Yitik Bilgive Hikmet

Yitik Bilgi ve Hikmet
(Kimliini / Sahibini Arayan Medeniyet)

Copyright Nasihat Yaynlar 2007 Bu kitaptaki metin ve resimlerin, tamamnn veya bir ksmnn, kitab yaymlayan irketin nceden yazl izni olmakszn elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayt sistemi ile oaltlmas ve depolanmas yasaktr.
Yayn Numaras: 16 ISBN: 978-9944-774-02-4 Bask

Poyraz Ofset / Ankara Tel: 0 312 384 19 42
Kasm 2007 Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi Vakf Visan ktisadi letmesi
Zaviye Mahallesi Hac Hulsi Efendi Cad. No:71 (44700) Darende / MALATYA Tel:(422) 615 15 00 - 615 28 95 Fax:(422) 615 28 79 www.nasihatyayinlari.com - yayin@nasihatyayinlari.com

(Kimliini / Sahibini Arayan Medeniyet)
Do. Dr. Bayram Ali ETNKAYA
Kasm 2007 Ankara
Bayram Ali ETNKAYA 1967 ylnda Konya/Yunakta dodu. 1990 ylnda Ankara niversitesi lhiyat Fakltesinden mezun oldu. Yksek lisansn 1994te, doktorasn 1999da Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde tamamlad. Bu arada 1991-1997 yllar arasnda Ankarada retmenlik grevinde bulundu. 1997 ylnda Cumhuriyet niversitesi lhiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri Blm slm Felsefesi Anabilim Dalna aratrma grevlisi olarak atand. 2004 ylnda doent oldu. 1999dan itibaren ayn niversitede retim yesi olarak grev yapmaktadr. Yaymlanm 4 kitab ve eitli akademik dergilerde makaleleri bulunmaktadr. Evli ve iki ocuk babasdr. Yaymlanm Kitaplar: 1. zmirli smail Hakk, Hayat, Eserleri, Grleri, nsan Yaynlar, stanbul 2000. 2. Trkiyenin Modernlemesi Srecinde emseddin Gnaltay, Aratrma Yaynlar, Ankara 2003. 3. hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, Elis Yaynlar, Ankara 2003. 4. ems-Mevln Dostluu Benlik Duvarndan Kerpi Koparmak, nsan Yaynlar, stanbul 2007.
indekiler
lksz ..............................................................................................VII slmda Bilim .................................................................................. 1 slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-I .... 7 slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-II . 12 Dounun zgn Sanat slm Tbb ................................................ 19 Yitik Bilgi Felsefe ve Hikmet ........................................................... 32 Hikmetin slm Corafyasndaki Yolculuu ..................................... 39 Din le Felsefenin Stkardelii mi? Yoksa Felsefe Dinden karr m?. 46 Tefekkr, Tezekkr ve Arnma ........................................................ 56 Dnyann ve Tarihin En Byk eviri Faaliyeti ve Beytl-hikme ... 65 Halife Memunun Putperest (Sabi) Veziri Sbit b. Kurra ................ 76 Mutlu nsanlarn Corafyas Erdemli ehir ...................................... 85 Erdemli Ynetim ve Erdemli Reis/Bakan ....................................... 93 bn Haldun Dncesinde Bes(lenme)in, Salk ve Ahlk ............. 101 lah/Akn Kabullen()me Rz ..................................................... 111 Hac Bekta- Velinin Gnl Dnyasnda nsan Sevgisi ............... 118 Kutsal ve zgrlkler Kskacnda Bat ........................................... 127 Sevgi-Bar (slm) ve Toleransn Elisi Hz. Muhammed ............... 132 Mescid-i Nebevde Ayin Yapan Hristiyanlar ................................ 142 Bilge Reis/mm Hz. Alinin Siyas retisi ................................... 151 Mevlny Vuslata Ulatran Raks Sem ...................................... 161 Kimliini/Sahibini Arayan Medeniyet ............................................ 168 Toplumsal Bir Cinnet Hali Deerlerin ntihar ............................... 172 Doum Nimettir Doktorlar Sevindiren Dirili ............................ 180 lm Nimettir Doktorlar Alatan Hastalar/muzdaripler............. 185 Sonsz.......................................................................................... 190 Kaynaka ..................................................................................... 193
lksz
Hikmet mminin yitiidir; onu nerede bulursa alr prensibi, Mslman hakm (filozof) ve bilim adamlarna, alar boyunca rehberlik yapan bir ilkedir. slm dnyas, bu zelliini muhafaza ettii srece, hem kendi corafyasnda hem de baka diyarlarda varln srdrm, insanla hizmet etmitir. Mslmanlar, bilim alannda ok nemli baarlar gerekletirmiler ve insanlk medeniyetine katkda bulunmulardr. Bilim dnyas, Mslman bilim adamlarnn tkenmeyen ve yok olmayan enerjisiyle byk baarlar gerekletirmitir. Gelitirilen bilim alanlar, sadece din/er ilimlerle snrl kalmam; bunun yan sra dier pozitif/mspet bilimlerde de kayda deer mesafeler alnmtr. Bu bilim dallar ierisinde, insann madd (cism, beden) ynne ait olan tp sanat kapsaml bir yer igal etmitir. Bu anlamda bu zgn sanat, slm tbbn oluturmutur.
VIII
Salt bilimle yetinmeyen Mslmanlar, yitik bilgi hikmeti de gelitirip kendi renklerini verip ve dokularyla uyumlu bir olgunlua ykseltmilerdir. Bylece hikmet, slm corafyasnda geni bir yolculuk srecine girmitir. Hsl olan mktesabt/klliyt, din ile felsefenin orijinal bir harmanna dnmtr. Bu zengin harman ve hazine, tefekkr ve tezekkrn mahsul neticesinde hsl olmutur. Hikmet erbabnn katk ve gayretleriyle, byk ve kapsaml toplumsal bir arnma ve tasfiye gereklemitir. Ortaya kan klliytn hammaddesi ise, gemi ve kadm kltr ve medeniyetlerin paha biilmez deerdeki birikimidir. Bu bilim ve hikmet serveti ise, Kurn ve Hz. Muhammedin (s.a.v) ifadeleriyle birlikte dnyann ve tarihin bir benzerine ahit olmad bir tercme faaliyetiyle gereklemitir. Tecessm eden slm medeniyetinin inasnda, sadece Mslmanlar bulunmamtr. slm mensuplarnn yannda gemi din, inan ve kltr insanlar da bar medeniyetinin teekklnde hizmet etmiler ve katkda bulunmulardr. slm dnyasnn ve medeniyetinin en byk zenginlii de, bu sentez ve ibirliinde gizlidir. slm medeniyeti ve corafyas, sahip olduu zenginlik ve eitlilik sonucunda mutluluk diyarna dnmtr. Bunun sonucunda erdemli ehirlerin kurulmas, erdemli ve dil idareci ve hkmdarlarn hakkaniyetinin devamllnn bir neticesidir. Mutluluu tadan erdemli toplum, ahlk nitelik ve vasflara brnm insanlardan meydana gelmitir. Elbette bu yksek ahlk ve vasflar, bilge gnl sultanlarnn rehberliinde elde edilmitir.
IX
Erdemli toplumlar, erdemli ve insanla hizmet eden slm medeniyetini kurmulardr. Erdemsiz toplumlar ise, zlim ynetimlerin hkim olduu ve insanla faydal olmayan iktidarlarn bulunduu corafyalarda hayat buldular. Onlar, insan tanrlatrarak/ilahlatrarak, kutsal ve deerleri tahkir ettiler. zgrlkleri kendi inan, rk ve ideolojileriyle snrl ve kaytl tuttular. Ancak erdemli slm medeniyetinin bar peygamberi ise, tm rk, renk, inan, din ve ideoloji mensuplarna, ncelikle insan olarak bakm ve onlara bu erevede deer vermi ve muamelede bulunmutur. yle ki, kendisinin de bizzat inasnda alt mabette, baka inanlara ibadet hakk tanm ve izin vermitir. Mutlu ve huzurlu medeniyetin kurucusu Kutlu Eli, arkasnda hak ve adaletin nemli temsilci ve uygulayclarn brakmtr. Onlar da bilge ynetim anlayndan zerre miktar ayrlmamlardr. Hatta bu hususta o kadar dikkatli davranmlardr ki, dmannn aldatlmasna ve onunla yaplan ahde ihaneti bile asla kabul etmemilerdir. Nitekim, bu sevgi medeniyetinin gnl sultanlar da her dman ve gnahkr, kendi mahfillerine davet etmekten hibir zaman kanmamlardr. Onlar, akn hakikatlere ulamak iin, fiili tezekkr ve tefekkr bir terbiye metodu olarak grmler ve insanlara bunun yolunu retmilerdir. Ancak yaadmz aa gelindiinde; bu medeniyet, kimliini ve sahibini arar bir hale dnm ve yeniden ykseli ve ihya (dirilii) olmann tasavvur ve tahayylnn emberinde bulunmaktadr. Yeniden sevgi medeniyetinin canlanmas ve organlarn kullanmas, hayat reflekslerini glendirmesi iin, ncelikle toplum-
sal cinnet hali yaatan erdemsizlikten kurtulmal ve bu reziletlerini tmar etmelidir. te o zaman, kadm medeniyetin vrisleri, yeni doan ve bulunduu hal ierisinde bir an bile duramayan; var olanlarla yetinmeyen ve her gn yeni bir hali yaayan bir ocuun doumu gibi bir dirilii gerekletirecektir. Aksi taktirde bu vrislerin, zdrap ve skntlarn kendisine isabet ettii aresiz bir hasta gibi, lm beklemekten baka bir tercihi olmayacaktr. Her eye ramen sevgi ve erdem medeniyetinin yaayan mensup ve temsilcileri; khnemi duygu, dnce ve anlaylarn cenderesinden kurtulup, toprandaki ya asrlar bulan saysz narlar gibi, ana ve tli dallaryla dnyaya ve insanla kar kdim mesuliyet ve ykmlln yerine getirecektir.
Do. Dr. Bayram Ali ETNKAYA Sivas 2007
slamda Bilim
Kurn, Bilim ve Tefekkr
Dinler ierisinde slm dini kadar akln kullanlmasn ve ilmi tevik eden baka bir inan sistemi yoktur. Allah Tealnn yeryzne gnderdii en son Kitap, insanlar tefekkrle, dnp ibret almakla, akln kullanmakla sorumlu tutmutur. Son ksmlar dnmez misiniz?, akl etmez misiniz? eklinde biten ok sayda ayetin varl bir gerektir. Nitekim Peygamberimiz de bu hususa o kadar nem vermitir ki, tefekkr nafile ibadetlerin en bana yerletirmitir. Kutlu Elinin ifadesiyle Bir saat dnmek altm yl boyunca yaplan nafile ibadetten daha hayrldr. Kuranda ilim (bilim) ve bilgi ile ilgili dokuz yze yakn ayet bulunmaktadr. Kurnn ve onun teblicisi Hz. Muhammed (sav)in rehberliinde nev nema bulan slm medeniyeti, bir ilim ve tefekkr corafyasn ortaya kartmtr. Dolaysyla Esiz Kitabmzn sunduu mkemmel mmin modeli, dnce, fikir, ilim ve bilgi ile hareket eden ve hayatn buna gre dzenleyen insan eklinde tezahr eder. Kurn bu hususta nemli noktalara iaret eder:
a. Kurn, Allahn varln ve birliini, ilim ve hikmetle dnmek ve bilgilenmekle gelitirmemizi bekler. Bu durum Allahn kullar ierisinde Ondan en ok korkanlar ancak bilginlerdir (Ftr, 28) ifadesinde yank bulur. b. Kutsal Kitabmz aklmz kullanarak delillerle konumamz bizden ister: Eer doru szllerden iseniz ak delillerinizi getirin
(Neml, 64)
c. Kurn, zanla hareket edip karar vermenin hakikate ulatrmayaca hususunda bizi uyarr: Onlarn ou zanna uyarlar; gerekte ise zan, hakikat karsnda hibir ey ifade etmez (Yunus, 36). d. Ebed rehberimiz Kurn, aratrma yaparken deney ve verilere dayanmann gerekliliini vurgular: (nsanlar) devenin nasl yaratldna, gn nasl ykseltildiine, dalarn nasl dikildiine, yeryznn nasl yayldna bir bakmazlar m? (Fecr, 17-20)1 slm dnyasnda bilim ve felsefenin douunda ana kaynaklar Kurn- Kerim ve hadistir. Nitekim Kurnn Peygamberimize ve dolaysyla insanla ilk mesaj, Oku (Alak, 1) hitabnda hayat bulur. Yine bu kapsamda Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? (Zmer, 9), Rabbim ilmimi artr de. (Th, 114) Allah hikmeti dilediine verir, kime hikmet verilmise ona ok hayr verilmitir. Bunu ancak akl sahipleri anlar ve dnr. (Bakara, 269) gibi lh mesajlar hatrlamak gerekir. Bilimi tevik eden ve ven hadisler, slm toplumunda insanlarmzn aznda gnlk deyimlerden daha fazla bilinmekte ve kullanlmaktadr. te onlardan bazlar:
1 Seyyid Hseyin Nasr, slm ve lim, ev: lhan Kutluer, stanbul 1989, 5; .R. FrkL.L. Frk, slm Kltr Atlas, ev: M. Kibarolu, Z. Kibarolu, III. bask, stanbul 1999, 258; Mehmet Aydn, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi III(Liseler in), IX. bask stanbul 1990, 26-28. Bkz. Nasr, slm ve lim, 3-4.
En makbul sadaka, bir kimsenin ilim renmesi, sonra dier bir Mslman kardeine retmesidir, lim rtbesi rtbelerin en bydr, Beikten mezara kadar ilim reniniz, Ya ilim sahibi ol, ya ilmi renen ol, veyahut dinleyen ol, drdnc olma, Alimin uykusu cahilin ibadetinden hayrldr, lim ve hikmet mminin yitiidir. Her nerede bulursa alr. Tm bu hikmetli szler gsteriyor ki, slmda ilim, insanlarn madd ihtiyalarn karlamann yannda evrenin, daha dorusu var olan her eyin, srlarn kefetmek iin en elverili yoldur. lim sayesinde iman, insandaki aratrma dncesiyle daha st bir snra kacaktr. Bunun sonucunda insan Yaratan Rabbine daha yakn bir hali yaayacaktr.3
nsana ve Tabiata Zarar Vermeyen Bilim

