou'dan ayrlmtr. Ancak slm, corafi olarak sadece Dou'nun bir unsuru deildir; o doduktan ksa bir sre sonra Avrupa'ya nfuz etmi ve onun zerinde derin etkiler brakmtr. Dolaysyla bu anlamda teki, corafi olarak hibir zaman ayr olmam, hep aramzda olmutur; Said'in dedii gibi bu sadece Avrupa smrgecilii ile deil, ayn zamanda slm'n Avrupa'ya nfuzu (kolonizasyon) ile de irtibatl olmutur. slm sadece am ve Badat'ta deil, dnemine gre Barselona, Palermo, Tiran, Atina, Budapete, Krm, Kiev, Ukrayna, eenistan ve Kosova'da da kendini gstermitir. slm, doduktan ksa bir sre sonra, yani 622 yl civarlarnda Avrupa'ya ulamtr; bu tarih, Hicret'in balad tarihtir ki, bu tarihte Mslmanlar (yani Allah'n iradesine 'teslim olanlar') Hz. Muhammed ile beraber zulme maruz kaldklar Mekke'den Medine'ye g etmilerdir. Medine pazarlar o dnemde Yahudi airetlerin elindeydi. Hz. Muhammed Medine'de airetlerin ittifakna dayal bir sistem kurmu ve bu ittifak, yedinci yzyln balarnda Yemen, Mekke ve Suriye (am ve Gaza) arasnda gidip gelen ve Hindistan ile Habeistan'dan Akdeniz'e mal getiren zengin tccar kervanlara saldrma kuvvetine sahipti5. Hem Mekke ve hem de Medine o dnemlerde birer byk ticaret merkezi idi; Mekke ayn zamanda siyas kontrol merkezi olma zelliine de sahipti; bu kentler, Yahudi ve Hristiyan tccarlar tarafndan kullanlmtr. Hz. Muhammed'in Hatice adndaki ilk hanm da bir tccard ve evlenmeden nce Hz. Muhammed onun yannda alyordu; ayrca Hatice'nin kuzeni Varaka, bir Hristiyand. Hz. Muhammed, 'Ehl-i Kitap' olarak grd Yahudiler ve Hristiyanlarla temas halinde olmutur hep; Ehl-i Kitabn baarlar takdir edilmesine ramen yine de slm onlar vergilen-dirmiti (cizyes& verilen bu vergi, onlarn slm' kabul etmelerine tevik etmitir). Ne var ki, slm'n Arabistan'n dna tamas, Mslmanlarn Dou Hristiyanlarnn merkezi olan istanbul'u bakent edinmi Bizans mparatorluu ile kar karya gelmesine neden olmutu. slm'n her zaman nemli bir askeri yn olmutur; bunu daha ilk balarda l kervanlarna yaplan saldrlarda grebiliyoruz. Arabistan eitli ittifaklar sonucunda Hz. Muhammed'in hayatnn sonlarna doru (M.S. 632) Mslmanlarn egemenliinde birleince zaten daha nce 630 ylnda Suriye'ye saldr balatm olan Mslmanlar -ki bu dnemde Hz. Muhammed lkenin en gl insan durumundayd- Bizansllarn Fars (Sasani? mparatorluunu yenmesinden (627-8) g alarak bir dizi fetih hareketine girimilerdir.

3. Bu ticaretin yar-kiisel bir yeniden canlandrmas iin hkz. A Ghosh, in an Antupte Land (Londra: G ranta, 1992). Yine bkz. S. D. Goitein'in ansiklopedik eseri. 36 37
AVRUPA'DA SLM DAM(,AM

Mslmanlarn egemenliindeki imparatorluun yayl olaanst bir zellie sahiptir. Hz. Muhammed'in Mekke'den hicret etmesinden krk alt yl sonra onun takipileri stanbul snrlarna dayanmtr. stanbul'u yedi kez kuatmalarna ramen Yunan ateine kar koyamam ve kenti zaptedemeden geri dnmlerdi. Gibbon'a gre Mslmanlar bu kuatmalarda yaklak 30,000 insan kaybetmilerdi. Kentin Avrupa tarafndan yaplan ikinci bir kuatma (716-18) da Rum donanmasnn atei tarafndan geri pskrtlmtr. Rum donanmasnn kulland bu atein mucidinin yedinci yzylda yaam Suriyeli bir mhendis olduu sylenmektedir. stanbul'un fethi yedi yzyl beklemek durumunda kalmtr; ta ki Trkler gelene kadar. nce kuzeye ve daha sonra da batya, yani Kuzey Afrika yolu ile spanya'ya ynelen bu hareket, Mslmanlar'in Bizansllardan ald Kutsal Topraklar yeniden ele geirmek zere harekete geen Hristiyanlarn Hal Savalar dzenlemesine yol amtr. kinci etki, Trklerin kuzeyden Bizans mparatorluuna saldrmas ile balam ve daha sonra Balkanlarn ilerine girerek nihayetinde 1453 ylnda o dnemde Dou'nun Ro-mas olan stanbul'u fethetmeleriyle son bulmutur. nc olarak, daha kuzeyde Mool Tatarlar, Rusya'ya ve Orta Avrupa'ya girmilerdir; bunlar nce 1237 ylnda gney Rusya'y igal etmi ve daha sonra da 1241 ylnda Polonya ve Macaristan'a iki koldan saldrm olmalarna karn Byk Han'n lm zerine geri ekilmilerdir.

Gney Hamlesi
Bizans mparatorluuna kar ilerleyemeyen Mslmanlar batya ynelmitir. Mslmanlar, Kuzey Afrika'ya Yahudi ve H-ristiyanlardan ok sonra gelmi olmalarna ramen Yahudiler
38
GEMTEK KARILAMALAR

tarafndan zellikle spanya'da hsn kabulle karlanmlardr; zira Yahudiler, Katolikliin bir biimini kabul eden Vizi-gotlarn ynetimindeki krallkta ayrmcla uramlard. Kuzey Afrika'nn fethi hzl olmu ve bu da birok Berberi airetinin Mslman olmasn salamtr. Tarih olarak, slm'n Avrupa topra zerindeki etkisi gneyden balamtr; 622'deki Hicret'ten sonraki yzyl ierisinde genelde Berberi-lerden oluan Mslman kuvvetler, Atlantik'e ulam ve Cebelitark yoluyla spanya'ya girmi ve daha sonra da Akdeniz adalarn igale balamtr. 711 ylnn Nisan aynn sonlarnda Araplar Atlantik'e ulam ve Tark bin Ziyad, Cebelitark' aarak spanya'ya girmitir. Yerel hanedanln dlanm bir kolu tarafndan davet edilen Ziyad, 19 Temmuz'da Vizigot kral Roderick'i devirmi, bir ay sonra da kuatma Kurtuba'ya dayanmtr. Burada Mslmanlara Yahudiler yardm etmi ve kenti korumulardr; Yahudiler, Mslmanlar vastasyla Do-u'daki ve zellikle de Kuds'teki dindalaryla temas kurmulardr, slm egemenliinde Yahudi ve Hristiyanlar'a zimmi stats verilmitir; bu stat, belli bir vergi karlnda devlet tarafndan tannmalarn salamtr. Yahudiler bu sayede geni bir zerklie sahip olmu ve ok az baskya maruz kalmtr (Zafrani 1996: 27). Bu durum, her dzeyde byk bir ticari ibirliinin gelimesine vesile olmutur; bunu Kahire'deki Geniza belgelerinde aka grebiliyoruz. slm topraklarndaki ticaretin ou tpk hayatn dier alanlarnda olduu gibi Yahudilerin elindeydi. slam hakimiyetinin spanya'dan Uzak Dou ya kadar yaylmas bu ticareti ve zellikle de uzak mesafe ticaretini, rnein Hindistan ve tesinden ipek ve baharat ticaretini kolaylatrmtr. Kuzey Afrika'nn fethi ve Araplarn Akdeniz hakimiyeti, Avrupa iin sonraki yzyllarda nemli sonular dourmutur.
39
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

Pirenne nl bir tezde (1939) Avrupa'nn 400 ylnda Roma mparatorluunun kmesiyle dmediini, bilakis 600 ylna kadar en azndan ticarette eskisi gibi devam ettiini iddia etmitir. Akdeniz'deki ticaret dengesini bozan ve Dou ile Bat imparatorluklarnn birbirinden ayrlmasna neden olan ey, Mslmanlarn sahneye kmasdr. Kuzeybatdaki Merovenj krallar gneydekiler den tecrit edilmilerdi ama Avrupa Ortaann iskeletini oluturmulard; bu da tedrici olarak Karolenj mparatorluunun ortaya kmasna neden olmutu. Hz. Muhammed olmasayd Charlemagne dnlemezdi. Bu tezin arkeolojik ve tarih kantlarnn ayrntl bir incelemesinde Hodges ve YVhuehouse (1983), Akdenizdeki ticari hayatn Alarik'in 410 ylnda Roma'ya saldrmasna kadar devam ettiini, fakat

bunun azalan bir lekle meydana geldiini ve klasik dnemden ortaaa geiin ancak ovalara dalm krsal yerleimlere mukabil, tepelerde ina edilen savunma ka-leleriyle baladn iddia etmilerdir4. Savalar ve vergiler artm ve bylece 'sistem, tedricen kmtr' (Hodges ve Whitehouse 1983: 52). Araplar geldiinde sre hemen hemen tamamlanmt. Dolaysyla, byk farkllklarn ortaya kmasnn nedeni, slm'n yayl deildi. Karolenjler zaten Akdeniz'den ekseri4. Daha kapsaml bir inceleme iin bkz. McCormick 2001. McCormick (2002). Pireline tezinin baz ynlerini eletirir, ama 'sekizinci yzyln balarnda Akdeniz'de ticaret ve gemiciliin dibe vurduu ve daha sonra altnc yzyln sonlarnda ve yedinci yzylda Roma mparatorluunun ekonomik olarak kt konusunda fikir birlii bulunmaktadr. Bu d-nende Bat Avrupa'y Orta Dounun daha gelimi ekonomilerine balayan ticaret alar eskiye oranla glge konumuna dmlerdi; tabii eer hl ilevsel idiyseler' (s. 27). Bu dnemde nem kazanan ey, sekizinci yzylda Yakn Dogu'ya yaplan kle ticareti idi; 'Avrupa, Avrupallar kle olarak Arap dnyasna salarak ticaret ekonomisinin bymesi iin gerekli olan finansman salamtr' (s. 53). 40
GEMTEK KARILAMALAR

yetle kopmutu; bu irtibatn yeniden kurulmas ancak Ren vadisinin kuzeyindeki kaynaklarn smrlmesiyle ve bir yandan Kuzey Denizi'ne, dier yandan da gney Almanya'ya kolay ulalmasiyla mmkn olmutu (Hodges ve Whilehouse 1983: 171). Karolenjler, el sanatlarnda, zellikle de mlekilik, cam ve ipekte retimi arttrarak uzun mesafeli ticareti gelitirmeye balamlard. Bu ticaretin ana yollarndan biri de Baltklardan Volga'ya uzanan Viking yolu (bu yzden de krk ve kle ticaretini de ieriyordu), Bulgaristan ve Hazar Deni-zi'nden Abbasi mparatorluunun merkezine, yani Badat'a kadar uzanan uzun gei idi. Bu imparatorluk daha 750 ylnda Pakistan'dan spanya'ya kadar yaylmt. Avrupallar imal edilmi rnleri gm sikkelerle takas etmek suretiyle Karo-lenj Rnesans'n finanse edecek zenginlii bulmulard. Abbasiler, Emevileri am'dan kovduunda bazlar spanya'ya snm ve burada Kurtuba'nn kontroln eline almlard. Abbasiler Akdeniz'den uzaklaarak Badat'a doru ynelmilerdi Bu sralarda Trkiye ve Irak topraklarnda yaayan Mslmanlar Afrika, Hindistan ve in ile ticaret yapyorlard; Buda'nn ok iyi bilinen bir figrn de ieren bu ticari rnler, iskandinavya'da ki mezarlk kazlarnda ortaya karlmtr. Dolaysyla, islm'n ykselii ile Bat Avru-pa'daki gelimeler arasnda bu dinin douundan hemen sonra zaten dolayl bir irtibat bulunmaktayd. Ama ayn zamanda daha dorudan balar da vard; daha nce de sylediimiz gibi, 710 ylna gelindiinde Marib fethedilmiti ve islm Atlantik Okyanusu'na ulamt. O ylda bir Arap-Berberi ordusu, Endls adn verdikleri (710 ylnda burann ad Vandalya idi) Iberya yarmadasnn gneyine saldr dzenlemiti.
41
AVRUPA'DA SLM DAMGAS GEMTEK KARILAMALAR

\ ) (
</

A
z

< a:
<

slm'n ilerleyii ile Mslmanlar, sadece spanya'daki Vi-zigot kralln ele geirmekle kalmam, ayn zamanda bu kralln Pireneler'in br yakasndaki baz topraklarna da en azndan geici olarak el koymutu. Narbonne 719 ylnda dm ve krk yl slm egemenliinde kalmt. Narbonne, Nimes, Agde, Beziers, Carcassonne, Maguelone (Montpellier'in atalar) ve Elne piskoposluk mntkalarn ieren Septimanya blgesi, bir 'Yahudi vilayetini' de ieren (Septimanya'da toprak aalarnn te biri Yahudi idi) bir manda haline gelmiti. Burada Franklarla Toulouse merkezli arpmalar meydana geliyordu; geri Aquitaine kuzeye saldrya gemeye hazrlandnda Mslman glerin dikkatini ekmiti. Araplar ayrca Garonne'nin kuzeyinden Rhone'un azna kadar olan blgede gney Fransa'ya da yerlemilerdi. Ancak Karolenj tarihi Paul the Deacon, Mslmanlarn Gaul blgesine 720 ylnda 'kadnlar ve ocuklaryla beraber yerlemeye' (Guichard 1994: 683) geldiklerini haber vermektedir. Aquitaine Dk'nn kz Mslman bir ynetici ile evlendirilmitir. Mslman kuvvetler daha sonra Tours blgesinin snrlarna ve Burgundy'nin asma bahelerine kadar dayanmtr; ki bu blgede Lyons ve Be-sanon kentleri de bulunmaktayd Edward Gibbon'a gre eer bu ilerleyi devam etseydi 'u anda Oxford'un okullarnda Kur'n- Kerim tefsirleri okutuluyor ve onun krslerinde snnetli insanlara Muhammed'in vahyinin kutsall ve hakikati retiliyor olacakt' (Gibbon 1887: 52. blm, s. 88). Kuzeyde ise Mslmanlar, Tours'daki Aziz Martin trbesinde birikmi olan hazineyi yamalamay amalyorlard; halk arasnda piskopos Aziz Galien'in Hristiyanlarn 'putperestlere" kar kazand zaferde pay olduu sylenmektedir. Ne var ki, 732 ylnda Charles Martel, igalcileri Tours ile Poiers arasnda yenilgiye uratm ve Mslmanlarn yenilgisi (Charles, "balyoz" unvann bu zaferden sonra kazanmtr), Katolik alemin-

42 43
AVRUPA'DA [SI M DAMGASI

de geni bir sevin uyandrmtr. Charles, Narbonne'u alt yl sonra kuatarak zaferini pekitirmek istemi ve dzenlenen sefer sonucunda blgedeki ehirler harap olmutur; bu ise Frank kart duygularn glenmesine neden olmutur. Bu kampanya daha sonra Charles'n olu Ksa Pepin tarafndan da devam ettirilmi ve Pepin yerel halk sindirerek Narbonne'u 759 ylnda Araplar'dan geri almtr (Saynes et al. 1986: 73-74). Gney Fransa Mslmanlar tarafndan ksa bir sre igal edilmesine karn onlarn dou Akdeniz'deki daimi varl daha kalc etkiler brakmtr. Blgenin ilk katedralinin merkezi olan Maguelone'nin kylarndaki yerleim, kilometrelerce ieride olan Montpellier'ye tanmt. Yer isimleri tm ky kesiminde iz brakmaya devam etmitir; rnek olarak Saint-Tropez yaknlarndaki bir ky kalesi, Lodeve (Cibre ve Gibret) yaknlarndaki bir ift tepe ve Peyra Sarrasina adndaki bir yerleim blgesindeki onbeinci yzyla ait kaytlar gsterilebilir5. Gney Fransa kylar boyunca 'es tors Sarrasins' grlebilir; bunlar tpk ngiltere'nin gneydousundaki Martello kuleleri gibi insana eski tehditleri hatrlatmaktadr. Maribilerin Provans'taki faaliyetleri, Byk Otto'nun Kur-tuba saraynda grevlendirdii bir eliliin gzetimi altndayd. Byk Otto, Ren nehrinin denize dkld yerden Saint-Tropez Krfezine kadar olan blgedeki saldrlardan Kurtuba sarayn sorumlu tutuyordu ve bu da Kln ile karlkl eli alveriine yol amtr. Eliler ayrca stanbul ile Kurtuba arasnda da gidip gelerek Basileus'tan hediyeler getiriyorlard; bu hediyeler arasnda Endls'te farmakolojinin gelimesinde byk nemi haiz olan Yunanca bir botanik anlamas -Dios-corides imzal- da bulunmaktadr. 765 ylnda Charlemaglkz. Martin 1990: 1. cilt, s. 20. Daha genel bir inceleme iin bkz Reina-ud 1836.
GEMTEK KARILAMALAR

ne'nin (arlman) babas ve ispanya'da Abbasi taraftarlarn destekleyen Pepin dneminde zaten Avrupa gleri ile karlkl eli bulunduruluyordu. arlman'n kendisi oraya 797 ylnda bir eli gndermi ve bunu Msr Valisi'nin de iinde bulunduu Dou'dan gelen st dzey bir heyet izlemitir; bu heyet zengin hediyelerle gelmi ve bu hediyelerin iinde bizatihi Halife Harun Reid tarafndan gnderilen nl bir beyaz fil de vard. Ayn zamanda kapsaml bir ticari al-veri de mevcuttu; bu da Mslman ispanya'snda byk bir ticaret ve deniz filosunun domasna neden olmutur. Bu filo, dru's-sina'a ad verilen yerlerde ina edilmitir; bugn birok Avrupa dilinde yer alan 'arsenal' szcnn kkeni bu ifadedir. Byk apl ihtida hareketleri Mslmanlarn gndeminde olmamtr. Hristiyanlarn Mozarablar (musta'rib) olarak yaama hakk vard ki bunlar Mslmanlarn inancndan ziyade onlarn dillerini ve gelenek-greneklerini kabul etmi kimselerdi. Bunlar hem fetihten nce ve hem de fetihten sonra zellikle Toledo (Tuleytula) civarlarnda yayorlard ve spanyol toplumunun nemli bir unsurunu oluturuyorlard. Onikinci yzyln balarnda Aragoniti I. Alfonso, Grnata'y kurtarp onlar Hristiyan lkesine katmak amacyla tehlikeli bir saldr balatmtr. Onlarn kendine has ibadetleri vard ama Papa VII. Gregori'nin yapt reformlar (1073-85) sonucunda ibadet tarzlar bastrlmt. Endls, Kurtuba'ya yerleen ve 929 ylnda orada halifelik ilan eden Suriye Emevi hanedanl tarafndan ynetilen bamsz bir emirlik (daha sonra halifelik) idi (756-1031). Bu hanedanlk, Badat'taki Abbasi slm ynetimi tarafndan destekleniyordu. Emeviler, Endls' ok daha sonra ynetmeye balamlard, ingiliz kraliyet ailesinin peygamber soyundan geldiini iddia etmesi, Hristiyan bir kii olan Maria de Padillo'dan dolaydr.
45
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

Emeviler, ekonomi ve siyaset bata olmak zere birok bakmdan baarl olmulardr, ama geni ereveli bir yazl ifade hrriyeti, Endls'teki Emevi hanedanln yerel krallklara {taifeler) blmt. Bu kk krallklar, Kurtuba'daki halifelie benzer bir biimde rgtlenmi ve ok sayda air ve yazar desteklemitir. Bunun sonucunda onbirinci yzylda spanyol slam kltr muazzam bir gelime gstermitir. Ancak bu durum, aslen Senegalli Sanhaca Berberileri olan Murabitler ve yine Berberi olan Muvahhidlerin reformcu hanedanlnn ortaya kmasyla deimitir. Murabt ve Muvahhidlerin igalleri, salt askeri harektlar biiminde deildi. Burada gl bir 'tezkiye' unsuru, yani Maribe egemen olan Maliki hukukunun aslna dnme amacyla reform hareketleri de bulunmaktayd. Buralarda tarikatlarn ykselmesi, Berberi igalcilerin en azndan balangta srar ettikleri kat hukuk anlayn deitirme hareketiyle irtibatlandrlmtr. Bu tarikatlar, slm

dnyasnn tmnde yaygnlamaya balam ve zellikle de eserleri youn bir ilgiye mazhar olan fakih ve kelam-c Gazali'nin (. 1111) ismiyle irtibatlandrlnlard. Kuzey Afrika'nn Romallar gibi Marib'in nceki fatihleri, kylar igal etmi ve onlar kuzey slerinin yararna (zellikle de hububat asndan) smrmlerdi. mdi, kylarda Bizansllarla rekabet halinde olan Araplar, Berberi topraklarnn ilerine doru ilerlemilerdir. Byk Sahra l'nde deve obanl yapan Sanhaca Berberileri, burada kardklar tuzu altnla mbadele ediyorlard ve bylece Byk Sahra'nn ilerinde yaayan siyahi nfusla, zellikle de Audagost'taki Gana Krall ile -ki onlar buraya 990 yl civarlarnda gelmilerdi-kervan ticaretine girimilerdi. Onlarn lideri, 1035 ylnda Mekke'ye hacca gittikten sonra Libyal bir retmenle beraber muhtemelen Senegal Irma'ndaki bir adada inzivaya ekilmi
46
GEMTEK KARILAMALAR

ve burada mnzevi bir hayat yaamaya balamtr. Bu hareketin kurucusu, slm reformu asndan Tunus'un Kayrevan'n-daki Libyal fakihten etkilenmi ve bu da hareketin kuzeye doru yaylmasna yol amtr. Ama bunun bir baka nedeni de ticaretlerinin dayand kuzey kervan yollarnn Zenate Ber-berilerinin kontrolne geiyor olmasyd. Bu mnzeviler (Marabular), Murabit hanedanln kurmu ve 'sapk' Sanhacalara kar cihad ilan etmilerdi. Bylece Fas fethedilmi, hatta Cezayir'e bile ulalmt Bunlar, 1086 ylnda Endls'teki Mslman liderlerin kuzeyde Toledo'yu zapte-den Hristiyan glere kar istedikleri yardma cevap vermiti. 1110 ylnda Endls'teki tm kk Mslman devletler, Murabitlerin kontrolne gemi ve bylece Avrupa'da Afrikal bir devlet domu oluyordu. Bu hanedanlk, Badat ve Kahi-re'de renim grm bir baka Atlas Berberisi olan bn Tumert tarafndan arap kullandklar, mzik aletleri aldklar ve halk arasnda pee taklmasnda srar etmedikleri iin sapk ilan edilmitir. bn Tumert 1125 ylnda kk bir grup mridiyle beraber hanedanla bakaldrm ve bylece 1147 ylnda Muvahhidler (Allah'n birliine inananlar) hem Marib'de ve hem de Endls'te Murabitlerin yerini almtr. Muvahhid ynetimi, mali olarak baarl bir ynetimdi ve birok kamusal i yapmtr; rnein bu ynetim, byk ehirler iin su kemerleri yapm ve sulama alanlarn geniletmitir. Bu ynetim, Grnata evresindeki nemli ipek endstrisinden dolay dut ticaretini tevik etmitir. Yine seramik, kat, el sanatlar, dokumaclk, hububat ve meyve ve sebze alannda uluslararas ticaret yaygn idi. Bu ticari ilikiler, talyanlarn Akdeniz ticaretinde daha da aktif olmaya baladklar bu dnemde lkeler arasnda daimi elilikler almasna ve yazmalarn sklatrlmasna yol amtr. Bu rejim, kendisinden nce47
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

kilere nazaran daha 'saf idi, zira nceki rejimlerin baz antlarn yktrmt. Bu rejim ayrca Bat slm sanatnda tm canl resimlerini de yasaklamt. Bu ynetim Fez ehrini ele geirdii zaman 'daha nce sslenmi olan camiyi suda ykam gibi ssn sildirmiti' (Dodds 1994b: 612). lk balarda binalarda hat kullanlmasna bile ihtiyatl yaklamlardr. Onlarn kana-atlerince Hz. Muhammed'e gre iir, 'eytann Kur'n idi ve ayrca resim yapanlar bedenine dvme yapan kadnlar, tefecilik ve byclkle geinenler gibi grlyordu (Brgel 1998: 11vd). lim bile tamamen serbest deildi; Mslmanlar'n byk ounluu klasik ilmi ho karlam olsalar da baz orto-doks Yahudi ve Mslmanlar Eski Yunan bilgeliine kar kmlardr. Ve normalde Mslmanlar, Yahudilere kar hogrl olmalarna karn saf Muvahhidler, onlar Endls'ten kovmaya almlardr. Fakat kat Muvahhid ynetimine Cezayir'dekiler gibi baz tasavvufi hareketler kar kmlardr. Muvahhidler ynetiminin yklmasyla beraber Hristiyanlar gneyi, yani Kurtuba ve Sevle'y yeniden ele geirirken Endls'n son kalesi, Grnata civarlarnda bir 250 yl daha yaamaya devam etmitir. Kuzey Afrika'da Cezayir ve Oran gibi baz ky ehirleri, bamsz birer korsan cumhuriyet haline gelmi ve Hristiyanlara kar kutsal savalarna devam etmilerdir; tabii bu arada Hristiyanlar da bat Akdeniz'e egemen olmaya balamlard. Bu saldrlar, spanyol misillemeleri ve i-galleriyle karlanmtr; bu da Trkler'den yardm istemeye yol amtr; Turkler'in mdahalesi ise Fas dnda bamsz bir Kuzey Afrika'nn ortadan kalkmasna neden olmutur. Avrupa'ya giriin tek kaps spanya deildi. 912-13 yllarnda italya'ya ynelen bir baka kol grmekteyiz. nce douya ve daha sonra da Asya'nn Hindistan, in ve Afrika ile olan ticaretinde nemli bir rol olan Msr'a doru ynelen Tu48

L
GEMTEK KARIl.AMAI AR

nus'taki ii Fatmiler, Maribiden Avrupa'ya girmeye alm fakat Sicilya'nn bir deniz ss olmasnn dnda baarl olamamlardr. Araplarn Kuzey Afrika'daki fetihleri, uzun sreden beri Akdeniz adalarn tehdit etmeye balamt. Akdeniz'deki deniz hakimiyeti, bu denizde ada slerine sahip olmaya dayanyordu. Hristiyan deniz filolarna Mslmanlarn ynelttii tehdit, sekizinci asrn sonlarndan onbirin-ci asrn balarna kadarki srede dayanlmaz hal almt; bu dnemde Mslmanlar, Kbrs'tan Balear adalarna kadar bir dizi adaya sahip olmu ve gney talya ile gney Fransa'da ise tutunacak yerler elde etmilerdi (Pryor 1988: 101). Mslmanlar denizdeki ilk byk zaferini, 655 ylnda Kbrs'a dzenledikleri bir seferden sonra kazanmlardr. Bundan sonraki bin yl sresince Mslmanlar, Hristiyanlarn Dou'dan deerli mallarn ticaretini yaptklar Akdeniz'deki kymetli deniz ticareti yolunu tehdit altnda brakmlardr. Bat Akdeniz hakimiyeti iin anahtar konumda bulunan Balear adalar, 902 ylndan 1229 ylna kadar Mslmanlarn kontrol altndayd. Mslmanlar ayrca Dou Akdeniz'in anahtar olan Girit adasn 824 ile 961 yllar arasnda ellerinde tutmulardr. 535 ylnda Bizansllar tarafndan fethedilmi olan Girit adas ise 902 ylnda Mslmanlar'n eline gemitir; geri Mslmanlar bu adaya ancak 652 ylnda gelebilmilerdir; bu yzden Bizansllar hep buray yeniden ele geirmenin midini tamlardr. te yandan Mslmanlar, Sicilya'nn gneyinde bulunan Panteleriya adasn -o dnemlerde Bizansllarn elindeydi- 700 ylnda alm olmalarna karn 827 ylna kadar bu aday tamamen igale kalkmamlardr. O ylda kk bir kaak kuvveti, Bizansllardan aldklar Girit'e gelmiti. tibar grmeyen Bizansl bir amiralin davetiyle byk bir g, Sicilya'ya gnderilmi ve Palermo 831'de dmtr. Sicilya'nn igali, 49
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

frikiyye'den (Afrika) Agleb hanedanlyla hz kazanm ve cetin bir mcadeleden sonra ada hakimiyet altna alnm ve bylece dou ve bat Akdeniz arasndaki gei de kontrol altna alnmtr. Bu hanedanlk, buradan talya'nn ilerine kadar uzanm ve Brindisi, Torrento, Adriyatik limanlar, Sorrento ve Campania'y ele geirmi ve hatta 846 ylnda Roma'ya kadar ulamlardr. Bunlar kuatma ve saldr mahiyetinde seferlerdi; ama Beneventolu Lombards da Bari ehrini kurtarmak amacyla onlardan yardm istemiti. 847 ylndan 871 ylna kadar yirmi yl akn sre boyunca Bari kenti, kk ve bamsz bir slm emirliinin bakentliini yapmtr. Bunlar, daha da kuzeye ilerlemi ve St. Peters'i kuatarak 846 ylnda Roma'nn snrlarna dayanmlardr; bu da Karolenjlerin Araplara misillemede bulunmasna yol amtr; ne var ki, Araplar, 915 ylna kadar Karolenjler iin tehdit oluturmaya devam etmitir, Napoli ve Salemo daimi saldrlara maruz kalm ve Monte Cassino ile Volturno gibi byk manastrlar yamalanmtr. 915 ylnda Araplar nihayet kovulmu ve Akdeniz'deki Hristiyan ticareti yeniden canlanmtr (Hodges ve Whitehouse 1983: 168). Fatimi lideri Halife el-Km, Cenova ve Fransz kylarna saldrmak amacyla filosunu harekete geirmitir ("Terrasse 2001: 73). Bu hareket, Bizansllarn kar ataa gemesine neden olmu ve onlar da saldrmtr; bu ise Girit'in ii Fatimi-lerden yardm istemesine yol amtr. Fatimiler'in bu yardma karlk vermeleri mmkn olmad iin bunun yerine 963 ylnda Sicilya'ya saldrmlar ve talya anavatanndaki Tunni-na'y zaptetmilerdir. Bunun sonucunda Bizansllar, Fatimi-ler'in Sicilya ve Kalabriya'y ellerinde tutmalarn kabul ederek onlarla bir anlama imzalamtr. Sicilya, islm egemenliinde ncelikle Tunuslu Aglebilerce ynetilmitir. Bu maceralardan 50
GEMTEK KARILAMALAR

sonra Fatimiler, Abbasiler'in egemenliindeki Msr' fethedip ryalarn gerekletirmek istediler. Nihayet Msr' 969 ylnda zaptedip Kahire'yi 972 ylnda kendilerine bakent yaptlar. Onbin Arap, Berberi ve spanyol Mslman Sicilya'ya getirilmi ve Palermo bakent yaplmtr. Onlarn egemenliinde ticaret canlanm ve ehir, dnyann en byk ehirlerinden biri olmutur (Finley et al. 1986: 52). Araplar camiler, baheler ve saraylar ina etmi, krsal blge yaamn yeniden dzenlemi, sulama sistemini yenileyerek geniletmi, turun, eker kam, keten, pamuk, ipek, kavun, karpuz ve hurma gibi yeni rnler getirmitir. Bu rnlerin gelmesiyle beraber onlarn i-

lenmesi iin gerekli olan ara-gere ve ustalklar da gelimitir; bunu zellikle daha sonra Avrupa ve onun smrgelerinin 'modernlemesi'nde nemli bir rol oynayacak olan eker kam ilemede ve ipek dokumaclnda grmekteyiz0. Bu ortamda vergilendirme merulatrlm ve hogr yaygnlamtr. Ne var ki, bunlarn hepsi 1072 ylnda Palermo'yu ele geiren Normanlar a kalmtr. Burada yaayanlar arasnda Mslman-lar'n dnda sonradan Mslman olan birok kii de bulunmaktayd (baka birok yerde olduu gibi); bu ise Mslmanlarn nfus asndan ounluk oluturmasn salamtr. Ancak ada, burann pek de yabancs olmayan Normanlar tarafndan yeniden ele geirildiinde 1060 ylndan itibaren Hristiyan aslna geri dnmtr. Malta adas da Sicilya'nn kaderini yaamtr; fakat Tunuslu Araplar, o lkede dillerini brakm ve bu da Sicilya talyancas ile karmtr. Buras Normanlar tarafndan ele geirildikten sonra Trkler onu almak iin 1565 ylnda sefer dzenlemiler de baarl olamamlardr. An6. talya'da ipek dokumacl nce Lucca'ya, daha sonra ise Lyons ve Kuzey Avrupa'ya yaylmtr. pek dokumacl ilk dnemlerde gney ispanya in son derece nemliydi. eker, talya ve spanya'ya yaylmakla kalmam, oradan Madeira, Brezilya ve Karayiplere de yaylmtr.
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

cak buras Hristiyanlar tarafndan yeniden fethedildikten sonra bile dil varln korumaya devam etmitir. Kltrel olarak, Mslmanlar ile Hristiyanlar arasndaki karlamayla ilgili dramatik ifadeleri, bugn bile halk arasnda, zellikle de spanya'da her yl dzenlenen festival ve karnavallarda bulabilmekteyiz. Bunun yannda, Mslman-Hristiyan diyalogu da gelimitir. Sid, her iki taraf iin de savamtr; Yahudi ve Mslmanlar Mdecarlar olarak Hristiyan krallklarda yaamaya devam etmilerdir. Toledo'da fetihten sonra Yahudiler, A-rapa ve branice metinleri nce Latince'ye ve daha sonra da spanyolca'ya evirmilerdir. Mslman Mdecarlar, krsal blgelere yeniden yerletirilmi ve bunlar buralarda Hristiyan toprak aalarnn tarlalarnda sulama ileriyle uramlardr. Mslmanlar tpk Yahudiler gibi dinlerini yaamlar, ancak sk sk kymlara uram, Trkler, kendilerini kurtarmak zere spanya'ya saldrmaya davet etmelerinden kukulanlmtr. Onuncu yzyl, birok Endls baarsnn zirveye kt yzyldr. Grnata bu dnemde byk bir ipek (Dickie 1994) ve dier tekstil rnleri retim merkezi olmutur. Grnata'nn binalar arasnda Pamuk Tccarlar Camii gibi muhteem bir yap bulunmaktadr. Grnata o dnemde muhtemelen tm Avrupa ve Afrika'nn en byk ehri idi. Bu ehir ayn zamanda Suriyeli sulama arklaryla sulanan ve bu yzden ylda ift rn alnan verimli topraklara da sahip olduu gibi Byk Sahra lndeki altn ticaretinden de faydalanyordu. Kurtuba da bir dnce merkezi hviyetindeydi ve Saksonlu bir rahibe bu ehri "dnyann ss" olarak tasvir etmiti. Bu ehirde ud sanats Badatl Ziryab, kendi mzik okulunu kurmu ve hem mutfa ve hem de masa adabn "medeniletirerek" baz zel iecekler iin testi yerine cam bardaklarn kullanlmasn tavsiye etmi ve di macununu halka tantmtr.
GEMTEK KARILANMALAR

Hristiyan-Arap ilikilerinin tarihinde gze arpan bir nokta ise ticaret, esir alma ya da satn alma yoluyla yaplan insan mbadelesidir. Avrupa'dan getirtilen kadn kleler, Mslman kral ve prenslerin cariyeleri olmu ve bunlar da arkc kzlar hediye olarak Hristiyan yneticilere yollamlardr. Trkler ise erkez kleleri cariyeletirmi ve bu haliyle szkonusu cariyeler yneticilerin anneleri haline gelme zelliini kazanmtr. Cariye hareketi aslnda tek ynl bir hareket idi, zira Hris-tiyanlarda resmi olarak tek elilik vard ve klelik de yaygn deildi (fakat Mayorca iin bkz. Abulafia 1994); ama arkc kzlar tabii ki snrlardan ieri giriyordu. Ortaa zerine yazlm romantik eserler bize valyeler ve savalar ile prensesler arasndaki romantik evliliklerden oka bahsederler. Bunu zellikle Bizans ve Suriye gibi iki farkl dine mensup lkelerin snr boylarnda ve slm topraklar iinde Hristiyan bir blge olarak yer alan Ermenistan'da grebiliriz. Bu dzeyde alve-ri genelde tek ynl ve pek yaygn deildi. nsan mbadelesiyle yaknda irtibatl olan bir baka husus ise din deitirme (ve Bat'da Vaftiz'in byl etkileri) meselesidir. Bunu Arap Geceleri adl eserde Kral mer ile Konstantinople Kral'nn kz olan Sofya rneinde -ki Sofya, Kral mer'e bir de erkek ocuk vermitir- aka grebiliriz. El Sid Kampeador, Arapa efendi demektir ve bu isim, Kastilya ve Leon kral VI. Alfonso'nun vasal olan Rodrigo Diaz de Vivar'a (. 1099) verilmitir. Bu ahs, saray entrikalar nedeniyle srgne gnderilmi ve o da Saragossa'nn Mslman Kral'na hizmet etmitir; fakat daha sonra Hristiyan toplumuna yeniden katlm ve Valencia Kral'nn muhafz olmu ve Kral, Kuzey Afrika'dan Hristiyanlarla savamak zere arlan Berberi Murabitlere kar korumutur. Onun yaptklar, onnc yzylda Kastiliya dilinde yazlm ilk iir olan Sid

53
AVRUPA'DA ISLAU DAMGAS

iirinde anlatlmtr. O ayrca Corneille'nin Sid (1637) adl oyununun da kahramandr. Portekiz'in slmlamas da birinci hicret asrnda balamtr. Arap ordular ve onlarn Berberi mttefikleri, 710 ile 732 yllar arasnda Iberya'y geerek Fransa'y igal etmi ve bylece Akdeniz medeniyetinin yeni bir tarzda tekrar yeermesine neden olmulardr. Mslmanlar, kuzeydeki baz Hristiyan eflikleri dnda tm lkeyi igal etmilerdir. Buradaki nfusun ounluu ihtida etmi ve genler byk slm ehirlerinde almaya gitmilerdir. Din savalar, gneye inip Mslmanlar oradan atmak isteyen kuzeydeki Hristiyanlarla devam etmitir; bunlara Afrika'dan gelen Murabitler karlk vermitir. Buna ramen Burgundili Henry, Oporto'yu ele geirip oraya yerlemi ve oradan egemenlik alann geniletmitir. Elgar-be (Bat) 1250 ylndan sonra yeniden ele geirilmi ve ancak bu tarihten sonra Mslmanlar bu blgeden karlmtr. Bu dnem, tersi istikamete, yani douya ynelen Hal Savalarnn meydana geldii dnemdir. Papa . Urban, 1095 ylnda Klermont Konsili'nde Bizans mparatorluunun Seluk Trkleri'nin tehdidine kar istedii yardm davetine icabet etmitir. Seluk Trkleri bu srada Anadolunun batsna kadar yaylm durumdalard ve Ukrayna'daki Kpak Trkleri de daha yeni Hristiyan olmu Rusya'y Bizans'tan koparmlard7. lk Hal Sava, bir yl sonra balam ve 1099 ylnda Kuds'n fethiyle sonulanmtr. Hal Savalar 200 yldan fazla srmtr; fakat bu arada 1187 ylnda Selahaddin Eyybi komutasndaki Mslmanlar, Kuds' geri almlard. Bu andan itibaren Asya'daki Avrupallar, ky blgelerinde skp kalm7. Kpak Hanl daha sonra Cengiz Han'n torunu ulan Batt (. 1255) tarafndan kurulmutur. 54
GEMTEK KARILANMALAR

lard. Fakat Mslmanlarn o ylda Hattin'de kazand zafere ramen Sarasenler, Kuds'e ve dier kutsal yerlere gelen Hristiyan haclara kar hogr gstermilerdir. Bu hogrye karn papalar, Hristiyanlar!, dmanlara ekonomik katk salad iin (zira haclar vergi vermek zorundalard) bu ziyaretlerden men etmeye almlardr. Benzer bir biimde, Mslman tccarlar da gayrimslimlerle al-veri yapmaktan men edilmilerdi. Fakat ne Mslmanlar ve ne de Hristiyanlar bu yasaa pek uymamlardr. Yine de Mslmanlarn Avrupa'daki ticareti Hristiyanlarnkinden daha azd (Constable 1194: 766). Hal Savalar terkedildi ama Avrupa, gzn Yakn Do-u'ya dikmeye devam etti. Sonralar Napoleon'un Msr' igal etmesiyle daha iddetli olaylar yaanmtr. Bu igalin, Rosetta Ta'nn tarihinin ve akademik birliklerin kurulmasnn tesinde bilgi sistemleri zerinde ilgin etkileri olmutur. Yine ngilizler de Svey Kanal'na saldrmlardr. Bunlarn dnda daha barl igaller de olmutur. Bylece bilgi toplama, Bat'nn Dogu'ya nfuz etmesinin balca nedenlerinden biri haline gelmitir. Bu erevede rnek olarak Kingsley'in (Eotheri'm yazar, 1844) Kutsal Topraklar'a ziyareti ve Babil'in Aslan Kaps gibi tarihi eserleri Avrupa mzelerine tamak amacyla yaplan seferler saylabilir. Yine Bat'nn Dou ile ilgilenmesinin nedenleri arasnda arkeoloji, linguistik, tarih, antropoloji ve tabii ki petrol arama gsterilebilir. Hal Savalar'nn etkileri oka tartlmtr. rnein Prutz (1883), Hal Savalar'nn tarihsel ve kltrel neminin esiz olduunu ve Batl valyelerin Dogu'nun harikalarn merakl Avrupallara atn belirtmitir. Buna karlk, Runci-man (1969), Hal Savalar'nn birka milyon Avrupal insann hayatna mal olduunu -tpk Konstantinople'un barbarca olan son igalinde olduu gibi (1204)-, fakat buna karlk hi55
AVRUPA'DA SLM UAMCAM

bir aydnlanmaya neden olmadn iddia etmitir (Metlitzki 1997: 4). Ona gre bu savalar ancak Dou'nun refahn taklit etme meraknn artmasna neden olmutur. Binaenaleyh, Hristiyan dnyas ile slm dnyas arasndaki birok siyas iliki, Hal Savalar ya da cihadlar gibi ihtilaflar ve kartlklar temelinde izah edilmi olsa da ticaret ve yaknlk dolaysyla insanlar arasnda kanlmaz bir karlkl mnasebet (zellikle de kltrel iletiim asndan) de domutur. Her-eyden te bu savalar her iki tarafta esirlerin ortaya kmasna yol amtr. Hal Savalar srasnda birok sava esiri zaptedilmi ve bunlardan hali vakti yerinde olanlar -rnein Arslan Yrekli Richard, (Hristiyanlarn Selahaddin'e cevab, Sarasenlerin Ba simgesinde olduu gibi Bat'da geni kitlelerce kutlanan) gibi- fidye ile serbest braklrken yoksul olanlar ise Mslman efendileriyle bir ekilde anlamak zorunda kalmlardr. Hal Savalar, Suriye'nin ky blgelerine

yerletikleri zaman yiyecek ve dier hizmetler iin yerel halk ile iletiim kurmak zorundaydlar. Bunlar ayn zamanda muhaliflerinin tp ve hijyen alanndaki stn yeteneklerinden de faydalanmlardr. Baz ilk igalciler, Arap Mslmanlarla evlenmi ve onlarn gelenek ve greneklerinden birounu kabul etmitir. zellikle Templar valyeleri, slm ile yakn ilikiler kurmutur; bu nedenle de 1318 ylnda baskya uramlardr. Ve baka gruplar da Filistin'i kendi yurtlar yaparak kutsal meknlar kfirlerden geri almlardr. Hatta bu meknlar kendi muhayyilelerinde dntrmlerdir bile. Hal Savalarnn efsanesine gre Ta Kubbe, incil'de geen Kutsallarn Kutsal'dr ve El-Aksa Camii de Hz. Sleyman'n Mekn'dr (Howard 2000: 181). Endls'n Hristiyanlarn egemenliine girmesi, ancak Grnatann 1492 ylnda yeniden fethedilmesiyle mmkn olmutur. Bu ehirde yaayan Maribiler'e ilk bata din zgrlk
56
GEMTEK KARILAMALAR

verilmise de -her ehrin eitli koullarla teslim olduunda yapld zere- daha sonra din deitirmeye zorlanmlar ve bu da 1499-1500 yllarnda ve yine 1568 ylnda isyanlara neden olmutur. Maribilerin yl sonra yenilgiye uratlmas zerine kendilerine ya dinlerini deitirme ya da lkeyi terketme seenekleri sunulmutur. ou Maribi dinini deitirmi ama bunlardan oluan Morisko topluluu Hristiyanlar tarafndan hibir zaman tam kabul grmemitir. Sonralar II. Philip ynetiminde baz topraklar msadere edilmi ve 1567 ylnda karlan bir emirle asli isim ve giysilerini kullanmalar ve Arapa konumalar yasaklanmtr. Yine onlarn gelenek ve grenekleri yasaklanm, mezarlar kapatlm ve hatta hamamlarn kullanmalar bile engellenmitir (zira bu hamamlarn gnlk abdest alma yerleri olduundan korkulmutur). Gerekten de Elhamra'nn gzel hamamlar tamamen yok edilmitir. Hristiyanlarn da bu hamamlar kullanmalar engellenmitir (De Castro 2002: 204). Yine Mslmanlarn domuz eti yasana riayet etmelerine ve kuskus yemelerine yasak getirilmitir. (De Castro 2002: 207). Ne var ki bunlar, kendi mutfaklarnda 'Moriskolar gibi yemeye' devam etmiler ve hatta baz gelenekleri Kastilyallar tarafndan da tatbik edilmitir. Bu yasaklamalar sonucunda Moriskolar hep isyan halinde olmu ve Turkler'den ve Kuzey Afrika'dan yardm istemilerdir. Ancak iki yl sonra isyan bastrlm ve bu insanlar spanya'ya ve baka uzak yerlere datlmlardr8. Bu arada, bu topluluk, spanya'y igal etmeleri iin deil de Dou'da yaayan Hristiyanlara misilleme tehdidinde bulunmalar iin Memluk hakimiyetindeki Msr'a bir eli yollamtr. Bunun zerine spanya endieye kaplm ve Ferdinand, Peter Martyr adnda zel bir eliyi Memluk sultanna gndererek bunu yapmamalarn temine almtr. Mo8. Dalmann yar kurgusal bir incelemesi iin bkz. Amin Maalouf, Leo (he Ajican, ev. R Sluglett. l.cmdra: Quarlel, 1988. 57
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI GEMTEK KARILAMALAR

riskolarn yardm arlar karlk bulamaynca bu sefer II. Be-yazd ynetimindeki Osmanl nmparatorluundan yardm istenmitir; fakat yardm istekleri yine karlksz kalmtr/'' Ne var ki, bu yardm istekleri, Trklerin, spanya'daki Mslman kardelerinin zor durumda olduklarn farketmelerine yaram ve Trklerin nebaht'daki yenilgileri dahil dou Akdeniz'e yaptklar tm seferlerin arkasnda bu yardm istekleri de bulunmutur. Ancak btn bu abalar tm Moriskolarn 1609 ylnda lkeden atlmasn engelleyememitir. spanya'nn Hristiyanlar tarafndan yeniden fethedilmesin-den sonra da Mslmanlar sadece Endls'te deil, ayn zamanda Valencia'da da varlklarn muhafaza etmilerdir. Mslmanlar Valencia'da yaklak 300 yl boyunca vergi verdikleri ve topraklara iyi baktklar iin asil bir toprak aas tarafndan korunmutur. 'Morisko Valencia's manevi yn itibariyle slm'n bir paras olarak kalmaya devam etmitir... burada adeta millet iinde millet olarak kalmlardr" (Lynch 1965: 208). Ayrca Mslmanlar burada nfusun nemli bir ksmn oluturmu ve bu yzden dierleri onlarn saysal egemenliinden korkmulardr. Hatta onlarn 1609 ylnda lkeden kovulmalarnn nedenlerinden birisi de sahip olduklar saysal ounluktur. 1492 ylndan sonra Hristiyan Avrupa'nn Akdeniz limanlaryla (ve hatta Colley'e gre (2002: 229) 1262-3 yllarnda Norve'le) olan ticari ilikileri glenmitir. Marsilyallar, Tunus'ta arap ticareti yaparken Montpellier e Narbonne arasndaki ticari ilikiler olduka gelimiti (Coltey 2002: 228). Avrupallar zellikle Normanlar'n Sicilya'ya yerleerek Tunus'tan vergi istemesiyle -Anjoulu Charles'n 1266 ylnda iktidar olmasyla elBurada bir bilgi hatas olmal. Yahudilerin yardm talebi II. Beyazd tarafndan kabul edilmi ve spanya'dan geldikleri iin

Selordim (spanyol) Yahudileri olarak adlandrlmlardr. (Etkileim Yay.) 58

i
Mustansir vergi vermeyi reddetmitir- Akdeniz'de giderek glenmitir. Hristiyanlar baz antlamalar yardmyla Kuzey Afrika'daki limanlara ulam ve buralarda "fabrikalar" kurmulardr. Mslmanlar asndan ise kaaklar ve mahkumlardan oluan nemli bir Hafsi Hristiyan militan topluluu vard ki bunlar Marib'in tarihinde nemli bir rol oynamlardr. Kuzey Afrika genellikle kendine yetecek kadar budaya sahip olmu ve hatta nfusunun ou mltecilerden oluan Endls'e ihra bile etmitir. Fas da zeytin, hurma ve eker kamn ihra edecek durumdayd. Fas ayrca deri ve kaliteli merinos ynn de zellikle Cenova'ya ihra ediyordu. En azndan onuncu yzyldan itibaren Grnata, ipek retimiyle ilgilenmi ve onu italyan ipeinin sonradan devreye girmesine kadar Avrupa'ya ihra etmitir. Mslmanlar lkeye datldktan sonra genelde zorla din deitirmi insanlar, Yeni Hristiyanlar ya da Moriskolar olarak yaamaya devam etmilerdir. Mslmanlar'n din deitirme ya da lkeyi terketme seeneiyle kar karya kaldklar 1502 ylnda Kastilya'da balatlan bu politika, daha nce de ifade ettiimiz gibi dou Akdeniz'de varln hissettirmeye balam olan Osmanl Trkleri'nden duyulan korkunun bir eseriydi (Lynch 1965: 206). Zira spanya o dnemde hl Marib'den gelen saldrlara maruz kalyordu; bu yzden Moriskolarn deniz blgelerine ulamalarna izin verilmiyordu. Benzer bir kaderi, Grnata'mn ele geirilmesinden ksa bir sre sonra lkeden kovulan Yahudiler de yaamtr. Daha sonra 1609 ylnda din deitirmi Mslmanlar bile ayn kaderi yaamtr. Bu donemde spanya, sadece Akdeniz cephesinde deil, Orta Avrupa zerinden de kendini srekli Trklerin tehdidinde grmtr. Ama ayn zamanda gl bir ideolojik unsur da her zaman vard. Engizisyon, 1478 ylnda balam, Yahudiler
59
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

1492 ylnda (Kristof Kolomb da bu yl Amerika'y kefe kmt) lkeden kovulmu ve bunlar 1609 ylnda Mslmanlar izlemitir (Mslmanlarn spanya'nn krsal ekonomisinde hayati bir rol vard). Bu olaylardan sonra spanya, Amerika'dan gelen kazanlara ramen de gemitir. Mslmanlarn Kuzey Afrika'y igal etmesi, nfusun byk ounluunun ihtida etmesine yol amtr. Yahudiler, Marib'de yaamaya devam etmi ve Mslmanlar onlara ou zaman Hristiyanlardan daha iyi davranmlardr. Bu nedenle, Mslmanlarla beraber spanya'ya gelen birok Yahudi, daha sonra buralardan snr d edilince Kuzey Afrika'ya gitmitir. Ve ispanya'da tpk Akdeniz blgesinin her yerinde olduu gibi birok kii din deitirmitir. Yeniden fetihle beraber spanyol yneticiler, iki arada bir derede kalmlardr. lk balarda Mslman kyllerin tarm alannda hayati bir rol vard, zira bunlar tarmsal sulama konusunda bilgi sahibi idiler ve dahas nfus olarak da fazla idiler. te yandan, Maribilere kar din mcadele de devam ediyor, bu mcadele halktan byk destek gryordu; bunu festival zamanlarnda Hristiyanlar ile Maribiler arasndaki savalar konu edinen halk tiyatrolarnda aka grebiliriz. nsanlar ve dinlerin dnda ayrca Asya kkenli ilim ve icatlar da Avrupa'da ve zellikle de spanya'da Mslmanlar vastasyla yaylmtr. yle ki spanya, Yakn Dou'nun kark olduu dnemlerde Mslman ve Yahudi bilginler iin gvenli bir liman haline gelmiti. Bu konuyu daha sonra kltrel etkiler bal altnda ayrca deerlendireceim.

