Heath W. Lowry _ Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde Arkas Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr.

UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlar Bilgi paylamakla oalr. Yaar Mutlu LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm ya Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrla Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. www.kitapsevenler.com

inasi Orel ve Sreyya Yuca - Ermenilerce Talat Paa'ya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz

Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde Arkas

Heath W. LOWRY

eviren; Belks Torfilli. sis Yaymclk, stanbul, 1991.

NDEKLER

nsz I. II. III.

IV. V. VI.

Blm Blm Blm Blm Talat Bey Nasl Ele Alnyor? Blm Bir adan Gzyle Blm Neden Gnmzde Hala Ayn

Bibliografya Bu almada Kullanlan Yaymlanm Belge ve Derlemeleri

NSZ

New Yorkta baarl bir emlak komisyoncusu olan Henry Morgenthau, Woodrow Wilsonun 1912 ylndaki Bakanlk Kampanyas esnasnda Demokrat Partinin Mali Komite Bakan olarak grev almt. Seimi Wilsonun kazanmas zerine, Morgenthau, politik bir grevle dllendirildi ve Osmanl mparatorluuna Bykeli olarak atand. lkin, Amerikal Musevilere ak yegane diplomatik grev olduu gerekesiyle bunu kabul etmek istemeyen Morgenthau, Bakan Wilsonnun bizzat araya girmesi ve New York Cityden Haham Stephen Wisein srarlar zerine kararn bir kez daha gzden geirmeyi kabul etti. Sonuta, 58 yandaki Morgenthau 27 Kasm 1913te grevine balamak zere stanbula geldi. Trkiyede 26 ay sreyle vazife gren Morgenthau ubat 1916da Amerika Birleik Devletlerine dnd. ki yl sonra yazlan Ambassador Morgenthaus Story [Bykeli Morgenthaunun yks] kitab onun diplomasi dnyasndaki atlmlarn anlatmaktadr. Amerikallarn nesiller boyu belirli bir ulus ve lkeye bak alarnn ekillendirilmesinde, Bykeli Morgenthau nun Oyks diye bilinen kitap kadar etkili olan ok azdr. 1920 lerde Amerikan kamuoyunun belirgin zelliklerinden biri haline gelen ve gnmzde de uzantlar gzlenebilen gl bir Trk aleyhtarlnn temel talarndan biri olarak Morgenthaunun kitab, ttihat ve Terakki Hkmetinin Birinci Dnya Savan bahane ederek Ermeni aznlna kar planl bir soykrm uygulad inancnn ana k noktalarndan biri olmaya devam ediyor. Bu kitap, Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Ermenilerinin balarndan geenlere soykrm denip denemeyecei sorusunu cevaplandrmak iin yaplm bir inceleme deil, sadece, Amerika Birleik Devletleri Bykelisi Henry Morgenthaunun, Bykeli Morgenthaunun Oyksnde yazdklarna gre, dnemin tarihi iin bir kaynak olarak gvenilebilirliinin sorguland bir almadr. Birinci Dnya Sava srasndaki Trk-Ermeni ilikileri tartmasnda taraflarn Trk veya Ermeni tezlerinin savunmasn, olaylara geni bir perspektif yerine, sadece grmek istediklerini veren dar bir adan bakarak yapma eiliminde olmalar olgusu bu belirlemeyi gerekli klmtr. Bylece, Bykeli Morgenthaunun yksnn ne derece gvenilebilir bir kaynak olduunun sorgulanmas, Ermeniler tarafndan, byk bir ihtimalle, soykrm red

giriimi olarak yorumlanrken, Trkler de Morgenthaunun gvenirliinin tartlmasn, Ermeni soykrm iddialarnn rtlmesi sayabilirler. Yazarn fikrince, her iki yorum da bu almann kapsamyla badamamaktadr. Tm eksiklikleri bana ait olan bu kitaba katklaryla deer ekleyen Justin McCarthyye dikkatli incelemesi ve yararl yorumlar iin kranlarm sunmak isterken, Ayegl Acara da sabrl yardmlar iin teekkr bor bilirim. Heath W. Lowry Washington, D.C 12 Temmuz 1990

BLM I

BYKEL MORGENTHAUNUN YKS NEDEN YAZILDI?

Morgenthau yksnn oluumu zerine yaplacak her aratrma, kendisinin, Amerika Birleik Devletleri Bakan, dostu ve srda, Woodrow Wilsona yazd 26 Kasm 1917 tarihli mektubun incelenmesiyle balamaldr. nk imdiye kadar yaymlanmam bu mektupta Morgenthau, hem byle bir kitap yazma fikrinden hem de bunun neden ve amalarndan bahsetmekte ve nerisini, kendi grleriyle birlikte, Bakann onayna sunmaktadr. Tm amacnn, hkmetin sava politikasna kamuoyu nezdinde destek kazandracak Alman ve Trk aleyhtar bir propaganda kitab yazarak, Amerika Birleik Devletlerinin sava gayretlerine katkda bulunmak olduu dnlrse, bu onay elde etmesi artc deil. Morgenthau niyetini Wilsona aadaki ekilde belirtir: ... Savaa kar grlerin okluu ve ar kaytszln yansra, sava destekleyenler arasnda da grlen isteksizlikten duyduum hayal krkl nedeniyle ...

Yazmay dndm kitapta, Almanyann sadece Trkiye ve Balkanlara szma politikasn deil, ayn zamanda byle bir sistemin dnyann dier lkelerindeki uygulamalarn da gzler nne sermek istiyorum. nk Trkiyede Almanyann er ruhunun ortaya kard en kt sonular, btn alarn en byk suunu, biare Ermeni ve Suriyelilerin katledildiklerini grmekteyiz. Hikayenin bilhassa bu ayrnts ve Almanyann buna ses karmay, inanyorum ki, kk ehir ve kasabalarda yaayan bir ok Amerikaly savan dier ynlerinden daha ok ilgilendirecek ve onun muhakkak zaferle sonulanmas gerektiine inandracaktr. Hkmetin sava politikas adna bir zafer kazanmamz ve bunun iin de her trl yasal yol ve imkana ba vurmamz gerekmektedir. En yaln ekliyle elinizdeki inceleme, Bykeli Morgenhaunun yks adl eserin Amerikan halk kitlesini sava desteklemek gereine inandrmaya alrken, iddia edildii gibi her trl yasal imkan dan yararlanma ilkesine ne derece uyduunun veya bunu ne kadar atnn deerlendirmesini yapmay amalamaktadr. Morgenthaunun Bakan Wilsona yazd tarihten sonraki bir yl iinde, sonunda Bykeli Morgenthaunun yks ad verilen alma kaleme alnd. Amerikann en tannm dergilerinden biri olan The Worlds Workta (tiraj 120.000)2 tefrika edildi; toplam tiraj 2.63O.256[3] olan bir dzineyi akn byk gazetede baz blmleri yaymland; ve kitap olarak, Doubleday, Page and Co.4 yaynevinin etkili bir reklam kampanyasyla piyasaya srmesi sonucunda, derhal birka bin adet satld. (Bir sonraki yl Temmuz ay banda satlar 22.234 e varmtr) .[5] Ksacas, Morgenthaunun, lkenin sava gayretlerini desteklemek iin, kendi dedii gibi kk ehir ve kasabalarda yaayan birok Amerikaly savan dier ynlerinden daha ok ilgilendirecei[6] dncesiyle yazd kitap, kendisinin bile beklemedii lde amacna ulamt. Gerekten de Worlds Work dergisi Mays 1918de ilk blm yaymlar yaymlamaz, Morgenthau, eserinin film hakk iin Hollywooddan 25.000 dolarlk bir teklif ald. lk heyecan geip, bir senaryo tasla[7] hazrladktan sonra Bakan Wilsondan bu ii onaylamadn aka bildiren ikinci mektubu alnca Morgenthaunun sinemayla ilgili hevesi krld. Wilson yle yazyordu: Kitabn film yaplp yaplmamas konusunda bana danmana ok memnun oldum. Aka sylemek gerekirse bunu kabul etmeyeceini umarm. ahsen bu hususta yeterince ileri gittiimize inanyorum. Bu sadece bir hissiyat meselesi deil, zaten bu tr konularda

hissiyatma bal kalmak istemem ksmen de bir prensip meselesi. u anda, uygulamada, Ermeni katliam konusunda rnein, yapabileceimiz bir ey yok. lkenin Trkiyeye kar tutumu zaten belirlenmitir ve bunun ayrca vurgulanmasna gerek yoktur[8]. Bir yldan az bir zaman nce Morgenthau kitabn yazmaya balamadan, Wilsonun onayna bavurmu ve Bakan bu fikri kutsadn kendisine bildirdikten sonradr ki, Double Day and Co. yaynevinin Worlds Work dergisinden Burton J. Hendrickin[9] n temaslarna olumlu cevap vermesi zerine tasar gerekletirilmeye balanmt. Wilson yle yazyordu: Bence Alman entrikalarnn bazlarn aka sergileme plann mkemmel. Umarm bahsettiin kitab yazar ve yaymlatrsn [10] Aslnda Amerika Birleik Devletleri Bakan ile eski bir Bykelinin byle bir konuda yazmalar olduka artc. Ama, hem dnem sava dnemiydi, hem de Morgenthau-Wilson yazmasndan anlald gibi, balangcndan beri Bykeli Morgenthauun Oyks, Bakan Wilsonnun yksnn de ayrlmaz bir paras olarak ortaya kmt. Morgenthau nun, Amerikan halkn savan zaferle sonulanmas gereine inandrmak amacyla Alman ve Trk aleyhtar bir kitap yazma nedeni, Wilsonun sava politikasna daha ok destek salamakt. Baka bir deyile, Morgenthaunun dncesine gre bu yk bir sava dnemi propagandas olarak amalanm, yani tilaf Devletlerinin sava abalarna bir katk olarak dnlmt. Kitabn aslnda nasl ve kimin tarafndan yazldn, daha da nemlisi, bylesi bir yknn geree uyup uymad gibi hususlar incelerken, bahsi geen dnem ve koullarn gznnde bulundurmamz gerekmektedir.

[1] Bykeli Morgenthaunun yaam ve mesleki faaliyetleri (1856-1946) hakkndaki en geni belge koleksiyonu, Washingtonda Kongre Ktphanesi Yazmalar Blmnde, Henry Morgenthau Belgeleri (The Papers of Henry Morgenthau) ad altnda saklanmaktadr. 30.000 paradan meydana gelen bu koleksiyon aratrmaclarn kullanm iin 41 mikrofilm bobinine kaydedilmitir. Bu kitapta, koleksiyondaki belgelere aadaki ekilde atf yaplacaktr: LC:PHM (Kongre Ktphanesi Henry Morgenthau Belgeleri) - Bobin No.- ve gerekiyorsa (rnein, yazmalarda) tarih. Bu dkmann referans LC:PHM-Bobin No. 8: Henry Morgenthaunun Bakan Woodrow Wilsona yazd 26 Kasm 1917 tarihli mektup. [2] The Worlds Work, o dnemde New York yaynevlerinden Doubleday, Page and Co.nun kard aylk bir dergiydi ve Bykelinin kitabn, Nisan 1918 saysnda Burton Hendrickin, Bykeli Morgenthaunun yks Giri Blm makalesiyle balayarak, Kasm ayna kadar 7 blm halinde tefrika etti. Rosary College, Illinoisden Prof. Robert J. Rusnaka, pekok eyin yansra, The Worlds Work dergisinin tiraj rakamlarn salamasndan dolay mteekkirim. Prof. R. Rusnak doktora tezini bu dergi ve etkisi zerine yapmt. [3] kinci nemli Morgenthau Belgeleri Koleksiyonu, New York, Hyde Parktaki Franklin D. Roosevelt Bakanlk Ktphanesinde bulunmaktadr, ve Bykelinin, Bakan Rooseveltin kabinesinde uzun yllar grev alm tek oluna ait belge koleksiyonunun bir blmn oluturmaktadr. Oul Morgenthau Belgeleri(The Papers of Henry Morgenthau, Jr.) adn tayan yaklak 126 metrelik bu koleksiyon, 11 blm halinde olup, 8 ve 10 no. lu blmler Bykeli Morgenthau ile ilgili evraklar iermektedir. zellikle 8 no. lu blm, yani Gaer Dosyas, Morgenthaunun olunun yaymlanmam otobiyografisinin hazrlk almalarnda ibirlii yapt Joseph Gaerin toplad dkmanlar kapsamaktadr. Bu blmde Bykeli ile olu arasnda geen tm

yazmalarn daktilo edilmi bir kopyas bulunuyor. Kitapta, bu blmdeki belgelerden yaplan alntlara u ekilde atfta bulunulacaktr: FDR:HMJ/Gaer- Kutu No:-. Baba Henry Morgenthau Belgeleri (Papers of Henry Morgenthau, Sr.) baln tayan 10. blm, yaklak 3 metre mikrofilm, resmi ve zel yazmay iermektedir. Kitapta bu koleksiyondan alntlara yle atf yaplacaktr: FDR/HMS- Kutu No.-Bykeli Morgenthaunun yksn basan gazetelerin tirajlar, Morgenthaunun yaymcs olan Doubleday, Page and Co. yaynevinden Frank Doubledayin kendisine yazd 17 Ekim 1918 tarihli mektupta bulunuyor. (FDR:HMS-Kutu No. 12). Kitab tefrika etmi gazetelerin listesi bu mektubun ekinde bulunmaktayd ama maalesef bu liste ya kaybolmu ya da mektuptan ayr bir yere konmutur. Birok lkenin ktphane ve arivlerinde alm biri olarak, Hyde Parkta kaldm ksack sreyi benim iin ok zevkli bir almaya dntren Roosevelt Ktphanesi grevlilerine teekkr ve minnetlerimi bildirmemek ok byk bir ihmalkarlk olurdu. Aratrmamda zellikle Ktphanenin Ses ve Grnt Arivi grevlisi Bayan Susan Y. Elderin nazik yardmndan yararlandm. [4] FDR:HMS-Kutu No:12'de (Doubleday'den Morgenthau'ya 17 Ekim 1918 tarihli mektup) yaymcnn Macy, Brentano, Wanamaker, Scribner ve dier baz sat yerlerine, kitabn rnekleriyle birlikte baz tantm yazlar gndermesinin yansra buralarda zel vitrin dzenlemelerinden de bahsediyor. [5] Bu almada yararlanlan nc byk belge koleksiyonu, kitab gerekte kaleme alm olan tannm yazar ve gazeteci, Burton J. Hendrickin kiisel belgelerinden meydana gelmektedir. lm zerine 25 Mart 1949 tarihinde hayat ve eserleri hakknda New York Times gazetesinde kan ayrntl yaz sayesinde, Hamden, Connecticutta yaayan torunu, Hobart Hendrick Jr.un izini bulmam mmkn oldu. Kendisi byk bir nezaket gstererek, btn sorularm cevaplandrd, ayrca, benim Winfield, Illinoisdeki kuzeni Martha Rusnak ile temas kurmam salad. Martha Rusnakn Rosary Collegeinde tarih profesr olan kocas Robert Rusnak, einin bykbabas hakknda baz yazlar yazmt. Byk bir incelik gstererek bana kendi arivinde bulunan Burton J. Hendrick Belgelerinden bazlarnn kopyelarn verdi. Bunlarn iinde Morgenthau ile Hendrick arasndaki yazmalar ve zellikle de Rusnakn Hendrick hakknda yaymlanmam bir almas bulunuyordu : To Cast Them in the Heroic Mold: Court Biographers - The Case of Burton Jesse Hendrick. Prof. Rusnak bana ayrca, Hendrickin Columbia niversitesindeki Szl Tarih Seminerine katldn ve 1949 ylndaki lmnden ksa bir sre nce Alan Nevinsin kendisiyle bir mlakat yaptn syledi. Bu kitapta, Prof. Rusnak tarafndan salanan Hendrick belgelerinden yaplan alntlara, u ekilde atfta bulunulacak: Hendrick/Rusnak: ve atf yaplan belge hakknda bilgi. Burada verilen sat rakamlar Hendrick/Rusnak belgeleri arasnda 1 Temmuz 1919 itibaryla Bykeli Morgenthaunun yksnn Kar ve Zarar Bilanosu bal altnda elyazsyla yazlm bir belgeden alnmadr. Morgenthaunun elinden kma benzeyen bu yaz, satlarn o tarih itibaryla 22.234 nshaya ulatn gsteriyor. [6] LC:PHM-Bobin No. 8-Henry Morgenthaunun Bakan Wilsona yazd 26 Kasm 1917 tarihli mektup. [7] Hendrick/Rasnak: Morgenthau-Hendrick ibirliiyle ilgili Robert Rusnakn salad malzeme arasnda Bykeli Morgenthaunun yks Esas Alnarak Hazrlanacak Orta Dou Hakknda Bir Film in Teklif bal altnda, daktilo edilmi 8 sahifelik bir belge bulunuyor. Yaznn bana el yazsyla yle bir not dlm: Bu byk proje (ki bunun iin filmciler 25.000 dolar teklif etmilerdi) savan aniden sona ermesiyle suya dt! B.J.H. [8] LC:PHM- Bobin No. 8. Bakan Wilsonun Henry Morgenthauya yazd 14 Haziran 1918 tarihli mektup. Bu alntdaki ve kitap iinde dier yerlerdeki vurgulamalar (italik dizilmitir) kitabn yazarna aittir. [9] LC:PHM- Bobin No. 8. Bakan W. Wilsonun Henry Morgenthauya yazd 27 Kasm 1917 tarihli mektup. lgintir ki, Morgenthaunun Wilsona yazd 26 Kasm 1917 tarihli mektup hi yaymlanmad halde, Morgenthau Bakann cevabn 1922 de yazd ve Doubleday Page and Co. tarafndan yaynlanan All in A Life-Time adl otobiyografisine dahil etmi ve yksn yaz nedeni olarak bu belgeyi gstermitir. [10] FDR:HMS-Kutu No. 11. Yaymc Frank Doubledayin Henry Morgenthauya yazd 7 Kasm 1917 tarihli mektup; Henry Morgenthau Frank Doubledaye yazd 12 Kasm 1917 tarihli mektupta yle diyor: Mr. Hendrickin ziyaretinin arkasndan, Trkiyede grdklerim hakknda bir kitap yazmann ne derece uygun olaca zerinde bir kez daha dndm ve sonuta bu ara yaymlanmasnn kesinlikle doru olmadna karar verdim. Buna ramen, 2 hafta sonra savan kamuoyunca desteklenmemesine can sklan Morgenthau, bu konuda Bakann onayna bavurmu ve Wilsondan gelen 27 Kasm 1917 tarihli mektup zerine de fikrini deitirip, hemen yaymcyla ciddi grmelere balamtr. Ayrca bak: Frank Doubledayden Morgenthauya mektuplar-23 Kasm ve 5 Aralk 1917, Arthur Pageden Henry Morgenthauya mektuplar- 8 Aralk ve 20 Aralk, 1917. Kitapla ilgili her trl anlama bu son tarihte sonuca balanmt. [11] LC:PHM- Bobin No. 8: Henry Morgenthaunun Bakan Woodrow Wilsona yazd 26 Kasm 1917 tarihli mektup.

BLM II

BU YK KMN?