slm kltr ve medeniyetinin ncleri, insana ve topluma faydal olan bir ilim ve ahlk anlay gelitirmiler, dolaysyla bundan var olan hibir canl (insan, hayvan ve bitki) zarar grmemitir. Mesela Atomun ate olduunu, onun yapsn bilmiler, fakat onu insanln yeryzndeki cehennemi olacak ekilde kullanmak yerine, onunla Allahn varln birliini ispata almlardr. Mesel, Mevlnyla (1207-1273) birlikte, yzyllarca nce atomun yapsn ve paralara blnebilecei sembolik bir ekilde ortaya kmtr: Eer bir atomu kesersen, ortasnda bir Gne ve onun etrafnda durmadan dnen gezegenler grrsn!4 Kltrmzde ilim, lim, bilgi ve bilgin nebev kutsal bir ruh tar. Hz. Muhammed (sav)in Bilginler Peygamberlerin varisleridir eklindeki ifadesi konunun nemine zg bir haldir. Bat kltrnde
3 4 Mehmet Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, II. bask, Ankara 1992, 10. Bayrakdar, age, 12.
ise, bunlar bilim emekisi veya ticar bir mal satcs gibi olup, emei ve mal karlnda bir cret alr. Fazla cret alyorsa, bu onun manev emek ve malnn deerinden deil, renimi ve bunun iin harcad zaman karlnda ald bir meblaa dnmektedir.5 Mslmanlar, 8. yzyldan itibaren tp, astronomi, siyaset, felsefe, mantk gibi ilimleri tercme faaliyetine giritiler.6 Tabii ki, bu eviri hareketi geliigzel, rastgele olmayp, bir ayklamayla gereklemitir. Bu faaliyet srecinde Mslman dnr ve filozoflar, ilimlerin ve dncelerin bir ksmn aldlar, katlmadklarn ise reddettiler. Benimsediklerini, bata Kurn ve snnet olmak zere slm ilim ve kltr potasnda harmanladlar. Onu tenkit srecinden geiren Mslmanlar, mevcut potansiyeli iyice rafine ederek gelitirdiler.7 limler, Yunan, ran-Sasani ve Hindden slm ilim dnyasna, ilenmeden, eletirilmeden ve ayklanmadan olduu gibi aktarlmamtr. Yunan ilimleri, Mslman kltr ve medeniyeti iinde kendisine zg bir yaylma, gelime ve genileme ortam bulmutur. Mslman bilginler, astronomi, matematik ve geometri sahalarnda Yunan ve Hindden aldklar klliyt, yeni bir kalp ve dzen ierisinde zenginletirdiler. Bylece Yunanca, Latince, Hinde ve Pehlevice olan bu ilimlerin yeni dili Arapaya dnt.8 Nihayetinde cebir, dzlem ve kresel geometri ilimleri bu slm bilginleri elinde var oldu ve geliti. Bu bilginler, uzaysal gzlemde ve astronomi alanlarnda orijinal eserler vererek baar elde ettiler. Yunanllardan aldklar ilimleri gelitirip ileri seviyeye karan slm
5 6 M. Rza Hakmi, slm Bilim Tarihi, ev: Hseyin Arslan, stanbul 1999, 24. Bkz. smail Yakt-Nejdet Durak, slmda Bilim Tarihi, Isparta 2002, 66-71; Colin A. Ronan, Bilim Tarihi, ev: E. hsanolu, F. Gnergun, II. bask, Ankara 2003, 228; Mustafa Demirci, Beytl-Hikme, stanbul 1996. Hakmi, slm Bilim Tarihi, 86. Ronan, Bilim Tarihi, 223-225; Hakmi, age, 86.
7 8
bilginleri, nde gelen Yunanl astronomi bilgini Batlamyusun (108168) yanllklarn gsterip eksikliklerini giderdiler.9
Mslmanlarn Birikimi
Batl emperyalist gler, bitmek bilmeyen siyas amalar ve smr sistemlerinin devam iin, istila ettikleri milletlere Batnn stnlklerini telkin eden psikolojik ve kltrel propaganda faaliyetlerinde bulundular. Bunun iin de onlar Her bilim ve her dnce Batda ortaya kmtr; byk ahsiyetler, bilim adamlar, filozoflar ve kifler Batdan kar tr hkimvri tavr ve psikolojik telkinler, insanlarmz, okullarmz, eitim programlarmz ve yazl kltrmz derinden etkilemitir. Gnmz slm lkelerinde eitim kurumlarnda ve niversitelerde Pascaln (1623-1662) (Pascal geninden) ad sk sk geerken, matematik tarihinin nde gelenlerinden ve ayn zamanda Batda hakl bir ne sahip olan Harezm (. 847) ve mer Hayyam (1036-1123) gibi Mslman matematik ustalarnn isimleri akla gelmez. Yeni nesillere Einstein (1879-1955) fiziki ve relativite teorisinin kurucusu olarak tantlrken, bu teoriyi ondan yzyllarca nce bilim dnyasna kazandran Kindnin (.866) ismi retilmez. Biyoloji alanndaki almalar sunulurken yalnz Lamarck (1744-1829) ve Darwinin (1809-1882) adlar verilirken bu teorinin en idealini insanla aklayan Nazzm (. 845), Chz (777-869), Birun (9731061), hvn- Saf (946-1055), bn Miskeveyh (932-1030) ve Mevlndan hi sz edilmemektedir.10
9 Hakmi, age, 86; Nasr, slm ve lim, 11-12; Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 261; M.G. S. Hodgson, slmn Serveni, ev: Komisyon, stanbul 1993, III, 283; A. Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din (Bilim ve Din), V. bask, stanbul 1994, 76. 10 Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 5.
u halde slm Medeniyetinin zirve dnemini geni boyutlaryla dnecek olursak 8. yzyldan balayan bu bilim ve kltr havzas, 17. yzyla kadar baz ksa molalar dnda ykseliinden byk bir ey kaybetmemitir. Ancak ne zaman ki, bilim ve tefekkrden uzaklalm, bu byk corafyann insanlar, o zaman duraklama, gerileme, retememe ve dolaysyla smrlme ile kar karya kalmlardr. Bu yzyln ve gelecek yzyllarn Mslmanlarn Yzyl olmasn istiyorsak, her inanan aydn veya yar-aydnn kendi alannda en iyisini ve en mkemmelini yapmas gereklidir. Zira insanlarmzn hibir zaman umutsuzlua, atalete ve bezginlie dme lksleri yoktur.
slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-I

Cehalet ve vahet dnemlerinde, Roma mparatorluunun knden sonra, Hristiyanlar, her eyi, astronomi, kimya, tp, matematik bilimleri ve dierlerini Mslmanlardan rendiler. Hemen hicri ilk yzyllardan balayarak aresiz bir halde geerli ve mtedavil bulunan ilimleri almak maksad ile Mslmanlarn tarafna yz evirdiler. (Voltaire).11 Mslman bilim adamlarna ve filozoflarna ilgi bizden ziyade Batllar tarafndan gsterilmektedir. Bir bilim adam gzlemcinin ifadesiyle, Amerikann ve ayn zamanda dnyann en nemli niversitelerinden birisi olan Princeton niversitesinin kilisesini ziyaret edecek olursanz, pencerelerin birinde, elinde 20 ciltlik tp eseri Kitbul-Hvsiyle12 Dounun ve belki de btn Ortaan en byk
11 M. Rza Hakmi, slm Bilim Tarihi, ev: Hseyin Arslan, stanbul 1999, 111 (Naklen: Cevd Hadd, Islm ez Nazar-i Voltaire (Voltairee Gre slm), III. bask, Tus Yay., Tahran trz, 87, 193, 244-245). 12 Bkz. Seyyid Hseyin Nasr, slm ve lim, ev: lhan Kutluer, stanbul 1989, 176177.
hekimi ve klinikisi13 Ebu Bekr Zekeriya er-Rzyi (865-925) temsil eden resmi grdnzde hayret ierisinde kalrsnz. Ayn ekilde, Paris niversitesi Tp Fakltesini ziyaret ederseniz orada bn Snnn (980-1037) bstn grmeniz mmkndr.14 Bu noktada Mslman bilim adamlarnn bilim alanndaki zellikle de pozitif bilimlerdeki katk ve icatlarndan bir kandan bahsetmemiz, deindiimiz eletirilere kendimiz de dmememiz iin bir gerekliliktir. Peki, Mslmanlar matematik, astronomi, astroloji, tp gibi pozitif bilimlere neden bu kadar ilgi gstermilerdir? Bu hususu aabilmemiz iin bu bilimlerden ncelikle matematikle balamamzda bir fayda sz konusu olacaktr.
Matematik
Mslmanlarn gnlk ibadetlerinde ve toplumsal ilikilerinde matematik nemli bir yer tutmaktadr. Zira Kblenin tayini, namaz vakitlerinin belirlenmesi, zekatn hesaplanmas ve mirasn paylatrlmas gibi konular sebebiyle slm bilginlerinin ilk ve en ok uratklar bilim alan matematik olmutur. slm dnyasnda, 10 ve -11. yzyllarda, matematik ve tabiat bilimlerine ilgi zirveye ulat. Bunun sonucu olarak kozmolojik bilimler, slm tarihi boyunca tesirini fark ettirecek bir tarzda dzenlendi.15 Matematik sahasnda bilim adamlar yeni teoremler, hipotezler ve sistemler ortaya koymu ve bunlar gelitirerek bilim dnyasnn
13 A. Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din (Bilim ve Din), V. bask, stanbul 1994, 79, 97; ayrca bkz. Colin A. Ronan, Bilim Tarihi, ev: E. hsanolu, F. Gnergun, II. bask, Ankara 2003, 262. 14 Mehmet Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, II. bask, Ankara 1992, 6. 15 .R. Frk-L.L. Frk, slm Kltr Atlas, ev: M. Kibarolu, Z. Kibarolu, III. bask, stanbul 1999, 303; ayrca bkz. Hakmi, slm Bilim Tarihi, 151.
hizmetine sunmulardr.16 rnein, saylar teorisinde Sabit b. Kurra, bir baka sonsuz saylar serisinin paras olarak bir saylar teorisi ortaya koydu. mer Hayym (1036-1130) ve Nasrddin Ts (1201 1274) byklklerin saylarla ifade edilebildikleri formller oluturdular.17 Bir dier matematikimiz Harezm de dokuz rakam ifade eden sembolleri tespit edip ve herhangi birinin yokluu iin de sfr kefeden bilgin olmutur.18 Yine matematikteki logaritma cetvelinin oluturulmas, Harezm (. 847) tarafndan gerekletirildi. Batlar, cetvele onun ismine izafeten al-gorithmi adn verdiler.19 Buna ek olarak ilk dnem Mslman matematikiler, Batdaki matematiin douunu tetiklemilerdir. Bugn btn dnyada kullanlan cebir, trigonometri ve uzay geometrisi, Mslman bilginlerin sayesinde oluturulmutur.20 Harezmnin eserleri bata olmak zere, Mslman matematikilerinin kaleme ald eserler, daha, 9. yzyl sonralarnda Latinceye tercme edilerek, basklar yaplm, bilim evrelerince okunmu ve okutulmutur.21 Mslmanlarn ilgilendii matematik, modern matematikteki madde dnyasyla snrl deildir. Vahdetten kesrete ulama, uyum ve dengeyi kavrama hususlarnda zenginlikler retmitir. Gereklikler slm maneviyatn karakterize ederek slm sanat ve mimarisine renk getirmitir. Geometri ve Aritmetikle sanat ulvle16 Nasr, slm ve lim, 75-77; Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 6. 17 Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 361. 18 Frk-Frk, age, 361. 19 Hilmi Ziya lken, Uyan Devrinde Tercmenin Rol, III. bask, stanbul 1997, 171; Hakmi, slm Bilim Tarihi, 121. 20 Ronan, Bilim Tarihi, 248-252. 21 Nasr, slm ve lim, 78-86; Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 33.
10
mi Birin okta hzr ve nzr oluunu yanstan bir kutsallk ortaya kmtr. slm bilginleri sadece yeryzn gzlememiler, bunun yan sra gk cisimlerinin ve uzayn gizemi zerinde aratrmalar yapmlar ve bilimsel mekanlar ina etmilerdir.
Astronomi
Mslmanlar, gerek tercme faaliyetlerinde gerekse bir bilim olarak astronomiyle ncelikli olarak ve kendilerinden beklenenden daha fazla ilgi duymulardr. Bunun eitli sebepleri vardr: Hilali gzlemlemek, namazn balangcn ve sonunu tespit, hac zamann belirlemek, namaz vakitlerini tayin etmek gibi. slm astronomlar, gkyzn, ay, gnei, yldzlar gzlemlemek amacyla rasathaneler kurmulardr. Bilim evreleri, bu rasathanelerin benzerlerini, Batda grmek iin 16. yzyln sonlarn beklemek zorunda kalmlardr.23 Gkteki konumlar lmede ykseklik ve azimutu kullanan yntem, ilk defa Mslman astronomlarca kullanlmtr.24 Dokuzuncu yzylda yldzlarn etkisi konusunda slm dnyasndaki en bilge kii olarak tannan Eb Maerin (.885), Tanrdan gelen ilham varsaym erevesinde yldzlarn etki ettii iddias abart deildi. Esas dikkat ekici olan, gklerle ilgilenen Mslmanlar ierisinde ok az kiinin astrolojiye zaman ayrmasyd. Grnen odur ki, Mslmanlar, Yunanllardan aldklar bilgiyi falcla uygulamaktan uzak durarak, Yunanllarn balatt eyleri mkemmel Nasr, slm ve lim, 88. 23 smail Yakt-Nejdet Durak, slmda Bilim Tarihi, Isparta 2002, 78; Nasr, slm ve lim, 112-116; Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 362; M.G. S. Hodgson, slmn Serveni, ev: Komisyon, stanbul 1993, I, 383. 24 Ronan, Bilim Tarihi, 230.
11
letirmeye almlardr. Onlarn becerileri, kehanetten ok, bilimsel gereklere ynelik olmutur.25 Mslman bilim adamlar tasarlayp gelitirdikleri rasat aralar/aletleri ve teknikleri ile gzlemlerinde shhatli ve doru sonular almay baarmlardr. Dier taraftan inananlar iin ibadet vakitleri ne kadar nemliyse, ibadetlerini yerine getirebilecekleri bedenlerinin shhati de bir o kadar nemli olmutur. Bunun iin bilginlerimizin tp ve tababetle alakalarnn hz hi kesilmemitir.
25 Ronan, age, 236.
slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-II