Orta Yol
Akdeniz'de Araplarn dnda bir de slm'n ikinci byk kolunu oluturan Trkler vard. Seluklulardan ve daha son60
GEMTEK KAR1LAMA1 AR

ra neo-Moollardan mteekkil olan Trkler 1055 ile 1405 yllar arasnda daimi bir surette Orta Asya'dan g etmeye devam etmilerdir. Seluklular, muhtemelen tarikatlar vastasyla onbirinci yzylndan itibaren Snni Islm benimsemilerdi. Seluklular nce Horasan' (ran) ve daha sonra da 1055 ylnda Badat' fethederek Suriye'ye ilerlemilerdir; bu srete Ermenistan dalarnda Bizans direniiyle karlamlardr. Osmanl Trkleri, Anadolu'da kurulmu ve 1326 ylnda Konstantinopolis yaknlarndaki Bursa'yi kendilerine bakent yapm toplama bir kabileydi. Trkler, Konstantino-

polis'daki muhalif fraksiyonlarn davetiyle Dou Trakya'ya gemi ve Avrupa yakasnda Edirne'yi kendilerine ikinci bakent yapmlardr, islm'a son derece bal olan Trkler daha sonra Yunanistan ve Balkanlara girmi ve en sonunda II. Mehmed'in (Fatih) komutasnda Konstantinopolis'i almlardr. Rnesans efsanelerinden birine gre bilimin yeniden douunda dou Akdeniz'den kaan Yunanllarn byk etkisi olmutur. Marlowe, Racine ve dierleri Trkleri zorba olarak grmtr; zaten Bat'da dou despotizmine ilikin olumu bir nyarg mevcuttu. Fakat bu anlay, karlkl iletiimi engelleyememitir. Hem eliler ve hem de tccarlar karlkl gidip gelmeye devam etmitir. Avrupal sanatlar eitli ziyaretler yapmtr; rnein Gentie Bellini sultann portresini yapmak zere stanbul'a davet edilmitir. Baka etkiler de mevcuttu (Jardine ve Brotton 2000). Fatih Sultan Mehmed'in kendisi de zaten bir Rnesans adamyd. Sultan Mehmed'in en sevdii yazarlardan biri de I.ivy idi; onun eserlerini sultana italyan Cyriac of Ancona okuyordu (Burke 1998: 58). Ama Trkler ayn zamanda byk bir tehdit idiler ve yle de grlyorlard. Osmanl mparatorluu hakknda bir kitap yazan Giovio,
61
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

bu kitab Trklere kar bir Hal Sava'nn dzenlenmesi iin yazmtr (Burke 1998: 210). Avrupa ana ktasnda Trkler nce 1354 ylnda Gelibolu'ya yerlemi ve sonra 1362 ylnda Edirne'yi alarak, oradan Meri vadisini geerek Balkanlar'a ulamlardr. Trkler daha sonra Bulgaristan' ve Yunan yarmadasnn nemli bir ksmn fethet-milerdir. Bunu takiben 1398 ylnda Srbistan' topraklarna katan Trkler, Eflak' vergiye balamlardr. Macaristan ve Habs-burg topraklarna zaman zaman saldrlar dzenleyen Trkler, 1396 ylnda Nibolu'da zafer kazanm olmalarna ramen 1402 ylnda Timur ve onun Mool ordusuna Ankara'da yenilmilerdir. Bunun zerine Trker dikkatlerini Akdeniz'e evirmilerdir. Fakat Konstantinopolis'in dmesiyle Trk ordusu Balkan yarmadasndaki konumunu glendirmi ve orada Macar etkisine son vermitir. Trkler 1417 ylnda Arnavutluk'ta bulunan bir ticaret kasabas olan Cirokastra'ya yerlemilerdir. Yunanistan ile Orta Avrupa'y birbirine balayan Hristiyanlktan ihtida etmi birok Mslman'n bulunduu Arnavutluk'ta Trkler, byk bir kale ve birok tccar evi ina etmitir. Osmanl mparatorluu, Polonya'daki birleik devletlerden oluan Kagielonyan hanedanlna saldrm ve Kaffa (1475), Kilya ve Akkerman (1484) gibi birer ticaret merkezi olan ehirleri fet-hetmitir; bu olay, Polonya'nn Dou ile olan ticaretini tamamen kesmitir. Polonya ayn zamanda Krm Tatarlar'nn da saldrsna uramtr. 1475 ylnda Osmanl egemenliine giren Krml Tatarlar genelde kle edinmek iin saldrlar dzenlemi ve Kzl Rutenya ile Kk Polonya'y yamalamlardr. Tatarlar, 1498-9 yllarnda Krakov ve Moldovya'ya ulamlardr. ar III. ivan, onbeinci yzyln sonlarnda ve onaltnc yzyln balarnda komusu Litvanya'ya saldrmak amacyla Krm Trkleriyle ittifak kurmutur.
62
KARILAMALAR

h rai...- '=
I I,-

i
\ t

'

IIS 4

i I 'bu?-.,-' 'i J \
,./ A, . I

y. *r <W-,
63
E

i--' /


E 12

t j

i i
f

AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

Kanuni Sultan Sleyman baa geince gneybat Avrupa'ya yeniden seferler dzenlenmeye balamtr. Tuna Nehri zerindeki gl bir kale olan Belgrad 1521 ylnda alnmtr, Hristiyanlarn dou Akdeniz'deki balca tutamak noktas olan Rodos ise bir yl sonra dmtr. Bunun zerine Akdeniz dnyas alarma gemitir. Buna ramen Protestanlar, Almanya'da-ki Katoliklere taviz vermemek amacyla Habsburglularn Trklere kar verdii mcadelede onlara yardm etmeye pek yanamamlardr. Durum, 1529 ylnda Avusturya kralnn Trkleri saldrmaya tahrik etmesiyle zirveye kmtr (Fisher-Galati 1959: 36). Bunun zerine gerekleen Viyana kuatmas aslnda Trklerin Almanya'y igal etme planlarnn bir paras deildi; Trkler Viyana kuatmasyla, Macaristan'a karmamalar iin -zira Babali burada alternatif bir lideri destekliyordu-Habsburglulara bir uyar vermek istemilerdir. Buna ramen Viyana kuatmas, dnemin Avrupa liderlerini en azndan bir Hal Seferi dzenlemek iin bir araya getirmitir. Genel olarak halk mdahale etmeme eilimindeydi9, ama mparator V Charles 1530 ylnda Augsburg'da hem din "hatalar" grmek ve hem de "Trk korkusundan doan ktlkleri yok etmek" zere bir liderler meclisi dzenleme ars yapmtr (FUher-Galati 1959: 42). Girit, Kbrs ve Mora'yi kontrol altna alan fatihler, bir yzyl sonra Konstantinopolis dene kadar saldrlarna devam etmilerdir. Bunu takiben Trkler Balkanlar'a be yzyl hakim olmulardr. Belgrad 1521 ylnda ele geirilmi, Macaristan 1526 ylnda Moha Meydan Muharebesiyle malup edilmi ve yl sonra Viyana kuatlmtr. Tm bunlarn neticesinde
9. Bu konudaki Alman kanaati. Diahgs de belki conta Tucos (Leipzig L529) balkl yazlarn (F!tg.schnftcn Zritungeti) ve arklarn ieriinden anlalabilir. 64
GEMTEK KARILAMALAR

Trkler, Macaristan ve Transilvanya'nn ekseriyetini ve Eflak ile Bodan prensliklerini kontrol altna almtr. Trkler, Balkanlarn ekseriyetinde 1878 ylndaki Berlin Kongresi'ne kadar en azndan ismen hakimiyetlerini korumulardr. Trklerin Dou Avrupa'daki kuatmalarna ilikin hatralar, Macaristan ve Srbistan gibi milletlerin hafzalarnda canlln korumaktadr. Macarlar iin birok Macar'n hayatm kay-betttii Moha Meydan ad yaamaya devam etmektedir. Yine Srbistan'da Kosova'daki Karakular Meydan hl canldr. Fakat Bat Avrupa'da tehdit daha az hissedilmitir. Gerekten de Moha Meydan Savandaki yenilgiden nce Macarlar, Almanya ve Avusturya'y kendilerine yardm etmeye ikna etmekte zorlanyorlard. Ancak Endls' daha yeni, yani 1492 ylnda yeniden ele geiren spanya'nn durumu farkl idi. Trk donanmas, bat Akdeniz'de 1520li yllarn sonlarnda ispanyol karasularna saldrlarn srd bir dnemde grnmeye balamtr. Sultan, spanya'nn Maribileri kk drmesini affetmek niyetinde deildi. 1529 ylnda korsan Barbaros, Cezayir'e akn dzenlemitir. Osmanllar, 1. Francis ynetimindeki Fransa'dan yardm alyorlard, fakat Barbaros 1534 ylnda spanya Seferinin amiralliine atand ve kendisine Tunus'u kuatma emri verildi. Barbaros komutasndaki spanyol donanmas Sicilya kylarn ve gney talya'y dvmeye balamt. Fakat bunun zerine mparator V Charles kar saldrya gemi ve Barbaros'u malup ederek Tunus'u yeniden ele geirmitir.'*' Ancak

par

bu zaferlere Franszlar kar saldryla cevap vermi ve bu da Trkler'in Akdeniz'deki hcumlarn arttrmasna ve Slovenya ile Hrvatistan'a yeni saldrlar dzenlemelerine yol amtr.
Yazarn szn ettii olay 21 Temmuz 1535 tarihinde gerekle mistir. (Etkileim Yay.) 65
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

Genelde Kuzey Afrikal korsanlarn ve Trk donanmasnn hakimiyetinde bulunan Akdeniz'de Trkler ile Hristiyanlar arasnda daha nce birtakm byk atmalar meydana gelmiti. Deniz korsanlar^ lkeleri tarafndan rnein Trablus-garb'da denizde yaamaya zorlanmlard. Bunun neticesinde korsanlar, Sicilya'dan hububat tayan ispanyol gemilerine saldrmlardr; ancak korsanlar 1560 ylndan itibaren heryere saldrmaya balamlard. Bat Avrupa bile Kuzey Afrikallarn ingiliz kylarna kadar varan saldrlar ve bazen de ticaretlerinden dolay onlardan haberdard. 11 Philip, ayn yl Trablus-garb'a saldrmaya niyetlenmi ancak bunun yerine Cerbe'ye akn yapmtr. Ancak burada Trk donanmas tarafndan feci bir yenilgiye uratlmtr. Bunun neticesinde II. Philip, Trkleri yenmek amacyla yeniden silahlanmaya ve Venedik ve Papalk ile ittifak kurmaya karar vermitir, zira Trkler 1571 ylnda Kbrs' Venediklilerden alm ve bu yzden Venedikliler eker, tuz, pamuk, bakr ve arap kaynaklarndan mahrum kalmlard. Modern dnemin balarnda Dou'nun ilminin "tm Bat'nn gz olan" Venedikliler yoluyla tand sylenir. Akdeniz'in bir slm gl olduu dnemde Avrupa'nn Yakn Dou ile irtibatn asrlarca Venedik salam ve bylece Avrupa, Dou ile ticarete devam etmitir. Dolaysyla, Venedik her zaman ispanya'nn mphem bir mttefiki olarak kalmtr, zira bu lke gney Rusya ve Balkanlar'dan gelen hububata baml idi ve bu hububat da Trklerin kontrolndeki Boazii'nden gemek zorundayd. Bu lke dou Akdenizle ancak Trklerin izniyle ticaret yapabiliyordu. te yandan, Venedik, 1570 ylnda ne-baht Krfezi'nde Trkleri yenilgiye uratan ve Dou'dan gelen deniz tehdidine geici olarak son veren mttefik donanmasna silahl gemileriyle destek vermitir. Fakat Trkler yl ierisinde kendilerini toparlam ve spanyollara Tunus'ta b-

66
GEMTEK KARILAMALAR

yk bir ders vermilerdir. Bu zafer, Akdeniz"de nisb bir yumuamaya neden olmu ve bu da Philip'in yzn srekli bir kavga ierisinde olduu genelde Protestan olan Benelks (Belika, Hollanda ve Lksemburg) lkelerinin bulunduu Kuzey Avrupa'ya evirmesine yol amtr. Trkler sadece bir cephede savamyorlard; bu arada Avus-turya-Macaristan'a da saldryorlard. Protestan ngiltere de spanya iin sorun olmaya balamt. Zira papaln yasaklarndan kurtulan ngiltere bu sralarda sadece Trkiye'deki deil10, ayn zamanda Fas'taki Mslman glerle -Fas, Elizabeth'in teknik yardmyla Byk Sahra ln aarak Nijer'i fethet-mitir- flrt halindeydi. Elizabeth, onaltnc yzyln sonlarnda Fasllara Katolik Portekizlilere kar kullanmalar iin silah satmtr. Ama bu tr ittifaklarn tek nedeni devlet meseleleri deildi. slm, mabetlerde resim bulundurmay yasaklamakla, evlilii kutsal bir ey olarak grmemekle ve manastr hayatn reddedetmekle Protestanla daha yakn grlyordu (Colley 2002: 122). Elizabeth, Trklerle ittifak peindeyken ortaya atlan iddiaya gre Protestanlar ile Mslmanlar, spanya Kral'nn tatbik etttii "putperestlie" kar kmada hemfikir idiler. Ne ilgintir ki, Mslmanlar ile Protestanlar bir araya, onlarn ikon nefreti getirmitir. Elizabeth'in tavr, Protestanlar arasnda geni karlk bulmutu. rnein Luther, Trkler'e kar savamay Hristiyani bulmayarak reddetmitir (Fisher-Galati 1959: 8); ona gre kfirlerin Avrupa'ya saldrs aslnda Tanr'nn gnahkrlara ceza vermesini ve sa kartlarnn, yani papaln rmlnn cezalandrlmasn temsil etmektedir. Tabii burada siyas etkenler de yok deildi. Bu dnemden ok nce, yaklak 1212 ylnda Kral John'un Fas ile ittifak kurarak Fransa'y arkadan vurmaya altna dair riva10. Trkler, bronz top tehizatlar iin ngiliz kalayna ihtiya duymulardr. 67
AVRUPA'DA SLAM DAMCIAS]

yetler dolamaktayd. Bu imkn her zaman vard. Bu sefer de Elizabeth, sultann Armada" iin ngiltere'ye saldrmasn engellemek amacyla spanya'ya saldrmasn istiyordu. ttifak arzusu her zaman tek tarafl deildi. Protestanlar, Trklerle ittifak arayndayken, Moriskolarn iine dt zor durum, Trkleri Katoliklere (bu durumda spanya'ya) kar Protestanlarn yardmn istemeye hazr hale getirmiti. Mo-riskolar -ki ou Fas'tan gelmiti- Fas'a askeri olarak yardm eden Elizabeth tevik etmitir. Esasnda Sallee kenti ounlukla onlardan oluuyordu. Moriskolar, Fas kral el-Mansur'un Byk Sahra l'n ap Songai kralln yenerek oradaki altn alp planlarn

gerekletirmesi iin ona yardmda bulunmulardr. Elizabeth ldnde onun halefi olan 1. James, din inanc kuvvetli biriydi ve isyana, zellikle de "kfirlerin" isyana tevik edilmesi fikrinden korkuya kaplarak nceki anlaylar deitirmiti. Fakat 1. Charles, 16201i yllarda spanya'ya kar Fasllarn yardmn istemiti; 1704 ylndan itibaren ngiltere, Cebelitark ve Malta'y gvenlik altna almak amacyla srtn Fasl ve Cezayirlilere dayamtr. Elizabeth dnemine gelindiinde hal ruhu zaten byk oranda lmt, fakat bu arada Akdeniz'de Mslmanlar ile zellikle ynl rnlerde ve silahlarda nemli bir ticari iliki gelimiti. Buna karlk Mslmanlar da ngiltere'ye eker ve meyve ihra etmitir. Ama ilikiler sadece ticaretle snrl kalmamtr; saldrlar da devam ediyordu. Bu dnemde Mslman gemileri, mallar ve insanlar yakalamak amacyla Kanal'a girerek kylar evrelemilerdi. 1630lu yllarda Cezayirli deniz korsanlar, bat ngiltere ve rlanda'daki ky kylerine saldrm ve bu arada Fas da ngiltere'nin esir tuttuu Fasllar
11. lk ngiliz elisi stanbul'a 1582 ylnda Armada hazrland srada gnderilmitir. 68
GECMITKKI KARILAMALAR

fidye ile kurtarmak amacyla byk bir diplomatik atak balatmt (Colley 2002: 115). 1600 yl ile 1640l yllarn balar arasnda Kuzey Afrikal korsanlar, Akdeniz ve Atlantik'te 800'den fazla ngiliz ticaret gemisine el koymu ve yaklak olarak 12,000 kiiyi yakalamlardr. ngiltere de Akdeniz'de benzer ve hatta Mslman korsanlardan daha youn saldrlarda bulunmutur. Bu atmalar srecinde ou ngiliz olmak zere birok insan esir alnm, bunlardan bazlar fidye ile serbest braklrken bazlar Kuzey Afrika'ya gnderilmi ve bazlar da kle olarak altrlmtr. Bu arada slm'a ilgi de artarak devam etmitir. Bu ilgi neticesinde Oxford ve Cambrid-ge'de ilk Arapa krsleri almtr. Onaltnc yzyl, Mslman glerle ve zellikle de Trkiye ile artan bir diplomatik misyon ilikisine sahne olmutur. Sultan, sadece Avrupa'daki Protestanlardan deil, ayn zamanda Katoliklerden de pahal hediyeler kabul etmeye balamtr. Dou'dan gelen eliler ve baka ahsiyetler Bat'y ziyaret etmeye balamlardr. Hal ruhu lm ve bunun yerine daha ok ticaret arzusu gemi olmasna karn Akdeniz'de meydana gelebilecek bir slm saldrs korkusu Bat Avrupa'da daha az olmak zere varln devam ettirmitir. Zira atma ve ihtilaflar devam ediyordu. Daha nce grdmz gibi, VI. James ingiltere'de tahta ktnda Elizabeth'in politikalarn tersine evirmi ve spanya ile bar yapmtr. Bunun zerine ticaret gemilerine saldr dzenlenerek misillemede bulunulmutur. 1610 yl ile 1630lu yllar arasnda Devon ve Corn-wall, ticaret gemilerinin bete birini Kuzey Afrikal korsanlara kaptrmtr. Sadece 1625 ylnda Plymouthlu yaklak bin gemici ele geirilmi ve bunlarn ou da kylardan 30 mil ieride yakalanmlardr (Colley 2002: 49). Bu baarszlklar, hkmete kar memnuniyetsizliin artmasna yol am ve bunun zerine 1. Charles, donanmann korsanlar karsnda69
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

ki durumunu dzeltmek amacyla halktan zorla para toplamtr. Mslmanlar ayn zamanda edebiyatta da byk bir rol oynamlardr. rnein ngiltere'de Marlowe'un Jamburlane (Timulenk) adl eseri ve Shakespeare'in Othello'su (Venedikli Maribi) ve baka oyunlar bu dnemde ortaya kmlardr. Yine Fransa'da Racine'in Bajazeti (Beyazd) bir klasik haline gelmitir. Benzer bir biimde, spanya edebiyatnda yeniden fetih hikayeleri ve zellikle de Sid hikayesi byk yer kaplar. spanya edebiyatnda ayn zamanda Hristiyanlar ile Maribiler arasndaki atmalara ilikin halk anlatlarn da bulabiliyoruz. ngiltere'de Thames Irma'nda, Hristiyan gler ile Mslman gler arasndaki deniz savalar yeniden canlandrlm-tr (Matar 1999: 145). Bu jakoben gsterilerde Ha (St. Geor-ge'un), Hilali malup etmi bir ekilde takdim edilir. Kralie Elizabeth dneminde sahnede Mslmanlarn temsil edilmesi son bulmamtr. 1715 ylnda Covent Garden Theatre'de 'bir Barbarlk olay' sahnelenmitir. Bu oyunda esaretinden kurtulduklar Kuzey Afrika'daki esaret durumlarn el ve ayaklara taklan zincirlerle temsil etmilerdir. imdi de Orta Avrupa'ya bakalm. Babali'nin gleri, onun yzyllarca Avrupa siyasetinde daimi bir unsur olarak varolduunu ve stanbul'un fethinden sonra Arap ya da Mool slm'ndan daha nemli olduunu gsterir. Trkiye de i siyasette potansiyel bir unsur olarak varolmutur, zira bir taraf dier Hristiyan glerin desteini aldnda dier taraf, stanbul'dan yardm istemitir. Macaristan'da Habsburg Staathalder Ferdinand, kendini devlet bakan ilan edince bir bakas, Za-polya da Osmanl desteini arkasna alarak ayn eyi yapmtr. mparator Charles, 1539 ylnda Protestanlarla anlama yapmakta baarsz olunca Osmanllarla anlamaya yanamtr.

70
GEMTEK KARILAMALAR

Ayn eyi baka bir zamanda Ferdinand ve Fransz kral 1. Francis de imparatora kar yapmtr. Bu arada Kralie Elizabeth ise Katolik glere kar Osmanl ile ittifak kurmak amacyla bir eli yollamtr. Almanya'da Trkler'in Viyana'ya ve tesine saldr tehdidine kar koymak amacyla vergi toplanma ihtiyac, Luthercilerin imparatordan Katoliklere kar taviz koparma frsatn dourmutur. Mslmanlar (Trkler) bu yolla onsekizinci yzyla kadar Avusturya-Macaristan mpara-torluu'na etki etmilerdir. Din Reformasyon hareketleri Avusturya-Macaristan mparatorluu iin bir tehlike ve dolaysyla onun direnme kapasitesine kar bir tehdit oluturmak-tayd. Protestanlar da Mslmanlarla atma halindeydi zaman zaman ama Mslmanlarn ilerleyiine kar asl direnii gsterenler Katolik gler olmutur. Protestanlarn 1521 ylndan sonra Almanya'da tannma abalar, 1555 ylnda Augsburg'da bir meclisin toplanmas sonucu zaferle sonulanmtr. Protestanlarn bu zaferinin arkasnda d tehditler byk rol oynamtr. Bir yandan, Bat'da I. Francis egemenliindeki Fransa'dan ve dier yandan Dou'da Osmanllardan Habsburg'un Avrupa'daki hegemonyasna srekli tehditler ynelmitir. Dou'da sorunun kaynan her iki tarafn da itahn kabartan ve daimi Trk saldrs altnda bulunan Macaristan oluturmutur. Bundan dolay yle denilmitir: "Lutherciliin 1555 ylnda Almanya'da glenmesi ve meruiyet kazanmasnn temelinde hereyden ok Osmanl yaylmacl bulunmaktadr" (Fischer-Galati 1959: 117). Osmanllar, bat ynnde Hristiyanlar'a kar Balkanlar'da ve Macaristan'da ilerlemeye devam etmi ve 1683 ylnda Viya-*na snrlarna dayanmlardr. Osmanllar, 1682-1699 yllar arasnda Avusturya ve Polonya ile giritikleri uzun sreli atmalar sonucunda nihayet 1698 ylnda yaplan Zenta Sava
71
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

sonucu yenilgiden kurtulamamlardr. Bu savan sonunda Osmanl imparatorluu ile "Kutsal ittifak" arasnda 1699 ylnda yaplan Karlofa Antlamas'ndan sonra kar saldr balam ve bu saldrlarn sonucunda Avusturya, Macaristan'n, Transilvanya'nn, Hrvatistan'n ve Slovenya'nn byk ksmn yeniden ele geirmiken Venedik, Dalmaya ve Mora'y alm ve Polonya da Podolya'y kazanmtr. Ruslar'n Osmanllara kar ilerlemesi, Byk (Deli) Petro ile bu zamanlarda, yani onyedinci yzyln sonlarnda balamtr. Ruslarn basks Katerina ile devam etmi ve Katerina, Dinyester Irma'na kadar olan Karadeniz'in kuzeyindeki topraklar almtr. 1774 ylnda yaplan bir antlama [Kk Kaynarca] ile Rusya, Karadeniz blgesindeki topraklar almakla kalmam, ayn zamanda Osmanl mparatorluundaki tm Ortodoks Hristiyanlarn hamisi olma zelliini kazanmtr; bu son sylediimiz, nemli tarih ve kltrel neticeler dourmutur. Rusya ve Avusturya bundan sonra Osmanl'nn Avrupa'daki kol ve kanadn krmaya alm ve bylece 1812 ylnda Besarabya (Bucak) Rusya'ya katlmtr. Ne var ki, Trkiye, Napolyon Sava'nn sonunda Balkanlar'n bir ksmnda kontrol yeniden eline almtr. Fakat daha sonra Osmanl'nn Avrupa'daki varl yava yava yok olmaya devam etmi ve nihayet Krm Sava (1853-56) patlak vermitir; Batl gler bu savata Rusya'ya kar Osmanllar'a destek vermitir. Ancak Rusya'nn Trkiye'yi 1878 ylnda malup etmesiyle Ayastefanos Antlamas imzalanm ve Balkanlar yeniden dzenlenmitir; bu antlama ile Bulgaristan, Srbistan, Karada ve Romanya bamszln kazanm olmasna karn bu antlamann artlar Batl glerin basksyla ayn yl Berlin'de toplanan bir kongrede deitirilmitir. Daha sonra 1911-12 yllarnda Osmanl mparatorluunun Balkan ittifak ile yapt Balkan Sava neticesinde Osmanl, Avrupa'daki tm topraklarn istanbul'u evreleyen dar
72
GEMTEK KARILAMALAR

bir erit dnda kaybetmitir. te onlara bugn hem Avrupal ve hem de Asyal kimliini kazandran bu toprak erididir. Trklerin Avrupa Birlii'ne alnmas, kahir ekseriyeti Hristiyan olan Avrupa'ya byk bir slm gc katacaktr. Trklerin egemenlii altndaki topraklarda yaayan Hrist-yanlara Rum (Rumeli ya da Roma kkenli bir kelimedir bu) denilirdi; bunlar devirme yoluyla Osmanl idaresinde de grev alyorlard. Arnavutlar, dier Balkan nfusundan ayr tutuluyordu; bunun sebebi yalnzca onlarn Slavik olmayan bir dil konumalar deil, fakat ayn zamanda onbeinci yzylda Trklerin etkisiyle byk oranda Mslman olmalaryd (geri dalk blgelerde yaayan baz Arnavut kabileleri Katoliklii

benimsemilerdi). Balkanlarn geri kalan ksm ya Yunan Ortodoks Kilisesine bal idi veya karkt. Trkler'in Viyana'da yenilgiye uratlmalar, onlarn Avrupa'daki gerileyileri-nin balangc olmutur. Bu sre Trkler'in 1821 ylnda Yunanllarn yaptklar Bamszlk Savayla (bu savata air Byron bir kahraman haline gelmitir) nce Yunanistan'dan ve daha sonra da 1877-8 Rus Sava ile Bulgaristan'dan ekilme-leriyle devam etmi ve nihayet Birinci Dnya Sava'na gelindiinde Osmanl, Balkanlar'daki tm topraklarn kaybetmitir. Trkler, Yunanistan ile nfus mbadelesine girerek etnik temizlik yapm ve bu mbadele ile Yunanistan'daki Mslmanlar Trkiye'ye ve Trkiye'deki Hristiyanlar da Yunanistan'a -baz istisnalar haricinde- g etmilerdir. Fakat baka yerlerde, rnein Arnavutluk, Kosova, Bosna-Hersek ve Makedonya ile Bulgaristan'n (burada daha ok Tatar ve erkez kkenli Mslmanlar bulunmaktadr) baz blgelerinde Mslmanlar bugne kadar varlklarn srdrmlerdir. Mslman Trkler'in Avrupa zerinde en ok bask hissettirdii dnem, onaltnc yzyln balarnda grlen Rnesans
73
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

ve Reformasyon dnemidir. Trklerin Avrupa'da ilerleyii ile Avrupa'daki bu gelimelerin bir ilgisi var myd? Eski Yunana duyulan ilginin kaynanda 1438 ylnda nce Ferrara'da ve daha sonra da Floransa'da toplanan Roma ve Yunan Ortodoks Kiliseleri Konsili bulunmaktadr; bu konsilin toplanmasnn en nemli nedeni, Trkler'in oluturduu bask idi. Konstanopois'i tehdit etmeye balayan Trkler'e kar koymak amacyla Doulu mparator John Paleologos'un tevikiyle kiliseleri birletirme abas baarszla uram olmasna karn 700 civarndaki toplant delegesi arasnda yer alan birok Yunan bilgini, "klasik metinlere, klasik tarihe, klasik sanat ve felsefeye ve zellikle de hmanistlerin byk kahraman olan Platonda (Eflatun) olan ilgiyi kamlamtr" (Hibbert 1979: 68). Bu bilginlerden bazlar Floransa'da kalm ve burada Cosimo Medici, Platon zerine verilen derslere devam ederek bir Platon almalar akademisi kurmutur. Bu ahs ayrca yaklak onbin kitaptan oluan bir Latin ve Yunan eserleri ktphanesi de tesis etmitir. Rnesans'n Islm Dou'nun ihtiamna bir tepki olarak doduuna dair bir gr mevcuttur. Bu gre gre Islm Dou, Bat'ya derin bir klasik metinler bilgisi de dahil olmak zere refah ve medeniyet modelleri sunmutur. Bu metinlere geri dn, bunlar ister ispanya veya ister stanbul kanalyla gelmi olsun, Dou Avrupa'ya nfuz etmi olan hem Ortodoks, hem de Katolik kiliselerinin kar olduu Osmanl ve Mool toplumlar karsnda gemie mracaat etme aray idi. Klasik gemiin geri dnmesi, Avrupa'nn Eski Yunan ve Roma'da-ki baarlarna dikkat ekecek ve Yakn Dou'daki Hristiyan Yahudi kkenleriyle ve oradaki Mslmanlarn varlyla yzlemeyi salayacakt. Gerekten de klasik dnyaya dn, slm'n Avrupa kltrne ynelttii tehdide bir cevap olarak grlmtr. George Sarton'a gre hmanistlerin Eski Yunan
74
GF.MISTEKt KARILAMALAR

ve Roma sevgisi, onlarn slm'a duyduu nefretle yeermitir. Arap dnyasnn kltrn karlamak amacyla antikitenin yeniden canlandrlmas, birok cephede yrtlmtr. Sarton'a gre Rnesans, 'ksmi etkilere (zellikle Ibn Sina ve bn Rd'n temsil ettii etkilere) kar bir tepki idi. Arap kart duygular, Petrarch dneminde zirveye kmt" (Stimson 1962: 103). Klasik dnya, gelecek iin yeni bir model sunmutur. Din olann sekler olan tarafndan snrland bu modelde dine daha dar bir rol biilmi ve dier bilgi eylem formlarna daha byk ufuklar almtr. Klasiklere dn, din metinlerin ekillendirdii dnya tasarmnn snrlarn daraltmay ve Gali-le, Bacon, Bilim Devrimi, Aydnlanma, Newton, Darwin ve se-kler dne kap amay kolaylatrmtr. Hmanistik ve bilimsel bir dnya gr, tarihin baz dnemlerinde slm'da da kendine yer bulmutur, zira onlarn medrese eitimi tamamen din bir eitim deildi. Mslmanlar'n da kendi ilerinde muhalifleri ve aykrlar vard. Klasiklerin yeniden canlandrlmas ve Bilimsel Devrim dolayl olarak islm'a da borludur, zira slm'da bu gelenekler ksmen varln muhafaza etmilerdir. Rnesans, ksmen Arapa yoluyla Eski Yunanca'dan yaplan evirilerle mmkn olmutur (Lopez-Baralt 1994: 509). Reformasyon ise Mslman Dou ile daha gl ve daha olumlu balantlar kurmutur, Protestanlar ile Trkler arasnda ticari, siyas ve ideolojik ilikiler vard. I. Francis gibi Katolik yneticiler de istanbul ile dirsek temasnda olmu ve sultana pahal hediyeler yollamsa da (Jardine ve Brotton 2000), Protestanlar, dmanla ticareti yasaklayan papala kendilerini bal hissetmemi ve Vatikan'n dnya tasnifini kabul etmemilerdir. Bat Afrika'da Protestan gler tarafndan ticaret ya-

75
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

plan Danimarka silahlar, Mslmanlara ve dier dman glere satlmtr. Esasnda Hollanda, ngiltere, kuzey Almanya ve skandinavya gibi Protestan lkelerin spanya ve Portekiz'in at pazarlara nfuz etmede baarl olmalarnn bir nedeni de onlarn Mslman ve pagan rejimlerle ticari ve dier ilikileri kurmada daha serbest olmalardr. Kuzey Girii Tatarlar'n Ukrayna'ya ilerleyii, slm'n nc byk kolunu oluturmaktadr. Bu kol da tpk nceki gibi Ural-Altay ve Trke konuan insanlarn Orta Asya steplerinden Avrupa'ya yaptklar bin yllk aknn bir parasn oluturmaktadr. Bu hareketin daha sonra en azndan Hristiyani formunda yeniden ksmen dirilen Roma mparatorluu zerinde olduka dramatik sonular olmutur. Moollar Avrupa'ya vardklar zaman Araplar, 661 ylnda Trk Hazarlar yenerek Rusya'ya, 737 ylnda da Kafkasya'ya bakentleri ykldnda girmilerdi. Yaklak yl sonra Hazarlar Musevilii benimsemitir. Bu durum, Kiev devletinin 988 ylnda Hristiyanl benimsemesinden iki yzyl nce meydana gelmitir. O dnemde daha Mslman olmayan Trk gebeler ve daha sonra da Kpaklar, onbirinci yzylda Rusya'nn gney steplerine nfuz etmi ve bunlar Mslman tccarlarn Krm ve Yukar Volga blgesindeki ehirlere girmesi takip etmitir. Steplerde batya doru yaplan bu ilk hareketleri, Moollar ve Byk Han komutasndaki Altnordu devleti izlemitir. Byk Han, 1223 ylnda Hristiyan Kiev'e girmi ve Kalka rma evresinde kmelenen deiik prensliklerden oluan ittifak yenilgiye uratmtr. Mool mparatorluunu Cengiz Han kurmu ve 1206 ylnda bu imparatorluun bana gemitir. Onun ilk hedefi 76
(MTEK KARILAMALAR

gneyinde bulunan in olmasna ramen bat ynne gnderdii baz elilerin ldrlmesi zerine bu yne doru sefere kmtr. ntikam almak zere yola kan Mool gleri, Afganistan' geerek 1223 ylnda Kafkasya'ya varm ve burada o yl bir Rus-Kpak gcn malup etmitir. Fakat Cengiz Han, 1227 ylnda ld iin Cengiz Han'n torunu Batu -Kpak Hanln kuran Batu, Mool mparatorluunun bat blgesinin komutanln stlenmitir- komutasndaki Moollar, Dou Avrupa'y 1236-7 ylnn kna kadar igal etmemilerdir. 1240 ylna gelindiinde tm Rusya'y fetheden ve bu arada Rusya'nn en byk ehri olan Kiev'i yamalayan Batu komutasndaki Moollar, 1241 ylnda Silezya ordusunu (u anda Polonya snrlar ierisindeki bir blge) malup etmi ve iki gn sonra da bir Macar gcn yenmitir. Bat Avrupa'y igale hazrlanan Batu, imparatorluun bann [ge-dey Han'n] ldn haber alm ve bunun zerine seimlere katlmak zere lkesine geri dnmtr. Onun gney Rusya'da kurduu devlet, haleflerince 200 yl idare edilmitir. Altnordu devleti, zellikle de Gazneli Mahmud (1295-1304) ynetiminde slm' kabul etmesinden sonra -geri bunlarn slm' kabul etmeleri Kiev'in dmesinden hemen sonra, daha Berke (1257-67) zamannda balam ve bu yzden de daha ok ran geleneine dahil edilmilerdir- Avrupa siyasetinde byk bir rol oynamtr. Yeni fatihler, lkelerine Krm, Tuna Nehri'nden Ural Nehri'ne kadarki Polovtsiyan steplerini, Moldova ve Sibirya'nn baz blmleri ile Asya'daki baz blgeleri katmlardr. Bu Tatarlar, Moskova'ya kar saldrya hazrlandklarnda kendilerine destek veren Timur (Chris-topler Marlowe'm vd Timurlenk) ile temas ierisinde olmulardr; ne var ki, Timur sonunda muhtemelen Dou-Ba-t yollarn kontrol altna almak amacyla Tatarlar'a da saldrmtr.

77
AVRUPA'DA ULAM DAMGASI GEMTEK KARILAMALAR

Adlar macerac yahut zgr insan anlamna gelen Kazak Trkleri, Karadeniz ve Hazar Denizi'nin kuzeyindeki dalk blgelerde yaamlardr. Onbeinci yzylda Kazak ismi aslnda Dinyeper blgesinde yaayan yar-bamsz Tatar gruplar (ve o blgede gebe hayat! sren kyller) iin kullanlmtr. Bu gruplar kendilerine has askeri toplumlar oluturmu ve bunun karlnda Rus hkmetinden imtiyazlar elde etmilerdir. Bunu onaltnc yzyl Polonyas'nda da grebiliriz. Rus emsiyesi altnda Sibirya'nn smrgeletirilmesini gerekletirenler Kazaklar'd. Altnordu devleti batya doru Baltk kylarnda ilerleyerek Litvanya ve Polonya'ya ulam ve 1241 ile 1242 yllar arasnda bu blgenin ounu ynetmitir. Yine bu devlet, Chmielnik Sava'nda Polonya'y ve Legnica'da ise Teutonik Tarikatna mensup Sibiryal valyeleri malup etmitir. Altnordulular 1242 ylnda yeni bir han semek zere Moolistan'a geri dnm ancak sonraki elli yl

boyunca Kk Polonya'nn dousundaki Krakov merkezli Kzl Ruthenia'nn efendisi olmulardr. 1240 ylnda yerli pagan Litvanyal kabileler, 1251 ylnda Dk Mindayas tarafndan Hristiyanl benimseyen bir devlet haline getirilmitir; geri genel olarak halkn din deitirmesi yzyldan fazla bir zaman almtr. Buna ramen bu devlet, Baltk blgesinin tmne sahip olmak isteyen Prusyal Teutonik valyelerinin saldrlarna direnebilmilerdir. Litvanya Hristiyan olmadan nce Litvanyallar, Toton valyeleri Tarikatnn Hal Savama muhatap olmu 'Sarasenler' olarak adlandrlyordu (Christiansen 1980: 169). Bat ynne giden dier bir grup olan Wendler, 1147 ylnda St. Bernard tarafndan Hal savalar' olarak yrtlen yeni tarz seferlerin hedefi olmulardr; bu yeni tarz seferler, gnahtan arnmak iin Kutsal Topraklar'a gitmek yerine ucuz bir yol olarak grlmtr.
78
, Uarrhur \ !T

J,3 Mool I m para 1 urluu

Litvanya devleti, douya doru genilemi ve Kiev Rusya-s'nn baz topraklarn alm ve Mool Tatarlarnn tehditlerine kar kendilerini korumaya almak isteyen baz Ruthena prenslikleriyle birlemitir. Zira Litvanya'nm Kiev ve Podol-ya'y kazanarak Ukrayna'nn byk ksmna egemen olmas ancak 1363 ylnda Sinye Vody (Mavi Su) Sava'nda Mool ordusunu yenmeleriyle mmkn olmutur. Bu devlet, daha nce Altnordu devletinin hakimiyetinde olan tm topraklara egemen olmak istemi fakat bu amalar, 1399 ylnda Vorsk Sava'ndaki yenilgilerinden dolay gereklememitir. Buna ramen Litvanya devleti, Baltk'tan Karadeniz'e -ki Karadeniz kysnda 150 kilometre uzunluunda topraklar bulunuyordu- kadar uzanan topraklara sahip olmutur. Litvanya, kendisi gibi uluslararas sahnede nemli bir rol oynayan Polonya ile yakn ittifak ierisinde olmutur. Polonyal jan Sobieski (Viyana'da Trklerin hakkndan gelen kii),
79

AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

Osmanl Trkleri'ni, 1673 ylnda isyan eden Kazaklarn dmanla ibirlii yapmas sonucu Hotin Sava'nda yenmitir; baarl Viyana savunmasndan sadece on yl ncesine rastlayan bu sava, Viyana savunmasna ilham kayna olmutur. Tatar egemenlii dneminde Rus Hristiyan toplumu, Mool idarecilerinin slm' benimsemelerine ramen varlklarn srdrmlerdir. Kltrel olarak bu hakimiyet fazla sk deildi. Bu dnemde herhangi bir Trk ya da islm felsefi, din, edebi ya da ilmi metnin slav dillerine evrildiine dair bir kant bulunmamaktadr. Fakat siyas ve ekonomik olarak durum farklyd; bu alanlarda Hristiyan Islavlar ve Mslman Tatarlar, daimi ilikiler ierisinde olmulardr. Hatta slm ile karlama,

Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda bir tr akrabala da yol amtr; ayn ey yabanclarla evlenmeyi tercih eden Trkiye'deki sultanlar iin de geerli idi. Cengiz'in imparatorluu ktkten sonra Trklemi bir baka Mool igalcisi olan Timur onu diriltmeye almtr. Ama onun kuzeye mdahalesi fazla uzun soluklu olmamtr. Timur, Moskova'ya yardm etmi ve daha sonra onu igal etmi ve Grcistan ile savaarak onu ve onu evreleyen topraklar ele geirmitir. Sonunda Timur, I. Bayezid (Racine'in 1672 tarihli oyunundaki Bajazet) ynetimindeki Osmanl Trkleri'ni de 1402 ylnda Ankara yaknlarnda yenmi ve hatta Rodos valyeleri'nden zmir'i bile almtr. Altnordu devleti 1430'lu yllara gelindiinde dalm ve bu devletten hanlk -Kazan, Ast-rahan ve Krm hanlklar- domutur. Krm, 1475 ylnda Osmanl'ya balanmtr. Geri Rusya hl onlara vergi veriyordu ama sonralar bu i gnlsz bir hal almaya balamt. Sonunda Korkun van, Rusya'daki Tatar-Mool hakimiyetine son verme zamannn geldiini dnerek 1552 ylnda Kazan' igal etmi ve yl sonra da Astrahan' ele geirerek alarak Hazar
80
GEMTEK KARILAMALAR

Denizi'ne giden yolu emniyete almtr. Onaltnc yzylda Rusya, kuzeyde Sibirya ormanlarna doru hzla yaylarak oradaki avc ve balk nfusu hakimiyeti altna alm ve krk araynda Kazaklarn da yardmn alarak 1639 ylnda Pasifik'e ulamtr. Rusya bylece yzyln sonunda Kamatka yarmadasna ulam ve hatta onyedinci yzyln ortalarnda Amur Irma dolaylarnda in'in alanna girmitir. Rusya ksa sre sonra tm Sibirya'y smrgeletirmitir; geri Afganistan'a kadar olan slm Orta Asyas ondokuzuncu yzyla kadar fethedilememitir Sovyet rejiminin dinlere kar olan tutumuna ramen buralar Mslman idarecilere ve slm kltrne terkedilmitir. Rus yaylmacl dneminde Tatar Konfederasyonu, bugn Rus Avrupas olarak bildiimiz blgede varln devam ettirmitir. Hatta Ukrayna'da 1664 ylnda yeni bir lider olan Peter Doroenko bilinli bir ekilde Osmanl korumasna girmitir. (Litvanya ile ittifak kurmu olan) Krm da 1783 ylna kadar Osmanl korumas altnda varln srdrmtr. Trkler on-larla baz byk askeri operasyonlara girimi ve bu da Polonya ve Moskova'nn anlama yapmasna neden olmutur. Tatarlar, SSCB hakimiyetinde bile Krm nfusunun nemli bir blmn oluturmaya devam etmitir. Ancak Tatarlar, 1945 y-nda kinci Dnya Sava srasnda Almanlar ile ittifak yaptklar iddiasyla zorla Orta Asya'ya datlmlardr. Deli Petro 1694 ylnda tek lider konumuna ykselince ilk hedefi. Osmanllarn destekledii Krm Tatarlar'nn sakln tehditlerine kar Rusya'nn gney snrn gvenlik altna almak olmutur. I. Petro'nun 1695 ylnda Azak Denizi'nde kendine yer ama giriimi deniz gcnn eksikliinden dolay baarszlkla sonulanmtr. Bunun zerine I. Petro, Batl devletler gibi gl bir donanma oluturarak bir yl sonra Azak' almtr. I. Petro, Trkleri yenmek iin Batl teknolo81
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

jiyi kullanmas gerektiinin bilincinde olduu iin bir yllna Hollanda ve ingiltere'ye gitmitir. O ayrca Rusya'nn Hazar Denizi'ndeki egemenliini ran'a ramen geniletmitir (1723). Bu yaylmay, Karadeniz'in Krm'a kadar olan kuzey kylarn alan ve Ural Dalar'nn tesine uzanan Byk Katerina (1762-96) da devam ettirmitir. Rusya yeni yzylda Napolyon'un yenilgisine katkda bulunduu iin itibar kazanmtr. Rusya daha sonra Dou'da Mslman glere kar da zaferler kazanmtr: 1826 ylnda ran, 1828-9 yllarnda Trkiye ve 1830'lu ve 1840l yllarda Kafkaslar'a kar zaferler kazanmtr. Rusya, yzyln ilk yarsnda Kafkasya'da ilerlemitir; bu dnemde Grcistan 1801 ylnda gnll olarak Rusya ile birlemi, Iran ise 1813 ylnda Baku yarmadas dahil kuzey Azerbaycan' ve 1828 ylnda ise Ermenistan'n Erivan vilayetini devretmitir. Ancak Mslman eenler, 1834 ile 1859 yllar arasnda yirmibe yl boyunca Rus yaylmaclna kar direnmitir. 1840'l yllarda Rus egemenlii Kazakistan' da iine alm ancak bu daha ok himaye eklinde kalmtr. Uzak Dou'da ise Rus-Amerikan birlikteliini Alaska'daki krk araynda ve bu amala kuzey Kaliforniya ABD'nin bir paras olana dek burada bir Rus kalesi kurulmasnda bulabiliriz. Bylece Avrupa'daki Mool ve Trk ilerleyii tersine evrilmitir; geri slm baz durumlarda gl kalmaya devam etmitir. Bu tersine evriliin bir sonucu olarak Orta Asya'daki Mslman lkeler, Avrupa egemenliine girmitir. Bu lkeler ilk nce Emperyal Rusya'nn ve daha sonra da Sovyetler Birli-i'nin egemenliine girmi, fakat 1991 ylnda Sovyetler Birlii'nin dalmasyla bamszlklarn yeniden kazanmlardr. Hindistan, Gney Dou Asya ve Yakn Dou'da da islm

lkeleri Avrupa'nn smrge glerinin hakimiyetine girmi, fakat kinci Dnya Sava'ndan sonra kontroln zayflamas, bam62
GEMTEK KARILAMALAR

szlik hareketlerinin ortaya kmas ve smrge srecinin sona ermesiyle bamszlklarn kazanmlardr. Yakn Dou ve Afganistan, gelimi lkelerin ihtiya duyduu yaknlarndaki petrol kaynaklarndan dolay Batl glerin gz hapsinde kalmaya devam etmitir. Fakat buralarda da d glerin, zellikle de gayrimslim glerin hakimiyetine kar direni kuvvetini muhafaza etmitir. Genel olarak, Ortaan sonlarnda vuku bulan Dou Avrupa'daki Mool-Tatar igali, insanlarn yer deitirmesine, igal ettikleri blgelerin boalmasna ve daha da nemlisi krallarn ve byk prenslerin greli zerkliklerinin zayflamasna yol amtr (VVallerstein 1974: 977). Fakat bu igallerin zellikle Hristiyanlarn ok ey rendii hijyen ve suyun kullanm konusu bata olmak zere ev alkanlklar zerinde de byk etkisi olmutur. Ibn Fadlan, Volga boylarndaki Bulgar Hanl'na diplomatik bir misyon erevesinde grev yaptnda urad bir sve Rus'una ait dkkan hakknda yazarken yle der: "Hayatmda bu kadar dzgn fizikli insanlar grmedim'. Fakat 'bunlar tpk babo merkepler gibi Tanr'nn en kirli yaratklardr ayn zamanda"'2 Din nedenlerden dolay su, hijyen ve temizlik Mslmanlar iin hep daha nemli olmutur13. Bu adan Hristiyanlk ile slm arasndaki fark, Howard'm u yorumunda bulabiliriz: Ortaa Venedik'inde banyo ve ykanmaya yaplan referanslar son derece azd, fakat dou Akdeniz'deki Venedik smrgelerinde banyo ve ykanma son derece nemli idi. Ona gre bu farkllk, sadece iklim ve suyun mevcudiyetinden kaynaklanan bir farkllk olmayp 'do12. J. Bronsted'den alnl, The. Vikings (Harmondswonl: Pengn, 1965, s. 264*5). 13. Namaz klmak iin temizlenmek lazm ve gnde be vakit namaz klmak lazm. Bat Afrika'da sk sk elinde ibriklerle taharet yapmaya giden Mslmanlar grmek mmkndr. 83
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

u dinlerinde kiisel temizlie verilen byk nemden kaynaklanmaktadr' (2000: 10).