Bykeli Morgenthaunun yks adl kitabn tarihesiyle ilgili kaynaklarmz iki ayr koleksiyonda muhafaza edilmi olan Morgenthau belgeleridir. Bunlardan Henry Morgenthau Belgeleri diye bilinen koleksiyon (bundan sonra: LC:PHM),2 Washington daki Kongre Ktphanesinde, dieri ise New York, Hyde Parktaki Franklin Delano Roosevelt Bakanlk Ktphanesinde Henry Morgenthau Jr. Belgelerinin (bundan sonra: FDR:HMS)13 arasnda bulunmaktadr. Onbinlerce belge ieren bu iki koleksiyona, en nemlileri, Pulitzer dll tannm gazeteci, biyografi yazar ve tarihi Burton J. Hendricke[14] ait olan, birok basl ya da yaymlanmam belgeyi de eklemek gerekir. nk Bykeli Morgenthaunun, adn tayan kitabyla ilgili projesini balatabilmek hususunda sadece Bakan Woodrow Wilsonnun onayna deil, daha da nemli olarak, kitab yazmas iin Burton J. Hendrickin usta kalemine ihtiyac vard. Bu kitap fikrinin, gerekten de, ilk kez 1916 Nisannda[15] Morgenthauya bundan bahseden Hendrickin kafasnda olutuu grlyor. Yukarda sz geen koleksiyonlardaki binlerce mektup ve belgenin incelenmesinden sonradr ki konumuz olan bu kitabn olduka karanlk gemiinin ortaya kmaya baladn gryoruz. Bykeli Morgenthaunun yksnn karmak kurgusunu zebilmek iin, ie, kitabn dayandrld bir takm kaynaklarn tartlmasyla balamamz gerekiyor. Bunlardan ilki ve en nemlisi, Morgenthaunun stanbula geldii 27 Kasm 1913 ile, ayrld 1 ubat 1916 tarihleri arasndaki 26 aylk dnemi kapsayan daktiloyla yazlm gnldr.[16] Yazdklarndan karlaca ve zellikle de Morgenthaunun Agop S. Andonian adndaki Trk Ermenisi katibine[17] dikte ettirdiine ilikin ifadesinden anlalaca gibi, Morgenthau her gnn olaylarn dzenli bir biimde Andoniana anlatyor, o da, sonraki kuaklarn yararlanmas iin, bunlar daktilo ediyordu. Gnlkte, Morgenthaunun, zellikle ttihat liderler, Sait Halim Paa, Enver Paa ve Talat Beyle olan temaslar ar ayrntl bir biimde

verilirken, bu kaytlarla Bykeli Morgenthaunun yks kitabndaki ayn toplant ve grmelerle ilgili olarak yazlanlar arasnda (ileride grlecei gibi) genelikle ok az benzerlik vardr. Buna ramen, kitabn ana kaynak olarak bu Gnlkteki kaytlara dayandrld gerei phe gtrmez. Gnln yansra Morgenthau bir de, Amerikadaki ailesinin eitli fertlerine, elden ele geirerek okumalar iin, uzun haftalk mektuplar yazma alkanlna sahipti.[18] Bu mektuplar da gene zel katibi Andonian tarafndan hazrlanyor, hatta ounlukla, Morgenthaunun 11 Mays 1915 tarihli mektubunda yazd gibi bizzat onun tarafndan kaleme alnyordu: Oturup, sakin bir biimde mektup dikte ettirmenin imkansz olduunu anladm iin, Andoniana gnlm alp ileyerek bu ii yapmasn syledim. Bu tabii ki beni hatalarn sorumluluundan da kurtaryor.[19] Bu demektir ki kitap, sonuta, ana malzeme olarak kullanlan Morgenthau gnl ve mektuplarnn bir sentezi olarak ortaya kmt ve her iki kaynakta yer yer, Morgenthau'ya gnderilen veya onun Washingtona gnderdii rapor suretleriyle[20] takviye edilmiti. Baka bir deyile, btn bunlar, eserin iine oturtulaca ereveyi meydana getiriyordu. Bu esas gznnde bulundurarak, imdi de, kitabn nasl yazld ve hatta daha da kark bir nokta olan, kimin tarafndan yazld hususunu aratrmaya balayalm. Kitabn btn basklarnda yazar olarak sadece Henry Morgenthau'nun ad grlyor[21] ve yazl zerinden 72 yl gemesine ramen, gnmze kadar, yazarnn Morgenthaudan baka biri olduuna ilikin hibir kayda rastlanmyorsa da, elimizdeki Morgenthau belgeleri arasnda, eserin gerek yazarnn kimlii konusunda bizi uyaran birok ipucu bulunmaktadr. Bunlarn banda da, Morgenthaunun, kitabn Amerika ve ngiltere basklarnn nsznde yer alan Bu kitabn hazrlanmasndaki deerli yardmlar iin dostum Burton J. Hendricke teekkrlerimi sunmak isterim ,[22] szleri gelmektedir. Bu szler, gerei yeterince yanstmamaktadr, nk aslnda Bykeli Morgenthaunun yks, aralarnda kendisinin de bulunduu ok sayda kiinin katklaryla ama bizzat Burton J. Hendrick tarafndan yazlmt. Yardmc olanlar arasnda Morgenthaunun beraberinde Amerika'ya gtrd ve kitabn hazrlk dnemi boyunca yannda bulunan, Ermeni asll katibi Agop S. Andonian da bulunuyordu.

Andonian'n hayat hakknda pek az ey biliniyor. Morgenthau, Gnlk ve Mektuplarda ad ok sk geen Agop S. Andonjan'dan - bazen tercrnanlk grevi yapyorsa da[23] genellikle sekreterim diye bahsetmektedir. Gnlk kaytlarndan, Andonian'n sk sk yemee alakonduu ve ok kere, geceleri sinemaya giderken Bykeliye refakat ettii anlalyor. Morgenthau nun ailesine yazd 15 Temmuz 1914 tarihli mektuptan,24 Andonian'n yzyl balarnda stanbuldaki Robert Kolej de renci olduunu reniyoruz. Morgenthau dneminde ekilmi olan elilik grevlilerinin bir fotorafnda Andonian 30 yalarnda grnyor.

Her nekadar Andoniann Morgenthau ile birlikte Amerikaya gidi nedeni hususuna k tutacak bir belge yoksa da, Gnlkteki 8 ubat 1916 tarihli bir kayt onun Trkiyeden, Bykeli ile birlikte ayrldn kesin olarak kantlyor. Gemide verilen bir maskeli balodan bahseden Morgenthau, ona, olu Henrynin Yunanl, Andonyan'n da bir Trk hanm kyafetinde katldklarn yazyor.[25] 9 Ocak 1918 tarihli, Dileri Bakan nc Yardmcs Breckenridge Long'a yazd mektupta da, katibi Agop S. Andoniann askerlik grevinin tecili iin yardmn rica ediyor. Aadaki paragraf bu mektuptan alnmtr: Sizin de muhtemelen bildiiniz gibi, Bakann onayyla bir kitap yazma grevini stlendim. Bay Andonian bu eserin hazrlanmasnda bana yardm ediyor. Douyu ok iyi tanmas ve olaanst tecrbesi, yardmlarn benim iin vazgeilmez klmaktadr. [26] Bu pasaj ilgin noktay ortaya koyuyor: a) Andonian'n Amerikada bulunu nedenlerinden biri, Morgenthau'ya yardm etmekti; b) 9 Ocak 1918 tarihinde kitapla ilgili almalar balam bulunuyordu; c) 1918 ylnda Andonian Amerika'da askerlik ykmlsyd. Ayrca Morgenthaunun 1918 yl gnlk randevu defterinde Andoniann ad kez ksaca geiyor: 1) 26 Nisan 1918 tarihli bir kayt; Yale kulbnde Andoniana dikte verdim ve kacak kitabn ikinci blmnn ilk provalarn inceledim; 2) 17 Nisan 1918 tarihli bir kayt; Btn gn Andonian ve Hendricke dikte verdim; 3) 9 Eyll 1918 tarihinde iki kelimelik ksa bir not: Andonian ayrld.[27] Morgenthau Belgeleri'nde bundan sonra Andonian'n adna en son 16 Aralk ve 24 Aralk 1920 tarihli elyazs iki mektupta[28] rastlanyor. stanbul'dan Hatg, Nichan, Hagop Andonian" balkl, Sun Insurance Company Temsilcileri ve Emlak Komisyoncular

olduklarn belirten bir kada yazd mektuplarda Andonian, ABD Bakannn Morgenthau'yu Kuva-i Milliye ile Ermeniler arasnda arabuluculukla grevlendirdiine ilikin stanbul'daki sylentilerin asln soruyor ve bu doruysa, kendisine hizmete hazr olduunu bildiriyor. Sylentiler aslszd. Sava sonras dnemdeki Trk-Ermeni ilikileri tarihine aina olan herkesin aklna, hemen, Morgenthaunun katibi Agop Andonian ile, The Memoirs of Naim Bey: Turkish Official Documents Relating to the Deportations and Massacres of Armenians (Londra, 1920, Hodder & Stoughton) diye bilinen uydurma dkmanlarn derleyicisi Aram Andonian arasnda bir akrabalk olasl gelecektir. Her ikisinin de stanbulun yerlisi oluu ve ok sk rastlanmayan Andonian soyadn tamas, gerekten akraba olmalar ihtimalini ortaya karyorsa da bugne kadar bu konuyla ilgili bir bilgiye rastlanmamtr.

Kitabn hazrlanmasna nemli katks olan anahtar kiilerden biri de Arshag K. Schmavonian'dr. Bir dier Trk Ermenisi olan Schmavonian 1918 ylnda Washingtonda Dileri Bakanl zel Danman olarak grevliydi. Daha nce stanbulda Morgenthau'nun tercmanln yapm ve kendisine Trk resmi makamlaryla olan btn grmelerinde refakat etmiti. Morgenthau'nun stanbulda bulunduu sre ve sonrasnda Bykeli'nin dostu, srda ve danman olarak Schmavonian'n oynad rol, eitli Morgenthau belgelerinde aka grlebilir. Gerekten de stanbula adm att ilk gnden itibaren Morgenthau, Osmanl bakentinde konuulan balca 4 dilin (Trke, Franszca, Rumca Ermenice) hibirini bilmediinden, kendini yabanc hissettii bu ortamda, Schmavoniana kendi gz ve kulaymcasna gvenmiti. 1914te, Trkiyeye geliinden ksa bir sre sonra New York Herald gazetesinden bir muhabire verdii demete Schmavoniana olan bamlln yle dile getiriyordu: Vazifem, evremdeki olaylara nfuz etmek olacak. Douyu ok iyi tanyan Eliliimiz Hukuk Danman Bay Schmavoniann yardmlaryla birka hafta iinde bu grevin az ok stesinden gelebileceime inanyorum. [29] Morgenthau Gnl iinde Arshag K. Schmavoniandan bahsedilmeyen tek bir sahife yok gibi.[30] Schmavonian, Morgenthau'ya ttihat ve Terakki Hkmeti mensuplarna yapt tm resmi ziyaretlerinde refakat ediyor, Amerikal iadamlaryla yapt toplantlarda (ounun Trkiyedeki hukuki ilerine o bakyordu) hazr bulunuyor, Amerikan misyonerleriyle ilgili

(hukuki ynyle gene o ilgileniyordu) toplantlara katlyor ve ayrca Morgenthauya, Washington'a gnderecei telgraflarn yazlmasnda da yardmc oluyordu. Washingtondaki Ulusal Arivlerde bir Schmavonian Belgeleri koleksiyonu[31] bulunmakta. Bu belgelerin byk bir ounluunu misyoner faaliyetleriyle ve Amerikallarn ticari karlaryla ilgili yazlar oluturuyorsa da aralarnda Morgenthau'nun Schmavoniana yazd, hepsi Aziz Bay Schmavonian diye balayan elyazs birka mektup da bulunuyor. Morgenthau Belgeleri iinde de 1914-1921 yllar arasnda Schmavoniann Morgenthau'ya yazd ok sayda mektuba[32] rastlyoruz. Bunlarn 1919'dan nce yazlanlar Aziz efim diye balamakta. Morgenthaunun Ermeni danmanna duyduu gvenin derecesini, Amerikaya dndkten sonra Ermeni ve Suriyelilere Yardm Fonu iin para toplarken yapt bir konumadan ksmen anlayabiliriz. Schmavonian iin yle der: Elilikte her konuda yardmna gvenebileceim en nde gelen kii, 16 yldr orada gayretle alan bir Ermeniydi. Trk makamlar nezdinde de saygnl olan, az rastlanr bir insand. zel katibim de [Andonian] Ermeniydi. Bu ikisi sayesinde baz Ermeni din adamlar, vatanseverleri ve aydnlaryla tanma olana buldum ve birok Ermeniyi yalnz saymay deil sevip, takdir etmeyi de rendim[33]. Aralarndaki iliki Morgenthau'nun Trkiyeden ayrlmasyla sona ermedi. 1917 ylnda Bakan Wilsonun Morgenthau yu Avrupaya gndermesi ve Schmavoniann bir kez daha onun tercman olarak beraberinde gitmesiyle tekrar biraraya geldiler. Daha sonra Trkiye ile Amerika arasndaki ilikilerin kopmas zerine, Schmavonian, 1917 ylnn sonlarna doru, Washingtona tayin edildi ve Ocak 1922deki lmne kadar zel Danman olarak grev yapt. lm zerine Morgenthau, hislerini ok duygulu bir ekilde dile getirdii ve aralarndaki dostluun derinliini gsteren u yazy yazd: Bay Schmavonian ile tantm zaman, seleflerimin, [Bykeli Straus ve Rockhill] onun hakkndaki hararetli vglerinde sadece ok hakl olmakla kalmayp, az bile sylemi olduklarn anlamak, beni ok memnun etti. lerin yrtlmesiyle ilgili tm bilgileri hafzasnda dzenli bir biimde saklayan Schmavonian, gece veya gndz, ne zaman ihtiyacm olsa, annda bunlar bana iletiyordu. Bu, Amerikann Trkiyedeki misyonerlik ve eitim almalar konularnda da byleydi. Doruluuyla tannrd ve kelimenin tam anlamyla drst bir kiiydi. Onunla tanan herkes hemen bu ender bulunur zelliklerini farkedip kendisini ksa srede sevmeye balard.

ok zevkli bir arkadal vard ve katld her meclisi varlyla renklendirirdi. Amerikan Hkmetine, stanbul'daki btn Bykelilere, misyonerlerin almalarna, Amerikan ticari karlarna ve Trkiyedeki Ermeni ve Musevi topluluklarna hi kimse onun kadar yardmc olmamtr. Hatalar yze vurmaz ve olaylardan kendine pay karmaya almazd. Btn benliiyle kendini annesine ve grevine adamt. Kendi milleti Ermenilere her zaman tmyle sadk kalmt. Amerika Birleik Devletleri en sadk dostlarndan birini kaybederken, ben de en yakn arkadalarmdan birini kaybettim.[34] Kitabn yazld dnemde Morgenthau'yla aralarndaki yazma incelenirse, Bykeli Morgenthaunun yks ortaya karken Schrnavoniann oynad roln nemi hakknda biraz fikir sahibi olunabilir.
a)

16 Ocak 1918 tarihli Schmavonian'dan Morgenthauya mektup: Morgenthau'nun kendisinden

istemi olduu, Elilii dnemindeki baz Osmanl kabine yelerinin adlar ve nvanlaryla ilgili bilgileri veriyor.[35]
b)

26 Ocak 1918 tarihli bir mektupla Morgenthau ondan Dileri Bakanlna

stanbuldayken gnderdii telgraf ve raporlarda bulunan baz bilgileri temin etmesini istiyor.[36]
c)

Morgenthaunun kitabnn msveddesi hakknda Dileri Bakanlnn grlerini bildiren

29 Austos 1918 tarihli not Schmavonian tarafndan yazlma benziyor. Bu da, Morgenthaunun kitap taslan inceleyip gr bildirmek zere, Dileri Bakanlnn Schmavonian grevlendirmi olmas ihtimalini (ki byle olmas mantkl) akla getiriyor.[37] d) Morgenthaunun 3 Eyll 1918 tarihinde Schmavoniana yazd mektuptaki ifadeden, taslak hakknda gr bildiren kiinin Schmavonian olduu aka anlalyor. yle ki: Ermeni yksnn ilk yars olan, 7 numaral makaleyl iliikte gnderiyorum. Umarm herzamanki anlay ve iyi niyetliliinle mesaiye kalrsn ama sana sz, Dileri Bakanlnn onayndan gemesi gereken baka kitap yazmayacam.[38] Ksacas, Morgenthau'nun gerek Trkiyede kald dnem boyunca gerekse 1918 ylnda Bykeli Morgenthaunun yksnn yazld aylarda balca yardmclarndan biri Schmavonian olmu, stelik, Dileri Bakanlnca, Morgenthau nun metnini onaylamakla da grevlendirilmiti.

Bu tasarya her safhasnda katkda bulunmasna ramen Schmavoniandan kitapta hi sz edilmemesi, hele Morgenthau'nun 1922'de yazlan Bir mr Boyu adl otobiyografisinde adnn getii dnlrse, anlalmas zor bir atlama. Morgenthau, French Strother[39] ile birlikte kaleme ald bu otobiyografide, Schmavonian'dan srda (gerekten de yleydi) olarak bahsediliyor. Ksmen Ermeni Sorununu ele alan bir kitapta Morgenthau acaba Ermeni asll yardmclarna (Andonian'n ad da hi gemiyor) olan bamllndan sz etmesinin garip kaacan m dnmt? Bu konuyla ilgili olarak, yazlar her blm okuyup zerinde fikrini belirten bir dier kii de Amerikan Dileri Bakan Robert Lansing'di. (Acaba Bakann emriyle mi?) Her ne kadar Lansingin ne lde bir rol oynad ilerde tartlacaksa da, yknn olumaya balad sralarda yazlm baz mektuplar, bu roln hi de nemsiz olmadn gstermektedir.
a)

Morgenthauya yollad 2 Nisan 1918 tarihli mektupta Lansing yle yazyor: zel bir

ilgiyle okuduum kitabnzn I. blmnn provalarn iliikte gnderiyorum. Metinde yaplmasn nerdiim deiiklikleri ya da karlacak ksmlar sayfa kenarlarnda belirttim. Eminim bunlar siz de uygun bulursunuz;
b) Lansingin Morgenthauya 27 Nisan 1918 tarihinde yazd mektupta, iliikte gnderdii

dier bir blm tasla hakknda dikkatli incelemelerden sonra nermek istediimiz baz deiiklikler kayd gemekte;
c)

Lansing'den Morgenthau'ya yazlm 29 Austos 1918 tarihli mektup iliikte provalar ve

yeni neriler iermekte;

d) Lansingden Morgenthauya yazlm 17 Eyll 1918 tarihli mektup ve beraberinde

neriler ve grler;
e)

Morgenthaunun Lansing'e yazd 22 Eyll 1918 tarihli mektup: Morgenthau

msveddeleri okuyup birok deerli ve yerinde neride bulunduu iin zahmetlerine teekkrlerini kitabnn nsznde belirtmek hususunda bakandan izin istiyor;
f)

Lansing'den Morgenthau'ya yazlm 2 Ekim 1918 tarihli mektup: Dileri Bakan,

Morgenthau'nun teekkrlerini nszde ifade etme isteini bu kitapla ilgili olarak admn gememesinin daha uygun olaca gerekesiyle reddediyor.[40] Morgenthau'nun, kitaba balamadan nce ABD Bakan Woodrow Wilsonun yazl onayn aldn ve almalar ilerledike de kitabn her blmnn Amerika Dileri Bakan Robert Lansing tarafndan bizzat tasdik edildiini gznne alacak olursak, Morgenthau'nun kitab

iin, Amerika Birleik Devletleri Hkmetinin resmi izniyle baslmtr demek doru olacaktr. Yine de, tm eletirmenlerinin beenisini kazanm olan bu kitap, edebi bir deeri varsa, bunu yalnzca Hendricke borludur. Her nekadar Hendrick bakas adna kaleme ald bu ykden dolay nne n katamadysa da, Morgenthau'nun kendisine yazd 5 Temmuz 1918 tarihini tayan mektupla doruland gibi, almasna karlk iyi bir para elde etmiti. Aralarnda usulne uygun bir yazl anlama yok gibi grnyorsa da, Morgenthau Hendricke unlar yazmt: Doubleday, Page & Co. yaynevi tarafndan, yaymlanmak zere olan Bykeli Morgenthau'nun yks adl kitabn gelirinden sana pay vermek niyetinde olduumu yazl olarak bildirmek istedim. Kitap zerindeki alman bitirdiin vakit bu konuda kesin bir dzenleme yapacaz fakat, arada bana bir ey olmas halinde, avukatlarma, 10.000 dolar tamamlanncaya kadar yaynevinden payma den gelirin bete ikisini, ayrca, mahsuben, ilk alacam 5.000 dolarn tmn sana demeleri iin talimat verdim.[41] Kendi bana ciddi bir aratrmaya konu olabilecek nitelikleri bulunan Hendrick, kitap tamamlandnda kesin dzenlemeyi tmyle tatminkar bulmu olmal. Morgenthau Belgeleri arasnda bulunan bir makbuzdan, nihai anlama ne olursa olsun, kitap satta bulunduu srece Hendricke %40 lk bir pay garantilendiini ve 2 Ocak 1932 - 1 Temmuz 1932 tarihleri arasnda, yani ilk basksndan 14 yl sonra bile, Bykeli Morgenthaunun yksnn hala piyasada mevcut olduunu anlyoruz. Bu 6 aylk srede kitabn satndan toplam 2,00 dolar elde edilmiti. Bunun, yazara den 1,00 dolarlk yar hissesi yle paylatrlyordu: Bay Burton J. Hendrick % 40 hisse .................... 40c Bay Henry Morgenthau % 60 hisse ...................... 60c[42] Bylece kitap ilk basksndan 14 yl sonra bile, Hendrick ve Morgenthau'ya gelir salamaya devam ediyordu. Hendrick'in duygular ise, lmnden bir ka ay evvel, 1949'da Columbia niversitesinde tarihi Alan Nevins ile Szl Tarih Semineri'nde yapt bir syleide kaydedilmitir. Hendrick yle diyor: Bir kez bakasnn adna bir kitap yazmtm. Bu Morgenthaunun anlaryd. Kitap olduka ilgi ekti. Srekli Henry ile birlikte almtm.

lgin bir kiiydi Henry Morgenthau. ok becerikli, arkada canls ve iyi huylu bir insand, ok da baarlyd. Burada, New Yorkta emlaklktan ok byk bir servet yapt. Sims ve Morgenthau hakknda yazmak bana ok ilgin gelmiti ... adeta balbama bir iti.[43] Hendrick,[44] Morgenthaunun kitabnn yaymlanmasn izleyen 10 yl iinde, biri tarih, ikisi de biyografi dalnda, 3 Pulitzer dl kazand. Amiral William S. Sims ile birlikte yazdklar The Victory at Sea, adl kitap iin 1920 Pulitzer tarih dln, Life and Letters of Walter H. Page ve ayn kitabn ikinci cildi, The Training of an American ile 1922 ve 1928de Pulitzer biyografi dllerini ald. 1918 de Hendrick The New York Evening Post, McClures Magazine ve The Worlds Work' a yazlar yazan tannm bir gazeteciydi. New York Times'da lmnden sonra yaymlanan makalede belirtildii gibi, Hendrick ar dikkatli, drst fikirli, mizah yn kuvvetli ve nemli tarihi konularda azimli bir aratrmac olarak isim yapmt. Makalede ayrca, onun biyografi ve tarih yazlarn inceleyen eletirmenlerin hemen hepsinin Hendrick'deki canlln ve hereyi derinlemesine aratrma zelliinin daha nceki gazetecilik eitiminden kaynaklandn syledikleri yazl.[45] Baknz ki, Bykeli Morgenthau'nn yks kitabnn eletirmenlerinden hi deilse W.K.K. diye imza atan biri Detroit Michigan Newsun 5 Aralk 1918 tarihli nshasndaki yazsnda, sanki igdyle Morgenthau ya bir gazetecinin yardmc olduunu hissederek yle yazyordu: Savan ilk ylnda Trkiye Bykelimiz olan Henry Morgenthau'ya doutan gazeteci ya da eserini hazrlarken bir gazeteciden yardm grd, nk Bykeli Morgenthaunun yks gerek bir gazeteci slbu rnei.. [46] Bu kitapta, bir kiinin, yani Bykeli Morgenthau'nun anlar ile deil, sanki bir kurulun hazrlam olduu bir muhtrayla kar karya gibiyiz. Morgenthau'nun Gnlnden ve ailesine gnderdii Mektuplardan meydana gelen stanbul notlar zerinde nce MorgenthauAndonian ve Hendrick ls bir alma yapm, sonra bunun ieriini Dileri Bakanl adna Schmavonian gzden geirmi, Bakan adna Dileri Bakan Lansing'in son rtularn takiben de Burton J. Hendrick kaleme almtr... Bunun aslnda kimin yks olduu sorusuna verilecek yant, ileride greceimiz gibi, Henry Morgenthaunun Trkiyede bulunduu srece gerekten yaadklaryla ilgisi ok yzeysel olan, ortak bir yk olduudur.