Batl bilim adamlar, bilimi Mslmanlarn mektebinin rencileri olan seleflerinden renmilerdi. Ne var ki raklar hret olurken statlar unutuldu. Eer; Sarton, Meierhof, Walker, Kacury, Seillot, Smith, Nallino ve dierleri gibi oryantalistler olmasayd belki, Brn, bn Heysem, Harezm, bn Baytar, Cbir b. Hayyn, Rz ve dier byk dehalar bizce mehul kalacakt. Bu isimleri duymak ruhumuzun derinliklerinde hibir kprdama ve heyecan meydana getirmeyecekti. Baka milletler kendi bilginleri ve nmelerine ramen (tabii nmemeliler) asla btn tarihleri boyunca bu ahsiyetlerden daha fazla takdire ayan ve sitayile yd edilebilecek, eserlerini yaynlayacak ve vn kaynaklarn tanyacak bir kimseyi vcuda getirememitir. (Hann el-Fhur)26
26 Hkimi, age, 123. (Naklen; Hann el-Fhr ve Hall el Cerr, Trih-i Felsefe der Cihn- slm, Farsaya ev: Abdl-Muhammed yet, ntirt- Zaman, Tahran (1335), 356-368, 346, 429, 533, 596, 705.
13
Tp
slm dnyasndaki tp, Hz. Muhammed (sav)in eitli hastalara madd ve manev olarak yaplmasn nerdii szleriyle balar. Daha sonraki dnemlerde bu kutlu ifadeler, Tbbun-Nebev isimli eserlerde ekillenerek toplanm veya hadis kitaplarnda bir blm olarak yerini almtr. Buharnin hadisleri toplad mehur eseri Sahih-i Buhardeki Tbbun-Nebev kitab ok bilinen ve rabet edilen bir eserdir.27 slm tp dnyasndaki Mslman hekimler, daha ok nabz, ten rengi gibi d belirtilere gre hastalklar tehis etmilerdir.28 Dier taraftan byk Trk hekim ve filozofu bn Snnn (8701037) Knn fit-Tb adl eseri Avrupada defalarca basks yaplm 18. yzyla kadar niversitelerde ders kitab olarak okutulmutur.29 Knnda orijinal fikir, gzlem ve deneyler vardr. Mesela, gs zar iltihabyla zatlcenbin birbirinden ayrt edilmesi, bulac hastalklarda suyun ve topran etkisi, cilt hastalklarnn tan ve tehisleri gibi konular bulunmaktadr.30 bn Sn, mide lserinin znt ve sknt gibi psikolojik ve mide zerinde dorudan etkisi olan organik olmak zere iki sebepten kaynaklandn tespit etti. Ayrca kanseri tehis eden Byk Hekim, buna erken cerrah mdahaleyle, dokunun alnmas ekliyle bir tedavi yntemi gelitirdi.31 Byk Trk tabibi ve mutasavvf, ayn zamanda Fatihin hocas da olan Akemseddin (1390-1459), baz hastalklarn sebebi tohum adn verdii mikrop konusunda izah ve aratrmalar yapmtr.32
27 Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 205; Nasr, slm ve lim, 174. 28 Nasr, age, 166. 29 30 31 32 Yakt-Durak, slmda Bilim Tarihi, 90; Ronan, Bilim Tarihi, 262-263. Advar, Tarih Boyunca lim ve Din (Bilim ve Din), 82. Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 358. Yakt-Durak, slmda Bilim Tarihi, 88.
14
Ayrca, salgn hastalklarn temas ve hava yoluyla bulaarak yayldn, ilk olarak Mslman bilginler ortaya koymulardr. Cerrah de el-mrkd ( uyutan) dedikleri svya batrlan bir sngeri, hastann az ve burnuna tutarak anestezi uygulamalar, slm hekimleri tarafndan balatlmtr. Bunun yan sra cerrahde yaralar dalayan, buz ve souk su kullanarak kanamalar durduran ilk tplar, Mslmanlar ierisinden kmtr.33 Dier taraftan tp bilgisini yedi dala ayran byk slm filozof ve hekimi bn Rd (1126-1198) de, fizik egzersizlerin saln korumasndaki roln ilk kefeden kii olmutur.34 bn Sn ile ada ve ayn zamanda Mslmanlarn en nde gelen cerrah olan Zehrav (.936), cerrahlk ve cerrah aletleri ile ilgili bir ok eser kaleme almtr. Yapt cerrah ameliyatlar, 300 yl boyunca cerrah tekniinin en nemli tp baarlar olarak kabul edilmitir.35 Yine rdnde 1233 ylnda doan el-Kuf adl hekim, klcal damarlar iin verdii tanmlar ve kalp kapakklarnn almasyla ilgili syledikleriyle tannmaktadr. O, bunu, mikroskop dneminden ok nce, Avrupada Malphiginin klcal damarlar tanmlamasndan 400 yl nce gerekletirmitir.36 13. asrn nemli cerrah hekimlerinden birisi olarak bilinen bn Nefis (1208-1288), kk kan dolamn, yani kalp ve akcier arasndaki dolam kefetmitir. Bununla da yetinmeyerek, kann kal33 Frk, slm Kltr Atlas, 357. 34 Frk, age, 358. 35 Ronan, Bilim Tarihi, 263. 36 Ronan, age, 263.
15
bin bir tarafndan dier tarafna getiini ileri sren nl Yunanl tp otoritesi Galenosun (131-201) hatal olduunu ekinmeden ilan etmitir.37 Bununla birlikte, slm dnyasnda tarih boyunca hastalklarn mzikle tedavi etme yntemleri kullanlmtr. Bu erevede bir takm psikolojik hastalklarn mzik kullanlarak iyiletirilmesine mzikle tedavi (mzikoterapi) ismi verilmektedir. Yakn zamanlara kadar Avrupada akl ve sinir hastalar, ounlukla cin arpmas olarak grlyor, acmasz ikencelere tabi tutuluyor veya ldrlyorlard. Ayn dnemlerde hatta daha nceki zamanlarda bile, slm dnyasnda bu tr hastalara belirli tedavi yntemleri uygulanr ve zel hastaneler ina ediliyordu.38 Tbbn yannda, slm bilim evreleri kimyann hem teori hem de deney sahasna da ynelmilerdir.
Kimya
Kimya alannda Mslman aratrmaclar, teorik ve pratik bir ok icat ve teorinin sahibidirler. Hatta slm corafyasnn bilginleri bu alanda nesnel deneyler yapan ilk kimyaclardr. Nitekim laboratuarlarda gerekletirilebilen orijinal deneylerle kimya mstakil bir bilim olmutur. Bu almalarda nitrik ve slfrik asit, potasyum, nitrat ve alkoller gibi ok sayda kimyev maddeyi tespit ederek kefetmilerdir. Bununla birlikte amz Bat dillerinde geen ve halen kullanlan imbik, alkali, alkol gibi kimya sahasndaki teknik kelimelerin ou Arapadan olduu gibi alnmtr.39
37 Ronan, age, 264. 38 Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 220. 39 Yakt-Durak, slmda Bilim Tarihi, 92.
16
Mslman kimyaclar, nitrik asit, slfrik asit, nitro-hidroklorik asit, civa klorr, demir slfat gibi bir ok kimyasal bileik retiyorlard. Potasyumu kefedip, gm ve potasyum nitrat elde edebiliyorlard.40 Ayrca zzeddin Celdek (.1360) isimli Mslman bilginin, kimyasal tepkimelerle ortaya kan tehlikeli gazlardan korunmak iin maske kullanlmas gibi keiflerde katks olmutur.41 Kimyann yannda corafya alannda nemli icat ve keifler yaplm ve bunlar insanln hizmetine sunulmutur.
Corafya
slm bilim dnyasnda kendisinden en ok yararlanlan ilimlerinden birisi corafyadr. nk Kurn, Mslmanlara tabiattaki yaplar ve gemi milletleri inceleyip aratrmalar iin seyahat etmeyi tavsiye etmitir. Bunun yan sra namaz iin Kblenin tayini ve hac yolculuu iin coraf bilgilere sahip olmak gereklidir.42 Bu adan 12. yzyln byk corafya bilgini dris (1100-1165), bizim iin ok nemlidir. Genlik yllarnda bilginimiz, spanya, Portekiz, Gney Fransa, ngiltere, Kuzey Afrikadaki Fas gibi lkeleri grme imkan bulmutur. Henz 16 yanda iken stanbul dahil Anadolu ehirlerine seyahatlerde bulunmutur. Norman Kral II. Roger (1097-1155) tarafndan Sicilyaya davet edilmi43 ve Palermo ehrinde Kraln lmne kadar sarayda yaamtr. Henz kral hayattayken, dnya corafyasna ait byk bir gm kre ve Rogerin Kitb (Kitb- Rucr) isimli eseri hazrlamtr. Kitapta bulunan
40 Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 358. 41Frk, age, 359. 42 Frk, age, 362-363. 43 Ronan, Bilim Tarihi, 258-259.
17
70 paftalk dnya haritas o gne kadar bilinen dnya corafyasn tasvir eden en geni almadr. drisnin corafya alanndaki dier nemli katks, Mslman corafya bilginlerinin kefedip gelitirdikleri bilgileri Battaki bilim evrelerine tamtr.44 Bununla birlikte Osmanl amiral ve bilim adam Pr Reis (14651553) ile dnyada haritaclk, dnemin en yksek seviyesine ulamtr. Hem corafyac hem de matematiki olan Pr Reis, gezip grd lke ve ktalarn haritalarn, o gnn snrl imkanlar ve yetersiz aletleriyle ok nceden byk bir dorulukla izilebilme yeteneini gstermi tek bilgindir denilebilir. Dahas, byk corafyac, hi gidip grmedii Gney ve Kuzey Amerika ktalarn da bugnn haritalarna ok yakn olabilecek ekilde izmitir. Hl, Pr Reisin bu akllar durduracak ekilde dzgn ve doru bilimsel haritalar nasl izebildiinin cevab verilememitir.45 Bununla yetinmeyerek buzullarla kapl Antartika ktasn izebilmesi, bilim adamlarn hayretler ierisinde brakmaktadr. Zira corafya bilginimiz bu haritalar 1513 ylnda hazrlamtr.46 Amerika ve Rus deniz aratrmaclar Antartika ktasnn varln, asr sonra, ancak 1820lerde rendiler. Pr Reisin KitbulBahriyye47 adl ana gre ok nadir ve mkemmel eserinde ok sayda bilimsel nitelii phe gtrmeyen haritalar bulunmaktadr. Haritacln yan sra ilk uu denemelerini gerekletirmek ve ilkel uma aletlerini ve makinelerini tasarlamak Mslman mekanikilere nasip olmutur. Bu alandaki almalar, 9. yzylda ilk defa Endlsl bilgin bn Fris (919-1004) tarafndan gerekletirilmitir.48
44 Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 363; Yakt-Durak, slmda Bilim Tarihi, 99-100; Nasr, slm ve lim, 42-43. 45 Nasr, 44-45. 46 Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 113. 47 Bayrakdar, age, 113. 48 Bayrakdar, age, 141.
18
Bu bululara ilave olarak syleyebileceimiz, dier nemli bir icat, Batllarn Camera Obscura dedikleri Karanlk Oda veya Karanlk Kamera ilk olarak nl fiziki ve optiki bn Heysemle (965-1040) baarlmtr. O, gne ve gk cisimleri gndzleri gzlemleyebilmek ve optik olaylarn aklamak ve anlamak iin karanlk bir oda icat etmitir. Bu icat sayesindedir ki, sonraki yzyllarda baz optik alet ve makinalarn yaplmasna dayanak tekil etmitir. Byk Optiki bn Heysem, bu Karanlk Oday Beytl-Munzal ismiyle tanmtr.49 uras da bilinmelidir ki, Mslman bilim adamlarnn icat ve keifleri bu sylediklerimizle snrl deildir. Onlarn dnya bilim ve teknolojisine katklar tek bir yaznn konusu olacak kadar azmsanacak deildir. Dolaysyla bilim adamlarmzn gerekletirdikleri tm icat ve keiflerden sz etmeye kalksak, buna ne zamanmz ve ne de yerimiz kifayet yetmez. Ancak unutmamamz gereken husus, bahsettiimiz bilim adam mucitlerimizin yaad dnemlerin gnmze yaknl en az be alt yzyl ncesine dayanmakta olmasdr. Sonu olarak bilim ve teknoloji tarihimizden baz blmleri aktardmz bu makalemizle, srekli gemie referans verip, sloganlar ierisinde boulup sadece bununla yetinip avunmay amalamyoruz. Umudumuz ve beklentimiz, daha nce gerekletirip baardklarmz, belki daha da tesini, tekrar yapabilecek potansiyel, yetenek ve gcmzn olduu bilincini kendimize hatrlatmaktan ibarettir.
49 Ronan, Bilim Tarihi, 252-255; Bayrakdar, age, 143; Nasr, slm ve lim, 140-142.
Dounun zgn Sanat slm Tbb

Modern tp, daima Batyla zdeletirilmi bir alan olarak kabul grmektedir. Elbette Batnn tbba olan katklar inkar edilecek veya gzden karlacak bir husus deildir. Ancak modern tbbn, azgnlat ve tanrla/ilahla soyunduu bu zamanlarda, geleneksel tp sanatn ve onun sanatkrlar olan kadm tabiplerini hatrlamak bilimsel bir bortur. Bu tp gelenekleri ierisinde, insann faydas ve mutluluunu esas alan slm tbb olduka kapsaml bir igal etmektedir.
slm Tbb ve Kkeni

slm tbb ve onun eczaclk, cerrah ve dier blmleri, ruhunu ve varln slmn esizliinden almtr. Ancak onun geliim ve tekmlnde, Grek-skenderiye, Hint ve ran tbbnn kadm birikimi de nemli bir katk olarak mevcuttur. Yce gaye ve amalarn gereklemesine ynelik tkenmez bir enerji ve gayretle ekillenen; kendi alannn tm blmlerini iine alan slm tbb, on be asrlk tecrbesiyle Gney spanyadan Bengale kadar olan bir corafyada hayat bulmutur.50
50 Seyyid Hseyin Nasr, slm ve Bilim, ev: lhan Kutluer, stanbul 1989, 153.
20
Kadm geleneklerin birikim ve klliytndan yararlanan slm tbb, bununla yetinmemitir. Zira Mslmanlarn ina ettii bu tp gelenei, hibir zaman metafizik ve kozmolojik alanla irtibat koparmamtr. Salk, shhat ve tpla alakal mevzulardan ifade ve tavsiyelerin bulunduu Kurn ve Hadisler, Mslman tabiplerin slmla balarn glendirmelerini salamtr. Bununla birlikte slm fkhndaki salk, beslenme, abdest, gusl ve bedenle ilgili birok hususun tpla balants bulunmaktadr. Ayn zamanda bedene aidiyet kazandran ruh ile ruhun tapna beden hakkndaki Batn retilerin de, tp ve slmla ba kuvvetlidir. Hsl slm tbb, her daim din ile yakn olan mnasebetini canl tutmutur.51 slm tbb, Hz. Muhammedin (s.a.v) hayattayken, karlat hastalara yaplmasn nerdii szleriyle balar. Nitekim hasta ve hastalklarla ilgili bu hikmetli szler/hadisler, Hz. Peygamberden sonra Tbbun-Nebev ismiyle kitap haline dnm; hadis klliyt iinde bir blm olarak varlk bulmutur. Buharnin Sahihindeki et-Tbbun-Nebev kitab byk ilgiye mazhar olmu ve ok yaygnlk kazanmtr.52
lk Mslman Hekimler
Tp, Hz. Peygamber dneminde de ilgi duyulan bir sahadr. Zira hasta ve hastalklar, insann hlk edilmesiyle var olmulardr. Ancak slm Peygamberinin yaad zaman ve mekn bu tr hayat bir alan iin yeterli imkna sahip deildir. O devirde bile, Mslmanlarn yabanc (gayr- Mslim) kaynakl tp bilgisine ynelik byk bir merak sz konusuydu.53
51 Nasr, slm ve Bilim, 154. 52 Mehmet Bayrakdar, Bilim ve Teknoloji Tarihi, II. bask, Ankara 1992, 205. 53 Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesini Giri, Ankara 1988, 32.
21
Kaynaklar, ilk Mslman hekimin Hz. Peygamberin ashabndan ve ayn zamanda teyzesinin kocas olan Hris b. Kelede (Kaladn) olduu konusunda ayn dnceleri aktarmaktadrlar. Bu sahab, bir rivayete gre, Hz. Peygamberin tevikiyle tp sanatn renmek ve aratrmak iin Cndiapura (ran) gitmitir. Hatta o, Ssn kral Enirvan ile salk hakknda sohbet etmitir. Sonradan Medineye dnen Keledenin, kendisi gibi olu Nadrin de bir hekim olduu bildirilmektedir. slmn d kaynakl tp ile erken bir dnemde tanmasna karn, Arap Mslmanlarn bu sanata ilgileri ileri dzeyde gereklemedi. Bundan dolay slm corafyasndaki ilk hekimlerin ounluu Hristiyan, Yahudi veya ranl bir kkene sahiptiler. Ancak Arapann bilim dili oluu ve zellikle de bir tp dili haline gelmesiyle, tbb irfann Arap Mslman kltr havzasnda ilerlik kazanmas gerekleti.54 Cndiapur ve skenderiye gibi iki tp merkezinin slm corafyasna katlmasyla birlikte, buradaki usta ve donanml hekimler Mslman toplumun ve bilginlerin hizmetine hazr durumdaydlar. Ancak Emevi Halifesi I. Mervan dneminde Basral Yahudi hekim Mserceveyhin Ahronun Pendictsini evirmesine kadar baka Arapa tp kitab tercmesi mevcut deildi.55
Tabip, Hekim, Hakm