Bu Kolun Kltrel Etkileri

Yukarda yazdklarmz ounlukla ve zorunlu olarak Msl-manlar'n Avrupa'ya fiziki nfuzlar hakknda olmutur. Fakat biz ayn zamanda bu hareketlere elik eden kltrel etkilere ve tabii baka yollardan rnein tccarlar, haclar, eliler ve dier seyyahlar kanalyla gelen kltrel etkilere de bakmalyz. Bat'ya akn eden her slm kolunun kendine has sosyo-kltrel sonular olmutur. spanya ve Sicilya Islmnn Avrupa zerindeki etkilerini herkes biliyor. Hellenistik dnce slm'n etkisiyle yeni sorulara kap amtr. Bat'da Averroes olarak bilinen filozof Ibn Rd (d. Kurtnba 1126; . Muvahhid hanedanlnn bakenti Merake, 1198), bir kad ve tabib idi ve Aristoteles'in eserleri zerine yazd erhler Ortaa Avrupas tarafndan ok nemsenmitir. Bunun dnda Musevi filozof Ibn Meymun (Maimonides) gibi Arapa yazan baka nemli filozoflar da vard. Yine el-Hamra saray bu dnemde Grnata'da ina edilmitir. Krgzistan'da 751 ylnda yaplan Talas Sava'nda esir alnan bir grup inli teknisyenin rettii tekniklerin yardmyla balayan kat retimi, bilim ve edebiyatn hzla gelimesine yol amtr. Fakat kat retimi tekniklerinin in'den Moollar tarafndan Yakn Dou'ya getirildiini syleyenler de vardr. Her halkrda, sekizinci yzylda Semerkant'ta kat retimi balanm ve 935 ylnda am'dan kat ihracat bile yaplmaya balamt; fakat kat retimi ondrdnc yzyla kadar Hristiyan Avrupa'da pek yaygnlamamtr. Kat retimi, 1000 ylnda Sicilya'ya ve 1151 ylnda ise spanya'nn Valencia blgesine yaylmtr. Bu dnemde ayrca
84
GEMTEK KARILAMALAR

su arklaryla kat hamurlar ilenmeye balamt (bu ilemin Badat'ta 950 ylnda baladn biliyoruz). Rnesans dneminde zellikle alfabeye uyarlanan bask makinalarnn kmasyla kitaplarn baslp datlmas iin hayati bir neme sahip olan bu ilemler, ngiltere'ye ok sonralar, 1490 ylnda ulamt (talya ve Fransa'ya biraz daha nce gelmiti). Kat dier malzemelerden ok daha ucuzdu, bu yzden geni bir kullanm alan vard; rnein Kahire'deki baz Geniza msveddeleri iin de kullanlmtr. Kadn tanmas kolay olduu iin bundan devs ktphaneler meydana gelmitir. Selahad-din Eyybi tarafndan ele geirilen Fatmi kraliyet ktphanesinin 1.6 milyon kitap ihtiva ettii sylenmitir (Howard 2000: 59). Kitap retimi artm ve Yunanca, Orta Farsa ve Sryani-ce'den Arapa'ya tercmeler tevik edilmitir. Sonralar Hristiyanlarn Toledo'yu yeniden ele

geirmeleriyle, Yahudi bilginler tarafndan Latince'ye tercmeler yaplmtr. Kat retimin balamasyla kitap neriyatnn artmasnn yannda eitim talebi de artmtr. (Ondokuzuncu yzylda Dozy (ng. Tere. 1913), Kurtuba'daki hemen herkesin okuma yazma bildiini sylemitir, ancak bu doru deildi). Bilimsel olarak nemli olann ou transfer edilmiti. On-dukuzuncu yzylda bir din olarak slm'n ar muhafazakr ve kaderci olduu iin ekonomik ve dier tr ilerlemelere (ya da rasyonaliteye) engel olduu dnlmt. Uzun vadede bunun yanl bir etnosentrik yarg olduu grlmtr; zellikle de onsekizinci yzyln sonlarnda balayan sanayi devrimi ncesindeki uygulamalar iin. Her halkrda bu yarg, herkesin inancnn ayn olduunu ima ediyordu. Matematiksel bilgiyi gelitiren kii, spanya'ya eitim iin giden Gerbert of Auriliac (yaklak 945-1003, daha sonra Papa II. Sylvester) olmutur. Bu kii, bugn de Arabi saylar dediimiz saylarn ve
85
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

zellikle de Hindistan'dan (oraya da muhtemelen in'den gelmitir) alnan sfr saysnn kullanlmasn ieren bir aritmetik kitab yazmtr. Bu yzden bilimsel almalarda ve gnlk hayatta kullanlan hesaplama karmak Roma sistemine nazaran olduka basitlemitir. Matematik alannda, el-Harizmi -'algoritma' ad onun isminden gelmektedir- Hellenistik ve Sanskrite'deki matematiksel kavramlar yaratc bir biimde birletirmitir. 'Cebir' szc onun byk bir kitabnn (In-tegral ve Denklem Kitab) balndan gelmektedir. Benzer bir biimde, 'alkol' ve bugnk kimyann kendisinden doduu 'simya' szckleri de Arapa kkenlidir. slm toplumunda byk tp bilginleri de vard ki bunlarn ou Yahudi idi ve bazlar da Sicilya'da yayordu. Sicilya, talya kysnda bulunan Salerno'daki ve muhtemelen de gney Fransa kysnda bulunan Montpellier'deki ilk Hristiyan Ortaa okullanna model tekil etmitir. ki yazar yakn gemite Mslmanlarn bilimsel baarlarn u ekilde dile getirmitir:
Mslman bilginler, ekliptiin asn, dnyann bykln ve ekinoksun presesyommu lm, optik ve fizik alannda ise n krlmas, yer ekimi, kapiler ekme ve alacakaranlk gibi fenomenleri izah ederek gk cisimlerinin incelenmesi iin gzlemevleri kurmulardr. Yne Mslman bilim adamlar, ilalar, ifal bitkiler ve ifal gdalar alannda ilerlemeler salam, staj sistemleri olan hastaneler ina etmilerdir. Yine Tp alannda baz hastalklarn sebeplerini bularak bunlara doru tehisler koymu ve yeni hijyen anlaylar gelitirmilerdir. Mslman bilim adamlar ayrca yeni bulduklar cerrahi aletlerle yaptklar ameliyatlarda narkozu kullanm ve anatomide cerrahi bilimini gelitirmilerdir. Benzer bir biimde Mslmanlar, atlar ve srlar bilimsel bir ekilde beslemenin yntemlerini bulmu, yeni tr iek ve meyveleri retmek zere yeni alama tarzlar ortaya koymu, yeni sulama, gbreleme ve toprak ileme teknikleri gelitirmi ve denizcilik bilimini ileriye tamlardr Mslman bilgin86
GEMTEK KARILAMALAR

ler kimya alannda ise potas (kalya ta), alkol, gm nitrat, nitrik asit, slfrik asit ve cva klorid gibi kimyasal maddeleri kefetmilerdir. Mslmanlar ayrca dokuma, seramik ve metalrji sanatlarn yksek bir dzeye getirmilerdir (Na-kosteen ve Szyliowicz 1994, vol. !8, 16-17).

Daha Charlemagne zamannda "yeni Arap farmakolojisi... Alplerin her iki yakasndaki uygulayclarnn elinde ykselmeye balamt"; dolaysyla daha o dnemde azarum, amber ve kfur {bu ila, Gney-Dou Asya'daki Yahudi tccarlar tarafndan satn alnyordu) gibi ila isimleri yerlemeye balamt (McCormick 2001: 714). Arap ilalarnn ilk olarak talya'ya gelii, 800 yl civarndadr. Salerno'daki up okulunda bu ilalarn kullanlmaya balanmas ise onuncu yzyln balarna rastlamaktadr. Bu alveriler, Venedik ile islm dnyasn birbirine balayan yeni Adriyatik ticaret yolunun nemine iaret etmektedir. slm bilimi hem spanya'da ve hem de Sicilya'da gelime gstermitir. spanya'da bu bilimin merkezi Kurtuba idi. Kur-tuba'da onuncu yzylda kltr, ikinci ispanya Emevi Halifesi II. el-Hakim (961-76) himayesinde gelimitir. II. el-Hakim, tm slm aleminden buraya kitaplar ve bilginler getirtmitir. Kurtuba, mzisyen, air ve benzeri ilim adamlarn tevik eden Emevi idarecileri sayesinde hem Endls'n bakenti ve hem de onun entelektel merkezi olmutur. Burada eitim cretsizdi ve ilim adamlarna Avrupa'nn ilk niversite koleji olarak adlandrlan Ulu Cami'de ders vermeleri salanmtr. Bu okullar daha sonra medreselere dnmtr. Medreseler, nce on-birinci yzylda Yakn Dou'da ortaya km, daha sonra on-^nc yzylda her yere yaylm, hastane ve kimsesizler yurdu gibi kurulularyla yksek renim okullar haline gelmilerdir. Vernet, bunlar 'gerek niversite koleji' olarak adlan87
AVRUPA'DA 5LAM DAMGAS

drmtr (1994: 949). Medreseler daha sonra Bat slm toplumlarna gelmise de bu trden kurulular, 1349 ylna gelindiinde Grnata'da zaten mevcuttu. Bu dnemde Grnata'nn yetmi

ktphanesinden biri olan Alkazar'daki ktphanede 400,000 kitap olduu sylenmektedir; ki bu dnemde Avrupa'nn en byk ktphanelerinden biri olan svire'deki St. Gali manastrnda sadece 600 kitap bulunuyordu. Aradaki fark muazzamd (Hillenbrand 1994: 121). Kurtuba'nn yollarnda ve sokak kelerinde lambalar bulunurken, Londra'da sadece bir tane asfaltl yolun bulunduu tarihten yaklak yedi asr nce, yamurlu bir gnde Paris sokaklarnda amura batmadan yrmenin mmkn olduu tarihten asrlarca nce Kur-tuba'da yollar asfaltlanm ve sokak kelerine lambalar konulmutur (Lopez-Baralt 1994: 511). Hanedanln kmesi ve lkenin kk krallklara blnmesiyle bu krallklar arasndaki rekabet artm, bylece bilim ve sanat daha da gelimitir. Toledo'nun 1085'te dmesiyle buradaki bilimin ou Bat Avrupa'ya tanmtr. Mslmanlarn, yani Mozarablarn hakimiyetinde yaayan Hristiyanlar, Arapa'y renmi ve din adamlarnn houna gitmese de Latince ekseriyetle unutulmutur. Yeniden fetihle beraber Bat, Arapa bilgisini elde etmeye balam, birok kuzeyli bilim adam, oraya gelerek kentin byk bir Arapa metinler tercme merkezi haline gelmesine neden olmutur. Kur'n'n Latince'ye ilk tercmesini -tarafl bir tercmedir bu- bir ngiliz olan Robert Kelton 1143 ylnda yapmtr. Dorusu bu tercme Kur'n'n Arapa dndaki herhangi bir dile evriliinin ilk denemesidir. Bu ahs, Hipokrat ve Galen'in fikirlerinin byk tayclarndan biri olan 'Haly Abbas'tr. Bu arada cerrahi aletlerin tasvirinde temayz etmi bir hekim olan Endlsl ez-Zehravi (Albucasis), byk eserini 1000 ylnda tamamlam ve 'Avrupa tbbnda devrim yaratmtr' (Howard 2000: 54).
88
GEMTEK KAHILAMALAK

Dier byk merkez ise 902-1071 yllar arasnda Arap hakimiyetinde kalan Sicilya'daki Palermo'dur. Fakat bu etki Norman krallar dneminde de srmtr. II. Frederick, eitli blgelerde yaayan Arap bilginlerle yazm ve Norman Ingil-teresi'nden bilginlerle de temas kurmutur. Bu temaslar, 11. Henry ve Eleanor of Aquitaine sarayn kozmopolit bir kltr merkezi yapmtr; rnein bu sarayda Arabam sludia (Arap Aratrmalar) iin olduka ilgili olan Adelard of Batl gibi bilginler bulunmaktayd. Bu ahs, kld'in Elementlerini ve el-Harizmi'nin astronomi tablolarn Arapa'dan evirmitir. Bir anlamda Bat Avrupa'daki ilmi canlanma Rnesans'tan ok nce balam olup bu canlanma Mslmanlara ve onlarn yaptklar evirilere ok ey borludur. 1200 ylndan itibaren Aristoteles'in doa felsefesi ve bilim alanndaki yazlar youn bir biimde evrilmi ve bu evirilerin nemli bir ksm da Arapa'dan bn Sina ile Ibn Rd'n Aristoteles zerine yazdklar erhlerden yaplmtr. Birok papa, Aristoteles'in Metafizik ve Doa Felsefesi adl eserlerini yasaklam olmalarna ramen bu yasak hibir zaman etkili olamam ve bu eserler, Bat'nn Platon'un etkisinden kurtulmasna hizmet etmitir (geri o dnemde Platon'un sadece Timaeus adl eseri mevcuttu). Otoriteden ziyade deney ve deneysel yntem, n plana karlmtr, Bilim ise 'Arabicorum studiorum sen-sa' ve 'Sarasenlerin grleri' olarak takdim edilmitir (Met-litzki 1977: 49). Arap biliminin Hristiyan Avrupa'ya nakledilmesi, onikinci yzyldaki Latin mtercimler eliyle yaplmtr. Tercmeler zellikle astronomi ve astroloji alannda daha youn yaplmtr; bu iki alan genelde birbirinden ayrlmazd o dnemde, zira astroloji onlara gre yldzlarn insanlar zerindeki etkisini inceleyen bir disiplin olarak grlyordu. Kopernik, Tokdo'da
89
AVRUPA'DA S AM DAMGASI

Bilge Alfonso ynetiminde yaplan asronomi evirilerinden etkilenmitir. Batlamyusun Almagcst adl eserine dayanan yldz tablolar (atf, Chaucer'in Wife of Bath'inde yer almaktadr), Badat'ta gelitirilmiti fakat onlarn buradan transferi birok ngiliz bilginin Arap aratrmalaryla ilgilendii Islm Bat'da meydana gelmitir (Metlitzki 1977: 77). Chaucer bu ilmi sadece The Canterbury Talesde ve zellikle de onun iinde yer alan The Stfuire's Tak adl hikayede deil -Tatar topraklarndaki Saray'da oturan bir kraln Rusya'ya korku saldn anlatan bir hikaye- ayn zamanda usturlb zerine yazd eserinde de kullanmtr; bu eserin kkenleri, Badat'taki Abbasi saraynda alan nemli bir Yahudi astronom olan Maallah'in (. 815) bir eserinin Latince tercmesinde yer almaktadr. Gerekten de astronomi zerine yazlm eserler, Kurtuba'dan Pekin'e kadar tm Avrasya dnyasnda elden ele dolamlardr. Simya (Alchemy), adndan da anlalaca zere, Bat'ya Mslmanlar tarafndan nakledilmitir. Snfsal olarak din bilimlerinden sonra gelen empirik 'dnyev' bilimler arasnda sadece 'bilimlerin bilimi1 olan simya, kendisi iin allabilirdi (Metlizki 1977: 90). 'Srlarn srr olarak grlen simya,

hem manev ve hem de empirik bilginin klavuzu olarak grlyordu. Chaucer'in Canterbury Tales adl eserindeki Canon'un Ye-oman karakterinin rnekledii gelenektir; bu da slm biliminin Rnesans ncesi dnemde Ortaa Avrupa's zerindeki muazzam etkisine tanklk etmektedir, Arapa tp metinlerinin Avrupa zerindeki etkisi de byk olmutur; bu etki zellikle talya ve ispanya'da grlm, oralardan da Avrupa'nn dier blgelerine -Almanya, Fransa, ngiltere ve dier kk lkelere- yaylmtr. Endls'te tp, beslenme ve tarm alannda meydana gelen bu ilmi gelimeler onikinci yzyl ile ondrdnc yzyl arasndaki dnem90
GEMTEK KARILAMALAR

de zirveye ulamtr. Bu metinler elbette Galen ve Hipokrat'a dayanyordu ama sadece bunlarla kalmyordu, zira bu metinler yerel rnlere ve zellikle de pirincin kullanlmasna uygulanyordu. Salerno'nun tp alanndaki hreti, 870 ylndan itibaren grnmeye balamtr. Bu hret hi kuku yok ki onun Palermo ve slm alemine yakn olmasyla irtibatldr. Fakat Afrikal Konstantin'in eserlerinin geni kitlelerce bilinmesi ancak onikinci yzyln ikinci yarsnda olmutur. Konstantin, birok lkeyi, rnein Arabistan, ran, Hindistan, Habeistan' dolam ve sonunda Montecassino manastrna gelmitir. Bu ahs, Yunanl ve Arap bilim adamlarnn baz eserlerini tercme etmitir. Bunlarn arasnda Hipokrat, Galen, ibn shak, ibn Abbas ve dierleri bulunmaktadr14. Bu ahsn Arap tp bilimini Bat alemine tayan ilk kii olduu sylenmitir. Onun eserleri onikinci yzylda Gerard of Cremona'nn tercmeleriyle Araplarn egemenliindeki spanya'ya ve oradan Avrupa'ya ulamtr. Yeniden fethedilmi spanya'da byk ilim merkezi Tole-do'nun dm olmas Hristiyan Avrupa'nn Mslmanlardan kalma teknik kitaplara, Hint tbb say sistemine ve Yunan matematik eserlerinin Arapa versiyonlarna ve tabii baka eserlere daha kolay ulamasn salamtr. Gerard of Cremona, To-ledo'da 1150 ylndan ld 1187 ylna kadar yaam ve Yahudi mtercimler ile Latin yazarlardan bir takm kurarak A-rapa'dan Latince'ye yaklak doksan kitap tercme ettirmitir. Mslmanlar, Yahudilere ve Hristiyanlara kar olduklarndan her zaman daha hogrl olmulardr. Bundan dolaydr ki, Mslmanlarn egemenliindeki spanya ve Marib'te nemli bir Arap-Yahudi kltr yeermitir. Baz Araplar, bu toprak-

14. De Martii 1988: 30. Konsanti, bir Joannis Saasei L- almtr91

AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

larn kaybedilmesinden sonra buralarda yaamaya devam edip mtercimlik iiyle uramlardr. Dier tercmeler Sicilya'da ve spanya'nn baka blgelerinde yaplmtr. Adelard of Bath gibi bilginler, kendi aratrmalarnda zellikle de klid geometrisi ve slmi trigonometri konusunda bu bilgi hazinesinden faydalanmlardr. slm'n en byk etkisi ise tarmda grlmtr. Bu alanda Avrupa'nn renecei ok ey vard. Araplar, su kontrol, tarmsal sulama ve topran ilenmesi konusunda uzman idiler. Bu dnemde tarmsal sulama gelitirilmi ve sulama ark-laryla kanallardan gelen sular tarlalara aktarlmtr. Msr, su deirmenleriyle tlyordu, bylece byk bir igc kayb nlenmi oluyordu. Mslmanlar ayn zamanda eker ve onun ilenmesini de Akdeniz'e tam, Msr'da pamuk ileme ve Gney Avrupa'da ise ipek ve ipek dokumacln gelitirmilerdir; tm bunlarn kayna aslnda Hindistan ya da in idi. Mslmanlar ayrca bu blgeye Dou'dan narenciye meyveleri (rnein limon, mandalina, Sevilla portakallar ve greyfurt gibi meyveler) ve hurma ile eker gibi dier tarm rnlerinin getirilmesine de araclk etmilerdir. Daha dier enerji biimlerinin ortaya kmad o dnemde deirmenlerin iletilmesinde ve retimde su gcnn kullanlmas da fevkalade nemliydi. Fakat hereyden te su, spanya topraklarn dntrmtr, zira bu dnemde ispanya'nn kuru topraklarnda byk lekli sulamalar vastasyla yazn su isteyen pirin ve dier benzeri tarm rnleri doudan getirilerek yetitirilmeye balanmtr. Bylece Endls, byk ve dzenli bir sulama sistemi gelitirerek su ve rzgar deirmenlerini kullanmaya balamtr. Fakat baz yazarlarn iddialarnn aksine onlardan nce Vizigotlar ve onlardan da nce Romallar, su gcn geni bir biimde kullanmlardr; geri
92
GEMTEK KARILAMALAR

bu kullanm, krsal blgelerden ziyade ehirlerde gereklemitir (Levi-Provenal 1931: 166; Glick 1970). Romallar spanya'da sulama sistemini kullanmlarsa da esas itibariyle kuru tarm yapmlardr. Zira Romallarn su almalar genelde ehirler iindi. Fakat Araplar geldiinde Hindistan'da yetien ve su

isteyen tarm rnlerini Dou'dan Ba-t'ya kaydrmlardr. Bu tarm rnlerinin dnda bir de muz ve karpuz gibi rnler vard. Bu da o dnemde sulamann ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Ortaa Avrupasnda su deirmenlerinin kullanm olduka yaygnlamtr. Su deirmenleri Avrupa'da ilk olarak M birinci yzylda kullanlmaya balanm ve M.S. drdnc yzylda yaygnlam, fakat M.S. 1000 ylndan itibaren ise ekmek yapmnda kullanlan budayn daha nce olduu gibi dvlerek un yaplmasnn zor olmasndan dolay su deirmenlerinin kullanm daha da artmtr (Parrain 1964). Mslmanlar sulama sistemini daha da gelitirmi ve bu alanda kullanlan yerel terimlere isimlerini vermilerdir (rnein 'no-ria' adndaki su deirmenleri bunlardan biridir)13. Su ayrca mimari alanlarn, rnein havuz ve emelerin dekorasyonunda ve kiisel temizlikte de nemli bir rol oynamtr. pek dokumacl da nce Palermo'ya ve daha sonra da Endls'e yaylmtr. Bazlarna gre spanya, ipek ile sekizinci yzylda, bakalarna gre ise onikinci yzylda tanmtr. pek Sicilya'dan 1480 ylnda Lucca ve Lion'a ve oradan da tm Kuzey Avrupa'ya yaylmtr. Gney spanya'da tarm, onbirinci yzyl ile onnc yzyl arasnda halifeliin siyas olarak yklp yerine kk kral15. Birok ispanyol gzel kokulu bitki ismi Arapa'dan alnmtr (tpk ingilizce'deki 'Jasmin' gibi).

93
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

lklarn kurulduu dnemde 'Endls tarm devrimi' ad verilebilecek bir sreten gemitir. Onuncu yzylda Endls'te bir bilimsel ziraat okulunun kurulmasyla nceki geleneklere dayanlarak yazlan tarmla ilgili yazlar boy gstermeye balamtr. Ayrca bu dnemde bilimsel deneyler iin kullanlan botanik bahelerinde yeni bitkilerin yetitirilmeye balandn ve eski bitkilerin de gelitirildiini grmekteyiz. Bu bahelerden ilki, Kurtuba yaknlarnda birinci Emevi halifesi tarafndan kurulmutur. Bylece tarm, daha gelimi bilimlerle, rnein botanik, (Dioscorides geleneine dayanan) farmakoloji ve tp gibi bilimlerle irtibatlandrlmtr. Bilim adamlar bu dnemde topran yapsn, kullanlan gbreleri, sulama sistemlerini -bu sistemlerin arasnda mekanik saatin ncs saylabilecek 'su saati' ad verilen ara kullanlarak yaplan sulama da yer almaktadr- aratrmlardr (Vemet 1994: 950). Claudio Lange bu konuda yle demitir: 'Bat Avrupa'nn onbirinci yzyldaki yeniden fethinin manastrlarn kapal kaplar arkasnda retilen dahiyane icatlarn, alma tekniklerinin ve Araplarn igal ettikleri topraklara ihra ettikleri teknolojinin kullanlmas neticesinde gerekletii dnlmektedir... Burada dikkat edilmesi gereken nokta, onbirinci yzylda Bizans, in ve Hint medeniyetleriyle beraber slm medeniyetinin zamann Birinci Dnyasn oluturmasna karlk Bat'nn nc Dnya dzeyinde kalmasdr' (alnt, Jayyusi 1994: xviii). Araplar ve Trkler bu katky, Avrupa'y igal etmeden ok nce Yakn Dou'da kurduklar yerleik medeniyetlere dayanarak yapmlar ve Avrupa da tabiatiyle bundan faydalanmtr. Kuzey kolunu tekil eden Tatar ve Moollar daha ok gebe yaantlarna bal kaldklar iin yaptklar katk da snrl kalmtr. Mool igalleri Asya"da ve zellikle
94
GEMTEK KARILAMALAR

de in'de byk ykmlara neden olmuken Avrupa zararn yannda fayda da grmtr, zira bunlar onnc ve ondrdnc yzyllarda pek Yolu'nu yeniden am ve bylece Dou ile iletiim daha da salamlamtr. pek Yolu, Roma dneminde kullanlm ve Ortaa'da yeniden canlandrlm tr. Barut ve roketler, Avrupa'ya muhtemelen bu yolda seyahat eden bir papalk elisi vastasyla ulamtr, zira barut ve roketlerin Kln'de 1257 ylnda kullanldn grmekteyiz ki bu yl, elinin dnnden bir yl sonraya rastlamaktadr. Avrupa'da baruta ilikin ilk aklamalarn bir rahip olan Roger Bacon tarafndan yazldn gryoruz; buna karlk, bir eit barutun in'de M.. 900 ylndan beri bilindiini ve barutun hazrlanmasna ilikin aklamalarn 1040 ylnda yazlan bir kitapta yer aldn biliyoruz. Ateli silahlarn da ilk nce in'de ortaya ktn (Pracey 1990: 48) ve oradan Moollar vastasyla Avrupa'ya tandn gryoruz zra Mslmanlarda ilk balarda bu silahlar yoktu). Sava toplarn ilk retenler Avrupallard; ama ksa bir iire sonra toplar Osmanl Devleti'nde de retilmeye balanmtr. Baz baka nemli icatlar ise Asya ile Avrupa arasndaki iletiimin varlna deil, Avrupa ile Asya'da paralel gelimelerin meydana geldiine iaret etmektedir. rnein Avrupa'daki rzgar deirmenleri Iran'dakilerden ylesine farklyd ki bunlarn tamamen bamsz bir icat olduu dnlebilir. Ayn

ey maden eritme ocaklar ve baz tr basklar iin de sylenebilir, Needham bunlarn in'den transfer edildiini iddia etmektedir (Pacey 1990: 51). Dou ve Bat'ya ounlukla tccarlar (ki bunlarn ekseriyeti Yahudi idi) vastasyla yaplan bir de fikir ihracat sz konusu idi. Bu srece katk yapan etkenlerden biri de Mslman ticaretinin yaylmasyd (Vernet 1994: 945). Mslmanlar tica95
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

retlerini ekseriyetle Akdeniz lkeleriyle, rnein talya'da yer alan Venedik, Cenova, Pisa gibi devletlerin yansra Marsilya ve Barselona ile de yapmlardr. slm, Avrupa'nn genilemesi srecinde de nemli bir rol oynamtr. Mslmanlar uzun sreden beri Hint Okyanusu ve in denizlerinde aratrmalarda bulunmulardr. 'Onbirinci yzylda ilk olarak in'de ortaya kan usturlap ve pusulalar, ak denizlerde seyahat ve harita izimi iin kullanma sokulmutur. Akdeniz sakinliinden ziyade Hint Okyanusu'nun dalgal denizleri iin gemiler ina eden Mslmanlar'm bu tecrbesi Atlantik artlarna uyarlanmtr' (Birmingham 1993: 16). slm bu ve benzeri ekillerde Portekizlilerin 'Aratrma a'ndaki liderliinde baar kazanmasna nemli katklar salamtr, ilk modern Avrupal smrge devleti olarak Portekiz, Mslmanlarla srekli bir mbadele ierisinde olduu iin Portekiz burjuvazisinde geni apl ticaret iin bol para bulunmaktayd. Ayrca, slm mimarisinin Sicilya ya da spanya kanalyla sivri ulu kemerli ssiemeleriyle dikkati eken Avrupa Gotik mimari sanatnn gelimesi zerinde etkili olduunu syleyenler de olmutur (rnein bkz. Brigs 1931, 1933). John Ruskin Venedik'in Talar adl eserinde sekler Venedik mimarisi zerindeki Arap etkisinin iki safhasndan bahseder; buna gre birinci safha, Mslmanlarn Bizans'a ok ey borlu olduu, onbirinci yzyla kadarki dnemi kapsarken, Arap etkilerinin daha belirgin olduu ikinci safhada ise 'oklar ve kemerler daha keskin bir grnm kazanmlardr' {Howard 2000: 2). Ho-ward ayrca Venedik'in bata tccarlar olmak zere haclar, seyyahlar ve diplomatlar yoluyla Dou ile irtibatndan dolay binalarnda ilenen birok slm mimarisi zelliklerinden de bahseder. 1225-8 yllarnda balayan Piazza San Marco mimarisi,
96
GHMTEK1 KARILAMALAR

muhtemelen 706 ylnda ina edilen byk Emevi Camii mimarisine sahip am'a dayanmaktadr. San Marco'nun d cephesinde kullanlan renkli mozayikler bir baka zellie iaret etmektedir. te yandan, Palazzo Ducale'nin baklava biimindeki kre-mitlerden oluan ats, hem Memluk mimarisi izlerini ve hem de iran'n Mool yneticilerinin binalarnda grdmz mimarinin izlerini tamaktadr, zira Venedik tccarlar iin pek Yolu son derece nemliydi. Birok dekoratif ekil, Dou ile yaplan temas sonucunda ortaya kmtr: Gotik ssleme sanatnda da bilinen altn yaprak ve lacivert boya sslemesi, daha sonra am ve Tebriz'deki uygulamalardan esinlenerek tccar evlerinde de kullanlmtr; Ca Dario'nun (1480'ler) d cephesindeki 'telefon-evirme' tr pencereler, Kahire'deki Batak Saray'nn (1337-8) bir zelliidir (Howard 2000: 133). Zira Venedik, onaltnc yzyln ortalarnda Mslmanlarn cam ileme sanatn tevars etmiti. Mihrab tipi pencereler birok binalarda kullanlrken at mekn altana&aki iklime uydurulmutu. Etkilenenler sadece kamu binalar ve byk evler deildi. Genel olarak evler, balkonla evrilmiti. Gney Avrupa'daki dekorasyon, slm seramii ve onun tekrarlanan ekillerinden etkilenmiti. Baka yerlerde Roma tarz at kremitleri olarak bilinen bu kremitler, Aix-en-Provence'ta, Sarassin adyla bilinir. Geometrik desenlere sahip Mslman tarz tulalar, Hristiyanlar tarafndan ss amacyla kullanlmlardr. slm sanatnn Sicilya, Balkanlar ya da Mslmanlarn egemenliindeki yerel halkn (giysi dnda) sanatn pek etkileme-dii,Rusya'ya nazaran spanya'da daha uzun sre kald belirtilmitir (Grabar 1994: 588). Ne var ki, Hristiyan spanya'da birok bina, Mslman geleneinin Mdecar sanat -Msl97
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

man olmayan onamardaki slm sanat biimi* denilen biiminden etkilenmitir. rnein Maribilerin ve Hristiyanlarn festival oyunlar Yeni Dnya'ya bile tanmtr. Grabar'n da dedii gibi (s. 589), aikar olan odur ki, slm sanat, Mslmanlar zulm altndayken, hatta sonunda lkeden kovulurken

muhafaza edilmitir. Bu dnemde kuzey Gotik sanat ortal igal etmi olmasna karn ancak talyan Rnesans sanatnn ortaya kmasyla slm sanat unsurlar deimeye balamtr. Dodds (1994b), Mslman (Mozarab) egemenliinde yaayan Hristiyanlarn slm sanatnn baz ynlerine direndiini fakat Mslmanlarn bu blgelerden atlmasndan sonra durumun gevediini, Hristiyanlarn birok slm sanat biimini kabul ettiklerini iddia etmitir. Bu devamlln bir nedeni insanlarn estetik kayglar ise dier bir nedeni de Normanlarn egemenliindeki Palermo'da olduu gibi slm geleneinde yetimi sanatlarn mevcudiyetiydi. slm'n etkisi bilim, teknoloji, felsefe, tarm ve ticaretle snrl kalmam, edebiyata da sirayet etmiti. Hint-Fars ilim ve irfann ieren eserlerin tercme edilmesiyle hem adab (st dzey br nesir edebiyat biimi) gelimi ve hem de adab- muaeret dzeyi ykselmitir. Ayrca, bilimsel eserlerin tercme edilmesine ek olarak onikinci ve onnc yzyllar, Arap 'bilgelik' edebiyatnn tercmesine de ahit olmutur; tercme edilen bu bilgelik rnekleri, din adamlar tarafndan kendi kutsal geleneklerini desteklemek amacyla kullanlmlardr. Bu rnekler arasnda hayvanlarn ve kularn konuturulmasn ieren masallar ve uluslararas repertuarlara ait dier hikayeler bulunmaktadr. Bir yazar bu hikayeleri 'Chaucer'in hikaye sanatna yol aan Batl zincirdeki ilk halkalar olarak" tasvir etmitir (Metlitzki 1977: 96). Bu hikayelerin ou Hint
98
GEMTEK KARILAMALAR

kaynakl olmasna karn hem slm'da ve hem de Hristiyanlk'ta ders karlmas gereken ahlak hikayeler olarak kullanlmlardr. Bunlar Dou bilgeliinin bir paras olarak grlmtr. Drama ve hatta kurgu, Mslmanlar tarafndan pek benimsenmediinden bu alanlarda ok az gelime olmutur. Fakat bunun bir istisnas vardr: muhtemelen Hint kaynakl olan ve Avrupa romantik hareketine tesir etmi bulunan Binbir Gece Masallar klliyatdr. Onsekizinci yzyl yazar Thomas Warton bu konuda yle yazmtr: 'Romantik trler dediimiz o zel ve keyfi kurgu trleri, Yunan ve Roma yazarlarna yabanc idi'. Ona gre bu trler, Hallardan ziyade spanya zerinden Araplar tarafndan Avrupa'ya getirilmitir; mamafih yazarn bu iddias kitabn editr tarafndan tartmal bulunmutur (1871: 91). Bu dramalardan bazlar halk trnde ve dierleri ise edebi trden dramalard. Laroles'te (Grnata), Sebastian ve Anton gibi azizler adna dzenlenen festivallerde Maribiler ile Hristiyanlar arasndaki atmalar yeniden canlandrlm ve bu canlandrmalarda Maribilerin kral sonunda hep Hristiyan olmutur (Garcia 1992). Bu canlandrmalar spanya'nn her yerinde ve Palermo'da bilinmekteydi; hatta bunlar spanyolca konuan Amerikan lkelerine bile yaylmt (VVachtel 1971). Trkler de halk dramalarnda temsil edilmilerdir; bu temsil sadece Punch ve Judy tipindeki dramalarla snrl kalmam, edebi oyun yazarlar tarafndan yazlan festival gsterilerinde (rnein Vivarais gibi gsterilerde) de grlebilmitir. Trklerle ilgili olan edebi dramalarn arasnda en nemlilerinden biri Marlovve'un yazd Tamburisine (Marlo-we'un 1587 yl dolaylarnda Canbrdge'de iken yazm olduu ve Trkesi Timuienk demek olan bu eser, 1590 yln99
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

da yaynlanmtr) adl eserdir. Bu eserde bir skit oban nce ranllar ve daha sonra da Bayezid komutasndaki Osmanl mparatorluunu malup eder Marlowe, zafer kazanm kiinin ihtiraslarn bo braklan dizelerde u ekilde ifade eder:
Doa... hepimize yksek gayeler peinde komamz telkin eder... Asla gevemeyip daima tetikte olmamz ister En olgun meyvaya ulancaya dek...

Bajazct (Bayezid) ismi ayn zamanda Racine'in byk klasik dramalarndan birinin de addr. Yaklak bir yzyl sonra 0672) yazlan bu eser, 'ark' entrikalaryla doludur. Araplarn Fransa'y igal etmesi Avrupa edebiyat iin bir dnm noktasn oluturmu ve Fransz Kral'nn spanya'da-ki yedi yllk savan hikaye eden ilk bilinen chanson de ges-te'm (771e Song of Rolanc) ortaya kmasna neden olmutur. Bu eser, Saragossa'y alamayan Charlemagne'n Kurtuba Eme-vilerine kar bir sefer dzenlemesini isteyen valinin davetini anlatr. Charlemagne bunun zerine Marsile adndaki Maribi liderle bar antlamas imzalanana kadar Pirenelerin gerisine ekilmesi iin mzakereye balamtr. Ancak hikayeye gre Mslmanlar buna ramen onun Roncevalles'teki kuvvetlerine hcum etmi ve burada kral tm risklere kar koruyan pa-ladin Roland lmtr. Bunun zerine Charlemagne intikam almak iin spanya'ya saldrm ve onu Hristiyanlar iin yeniden fethetmitir. Tabii gerek bundan ok farkl idi. Charlemagne, yenilgi zerine spanya'dan

ekilmi ve Hristiyanlarn egemenliindeki Pamplona'y yamalam, bunun zerine Basklarn saldrsna uramtr. Bu chansoriun sz konusu
100
GEMTEK KARILAMALAR

olaylardan ok sonra, 1090-1130 yllar arasnda Papa II. Urban'n Clemont'taki ars zerine dzenlenen Birinci Hal Seferi'nin meydana geldii dnemde yazld dnlmektedir. Hal Savalar resmi olarak 1263 ylna kadar, yani Ms-lmanlar'dan Kuds'teki Kutsal Mezarlarn alnmasn amalayan Sekizinci Hal Seferi'nin balad dneme kadar devam etmitir; fakat daha nce de belirttiimiz gibi kutsal sava mefhumu ondan sonra da uzun bir sre varln korumutur. Chamon de geste tr hikayeler, zellikle de epik trndeki Chanson de Roland hikayesi, Charlemagne ve onun Mslmanlarla olan savalarn konu alan ok sayda iir ve hikayeye nclk etmitir. Roncevalles'teki lm herkese bilinen ayn Roland, ayn zamanda Ariosto'nun drt yzyl sonra yazd Orlando furioso (1532) adndaki iirinin de kahramandr. Bu iir, orijinal efsaneyi konu edinen dier eserleri, rnein Chanson d'Aspremont ve Arthuri masallarndan etkilenen sonraki eserleri takip etmitir. Ariosto'nun iiri, savaa olduu kadar aka da yer veren Boiardo'nn Orlando innamorato adl iirinin bir devam gibidir. Ariosto'nun dizeleri yle balar:
Aklar ve kadnlar, valyeler ve silahlar hakknda sz sylyorum. Ve tahli iltifatlardan da, hepsi de cesaret isteyen eylerdir. Benim hikayem eski zamanlarda balamaktadr; Afrika'dan gelen Maribilerin saldrgan donanmalaryla arz- endam ederek, Fransa'y darmadan ettii zamanlardan.

Tasso, Orlando furioso hakknda fazla dnmemi ve gen yata balad iir yazmna, daha uygun grd bir iirle,
101
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

yani 1581 ylnda yazd ve Boulonlu Duke Godfrey'n ordularna komuta etmesini konu edinen Gerusakmmc liberata adndaki iiriyle ortaya kmtr:
sa'nn byk mezar 'Trklerin ve Maribilerin' elinden kurtulaa kadar Trkleri karadan ve denizden kovalaynz.

Onaltnc yzyln sonlarnda 'Trk tehlikesi' hl canlln koruyordu ve orijinalinin talya'da kadar ngiltere'de de popler olan Fairfaks'n yukarda bahsedilen iir tercmesi Kralie Elizabeth'e atfedilmitir. Tasso'nun Hal Seferlerine olan ilgisi, Trklerin 1558 ylnda onun doduu ehir olan Sorren-to'ya saldrmalaryla iyice artmtr. Ne var ki, onun iki kahraman Sarasen kzlarna ak olmutur; bylece tehlike, kiiler aras ilikilerle tanmlanmtr. Sarasenler, chttnsons de geste tr metinlerde ciddiye alnmlardr (Metiitzki 1977: 118). Karoienj geleneinin Orta ingilizce'sinde yazlan on Ortaa romantik eserinden hepsinin Sarasenler'den bahsettiini ve ounda Sarasen kahramanlar olduunu gryoruz. Bu dnemde ngiliz ve irlanda kylarna Sarasen basknlar yapldn da grmekteyiz. Yani ngilizler, Sarasenlerle sadece romantik eserlerde tanmyorlard. Dahas, tm saldrganlara Sarasenler ismi veriliyordu ve bir Anglo-Norman versiyonda 'marchaunz Sarazin' tabiri gemektedir. Onbirinci yzylda Normanlarn egemenliindeki nsan Ada-s'nda Arapa kitabelere bile rastlanmtr. Onnc yzyln ortalarndan itibaren ngilizlerin Sarasenlerle ticaret yaptna dair kant mevcuttur; ama bundan nce de ngiltere slm alemine kleler satyordu (Metiitzki 1977: 127).
102
IMITEK! KARILAMALAR

eitli hikayeler Sarasen savalarn yiitlik ve cmertliklerinden bahsetse de aslnda Orta ngiliz romantik hikayeleri 'esas itibariyle fanatik propagandann aralar hkmndeydi; bu hikayelerde valyelik ideali, din, siyaset ve ideolojiye ram edilmiti' (Metiitzki 1977: 160). Bu hikayeler, 'Hristiyanln slm'a galebe almas' konusunu ilemilerdir srekli olarak. Fakat slm kaynaklarndan gelen hikayeler, rnein Binbir Gece Masallarndaki hikayeler Hal hikayeleri gibi 'kat ve hogrsz' deillerdir. Ayn eyi Bizans hikayelerinde de gryoruz. Bat'da ise 'Ortaa Sarasenlerine ilikin izilen kaba karikatrler, Arap ilminin stnlnn benimsendii bir zamanda halkn muhayyilesinde nevnema bulmulardr' (Metiitzki 1977: 166). Lirik tr iirler de ayn ekilde nemliydi. Araplarn ak iiri dahil bu alanda daha slm gelmeden nce bile gemie dayanan gl bir gelenei bulunmaktayd Rougemont ve Ge-orge Duby gibi birok tarihinin ve dahi birok sosyolog ve psikologun iddia ettii gibi yirminci yzyl Avrupas ak iirini icat etmi deildir -bunlara gre Avrupa'y Avrupa yapan zelliklerinden biri de onun ak, en azndan "romantik sev-gi'yi icat etmesidir- bilakis ak iirleri Arapa'da teden beri vard. Endls'te kadn

airler de vard; bunlarn arasnda en gzde olan bir halifenin kz olan Velede idi; ak iirleri yazan bu kadn airin Kurtuba'da bir edebiyat salonu bulunmaktayd. 'Ak ve sevgi duygularn msralarla zgrce ifade eden' baka kadn airler de kmtr (Viguerra 1994: 709). Mslmanlarn yeryzndeki cennet kavram, Ortaa'daki rahat ve huzur lkesi kavramyla irtibatlandrlmtr. Vezin teknii konusunda ise yle denilmitir: "Bat'da saz iirine benzer birey olmamtr, fakat Hispano-Arap iirlerinde buna benzer konu ve msralar yer almtr" (Nykl 1946).
103
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

Burada air ve ilahiyat bn Hazm'n (994-1064) almalar gze arpmaktadr. Kumru Sesi gibi ak iirleri yazan bn Hazm, Provenal airlerde valyelik akna katkda bulunmutur. Zira Ispanyal airler, Mslmanlar ile Hristiyanlar arasndaki Pirene snrn geerek sanatlarn icra etmilerdir. stelik, sadece farkl saraylardan gelen temsilciler din snrn gememi, fakat ayn zamanda ark repertuar geni arkc kzlar da Mslman yneticiler tarafndan Hristiyan meslektalarna hediye olarak gnderilmilerdir. Provenal saraynn bu snr blgesinin her iki yakasnda bulunan saraylara temelden benzerlik gsterdii belirtilmitir. Bunun zellikle ondokuzuncu yzyldan itibaren kuaklar boyunca bilginlerce ayrntl bir biimde ele alnan Avrupa mitolojisi iin ayr bir nemi bulunmaktadr (Boase 1994). Arap igalinin kalc miraslarndan biri de spanyol ingene mzii flamenkoda kendini gstermitir. Bu mziin kayna konusunda birok tartma yaplmsa da bu mzie Romlar (ingeneler) vastasyla kuzey Hindistan da katkda bulunmutur. Fakat Stravinsky'nin belirttii gibi, bu mzikteki drtlk yaps, birok benzerlik tad Arap mziinin nemli bir zelliidir. Araplar'dan alnan bir baka mzik unsuru da blgeye gelen ilk gitar tr mzik aleti olan ud idi. Bu mzik aleti onnc ve ondrdnc yzyllarda hem Hallar ve hem de spanya yoluyla Bat'ya aktarlmtr. Bu mzik aletinin ustalarndan biri olan Ziryab, Badat'tan ayrlarak Kurtuba'ya yerlemi, orada ilk ud ve Arap mzii okulunu kurmu ve ud aletinde ilk olarak beinci teli kullanmtr. Ud aleti, onaltnc ve onyedinci yzyllarda talya, Fransa, Almanya ve ngiltere bata olmak zere Avrupa lkelerine yaylmtr. Bu alet Rnesans'n mzik aleti haline gelmitir. Bati'ya aktarlan baka mzik aletleri arasnda obua, santur, byk zil, davul, trampet ve klarnet saylabilir; rebb, yeni bir alg kavram gelitirmi ve
104
GEMTEK KARILAMALAR

bu da viyolon familyasnn ortaya kmasna neden olmutur. Maribilerin mzikteki etkileri sadece ritmik gitarla alnan duygusal karakterdeki cante hondo (derin ark), fandan-go, sevillana ve seguidillas gibi Endls'n halk mzii ile snrl deildi; ayn zamanda Aragon ve Navarre'nin jotas gibi halk danslarnda da etkileri bulunmaktayd. spanyol halk mzii, 'klasik' ifadesini Manuel de Falla'nn (1867-1946) eserlerinde bulmutur; bu mzik ayrca Gney ve Kuzey Amerika mziini de etkilemitir; Gershwin'in Cuban Overtme' buna rnektir. Metlitzki, 'Bat dnyasnn romantik edebiyatnda Dou"nun tema, imaj ve mecaz olarak youn bir biimde ilendiini' belirtir (1977: 240)- Onaltnc yzylda Osmanl mparatorluu hakknda yazlan eserlere en ok Avrupal okurlar ilgi gstermitir. Bu dnemde yazlan Fransz seyahat kitaplarnn yaklak yarsnn konusu yine Osmanl idi (Hamton 2001: 26). Trkler'in ve Moollar'n Bat Avrupa zerindeki etkilerini onlar ieren saysz dramalarda da grmekteyiz; edebi etkiler de ayn yolu izlemitir. Trklerin Dou Avrupa ve Akdeniz'deki daimi varlklar onlar ondokuzuncu yzyla kadar Avrupa iin srekli bir referans noktas haline getirmise de kltr alanndaki dorudan etkileri snrl kalmtr. Fakat onlarn Svey'ten Boazii ve Urallara kadar uzanan varlklar, Avrupa ile Dou, Gney ve Gneydou Asya arasndaki tm alverilerde arac durumunda olmalarn salamtr. Sanat asndan slm dnyas, Mslmanlarn resimden uzak durmas nedeniyle Avrupa zerinde pek etkili olamamtr. Dou, Bellini'den Kandinsky'ye kadar Avrupac ressamlarn ilgi alann oluturmusa da Mslmanlar, ihra ettikleri baz muhteem hayvan resimleri dnda resim sanatnda pek ilerleyememilerdir. Buna karlk, Do105
AVRUPA'DA ISLA M DAMGA51

u'nun soyut desenli hallar Avrupa'da ilk dnemlerden itibaren ve zellikle de Rnesans dneminde olduka kabul grmtr; benzer bir biimde mcevher ve seramik de olaanst kabul grmtr.