[12] Bak. dipnot 1. [13] Bak. dipnot 3. [14] Bak. dipnot 5. [15] FDR:HMS-KUtU No. 9. Burton J. Hendrick Henry Morgenthau'ya 7 Nisan 1916 tarihinde yazd mektubunda, Doubleday Page and Co. yaynevinin bu savata yeri olan btn byk adamlarn kiisel yklerinin blmler halinde yaynlanaca bir kitab basma ihtimali zerinde Morgenthau ile yaptklar grmelere deinmekte. Grne gre, elimizdeki bu mektup zellikle kitap projesiyle ilgili ilk belge. [16] LC:PHM- Bobin No. 5 (3 ve 4 No.lu kutular) iinde Morgenthaunun Trkiyedeki yaantsnn Gnlk kaytlarnn bilinen tek nshas bulunmaktadr. Bu kitapta Gnlk'ten yaplan alntlar LC:PHM (Kongre Ktphanesi: Henry Morgenthau Belgeleri) Bobin No. 5 Gnlk ve tarih eklinde belirtilecektir. Metinde Gnlk diye geen btn atflar, Morgenthau'nun faaliyetleri hakknda gn gn bilgi veren bu ana kaynaa aittir. [17] Bu tr atflar arasnda unlar da vardr: LC:PHM-Bobin No. 5 Gnlk- 25 Eyll 1914 ve 19 ubat 1915 tarihli kaytlar. 8 Temmuz 1915 gnnn kaydnda unlar yazl: Saat 19.15ten 20.00ye kadar kitap zerinde altk. Daha sonra Schmavonian ve Wirth yemee kaldlar. Bu blm iki olasl akla getiriyor: a) Andonianun dnda bakalar da gnln derlenmesine yardmc oluyordu; b) Morgenthau'nun gnl, ta bandan beri Bykelinin yaymlamay amalad bir kitabn ana hatlar olarak dnlmt. Morgenthau'nun hayatnn baka hi bir dneminde bylesine ayrntl bir gnlk tutmad gz nne alnrsa, bu yorum pekala doru olabilir. [18] Morgenthau'nun mektuplarnn suretleri, FDR Ktphanesindeki Morgenthau Belgelerinin iki ayr blmnde bulunuyor. Bunlardan biri FDR:HMS 5, 7, 8 ve 10 No.lu kutular, dieri de FDR:HMJ/Gaer-Kutu No. 1 ve 2. Ak bir biimde, anlattklar dneme ait gnlk kaytlarn esas almasna ramen, mektuplarda, sk sk, ek verilere rastlanyor. Bunlar Gnlkte zaman zaman yer alan ok ksa kaytlar zenginletirmede yararl oluyor. [19] FDR:HMS-Kutu 7: Henry Morgenthau'nun ocuklarna yazd 11 Mays 1915 tarihli mektup. Bu szlerine yalnzca bu mektupta rastlanmadn FDR:HMJ/Gaer-Kutu 1-2, Morgenthau'nun oluna yazd 1 Eyll 1915 tarihli mektup kantlyor. Mektup yle: Sana, bir sre nce Andonian tarafndan yazlan genel mektuptan bir nsha gnderiyorum, eer ok ruhsuz ve kuru bulursan, beni sulama. Bir baka mektupta da una rastlyoruz: Sizler bu mektupla ncekiler arasnda slup asndan bir fark grdnz m bilmiyorum ama bunu kendim dikte ettim ve Andoniana daha evvelki mektuplar iin verdiim ksa notlar genileterek yazdrdm. (FDR:HMS-Kutu No. 8. 13/7/1915 tarihli mektup sahife 15). [20] Bunlarn suretleri ve zetleri ve Morgenthau'nun telgraflar LC:PHM iine dalm vaziyettedir (Bak: [zellikle] Bobin No.5,7,8,17). Bu malzeme Morgenthaunun, Washington D.C.'de Ulusal Arivlerde [National Archives] muhafaza edilen resmi raporlarnn rnekleriyle karlatrlmtr. Ozellikle de kayt grubu 59Dileri Bakanl Genel Kaytlar Blm; (ondalk) Dosya No. 867.4106-Aznlklar Sorunlar (Mikrofilm Yaynlar 353: Bobin No. 43-48). [21] Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthau s Story [Bykeli Morgenthaunun yks], New York (Doubleday, Page & Co.), 1918, (Bundan sonra: AMS olarak geecek). [22] AMS:s.v [23] LC:HMS-Bobin No. 5, Mart 15-16 1915 Andoniann Morgenthau'ya anakkalede evirmen olarak refakat etmesiyle ilgili. [24] FDR:HMS-Kutu No. 5. [25] LC:PHM-Bobin No. 5. [26] LC:PHM-Bobin No. 8. [27] LC:PHM-Bobin No. 6. [28] FDR:HMS-Kutu No. 13. [29] LC:PHM-Bobin No. 37-tarih okunamyor. [30] LC:PHM-Bobin No. 5. [31] National Archives: Kayt Blm No. 84-Arshag K. Schmavonian'n ahsi mektuplar-4 kutu. [32] FDR:HMS- Kutu No. 5 (1914 ylndan 17 mektup), No. 9 (1916'dan 4 mektup), No. 10 (1916'dan 2 mektup), No. 14 (1921'den 5 mektup). [33] LC:PHM-Bobin No. 22 [34] LC:PHM-Bobin No. 40. [35] LC:PHMBobin No. 8. [36] FDR:HMS-Kufu No. 12. [37] FDR:HMS-KUtU No. 12. [38] FDR:HMS-Kutu No. 12. [39] Henry Morgenthau, .(French Strother ibirliiyle), All In A Life Time, New York (Doubleday Page & Co.), 1922. Bak: Sahife 178, 187, 215, 216, 224, 227, 259 ve 266. [40] FDR:HMS-KUtU No. 12. [41] Hendrick/Rusnak: Morgenthau'dan Hendrick'e yazlm 5 Temmuz 1918 tarihli mektup.

[42] LC:PHM-Bobin No. 17. [43] Columbia niversitesi Butler Ktphanesi'ndeki Szl Tarih Aratrma Blm mdr Mr. Ronald J. Greleye bana salad The Reminiscences of Burton J. Hendrick balkl 62 sahifelik Nevins mlakatnn kopyesi iin mteekkirim. Yukarda verilen blm bu mlakatn 31. ve 32. sahifelerinden alnmadr ve Hendrick'in grlerinin bir zetidir. Ayrca daha nce bahsi geen Hendrick/Rusnak koleksiyonu olarak adlandrdm belgelere ve Nevins mlakatna ilaveten, New York Cityde American Academy of Arts and Letters arivlerinde de 75 adet Hendrick mektubu bulunmaktadr. Akademinin Ktphanecisi Bayan Nancy Johnson'un sylediine gre, bu evraklar Hendrick'in Akademi yeliiyle ilgili. Hendrick'in 1923 ylnda seildii Akademi yelii 1949 ylndaki lmne kadar srmt. [44] Hendrick'in meslek hayatyla ilgili en ayrntl alma, Robert Rusnak'n yaymlanmam aratrmas To Cast Them in The Heroic Mold: Court Biographers - The Case of Burton J. Hendrick. dr. Bana bu almann bir rneini verdii iin Rusnak'a teekkr bor bilirim. Ek biyografik bilgi iin aadaki bavuru kaynaklarna baklabilir: a) Olm haberi New York Times, Cuma, 25 Mart 1949, s. 23 (Bundan sonra Hendrick, Times s. 23); b) Burton Jesse Hendrick maddesi, The National Cyclopaedia of American Biography, cilt XXXVIII sahife 476, Ann Arbor, MI (niversite Mikrofilmleri) 1967; c) Louis Filler Burton Jesse Hendrick maddesi, Encyclopedia Americana, (International Edition) cilt 14, sahife 91, Danbury, CT (Grolier Inc.)t.y.; d) 1922-23 Whos Who in America Burton Jesse Hendrick maddesi, cilt 12, sahife 1482, Chicago (A.N. Marquis & Co.), 1923. [45] Hendrick, Times, sahife 23. [46] LC:PHM-Bobin No. 40.

BLM III

YKNN AMACI VE KAPSAMI

Bu incelemenin geri kalan ksmnda ele alnacak ana sorular unlardr: Bykeli Morgenthaunun yksnn gnlk ve mektuplara dayandrlmayan ksmnn ne kadar Burton J. Hendrickin geni gazetecilik hayalgcnn rn, ne kadar da Trkleri ve Almanlar ktleyen heyecan uyandrc bir kitap yazarak yurttalarnn savaa desteklerini canl tutmak isteyen Morgenthaunun uydurmasdr? Ayn ekilde Dileri Bakan Robert Lansingin ykye ne tr bir katks olmutur? Yani Lansing sadece Morgenthaunun diplomatik adan sorun yaratabilecek aklamalarnn sansryle mi yetiniyordu yoksa patronu ABD Bakannn ve kitabn yazarnn, Trklerin ve Almanlarn adn karalama amalarna kendisi de bizzat katlyor muydu? Morgenthaunun Trkler ve Ermeniler arasndaki anlamazlklar konusunda fikirlerini ynlendiren acaba gz ve kula kabul ettii Ermeni yardmclar (Arshag K. Schmavonian ve Agop S. Andonian) m idi? En nemlisi de, Morgenthaunun stanbulda grev yapt srece temasta bulunduu Trk liderleri ve Alman diplomatlar hakkndaki gerek grleri neydi ve bunlar iki yl sonra

Bykeli Morgenthaunun yks yazld zaman belli bir lde nasl ve neden deitirilmiti? Morgenthaunun kitabn okumam olanlar iin, 4 ana fikrini zetlememiz gerektiini sanyorum: 1) Tecrbesiz ttihat ve Terakki Hkmetini savaa Almanyann emperyalist emelleri srklemitir; 2) ttihat liderler, zellikle Talat Bey ve Enver Paa sava frsat bilerek Osmanl mparatorluunu Trkletirmeyi kararlatrdlar. Amalarna ulamak iin de, sava srerken dmanlar Ruslara yardm ve yataklk etmekle itham ettikleri Osmanl Ermenilerini yok etmek zere bir plan tasarlamlar ve bunu uygulamlardr; 3) Kt ruhlu Talat ve Enveri, Ermenileri alaka yok etme planndan vazgeirmek iin ylmakszn aba sarfeden tek kii Morgenthau idi; ama 4) Gayretleri sonu vermedi nk Trkleri ikna edebilecek yegane insan olan Alman Bykelisi Baron Wangenheim ilgisiz kalp biare Ermenilerin hakkn korumay reddetti. Morgenthauya bu hususlarda inandrclk kazandran, batan sona tm yk boyunca, kitabn hainler lsnn, yani Wangenheim, Talat ve Enverin, kendi szleriyle mahkum edilmeleridir. Morgenthau bu kiilerin sylediklerini ileri srd ve kendi grlerini desteklemek iin kulland szlerini, onlarn azlarndan duymu gibi, trnak iine alarak, vermektedir. Morgenthaunun anlattklarn kabul edecek olursak, gerekten de kitapta bu kiilerin szn etmedikleri tek sular soykrmdr ve bu da sadece o zamanlar bu szcn tretilmemi olmasndandr! Sormamz gereken soru, konumalarn gerekten de Morgenthau/Hendrick ikilisinin aktard gibi mi cereyan ettii?... Bu soruyu cevaplandrmak iin kitaptaki bir dizi beyanla Gnlkteki, Mektuplardaki ve yazarn Dileri Bakan Lansinge gnderdii raporlardaki ayn konularla ilgili kaytlar karlatrmamz gerekmektedir. Ortada tartma gtrmeyecek bir gerek var ki kitap boyunca bir Trk ya da Alman resmi grevlisine atfedilen trnak iaretleri arasndaki szlerin hibiri, kaytlara dayanmamaktadr. Bykeli Morgenthaunun yks adl kitabn yazlnda kullanlan kaynaklarn hibirinde bu beyanlara rastlanmamaktadr. Baka bir deyile, kiilerin kendi szleriymiesine trnak iinde verilen bu beyanlar Hendrickin Morgenthaunun yksn yazarken benimsedii edebi tasarruftan baka bir ey deildir. Ama da sadece, szleri kiilerin azndan vererek daha inandrc olma abasyd herhalde. Bu, onlarn yalan olduklarn fiilen kantlamasa bile, imdiye kadar yaplandan ok daha dikkatle incelenmelerini gerektirmektedir.

BLM IV

TALAT BEY NASIL ELE ALINIYOR?

Bykeli Morgenthaunun yksnn kt adam ve herkesten ok saldrlan kiisi Dahiliye Nazr Talat Beytdir.[47] Onun ykde ele alnma tarzn incelememiz, Morgenthaunun stanbulda bulunduu sre (Kasm 1913-Ocak 1916) iinde cereyan eden olaylarn gnlne ve mektuplarna kaydedilme ekilleriyle 1918deki kitabnda yazl biimleri arasndaki aklanamaz byk tutarszlklar ortaya karmaya yarayacaktr. Bykeli Morgenthaunun yksndeki yer al srasna uygun olarak aada verilenler, rneklerin hepsi deilse de, bu noktay aklamaya yeterli olacaktr: 1) Talat Beyden u gasp etenin elebas diye bahseden Morgenthau, yle devam etmekte: Ben onun Mslmanla aldrmadna bizzat tanklk edebilirim, zira partisinin ileri gelenlerinin ou gibi o da btn dinleri alaya alrd. Hatta bir seferinde bana, Btn papaz, haham ve hocalardan nefret ediyorum demiti.[48] Aslnda Morgenthaunun stanbul dnemi belgeleri arasnda Talatn bu sz ettiini dorulayan hi bir kayt yok. Aksine Talatn dini grlerine deinilen yegane yer olan, Morgenthaunun Talat, Hahamba Naum, ei ve Schmavonian iin bir nceki gece ufak bir yemek daveti dzenlediine ilikin, 10 Temmuz 1914 tarihli gnlk kaydnda yle denmekte: Dn gece Talat bana Kabinenin en dindar yesinin kendisi olduunu syledi, Cavit dine inanmyormu Cemal ise az dindarm.[49] Talat Beyin gerekten de ttihat liderlerin en dindar olduu bilinmese dahi, Bykelinin bizzat kendi Gnlk ve Mektuplarnda yer alan, Talat ile Osmanl Musevi Cemaatlerinin ba Hahamba Naum arasndaki yakn ilikiye ait ok sayda atf, Dahiliye Nazrnn Morgenthauya btn papaz, haham ve hocalardan nefret ediyorum demi olabilecei iddiasnn fazlasyla ihtimal d brakmakta.[50]

yleyse Morgenthau, kendi gnlnn yalanlamasna ramen, neden Talat Beyi bir ateist olarak tantmaya kalkm? Bunun apak nedeni, kitabnn kt kiisini, dini farkl da olsa, inanl bir insan deil de, tanrtanmaz biri olarak gstermekle, okurlarnda ona kar daha fazla nefret ve irenme duygusu uyandracan dnm olmasdr. 2) Kitabnda, Anadolunun Ege sahillerine yerlemi Rumlarn geldikleri adalara dnmeye zorlanmalarndan (1914 ylnn ilkbahar sonu-yaz ba) bahsettii blmde Morgenthau yle yazyor: Talat artk iyi tanyordum. Onu hemen hergn gryordum ve uluslararas ilikilerdeki her gelimeyi benimle tartyordu. Rumlara yaplan muameleye kar ktm ve bunun darda ok kt karlanacan, Amerikan karlarn da etkilediini syledim.[51] Talat Beyle neredeyse hergn grecek derece yakn olduklarn iddia etmesine ramen Morgenthaunun 1 Ocak - 2 Temmuz 1914 tarihleri arasndaki Gnlk kaytlar dikkatle incelenirse, bu zaman iinde sadece 8i babaa, dierleri misafir olarak katldklar yemek davetleri gibi toplantlarda olmak zere, toplam 20 kere grtkleri ortaya kmakta.[52] Bahsi geen sre boyunca Morgenthau Talat, grevi gerei, ortalama, haftada bir grm. Rumlarn geri gnderilmelerinin en youn olduu dnemde ise (Mays ortas - Haziran 1914) Talat ve Morgenthau hi grmemiler. Gnlke 4 Mays 1914ten sonra tekrar 2 Temmuz 1914te grtklerine dair kayt dlm.[53] Ayrca Gnlkte de, iddiasnn aksine, Morgenthaunun Talat Beye Rumlar konusunda bir defa olsun kar ktn gsteren bir kayt yoktur. Gnlkte bu konunun, ikisi arasndaki grmelerin sadece birinde, 2 Temmuz 1914 tarihinde konuulduu kaydedilmi bulunmakta. O sefer de, Morgenthau yalnzca Rumlarn yerlerinin deitirilmesi konusunda Talatn gerekelerini naklediyor ve bu kaytta Bykelinin herhangi bir biimde olaya kar ktn gsterir bir ize rastlanmyor: Schmavonian ile birlikte Talat ziyaret ettik... ok akszl davrand. ehirlerdeki deil krsal kesimdeki Rumlarn lkeyi terketmeleri konusunda kararl grnyor. Buradaki Rumlarn Bapiskoposlar araclyla Yunan Hkmetine vergi dediklerinden bahsetti; adalarn geri istediklerini sylyor; eitim ve ticaret alanlarnda Rumlarn stnln kabul ediyor... [54] Ailesine yazd 15 Temmuz 1914 tarihini tayan haftalk mektubunda ayn konumadan yle bahsetmekte:

leden sonra Talat ziyaret ettim. ok akszl davrand... ehirler dnda yaayan Rumlarn lkeyi mmkn olduunca olaysz ve vakit geirmeden terketmeleri hususunda kesin kararllar. Onu en ok rahatsz eden konu da Osmanl Rumlarnn Yunan Hkmetine vergi dyor olmalar ve Trk topraklarnda kazanlm olan bu parann bir ksmnn, Yunanistan tarafndan bizden yeni gemiler satn alnmasnda kullanlaca. Katibim [Agop S. Andonian] 12 yl nce Robert Koleje giderken, Rum rencilerin her hafta cep harlklarndan bir miktar ayrp Yunan Deniz Kuvvetlerine katkda bulunduklarn syledi. Talat ya adalarn kendilerine geri verilmesi, ya da Rumlarn Ege kylarndan uzaklatrlmalar arzusunda olduklarn kabul etti. [55] Rumlar konusunda, iddetle kar kp olay protesto etmesi bir yana, Morgenthaunun bu siyaseti uygunsuz bulduu hususunda, kaytlar arasnda, bir ize bile rastlanmamakta. yleyse Morgenthau 1918de acaba neden Rumlara yaplan muameleye kar ktm, veya onu [Talat] hemen hergn gryordum, ve Uluslararas ilikilerdeki her gelimeyi benimle tartyordu gibi iddialarda bulunuyor?[56] Bunun da gene tek bir aklamas olabilir, hem Talat ile ok samimi olduuna ilikin iddias iin zemin hazrlamak, hem de Mslman Trklerin elinde ezilen tm aznlklarn savunucusu olarak gvenilirlik kazanmak istei... 3) Morgenthau, Talatn aznlklara kar tutumuna neden olan drtleri anlatrken yle yazar: ...Talat milli politikasn aklad; mparatorluun iindeki bu deiik unsurlar her zaman Trkiyeye kar tertiplere giritiler, dedi. Bu dmanlklar yznden srekli toprak yitirdik. Yunanistan, Srbistan, Romanya, Bulgaristan, Bosna, Hersek, Msr ve Trablusgarp gitti. Bylece mparatorluk hemen hemen yokolma noktasna gelecek kadar ufald. Elimizde kalanla yaammz srdrmek istiyorsak, bu yabanc halklardan kurtulunmaldr, diye ekledi. "Trkiye Trklerindir imdi Talatn kafasndaki egemen dnce.[57] inde Trkiye Trklerindir sznn de getii iddia edilen bu konuma Bykeli Morgenthaunun yksnde yukarda sz edilen ve Talatn Rum halkn Ege kylarndan geldikleri adalara dnmeye zorlamak istediinden bahsettii blmn iinde verilmektedir. Grdmz gibi, Morgenthaunun ne Gnlk ne de Mektuplarnda bu grmeyle ilgili olarak Talatn Trkiye Trklerindir grn yanstan bir kayda rastlanmamtr. O halde Morgenthau neden Talata bu szleri syletmi? Cevap gene ok basit: Bykeli Morgenthaunun yksnde srekli tekrarlanan grlerden birini, ar milliyetiliin Trkleri Ermenileri yok etmeye sevkettiini, ttihati lider lsnn en gl kiisi olan