Yine de slm medeniyeti, yeni tp metot ve uygulamalaryla birlikte, alana mekanlk yapacak kurum ve ilkeler/deerler ina etti. Salk ve tp sahasndaki gelime ve terakki, slm d bir kkene
54 Nasr, slm ve Bilim, 175; Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, 32. 55 Nasr, slm ve Bilim, 174.

sahip olan hekim modelini, slm bir imajla evrime uratt, tekaml ettirdi. Zaman ierisinde hekim (tabip), hakm (hikmetli kii, bilge) kimliine brnd. Nihayetinde ortaya kan hem geleneksel ilimlerdeki statlar ifade eden hem de hekim (tabip) ve hakm (filozof) olan bir bilge tipi teekkl etti. Kindden bn Sn ve bn Rde kadar slm filozoflarnn ounluu, ayn zamanda yetkin birer hekimdiler. Muhammed b. Zekeriya er-Rz ve bn Sin gibi hekim ve hakmler, alarnda benzerleri bulunmayan bilge tabiplerdir. slm dnyasnn gemiinde tbbn retim ve uygulamas, dier bilimlerden bilhassa felsefeden ayr bir disiplin olarak deerlendirilmiyordu. Sonuta tpla ilgili hsl olan birikim, slm ilimlerin birliini simgeleyen ve eitli bilgi dallarn bir sralamayla reten/ikml ettiren bir bilg(e)in modelini retti/yetitirdi.56
slm Tp Teorisi
slm tp teorisi; slm metafizii, kozmolojisi ve felsefesiyle i ie alglanan bir iliki ierisinde dnld. Zira tbbn konusu, yani insan btn varl kendisinde zetleyen kk lemdir. Bir baka ifadeyle insan, var oluun semboldr. Bylece insan, varl kavrama ve anlamann anahtar olmaktadr. Nitekim Mslman hekimler, insan bedenini, nefsinin bir uzants ve devam olarak dnmlerdir. Bu anlamda beden, hem ruh hem de nefsle yakn bir iliki ierisindedir. Birbiriyle mnasebetleri sebebiyle, Mslman hekimler, bu glerin insan zerindeki etkilerini incelediler.57
56 Nasr, slm ve Bilim, 154. 57 Nasr, slm ve Bilim, 159.
23
Tp Eitim ve retimi
Tp renimi, temel ilkeleri ynyle medreselerde tahsil edilmekle birlikte, cerrah, eczaclk ve bunlarla ilgili kliniklere bir tp okulu eklenerek hastanelerde retiliyordu. Ayrca yetkin bilge hekimler, evlerinde ve zel meknlardaki ders halkalarnda tp rencileri yetitiriyorlard. retim, ounlukla aile evrelerinde, zel dispanserler veya zellikle eczaclkla ilgili olarak eczanelerde srdrlyordu. Tpla ilgili bir ailede nesiller boyu teekkl etmi tp gelenei, slm medeniyet ve corafyasnda gerek Mslmanlar gerekse Hristiyan ve Yahudiler arasnda varln yzyllarca devam ettirdi. Bu gelenee sahip olan Endlste bn Zhr, ran ve Irakta Buht aileleri, asrlarca byk hekimleri insanln faydasna/hizmetine kazandrdlar.58
Hastane, Hastaevi, Bimaristan, Mal(r)astan, Drifa

Mslmanlar, ifa veren bir merkez olarak hastane kurumunu, ran ve Bizanstan miras olarak aldlar. slmdan nce Ahvaz kenti yaknlarndaki Cndiapur hastanesi, hem hasta tedavisini hem de kapsaml bir tp retimi sunmaktayd.59 Mslman hkmdarlar ierisinde ilk hastanenin I. Velid tarafndan teekkl ettirildii nakledilse de, donanml gerek bir hastane, VII. yzylda Harun Reidin emriyle Badatta ina edilmitir. Hastanenin yneticiliine, Cndiapurdan arlan Hristiyan hekim Cibrail b. Buhtu getirilmitir. Bu tp kurumunun nemi, slm tbbnn dou dnemi hastanesi olmasndan kaynaklanmaktadr. Hastanenin
58 Nasr, slm ve Bilim, 154-155. 59 Nasr, slm ve Bilim, 155.
24
bana Yuhann b. Mseveyh gibi tannm ok sayda hekim atanmtr. Bu hastane, kurulucak yeni hastanelere model olmutur.60 Daha sonralar; rnein XIII. yzylda Tunus, Cezayir ve Endlste bir ok hastane ina edildi. Hastaevi (hastane) anlamna Farsa bir kelime olan ve Arapada hastane karl kullanlan bmaristan kelimesi, malastan veya marastn szckleriyle spanyolcada karlk buldu.61 Osmanllar dneminde, hastane modellerinde Seluklu ve Abbas slbu benimsendi. Osmanlda ilk hastane, XIV. yzylda Bursada ina edilen Drifa idi. Bu kurumu, Fatihin XV. yzylda yaptrd, Klliyesinin bir blm olarak ina edilen hastane izledi.62 stanbuldaki en byk hastaneler, XVI. yzyldan sonra ina edildi. O dnemde teekkl eden hastaneler, XIX. yzyln Batdaki modern hastanelerine rnek olmulardr.63
Hastane ve Tp Eitimi
Genellikle vakflarca desteklenen hastanelere, ahslar ve devletler de yardm ve katkda bulunmulardr. Bylece onlar, slm dnyasnn byk bilim kurumlarna dntler. Bu kurumlarda, hastalarn her trl bakmlar yaplmtr. Ayrca czzamllar ve akl hastalar, hatta hayvanlar iin zel hastaneler de ina edilmitir. slm tbbnn retim ve uygulamas; koulara ek olarak byk ktphaneler, ders salonlar ve tp rencilerinin eitimi iin gerekli teki dzenlemeleri en nitelikli ekliyle ihtiva eden hastane messesinden ayr dnlemez.
60 Nasr, slm ve Bilim, 155. 61 Nasr, slm ve Bilim, 155. 62 Nasr, slm ve Bilim, 155. 63 Nasr, slm ve Bilim, 156.
25
slm tp uygulamas, gerek hastaneye bitiik olan gerekse ayr olarak faaliyet gsteren dispanser ve kimyev ecza dkknlaryla daima ilikili olmutur. Bununla birlikte (ou kere attr denilen) eczac tipi (Halk Trkesinde aktar) daima, resm hekimlerden daha fazla halk salyla ili dl olmutur.64
Tp Eserleri
slm tbb zerine kaleme alnan eserlerin ekseriyeti, kemikler, sinirler ve kaslar gibi vcudun eitli blmlerini gsteren ekil ve dokmanlardan olumaktayd. nsan vcudunda bulunan kemiklerin says 248 olarak tespit edilmiti. Kaslarn anatomi ve fizyolojisine dair ekil ve izimlere nadiren rastlanmasna ramen, sinirler bedenin en net ve kesin gsterilmi blmlerini oluturmaktayd. Organlar, efendi ve hizmeti olarak isimlendirilmekle birlikte, aralarndaki iliki olduka dikkatli bir ekilde gsterilirdi. rnein; kalbe oranla akcier hizmeti, akcierler karsnda kalp efendi (ynetici) organ olarak sunulurdu. Bununla birlikte baz organlar alc, bazlar verici, bir dier grup da ne alc ne de verici olarak isim alrd. zetle Mslman hekimler, bedenin fonksiyonlar ve organlar arasndaki ilikiye azami nemi gstermilerdir.65
Koruyucu Hekimlik ve Hamamlar

Mslman hekimlerin uygulad yntemler ierisinden biri de insan bedenine faydas ynyle deerlendirilen geleneksel hamamlardr. Bu anlamda hamam ve kaplcalar, slm dnyasnn her blgesinde grmek mmkndr. slmn temizlie verdii nemin bir neticesi olarak hamamlar, slm corafyasnn her tarafnda ok erken zamanlarda ina edilmitir.
26
Bununla birlikte scak-souk hava ve suyun yararlarna ek olarak belli bir sanat erbabnca yrtlen keseleme veya masaj uygulamasna Mslman hekimler tarafndan tbb amalarla bavurulmutur.66
Mslman Hekimlere zg Uygulamalar ve Metotlar

Mslman hekimler, hastalk tehis ve tedavisinde ounlukla nabz, ten rengi gibi d faktrlere bavurdular. Onlar, bu yntemlerden ok olumlu sonular alarak yararlandlar. Ayrca slm tbbnn pratisyenleri, i hastalklarnda sindirim sisteminin neminin bilincindeydiler. Bunun iin de sindirim organlarnn dzenli almasn salamak amacyla mshil gibi ilalar kullandlar. Mslman tabipler, vcuttan zehirleri atmak ve mevsim deiiklikleriyle oluan yeni iklim koullarna bedeni hazrlamak iin kan alma yntemini sk sk uyguladlar. ok saydaki hastaln varlndan haberdar olan hekimler, tp tarihinde ilk tannp tanmlanan iek hastal, menenjit, bomaca, saman nezlesi gibi hastalklar da eski tp eserlerinden renmilerdir. Mslmanlarn bu ve teki hastalklar ele al hi kukusuz hmoral patalojiye ve ahlatn mizac ile slm tbbnn temelini tekil eden iklim, yiyecek ve ila gibi d faktrler arasndaki tekabl teorisine dayanyordu.67 Mslman hekimleri, dier meslektalarndan farkllatran bir dier zellik ise, onlarn tp tarihinde reete yazma yntemini ilk defa kullanan tabipler olmasdr. Akrabadin olarak isimlendirilen ila yapm, terkip ve tertibi hakkndaki eserlerin ilk numunelerine slm tbbnda rastlanlmaktadr.68
66 Nasr, slm ve Bilim, 157. 67 Nasr, slm ve Bilim, 166. 68 smail Yakt, Nejdet Durak, slmda Bilim Tarihi, Isparta 2002, 88.
27
Cerrah
Mslman hekimler zorunlu olmad durumlarda cerrah mdahaleyi ou kere tasvip etmezdi; fakat bununla birlikte sezaryen ameliyatndan karmak gz ameliyatlarna kadar bir ok cerrah mdahale resmedilmi; tanmlanmtr. eitli ameliyat gereleri, zellikle eitli kesici aletler gelitirilmiti ki, bunlarda bazlar gzellik ve fayday kendisinde nefis ekilde birlemiti; ou da kk farkllklar geirerek alar am, nispete deimeden bugne kadar gelmitir. Bu aletlerin ou, slmda cerrahinin zirvesini gsteren Kitb et-Tasrf adl eserde resmedilmi olan aletlere kadar geri gider; bu kitabn yazar Batda Albucasis eklinde gayet iyi tannan Endlsl Ebul-Ksm ez-Zerkav idi.69 slm tbbnda, krk ve kklarla ilgili tedavi yntemlerinde cerrah yntemler tercih edilmez. kk blgesine ve krk kemiklere dardan bask alet ve aralar uygulanarak hastaln tedavisi yaplrd. Krk ve kklar alanndaki baarl sonular, slm tbbnn sanatkrlar tarafndan gerekletiriliyordu. Bu konuda varlan nokta, modern hekimlerle rekabete edebilecek bir st snra ulamt. Geleneksel kemik ilmi (osteoloji)nin bu uygulayclarnn baar ve mahareti sebebiyle slm tbbnn bu dal, teki branlarn artk ciddi ekilde uygulanmad kesimlerde bile bugne en canl ekilde ulaan bir sanat olmutur.70
Di Tedavisi
Mslman hekimler, di tedavisi ile birlikte aza da eitli cerrah mdahale yntemleri gelitirmilerdir.
69 Nasr, slm ve Bilim, 167-168. 70 Nasr, slm ve Bilim, 168.
28
Onlar, di salna ek olarak di hastalklarn sistemli bir ekilde tedavi etmiler; hastalar iin hayvan kemiklerinden takma diler gelitirmilerdir.71
slm Tbbnn Ustalar

slm tbbnn kuruluu, Cndiapurdan Badata byk tabiplerin gelmesiyle balar. Bu tp bilginleri, Buht ailesinin yelerinden olumaktayd. Onlardan Crcs b. Buht ve Cibrl Buht, bu ehirde tp hakknda eserler vermi, renciler yetitirmi ve bir tp uygulama geleneinin ustalar olmulardr. Yine slm tbbnn kurulu ve geliiminde destei olan Bermek ailesi, halifeler tarafndan desteklenen Buht ailesi, Mseveyh ve teki ailelerle birlikte Cndiapurdaki tp akademisini, zaman ierisinde dnyann en nemli tp merkezi olacak ekilde Badatta ina ederek gelitirdiler.72
Psikofizyolojinin Kurucusu Kind

slm tbbnn ilklerinden biri olarak kabul edilecek Kind, bu alanda nemli kazanmlara sahiplik yapmtr. O, psikofizyolojinin kurucusudur. Psikofizyoloji, fizik etkenlerin insan ruhunda, hissiyatnda ortaya kard etkiyi lme bilimidir. Bu bilimi tp sahasnn bir blm kabul eden Kindi, hastaln iddet ve tabiatyla ilalarn bnyede ortaya karaca etkinin llebilir olduunu kabul eder. Bylece o, ilalarn yan etkilerinin giderilebileceini bildirir.
29
ana gre bu ileri tespitler, modern psikofizyolojinin temel kanunlarn ortaya koyan Weber ve Fechnerden ok nceleri, Kind tarafndan bilim dnyasna kazandrlmtr.73
slm Tbbnn Byk Hekimi Rz

Dokuzuncu ve onuncu yzylda slm tbb, kendinden nceki Galen tbbnn bir devam olarak grlmemelidir. Zira Eb Bekir er-Rz, bu ada byk bir tabip olarak varln tp dnyasna kantlamtr.74 Rz, hem usta bir hekim hem de tp yazaryd. O, ok sayda el kitaplar yazm; kzamk ve iek hastal hususunda eserler telif etmitir. Tp alan dndaki dnceleri, Rznin eletilere uramasna sebep olmutur. Bu hususu yine bir tp hekimi olan bn Sn u szlerle anlatmt: er-Rz zamann banlara, idrara ve dkya hasretmeliydi ve yeteneklerini aan ilerle uramaktan saknmalyd.75
Tbb Sistemletiren Bilgin bn Sn

bn Snnn yzyllar aan bir tp aheseri olan Knn adl eseri, slm dnyasnda ve Bat dnyasnda ok yaygn olarak okunan ve okutulan nadide bir kitaptr. Ayn zamanda bir filozof da olan bn Sn, felsefede de nemli etkileri olan bir slm bilginidir.76 bn Sn, onsekiz yanda byk bir tabip olmu; Smnlerin emirlik ktphanesinden yararlanm; klinik deneyim elde etmi ve
73 Yakt, Durak, slmda Bilim Tarihi, 87. 74 Colin A. Ronan, Bilim Tarihi- Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve Gelimesi, ev: Ekmeleddin hsanolu, Feza Gnergun, II. bask, Ankara 2003, 263. 75 Ronan, Bilim Tarihi, 262. 76 Ronan, Bilim Tarihi, 262-263.
30
bunun sonucunda hreti her tarafa yaylmtr. Tbb sistemletiren bn Snnn eserleri, temel kaynak kitap olma vasfn elde etmitir.77
Cerrahlarn stad Zerkav

