ZHT VE TAKVANIN ALAMETLER

M. Ali KAYA Zhd Nedir? Zht, dnyaya deer vermemek, takva ise gnahlardan uzak durmak demektir. Dinin retilerinin banda dnyann fani ve ahiretin tarlas olduu hususudur. Zht dnyadan el etek ekmek deil, dnyay ahiretin tarlas bilerek ekip bimektir. El ite gnl hazrette olmal, ayine-i samed olan kalbin iine dnya sevgisini sokmamaldr. Gerek zhd zenginlik iinde dnyaya deer vermemektir. Mevlnann dedii gibi Kalp bir gemidir. Mal ise suya benzer. Su ne kadar ok olsa gemi o kadar rahat yzer. Ancak gemi delinir de iine su almaya balarsa o zaman o gemi batar. Zhd dnyay sevmemek kasr- emel nefsan arzulara muhalefet nefsi zevklerden mahrum brakmak eklinde tarif etmilerdir. Gerekte ise zht insan Allahtan uzaklatracak eyleri terk etmektir. Allaha tevekkl ederek ahiretini dnp hak ve istikamet zere ahiret iin almak gerek takva ve zhttr. Zahit almay deil, tembellii terk edendir. Allah iin alan, Allah iin haramlar terk eden, Allah yolunda nefsini altrp yoran kimsedir zahit. Zira, sen nefsini hayrl ilerde altrp yormazsan, nefsin seni erli ilerde altrr ve yorar. Zahit, toplumdan kaan ve uzleti/yalnzl tercih eden deil, toplum iinde toplum ile beraber olan, ama Allah iin toplumun yanllarna uymayarak destek bulamad iin yalnz kalan kiidir. Bedenen toplum iindedir, kalben Allah ile beraberdir. El ite, gnl hazrettedir. Halkn iinde halka hizmet eder, halkn skntlarna katlanr ve bunu Allah rzas iin yapar. Bununla beraber zahit, kendisini kusurlu bilir ve insanlar kendisinden iyi bilir. Kimi grse bu benden stndr der. Bu derece tevazu sahibidir. Zahit, dnyann yzn bilir, esma-i ilhiye ve ahirete bakan yn ile dnyaya deer verir, dnyay sever; ama dnyann gnahlara ve hevesat- nefsaniyeye bakan ynn sevmez ve dnyann bu yn ile ilgilenmez. Dnyann irkin yz ve hakir grlecek taraf gnahlara kaynak olan yndr. Zahid, helali arar, helale talip olur, haramdan kaar, helale kanaat eder. Zhdn tarifinde mutasavvflarn ve islam bilginlerinin farkl eyler sylemeleri zhde farkl alardan yaklamalarndandr. Her biri meselenin bir ynn nazara vermi ve bir btnn farkl ynlerine dikkat ekmilerdir. Zhd, helal kazancn krn unutturmad, haramn da sabrn tarmad kimsenin durumu ifadeleri de bunun bir rneidir. Zhd tarif edenler harflere anlam vererek Z ziyneti, H heva ve hevesi, D dnyay terk etmek demilerdir. Ama bu terkler mutasavvflarn anlad gibi mutlak manada terk olmayp, Allah rzasn uygun olmayan terk etmek olarak anlamlandrld zaman tarikatn deil eriatn tarif ettii zhd ortaya kar. eriat ise bil-ittifak taraikattan stndr. 2. Zhdn Ksmlar: slam bilginleri demilerdir ki, Zhd ksma ayrlr. Farz olan zhd, haramlardan kanmaktr. Fazilet olan zhd, helal olandan az ile yetinmektir. Selamete gtren zhd ise pheli olan eylerden saknmaktr. Zhdn balangc, dnyay hakir grmektir. Zhdn sonu ise dnyay ahiretin tarlas ve esma-i ilhiyenin ayinesi grerek dnyann bu iki yzn sevmek ve ona gre almaktr.

Byle bir zahid, kaybettii dnyaln peine dmez, elindekine deer vermez; ancak helal kazanp hak yolda harcamaya nem verir. Elindeki israf edip ahirette hesabn veremeyecei ekilde zayi etmez. Allahn kendisine ikram ettii eye kreder, lezzeti ve nimeti kr iin ister, skntya ve belaya dr olduu zaman ise sabreder. Her iki durumda da Allah rzasn arar.

3. Zahid Kimdir? Zahid, dnyann skntsndan kurtulup kendisini rahat ve huzura erdiren deildir. Rahatlk dnyann nimetlerindendir. Zahid sorumluluk duygusu ile insanlarn rahat ve huzuru iin alan ve kendi rahatn terk edendir. Zhid, Kalbinin rahat ve huzuru iin nefsinin rahatn terk edendir. Zira, Kalpler Onun zikri ile mutmain olur. (Rad, 13:28) Allaha itaat ve Allah yolunda mcadele iin nefsini altrp yorandr. Yce Mevl, Siz beni taat ve ibadetle ann ki, ben de sizi rahmet ve keremim ile anaym buyurur. (Bakara, 2:152) Zhid, Allah yolunda ve rzas urunda yurtlarndan srlmeye (Har, 59:8) aldr etmeyen, Maln gece gndz, gizli ak Allah yolunda vermeye ve harcamaya alan (Bakara, 2:247) ve bu konuda hibir knaycn knamasna aldrmayan (Maide, 5:54) kimsedir. 4. Zhd ve Takvann Alametleri: 1. Niyet: Ameller niyetlere gredir.1 nemli olan kiinin ne yapt deil, ne niyetle yapm olduudur. Allah ne yaptndan ziyade niin ve ne niyetle yaptna bakar. Niyet sevab gnaha, gnah sevaba eviren bir kimyadr. 2. Halis Tevhit nancna Sahip Olmak: Tavhide iman kuvvetli olana Allah yardm eder. Btn ibadetlerin ba Tevhit inancdr. u bilinmelidir ki allah dilemeyince dnemez ve t alamazlar. Allah affetmeye ve kendisinden saknlmaya en ok layk olandr. (Mddessir, 74:56) Senden Allahn sfatlar ile ilgili bir husus sorulursa onu ilim sahasnda aramalsn. Eer orada bulamazsan hikmet sahasnda aramalsn. Orada da bulamazsan o zaman Tevhit akidesi iinde aramalsn. Orada da bulamazsan onu gtr eytann yzne arp. nk o eytann vesvesesidir. 3. stikamet zere Olmak: stikamet zere olanlar zamanlarnda hak ve hakikatten taviz vermedikleri iin yalnz kalan, insanlar tarafndan aklszlkla itham edilen kimselerdir. Bunlar kyamet gnnde yzleri nurdan gne gibi parlayarak gelceklerdir. Bunlar hak yoldan taviz vermedikleri iin hicrete ve srgne maruz kalm olanlardr. Bu gariplere ne mutlu!2 Bunlar pek ok insan iinde sayca azdrlar. slam garip balam,
1 2

Buhari, man, 41; Mslim, mare, 45 Ahmet b. Hambel, Msned, 2:177, 222

gariplerlerle istikametini koruyacaktr.3 nsanlar bozulduu zaman onlar gzel hallerini deitirmez ve gzel halde bulunmaya devam ederler.4 Aslnda mmin iin gariplik yoktur. Allah iin mcadele ederek yurdundan uzaklatrlm hastalanp vefat eden ve kendisi iin alayacak kimsesi olmayanlara sema ve yeryz alar. nsann yapt iyilik asla rmez, gnah unutulmaz ve Deyyan olan Allah uyumaz. Dilediin gibi ol, nasl davranrsan yle muamele greceksin.5 stikamet zere olanlar mmetin iinde devaml olarak bulunurlar. Ancak bunlar aznlktadrlar. Peygamberimiz (sav) mmetimden bir taife hak ve istikamet zre gitmeye devam edecektir buyurmulardr. Bir diper hadisinde de mmetim yamura benzer. Dnya iin ve bulunduklar topluluklar iin rahmettirler. Ba m sonu mu hayrldr bilinmez buyurarak mmetin sonunun da ba gibi hayrl olacan mjdelemitir. Yoksa mmetin hayrllar konusunda ihtilaf yoktur. Bunlar sahablerdir. mmetimin hayrllar benim zamanmda olanlardr. Sonra onlara yakn olanlar, sonra onlara yakn olanlardr buyurarak bu konuda ihtilafa medar bir husus brakmamlardr. stikamet zere bulunmann sevabn hesap etmek imknszdr.6 Mmin hak yolunu tutmal ve Hak ile beraber olduktan sonra insanlar az diyerek kendisini yalnz hissetmemelidir. Hak daima galip ve hakl daima gldr. slam bilginleri demilerdir ki: Gndz istikamet zere olan Allah gece korur; gece istikamet zere olan da Allah gndz korur. Kim nefsan arzularn Allah iin terk ederse, Allah o kalbe azap etmekten son derece mnezzehtir. Hasen-i Basri (ra) Onlar hesap vermek iin diriltileceklerini dnmezler mi? (Mutaffifn, 83:4) ayetini okuyarak Vallahi bunu dnseler doruluk ve istikamet zere olmak iin alrlard demitir. slam bilginleri istikamet kerametin fevkindedir demilerdir. stikamet sahibi olmak, keramet sahibi olmaktan stndr. Zira nefis keramet ister, Allah- Teala ise bizlerden istikamet istemektedir. stikamet zere giden mutasavvflar kerameti oyalansnlar diye alayan ocuklarn eline verilen oyuncaklar olarak grme eilimindedirler. Kerametin en by olarak kt huylarn iyi huylara deitirilmesini sylerler. Kerameti seyr-i sluku tamamlam ve marifetullahta tam terakki etmi olan evliyalar deil, henz seyr-i suluke devam edenler isterler. Bilhassa kerametin maddi ekle girdii gnmzde kerametten ziyade ilim ve istikamet daha da nem kazanmtr. Gerek keramet ise haramlardan kanmak ve farzlar yapmak konusunda yardma ve kolayla mazhar olmaktr. stikameti koruyabilmek en byk keramettir. Havada umak, suda yrmek ve bir gnde kabeye gidip gelmek o kadar nemli deildir. Bunu dier canllar da yapmaktadrlar. Her insann bir mridi olmaldr. Mrit ise muallim ve rehber demektir. Kii bu muallimden ilim, edep ve terbiye renmelidir. Byle bir mridi olmayann mridi eytandr. Kendiliinden biten bir aa yaprak verir; ama meyve vermez denilmitir. Tasavvufun amac amelin miktarn oaltmak deil, keyfiyetini ykseltmektir. 4. lme k Olmak: Peygamberimiz (sav) Ben ilmi nafile ibadetten stn tutarm. Bunun iin de dnyaya aldrmam. Dinin en hayrls dnyaya kar ver sahibi olmaktr7 buyurdular.