Tatar nak sslemeleri de Bat "da el stnde tutulmutur; Marco Polo'nun miras brakt alla Tartaresca adndaki d giysi de bunlardandr. Venedik, Dou ile olan mnasebetlerinden dolay, bata Bizans olmak zere Dou sanatnn Avrupa'ya ithal edilmesinde nemli bir arac olmutur. Bu aracl zellikle Rnesans' etkileyen ve Cimabue'den Giotto'ya kadar uzun bir ressamlar zincirinin ortaya kmasna neden olan St. Mark kilisesi mimarisinde grmekteyiz. stanbul'un Trklerin fethinden sonra Bizans ve Dou etkileri, Bat iin daha da nem kazanmtr. Venedik, bar zamanlarnda Trk tccarlarn gemilerinin demir att ve sanatlarn ziyaret ettii tek tarihi liman idi. Carpac-cio'nun The Mimde of ihe Relics of iheCross (1494) adl eserindeki Dou figrleri, baz kiilerin anlatmlarndan deil, bizatihi Venedik sokaklarndaki izlenimlerden alnmtr16. Benzer bir biimde Albrecht Drer de A Trhish Family adl resmini, 1511 ylnda orada yaayan bir aileden resmetmitir. Gentile Bellini, Venedik resim sanatna Dou'yu tantran ilk kiidir. 1479 ylnda Fatih Sultan Mehmed'in talebi zerine stanbul'a gitmi ve orada 1480 ylnda Fatih Sultan Mehmed'in portresini yapmtr; bu portre daha sonra Fatih Sultan Mehmed'in olu tarafndan resim yapmaya taraftar olmad iin pazarda Venedikli tccarlara satlm ve u anda Londra'daki Ulusal Resim Galerisi'nde bulunmaktadr. Bellini ve dierleri daha sonra Dou figrlerini kendi eserlerinde kullanmaya devam etmilerdir. 16. Bkz. Lematos 2001. 106
GEMTEK K A R 1 L A M A L A H

Avrupal ressamlar, Dou hakkmda deiik duygularla ykl resimler yapmlardr. Bu deiik duygular onlarn grnlerinde, giysilerinde ve zellikle kutsal konulara ilikin tavrlarnda (rnein Rembrandt'm eserlerinde olduu gibi) bulabiliriz. Ayn zamanda Trkiye'nin Bat'ya ynelttii daimi tehdit korkusu da mevcuttu. Bu korku en azndan 1571 ylndaki Inebaht Deniz Sava'nda Trk donanmalarnn yenilgiye uratlmas ve 1683 ylnda Viyana kuatmasnn yarlmasna kadar srmtr. Bu korku, sadece bir fetih korkusu deil, ayn zamanda onlarn 'gaddar' davranlarndan ve kltrel etkilerinden kaynaklanmtr. Avrupa'nn Dou hakkndaki aikar hayranlnn gerek balangc aslnda onyedinci yzyln sonlarna rastlar; zira bu zamanda Trk tehdidi en azndan Bat Avrupa iin azalm ve kar saldrlar balamtr. Onsekizinci yzyl, Trk ve in mallarna kar lgnca bir ilginin ortaya kt zamandr; bu mallar anelen regime'in zenginliini yanstan rokoko tarznn birer paras haline gelmilerdir. Bu dnemde Marsilya ve dier limanlardan Dou'ya byk bir ticaret ata balatlmt. Eliler de Dou hakkmda yazlar yazmlardr; bunlarn arasnda en dikkati ekenler, istanbul'da elilik yapan Lady Mary Wortley Monta-gu'nun yazd mektuplardr. Ayn yzylda fakat daha ok on-dokuzuncu yzylda Oryantalizm, resimde zirveye kmtr; rnein Van Mour'un izdii stanbul'daki Lady Montagu'nun resmi ve Boucher, Fragonard ve talyan Guardi kardelerin izdii harem, hamam ve tuvalet resimleri bunlarn en nlleridir. Bu dnemde yeni bir Arap ve Fars edebiyat modas da ortaya kmtr. 1704 ylnda Binbir Gece Masallarnn Franszca versiyonlar yaynlanmtr. Bu yzyl ayrca Bat'nn eletirilmesinde Dou'nun kullanld bir yzyldr da; buna rnek olarak Montesquieu'nun Lettres persanes (1721) adl eserini
107
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

gsterebiliriz. Benzer bir biimde Voltaire de ahlak hikayeleri ieren Zaire (1731) ve Candide (1759) adl eserlerinde Douyu kullanmtr. Hatta Voltaire, Mahomet adnda bir deneme bile yazmtr. Diderot da Bat hakkmda yorum yaparken Dou'yu kullanma konusunda Montesquieu'y izlemitir. Britanya'da Dr. Johnson, ahlak zerine yazd Rassdas (L759) adl eserinde Doulu bir arkaplan, ama bu sefer Etiyopya'y semitir. Yine Almanya'da Goethe, Wes-0esci?er Dvan (1819) adl iir kitabnn bir cildinde doulu bir zemin kullanmtr. Avusturyal Hammer gibi baz Oryantalistler ise ayn dnemde stanbul'da aratrma yapmak amacyla yllarn harcamlardr. Trkler, gnlk hayat konusunda Dou Avrupa ve zellikle de Balkanlar zerinde bugn bile devam eden nemli izler brakmtr. Rayna Gavrilova bu konuda yle demitir:
Osmanl Trklerinin ondrdnc yzylda gelmesiyle ekonomik, siyas ve sosyal sonularn yannda byk bir kltrel etkileim de ortaya kmtr. ran'dan Fas'a ve Budapete'ye kadar uzanan bu imparatorluk, birka ekolojik blge dahil ortak pazarn tm avantajlarna sahipti. Onbeinci ve onaltnc yzyllar, zellikle gnlk kltrde youn mbadelelere sahne olmutur; buna beslenme alanndaki alveri de dahildir. Bu alanda yeni yiyecek rnleri, rnein kays, karpuz ve pirin gibi rnler tantlm ve yeni yemek pratikleri, rnein kahve imek gibi grlmtr17.

Mutfak kltrne gelince; Trkler ve tabii Araplar bu alanda byk Fars mutfak kltrnn miraslarydlar. Balkan
17. Kltr Tarihi ve Kuram Merkezi, Sofya, Bulgaristan. Avrupa'nn elkisi ve Gney-Dou Avrupa'da (ondokuzuncu yzyl) yemek kltrnn deimesiyle ilgili yaynlanmam makale. 108
C. EMI5TEK1 KARILAMA! AR

kltr sadece yemek konusunda deil, gnlk hayat ilgilendiren birok ynyle Mslmanlardan etkilenmitir. Bu sylediimiz zellikle Mslman nfusun youn olduu Bosna ve Arnavutluk (buna Kosova ve Makedonya'nn baz blgeleri dahildir) gibi lkelerde bugn de geerlidir. Avrupa'nn tketim alkanlklarnda meydana gelen byk deiikliklerden biri de spanya'ya gelen Araplarn onuncu yzylda onlara pirinci tantmalardr; pirin retimi daha ok Valencia civarnda yaplyordu. Bu deiiklikler, KUab d-Agdiya (Garcia 2002) gibi Endls yemek kitaplarna da girmitir. talya'da da Mslmanlarn varl gnlk hayat byk oranda etkilemitir. Araplar, Sicilya'y Normanlar onu 1091 ylnda geri alana dek yaklak iki yzyl igal etmilerdir. Hatta Normanlar Sicilya'y yeniden ele geirdiklerinde bile Norman imparatoru II. Roger, sarayda Arap elbisesi giymi, Arapa konumu, Arap sanat ve bilimlerine destek olmu, Arap zanaatkarlar kullanarak muhteem Monreale kadetrali ve manastrn ina ettirmitir (1172). Byk Arap corafyacs dris'nin Dnyay Dolamay Seven Birinin Sevinci adl kitab Kral Ro-ger'in Kitab olarak biliniyordu. Idris bu kitabnda Sicilya'nn refah ve gzelliinden bahseder ve Palermo'nun bykln ve onun binalar ile evresindeki baheleri ver. Araplar ekeri onbirinci yzylda Sicilya'ya getirmilerdir. Yine Araplar Sicilya'da orann ve dier scak Akdeniz lkelerinin sert taneli ve zengin budayn kullanarak spagetti ve pasta asduttay retmilerdir. Hem macaroni ve hem de vermkelli, siciliani adyla biliniyordu ve yksek toplum kesimleri tarafndan stanbul'dan ithal edilen yeni atallarla yeniliyordu. Daha zel bir dzeyde Robb'a (1996: 66-7) gre Palermo'nun Vucciria pazarnda Araplarn dnemine dayanan bir yemek olan ve kzartlm nohut unundan yaplan panelltria satlyordu. Araplar'n Avrupa mutfana yapt bir dier nemli katk ise maccharo109
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS
GEMTEK KARLAMALA

nidir ki bu, makarna, vermicelii, gnocchi, tortelli ve dierleri gibi birok yemein genel ismidir. Bu yemein talya'da yaygnlamas Yahudi topluluu sayesinde olmutur. Dou'da yerel alar altran Hallar, baka eylerle beraber evlerine Dou'nun yemek piirme tarzlarn da getirmilerdi. Bunun ilk izlerini birok ngiliz yemeklerinde, Noel muhallebilerinde, (Akdeniz'den getirilen kuru meyvelerle yaplan) zml ve elmal tartlarda, acbadem kurabiyelerinde, pirin muhallebisinde ve nane soslu kuzu eti yemeinde bulabiliriz. Onikinci ya da onnc yzylda Badatl bir doktor olan bn Cezle <. 1100) tarafndan yazlm Arapa bir beslenme kitab, Venedik'te Cremonal bir Cambobins tarafndan Lihcr de jerailis et condimenti adyla Latince'ye evrilmitir. Aslnda Abbasi hakimiyetindeki Badat'ta yemek piirme zerine birok kitap yazlmtr; buray fetheden Araplar, saraylarnda ran mutfana dayanan ince bir mutfak gelimilerdi. te bu mutfak, Arap dnyasnn aristokratik mutfa haline gelmitir. Kahveyi, Fransa'ya sultann Fransz kral XIV Louis'ye 1669 ylnda gnderdii bir eli tantmtr. Bu elinin statsnden duyulan hayal krkl zerine kral, Moliere adl yazara Trkleri aalayan bir komedi yazmasn istemi, fakat Moliere, Le Bourgeois GenLhommc adl eserinde Trk gibi yaayan Franszlar alaya alnca kraln hayal krkl daha da artmtr. slm'n beslenme tarihindeki direkt etkisi -sadece dn alma konusunda deil, ayn zamanda kar kma asndan da- aikardr. Tatl soslar, erbetleri, tatllar ve kuru meyvalaryla ge Ortaa gda kltr, slm dnyasna ok ey borluydu. Yiyecek zerindeki Mslman etkisi dildeki szcklerden de anlalabilir; rnein skcrbet szc erbetken
110

ve soda szc de suda'dan gelmitir. Mslman etkisi ayrca ev eyalarndan, rnein kullanlan divan, koltuk, yatak gibi eylerden de grlebilir. Ucuz ekerleme bolluunu Avrupa'ya Mslmanlar getirmitir; rnein ekeri Hindistan'dan Msr, Kbrs, Gney Avrupa'ya ve oradan da Madeira adalarna, Brezilya ve Karayiplere getirmilerdir. Bu ekilde en azndan yksek toplum tabakalrn iin yemek eitleri artmtr. Baharatlar da Dou'dan Mslmanlar araclyla Bat'ya gelmitir. Bu alanda Avrupa'da bir kaide iriine gelitirilmesi abas aslnda slm mutfana bir tepki olarak ortaya kmtr; Avrupallar bununla kendi klasik geleneklerine geri dnmek istemilerdir; Protestanlar veya en azndan Puritenler asndan bu, lksten kap sadece hayat yaama abasn temsil etmektedir.

Rnesans, ahlak canlanma ile Yunan-Roma dnyasnn duygusallnn bir karmndan ibaretti; bu da erkek alar kavramn yeniden canlandrmtr. Bilginler, antikiteyi yeniden canlandrma abalar verirken bu arada atalarnn yedikleri yemeklerin tariflerinden oluan bir ansiklopedi de yazmlardr; bu ansiklopedi, kitaplaryla masaya oturan bilginlerden bahseden Rabelais tarafndan hicvedimitir (Gar-garma, 23. blm). Ortaa'da slm, bazen farkl bir din olarak deil de Hristiyanlk'tan sapm bir frka olarak grlm ve Hz. Muham-med'n daha nce Hristiyan olduuna dair eitli fikirler ortaya atlmtr; rnein Langland bunlardan biriydi. Yakn Dou ile temas, sadece slm bilim ve tbbnn niversitelere tanmas sonucunu deil, ayn zamanda islm dini ve Mslmanlarn dilleri, zellikle de Arapa hakkndaki bilgilerin yaygnlamas sonucunu dourmutur. 1312 ylndaki Viyana Konsi-li'nde Avrupa'nn nde gelen niversitelerinde -Paris, Oxford, Bologna, Salamanca ve Avignon- Arapa (Keldanice ve brani-ce) krsleri kurulmas ars yaplmtr (aslnda hemen he111
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

men Roma'nn egemen olduu her yerde, Linehan 2001). Ne var ki, bu plan tm misyonerlerin favorisi olan Fransa'da ancak iki yzyl sonra Postelin Paris'teki College Royal'da Arapa profesr olarak atanmasyla gereklemitir. 1599 ylnda ise Leiden'de bir Arapa krss alm ve burada sadece A-rapa eitimi deil, ayn zamanda ilk balarda hat ve yazma sanatna nem veren slm dnyasnda yasak olan matbaa eitimi de verilmeye balanmtr. Fakat Arapa kitaplar, Venedik'te daha 1520'li yllardan itibaren baslmaya balanmtr. Arapa baskdaki en byk baar, Roma'da 1584 ylnda kurulan Medici matbaasdr; bunun esas amac, Arapa konuan Hristiyanlar ile Roma'nn birliini salamada yardmc olmak ve din olmayan baz Arapa metinleri basmakt, zira Arapa bask seyyahlar iin de kullanl idi. Matbaa hi kuku yok ki hem bunun iin ve hem de eitim retim iin byk bir nimet idi. Mslmanlarn ilk balarda matbaaya souk bakmalar onlarn matbaann neden olduu bilgi patlamasna katkda bulunmalarn ve bununla rekabet etmelerini zorlatrmtr. Dolaysyla Dou, Bat iin sadece bir tehdit deildi; o ayn zamanda Bat iin byk bir cazibe merkeziydi. Batllar ilk nce Dou'nun edebiyat ve daha sonra da sanat cezbetmitir. Ortaan edebiyatnda birok Dou hikayeleri kilise dualarna dahil edilmi ve bunlar yeni bin ylda ngiltere'de ylesine nem kazanmtr ki seyyah papazlar bunlar halka rnek olarak gstermilerdir. Daha sonra Dou'ya ilikin tarihsel tasvirler destanlarda ve Charlemagnenin 778 ylnda RoncevaUes'te yenilmesini konu alan chansons de geste tr hikayelerde yer bulmulardr. Mslmanlar bu eserlerde genelde cesur savalar ve deerli dmanlar olarak tasvir edilmilerdir. Yine Mslmanlar bu eserlerde zaman zaman zalim ve zaman zaman da cmert olarak resmedilmilerdir.
112
GEMTEK KARILAMALAR

Sanat ve dekorasyonda Dou genelde lks mallarla, renkli kilimlerle, gzel kokularla, ipeklerle ve sonralar beyaz pamukla ilikilendirilmitir. Dounun hal ve kilimleri, Rnesans resim sanatnda nemli rol oynamtr; fakat bunlara daha ok zenginler ve gller sahip olabilmilerdir. Onyedinci yzyln balarnda deniz yoluyla Hind pamuunun byk leklerde ithal edilmesiyle burjuvazi kesimi Dou'nun renklerine sahip olmaya balamtr. Endstri Devrimiyle yerel halkn yapt ama genelde Dou'nun desenlerini tayan bu renkli pamuklu dokumalar, toplumun tm kesimlerine yaylmtr. Ortaada 'Hristiyan Avrupa ve Arap dnyas altn ve gm konusunda yakn iliki ierisinde olmutur'; bu yzden, 'para konusunda... bu iki blgenin bir btn olarak kabul edilmesi gerektii' sylenmitir (Wallerstein 1974: 39). Daha nce Arap demir paralarnn Karolenj Avrupasna yayldndan bahsetmitik. Daha sonra Avrupa gm para basarken Araplar altn para basmtr. Altn daha ok Bat Afrika'dan gelirken, gm yerel madenlerden karlyordu. Her ikisi de Dou'nun lks mallaryla deitirilmi ve dolaysyla Dou'ya doru hareket etmilerdir. Zira Avrupallarn ham madde ve yn dnda bu lks mallarla deitirecek denk mallar yoktu. Altn ve gm klelerin kaynaklar ve saylar, Avrupallarn Amerika ktasn igal etmesiyle temelden deimitir. Bu olay ve deniz yollarnn almas, Dou ticaret mallarnn, zellikle de pamuk, porselen ve baharatlarn Bat'ya gelmesinde byk bir arta sebep olmutur. Bu konuda Sarton yle demitir:

Brok insan Arap dnyasnn Avrupa'nn kltrel dokusuna yapt saldrlardan dehete kaplm ve muhtemelen en ok da Pelrarch bu endieleri yaamtr; geri bu adam direnme113
AVRUPA'DA SLM DAMC.ASI

ye alt birok ey tarafmdan birok yoldan tahrik edilmitir. Bu ahs, olduka kokulu, sar, ekerli yiyeceklerin servis edildii, mimarinin Arap dnyasnn keskin kemerle-riyle sslendii ve n mcevher boyal kilise pencerelerinden inananlar aydnlatt bir ortamda yaamtr.

Wallersteinin dnya sistemler kuramna ilikin etkili eseri (1974), modern dnyay, merkez (Avrupa) ve evre (geri kalan ksm) olarak ikiye blmtr. Wallerstein, Avrupa'nn kapitalist bir dnya ekonomisi yarattn syler; zira ona gre kapitalizm, ancak o erevede mmkn olabilir, bir 'dnya imparatorluu'nda deil. Portekiz ve ispanya, ilk balarda sermayenin ncln stlenmi, fakat daha sonraki sanayilemede nc rollerini yitirmilerdir. Sanayileme, sermayenin dorudan lks tketim yerine Verimli' bir ekilde kullanlmasyla mmkn olmutur. yle grlyor ki bu teori, nceleri Asya'da toprak ve zellikle de su ile yaplan retim ve ticaretin roln kmsemektedir. Genelde Mslmanlarn elinde olan bu ticaret. Dou denizlerinde bir tccarlar diasporas oluturmutur. Bu tccarlar, Avrupallar gelmeden ok nce buralarda aktif faaliyette bulunuyorlard; bunlarn faaliyetlerinde para ve daha sonra talya'da grlen uzak mesafeli mbadele ve bankaclk kullanlyordu (Markovits 2000). imdiye kadar genelde Mslmanlardan gelen faydalara deindim. Tabii burada olumsuz ynler de yok deildi. Bazlarna gre hogrszlk tm dinlerde vardr; bunu ada dnyada olup bitenlerden ve tabii gemiimizi yakp ykan 'din savalarndan' grebiliriz. u elbette dorudur: Yakn Dou'nun byk dininin kitaplarnda bugn kabul edilmesi mmkn grlmeyen duygu ve dnceler elbette bulunmaktadr. Terrizm ve 'nihai deerler' sz konusu olduunda
114
GEMTEK KARILAMALAR

ifadeler farkllar. Bununla beraber, bu dinlerin yazl metinlere, yani kutsal kitaplara dayanmas gerei, bu kitaplarn uzman olan kiilerin sadece sz konusu kitaplarn muhafz olmakla kalmadklar fakat ayn zamanda tm eitim srecine hakim olduklar anlamna gelir. Onlar bu yolla yazl bilginin nakledilmesinde nemli ahsiyetler haline gelmilerdir. Bilginin ilk balarda belki zaman zaman faydal da olan bu prangalardan kurtulmas uzun bir sre almtr. Sekler hmanizm, klasik medeniyetlerin belirleyici zellii olmu ve baz dnemlerde slm'a da etki etmitir (Zafrani 1996: 89). Aslnda doa bilimleri, her zaman slm medreselerinin -ve Hindu yksek okullarnneitim ve retiminin bir parasn oluturmutur. Sk sk birbiriyle akan sekler olan ile din olan arasndaki keskin ayrm, ancak Rnesans ve Aydnlanma ile ortaya kmtr. Bu iki dine inanan insanlarn mnasebetleri konusunda bir baka ey daha sylenebilir. ncelikle sylemeliyiz ki, bu iki insan grubu arasnda ou kez dmanlk, korku ve igal gibi eyler var idiyse de iki grup arasnda barn egemen olduu dnemler de olmutur. Mslman Dou ile Hristiyan Bat arasndaki karlamalar daha ok fetih, cihad ve kutsal sava gibi kavramlar asndan ele aldm; fakat bununla snrl deildi bu karlamalar. Kltrel olarak, Dou'nun Bat zerinde keskin bir etkisi olmutur; tabii daha sonra roller tersine dnmtr. Yine de zellikle gnmzde deer sistemlerinin farkl olduu sk sk dile getirilmektedir. Bununla beraber Yakn Dou'daki ehirlerde farkl inanlara mensup topluluklar iice yaamlardr; spanya'da Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler uzun yllar boyunca yan yana yaamlardr. Ayrca ticaret ve seyahatin olduu yerlerde toplumlar arasnda karlkl mnasebetler meydana gelmi ve bu her iki tarafn da faydasna olmutur. Howard, Venedik'in Dou ile olan ilikileri konu115
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

sundaki aklamasnda hibir tarafn birbirine stnlk salamaya almadn ve ticari ortaklar olarak bunlarn eit olduklarn vurgulamtr. Genelde btncl olarak ele aldm slm elbette teolojik olarak farkllam bir yapya sahiptir. slm'n Snni ve ii frkalar arasndaki ayrlk en az Katolikler ile Protestanlar arasndaki fark kadar vardr; nitekim baz ayrntlarda bu iki ayrm birbirine benzemektedir. Tpk Avrupa'daki Yahudiler'in yapt gibi ran ve Lbnan'daki iiler, Hz. Ali'nin lm etrafnda mucizevi canlandrmalar yapmalarna kar dier Mslmanlar bu tr dramatik canlandrmalar reddetmilerdir. Benzer bir biimde, muhtemelen in'in etkisiyle iiler, resim izimlerine msade etmiler ve bu gelenei Mongol Hindistan-nra sarayndaki minyatrlere tamlardr. Yine tpk Hristiyan mezhepleri gibi bunlar birbiriyle kavga etmi ve biri dierini sapk ilan etmitir. Bununla beraber, Yahudilik ve zellikle

Hristiyanlk karsnda Mslmanlar bir dereceye kadar birlik ve beraberliklerini muhafaza etmilerdir. Avrupa'ya gelen Mslman hareketinin olduka farkl toplumsal ve kltrel etkileri olmutur. Hepsinin byk asker, siyas ve din sonular olmutur. Fakat kltrel etki sz konusu olduunda sonular farkllk gstermitir. Araplarn Kuzey Afrika, spanya ve Akdeniz'e nfuz etmelerinin sonular, dierlerinden ok daha byk olmutur. Bu dnem Avrupa'nn entelektel ve ekonomik olarak geri kald bir dnemdi; dolaysyla, Araplar'n gelii ok daha nemliydi. Zira Araplar, burada Bat Asya'daki ilerlemelerine dayanyordu. Araplar, Bat Asya'da sadece Iran medeniyeti ve onun kadim kkleriyle ilikide deildi, ayn zamanda bir yandan Yunan ve Roma'nn ve daha alt dzeyde de olsa Hint ve in mirasyla ilikileri bulunuyordu.
116
GEMTEK KARILAMALAR

Ticaretin Rol
Bilginin Yakn Dou'dan Avrupa'ya nakli, esas itibariyle Mslmanlar vastasyla meydana gelmitir. Fakat ne yukarda szn ettiimiz fetihlerin ve ne de baka trl askeri atmalarn iin iinde olduu youn bir iliki de yaanmtr. Dou ile harici iletiim kurmann balca noktas Venedik idi. Dou ile olan ticarete dayal olarak yaamn devam ettiren Venedik, bu dnemde stanbul, (ska Venedik ile mukayese edilen) iskenderiye ve Yakn Dogu'ya alan deniz yollarna sahipti. Onikinci yzyldan sonra ticaret Avrupa'da ve zellikle de Akdeniz'de hzla yaylmtr. 1000 yl civarnda Kuzey Avrupa'da byk ticaret ehirleri yoktu. Ticaret merkezleri genelde Akdeniz'de bulunuyordu; bunlarn arasnda Venedik, Napoli, ispanya, stanbul, skenderiye, Kahire ile Badat, Basra ve daha Dou'daki ehirler saylabilir. 1212 ylna gelindiinde bu ehirler Dou ile yaplan ticaret dolaysyla olduka gelimilerdi: bu ticaret ann iinde Londra, Paris, Bruges, Gent ve Novgorod da nemli yer tutuyordu. 1346 ylnda tccarlar Almanya ve Bohemya'ya maden alm iin geldiinde Kuzey-Bat Avrupa'da ticaret iekleri boy vermeye balamt. 1485 ylna gelindiinde ise Toulouse, Bordeau ve Ravennal Fransz tccarlar, resme dahil olmutu; bu arada Rusya ile Baltk lkeleri arasnda ticaret devam etmitir (McEvedy 1992). Venedik, ticaret zerine kurulmutu ve bu yzden de 'muazzam bir sirk' olarak tasvir edilmiti. Venedik, daha sekizinci yzyldan itibaren Dou'dan lks tketim mallar ithal etmeye balamt. 991 ylnda Venedik Dukas, 'tm Sarasen prenslerine' eliler gndermitir (Howard 2000: 15). Venedik, daha 1082ylnda Bizans'tan bir s alm ve Tebriz'den skenderiye'ye kadar bir dizi ticaret kolonisi oluturmutu. Venedik'in Cenova gibi rakipleri de vard ama o, ondrdnc ve onbein117
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI GEMTEK KARILAMALAR

ci yzyllarda egemenlik alann geniletmitir. Onbeinci yzyla gelindiinde slm dnyasna ihracata balanmt. hra edilen rnler arasnda tekstil rnleri, sabun, kat, cam, orman rnleri, Kuzey Avrupa'dan eitli madenler, zeytinya, bal, badem ve ticaret yolu zerinde bulunan kuru zm gibi rnler bulunmaktayd. thal edilen rnlerin banda ise pamuk, baharat, kuma boyas ve gzel kokular, Msr ve Suriye'den tuz ve Tatar blgelerinden ipek, kle ve krk gelmekteydi. Bu milletler aras kltrlerin nasl gelitiini, Venedik tccarlarnn ve haclarn onnc yzyldan itibaren dolamda olan kitaplarndan grebiliriz (Howard 2000: 17)- Yerel dil kullanan bu yazarlar, yurt dnda seyahat etmenin sorunlarn, yabanc limanlarda nasl hareket edilmesi ve zellikle de yabanclarla nasl anlalmas gerektiini ele almlardr. Deerli bir hamule ile dnmenin kr -ki bu kr, ithal rnlerin alm fiyatnn stne yzde 35-50 fark koymakla elde ediliyordu- Dou hakknda bilgi sahibi olmann bal bana deerli bir rn olduu gereiyle daha da artyordu. Venedik'in ticareti her zaman papalk tarafndan onaylanmamtr, zira papalk bu ticareti kfirlerle yaplan ticaret olarak gryordu. Hatta 1345 ylna kadar yaklak yirmi yl boyunca papalk bu ticareti yasaklamt; ancak Venedik, Dou ile olan ilikisine devam etmitir, zira Dou'nun Venedik'in yaam tarz zerinde, zellikle de mimari ve aile yaantsnda nemli etkileri bulunmaktayd; rnein Venedik liman kadnlara kapalyd (tabii fahieler ve alan kadnlar hari) ve evleri de dnyay seyretsinler diye balkonlu yaplmt. Tccarlar, ticaret iin zel bir eitim alyorlard; bu eitim ksmen raklk ve ksmen de okul eitiminden oluuyordu. Venedik tccarlarnn Latincesi mkemmel deildi ama muhasebe iini iyi yapyorlard. Pacioli'nin iki girili muhasebe ka118

ytlarna ilikin aklamalar elbette ki yeni bir sisteme atfta bulunmuyordu ama bu, nceki kuaklar tarafndan kullanlan bir sistemdi (Howard 2000: 20). Ticaret, 'zengin ve karmak bir ortak kltr' oluturmutu (Howard 2000: 21). Bu sylenenler sadece Venedik iin deil, ayn zamanda Venedik'in ticaret yapt gruplar iin de geerlidir. Eski Afrika'da olduu gibi sadece mallarn deiimi ve 'sessiz ticaret'ten ibaret olmayan bylesine uzun vadeli ticari ilikilerle her iki taraf da zenginlemi ve sadece rnleri deil, bilgi ve teknikleri de paylamlardr. Venedik tccarlar iin Arapa renme ihtiyac Yunanca ve Latincenin nemini azaltmtr; rnein birok Arapa kelime -bu kelimelerin ekseriyeti ticaretle ilgilidir- Venediklilerin diline girmitir. Kahireli Yahudilerle beraber Araplar da geni Hint Okyanusunun byk ksmn ve 1498 ylndaki iddetli Portekiz karmasndan nce onun Afrika, Arabistan, Hindistan ve in ile olan ticaretini kontrollerinde tutmulardr. Mslmanlar, Gney Asya dnya ekonomisinin merkezinde yer almlar, Hindistan'n kuzeyini erken bir tarihte ele geirmi ve bat kylarnda, Malabar'da ve dier yerlerde ticaret merkezleri kurmulardr, islm dini, pek Yolu vastasyla in'in kuzey-batsna kadar ulamtr; ayrca Arap tccarlar, gney in kylarnda, rnein Gwangzhou (Ganton) ve Quanzhou (Zaitun) gibi yerlerde de grlmlerdir. Mslman tccarlar, Hindularn karlatklan yasaklardan, rnein denizde seyahat etme yasandan etkilenmemi olup inli byk bir deniz seyyah olan ve Afrika'ya kadar gelen Zheng He de bir Msl-mand. Ayrca Hac da Mslmanlara seyahat etme zorunluluu getiriyor ve haclar zaman zaman ticaret de yapyorlard; Hac ou zaman frsatlar da sunuyordu. Peygamberin kendisi de ilk balarda ticaret yapyordu; Hz. Muhammed gen iken
119
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

zengin bir dul olan ve sonradan evlendii ei Hatice'nin yannda alyordu. Bu dnemde ou lks mallar'dan oluan kokular, hal ve kilimler, ipekli ve pamuklu elbiseler gibi birok Dou mallar bulunuyordu. pekli ve pamuklu elbiseler, 1497 ylndan sonra mit Burnu'nun almasyla Dou ile yaplan deniz ticaretinin byk markalarndan biri haline gelmitir. Bu rengarenk mallarn onyedinci yzyln balarndan itibaren byk leklerde ithal edilmesiyle ailev alkanlklar deimitir. Elias ve Levi-Strauss gibi kltr tarihilerinin hakknda oka yorum yaptklar atal kullanma adab bunlardan biriydi. iekler de Avrupa'nn grnmn deitirmitir; rnein Trkiye'den gelen lalenin tarihi bunu bize hatrlatmaktadr. Bu etkilerin dnda Mslmanlar ayrca Hristiyanlarn kiisel temizlik ve hijyen alkanlklarn da dzeltmi ve iek hastalnn asn onlara tantmlardr. Dou-Bat ilikileri, ayn zamanda taraflarn birbirlerinin lkelerinde barndrd elilerin varlndan da etkilenmitir. Venedik ve Cenova, uzun yllar boyunca Osmanl topraklarnda ve onlardan nce Bizans topraklarnda ticaret limanlarna sahip olmutur. Bunu slm lkelerine gnderilen eliler izlemitir. Fakat onaltnc yzyln balarnda Fransa, stanbul'da daha kalc olmann peindeydi ve I. Francis Osmanl ile 1534'te Habsburg kart bir ittifak kurmak istiyordu. stanbul'da tesis edilen bu elilik, diplomatik faaliyetlerin yansra ilm faaliyetlere de ev sahiplii yapmtr. Fransa'y dier byk devletler izlemitir; rnein nce ngiltere ve daha sonra 1533 ylnda Habsburg imparatoru V Charles da bir diplomat gndermitir; onu Hollanda'dan gelen ve 1555-1562 yllar arasnda grev yapan Augier Ghislain de Busbecq izlemitir. Feiemenk diplomat, Osmanl lkesi hakknda pek ok bilgi

120
GEMTEK KARILANMALAR

toplam ve birok el yazmas kitapla lkesine dnmtr. Bu kitaplar arasnda kamelya, lale, ayakotu ve leylak gibi bitkilerle ilgili el yazmalar ve ayrca Dioscorides'in son derece nemli bir botanik el yazmas kitab da bulunuyordu. Bu diplomat ayn zamanda Krimgothlarn dilini de renmi ve gnlk hayat zerine olduka canl izlenimler kaleme almt. ngiltere'yi 1612 ylnda Hollanda izlemitir. Diplomatlarn atanmas sadece diplomatik ve bilimsel faaliyetlerin yrtlmesi iin deildi; bu i, ticaretin gelimesine de katkda bulunmutur. Seyyahlar, rnein haclar ve Leo Africanus gibi din deitiren kimseler, Dou'nun ilmini Avrupa'ya tamlardr. Bu seyyahlarn en nls Sir John Mandeville adl kiiydi; bu ahsn seyahat izlenimleri eitli kukular tasa da muhtemelen dier yazarlardan alnma baz faydal bilgiler de ieriyordu. Bir dier nl yazar da yaptklar hakknda ayrntl bilgiler verse de, verdii bilgiler konusunda son zamanlarda kukular ortaya kan Marco Polo idi (Hamilton 2001: 35). Dou-Bat ilikilerinde nemli olan bir baka unsur da daha ilk yzyllardan itibaren Kutsal Topraklara akn eden haclard. Filistin'e olaanst yatrmlarn yaplmasna neden olan hac olay,

sonunda Hal Seferlerine dnmtr. Akdeniz'in dou sahiline hayran olan ve sarayn 'Trk aratrmalar merkezi' haline getiren (Hamilton 2001: 5) Philip the Good of Bra-bant, onbeinci yzylda Trklere kar bir Hal Seferi daha dzenlenmesini istemitir. Bu istek, onsekizinci yzyla kadar devam etmi ve 1527 ylnda Anrvverp matbaas bu seferi finanse etmek zere yardm arsnda bulunmutur. Tunus'un 1535 ylnda Kutsal Roma mparatoru Charles tarafndan zaptedilmesi, 'kfirlere' kar sava ama isteinin bir paras olarak grlebilir. Fakat bu arada hac ziyaretleri devam etmi ve bu da geni bir seyahat edebiyatnn ortaya kmasna neden
121
AVHUPA'DA SLAM DAMGASI

olmutur. Hac seyahatlar, nceleri Venedik'ten, daha sonra da Antvverp'ten balatlmtr. Ondrdnc yzylda Venedikli bir giriimci, 60 altn duka karlnda gelecein 'hurmaclarn getirtip beslemeyi teklif etmitir. Daha sonra ise Antwerpli bir tccar, dou Akdeniz kylarna dzenli bir yolcu tamacl hizmetini organize etmeye almtr. Antwerp ve bat kylar, Atlantik'in almasyla ve Protestanlk ile 'Turko-Kalvinizm' -Babali ile bir Katolik kart ittifaknn kurulabileceine olan inan hareketi- gibi hareketlerin ortaya kmasyla ivme kazanmtr. Bu hedef, daha nce Fransz kral . Franois'nn Habsburg'un gcn dengelemek amacyla Osmanl idaresi ile flrt politikasnn bir devam mahiyetindeydi. Bu minvalde Trkler ile Hollandallar arasnda eliler gidip gelmi, hatta Hollanda, sultan iin Antwerp'te bir ticaret merkezi amay teklif etmi, buna karlk Osmanl sultan da Protestanlarn 1567 ylnda isyan bayra at bir zamanda Katolik spanya'ya kar Protestanlar desteklemeyi teklif etmitir Trklerin Antwerp'teki mevcudiyetini, Osmanl'nn Avrupa topraklarndan gnderilen drt Yunan tccar temsil etmitir. Ondrdnc yzylda Antwerp liman, Gent, Bruges ve kuzey Fransa'nn i kesimlerindeki komu ehirleri gibi zaten nemli bir ticaret merkezi halini almt; ancak Antwerp liman onaltnc yzylda yldzn daha da parlatmtr. Hollanda kral Avusturyal Charles, 1516 ylnda spanya krall tacn da giymi ve yl sonra Kutsal Roma mparatoru seilmitir. Bylece onun imparatorluu dou Akdeniz'e ulaarak Dou ile snr komusu olmu ve hatta Amerika'daki baz topraklar bile iermitir. Antvverp bylece 'dnyann ticaret kenti' unvann Venedik'in elinden alm, Arap ve Trk dnyasyla temasa gemitir. Ne var ki, bu ilikiler, 'korku ve cazibe gibi kark
122
GEMTEK KARILAMALAR

duygularla1 srdrlmtr. 'Dou Akdeniz ve Kuzey Afrika'ya duyulan hayranlk ve korku duygularnn temelinde, gittike kreye ynelen gl bir din muhalefet korkusu, deerlerin ittifakna dair mit, Araplarn kltr ve bilime yaptklar katknn bilinci ve yabanc bir komuya dair merak yer almtr. Bu kark duygular, tm Mslman-Hristiyan ilikilerinde varln muhafaza etmitir. Deerler eitli formlaryla Dou, Bat'dan olduka farkl mtalaa edilmektedir; bu farkllk, Dou'nun 'despot' ve demokrasi kart hkmetleri, zgrln ve Hristiyanlkta varolan sevgi ve yardmseverlik kavramlarnn olmay etrafnda dnmektedir. Hatta baz lkeler, deer sistemlerinde varolduu dnlen farkllklardan dolay Mslmanlarla olan gemi ilikilerine perde ekmitir. Burada farkl toplumlarn hem bar ve hem de ihtilaf iinde bir arada yaamalarn salayan birok benzerlie dikkat ekmek istiyorum. Akla ilk gelen, yardmseverliktir; zira fakirlere yardm etmek Mslmanlarn din bir devidir. Bu amala eitim, salk ve dier sosyal kurulular ieren birok vakf oluturulmutur. Sevgi ve zgrlk kavramlarn ise Nur Yalman'n almalarn (2001) temel alarak irdelemeye alacam. Yakn Dou'daki monarik ve cumhuriyeti rejimlerin keyf zelliklerini grp Avrupa'da ok da uzak olmayan gemite varolan otoriter rejimleri -Kralie Victoria'nn ocuunu tm byk Avrupa glerinin tahtna oturtma abas da buna dahildir- grmezden gelmek gibi bir kolaycla kaplabilir insan. Ama unu hemen belirtelim ki, demokrasi sz konusu olduunda bugn Bat'da uygulanan modernletirici 'ideolojinin'
123

AVRUPA'DA SLM DAMGASI

bir paras olan kafa saymann dnda insanlara danmann baka yollar da mevcuttur. Ayrca ABD'de mevcut bakanlk gcn veren aznl ve hatta Britanya'deki seilmi hkme-lin bann,

seilmi ounluktan oluan parlamentonun ya da BM Gvenlik Konseyi'nin izni olmadan byk bir sava ilan etme tehdidinde bulunabilmesini gz nne aldmzda bu yntemin snrlarn bir kez daha dnmekte fayda vardr; zira istiare sistemleri byle bireye imkn brakmaz. Biz sk sk seim yapmay ve hkmet deitirmeyi tercih ediyoruz, fakat Doulu ya da Batl olsun herhangi bir otorite sisteminin snrlarn da bilmek durumundayz. Belli bir dereceye kadar istiare, hemen hemen tm rejimlerde mevcuttur. slm'n genelde Bat'nn liberal demokrasilerinin alamet-i farikalar olarak gsterilen eitlik, kardelik ve zgrlkle ilgili grlerine bakarsak bu karlatrmay daha mantkl bir biimde yapabiliriz. Yalman, eitlik ve sevgiden (bu balamda kardelikten) bahsederken bunlarn Kimini kltrnn temel bir paras olduunu' belirtir. Bu zellikler, pratikte insanlar arasnda varolan frsat eitliinde ve ilahi hakikatler konusunda imtiyazl bir grubun (ruhbanln) olmaynda kendini belli etmitir. slm'n bu zellii, ABD'deki siyahi Mslmanlar gibi imknlar kt olan gruplar iin nemli bir cazibe kayna olmutur. Fakat bu demek deildir ki, Mslmanlar arasnda hibir eitsizlik yoktur. Zira 'pratikte stnlk ve aalk, her toplumda olduu gibi Mslmanlarn gnlk hayatnda da vardr'(Yalman 2001: 271). Yalman, bu yksek idealleri, Dumont'un (1970) Hintliler iin elzem unsurlar olarak grd hiyerari ve feragat gibi kavramlarla karlatrmak suretiyle slam'n ideal biimini Hindistan'n ideal sistemiyle mukayese eder. Bu karlatrma esas itibariyle Yalman'n slm tasviri ile Dumont'un Hindu124
GEMTEK KARILAMALAR

izmdeki hiyerari ve feragat gibi kavramlara ilikin yorumu arasndadr. Bu karlatrma, "Hint altktasnda bin yldan fazla bir sre bir arada ac-tatl tecrbeler yaayan iki dnya gr arasndaki bir karlatrmaya tekabl etmektedir" (Yalman 2001: 270). Dumont'a gre feragat, yani fedakrlk yapma kavram, hiyerarinin din bir boyutu olup bir dereceye kadar zgrle ve "yetenekli insanlarn olduka kat kast sisteminden kurtulmasna" izin verir (2001: 270). Fakat gerekte durum farkldr. Eitliin slm devletlerinde her zaman mevcut olmadn kabul etmekte ekinmeyen Yalman, Hint sistemi konusunda ise :bahti' kavramnn bu sistemdeki varl konusunda bir alnt yaparak hiyerariye ramen iki kez domu statden denlerin daha iyi bir duruma getirilebileceini belirtir (Hopkins'ten alnt, Yalman 2001: 277). O ayrca byk Hint sevgi geleneklerine, Krina iin gsterilen gopise ve Mool minyatrlerine de atfta bulunur; hatta o bu erevede Sanskritedeki geni ak iirleri literatrne de gnderme yapabilirdi (Brough 1968). Baka bir ifadeyle sylersek, Yalman, 'Hinduizm ve slm'da bulunan kendini vakfetme kavramlar arasnda derin bir fark bulunduunu' ve Hinduizmde kendini vakfetmenin byk bir medeniyetin kk bir konusu olduunu belirtir (Yalman 2001: 278). Bu noktada Yalman'n din ideolojiler arasnda yapt ve onlara elik eden sekler ideolojileri de iin iine katt gl kartl biraz deitirmek gerektiini dnyorum. Afrika asndan bakarsak, hem Trkiye'nin slm toplumu, hem de Hindistan'n Hindu toplumu, Avrasya'nn Bronz a sonras kltrlerinin birer temsilcileri olup olduka snfsaldr; geri bu snflandrma biimlerini din ideolojilere balamak da mmkndr. slm, sekler snflandrmay -ki bu snflandrma genelde her zaman srlen ve bazen de sulanan topraklar gibi deerli kaynaklara ulamada eitliki olmayan bir yapya
125

AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

dayanmaktadr- gevetmek, hatta ortadan kaldrmak zere bir-eyler yapabilir. Hindistan'da ise sekler ideoloji, bir dereceye kadar -ama tamamen deil- din ideoloji tarafndan desteklenmitir; zira burada slm'da olduu gibi din ritelleri yaratan ve onlar yerine getirenler, dolaysyla hiyerarinin tepesinde bulunanlar eitimli din adamlardr. Bunlar da sekler idareciler takip eder. Bununla beraber, hiyerari, tpk slm'da olduu gibi, yardmseverlik gibi faaliyetler nedeniyle deiime uramtr. rnein Gucerat'taki Kongre egemen bir kyde daha nce parya olan Harican'n 'kyl'

Pateller'in yourt yapma faaliyetlerinden arta kalanlara ulamak amacyla sraya girdiklerini grmtm. En nemlisi de bu ideolojinin iki yn vardr; bunlar bahti ve Krina ibadetidir; her ikisi de egemen din anlayndan daha eitlikci zellikler ierir. Ayrca Hint ateist dnce gelenei ve Dalit (parya) gelenei gibi kast sisteminin en dibinde yer alan ve ona kar uzun zamandan beri muhalefet eden gelenekler bulunmaktadr. Baka bir deyimle, eitlik ve zgrlk kavramlar Hint toplumunda Brahma dininde olmasa da varln muhafaza etmitir, tpk hiyerari pratiinin ve bir dereceye kadar da hiyerari ideolojisinin slm'da olmas gibi. te her iki dinin toplumunda birbirine ayna tutan dinlerdeki bu kart eilimlerdir, din ideolojiler kart olabilirler ama eer onlar daha geni egemen din ideoloji ve alternatif -genelde sekler- bir ideoloji erevesinde ele alrsak her iki toplumda da bu eilimleri bulmak mmkndr. Nasl ve neden? nk her iki toplum da tarm ve tarm ticaretine dayand iin sosyo-ekonomik ve siyasal alardan snflara ayrlmlardr; ayrca yazl metinler ve kutsal kitaplar szkonusu olduunda da din eitim snflandrmas mevcuttur. Fakat snflandrma kavram esas itibariyle evrensel insan
126
GEMTEK KARILANMALAR

kavramlar olan eitlik ve kardelie kart olduu iin snflara dayal toplumlarda datc adalet kavramna dayanan bir muhalif hareket de mevcuttur. Aile asndan bakldnda bu, genelde ebeveyn (daha ok baba) ile ocuklar arasnda deil, bizatihi ocuklar (tm insanlar kardetir) arasnda ortaya kmaktadr. Bir yanda eitlik, dier yanda ise eitsizlik yer almakta ve her ikisi de aileden balayarak tm toplumsal ilikileri kaplamaktadr. Babann hiyerari empoze etmesi, kardelerin eitlik talebi ile dengelenir. Bunlar, kiinin ya da toplumun hayat tarzlarna hakim olabilir ya da ideolojik bir bak as kazanabilir, ama bu halde bile kiinin a gzl ya da hrsl olmasn engellemez. Hepimiz gndelik hayatlarmzda bu ide-olojik-davransal elikileri yayoruz; rnein hem arabalarn evreye verdii zararlardan ikayet ederiz, hem de Nissan'mza atlayp (bakkallarn yerini aldndan ikayet ettiimiz) spermarketlere gideriz. Yalman ayrca Trk Islm'ndaki zgrlk kavramn da irdeler. 1820'lerde Osmanl donanmasnda grev yapan ngiliz subay Sir Adolphus Slade, yle yazmtr: "imdiye kadar Osmanllar, Hristiyan uluslarn urunda uzun sre mcadele ettii zgrln en deerli imtiyazlarn olabildiince yaamlardr". Osmanl insan, ok az toprak vergisi vermi, r vermemi, pasaporta ihtiyac olmam ve gmrklerle ya da polisle karlamamtr: "Osmanl insan, en dk dzeyden paa dzeyine kabilecek zgrle sahiptir". Slade, 'en uuk isteklerin gerekletirilmesi kapasitesi' olarak grd bu zgrl, Fransz Devrimi'nin kazanmlaryla ve zmnen de Bat ile karlatrr (alnt, Yalman 2001: 271). Yalman'n da dedii gibi zgrlk kavram, eitlik kavramyla irtibatldr: "slm'n yksek idealleri, slm'da imtiyazl insanlarn olmad, yani kiinin deerinin onun ahlak davra127
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

nna, niyetlerine ve imanna dayand ilkesi etrafnda ykselir. Bu belki insana cennetin kaplarn aabilir, ama bu dnyada da tm inanan Mslmanlara (Allah'n iradesine teslim olanlar) toplumda ykselme ans tannmaldr. te slm'n Amerika'daki siyahi Mslmanlara ve dnyann dier yerlerindeki mazlumlara vaadi budur" (Yalman 2001: 271). Ayrca birok baka pratik uygulamalar da bulunmaktadr. rnein bir kleyi Mslman yapabilirsiniz, ama bir Mslman kle yapamazsnz. Yine mesela daha yeni ihtida etmi birisi -Arnavut dervilerin durumunda olduu gibi- padiahlk makam hari lkedeki en yksek makama ykselebilir. Bat'daki en rahatsz edici efsanelerden birisi de 'Yahudi-H-ristiyan' medeniyetinin deerlerinin genel olarak Dou'nun ve zel olarak da slm'n deerlerinden farkl olduu dncesidir. Fakat slm'n kkleri ile Yahudilik ve Hristiyanln kkleri ayndr ve deerlerinin birou da ortaktr. Din ideoloji dzeyinden bakarsak, Yalman'a gre sadece eitlik (ve sevgi) ve zgrlk deil, ayn zamanda bireye kar endie duyma slm'n ahlak zellikleri arasnda yer alr. Yalman bireye kar sorumluluk duyma konusu ile ilgili olarak slm dnyasnn 'uygun' bir kltr oluturduunu belirtir. Adna Ala Turka adn verdii bu kltrde "insanlar daima birbirleriyle irtibatldr". Bat'daki Ala Franga tarz ilikilerde insanlar arasndaki ilikiler souk, uzak, k, resmi iken "Dou'da bu ilikiler senli benli, rahatsz edici derecede gayri resmi ve teklifsizdir" (Yalman 2001: 273). Yalman'a gre "byk ehid Hallac- Mansur'dan beri tm Sufiler, bireyin kutsalln vurgulamlardr" (2001: 278). Ama hemen belirtelim ki, burada kastedilen bireydir, bireycilik deil.