936da Endls/Kurtubada doan Zerkav, byk bir Mslman cerrahtr. O, otuz ciltten oluan bir tp kitabn kaleme ald. Tbb ahlkla beraber dnen bir model ortaya koydu. Tbb uygulamalar, simya, felsefe ve ilahiyattan ayr olarak gerekletirdi. Doum konusunda mkemmel bir hekim olan el-Zerkav, cerrahlk ve cerrah aletler zerinde ok sayda yaz yazd; yapt cerrah operasyonlar 300 yl boyunca cerrah tekniinin en st dzeyini temsil etti.78
Pratisyen Hekim bn Rd
bn Rdn kapsaml eseri, bn Snnn kitabndan daha fazla ilgiyle karlanmtr. Ancak, bn Rd, yenilik getiren (teorisyen) bir kiiden ziyade, uygulamac bir hekim olarak kalmtr. 79
Klcal Damarlar Tantan Tabip Kuf

Karakta 1233de doan Kuf, Eyyb halifelerinin ynetimindeki bir sarayda alan Hristiyan bir Arabn oludur. Suriyede Memluk ordusunda cerrahlk yapan Kuf, ok eserler verdi. O, bn Snnn bilimsel dnceleri zerine bir erh yazd. Cerrah alannda, o gne kadar yazlmam, kapsaml Arapa bir tp
77 Nasr, slm ve Bilim, 178. 78 Ronan, Bilim Tarihi, 263. 79 Ronan, Bilim Tarihi, 263.
31
eseri hazrlad. Bu konudaki tecrbesini, Hal Seferlerinde yaralanan ok saydaki hastann tedavisinde kazand. .el-Kuf, klcal damarlar iin verdii tanm ve kalp kapakklarnn ilemesiyle ilgili aklamalar sayesinde hatrlanmaktadr. Bunu, mikroskop dneminden ok nce, Avrupada Malphiginin klcal damarlar tanmlamasndan drt yzyl nce yapmtr; ancak, el-Kufnin tanm ok dikkatli bir gzlem sonucu yaplm olup, ansl bir tahminin tesindedir.80
Kan Dolamn Bulan Hekim bn Nefis

Tbbn byk bilgini Hippokratn nsann Tabiat adl eserine erh yazd. Gnmzde, kk kan dolamn, yani kalp ile akcierler arasndaki dolam bulmasyla bilinir. Bu kefini ilan ettii eserinde, kann kalbin bir tarafndan dier tarafna getiini farzeden Galenosun hatal olduunu aklad. bn Nefisin bu nemli kefi, kk kan dolamnn Avrupada Servetus (1553) ve Colombo (1559) tarafndan tanmlanndan yzyl nce yaplmt. Servetus ve Colombonun tanmlar ise, bn Nefisin fikirlerinin Batya ulamasndan otuz yl sonra verilmiti.81 Sonu olarak Mslman hekimlerin dnce ve deney(im)lerinin rn olan slm tbb, yaadmz ada giderek dikkat ekmektedir. Bir gelenek birikimi olan slm tbbnn, bedeni ruhtan ayran insanla, farmakolojiden psikosomatik tbba kadar olan birok alanda hl syleyecek sz bulunmaktadr. nsanlk, bedenlerdeki ve tabiattaki mkemmel uyumu ve dengeyi yok etmeden82, slm tbbnn kadm srlar ve birikimi, yaayanlarn faydasna sunulmaldr.
80 Ronan, Bilim Tarihi, 263. 81 Ronan, Bilim Tarihi, 264. 82 Nasr, slm ve Bilim, 192.
Yitik Bilgi Felsefe ve Hikmet

Hakikati aramann ve ona ulamann formllerini veren ve iaretlerini gsteren felsefe, ok eitli tanmlara muhatap olmu bir alandr. Filozoflarn saysnca felsefe tanmlarnn mevcut olduu ileri srlse, bu ifade herhalde abartl olmayacaktr. Nitekim bu zelliidir ki, felsefeyi, dier ilm disiplinlerden ayrmaktadr. Zira felsefe; dnce ve fikrin zenginletii, bir o kadar da eitlendii, ayn zamanda tartld bir sahadr. u halde bu farkllk ve dinamizme mekanlk yapan felsefenin, iinde barndrd niteliklerini, kendi tanmlarn ele alarak grelim.
Felsefe: Hikmet Sevgisi

Genel ifadeyle hikmet sevgisi olarak bilinen felsefe, sanatlarn sanat, ilimlerin ilmidir. nsann kendisini bilmesi olarak da tarif edilen felsefe, bilen insann mmkn olduu lde kendisini lha benzetmesine vasta olacaktr. Zira Allaha en yakn olan kul, en lim, en dil, en merhametli ve en mfik olandr (es-sretl-felsefiyye). Ayn zamanda varlklar zerine dnmesine ve Yapcy (es-Sn)
33
tanmasna yardmc olan felsefe, kalc ve sonsuz hayatn balangc olan lme bir hazrlktr.83
Felsefe-Hikmet likisi
Felsefe ve hikmet kelimeleri, ounlukla birbirleri yerine kullanlmaktadr.84 Dolaysyla hikmet, bir disiplin ve dnce tarz olarak da felsefeyle ayn anlamlara gelmektedir. zellikle 9. yzyldan sonra, Mslman filozoflar, felsefe kavram yerine, hikmet kavramn benimsemilerdir.85 Bunun nedenlerine bakldnda, ayn dnemde ortaya kan felsefeye olan muhalefeti azaltmann ve bu kavram yerine Kurn bir ifade olan hikmeti ne karmann amaland sylenebilir. Bununla birlikte slma kendi i bnyesine daha uygun ve yakn, yerli bir kavram zlemi de giderilmitir. Hakikatte felsefe kavram iinde, anlam bakmndan hikmet kavramnn tad ve iinde barndrd anlamlar dizgisi mevcuttur. Nitekim felsefe, Yunanca filosofia (philsophia), sevgi anlamna gelen filo ve hikmet anlamna gelen sofia kelimelerinin bir araya gelmesinden olumutur. Aksine baz dnrler, felsefeyi, hikmetin iinde deerlendirmi olabilirler.86 Ayrca baz zamanlar, slm filozoflarnn hikmeti felsefeden ayrarak farkl anlamlar ykledikleri de grlmtr. Zira onlar hikme83 Eflatun, Devlet, ev: S. Eybolu, M. A. Cimcoz, VIII. bask, stanbul 1995, (613a613b), 229-230; Kind, Risle f Huddil-Ey ve Rusmiha (Felsef Risleler iinde), ev: M. Kaya, stanbul 1994, 66-67; Eb Bekr er-Rz, Kitbul-Sretl-Felsefiyye (Resilu Felsefiyye iinde), V. bask, Beyrut 1982, 108; hvn- Saf, Resil, ne: B. Bustani, Beyrut, trz, IV, 290; Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, Ankara 1988, 26. 84 hvn- Saf, er-Risletl-Cmia ( Resilu hvnis-Safiinde), ne: A. Tmir, Beyrut-Paris 1995, V, 32; Rislet Cmiatil-Cmia (ayn eser iinde), V, 344. 85 Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, 27. 86 Bayrakdar, age, 27.
34
te, felsefeden daha derin ve kapsaml bir anlamlar yklemilerdir. u halde hikmet, kesin doru bilgi, yaplmas erdemli olan bir hareket tarzdr. Ksaca, hikmet bu kullanla felsefeden daha kapsaml bir anlam rgsne ular. Yani her felsefe, hikmet olabilir; ama her hikmet felsefe deildir. Bu erevede hikmet, felsefeden daha geni bir anlam alan kazanmaktadr.87
Hikmetin Anlam Zenginlii

Hikmet, anlam bakmndan zengin ve kapsaml bir kelimedir. Bununla birlikte Kurn bir kavram da olan hikmetin mn zenginliini, son dnem nemli tefsir limlerinden Elmall Hamdi Yazrn kaleminden grmek mmkndr. Bu Kurn bilginimiz, tefsirinde, hikmet tariflerini bir araya toplayarak nemli bir yer ayrmtr. imdi bu tarifleri ele alabiliriz: Szde ve fiilde isabet etmek olan hikmet, hem ilim hem de ameldir. Bu anlamda hikmetli bilgi, tecrbe ile desteklenmi ve uygulanabilir zellikler tayan ilimdir. Hikmetli hareket de bilimsel temellere dayal olan ve bir ilmin lsne vurulduu zaman doru olduu kesinleen ameldirHikmet ilimle sanatn birlemesidir. Bir anlamda ilim ve fkh demek olan hikmet varlklarn zndeki manalar anlamaktr. Yani varlklar arasndaki sebep sonu ilikilerini ve etkileim dzenini izleyip, varlklarn zn ve amalarn kavramak demektir. Kurnn bir ok yerinde hikmet, peygamberlik kavramyla birlikte bulunmaktadr ve ou zaman onun yerine kullanlmaktadr.88 Dolaysyla hikmet, Allahn emrini anlamaktr.
87 Bayrakdar, age, 27. 88 Bkz. Bakara, 129, 151; l-i mrn, 79, 81, 164; Nis, 54; Mide, 110; Enm, 89; Yusuf, 22; Rad, 37; Nahl, 125; sr, 39; Meryem, 12; Ahzp, 34; Sd, 20; Zuhruf, 63; Csiye, 16; Cuma, 2.
35
cat etmek anlamna da gelen, hikmet, varlk dzeninde her eyi yerli yerince koymak demektir ki, bu tarif de grnte btn varl aklamaya ynelik olduundan, bir bakma ilh hikmeti, ilh sfatlar topluca tarif saylr. Uygulama asndan hikmet adalet demektir. Amel hikmet denilen ahlk ilmi; ahlk, ifrat ve tefrit arasnda adalet temeline dayadndan bu manay almtr. nsan, gzel ve doru ilere ynelten hikmet, siyasette, insann gc yettii kadaryla yce Yaratcya benzemeye almasdr ki, bu da ilmini bilgisizlikten, icraatn zulm ve hakszlktan, ikram ve ihsann cimrilikten, hogrsn bunaklktan arndrmak ile mmkn olur. Yaratcya benzeme gayreti iindeki kul, hikmet sayesinde Allahn ahlk ile ahlklanmaktadr. Bir bilgiye hikmet denebilmesi iin zerinde faydal bir iin eserinin grlmesi gerekir. Herhangi bir faaliyete hikmet ad verilmesi de hem ilm temellere dayanmas ve ilmin gereklerine uygun olarak ortaya konmas, hem de ktl ve zarar amalanmam olmas gerekir. Bu erevede hikmet, Allahn emirlerini dnmek ve ona uymaktr ki, nihayetinde bunu gerekletiren kimse, mutlak ekilde Allaha itat edecektir. Kulluk bilinciyle younlam olan kimseye Allahn lutfettii hikmet, yle bir nurdur ki, akl karklklar ierisindeki insan, vesvese ile gerek makm arasndaki fark, onunla ayrabilir. Bundan dolaydr ki, hikmeti elde eden isabetli, doru ve hzl karar verebilmekte ve geree ulamaktadr. Ruhlarn skn ve gvenliinin son dura olan hikmet, btn hallere hakk tank tutmaktr. Dolaysyla, hikmet, sebepsiz iarettir. Yani ncesinde herhangi bir illet ve sebebe bal olmadan, Hak Teldan kaytsz artsz vrid olan, iinde ek ve phe, zaaf ve fesat
36
ihtimali bulunmayan, niin ve neden diye sormaya hacet brakmayan iarettir. phe ve kaosun kkrtclndan ve karmaasndan insan arndran hikmet, hem din ve dnya dzeni hem de lednn ilimdir. Nihayetinde hikmet, ilhamn gereklemesi iin srr saklamaktr.89
Kadm Kelamda ve Peygamber Dilinde Hikmet

Hikmet kavram, Kurnda eitli anlamlar yklenerek yorumlanmaktadr: a. Kurn tleri anlamna gelmektedir: Ve Allahn size indirdii kitap ile size t vermek iin indirdii hikmet90. b. Anlamak ve bilmek anlamlarna gelmektedir: Andolsun ki, Biz Lokmana hikmet verdik.91 c. Nbvvet (Peygamberlik) manasna gelmektedir: Gerek u ki, Biz brahim soyuna kitap ve hikmet verdik92. Ve Allah Davuda hkmdarlk ve hikmet verdi. 93 d. nce srlar ile Kurn demektir: Rabbnin yoluna hikmetle davet et.94. Ve yine bu ayetteki Her kime hikmet verilmise ona ok hayr verilmi demektir.95 Genel olarak verdiimiz bu tariflerle, hikmeti farkl yorumlamak ve izah etmek mmkndr:
89 Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, sad: .Karaam, E. Ik, N. Boelli, A. Ycel, stanbul trz, II, 204-205; ayrca bkz. Kind, Risle f Huddil-Ey ve Rusmiha, Risle f Huddil-Ey ve Rusmiha, 71. 90 Bakara, 231. 91 Lokman, 12. 92 Nis, 54. 93 Bakara, 251. 94 Nahl, 125. 95 Bakara, 269; Yazr, Hak Dini Kuran Dili, II, 216-217.
37
1. Faydal amele gtren ilim. 2. lme dayal olarak ortaya konan faydal amel. 3. limde ve amelde ihkm (salamlk).96 limden ayr dnlmeyen hikmet, Hz. Peygamberin (s.a.v) ifadesiyle Mminin yitiidir. Onu nerede bulursa alr. Ancak kendisine hikmet verilen Hakm Eli (s.a.v) iin, hikmetin ba Allah korkusudur.
Hikmete Ermek, Temiz Akl ve Kalp

Hikmeti elde etmenin balangc tefekkrdr. Bu hale kavumak da, ancak temiz akl ve kalple mmkndr. Yaratcnn bahettii akl, ihtiras ve eytann vesveselerine kle edenler, ne i dnyalarndaki ilhamlarn ne de d dnyadaki ibret manzaralarn kavrayp idrak edemezler. Zihinleri, var olan harikuladelikleri seemez ve sezemez. Bunlar dnmezler veya dnseler bile gemie ait olanlara baktklarnda, hayr ve hakkn, hakikat ve irfann nerede olduunu bilemezler. O halde ilah bir hediye olan hikmet, ancak selim akl ve temiz kalp sahiplerine bahedilir. (O, hikmeti dilediine verir97) Dolaysyla gerei yakalam akl ve hayr talep eden irade, hikmetin art; tefekkr de onun girizghdr.98 En geni anlamyla fayda ve salamlk anlamlarna gelen hikmet, her gzel bilginin, erdemli ve yararl iin ad olmutur. Bu balamda hikmet, bir ii banazca yapmayp sebep-sonularn ve arka plann gz nne alarak, meydana gelebilecek sknt ve problemleri olumadan nlemek ve ona gre tedbir almaktr. Demek ki hikmetin gereklemesi iin, ilimle megul olmak ve eyleme geip i yapmak hayat derecede neme sahip iki husustur. 99
96 97 98 99 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, II, 217 Bakara, 269. Yazr, Hak Dini Kuran Dili, II, 204. Yazr, age, 205.
38
Hikmet Sahibi nsan: Hakm/Filozof