3 4

Heysemi, Mecmauz-Zevid, 7:278 Heysemi, Zevid, 7:278 5 Ahmed b. Hambel, Kitab- Zhd, 142 6 bn-i Mce, Taharet, 4, Beyhaki, Snen, 1:457 7 Hkim, El-Mstedrek, 1:92; Mnavi, Fayzul-Kadir, 4:434

Zahid, insanlara ilim ile yardmc olmaya alr. Peyganberimiz (sav) Bir kimse mminin dnyada bir skntsn giderirse Allah da kyamette onun bir skntsn giderir. Bir mslmann gnahn rterse Allah da onun gnahlarn rter. Bir kimseye kolaylk gsterirse Allah da ona kolaylk gsterir. Kul din kardeine yardm ettike Allah da ona yardm eder. Her kim ilim taleb ederse Allah ona cennet yolunu kolaylatrr. Bir topluluk Allah iin bir araya gelir de Allahn kitabn okuyarak aralarnda mzakere ederlerse melekler onlar kuatr, zerlerine sekinet iner, Allahn rahmeti onlar kuatr ve Allah kendi katndakilere onlar ile vnr buyurdular.8 Amr b. Abese-i Slem (ra) peygamberimize sordu: -En faziletli ameller nelerdir? - Sabretmek, msamaha gstermek ve gzel ahlaka sahip olmaktr. -Hangi eyler daha efdaldir? -Allahn dini hakknda bilgi sahibi olmak, Allaha itaat ederek amel etmek, Allaha kar hsn- zamanda bulunmaktr. -Hangi mslman Allah katnda daha faziletlidir? -Mslmann elinden ve dilinden emin olduu kimsedir. -Allahn holand amel hangisidir? -Yemek yedirmek, selam yaymak ve gzel konumaktr. -Hangi namaz daha faziletlidir? -Vaktinde klnan ve kyam, rku ve secdesi gzel olan namazdr. -Hicretin faziletli olan hangisidir? -Allahn holanmad ve yasaklad eylerden uzaklamaktr. -Gecenin hangi saati faziletlidir? -Son ksm. O zaman Allah sema kaplarn aar ve mahlukatna nazar eder. Dua edenlerin dualarna icabet eder buyurdular.9 slam bilginleri demilerdir ki: Ahiret yolcusu olan insann drt eye ihtiyac vardr: Kendisini koruyacak kemlta, hayra ve iyiye ynlendirecek ilme, haramlardan koruyacak olan verya ve nsiyet edecei zikre. Bu drt eye sahip olan selametle kabir kapsna girer. Kiinin ilim renmesi iin ilim ehli ile beraber olmas gerekir. Her insann ilim renmesi gerekten zordur. nsan hem dnyay hem de ahireti beraber gtremez. Dnya insan ilin ve ibadetten alkor. Bunun iin dnyaya alanlar hi olmazsa haftada bir iki saat ilim ehli ile beraber olmalar ahiretlerini kurtarmalar bakmndan ok faydal olur. Lokman Hekim oluna vasiyet ederek yle demitir: Yavrum! Ulemann yanna git. Onlara saygl ol, onlarla urama. Dnyadan nasibini unutma ama sana yk olmayacak ve seni yolda koymayacak gibi yetecek kadarn al. Kendini tamamen kaptrarak helak etme. Bilginler nsan iin ekavet ve bedbahtln alametleri tr: lim nasip olur; ama amelden mahrum kalr. Amel nasip olur; ama ihlstan mahrum kalr. Salihler ile sohbet nasip olur; ama onlara hrmetten mahrum kalr demilerdir. lim adamlar demilerdir ki: Drt snf insan yznden slam perian olmutur: lmi ile amel etmeyenler, bilmedikleri eylerin peine denler, bilmediklerini renmeyenler, insanlar renmekten alkoyanlar. Rivayet okluu ilim deildir. lim ilmi az bile olsa ilme tabi olan, bilgisini tatbik eden ve snnete tabi olan kimsedir. 5. Kuran- Kerimi Kendine Rehber Edinmek: Kuran- Kerim hidayet rehberidir. Kim onu nne alr da onun hkmleri ile amel ederse kurtulur. Kuran- Kerim amel edilmek iindir. Amel edilmeyen ilimde hayr yoktur.
8 9

Mslim, Zikr, 38 Msnad-i Ahmed, 4:385; Heysem, Mecmauzz-Zevid, 1:60; Tabern, Mecmaul-Kebir, 1:54

slam bilginleri Dost olarak Allah yeter. nsiyet edilecek olarak Kuran yeter. Vaiz olarak lm yeter. lim olarak Allah korkusu yeter. Cehalet olarak da Allahtan gafil olmak yeter demilerdir. Kuran ile megul olan ve ilim ile uraan yalnz deildir. Uzlete ve itikafa ekilmek Kuran ve lim ile megul olmak iindir. nk ibadet Kuran ve hadis okumak ve buradaki emredilen ve yasaklanan hususlara uymaya niyet etmek ve bunda kararl olmaktr. lim renmek amel etmek iindir. Peygamberimiz (sav) Kyamette yce Allah kullarn huzuruna alacak ve u be husustan mutlaka soracaktr: mrn nerede geirdin? Genliini nasl harcadn? Maln nereden kazandn? Maln nereye harcadn? lim rendin mi; ve bu ilimle nasl amel iledin?10 Yce peygamberimiz (sav) ilim ehlini de ikaz ederek yle buyurur: Bildiin eylerde Allahtan kork!11 Ancak bildiin eyleri de konumak ve aktarmak konusunda hrsl olmamalsn. Zira Hrs sebeb-i hasarettir. Damara dokunmayacak ve nasihati kabul edecek olanlara gerektii zaman ve ihtiyac kadar retmek gerekir. Bilgilik taslamak, bakalarnn eksiklerini yakalamak ve toplum iinde kk drmek iin konumak zararldr. 6. Peygamberin (sav) Snnetine Uymak: Peygamberimiz (sav) bu din garip geldi garip gidecektir. Ne mutlu o gariplere! Sordular: Y Resulallah! Kastettiiniz garipler kimlerdir? Cevap verdiler: Snnetimi ihya ederek mmetime retenlerdir. 12 nk Kuran- Kerimin hkmleri snnetlerle uygulanr. Kuran- inkar ve red edemeyen ehl-i kfr ve dalalet snneti ifsat ederek dini bozmaya ve mmet-i muhammedi yoldan karmaya alrlar. Bunun iin mcedditler snneti ihya etmekle dini ihya ederler. Onlar ve onlara uyanlar da garip olarak kalrlar. Bunun iin garipler Peygamberin ifsat edilen snnetini ihya edenler13 gariplerdir. nsanlar peygambere itaat ederlerde hidayete ererler. Yce Allah Eer peygambere itaat ederseniz hidayete erersiniz (Nur, 24:54) buyurur. Peygamberin snneti edebdir. Dindir ve Allahn sevdii ibadet ve itaat eklidir. Allahn en ok sevdii ibadet snnetlere riayet edilerek yaplan ibadettir. slam bilginleri yle demilerdir: Kulluun alameti tr: Allahn farzlarn yapmak, haramlarndan kanmak; eriatta Resulullahn snnetine tabi olmak, btn mmete hayrhah olmak ve nasihat kimseden esirgememektir. nk nasihat sevgiden kaynaklanr. Nasihat eden seni sever; yaclk yapan ise seni aldatmaktadr. Nasihatini kabul etmeyen de senin kardein deildir. Hz. mer (ra) Birbirine nasihat etmeyen toplulukta hayr yoktur. Nasihat edeni sevmeyende de hayr yoktur. slam mutasavflarna gre Tasavvufun esas betir: Allahn kitabna tutunmak, peygamberin snetine uymak, helal kazancn yemek, gnahlardan kanmak ve haklar eda etmektir. slam bilginleri takva ile snet zere yaplan az amel nasl az grlebilir? demilerdir. hls snnete sarlmaktr. hls ile az amel bida ve hevese gre yaplan ok amelden hayrldr. slam mutasavvflarna gre Allah ile sohbet ve dostluk peygamberin gzel ahlakna uymak ve snnetini ihya etmek ile mmkndr. Hem sz hem de fiil ile snneti nefsine mir ve hkim klan kimse ancak Allaha dost olabilir. Zira yce Allah Eer o peygambere itaat ederseniz hidayete erersiniz (Nur, 24:54) buyurur. Bir kimse farzlardan birisini zayi ederse Allah ona snnetleri zayi etme belasn verir. Snnetlerin zayi edilmesine aldr etmeyenler bidat belasna dverirler.