Talat Beyin azyla ikrar ettiini gstermek iin... Morgenthaunun Gnlk ve Mektuplar iinde tek bir kaytla dahi dorulanmayan bu tema, kitapta srekli ilenmektedir. stste, Trkiye Trklerindir,[58] Ona gre Trkiye sadece Trklere ait olan bir lkeydi, dier unsurlar hakir grmekteydi,[59] Btn mparatorluu Trkletirmeye kararlyd [60], Sadece Trklerin yaayaca bir lke yaratmaya kararlydlar[61], Ulusu Trkletirme tutkularnn mantki sonucu tm Hristiyanlarn yokedilmesiydi[62], ve Trkiyeyi yalnzca Trklerin yaayaca bir lke durumuna getirmek zaman en sonunda gelmiti[63] gibi beyanlar okumaktayz. Sanki srekli tekrarlarla bilinaltmza nfuz ederek bizi ttihatlarn rk ideologlar olduuna inandrmaya alyor... Morgenthau 1918de Trkler hakknda byle dnmeye balamsa bile, kukusuz bu kanaate, stanbulda kald sreye ilikin kaytlarla desteklenmediine gre, 1916da Trkiyeden ayrldktan sonra varm olmas gerekir. 4) Talat ile 29 Ekim 1914te Trk-Alman ittifak hakknda grtklerinden bahsederken Morgenthau yle diyor: Bu grmede Talat bana akyreklilikle Trkiyenin Almanlar safnda yer almaya karar verdiini ve onlarla birlikte ya batp ya kacan syledi. Malm teranelerden sonra, Almanya kazanrsa ki Talat kazanacana kaniydi Kayzerin, zaferine yardmc olmamas durumunda Trkiyeden bunun intikamn alacan ekledi.[64] Baka bir deyile, Talat burada tam bir gerekilikle tercihini kuvvetliden yana kullanp, savaa, kazanacan dnd, Almanyann safnda katlmaya karar veren biri olarak tantlyor. Elimizde bu grmeden bahseden bir mektup yoktur ama, Morgenthau 29 Ekim 1914 toplants hakkndaki gzlemlerini, muhtemelen olaydan bir ka saat sonra Gnlne kaydederek yle yazm: Talat ziyaret ettim... Aramzda ok ilgin bir konuma geti. Bana akyreklillkle Almanlarn safnda yer almaya karar verdiklerini belirtti. Dayanabilecekleri gl bir lkeye ihtiyalar olduunu ve eer Almanlara bel balamazlarsa, malup olunduunda Trkiyeyi paralama fikrinin ilk onlardan geleceini, onlarla batmaya da kmaya da hazr olduklarn syledi.[65] Morgenthau kitabnda, Gnlkteki ok gnlsz, savan olas neticesi hakknda bir fikri bulunmayan; sadece ehven-i ere sarlarak ayakta kalmaya alan Talat Bey grntsn, Alman yanls, seenekleri deerlendirdikten sonra Alman yenilmezliine inanarak onlarn safnda yer alan iini bilir bir Talat Beye dntrmtr. Neden? nk barol verdii

kt adamnn kendini tmyle Alman sava gcne adamam olmasnn, tezine hi uymayacan dnyordu. Morgenthau bir kez daha tarihi gerei, ksa vadeli bir propaganda uruna feda ediyordu. 5) 3 Kasm 1914 gecesi ge vakit sivil ngiliz ve Fransz uyruklularna kar tutumunu protesto etmek zere Talatn evine yapt ziyaretle ilgili olarak Morgenthau yle yazyor: Bakn Talat, dedim, ak konuma zamannn geldiini dnerek Ne kadar aklszca davrandnzn farknda msnz? Birka saat nce bana Franszlara ve ngilizlere iyi muamele edileceini sylemi, bu haberi Amerikann ve dier lkelerin basnna duyurmam istemitiniz... Talatn tam o srada telgrafla ald bir haber az kalsn hereyi berbat ediyordu...Talatn gleliini yitiren yzn neredeyse vahi bir ifade kaplad. Bana dnerek: ngilizler bu sabah anakkaleyi bombalam ve 2 Trk ldrmler diyerek ilave etti: ldrlen her Mslmana karlk 3 Hristiyan ldrmeye kararlyz! ... Sonunda tren sorunu zmlendi. Bu grme boyunca Talatn ruh hali deiti durdu kah ask suratl, kah keyifli, kah vahi kah da uyumlu idi.. [66] Kitapta alt sahife tutan bu anlatm, Talat Beyi, Morgenthaunun tatllkla kandrp her isteini kabul ettirdii bir cins garip huylu ocuk gibi gsteriyor. Anlatmn byk bir ksm, sylendii iddia edilen ve trnak iinde verilen konumalardan meydana gelmi. Hayata telgraf memuru olarak balam olan Talat Bey iin orada gri pijamalar ve krmz fesiyle oturmu, gayretle manplesini tklatmaktayd[67] gibi szler kullanlm. Morgenthau ile Talat arasnda alt sahife boyunca kesintisiz sren dialoun kayna aslnda 3 Kasm 1914 tarihli Gnlk kayddr: Schrnavonian ile birlikte Babaliye, oradan da Talatn evine gittik. Kendisi pijamaylayd, kars kap aralndan bakmaktayd. Bedri grnd telefon alyordu. Haberi tm dnyaya duyurduumu ve vazgeerlerse knanacaklarn sert bir biimde syledim. Kurmay Bakan olan Alman generalinin, dner dnmez, kendilerini ok yumuak bularak olaya mdahale ettiini itiraf etti. imdiden, siviller ve askerler, Trkler ve Almanlar arasnda anlamazlk var; ufukta sorunlar grnyor. Yabanclarn lkenin i ksmlarnda kalabilmelerini salamak iin gayret sarfedeceine sz verdi, ancak Beyrut, zmir ve dier savunmasz limanlar bombalanrsa rehine saylacaklar. Bu takdirde Suriye Valisi, Konsolosumuza, ldrlen her Mslmana karlk 3 Hristiyann ldrleceini bildirecek. anakkale 8.30-

8.40 aras bombalanm ve 2 Trk lm. Saat 7.45te Talat bize trenin hareket edebileceini syledi. Saat 8.10 civarnda istasyona dndk, trenin hareket edebilecei bildirildi. Ne byk mutluluk.[68] te, Bykeli Morgenthaunun yksnn, kendisine dayanlmas gereken Gnlk kaydyla neredeyse hi ilgisi olmayan adeta tipik rneklerinden biri... Talatn, telgraf aleti zerine eilmi ve anahtara gittike artan bir sinirle basan iri yar Trk[69] (oysa telefonda konumaktayd) diye tasvir edilmesinden, onun, iki sivilin lmne neden olan anakkale bombardmanna tepki olarak ldrlen her Mslmana karlk Hristiyann ldrlecei[70] szn ettii iddiasna kadar (birbiriyle balants olmayan iki olay yersizce birletirmi) btn blm batan sona, ar bir hayal gcnn karmakark rnnden baka bir ey deilmi izlenimini veriyor. Soru gene, neden? Burada da Morgenthaunun amac vahi, kaba ve kt ruhlu bir Trk prototipi olarak Talat Beyi gstermek. Amerikan Bykelisi Henry Morgenthau da, ne yapaca nceden kestirilemeyen bu tehlikeli Trk suyuna giderek yola getirebilen tek kii... Olay u: Morgenthaunun Bykeli olarak atand bir devletin ileri Bakan ve fiili Hkmet Bakan olan ahs, onu bir bunalm dneminde evinde kabul ediyor ve lkeyi k vizeleri olmadan terketmek isteyen dman lkelere mensup yabanclarn sorunlarn halletmek iin zaman ayryor, bir dizi telefon konumas yapyor. Bu ltufkar davran sonradan arptlarak bir parodiye dntrlyor ve Talat yalnzca Henry Morgenthaunun kararl konumasyla sz geirebildii dengesiz ve huysuz bir okul ocuu gibi gsteriliyor. Belki Burton J. Hendrick Gnlkteki ksa kaytlar yanl anlad iin affedilebilir, ama kitabn bu blmndeki kurgusal ayrntlar 1918de bizzat Morgenthau tarafndan eklenmi gibi grnyor. 6) ou kere, Gnlkteki kaytlarla, bu kaytlardan alnm olmas gereken kitaptaki blmler arasnda ba kurmak g oluyor. rnein Morgenthau ve dierleri yle yazyor: Tekrar Talat grmeye gittim. lk yapt ey ekmecesini ap, bir deste sar telgraf kad karmak oldu. Neden bu paray bize vermiyorsunuz? diye byk altndan glerek sordu. Ne paras? dedim. Burada size Ermeniler iin Amerikadan bir hayli para havale eden bir telgraf var. Onu byle kullanmamalsnz, biz Trklere verin, ihtiyacmz onlardan az deil. Henz byle bir telgraf almadm diye cevap verdim.

Almadnz ama alacaksnz dedi. Bilirsiniz her zaman sizin telgraflarnz nce bana gelir, okur size gnderirim.[71] Talat Bey yalnz bakalarnn mektuplarn okumakla kalmyor bir de bununla vnyor... Sadece Ermenileri yok etmekle kalmyor, ayn zamanda da o kadar vicdansz ki cmert Amerikallarn bu ac eken insanlara gnderdii yardm parasn istemeye bile cret ediyor. Bu beyana kaynak olan kayd bulabilmek iin Gnl ok dikkatli okumamz gerekli. Kayt yle geiyor: Bana bugn Amerikadan telgrafla gnderilen ek paray alacak mym diye sordu [Talat]. Bylece bana gelen telgraf okuduunu, ya da iindekileri bildiini kabul etmi oldu.[72] Bykeli Morgenthaunun yksndeki bu blmn yorumunun ortaya kard sorunlar unlar:
a)

Kayna olan Gnlk kaydnn tarihi 14 Ekim 1914, yani Ermeni srgnlerinin

balamasndan tam 6 ay ve Ermeniler iin herhangi bir Amerikan yardmnn geliinden de hi deilse bir 10 ay nce.
b)

Gnlk kayd Morgenthaunun sz konusu telgraf nceden alm olduunu akca

gsteriyor, yani, Morgenthau nceden grmemi olduu bir ifreye Talatn atfta bulunduunu ima etmiyor.
c)

Morgenthau Talatn sorusundan, yalnzca, onun fonlar hakknda bir telgraf grd ya da bu

konuda ona bilgi verilmi olduu kansna varyor, yoksa haberi, kitaptaki gibi, btn telgraflar ondan nce grmekle vnen Talattan alm deildir. Grlyor ki Hendrick, Morgenthaunun gz yummasyla bir kez daha Talat ile Bykeli arasnda, Talat tam anlamyla iren ve insanlktan nasibini almam bir kii olarak tantma amac gden hayali bir konuma yaratm. 7) Morgenthau frsat bulduka, edebi tasarrufun tand serbestlii de ap, hibir biimde Gnlk ve Mektuplardaki kaytlara dayanmayan bir takm konumalar da, szde gemi gibi, yazmtr. Bu tr iddialarn belki de Talat en ok thmet altnda brakan imdi vereceim blm. yle yazmakta: Talat bir gn bana belki de hayatta duyduum en artc teklifi yapt. New York Life Insurance Company ve Equitable Life of New York sigorta irketlerinin yllardr Ermeniler

arasnda ok sayda mterileri bulunmaktayd. Bu kiilerin kendilerini sigorta ettirmeleri tutumluluklarnn gstergelerinden biriydi sadece. Talat, Ermeni polie sahiplerinin tam bir listesini Amerikan hayat sigortas irketlerinden bizim iin salamanz bekliyorum. Artk hemen hepsi ld ve geride paray alacak varisleri de kalmad. Tabii mal varlklar bylece devlete intikal ediyor ve yararlanc hkmet oluyor dedi, ve sordu, Bunu yapar msnz?" Bu kadar fazlayd artk, fkeme hakim olamadm. Benden byle bir liste alamayacaksnz diyerek kalktm ve kendisini brakp ktm.[73] Bykeli Morgenthaunun yksnde olaylarn hibiri, insan hayatn ve ahlak kurallarn bu pervaszca hie say kadar okuyucunun belleinde iz brakamaz. Byle bir konuma uydurulabilir mi? Morgenthaunun anlatt doru olmal. Ama acaba gerekten yle mi? Morgenthaunun, Ermeni srgnlerinin balad 1915 ylnn Nisan ayndan, lkeden ayrld 1 ubat 1916 tarihine kadar btn yazdklar dikkatlice incelendiinde sz edilen konumaya ait tek bir atfa dahi rastlanmamakta. Bu dnemi kapsayan Gnlkte, Talat ve Ermenilerle ilgili yzlerce atf bulunduu gereini gz nne alrsak, bu boluun aklanmas zor. Ayrca Morgenthaunun Dileri Bakanlna gndermi olduu Ermenilerle ilgili saysz raporun hibirinde bu konumann bahsi gememekte. Son olarak, ayn dnemde yazlm yzlerce sahife tutan Mektuplarnn tm elimizde. Bunlar Morgenthaunun grevdeki son 12 aynn her gnn tek tek gzmzn nne seriyor ve ilerinde Ermenilere kar tutuma ve Talatla grmelerine ilikin bol bol atf varken, hibir yerde, Talatn, hayatlarn kaybetmi olan Ermenilerin sigorta polie bedellerinin yararlancs olarak Trk Hkmetinin kabul edilmesi yolundaki pervasz talebine ilikin bir atf bulunmamakta. Bu yer almay kantndan daha anlaml olan, Morgenthau ve Talat arasnda getii iddia edilen bu konumann Bykeli Morgenthaunun yks kitabnda yazl olup, Gnlk veya Mektuplarda izine hi rastlanmayan yegane beyan oluudur. Ksacas, grlen, Morgenthaunun zaten lekeledii Talat Bey grntsn daha da karalamak iin gayret sarfedip durduu. Morgenthau Belgeleri daha yakndan incelendiinde Bykelinin kitabna bu uydurmay ekleme nedeniyle ilgili daha da rahatsz edici bir aklama akla geliyor. yle ki, Gnlk kaytlarnda Ermeni srgnlerinin balad zamandan nceye, yani 24 Nisan 1915 ncesine bakldnda, Morgenthaunun kitapta ad geen sigorta irketlerinden birisi hakknda Talat

Beyle gerekten grm olduunu gryoruz. 3 Nisan 1915te (srgnlerin balamasndan tam 3 hafta nce) aadaki kayda rastlyoruz: Ticaret Nazrnn makamnda Talat ziyaret ettim. Ona New York Life Insurance Companynin fonlarndan bahsettim.[74] Hendrick, Morgenthaunun gnlndeki iki satrlk bu kayttan yola karak yukarda sz edilen konumay kaleme alm olabilir mi? Tpk, Morgenthaunun telgraflarn Talat Beyin okuduunu ve Ermeniler iin tahsis edilmi parann Hkmetine verilmesini istediini sylemi olduu gibi, btn bu blm (byk bir olaslkla Morgenthaunun gz yummasyla) tmyle uydurmu olabilir mi? Cevap bir kez daha evet. Ortada New York Life Insurance Companynin Trkiyede dondurulan paralaryla ilgili bir sorun vard ama bunun Osmanl Ermenileriyle bir ilgisi yoktu. Aksine, Morgenthaunun gnlnde Mart ve Nisan 1915 aylar boyunca yer alan bir dizi kayt, bize, konunun kitapta anlatlann kesinlikle tam tersi olduunu syleme hakkn tanyor. New York Life Insurance Company konusuyla ilgili Gnlk kaytlarn yle zetleyebiliriz:
1)

24 Mart tarihinde, sigorta irketinin stanbul temsilcisi olan Mr. Feri adnda bir ahs,

Morgenthauyu ziyaret ederek, Osmanl Hkmetinin, merkezi, mparatorlukla savata olan Fransann bakenti Pariste bulunduu gerekesiyle, irketin banka hesaplarn serbest brakmay reddettiini bildiriyor;[75]
2)

29 Mart tarihinde Morgenthau bir grmesinde irketin bu sorunundan Talat Beye

bahsediyor ve o da kendisine: New York Life Insurance Company fonlarna gelince, bu irket Trkiyede tescil edilmi deil, paralarn ekmelerini istemiyoruz nk buradaki zararlar demeyeceklerinden korkuyoruz[76] eklinde konuyla ilgili bilgi veriyor;
3)

Daha nce belirttiimiz gibi, 3 Nisan tarihli Gnlk kaydnda, Morgenthaunun Ticaret

Nazrnn makamnda Talat ziyaret ettii ve ona New York Life Insurance Company fonlarndan bahsettii[77] yazl. Morgenthau Belgelerinde New York Life Insurance Companyyle ilgili atflar bu kadar. 29 Mart 1915 tarihli kayttan aka anlalaca gibi, Talatn ve Trk Hkmetinin istekleri, len polie sahiplerinin yararlancs olmak deil, tam tersine, ilerde gelebilecek deme taleplerini karlayabilmesi iin irketin Trkiyede yeterli sermayesinin kalmasn salamaktr.

Gnlkten de grld zere New York Life Insurance Companynin Osmanl bakentinde kendi temsilcisinin bulunuyor olmas, Morgenthaunun szlerini mantken aslsz klyor, nk Talat Bey irketin mterilerinin bir listesini istiyor olsayd ondan talep etmesi yeterdi.[78] Tekrar u soruyu sormalyz: Bykeli Morgenthaunun yks kitabnda bu blm neden yer alyor? Artk aka ortaya kan, Morgenthaunun her vesile ile ve akla gelebilecek her ekilde Talat Beyi karalama amacnn yansra, bu blm kitaba kendi kar nedeniyle sokmas da mmkn. Morgenthau Belgeleri dikkatle okunduunda, kitabn yazld dnemde Bykelinin Equitable Life Assurance Society of New Yorkun ynetim kurulu yesi olduu ortaya kyor. [79] Gerekten de 1918 ylnn gnlnde, 21 Mart tarihli kaytta, Morgenthaunun o gn saat 12.00 de Equitable Life Assurance Societyde bir toplantya katld, sonra da 2.30da Burton J. Hendrick ile bulutuu (muhtemelen kitabn metni zerinde almak zere) yazl.[80] Morgenthau irketin 1 Aralk 1915'teki toplantsnda Ynetim Kuruluna seilince[81] kendisine byle deer verilmesinden ok gururlanm ve hatta olu Henryye, Equitable Life Assurance Societynin Ynetim Kurulu yeliine seilmem, mali evrelerin daha imdiden admn ve tavsiyelerimin deerini anlamaya baladklarn gsteriyor[82] diye yazmt. Belki de zerinde durduumuz bu blm, sadece hayat sigortas iinin bir reklamndan ibaretti. Equitable Life Assurance Societynin adndan ve Ermenilerin hayatlarn sigorta ettirmedeki ileri grllklerinden vgyle bahsederek, belki de sadece, 1915 ylnda, kendi tabiriyle adnn ve tavsiyelerinin deerini anlama aklln gsteren ynetim kurulunun dier yeleri iin parasz reklam yapmay dnm olabilir. Her nekadar bu fikir bir varsaymdan teye gitmiyorsa da ortada apak olan ey Morgenthau Belgelerinde Talat Beyle Bykeli arasnda byle bir konumann getiine dair hibir bilgi bulunmamas. 8) Talat ile arasnda bir takm hayal rn konumalar nakletmekle yetinmeyen Morgenthau bazen de ayr zamanlarda geen olaylar birletirerek tmyle yanl bir izlenim yaratr. Bu ynteme rnek olarak, Morgenthaunun Ermeniler hakknda Talat ile yapt grmelerin en nemlisini gsterebiliriz. Bu grme 8 Austos 1915 tarihinde Talatn istei zerine vuku bulmu; Talat, mterek dostlar Hahamba Haim Naum vastasyla, Ermeni konusunu konumak zere kendisini, refakatinde tercman Arshag K. Schmavonian olmadan, yalnz

grmek istediini bildirmitir.[83] Bu bulumann Morgenthau tarafndan ykdeki anlatm yle balyor: Austos balarnda benimle yalnz grmek istediine dair haber gnderdi. Tercman kendisi salayacakt. Talat ilk kez Ermenilere kar tutumunun beni ilgilendiren bir konu olduunu kabul ediyordu. 2 gn sonra grtk. Bir evvelki grmemizden sonra sakalm kesmitim. eri girer girmez heybetli Bakan her zamanki akac havasyla konumaya balad. Genlemisiniz. O kadar gen grnyorsunuz ki artk sizden tavsiye isteyemem. Sakalm kestim diye cevap verdim, nk ok aarmt, sebebi de sizin Ermenilere yaptklarnz.[84] Bu sakal olay aslnda 8 Austos 1915teki Ermeni konusunun grld bulumada deil, bir ay nce 3 Temmuz da gemi ve Morgenthaunun Gnlne yle kaydedilmiti: Talat sakalm kestiim iin bana takld: genlemi olduumu ve artk benden tavsiye isteyemeyeceini syledi... Ona sakalm Ermenilerin bana gelenler yznden aard iin kestiimi syledim.[85] 3 Temmuz tarihli konumadaki akayla Ermeni konusu zerine yaplan ok nemli bir konumay birletirerek Morgenthau, Talatn kendisini 8 Austosta bu konuyu grmek zere armasnda fazla ciddi olmad izlenimini yaratyor. nsan, lm kalm meseleleri zerine bir konumaya Morgenthaunun sakal hakknda aka yaparak balarsa, onun ciddi olduu nasl dnlebilir? Ancak Gnlkteki 8 Austos 1915 tarihli esas kayd okuduumuzda bu grmenin gerekte ne derece ciddi getiini anlyoruz: Talat ziyarete gittim. Tercmanlk yapacak adam da oradayd. nce ngilizce konutu ama Talatn kendisi de onun ok tutuk olduunu farkedince Almancaya dnmesini istedi. Bylesi daha iyi oldu. Ermeni konusu hakknda kendisiyle grmek istediim zamanlar yalnz gelmemi tercih edeceini syledi. Bunu sylemekle Ermeniler hususunda benimle konumaya niyetli olduunu belirtmi oldu. Ermenilere kar davranlarnn belirgin nedeni bulunduunu ifade etti: 1) Trkleri smrerek zengin olmulard;

1) Onlar boyundurluk altna almak ve ayr bir devlet kurmak istiyorlard; 2) Dmanlar aka destekliyorlard, bylece, kendileri de sava sona ermeden onlar etkisiz hale getirmeye kesin karar vermilerdi. Her yolu deneyerek onunla bu konuyu tartmama ramen, uramamn bouna olduunu, zaten drtte nn hakkndan geldiklerini, Bitlis, Van ve Erzurum yrelerinde onlardan kimse kalmadn, nefretin artk ok younlatn ve baladklar ii bitirmeleri gerektiini syledi. Kendisine ticari kayplardan sz ettimse de umurlarnda olmad cevabn verdi, hesabn yaptklarn ve bankalar iin bunun be milyon liray amayacan bildiklerini ifade etti. Ermenilere bizim Zencilere davrandmz gibi davranmak istediklerinden bahsetti, sanrm Kzlderililer demek istemiti. Ondan baz durumlarda istisnai davranmasn rica ettim, kabul etti. Ayrca, stanbulda yaayan kiilerin ehirden ayrlmakta serbest olaca hususunda da kesin sz verdi. Srlm olan yaklak 60 kiiden sz edince, onlarn buraya aslnda zmitten gelmi olduklarn syledi. Onu etkilemek gerekten imkanszd. Zordaki ve dier yerlerdeki Ermenilerle ilgileneceklerini ama Anadoluda Ermeni istemediklerini belirtti. Kendisine ok ciddi bir hata yaptklarn ve bundan piman olacaklarn tam kere tekrarladm. Hatalar yapm olduumuzu biliyoruz ama asla piman deiliz dedi.[86] Bu konuma, tarz ve ierii asndan Bykeli Morgenthaunun yksndeki anlatmdan ok daha ciddi. Gnlk kaydnda akalamadan hi bahis yok, bilakis Talatn ok iten konutuu grlyor. Morgenthaunun Gnlne aktarlm fikirleri dikkatle okununca, Talatn Ermenilerle ilgili planlarn Zencilere kar Amerikallarn davranlaryla kyaslamasnn belki de ok yerinde olduu akla geliyor, nk Talat aslnda bir rk ayrmndan sz etmekte. Bu konu hakknda Zordaki ve dier yerlerdeki Errenilerle ilgilenecekleri ama Anadoluda Ermeni istemedikleri[87] yolunda son szleri de bunu aka ortaya koymakta. Peki, Morgenthau niin Talata itiraza kalkmyor? nk bu szler, o sralarda aralarnda Osmanl mparatorluundaki Ermeni protestanlarn vekili olan Zenop Bezciyann da bulunduu bir ok kiiden duyduklarna uyuyor da ondan. Yukardaki konumadan bir ay sonra Bezciyan Morgenthauyu ziyarete geliyor. Bykeli Gnlne bu grmeyle ilgili yle kayt dm: Ermeni Protestanlarnn Vekili Zenop Bezciyan urad. Schmavonian kendisini benimle tantrd. Okul arkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey anlatt.