Sufiler, 'otoritelerin' resmi retilerine kar daima bireyi korumulardr. te yandan, tketimcikapitalist bir or128
GEMTEK KARILAMALAR-

tamda ekonomik karlar peinde komak anlamndaki bireycilik ise slm alimleri tarafndan kabul grmemitir; onlarn Bat'ya duyduklar antipatinin temelinde belki de amalardaki bu farkllk yatmaktadr. unu da ifade edelim ki, burada kitlelerin kendi durumlarn iyiletirme amalaryla bu noktann elimediini sylemek istemiyorum; tpk zenginlere ilikin Hristiyan teolojisinin bu dine inanan insanlarn ekseriyetinin bu konudaki amalarndan farkl olmas gibi. Fakat te yandan slm'daki bir ideolojik unsur da sadece hayat ve kendini kontrol etmeyi vurgular. Ayetullah Humeyni ran'a dndnde sade ve mtevazi bir hayat srerek halk zerinde byk bir etki brakmtr; Humeyni'nin akamlar sadece bir para ekmek ve biraz yourt ile karnn doyurduu ifade edilmitir. Yalman, byk ve ihtirasl bir toprak aasnn yle dediini aktarr: "Ben yal bir insanm, ihtiyalarm azdr; yaamak iin bana bir para ekmek ve biraz peynir yeterlidir" (2001: 274). Sadelik, yardmseverlik, sevgi ve zgrlk deerleri hem slm'da, hem de Hristiyanlk'ta mevcuttur. Olumlu ya da olumsuz deerlerin tekeli, bu dinlerin hibirisinde deildir. imdiye kadar islm'n yzyllar boyunca Avrupa zerinde brakt entelektel, teknik ve siyas etkileri zetlemeye altm. slm medeniyeti, Hollandal Pim Fortuyn'un iddia ettii gibi 'gerici bir medeniyet' deildir; zira tm medeniyetlerde gerici ynler bulunabilir. Bazlarna gre dinin dnyevi ilerde hibir rol yoktur ve cihadn arkasndaki gerek neden de ekonomik ya da siyasdir. Bu ihtimal her zaman vardr, ama onlar bu boyutlara indirgemek ve hem din alanda, hem de siyas alanda birok kiiyi bylesine aikr ve bylesine tutarl bir biimde motive eden ideolojik etkeni grmemek mmkn deildir.
129
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

Yakn Dou'dan Avrupa'ya gelen bu Mslman hareketi, daha nce Asya'dan Avrupa'ya akn eden kabile hareketlerinin bir devam olarak grlebilir. McNeil, Orta Asya'nn kurak topraklarndan Avrupa'ya akn eden bu kabile hareketlerini Europe's Sleppc Frontier adl eserinde tasvir etmitir. Belki de bir dereceye kadar byle baklabilir. Ama bu eski hareketlerle Avrupa'ya gelenler farkl bir tarzda Avrupa'ya entegre olmulardr. Bu insanlarn yazl bir dnya diniyle ideolojik balantlar yoktu. Bu adan bakldnda, slm'n Avrupa'ya gelii, daha ok Yahudilik ve Hristiyanln Avrupa'ya geliine benzemektedir, zira Yahudiler ve Hristiyanlar Avrupa'ya geldiklerinde nceki rejimlere entegre olmak yerine onlarla atm ve onlar dntrmlerdir. Dolaysyla, slm'n Avrupa'ya gelii hareketi, salt etnik faktrlerle aklanabilecek birey olmayp bunda ada seklaristlerin kabul etmek istemedikleri din-ideolojik bir boyut bulunmaktadr. Salt inanszlmz ya da phemizden dolay din, iinde yaadmz lkenin, yani Avrupa'nn ve dnyann ciddiye alnmas gereken son derece nemli bir unsurudur. slm hibir zaman teki, yani Dou olmam, tam tersine her zaman Avrupallarn hayatnn bir paras olmutur. Sadece gemite deil, gnmzde de slm, Akdeniz'de, Balkanlar'da, Kbrs'ta ve Rusya'da hayatmzn bir paras olarak varln devam ettirmektedir. slm'n nemini takdir etmeli ve aramzdaki ilikiyi, onun zerimizdeki etkisinde antipati duyacamz lde gl bir din unsur bulunsa da kabul etmeliyiz.

Gnmz Avrupasnda G
slm'n eski dnemlerde Avrupa zerinde brakt etki, spanya ve Akdeniz'in yeniden fethi, 'Avrupa'nn hasta adam' Osmanl mparatorluunun kmesi ve Moollarn Orta As130
GHMISTtKI KARILAMALAR

ya'ya geri dnmesiyle byk oranda silinmitir. Bat Avrupa'ya kk ama daimi bir Mslman g -esirler, denizciler, tccarlar ve elilerin dnda- her zaman varln korumutur. Bu g, smrge idaresinin Mslman lkelere yaylmasyla artmtr. Londra'da ilk Hint pastanesini aan bir Mslman -Dean Mahomed (1759-1851)- idi. Ondan uzun sre nce, muhtemelen 1600'l yllarda Dou Londra'da bir Hint varl mevcuttu. Ayn zamanda ngiliz mparatorluundan da kk bir meslek g olmutur. Britanya'da Kur'n zerine yemin eden ilk avukat bunu 1850 ylnda yapmtr. lk cami, 1895 ylnda Woking'de Afganistan Emiri'nin yardmlaryla almtr. Smrge topraklarndan da ngiltere'ye baz insanlar gelmitir, ama Mslman gmenlerin Avrupa'ya asl akn, kinci Dnya Sava'ndan sonra lkeeri bamsz hale geldiinde ngiltere'ye olmutur. Dolaysyla, g akn aslnda smrge sonras dneme ait bir fenomendir. ngiltere'ye olan bu g

akn daha sonra Avrupa'ya, zellikle de Bat Avrupa'ya kaymtr. Bugn Avrupa Birlii, nfusunun byk ounluu Mslman olan Trkiye, Kbrs ve Arnavutluk gibi lkeleri iine almay dnmektedir. Ne var ki, son yllarda i gc sknts eken Avrupa'ya byk bir Mslman g balamtr. Bunu kabaca Yakn Dou yemeklerinin artan etkisinde grebiliriz. Bugn siyas ya da ekonomik mlteci olarak gelen ok sayda gmenden dolay Kbrs, Yunan, Trk, Lbnan, Afrika ve ran yemeklerini sunan lokantalar tm ehirlerimizde grebiliriz. Fransa'da gmen saysndaki art, "Fransa'nn kuskus tarafndan fethi" olarak adlandrlmtr. Bu yemekler arasnda zellikle dikkati eken mangalda i kebabn Trkler tarafndan sava meydanlarnda icat edildii sylenmitir. Fakat Trkler ondrdnc yzyldan itibaren bir saray mutfa da gelitirmilerdir; bu mutfak esas itibariyle yedinci yzyldaki ran Sasani hanedanlnn mutfana dayanr; daha sonralar
131
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

burada ortayan kan bir mutfak kltr ise Bat Avrupa'da kk salmtr. lkeler bu ge ilikin oulculuktan asimilasyona kadar uzanan deiik tutumlar taknmlardr. rnein oulcu lkeler, asimilasyoncu lkeler gibi entegrasyonda srar etmemi, bunun yerine okkltrcle izin vermilerdir. oulcu lkeleri Hollanda ve Almanya temsil ederken, asimilasyoncu lkelere rnek olarak Fransa gsterilebilir. Cumhuriyeti gelenee sahip Fransa, tm vatandalarnn temel sekler geleneklere uyum salamalarnda srar etmitir. Bu nedenledir ki, Fransa'da oklularda barts takmak byk ihtilaflara yol aarken Hollanda'da barts genelde ya grmezden gelinmi ya da din zgrln bir gerei olarak kabul edilmitir. Pragmatik ngiltere'de ise bartsne ancak okulun renklerini tayorsa izin verilmitir (Rath et al. 2001: 4). Bu lkelerdeki farkl politikalara ramen benzer sorular tm ktada sorulmaya balanmtr. Bu sorular genelde ibadet yerleri (ve baz yerlerde bunlarn finansman), okullar, din eitimin dili (Kur'n'n dili Arapa'dr), helal et, erkeklerin snnet edilmesi, din bayramlar ve ksacas slm hukukunun uygulanmas ile ilgili sorulardr. Asimilasyoncu olsun ya da olmasn her toplum, gmen topluluklar tarafndan bu sorunlara zm bulmaya zorlanmaktadr, zira gmen statsnn doas gerei, Mslmanlar inanlarn ve ilikilerini vurgulamak ihtiyacn hissetmektedirler. Islm devletlerle kurulan uluslararas ilikiler, slmi kurumlarn korunmas ve yaygnlatrlmasna yardmc olmutur. Bu arada gmenler de sekler olduu iddia edilen ama haftalk ve yllk Hristiyan bayramlarnn kutland ve okullarda belli bir Hristiyanlk anlaynn okutulmasna izin verildii bir ortamda Islm kimliklerinin daha ok bilincine varmaktadrlar, ilk balarda hem
132
GEMTEK KARILAMALAR

gmen alan lkeler, hem de gmenler bunun 'geici bir durum' olduunu ve gmenlerin eninde sonunda lkelerine dneceine inandklar iin mnasebetlerini hep bunu gz nnde tutarak yrtmlerdir. Ancak bu durumun geici deil de kalc olduu anlaldnda ilikilerin rengi de deimitir. Bu ilikiler, Salman Rdi'nin eytan Ayetleri adl kitabnn yaynlanmas, Amerika'nn Libya'y bombalamas ve elbette Filistin'de devam eden durum nedeniyle iyice politize olmutur. Kanlmaz olarak radikal yn de bulunan bu politizasyon, Bin Ladin'in gelmesini beklememitir. imdi de tek tek lkelerde olaylarn nasl gelitiine bakalm. Fransa'ya, ou onun nceki smrgelerinden olmak zere Kuzey ve Bat Afrika'dan yaklak alt milyon gmen gelmitir. te yandan, Almanya, Trkiye'den artl olarak iki milyon 'misafir ii" almken Britanya, eski smrgesi olan Hint alt-ktasndan ayn sayda Mslman kabul etmitir. Bu rakamlarla ilgili sorunlar bulunmaktadr, zira deiik kaynaklar deiik rakamlar vermektedir; en iyi ihtimalle bu rakamlar Mslman lkelerden gelenleri kapsamaktadr. Ama aslmda birok kii Mslmanl gmen olduktan sonra yaamaya balamtr, zira slm ve camiye gitme, onlarn yeni kimliinin bir paras olmutur18. Fransa'da bu, 1973 ylndaki petrol bunalmndan dolay alnan nlemlerin bir sonucu olan Mslmanlarn 'yerleikletirilmesi' uygulamasnn bir paras olarak ortaya kmtr; bu ise birok Kuzey Afrikal'nm artk kendisini geici grmeyip bulunduu lkede kalc bir yer istemesine neden olmutur. Yeni Mslmanlarn hepsi mlteci olarak gelmi ve ou zaman da bulunduu lke vatandalarnn artk yapmak istemedi18. Kepd 1991: 113, % naissance de l'Islam en Frence' hakknda. 133
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

i ileri stlenmilerdir. Bylece ktann din haritas kkten deimitir. Camiler, slm! okullar ve merkezler artk byk ehirlerin bir paras haline gelmitr, zira Mslmanlar, Hristiyan bir ortamda

kendi din kimliklerini muhafaza etmek istemektedirler. Mslmanlarn gmen olarak gittikleri lkelerin okullar, grnte hibir din ya da mezhebe bal olmasalar bile aslnda geni anlamda dnldnde bunlarn Hristiyan olduklar grlr. Noel, Paskalya, Azizler ve dierleri gibi kutlanan tm bayramlar ve alma dzeni ile tatilleri etkileyen Hristiyan haftas gibi etkinlikler, Hristiyanlk dinine dayanmaktadr. Byle bir dnyada Mslmanlar, kimliklerini ve inanlarn muhafaza etmek iin mcadele etmek zorundadrlar. Mslmanlarn Avrupa'daki mevcut durumunu u anda zetlemek bile imknszdr, ama bunun iin iki lkede neler olup bittiini rneklemeye alacaz. Bu lkelerden birincisi, sz konusu etkiyi dierlerinden daha ok hisseden Fransa, dieri ise daha az etkilenen italya'dr. Fransa'da tpk Avrupa'nn ounda olduu gibi Mslmanlar arasndaki blnme belirgin olup ksmen milliyet (ya da etnik kken), ksmen de mezheplerinden dolay farkl camilere devam etmektedirler. En byk blnme elbette Snniler ile iiler arasndadr. Avrupa'daki Islm yaplanma Afganistan'dakine benzemektedir. Bu lkede 1978 ylnda Kabil'de 'bamsz' bir Marksist hkmetin kurulmasndan sonra alt parti ortaya kmtr; bu partilerden ikisi Sufilerin, ikisi din adamlarnn ve ikisi de talebelerin (Taliban) kontrolndeydi (Edward 2003). Benzer bir yaplanma Fransa'da da mevcuttur; fakat orada baka nemli bir slm yaplanma da bulunmaktadr; bu hareket, iinde Suudi destekli Vahhabileri ve radikalleri de barndran ultra-orto-doks Selefi hareketidir. Kk gruplar halinde organize olan bu mezhep, Fransa'da son yllarda zellikle genler arasnda bymeye balamtr.
134
GEM1THKI KARILAMALAR

Selefilere muhalif olan gruplardan birinin ad Mslman Kardeler'dir; bu grup, 1928 ylnda Msr'da kurulmu olup Snni mezhebinin slahn amalamasna karn iinde radikal eilimleri barndrmaktadr. Yine Selefilere muhalif olan bir baka grup ise Sufilerdir. Sufiliin tarihi sekizinci yzyla kadar geri gitmektedir; bunlarn amac mistik, sade bir hayat srmektir. Sufilerin iinden bir grubun ad Lbnan'da 1970li yllarda ortaya kan ve Suriye'nin gl desteine sahip olan Haba grubudur. Bunlar, Fransa'daki dier slm gruplara, zellikle de Selefilere kar olduka aktif rol oynamlar ve hususen genleri kendilerine balamaya almlardr. Drdnc bir grup ise 1920'li yllarda Hindistan'da ortaya kan Tebli grubudur; bunlarn amac Islm tebli etmektir. Bu gruplarn ekseriyeti arasnda youn bir husumet ve iddet mevcuttur. Sufiler, Vahhabileri 'sapk' olarak nitelendirirken Snniler de iilere kar benzer bir tutum ierisindedirler. Yine bu gruplarn ounda radikal slamclar vardr ve bunlar gayrimslimlere kar, zellikle de Yahudilere kar eylemde bulunmulardr. Fakat Fransa'daki Mslmanlarn ekseriyeti herhangi bir gruba bal deildir ve hibir camiye de devam etmezler; bunlar bir dereceye kadar Cumhuriyetle entegre olmulardr10. Bu farkllamann bir ksm kendisini ibadet yerlerinde izhar etmitir. Fransa'daki en nemli Mslman ibadet yeri, 1920'li yllarda kurulan Paris'teki Byk Cami'dir. Fransa, bu caminin kurulduu yllarda Kuzey Afrika ve Yakn Dou'daki ilgisinden dolay kendisini 'Mslman bir g' olarak gryordu. Bu caminin ynetiminde ortaya kan ksa bir karklktan sonra mslmanlarn ounun geldii lke olan) Cezayir h19. Bkz. I.e Nmvet Observatar, 8 Ocak 2003, "Musulmans en France: !e defi isla m s re'. 135
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

kmeti, 1982 ylnda caminin ynetimini devralmtr. Bu merkez camiyle irtibatl olan baka birok ibadet yerleri de almtr. Bir baka nemli Mslman topluluu ise Belleville slm Kltr Birlii'dir. Bu topluluun ynetiminde Stalingrad Camii (bu cami komnist bir mahalde) bulunmaktadr. Yine Hindistan kaynakl olan ama dnya apndaki tebli ve irat faaliyetleriyle dikkati eken Tebli Cemaati'ne bal man ve badet grubu bulunmaktadr. 1987 ylna gelindiinde Fransa'daki cami ve ibadet yeri says 1000'i amtr. Yine 600'den fazla slm topluluu kaytlarda mevcuttur ve ayrca Paris'te bir mezzin, .yerel radyoda her gn ezan okumaktadr. 1970'li yllarn bandan bu yana bu alanda muazzam br byme grlmektedir; bu dnemde fabrikalarda ve baka yerlerde, rnein daha nce komnist ii snfnn kalesi olan Billancort'taki Renault fabrikasnda bile mescit ve camiler almtr. Bu gelime de slm lkelerinden gelen gmenlerin artk kendilerini Fransa'da kalc olarak grdklerinin bir delili olarak grlmtr (Kepel 1991: 11). Fransz hkmeti, son zamanlarda tpk daha nce Katolik, Yahudi ve Protestanlar la yapt gibi btn Mslman gruplarla devlet arasnda ortak bir iletiim noktas tesis etmek zere merkezi bir Mslman konseyi organize etmek amacyla byk aba harcamtr. Byle bir oluum Aralk 2002'de

Cezayir destekli Paris Camii imamnn bakanlnda lLe Conseil Fran-ais du Culte Musulman' adyla ortaya kmtr; oluumun iki bakan yardmclklarn ise Mslman Kardelerin destekledii UOIF (Union dcs Organisaons lslmiques de France) adl kurulutan bir kii ve Fas destekli FNMF (Fedemtion Nationa-le den Musulmctns de France) adl kurulutan da baka bir kii stlenmitir. Organizasyonun genel sekreterliini Comite de Coordination des Musulmans Trcs de France adl kurulu ya-

136
GEMTEK KARILAMALAR

parken Afrikal Mslmanlar Birlii adl kurulu onun uluslararas ilikilerini ve Lyons Camii imam ise parasal ilerini yrtmeyi stlerine almlardr. Bu kuruluta be byk camiden temsilciler yer almakta ve eitli federasyonlar iin de nyedi grev ayrlmtr. Sadece baz gen Mslmanlar bu kuruluun dnda kalmay yelemitir. Bu gmenlerle ilgili konuulan konularn banda onlarn entegrasyonu meselesi gelmektedir. Gmenler sahiden Fransz, Hollandal, ngiliz ya da Alman olabildiler mi? Bu sorudan ne kastedildiini kestirmek her zaman mmkn deildir. Baz gmenler bulunduklar lkenin dilini bile renmemilerdir, ama bu geici bir durumdur. Baz Pakistanl gmenler, ngiliz kriket takmn desteklemek yerine kendi lkelerinin takmn desteklemektedirler. Bu da geici bir durumdur, zira ksa sre sonra bunlar yeni lkelerinin takmnda oynayacaklardr. slm dini bu gmenler iin bir alamet-i farikadr ve bu nedenle de tpk Yahudiler gibi ou Mslman, dinini korumaya devam edecektir. Fakat yine Yahudiler ve Hristiyanlar gibi baz Mslmanlar da sekler inanszl seecek ya da dine kaytsz kalacaklardir. Her halkrda slm dini, bir farkllama zemini olmay srdrecektir, zira slm'a inananlar kilise yerine camiye gitmeyi srdrecekler (gittike artan bir sayda), birok kadn ban rtmeye devam edecek ve helal et arayn brakmayacaklardr. Bu ve benzeri uygulamalar Yahudiler, Sihler ve baka dinlerden olanlar tarafndan uzun sreden beri hogr ile karlanmtr. Fakat Fransz nfusunun yzde 10'unu oluturan bu Mslman gmenlerin Fransz toplumuna entegrasyonunun nasl salanaca sorusu da ortada durmaktadr. Daha nce de iaret ettiimiz gibi, bu gmenleri siyas sisteme intibak ettirmek zere genel bir Mslman konseyi kurulmas kararlatrlmtr. Ama unu da belirtmeliyiz ki, tm 'ulusal', yani Hristiyan! bayramlar, dier dinlerin
137
AVRUPA'DA 151.AM DAMGASI

bayramlarn da ierecek biimde deitirilebilecek midir? Buna benzer bir uygulama, imdiden bazi okullarda uygulamaya geirilmi bulunmaktadr. Fakat bu uygulama tm lkeye yaylabilecek midir? Mslmanlar (ve dier aznlklar) gurbet havasndan kurtarp kendilerini evde hissetmelerini salayacak 'ok-kltrllk' gibi bir anlayn bu dorultuda yol alacan sylemek yanl olmaz. ada Mslman gmenlerin Bat Avrupa iin oluturduu sorunu en aikr biimiyle Fransa'da, zellikle de 'barts bunalm' rneinde grmek mmkndr. Devlet bu konuda asimilasyonda srar m etmeli, yani dini aka iaret eden bartsn yasaklamal m yoksa ok-kltrc bir yaklam m benimsemelidir? Bu konuda geleneksel cumhuriyeti izgi sekler asimilasyonu talep ederken, zellikle sol eilimli olanlar, bartl kz rencilerin okullardan atlmasnda srar etmemektedirler. Bu tartmalarda ne kan noktalardan biri de ou kimseye gre 'pee'nin (aslnda bartsnn) Mslman kadnlar ikinci snf konumunda gstermesi ve bu nedenle anayasann ruhuna iki kere aykr olmasdr. Fakat Franszlarn ounluu bartsne kar ksa da sosyalist Jospin hkmeti ve Devlet Konseyi bu konuda birok dn vermitir; bu dnler bile daha radikal olan Mslmanlar tatmin etmemitir. Aslnda zaten asimilasyon konusunda epeyce mesafe alnm grnmektedir; bunun byk ksm ikinci kuak gmenlerin eitimden gemesiyle mmkn olmutur Fakat okullarn kendilerinde de glkler bulunmaktadr. Zira kiinin kimliinin olutuu yer ve barts takan bir kz renciyi dier snf arkadalarndan ayran yerler de okullardr. Birok Fransz 'laik' gelenee, yani kilise ile devletin birbirinden ayrlmas geleneine baldr. Fransa'da laiklik, ulusal olarak ancak devrim138
GEMTEK KARILAMALAR

den sonra, 1905 ylnda ilan edilmitir. Fakat zaten cumhuriyetilik kilise-devlet ayrmn, yani farkl dinlere mensup tm vatandalarna benzer frsatlar vermeyi hep vurgulamtr. Katolik Kilisesi, baz sekler konularda bile birok vatanda iin nemini korumaya devam etmitir; yine de Mslman kadnlarn barts takmas cumhuriyetin birliine bir tehdit olarak alglanmtr; tpk 1970li yllarda

etnitisitenin tannmasnn (Chevenenent iin Korsikallarn zerklik istekleri byle bir tehdit idi) byle alglanmas gibi. Dolaysyla, 'barts sava' aslnda sadece Mslmanlarn entegrasyonu sorunu deil, bizatihi cumhuriyetin mahiyetine ilikin bir sorundur. Bu sorun, kuzey Fransa'da bulunan Creil'deki bir kolejin mdrnn barts taktklar iin Mslman kz evine gndermesiyle gn na kmtr. Okulun mdr daha sonra sorunu zmek iin uratysa da duyarl rgtlerin iin iine karmasyla sorun iinden klmaz hale gelmitir. 'Barts sava' tarihinin dnda daha genel bir sorun bulunmaktadr ki, bu da birlikte yaamann kart olan asimilasyon sorunudur; bu sorun hayat ve lm, miras ve kimlik gibi konulara ilikin kendine has gr olan bir dine mensup insanlar dnld zaman pek de zlecee benzemiyor; zira Avrupa bu insanlarn 'Hristiyan' gibi davranmalar dnda bir zme yanamamaktadr. Fransa'da slmn mill meseleler zerindeki dorudan etkisi lngiltere'dekinden fazladr. Bir zamanlar komnistlerin kalesi olan Renaultnun Billanco-urt'taki retim fabrikas ok sayda Mslman gmeni ie alm ve bunun sonucunda fabrikada cami ve mescitler almtr. Hatta bazlar bu fabrikada 1982 ylnda meydana gelen grevi bu olaya balamtr. Gerekten de daha sonra ii sendikalarnn kazandklar zaferi toplu namazlarla kutlamalar, bu insanlarn slm' emekle ilgili sorunlarnn zmnde gl bir faktr olarak grdklerini gsterir. Bu olay da gstermitir
139
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

ki, iverenler artk gmenleri uysal birer ii olarak grmemekte ve Mslman iiler de tpk baka iiler gibi haklarn aramaktadrlar. Bu gmenler, gvenlerini ksmen islm'dan, daha dorusu gurbette yeniden doan slm'dan almlardr. Almanya gibi dier Avrupa lkelerinin kendine has vatandalk modelleri olmasna karn dinin kamusal alanda kendini gstermesiyle ilgili sorunlar burada da mevcuttur. rnein bu sorunlarn kaynaklarndan biri de Hristiyan kilisesinin yasaklad ama slm hukukunun izin verdii okeliliktir (Goody 1983). Yine de bu tr uygulamalar Avrupallarn basks altnda ekil deitirmektedir. Almanya, daha onsekizinci yzylda deiik muharebelerde esir ald baz Trk askerlerini ve Polonyal Tatarlar altrmtr (Sen 2002: 11). Ondo-kuzuncu yzyln sonlarnda ise Kaiser'in Dou Politikas, Yakn Dou ile olan temasn artmasna neden olmutur. Ve Birinci Dnya Sava'ndan sonra, 1922 ylnda kurucular arasnda genelde renci ve tccarlarn bulunduu Islamische Gemein-de Berlin kurulmutur. Ayrca Berlin'de ilk cami de almtr bu dnemde; bugn ise yaklak 2200 ibadethaneden bahsedilmektedir. 2000 ylndan itibaren Almanya'da yaayan Trkler'e vatandalk hakk verilmesiyle Mslmanlar, tpk 1548 ylnda devletin Katolik ve Protestanlarla yapt anlamayla -ki onlarn bu hakk mevcut anayasada korunmutur- onlara devlet yardm vermesi gibi devlet yardm almaya hak kazanmlardr. slm bylece daha zengin ve gl bir kurum haline gelecektir. Avrupa'daki slm ile ilgili ilgin zelliklerden birisinin, bizatihi gmenlik statsnn daha byk slmlamaya yol atn belirtmitik; bu slmlama, kktenci bir slmlama deildir, ama iinde baz radikal unsurlar da barndrmaktadr. Hem Almanya'da, hem de Fransa'da Mslmanlar arasnda git140
GEMUTEK KARILAMALAR

tike daha fazla grlen 'slm talebi', aslnda Trklere ilk balarda vatandalk hakk verilmemesinin ve Fransz vatandal verilen gmenlerden slm hukkundan vazgeip Medeni Hukuku (Code Civil) benimsemelerini istemelerinin bir sonucudur (Leveau ve Mohsen-Finan 2001: 12). Bu elbette slm'n Avrupa'da yeniden douunda etkili olmutur ama onu ok da olumsuz grmemek gerekir. Gmenlik ayrca bu insanlarn islm'n olumlu zelliklerinin ve kendi geleneklerinin farkna varmalarn salamtr. Bunda hem gurur, hem de alglanm ayrmcla tepki bulunmaktadr. rnein Tietze, dlanm ve isiz bir gen iin ibadetle geirilen zamann ve ibadethanelere devam etmenin geri kalm varolarda geirilen zaman ve mekna ne kadar anlam yklediini gstermitir (Tietze 2001). Almanya'da Trkler, yerel halkla daha yakn iliki ierisine girmi olmalarna karn yine de ayrmcla uradklar iin tpk Fransa'dakiler gibi slm'a sarlmaktadrlar. Avrupa'da Mslmanlk bilinci, ranllarn ah'a kar ayaklanp orada eriat ile ynetilen bir devlet kurmalaryla youn bir biimde artmtr. 'ran Devrimi' olarak adlandrlan bu rejim deiiklii, Kur'n'a dayal siyasetin dinamikliini gstermi ve Mslman Dou'nun egemen, kreselci ve Hristiyan Bat'y ksmen dengelediini gren Mslmanlara gven telkin etmitir. Kepel (1991: 18) ran Devrimi konusunda unlar yazmtr: "Mslmanlar iin ran Devrimi, byk bir heyecan

kayna olmu ve Bat'da kendi dinlerinin hor grldn dnen birok Mslmann kendi dinleriyle gurur duymalarna neden olmutur". Bu dnem, Arap lkelerinden gelen petrol dolarlarnn slmi kurum ve kurululara akt ve Islm bilincin youn bir biimde artt bir dnemdir; hatta bu dnemde 1989 yl 'Mslman yl' olarak ilan edilmitir (Kaltan141
AVRUPA'MA SLAM DAMGAS GEMTEK KARILAMALAR

bach ve Tribalat 2002: 188). Okullarda bu sava, barts sava olarak kendini gstermitir bu dnemde. Kaltanbach ve Tribalat bazen buna pee de demektedirler (rnein 6. blmn balnda olduu gibi: 'Le voile et la requblique') ama o hibir zaman pee deildi. Ne var ki baz okullar, barts takmay, cumhuriyetin okullarda dinin yer almamas prensibine bir tehdit olarak grmlerdir. Barts takma istei, aniden Trkiye, Cezayir, ngiltere ve tm Avrupa'da kendini gstermitir, Bazlar bu olay sadece 'hmanistik' eitime deil, ayn zamanda i bara ynelik bir tehdit olarak grmlerdir. Onlara gre barts takma istei, sadece entegre olmay reddetmeyi deil, ayn zamanda 'terrist' amalara ball da simgelemekteydi. Bu dnemde Hollanda'da bir Avrupal Mslmanlar toplants yaplm ve burada Mslmanlara yasal bir stat kazandrlmas amalanmtr. Bu ama yava yava gereklemektedir. Biz genelde slamc fikirlerin byk kentlerin camilerinde grev yapan bir avu sakall din adam tarafndan yayldn dnrz. Fakat dnyann dier blgelerinde olduu gibi radikal slm artk mahallede ya da evde hemen her kede alan internet kafelerde fikirlerini yaymaktadr. Kaltanbach ve Tribalat, nternette slm' konusuna ayr bir blm ayrm ve slm! propaganda yapan eitli web sitelerinin listesini yaynlamlardr. Bu sitelerin en nemlisi de uluslararas bir kitleye hitap eden ve Bosna, eenistan ve baka yerlerden savalar bir araya toplayan Cenova slm Merkezi adl sitedir. Benzer bir biimde, Khosrokhavar da Les Nouveaux Martyrs (S'Allah (2002) adl eserinde radikal islamc grlerin diasporaya duyurulmasnda internetin rolne vurgu yapmtr. Ona gre internet, 'sanal' zelliinden dolay mesajn radikallik derecesini arttrmaktadr (2002: 324; 'neo-umna transnationale' adl blm), zira internet, fikirleri balamndan kopararak oyun (yl142

dz savalar) ile gerekliin snrn birbirine kartrmaya msait bir ortamdr. Mslmanlarn italya'da yakn zamanlarda yeniden ortaya kn Allievi ve Dassento, Ilritomo deli' islam: i tnuslmani in Italia (1993) adl eserlerinde ilemilerdir. Bu yeniden ktr, zira 'Sarasenlerin' Sicilya'ya ilk olarak 652 ylnda gelmeleriyle islm, talya'ya yerlemeye balamtr. O dnemde bakent Palermo, Norman dneminde yaayan bir Arap seyyah olan bn Havkal tarafnda ' yz caminin bulunduu ehir' olarak tavsif edilmitir, igalden sonra slm'n hakimiyeti yaklak 156 yl srm, fakat islm'n etkisi Norman dneminde, zellikle de II. Frederick zamannda devam etmitir. slm, Bari Emirlii vastasyla lkenin ilerine doru Fransa'dan gelen bir grup Mslman'n yaad kuzeydeki Aosta Vadisi'ne kadar yaylmtr. Hatta onsekizinci yzyla kadar Cenova, Livorno ve Napoli gibi ehirlerde camiler, zellikle de 'kle camileri' olduundan bahsedilmektedir. Tabii talya corafi olarak her zaman slm dnyasna yakn olmu ve Venedik ehri de Trk bakenti istanbul ve Akdeniz'in gney kylarnda bulunan dier liman kentleriyle daimi bir ticari faaliyet yrtmt-. Fakat modern dnemde talya, o blgede smrge elde etmek amacyla ok da fazla aba harcamam olmasna karn yine de 1885 ylnda Eritre'yi, 1889 ylnda Somali'yi ve 1895 ylnda ise Habeistan' igal etmitir. talya ayrca 1911 ylnda o dnemde hl Osmanl egemenliinde olan Libya'y (Trablusgarb) da igal etmitir. Bunu Mus-solini'nin lkeyi 'byk bir islm gc' haline getirerek Akdeniz'i 'kendi denizleri' yapmak gibi byk emperyal ihtiraslar izlemitir. Britanya ve Fransa gibi dier yaylmac lkelerdeki durumun aksine Mussolini'nin bu maceralar, kinci Dnya Sava'ndan sonra lkeye byk bir Mslman gmen akn143
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

na neden olmamtr. Bununla beraber, o dnemden bu yana talya'nn daha nce igal ettii Arnavutluk ve Somali'den baz gmenler talya'ya gelmitir. Ama talya'ya asl Mslman akn Fas, Tunus ve eski Yugoslavya'dan gelmitir. Fas'tan muhtemelen 96,000, Tunus'tan 50,000, eski Yugoslavya'dan ise yaklak 45,000 gmen akn etmitir. Son yllarda alan cami ve mescitlerin saysndaki art, gn baya hzl olduunu gstermektedir. 1970 ylndan nce sadece bir cami vard ve o da Roma'da idi. Fakat 1994 ylna gelindiinde yaklak altm cami ve 100 ila 120 mescit

almtr; bu cami ve mescitler genelde belli milletlerden insanlarla ilikilendirilmektedir. Camiler, yaklak eyrek milyon Mslmana hizmet vermekte olup 1971 ylnda kurulan Unione degH Studen Musulmani in llalia (USMI) adl kurulu tarafndan desteklenmektedir. Genelde niversite ehirlerinde rgtlenen bu kurulu, Suudi Arabistan ve Libya'dan ve dier birok kurulu gibi baka yerlerden yardm almaktadr. talya'daki Mslmanlar, lkedeki en byk ikinci din grubu oluturmakta olup Fransa'daki gibi eitli mezhep, hareket ve tarikatlara ayrlmlardr. Saysal olarak buradaki en byk tarikat Ticaniyyedir. te yandan zellikle Senegal'den gelen Mslmanlar arasnda yaygn olan Mridiye tarikatdr; Mridler, genelde bu lkede ya da dnyann baka yerlerinde ticari faaliyetlerle urarlar. Mridler, alan yelerinden para toplayp eyhlerine verirler. eyh ise yoksul olan yeleri iin bir dizi yardm faaliyet dzenleyerek bu yelerin 'kardelik ce-maati'nden faydalanmasn salar20. Dier gruplar da muhtemelen karizmatik bir lidere yahut caminin imamna baldrlar.
20. Bkz. V. Ebin'ln Mritler ile ilgili almasna (1996).
GEMTEK K A E ! 1. ASM A L A R

Mridler, sadece Avrupa'da deil, ayn zamanda New York ve Hong Kong gibi lkelerde de mevcutturlar. Bunlar, Senegal'deki -ki Senegal, eski Murabitlerin oradan kalkp spanya'y igal ettikleri bir lkedir- bir Sufi tarikatine mensupturlar. Bu gezgin tccarlar, eyh Amadu Bamba (18571927) adndaki kurucu bir eyhin etrafnda kmelenmilerdir. Bu eyhin mritleri eski smrge dneminde yerfst yetitirmede olduka baarl olmulardr. retim ve ticaretin ktlemesiyle birou tarmdan koparak uluslararas bir ticari diasporann yesi olmulardr. Bunlar baarl klan onlarn sk almas, disiplini, ibadeti ve etkili organizasyonlardr. Bu tarikatin yeleri, yani mritler, destekledikleri ve srekli iletiimde bulunduklar bir eyhin etrafnda 'daireler' eklinde rgtlenmilerdir. eyhler genelde bu dank daireleri ylda bir defa ziyaret ederler (O'Brien 1971). Mritlerin ou, seyyar satcdr, ama bazlar ticaretle olduka ykselmilerdir. Bunlar Asya saatleri ve yeni km rnler gibi kk eylerin ticaretini yaparlar ve hzl bir kr elde ederler. Baz Mritler, talebelik yaparken, bazlar dier ilerde alr ve ou da ticaretle urar (Ebin 1996). Bunlar zaman zaman Senegal'e gelerek kutsal ehirleri Tuba'y ziyaret ederler ve yurt dndayken d dnyayla pek iletiim kurmazlar. talya'da bazlar daha siyas ve bazlar da daha din olmak zere eitli hareketler bulunmaktadr. Bunlarn arasnda dikkati ekenler zellikle Tebli Cemaati ve Mslman Kardeler cemaatidir; ayrca renci tekilatlar arasnda militan gruplar da bulunmaktadr. Bunlarn yannda bir de tekilatlarla ilikili olan Hamas ve eski Afgan Cihad gibi hareketler de szkonu-sudur. Olduka farkl br mezhebi dzeyde ise iiler bulun-, maktadr; fakat dier Avrupa lkelerinde olduu gibi bunlarn ok az geldikleri lkeyle ilikilidirler. Daha st 'diplomatik'
144 145
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

dzeyde ise Centro Islamico Culturale d'Italia bulunmaktadr ki, bu kurulu, 1966'dan beri vardr ve ou Avrupa bakentlerinde olduu gibi Suudi Arabistan'n elindedir. Fakat daha sonra bu muhafazakr kurulua muhalif yeni bir kurulu ortaya kmtr. Unione delle Communita e dele Organizzazioni Islamiche in talia (UCO1I) adndaki bu kurulu 1977 ylnda kurulmutur ama yeleri arasnda eskileri (renciler de dahil) de bulunmaktadr Bu radikal grup, Centro'nun Avrupa'ya ve gerek slm'n dmanlarna tavizler veren Mslman siyasetiler, eliler ve temsilciler ierdiini iddia etmitir. Medyada en ok ne kan grup da budur. Dier yerlerde olduu gibi italya'da da Mslman gruplarn dier Mslman glerden yardm almas olgusu -rnein Fransa'daki Mslman gruplar, Cezayir, Suudi Arabistan ve Suriye'den yardm almaktadrlar- aslnda bu lkelerin Batl lkelerin i ilerine mdahalesi olarak alglanabilir. Ama bu yardmlar, Filistinlilerin ve dier Mslman toplumlarn mdahale olarak algladklar Yahudi cemaatinin israil'e yapt yardmlar balamnda ele almalyz. Ayrca Batl lkelerin dnyann deiik yerlerinde bulunan (ve zellikle in, Hindistan ve baz Arap lkeleri tarafndan tehdit olarak alglanan) misyoner gruplarna yaptklar yardmlar da bu balamda irdelemek gerekir. Snrlar lkeleri ve etnik gruplar aan yazl dnya dinlerinde bylesine haric ilikiler kanlmazdr ve daha nce grdmz gibi bu ilikiler olduka kalcdr. Bu sylediimiz byk bir din tekilat bulunmayan Hinduizm iin bile geerlidir. rnein ngiltere'de bulunan Hindu gmenler daha sonra

geri giderek Hindu mezarlarn ziyaret etmektedirler. Bu ise gittikleri lkeye yklce miktarda zenginliin akmasna neden olmaktadr. Bylesine ok ynl bir balan146
GEMTEK KARILAMALAR

ma, modern dnyann bir gereidir, zira gittike kreselleen iletiim, sosyal mekn, yeme ime alkanlklar ve i ya da tatil seyahatinin bir paras haline gelen kltrel farkllk (ok-kltrclk) karsnda bunlar yok etmek mmkn deildir. Bugn Avrupa'da birok mensubuyla islm nemli bir din olarak ortada durmaktadr, islm'a inananlar, muhafazakrlktan radikalizme uzanan geni bir bant ierisinde bulunmaktadr. Radikal Mslmanlar genelde Filistinlilerin Yakn Do-u'daki durumundan rahatsz olup tedhi ve askeri eylemler iin potansiyel birer nefer hkmndedirler. Onlarn durumu, devlet dzeyinde en azndan Yahudi cemaatlerindeki gibi resmi bir tr kabullenmeyi gerektirmektedir. Byle bir resmi kabul belki Mslmanlarn dnya zerindeki amalarndan vazgemelerini salamayacak ama en azndan onlarn iddete deil de siyasete kaymalarna vesile olacaktr. Her halkrda islm' dnyamzn bir paras olarak kabul etmek durumundayz; tpk gemiimizin bir paras olduu gibi. Bu sre belki baz zor dzenlemeleri de ierecektir; rnein genelde eski smrgelerden yahut 'nfuz alanndaki topraklar'dan alnan i gc ihtiyac ve muhta olanlara daha iyi artlar hazrlamak gibi yeni dzenlemeler gerekebilir. Son zamanlarda slmi hareket, 2001 ylnda Abou Cahcal tarafndan kurulan Arap Avrupa Ligi'yle pan-Avrupai bir dorultu kazanm grnmektedir. Siyaset bilimi doktorasna sahip ve Belika vatanda olan bu Lbnanl gmen, amalarnn ne kktenci, ne de entegrasyoncu olduunu ilan etmitir. Model ald ABD'li Malcolm X gibi Cahcah da entegrasyona karjdr, ama dininden gurur duymaktadr. Bu organizasyonun talepleri arasnda Islm okullarn almas, Arap ocuklar iin iki dilli eitimin balatlmas, ie alnmada gmenler iin
147 AVRUPA'DA SLAM DAMGA51

kota ayrlmas ve Arapann resmi bir dil olarak tannmas (Belika'da Almanca, ok daha kk bir aznlk dili olarak zaten resmi dil olarak kabul edilmitir) yer almaktadr. Bu hareket henz ok kktr ve herhangi bir merkezi yoktur; bunun yerine yeleri, Antiverp'teki bir internet kafede bulumaktadrlar (International Heral Tribne, 5 Mart 2003). Kk de olsa bu organizasyon, gmen statsnden kan yeni bir hareketi temsil etmektedir ve tabii Yakn Dou'da devam eden olaylar da bu harekete ivme kazandrmaktadr.

kinci Blm
148

Ac konlar ve Etnik Temizlik1

Bana Kbrs'taki Hristiyan Rumlar ile Mslman Trkler arasndaki ihtilaflarda ve bu adann dramatik bir 'etnik temizlik' sonucu blnmesinde slm'n ikon (tasvir) kartlnn -ikonlara deilse bile ikonlara tapmaya olan kartlnn- rol olduunu dndrten ey, yakn zamanlarda Kbrs'a, Pafos'un st taraflarndaki tepelerde bulunan eski Chrysoroyiatissa manastrna yaptm seyahat olmutur. Burada insanlar birbirinden ayran bu 'etnisite' neyin nesidir? Depremler ve adann ikiye blnd 1974 ylnda Rumlarn Trk 'hordalar' dedikleri kiilerce atlan bombalar sonucu hasar gren manastrn yeniden ina edilmi kilisesindeki ikonlar, yani azizlerin resim ve heykelleri, cemaatin bulunduu salon ile sa'nn meknn ayran kaplar sslyordu. Birok yerel hac ve turist, buraya gelir ve nce giriin yannda bulunan ana ikonun nnde ban eerek ona kutsal bir pck kondurur, daha sonra ayn eyi dier ikonlar iin de yapar. Burada olup biten ey, sadece figratif temsilleri benimsemek1. Bu balk, Lawrence Durrell'in Kbrs tarihinin nispeten daha az ihtilafl dnemini ele ald Ac Limonlar adl eserinden esinlenmitir. 151
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

ten ibaret olmayp bunun yannda bu ikonlara sanki onlar birer suret ya da heykel deil de canl birer varlk yahut resim-dekilerin kendileriymi gibi ibadet edilmekte ve sayg gsterilmektedir. Bu tr ikon ibadeti bir yana salt resim ya da heykellerin bulunuu bile Mslman Trkler iin bal bana bir sorundur. Snni islm'da bu tr davranlar insan kfre gtren, yani dinden karan

davranlar olarak grlr. Bu tutumun etkilerini, gnmzde adann fatihi Osmanl sultan II. Selim'in adn tayan Lefkoe'deki Ayasofya katedralinde bulabilmekteyiz. Uzun yllar nce Yakn Dou'daki (o zamanlar Orta Dou diyorduk) ilk kltrel deneyimimi yaarken kk bir tren, beni liman kenti Gazimagosa'dan (Famagusta) bakent Lefkoe'ye (Nicosia) gtrmt. Lefkoe'ye vardktan ksa bir sre sonra ehri gezmeye km ve Hallarn 1191 ylnda aday ele geirmeleri zerine onikinci yzylda ina edilen ehrin en grkemli tarihi eseri olan gzel Gotik katedralini grmeye gitmitim. Bu binann d cephesi, dnemin Bat mimarisinin gzel bir rneini yanstyordu. Fakat bat kapsna yaklatmda herkesin ayakkablarn kardn grdm. Zira buras camiye evrilmi ve atmosfer de Hristiyan bir ibadethanenin atmosferinden olduka farklyd. Duvarlar ve stunlar tamamen boyanmt; yalnzca yazlarn ba harfleri braklmt ve onlar da Mslmanlarn sevdii renkler olan krmz, yeil ve sarya boyanmt. Trklerin 1570 ylnda aday fethi ve Katolik Venediklilerin yenilmesiyle bu katedral, stanbul'daki Aya Sofya'nn kaderini izlemi, yani camiye evrilmiti. Bu katedralin zeminine kaln hallar serilmi ve kble de doudan (Kuds'ten) gneye (Mekke'ye) evrilmiti. Hereyden te burada ne bir resim, ne bir heykel ve ne de bir temsil bulunmaktayd; hatta soyut yahut ge152
ACI I K UNLAR VE ETNK TEMZLK

ometrik desenler bile tamamen yok olmutu. 1999 ylnda adaya dndmde farkettim ki, sadece dardaki oyuklarda bulunan heykeller yok olmam, ayn zamanda renkli camlardan oluan pencerelerin yerini de dou tarz parmaklkl pencereler almt. stelik, binann d cephesinde bulunan tm figrler en azndan ksmen tahrip edilmiti. Bu ayn zamanda alminyum malzemeyle kaplanm heykeller iin de geerliydi; muhtemelen bunlar da bozulduu iin tahrip edilmiti-. Binann etrafnda bulunan tm heykeller, canl varlklarla olan benzerliklerini ortadan kaldrmak amacyla ar cisimlerle tannmaz hale getirilmiti. Onlara gre taklit ve benzetmeler sapklarn iiydi; temsiller de sadece deersiz deil, ayn zamanda kfrd. Ayn ztl, Kralie Viktoria dneminin bir hatras olarak kurulan Lefkoe'deki muhteem Kbrs Mzesi'ndeki nesnelere bakarken de grmtm. Buradaki ztlk, dinler arasndaki bir ztlk deil, devirler arasndaki bir ztlkt. Cilal Ta Devri koleksiyonunda insanlarn ve doal nesnelerin temsil edilme abas dikkati ekerken bu aba, Bakr ana ait kaplardaki resimlerde daha aikr bir biimde kendini gstermektedir. Bundan sonra aniden soyut karakter tayan Grek geometrik dnemi gelmektedir; bu dnemdeki sanat anlay, Kbrs'n dekoratif sanat zerinde byk tesirler brakmtr. Daha sonra Eski Yunan'a geldiimizde zellikle beeri (ve ayn zamanda tanrsal) formdaki figratif temsilin, yani boyutlu heykelciliin geri dndn gryoruz. Onlar ayn zamanda Pla-ton'da grdmz ve yakn gemiteki bir almamda -Rep-resentations and Contradictions (1997)- ele aldm temsil srecine de kuku ile yaklayorlar m? Burada sz konusu olan din deil, sekler temsildir. Kanaatimce evet.
2. Bu ve dier gzlemler iin bana ev sahiplii yapan Dr. Paul Sanl Cassia'ya teekkr borluyum. 153
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

Her halkrda temsillere ilikin sorunlar, Kbrs'taki son dnem Yunan heykellerinde, rnein Salamis blgesinde karlan nl heykellerde aka grlmektedir. ou zaman bu heykellerin burunlar ve bazen de gsleri ve cinsel organlar tahrip edilmitir. Fakat bunlar tesadfi deildir. Bunlar muhtemelen oraya gelen Mslmanlar -ki Mslmanlar slam'n douundan beri bu adaya srekli saldrlar dzenlemi ve nihayet 1571 ylnda Trklerin buray fethetmesiyle siyas otoritelerini tesis etmilerdir- tarafndan bilerek krplm ve koparlmtr. Bu adaya 1878 ylnda ngilizlerin hakim olmasyla iki toplum arasnda nisbi bir denge salanmtr. Adann bamszln kazanmasndan sonra ounlua dayal yeni bir siyas rejimin kurulmasyla g dengesi yeniden deimitir. Burada Rumlar daima ounluu oluturduu iin her zaman hkmette bulunmulardr, zira seimler parti temelinde deil, toplum temelinde yaplagelmitir. stelik, kurulan hkmetler Ortodoks hkmetlerdi ve onlarn ilk lideri de Makari-os adndaki bir papazd. Ayrca halkn katld trenlerde devlet bakannn yannda her zaman bir papaz bulunur ve bu da onlarn hkmet zerindeki etkisinin ne kadar fazla olduunu gsterir. Bugn Kbrs'ta bulunan iki grubun kendine has kutsal ve sekler metinleri bulunmaktadr; birincisinin metinleri Yunanca iken ikincilerininki Arapadr; bu yzden bunlar birbirinin yazlarn okuyamazlar. Ama bu iki toplum arasnda gl ideolojik ztlklar da bulunmaktadr. Bu ztlklar sadece Hristiyanlk ve slm'n grnr din ynleriyle alakal deil, ayn zamanda tm canl varlklara ilikin

tasavvurlaryla da ilgilidir; bu ise dnyadaki nesneler sz konusunda olduunda onlar arasndaki uurumu artrmaktadr. Ayrca onlarn etrafndaki dnya da bu ztl srekli beslemektedir; bu ztlk, salt etnisite yahut hatta resmi din kavramnn neden olduu kart154

1
ACI IKONLAR VE R I N1K TEMZLK

lktan daha gldr. Bu da doal olarak iki toplumun bir araya gelmesini zorlatrmaktadr.