10 11

Tirmizi, Sfatul-Kyame, 2 Tirmizi, lim, 19; Mnavi, Feyzu-Kadir, 1:119 12 Tirmizi, man, 13 13 Ebu Nuaym, Hilye, 2:10

7. Dinde Mnakaa Etmemek: Peygamberimiz (sav) mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. Bunlardan biri kurtulacak, dierleri helak olacaktr. Kurtulanlar ise benim ve ashabmn yolunu ve snnetini takip edenler, Allahn dininde mnakaa etmeyenler ve bir gnah sebebiyle herhangi bir mslman tekfir etmeyenlerdir buyurmulardr.14 8. Zaman yi Deerlendirmek: ki nimet vardr. nsanlarn ou bu konuda aldanmlardr. Shhat ve bo vakit.15 yle ise, Vefattan nce hayatn, hastalndan nce shhatin, meguliyetten nce bo vaktin, ihtiyarlktan nce genliin, fakirlikten nce zenginliin kymetini bilmek lazmdr. Yokda istifade edilmeden elden kar ve insana sadece pimanlk kalr. nsan kendisine vaad edilen lm ve kyamete doru sratle gitmektedir. Allahn insanlara verdii sermaye mr ile shhattir. Vakit nakit gibidir. Allah her insana her gn 24 saat mr vermektedir. Her insan btn baarlarn bu iki eye borludur. Akl bu sermayeleri kullanmak iin insana verilmitir. Her iki leme gerekli olan sermaye aklla, shhatle bu zaman kullanmaya baldr. Bedizzamann ifadesi ile Hayat zannettiin halat yalnz bulunduun andr. An ve zaman iyi kullanan hayatta baarl olur. nsan devaml olarak lme hazr olmaldr. mr ksadr, vakit dardr; gnler geip gitmektedir. Fazla bo zamann yoktur. mrnn geri kalann islah edersen, gemi dnemin de affedilir. Geen vakitle megul olmak ikinci bir vakit zayi etmektir. 9. Her eyi le Allaha Ynelmek: Allah rzasn arayana Allah yardmc olur. Allah fikir ve dncesi dank olan kimsenin hangi vadide helak olduuna aldrmaz.16 Dnya mal, kadn, uyku ve yemektir. Bunlara kar uyank olur da amacna uygun davranrsan onlar yenmi olursun. Allaha ynelmek Allah tanmak ve her eyden Allaha giden bir yol bulmaktr. Enfste ve afakta kudret, hikmet ve rahmet delilleri ile Allaha yaklamak demektir. Allaha itaat maln olmadan kazan saladn ticaret olarak bil. Bil ki Dnya darul-hizmet; ahiret ise darul-crettir. Dnya darul-hikmet ve ahiret darulkudrettir. Burada almayan orada piman olacaktr. Yce Allah Dnyadan nasibini unutma! (Kasas, 28:77) buyurmaktadr. Bu ahirette sana fayda verecek olan iman, ibadet ve amelden nasibini unutma demektir. nk kurann nazar dorudan ahirete bakar. Dnyaya ise ikinci derecede bakar. slam bilginleri demilerdir ki: Allah ne kadar tanyorsan ondan o derece korkarsnz. Allahn emrini yerine getirmede gsterilen geveklik emredeni tanma eksikliinden kaynaklanr.

14 15

Taberani, Mucamul-Kebir, 8:178-179; Heysemi, Mecmauz-Zevid, 1:106 Buhari, Raikak,1; Tirmizi, Zhd, 1; bn-i Mce, Zhd, 15 16 Beyhaki, Adab, 495

Yine slam kaynaklar cihad e ayrrlar. Enfs cihad, nefis ve eytanla mcadele etmek. Afak cihad, farzlar yapmak ve haramlardan kamak. Allahn dmanlar ile cihad, Allahn adn aziz klmaktr.17 Allah sevgisinin alameti ibadet ve itaati tercih etmek ve peygamberin snnetine uymaktr. 10. Ahirete ve badete Ynelmek: Ahireti birinci plana alann dnyasn Allah mamur eder. Ama dnyay birinci sraya koyann ahireti kurtulmaz. Ahireti isteyenin dnyay da elde ettikleri ok grlmtr. Ahirete ynelmenin alameti bu gn akam lecekmi gibi gn geirmektir. Peygamberimiz (sav) nsanlardan ve sahip olduklarndan midini kes. Sakn tamah etme. Bu fakirlik duygusunun varlndandr. badet ederken dnyaya veda eden kimse gibi namaz kl. zr dileyecein bir eyi de yapma! buyurdular.18 Namaz eda etmek iin kalkan kimse Rabbinden hayet iinde ayaa kalkar, heybetini dnerek namaza durur. Azametini dnerek tekbir alr, yava yava, manasn dnerek kraat eder. Huu ile ruku, tevazu ile secde eder. Hakkn eda ederek Rabbin huzurunda olduunu dnerek teehht eder. Snnete uygun selam verir. Namaz hakkyla ifa edemedim diye nefsini knar, havf ve reca ile namaz klar, hidayete ulatran Rabbine niyaz eder.19 Peygamberimiz (sav) Sizin iki kleniz olsa, biri size itaat etse, emantinizi ifa etse, efendisine sadk kalsa, dieri de efendisine buzetse, emrine itaat etmez, emanete ihanet etse, yannda bulunmad zaman da ihanet etse bunlarn ikisi bir olur mu? Siz hangisini seversiniz? Sizlerinde Allah katndaki durumunuz budur.20 Allah raz etmek isteyen nefsine buzetmelidir. Nefsan arzular Allahn emirlerine zttr. Bundan dolay Allahn emirlerini ifa etmek nefsi malup etmenin tek artdr. Dnyaya meyil ve muhabbet nefsin arzularna uymaktan kaynaklanr. Dnyay seven ibadetlerden zevk alamaz. Bunun iin Hz. sa (as) ve Peygamberimiz (sav) Dnya sevgisi btn hatalarn badr buyurmulardr. Dnyann mahiyetini bilen dnyaya aldanmaz. Bunun iin insann renmesi gereken ilk bilgi dnya ve insann mahiyeti ve fanilii ile ilgili olmaldr. Amel ve ibadetleri derhal ve zamannda yapmak ilh inayet ve tevfikin sonucudur. Emre muhalefet etmek ve yasaklanan hususlarda geri durmak kalb hallerine riayet etmenin sonucudur. Kendine ait olmayan kendine maletme iddialar benliin ve nefsaniyetin eseridir. 11. Allah Zikretmek: Allah zikretmek Kuran okumak, namaz klmak ve imana dair eserleri tefekkr ile okumaktr. Ayrca tekbir, tehlil, tesbih ve hamd ile ibadet etmek de zikirdir. Yine salavat ile peygamberi ve istifar ile hatalarn dnmek de Allah zikretmektendir. slam bilginleri talebeleri ile kra ktklar zaman Haydi u aacn yanna kadar Allah tesbih edin derlerdi. Talebeleri de oraya varana kadar tesbihat yaparlard. Sonra Haydi u aacn yanna kadar Allaha kredin derlerdi. Talebeleri de oraya kadar Allaha krederlerdi. Sonra peygamberimizin (sav) Her a ve tan yannda Allah zikredin hadisine uygun olarak oturduklar ta ve aalarn yannda zikir ve tefekkr meclisleri olutururlard. Onlarn kra ktklar zaman adetleri ve ibadetleri bu ekildeydi. Zunnuna sormular: d adam kimdir? O da yle cevap vermitir: Allaha giden yolu bilmeyen ve renmek iin de gayret sarf etmeyendir.
17 18

Slem, Tabakat, 1:96 Hkim, Mstedrek, 4:326; Mnavi, Feysul-Kadir, 4:329 19 Shreverd, Avrif, 3:240-241 20 Msned-i Ahmed, 4:136-137; Taberani, Mucemul-Kebir, 19:280