Zordaki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesine ardm; ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile; bunlar ilk gnderilenler olup katledilmeden oraya varma benziyorlar. Bana eitli kamplarn nerelerde olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyon kiinin buralara nakledildiini sandn syledi. K bastrmadan onlara yardm edilmesi gerektii hususunda srarlyd.[88] Her nekadar Bykeli Morgenthaunun yksnde aksini ileri srse de, Eyll 1915 tarihinde bile Morgenthau, ttihatlarn Ermenileri kitle halinde yok etmeye giritikleri kanaatini henz tamyordu. 9) Konumalar uydurmann yansra, zaman zaman da Morgenthau ve Hendrick aslsz sylentileri alp, trnak iaretleri arasna yerletirerek Talatn azndan veriyorlar. Aadaki blm buna bir rnek: Talatn Ermenilere kar tutumunun ne olduu, onun arkadalarna gururla u ekilde vnmesinden anlalyor: Ermeni sorununu zme konusunda ayda, Abdlhamitin otuz ylda yaptklarndan daha fazlasn yaptm.[89] Sultan II. Abdlhamitin 1895-1896 Ermeni isyann bastrmak iin ald sert nlemler gznnde bulundurulursa, Talata atfedilen bu vnme okuyucunun tylerini diken diken etmeye yetecektir. nk Talat, ayda, Abdlhamitin otuz ylda ldrdnden fazla Ermeni ldrm olduunu ima etmektedir. Bir kez daha Morgenthau cinayetiyle akca vnen bir sul tipi iziyor. Akla gelen soru, Talatn bu srrn hangi arkadalarna at ve onlar arasndan hangisinin bunu Morgenthauya ilettiidir. 18 Temmuz 1915 tarihli Gnlk kayd bu sorularmz da cevaplandrmakta. Gates bana, Talatn, Ermenileri ezme konusunda Abdlhamitin otuz ylda yapabildiinden fazlasn ay iinde yaptn sylediinden bahsetti.[90] Talat Beyin arkadalar arasnda yer alabilecek en son kii olan Caleb Gates, Morgenthaunun stanbulda bulunduu dnemde Robert Kolejin bakanln yapmakta olan eski bir Amerikan misyoneridir. Arkada olmalarn bir yana brakalm, Gatesin yazd Not To Me Only adl kitabndan da anlald zere, ok az bir tanklklar vard. Gates, beklenecei gibi, Morgenthauya naklettii sylentiye kendi kitabnda ne yer veriyor ne de onu gerekmi gibi yazmak yoluna gidiyor.[91] Ama Morgenthaunun bu konuda byle bir ekingenlii yok. Talat ktlemek olan genel amacna uyan herey kitabna eklenebilirdi.

Sylentiler bile trnak iaretleri iine alnp, Talat Beyin azndan verilerek onun kitabnda yerlerini aldlar. Morgenthaunun 1915 ylnda Talat hakknda dnceleri, kitab yazd 1918 ylndakilerden ok farkl olduu iin, bu Gates kkenli sylenti tahmin edilecei gibi, Morgenthaunun 22 Temmuz 1915 tarihli haftalk mektubunda yer almyor. 10) Morgenthau Alman Bykelisi Wangenheim ile bir rastlant eseri karlamasn (15 Ekim 1915te) yle anlatyor: [Wangenheima] dnnden birka gn sonra Hasky yolunda rastladm. Amerikan Eliliine gittiini syleyince, birlikte yryerek oraya dndk. Talat, ksa bir sre nce bana Trkiyede kalm olan btn Ermenileri srmek niyetinde olduundan sz etmiti ve onun bu szleri, benim, korkun olaylar sona erdirme gcne sahip stanbuldaki yegane kiiden son bir ricada daha bulunmaya karar vermeme sebep oldu.[92] Morgenthaunun gnlk ve mektuplar dikkatle incelenirse, bu blmdeki iddiann aksine, Morgenthaunun Talat Beyi Ekim aynn ilk yarsnda hi grmedii ve ayrca 6, 13, 20 ve 30 Eyll 1915 tarihlerindeki drt grmesinde de kendisine Talat Bey tarafndan buna benzer hibir ey sylenmemi olduu ortaya kmakta.[93] Kulana gelen sadece bir dedikodu olup, onu da iddia ettii gibi Talat Beyden deil, aslnda yannda alan iki Ermeni memurundan, yani Schmavonian ve Andoniandan duymutu. 7 Ekim 1915 tarihli gnlk kaydnda u szler yer almakta: Schmavonian bugn akl almaz derecede birbirine zt iki haber ald. Biri, Ermeni bir mebusun, Talat Beyin kendisine artk Ermenilerle daha fazla uramayacaklarn, ve imdi Rum konusunu ele alacaklarn syledii yolunda bir haber, dieri de baka birinden, olay kknden halletmeyi dndkleri eklinde gelen bir haber. Andonian bana Ermeni Patrilnin dn Talat ile yapt grmeyi anlatt. Patrie syledikleri hi de kayg giderici deildi. Talat Ermenilere kar aldklar btn nlemlerin ok hakl nedenleri olduunu, Ermenilerin Anadoluda dzenli bir hkmet kurulmas ve slahat yaplmas iin Avrupallarn mdahalesini salamak hususunda sarfettikleri abaya duyduu byk hiddeti dile getirerek, kendilerinin de onlar cezalandrmak iin esasnda byle bir frsat beklediklerini sylemi... Patrik kadnlar ve ocuklar deil, asl sorumlular cezalandrmalar gerektiini syleyince de, Talat, byle eylerin kanlmaz olduu cevabn vermi.[94] Baka bir deyile, Morgenthaunun 15 Ekim 1915 tarihinde Wangenheim grmesiyle ilgili ifadesini kitabnda u ekilde kaleme almas gerekirdi: Schmavonian bana, ksa bir sre

nce, ad belirsiz birinin kendisine, Trklerin kalan Ermenileri srerek dosyay kapatmay dndklerini sylediini bildirdi. Oysa iddias u: Talat ksa bir sre nce bana Trkiyede kalm olan btn Ermenileri srmek niyetinde olduundan sz etmiti. Bir kez daha Morgenthaunun, bu defa, kendi Ermeni danman/tercman tarafndan aktarlan, kayna belirsiz bir sylentiyi alp Talata mal ettiini gryoruz. 11) Morgenthaunun Talat Beyin azndan verdii szlerin byk bir ksmn yanl naklettii, tahrif ettii veya batan aa uydurduu ve bu konuda da ok tutarl davrand gznnde bulundurulacak olursa, onun stanbuldan ayrlmadan nce Trk liderleriyle yapt son grmesini anlat da, beklenecei gibi, zellikle doruluk paynn azlyla dikkati eker. Morgenthau yle balyor: 13 Ocakta Enver ve Talat ile veda grmemi yaptm ,[95] ve bu ksack cmle iine bile iki doru olmayan hususu sktrmay beceriyor: a) Talat ve Enverle birarada veda grmesi yapmamtr, onlar ayr ayr ziyaret etmitir; b) Talat ve Enver ile ayr ayr yapt bu grmeler 29 Ocak 1916 tarihinde olmutur.[96] Bu pek hayrl saylmayacak balangtan sonra insan Morgenthaunun Gnlk ve Mektuplarnda grld gibi aralarnda dostane kiisel ve resmi ilikilerin bulunduu Talat Bey ve Enver Paayla vedalamasn nasl anlatacan baya merak ediyor. Bykeli u cmleyle balyor: Ama ksa srede geri dneceinizi umuyoruz diye Doululara zg (yapmack) bir nezaketle ilave etti [Talat].[97] lk bakta, bu szler okuyucuya Talatn Bykeli ayrlrken bile ona kar samimi davranmadn vurgulamak iin bavurulmu tipik bir Morgenthau-Hendrick uyarlamas gibi geliyorsa da, kitapla ilgili dier belgeleri incelediimizde iftirann yaratcsnn bu kez Amerika Dileri Bakan Robert Lansingden bakas olmad anlalyor. Daha nce de belirtildii gibi, Morgenthau, yksnn blm blm msveddelerini, kiisel grlerini almak zere Lansinge gndermekteydi. Gerekten de kitabn baslmasndan nce Morgenthau bir yazsyla, Lansingden metni okuyarak, birok deerli ve yerinde fikir verme zahmetine katland iin kitabnn nsznde kendisine teekkrlerini sunmasna izin vermesini istemiti.[98] Lansing bu erefi, Kitapla ilgili olarak admn gememesinin, sizin de hak vereceiniz gibi, daha uygun olacan dnyorum[99] gerekesiyle reddetmiti. Morgenthau bunu kabul etmekle ok nemli bir noktann bugne kadar atlanmasna sebep

oldu. Zira Morgenthau Lansingin dzeltme ve eklerini (kendi el yazsyla) ok nemsiyordu ve rneimiz Lansingin katklarnn gerek niteliini ortaya koymaktadr. Bykeli Morgenthaunun yksnn son blmlerinin Hendrick ile birlikte hazrlanan msveddesinde bu blm aslnda yle geiyordu: Ama ksa srede geri dneceinizi umuyoruz diye ilave etti [Talat]. Sizi adeta bizlerden biri gibi gryoruz.[100] Lansing bu ksma kurun kalemle Doululara zg yapmack bir nezaketle,[101] diye bir kma yapm ve Morgenthau da derhal Hendricke bunu metne eklemesini sylemiti. [102] Lansingin katks tmyle yersizdi, zira konuyla ilgili Gnlk kaydn okuduumuzda, iki adam arasndaki ilikinin gerek niteliini grmemiz mmkn oluyor. yle ki: Talat da ziyarete gittim ve kendisinden Amerikan ve bana emanet edilmi olan dier ulus ve Musevilerin karlarna zarar gelmeyeceini vaad etmesini istedim. Yalnzca ngiliz ve Franszlarla biraz elenmek hakkn elinde tutmann dnda, herey iin sz verdi. Ancak sznn, geri dnmem artyla geerli olacan da ekledi... Talata, Padiah da ziyaret ederek vedalamamn gerekip gerekmediini sordum. Gerektiini ve kendisinin bunu ayarlayacan syledi.[103] Bu blm okuyan herkes, Lansingin imalarnn aksine, Amerikan Bykelisi ile Osmanl Dahiliye Nazr arasnda ak ve drst bir dostluk olduunu grmekte. Durum byleyken, acaba Morgenthau neden iki sene sonra Talat Beye iftira atan byle bir malzemenin kitaba girmesine izin vermi? Cevap basit ve Morgenthaunun aka Bakan Wilsonun sava abalarna destek salamak amacyla bir sava dnemi propaganda kitab yazyor olmasyla ilgili. stanbulda bulunduu sre iinde ttihat liderlerle arasnda kurulan yakn dostluklar, bilinli bir ekilde nemsiz gstermeye alarak Morgenthau daha nemli bir ama olan Trk aleyhtar duygularn yaylp sonuta sava yanls bir kamuoyunun olumas hedefi uruna gerei harcamaktadr. Morgenthau Talata veda ziyaretiyle ilgili szlerinin son ksmnda bize gerei ne derece saptrmak niyetinde olduunu gstermekte: Aylardr kafam ok rahatsz eden konu hakknda ite imdi son defa konuacaktm. Ricamn bu defa da ie yaramayacandan korkuyordum ama gene de sylemeye karar verdim. Ya Ermeniler?

Talatn yzndeki canayaknlk annda silindi, ifadesi sertleti ve gzlerinde gene o vahi parlt belirdi. Onlardan bahsetmenin ne yarar var? dedi elini sallayarak. Onlarla iimiz bitti. O konu kapand. Talat ile vedalamamz byle oldu. Bana syledii son sz O konu kapand.oldu.[104] Morgenthaunun Gnlnde, grdmz gibi, bu kapan sylevini uzaktan da olsa andran hibir kayt yok. Morgenthau ve Hendrickin Talat bize tasvir edileri hakknda aslnda sylenebilecek tek ey, ok tutarl olduudur. Srekli, bir iftiradan dierine hi aksatmadan gemekteler ve sona doru yaratclklar azalmaya yz tutunca bu sefer de hazr bekleyen Dileri Bakan Robert Lansing ortaya atlarak aalama izgisini eski dzeyine getirmeye yardmc olmaktadr.
[47] Bykeli Morgenthaunun yksnde kitap boyunca Talat Bey akla gelebilecek her ekilde ktlenmektedir. Bak: AMS- s. 20-24; 34-40, 50-51, 58, 78, 99-100, 123-127, 137-145, 154, 172, 194-95, 19899, 253-55, 286, 326-342 ve 390-392. Daha acmasz ve Talatn genelde bilinen karakter yapsna bundan az uyan bir portre izilmesi dnlemez. [48] AMS s. 20. [49] I.C:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 10 Temmuz 1914. Ayrca bak: FDR:HMS-Kutu No. 5: 15 Temmuz 1914 tarihli Aile Mektubu, s. 10-11. [50] LC:PHM-Bobin No. 5: Morgenthaunun Trkiyede bulunduu sreyi kapsayan btn Gnlk kaytlar, Talat Bey ve Hahamba Haim Naum ile arasndaki yakn toplumsal ilikiden bahseden notlarla dolu. Sadece iki rnek bu ilikiyi sergilemeye yeterli olacaktr. 1) Morgenthaunun Gnlnde 16 ubat 1914 tarihi altnda yle bir not Var: Hahamba Naumda May, Helen, Ruth, Schmavonian, TahU ve ben akam yemei yedik ve saat 12ye kadar oturup konutuk; ve 2) Bundan gn sonra 19 ubat 1914 tarihli Gnlk kaydnda yle yazyor: Talat, Naum ve Schmavonian buraya yemee geldiler; Trkiyedeki durum hakknda etraflca grtk. [51] AMS:s.50. [52] LC:PHM-Bobin No. 5: 1 Ocak 1914 ile 2 Temmuz 1914 tarihleri arasndaki dneme ait kaytlar. [53] LC:PHM-Bobin No. 5: Bak: 4 Mays - 2 Temmuz 1914 arasndaki dneme ait kaytlar. [54] LC:PHM-Bobin No. 5: 2 Temmuz 1914 tarihli kayt. [55] FDR:HMS-Kutu No. 5: 15 Temmuz 1914 tarihli aile mektubu, s. 3-4. [56] AMS:s.50. [57] AMS: s. 51. [58] AMS: s. 116. Trk politikasnn ana ilkesi diye tanmlanm. [59] AMS: s. 133. Bakentin Polis Mdr Bedri Beye atfedilen grler. [60] AMS, s. 174. Cemal Paann gayesi olduu belirtilmekte. [61] AMS. s. 28384. ttihatlarn amac olduu ileri srlmekte. [62] AMS: s. 290. Trk olmayanlar ldrmek istemenin mantki izah olarak gsterilmekte. [63] AMS: s. 292. Trkiyenin sava amac olarak ileri srlmekte. [64] AMS: s. 124. [65] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 29 Ekim 1914. [66] AMS:s. 141-146 [67] AMS: s. 144. [68] LC:LHM-Bobin No.5:Gnlk kayd, 3 Kasm 1914. [69] AMS: s. 144. [70] AMS: s. 144. [71] AMS: S. 332. [72] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 10 Ekim 1914. [73] AMS: s. 339.

[74] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 3 Nisan 1915. [75] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 24 Mart 1915. [76] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 29 Mart 1915. [77] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 3 Nisan 1915. [78] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 5 Ekim 1915, New York Life Insurance Companynin stanbuldaki stats hakknda unlar yazyor: New York Life Insurance Company temsilcileri ve avukatlar irketin kanuna uygun olarak tescil edilebilmesi iin gerekli formaliteler konusunda bilgi almak zere geldiler. stanbulda temsilcileri olduuna gre, irketin ileri hakknda almak istedii her trl bilgiyi hkmetin kolaylkla salayabilecei aka grlyor. Talat Beyin bu irketle ilgili herhangi bir konuda bilgi elde etmek iin bunu Morgentbaudan istemi olmas ihtimali az. [79] Gerekten de Morgenthaunun bu irketle uzun bir gemie dayanan, hatta Polie Sahipleri Komitesinin bir yesi olarak Edward H. Harrimana kar irketi baaryla savunduu 1905 ylna kadar geri giden bir ba bulunmaktayd. irkette oynad rol konusunda daha ayrntl bilgi iin bak: Burton J. Hendrick, Bykeli Morgenthaunun yks-Giri Yazs. The World s Work, Nisan 1918 S. 620-637. Bak: LC:PHM-Bobin No. 7, 2 Aralk 1915 tarihli (Morgenthaunun hala Trkiyede Bykeli olduu dnem) mektup Morgenthaunun Equitable Life Assurance Society of the United Statcse murahhas aza olarak atandn yazmakta. [80] LC:PHM-Bobin No. 6: Gnlk kayd, 21 Mart 1918. [81] LC:PHM-Bobin No. 7: Equitable Life irketinden S. S. McCurdynin 2 Aralk 1915 de Morgenthauya yazd mektup. [82] FDR:HMJ/Gaer-Kutu No 1-2, Sevgili ocuklarm diye balad 29 Haziran 1915 tarihli mektubunda Bykeli, Equitable Life Assurance Society Mtevelli Heyetine seildiinden bahsediyor; bundan da, daha nce (29 Haziran 1915 ten nce) bu greve seilmi olabilecei ve sonuta da, Aralk 1915 tarihinde ykseltilerek irketin Murahhas Azalna getirildii dnlebilir. [83] Her ne kadar Morgenthau kitabnda bu haberi getiren kiinin adn vermiyorsa da, 5 Austos 1915 tarihli Gnlk kayd Talatn ounlukla yapt gibi, Morgenthauya haber iletmek zere mterek dostlar Musevi Cemaatinin ba olan Haim Naumu kullandn ortaya koymakta. Dndmde Bayan Naumu bizde buldum. Kocasnn Talattan bana bir mesaj getireceini syledi. Naumu arttm ve birlikte yemee kaldlar. Naum Talatn benimle Ermeni konusu zerinde konumak istedii iin yanmda Schmavonian olmadan ziyaretine gitmemi istediini syledi. (LC:PHM-Bobin No. 5) Belki de Morgenthaunun Naumun adndan sz etmeme nedeni, Talat Beyi srekli olumsuz bir kii olarak tantmasnn arkasndan Osmanl mparatorluunun Musevi Cemaatinin ba olan bir kiiyle Talat gibi eytann ta kendisi bir adam arasnda neden byle yaknlk olduu yolunda dindalar Amerikan Musevilerinden gelebilecek Sorulara muhatap olmak istememesindendir. [84] AMS: s. 336. [85] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 3 Temmuz 1915. [86] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 8 Austos 1915. [87] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 8 Austos 1915. [88] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 26 Eyll 1915. Ayrca bak: FDR:HMS-Kutu No. 8: 16 Ekim 1915 Mektupda (S. 5-6) Morgenthau, Bezciyann kendisine artlar hakknda ok eyler... anlattna ilikin szlerine ierilerdeki kelimesini ekleyerek konuulan konunun aklk kazanmasn salamakta. [89] AMS: S. 342. [90] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 18 Temmuz 1915. [91] Caieb Gates, Not To Me Only Princeton (Princeton University Press), 1940. Bak: S. 188. Gates Talattan hi te vgyle sz etmiyor ama te yandan sava srasnda Talat ile aralarndaki iliki hakknda ok sayda anekdot zikretmesine ramen, Morgenthauya naklettii dedikodudan kitabnda hi bahsetmemi, Bykeli ise bunu bir gerekmicesine dnyaya duyurma yolunu semi. [93] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kaytlar, Eyll 1915. Ayrca bak: FDR:HMS-Kutu No. 8: Aile Mektuplar, 13 Eyll 1915 ve 1, 10, 16 ve 25 Ekim 1915. [94] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 7 Ekim 1915. [95] AMS: S. 390. [96] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 29 Ocak 1916. [97] AMS: S. 391. [98] FDR:HMS-Kutu No. 12: Morgenthaudan Lansinge mektup, 22 Eyll 1918. [99] FDR:HMS-Kutu No. 12: Lansingden Morgenthauya mektup, 2 Ekim 1918. [100] FDR:HMS-Kutu No. 12: Lansingden Morgenthauya yazlm 2 Ekim 1918 tarihli mektuba ilave edilmi olan Dokuzuncu Makalenin 6. Sahifesi. [102] FDR:HMS-Kutu 12: Morgenthaudan Hendricke yazlm 3 Ekim 1918 tarihli mektupta u blmler bulunuyor: liikte Dileri Bakannn nerilerini bulacaksn. Kendisine gndermi olduumuz daktilo edilmi yazda ilenecekleri yerleri not ettim. Bence nerilerin ou iyi. 3 numaral nerisine gelince, sanrm 13. satrda ilave etti sznden nce Doululara zg yapmack bir nezaketle! diye eklememiz iyi olacak. [103] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 29 Ocak 1916.

