Ibn Arabi Fusus Ayna Metaforu 15 SH

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 75-89.
BNL-ARABNN FUSSUL-HKEMNDE AYNA METAFORU
Ahmet GKE
Bir eyin kendini kendisi vstasyla grmesi, ayna gibi baka bir eyde grmesine benzemez. (bnl-Arab)
zet bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu Muhyiddn bnl-Arabnin Fussul-Hikemde kulland ilk metafor olan ayna, eitli din, edebiyat, mitoloji, kltr, mistik inan ve felsef dn sistemlerinde, zellikle birtakm metafizik gereklikleri anlatmak amacyla oka kullanlan bir metafor olarak karmza kmaktadr. Tasavvufun genel karakterine uygun olarak bnl-Arab de ayna metaforunu Fussta, Tanr lem ilikisi, insan, insan- kmil ve kalp kavramlarn aklamak zere kullanmtr. Anahtar kelimeler: bnl-Arab, Fussul-Hikem, ayna, metafor, Tanr, lem, insan, kalp. Abstract Metaphor of Mirror in Fusus al-Hikam by Ibn al-Arabi Mirror, used as a first metaphor by Ibn al-Arabi in Fusus al-Hikam, is a metaphore used frequently in various religion, literature, mythology, culture, mystical belief and philosophical thought systems especially to describe some mystical realities. In conformity with general character of Tasawwuf, Ibn Arabi also has used mirror methaphore in his Fusus al-Hikam for explaning concepts of relation between God-universe, human being, perfect human-being and heart. Key words: Ibn al-Arabi, Fusus al-Hikam, mirror, metaphor, god, universe, human being, heart.
Do. Dr., Yznc Yl niversitesi lhiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal. ahmetogke@hotmail.com Muhyiddn bnl-Arab, Fussul-Hikem, eviri ve erh: Ekrem Demirli, stanbul, 2006, s. 25.
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23
76 | Do. Dr. Ahmet GKE
Giri Ayna, Muhyiddn bnl-Arabnin Fussul-Hikemde kulland ilk metafordur. Bu zellik, maklemize bu konuyu seiimizin de ana sebebini oluturmutur. Eser olarak Fussul-Hikemi tercih etmemizin temel esprisi ise, daha nce yaynlanan bnl-Arabde Sembolizm balkl kitabnda Tahir Uluun, ayna semboln (bir-iki atf hri) yalnzca el-Fthtl-Mekkiyye eksenli incelemi olmasdr.1 te bizim bu maklemiz, o almada eksik kalan Fussul-Hikem ksmn da tamamlam olacaktr. Ayna, zerine herhangi bir k kaynandan den nlar ve ekilleri yanstan parlak ey ya da arkas srlanm camdr. 2 Aynann, ve canlcansz btn varlklarn grntlerini yanstmas eklindeki bu temel fiziksel zellii, onun din, edebiyat ve mitoloji alanlarnda oka kullanlan bir metafor olarak ortaya kmasna yol amtr. Bu yzden, en ilkel din ve inanlardan tutun da Yahudilik, Hristiyanlk ve slm gibi hemen btn din, kltr, mistik inan ve dnce sistemlerinde, zellikle birtakm metafizik gereklikleri anlatmak amacyla ayna metaforuna ska bavurulduu grlmektedir.3 Aynann Arapa karl olan el-mirt kelimesine Kurn- Kermde hi rastlanmamakla birlikte, Hadis literatrnde bu kavramn metaforik anlamlarda kullanlmas dikkat ekicidir. oumuzun bildii Mmin, mminin aynasdr4 melindeki hadis, bunun en mehur rneidir. Burada mminin, ona bakan baka mminlerin kendi eksiklik ve hatlarn aka grp dzeltmelerini salayan, cillanm, prl prl parlatlm bir ayna metaforuyla anlatldn grmekteyiz. Bunun aksini dnmek de mmkndr: Yanstma zellii azalm, bozulmu ayna konumundaki kusurlu ve gnahkr mminleri gren dier mminler, bundan kendilerine ders kararak ayn yanllklara dmemeye alrlar. Bu hadiste ayna metaforuyla tasvr edilen gerek mmin, sflere gre insan- kmil ve Cenb- Hak olarak da yorumlanmaktadr.5 Tasavvuf dncesinde en ok kullanlan metaforlardan biri olan ayna,
1 2 3 4 5
Bk. Tahir Ulu, bn Arabde Sembolizm, stanbul 2007, s. 12 (nsz ksm). D. Mehmet Doan, Byk Trke Szlk, 11. bask, stanbul 1996, s. 91. Geni bilgi iin bk. Ulu, age, ss. 101-109. Sleyman b. el-Eref Eb Dvud es-Sicistn, Snen Eb Dvud, Drul-Fikr, tahk.: Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, yy., ts., Edeb, 49. Bk. Ahmet gke, Vhib-i mmden Niyz-i Msrye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm, Van 2005, s. 66.
bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu | 77