12. Allahtan Korkmak: Takva, Allahtan korkmak ve gnahlardan kanmak anlamna gelir. nk korku insan gnah ve hatalardan korur. Yce Allah Ey man edenler! Allahtan korkun ve doru sz syleyin. Bu durumda Allah ilerinizi dzeltir ve gmahlarnz balar. Kim Allaha ve resulne itaat ederse byk bir kurtulua ermi olur (Ahzab, 33:70-71) Takvay ikiye ayran mutasavvflar zahiri takvay dinin, eriatn hudutlar iinde kalmak, batndaki takvay ise niyet ve ihlas olarak grmlerdir. Niyet Allahn emrini ifa etmek, ihlas ise Allah iin hareket etmek olarak grmlerdir. Bir sahabi peygamberimizin (sav) yanna gelerek Ya Resulallah! Bana nasihat et dedi. Peygamberimiz (sav) de ona Allahtan kork. Bu btn hayrlar iinde toplar21 buyurdular. Peygamberimizin (sav) dostlar mttaki olanlardr. Manevi olarak da ehl-i beyt yine mttaki olanlardr. En stn olan kimdir? sualine de peygamberimiz (sav) En mttaki olandr buyurmulardr.22 nsanlarn en hayrllar da Allahtan en ok korkan, sla-i rahmi en fazla yapan ve en ok marufu emreden ve mnkerden nehyedendir.23 Sefere kmak isteyen bir sahabiye peygamberimiz (sav) Sana Allahtan korkman ve her yksek yere geldiinde tekbir getirmeni tavsiye ederim buyurdular.24 Yce Allah buyurdu: Eer Allahtan korkarsanz, Allah size iyiyi ktden ayrt edecek bir anlay verir. (Enfal, 8:29) nsan gzn haramdan, nefsini de arzularna uymaktan koruyan, kendisine hkim olan, batnn murakabe ile, zahirini de snnete uymakla imar eden, helal yiyen kimsenin feraseti amaz. Byle bir mmin Allahn nuru ile bakar ve gerekleri grr. 13. Vera: Takva, haramlardan kanmak, vera ise pheli eylerden uzak durmaktr. Peygamberimiz (sav) Helal bellidir, haram bellidir. Bu ikisi arasnda pheli eyler vardr. Sana phe vereni brak ve pheli olmayana bak. pheli olanlardan saknan dinini korumu olur.25 Mutasavvflar veray ikiye ayrmlar: Zahirdeki vera, Allahtan bakas iin hareket etmemek, btndaki vera ise kalbe Allahtan bakasn sokmamaktr demilerdir. Haramdan ve pheli eylerden korkan kimse malna haram kart ihtimaline kar infak ve ihsan ile mukabele etmelidir. Zira bu mal temizler. Nitekim peygamberimiz (sav) Allah Tela infak sever. Eli skla buzeder. nfak et, yedir, cimrilik yapma. unu bilmelisin ki, Allah pheli eylerle karlatnda onun knhne nufz eden gz ve nefsani arzular eken eyler szkonusu olduunda, durumu sezen kmil akl sever. Keza bir ka hurmayla da olsa insanlar cmertlik yapmay, bir akrebi ldrmek de olsa cesareti sever26 buyurdular. nsan tanmak iin namazna ve orucuna bakmamak lzmdr. Doru konumasna, emanete sahip olmasna ve dnyalk elde ettii zaman da vera sahibi olup olmadna bakmak gerekir. slam bilginleri namaz ve oru gibi ok ibadetten ziyade Allahn azametini tefekkr etmek ve dinde vera zere bulunmay esas ibadet olarak kabul ederler. Yakn ile pheyi gidermek, pheli olandan uzaklamakla din emniyette olur. Hz. Aliye (ra) soruldu: Dnya nedir? Cevap verdi: Helalin hesab, haramn azab netice verdii yer dedi.27

21 22

Msnad-i Ahmed, 3:83; Heysemi, Zevaid, 4:215 Buhari, Ehadsil-Enbiya, 8, 14, 18; Mslim, Fezail, 168 23 Msned-i Ahmed, 6:431; Aliyyul-Mttaki, Kenzul-Ummal, 10:182 24 Tirmizi, Daavt, 44; bn-i Mce, Cihad, 8; Beyhaki, Snen-i Kbra, 5:251 25 Mslim, Msakat, 107; Taberani, Mucemus-Sair, 1:51; Heysemi, Zevid, 4:74 26 Mttak, Kenzul-Ummal, 6:582; 15:892 27 Ebu Davud, Zhd, 119

14. Yakn: man konusunda pheleri gideren ve kalbi tatmin, akl ikna eden bilgiye yakn denir. Allaha yaknlk, yani kurbiyet marifetullah iledir. slam bilginleri demilerdir ki: Allaha hakkyla marifet etseniz. Hibir cehalete yer brakmayan bir ilme sahip olurdunuz. Allah hakkyla bilmi olsaydnz dalar duanzla erirdi demilerdir. Bu hususta hadisler de vardr.28 slam bilginleri demilerdir ki, Yaknin alameti vardr: Her eyde Allah mahede etmek, Her durumda Allaha snmak ve her halukarda Allahtan yardm dilemek. Yakn kalbde iyice yerleince Allah korkusu da yerleir. mer b. Abdulaziz, Hasan- Basriye yazd bir mektupta yle demitir: Hem seni, hem teban slah edecek olan en nemli ey zhddr. Zhd yakn ile kazanlr. Yakn tefekkrle, tefekkr ise ibret almakla elde edilir. nsan dnyay, nefsini ve mahklukat dnmeli ve mahiyetlerini iyi kavramaldr. Bu sebeplerden dolaydr ki peygamberimiz (sav) Kula yaknden daha stn bir hayr verilmemitir29 buyurmulardr. Yine Hz. Ebubekir (ra) bir gn hutbesinde yle demitir: Ey nsanlar! nsanlara dnyada yakn ve afiyetten daha deerli bir ey verilmemitir. Siz de Allahtan bu ikisini isteyin Peygamberimiz (sav) nsanlara dnyada yaknden sonra, afiyette olmaktan daha deerli ve faziletli bir ey verilmemitir buyurmulardr.30 Yakine Ulamann Yolu: Tevhid de Terakki Etmek: Hem ilimde hem de marifette terakki eden ve zlcenheyn olan mutasavvflar demilerdir ki: Bir kimse tevhit ilmine deliller ve ahitlerle vakf olmazsa aldanmak ve armak suretiyle aya helket uurumuna kayar. nk slam bilginlerine gre iman kalpte bulunan akln gereidir. Cneyd-i Badad man konusunda kulun ilk muhta olduu ey sanattan sanatkra, mahlkattan hlka, eserden messire intikal etmektir. Bylece hlkn sfatlarn tanr. Yaratann davetine bylece boyun eer. Ona itaat etmenin art olduunu bylece daha iyi anlar demitir. Akln delaleti vardr. Allahn var ve bir olduunu delillerle bulmak akla aittir. Hikmet iaretle, marifet ahdetle oluur. Hikmet rehber olur, akl delil olur. nsan saf ibadete saf tevhit inanc ile ular. Sufilerin nde gelenlerinden Cneyd-i Badd der ki: Tevhit yakn demektir. Yakn ise yaratklarn hareket ve skutlar tek olan, eriki bulunmayan Aziz ve Celil olan Allahn fiilidir diye bilmendir. Gerek tevhit budur. Yine Cneyd-i Badad Meclislerin en ereflisi ve en yksei tevhit meydannda tefekkr ile beraber olandr demitir. Allah ara istiva etti ayetini slam bilginleri Allahn ilmine gre her ey eit uzaklktadr. Her ey onun huzurundadr ve Allah her eye eit yaknlktadr eklinde izah etmilerdir. 15. Uzlet: Hikmeti on blme ayran bilginler bunun dokuzu susmak, biri de uzlete ekilmek eklinde ifade etmilerdir. Gerek uzlet ise kalpten dnya sevgisini karmaktr. Halk iinde yaamal, ama onlar ile beraber olmamaldr. Halk iinde Hak ile olmak ve uzlette bulunmak budur. Cemaatte fazilet vardr; ama selamet uzlettedir demilerdir. Yine, Gerek mutluluk insanlardan uzlette, Allah ile halvettedir denilmitir. 16. Mcahede: Gerek cihat nefisle cihattr ve Mcahit, nefsi ile cihat edendir.31 Gl olan da nefsine hkim olandr.32 Nefsin ayplarn grmemek istidracdr. Allahn
28 29

Kenzu-l Ummal, 3:144 Ahmed b. Hambel, Msned, 1:8 30 Msned-i Ebu Yala, 1:12, 114

emrini nefsin arzularna tercih etmek ise gerek sardr. Nefis Allaha itaat ile istikamete girmezse, kulun kalbi marifetullahta terakki ve tekml etmez. Kul, yce Allahn emirlerini nefsani arzularna tercih etmedike kemle ermez. Bu da mcadele ve mcahede ile olur. nsan nefsani arzularna muhalefet ederse rahat eder. Zhdn amac rahat terk etmektir. Nefsi ibadette altrp yormazsan, nefis seni erli ilerde altrarak yorar. Sahabelerden bazlar peygamberimize (sav) gelerek Biz baz eyleri arzuluyoruz, canmz ekiyor ama onu elde edemiyoruz. Acaba bundan dolay bize ecir ve mkafat var mdr? Peygamberimiz (sav) Bundan ecir almayacaksnz da neden ecir alacaksnz?33 17. Dnyann Mahiyeti: Peygamberimiz (sav) Allah iin olanlar hari dnya ve iindekiler lnetlenmitir.34 Yine buyurdular: Suya dalan kimsenin ayaklarnn slanmamas mmkn mdr? Ayn ekilde dnyaya dalan kimse de gnahlardan kurtulamaz35 buyurmulardr. Hz. sa (as) Dnya eytann tarlas, sizler de onun bakmn yapan iilersiniz demitir. Yce Allah Kuran- Kerimde Siz geici dnya maln istiyorsunuz. Allah ise sizler iin ahireti istemektedir buyurmaktadr. (Enfal, 8:67) Elbette akll bir mmin Allahn istediini tercih etmelidir. Yce Allah ahiret yurdunu yeryznde bbrlenmeyen ve bozgunculuk yapmaktan vazgeenlere verir. (Kasas, 28:83) Peygamberimiz (sav) Ahir zamanda kavmin nde olanlar onlarn en rezilleri olacaktr36 buyurmulardr. Onlar dini dnyaya satan kt bilginler ile insanlar aldatan liderlerdir. Dnyaya dalmak kolay ondan kurtulmak zordur. Peygamberimiz (sav) Dnya mminin zindan, kfirin cennetidir37 demitir. Gerek zahid dnyay ne zemmeder ve ne de metheder. O dnyaya iltifat etmez. Zahid, dnyay elde ettii zaman sevinmez, kaybettii zaman da zlmez. Kalbi dnya endiesi tamayan kiidir zahit. Yce Allah dnyaya yle vahyetmitir: Seni arzulayp peinden koanlar yor. Bana kulluk edene hizmet et. Allah sevgisi ile dnya sevgisi bir kalpte bulunmaz. Bunun iin Allah sevdii kullarn kalbinden dnya sevgisini karmtr. Allah seven kimse dnyalk olarak eline geene iltifat etmez. Dnya mminin zindan, kabir muhkem barna, cennet de varaca yerdir. Dnya kfirin cenneti, kabir zindan, cehennem de varaca yerdir.38 Dnyada rahat yoktur. Rahat rahat etmekte arayan rahat etmez. Rahat zahmettedir. Zahmette rahmet vardr. slam bilginleri demilerdi ki: Dnya zindannda rahat bulacan zanneden kii nefsinin hlyasna kaplmtr. Dnyada rahat yoktur. Rahat ancak Allaha ibadet etmede, Kuran okumada, dostlar ile sohbette ve Allahn ayetlerini tefekkr ederek imann artrmadadr. 18. Gnahlardan Kanmak: Kim Allahn yasaklarndan saknrsa Allah ona bir k yolu yaratr. (Talak, 65:2) peygamberimiz (sav) bu ayeti okudu ve nsanlar buna yaprlarsa bu onlara yeter39 buyurmulardr. Prensip u olmaldr: lmden korkma, gnah ilemekten kork!
31 32