BLM V

BR ADAININ GZYLE BYKEL MORGENTHAUNUN YKS

Morgenthau yalnzca Talat Beye kar byle davranm deildi. Enver Paa (ve dier ttihat liderler) ve Alman Bykelisi Wangenheima dair ykde anlattklaryla, onlar hakknda Gnlkte, ailesine yazd Mektuplarda ve nihayet Dileri Bakanlna yollad raporlarnda belirttii asli dncelerini karlatrdmzda, Bykeli Morgenthaunun yksnde yazdklarnn gene geree ters dt grlmekte. Morgenthaunun tarihi yeni batan yazmaya kalkmasn mazur gsterecek tek ey 1916 ylnn ubat ay balarnda Trkiyeden ayrlyla, iki yl sonra kitabn yazld 1918 yl arasnda anlatt olaylarn neden ve sonular hakkndaki grlerinde kkl bir deiiklik meydana geldiini ne srmek olacaktr. Bir baka ve ok daha olas bir aklama da kamuoyunu Bakan Wilsonun sava politikas lehinde etkileme amacna ok iten inand iin, stanbulda kald sre boyunca dostluk ve gvenlerini kazand bu 3 kiiyi (Talat, Enver ve Wangenheim) kt bir kalba dkmesinin ok yce bir amaca hizmet olduuna kendini inandrdn ve bu nedenle de savan ktln ahslarda simgelemek arzusuyla onlar bize ktln bizzat kendiymicesine tantmak istediini dnmek olabilir. Hi kimse Morgenthaunun bu kitapla ne denli byk bir hakszlk ettiini anlamad m? Bu soru, Morgenthaunun Trkiyede geirdii 26 ay sresince yazdklaryla (ki bunlar kendisinin ok karmak bir uluslararas politika oyununun olduka faal bir katlmcs olduunu gsteriyor) kitabnn batan sona en belirgin zellii haline gelmi olan yar gerekleri ve tmyle gerekd beyanlar sistemli bir biimde karlatran herkesin aklna gelmi olmaldr. Roosevelt Ktphanesinde Morgenthau Belgeleri arasnda naslsa muhafaza edilmi olan George A. Schreinerden Bykeliye yazlm tek bir mektup,[105] kendi adalar arasnda hi olmazsa bir kiinin onun bu abalarna kar ktn gstermekte. 1915 ubatndan yl sonuna kadar Trkiyede grevli bulunan tannm diplomatik muhabir Schreiner tarafndan 11 Aralk 1918de yazlan mektupta da, byle bir incelemeden sonra akla gelen sorularn yer aldn grmekteyiz. Schreiner ad bize Bykeli Morgenthaunun yks,[106] 1915 Gnlk kaytlar,[107] ve haftalk Mektuplardaki[ 108] atflardan aina gelmekte. Morgenthau ve Schreinerin 1915 ylnda sk sk, 9 ubat ile 31 Mays tarihleri

arasnda, Gnlk kaytlarna gre, en az 30 kez grtklerine hi phe yok.[109] Morgenthau kitabnda Schreinerden Associated Pressin tannm Amerikal muhabiri[110] diye bahsederken, 9 ubat 1915 tarihli Gnlk kaydnda ise ondan, 937 gnlk gazetede yazlar yaymlanmakta olan, Associated Press of Americann zel muhabiri[111] diye daha geni bilgiyle sz etmekte. Mektubunu, Bykeli Morgenthaunun yksn ksa bir sre nce okumu olmasnn yan sra, Aralk 1918de Morgenthau ile Dileri Bakanlnda rastlamalar zerine yazan Schreiner yle demekte: ...Bu mektubu, sizin gibi ar gayretkelerin dnya barna katkda bulunduu grnde olmadm iin yazyorum. nsanlar arasnda bir anlama zemini salanmadan nce herbirinin olaylar doru bak asndan deerlendirmeleri ve bunun iin de doru ile yanl birbirinden ayrdedebilmeleri gerekmektedir. Baron Wangenheim muhtemelen sizden daha iyi tandma gre, umarm gelecein tarihileri, onun hakknda sylediklerinizi fazla dikkate almazlar. Ama lnn arkasndan konumak herzaman kolay olmutur. Benim kadar biliyorsunuz ki Alman Bykelisi siz ve yardmcnzn anlatt. gibi bir kii deildi. Ne de siz kitapta kendinize yaktrdnz gibi stanbulda her istediini yapabilen ve hereyi bilen bir kiiydiniz. Doruyu sylemem gerekirse Trklere mal ettiiniz acmaszca davranlara siz pek tank olmadnz. Bunun yansra ayaklanmann olduu yrelerde yaayan Ermenilerin saysndan ok Ermeninin ldrldn iddia ettiniz. O insanlarn kaderi sizin yaptnz gibi abartlmadan da yeterince zcyd. Ben ise Ermeni olaylarna belki de Amerikan Eliliinin Ermeni ataelerinin hepsinden ok grg tan oldum. Sizinle ok ak konumam gerekirse Trkleri yeryznn en kt, Almanlar da eer byle bir ey mmknse, onlardan da kt varlklar haline getirme abalarnz alklamam imkansz. Siz de benim kadar iyi biliyorsunuz ki, Baron Wangenheim bir keresinde Ermeniler adna giriimlerinde, zamann Dahiliye Nazr olan Talat Beyden ald ok sert bir cevap zerine Trklerle tm ilikilerini kesme noktasna gelmiti. Acaba btn hkmetlerin kendilerine kar ayaklanmalar bastrma hakkna sahip olduklar hi aklnza gelmedi mi? Bana yle geliyor ki Byk Britanya bile bu hakkn Cumhuriyet[imiz] Kurucularna kar kullanmaktan geri kalmad. Trklerin davranlarnn kabul edilir bir izgiyi amas ok byk talihsizlik ama hi dndnz m ki Dounun olaylara bak as Batnnkinden ok farkl?

stanbuldaki eski dostlarnzn kitabnz hakknda ne dndklerini merak ediyorum. zellikle Enver iin yazdklarnza ne demeli? Halbuki kendisini pek beenirdiniz. Enver Paann bulunabilecek en aydn gen lider olduu doru deil mi? Tabii ok tecrbesizdi, bildiiniz gibi fevriydi ve gvenilemeyecek kiilerle ar yaknl vard ama bunlarn dnda hibir bakmdan sizin anlattnz gibi biri deildi. Ancak biz Batllar kendimizi melek saymamz halinde Trkleri toptan silebiliriz. Trklerin dnyada nesli tkenmi son bir ka centilmen ulustan biri olduu hususunda sizin de benimle ayn fikirde olduunuzdan eminim. Mektubumu size kar bir sava ilan olarak deerlendirmenizi istemem. Size bu hususlardan bahsetmekteki amacm, eski bir Amerika Birleik Devletleri Bykelisiyle kalem mcadelesine girmekten korkmayan hi deilse bir kiinin var olduunu gstermek. Sonuta gerek galip gelecek. Ben de snrl gcm onun hizmetine adadm. u anda Avrupada bulunan notlarm ve dier belgelerim elime geer gemez, stanbulda cereyan etmi olan diplomatik olaylar hakknda herkes daha fazla eyler renecek. Kitabmdan da grm olabileceiniz gibi bu tr durumlarda hafzama gvenmiyorum. Diplomat deil de bir gazeteci olduum iin sylediklerime ok dikkat etmem gerektiini dnyorum.[112] Schreinerin iddia ettii gibi gerein sonunda galip gelmesi ve Morgenthaunun kendine uygun bulduu hereyi yapabilen ve hereyi bilen kii grntsnn biraz olsun kararmaya balayp, Bykelinin Trkleri yeryznn en kt yaratklar olarak tantma abalarnn sorgulanmaya balamas iin yaklak 72 yl gemesi gerekti. Ne gariptir ki, onu yeren Schreinerin mektubunun bugn elimizde bulunmasn Morgenthaunun eski belgeleri saklama merakna borluyuz.[113] Morgenthaunun gaye ve hedeflerini Schreinerin, doru zmledii bir gerek. Onun, kitabna balamadan nce, Bakan Wilson ile yazmalarndan haberi olmamasna ramen, Schreiner kitabn doru ve yanl ayrdetme niteliinden yoksun olduunu anlayarak, byle bir eserin dnya barna katkda bulunaca grn reddetmitir. Ayn ekilde, Morgenthaunun, lm Alman Bykelisi Wangenheim ve onun yansra Talat Bey, Bey, Enver Paa ve genel olarak Trklerin adn ktye karma abalarn da farketmi ve kar kmtr. Bunu da Morgenthaunun stanbulda iken gerekten byle dnmediini kendi kiisel gzlemlerinden bildii iin yapmtr. Daha da ileri giderek, Morgenthaunun, Ermenilerin ektiklerini ele alma biimine de itiraz etmi ve onu, ayaklanmann olduu yrelerde yaayan Ermenilerin saysndan ok Ermeninin ldrldn iddia etmekle sulamtr. Schreiner bunu yaparken, ben ise Ermeni

olaylarna belki de Amerikan Eliliinin Ermeni ataelerinin hepsinden ok grg tan oldum dedii cmleyle ok ilgin bir noktaya deinmektedir. Onun gerekten de Anadoludaki olaylara tank olduunu, Trkiyedeki yaamn anlatt, From Berun to Baghdad: Behind the Scenes in the Near East adl kitabnda grebiliriz.[114] Schreiner burada Zeytunda ayaklanan Ermenilerden oluan ilk srgn kafilesiyle 26 Nisan 1915te Adana yaknlarnda yolda karlamasn anlatmakta.[116] Schreiner stanbula dner dnmez bu grdklerini yazm ve Morgenthauya vermitir ve bylece Bykeliye Ermeni srgnleri konusunda ilk grg tan ifadesini salayan o olmutur. 24 Mays 1915te Schreiner tarafndan tarihi atlp imzalanm olan bu belgenin asl hala Morgenthau Belgeleri arasnda saklanmaktadr.[116] Belki de Schreiner mektubunun ortadan kaldrlmayp bugn Morgenthau Belgelerinin arasnda bulunuyor olmasn sonundaki st kapal tehdide borluyuz. Schreiner yle yazmt: u anda Avrupada bulunan notlarm ve belgelerim elime geer gemez stanbulda cereyan etmi olan diplomatik olaylar hakknda herkes daha fazla eyler renecek. Morgenthau bu szleri, gazetecinin mektubundaki sulamalar kamuoyuna aklama niyetini gsteren bir iaret sanm olabilir. Byle idiyse, korkular gereklememitir. Schreiner her nekadar Wilsonun sava dneminde Avrupa bakentlerine deneyimsiz kiileri bykeli olarak atama alkanln eletiren bir kitap yazdysa ve iinde, tahmin edilecei gibi, Bakann bu uygulamasna rnekler arasnda Morgenthaunun ad geiyorsa da, The Craft Sinister adn tayan bu kitab, nsznde yazdklar okuyucuya aksini dndrmesine ramen mektubundaki sulamalara fazla birey eklemiyor.[117] Schreiner nszde yle demekte: Gelecein tarihilerinin bu diplomat-yazarlarn kitaplarndaki samalklar ok fazla nemsemeyecekleri umulur. Ben kendi payma bu tr kitaplarn yazarlarnn olaylardaki kiisel rollerini yanstma hususunda son derece gvenilmez olduklarn rendim. yle grlyor ki bu eserler hkmetlerin halk ynlendirmek ve gstereceim baz durumlarda olduu gibi, kendi keyifleri iin ortaya kardklar resmi yaynlarla ayn dzeyde.[118] Schreinerin Trkiye de Diplomasi baln tayan blmde yapmakla yetindii ey, Morgenthau ile Alman meslekta Baron Wangenheim arasndaki yakn iliki hakknda ayrntl bilgi vermek ve ayn ekilde, Enver Paa ile olan scak dostluundan bahsetmekten

ileri gemiyor. Wangenheim-Morgenthau yaknl hakkndaki szlerine Schreiner yle balyor: Ama diplomatlarn yazd kitaplar ok ciddiye alnmamal. Olaylarn en bandan beri u ya da bu tarafn yannda bulunduunu syleyen bir Bykeli sadece hafif abartlm tek yanl bir gr sunmaktan baka birey yapmyor olabilir. Bu konuda gerek olan u ki, Bay Morgenthau Beyolundaki [Peral Alman diplomatlar tarafndan olduka sevilen bir insand ve sava ktktan ok sonra bile Baron Wangenheimin dostu olarak bilinmesine itiraz olmamt.[119] Morgenthaunun Talat Bey ve Enver Paa ile olan ilikileri konusunda da Schreiner yle yazyor: Yeni Amerikan Bykelisine zellikle yaknlk gsteren kiilerin arasnda, Trkiye savaa girdikten ok sonra bile, Bayan Morgenthaunun ay ve yemeklerine katlan Enver Paa da bulunuyordu. Ayrca Talat Beyin ve onun yansra baz yksek memur ve subaylarn da Amerikan Bykelisiyle aralar pek iyiydi.[120] Schreinerin szlerinin doruluundan phe edenlerin, yalnzca Morgenthaunun Gnlk ve Mektuplarnn sahifelerini kartrmalar yeterli. stanbuldan kesin ayrlndan 2 hafta evvel, 12 Ocak 1916da Morgenthau ile Talat Bey arasnda aadaki u konuma geiyor: Daha sonra Talat Beyi aradm, beni grmeyi kabul etti. Gittiimizde kendisini ok neeli buldum. Gremediimizden bahsederken, bana gelmelisiniz dedim. Davet edilmeden gelemeyeceini syledi. Ben de ona nasl bir davet arzu ettiini, bu bir le yemei mi yoksa akam yemei mi olsun diye sordum. le yemeini tercih etti. Kendisini davet ettim ve baka kimleri armam istediini sordum. Halili [Hariciye Nazr] diye cevaplad. Peki dedim. Onu ayrca davet etmeme gerek olmadn syledi ve Ben getiririm, onu bana brak dedi.[121] gn sonra 15 Ocakta, Morgenthau yemek davetiyle ilgili izlenimlerini yle not etmi: Talat ve Halil saat 12.30da geldiler, biraz i konutuk ve sonra Philip ve Schmavoniann da katlmasyla yemee oturduk. Hkmetin i grmek iin bana gelmesi en azndan ok deiik bir uygulama olmutu. Yemek pek ho geti ve kendilerine de sylediim gibi kabinenin bu iri gvdeli yelerinin ikisinin de itahlar olduka yerindeydi...[122]

Morgenthaunun Trkiyeden kesin olarak ayrlmasna iki haftadan az bir sre kalmken bile ikisinin arasndaki ilikide hala grlen bu akac havayla, Bykeli Morgenthaunun yksndeki, batan sona kitaba hakim olan, eytann ta kendisi bir Talat Bey grntsn badatrmak imkansz. Schreinerin Morgenthauya yazd mektubunda aka syledii ve Bykelinin Gnlk ve Mektuplaryla kitabnn metninde anlatlanlarn karlatrlmas sonucunda ortaya kt gibi bu kitap, tarihi gereklere dayanan bir eser sanlsn diye gerek olaylar ve kiiler etrafnda kurulmu uydurma bir anlatdr.

[105] FDR:HMS-Kutu No. 12: Schreinerden Morgenthauya mektup, 11 Aralk 1918. [106] AMS: s. 225. lgin bir nokta da, Morgenthaunun, Schreinerin anakkaledeki sava alanlarn gezebilmesi iin gerekli izni kendisinin ona ald yolundaki iddiasnn, hem aralarndaki ilikiden sz eden Gnlk kaytlarnn gsterdikleriyle, hem de Schreinerin yazd mektupla kesin bir tezat tekil etmesidir. Schreiner Morgenthaunun iddiasna ilikin yle yazyor: Doru olmamasna ramen, benim anakkaleye sizin sayenizde gidebildiim gibi nemsiz konular gzard edebilirim... (FDR:HMS-Kutu No. 12)-Schreinerden Morgenthauya mektup, 11 Aralk 1918. [107] LC:PHM-Bobin No. 5: 1915 ylnn Morgenthau Gnlk kaytlar Schreinerin onu u tarihlerde ziyaret ettiini gsteriyor: ubat 9, 10, 11, 14, 15, 16 (iki kez), 18, 20, 22, 23, 25, 26, 27, Mart, 2, 16, Nisan 5, 6, (iki kez) 9, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 22, Mays 23, 24, 31, Haziran, 8, Temmuz 2, 12, Austos 9, 27, 29,1915. [108] FDR:HMS-Kutu No. 7 Aile Mektubu, 15 Mart 1915, s. 9. Morgenthau kendisinin iki gnlk ziyareti srasnda, gazeteci olarak anakkale muharebelerini izlemek zere orada bulunan Schreiner hakkndaki grlerini yle anlatyor: Sonra gemiye dndmzde iki Amerikal gazeteciyle tantm, biri Amerikan Associated Pressten dieri de Chicago Daily Newsdendi. Mlakat isteklerini memnuniyetle kabul ettim. kisi de bala km havasndaydlar. Kendilerine ok iyi davranldn ve arpmalar izleyebilmeleri iin her trl kolayln gsterildiini sylediler. Her ikisi de ar Alman yanlsyd. Associated Pressden Schreiner Gney Afrikada domu ve orada ngilizlere kar arpm. Dieri, Swing ise Holyoke Collegei eski bakanlarndan birinin torunu. (LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kaytlar, ubat-Mart 1915) [109] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kaytlar, 9 ubat 1915 ile 31 Mays 1915 aras. [110] AMS: s. 225. [111] LC:PHM-Bobin No. 5: Morgenthau Gnlk kayd, 9 ubat 1915. [112] FDR:HMS-Kutu No. 12: Schreinerden Morgenthauya mektup, 11 Aralk 1918. [113] Kongre Ktphanesi: Henry Morgenthau Belgelerinin mikrofilm kaytlarnn birok bobininde ou kitab kutlamak iin yazlm bir hayli mektuba rastlanmaktadr. Schreinerinki bunlar arasnda, Morgenthauyu stanbul dneminden iyi tanyan bir kii tarafndan yazlm olan ve kitabndaki grlerine iddetle kar kan tek mektup rneidir. [114] George A. Schreinerin saysz kitaplar arasnda Trkiyedeki grevinden en ayrntl biimde bahsedeni From Berlin to Baghdad: Behind the Scenes in the Near East, New York (Harper & Brothers), 1918 kitabdr. 1915 ylnda Schreinerin Trkiye'de geirdii dokuz aylk sreyi kapsayan bu 350 sahifelik gnlk tarz kitabn Osmanl mparatorluunun I. Dnya Sava dnemini anlatan kitaplarn bibliografyasnda adna ok seyrek rastlanmas garip. nk kitap anakkale muharebelerinin en nemli safhalarn ve dier bir ok ilgin olay bizzat grm bir kiinin anlatm. (Bundan sonra: Schreiner, Near East. [115] Schreiner, Near East: s. 183-213, Ermenistann Ac Ykl Kzl Kervan balkl blmn 1915 Ermeni srgnlerinin ilk grg tan anlatmlarndan biri olduu muhakkak. [116] LC:PHM-Bobin No. 22: ki sahifelik, tek aralkla daktilo edilmi to Tarsus baln tayor ve George A. Schreiner, stanbul, 24 Mays 1915 imzal. [117] George A. Schreiner, The Craft Sinister: A Diplomatico-Political History of the Great War and its CausesDiplomacy and International Politics and Diplomatists as Seen at Close Range by an American Newspaperman who Served in Central Europe as War and Political Correspondent. New York, 1920. Trkiyedeki Amerikan diplomasisi iin bak: zellikle s. 110-135 (Bundan sonra: Schreiner: Craft Sinister). [118] Schreiner, Craft Sinister: s. xx.