bireysel ve amel zhd hayt eklinde ortaya kan tasavvufun ilk karakterinden, sosyal ve nazar dnceye doru geliim ve deiimine paralel olarak belirgin bir dnm geirmitir. lk balarda ayna, genelde mslmann, zelde de sfnin sadece kalbini simgeleyen bir metaforken, mam Gazzl (.505/1111) ile birlikte sfnin yaratcs ile yaad mistik birlik (vahdet) hlini de ifde eder bir tarza brnm, felsef anlamda da en gelikin seviyesine kavumutur. Gazzl, mistik birlik hlinde yaanan tecrbenin tam bir birlik deil de ona benzer bir durum olduunu anlatabilmek iin, ayna-sret (aynadaki grnt) metaforuna bavurmutur. Nasl ki aynadaki grnt bir ynden aynaya bitiik ve neredeyse aynayla zde gibiyse ve dier ynden de aynadan baka ise, tpk onun gibi, sfnin varl bir bakma Hak ile zde ve bir bakma da Haktan bakadr. 6 Tasavvuf dncesinin zirve ahsiyeti eyhl-Ekber Muhyiddn bnlArab (.638/1240) de Gazzlnin bu alanda mras brakt birikimi daha da gelitirerek, sonradan kendine izfe edilecek olan ve sistematik temellerini att vahdet-i vcd dncesinin ana unsurlarn anlatmak iin ayna metaforuna oka bavurmutur. Bu balamda o, ayna metaforunu, Tanrinsan zdeliini deil, Tanr ile insan arasnda ayn anda var olan zdelik/ayniyet ve bakalk/gayriyet ilikisini gstermek amacyla kullanmtr.7 Kendilerine Elmal erenleri adn verdiimiz,8 bnl-Arabnin temsil ettii dnce geleneinin tkipileri konumundaki Vhib-i mm (.1004/1595), Erolu Nri (.1012/1603), Sinn- mm (.1067/1657) ve Niyz-i Msr (.1105/1694) gibi sfler ise ayna metaforunu, tasavvuf literatrnn genel karakterine uygun olarak farkl anlamda kullanmlardr: Bunlardan birincisi Cenb- Hakkn tecellleriyle var olan ve bu tecellleri yanstan kesret lemi9; ikincisi Allahn zt, sfat, isim ve fiillerine mazhar ve tecellgh olan ve bunlar en gzel ekilde yanstan insan, insan- kmil10 ve ncs de kalp, gnl, ruh11 anlamlardr. Bu ksa giriten sonra, Muhyiddn bnl-Arabnin Fussul-Hikemde
6 7 8 Bk. Ulu, age, ss. 109-112. Ulu, age, s. 113. Elmal erenleri isimlendirmesi bize it olup, bugnk Antalya ilinin Elmal ilesinde 16. ve 17. yzylda yaam ve yukarda ad geen Halvet-Ahmed silsilede birbirinin talebesi konumundaki mutasavvflar ile Abdal Ms, Kaygusuz Abdal vb. Bekt merep sfleri kapsamaktadr. Geni bilgi iin bk. Ahmet gke, Elmal Erenlerinde Mn Dili, Elmal Belediyesi Yayn, Ankara 2007. Bk. gke, Elmal Erenlerinde Mn Dili, s. 159. Bk. gke, age, s. 184. Bk. gke, age, ss. 212-213.
9 10 11
ayna metaforuna ykledii anlamlar incelemeye geebiliriz: 1. Tanr-lem likisi bnl-Arab, ayna metaforunu genelde Tanr-lem ve Tanr-insan ilikisini aklamakta kullanmakla birlikte, zelde bu metafora, bu ilikiler yumann karmaklna ve ou kez de artclna iret etmek amacyla bavurmutur. Daha zelde o, ayna metaforuyla, mantk disiplinindeki nc hlin imknszl kuralnn metafizik lemde geersiz olduunu ispatlamaya alr. Bununla, Tanr ile lem arasnda zdelik ve bakalk dnda baka bir iliki biiminin kastedildii unutulmamaldr.12 Essnda Fussul-Hikemi, tek bir hakkatin farkl aynalardaki grnmlerini ele alan bir kitap olarak nitelemek mmkndr. Gerekte bu durum, varln birlii (vahdet-i vcd) dediimiz dnce sisteminin de zn tekil etmektedir.13 te bu yzdendir ki bnl-Arab, Fussun hemen en banda, eserine u temel nermelerle girer:
Hak, saysz gzel isimleri bakmndan emrin tmn ieren kuatc bir varlkta isimlerini tek tek grmek ve o varlk vstasyla kendi srrnn kendisine grnmesini istedi. Varlk ile nitelenmi olmas sebebiyle kendini grmek istedi de denilebilir; nk bir eyin kendini kendisi vstasyla grmesi, ayna gibi baka bir eyde grmesine benzemez. Aynada kii kendini, baklan cismin yanstt biimde (srette) grr. O yer olmadan ve kii ona bakmadan nce, byle bir biim ortaya kamazd. Bunun iin Hak, *isimlerini ya da kendini grmek zere+ btn lemi ruhsuz bir beden gibi yaratt. lem, tpk cilsz bir ayna gibi oldu.14
bnl-Arabnin cilsz ayna nitelemesini daha iyi anlayabilmek iin, onun yaad dnemde kullanlan aynalarn, parlatlp cillanm gm veya elik przsz yzeylerden olutuunu unutmamak gerekir. Aynalarn parlakln yitirmesi ise, o mdenin kararmas veya paslanmas anlamna gelmektedir.15 bnl-Arabnin yukardaki ifdeleri, tasavvufun yaratl srrn ve lemin varlk sebebini aklamak zere ska bavurduu temel bir argman, Kenz-i Mahf hadsini artrmaktadr. Bilinmez (gizli) bir hazneydim;
12 13 14 15 Ulu, age, s. 117. Ekrem Demirli, bnl-Arab Fussul-Hikem Tercme ve erhi, stanbul, 2006, s. 260. bnl-Arab, Fuss, s. 25; Kr.: Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral- Seluk Eraydn, stanbul, 1987, c. I, ss. 108-109. Demirli, age, s. 25.