Tirmizi, Fezail-i Cihat, 2 Msned-i Ebu Davud, 329 33 bnul-Mbrek, Zhd, 211 34 Msned-i Ahmed, Zhd, 28; 35 Beyhaki, uab- man, 7:323 36 Kalabazi, Taarruf, 163 37 Mslim, Zhd, 1; Tirmizi, Zhd, 16; bn-i Mce, Zhd, 3 38 Tirmizi, Zhd, 16; bn-i Mce, Zhd, 3 39 bn-i Mce, Zhd, 24; Drim, Rikak, 16

slam bilginleri demilerdir ki, Havfn alameti saknmaktr. evkin alameti talep etmek ve yalvarmaktr. Recnn alameti amel etmektir. nsan gnaha iten sebeplerden birisi de Allahn sabrederek azap etmemesine ve ilenen gnahlar rterek affetmesine gvenmektendir. Nefsan arzular tr: Yemek, konuma ve bakma arzusu. Yemek helalinden, konumak dorulukla, bakmak ise ibret iin olmaldr. Nefsini gemlemek iin gzlerine, diline, kalbine ve nefsan arzularna hkim olmakla olur. Hz. Alinin torunu Hasan b. Hasan yle demitir: nsanlar iinde gpta edilecek olan insan Allahtan korkan zengin kiidir ki, namazn klar, zektn verir ve insanlarn megul olduu bo ve nefsani eylerle megul olmaz. slam bilginleri demilerdir ki: ster gnah, ister sevap olsun kulun eriate uymadan iledii fiilleri nefsin arzusunu tatminden baka bir ey deildir. eriate uyularak yaplan fiiller nefis iin azaptr. Bunun iin amellerin en faziletlisi nefsin zddna hareket etmektir denilmitir. Nefsi her zaman o zamana ait faydal ve en uygun ile megul etmekten daha hayrl bir ey yoktur. slam bilginleri demilerdir ki: Amellerin en faziletlisi zamann Allahn emrine uygun olarak deerlendirmektir. ehvet eytann yulardr demilerdir. Bu yular eytana kaptran helk olur. ehvete kul olan aslnda eytana kul olur. slam bilginleri Allahn kendisine heva ve hevesine kar koyma gc verdii kimse su zerinde yryenden daha deerli ve byktr demilerdir. 19. Tvbe Etmek: peygamberimiz (sav) Hz. Muaz b. Cebele (ra) nasihat ederek yle buyurdular: Ya Muaz! Gcn yettii kadar Allahtan kork! Gcn yettii kadar Allah iin amel ile. Her aa ve tan yannda Allah zikret. ayet bir gnah ilersen ardndan hemen gizli olanna gizli, aikr olanna aikre tvbe et!40 Yine bir gn peygamberimiz (sav) Ebu Zerr-i Gfarye (ra) Her nerede olursan ol Allahtan kork! Yaptn bir ktln ardndan bir iyilik yap ki onu gidersin. nsanlara gzel ahlakla muamele et41 demitir. Mutasavvflara gre iki nevi tvbe vardr: Avam gnahtan tvbe eder; havas ise gafletten tvbe eder. Peygamberimiz (sav) Vefat eden herkesin piman olacan ifade etmilerdir. Nedeni sorulunca da yiler neden daha fazla amel ilemedik diye, gnahkrlar da neden gnaha girdik diye piman olacaklar buyurmulardr.42 Hz. mer (ra) Merhamet etmeyene merhamet olunmaz. Affetmeyen mafiret olunmaz. Gnahna tvbe etmeyen balanmaz. Nefsini korumayan da himaye edilmez43 buyurmulardr. Hayr maln ok olmas deil, amelin ok, hilmin fazla olmasdr der Hz. Ali (ra) Yce Allah phesiz O Allah kendisine dnenleri balar (sra, 17:25) ayetini yorumlayan bilginler Gnah ileyip tvbe eden, sonra yne gnah ileyip tekrar tvbe edenleri Allah balar eklinde yorumlamlardr. Tvbe etmek gnahtan vazgeene kadar devam etmelidir.
40 41

Taberani, Mucemul-Kebir, 20:159; Heysemi, Zevid, 10:74 Tirmizi, Birr ve Sla, 55 42 Tirmizi, Zhd, 85 43 Ebu Davud, Zhd, 351; Beyhaki, uab- man, 5:7095

20. Tevazu Sahibi Olmak: Musa (as) yce Allaha sordu: Rabbim seni nerede bulabilirim? Yce Allah cevap verdi: Kalpleri krk insanlarn yannda buyurdu. Nefsinde bir kymet grenin tevazudan nasibi yoktur denilmitir. Nefsi kendisine kymetli geleni dini terk eder. slam bilginleri Kulun afeti, nefsinin durumuna raz olmasdr demilerdir. Allah katnda en deerli insan en fazla takva sahibi olandr. En fazla takva sahibi olan ise en ok mtevaz olandr. nsanlarn en zelili, zengine yaclk yapan veya tevazu gsteren fakirdir. nsanlarn en azizi de fakirlere tevazu gsteren ve onlara kar hrmeti muhafaza eden zengindir. 21. Riyadan Kanmak: peygamberimiz (sav) buyurdular ki Riyann en k irktir. Byle birinin alameti nefsinin kusuru kendisine gsterilse nefsini mdafaa etmesidir. Allahn en sevdii kullar Allahtan en ok korkan mttakilerdir. Bunlar kendilerini gizlerler. Ortalkta gzkmedikleri zaman aranmazlar, ortaya ktklar zaman da tannmazlar. Bunlar hidayet rehberleri ve ilmin kandilleridirler.44 Bir gn peygamberimiz (sav) sahabelerine sordu: -nsanlar cehenneme en ok neyin soktuunu biliyor musunuz? Sahabeler: -Allah ve Resul daha iyi bilir dediler. Resulullah (sav) buyurdu: -nsanlar cehenneme en ok sokan ey iki aktr. ki dudak aras ve iki bacak aras. Peygamberimiz (sav) yine sordu: -Peki, insanlar en ok cennete sokan ey nedir? Sahabeler yine: -Allah ve resul daha iyi bilir dediler. Peygamberimiz (sav) cevap verdiler: -nsanlar en ok cennete sokan ey Allahtan korkmak ve gzel ahlakl olmaktr buyurdular.45 22. nsanlarn Kusurlarn Aratrmamak: nsanlarn ayplarna gzlerini diken insan kendi hatalarn grmez. Ahireti dnen dnyann bo ilerine komaz. Mminlerin hakkna tazim ve sayg gstermek Allaha tazim ve saygnn eseridir. Kul, hakiki takva mertebesine bununla ular. 23. Helal Rzk Peinde Komak: Sfyan- Serv (ks) Parann nereden geldiine dikkat et de namazn son safta kl demitir. slam bilginleri Kurtulu eydedir: Helal gda, takvada kemlat, istikamet zere bulunmaktadr. Peygamberimiz (sav) nsan ihtiyarlar ama iki ey gen kalr; Hrs ve Emel46 buyurmulardr. Bu hadis bize insanda iki eyin devam edeceini ifade etmektedir. Onlar da kiinin mala kar hrs ve yaama arzusu. Rivayetlerde vardr ki yce Allah nefse Bedenden k! emreder. Nefs ise, kyorum; ama istemeyerek der.47 nsan felakete srkleyen eylerin banda tul-i emel ve nefsin arzular peinde komak gelir. nsan kendisinde bulunan hrs ve tul-i emel gibi arzularn Allahn emrine ve peygamberin snnetine hrsla yapmak ve Allahn dinine hizmette tul-i emel sahibi olmak