[119] Schreiner, Craft Sinister: s. 126. [120] Ayn yerde. [121] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 12 Ocak 1916. [122] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 15 Ocak 1916.

BLM VI

NEDEN GNMZDE HALA AYNI YK Y DNLYORUZ?

Eer bu kitap, sadece baarl bir emlak komisyoncusu iken seim kampanyalar iin ba toplamaya balayan ve sonunda da bu gayretleri karl kabinede gzn diktii Maliye Bakanl yerine daha mtevazi bir lokma olan Osmanl mparatorluunda bykelilik greviyle yetinen birinin anlar olarak kalsayd, Henry Morgenthauyu biz de tm dnyayla birlikte, yarm asr nce unutmu olurduk. Ancak, durum bu deil. lk basks zerinden yetmiiki yl gemesine ramen Bykeli Morgenthaunun yks 1990 ylnda hala piyasada mevcut, ve gene ayn yl, Amerikan Senatosundaki grmelerde ok sayda iyiniyetli senatr, ttihat ve Terakki Hkmetinin Ermeni aznlna kar bir soykrm tasarlayp uygulad tezinin ispat olarak Morgenthaunun kitabndan alntlar okuyabiliyor. [123] u anda Amerikan orta retim kurumlarnda kullanlmakta olan Soykrm ve Toplukym ncelemeleri Ders Kitaplarnn bazlar salksz beyinlerin nasl bir soykrm planlayp uyguladna rnek olarak rencilere ykden alnm blmleri gstermekte. [124] Ksacas Bykeli Morgenthauun yks artk oktan hakettii zere rafa kaldrlaca yerde, Trkleri hala, gemiin pimanlk duymayan soykrm sulular arasnda gsteren yaynlarn nde geleni olmaya devam ediyor. Her nekadar bu incelemenin amac Osmanl Ermenilerinin balarna gelenlerinin soykrm olarak tanmlanp tanmlanamayaca sorusunun cevabn bulmaktan ok, Bykeli Morgenthaunun yksndeki gereklerle hayal unsurlarn birbirinden ayrmak ise de, bununla birlikte, olayn daha geni boyutlarn da gznnde bulundurmamz gerek. Morgenthaunun, stanbuldaki Amerika Birleik Devletleri Bykelisi olmasnn yansra, Osmanl Ermenilerinin savata ektiklerinin tm dnyaya duyurulmasnda ok nemli rol oynam bir kii olduunu grmek gerekir. Gerekten de sava boyunca Ermeni sylencesinin yaylmasyla balantl genellikle ada rastlanr. Bunlar, 1916 ylnda The Treatment of

Armenians in the Ottoman Empire,[125] adl belge derlemesiyle dikkatleri ilk eken Lord Bryce, 1917-18de Le Rapport Secret du Dr. Johannes Lepsius sur les Massacres dArmenie[126] adl kitabyla konuyu Avrupann geri kalan ksmna duyuran Alman protestan papaz Johannes Lepsius ve bir de 1918 ylnda Avrupa ve Amerikada ayn anda baslan Bykeli Morgenthaunun yks ile Henry Morgenthau. Daha az bilinen husus, bu eserin arasndaki balant ve zellikle de Henry Morgenthaunun herbirinde oynad roldr. Morgenthau 31 Temmuz 1915 tarihli Gnlk kaydnda Alman papaz Lepsius ile ilk grmesinden bahsederken yle yazmakta: Saat 3te Potsdaml Dr. Johannes Lepsius geldi. Ermenilerle ilgili konularda birok ey anlatt, bizim neler bildiimizi renmeyi ok istiyordu. Lepsius bireyler yapma konusunda gerekten ciddi grnyor. Buradan Cenevreye gidip Uluslararas Kzlha rgt, tarafsz devletlerin bakanlar ve Papadan yardm isteyerek dnya apnda bir protesto hareketi balatmay nerdi.[127] Morgenthau bu grmeyle ilgili Aile Mektubunda bu szleri tekrarla yle ilave etmi: Rumlara nasl davranldn renmek isteyen Profesr ile Yunan Maslahatgzar Tsamados arasnda bir grme saladm.[128] Morgenthau bu bulumadan ylesine etkilenmiti ki ayn gn Dileri Bakanlna ifreli bir telgraf gndererek: Elilik dosyalarnda bulunan tm bilgilerin Lepsiusa verilebilmesi hususunda izinlerini istedi. Telgraf yle diyordu: Doktor [Lepsius], bu vahete bir son verilmesini srarla istemesi hususunda Almanyay iknaya almak zere ortak bir giriimde bulunulmas iin konuyu Uluslararas Kzlha rgtne gtrmeyi neriyor. Elilik dosyalarnda bulunan bilgilerden yararlanmay cidden istiyor. Bakanln itiraz yoksa bunu kendisine salayacam. Her nekadar belgeleri inceleme istei Lepsiusdan geliyorsa da, telgrafn genel havasndan Morgenthaunun da byle bir istei onaylad aka anlalyor. 31 Temmuz grmesinin hemen ardndan Morgenthau Lepsiusu 3 Austos 1915 tarihinde akam yemeine davet etmi. Gnlkte bu tarihli kayt, konumalarnda aadaki hususlardan bahsedildiini gstermekte: Ermeni olaylar hakknda uzun ve ayrntl bir konuma yaptk. Lepsius bize bu konuda daha nceki faaliyetlerini anlatt. Srgnleri durdurmak iin u anda yaplabilecek fazla bir ey olmadn dnyor ama Uluslararas Kzlha harekete geirmek zere svireye, Cenevreye gidecek. Helferichle grmesini ve ona bunun ekonomik adan Trkiyenin yok

olmas demek olup en sonunda Almanlarn ellerine geenin sadece bo bir kabuk olacan anlatmasn syledim. Schmavonian arttm, yemekten sonra gelip o da konumaya katld.[130] 6 Austos 1915 gn Morgenthau Dileri Bakan Robert Lansingden yle bir ifre ald: Lepsiusa dosyalar gsterme hususunda karar size brakyorum.[131] Daha sonra 11 Austos 1915te Lepsius bir kez daha Morgenthauya gelerek ona leden sonra Enver ile grebileceini tahmin ettiini ama bunun fazla bir yarar salayacan ummadn syleyip yetkililerin planlarn sonuna kadar uygulamaya kararl grndklerini bildirmitir.[132] 14 Austosta Lepsius Morgenthauyu tekrar ziyaret etti. Gnlk kaydnda bu grmeyle ilgili u notlar gryoruz: Lepsius geldi, ona okumas iin baz raporlar ve Arapa bir brorn evirisini verdim. Bana Enver ile konutuklarnn hepsini anlatt. Onun kendisine Ermenilerden kurtulma niyetlerinden bu kadar aka bahsetmesine arm. Enver bunun kendileri iin bir frsat olduunu ve bunu deerlendireceklerini sylemi. Bana sylediinin hemen aynn ona da sylemi. [133] 23 Austos 1915 tarihli Aile Mektubundaki bir blm Gnlk kaydnn ilk cmlesinin aklk kazanmasn salyor. Gnlkte, Morgenthaunun ona okumas iin baz raporlar verdim szleri, Lepsiusun sadece baz raporlara bakmasna m msaade ettii, yoksa ona bizzat Elilik dosyalarndaki raporlarn suretlerini mi teslim ettii hususuna tam anlamyla aklk getirmiyor. Mektup Lepsiusa aslnda belgelerin suretlerinin verildiini kantlamakta. Dr. Lepsius geldi ve ona konsoloslarmz tarafndan gnderilen raporlarn bazlarn ve Arapa bir brorn evirisini verdim.[134] Yukardaki szler olmasa da, kitaplarnda anlatlanlarla, Morgenthauya konsoloslar ve Amerikan misyonerleri tarafndan gnderilen raporlardaki verilerin basite karlatrlmasndan Lepsiusun kitab iin ana kaynan Morgenthau olduu ortaya kmaktadr. Kendisinin sava srasnda Osmanl bakentinde sadece bir ay kald ve Anadoluda nisbeten az sayda Alman misyoneri bulunduu gznne alnnca, elindeki srgnlerle ilgili malzemenin ounun Amerikal Protestan misyoner kaynaklardan salanm olmas artc deil. Morgenthaunun Lepsiusa Elilik dosyalar iindekilerin suretlerini vererek uygulad kiisel karar, Lansingin ona verdii yetkinin azamisini kullandn belli ediyor.

Daha da ilginci, Lansingin Lepsius konusunda kendisine verdii kstl yetkiyi, Morgenthaunun, benzer durumlarda da kullanabilecei eklinde yorumlamay tercih etmi olmasdr. Byle bir durum da belirmekte gecikmedi. Lansingin ifresinin gelmesi zerinden daha bir ay bile gememiti ki, Morgenthau, 1914 ylnda Filistine yapt seyahat esnasnda tant Lord James Brycedan bir mektup ald. Report of the Committee on Alleged German Outrages ya da ksaca Bryce Raporu adyla bilinen almasyla Wellington Houseun bu tr kym olaylarna dayandrd sava propaganda faaliyetlerine adn vermi olan Bryce, nce Ermenilerin urad akl almaz kymdan bahisle mektubunun esas gayesine gelmekte. stedii u: Eer Eliliinize, Trkiyenin Dou vilayetlerinde bulunan Amerikan misyonerlerinden bu durumu aydnlatc raporlar gelirse, bunlar zaman zaman grmeme umarm msaade edersiniz. Konsoloslarnzn raporlarna gelince, elbette tarafnzdan yalnz hkmetinize gnderildiini biliyorum.[135] Morgenthau bu sefer izin alma zahmetine katlanmsa bile, belgelerinin ve telgraflarnn suretlerinin bulunmas gereken Amerika Dileri Bakanl Arivlerinin dikkatle aratrlmas sonucunda byle bir belge ortaya karlamamtr. Ne var ki, Morgenthau, Lord Brycein isteini hi zaman kaybetmeden yerine getirmitir. Brycein 1916da kard The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire adl derlemesindeki belgelerle, elimizde bulunan Morgenthauya sunulmu raporlarn suretlerinin stnkr bir karlatrlmas bile, Bykelinin Brycea ne lde kaynak salam olduunu ortaya koymakta.[136] Ayrca, Brycein, Konsoloslarnzn raporlarnn sadece Dileri Bakanlna gnderilmesi gerektiini bildii yolundaki hatrlatmasn da (acaba aksini yapmasn m ima etmek istiyordu?) Morgenthaunun pek dikkate almad ortada, nk kendisine gnderilmelerinden birka ay sonra, Amerikan Konsolosu J. B. Jacksonun Halepten gelen raporlar, Brycein kitab iinde kaynak gsterilmeden yaymlanmt.[137] Bunun bir rastlant olmad, yani ngilizlerin bu bilgileri baka kaynaklardan elde etmedikleri, bizzat, Morgenthau gibi yetkili bir az tarafndan dorulanmakta ve Bykeli Red Cross Magazinein Mart 1919 saysna yazd bir makalede Brycea belge salama konusundaki rol hakknda yle demekte: Olaylarn olduu gibi kayda gemesi iin kymn grg tanklarnn bana verdikleri ifadelerin zabtlarnn itinayla tutulmasn saladm. Bu ifadeler, her eit mltecinin, Hristiyan misyonerlerin ve dier ahitlerin beyanlarn iermekteydi. Topladm malzemenin

ou Vikont Brycein hazrlad mkemmel belge derlemesi iinde baslm bulunuyor.[138] Sava dneminde Trkler aleyhinde yaplan propagandann en etkili rneklerinden birinin esasn tekil eden bu belgelerin ngiliz haberalma rgtne tarafsz Amerika Birleik Devletlerinin bir Bykelisi tarafndan saland ve bunlarn Amerikan kamuoyunu Trkler ve Almanlar aleyhine kkrtarak lkeyi savaa sokma amacn gden ngiliz abalarnn bir paras olarak yaymland anlalnca, Morgenthaunun kulland yetki konusunda insan meraka dyor.[139] Morgenthaunun malzemelerinden yararlanm olan tek propaganda eseri, Brycenki deildi. I. Dnya Sava esnasnda ngiliz propagandas hakknda yaplm almalarn birinde sekin tarihi ve kym propagandasnn adeta uzman diye tantlan Wellington House yesi Arnold Toynbee, Armenian Atrocities: Murder of a Nation (Londra, 1915) ve The Murderous Tyranny of the Turk (Londra, 1917) adl eserlerinde[140] Trkleri ele alp mahkum etmitir. Hi sz edilmeyen gerek, Toynbeenin 1915te yaymlad kymlar hakkndaki bilgilerinin ounu ona salayann Henry Morgenthaudan bakas olmaddr. [141] Morgenthaunun salad bilgilerin ne lde deer tadna ilikin ok nemli sorumuzu bir kenara brakacak olsak dahi, geride gene tartma gtrmeyen bir gerek kalyor ki, o da Trklerin Ermenilere yaptklarn konu alan sava dnemi kitaplarnn hepsinin ortaya knda Morgenthaunun ok nemli bir rol oynaddr. Henry Morgenthau; Alman Lepsius, ngiliz Lord Bryce ve Arnold Toynbee gibi yazarlara kaynak salamada arac olarak, Bakan Wilsona 1917 yl sonlarnda, daha sonra, Bykeli Morgenthaunun yks adyla kacak olan kitabnn projesiyle ilgili ba vuruundan ok nce, Trkler ve Almanlar aleyhinde bir kamoyu yaratlmasnda olduka etkili olmutur. Tarafsz bilimselliin ilkel duygusalla, tarihi gerekiliin de propaganda amalarna yerini brakt, Trk-Ermeni Tarihi diye bilinen dar kapsaml bir konuya deil de baka herhangi bir tarihi dneme ait olsayd, byle nemli bir kitap hakknda, elinizdeki monografiye gelinceye kadar yaplm hibir inceleme bulunmamas dnlemezdi. Peki, ya, Ermeni soykrm zerine alm, eserlerinin bibliyografyalarndan, Kongre Ktphanesi koleksiyonlarndaki Morgenthau Belgelerinden ve dolaysyla onlarn arasnda bulunan Gnlkten yararlandklar anlalan bilim adamlarnn, son yllarda ardarda baslan eserlerinde, Morgenthaunun yksn oluturan tmyle yalan ve yar gerek verileri nakletmelerine ve bunu yaparken de en arpc tutarszlklar[142] bile grmezlikten gelerek sorgulamamalarna ne demeli?[143]

nsan ister istemez, 1970lerde ve 1980lerin banda resmi Trk grevlilerine (ve evrelerinde bulunanlara) kar terrist eylemlere ba vurarak suikast dzenleyen Ermeni genlerinin kann Bykeli Morgenthaunun yksn okuyarak etkisi altnda kaldn merak ediyor. Acaba bunlarn ne kadar I. Dnya Sava srasnda henz dnyaya bile gelmemi olan bu masum insanlarn Morgenthaunun iddiasna gre Ermeni sorununu zme konusunda ayda Abdlhamitin otuz ylda yaptklarndan daha fazlasn yaptm szleriyle vnen Talat Bey ile srf ayn etnik soydan geldikleri iin, terrist saldrlarna hedef olmay hak ettiklerini dnmeye balamt? Bilim adamlarnn grevi gerei bulmak, desteklemek ve korumaktr, yoksa bir takm hayal rnlerini sahiymi, ya da yalanlar gerekmi gibi yayarak nefret retmeye yardmc olmak deil! Henry Morgenthau leli krkdrt yl oldu. Kitabnn artk bir kenara braklma vakti ise oktan geldi ve gemekte. Bize brakt miras hakl olarak Trkiyede geirdii yirmialt ay boyunca tuttuu Gnl, Mektuplar ve Amerika Dileri Bakanlna gnderdii telgraf ve raporlardr. Asl Bykeli Morgenthaunun yks ite bunlardr.

[123] ubat 20-22 ve 27 1990 tarihli Kongre Tutanaklar - Senato iinde Osmanl Ermenilerinin I. Dnya Sava esnasnda Trkler tarafndan uygulanan bir soykrma kurban gittikleri tezinin kant olarak Morgenthaunun yksne yaplm atflar sayszdr. [124] Bir ou arasnda bunlara en iyi rnek Margot Stern Strom ve William S. Parsonsun Facing History and Ourselves: Holocaust and Human Behavior. (Watertown, Massachussets 1982) adn tayan ve lkede bir ok eyaletlerde ders kitab olarak kullanlmakta olan almadr. Bu el kitabnn 316-382. sahifelerinde Ermeniler Unutulmu Bir Soykrm OlayGemiteki Deneyimlerden Ders Alyor muyuz? balkl blm, Bykeli Morgenthaunun yksnden ok yararlanmakta ve sahife 322-323, 367-68 ve 372 de kitaptan uzun alntlar yer almaktadr. [125] The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire: Documents Presented to Viscount Grey of Fallodon, Secretary of State for Foreign Affairs. Londra (Hodder & Stoughton), 1916. Bu 700 den fazla sahifelik byk kitap aslnda tarihi Arnold Toynbe tarafndan derlenmitir (Bundan sonra: Toynbee,Treatment). [126] Lepsius, Johannes, Le Rapport Secret du Dr. Johannes Lepsius sur les Massacres d Armenie. (Payot & Cie.). Paris 1918. [127] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 31 Temmuz 1915. [128] FDR:HMS-Kutu No. 8: Aile Mektubu;9 Austos 1915, s. 9. [129] NA: Kayt Grup No 59: 867.4016/83 Morgenthaunun Dileri Bakanna ektii telgrafn metni, 31 Temmuz 1915. Ayrca bak: LC:PHM-Bobin No. 7: Morgenthau Belgelerindeki Dilerine ekilen ifreli telgrafn (31 Temmuz 1915) zeti. [130] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 3 Austos 1915. [131] NA: Kayt Grup No 59: 867.4016/83 Lansingden Morgenthauya telgraf, 4 Austos 1915. Ayrca bak: LC:PHM-Bobin No. 7. Lansingin Washingtondan 4 Austosta ektii ve 6 Austos 1915te alnan ifreli telgrafn Morgenthau Belgeleri arasndaki zeti. [132] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 11 Austos 1915. [133] LC:PHM-Bobin No. 5: Gnlk kayd, 14 Austos 1915. [134] FDR:HMS-Kutu No. 8: Aile Mektubu 23 Austos 1915, s. 5. [135] LC:PHM-Bobin No. 7: Brycedan Morgenthauya mektup, 7 Austos 1915. Lord Brycein kendi adnn saygnlndan yararlanarak Amerikay savaa sokma amacyla Wellington House tarafndan yrtlen propaganda gayretlerine ne tarzda destek verdii konusunda bilgi edinmek iin bak: Michael Sanders & Philip M. Taylor, British Propaganda During the First World War, 1914-1918. London (Macmillan), 1982, s. 143-144.

Bundan sonra: Sanders/Taylor, Propaganda. [136] Morgenthau Belgeleri, zellikle: LC:PHM-Bobin No. 7 ve 22de Morgenthauya Mays 1915 ba ile ayn yln sonu arasnda verilen misyonerlerin, konsoloslarn ve seyyahlarn raporlarnn kopyeleri bulunmakta. [137] rnein, bak: Toynbee, Treatment: s. 547: Halep: Halepte Yerleik Bir Yabanc Uyrukludan Alnan Rapor Serisi; Ermeni ve Suriyeliler iin Amerikan Yardm Komitesi Tarafndan Bildirilmitir: 12 Mays 1915 tarihli Rapor. Burada bahsi geen Halepteki yerleik yabanc uyruklu Amerikan Konsolosu J. B. Jacksondan bakas deildir, Brycein kitabndaki blm de dorudan Jacksonun Morgenthauya verdii bir rapordan alnmtr. (Bak: LC:PHM-Bobin No. 7). [138] Henry Morgenthau, The Greatest Horror in History, Red Cross Magazine (Mart 1919), s. 8. [139] Sanders/Taylor, Propaganda: s. 144-46. [140] Sanders/Taylor, Propaganda: s. 145-46. [141] Arnold J. Toynbeenin Armenian Atrocities: The Murder of a Nation, Londra (Hodder & Stoughton), 1915 ve The Murderous Tyranny of the Turks, Londra (Hodder & Stoughton), 1917 adl eserleriyle, Morgenthau Belgeleri arasnda bulunan, seyyahlarn, misyonerlerin ve konsoloslarn raporlar (Bak: LC:PHM-Bobin No. 7 ve 22) karlatrldnda bunun gerek olduu ortaya kyor. Elimizdeki kaytlar erevesinde malzemeyi Bryce/Toynbeee dorudan Morgenthaunun verdiini kesinlikle sylememiz imkansz. Bunu baz araclar vastasyla yapm olabilir. [142] Richard C. Hovannisian, The Armenian Holocaust: a Bibliography Relating to the Deportations, Massacres and Dispersion of the Armenian People, 1915-1923. Cambridge, Massachusetts, (Armenian Heritage Press) 1980. Hovannisian burada 13. sahifede Amerikan Kongre Ktphanesi, Yazmalar Blmnde bulunan belge koleksiyonlarn verirken Morgenthau Belgelerinden yle bahsetmekte Henry Morgenthau Sr. Belgeleri (katliam ve Bykelinin sonusuz kalan mdahele giriimleri hakknda yzlerce rapor iermektedir). Her ne kadar raporlar yzlerle deil sadece dzinelerle saylabilecek kadarsa da, gene Hovannisianin bu beyan kendisini (1980'lerde bu belgeler zerine yaynlanm alma olmad gznne alnarak) gerekten Kongre Ktphanesindeki Morgenthau Belgelerini incelemi gibi gstermekte. [143] Buna bir rnek olarak Ermeni asll Amerikan bilim adam Richard C. Hovannisiann aada adlar verilen eserlerinde sk sk Morgenthaudan yapt alntlar gsterebiliriz: lk eserleri arasnda Armenia on the Road to Independence 1918, Berkeley, 1967, s. 52 Son eserleri arasnda Armenian Genocide in Perspective New Brunswick, 1986, iinde sahife 29-30 da yer alan makalesi Historical Dimensions 1878-1923 ve sahife 112 de yer alan makalesi Armenian Genocide and Patterns of Denial. Aka grlyor ki gncel abalarn Ermeni soykrmnn tarihi bir gerek olduunu kabul etmek istemeyen taraflar konusunda konferans verip, kitap yazmada younlatrm olan Hovannisiann (en son makalesi Armenian International Magazine (Cilt 1 No 1. (Temmuz 1990), s. 16-17 Osmanl Ermenilerinin kaderi konusunda almalarn dayandrd kaynaklar daha dikkatli bir incelemeye tabi tutmu olmas daha yararl olacaktr.