bilinmek istedim, lemi yarattm ki onunla bilineyim anlamna gelen bu kuts hadse16 gre lemin varlk sebebi, Yce Allahn bilinmek istemesidir. bnlArab, Cenb- Hakkn bu bilinmek istemesini, bir bakma lem aynasnda grnmek istemesiyle aklamaktadr. Burada hareket noktas, bir eyin kendini dorudan ve dolayl, baka bir deyile kendiliiyle bilmesi ile ayna gibi baka bir yer vstasyla bilmesi arasndaki temel farktr. Yce Allah, kendini elbette biliyordu. Ancak bu bilme, bir eyin kendini kendisinde ve dorudan bilmesi demekti. lemin var olmas, ikinci bilginin sonucudur. Bu ise Allahn baka bir eyde kendini grmesi ve bilmesi demektir.17 uras da unutulmamaldr ki, tasavvuf bilginin kef, mhede ve mkefe gibi kavramlarla ifde edilmesi, essnda bunlarn her birinin bir grme eidine dayandn gstermektedir. Ancak bu grmenin nitelii, aynann istidat ve kbiliyetine gre deiiklik gstermektedir:
Byk bir cisim, kk aynada kk grlrken, uzun aynada uzun, hareketli aynada ise hareketli grnr. Bazen ayna, zel bir adan sretin aksini *byk cismin kk aynada kk grnmesi+ verirken, bazen sretten ortaya kan eyin aynsn verir.18
Buradan da aka anlalaca zere, ahs ile onun aynadaki grnts (sreti) zde deildir. Eer yle olsayd, kk aynada kk, uzun aynada uzun, hareketli aynada (kendisi durduu halde) hareketli grnmezdi. Nitekim bir insan, kendini dev aynasnda grmekle dev olmad gibi, cce aynasnda grmekle de cce olmaz. Ya da ayna krlsa, grntnn shibi olan insan paralara ayrlm olmaz. Fakat her eye ramen aynadaki grnt o ahsa ittir; bakasna deil. O kii hareket edince, aynadaki grnts de ayn ekilde hareket eder. Bu da lemdeki mmkn varlklarn Tanr deilseler bile, tam olarak Ondan bakas da olmadklar anlamna gelmektedir. Yni lem, ne Cenb- Hakkn ayndr (zde) ve ne de gayrdr (baka).19 Doa (tabiat) lemi, tek bir aynadaki sretlerdir. Hyr! Doa lemi, farkl aynalardaki tek bir srettir. Burada bak asnn farkllamas sebebiyle yalnzca hayret vardr20 derken de bnl-Arab, ayn geree iret etmektedir. Essnda doa lemi, tek bir aynada grnen eitli grntler16 Bu rivyetle ilgili geni bilgi iin bk. Ahmet gke, Tasavvufta Kenz-i Mahf Dncesi ve Sofyal Bl Efendinin (960-1553) Knt Kenzen Mahfiyyen erhi Balamnda Varoluun Anlam, Tasavvuf, Ankara 2004, yl: 5, say: 12, ss. 9-24. Demirli, age, ss. 268-269. bnl-Arab, Fuss, s. 53. Ulu, age, ss. 126-127; ayrca bk. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, ss. 116-117. bnl-Arab, Fuss, s. 76.
17 18 19 20
dir. Yni tabiat lemi, sayma (taaddd) ve oalma (tekessr) ortaya kmakszn, ilh zt aynasnda bulunan bire bir grntlerdir. Bir baka adan ise doa lemi, ilh zttan ibret olan tek bir sretin, eitli aynalar konumumdaki hakkat grntlerinde izleniminden ibrettir. u halde Allah ile kendi aralarnda eitli perde ve engeller bulunan kimselerin hakkate bak alar birbirinden farkl olacaktr. Hal byle olunca da varlk dnysndaki bu eitli grntler karsnda onlarn hayrete dmeleri kanlmaz olur. nk akl dncesi kendine perde ve ba olan kii, doada yaratlm bulunan eitli sretlere baktnda, bu farkl farkl grntlerin ne olduunu ve yegne varlkla aralarndaki balanty zmeye altka, hayreti kat kat artar ve iin hakkatini bir trl anlayamad iin de kendi kendine rpnr durur.21 Ayna ve aynadaki grntyle ilgili u temel balant gz nnde bulundurulursa, Tanr-lem ilikisi konusu daha iyi anlalm olacaktr:
1. Grnt, ayna olmadan ortaya kamaz. bnl-Arabye gre eylerin (dier varlklarn) varlk bulmas, onlarn Hak aynasnda zuhr etmelerinden baka bir ey olmadndan, aynlar (varlklarn sbit hakkatleri) ancak bu dzlem sayesinde var olurlar. Bu da nih anlamda, grntnn varl aynann varlna baldr, demektir. Ayna ile grnt ve grnt ile grntnn shibi zde deildir. Bunlar arasndaki iliki, ne/ne de ve hem/hem de ilikisidir. Ayna ile grnt arasnda var olan bir arada-olma hlinden sz etmek mmkndr. Ayna, zerinde grnts olmasa bile ayna olmaya devam eder; onun varl grntye bal deildir. Fakat aynann aynalk vasfnn tam anlamyla ortaya kmas, ancak aynalk ilevini yerine getirmesiyle gerekleir. Yni ayna, zerindeki grntlerle keml bulur.22
2.
3.
dem fassnda lemi ve insan Cenb- Hakkn bir aynas olarak niteleyen bnl-Arab, t fassnda ise bu kez Hakk, lem ve insan iin bir ayna olarak tasvir eder:
Tecell edilen ey, yalnzca kendi sretini Hakkn aynasnda grmtr; yoksa Hakk grmemitir. Zten sretini ancak kendisinde grdn bildii durumda, Hakk grmesi de mmkn deildir. Bu durumda Hak, gren kii iin bir ayna gibidir. Kii, sreti aynada grnce, sretleri veya kendi sretini ancak onda grdn bildii halde, aynay gremez. Allah, bu ayna rneini zt tecellsi iin bir misl olarak ortaya koymutur.
21 22 Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. II, ss. 29-30. Ulu, age, s. 127.
Bylece tecell edilen, Hakk grmediini bilir. Grme ve tecellye, bundan daha yakn ve benzer bir rnek yoktur. Aynada bir sreti grdnde, aynann cismini de grmeyi bir dene! Kesinlikle gremezsin. Hatt aynalardaki grntlerde durumun byle olduunu alglayan bz insanlar, grlen sretin, grenin gz ile ayna arasnda *perde+ olduu fikrine varmtr *Bu sebeple aynann grlmesi mmkn olmaz+.23
eyh-i Ekberin burada Cenb- Hakk lem ve insan iin bir ayna olarak nitelemesi, onun nfile ve farz ibdetlerle Allaha yaklama konusundaki grnn baka bir ifdesidir. Bu tr veslelerle yaklamalarnn sonucunda kul ve Hak Tel, -tbir cizse- birbirleri iin bir ara hline gelir. Birinci durumda kul, Hakkn kendisiyle ve kendinde kendini grd bir aynadr. kinci durumda ise kul, kendini Cenb- Hak aynasnda grr. Kul kendini grdnde Hakk gremez; nk Hak Tel bir ayna gibidir.24 Hakkn kula ayna oluu, kulun yetenei (istidat ve kbiliyeti) lsncedir. Dolaysyla aynadaki grnt (tecell), kendisinde tecell gerekleen kulun yeteneinin grntsdr (istiddnn sretidir). Bu durumda ilh tecell, kulun yeteneinin grntsne ayna olur. Kul, kendi yeteneinin grntsnde ilh tecellyi grdnde, Hak aynasnda kendi grntsnden baka bir ey gremez. Dolaysyla kulun Hak aynasnda grd, mutlak olarak Hak Tel deildir. Zira kulun Hakk mutlak olarak grmesi mmkn deildir. nk kulun ilh ilimde sbit bulunan hakkati (ayn- sbitesi) Cenb- Hakkn ztnn tecelllerinden (en) biridir. Bunun iin ilh tecellde kendisine tecell edilen kulun bakt/grd ey, ancak kendisinin sbit hakkatinden ibrettir. lh tecelllerden birini grmekle kul, Cenb- Hakkn ztn grm olmaz. Ancak kul, kendi grntsn, yine Onun varlnn iinde grdn bilir. Bu durum, duyular dnysnda ayna iinde yansyan grntleri grmeye benzer. nsan, ayna iinde yansyan grntleri ya da kendi grntsn ayna iinde grdn bilir; fakat aynann cismini gremez. Yni aynadaki grntye dalm durumdayken, aynann cismn yzeyini grmek mmkn olmaz. Zdd da mmkndr: Aynann yzeyiyle megulken de aynadaki grnty gerei gibi grmek imknszdr. nk ayn anda hem grnty, hem de aynann yzeyini grmek mmkn deildir. Bununla birlikte insan, baknn ayn zamanda her ikisine de ynelik olduunu bilir. te aynada grme iinin bu tr zelliklerini, Cenb- Hak, zerinde tecell ettii kulun Onu mutlak srette gremeyeceini, ancak kulun kendi yetenei lsnde yansmasn grebileceini
23 24 bnl-Arab, Fuss, s. 48. Demirli, age, s. 58.
insanlara gstermek iin bir rnek olarak sunmutur.25 Bundan sonra bnl-Arab, bu konudaki nih hkmn yle dile getirir:
O halde Hak, kendini grmen iin senin aynandr. Sen de, isimlerini grmede ve bu isimlerin hkmlerinin ki isimler Onun aynsdr ortaya knda Hakkn aynassn.26
Yni sen, Hakkn ahadiyet ztnda gizli (aa kmam) idin. Onun kendi varlna (vcd) tecell etmesiyle birlikte, o tecellnin grnts Onun ilminde ortaya kt. Yine Onun varlk mertebelerinden her birine iniiyle (tenezzl), o ilm sret ile sen grnr (zhir) oldun. Dny haytndaki durumun byledir; bundan sonra gidecein berzah yurdu ve hirette de bylesin. Eer sen, bu dnydaki grnmne rz olan ilgilerinden ve nefsn sfatlarndan arnm olsan, Hakkn varlndaki kendi sbit gerekliini grrsn. Dolaysyla Hakkn varl, kendi nefsini grmek iin sana ayna olmu olur. Ayn ekilde sen insan sretinde grndn iin, Hakkn btn isimlerine mazhar ve o isimlerin hkmlerini kabul etmeye yeteneklisin. nk Allah, demi kendi sreti, yni sfat zere yaratt. Dolaysyla Cenb- Hak, tecelllerinin btn yansmalarn en iyi ekilde senin izf varlnda grr. yleyse senin varln da, isimlerini grmede ve isimlerinin hkmlerinin ortaya knda Hakkn aynas olmu olur.27
Hakk kendimiz vstasyla ve kendimizden bildiimize gre, der bnl-Arab: kendimizle ilikilendirdiimiz her eyi Onunla ilikilendirdik. < Byle olunca Hak kendini bize gre nitelemitir. Bu sebeple biz, Onu grrken kendimizi grrz. Hak da bizi grrken, kendini grr.28