44 45

bn-i Mce, Fiten, 16 Buhari, Edebul-Mfred, 111; Tirmizi, Birr ve Sla, 62; bn-I Mce, Zhd, 29 46 Buhari, Rikak, 5; Mslim, Zekat, 115; Tirmizi, Zhd, 28 47 Buhari, El-Edebul-Mfred, 88; Kenzul-Ummal, 15:382

ynnde sarf etmelidir ki gerekten takvaya ve zhde ulam olsun. Dnya gitmekte, ahiret ise gelmektedir. nsana yakan gideni uurlamak ve geleni karlamaktr. Sfyan-i Serv, (ks) Zhd katksz ekmek yemek deil, kasr- emel ve hrs terk etmektir demitir. Dn gemitir, gelecei dnmek ise tul-i emeldir. Akll insan bu gn deerlendirmeye bakar. Bu gelecek ile ilgili plan yapmamak anlamna gelmez. inde bulunduun gn en iyi ekilde deerlendirmek her eyden daha nemlidir. Sufilerin nde gelenlerinden brahim b. Edhem (ks) Yiyecein hell olsun da zarar yok gece namaz klma, gndz de nfile oru tutma demitir. 24. Kllet: Aza kanaat etmek. slam bilginleri demilerdir ki, Midenin rahat kllet-i taamda, dilin rahat kllet-i kelamda, bedenin rahat kllet-i menamda ve kalbin rahat da kllet-i samdadr. Cneyd-i Badadi (ks) gerekmeden konumaz, ok ackmadan yemez, dayanamaz hale gelmeden uyumazd. Mesleini bu emel esaslar zerine bina etmiti. Mutasavvfla kalbin ilacn be eyde bulmulardr: Tefekkr ederek Kuran okumak, mideyi doyurmamak, gece ibadetine devam etmek, seher vaktinde dua etmek, salih insanlarla beraber bulunmak. okluk sizi oyalad (Tekasr, 102:1) ayeti nazil olunca peygamberimiz (sav) buyurdular: nsanolu malm, malm der. Gerekte insann mal yiyip tkettii, giyip eskittii, tasadduk ettii eylerdir. Bunun dndaki kendisine ait deildir48 buyurdular. mam- Rabban (ks) Dnya sevgisi btn hatalarn badr. Dnyay sevmemek ise btn hayrlarn badr49 demitir. 25. Kanaat: Allahn verdiine raz olmaktr. Kanaatkr insana izzeti yeter. zzetli insan ise hrdr. Hrriyet ise insan iin en byk hazinedir. Bunun iin Kanaat bitmez ve tkenmez bir hazinedir50 denilmitir. zzet ve mrvvet hep kanattan kaynaklanr. eref paray, mal ve mlk oaltmakta deil, kimseye minnet duymamaktadr. Peygamberimiz (sav) Bir insann ailesi afiyette, bedeni shhatte, gnlk yiyecei de bulunduu halde sabahlamsa o insana tm dnya verilmi gibidir51 buyurdular. Bilginler Bir insan Allaha ve onun kendisi hakknda verdii eye raz olduu zaman geek kul olur demilerdir. Dnya hrs olan Tamaha sormular: -Baban kimdir? -Allahn takdir ettii rzka phe etmektir. -Meslein nedir? -Zillet peinde komaktr. -Gayen nedir? -Allahn rahmetinden mahrum kalmaktr demitir. 26. Fakirlii Sevmek: Yce Allah peygamberimize (sav) stersen senin iin dalar altn yapaym, istersen seni kral peygamber yapaym dedi. Peygamberimiz (sav) Ben kul peygamber olmak isterim. Bir gn tok olaym Allaha kredeyim. Bir gn a kalaym da Allaha kar sabrl olaym52 buyurdular. Peygamberimiz (sav) sadece kendisi iin deil li iin de yle dua etmitir: Allahm! l-i Muhammedin rzkn ancak yetecek kadar ver.53
48 49

Mslim, Zhd, 3 Mektubat, 1:166 50 Mnziri, Terib ve Terhib, 1:590 51 Buhari, Edebul-Mfred, 113; Tirmizi, Zhd, 29; bn-i Mce, Zhd, 9 52 Heysemi, Zevid, 10:315 53 Mslim, Zhd, 19

Yce Allah peygamberimize (sav) Seni fakir bulup zengin etmedi mi? (Duha, 93:8) buyurur. Peygamberimiz (sav) ticaretle ok zengin oldu. Ancak gerek zenginlik Allah yolunda fani mal harcayarak bakiletirmekti. Peygamberimiz (sav) bunu yapt. Sonra yce Allah onu ilim, ahlak ve fazilet zengini yapt. Yce Allah Onlar kazandklarna az glsnler ok alasnlar (Tevbe, 9:82) buyurur. Bu ayette kastedilen bn-i Abbasa (ra) gre Dnyann sresi azdr. stedikleri kadar glsnler. Ama dnya hayat bitip Allahn huzuruna girdikleri zaman hi kesilmeden alamaya balayacaklardr54 eklinde yorumlamtr. nsanlarn en zelili, zengine yaclk yapan veya tevazu gsteren fakirdir. nsanlarn en azizi de fakirlere tevazu gsteren ve onlara kar hrmeti muhafaza eden zengindir. 27. kr: Nimetleri Allahtan bilerek Msebbibl-Esbab olan mnim- hakikiye iman edip tm nimetleri ondan bilmektir. Mutasavvflar demilerdir ki: Sabah kahvaltsn bulup akam akam yemeini bulamayan, akam yemeini bulup sabah kahvaltsn bulamayan ve Allahn kendisinden raz olduu kimseye ne mutlu! nk o varlk iinde bunu semitir. man ve Salih ameli olmayan kiinin evveli pis bir meni, sonu kokumu le ve bir avu topraktr. kisinin arasnda ise her nimeti necasete eviren bir beden tamaktadr. 28. Tevekkl: almaya odaklanmak ve sonucunu Allaha havale ederek maiet noktasnda endie tamamaktr. slam bilginleri Tevekkl kalbin amelidir; tevhit ise kalb amellerinin zdr demilerdir. Peygamberimiz (sav) Kim insanlarn en gls olmak istiyorsa Allaha tevekkl etsin55 buyurmaktadr. slam bilginleri demilerdir ki: badet ve itaate karlk istemek, Allahn fazl ve ihsann unutmaktan ileri gelir. 29. Kiinin Ailesi ile mtihan: Peygamberimiz (sav) buyurdular ki Bir zaman gelecek dinini yaamak iin dadan daa, maaradan maaraya kaanlarn dnda Mslmanlar dinini koruyamayacaklardr. Bu zamanda elde edilen maiet hep Allahn fkesini ekecektir. Bu durumda insann helaki einin ve ocuklarnn elinde olacaktr. Ei ve ocuu yoksa helaki ebeveynin elinden olacaktr. Sahabeler sordular: Bu nasl olacaktr ey Allahn resul? peygamberimiz (sav) buyurdu: Maiet darl sebebi ile onu ayplayacaklar. O da bunun karsnda nefsini helk olaca haram yerlere dnyalk elde etmeye srkleyecektir.56 Dnya imtihan meydandr. nsan bazen darlk fitnesi ile bazen de bolluk fitnesi ile imtihan edilir. 30. nsanlarn Bozulmas: Peygamberimiz (sav) buyurdular ki, Salihler pei sra gider de geriye budayn kts misali deersizler kalr. Allah artk bunlara hibir deer vermez.57 Yine buyurdular O zaman insan uzak durmak ile fcuru ilemek arasnda tercihte braklacaktr. Bu zamana ulaanlar insanlardan uzak durmay fcur ilemeye tercih etsinler.58 Yce Allah Kurn- Kerimde nsanlarn ou bilmezler59 buyurur.

54 55

Suyut, Drril-Mensur, 3:260 Mnavi, Feyzul-Kadir, 6:150 56 Aliyyul-Muttak el-Hind, Kenzul-Ummal, 1:154 57 Buhari, Rikak, 9 58 Msned-i Ahmed, 2:278, 447 59 Araf, 7:187; Enam, 6:111

nsan oturduu insanlara ve arkadalarna dikkat etmelidir. Peygamberimize soruldu. Oturduumuz insanlarn hayrls hangisidir? Cevap verdiler: Grdnz zaman size Allah hatrlatan, konumas ilminizi artran, ameli de ahireti akla getiren kimsedir.60 Keif ehli demilerdir ki nsanlarn hayrllar hep gitti. Geriye sadece insana benzer maymunlar kald. Dinin ve dnyann zorluu arttka artt. Dine yardm edenler azald. Dnyaya gelince elini uzattn her eye senden nce bir facirin elini uzattn grrsn. Zamanmz kurtlarn devridir. Kelb gibi olmayanlar kurtlar yiyecektir. imdi o zaman bu zamandr. 31. Toplum inde Yaamak: Peygamberimiz (sav) nsanlarn arasnda bulunup onlarn ezalarna katlanan ve sabreden bir mmin, insanlarn arasna karmayan ve sabretmeyenden daha faziletlidir.61 Peygamberimiz (sav) buyurdular: Benden sonra sizlere idareciler gelecek. Bildiklerini syleyecekler ve bildikleri ile hkm verecekler. Bunlara itaat bana itaat demektir. Bundan sonra yle idareciler gelecektir ki bilmediklerini syleyecekler, bilmedikleri ile hkm verecekler. Bunlara akl veren, yardmc olan ve destek kanlar helak edeceklerdir. Onlarla beraber gzkn ama onlara uymayn. yilik yapann iyi yaptn, ktlk yapann da ktlk yaptn syleyin62 Bir gn peygamberimiz (sav) Hz. Ebu Zere (ra) yle dedi: Ey Ebu Zerr! Kt bir toplum iinde bulunursanz ne yaparsnz? Ebu Zer (ra) Neyi emredersiniz ey Allahn Resul? dedi. Peygamberimiz (sav) Sabret! Sabret! Sabret! nsanlarla ahlaklarna gre muamele edin. Ancak kt amellerinde onlara muhalefet ediniz.63 Kii sevdii ile beraberdir. yle ise bedenlerinizle insanlarla olun; ama kalplerinizle ve amellerinizle onlardan ayrln. nsanlar memnun edecek ekilde dost olun; ama dininize zarar verecek ekilde onlara uymayn. Denilmitir ki: erli insanlarn seni tezkiye etmeleri senin iin bir kusurdur. Seni sevmeleri senin iin bir ayptr. Sana muhta olan senin nezdinde zelil olur. Kalbin salah iinde olmasn dileyen kimse dilini korumak suretiyle ona yardmc olmaldr. 32. Allahn Emrini ve Rzasn Tercih Etmek: Allah rzas yerine insanlarn vglerini talep edeni venler daha sonra dner yererler. nsanlarn vgs yerine Allah rzasn tercih edene de Allah kfidir.64 Hz. Yahya (as) Ya Rabbi! Beni insanlarn dillerinden muhafaza et diye dua etti. Yce Allah ona vahyetti. Ya Yahya! Bunu ben kendim iin bile yapmadm, senin iin nasl yapaym? buyurdu. mam- afi bir gn birine nsanlar raz ve memnun etmek imknszdr. Biri senden raz olsa dieri olmaz. En iyisi sen Rabbini raz etmeye bak ve insanlara aldrma dedi.