Etnik Temizlik
Bunun 'etnik temizlik' ile ilgisi nedir? Etnik temizlik, gnmzde en ak biimiyle bu kez Balkanlarda ortaya km ve tarifi imknsz felaketlere yol amtr. Bu fenomen, yerkre zerinde yeni ortaya km ve ulusuluk ya da ulus devletler de bu sreci balatm deildir. ou modern ulus nasl ekillendi acaba? Avrupa veya Avrupallarn onaltnc yzyldan itibaren dnyaya yaylmasyla srekli yer deitirmeler, kuatmalar ve yok etmeler ba gstermitir; bunlar daha ok Amerika, Avustralya, Gney Afrika ve Karayipler gibi yerlerde 'ilkel' toplumlar zerinde uygulanm ve bylece kendine gre zerklikleri olan bu toplumlar 'etnik aznla' dntrlmtr; ayrca bu srete her rktan insan rol almtr. Bu sre modern dnya ile balam da deildir. Anglo-Saksonlarn Keltleri Byk Britanya'dan srerek onlar kuzey ve bat snrlarna kaydrmas baka trl nasl mmkn olabilirdi? Latinler kuzeye doru Alman topraklarna baka trl nasl hareket edebilirlerdi? igalin bir elit oluturmas nadirdir; igal, orada daha nce yaayan insanlarn yeni bir baskya maruz kalmasna da yol aar. Yakn gemite etnik temizlik, 1947 ylnda Hint alt ktasnn bamszlamas ve Yahudilerin (sraillilerin) Filistin topraklarna yerlemesi srecinin -en azndan kinci Dnya Sava-'ndan sonrahakim bir zellii olmutur. Bu her iki durumda da olaylarn iinde Mslmanlar ve baka dinden olan insanlar bulunmutur. Bu ayrca Kbrs'taki son durumda ve aslnda Trklerin Hristiyan Slav glerini malup etmesinden sonra tm Balkanlarn tarihinde grdmz bir zelliktir.
155
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

Trklerin gelii sadece birok Mslman gmenin oraya akn etmesine yol amam, ayn zamanda birok kiinin Mslman olmasna da neden olmutur; bu din deitirmelerin 'samimi' olmadnn anlald durumlarda ar cezalar uygulanmtr. Trklerin hakimiyetinde Hristiyanlar sayca ok olmalarna karn baz haklardan yoksun yaayanlar olmutur. Bu gruplarn karlamas, blgede uzun yllar devam eden gerginliklere yol amtr; bu gerginlikler, sadece belli bir dnemde hakim olan siyas ya da din liderlikle olmam, fakat ayn zamanda bir grubun saysal gcnn dierine oran meselesini vurgulayan demokratik anayasalarn ve ideolojilerin gelmesiyle de olmutur. Ama tabii bu imdiye kadar gereklemi deildir. Bu noktada srekli dnya gndeminde olan Kosova rneini ele alalm. Bugn buradaki nfusun ounluu Arnavuta konumasna ramen Srplar, Arnavutlar kovup eyaleti kontrollerine almak amacyla srekli bir aba ierisinde olmulardr; Srplarn bu abalar, yakn gemiteki NATO bombardmanndan nce ve bombardmandan ve Batl gzlemcilerin blgeyi terke tmesinden sonra devam etmitir. Tito'nun Yugoslavyasnda deiik gruplarn yllarca bir arada bar ierisinde yaad -kinci Dnya Sava srasnda Alman ve talyan igali srasnda ve sonrasnda bu bar havas biraz bozulmutur-bu eyalete zerklik verilmitir. Ancak Almanlarn komnizmin yklndan sonra Slovenya'nn bamszln tanmasyla beraber milliyetilik, din ve dil konular yine gndeme oturmutur. Bu ise blgede etnik bilincin artmasna ve bu kriterlerle niter bir siyas rejim oluturmas imknsz olan Bosna'da yaanan korkun tecrbelere neden olmutur. Bosna'y Kosova izlemitir; bu hassas eyaletin bamszln ilan edecei korkusundan dolay nce Kosova'nn zerklii elinden alnm ve daha sonra da Kosovallar, Kosova Kurtulu Ordusunu kur156
ACI KONLAR VE ETNK TEMZLK

mulardr. Yerel olarak desteklenen bu 'terrizme' kar Srplar, Arnavutlar lkeden kovmakla tehdit etmilerdir.

Bu eyalet hassas bir eyalettir, nk Nemancid hanedanlndan beri bu eyalet Srplarn (nce Ruslarn) egemenliinde olmutur; snrlar ierisinde bugnk Karada, Arnavutluk ve Kosova bulunan Nemancid hanedanl onikinci yzylda Bizans mparatorluu hesabna paralara blnmtr. Srp Ki-lisesi'nin zerk bir yaps olmasna karn kraln olu Katolik tac giymi ve Roma'nn bu blgedeki etkisi, zellikle de kurucusu Ortodoks olmasna karn Hrvatistan'da bymeye devam etmitir. Ortodoks Kilisesi, Srbistan ve Kosova'daki byk nemini muhafaza etmi ve burada birok manastr ina edilmitir; rnein Novi Pazar yaknlarndaki manastr bunlardan biridir. Onnc yzylda Kosova'daki Pe, bapiskoposluun merkezi olmutur. Slavlarn Kosova'da bulunmasnn baka nedenleri de vard; rnein Kosova'daki gm ve dier maden yataklar Ortaa Srp krallnn sahip olduu zenginliin balca nedenlerinden biriydi. Makedonya'y ve Yunanistan'n baz blgelerini ieren Srp mparatorluu da Trkler tarafndan Haziran 1389'da Pritina yaknlarndaki 'Karakular Meydannda (Kosova'da) malup edilmilerdi; bu savata imparatorluk prensi Lazar da hayatn kaybetmiti (martyr edilmiti). Trkler bu savan sonucunda Balkanlarn byk ksmna hakim olmu ve slm' gmenler ve din deitirenler vastasyla tm blgeyle, zellikle ky ve kasabalarla tantrmtr. Daha nce grdmz gibi, Trkler Orta Asya'dan gelerek Badat'taki Abbasi halifeliinin efendileri olan Seluklularla ittifak kurmu ve daha sonra da Anadolu'yu igal ederek Bizans snrlarna dayanmlard. Hristiyanlar arasndaki i ekimelerden faydalanan Osmanl Trkleri, 1453 ylndaki stanbul'un fethinden ok nce 1354 y157
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

lnda Gelibolu'ya yerleerek Avrupa'ya girmilerdir. Osmanl Trkleri Trakya'ya asker yollam ve Balkanlar'da Alanlar, Hristiyanlam Trkler, Yunanlar, Almogaravlar (Katalan paral askerleri) ve Slavlar arasnda sregelen ihtilaflarn iine dmlerdir. Trkler bylece Avusturya, Macaristan, Polonya ve Litvanya'nn hakimiyetinde olan Dou Avrupa'da nemli bir g haline gelmilerdir. Srplar'n Bizans' ykarak kendi imparatorluklarn kurma giriimi, Srp ve Bosna krallarnn baz mevzi baarlarna karn Arnavutlar da dahil Batl mttefikleriyle beraber Sultan I. Murat -onun da Hristiyan mttefikleri vard- tarafndan yenilgiye uratlmalanyla akim kalmtr. Avrupa'daki Trk ilerlemesi, 300 yl sonra 1662-9 yllarndaki Osmanl-Habsburg savalaryla sona ermitir. Bu savalar sonunda Viyana kurtulmu ve bu zafer slm'n durdurulmasn simgeleyen ayreinin icadyla kutlanmtr. 1688 ylnda Belgrad ele geirilmi ve Avusturyal askerler Trkleri blgeden atmak iin harekete geerken Kosoval Srplar da ayaklanmtr. Ne var ki, Almanya'daki din savalarndan dolay Avusturyal askerlere ar yaplm, onlar da bunun zerine geri ekilerek balattklar 'Byk G'te Pe patriini ve 37,000 Srp aileyi bugnk Voyvodina'ya gtrmtr. Bunun zerine Srp mparatorluunun merkezi olan Kosova, Srbistan'n bamszln kazanmasndan sonra bile Trklerin hakimiyetinde yaamaya devam eden Arnavut Mslmanlarn g ettikleri bir yer haline gelmitir. Kosova, ancak 1912-3 Balkan savalar sonucunda Srbistan ile birlemitir. Byk G'e katlan insanlarn says konusunda eitli tartmalar bulunmaktadr. Fakat Trklerin Belgrad' yeniden ele geirmesiyle yaklak 40,000 kii Macaristan'a g etmitir.
158
ACI IKONLAR VE ETNK TEMZLK

Onun dnda ehirde lmden kurtulanlarn says sadece birka yz kiidir. Bu konuda bir yazar yle demektedir: "lke ve insanlar gerekten de yerle bir edilmi, barbarlar tarafndan katledilmi ve kleletirilmiti" (Malcolm 1998: 158). Edirne'deki ngiliz temsilcisi bu eyaletin bir daha asla kendine gelemeyeceini dnmt. Pritinal bir kii, bapiskopos olan amcasnn lm olmasna ramen bandaki tacyla beraber 'srklenerek kasaba meydanna gtrldn ve burada kpeklere yem edildiini" sylemitir (Malcolm 1998: 157); bu rnek de gsteriyor ki dinin atmalardaki rol byk olmutur. Sava sona erdiinde Osmanllar, 'Hristiyan tebaaya kar fke ve kukularn devam ettirmilerdir (Malcolm 1998: 164). 1690'dan sonra yirmi yl boyunca 'din deitirme, pasifletirme arac olarak kullanlarak' ve din deitirmeye ya da srgne zorlamak amacyla ar vergiler konularak 'yeni bir slmLtrma dalgas yrrle konulmutur'. 1737 ylnda yeni bir Avusturya saldrs yine geri ekilmeyle sonulanm ve bu da Pritina blgesinden gelen snmaclardan oluan kinci G'e neden olmutur. Bu geri ekilmeden sonra

bazlar din deitirmi Arnavutlar, Kosova'ya akn etmeye devam etmilerdir (Malcolm 1998: 173). 'Kosova, 1690 ylndan nceki nfus seviyesini ancak ondokuzuncu yzyln sonlarnda yakalayabilmitir' (Malcolm 1998: 177). Bu dnemde tarikatlar faaliyetlerini artrarak slm'n oradaki konumu glendirmilerdir.'*1
Yazarn szn ettii Viyana bozgunundan 1739 Belgrad Antlamasi'na kadar geen topraklarn el deitirmesi sonucunda gerek Mslman (Arnavut) nfus, gerekse gayrimslim (Srp) nfus, kendileri iin daha gvenli olan blgelere nakledilmilerdir. Bunun tek tarafl, yani Osmanl tarafnn fkesini yanstan bir olay olmadn, ayn eyin, Belgrad'n deceini anlayan Mslmanlarn ehri yakarak firar olaynda da grmekteyiz. 159
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

Kosova, Arnavut dalk blgesinde yaayan baz Katolik kabileler hari Osmanl mparatorluunun ekseriyetle Mslman olan bir eyaleti haline gelmitir. Kosova, Trkler ve Kafkaslardan gelen baz erkezler tarafndan smrgeletirilmi olmasna karn kentlerde Mslman nfus ekonomik amal din deitirmelerden dolay artmtr (Malcolm 1998: 107); zira din deitirme, az vergi deme demekti. Dolaysyla buras gl bir Mslman lke haline gelmitir; ondokuzuncu yzyln balarndaki isyan hareketleri srasnda bile sradan Arnavutlar Osmanl mparatorluuna bal kalmaya devam etmilerdir (Malcolm 1998: 246). Daha sonra Arnavut gelenekiler, eriat' ve 'yabanc' Roma alfabesine kar eski Arap elifbasn korumak amacyla Gen Trkler'e kar bile mcadele etmilerdir. Birinci Dnya Sava'nn sonunda Yugoslavya'nn kurulmasndan sonra Srplar, bu eyalette etnik ve demografik dengenin yeniden kurulmas iin aba gstermilerdir. Bu dnemde ngiliz ve Amerikan yardm hareketlerinden destek alan baz Srplar, burada smrgeletirme abas ierisine girmitir. Srplarn niyeti, Adriyatik'e kan bir giri kaps elde etmekti; ne var ki onlarn bu abas, bamsz bir Arnavuthk'un kurulmasnda srar eden Avusturya'nn karlar nedeniyle akim kalmtr. 'Kutsal Topraklar' yeniden smrgeletirmek amacyla
(Bkz. Ahmed Vefik Paa, Fezlektr-i Trih-i Osmttt, Daru't-Tba'ati'1-mire, 1294, s. 157) Beigrad'dan Macaristan ilerine kaan Srplar, Habsburglarn ehri igalleri srasnda dmanla ibirlii yaptklar iin Osmanllar ehri geri aldklarnda bu "ihanet"lerini cezasz brakmayacaklarndan kamlard. Nitekim, yazarn bildirdii gibi, hainler yakalanp idam edildi. Ancak kpeklere paralatma gibi bir olayn papazn olunun abartmas olduu aktr. Habsburglarn 1689'da Balkanlar nasl mahvettiklerini, Osmanl idaresinde Gneydou Avrupa'nn tarihini kaleme alan Peier fi Sgar nel olarak belirtmitir. Bkz. Southeastem Erope nk-r Oltoman Ruk; 1354-1804 {A Mstoy ofEast Central Erope adl almann 5. cildi), Uniyersity of Washington Press, Seattle and London, 3. bask, 1996, s. 222 (Mustafa Armaan'n notu). 160
ACI IKONLAR Vt ETNK TEMZLK

askerler yerletirilmi ve birok Arnavut, Trkiye'ye giden Trklere elik ederek Kosova'dan ayrlmlardr. Yine de yerel halklar temsil eden siyas partinin ad Adaleti Savunan slm Cemiyeti adn almaya devam etmitir (Malcolm 1998: 269); bu cemiyetin amac, sadece eriat deil, vakflar ve anadili korumakt. Yeniden yerleme hareketi ylesine baarl olmutur ki, 1929 ylna gelindiinde Srplar ve Karadallarn oran yzde 61e ykselmitir. kinci Dnya Sava'nda tam tersi meydana gelmitir. Blgedeki Arnavutlar, Nisan 1939 ylnda Srplar durdurmann bir yolu olarak talyan igalcilere kucak am ve talyanlar da Ko-sova'y Byk Arnavutluk'a dahil ederek buradaki insanlarn kendi dillerinde eitim grmelerini salamtr. Bunun zerine yaklak 100,000 Srp, kuzeye yani Mihver glerine kar iddetli bir mcadele veren Srbistan'a gmtr. 1945 ylnda savan sona ermesiyle durum bir kez daha tersine dnm ve Srplar oradaki nfus dengelerini dzeltmeye almlardr. Ne var ki, 1974 ylnda bu eyalete Tito tarafndan zerklik verilmitir, zira 1971 ylnda bu eyaletin yzde 73.3' Arnavuttu. zerkliin iinde kendi okullarn yeniden kurma hakk da bulunuyordu. Tito'nun 1981 ylnda lmesinden ksa bir sre sonra Arnavutlar bamszlk iin ayaklanm ve bu da birok Srp'n blgeyi terketmesine ve bir o kadar Srp'n da verien zerklikten pimanlk duymasna neden olmutur, 1991 ylma gelindiinde Srplar'n oran yzde 11'e kadar dmtr. Yine de 1989 ylnda Srbistan burada I. Kosova Sava'nn yldnmn kutlamaya karar vermitir. Kosova'nn belirsiz snrlarndan endieye kaplan Srplar onun bamszln bastrmaya alm ve bunun zerine Kosovallar gerilla sava balatm3,
1. Bu konuda Helene Despi-Popovi'in Liberation'As, yaynlanan (31 Mart 9, s. 8) makalesine ok ey borluyum. 161
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

bu da Maocu Kosova Kurtulu Ordusu'nun (Arnavutluk, Ma-ocu in'in mttefikiydi) nclnde i savan kmasna neden olmutur. Bu rgt, ABD tarafndan bir zamanlar 'terrist' listesine alnm olmasna karn daha sonra onunla mttefik olmutur. ABD, bu blgeyi zerk olarak kabul etmek

istemitir; geri bu zerklik yakn gemiteki savan amacn iermemekteydi ve zaten byle bir proje, BM'nin ye devletlerin i ilerine karmama politikasna da ters dmekteydi. NATO'nun etnik temizlii durdurmak amacyla yapt giriimlerden sonra bile atmalar devam etmitir. Arnavutlarn Kosova'ya akn ettii dnemde birok Sirp buray terk etmi ve dierleri de taciz edilerek lkeden ayrlmaya zorlanmtr. Hatta NATO korumas altndaki Karada'dan Srplar gtren bir konvoy Pe'te saldrya uramtr. Arnavutlar, bu saldrnn Srplarn savata yaptklar katliamlarn intikam olduunu aklamlardr4. Bunu anlamak mmkndr, zira iki taraf arasndaki bu trden karlkl saldrlar, uzun bir sredir devam etmekteydi; tpk Margaret Hasluck'un 1930'lardak (Hasluck 1954) Arnavut kabileleri arasndaki sregiden atmalara ilikin tasvirinde belirttii gibi Mslman Arnavutlar ile Ortodoks Srplar arasndaki ihtilaf bugn de srmektedir. Snrdaki Mitrovika blgesindeki durum sadece Slobodan Moe-vi'in yaratt bir sorun deildir. fkeli Srplar, ayn derecede fkeli olan komularnn kazandklar gten rahatsz olarak onlar sk sk talamlardr. Sava yapmak bir yana, lkeyi bir kiiden kurtarmakla sorunun zleceine inanmak -ABD'nin Albright ve Clinton'un azndan syledii gibi- bin yllk Balkan tarihini tamamen yanl yorumlamak demektir. Ayn ey Saddam Hseyin sorunu ile Rumsfeld ve Bush'un politikalar iin de sylenebilir.
4. Ncw Yoris Tincs'ta yaynlanan bir rapor, 29 Ocak 1999. 162 .
ACI IKONLAR VE HTNK TEMZLK

Etnik temizlik kavramyle ilgili sorunlar bulunmaktadr: bunlardan birincisi etnisite ile, ikincisi ise temizlikle alakaldr, Etnik kavram, genelde bal durumda bulunan ve aralarnda kltrel homojenlik olan insanlardan oluan byk topluluklar tasvir etmek iin kullanlmaktadr. Temizlik ise her ulus devletin yapt birletirme srecinin addr. Anglo-Saksonlar bunu Keltler iin, Keltler de Piktler iin yapmtr. Etnisite kavram sosyal bilimlerde geni bir biimde kullanlmaya balanmtr, zira bu kavram, bir insan topluluunun (yani etnolojinin konusu olan etnos'un) birliinin ayna karakterini tanmlama sorununu halleden bir kavramdr. Bu kavram dil, din, ortak kken yahut kltre mi dayanmaktadr? Aslnda etnisite kavram hepsini kapsad gibi ayn zamanda hepsini de rtmektedir. stelik bu kavram, sarslama-yacak asli farkllklar da ima etmektedir. Mevcut kullanmyla bu kavram, birok durumda dinin oynad zel rol gizlemektedir. Benzer bir sonu, Srp-Amerikan bir aileden gelen Selisin, komusu Bosna hakkndaki deerlendirmeden de kmaktadr. Selis yle demektedir: '"Etnik temizlik" ibaresindeki "etnik" szc, gizleyici bir kavramdr. Bosnallar, Srplar, Hrvatlar ve Mslmanlar hep ayn dili kullanmaktadr' (Selis 1996: 13). Selis devamla yle demektedir:
Bunlar, birbirinden sadece din kstaslarla ayrlmtr. Kavramlar organize edenler kendilerini din simgelerle -rnein Hristiyanln Teslis inancn temsil eden parmak iareti, Cini formalarnda bulunan Sq) din mitolojisinde ki kutsal ahslarn resimleri, ezberledikleri ve kurbanlarna zorla sylettikleri arklar, katliamdan nce ve sonra ptkleri papaz yz ve resmi din trenler- tanmlamlardr (Selis 1996: 15). 163
AVRUPA'DA ISl.AM DAMGASI

Bosna'daki Mslmanlara yaplan saldrlar, bir zamanlar Bosna'y kendi aralarnda blp Mslmanlar oradan atmak iin planlar yapan Katolik Hrvatlardan ve Ortodoks Srplardan gelmitir. Tudjman'n 'Avrupallatrma' projesi tam da bunu ifade etmekteydi. Dier saldrlar da Katolik Bat ile Ortodoks Dou ve Katolikler ile Protestanlar arasndaki din atmalar balamnda grmek gerekir. Zira Hristiyan-Msl-man kartl sadece Kbrs ve Balkanlar deil, tm Yakn Dou, Kuzey Afrika ve Akdeniz Avrupa'sn etkilemitir. Bu, Kbrs'ta Osmanl egemenliine kar verilen mcadele (zgrlk iin) balamnda grlebilir; Balkanlar'da Mslmanlara hl Trkler denilmektedir. Bosna'da bazi Hrvatlar ve Srplar, Mslmanlarn burada Islm bir cumhuriyet kurmay amaladklarna inanmtr. Asya'dan getirilen baz mcahitler bu amacn gerekelerinden saylmtr. Gemiteki tecrbeler meseleleri daha da ktletirmitir. kinci Dnya Sa-va'nda Kosova Arnavutlanndan iki Nazi birlii kurulmutur; dier bazlar da mttefiklerin safnda savamtr. Ayrca Mslmanlar arasndaki yksek doum oran da tehdit unsuru olarak grlmtr; yle ki Arnavut kadnlara 'doum makineleri' ad verilmitir. Bu din kartlk, camilerin ve kiliselerin fark gzetilmeden tahrip edilmesine yol amtr. Korku, karlkl olarak yaanmtr. 1987 ylnda 60,000 Srp, Kosova 'daki 'faist soykrm' knayan bir bildiri imzalamtr (Selis 1996: 58). Srp

Ortodoks papazlar, Arnavutlarn "etnik olarak saf bir devlet kuracaklarn dnd Kosova'daki soykrmla ilgili bir deklarasyon yaynlamlardr. Endieli olanlar sadece ar ularda olanlar deildi; 1986 ylnda Belgradl bir grup aydn, Srp ulusunun 'armha gerilmesini' engellemek iin Kosova'nn Srbistan ile olan ilikisinin yeniden dzenlenmesini amalayan bir 'Srp Memorandumu' hazrlamlardr.
164
AC KONLAH VE ETNK TEMZLK

Etnik temizlik denilen bu durumun gemiteki birok rnei gibi buradaki sorun da din bir farklla dayanmaktadr; tpk Hindistan'daki Hinduizm ve islm rnei, Filistin'deki Yahudiler ve Araplar rnei, Avrupa holokostundaki Yahudiler ve Hristiyanlar rneindeki gibi. Bu anlamda sz konusu sorunlar pek de 'etnik' deildir; 'etnik' kavram ou zaman gerek nedeni rten bir ilev grmektedir (Eagleton 1999). Kuzey Irlanda'daki sorunlar tamamen dindir. Buradaki durum henz etnik temizlik seviyesine ulamamtr ama en azndan rlanda'nn blnmesiyle ortaya kacak olan zgr Devlet'in iin iindeki gruplarn ayrlmasyla -tabii bunun daha uygun bir ortamda taraflara braklmadan dardan yaplacak dzenlemelerle- ihtilafn pratik olarak zlebileceini sylemek mmkndr. Devam eden bir ihtilafta taraflar ayrmak suretiyle zme gitmek baz durumlarda her zaman bir seenektir ve bu yzden knanmamaldr. Bu seenein knand ve temizliin tersine evrilmesi amacyla mcadelelerin verildii bir ortamda bu sefer de kimin ilk olarak orada olduu sorunu ortaya kacaktr. Bu durum rnein Kosova ve Kbrs'ta grlmtr. Kimin nereye ait olduu konusunda baz sonulara ulasak bile etnik temizliin sonularn tersine evirmek hemen hemen imknszdr; tpk srail ve Hindistan'da olduu gibi. Avustralyal yahut Amerikan yerlilerinin urad etnik temizlii tersine evirme ya da evirmeme hakkna sahip olduklarn syleyebilmek iin ne kadar bir sre ya da ounluk gerekecektir? rnein eer Kosova'da byle bir ey yaplacak olursa, 1998 mi, 1991 mi, 1929 mu ya da daha oraya Mslmanlar gelmeden nceki bir tarih mi esas alnacaktr? Bu tr durumlarda her zaman nazik ahlak konular da in iindedir. Ayn ahlak deerlendirmeler srail'in Bat eria igali iin de sz konusudur. Grlyor ki pratikte etnik temizliin tersine
165
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

evrilmesi, ihtilaf halindeki taraflarn bak asna dayanacaktr. nsanlarn yerlerinden yurtlarndan atlarak yerlerine bakalarnn yerletirilmesi anlamnda etnik temizlik her zaman var olmutur. Onu kolayca lanetlemek aslnda kendimizi, en azndan geri getirmek istemeyeceimiz gemiteki kendimizi lanetlemek olacaktr. stelik, ou zaman iin iindeki taraflar arasnda etnik temizliin ne olduu konusunda farkllklar ortaya kmaktadr. Rumlarn 1925 ylnda Trkiye'yi terketme-si, Trkler tarafndan kendi ana vatanlarna dn olarak alglanm iken, Rumlar bunu eski vatanndan igalciler tarafndan zorla karlma olarak grmlerdir. Denilebilir ki onlar da buraya yzyllarca nce Ege denizinin te yakasndan gelmitir; fakat onlar burada uzun bir sre kalarak lyonya kylarnda byk bir medeniyet kurmulardr- Trkler de kendilerinin 500 yldan fazla bir sre Anadolu'da kaldklarn sylerler. slm ve Hristiyanlk, bu etnik farkllkta sadece simgesel birer unsur olmayp, onun asli bir parasdrlar. Hem Mslmanlar ve hem de Hristiyanlar burada yerlemek amacyla savalar yapmlardr; rnein Yunanlar 1821 ylnda bamszlk sava verirken Trkler, fethettii bu yerlere saldran Hristiyan gleri pskrtmekle uramlardr. Deinmek istediim ikinci nokta ise etnik temizlik ibare-sindeki etnik szc ile alakaldr. Etnik ve etnisite, hem sosyal bilimlerde, hem de gnlk dilde sk sk karmza kan szcklerdir. Daha nce de belirttiimiz gibi, etnik kavram genelde ok genel ya da mulak bir anlamda kullanlmaktadr. Yukarda bahsettiimiz durumlarn ounda etnik unsurlar asgari dzeyde kalmtr; genelde dilsel ya da kltrel olarak benzer zellikleri tayan gruplar arasnda da ldrc kavgalar bagstermektedir; Irlanda'daki yahut Sami dili konuan
166
ACI I KON. AR VE ETNK TEMZLK

insanlar arasndaki atmalar bu trdendir Bunlarda ortak olan bir zellik de (tek zellik bu deildir ama ok nemli bir zelliktir) farkl din gruplar arasnda atmalarn yaanmas-dr- ama bu atmalar rnein 'ulusal, 'rksal' ya da 'etnik' farkllklar tayan gruplar arasnda pek olmamaktadr. Bu tr din olmayan farkllklar elbette baka yerlerde iin iine girebilirler; rnein Belika'daki ihtilafn (Hollandallarla olan nceki din ayrlktan sonra) kayna dil idi. Sadece Marksist dnce deil, baka dnceler de bu tr atmalar 'snf ve 'bask' temelinde izah etmeye almlardr. Fakat ne Yugoslavya'daki, ne de Kbrs'taki atmalar esas itibariyle bir snf

atmasyd; geri siyas bir grubun dieri zerindeki hakimiyetinde elbette baz snfsal unsurlar sz konusu olmutur. Kbrs'ta Trkler, 1878 ylnda ingilizlerin aday ele geirmesinden sonra bile idar ve hukuk makamlarda oka sz sahibi olmulardr. Balkanlarda ise Mslmanlar, genelde kentlere hakimdi ve tccar snf da onlardan oluuyordu. Fakat her iki blgedeki ayrln asl nedeni din idi. Gney ve Dou Avrupa'da bu ayrlk, Gney'den Araplarla ve Do-u'dan Trklerle slm'n batya doru ilerleyerek ktaya girmesiyle alakalyd. Ancak daha sonra Arap Mslmanlar onbe-inci yzylda yeniden fetihlerle beraber spanya, Sicilya ve Malta'dan kanim ve bu da bal bana bir etnik temizlik halini almtr (bu temizlik sadece Mslmanlara uygulanmam, Yahudiler de bundan nasibini almtr). Kosova'da grdmz gibi insanlar elbette ekonomik ya da siyas nedenlerle din deitirebilirler. Din deitirme tm (yazl) dnya dinlerinde bulunmaktadr. Bu trden din deitirmeler Hindular-dan oluan Hindistan'da genelde alt kastlardan olmak zere slama, Hristiyanla ve yakn zamanlarda ise Budizme gei eklinde olmutur. Fakat bir kere din deitirildikten sonra artk din, bir snf ifade etmez onlar iin. Onun ideolojisi, dn167
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

ya gr, inan ve pratikleri artk otonom faktrler olur ve etnik kimlik denilen eyi de salayabilir ya da destekleyebilir. Din deitirme ihtimaline karn din ballk, milliyetten daha 'asli'dir. Almanlar, talyanlar ve ngilizler Amerika'ya g etmekle artk Birleik Devletler'in vatandalar olmu ve milliyetlerini kaybetmilerdir; burada artk 'kkenler' bile ou kez fazla nem tamamaktadr (geri rlandallarn durumu biraz farkldr). Fakat Yahudiler Yahudi olarak, Katolikler Katolik olarak ve Mslmanlar da Mslman olarak kalmaya devam etmilerdir. Avrupa'da yzyllarca uradklar bask ve ikenceler Yahudilerin dinlerini terketmelerini salayamamtr. Dinini deitirenler de genelde hep dnme olarak damgalanmlar -dr. Yahudilikteki ritel ldrme ve Hristiyanlktaki yamyamla ilikin efsanevi konular, bu tr atmalarn milliyetilikten daha derin bir gereklikten kaynaklandn gstermektedir; bu gereklikte teslim olmak diye bir ey olmad gibi sava esirleri de yoktur. Karanlk adaki Dalriadik igallerinde rlanda'dan sko-ya'ya g eden ilk skolarn torunlar daha sonra yeniden kuzey irlanda'ya dnmlerdir. Fakat onlarn 'etnik' kimlikleri, gney Irlanda'dakilerinden sadece din adan farkldr; onlar Protestandr, dierleri de Katoliktir. Benzer bir din mezhep blnmesi, tm Avrupa'da Huguenotlar, Kalvinistler ve Lutheranlar'da da olmutur. slm'da ise Snni ve ii eklinde olmuken Hindistan'da Cainler, Budistler ve Hindular eklinde bir blnme yaanmtr. Dinin zerklii Akdeniz boyunca grdmz mimaride kendisini aka gstermitir. 'Maribi tarz' mimari, dinsel nedenlerden dolay tasvirleri dlam ve daha ok geometrik ve soyut formlar iermitir. Bu mimari tarz, ran'n sfahan kentinde bulunan muhteem Lutfullah Camii ile Yakn Dou'dan
168
AC KONLAR VE ETNK TEMZLK

Grnata'daki grkemli Elhamra sarayyla batya doru ve yine Hindistan'daki Tac Mahal ile douya doru ve daha tesine yaylmtr. Dnya apnda yaygnlk gsteren bu soyut tasarmlar, 'etnisite', siyaset ya da ekonominin tezahrleri' deildir; ama belki ok dar anlamda olabilir. Bunlar, ok nemli siyas ve sosyal ynleri de olan byk bir din sistemin tezahrleri yahut sonucudurlar. Daniel'in Ortaa'daki Avrupa-Arap ilikilerini ele ald kitabnda (1975) belirttii gibi, bu iki taraf arasnda mterek noktalar olduka fazla idi. Fakat bunlar din temelinde blnmlerdi ve dinin normlar da siyaset, asabiyet, aile ve dier birok alandaki farkllklarn kaynan oluturmutur. Tarihi Guichard'n Grnata krallnn ykld tarih olan 1472 ylndan nceki Endls'ten bahsederken ifade ettii 'Bat tarz yaplar' ve 'Dou tarz yaplar' eklindeki ibarelerden kastettii tam da budur. spanya'daki tarihiler, zellikle de Faist General Franko dneminde slm'n Iberyallarn hayatna yaptklar katky kmsemilerdir. spanya'nn baarlar, Hristiyan Avrupa'nn baarlar olarak takdim edilmitir. Aslnda sekizinci yzyln sonundan itibaren spanya, Dou ile Bat, daha dorusu Gney ile Kuzey ya da slm ile Hristiyanlk arasnda bir kpr grevi grmtr. Bunun Ortaada Avrupa iin derin etkileri olmu ve bu etkiler Rnesans'n ortaya kmasna katkda bulunmutur. Avrupallar ile Araplar arasnda youn bir iletiim olmasna karn bunlar Hristiyan ya da Mslman olarak hareket etmeye baladklarnda sorunlar ortaya kmtr. Bundan dolay savalarda her iki taraftan airlere pek dokunulmamtr. Arap din bilginlerinin ldrldn duymamza karn sekler

alanlarda temayz etmi kiilere pek dokunulmamtr {Dani-el 1975: 105). Sekler dnyada iki taraf arasnda fazla engel
169
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

bulunmamaktayd. rnek olarak Avrupallarn genelde kendilerinden olduklarn syledikleri ozanlarn ak iirlerini ele alalm. Danel, Provenal'n saray iirini, onbirinci yzyldaki kk Arap krallklarnn saray iiriyle karlatrr ve yle der:
Genel olarak, Arapa saray iiri ounlukla basit fakat konu ve tarz itibariyle halk iirinden olduka genitir. Eer halk iirinin Avrupa edebiyat tarihinde zel bir yeri olmasayd o zaman bu iirin, spanya'nn saray airlerinden kalma bozulmu bir iir trnden ibaret olduu dnlrd... Fakat eer saray ak iirlerine ilikin Avrupal kavramlar, kk Arap krallklarnn (bunlar 1031 ylnda Halifeliin yklmasndan sonra ortaya kmlardr) saraylarndan geliyorsa o zaman Avrupa edebiyatndaki tvun romantik gelenek, onbirinci yzyl ispanyasna ok ey borlu demektir, l'rovansla bu dnemde Platon'un fikirlerine ilikin kalnlarn bulunduu iddia edilmitir: ve bunun kaynann da bn Hazm olduu tahmin edilmitir (Dantel 1975: O5-6),

Ozanlar ve Katharlarla ilgili almalar olan Fransz tarihi Nelli bile romantik gelenein, yakn cinsel ilikilerden kanmann, erkein kadna bamllnn sadece Arap kaynaklarna deil, ayn zamanda Bizans ve dier kaynaklara da dayandn syler. Daniel'e gre 'Nelli'nin bu konuda ortaya koyduu ihtimaller, Avrupa romantizminin kaynann belirsizliini ve eitliliini gstermektedir' (Daniel 1975: 106-7). ibn Hazm"n eserlerinden de grld gibi bu adan Maribilerin egemenliindeki spanya son derece nemliydi. bn Hazm'n Gvercin Gerdanl (1022) adndaki iiri ak sanat hakkndadr. Fakat bu eser spanya'da yazlm olmasna ve dolaysyla corafi olarak Avrupal olmasna karn kuzeyli tarihiler ou kez Pirenelerin gneyi ile kuzeyini birbirinden
170
AC 1KON1.AR VE ETNK TEMZLK

ayrm ve Arap krallklarnn etkilerinin gney zerinde pek tesir etmediini iddia etmilerdir. Fakat Daniel'in de aka belirttii gibi, edebiyat asndan byle bir snr izmek yanltr. Zira bu snrlar izenlere gre Avrupal demek, aslnda Hristiyan demektir. Farkl din gruplara mensup insanlar, Akdeniz blgesinde uzun yllar beraber yaam ve aralarnda youn bir iletiim olmasna karn zaman zaman ihtilaflar da ba gstermitir. Bu yzden reddetme ile kabul etme arasnda gidip gelmeler yaanmtr. Reddetmeler de genelde Avrupa'da sk sk grdmz katliamlarla sonulanmtr. Fakat ayn zamanda Yahudiler, rnein tccar, esnaf ve bankac olarak nemli roller oynamlardr, insanlarn egemen din kltre asimile edilmesi, genelde dinden kmak yahut eski dinini tamamen ihmal etmek gibi durumlara yol amtr. Eski dininden uzaklamak bazan fayda yerine zarar getirmitir; zira eski dinine dnme ihtimalinden dolay srekli bir endie hakimdi. Bunu Maribilerin spanyasndaki eski Hristiyanlarda ya da Avrupa'nn dier blgelerinde din deitiren Yahudiler rneinde aka grebiliriz. Daniel bu konuda yle der: 'Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda her zaman bir duygusal rahatszlk mevcuttu; ama dokuzuncu yzylda Kurtuba'daki ehitler hareketinin mensubu olan Hristiyanlarn hissettii nefretten daha iddetli bir nefrete muhtemelen rastlanmamtr' (Daniel 1975: 23). Bu ehitler, inanlarn bilerek kamusal alanda aka ilan ederek ve slm'n yanl ve kt olduunu vurgulayarak kendi sonlarn hazrlamlardr. Daniel'in fanatik dedii bu insanlar iin uzlamak ya da baka bir inan sistemini anlamak gibi seenekler mevcut deildi. Ortaa Hristiyanlnda bu insanlarn temsil ettii gelenek, spanya'nn nce Moriskolar ve daha sonra da Yahudileri snr d etmesine ve Engizisyonu kurmasna yol amtr. 'Hristiyanlk, baka bir din ile yan yana ya171
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

ayamaz' deniliyordu (Daniel 1975: 48). Tpk Lefkoe'de olduu gibi Kurtuba'da da bir caminin iinde kilise ina edilmiti. Bat'da Hristiyanlk ile islm arasndaki bu kartlk, zelde Arap ve genelde ise islm'n Avrupa kltrne yapt katklarn kmsenmesine neden olmutur. Onlarn bilimsel aklda yaptklar baz keifler Avrupallar tarafndan deerli bulunmutu; zaten Avrupal bilginler teden beri Rnesans'n Araplarn klasik kaynaklardan yaptklar evirilere ok ey borlu olduunu kabul etmilerdi. Fakat hl baz alanlarda, rnein Salerno ve Montpeier'deki tp okullarnn Arap kaynaklarna neler borlu olduu konusunda baz tartmalar bulunmaktadr.
Onikinci yzyldan itibaren baz teknolojik gelimeler paylalmtr; rnein rzgr deirmeni, denizci pusulas, mancnk, silahlar ve barut, mekanik saat bunlar arasnda saylabilir. Bunlarn ortaya k tarihleri pek belli deildir, ama en azndan bunlarn kullanlmas konusunda ortak bir tecrbe bulunmaktayd ve bu bir tarafn dierine kar hem borlu ve hem de alacakl bir konumda olmasn salamtr... Avrupa ancak sonralar ne kmaya balamtr (Daniel 1975: .309).

Ne var ki, Avrupallar tpk ak konusunda olduu gibi bu icat ve keiflerin kendi mallar olduunu sylerler. Tarihiler ve sosyologlar, Avrupa medeniyetinin esas itibariyle Hristiyanlarn rn olduunu sylerler, ama Mslmanlar ve Yahudiler de hem gemite, hem de gnmzde kendi apnda bu medeniyete katkda bulunmulardr (Gabrieli 1983). Hristiyanlar ile Mslmanlar (Araplar, Maribiler) arasndaki mcadele, Mslmanlarn spanya ve talya'dan atlmasyla imha hareketine dnmtr. Daniel bu konuda yle
172
ACI IKONLAR VE ETNK TEMZLK

der: 'Avrupa'nn ahlak birliinin nasl din alannda hi tavize yanamayan kat bir ortodoksi tarafndan korunduunu ve dinin kimlik hissiyle nasl zdeletiini grmtk' (Daniel 1975: 303). Dini, bir kimlik ifadesi (tezahr) olarak grmek bana pek doruymu gibi gelmiyor, zira bu bana gre sosyolojik mistisizmi hatrlatmaktadr. Tam tersine din, kimliin oluumunda, onu farkllatrmada byk bir etkendir. Srbistan'da olan da budur. Malcolm bu lke hakknda yle demitir: 'Ondokuzuncu yzylda modern ulus kavramlar ortaya ktnda kilise yelii, insanlara hazr 'Srplk kategorisini' sunmutur' (Malcolm 1998: 12). Eski Sovyetler Birlii'nde de dikkati eken eylerin banda burada inanlar bastran elli yllk bir komnizm iktidarnn yklndan sonra Dou'da Kafkaslarda ve hatta Rusya'nn kendisinde din balln kuvvetli bir ekilde yeniden canlanm olmasdr. Din, kimliin bir ifadesi, tezahr deil, onu oluturan asli unsurlardan biridir. Ekseriyeti Mslman olan Dou Timor'da (Hindu olan Bat hari), insanlara kimliini veren Katolik Kilisesidir; zira buralarda her gn yklm piskopos evlerinin ve kiliselerin grntleri ve tasvir kart olan bir Mslman iin garip gelen Meryem heykelleri nnde insanlarn kendini armha gerdikleri grntlerle karlamaktayz. Din, neden bu atma ve ihtilaflarda bu kadar gl bir etkendir? Dinlere bylesine byk bir nem atfetmek, bugn Bat'da cari olan ve Trkiye'de Atatrk'e ve Hindistan'da ise Nehru'ya itham kayna olan genelde sekler ideolojilere ters dmektedir. Bu lkelerden bahsetmemizin nedeni, onlarda dinin kalc bir etken olduuna dikkat ekmemizdir, zira bugn Trkiye'de Islm bir hkmet, Hindistan'da ise Hindu bir hkmet bulunmaktadr. Bu durum, etnik ve dilsel faktrlerle olan temel bir farkll ortaya karmaktadr; din faktrler sadece 'temizlik' ve snr d etmeyle deil, fakat ayn zamanda
173
AVRUPA'DA I S. A M DAMGAS

dier asli zellikleri korumakla beraber varolan ideoloji ve kurumlarn yerine yenilerini ikame etmeye neden olan din deitirme ile de ortadan kaldrlabilir. Byle bir ihtimal, aktrler acsndan daha byk savunma tedbirleri almay -ki bu da daha kktenci bir tepki demektir- gerektirir mi? nsann milliyeti gibi 'asli' bir faktr olarak dnlmese de elini kkeni, her zaman din deitirme ya da dinden souma gibi ihtimallere ak olsa bile yine de kalc bir nitelie sahiptir. Bir anlamda Amerikal Yahudiler, hibir zaman Amerikal olmamlardr -tabii eer bundan kast 'sadece' Amerikal olmak ise- zira bu Yahudiler kendisini Yahudi olarak tanmlayan bir baka devlete, yani srail'e destek vermektedirler. Amerika'daki Yahudi cemaati, srail'e sadece byk miktarda maddi yardmda bulunmakla kalmam, oraya birok gmen de gndermitir; bu ise ifte vatandal mmkn klan yasada olmasa da bunun uygulanmasnda deiikliklere yol am ve Amerikan d politikas zerinde gl bir etki brakmtr. Bu durum, gelecekte Avrupa'daki Mslman topluluklarn intibakna ve onlarn ortaya koyacaklar siyas hareketlere de model tekil edebilir. Bu intibak elbette ki Amerika'daki Fransz, ngiliz, Alman ve dier gmenlerin Birleik Devletler'e intibakndan farkl olacaktr. Din intibak, nevi ahsna mnhasr bir eydir. Din ideolojik dzeyde hem nfuz edici ve hem de blc zellie sahiptir. Bir Tanrya inanmak, baka bir ounu dlamak demektir. Baz dinlerde, zellikle de Yakn Dou'da doan dinlerde din inanlar, insan dorudan alemin Yaratcs ile ve dolaysyla onun haz ve ac kaynaklaryla dorudan irtibatlandrr. Yaratc Tanr ile olan bu irtibat elbette ki dnyamzn ve nsan trnn yaratlyla, mevcut varoluumuzla ve lmden sonraki geleceimizle de ilikilidir. Tanrya ibadet etme

174
AC IKONLAR VE ETNK TKMIZLIK

yntemleri (kendini armha germe, apka giyme, ellerini balama ve genel olarak bedenin pozisyonu) ve tasvire kar olan yaklamlar, toplumlar kkten bir biimde bler; bu blnme ise daha ok alkantl dnemlerde gn yzne kar. Bu blnme, Kbrsl Rumlar'n, Trkleri enosis, yani Yunanistan ile birlemekle tehdit etmesine ve Trkler'in de buna anavatandan getirdikleri glerle karlk vermesine yol amtr. Koso-val Arnavutlar, Ortodoks Srplar, onlarn kutsal yerlerini -sadece Kosova Meydann deil, o blgede bulunan eski Ortodoks manastrlarn da- kontrol altna

almakla tehdit etmilerdir. Srplar ise buna sadece Kurtulu Ordusu'nu deil, tm toplumu oradan kovmaya alarak cevap vermilerdir. Din, sadece teolojik dzeyde deil, ayn zamanda ibadet ve gnlk ilerde de taraflarn eytanlamasna yol aacak kadar derin bir blc zellie sahiptir. Bat bunu ilk dnemlerde Protestanlar ile Katolikler arasndaki ilikilerde aka grmtr; birbirini yok etmeye kadar varan bu kanl mcadeleler bugn de hl Kuzey rlanda'da devam etmektedir. ngiltere'de ise insanlarn birbirini yakt dnemler her yl Guy Fawkes ateiyle halk arasnda kutlanmaktadr.