Burada da hem Hakkn halk (yaratlmlar) iin ve hem de halkn Hak iin bir ayna konumunda olduu aka belirtilmektedir. Her eyden nce Cenb- Hak hakkndaki bilgimizi bizden elde etmekten baka imknmz yoktur. Bu biz, zel olarak nefsimiz, genel olarak ise btn lemdir. zel anlamda biz, Kendini bilen Rabbini bilir29 hadsinde dile getirilmiken, genel anlamda biz ise grnenden grnmeyene ulama eklinde kalplat25 26 27 28 29 Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, ss. 206-207. bnl-Arab, Fuss, s. 48. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, s. 210. bnl-Arab, Fuss, s. 29. smil b. Muhammed el-Acln, Kefl-Haf ve Mzll-lbs Amm tehera minel-Ehdsi al Elsinetin-Ns, II. bask, Beyrut, 1351 H., c. II, s. 262.
rlm bir dncenin ifdesidir. Essen sflerin sklkla dile getirdikleri Kendini bilen Rabbini bilir cmlesi, grnenden grnmeyene ulama ynteminin alt anlamdr. O halde insann kendini bilmesi, gerekte Cenb- Hakk bilmesi demektir ve Yce Allah da insanda kendini bilir.30 2. nsan, nsan- Kmil bnl-Arabye gre, lemlerden her bir varlk Cenb- Hakkn tecelllerini yanstan birer ayna olmakla birlikte, bunlar tam anlamyla cillanp parlatlm kusursuz aynalar deildir. lh tecelllerin yansmalarn en mkemmel ekilde alp en ak ve kusursuz bir ekilde gsterecek ayna, bu lem zerinde ancak insandr. nk insan, ilh bir numnedir.31 Fussun hemen bandaki ilk cmlelere32 tekrar bakacak olursak, aynann insan ve insan- kmili simgeleyen en temel zelliklerinden birine daha dikkat ekmemiz gerekmektedir: I veya grnty kendi zelliine gre gstermesi. Bu zelliiyle ayna, sflerin genel varlk teorisinde ok nemli yer tutan istidat ve kbiliyetleri anlatr. Her insan, insan olmak bakmndan birdir. Ancak birtakm kiisel zelliklerde baz farkllklar olmas tabidir. lemdeki her eyin ilh ilimde sbit bir hakkatinin (ayn- sbite) bulunduunu ve bu hakkatin ezel ve yaratlmam olduunu kabul eden bnlArabye gre, nasl ki farkl aynalar kendi zelliine (ukur ya da tmsek, parlak ya da puslu, tek para ya da krk, vs. oluuna) gre klar ve grntleri deitiriyorsa, tpk onun gibi bata insan olmak zere mmkn varlklar dediimiz Cenb- Hakkn dndaki varlklar da ayn- sbiteden tecell eden hakkatleri kendi istidat ve kbiliyetleri lsnde deitirerek yanstrlar.33 bnl-Arabye gre Cenb- Hak, tecelllerini yanstan bir ayna konumundaki lemin cillanmasn dileyince, insanlarn atas olan Hz. demi yaratmtr. nk Hz. demin rhu ruhlar leminin, akl aklllar leminin, nefsi canllar dnysnn ve cesedi de ller leminin cilsdr. Bylece o, mkemmel yaratlyla bir cesed hkmndeki lemin rhu olmutur. 34 Eer dem var olmasayd, lemin vcdu ruhsuz ve cansz yere serilmi bir ceset
30 31 32 33 34
Demirli, age, s. 42. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, s. 158. bnl-Arab, Fuss, s. 25. Demirli, age, ss. 271-272. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, s. 114, 119.
ya da cilsz bir ayna gibi kalrd.35 Bir baka yerde eyh-i Ekber, aynann temel zelliklerinden yararlanarak konuyu yle aar:
Byk bir cisim, kk aynada kk grlrken, uzun aynada uzun, hareketli aynada ise hareketli grnr. Bazen ayna, zel bir adan sretin aksini *byk cismin kk aynada kk grnmesi+ verirken, bazen sretten ortaya kan eyin aynsn verir. Bu durumda sa yn, aynaya bakan kiinin sann karsnda bulunurken, bazen sa solun karsnda bulunur. Bu, aynalardaki yaygn durumdur ve genel hle benzer. det *olaan durum+ aldnda, sa san karsnda bulunur ve yansma ortaya kar. Bunlar, aynalara benzettiimiz tecellnin gerekletii mertebenin hakkatinin verileridir. Yeteneini *istidat ve kbiliyet+ bilen kii, onun [neyi] kabul ettiini de bilir. Neyi kabul ettiini bilen ise yeteneini, kabul gerekletikten sonra bilebilir. Bununla birlikte, onu kabaca ve genel olarak bilir.36