Hikmet sahibine veya hikmet erbabna, ksaca btn bilgileri kendinde bulunduran kimseye hakm (filozof) denmitir. Kurnda Hz. Lokman da hakm olarak tantlmaktadr.100 Kendisine hikmet verildii iin Lokman el-Hekim denilmitir. Ancak Trkede hakm kelimesi zaman ierisinde deiime urayarak hekim olarak deimi ve tabip (doktor) anlamnda sylenegelmitir. Bundan dolay Lokman Doktor anlamna gelen Lokman Hekim ifadesi yaygnlamtr. Hz. Lokmana doktor olarak baklmas haksz bir yaktrma deildir. Gerekte ou filozofun, yani hakmin, ayn zamanda tpla ilgilenen tabipler (doktor) olduu bilinmektedir.101 Hlasa, hakik filozof, bedenleri tedavi edip ifa bulmalarna vesile olduu gibi, ncelikle kendi nefsini eitmek amacyla yeri geldiinde mbah olan hazlarn bir ounu terk edebilendir.102 Sonra da hayat ve servetin girdabnda boulan erdemleri ve ilh ilkeleri unutan ve kaybedenlere her iki lemin kaplarn aan ebed formlleri veren ve doyumsuz iksiri sunabilendir. Bir anlamda peygamberlerin halefleri olan hakm ve filozoflardan mahrum olan toplumlarn, adalet, cmertlik, onur, cesaret ve yiitlik vasflarn yitirmi, egemen kltr ve glerin hakimiyetine raz olmaktan baka seenekleri kalmayacaktr. Yaadmz a bunun tankln yapmaktadr. Bugn slm dnyasnn ve Mslman toplumlarn kar karya kaldklar krizler ve krlmalar bunun en ak gstergeleridir. Her trl olumsuz koullara ve imkanszlklara ramen, Mslman corafya, nc dnem ykseli medeniyetini gerekletirecek hakm ve filozoflarn beklemektedir.
100 Bkz. Lokman, 12. 101 Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, 29-30. 102 Eb Bekir er-Rz, Kitabus-Sretl-Felsefiyye, 102.
Hikmetin slm Corafyasndaki Yolculuu

Yitik bilgi hikmet ve felsefe, arayclar tarafndan yerkrenin her corafyasnda kefedilmeyi beklemekteydi. Ancak onun tliplileri, ncelikle kendi bnyelerinin ve kklerinin arayna giritiler. Bu anlamda Mslman dnr ve filozoflar, evveliyetle akl, zihin, kalp ve gnllerini Kurn ve hadisin hikmetli ve esrarl cevherlerine ynelttiler.
Hikmetli ve Esrarl Cevherler: Kurn ve Hadis

O cevherler ki, bu tefekkr ve tezekkr kiflerine varlklarnn tm kaplarn sonuna kadar ak tutmaktayd. Bu Akn Sesleni: dnen ve akleden bir toplumu veya topluluu, kendisine muhatap olarak grmek eklinde varlk ve benliini madd vastalardan azde olarak tezhr ettirmektedir. Yine akl ve kalbin birbirini inkar etmeyen ve yok saymayan lh ars, muhataplarndan tefekkr (dnme) ve tezekkrn (hatrlama) trdeleri olan taakkul (akletme), tefehhm (anlama) tefakkuh (idrak etme, kavrama) ve teemml (derin dnme) de srarla talep etmektedir.
40
Akn ve ilah niday gnlleriyle/kalpleriyle iitenler, elde ettikleri bu zenginliklerle arzn hikmet noktalarnn kefine ktlar. Zir Son Peygamber (s.a.v)in ifadesiyle Hikmet, mminin yitiidir, onu nerede bulursa alr. Nihayetinde kimisi gnein doduu, kimisi de gnein batt yerlerde olsa da, hikmet merkezlerini buldular. Bu dnce blgelerinin birisi Doudaki Yunan miras, dier ikisi de ran (Sasan) ve Hind dncesidir.
Hikmetin Dilden Dile Dillenmesi

Bahsi geen felsefe ve kltr havzalar, ayn zamanda kadm medeniyetlere mekanlk yapmlardr. Mslman bilgi ve hikmet klar, bir anlamda insanlk birikimi olan bu fikir ve tefekkr okyanuslarna daldlar. ncelikle bu bilgi ummnnn zengin eserleri Latince, Greke, Yunanca, Sryanice, ramca ve Pehleviceden birer birer tercme edildi. Abbaslerle balayan ve dnyada bir benzerine rastlanlmayan byk eviri faaliyeti, 1-2 asr sonra, slm corafyasna ve dncesine altn an yaatacaktr. zellikle de Halife Memun, 830da Badatta, aslnda cimri olmasna ramen byk meblalar harcayarak in ettii Beytl-Hikme (Tercme Evi, Hikmet Evi), insanlk tarihinin en byk eviri faaliyetini gerekletirmitir. Rivayet edilir ki, bu tercme merkezindeki mtercimlere cret olarak evirdikleri eserlerin arlnca altnlar denmitir. Ancak yaplan muazzam tercme faaliyetinin Mslman lem zerindeki sonularna bakldnda, bunun karln bu dnyada bulmak zordur. Sonu itibariyle slm filozof ve mtefekkirlerinin yorulmak bilmeyen gayret ve abalaryla, beeriyetin ortak dnce arenasna,
41
Mslmanlarn in ve ihy ettii yeni, zgn bir fikir sistemi olan slm felsefesi ortaya kmtr.
Mslmanlarn n Ettii Dnce: slm Felsefesi

slm hakmlerinin rettii ve tekml ettirdii hikmet, insanlk birikiminin zgn bir tefekkr imalt haline dnmtr. Zir bu fikir zenginlii, Bat dnce ve kltrne snrsz katk ve eitlilik kazandrmtr. Ama her eye ramen slm filozoflar, ulamay hedefledikleri, tamamen Mslmanlara zg bir felsefenin ihysn srekli yreklerinden ve zihinlerinden silememilerdir. Yine de tm bu hedeflere ramen slm felsefesi, dier slm disiplinlerden kelm ve tasavvuf zerinde iz brakc tesirlerini belirgin bir ekilde gstermitir.103 Ancak bir kez daha belirtmek gerekir ki, felsefe, tam olarak kendi iaret ve damgasn vurarak Ortaa ve Yenia boyunca slm bilgi ve kltrnn retim odaklar olan medreselerde istenilen dzeyde cazibe halesine dnmedi. Endlsn nde gelen Mslman bilgeleri bn Bacce (.1138) ve bn Tufeyl (.1185), felsefeye kar souk ve mesafeli duruu, filozof zerinden tasvir etmilerdir. Bu hakmlerin zihninde, toplumun tm katmanlaryla arzu edilen seviyede iletiime geemeyen filozof, cemiyet ierisinde mnzev, garip ve yabanc104 gibi konumlara srklenmitir.105
103 Ahmet Arslan, slm Felsefesi zerine, 320. 104 Bkz. bn Bacce, Tedbirl-Mtevahhid, nr: M. Fahri, Resilu bn Bacce el-lhiyye) II. bask, Beyrut 1991; bn Tufeyl, Hayy b. Yakzn, nr: A. Ndir, Beyrut 1993. 105 Arslan, slm Felsefesi zerine, 320-321.
42
Mslman Hakmler/Filozoflar
Mslman mtefekkirler, felsefeyle karlatklarnda slm dncesinin bir tr felsefe ve felsefenin de bir tr din olduu noktasna ulamlardr. Nitekim Frb (.950), bn Sn (.1037) gibi iki byk slm filozofu, kendilerinden sonra gelecek olan bn Rdn (1198) ifadesiyle Din ile felsefe ayn anneden emmi st kardeler106 olarak ilannda herhangi bir saknca grmemilerdir.107 Nitekim gnmzde bir ok dnr ve filozof, zerinde anlaml bir ekilde konuabilecei alan olarak deerler, idealler, amalar ve hedefler sahasn grmektedir. Gerekte bilimler bize insann fizyolojik ve biyolojik yaps ile ilgili verileri sunmaktadr. Bununla birlikte, bu bilimsel veriler, toplumsal bir varlk olarak insann ne olduu, nasl davrand ve rolnn nasl olmas gerektiini de bildirmektedir. 108 Ancak bir btn olarak evrenin, insanla ilgisini, yine insann Allahla ilikisini, bunun yannda insann tabiatla ilikisini, yalnz hikmet ve felsefe anlamlandrmaktadr.
Kutsal nek Bilim ve Din Dnce

Bugn tm varlklarn, dayandrdklar bilimin kutsal inei haline getiren ada ideoloji ve akmlarn bilime dayanan bir ahlk ve bilime dayanan bir toplum modeli oluturma ryalar gerekliini kaybetmitir. Ayrca bu fikir ve ideolojiler, dinle aralarna kaln ve almas g duvarlar rmlerdir.
106 bn Rd, Fasll-Makl (Felsefe-Din likileri iinde), ev: S. Uluda, stanbul 1985, 164. 107 Arslan, slm Felsefesi zerine, 318. 108 Arslan, age, 329-330.
43
Artk unu da kesinkes kabul etmek gerekir ki, din dnce kendini anlatmak, ifade etmek, ispat etmek ve merulatrmak adna kutsanm her trl bilimsel veriye gz kapal sarlmamal ve zerine atlmamaldr. Din dnce, insan hayatnn anlam, ne olmas gerektii, fert ve toplumun siyasal hayatnn nasl erdemli hale dntrlmesi gerektii, insann ama, ideal ve hedeflerinin vahiyle paralel bir atmosfer iine nasl ekilebilecei zerinde younlamaktadr.109 Ancak Mslman bilge ve aydn, Kurn bir bilim, tarih, biyoloji, doa ve arkeoloji kitab gibi okuma hastalndan da kanmaldr.110 Zir bilimin verilerinin deiken ve yanllanabilir olmas, byle bir tedbiri nceden ele almay gerekli klmaktadr. Bu szlerden de modern Mslman dnr, bilimsel verilere ve teknolojik gelimelere kapsn tamamen kapatmal ve srtn evirmelidir anlam karlmamaldr. Dikkat edilmesi ve hassas olunmas gereken husus, ak ve nettir. O da Kurn ve vahyin, bilim ve teknolojinin tasdiine ve merhametine muhta olmad hususudur. Fakat ada Mslman aydn unun da bilincinde olmaldr ki, o da bilim, teknoloji ve tefekkr gelitike ve ilerledike vahiy daha iyi anlalacaktr. Ayn zamanda Kurn, daha derin ve zengin anlamlar dnyasyla grmek imkanna kavuulacaktr. Yeter ki insan; akl, zihin ve kalbini sahte ve madd mhrlerle kilitlemesin.
Erdem Medeniyeti ve Smr Medeniyeti

Kind (.866), Frb, Birn (.1061), bn Sn ve Gazlnin (.1111) fikir emekleriyle, Bat iin karanlk ve khne olan Ortaa,
109 Arslan, age, 329-330 110 Arslan, age, 330.
44
slm dnyas ve dncesi iin altn aa dnmtr. Deiim ve dnm, Mslman corafyasyla snrl kalmam, bunun art dalgalar, Bat iin Rnesans ve Reform dnemini balatmtr. slmn Rnesansyla, Batnn banazlk ve karanlk dnemi, ayn zamanlara tekbl etmitir.111 Arkasndan insanlk ve medeniyet kltr ve birikimine katklar asndan, slm dnyas bu misyonunda tkezlemitir. Bat ise, bu evrensel misyonu, insanlk ve medeniyet yararna kullanmayp, maalesef kan, gzya, iddet ve smryle (emperyalizm) devralmtr. Ancak yine de medeniyetler, bir zincirin halkalar gibi, misyon ve amalar farkl da olsa, birbirlerine kenetlenmitir. Dolaysyla herhangi medeniyetin tek bana bamsz ve balantsz olarak ele alnp incelenmesi yanltcdr ve ayn zamanda hakikatten uzaklamadr. Medeniyetlerin devirlerini tamamlayp, tarih ve insanlk sahnesinden ekilmeleri sz konusu edilemez. Sadece, srekli deien ve gelien dnya uygarlnn bir halkas olarak yklendikleri rollerden bahsedilebilir. Bu adan baz millet ve medeniyetlerin dnya tarihindeki stn ve hkim konumlarn kaybettikleri, yerkredeki temsiliyetlerinin son bulduu anlamna gelmeyecektir. slm medeniyeti, 8. yzylda Yunandan ald ve devirdii klliyta, kendi rengini vererek yeni ve zgn katklarda bulunarak Batya aktarmtr. htiaml duruunu, 13. yzyldan sonra kaybederek, sadece haiyecilik, erhcilik ve nakilcilik girdabna kendisini kaptrmtr. Bunun neticesi olarak yedi sekiz asrlk bir uyku ve yar uyumuluk hali yaamaktadr. Ancak dnya ve dolaysyla onun iindeki medeniyetler tarihinde, en geni snrlaryla 7. yzyldan balayp 17. yzyla kadar, yaklak on asr
111 Hilmi Ziya lken, slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, IV. bask, stanbul 1993, 387.
45
sren birikim, tecrbe ve hakimiyetiyle, Mslmanlarn bu kadm uygarlklarn yeniden ihy etmesi hayal deildir.112
Garip Giden slmn Glip Dn

Sonu olarak slm dnyasnn dnr ve mtefekkirleri, gemite insanla medeniyet, huzur, mutluluk ve erdem gibi deerleri on asr boyunca tamlar ve sunmulardr. Dolaysyla Hz. sann doumunun nc bin yl kabul edilen bu yeni on asrlk zaman aralnda umutsuzlua, yeise ve karamsarla dmeden, hikmet ve felsefe geleneinin en byk temsilcileri olarak Mslman aydn ve entelekteller, bunu baarma g, kapasite, deneyim ve yetisine sahiptirler. Allahn deimez yasas, tevhid ailesince tekrar nev- nem bulacaktr. Bu ailenin Peygamberinin ifadesiyle slm garip geldi, garip gidecektir. Ancak yeni bir srete Her an yaratan, yeni bir ite olan Yce Yaratc, garip giden slm tekrar glip olarak getirecektir.
112 lken, age, 387.
Din le Felsefenin (Hikmetin) Stkardelii mi? Yoksa Felsefe Dinden karr m?