Din ve Siyaset Bilimi

Milliyet ve milliyetilikle ilgili tartmalarn ou, rnein Gellner (1983) ve Hobsbawm'n (1990) eserlerinde grdmz milliyetilik tartmalar, bu kavramlarn ykseliinde kltrler arasi faktrleri aramtr. Bunlar, dnyann blnd birimler olarak ulus-devlet kavramnn, rnein Milletler Cemiyeti yahut gnmzdeki deyimiyle Birlemi Milletler vastasyla evrensellemesinin stten ynlendirmeyle meydana gelen modern bir fenomen olduunu sylemekte elbette hakldrlar. Ama bu birimlerin stnde ykseldii temeller niter
175
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

deil, oulcudur. Ulus devletlerin dil ya da topraklarla ilgisi olabilir, ama seklerleme ve kukuculuu benimseyen Aydnlanma sonras Bat entelektelleri tarafndan grmezden gelinen bir baka boyut daha vardr ki, o da dinsel inanlara dayanan ideolojik faktrdr. eyleri ve olaylar deitiren sadece Aydnlanma deildi. Dinin modernlemedeki rolne ilikin fikirler de eyleri deitirmitir. Viktoria a'nn sonlarnda The Golden Bough'm (Altn Dal) yazar Sir James Frazer, sihrin yerini dinin aldn ve onun da yerini daha sonra bilime braktn sylemitir. Tm tarih gelime, evrim kavramlarnn dayand jeolojik katmanlar eklinde blnmtr. Modern insan, dinle ok az ilgilenmitir. Bunu sosyalist Eric Hobsbawm, agnostik Ernest Gellner ve 'modernist' Anthony Giddens'n yaklamlarnda aka grebiliriz. Fakat entelekteller hari din, insanlarn hayatnda nemli bir rol oynamtr. Elbette Avrupa'da kiliseye devam edenlerin says azalmtr, ama bugn birok kii daha az ortodoks olan inanlara balanmaktadr. Polonya gibi baz lkelerde din her zamanki gcn korurken dier bazlarnda ise genel olarak tanmlayc bir zellik olarak konumunu muhafaza etmektedir. Bu lkelerde din, bunalm dnemlerinde, rnein 'Hristiyan medeniyetimiz' ya da Yahudi kltr veya Mslman hayat tarz tehlikeye girdiinde her an gn yzne kmaya hazrdr. Dini ihmal edebilir ve hatta bir kenara atabiliriz, ama dinle ilikili deer ve trenler bir yana din lakaplar bile terkedemeyiz. Hobsbawm'n Nations and Nationalistn since 1780 (1990) adl takdire ayan eserinin sonundaki haritalarda 'milliyetler', halklar, diller ve siyas blnmeler yer almasna karn dinlerin yer almamas dikkate ayan bir hadisedir. Gellner dinin konumuyla ilgili u ifadeleri kullanr: 'Kltrler arasnda honut176
ACI IKONLAR VE ETNK TEMZLK

suzluun ekillendirilmesi roln oynamaya en muhtemel adaylar, yksek (yazl) inanlarla ilikili olanlardr' (1983: 74). Bu ifadeler, dini, daha derin faktrlere (burada honutsuzluk faktr) dayandran bir yaklamn tipik rneklerindendir. Bize gre din, bu balamda kimliklerin asli unsurlarndan biridir. Daha karmak bir tarzda da olsa bu sylediimiz, Halli-day'in Yakn Dou'nun siyasetine ilikin analizi (1995) iin de geerlidir. Halliday burada (din) slm ile (sekler) slm arasnda bir ayrm yapar ve din islm' bir kenara brakr. Ona gre 'slm', hem 'sosyal ve siyasal bir sistemdir', hem de 'doast varlklarla ve ahlak, kader ve anlam gibi meselelerle ilikili bir inan sistemi olan bir dindir'. kinci anlamnda slm, Halliday'a gre 'inananlar ve ilahiyatlar ilgilendirdii iin onun analizinin konusunu tekil etmez' (1995: 2). Yukarda ifade ettiimiz gerekelerden dolay, slm' bu ekilde ikiye ayrp birini kenara atmak ne mmkndr, ne de arzu edilir bireydir. Halliday'n 'dince kutsanm diktatrln karsnda yer alan ranl dostlarna ve demokratlara' atfettii kitabndaki bu ayrma temelden kar olduumu belirtmek istiyorum. Din olan bir kenara atan yaklamn arkasndaki gereke, aslnda biz inanlara fazla deer vermezken bakalarnn inanlara bu kadar deer vermesini anlayamamamzdr. Bu nedenle o inanlar kmseriz ve onlarla alakal olan ikonlar da inancn hayati unsurlar olarak deil, sanat yahut 'maddi kltr' nesneleri olarak grrz. Batl entelektellere gre bu nyarglar, Aydnlanma ve onun sonucunda ortaya kan sek-lerlemeden miras kalmtr.

Kanaatimiz odur ki, bugn bile birok ulusun oluumunda temel bir rol oynayan 'etnik temizlii', baz durumlarda (ama her zaman deil) gl bir biimde harekete geiren ey, din

177
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

faktrler olmutur. Bu etkiler sadece eolojik alanda deil, ayn zamanda bizim maddi dnyay ve dolaysyla da manev dnyay temsil etme tarzmzda ortaya kmtr. Bu faktrlerin etkisi, tpk ABD'de olduu gibi gelimi kapitalizmin yahut eski Dou Avrupa'da olduu gibi komnizmin alternatif hedefler gsterdii durumlarda azaltlabilir. Fakat Trkiye ve Hindistan rneklerinde grdmz gibi, sosyalist lkelerde bile din faktrlerin dramatik biimlerde yeniden ortaya kt grlmtr. rnein ABD gibi zengin, tketime dayal ve para kazanmaya endeksli bir ortamda, din gruplar arasndaki atma ve ihtilaflarn oran azalm olsa da dini deerler, kesinlikle hl nemlidir; zaman zaman iddet ve zaman zaman da bar formunda kendilerini tezahr ettirmilerdir. Modern dnyada din deerlerin merkez neminin hl devam ediyor olmasna karn Aydnlanmann kukucu ve sekler geleneklerinde yetien yakn gemiteki Batl tarihi, sosyolog ve siyaset bilimciler bu faktrleri grmezden gelmilerdir. Gnmzde Balkanlar, irlanda, Timor ve Endonezya'nn baka blgeleri, Hindistan, Msr ve Nijerya'da yaanan siyasi sorunlar, bu bak asnn kkten bir biimde yeniden gzden geirilmesi gerektiini ortaya koymaktadr.

nc Blm
178

islm ve Terrizm
Son zamanlarda [errizm, islm ile ilikilendirilmi ve daha nce de grdmz gibi Mslman hkmetlerin siyas-din mahiyeti, birok kimseye kl ile hilal arasnda ha ile tfek arasndakinden farkl bir irtibat olduunu dndrmtr. Gemiimize baktmzda grrz ki aslnda o, meru olmayan gce ve bilinmeyen taktiklere bavuranlar, Robin Hoodlar, ekiyalar ve ilkel asilerle doludur. Bu kiiler belki bugn 'terrist' olarak snflandrlyorlar ama biz gemite onlar kahraman olarak gryorduk. lk olarak Fransz Devrimi'nde Jakobenler iin kullanlan 'terrist' szc gnmzde nceki blmde bahsettiimiz Mslman ve Hristiyan gruplar arasndaki atmalarda sk sk kullanlmaktadr; bir taraf iin terrist olan, dier taraf iin zgrlk savas olabilmektedir. Fakat bu taraflardan biri gc eline geirdiinde hemen meruiyet kazanmaktadr. Terrist szc baka birok durumda da kullanlmaktadr; rnein gc elinde bulunduran devlete kar gelenler iin de bu szck kullanlmaktadr. zellikle eer devlet muhalefete izin vermiyorsa insanlar bu aralara bavurmaktadr. Bu sylediimiz tm faist rejimler ve Sovyetler Birlii gibi totaliter ynetimler iin de
181
AVRUPA'DA S1.AM DAMGAS

geerlidir; geri Sovyetler Birlii'nde devlete kar kanlara 'kar devrimci' deniliyordu. En u rnek belki de 1930'larda Filistin'de yaanmtr; burada Yahudiler, bir yandan gmenlerin geliini snrlandrd iin smrge idaresine kar savayorlard, dier yandan da bu politikann bile tehlikeli olduunu dnen Araplara kar mcadele veriyorlard, Fakat Yahudi terristler, zellikle ABD'den gelen d yardmlar sayesinde sonunda Araplar malup ederek 1948 ylnda srail devletini kurmulardr. Bylece o zamana kadar terrist olanlar imdi meru hkmet olmulard. Artk yeni terristler, lkenin kontroln kaybeden Mslmanlard... Bu ikilem, Kemir sorunundan dolay Hindistan ile Pakistan arasnda sregiden ihtilafta daha belirgindir. Nfusunun byk ounluu Mslman olan Kemir halk ekseriyetle Hindistan'a kardr ve muhtemelen de bamsz bir devlet kurmak eilimindedir. Bamszlk iin savaan Kemirlilere Hindistan ve ABD 'terrist' derken Pakistan iin durum daha da karmaktr. ABD, Pakistanllarn Afganistan'daki Taliban' knamasn isterken, ABD'nin kendisi Sovyet igali srasnda bu grubu zgrlk savas olarak desteklemiti. imdi ise Pakistan destekli benzer gruplar Hindistan'a kar mcadele vermektedir. Ancak Pakistan ynetimi, bata ABD olmak zere uluslararas destek alabilmek iin amalarn paylat bu gruplar knamaya zorlanmaktadr. Fakat bu gruplarn devletin silahl gc karsnda amalarn gerekletirmek iin baka aralar var mdr? Bu srecin farkl bir versiyonu, smrge altndaki lkelerin bamszlk mcadelelerinde kendini gstermitir. Bu lkelerde sonralar devlet yneten kiiler, mrlerinin bir ksmn hapiste geirmitir.

Bu kiiler eer terrist olarak grlmyor idilerse, kesinlikle illegal yahut gayri meru ve bazen de iddet
182
SLAM VE TERRZM

ieren siyasal faaliyetlere karm kiiler olarak grlmlerdir. Bu sylediimiz sadece Filistin iin deil, baka lkeler, rnein Kbrs iin de geerlidir. Filistin'de Irgun Leumi adndaki yeralt terrist rgtnn liderlerinden biri olan Begin, sonunda babakan bile olmutur. te yandan Kbrs'ta ise bapiskopos Makarios'un Enosis, yani Yunanistan ile birlemek iin silahl mcadele veren ve bu arada ngiliz askerlerini de ldren illegal Rum savalarla irtibat olduu zannedilmektedir. Ayn ey, Gney Afrika'daki ANC liderleri iin de sylenebilir. rnein ANC liderlerinden Mandela, yasad silahl glerle ilikisi olduu gerekesiyle uzun yllar hapiste yatmtr. Zimbabwe ve muhtemelen Kenya'da da benzer durumlarla karlalmtr. rnein Kenya'da Kenyatta'mn Mau Mau ile ilikileri olmutur. Dlandklarn dnen bu milliyeti hareketler, smrge devletinin gleriyle kar karya olduklar iin onlara gre seslerini duyurmak iin 'terrist' eylemlere yahut gerilla savana bavurmak tek kar yol idi. Tabii bunlar iin nc Bir Yol daha vard; bu yol, kitlesel sivil itaatsizlik yolu olup birka smrge lkesinde baaryla uygulanmtr. Bu yol, en ak ifadesini Mahatma Gandi'nin ahimsa, yani iddetsizlik retisinde bulmutur. Bu yaklamn en aikr ifadesini 1930 ylndaki nl nmayite ve Gandi'nin ngiliz ynetimine kar balatt alk grevinde bulabiliriz. Fakat genel olarak devlet gcne kar kan ou muhalif hareket bu yola bavurmamtr. Bu yzden de terrizm dahil gayri meru g kullanmaya bavurmak zorunda kaldklarn dnmlerdir. Sava hukuku konusunda uzman olan hukukulara gre 'partizan, gerilla ve zellikle de terrist' olmak zere gayri meru savay meru savadan ayran ey, gayri meru savann 'gizlilik ve bilinmezliin faydalarn istismar etmesi ve
183
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

karsndakine savata olduunu bildirmemesidir'1. Fakat hemen hemen hibir isyanc grup, kartlarna haber verip eylemlerini gerekletiremez. nleyici saldr da gayri meru g kullanm snfna girer mi? srail 1981 ylnda Irak'ta Franszlar tarafndan ina edilen ve nkleer malzeme rettii iddia edilen bir fabrikaya saldr dzenlemitir. Yine 1998 ylnda ABD, kimyasal silahlar iin malzeme rettiini iddia ettii Sudan'daki bir fabrikay vurmu ama bu fabrikann sz konusu malzemeyi retip retmediine ilikin kukular seslendirilmitir. Bu saldrlarn uluslararas hukuktaki yeri nedir? Ayn saldrlarn Japonya'nn 1942 ylnda Hawaii'ye dzenledii nleyici saldrlardan ya da Almanya'nn 1930'lu yllarda birok lkeyi igal etmesinden ne fark vardr? Tm bu saldrlarda gizlilik ve bilinmezlik unsuru bulunmaktadr. Bu tr durumlarda rol oynayan bir etken de, elbette saldrya urayan tarafn niyeti ve onun tehdit olabilme kapasitesidir. Sudan, Amerikan hedeflerine saldrlarda bulunan Usame bin Ladin'i barndrd iin bu anlamda bir tehdit olarak grlebilir. Ancak bu durum ile ABD'nin IRA rgt iin para toplayan kiileri ve dierlerini barndrmas arasndaki fark nesnel olarak grebilmek zordur. Bu durum, herhalde ngiltere'ye ABD'deki hedefleri bombalama hakkn vermez. Araplarn gznde Saddam, sraillileri Arap topraklar -Bat eria, Kuds ve hatta israil'in kendisi- iin bir tehdit olarak grme hakkna sahip deil miydi? O halde Saddam'a, israil'in, rnein nkleer fabrikalar gibi kitlesel lm aralarn yok etme izni verilmeli midir?
1. ) A. iush, Back to basics: the Law of War and the illegal Fighter after September 11. Ideas, 9 (2002), 50-6. 184
SLAM VE TE-RCIRIZM

Muhalifleri terrist olarak nitelerken onlarn siyas ya da din gndemlerini anlamak konusunda pek aba gsterilmemektedir. Onlar, salt iddet iin iddet kullanan dmanlardr ve insanlarmz ldrp mallarmz tahrip etmektedirler. Fakat unu unutmayalm ki, bu tr durumlarda ideolojik amalar her zaman iin iindedir. Katolik IRA, salt ldrmek iin ldrmyor; onlar uzun sreden beri ngilizleri rlanda'dan atp birleik bir irlanda kurmak peindedirler. Fakat Kuzey'de ok sayda Protestan'n bulunmas onlarn bu amalarn gerekletirmesini engellemitir. Benzer bir biimde El-Kaide gibi Islm hareketler de ABD ve dier Batl glerin, zellikle Yakn Dou'daki etkilerini azaltmay, onlarn askeri glerini bu blgeden (zellikle de Arabistan'daki Kutsal Topraklardan) karmay ve bir Filistin devletinin kurulmasn amalamaktadrlar. Ayrca bunlar, islm hukukuna gre ynetilen

ve muhtemelen daha byk bir organizasyon ats altnda toplanacak olan devletler kurup kendilerini bask altnda tutan devletlerle daha iyi ve dengeli ilikiler kurmay amalamaktadr. Aslnda sadece bask deil, kltrlerini onlara zorla empoze etme sz konusudur ve bu da 'modernleme'nin baz ynlerine kar meydan okumaya yol amaktadr. rnein, turizmin hi kuku yok ki birok lkeye ekonomik olarak yarar dokunmutur. Bat'dan gelen gen insanlar, islm lkelerinin gneli ve scak iklimlerinde ucuz tatiller yapmakta, yiyip imekte, dans etmekte, yzmekte, kumar oynamakta ve ksacas hoa vakit geirmektedirler. Fakat bu konu, birok Mslmana byle grnmemektedir. Onlar bu tatil yerlerini lkelerinde treyen urlar olarak grmektedirler, zira onlara gre buralara gelen insanlar Mslman toplumlarn iki, yiyecek, cinsel davran gibi konulardaki snrlamalarna riayet etmemektedirler. Batl genlerin lakaytl bu insanlar ou zaman rahatsz etmektedir; 'onlar', yani zenginler ile 'bizler', yani fakir185
AVRUPA'DA IM.AM DAMGAS

ler arasnda varolan byk uurumu grmeleri de cabas. Tpk kiz Kuleler gibi Bali'deki katliam Bat iin korkun bir trajedi idi, ama Dou'daki baz insanlar iin bu felaketler, Tanrnn Sodom halkn cezalandrmasna benzer bireydi. Bu tr dnceleri daha iyi anlamak iin New England Pritenleri, Amerikan Yerlilerinin Avrupallar tarafndan fethi, Maribilere ve Trklere kar savaan Avrupallarn dmanlar hakkndaki kanaatleri -bunlar, dmanlarnn Tanr'nn onlarn gnahlar iin dnd kaderi, bu kader onlarn tmden yok olmas olsa bile hak ettiklerini dnyorlardzerinde dnmek yeterlidir2. Terrizmin gerilla sava olarak karmza kt yaygn durumlardan biri, kiinin lkesinin dman glerince igal edilmesidir. Bu durum, dman glerin lkenin meru ynetimini alt ederek hakim konuma gelmesi ve dolaysyla igale urayan insanlarn bu igale direnmek ve onu sona erdirmek (geri bu amaca ulamak salt direnile pek mmkn olmamaktadr ou zaman) iin iddet kullanarak igal ordusuna saldrmasndan baka areleri olmamas anlamna gelir (tpk kinci Dnya Sava'nn sonunda tm Avrupa'nn karlat durum gibi). Bu 'direni', genelde bu trden taktiklerle ba etmekte zorlanan igal gleri tarafndan kanlmaz olarak 'terrizm' olarak grlecektir, ama igal glerinin kendileri de sk sk 'terrist' taktiklere bavurmulardr; rnein igal gleri iddetle hi ilgisi olmayan ya da ok az ilgisi olan sivil halkn zerine ate amakta ou zaman bir beis grmemektedirler. Bu rneklere igal altndaki Avrupa topraklarnda, rnein Fransa, talya ve dier birok lkede sk sk rastlanmtr. Fransa'daki Oradour katliamlar ve Roma'daki Ardeatine maaralar buna rnektir. Yine rnein Balkanlarda Tito, Axis i2. Bkz. Malar 1999. 186
S-1\ M VE TERRZM

gal glerine kar dalk blgelerden etkili bir 'terrist" faaliyet yrtmtr. O da sava sonras Yugoslavya'nn ilk lideri olmutur. Daha yakn zamanda ise Kosova'da uygulanan 'terrizm', Bat'nn desteiyle galip geldii iin meruiyet kazanmtr; onun liderleri ve takipileri, yenice zerklik kazanm bir blgenin meru unsurlar olmulardr. Bunun zerine Ma-kedonya'daki 'Arnavut' halk da benzer taktiklere bavurmu ama baz siyas kazanmlar elde etmesine karn benzer destee ya da amalara ulaamamlardr. Onlar 'terrist' olarak kalmlardr. 'Terrist' szcnn bir saldrnn meruiyetiyle deil de madurlarnn karakteriyle ilikilendirildii -yani bu madurlarn 'askerler' deil de sivil halk ve zellikle de kadnlar ve ocuklar olduu- bir durum daha vardr. Eski zamanlarda bu ay-rmm belki de daha fazla bir geerlilii vard, ama belli bir mesafeden ve genellikle de havadan yaplan modern savalar, silahl olanla olmayan pek ayrmamaktadr. stelik, denilebilir ki, eer bir igal gc kadn ve ocuklar ieriyorsa tpk ABD ilk kurulduunda ya da ou smrgeci harekette olduu gibi, direniiler iin bunlar da uygun hedefler olabilir. Bu iddia, sava zamanndaki Avrupa'da ve yine bugnk Filistin'de seslendirilmitir. Terrizm denilen eyin bir baka yn daha vardr; o da terrizmin liderlere yahut st dzey grevlilere kar yaplan iddet eylemlerini yahut suikastleri -ki burada eylem daha ok sembolik anlam ierir- iermesidir; rnein, yakn gemite Hollandal sac lider Pim Fortuyn'un kurunlanmas, ngiliz devlet bakannn Kahire'de 1944 ylnda Irgun Leumi tarafndan ldrlmesi ve arlk Rusyas'nda ya da Gney Amerika'daki daha birok rnekte olduu gibi. Anaristlerin diliyle sylersek, 'eylemli propaganda', ou siyasiye gre etkisizdir, zira bu, mterek bir eylemden ziyade bi187

AVRUPA'DA SLAM DAMGAM

reysel bir protesto rneidir; ama bu ikisi arasnda kesin bir izgi ekmek o kadar kolay deildir. 'Terrizm' ya da gayri-meru g kullanma, genelde tm gc elinde tutan devlete kar yaplan eylemleri niteler -bu yzdendir ki, devletler, ona kar var gcyle harekete geerler- ama devletlerin muhaliflerine kar yrtt bu trden tepkiler iin de terrist eylem nitelemesi yaplabilir. Bunu kinci Dnya Sava srasnda Nazi Almanya'snn yaptklarnda ve smrge hkmetlerinin baz eylemlerinde, rnein Cezayir'de hem smrge dneminde ve hem de sonrasnda devletin yaptklarnda rahatlkla grebiliriz; bunlar da terrist eylem rnekleridir. Yine Srp hkmetinin yakn gemite Koso-va'da yaptklarn birok kii bu minvalde deerlendirecektir. Hatta devletin tm baskc eylemlerini ve hukuk dzenine uygun olan baskc eylemlerini bile devlet terrizminin biimleri olarak gren kiiler de olabilir. Bu kiiler arasnda rnein Batl anaristleri ve kktenci Mslman iileri sayabiliriz; bunlarn kitabnda hibir sivil otoriteye (hatta Sezar'n hakk Se-zar'a biimindeki otoriteye bile) yer yoktur. Bu sylediimiz, Afrika'daki 'basz" toplumlar (kabileler) iin de geerlidir; buralarda insanlar komu devletlerin gcne, devletler de kanun tanmaz ekyalar olarak tanmladklar bu basz kiilere kar kendilerini konumlandrmlardr. Terrizm elbette kiinin bak asna gre deerlendirilen bireydir. srail kabinesindeki i Partili savunma bakan, Ramallah' 'terrizmin bakenti' olarak tanmlamtr (Le Monde, 30 Mart 2002). aron'un yaptklar da 'terrizmi' ortadan kaldrmaya yneliktir ve muhtemelen ABD'nin bu eylemleri onaylamasnn bir nedeni de budur; rnein Povvelt, bu eylemlerin nedeninin Filistinlilerin saldrlar olduunu dnmektedir. te yandan Araplar da doal olarak baka bir adan ama
188 .
SLM VE TERRZM

yine terr asndan tanmlanm bir adan bakmaktadrlar. Lbnan babakan Refik Hariri ise aron'un yaptklarn, Suudilerin nerdii bar giriimini baltalayan eylemler olarak grmektedir. Ona gre "gerek terrizm, srail'in Filistin topraklarnda yaptklardr". Aradaki fark aktr ve bu fark, Bat medyasnn ou 'tarafsz' syleminde de kendini gstermektedir. Bu medyada Filistinli savalar, hemen hemen her zaman terrist, militan yahut silahl kii olarak yer alr ama hibir zaman asker olarak yer almaz; fakat bu medyada srailli savalar her zaman srailli askerler olarak yer alr (onlar da dierleri gibi silahl kiilerdir). Halbuki genelde ar, din grlerle (Siyonizm) hareket edenler israillilerdir; hi deilse en az Mslmanlar kadar. srail/Filistin'deki durum, Avrupa ile zellikle irtibatldr, zira birincisi, yani srail (ve baka hibir Yakn Dou lkesi deil), eitli kltrel olaylar sz konusu olduunda Avrupal bir devlet olarak grlr; ikincisi de Filistin'deki durum, Avru-pa'daki birok Mslman' ok yakndan ilgilendirmekte, onlarn tutumlarn belirlemekte ve zaman zaman da iddet hareketlerinde rol almalarna neden olmaktadr. Avrupa ve ABD'deki olaylarn Yakn Dou'da olup bitenlerden etkilendiine kuku yoktur. Bu adan slm'n dayanmas dier dnya dinlerinin dayanmasndan farkldr. 'Silahl' szc genelde babozuk olarak grlen Filistinliler ve bakalar iin kullanlr. Bu szck onyedmci yzylda rnein 'mzrakl asker' szcne kar tasvir edici bir szck olarak ortaya kmtr (Oxjord ingilizce Szl'ne gre bu szck 1624 yllarnda kullanlmaya balanmtr). Cotton'un 1685^vlontaigne evirisinde 'byk yeteneklere sahip ama ortak erdemleri bulunmayan silahl adamlar'dan bahsedilmektedir. Bu szck, sonraki yzylda en bata silahlarn Avrupal189
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

lardan alan Kzlderililer iin kullanlmtr. erokilerin 3000 silahl adam -asker deil; zira asker szc smrgeciler ya da eski ngiliz askerleri iin kullanlmtr- olduu sylenmitir. Dolaysyla, yle grlyor ki, "silahl adamlar' kelimesi, devletin emrinde olmayan ya da niforma tamayan ama baka amalar iin -bu amalar da genelde igale direnmek ve bazen de silahl soygun olarak kendisini gstermitir- silah tayan herkes iin kullanlmtr. Ayn zamanda, Irlanda'daki Cumhuriyetiler iin de bu anlamda kullanlmtr; tpk Sean O'Casey'in The $hadow of Gunman adl oyununda olduu gibi rlanda Cumhuriyet Ordusu'na (RA) bazen askerler de denilmitir ama genelde silahl adamlar olarak adlandrlmtr; te yandan Siyahi olanlar ise ngiliz askerleriydi. O oyunda, air Davoren, silahl bir adam olarak Millie ve yandalar tarafndan esir alnr ve Millie ona yardm ederken taraflardan biri tarafndan ldrlr. Bugn ise askerler

sraillilerindir, ama Filistinliler bazen milis olarak adlandrlsa bile genelde silahl adamlar olarak grlrler. Bu kullanm tarz, FiBC World Service'teki tarafsz yorumcularca da kullanlmaktadr. yle grlyor ki, 'terrist' kelimesi, mevcut devlet otoritelerine kar illegal ya da gayri meru g kullananlara verilen bir etikettir. Bunlar genelde kendilerini hakszla uram ve -siyas haklar olsun mal-mlk hakk olsun- haklarndan mahrum braklm kiiler olarak grrler, Bu nedenledir ki, birbirinden olduka farkl devletler -zellikle de tm Arap militanln knayan ve onu New York'un bombalanmasna benzeten srail- Amerika'nn mevcut 'terrizme kar sava'nda onun yannda yer almaktadr. Devletin hakim gcne kar eylemde bulunmaya alan herhangi bir ulusal ya da aznlk hareketi, bu ekilde nitelendirilebilir; geri bu tr hareketler genelde al190
SLAM V TERRZM

ternatif bir eylem tarzna sahip olmadklarna inanrlar. Fakat bunlarn yannda bir de pek belli olmayan amalar peinde koan -bu amalar her zaman siyas olmayabilir- gruplar vardr; rnein Hobsbawm'm 'ilkel ekyalar' dedii inli 'su kenar ekyalar' bunlardandr. Bu anlamda, bakalarnn gemilerine el koyup eyalarn yamalayan korsanlar da terrist olarak grlebilir. Devletler baz durumlarda dmanlara kar bu tr eylemleri tevik bile etmitir; tpk Francis Drake'in Elizabeth dneminde spanyol gemilerine saldrmas gibi; o bu saldrdan dolay lkesinde onurlandrlmtr. Akdeniz'deki gemilere saldran korsanlar da bu trdendir. Byron'un dou Akdeniz'deki seyahatleri onu korsanlkla tantrmtr. Byron, The Bride ofAbydos adl eserinde bir asinin nasl yasalara itaat eden bir kii haline geldiini anlatr; Donju-an adl eserinde de ayn konuya deinir:
Bu tr para toplama tarznn gl grnmesine izin vermeydim, O, dmann bayran yakarak Unvann deitirmi ve babakan olmutur, Aslnda bu vergilendirme d en baka birey deildir. (III, xiv)

Korsanlar Akdeniz'deki Osmanl donanmasna da saldrmlardr; Yunanistan'n bamszln kazanmasnda onlarla savalar arasndaki fark pek fazla deildi. Korsanln dier 'terrizm' biimlerinden fark, onun tpk ekyalk yahut dpedz hrszlk gibi genelde kiisel amalarla yaplmasdr. Drake rnei, devletin ksmen siyas olan kendi amalar iin bu tr hareketleri tevik ettiini gstermektedir; bu ama, sadece kendi gcn artrp dmannkini azaltmak amacn gtse de farketmez. Devlet 'terrizmi'nin birok
191
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

rneine yakn gemite de rastlanmtr; mesela, CA'nin Gney Amerika'da beenmedii hkmetlere kar savaan silahl gruplar -ili'de Ailende ve Nikaragua'da Sandanistaslar tevik etmesi bu trdendir. Benzer rneklere siyas amac farkl da olsa Avrupa'da da rastlanmtr. rnein Batl hkmetler, Rusya'nn egemenliinde bulunan Macaristan ve ekoslavak-ya'da muhalif gruplar arasndaki iddeti tevik etmilerdir. Burada gerekelerden biri ideolojikti; yani bu hkmetler, zgrlk mcadelesini destekliyorlard; tpk Avrupa'da Mttefiklerin igal kuvvetlerine ynelik saldrlar desteklemesi gibi. Demokratik glerin kendi ksa ya da uzun vadeli karlar iin bu trden terrist faaliyetlere destek vermesini hibir ey engellememitir. Hatta demokratik gler ou zaman dier demokratik hkmetlere kar savaan hareketlere bile yardm etmiler ve bunu da zgrlk mcadelesi kisvesine brmlerdir. Amerika'nn terrizme verdii destein ak bir rnei, Yahudi gruplarn 1500 yl Araplarn egemenliinde kalm topraklarda verdikleri 'bamszlk' mcadelesinde onlara destek kmasyd. srail devletinin kurulmasyla 'terristlerin' stats deimi ve daha nce illegal olan bir terrist rgt, daha sonra devletin ordusu haline gelmitir. Filistinliler iin durum elbette bundan farkldr. 1917 ylnda ngilizler, o dnemde Trklerin kontrolnde olan bu blgeye Araplar desteklemek amacyla girmiler, ama bu igal, Yahudilerin bir yurt edinmesiyle sonulanmtr. O dnemde vatansz olan Yahudiler, imdi vatansz olan Araplarn yerine yerletirilmi ve bu da bazlarnn dedii gibi Avrupa'nn sorununu Yakn Dou'ya tamtr. ngilizler aslnda onyedinci yzyl Amerikasnda olan biteni tekrarlyorlard; zira bu dnemde Avrupa'dan gelen smrgeci gmenler, Kzlderililerin topraklarn ellerinden alm ve kalanlar da koruma blgelerine srmlerdir. Bu arada
192
SLM VE TERRZM

Filistinliler, Trk egemenliinin bitiinden beri bamszlk talebinde bulunmularsa da bu talepleri, Filistin'in Milletler Cemiyeti tarafndan Balfour Deklarasyonu ile ngilizlere verilmesinden dolay yerine getirilmemitir. Bu deklarasyon, Filistinlilerin haklarna dokunmadan Yahudilere ulusal bir devlet va-ad etmi ve Amerika'nn gl destei ile g art salanmtr. Birok Filistinli yurdundan karlarak daha nce ngiliz smrgesindeki topraklardan bir blmn oluturan Lbnan ve rdn'deki mlteci kamplarnda yaamaya mahkum edilmitir. 1967 savann sonucunda srail, daha nce 'Filistin' topra olan rdn'n tm Bat eria blgesini ele geirmi ve buralara kendi vatandalarn yerletirmeye balamtr, sra-ilin kendi topraklarndaki durumun aksine o zamana kadar oralarda hibir Yahudi yerleim yeri kurulmamtr. Vatansz braklan Filistinliler, kendilerine (ya da rdn'e) Amerika ve uluslararas toplum tarafndan kinci Dnya Sava sonrasnda braklan topraklar geri almak amacyla srail igaline kar mcadeleye balamlardr. Ayn ey Bat eria'nIN igali iin sz konusu deildi. Hl geerli olan Birlemi Mil-letler'in kararlar, srail'in bu blgeyi boaltarak 1948 snrlarna ekilmesini ngrmektedir. Filistinlilere bu topraklar zerinde bir miktar egemenlik hakk tannmtr ama hem bu blge ve hem de otoriteye tannan haklar son derece snrldr. Baz lkeler Filistinlileri srail ile mzakerelere davet etmektedirler, ama Filistinliler iin Birlemi Milletler kararlaRI kabul edilmeden etkili mzakere yapmann imkn yoktur. Zaten onlar da srail'in bu kararlar kabul edeceini pek dnmemektedirler. Zira srail yllardr bu kararlaRI kabul eTmemekte direnmekte ve aslnda tm kozlar, yani topraklar ve muazzam bir fiziksel g kendi elindedir.

193
AVRUPA'DA ISI.AM DAMGAS SLM VE-: TERRZM

sraillilerin mzakereleri isTemeLErininin tek nedeni, gl pozisyonlarna dayanarak Birlemi Milletler'in kararlarn kendi lehlerine evirmektir. srail'in Birlemi Milletler'in kararlarn uygulamamaktaki sraRI, Filistinlilerin ve dnyann isteklerine sRT evirmesi, gemiteki mzakerelerin baarszlkla sonulanmas ve aron ile dierlerinin demeleri karsnda bu insanlarn gayri meru g kullanmak dnda bir seenekleri kalm mdr? Eer Filistin devletinin tannmas ynnde bir adm atlrsa bu durum deiebilir, ama muazzam glere sahip dier tarafn buna yanamas pek mmkn grnmemektedir. Birey-lerin meydana gelmesini ve 'terrizm'in devam etmesini beklemenin dnda bu durumu deitirmek iin ne yaplabilir? Son zamanlarda Irak ile meydana gelen ihtilaf, baz Arap ya da Mslman lkelerin ilk zamanlardakinden daha olumlu bir rol oynayabileceklerine dair mitlerin yeermesine neden olmutur. srail'i Amerika desteklediinden ve srail'in kendisi de muazzam bir askeri gce sahip olduundan (srail ordusunun oniki kolu bulunmaktadr ve ayrca nkleer silahlar da dahil dnyann ikinci ya da nc en gl hava kuvvetine sahiptir) bir Filistin devletinin kurulabilmesi iin gl mttefiklere ihtiya vardr. Muhtemel ama pek de mmkn grnmeyen bir senaryoya gre Filistin devletinin kurulmas, 1967 ncesi snrlarn korunmas, sraillilerin Filistin topraklarna girmesinin, Filistinlilerin de israil'e saldrmasnn engellenmesi iin bu byk gler greve arlabilir; bu da terrizme kar savan bir baka trdr. Bu topraklardaki sorun, Filistin'de yaayan Yahudilere, srail'de yaayan Araplara verilen haklarn aynsn vermekle zlebilirdi. Bu ise Anglo-AmerikallarIN rak'ta yapt gibi nleyici bir hareket olurdu. Eer bu yaplsayd snrlarn ve topraklarn egemenlik hakknn be194

liRlenmesi gibi baRIl bir aba olacakt ama tabii buna kar gelecekler iin de bir miktar kuvvet bulundurulmas gerekirdi. Aksi takdirde buralarn gvenli blgeler olmas mmkn olmazd. Baka bir deyimle, terrizmin yok edilmesi, devlet gcne en azndan bir bar gcne bavurmay ve Filistinlerin tm topraklaRIn olmasa da en azndan 1948 antlamasyla kendilerine verilen topraklar geri almalar iin Yakn Dou'da ayn dinden olanlarn yer deitirmelerini ngren bir hareketi de iermektedir. Bu da demektir ki, Filistinliler, rdn'den ve Filistinlilerden alnan topraklaRI mmkn olduunca barl bir ekilde geri alm olacaklardr. Tabii byle bir i vuku bulduunda ABD doal olarak srail'i destekleyecektir, ama bu destek, petrol reten Arap lkelerinden ve muhtemelen Birlemi Milletler'den gelecek basklar da gz nnde bulundurmak zorunda olacaktr. Fakat burada Avrupa'nn nderlik yapmas gerekir, zira dier Yakn Dou lkelerinin aksine srail kendini Avrupal bir devlet olarak grmekte ve buna dayanarak Avrupa'daki faaliyetlere, rnein ark yarmalarna, futbol msabakalarna ve entelektel ya-

rmalara katlmaktadr. srail, Trkiye gibi, Avrupa Birlii'ne ye olmaya angaje olmu durumdadr; ama Trkiye en azndan ksmen Avrupa ktasINdadr. Balkanlar'da olduu gibi 'bizden birisinin" BM kararlarna uymasnda sorumluluumuz bulunmaktadr. Burada da 'terrist' bir hareketin meru bir harekete dnmesine yardmc olabiliriz.
195

Drdnc Blm
Taliban, Bamiyan ve Biz: Islm teki
Taliban, Bat'da el-Kaide'nin yaRI gizli askeri tekilatna verdii destein dnda genelde iki eyle beraber anlmaktadr; bunlardan birincisi, kadnlara okulLaRI ve iyerlerini kapatmalar, ikincisi ise Bamiyan'daki byk Buda heykellerini tahrip etmeleridir. Birincisi konusunda unun dnda pek faZla birey sylemek istemiyorum; Taliban, kzlarIN okullara alnmamasnn nedeninin onlar iin ayRI bir mfredat hazrlanmas olduunu iddia etmitir. Burada gl bir cinsiyet ayrmcl olduu aktr; ama bu, eitim sisteminin genelde erkeklerden oluan ve kutsal metinlerle zel bir ilikilerinin olduunu iddia eden din uzmanlarnn elinde olduu her yer iin geerlidir; rnein eskiden Hinduizm, Hristiyanlk ve Yahudilikte de byleydi. kincisine gelince; hepimiz (ya da hemen hemen hepimiz) bu byk sanat eserlerinin tahrip edilmesinden doLay ok yaamtk. Resim ve heykellerin tmden reddi, bize olduka barbarca birey olarak grnmektedir. ada perspektifimizden bu gerekten byle gzkmektedir. Ama slm gerekten bu kadar farkl myd?
199
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

Bu heykeller, lkede slm hukukunu (ya da onlarn islm hukuku olarak grdkleri) uygulayan meru hkmet tarafndan yklmtr. 28 ubat 2001 tarihinde Taliban lideri Molla mer, Afgan topraklarnda bulunan tm putlarn yklmas emrini vermiti. 11 Mart'ta ise Bamiyan'da in ile Bat'y 350-750 yllar arasnda birbirine balayan pek Yolu zerinde ina edilmi dnyann en byk heykellerinden olan Buda heykelleri dinamitle havaya uurulmutur. Buda'nn ilk heykelleri, 45-350 yllaRI arasnda hkm sren, yani Konstantineden ve Roma imparatorluunun Hristiyanl kabul etmesinden ksa bir sre nce varln srdren Kuan hanedanl tarafndan ina edilmitir. Bu hanedanlk, Yunan-Budist okulunun bugnk Pakistan'da yer alan Peaver kentinden yaylna tanklk etmitir. Bu okulun sanat anlay, Byk skender'in M.. 330-327 dolaylarndaki fetihlerinden beri orada yaayan Yunanllardan ok etkilenmitir. Bu dnem Fars imparatoru II. Cyrus'un Bat hamlesinden sonra yaklak drt yzyl devam etmitir. Yunanllar sadece bir sanal tarz ihra etmekle kalmam, ayn zamanda en azndan BUdsTlere ki Budistler o zamana kadar Buda'nn herhangi bir tasvirini yapmamlard- bizatihi figratif imaj da retmilerdir. Ne var ki, klasik ada muhteem heykellere sahip olan Yunanistan'da bile daha nce geometrik bir dnem vard ve ta-biatiyle bu ada resim ve heykel yoktu. Bunun yannda klasik ada bile resim ve heykele kar oLanlar kmtr; rnein Platon (Eflatun), eserlerinde resim ve heykele scak bakmaz. Bu anlay daha sonra Protestanlar ve rnein onsekizinci yzylda yaayan Rousseau gibi Fransz Devriminin ncleri tarafndan da benimsenmitir. Ksacas, ideolojik olsun olmasn resim ve heykelin kullanlmas konusunda inili kl dnemler olmutur.
Z00
TALBAN. HAM1VAN VE BZ: ! S 1. A M T THK

Taliban'a dnecek olursak; onlarn siyas gr ne olursa olsun diyebiliriz ki, bu insanlar salt barbar deillerdi; barbar szc, bu balamda sk sk karmza kacaktr. Taliban, Afganistan'da sahneye ABD. Bat ve slm lkelerinin desteiyle Sovyet glerine kar baarl bir mcadele veren birok mcahit grubun birbiriyle ciddi biimde att ve dolaysyla zaten harap olan lkeyi kaosa srkledii bir zamanda kmtr. Taliban, lkede dzeni salamak hususunda Bat'dan da yardm grmtr. Fakat, lkedeki eitli fraksiyonlar etkisiz hale getirmek ve onlar kontrol aLTINa almak amacyla radikal bir politika izlemitir; kktenci olarak da tanmlanan bu anlay, slm'n saf kklerine dnmeyi amalayan prTe (sofu) bir anlaytr. Taliban bunu yaparken kendisine model olarak Arap yarmadasnn Vahhabi hareketini almtr. Suudi Arabistan'n mevcut kraliyet ailesi Vahhabi hareketiN kullanarak iktidar olmutur; Vahhabilik ayrca Kuzey Afrika'daki Senusi hareketine de model olmutur. Senusi hareketi, talyan igaline kar verilen

mcadeleye ideolojik destek salad gibi Bat'nIN sevmedii bir baka kiiye de destek olmutur. Bu kii, Libya'da iTalyanlar'a sadk kalan ama mr ksa sren bir rejimden sonra iktidara gelen Albay Kaddafi'den bakas deildir; Kaddafi de pritendir. Taliban'n rnek ald bir dier hareket ise ran'da ah'a kar Ayetullah Humeyni liderliinde ortaya kan reformist harekettir; Humeyni de iran'a dndnde sade ve sofu bir hayat yaamtr. Bu hareketler, ok eitli insan ve gruplar etkilemi ve onlarN gzyle Bat'nIN lks ve rm hayatna kar birer sINak olmutur. Ondokuzuncu yzyILIN sonlarnda yaam Bat Afrikal bir Gonja airi olan el-Hacc mer, Arabistan'da bir sre kalmasna karn iirlerini Havsa'da yazm ve kendi 201
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

deyimiyle Bat'dan, yani HristiyanLardan Afrika'ya ynelen felakete dikkat ekmitir. Onun iirleri haLk arasnda geni kabul grmtr; lkin rnein Trkiye ve Msr'n Bat'dan gelen eye, yani 'modernlemeye' kar tavrlar farkl olmutur. Burada 'priten' szcn genel sosyolojik anlamda kullandk, ama bu szcn tarihi New EngLAnd'IN ve Yal Avrupa'nn Pritenleriyle yakndan alakaldr. Onaltnc yzyldaki Protestan Reformu, birok adan priten bir hareket niteliinde olmu ve kktenci tutumlar beslemitir; kktenci tutumlar aslnda Katolik Kilisesi'nin arlklarna -zengin hayat tarznda (zellikle Kilise'nin 'prensesi'nin yaamnda), serbest yaamda (evlenmeyen rahip ve rahibelerin hayatlarnda), giyside (papazlarn ssl ve ilenmi elbiselerinde) ve sanatta (Floransal Mediciler ve Milanl Kardinal Borromeo'mn rneinde)- kar kan daha nceki hareketlerde de, rnein Lol-Iardlarda, Hussularda, Katharlarda ve dierlerinde de grlmtr. Pritenlerin amac, herkesin ulaabildii Tanr'nn Sz'ne, yani ncil'e ve zenginleri reddeden (zengin bir adamn cennete girmesi, devenin inenin deliinden gemesinden daha zordur) ilk dnemlerin kilisesinin sadeliine geri dnmekti. ou kimseye gre ilk dnem kilisesinde temsile ve zellikle de tiyatroya yer yoktu; bu dnemde Roma ve Yunan tiyatrolar ortadan kalkm ama bunlarn yerini ayinler almt. Yine ilk dnem kilisesi, resim ve heykel gibi temsilleri din ve hatta dnyev alanlarda yasaklamt. Bugn Bat mirasnn asli paralar olan tiyatro ve heykel, Yunanllarn iki byk baarsyd. Ama bunlar, ncelikle Hristiyan kilisesi ve tabii Yahudilik, sonra da slam tarafndan ideolojik nedenlerle reddedilmitir. Tasvir kartl biimindeki pritanizm, dnya dinlerinin balangcndan beri vard; geri bu dinler daha sonra baz dnemlerde tasvirlere, yani heykel ve resme izin vermilerdir.
202
TAL1BAN. BAMYAN V F. BZ. SIM TEK