Buradaki det (olaan durum) ve detin almas deyimiyle, aynalarn genel olarak insann karsnda bulunmas ve istisn olarak ban stnde veya baka bir yerde ya da saysal olarak birden fazla olmas gibi durumlar anlalmaldr. Ancak burada bnl-Arabnin amac aynalarla ilgili bilgi vermek deildir; onun asl maksad, grme olaynda insan ile bilgi kayna arasndaki ilikiyi aklamaktr.37 Yni bir insann istidat ve kbiliyeti ne lde ise, ilh bilgiden ald pay ve tecellleri yanstma derecesi de o lde olacaktr. Birer kk aynadan ibret olan her bir insanda Cenb- Hak, onun yeteneinin gsterdii kadar grnr. Yni aynada beliren grnt, her ne kadar bakann zdei (ayns) ise de aynann ukur/tmsek/hareketli vb. gibi zel durumuna ve bakann ona yaknlna gre farkl farkl ortaya kar. Dolaysyla birtakm aynalar konumundaki ilh ve kevn varlk mertebelerinin her aamasnda kef shibi olan insan bir sret grse, bu kendisinin sretidir. Ancak hangi varlk mertebesinde grm ise o grnt, o aamann hakkatinin gereklerine gre dnp bakalar. yleyse her bir insana ulaan ilh ihsanlar, o kiinin sbit hakkatinden gelir. 38 t fassnda bu grlere yer veren Muhyiddn bnl-Arabnin lyas fassndaki u ifdeleri de ayn fikri destekler niteliktedir:
Hak, btn sretlerde tecell edendir. Buradan anlalr ki, bir sret die35 36 37 38
Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, s. 131. bnl-Arab, Fuss, s. 53. Demirli, age, s. 61. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, ss. 241-242.
rinin ayn deildir. Sanki tek hakkat ayna makmnda bulunmutur. Bu aynaya bakan biri, kendi inancndaki sreti grdnde onu tanr ve onaylar. Aynada kendi sretini ve bakasnn sretini grd gibi, baka bir insann inancndaki sreti grdnde ise onu inkr eder. yleyse ayna tek hakkattir; grlen sretler ise oktur. Btn bu sretlerden hi biri aynada deildir. Bununla beraber aynann bir adan sretlerde etkisi varken, baka bir adan yoktur. Aynann sretlerdeki etkisi, grnty kk, byk, uzun, ksa, geni vb. gibi deiik sretlerde ve llerde yanstmasdr. O halde aynann etkisi llerdedir ki, o da grntlerle ilgilidir. Aynann bu tarz bakalklar vermesi, grlen eylerin llerindeki farkllktr. Bu aynalardan herhangi birine bak, *ama+ btne bakma! Sz konusu bak, zt olmas bakmndan *Ona+ bakmandr. Hak lemlere muhta deildir. lh isimler bakmndan ise, Hak aynalara benzer. Hangi ilh isimde sen ya da baka biri kendine bakarsa, o ilh ismin hakkati kendisine bakan kiiye grnr.39
Aynann bir baka yn, konumudur. Buna, aynann ald ynleri de ekleyerek syleyecek olursak, aynann konumu grnty belirler ve aynalar arasndaki derecelenme bu konumlara baldr. Aynann ideal konumu, tam olarak alglayabilecei bir ekilde (paralel ve kar karya) bulunmasdr. Paralel konumdayken ayna, kendine yansyan bozmadan ve zelliini kaybettirmeden alr. Ama ayna, paralel ve tam kar karya olma hlinden uzaklat lde, kendine yansyan grntleri tahrif etmeye ve farkl bir formda yanstmaya balar. te tpk bunun gibi, Allahn ilmi hakkatte bir ve tek olmasna ramen, birer ayna konumundaki insanlarn Ondan aldklar bilgi ve mrifetleri, Cenb- Hak ile paralel ve yz yze/tam karsnda ve yannda olup olmamalarna gre farkllk gsterir. te tasavvufta seyr slk dediimiz mnev eitim yntemlerinin ana gyesi de insan aynasnn kuvve (potansiyel) hlinden bilfiil (kinetik) olarak paralel/yz yze bir konuma yerletirilip Cenb- Hakkn tecellsini tahrif etmeden yanstabilir bir hle getirilmesidir.40 te sz konusu ilh tecellleri, engelsiz gren ve przsz/tertemiz bir ayna gibi en mkemmel biimde yanstan varlk insan- kmildir. Cenb- Hak ilk nce onun kalbine, sonra da onun vstasyla btn leme zt ve isimleriyle tecell etmitir. Bu durum, bir aynann nn, ona paralel duran baka bir aynaya yansmasna benzer. Tpk bunun gibi, ilh isimlerin ayn sbitedeki ve ezel ilimdeki hakkatleri, varlk alannda en mkemmel e39 40 bnl-Arab, Fuss, s. 202-203; lgili metnin yorumu iin bk. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. IV, ss. 48-50. Demirli, age, ss. 272-273.
kilde ancak insan- kmil araclyla ortaya kmtr.41 3. Kalp Kalp terimini aklarken kelimenin kk anlamndan hareket eden Muhyiddn bnl-Arab, kalbin hallerde ve ilerde her an ekilden ekle girme zelliine dikkat eker. Ona gre kalp, duygu ve hislerin mahalli olmaktan te, bilginin mahallidir. Dolaysyla kalbin Tanr bilgisine ilikin snrsz kbiliyeti vardr; nk o, her an bir halden tekine geerek yepyeni bilgiler edinme yeteneine shiptir. Cenb- Hak da her an tecell etmekte (teceddd-i emsl halk- cedd), ne bir kiiye iki kez ayn tecell ile ve ne de iki kiiye ayn tecell ile tecell etmektedir. Bir tecellgh olarak kalp, bu yzden tecell ilmini elde edebilecek en uygun aratr. Oysa akl, lugat