60 61

Mnavi, Feyzul-Kadir, 3:468 Beyhaki, Snen-i Kbra, 10:89 62 Heysemi, Mecmauz-Zevid, 5:215 63 Hkim, El-Mstedrek, 3:343; Heysemi, Mecmauz-Zevid, 7:283 64 Humeyd, Msned, 1:129; Sehv, Makasd, 633; Kenzul-Ummal, 15:790

nsanlarn tabiatnda yerme vardr. Kendisine yaklaandan uzaklamak, uzaklaana da yaklamak ister. nsanlar raz etmek eriilemeyecek bir gaye, dnyay elde etmek de ulalamayacak bir hedeftir. Sufilerden Fudayl b. Iyaz Ben Allaha kar itaatsizlik ettiimi eeimin ve hizmetimin bana kar yapt huysuzluundan anlarm demitir. nsanlarn vgsne de yergisine de nem vermemek gerekir. nsanlar lsz ver, lsz yererler. Bilmeden konuur, aratrmadan inanrlar. Bunun iin insanlar tanyan rahat eder. Elinden gelirse kimse tarafndan bilinme, Allahn bildii sana yetmelidir. Bir kimse her zaman hallerini ve fiillerini kitap ve snnetle lmez ve aklna gelen dnceleri tartp bimezse onun adn Allahn dostlar sayfasna kaydetmezler. Bedizzaman hret ayn- riyadr. Kalbi ldren zehirli bir baldr der. 33. yi nsanlarla Beraber Olmak: Yalnzl maneviyat ok gl olanlar kaldrabilir. Bizim gibi insanlar birbirimize bakarak hayrl ameller ileriz. Yce Allah Ayetlerimiz hakknda ileri geri konuanlardan uzak dur. (Enam, 6:68) Kafirlerle beraber oturmayn; yoksa siz de onlar gibi olursunuz. (Nisa, 4:140) Hakknda bilgin bulunmayan eyin ardna dme! nk kulak, gz ve gnl bunlarn hepsi sorumludur. (sra, 17:36) Be ey kalbin devasdr: Manasn dnerek Kuran okumak, karnn bo tutmak, geceyi ihya etmek ve ibadetle geirmek, seher vaktinde niyazda bulunmak, Salih insanlarla sohbette bulunmak. yi Kullarn zellikleri: Peygamberimiz (sav) Muaz b. Cebele nasihat ederek yle buyurdu: Ey Muaz! Sana Allahtan korkman, doru szl olman, ahde vefa etmeni, emaneti eda etmeni, hyaneti terk etmeni, yetime merhamet etmeni, komular koruman, fkene hkim olman, yumuak szl olman, selam yayman, imama tabi olman, geni kuran bilgisine sahip olman, ahireti sevmeni, hesaptan endie etmeni, kasr- emel sahibi olman, amelini gzel yapman tavsiye ederim. Bir mslmana svmekten, yalancy tasdik etmekten, doru syleyeni yalanlamaktan, dil imama asi olmaktan, yeryznde fesat karmaktan seni men ederim. Ey Muaz! Her aa ve tan yannda Allah an! Her gnahn ardndan tvbe et!65 Allahn sevdiini kullar da sever. Allahn en ok sevdii kimse kullarn da en ok sevdii kimsedir. Allahn en ok buz ettii kimse insanlarn en ok buz ettii ve sevmedii kimsedir.66 Yce Allah buyurur: Rahman olan Allah, iman edip salih amel ileyenlerin kalbine sevgi koyar. (Meryem, 19:96) Abdullah b. Abbas (ra) bu ayetin anlamn Allah onlar sever, insanlara da sevdirir eklinde yorumlamtr. Allah sevdii kullarn insanlara da sevdirir.67 Cneyd-i Badd G yettiince gayret sarf etmek btn deerli kaplar aar demitir. Peygamberimiz (sav) buyurdular: Kulum bana farz kldm ibadetlerle yaklat gibi hibir eyle yaklaamaz. Kulum nafilelerle bana yaklamaya devam eder. Sonunda onu severim. Bir kere sevdim mi artk onun iiten kula, gren gz, dnen akl, akleden kalbi olurum. Bana dua ederse icabet ederim. Bir ey isterse veririm. Yardm isterse yardm ederim. Kulumun en ok sevdiim ibadeti bana kar muhlis olmasdr.68

65 66

Ebu Nuaym, Hilye, 1:240 Heysemi, Mecmauz-Zevid, 10:272 67 Abdurrezzak, El-Musannef, 10:451 68 Taberani, Mucemul-Kebir, 8:244; Heysemi, Zevid, 2:248; Kenzul-Ummal, 1:229

Kullarm bana itaat ederlerse yamuru gece yadrr, gndzleri gne dourur, gk grltsn iittirmem.69 Allah bir kulunu sevdi mi onu altrr. Nasl altrr? lmnden nce onu onu salih amel ilemeye muvaffak klar.70 DNYA VE AHRET Peygamberimiz (sav) buyurdular: Dnyay seven ahiretine zarara verir; ahireti seven de dnyasna zarar verir. Sizler baki olan fani olana tercih ediniz.71 Allahn gsn slama at kimse Rabbinden bir nur zeredir (Zmer, 39:22) ayeti nazil olunca sahabeler sordular Gsn slama almas nedir? Peygamberimiz (sav) buyurdu: Ebediyet yurduna ynelmek, gurur yurdundan uzaklamak ve lm gelmeden lme hazrlkl olmaktr.72 Kiinin ahiret ehli olmasnn alameti lm ok hatrlamasdr. Resulullahn (sav) yannda birisinden vg ile bahsedildi. Peygamberimiz (sav) Onun lm hatrlamas nasld? diye sordu. Sahabeler Ondan lme dair bir ey duymadk dediler. Peygamberimiz (sav) O zaman o kii bahsettiiniz gibi birisi deilmi buyurdular.73 Peygamberimiz (sav) Dnya mminin zindan, kabir muhkem barna, cennet de varaca yerdir. Dnya kfirin cenneti, kabir zindan, cehennem de varaca yerdir74 buyurdular. Bilginler Dnya ahireti terk eden iindir; ahiret ise isteye herkes iindir. Kalplerin Allaha kapal olmas da Allahn buz ettii amelleri istemesi ve sevmesindendir. Kiinin ynnn ahiret olmasnn alameti ise gznn para peinde olmamasdr demilerdir. Peygamberimiz (sav) Muaz b. Cebeli Yemene gnderirken Lks ve konfordan sakn! Allahn kullar lks ve konfor iinde yzmezler75 buyurmulardr. Yine peygamberimiz (sav) Sadelik imandandr buyurmulardr. Ferazdakn amcas Sasaa peygamberimizin (sav) yanna geldi. Peygamberimiz (sav) Kim zerre kadar hayr ilemise onun karln grr. Kim de zerre kadar er ilemise onun karln grr (Zilzal, 99:78) ayetini okuyordu. Sasaa Bu bana yeter. Kurandan baka bir ey renmeme gerek kalmad demitir. Bunun iin hibir hayr kk grerek ihmal etmemeli, hibir erri de kk grerek yapmaya teebbs etmemelidir. Hangi amelimizle Allah raz edeceimizi ve hangi amelimizle de Allahn fkesini ekeceimizi bilemeyiz. Mfessirler Emaneti gklere, yere ve dalara teklif ettik. Onu ancak insan yklendi (Ahzab, 33:72) ayetinin yorumunda yce Allahn itaati ve masiyeti teklif ettiini ve onu ancak Ademin (as) kabul ettiini sylerler. Yce Allah deme (as) Sen bunlar karlklar ile beraber yklenir misin? buyurdu. dem (as) Karl nedir? diye sordu. Yce Allah yilii arl mkfat, ktln karl ise cezadr. dem (as) Peki, kabul ediyorum dedi. Peygamberimiz (sav) Kendi katnda byk mkafat verir (Nisa, 4:40) ayetini okudu ve buyurdu. Kim Rabbini honut edecek gzel bir amel ilerse Allah ona bir milyona kadar sevap verir buyurdu. Ebu Hureyre (ra) da ayette kastedilen mkfat cennettir demitir. Bundan dolay mmin Allahn rahmetinden mitvar olmal, azabndan da korkmal ve ekinmeli Havf ve Reca arasnda bir yol takip etmelidir.
69 70

Ebu Davud, Msned, 337; Msned-i Ahmed, 3:359 Tirmizi, Kader, 8 71 Msned-i Ahmed, 4:412 72 Hkim, Mstedrek, 4:311 73 Ahmed b. Hambel, Zhd, 3435 74 Heysemi, Mecmauz-Zevid, 10:289 75 Ahmed b. Hambel, Zhd, 18