Ey ilimleri renmek isteyen, yazlan eserleri inceleyen, halkn szlerini ve felsefe kitaplarn deerlendiren kii! ncelemek zere ele aldn konuya bakn Allah ile, Allah iin ve Allaha ynelik olmal.113 Byk suflerin kahir ekseriyeti, felsefeye ve onun reticileri olan filozoflara, dolaysyla onlarn eserlerine ilgisiz kalmamlardr. zellikle tasavvufta karar klan Gazlnin, hayatn kaleme ald eserinde114 de belirttii gibi, o iki yl felsefe okumu ve bir yl da okuduklarn tekrar etmitir. Yine bn Arabnin, hvn- Saf Rislelerinden ok etkilendii bilinmektedir.115
113 Gazl, Kitabul-ml fi kltil-hy (hyu Ulmid-Din iinde) Kahire 1994, V, 221 (Mahmut Kaya, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri, stanbul 2003, 409) 114 Gazl, el-Munkzu mined-Dall, tah: Kasm enNur, Muhyiddin Necip, Dmak 1991, 78. 115 Bkz. Ebl-Al Afif, slm Dncesi Makaleler, ev: E. Demirli, stanbul 2000, 231; Afif, Muhyiddin bn-i Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev: M. Da, II. bask, stanbul 1998, 93, 240; M. Saeed Sheikh, Islamic Philosoph, London 1982, 35.
47
Ayrca Hz. Mevlnnn ve onun yakn dostu ems-i Tebriznin Eflatundan ve baka filozoflarn dncelerinden haberdar olduunu eserlerinden renmekteyiz.116 Demek ki, ne din sahas felsefeden ne de felsefe din sahasndan mstani/uzak kalamazlar; zir her ikisi birbiriyle i ie girmilerdir. Peki inan alanndan bamsz olamayan felsefeyi renmenin amac nedir?
Felsefe renmenin Amac

Felsefe renmedeki ama; Yce Yaratcy bilmek, Onun hareket etmeyen ve deiiklie uramayan Bir olduunu, her eyin sebebinin O olduunu; cmertlii, hikmet ve adaleti ile Onun bu leme dzen veren olduunu bilmektir. Filozofun yapmas gereken ey de, gc nispetinde Yaratcya benzemeye almasdr.117 Bu ifadeler slm suflerinin ok sk dillendirdii bir hadisi artrmaktadr: Kulum bana nafile ibadetlerle yaklarBen onun gren gz, iiten kula, yryen aya olurum.118 Dier taraftan filozofun Allaha benzemeye almas, Allahn ahlkyla ahlklanmak119 hadisini hatrlatmaktadr. Felsefeyi renen ve onun ilkelerini bilen kii, bu abasnn karlnda neler elde eder?
116 Bkz. Mevln Celleddin, Divn- Kebr, haz: Abdlbki Glpnarl, Ankara 2000, IV, 85, 92, 160, 162, 226, 257; VII, 549; ems-i Tebriz, Maklat (Konumalar) I, ev: M. Nuri Gencosman, stanbul 1974, 48-49, 169-170, 217, 223-224, 238; Maklat (Konumalar) II, ev: M. Nuri Gencosman, stanbul 1975, 95-96. 117 Frb, Risle fim Yenbai en Yukaddeme Kalbe Teallmil Felsefe, Msr 1325/1907, 63. (Kaya, slm Filozoflarn Felsefe Metinleri, 113-114). 118 Buhar, Rikk, 38. 119 Rz, et-Tefsirul-Kebr, Tahran trz, VII, 68.
48
Felsefe Bilmenin Yararlar

Var olanlarn hakikatini bilmekle ve onlar kendi yararna kullanmakla, erdemleri elde eder. Allahn yaratt varlk trlerindeki hikmeti iyi kavrar; onlarn sebep ve sonularn aratrr ve mkemmel dzeni anlar.120 Kll bir ilim olan felsefe, her varlk trnn yapsal zelliini, niin yaratldn bilmek ve btn bunlar kll bir bilgiyle kuatmaktr. Bunun sonucunda ise faziletler elde edilir.121 Trlerine gre felsefenin faydalarna baktmzda bunlar ksmda ele almak mmkndr: Siyaset felsefesinin faydas, insan trnn devam ve hayat iin gerekli olan konularda yardmlaabilmeleri amacyla, fertler arasndaki ibirliinin niteliini renmektir. Aile felsefesinin faydasna gelince; insann ev idaresini salayabilmesi iin, ev halk arasnda gereken i birliini renmektir. Ahlk felsefesinin faydasna gelince; bu da erdemleri ve ruhun bu erdemlerle arnma yollarn renmek; bununla birlikte ktlkleri ve ruha bu ktlklerin ulamamas iin onlardan saknma yollarn renmektir.122 Erdemleri reterek Akn Varla ulamann yntemlerini gsteren felsefenin baz ilkeleri, iaret yoluyla ilh din sahiplerinden (peygamberlerden) alnr.123
120 mir, Kitbl-lm bi-Menkbil-slm, nr. A. Gurb, Kahire 1967, 88 (Kaya, slm Filozoflarn Felsefe Metinleri, 199) 121 hvn- Saf, er-Rsletl-Cmia, (Resilu hvnis-Saf ve Hullnil-Vef iinde) tah: Arif Tmir, Beyrut-Paris 1995, V, 31-33. 122 bn Sn, Uynul-Hikme, Risaleler iinde, ev: A. Akgen, M. H. Krbaolu, Ankara 2004, 94. 123 bn Sn, age, 94.
49
Din ile Felsefe

slm filozoflar, ortak bir dili gerekletirmek iin uygun bir ara olarak felsefeyi semilerdir. Bylece onlar, evrensel bir konumay felsefe kanalyla gerekletirmek istemilerdir. phesiz slm veya din, felsefeden daha etkili bir aland. Ancak din, daha ok ierden konumaya elveriyordu. Evrensel bir dil iin felsefenin aracl gerekiyordu. Filozoflar iin din ve felsefe hem konular, hem de amalar bakmndan uyumluydular.124 Ancak Gazlnin baz konularda felsefe ve filozoflara ynelttii eletiriler, beklenenden daha fazla yank uyandrd. Onun eletirisinin etkili olmas, bir sebepten daha ok sonu niteliinde oldu. Dinin merkezi rol stlendii Ortaalarda, felsefenin sosyo-kltrel olarak benimsenmesi ve inandrc olmas iin slmletirilmesi gerekliydi. Daha dorusu slmn felsef kavramlarla anlatlmas kadar nemli bir husus, felsefenin de slamleebilmesi ve slmletirilebilmesiydi. Mslmann kendisiyle ve baka inanlar ve uygarlklarla bir konuma yapabilmesi, diyalog kurabilmesi iin felsefe, akln ortak dilinin kullanlmas asndan ok makul ve gerekli bir disiplindi. Ancak her eye ramen felsefe ve akl vastasyla evrenselletirilmesine ve ortak bir dil haline getirilmesine allan slmn, bir tehlikeyle kar karya kalma riski sz konusuydu. O da slmn dnce ve tasavvur merkezinde bulunan ana kavram ve konularn zel anlamlardan uzaklatrlp yabanclatrlmas ve tannamaz bir hale getirilmesi tehlikesidir. Felsefenin slm kltrnn kalc bir gesi veya bilekeni olarak varln srdrememesinin ve filozofun, slm kltrnn dikkate deer bir figr olarak kendini ortaya koyamamasnn nedeni, esas olarak bu felsefenin kendi zelliinde aranmaldr.125
124 125
Ahmet Arslan, slm Felsefesi zerine, stanbul 1999, 319-320. Arslan, age, 321-322.
50
Felsefeyle lgilenmek/Uramak Mbah m? Haram m?

Hakikatte felsefenin grevi/ilevi, var olanlara bakmak ve varlklarn Yaratcya delaletinden baka bir ey deildir. Zira var olanlar, Allahn varlna kendi yaplarnn iyi bilinmesi sayesinde tanklk yaparlar. Varln yaps tam ve kesin olarak bilinirse, Sn (Yapc) hakkndaki bilgi de, o derece tam ve mkemmel olur. Din de, felsefe gibi var olanlar hakknda dnmeyi tevik ve tavsiye etmitir. Hatta felsefenin ilgilendii konunun bilinmesi din bakmndan bir zorunluluk ve istenilen bir durumdur.126 Nitekim din, varlklar hakknda dnmeyi srekli tlemektedir. Kurnda bir ok ayet, bu hususu desteklemektedir: Ey basiret sahipleri ibret aln127. Bu ayet, hem akl kyasn hem de din kyasn birlikte kullanlmasnn zorunlu olduuna iaret etmektedir. Bununla birlikte Gklerin ve yerin hkmranlna, Allahn yaratt eylere bakmazlar m?128 ayeti de yaratlm her eye ibret ve hikmet nazaryla bakmay hatrlatmaktadr. Bu erevede Yce Allah, putperest (pagan) toplumdaki tek muvahhid olan Hz. brahime bahettii nimeti haber vermektedir: Biz, bylece brahime gklerin ve yerin hkmranln gsteriyorduk.129. Yine Kurnda, insanlarn dnmek ve tefekkr etmekle sorumlu olduklarn bildiren saysz ayetlerden bir ka da yledir: nsanlar acaba deveye bakp da biraz dnmezler mi, deve nasl yaratld? Ge bakmazlar m, nasl kaldrld? Dalara bakmazlar
126 127 128 129 bn Rd, Fasll-Makl (Felsefe-Din likisi), ev: Bekir Karla, stanbul 1992, 64. Har, 2. Arf, 185. Enm, 75.
51
m, nasl dikildi?....130; Onlar gklerin ve yerin yaratln dnrler.131
nceki Milletlerin Dncelerini Deerlendirmek

slmdan nceki toplumlarn ve halklarn akl birikim ve tecrbesinden haberdar olmak ve onlar bilmek, Mslmanlar zerine bir gerekliliktir (vaciptir). Bilgi gcnden yararlanlacak olan gemi toplumlarn inanlarnn, tevhid olup olmamas nemli deildir. Bunu bir benzetmeyle anlatmak gerekirse; Kurban kesmeye uygun bir bak bulunursa, onunla kurban kesmenin doru ve mmkn olmas iin, bu aletin bizimle ayn inanc tayan kimseye ait olmasna baklmaz. Yeter ki, kesme ilemi iin gerekli artlar bulunsun.132 Nitekim akl kyaslar konusuna bakmak iin gereken her eyi, eskiler en mkemmel ekilde aratrp bulduklarndan, bizim elimizi onlarn kitaplarna uzatp bu konuda sylediklerine bakmamz icap etmektedir. Eer onlarn sylediklerinin hepsi doru olursa, bunlar kabul ederiz. ayet onlarn sylediklerinde doru olmayan eyler varsa, bunlara dikkatleri ekeriz.133 Hasl gemi milletlerin en mkemmel ekilde dnerek ve aratrarak bulduklarn ve onlardan bize kadar ulaan kitaplarn incelememiz gerekmektedir. Eer onlarn syledikleri ey doruysa alrz; doru olmayan hususlar bulunursa, onlara dikkat ekeriz. Bakalarn da ondan sakndrrz.134
130 131 132 133 134 aiye, 17-19. l-i mrn, 191; bn Rd, Fasll-Makl (Felsefe-Din likisi), 64-65. bn Rd, age, 68-69. bn Rd, age, 69. bn Rd, age, 71-72.
52
Eskilerin Kitaplarndaki Amala Dinin Ama ve Maksad Ayn

u halde slmdan nceki toplumlarn ortaya koyduklar kitaplar inceleyip deerlendirmek, dinin bizi sorumlu tuttuu bir ykmllktr. Zir onlarn kitaplarndaki ama ve maksatlarla, dinin tevik ettii ama ve maksatlar birbiriyle paralellik gstermektedir. Kim bu kitaplar ele alp deerlendirmeye lyk olan (zek, adalet, ilim ve ahlk sahibi olan) engellerse, dinin halk Allah bilmeye davet ettii kapdan insanlar uzaklatrm olur. Bu kap ki, Allah hakkyla bilmeye gtren bak (nazar) kapsdr. Bu yaplmas istenmeyen davran ise, bilgisizliin zirvesi ve Allahtan uzaklamann son snrdr.135 Yaratlndaki eksiklikten, usl ve yntem bilmemesinden, arzularnn esiri olmasndan ve kendisine o konuyu anlatacak yetkin bir retici bulamamasndan veya bunlarn hepsinden dolay, akn bir kii felsefe okuyup rendiinden dolay arm, mecrasn kaybetmise; dkn ve akn kiiye bakp da deerlendirmeye ehil olanlar bundan engellemek ve uzaklatrmak hakszlk olur. Zir bu sebeple o kiiye ilien zarar kendiliinden deil, yetersizlik ve donanmszlktan kaynaklanmtr. Bunun iin Hz. Peygamber: Kardeinin ishal olmas zerine ona bal imesini emredip de baln ishali daha da fazlalatrmasndan dolay kendisine ikayet eden kimseye Allah doru syler, senin kardeinin karn yalan syler136 eklinde cevap vermitir.137
135 bn Rd, age, 72. 136 Buhar, Tp, 4. 137 bn Rd, age, 73.
53
Felsefe le Uraan Dinden kar m?

Halkn aalk takmndan bir ksmnn felsef konulara ilgi duymas, okumas ve dnmesi sebebiyle sapttklar zannedilmesinden dolay, baz kimselerin hikmet kitaplarna bakmay yasaklamalar; bir topluluun su ierken suyun boaznda kalp lmesi nedeniyle susam kimseyi tatl ve souk suyu imekten alkoyan kimsenin tutumu gibidir. nk su ierken suyun boazda kalmasndan dolay lmek rz bir haldir, susuzluktan lmek ise zt ve zorunlu bir haldir.138 Dier taraftan olumsuz tutum ve davranlar sadece bir ilim dalna yklemek makul deildir. Nice fkh (slm hukukusu) vardr ki, fkh (slm hukuku) onun takvasnn azalmasna ve dnyaya dalmasna sebep olmutur. Hatta bizzat bu ilim dal, kendisi de bir slm hukukusu olan bn Rde gre, amel fazileti gerektirdii halde, fkhlarn bir ounun byle olduu grlmektedir. Dolaysyla felsefe ile uraanlarda grlen baz olumsuzluklarn fkhla ilgilenenlerde de grlmesi mmkndr.139
Din le Felsefenin/Hikmetin Arkadal, Dostluu ve St Kardelii

u ana kadar ifade edilenlerin, bizi kesin ve makul bir sonuca ulatracak derecede yeterli olduu sylenebilir. Bu sonu ise, felsefe (hikmet), dinin arkada ve st kardeidir. Tabiatlar ynyle karde, zleri (cevherleri) itibariyle dost olduklar halde, bir ksm donanmsz ve yetersiz kiiler, din ile felsefe arasnda bir dmanlk, atma ve nefret olduunu zannetmektedirler.140
138 bn Rd, age,73. 139 bn Rd, age, 74. 140 bn Rd, age, 115-116.
54
Felsefe Kartl
Saylar aznlkta kalan ve yukarda kimlikleri ve bilgi dzeyleri ifa edilen kimseler, slm dnyasnn gerileme ve knn nedenini, bilim ve felsefe olarak grmlerdir. Ancak slm dnyasnn g kaybetmesinin temel sebebi, felsefe ve bilime gsterilen ilgi ve onlarn neden olduu iman zayfl deildir. Gerek sebep, din-mezheb ekimeler, taht kavgalarnn tetikledii ve tahrik ettii siyas ve ideolojik atmalardr.141 uras kabul edilmelidir ki, slm dnyasnda felsefe ile birlikte pozitif bilimin de geliimi durmu ve kaybolmaya yz tutmutur. Bilimsel donukluk ve gerilik, beraberinde felsefenin de slm corafyasndan tanmasna yol amtr. Zir, bilim ister pratikten hareket ederek, isterse teoriden hareketle yaplsn, gerek bilim haline gelmeden nce, nazar dncenin ortaya konmasn gerektirir. Dolaysyla gerek bilim, gerek felsefeden soyutlanamaz ve ayklanamaz. Her bilimsel faaliyet, bilim olmadan nce felsef dnce evresinden geer. Daha ak ifadesiyle her bilimin balang ve sonunda bir felsefesi vardr ve olmaktadr. Bylece slm dnyasnda bilim gerileyince, felsefe de gemiteki altn an yitirdi. Nitekim bir ok bilim adam, ayn zamanda byk bir filozoftu. Dier taraftan mspet bilim ve felsefe gerileyince, akl dnce kartlarnn beklentisinin aksine, din (slam) ilimler de benzer ekilde byk bir g kaybetti. Bunun sonucunda slm hukuku ve tefsir gibi er ilimler de, mspet bilim ve felsefede olduu gibi, bir zayflama ve clzlama srecine girdi.142
141 Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, Ankara 1988, 132. 142 Bayrakdar, age,132.
55
Felsefenin/Hikmetin slm Dnyasn Terk Ediinin Sonular