anlamyla kalbin tam zdddr. nk akl, dm, ba veya buka anlamlarna gelen klden tremitir.42 Bu yzden akl, Cenb- Hakk belli bir biimde tanmlamakla Onu snrlamaya alr. Dolaysyla bnl-Arabye gre akl, mrifetullh elde etme iinde yeterli ve uygun bir ara deildir.43 Essen Fussun hemen bandaki ilk cmlelerde44 bnl-Arab, aynaya sadece atf yapmakla kalmaz; det onun btn unsurlarn ve zelliklerini de kendi grn anlatmak iin ilevselletirir: Aynann ie yarar olabilmesi iin, cill olmas gerekmektedir. lem bir ayna ise, onun aynas da insandr. yleyse insan aynasnn cill ya da pasl olmasndan sz edilebilir. Bir eyin cillanmas ve kirden, pastan arndrlmas, eitli riyzet ve mchedelerle kalbin arndrlmasn ifde eder. Kalp bir aynadr ve bu aynann grnty iyi yanstabilmesi iin her trl kirden, pastan temizlenmi olmas gerekir. Pas ve kir, sflerin dny ilgileri (msiv) dedikleri, kalbin Allahtan baka eylere ilgi duymasdr. Essen tasavvufun hedefi de kalbi saf ve tertemiz, arnm bir ayna hline getirmektir. Ancak bu sayede ayna, kendisine yansyan eyleri gsterebilir.45 Ne var ki, halden hle giren ve tecell edilen yerin zelliini kazanan ey, kalbin ya da kalbin shibi sfnin kendisi deil, bizzat kalbe tecell eden Cenb- Haktr. bnl-Arabnin bu yorumu, btn lemi Cenb- Hak karsnda ayna saymaktan, zel olarak kalbi ayna saymaya doru bir eilimden
41 42 43 44 45 Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, s. 129. Ayn eser, c. I, s. 121. Ulu, age, ss. 167-168. bnl-Arab, Fuss, s. 25. Demirli, age, s. 271.
ibrettir. Ayna ise, kendisine yansyan ey karsnda edilgen deil, etken olarak bulunur. nk btn sretler, aynaya gre ve aynann etkisiyle ortaya kar. Bata da belirttiimiz gibi, yaratln yegne sebebi, Cenb- Hakkn tecelllerini yanstan aynann (lem, insan ya da kalp) ortaya kartt sretle Onun kendini bilme hakkndaki ilh irdesidir. yleyse lemi, insan veya kalbi bir ayna saydmzda, onu mutlak anlamda edilgen saymak gerekle badamaz.46 Aynadaki grntler konumundaki leme yansyan ilh tecelller, ilk nce her dnemde bir tek olan insan- kmilin kalp aynasna yansr; ondan sonra da onun kalbinden btn varlklar dnysna yansmak sretiyle datlr.47 Sonu Ayna metaforu, eyhl-Ekber Muhyiddn bnl-Arabnin sistematik temellerini att vahdet-i vcd dncesinin ierdii ou problemin zmnde ve bu zmn ifdesinde ok nemli bir yere shiptir. bnl-Arabnin btn oluu Hakkn durmakszn her an sren tecellsi olarak grd hatrlanacak olursa, aynann, yanstma zellii sayesinde, bir varlk tasarmn aklamakta kullanlan ok baarl bir metafor olduu grlr. Hatt aynann, zihin tarafndan retilen yapay bir metafor olmaktan da te, metafor teriminin kavramsal erevesi iinde en temel unsur olan sembol niteliini48 tad da sylenebilir.49 te bu yzdendir ki bnl-Arab, Tanr lem ilikisi, insan, insan- kmil ve insann ilh bilgiyle balantsn salayan kalbi aklamak zere sk sk ayna metaforuna bavurmutur. Buna gre ayna, tek bir hakkat olan Vcd (Cenb- Hak); onun dndaki dier varlklar ise bu aynadaki grntlerdir (sretler). eyh-i Ekber, bu metaforu, aynann ayn- sbite, Hakkn ise aynada yansyan grntler olduunu ifde iin de kullanr. Yine o, Tanr lem ilikisini aklarken Cenb- Hakkn da yaratlmlar (halk) iin bir ayna konumunda olduunu syler. Buna gre yaratma, Cenb- Hakkn mmkn/izf varlklar aynasnda veya mmkn varlklarn Hak aynasnda
46 47 48 Demirli, age, ss. 392-393. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. I, s. 134. Semboln metafor teriminin kavramsal erevesi iinde yer alan en temel unsur olduuna dir bk. gke, Vhib-i mmden Niyz-i Msrye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm, ss. 9-33. Ulu, age, s. 177.
49
tecellsi/ortaya akmasndan baka bir ey deildir. Ancak lem, ne Cenb- Hak ile zdetir (ayndr), ne de Ondan bakadr (gayrdr). te bnlArab, lemin bu ontolojik aradalk zelliini, aynadaki grnt ile bu grntnn shibi arasndaki ilikiye benzeterek anlatr. nsan ve evrendeki en yetkin varlk olan insan- kmil konusunu izah etmek iin de ayna metaforuna bavuran bnl-Arab, genel anlamda insan, zelde ise kmil insan; bazen kinat aynasnn cils, bazen de bu aynadan ayr, ama yine de evren aynasnn bir prototipi mhiyetindeki kapsayc bir ayna olarak tasvir etmektedir. Kalbi de rhn/mnev lemi yanstan bir ayna gibi dnen eyh-i Ekbere gre insan, bu kalp