Benzer bir biimde, reform ve devrim hareketlerinde de kklere dn eilimi her zaman varolmutur. Dinlerin ilk dnemlerinde rastlanlan bu anlay, yani tasvire deil de sze nem veren bu anlay, muhtemelen dinlerin yazl metinlere dayand gereini yanstmaktadr; zira bu dinleri, bugn puta tap-clk olarak grlen eski inanlardan -ki onlar genelde tasvire dayanyordu- ayran ey, szdr. Bu tasvir kartl ve pritanizm anlay, sadece New Eng-land'da deil, Old England'da da VI. Edward nderliinde onaltnc yzyln ortalarnda ve daha sonra onyedinci yzyln ortalarnda ngiliz Devrimi ve Cumhuriyeti'nin nderi olan Cromwell'in hakimiyeti dneminde Protestanlar ve zellikle de Pritenler tarafndan yeniden canlandrlmtr. Cronvvvell dneminde tiyatrolar kapatlm ve sanat yasaklanmt. Hatta daha hogrl bir Anglikan olan Kralie Elizabeth bile elisinin slm ve Protestanln resim ve heykeli reddetme konusunda rttn Osmanl Sultan'na sylemesini istemitir. Bu dnemde tamamen din ierikli bile olsa tm temsil ve resimler yasaklanmtr. Mayfiower gmenlerinin lkesi olan Dou Anglia'dan gelen baz din sanat eserleri daha hogrl olan lkelere satlmtr (Boldrick et al. 2002); renkli resimlerle bezenmi gzel Ortaa pencere camlar, Tanr'nn n engelledikleri gerekesiyle baz kiliselerce parampara edilmitir. Evet burada baka yerlerde olduu gibi bu tahribatn arkasnda teolojik bir gereke bulunmaktayd. Bu gelenek, Bat'nn baz aykr kiliselerinde son zamanlara kadar devam etmitir. Bu kiliseler ve bahelerindeki resim ve heykeller yerlerinden sklmtr. rnein New England'daki kiliselerin birok antsal eseri tahrip edilmi, yenilerinde ise resme yer verilmemitir; hatta Hristiyan suretleri bile yasaklanmtr; buna kar203
AVRUPA'DA SLM DAMGAS

lk soyut ve pagan ekiller kullanlmtr. Buralarda ha kaldrlarak yerine Yunan vazolar yahut kurukafalar konulmutur. Bu ise Tanrya deil, lye ibadet olarak anlalmtr. Yakn gemite ziyaret ettiim Pritenlerin memleketi Bahama Adalarndaki spanyol mezarlarnda hi ha grmemitim; bunun yerine sadece zerinde birka satr yaz bulunan sade mezar talarna rastlamtm. Ayn ey New England ve hatla nceki ou Protestan mezarlar iin de geerlidir; ne var ki, ondokuzuncu yzylda Oxford Grubu adyla ortaya kan Anglo-Katolik hareketiyle beraber haa geri dnlmtr. Bu mezarlklar, sadece grnleri ve resimsiz, hatta ieksiz halleriyle Yahudilerin yahut Mslmanlarn mezarlarna benzemektedirler. Onnc yzyln sonlarnda ve ondrdnc yzyln balarnda Memlk egemenliindeki am'da yaayan bir Hanbeli olan bn Teymiyye, eriata sonradan sokulmaya allan bid'atlarn tehlikelerine dikkat ekmitir. bn Teymiye bu balamda evliya kabirlerinin ziyaret edilmesine de kar kmtr. Memlklerin onu hapse atmasyla hareketi snmtr. Ama fikirleri, onsekizinci yzyln sonlarnda ortaya kan ve Arabistan ile Kuzey Afrika'da olduka etkili olan Vahhabi hareketinde yeniden canlanmtr. Tabii tasvirlere kar kan hareketlerin her zaman siyas bir yn olmutur. zellikle, yeni siyas hareketler, eski anlaylarn braklarak yeni bir tas anlay benimsenmesini istemilerdir. Bu sylediimiz, 1649 ngiliz Devrimi ve 1789 Fransz Devrimi srasnda da meydana gelmitir. Protestanlar bu tutumlaryla Hristiyanln ilk haline, yani Yakn Dou'nun byk dininin, Yahudilik, Hristiyanlk ve islm'n temel iarlarndan olan resim ve ss kart sade haline dndklerini dnmlerdir. slm'n ve bu arada Hristiyanln temsil ve resim yasa, aslnda Tevrat'n mezarlarda
204
TA1.I0AN, RAMIYAN VE HIZ SLM TEK

din ya da dnyev suretleri yasaklayan emrine dayanmaktadr. Resim ve temsil yasann sadece Yakn Dou dinlerine has olduunu syleyenler olmusa da resim ve heykel gibi temsil ekillerden uzak durma, Taliban'n heykellerini tahrip ettii Bu-dizmin ilk dnemlerinde de mevcuttu. lk dnemlerde ne Buda'nn, ne de akyamuni'nin resim ve heykelleri vard. Budizm, ilk olarak M.. beinci yzylda ortaya ktnda Buda sadece ayak izleri, tekerlek ya da nilfer iei ile temsil edilmitir; ama Budist sanatta ya da in dkkanlarnda rastladmz ve zenginlii temsil eden resim ve heykeli o dnemde asla yaplmamtr. Bugn olduka ikonik bir din olan Budizm eski zamanlarda resim ve heykel kart idi. Bu tr deiimler dier dinlerde de yaanmtr; geri bu deiim, dier dinlere oranla eskiye daha sk bal olan slm'da daha az grlmtr. O eski dnemlerde Budist teolojiler, "varolan hereyin grnen farkllklar ne olursa olsun kutsal ve gizli bir birlie sahip olduunu, yani d biim ile i zn birliini vurgulamlardr... Tanr'nn insan eliyle yaplan bir suretteki manev varlnn derecesi ve biimi konusunda sonu gelmez tartmalar yaplmtr" (Brinker 2001: 20). lk kutsal metinlerde ikonik dinlerin her zaman ilgi alann oluturan resim ve heykellerin yaplmas meselesi ya da sonraki Mahayana retisinde olduu gibi Buda'nn iki ya da lbeden'de tezahr etmesi konusu yer almamaktadr. Bu retide yer ald biimiyle bu bedenlerin ilki, 'Dharma'nn gerek bedeni' yani zdr. Buda, bu bedende tm formlar at iin onu suretlerle ya da szcklerle ifade etmek mmkn deildir; zira o grnmezdir ve aydnlanmam kiiler tarafndan grlemez. te yandan, dier iki bedenin suretleri daha sonra insanlara Buda'ya olan sayglarn ifade etmele205
AVRUPA'DA SLM DAMGASI

ri iin yaplmtr; bu bedenlerden biri bodisatva'dan, yani mstakbel Buda'dan Budann kendisine geerkenki 'hesap verme' bedeni iken dieri, Buda'nn tm aydnlanmam insanlar iin yeniden canland glge beden, yani 'dnm' bedenidir. Ksacas Buda, kendisine deiik ekiller verebilmektedir. Bu meseleyle alakal en eski metin, 179 ylnda tamamlanan ve Buda'nn ruhunun onun suretlerinde yer almadn ifade eden Kamil Bilgelik Yolu'nun Pratii Kitafo'dr. Suretinin yaplmasnn nedeni, insanlarn ona saygda bulunabilmesidir. Li-anli hanedanlna (Budist) mensup bir rahip olan Sengyon (445-518), Lao Tzu'nun (Taoizmin kurucusu) Hindistan seyahatinden bahsederken Katmanl Ykm Metninin ncelenmesi adl eserinde yle der: 'Barbarlar boluk (xu) ve yok olua (wu) inanmadlar. Bu yzden Lao Tzu, (Buda'nn) gnden sonra onun heykellerini yaptrm ve ... bylece barbarlar (bu heykellerin yardmyla) imana getirmitir'. Bu ifade o dnemde inliler iin de suretlerin barbarlara ait eyler olduunu ima etmektedir; geri bu suretler szn yannda grsel bir

destek ihtiyac duyan paganlarn ihtida etmesine yardmc olmulardr. Bunlar iin yazl kutsal metinler yeterli deildi. Suretler konusunda farkl tavrlar devam etmitir. Bir Buda figr zerinde yazl 746 tarihli bir yazda u ifadeler yer almaktadr: "En yce hakikatin sureti yoktur. Fakat eer herhangi bir suret olmasayd hakikat kendini gsteremezdi. En yce ilkede sz yoktur. Ama eer sz olmasayd bu ilke nasl bilinecekti?" (Brinker 2001: 20). Suretlerin dinle ilgisi meselesi, tm tasvirci dinlerde mevcuttur, zira bu, manev olann maddi hale gelmesi yahut grnmez olann grnr hale gelmesiyle alakal bireydir. Kutsal metinlerdeki szlerin muhtemelen bir peygamber ya da bir
206
TAL1BAN. BAMIYAN VE I!1Z: SLM TEK

elinin azndan dorudan Tanrdan geldiine inanlmaktadr. Burada suret meselesi kendisini gsterir, zira suretler halkn grd alanlarda biteviye kendilerini gsterirken, sz genelde bir din adamnn hattyla sadece kopyalanabilmektedir. Suret ise insan eliyle bamsz bir ekilde yaplabilmektedir. Bu meselenin bir zm, Hinduizmde olduu gibi, doada bulunan ve insan eliyle yaplmayan suretlere daha byk deer vermektir (Bizans geleneinde bunlara acheiro-podites denilmekteydi; Brion 1996: 29). Benzer bir biimde, Joseph Smith ve Mormon Kitab rneklerinde olduu gibi altn tabletler zerinde yahut Musa'nn durumunda olduu gibi talar zerinde gnderilen szler, metinlerin insanlarn rn olmas meselesine bir zm olarak grlebilir. Bir baka yol da insan elinin manev olan temsil ederken byk bir maddi unsura neden olduunu ve dolaysyla tm temsilin yasaklanarak varolan suretlerin yok edilmesidir. Bu olduka radikal bir admdr, ama manev aleme ilikin dalist, daha dorusu Zerdtvari baz grlere pek de uzak deildir. Zira Vedalar zamannda suretten uzak duran ama gnmzde tam bir tasvirci din olan Hinduizmde bile baz Brahmanlar, ezberleyip rettikleri kutsal metinlerin szlerini okuma yazma bilmeyen insanlar iin yaplan suretlerden daha nemli grmektedirler. Bu ayn zamanda Ortaa Hristiyanlnda Yoksullarn ncili olarak adlandrlan kiliselerdeki resim ve heykeller iin de geerlidir; zellikle de 787 ylnda Nicaea'da (iznik) toplanan kinci Konsil'deki resim ve heykel tartmasnn sonulanmasndan sonra. Fakat Hinduizmde suretlerin genel halk kitlelerince kullanlmasnda bile suretlerle din arasndaki iliki sorun oluturmutur. Suretler Tanrnnn evi haline gelmi ve ancak zel bir trende gzlerin boyanmasyla Tanr'ya ulalabilmitir. Ayrca Tanr'nn orada her zaman m bulunduu
207
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

yoksa sadece ibadet sresince mi bulunduu konusunda da tartmalar yaplmtr. Suretleri yasaklamak elbette ruhani olann maddi tezahr ve zellikle de Tanr'nn insanlar yaratmasndan ziyade insanlarn Tanr'y yaratt meselesini tmden zecek yahut onu mesele olmaktan karacaktr. Zira bir Tanr iin bir heykel ya da kabir yapmak aslnda insann yaratc olmas sorununa yol aacaktr. te yandan, ruhani olann maddi tezahr reddetme yahut grnmeyeni grnr klma eilimi gsteren insanolu, ayn zamanda sk sk Tanr'nn somut tezahrlerini talep etmitir. Bu ise dardakilere din hayatn elikisini gsterir; tpk Protestanlarn Katoliklere olan bak gibi. Fakat Katolikliin iinde bile bir i eletiri her zaman var olmutur; zellikle sa'nn hem madd, hem de manev gzelliini temsil eden baz kadn mistiklerin gzel ve erotik suret ve heykelleriyle ilgili tartmalar kmtr (Soskice 1996: 38). Dier taraftan zellikle Zerdtle benzer inanlara sahip Languedoclu Katharlar ve benzeri mezhepler, maddi olan ile ruhani olann daha keskin bir ekilde birbirinden ayrlmasn istemilerdir; zira bunlar maddi olan dnyev olanla ve dolaysyla eytanla zdeletirmilerdir. Tasvir korkusunun kaybolmas ve resim ve heykellerin yaygn bir biimde ortaya k iki ekilde olmutur. Hristiyanlkta sanat, ancak din olduunda serbest braklmtr. Hristiyanlkta sanat, beinci asrda Marsilya katedralinde kendini gstermitir Kilisenin dnda byk gelenekte (ama her zaman halk arasnda deil) tm resim ve heykeller Rnesans'a kadar din ieriklidir. Rnesans'la birlikte sanat, klasik an sekler ve pagan zelliini kazanmtr. Ayn ey tiyatronun reddedilmesinde de yaanmtr. Drama ilk olarak, ibadetlerde
208
TALIBAN. BAMIYAN VE BZ ISLAHI TEK

ve daha sonra da gizemli ve mucizevi oyunlarda ortaya kmtr. ngiltere'de ise onaltnc yzylda Marlowe ve Shakespeare gibi yazarlarn eserlerinde ve Elizabeth dnemi tiyatrosunda sekler drama bagstermitir. te yandan Lbnan'da ve baka yerlerde slm ve Yahudilikte benzer ama daha az gl dramatik temsil hareketleri ortaya kmtr. Her iki din de tiyatroyu yasaklam ama sonralar iilikte Hz. Ali'nin lm etrafnda mucizevi oyunlar sahnelenmitir. Benzer bir biimde, Avrupa'da Hristiyanlktaki gelimelerin etkisiyle Yahudilikte Esther ve Sukkoth bayramlarnda mucizevi oyunlar oynanmtr. Bunun dnda en azndan elit gelenekte bu dinlerde sanat, din olmayan sekler bir balamda gelimitir. Muhtemelen Afganistan'daki Herat gibi baz Orta Asya kentlerindeki in tasvirlerinden etkilenen Mslman ran, sekler bir sanat gelitirmi ve bu da saray evresine ait erotik ve olduka sekler olan Mool resim sanat olarak Hindistan'a tanmtr. Bu sanat, Mslman fatihlerin mabetlerin iinde ve dnda muhteem Hindu heykellerini tahrip ettikleri bir dnemde nev u nema bulmutur. imdiye kadar maddi olanla ruhani olan, grnr olanla grnmez olan arasndaki kartlkla ve dnyann Yce Tanr tarafndan yaratlmasyla ilikili olan din balamda resim ve heykellerin reddedilmesinden bahsettik. Fakat bu reddedilme orada durmam, sekler olana da sramtr. Hristiyanlk, Yahudilik ve slm'n ilk devirlerinde sadece din temsiller ve oyunlar deil, ayn zamanda sekler olanlar da yasaklanmtr. Aslnda bu dinlerde din olanla sekler olan birbirinden ayrmak zordur, zira tm maddi dnyay Tanr yaratmtr. rnein slm'da doal nesnelerin temsili, aslnda Tanr'nn yarattklarnn temsilidir; bu ise bir anlamda O'nun yce kudretine
209
AVRUPADA SLAM DAMGAM

bir meydan okuma hkmndedir. Onlar mmkn klan ise bilerek eklenen kusurlardr. Bu tartmann ynn ksaca ifade etmek istiyorum. Birinci olarak, bu tr eilimlerin dier yazl ve ifahi kltrlerde de varolduunu ifade etmek; ikinci olarak sekler insanlarn da tasviri reddettiklerini belirtmek ve son olarak da birok toplumda tasvirlerin belli dnemlerde niye kabul edildiini ve belli dnemlerde de niye reddedildiim sormak istiyorum. ncelikle dier kltrlere bakalm. Tasvirler konusunda Yakn Dou dinlerinin herhangi bir hususiyeti bulunmamaktadr, Daha nce grdmz gibi, Budizm ilk dnemlerinde tpk ilk dnemlerindeki Hristiyanlk gibi tasvir kart idi. Peki ya Hinduizm? Bu Vedik dininin de ilk dnemlerinde byle olduu iddia edilmektedir. Daha nce belirttiimiz gibi, bugn baz lrahmanlarn suretlerin deeri konusunda kukulu olduklarn biliyoruz; ayrca dini ierikli olan Kathakali gibi baz dans dramalar hari drama da hibir zaman Hindu kltrnn bir unsuru olmamtr, oyun yazar Kalidas'n yaad ksa dnem hari. Hindular esas itibariyle kitap yahut sz insandrlar, ama bakalarnn suretlere ihtiyalar olduunu da kabul ederler. in ve Japonya, byk Budizm merkezleridir, ama buralarda baka inanlar, rnein Konfyslk da hep bulunmutur. Buralarda, rnein birok anlamda 'priten' olan Zen Bu-dizminde ve gsterie iddetle kar kan Konfyusulukta sz kart olarak suret hakknda farkl tutumlar taknlmtr. Yine mesela Mensius, birok priten inann duyarllk gsterdii zengin ile fakir arasndaki uurum konusunda olduka hassas davranmtr. Bu retilerin yazl kltrlerde oka ilenmesi beklenebilir bireydir, ama bize gre ifahi kltrlerde de tasvirler konu210
1ALIBAN, BAMVAN VE Bil. SLAMI TEK

sunda kafa karkl ve elikiler bulunmaktadr. Bu meseleyi burada ele almayacaz, zira onu baka bir yerde irdelemitik (1997). Fakat bize gre byk dnya dinlerinin etkisinin sz konusu olmad Afrika toplumlarnda da tpk islm, Yahudilik ve Hristiyanln ilk dnemlerinde olduu gibi (Hristiyanln son dnemleri istisna) insanlar, Yce Tanr'y tasvir etmeye pek yanamamlardr. Etnografya mzelerinden biliyoruz ki, aatan heykel yapma konusunda olduka ikonik zellikler tayan Afrika kltrlerinde bile sanki Yaratc'y yaratmak ve grnmez olan grnr klmak imkanszm gibi Yaratc'nn temsil resimlerine rastlanmamtr. Baz Afrika kltrlerinde insanlar, sadece Yce Tanr'nn deil, ayn zamanda dier nemli kutsal varlklarn temsil ve suretlerini yapmaktan da kanmlardr. Hatta islm'dan etkilenmediklerini dndm (geri bazlar etkilenmitir) birka Afrika kltrnde hibireyin temsili yaplmamtr.

Buradan, yani birinci meseleden ikinciye, yani sekler sanat meselesine gelmi bulunuyoruz. Klasik ada Platon, sahte ve yalandan ibaret grd resim ve tasvirlere kar olduunu belirtirken sekler bir resim gr ortaya atmtr. Pla-ton'un bu gr onun metafizik grne dayanmaktadr; zira ona gre rnein maddi bir sandalye aslnda sandalye idesinin (kavramnn) bir temsilidir ve bu yzden de nihai gereklik deildir. Buna gre resim temsilin temsili olmaktadr ve bu yzden iki kere yanltcdr. Genel olarak temsilin -sadece ruhani olanla deil, ayn zamanda sekler olanla ilikisi asndan- bir yalandan ibaret olduu fikri, bakalar, rnein Protestanlar ve daha da nemlisi entelektel olarak Fransz Devrimi'nin ncleri tarafndan benimsenmitir. Bu devrimin babalar, her trl temsile kar kmlar; sadece resim ve heykele deil, tiyatroya da muhalefet etmilerdir. Eski Fransz sa211
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

nat, sadece zenginlerin deil, tm halkn ulaabildii Louvre Mzesinde (eski kraliyet mzesi) saklanarak tahribattan kurtarlmtr. Tiyatroya gelince, bu sanat da yapay ve yanl temsil olduu gerekesiyle reddedilmitir. Halk tiyatrolar deil de dier tiyatro oyunlar nihayet serbest brakldnda bunlar, zel olarak hazrlanm ve boyanm sahneler yerine gerek talar ve aalar kullanlarak yaplmtr. Sormak istediim nc soru ise udur: Eer tasvirlere ilikin bu reddedici tutumlar sadece tektannc dinlere, yani genel olarak yazl dinlere has deilse ve sadece ifahi kltrlerde deil de sekler kltrlerde de grlyorsa bunun sebebi nedir? Bu soruyla alakal bir baka konu ise eletirmen Walter Benjaminin dikkat ektii modern dnemde matbaa, kamera, film ve TV gibi aralarn ortaya sat bunca suret ve tasvirden sonra artk tasvirlere ilikin kafa karklnn ortadan kalkp kalkmad meselesidir. Kanaatimizce bu iddia ksmen dorudur, fakat biz hl soyut sanat alannda retilen imajlara kar itirazlarla karlamaktayz. rnein yirminci yzyln balarnda Rusya'da Kandinsky ve Malenkovitch, Paris'te izlenimciler sonras dnemde ve Amerika'da Pollock, Rothko ve birok baka kii ile yaanan deneyimler buna rnektir. Bu itirazlar, manev bir mutlak bulma ve eylerin yokluunda bir arnma kefetme biimine girmektedir1. Kanaatimizce bu temsil meselesi, insanln simgesel bir hayran olma, yani dnya ile olan karlamasnda temsilleri kullanma durumundan kaynaklanmaktadr. Bu temsil kullanmnn merkezinde ise kendisi de bir temsil olan dil yer almaktadr. Dille yahut imajla olsun bu temsiller, hibir zaman insa1. Bkz. John (iolding, Pat/s tn hc Abslute (Londra: Thanes & Hudson, 2000) ve Jack Fiam, 'Space Men', New York Review of Books, 48 (2001), 10-14. 212
TALIBAN. BAMYAN Vb BZ I S 1. A vi i TEK

nn, eyann ve eylemin kendisi deildir. szc, hibir zaman bindiimiz at olamaz, tpk V. szcnn yahut 'elma' resminin yediimiz elma olmad gibi. Dolaysyla, hem sz, hem de suret bizi hatalara sevkedebilir2. Burada ele aldmz konu olduka tartmaldr. Buraya kadar sylediklerimizden anlalyor ki, bu blc konuda genelde islm ve zelde ise Taliban bizimle ortak bir miras paylamaktadr. En azndan bu balamda slm'n Yahudi-Hristiyan medeniyetinden tamamen farkl olduunu dnmek yanltr, zira onun Ahd-i Atikte birok benzer kkleri bulunmaktadr. Dier alardan da islm', teki olarak grmek doru deildir, nk o, sekizinci asrdan beri Avrupa'dadr. Ve bugn ingiltere'de yaklak iki milyon, Almanya'da iki milyon, Fransa'da ise muhtemelen alt milyon Mslman yaamaktadr. Benzerliklerden bahsetmek, kendimize ait deer ve tercihlerimizin olmad anlamna gelmez. Ben sinemaya gitmeyi severim, Taliban sevmez. Yine tpk bizim Budist heykellerin tahrip edilmesini barbarca bir eylem olarak grmemiz gibi onlar da bu heykelleri barbarlarn eseri olarak grebilirler. Aslnda sadece Mslmanlar deil, Budistler de ilk zamanlarda heykellere kar byle tutumlar ierisindeydiler; bugn bile baz Zen mezhepleri kendine has bir entelektel pritanizmi uygulamaktadr. Daha nce belirttiimiz gibi, bu bizim gelenekleri2. 'The Voice ofMarblt? adn tayan makalesinde sanat eletirmeni Leonard Barkan yle yazmtr; 'insan bedenini temsil eden (figratif temsil adn verdiim) kadim heykelcilii yeniden canlandrmann temeli, nesneye ses kazandrmaktr' (Barkan, 1999: xxiv). O, 'olmayan bir varla seslenme' ve ona konuma gc atfetme kurgusundan bahsetmektedir. Ne demek istediini biliyoruz; o aslnda bu varln bize ne syleyebileceini mecazi olarak anlatmaktadr; ama bu varlk yine de gereklii temsil etmekte ve dolaysyla bir kurgu ve belki de bir yalandr' (Serra 2002: 65). 213
AVRUPA'DA ULAM DAMGASI

TALDAN, AM1YAN VE BZ" 1SLAM1 TEK

mizin de bir parasdr. Anne tarafndan bir sko PresbiCeryan aileye mensup olarak ben, kkken Fransa'ya yaptm seya-hatlarda Katolik kiliselerini (ve Protestan olanlar da) ssleyen genelde kalitesiz eserlerden oluan din sanat eserleri karsnda olduka ardm ifade etmeliyim. Hatta Paris'teki Made-leine kilisesindeki bir Paskalya ayininde benden eilip dikenlerin ucunu pmem istenmiti; bu tr temsiller, ibadetle alakal olmasa bile insana herhangi bir Mslmannki kadar derin bir ekinme duygusu vermektedir. Hepimiz deitik. Giderek artan seklerleme ve hatta kreselleme, annemin ailesinin sahip olduu priten grlerin artk sadece birka kiide kaldn gstermektedir. Daha nce iki yzyldan fazla bir zaman iin tiyatroyu yasaklayan Edin-burgh ehri, bugn en gzel tiyatro festivallerine sahne olmaktadr. Eskiden sadece sahne temsillerini deil, dier sanat trlerini de reddeden New England'n pritenleri ile Amerika'nn Yahudileri bugn sinema, tiyatro ve dier sanatlarda dnyaya liderlik yapmaktadrlar (geri sinagoglar ve mezarlklar daha nce Pritenlerin yllarca yaptklar gibi tasvir yasana uymaya devam etmektedirler). Zaman deiiyor ve hayat zenginleiyor. Onsekizinci yzylda minimal dzeyde tiyatro kltrne sahip, kltrel olarak bir l olan Amerika, bugn dnyann medya kltr merkezi haline gelmi ve rettikleri rnleri tm dnyaya pazarlamaktadr. Ayn ey daha dk derecede Fransa iin de sylenebilir; Franszlar onsekizinci yzyldaki tartmalardan etkilenen devrim, tiyatro ve resim sanatn aristokratik faaliyetler olduu gerekesiyle yasaklamaya almtr. Ama tpk ABD gibi Fransa da bu her iki sanat iin byk bir merkez haline gelmitir. unu da ifade edelim ki, dil gibi baz tr temsiller insan hayat iin elzem iken her temsil tr her zaman insanlar iin el-

214
zem olmamtr; bunun nedeni de temsillerin zaman zaman kukulara -bazen bu kukular ar bir biim kazanp Bamiyan heykellerinin tahribine neden olabiliyor- yol am olmasdr. Bu kitapta birok konuyu olduka snrl bir yerde de olsa ele almaya altm, zira zihnimde Avrupa ile slm arasndaki ilikileri, slam'n Avrupa'ya yapt hem olumlu, hem de olumsuz katklar, onun Yahudilik ve Hristiyanlkla olan benzerliklerini zetleme dncesi bulunmaktayd. Mslmanlar byk oranda bu ktadan karldktan yllar sonra kitleler halinde yeniden Avrupa'ya gelmeye balamlardr, ama bu sefer igalci olarak deil, gmen olarak. Her ki durumda da Mslmanlarn birok katks olmutur. Gemite Mslmanlar entelektel ve bilimsel hayata katkda bulunduklar gibi bizatihi Rnesans'n kendisine de tesir etmilerdir. Bugn ise Mslmanlar, Avrupa'nn azalan nfusu karsnda onlarn igc ihtiyacn karlamaktadrlar. slm gemite de teki deildi, imdi de deildir. Asya'da bile Mslman gelenekler, Hristiyan ve Yahudi geleneklere daha yakndr. Mslmanlar artk Avrupa sahnesinin bir paras haline gelmilerdir.
215

Kaynaka
Ablafa, D. L994. A Mediterrcmean Emporium: The Catalan Kingdon of Ma-jorca. Cambridge: Cambridge University f'ress. Altievt, S. 1994. Le reiotr de l'Islam: la presence musulmane entre historie et actalite. Bitiktin de l'lnslitut de Recherche sur e Maghreb Contem-poraln (IRMC), NS 22/3, 3-8. Allievi, S., ve Dassetto, T 1993. Ii ritorno deli' hiam: i Msumnji P: Ilalia. Roma: Lavoro. Ancien, M. el al. 1998. L'Isntn i Catalunya. Barcelona: Luwerg. Annai, M. 1935. Stnia de\ Mltsulmatti di Sicilia, 2. bask, 3 cilt, Catania. ISarkan, L. 1999. Unearthing the Pasf: Achaeology and Aesthetics in the Ma-feing o] Rcnaissance Culture. New laven: Yale Universiiy Press. Bell, J. N. 1979. Love Theory in Later Hanbalite islam. Albay: State Universiiy of New York Press. Biningham D. 1993. A Concise Uistory of Portuga!. Canbcidge: Cambridge Universiiy Press. Boase, R. 1977. Tie Origin and Meaning ofCoury Love. Manchester; Manchester University Press. Boase, R. 1989. The disputtd heritage: Ernpe's cultura! debi o the Aral. Bulleim of Hispanic Studies, 66. Boase, R. !994. Arab influenceson lropeat love-|)oelry. S. K. jayyusi (ed,), The Legacy of Muslini Spain. Leiden: Brill. Bolftick, S., Park, D., ve Willianso, P (ed.). 2002. Wonder: Paintcd Sculp-hre/on Medieval ILnglad. Leeds: ilenry Moore Insiituie. Bnmdel, E 1972-3. Tle Mediterranean and the Mediteranean Wold in the Age j Philip II, ev. S. Reynolds. Londra: Collins. 217
AVRUPA'DA ISI.M DAMGAS

Briggs, M. .S. 1931. Arditecture. T. Arnold ve A. Guillatme (ed.), The Legacy ofhlam. Qxford: Clarendon Pres, 155-79. Briggs, M. S. 1033. Gothk architectre and Persian origins. BwHngton Magazine, I, 183-9. Briker, H. 2001. Harly Buddhist ati in China. L Michel (ed.), ThcRetumoj the Bddha: The Qingshou Discoveies. Londra: Royal Academy of

An. Brfcjo, M. 1996. f.es Pcintres de Dieu. Paris. Broigh, j 1968. Poemsfram the Sanskrit. Hannondsvvorl: Penguir. Brgt-1, ). C. 1988. The Feather of Simurgh: The'Licit ofMagic' of the Arts in kfedieva islam. New York: New York UniveTsity Press. Brgel, J. C. 1994. Ecstasy and control in Andalusi art: sttps towards a new approach. S. K. Jayyusi (ed.), The Legacy af Muslm Spatn, Leiden: Brill. Brke, I! 1998. The European Renaissance: Centres and PeriphcTies. Oxford: Blackwell. Bnett, C. !997. The Intodctitm of Arahic Learmng intt England. Londra: Briisl bray Burtot, R. E 1894. the Books of the Thousand Nlgkts and a Night, 12 cilt, Londra: Nichols. Campbell, D, 1926. Arabian Medicine and Us htfluence on the Mddte Age%. Londra: Kcagen Paul. Cardini, . 1999. Eurape and islam. Oxford: Rlackvetl. Crisensen, E. 1980. The Northern Crusades: The Baltic and the atholic Frontier. 1100-1525. Ne w York: Macmillac. Cotley, L. 2002. Captives, Britain, Empite and the Vorld 1600-1850. Londra: Cape. ConsaMe, O. R. 1994. Mslim merclais in Adalusiinternational trade. S. K. Jayyusi (ed.), The Legacy oj Muslini Spin. Leiden: Bril. Daiel, N. 1962. islam and the West: The Making of an mage. Edtnburgh: Edinlurgl Universiiy Press. HaniF, N. 1975, The Arabs and the Medie\al Europe. Londra: Longman. de Castro, T. 2002. Lemergence d'une idene alimentaire: muslmans et ehretiens dans la royame de Grenade. M. Bnegel and B. Laurious (ed.), Histoire et identites alimentaires en Europe. Paris : llacheue. de Mariino, A. 1988. Consiantino Africano. M. Pasa (ed.), lx scuola medica Salemitana : storia, immagini, manoseritti del' IX al XII! secolo. Napoli : L:leera. Despic-Pnpovic, G. 1999. Liberation'da bir makale, 31 Man. 218
KAYNAKA

Dickie.J. 1994. Granada: a case stdy of Arap rbanism in Muslini Spain. S. K. Jayyusi (ed.). The Legacy o/Mslim Spain. Leiden: Brill. Dodds, J. 1994a. The mudejar tradition of arcltechre. S. K. jayyusi (ed.), The Legacy of Mslim Spain, Leiden: Brill. Dodds, J. 1994b. The arts of al-Andalus. 5. K. Jayysi (ed.), ~lhe Legacy of Musim .Spain. l.eiden: Brill. Dozy, R. 1913. Spani.sh slam: A Historyofthe Mosiems in Spain, ev. R G. Stokes. Londra: Chat[o&Windus. Dnont, H. 1970. Homo hierarchics: The Caste System and its Implications, ev. M. Sainsbry. Londra: Weidenfeld&rNicolson. Durrell, L. 1959. Bitter Lemons. Londra: Faber. Eaglelon, T. 1999. Naionalism and the case of Ireland. New Le/l Revicw, 234, 4-61. Ebin, V 1996. Making room versus creating space, B. Melcalf {ed.), MdUng Muslini Space in North Anerira and Europe. Berkeley: Univetsily of Califomia Press. Edwards, D. 200.3. Caravans of martyrs: sacvifice in Afghanisian. 'iddel Kllr?' Konferansna sunulan bildiri, S. Johu's Collegc, Cambridge. Finley, M. 1., Mack-Smith, D., ve Dugga, C, 1986. AHstory ofSicily. Londra: Chatto&Widus. Eislet-Galali, -S. A. 1959. Ottoman Imperialism and Geunan Protestantism, Canbridge, MA: llarvard Universiiy Press. Pisher, G. 1957. Barbary Legend. Oxford: Clarendon Press. Krazer, J. 1890. The Golden Bough: A Sttdy in Magic and Ke/igioTi, 2 cilt, Londra: Maemllan. Gabrieli, F (ed.). 1983. Histoire et milization de Vhlam en Europe: Arnles es Turcs en Occident du VII au XXe siede. Paris : Bordas. Gatcia, E. 2002. La dieietkue arabe, refle d'une realite C|uotdienne ou d'une tra-dilion fossilisee. 11ZI1A Konferansna sunlat bildiri, Tours, Aralk 2002. Garcia, R G. 1992. Analisis de las Antigtas 'Relaciones de Moros y Clristianos de l.aroles' (La Alpujarra). Gazeta de Antropologla, 9. Geanakoplos, D. J. 1962. Greeh SdtoJart in Venice. Catnbndge, MA: Harvard Universiiy Press. Geanakoplos, D. j. 19f6. Byzantinc East and Latin West. Oxford: Rlackwell. Gellner, E. 1963. Sanctily, Puritanism, secularizaion and nationalism in * North Africa. Arthives de Sociolog\e des Rfltgions, , 71-86. Gellner, E. 1968. A pendulum swing theory ol slam. Anala Marucaines de Sociologie, 4-H Gellter, E. 1983. Nations and NatkmaltSm. Oford: lilackwell. 219
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI

Genet, J. 119721 [982- A History of Chinese Civilization. Cambrdge: Carabridge University Press. Gibbo. H. [1776-88] 1887. The History of tkf Dedine and tkf Fail of the Roman Fmpie. Londra. Giddens, A, 1985. A Contemporary Critjue of Historical Ma teri alisin, 2. ci]t; The Nation-State and Viohncc. Cambridge; Polity. Giffen, LA. 1971. Theory of Prafane Love among theArals: The Development of the Geme. New York: New York University Press. Glick, T, V. 1970. Inigation andSodety inMedeval Valencia. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Glick, T, F. 1979. Islamic and Christian Spain in the F.arly Middle Ages: Con-parative Pcrspectives on Social and Cultural Formations. Princeon: Priceum University Press. Goody, J- 1983. The Development of the Family and Marriage n Europe, Cambridge: Cambridge University Press. Goody, J. 1997. Rep esentations and Contradictons: Ambivalence totvards mages, Theatre, Fiction, Relics, and Sexuatity. Oxford: 81ackwell. Goody, J, 1998. Food and Love. Londra: Verso. Grabar, O. 1994. Two paradoxes in the Islamic art of the Sparrfsh peninstla. S. K. Jayyusi (ed.), The l.egacy of Mslim Spain. Leiden: Brill. Guichard, P 1977. Stntctttres sociah 'orientaks' et 'ocddeutales' dans l'Espagne masulmane. Paris : Mouton. Guichard, P 994. The soclal listory of Mslim Spain. S. K. Jayyusi (ed.), The Legdcy of Mslim Spain. Leiden: Brill. Gustavino Gailen t, G. 1969. Lafiesta de Moros y Chmanos y su problematica. Madrid. Ilfllliclay, E 1995. islam and the Myth of Cvnf ontation : Rdigion and Potitks in the Middle F.ast. Londra: Taris. Hamiltoii, A. 2001. Arab Cdlure and Ottoman Magnificencc in Antwerp's Golden Ag. Oxford: Oxford University Press. Haskins, C. H. 1924. Stdies w the History ofMediaeval .Science. Cambridge: MA: Harvard Universiy Press. Haskins, C. H. 1927. Ihc Renahsance of the 1 welfth Century. New York. Hasluck, M. 1954. The Unvmttrn Lav in Alhania. Cambridge; Cambridge University Press. ileyberger, B. 2002. Les Europeens vus par les Libanais (XVle-XIXe siecles). B. Heyberger and C. M. Welbiner, Les Europeens vus [""" les Libanais a l'epogue ottoman. Beyrut. 220
KAYNAKA

Hibhert, C. [1974] 1979. The Rise and Fail o/lfe HouseofMcdici. Harmcmdsworth: Pegun. Hillebrand, R. 1994. 'The orname of the workf: medieval Cordoba as a cultral cenire. S. K. Jayyusi (ed.), TIF Legacy o/Mustim Spain. Leiden: Brill. Hobsbawvn, E. 1990. Natiuns and Natumalism since 1780. Carbridge: Cambridge University Press, llodges, R., ve Whitehose, D. 1983. Mohammed, Charlentgne and the Origins of Europe. Londra: DckwortK Howard. D. 2000. Venice and the Ea-it: The Impact of the hlamic World on Venetian Architecture 1OO-J300. New Naven: Yal e University Press. bn Hazin 1953. The Ring of the Duve: A Treatise on the Art and Practite of Arab Love, ev. A. j. Arberry. Londra: Lzac. ]acqvart, D ve Micheau, E 1990. La Uedecine arabe et VOccident medtevai. Paris : Maisoneuve&rLarose. jarrtine, L, ve Brotton, J. 2000. Global fntcrests; Renaissante Art bet\vcen East and West. Londra: Reaktion. Jayyusi, S. K. (ed.). 1994. The Legacy ofMusUm Spain. Leiden: Brill. Kaltanbach. j. H., ve Tribalat. M. 2002. La Republ\quc et l'islam: entre crainte et a\euglement. Paris : Gallimard. Kepel, G. 11987] 1991. Les Banheues de Tslom : naissance d'une religion en France. Paris : l.e Seuil. Khosroklavar, h 1995. Le Fmlttrd fi la Rfpl)li(/ue. Paris : l^ Decoverte. Khosrokhavar, F. 1997. LTslan desjenes. Paris: Flammarion. Khosrokhavar, F. 2002. Les Noveaux Martyrs d'Allah. Paris: Flamarion. Lemaires, G. G. 2001. The Orient in Westcrn Art. Kln. I.eveat. R., ve Mohse-Finan, K. 2001. France-Allemagne: nouvelles pers-pecives, identites ei societes. R. Leveau, K. Mohsen-lTia ve C. Wihtol de Wenden, L'hlam en France et en Alemagne: identites et a-toyennetes. Paris : ]a Documeniation anase. Levi-Proveal, E. 1931. HEspagne musulmane en Ke siede. Paris : Maisonneuve&Larose. Lewis, A. 1958. The dosing of ihe firopean [rontier. Spectrum, 33 l.ewis, B. 1982. The Muslini Discmery of Europe. New York ve Londra: W W. Norton. Lewis, i. 1993. Irifflfl and the West. Oxford: Oxford Universily Press. Levvis, B., ve Schnapper, D. (ed.), 1992. Mna^mdns en Europe. Arles: Actes Sud 221
AVRUPA'DA SLAM DAMGASI KAYNAKLA

Linela.R 2001. Al the Spaish fronlicr. P Linehan vej. L. Nelson(ed.) The Medieval World. Londra: Roulledge. Lopez-Batal, L 1994. The Legacy of Islan i Spanish Literatre. S. K. Jayy.si (ed.), The Legacy of Mslim Spain. Leiden: Britl. Lyd, J l%5. Spain under the Habsburgs. CMorcL Blackwell. McComck, M. 2001. Origtas aftht Eunpean Economy: Communications and Ommerce AD300-900. Cambridge: Canbridge University Press. McCormck, M. 2002. New lijjh; cin the 'Dark Ages': how the slave irade felled he Carolingan econoray. Past and Present, 177, 17-54. McHvedvC 1992. Nev Pengdn Atlas o/Medicvai History. Harmonclsworth: Pf gin, Mahdi, M 1984. The Thousand and One Nightsfom the Eariiest Saurces. Leiclm: BrilL Malcohn,N. 1998, Kosovo- A Short Hislory. Londra: Macmillan. Markovits C. 2000. The Global World oj Indian Merchants 1750-1947: Tade/s ofSidfrom Bukhara to Panama. Cambridge: Canbridge University Press. Martin, 1900. Histire de la ville de Lodeve. Monlpellier : Lecoeur. Matar, N. 1999. Turhs, Moors and Englishmcrt in the Age ofDiscovety. New York: Cnluntia Univeniity Press. Menotal, W. R, 1987. The Arabic Role in Mcdu-val Literary Hisioy A Forgot-

lenBentage. I'hiladelphia: Universiy of Pensylvavia Press. Mi'ilizki, i). 1977. The Matter ofAraby in Medieval England. New Haven: Yale University Press, Montaigc. M. 1685. Ewuw, ev. C, Cnton. Londra : Gillyf]ower. Nflkosieen.M, K., ve Szylicwic, J. S. 1997. HLsiory of educaio (Mslim). Entfdopedia Bntanmca, 15. bask, 18. cilt, 16-17. Nykl, A. 1! I'Hf. Hispano-Arab Poety and Us Relations with the Old ProvcnalTroiibadMis. Baltimore; J, H. Frst. O"Brien, D B- C. 1971, The Motride* of Senegal: The Pnlitical and Economic Orginization oj an Islamic Bn'therhood. Oxford: Clarendo Press. Pacey, A. 19P0. Teehnotogy in World Ovilizatioi. Canbridge, MA: MT Press. Parrai, C. 1964. RapporLs de produciiou e: developpeent des forces produdives: l'e\ample du Moulin a eau. LaPensee, 115, 55-70. Pirene, H. 1939. MohammeA and Oarlemagne, ev. B. Miall. Londra: Ailen i' Uw in. Prlz, H. 1883. Die KultrgeschUhte der Krezzuge. Berlin. Pryor, J, H, 1988. Geopaphy, Technology and War: Studlts in the Mavilime History of the Medite ranean 619-1571. Cambridge: Canbridge Ui-versty Press. Ralh, J. el al. 2001. Westen Ftnpe and irs hlan. Leiden. Keinad, J, T. 18. lna^iorn, des Sarrazins en Ftance et de t'ranee en Savoic, en Piemant et dans la Sissf, pendant ks VIIIc, IXe et Xe iiecles de ntre ere, d'apres des auteurs cheticns et mahometans. Paris. Robb, P 1996. Midnight i Sidly. Londra: Ilarvill Press. Roden, C. 1985. A New Booh of Mddle Eastcn Food. Harmondswort)]: Pen-guin, Rodinsoa, M. 1980. La Fasciantion de l'hlam. Paris. Runciman, S. 1969. A History of the Cruiades, ed. K. M. Sellon, 2. bask, Ma-dispn. .Said, E. 19T8. Orkntalism, New York: Panhpon. San Cassia, K (baskya hazrlanyor). Memories ofConflict. Oxford. Saynesi J. et al. 198, Histire de Bezkrs. Toulose. Selis, M.A. 1996. The Bidgc Eelrayed : Rdigion and Genocide in Bosnia. ler-keley: Universiiy of Califoria Press. Sen, E 2002. hlam in Deutschland. Mnih: Beck. Serra, 1. 2002. The voice of narble: prosopopoeic uf the pas in preseni taly. Florida Atlantic Comparative Stucs, 5, 65-80. Soskice, J. M. 1996. Siglt and vision in medieval Chrisia Thought, T. Bre-an ve M. Jay (ed.), Vision in Conlext. New York ve Londra: RoledSotlern, R. 1978. Westem VUws of hlan in the Middk Ages. Cambridge, MA: Harv-ard University Press. Simson, D (ed,). 1962, Sarton on the History of Science. Cambridge, MA: Harvard University Press. Tasso, T. [1600] 1853. Jensalem Recovered, ev. E. Fanfex. Londra. Terrase, M. 2001. islam et Occdent medterraneen: de la conquete aux Ottomtms. Paris : Comite des travaus listork|ies et scientiriqes. rietze, N. 2001. 'Etre miMilma' en Erance el en Allemagne, R. L^veau, K. Mohsen-Finan ve C. Vflthol de Wenden, L'Islam en France et en Aihnagne: identites et ettoyatneta. Paris : la Doca men la ti on franaise. Toaff, A. 2000. Mdngiare alla Giudia. Bolonya. Torres, C, ve Macias, S. 1998. O kgada hiamico em Portugal Lizbon : Fundaao Cirlo Leilores. Vernet, J. 1985. Cc que la culture doit aux Araba d'Espagne. Paris. Venet, j. 1994. Natural and leclnical sciente in alAdals. S. K. Jayysi (ed.), Tie Legacy of Mslim Spain. Leiden: Brill. 222 223
AVRUPA'DA SLAM DAMGAS

Unehan, P. 2001. At he Spanish. frontiu. P Linehan ve J. L. Neison (ed.) The Mcdeval World. Londra: Routledge. Lop-BaraL, 1.. 1994. The Legacy of islam in Spanish Literatre. S. K. Jayyusi (ed.), The Legacy ojMslim Spain. Leidr: Brill. Lynch, J. 1965. Sprin under the Ilabshurgs. Oxfori Blackwell. McCornick, M. 2001. Oigins of the Eurtfpean Eamomy: Communications and Cotnmerce AD3O-900. Cambridge: Cambrid^e Universiy Press. McCcmniek, M. 2002. New liglt on the 'Dark Ages': how ! e sfave irade fuelled tfe Caroligan economy. Past and Preseni, 177, 17-54. MeEvedj C 1992- New Penguin Atlas ofMedicval History. Hannondswoh: Pengun. Mahdi, M. 1984. The Thmsand and One Nightsfrom the Earliest Sourcet. Leilen: Brill. Malcolm, N, 998. Kosavt: A Shnrt Itistory. Londra: Macnillan. Markoviis, C. 2000. The Global World oflndian Merchants 1750-1947: Traders ofSindfrotn Bulhara to Panama. Cambridge: Cambridge Universiy Press. Manin, C. 1000. Histoire de la ville de Lodeve. Motpellier : Lecoeur. Malar, N. 1999. Turlu, Moan and Englishtnen in the Age oj Discovcry. New York: Columbia Universty Press. Mnotal, M. R. 1987. The Arabic Role in Medieval Literary His'ory: A Forgotten He itage. Pliladelphia: University of Pennsylvaia Press. Mtilitzki, D. 1977. The Matter njAral>y in Medieval ngland. New laven: Yafe Uivtrsity Press.

Motaige, M. 1685. EMUVS, ev. C. Cttton. Londra : Gillyflower. Nakosteen, M. K., ve Szyliowiez, J. S. 1997, Ilislory uf education (Mslim). Fncydopedia Britamca, 15. bask, 18. cilt, 16-17. Nykl, A. R. I94fi. Hispano-Aat Poetry and its Rdatiom with the Old l'rovenal Troubadius. Baltimore: J. II. Furst. O'Brien, L). B. C. 1971. The Mourides uf Senegal: The 1'tlitit.al and Economic Orgazation oj an (sionfc Brthehood. Oxford: Clarendon Press. Pact'y, A. 1990. Technology in Wor!d CtviUzation. Canbridge, MA: MT Press. Parrain. C. 1964. Rapporls de produetion el developpemen des forces producives: Iexample du Moliu a eau. M l'ensee, 115, 55-70. Pireline, H. 1939. Moharnmcd and Charlemagnc, ev. B. Miall. Londra: Ailen &Uwin. Frz, H. 1883. Die Kiturgeschichtt der Kreuzzuge. Berlin. Pryor, J, H. 1988. Geography, Technology and Wctr: Studies m Che Maritime 222
KAYNAKA

History of the Mcditerranean 649-1571. Cambridge: Cambridge Uni-versily Press. Rnh, J. et al. 2001, Westem Europe and its hlam. Leiden. Reinad, J. T. 1836. Ivasiovs des Saraz'ns en France et de Fance en Savme, en Viemont et dans la Suisse, pendant ks VlIIe, Xe et Xe siedes de ntre ere, d'apres des auteurs chretkls et m a tam cin ts. Paris. Robb, ?. 1996. Midnight in Sily. Lodni: Harvill Press. Roden, C. 1985. A New Buak ofMiddle F.ostern Food. Ilarmondswortl: Pe-guin. Rodinson, M. 1980. La Fasitmtion de l'Istam. Paris. Rnciman, S. I99. A History of ihe Crusades, ed. K. M. Sellon, 2. bask, Ma-dison. Said, E. 1978. Oricntalism, New York: Paheon. Sant Cassia, V. (baskya hazrlanyor). Mcmories oj Conflict. Oxford. Sayesi J, et al. 1986. Hisfoirf de Beziers. Toulose. Selis, M.A. 1996. The Bidgc Betrayed : Religion and Gemicide in Rosnk Ber-keley: University of Califoria Press Sen, E 2002. islam in eutschlmd. Mnh: leck. Serra, 1. 2002. The voice of marble: prosopopoeic of tle pasl in preseU Italy. tlorida Atlantic Comparative Studies, 5, 65-80. Soskce, J. M. 1996. Sght and vision in medieval Christian Thoght, T. Bren-nan ve M. Jay (ed.), Vision in Contact. New York ve Londra: RotedSoulhern, R. 1978. Wes(fi Vievvs of hlam m the Middle Agcs. Cambridge, MA: flarvard University Pre^>s. Stimso, D (ed.). 1962. Sarton on the History of Saence. Cambridge, MA: Harvard University Press. Tasso, T. I100] 1853. jerusalem Recovered, ev. E. Fairfax. Londra. Terrase, M. 200L hlam et Occident medileraneen: de la conquete aux Ottomans. Paris : Comite des Lravaux histori(|ies el 5cienlifiqtes. Tietze, N. 2001. 'Etre niLislman' en France et en Allemagne, R. Leveaii, K. Mohse-1-inan ve C. Wilhol de Wenden, L'lsldm en Franee et m Allemagnc: identites et citoyennetes. Paris : La Documentation [ranaise. Toaff, A. 2000. Mangiare alla Giuditl. Bolonya. Torres, C. ve Macias, S. 1998, O legado hlamko an Portugal. Lizbon : Fnclaao Citclo l.eitores. * Verne.j. 1985. Ce que la adture doit aux Arabes d'Espagne. Paris. Vernet, j. f994. Natural and fedmical scence in al-Adalus. S. K. Jayynsi (ed.), The Legacy of Mslim Spain. Leiden: Brill. 223
AVRUPATA SLM DAMGASI

Viguera, M. 1994. Ashlm li 'I-ma'ali: on ihe social stats of Andatusi wotnen. .S. K. Jayyusi (ed.), The Legacy of Mslim Spain. Leiden: Rrill. Waclel, N. 1971. tos vencidos: los indios del Peru fcntc a la confuista espanola. (1530-1570). Matirid. Waie^, D. 1989. Sn a Caiiph'i Kilchen : The Golden Age of the Aab table. Londra: Riad El-Kayyes. Waller.seil, 1. 1974. ITe Modern Worl-$ystem. New York ve Londra: Atadtnic Press. VVarton, T. [1774] 1871. History of El gl is h Poetry jron the Twlfth ta the Clse of the Sixtcenth Century, ed. R. C. HeziLI. Londra: Hceves&Tflner. Watt, W M. 1991. Mmlm-Ckristim Entovnters. Londra; Koutledge. Mckhaitt, C. 1994. l.and and Powcr: Studics in Italum and Eurvpeat Social History, 400-1200. Londra: Briish School (Roma). Wngl, O. 1994. Music ti slamic Spain. S. K. Jayysi (ed.), lle LtgBcy of Mslim Spain. Leiden: iirill. Yalya, D. 1961. Marocca in the Sixteenth Century. Harlow: Logma. Yalman, N. 2001. Furler obften'atios on love. Cultural lloriztms: A Fettschtftin Honor oj Talat S. Halman, ed. J. L. Wamer. Syracuse, NY: Syracuse University Press. Eafrani, H. 1996. ,/i/s d'AndaUnsle et du Maghreb. Paris : Maison-neve&Larose. 224

Jack Goody _ Avrupa'da slam Damgas UYARI: www.kitapsevenler.com

Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar Mutlu LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz.

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. www.kitapsevenler.com Tarayan Gkhan Aydner Jack Goody _ Avrupa'da slam Damgas