BBLOGRAFYA

KTPHANE VE ZEL YAZMA KOLEKSYONLARI

I. FRANKLIN DELANO ROOSEVELT KTPHANES, HYDE PARK, NEW YORK: Roosevelt Ktphanesinde Bykeli Henry Morgenthaunun olu Henry Morgenthau Jr. Belgeleri bulunmaktadr. Bunlar arasnda Morgenthau ile dorudan ilgili iki seri vardr (No. 8 ve 10) a) Sert 8: GAER DOSYALARI: 22 kutuluk blmn 1 ve 2 no.lu kutular, oul Morgenthauya yaynlanmam otobiyografisini yazmakta yardm eden Joseph Gaer tarafndan derlenmi ve baba oul arasndaki muhaberatn kopyalarn kapsyor. Sahife 54-330 arasnda Morgenthaunun stanbulda geirdii Kasm 1913 ile Ocak 1916

arasndaki dneme ait mektuplar bulunmaktadr. Burada FDR-HMJ/ Gaer+Kutu Numaras eklinde atf yaplmaktadr. b) Sert 10: HENRY MORGENTHAU, SRNUN BELGELER: ncelikle Bykeli Henry Morgenthaunun i ve ahsi mektuplarndan meydana gelen bu koleksiyon, Morgenthaunun stanbul dnemine ait ok sayda malzemeyi olanlar Morgenthaunun Amerika Birleik Devletlerindeki akrabalarna gnderdii haftalk aile mektuplardr. (Bunlar 5, 7, 8 ve 10 numaral kutulara dalm haldedir). Burada onlara atf FDR:HMS+Kutu numaras verilerek yaplacaktr. II. LIBRARY OF CONGRESS - WASHNGTON D.C YAZMA BLM: Burada Henry Morgenthau Belgeleri ad altnda 30.000 paradan meydana gelmi bir koleksiyon bulunmaktadr. Bu evraklarn 41 bobinden oluan bir mikrofilm kaydn kullandm. Koleksiyon Morgenthaunun 1860larda ocukluundan 1946 ylnda lmne kadar hayatnn tm devrelerine ait malzeme iermektedir. Trkiyedeki Bykelilii dnemi asndan en ok nem tayan 5 numaral bobin olup, Bykelinin Trkiyede geirdii 26 aylk srenin kelimenin tam anlamyla her gnnn kaytl olduu Gnlnn daktilo edilmi metnini iermektedir. Bu alma iinde koleksiyondaki belgelerden yaplan alntlara atf LC :PHM+Bo bin numaras eklinde olacaktr. Ayrca, bu koleksiyonda bulunan Woodrow Wilsonun evraklar da incelenmitir. III. MR. VE MRS. ROBERT RUSNAKA (WINFIELD, ILLINOIS) AT HENDRICK BELGELER KOLEKSYONU: Bykeli Morgenthaunun yks kitabn yazm olan Burton J. Hendrickin belgeleri, torunu Mrs. Martha Rusnakda bulunmaktadr. Kocas, Amerikan tarihi uzman Prof. Robert Rusnak, bu belgeler arasndan Hendrick-Morgenthau ilikisi hakknda ok sayda belgenin fotokopilerini salamtr. Bu almada onlara atf Hendrick/Rusnak+bahsi geen belgenin tanm eklinde yaplacaktr. IV. U.S. NATIONAL ARCHIVES (AMERKAN ULUSAL ARVLER), WASHNGTON, D.C.: zellikle Kayt Grup Numara 59 ve 84deki baz Ondalk Sistem Dosyalar Morgenthaunun gnderdii raporlarn incelenmesi iin kullanlmtr. Aralarnda bilhassa yararl olanlar, 867,4106 (Mikrofilm Yaynlar 353: Bobin No 43'ten 48e kadar) numaral dosyada bulunan malzemedir. Bunlar Trkiyede 1910-1929 yllar arasndaki toplumlararas ilikiler zerinedir ve Morgenthaunun Ermenilerle ilgili raporlarnn ounluu burada bulunmaktadr. Bu almada bunlardan alnt yapldnda NA: Kayt blm numaras ve Ondalk Dosya verileri eklinde okuyucuya aktarlacaktr. V. COLUMBIA NVERSTES: BUTLER - KTPHANES SZL TARH ARATIRMA BLM: Prof. Alan Nevinsin Burton J. Hendrick ile yapt ve The Reminiscences of Burton J. Hendrick [Burton J. Hendrickin Anlar] baln tayan mlakat New York Citydeki bu koleksiyondan alnmtr.

BU ALIMADA KULLANILAN YAYIMLANMI BELGE DERLEMELER:

Great Britain. The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire : Documents Presented to Viscount Gray of Fallodon, Secretary of State for Foreign Affairs. [Osmanl Imparatorluunda Ermenilere yaplan Muamele: Dilerinden sorumlu Devlet Bakan Fallodon Vikontu Graye verilen Dkmanlar]. London (Houghton & Stoughton), 1916. Lepsius, Johannes. Le Rapport Secret du Dr. Johannes Lepsius sur les Massacres dArmenie. [Ermeni Katliam zerine Dr. Johannes Lepsiusun Gizli Raporu]. Paris (Payot & Cie.), 1918. Toynbee, Arnold J. Armenian Atrocities: The Murder of a Nation. With a speech delivered by Lord Bryce. [Ermeni Kym: Bir Ulusun Katli Lord Bryce tarafndan yaplm bir konuma ile]. London (Houghton & Stoughton), 1915. 1913-16 YILLARI OSMANLI MPARATORLUUYLA LGL DPLOMAT, GAZETEC, ASKER VE MSYONER ANILARI Atkinson, Harriett H. Mrs. Harriet H. Atkinsons Eyewitness Account of the Massacres at Harpoot, [Bayan Harriet H. Atkinsonun Harputtaki Katliamlar Hakknda ahsi Gzlemleri], The Armenian Review, Volume XXIX., No. 1 (Spring, 1976), sahife. 3-25 + Fotograplar. Barrows, John Ottis. In the Land of Ararat: A Sketch of the Life of Mrs. Elizabeth Freeman Barrows Ussher, Missionary to Turkey and a Martyr of the Great War. [Ar Da lkesinde: Trkiyede Misyoner ve Sava

ehitlerinden olan Bayan Elizabeth Freeman Barrows Ussherin Hayatnn Ksa Hikayesi] New York (Fleming H. Revell Co.), 1916. Chamber, Ada Pierce. In An Anatolian Valley. [Anadoluda Bir Vadide] New York (Bourgey & Curl, Inc.), 1955. Chambers, William Nesbitt. Yoljuluk: Random Thoughts of a Life in Imperial Turkey. [Yolculuk: mparatorluk Trkiyesinde Yaam Uzerine Geliigzel Dnceler] Londra (Simpking Marshall, Limited), 1928. Clark, Alice Keep. Letters from Cilicia. [Kilikyadan Mektuplar] Chicago, (A.C. Weinthrop & Co.), 1924. Compton, Carl C. The Morning Cometh: 45 Years with Anatolia College. [Ve Sabah Oldu: Anadolu Kolejinde 45 Yl] New Rochelle, N.Y. (Aristide D. Caratzas), 1986. Daghlian, Levon K. Under the Gallows. [Daraac Altnda] Beirut (Hamaskaine Press), 1970. Davis, Leslie A. The Slaughterhouse Province: An American Diplomats Report on the Armenian Genocide, 1915-191 7. [Mezbaha li: Bir Amerikan Diplomatnn Ermeni Soykrm zerine Raporu, 1915-1917] Edited by Susan Kelekian Blair. New Rochelle, N.Y. (Aristide D. Caratzas), 1989. Djemal Pasha. Memories of a Turkish Statesman, 1913-1919. [Bir Trk Devlet Adamnn Anlar] New York (George A. Doran Co.), 1922. Eby, D.C. At the Mercy of Turkish Brigands: A True Story. [Trk Haydutlarn Elinde: Gerek Bir yk] New Carlisle, Ohio (The Bethel Publishing Co.), 1922. Einstein, Lewis. Inside Constantinople During the Dardanelles Expedition. [anakkale Seferi Boyunca stanbulda] New York (E.P. Dutton & Co.), 1918. Gates, Frank Caleb. Not To Me Only. [Yalnz Bana Deil] Princeton (Princeton University Press), 1940. Glocker, H.W. Interned in Turkey, 1914-1918. [Trkiyede Gzaltnda, 1914-1918] Beirut, Lebanon (Sevan Press), 1969. Halide Edib. Memoirs of Halide Edib. [Halide Edibin Anlar] New York & London (The Century Company), 1926. Herbert, Aubrey. Ben Kendim. London (Hutchinson & Co.), 1924. Herbert, Aubrey. Mons, Anzac and Kut. [Mons, Anzak ve Kut] London (Hutchinson & Co.), 1919. Horton, George. The Blight of Asia: An Account of the Systematic Extermination of Christian Populations by Mohammedans and the Culpability of Certain Great Powers. [Asyann Umutsuzluu: Hristiyan Halkn Mslmanlarca Sistematik Bir ekilde Yok Edilii ve Baz Byk Devletlerin Suu] Indianapolis (The BobsMerrill Co.), 1926. Knapp, Grace H. The Tragedy of Bitlis, Being Mainly the Narratives of Grisell M. Mclaren and Myrtle O. Shane. [Bitlis Trajedisi, Grisell M. Mclaren ve Myrtle O. Shanein Anlattklar] New York (Fleming H. Revell Co.), 1919. Liman von Sanders, Otto. Five Years in Turkey. [Trkiyede Be Yl] Annapolis, Maryland (United States Naval Institute), 1927. Morgenthau, Henry (in collaboration with French Strother). All In A Life-Time. [Bir Omr Boyu] Garden City, N. Y. (Doubleday, Page & Co.), 1922. Morgenthau, Henry. Ambassador Morgenthaus Story. [Bykeli Morgenthaunun yks New York (Doubleday, Page & Co.), 1918. Morgenthau, Henry, Secrets of the Bosphorus, [Boaziinin Srlar] London (Hutchinson & Co.), 1918. Morgenthau, Henry. The Tragedy of Armenia. [Ermenistan Trajedisi] London (Spottiswoods, Ballantyne & Co.), 1919. (Ayr basm The Greatest Horror in History, [Tarihin en Byk Deheti], The Red Cross Magazine, Nisan, 1919). Niepage, Martin. The Horrors of Aleppo, Seen by a German Eye-Witness. [Halepte Dehet, Bir Alman Grg Tannn zlenimleri] New York (George H. Doran Co.), 1918. Nogales, Rafael De. Four Years Beneath the Crescent. [Hilal Altnda Drt Yl] London (Charles Scribners Sons), 1926. Nogales, Rafael De. Memoirs of a Soldier of Fortune. [Bir Paral Askerin Anlar] New York (Garden City Publishing Co,), 1932. Patrick, Mary M. Under Five Sultans. [Be Sultann Dneminde] New York (The Century Company), 1929. Pears, Edwin. Forty Years in Constantinople. The Recollections of Sir Edwin Pears, 1873-1915, [stanbulda Krk Yl: Sir Edwin Pearsn Anlar 1873-1915]. New York (D. Appleton and Co.), 1916. Philip, Hoffman. Cholera in. the Near East. [Yakn Douda Kolera] Santa Barbara, California (zel yayn), 1947. Pomiankowski, J. Der Zusammenbruch des Ottomanishen Retches. [Osmanl mp. k, Graz, Austria (Akademische Druck) 1969. Roosevelt, Kermit. War in the Garden of Eden. [Cennet Bahesinde Sava] New York (Charles Scribners Sons), 1919.

Schreiner, George A. From Berlin to Bagdad: Behind the Scenes in the Near East. [Berlinden Badata: Yakn Dounun Sahne Arkas] New York (Harper and Brothers), 1918. Schreiner, George A. The Craft Sinister: A Dip lomatico-Political History of the Great War and its Causes. [Uursuz Meslek: Byk Sava ve Nedenlerinin Diplomatik-Politika Asndan Tarihesi] New York (G. Albert Geyer), 1920. Scipio, Lynn A. My Thirty Years in Turkey. [Trkiyede Otuz Ylm] Rindge, New Hampshire (Richard R. Smith Publisher), 1955. Stephens, Everett and Mary. Survival Against All Odds: The First 100 Years of Anatolia College. [Hayatta Kalma Sava: Anadolu Kolejinin ilk 100 yl] New York (Aristide D. Caratzas), 1986. Stuermer, Harry. Two War Years in Constantinople: Sketches of German and Young Turkish Ethics and Politics. [stanbulda Sava Esnasnda iki yl: Alman ve ttihat ve Terrakicilerin Ahlak ve Politikalar Hakknda Ksa Hikayeleri New York (G. H. Doran Co.), 1917. Ussher, Clarence D. and Knapp, Grace H.: An American Physician in Turkey: A Narrative of Adventures in Peace and in War. [Trkiyede Bir Amerikal Doktor: Barta ve Savataki Maceralarn Bir Hikayesi] Boston & New York (Houghton Mifflin Co.), 1917. White, George E. Adventuring With Anatolia College. [Anadolu Kolejinde Maceralar] Grinnell, Iowa (Herald Register Publishing Co.), 1940. Yalman, Ahmed Emin. Turkey In My Time. [Benim Zamanmda Trkiye] Oklahoma (University of Oklahoma Press). 1956.

BU ALIMADA YARARLANILAN KAYNAKLAR:

Andonian, Aram. The Memoirs of Naim Bey: Turkish Official Documents Relating to the Deportations and Massacres of Armenians. [Naim Beyin Anlar: Ermeni- Srgnleri ve Katliamlar Hakknda Resmi Trk Kaytlar] Introduction by Viscount Gladstone. London (Hodder & Stoughton), 1920. Hovannisian, Richard G. Armenia on the Road to Independence, 1918. [Ermenistan zgrlk Yolunda, 1918 Berkeley (University of California Press), 1967. Hovannisian, Richard G. (Editor). The Armenian Genocide in Perspective. [Bilimsel Adan Ermeni Soykrm] New Brunswick & Oxford (Transaction Books), 1986. Hovannisian, Richard G. The Armenian Holocaust: A Bibliography Relating to the Deportations, Massacres, and Dispersion of the Armenian People, 1915-1923. [Ermeni Toplu Kym: Ermeni Halknn Srgn Edilii, Urad Katliamlar ve Datlmasyla ilgili Bibliyografya, 1915-1923] Cambridge, Massachusetts (Armenian Heritage Press), 1980. Sanders, Michael, and Taylor, Philip M. British Propaganda During the First World War, 1914-1918. [I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas; 1914-1918] London (The Macmillan Press, Ltd.), 1982.

YARARLANILAN DER KNCL KAYNAKLAR:

Ahmad, Feroz. The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914. [Gen Trkler: Trk Politikasnda ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1908-1914] Oxford (The Clarendon Press), 1969. Ahmet Emin [Yalman]. Turkey in the World War. [Dnya Savanda Trkiye] New Haven (Yale University Press), 1930. Burton, James L. Story of Near East Relief (1915-1930): An Interpretation. [Yakn Dou Yardm Komitesi Tarihi (1915-1930) zerine Bir Yorum New York (The Macmillan Co.), 1930. Benson, Edward F. Crescent and Iron Cross. [Hilal ve Demir Ha] New York (George H. Doran Company), 1918. Bonsal, Stephen. Suitors and Supplies: The Little Nations at Versailles. [Versayda Kk Uluslar] Fort Washington, N.Y. (Kennikat Press, Inc.), 1969. Bryson, Thomas A. American Diplomatic Relations With the Middle East, 1784-1975: A Survey. [Amerikann Orta Dou ile Diplomatik likileri, 1784-1975: Bir Aratrma] Metuchen, N. J. (The Scarecrow Press, Inc.), 1977. Bryson, Thomas A. The Armenian-American Society: A Factor in American-Turkish Relations, 1919-1924, [Ermeni-Amerikan Cemiyeti: Amerikan-Trk likilerindeki Rol, 1919-1924], The Armenian Review. Vol. XXIX, No. 1-113, (Spring, 1976).

Bryson, Thomas A. United States/Middle East Diplomatic Relations, 1784-1978: An Annotated Bibliography. [A.B.D.-Orta Dou Diplomatik likileri, 1784-1978: zahl Bibliyografya] Metuchen, N. J. (The Scarecrow Press), 1979. Daniel, Robert L. American Philanthropy in the Near East, 1820-1960. [Orta Douda Amerikan zel yardm kurulular, 1820-1960] Athens, Ohio {Ohio University Press), 1970. DeNovo, John A. American Interests and Policies in the Middle East, 1900-1939. [Amerikann Orta Doudaki karlar ve Politikas, 1900-1939] Minneapolis, (University of Minnesota Press). 1963. Evans, Laurence, United States Policy and the Partition of Turkey, 1914-1924. [Amerikan Politikas ve Trkiyenin Blnmesi, 1914-1924] Baltimore (The Johns Hopkins Press), 1965. Fitzherbert, Margaret, The Man Who Was Greenmantle A Biography of Au brey Herbert. [Greenmantle Aubrey Herbertin Biyografisi] London (John Murray), 1983. Fromkin, David, A Peace To End All Peace: Creating The Modern Middle East, 1914-1922. [Bara Son Veren Bar: Modern Orta Dounun Yaratl, 1914-1922] New York (Henry Holt & Co.), 1989. Gidney, James B. A Mandate for Armenia. [Ermenistana Mandal Oberlin, Ohio (Kent State University Press), 1967. Grabill, Joseph L. Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on American Policy, 18101927. [Protestan Diplomasisi ve Yakn Dou: Amerikan Politikasnda Misyonerlik Etkisi, 1810-1927] Minneapolis (University of Minnesota Press), 1971. Helmreich, Paul C. From Paris to Sevres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 19191920. [Paristen Sevre: 1919-20 Bar Konferansnda Osmanl mparatorluunun Blnmesi] Columbus, Ohio (Ohio State University Press), 1974. Howard, Harry. The Partition of Turkey: A Diplomatic History, 1919-1923. [Trkiyenin Blnmesi: Bir Diplomatik Tarih, 1919-1923] Norman, Oklahoma (University of Oklahoma Press), 1931. Malkasian, Mark. The Disintegration of the Armenian Cause in the United States, 1918-1927, [Amerikada Ermeni Davasnn Blnmesi, 1918-19271 International Journal of Middle East Studies, Vol. 16 (1984). Mandelstam, Andre. La Societe des Nations et les Puissances Devant le Probleme Armenien. [Ermeni Sorununun karsnda Byk Devletler ve Cemiyeti Ahvan] Paris (A. Pedone, Editeur), 1926. Mandelstam, Andre. Le Sort de lEmpire Ottoman. [Osmanl mparatorluunun Kaderi] Paris (Librairie Payot & Son), 1917. Mears, Eliot Grinnell. Modern Turkey: A Politico-Economic Interpretation, 1908-1923. [Modern Trkiye: Siyasi-Ekonomik bir Yorum, 1908-1923] New York (Macmillan Co.), 1924. Nassibian, Akaby. Britain and the Armenian Question, 1915-1923. [ngiltere ve Ermeni Sorunu, 1915-19231 London & Sydney (Croom Helm), 1984. Toynbee, Arnold J. The Murderous Tyranny of the Turk. Preface by Lord Bryce. [Trklerin ldrc stibdat nsz Lord Bryce] London. (Hodder & Stoughton), 1917. Trask, Roger R. The United States Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914-1939. [Trk Milliyetilii ve Reformlarna Amerikan Tepkisi, 1914-1939] Minneapolis (University of Minnesota Press), 1971. Trumpener, Ulrich. Germany and the Ottoman Empire, 1914-1918. [Almanya ve Osmanl mparatorluu 19141918] Princeton (Princeton University Press), 1968. Tuchman, Barbara W. The Assimilationist Dilemma: Ambassador Morgenthaus Story, [Assimilasyon kmaz: Bykeli Morgenthaunun Oyks, Bir Yorum], Commentary, Vol. 63, No. 5 (May 1977), sahife 5862. Walker, Christopher L. Armenia: The Survival of a Nation. [Ermenistan: Bir Ulusun Ayakta Kal] New York (St. Martins Press), 1984. Weber, G. Frank. Eagles on the Crescent: Germany, Austria & the Diplomacy of the Turkish Alliance 19141918. [Hilal stnde Kartallar: Almanya, Avusturya ve Trkiye ttifaknn Siyaseti, 1914-1918] Ithaca & London (Cornell University Press), 1970.

Heath W. Lowry _ Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde Arkas Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlar Bilgi paylamakla oalr. Yaar Mutlu LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm ya Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrla Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. www.kitapsevenler.com Heath W. Lowry _ Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde Arkas