aynasna bakarak lht lemin bilgisini elde edebilir. Ama kalbin bu lemi gerekte olduu gibi yanstabilmesi ve gerekten doru bilgiler alabilmesi iin, onun tertemiz ve yeterince parlak olmas gerekir. te mutasavvflarn kalp tasfiyesi ve nefs tezkiyesi dedikleri arndrma yntemlerinin asl amac, insann kalp aynasna rz olan ve dolaysyla da onun aynalk zelliklerini azaltan, hatt kaybettiren kir, pas ve lekeleri gidermektir. Eer kinat aynas olmasayd, Cenb- Hak bilinemez ve grnemezdi. Hak aynas olmasayd, halk istidat ve kbiliyetlerini gremez ve bilemezdi. nsan ve insan- kmil aynas olmasayd, doa lemi ruhsuz ve cansz bir ceset gibi l kalrd; insan ve insan- kmil kintn rhu ve cils olmutur; evren, onunla canlanm ve hayat bulmutur. Ve nihyet kalp aynas olmasayd, insann lht lemle irtibt olmaz, rhn (mnev, metafizik) bilgi ve hikmetten yoksun kalrd. Sadece Fusstaki ayna metaforu ile ilgili bir aratrma bile gstermektedir ki metaforlar, bnl-Arabnin ezel hikmet ve hakkati aklamada kulland dilin en nemli unsurlarndan biridir. Essnda bu, tasavvuf dnce sisteminin btn iin de geerlidir; dier sfleri bundan ayrmak mmkn deildir. Mutasavvflarn sklkla metaforlara bavurma ihtiyc hissetmelerinin srr da metaforlarn doasnda yatmaktadr: Metaforlar, metafizik lemle ilgili akn hakkatleri ifde etmek zere kullanlan simgeler (semboller), tebihler, temsiller, mecazlar, kinyeler ve istireler btndr. Yni metaforlar, akn gereklikle ikin bir ilikiye shiptir. Tasavvufun ana karakterine de bakacak olursak; konusu bakmndan ilh (mnev, rhn, metafizik) alanla ilgili soyut hakkatleri cismn (fizik, somut) bir alanda yaayan insanlara, yine bu dnynn artlar ve aralar erevesinde anlatmak problemiyle kar karya kalnmaktadr. Bu sorunun
almasnda bavurulacak en nemli ara ise metaforik dildir. te sfler, soyut kavramlarn aklletirilmesi ve hatt bundan da te bir zenginlik kazandrlmas amacyla, insanlarn duyular lemindeki gndelik hayatlarnda her an grp durduklar, bilip tandklar eylar, metaforik anlamlar ykleyerek kullanmlardr. stelik metaforlar sayesinde, sfnin mnev tecrbelerinin rn olan hakkat bilgisi kalplere daha nfuz edici bir hl almaktadr. Bir de tasavvuf srlarn zeri metaforlarla rtlrse, hem bunlar anlayana bir tr rtl mesaj verilmi olmakta; hem de ehil olmayanlara kar srrn korunmas, baka bir deyile arur edilmesi engellenmi olmaktadr. te bu yzdendir ki tasavvufun gc, bir bakma metaforlarn gcnde yatmaktadr. Kaynaka
el-Acln, smil b. Muhammed, Kefl-Haf ve Mzll-lbs Amm tehera minel-Ehdsi al Elsinetin-Ns, 2. bask, Beyrut 1351 H. Doan, D. Mehmet, Byk Trke Szlk, 11. bask, stanbul 1996. Eb Dvud, Sleyman b. el-Eref es-Sicistn, Snen Eb Dvud, Drul-Fikr, tahk.: Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, yy., ts. bnl-Arab, Muhyiddn, Fussul-Hikem, eviri ve erh: Ekrem Demirli, stanbul 2006. Konuk, Ahmed Avni, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral, Seluk Eraydn, stanbul 1987-1992. gke, Ahmet, Vhib-i mmden Niyz-i Msrye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm, Van 2005. --------, Elmal Erenlerinde Mn Dili, Elmal Belediyesi Yayn, Ankara 2007. --------, Tasavvufta Kenz-i Mahf Dncesi ve Sofyal Bl Efendinin (960-1553) Knt Kenzen Mahfiyyen erhi Balamnda Varoluun Anlam, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2004, yl: 5, say: 12, ss. 9-24. Ulu, Tahir, bn Arabde Sembolizm, stanbul 2007.

Ibn Arabi Fusus Ayna Metaforu 15 SH

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ibn Arabi Fusus Ayna Metaforu 15 SH

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 75-89.

BNL-ARABNN FUSSUL-HKEMNDE AYNA METAFORU

76 | Do. Dr. Ahmet GKE

bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu | 77

78 | Do. Dr. Ahmet GKE

bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu | 79

80 | Do. Dr. Ahmet GKE

bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu | 81

82 | Do. Dr. Ahmet GKE

bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu | 83

84 | Do. Dr. Ahmet GKE

bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu | 85

86 | Do. Dr. Ahmet GKE

bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu | 87

88 | Do. Dr. Ahmet GKE

bnl-Arabnin Fussul-Hikeminde Ayna Metaforu | 89

You might also like