Bunun yolu da lm hatrlamaktan geer. Peygamberimiz (sav) Lezzetleri tahrip eden lm ok ann76 buyurarak bu hususa dikkat ekmilerdir. Bir sahabi peygamberimize (sav) gelerek En faziletli mmin kimdir? dedi. Peygamberimiz (sav) Ahlak en iyi olandr buyurdular. En akll oaln kimdir? diye sordu. Peygamberimiz (sav) lm en ok hatrlayan ve lme en fazla hazrlk yapandr77 buyurdular. Peygamberimiz (sav) Abdullah b. merin (ra) elinden tutarak Dnyada garip bir yolcu gibi ol. Kendini llerden ve kabir ehlinden say buyurmulardr. Enes b. Mlike de Allah gryormusun gibi ibadet et. Sen onu grmesen de O seni grr. Mescide girecein zaman gzelce abdest al. Namazda lm hatrla ki namazn gzel olsun. Veda namaz klar gibi namazn kl. zr dileyecein bir eyi de yapma! eklinde nasihat etti. Hz. Ebubekir (ra) peygamberimize (sav) sordu: En hayrl insan kimdir? peygamberimiz (sav) cevap verdi: mr uzun ameli gzel olandr. En erli insan kimdir? diye sordu. mr uzun ameli kt olandr eklinde cevap verdi.78 Bu hadisten anlyoruz ki uzun mrl ve ameli ok olan ahirette dierlerinden daha stn olacaklardr. Ahiret dnya ameline gre ekillenir. slam bilginleri demilerdir ki Allah bir kuluna hayr murad ederse mrn uzatr ve amelini gzelletirir. Ona kretmeyi ilham eder. Peygamberimiz (sav) nsan lnce onu ey takip eder: Ailesi, mal ve ameli. Ailesi ve mal dner de ameli ile ba baa kalr. Kyamette yce Allah sorar Altm yandakiler nerede? onlar ayaa kalkarlar. Buyurur: Sizi t alann t alaca kadar yaatmadk m? (Fatr, 35:37) buyurur. YAPILACAK OLAN: Sabr imann yarsdr, yakn ise imann tamamdr. Allah kendisine tevekkl edenleri sever. brahim b. Edhem (ks) Alt sarp ve dik yokuu amadan iyi ve Salihler derecesine ulaamazsn demitir. Nimet ve refah kapsn kapatp iddet ve sknt kapsn aacaksn. zzet kapsn kapatarak zillet kapsn aacaksn. Rahat kapsn kapatarak alma v egayret kapsn aacaksn. Uyku kapsn kapatarak uyanklk kapsn aacaksn. Zenginlik kapsn kapatarak fakirlik kapsn aacaksn. Uzun emel kapsn kapatarak lme hazrlk kapsn aacaksn. Peygamberimiz (sav) buyurdular: Her eyin erefli olan vardr. Meclislerin en ereflisi kbleye kar olandr. Uyuyann arkasnda namaz klmayn. Namazda da olsa ylan ve akrebi ldrn. Kardesinin mektubuna izinsiz bakan cehenneme bakm gibidir. Kim insanlarn en gls olmak istiyorsa Allaha tevekkl etsin. Kim insanlarn en kerimi olmak istiyorsa Allahtan korksun. Kim insanlara muhta olmamak isterse Allahn katndakine kendi elindekinden daha fazla gvensin. -erlilerinizi size haber vereyim mi? -Heber ver ya Resulallah!
76 77

bn-i Ad, El-Kmil, 5:1864 bn-i Mce, Zhd, 31 78 Tirmizi, Zhd, 21

-Tek bana yolculuk yapan, yardm esirgeyen, klesini dven. -Bunlardan daha erlisini haber vereyim mi? -Evet, ya Resulallah! -Hatay affetmeyen, mazeret kabul etmeyen, suu balamayan. -Peki bunlardan daha da erlisini haber vereyim mi? -Elbette ya Resulalah! -Hayr mit edilmeyen, errinden de emin olunmayan kimse.79 *** Hz. sa (as) srailoularna nasihat edip dedi: Ey srailoullar! Cahilin yannda hikmetli konuursanz ona zulmetmi olursunuz.. Ehil kimseden hikmeti esirgerseniz de ona zulmetmi olursunuz. Zalime zulmetmeyin, mkfat da vermeyin. Yoksa Rabbinizin yannda ameliniz boa kar. ler eittir: Doruluu apak olan. Ona tabi olun. Helake gtrd ak olan eyler; onlardan kesinlikle saknn. Durumunda ihtilaf olan hususlar. Bunu da bilene havale edin. *** Peygamberimiz (sav) buyurdu: ki gn eit olan aldanmtr. Gn dnden kt olan da zarar etmitir. Nefsinin aybn grmeyen zarardadr. Zararda olann lm yaamasndan hayrldr. *** Peygamberimiz (sav) her kim ahiret ekini isterse onun ekinini artrrz. Kim dnya ekini isterse onu da ona veririz; ama onun ahrette bir nasibi yoktur. (ura, 42:20) ayetini okudu ve yle buyurdu: Ey demolu! Kendini bana ibadete ver ki, ben de senin kalbini gnl zenginlii ile doldurup ihtiyacn gidereyim. Eer byle yapamazsanz kalbini megul edici dncelerle doldururum, ihtiyacn da gidermem.80 AMEL LEMEK: Din, ilim, amel ve ihlstr. Dinde ilim renmek amel etmek iindir. Dinin amac dnyada hayrl amel iletmektir. slam bilginleri Fkh lmini gelitirmilerdir. Fkh insann lehindeki ve aleyhindeki ameli bilmek ve uygulamaktr. Akln ameli ilimdir. Kalbin ameli imandr. Hayalin ameli tefekkrdr. Duygularn ameli yaratl amacna hizmet etmektir. slam bilginleri Sakn ameli terk etmeyiniz. Amel insan Allah rzasna ulatrr demilerdir. Amelden maksat, devaml olarak Allaha itaat halinde olmak ve Mslmanlara hizmet etmek ve nasihatte bulunmaktr. Bir kimse Allaha ynelirse Allah da rahmeti ile ona ynelir; Allahtan yz evirirse Allah da ondan yz evirir. Kim ara-sra Allaha ynelirse Allah da ara-sra ona merhamet eder. nsann yapmas gereken Snnete tabi olmak, Salih insanlara hizmet etmek, Din kardelerine nasihat etmek, Sahabeleri ve ehl-i beyti sevmektir. Sufilerin ileri gelenlerinden Cneyd-i Badd (ks): Biz tasavvufu dedikodu ile deil, a kalmak, dnyay terk etmek, nefsin houna giden eyleri kesinlikle terk etmek suretiyle tahsil ettik demitir. Bunu da Snnet-i Seniyyeye uymak iin yaptklarn ifade eden Cneyd: Allaha giden btn yollar kapaldr; ancak peygamberin (sav) gittii yol aktr eklinde belirtmitir. Kuran ezberlemeyen ve hadis yazmayan kimselere asla tabi olunamaz. nk hak ve
79 80

Hilye, 3:218 Tirmizi, Kyame, 30; bn-i Mce, Zhd, 2

hakikate, Allahn rzasna ve fazilete giden yol, kitap ve snnet ile kaytlanm ve snrlar kitap ve snnet ile izilmitir. Hallerin ve amellerin en gzeli ve en faziletlisi eriat ilmine muvafk olandr. Bunun iin denilmitir ki Dnya deniz, hiret sahil, takva vapur halk ise yolcudur. Takva ile ilenecek amellerin en faziletlisi farzlar yapmak, haram olanlardan kamak ve snnet-i seniyyeye riayet etmektir. Gnahtan sonra gnah ilemek birinci gnahn cezasdr. Sevaptan sonra sevap ilemek de ilk sevabn mkfatdr. Mmin haramlardan uzaklat gibi dk ahlakl olmaktan da uzaklamak gerekir. eriat bilginleri tasavvufu emir ve nehiy altnda sabretmektir eklinde tarif etmilerdir. slam bilginlerine gre tasavvufun asl kitap ve snnete drt elle sarlmak, hev ve hevese, bida ve dalalete tabi olmamak, mminlere hrmet ve merhamet etmek, yaratlmlar yaratan hrmetine sevmek, ruhsat ve tevillerle amel etmeyi terk etmek, dua ve ibadete devam etmektir. Mrvvet ve Ftvvet: Mrvvet, delikanllk, fedakrlk ve cmertliktir. Yaplan harcamalar Allah iin olursa mrvvettir. Mrvveti bulunmayann ibadeti olgun deildir. Davud-u T (ks) bir iiye bir gnlk yevmiyeden fazlasn verir. Kendisine bunun israf olup olmadn sorana da Mrvveti bulunmayann ibadeti olgun deildir eklinde cevap vermitir. Ftvvet ise, bakasna adalet ve insaf ile muamele etmek; ama bakasndan adalet ve insaf ile davranmalarn beklememektir. Bir kimse bana gelen dnyev musibetlerden szlanmaya balarsa bu musibet zamanla dinine intikal eder. En byk musibet de dine gelen musibettir. Bunun iin insan gc yettii kadar dnyev bir eye kzmamaya gayret etmelidir. Bu hususta selef-i salihnin hallerine bakanlar kendilerinin ne derece geride olduunu anlar. ** Gafletten daha ar bir uyku yoktur. Allah bir kulu gaflet iinde bulunmaktan daha beter bir eyle imtihan etmemitir. Humma hastaln habercisi olduu gibi, gnahlar da kfrn habercisidir. D terbiyedeki gzellik, i terbiyedeki gzelliin aynasdr.