Son asrda hegonomik g olmaktan yerel aktrler dzeyine indirgenen slm dnyasnn iinde bulunduu teknolojik grnty bir rnekle ortaya koymak mmkndr: Trkiye, kendisinin retmedii cep telefonu ithalatna u ana kadar 35 milyar dolar deme yapmtr. Bu azmsanmayacak mebla, aslnda teknoloji retecek bilgi ve felsef (akl) dnceye sahip olamamann faturasdr. slm lkelerinin birbiriyle yaptklar ticaret oran, genel ticaret oranlarnn ancak yzde onuna ulamaktadr. Mslmanlar ve dolaysyla slm lkeleri, teknolojiyi tketme konumundan/aamasndan retme konumuna/aamasna gemesi iin faydal ilim talep etmeliler. Teknoloji retmek iin, ncelikle slm dnyas altn anda olduu gibi geleneimizde ve kltrmzde var olan felsefe ve hikmet misyonunu yeniden ihy etmelidir. Zira her ne zaman slm corafyas ykselme dnemleri yaam, ite o devirlerde hem din ilimler hem de akl ilimler zirveye ulamtr. Yani slam ilimler ilerlerken, akl ve felsef ilimler de gelimi; veya tersinden sylenecek olursa akl ve felsef ilimler ilerlerken, slm ilimler de gelimitir. Her iki sahann geliim ve gerilemeleri ayn dnemlerde gereklemitir. Aksi taktirde Mslmanlar felsefe ve hikmet geleneklerini canlandrmazlarsa, Antik ada Msrda piramitlere devasa talar tayan kleler gibi, uluslar aras ilikilerde zayf ve clz olan varlklarn gelitirmeleri mmkn gzkmemektedir. Bunun iin yaplmas gereken ne dini felsefeyle ne de felsefeyi dinle attrmadan bu iki alann ayn ama ve hedefi gerekletirmeye alan bn Rdn deyimiyle- iki arkada, dost ve st kardei gibi deerlendirilmeli ve kabul edilmelidir. Unutulmamaldr ki, dinin de felsefenin de kaynak ve kkleri ilah referansa, yani vahye dayanmaktadr.
Tefekkr, Tezekkr ve Arnma

Onlar, ayakta dururken, otururken yanlar zerine yatarken (her vakit) Allah anarlar, gklerin ve yerin yaratl hakknda derin derin dnrler ( ve yle derler:) Rabbimiz! Sen bunu bouna yaratmadn. Seni tesbih ederiz. Bizi cehennem azabndan koru! (l-i mrn, 191) Kaos, karmaa ve tela (aceleci) kskacndaki modern insan/birey, ou zaman varlnn ve var oluunun anlamn (hikmetini), kendine verilen ismin de artrd gibi (insan nisyan /unutan kknden gelen bir kelimedir) unutmaktadr. Byle yaltlm bir atmosfer ierisindeki dn(mey)en varlk, tefekkr deryasnn ve arabnn hazzn alabilir mi? Yaadmz zamanlarn insan iin, tefekkr ve onun en nemli rn tezekkr ve nihayetinde bunlardan hasl olan arnma ne anlam ifade edecektir? Bu onun iin bir kayg ve ihtiya mdr?
Hikmet Kuunu Avlayan A: Tefekkr

Somut olarak bakldnda bir anlamda dnme ve zihin yorma eylemi olarak grlen tefekkr, aradn bulabilmesi iin varlkla-
57
rn anlamlar ve kavramlar arasnda kalbin harekete gemesidir. Bu aamada, aktif hale geen kalp yalnz deildir. Dier taraftan akl ve zihin de muhakeme formatna/moduna gemektedir. Akabinde iyiyi ve kty ayrt etme organ kalp, iindeki , yani vicdan devreye sokmaktadr.143 Hakik tefekkr, Var Edenin zatnda ve tahayyllerde olan deil, nimetlerinde olandr. Zira akl bu nimet ve hediye okyanusunda diledii eyi alacak ve tefkkr leminin dayanlmaz lezzetlerine gark olacaktr. Ancak bu mertebede benlik duvarlarn ykan erdemli insann diledii tek bir ama vardr. O da yalnzca Allaha yaklamak yani ona kul olmaktr. Gerek kulluu (ubudiyet) elde eden, Vedudun (ok ok Seven) dostluunu kazanr. Akn dostluun anahtar tefekkrn de dereceleri vardr. Bu anlamda ehvet ve ihtiraslarn prangalarndan insan azde klan tefekkr, avmn (halkn) tefekkr olacaktr. rade, bilin ve eylem zgrln elde eden insan, bulunduu hal ierisinde gem vurulmaz ve n alnmaz hazlarn izle edip (tasfiye), grnmeyen lemin skinlerinden birisi olmaya aday olacaktr. Nihayetinde Yaradann dostlar arasna dahil olma ltfuna eriecektir.
Hakikat Erbbnn Tefekkr

Hakikat ve Hikmet rotasna girmenin iaretlerini veren tefekkr gelince; yani sekinlerin (havsn) tefekkr. Sradan insandan farkl olan bu gnl erbb; hayat, varlk, bilgi ve kudret gibi yetkinlik vasflarna sahip olmadklarn bilirler. Bu zellikler, insana Hakkn yannda ebedlik iksiri verecek nitelikler deillerdir. Bunlar, Hz. brahimin Kadm Kitapta dedii gibi, sonradan kaybolan (fil), geici olan alanlardr. Ayn zamanda bu zellikler, bazen insan donanml klabildii gibi, baz zamanlarda insan hilie indirgeyebilmektedir.
143 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, II. bask, stanbul 1995, 518.
58
Bu halkann insanlar, geici beceri ve kabiliyetleri veren Sonsuz bir Kudret ve Kaynak olduunu bilirler. Nitekim bu Akn Varlkn, varl bizatihi kendindendir. Yani O, hibir eye muhta olmamal; ama var olan/edilen her ey Ona ihtiya duymaldr. Varlan bu noktada, fni olan varlk, kendisinde var olan ve verilenlerin bir lk ve Tek lkeden neet ettii bilin dzeyini yakalamakta; yani kendisini bilmekte, arkasndan Rabbini bilmekte ve lah lkeyi hatrlamaktadr: Size gelen her nimet Allahtandr (Nahl, 53). te tefekkrn bu boyutu, sekinlerin tefekkrdr. Sekinlerin sekinlerinin (Havssul-Havs) tefekkrne gelince; onlar sahip olamadklar bir zellii ve nimeti elde etme anlamndaki bir tefekkr fakirliinden, Var Edenin mahede anlamndaki tezekkrn zirvesine ulam mekanszlk meknnn yolculardr.144 Hasl tefekkr; kalbin iyi ve kty birbirinden kesin bir bilgiyle ayrmasn salayan bir ktr, lambadr. Tefekkrn zenginliini elde edemeyen kalp, tkenir ve enerjisi biter; salam ipi (urvetul-vusk) yakalayamaz; hakikat ve dosdoru yoldan (srat- mstakim) sapar; sonunda karanlklarn zulmeti ierisinde boulur.145
Derin Murkabe ve Tezekkr

Kalp ve zihni aydnlatan/nurlandran bir dier tefekkr eylemi teemmldr. yice ve etraflca dnme anlamlarna gelen teemml, derin dncelere dalmann da addr. Bu erevede sfler, dnen ve dnmeyen varlklardan uzaklaarak (srekli deil) derin dncelere gark olur; kalp, zihin ve uur potansiyelini Var Edenin srrna ulamak ve bir katre de olsa tatmak iin kullanrlar ve bir tek
144 Abdrrezak Kn, Tasavvuf Szl, ev: E. Demirli, stanbul 2004, 144 . 145 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, II. bask, stanbul 2004, 643.
59
noktada derin murakabe ve tezekkr ierisinde yok olurlar. Nihi hedef ve maksat, akn hakikat dnyalarna seyr- seferdir. te bu mertebe, fikr-i tam diye ifade edilen derin tefekkr an olan teemml halidir/evresidir. (Uluda, age, 518) Yalnz, konuan canllardan bir sreliine de uzaklaan Hakikat araycs, ayn zamanda ilkel ve modern tm teknolojik nimetlerden ban koparmaldr ki, grnen ve grnmeyen dnyalarn hikmetlerini, derin tefekkrle yani teemmlle elde edebilsin. Teemmln son aamas, Ceml ve Cell Akn ve Esiz Varlk zerinde dnyev engellerden kurtulmadr. Farkl boyut, anlam ve muhtevada da olsa, bu husus, Batda meditasyon olarak adlandrlyor.146 Tefekkrn bir baka tr olan tedebbr ise, hakikati dnme ve olaylarn varaca son noktay/kerteyi gzden ve gnlden geirmedir. Bu anlamda Kuran okurken dnmek (Nisa, 82; Muhammed, 24; Sd; 29), hakkat ve mkefe tedebbr ve tefekkr riflere mahsus bir haldir.147 Tedebbrrn iki tr ortaya kmaktadr. nsann kendisi ve varl hakknda dnmesine meviza tedebbr denilirken; Kurnn mana zenginlii zerinde tefekkr etmeye de hakkat ve mkefe tedebbr ismi verilmektedir.148 Tefekkrn bir baka tr tefehhm ise, yava yava anlama ve farkna varmay dillendirmektedir. Buna bir tr iselletirerek ve hazmederek/sindirerek anlama ve kavrama denilebilir. Kendisinin ve Var Edeninin farknda olan bidin/kulun, Allahn kudret, azmet ve rahmniyetini anlamasna da tezekkr denilmektedir.149 Bir baka ifadeyle, tezekkr, tefekkr araclyla elde edilmi bir eyi bulmak ve anmsamaktr. Ancak tezekkr, tefekkrden
146 147 148 149 Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 643. Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 518. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 642. Safer Baba, Istlht- Sofiye f Vatan- Asliye, Tasavvuf Terimleri, stanbul trz, 292.
60
stndr; nk tezekkr, bulunmad halde, tefekkr vastasyla zihinde var olan eyi elde etmek iin yaplr.150 Tefekkr ve tezekkrn sonucunda, insan saysz yeti, kabiliyet ve kazanmlarn sahibi olur. Bunlar iinden en nemlisi arnma ve temizlenmedir. Arnma, insanda hem fizyolojik, hem biyolojik ve psikolojik veya bir baka deyile hem zihinsel hem ruhsal hem de bedensel deiimler ve dnmler yaatr. Bununla birlikte bir de tasfiye denilen saflatrma ve temizleme vardr ki, bu hal arndrma ve saf haline getirme eylemidir. Yani marifet ve irfan ilkeleri erevesinde kalbi temizleme, dnyev atklardan ve hastalklardan arndrmadr. Nitekim Sfler nezdinde insan ruhu, grnmeyen lemden, grnen leme saf ve ar bir halde tanmtr. Nefsin arndrlmas ve kalbin tezkiyesi (aklamas) gerekleirse, insan biyolojik, kimyasal ve ruhsal tm kirlerden arnr; lml olanlar/sonlu olanlar iin geerli olan rtler ve perdeler aralanr, hakikat lemine ruhun ve zihnin yolculuu kolaylar. Evveliyat ak st gibi saf ve berrak olan insan, nefs hrkasn bedenine dahil edince kirlilik ve rezlet kaps kendisi iin alm hale gelmitir. Ancak, Son lh Kelmn ilkelerini kendisine hayat felsefesi edinen insan ise, slma ve kurallarna muhalefet etmedii sre ierisinde saflar, olgunlar ve yetkinleir. 151 Nitekim Nefsini kirleten, hsrana urar, tezkiye eden felh bulur. (ems, 9-10) prensibi, nefsi, atklardan ve rezilliklerden soyutlamay ve yaltmay ifade eder. Bu erevede, nefsi yerilen ahlktan, vlen ahlka ykseltmeye tezkiye denir.152
150 Kn, Tasavvuf Szl, 133. 151 Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 634. 152 Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 535; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 661.
61
Dinler ierisinde slm dini kadar akln kullanlmas ve ilmi tevik eden baka bir inan sistemi yoktur. Allah Tealnn yeryzne gnderdii en son Kitap, insanlar tefekkrle, dnp ibret almakla, akln kullanmakla sorumlu tutmutur. Son ksmlar dnmez misiniz?, akl etmez misiniz? eklinde biten ok sayda ayetin varl bir gerektir. Nitekim Peygamberimiz de bu hususa o kadar nem vermitir ki, tefekkr nafile ibadetlerin en bana yerletirmitir. Kutlu Elinin ifadesiyle Bir saat dnmek altm yl boyunca yaplan nafile ibadetten daha hayrldr. Nihayetinde, Kurnn ve onun teblicisi Hz. Muhammedin (sav) rehberliinde nev nema bulan slm toplumu, bir tefekkr medeniyeti ve corafyas ortaya kartmtr. Kurn ve hadis cevherleri, tefekkr ve tezekkr kiflerine varlklarnn tm kaplarn sonuna kadar ak tutmaktadr. Bu Akn Sesleni: dnen ve akleden bir toplumu veya topluluu, kendisine muhatap olarak grmek eklinde varlk ve benliini madd vastalardan azde olarak tezhr ettirmektedir. Yine akl ve kalbin birbirini inkar etmeyen ve yok saymayan lh ars, muhataplarndan tefekkr (dnme) ve tezekkrn (hatrlama) trdeleri olan taakkul (akletme), tefehhm (anlama) tefakkuh (idrak etme, kavrama) tedebbr (sonucu, hakikati dnme) ve teemml (derin dnme) de srarla talep etmektedir.
Hikmeti Elde Etmenin Ba Tefekkrdr

Akn ve ilah niday gnlleriyle/kalpleriyle iitenler, elde ettikleri bu zenginliklerle arzn hikmet noktalarnn kefine ktlar. Zir Son Peygamberin ifadesiyle Hikmet, mminin yitiidir, onu nerede bulursa alr.
62
slm hakmlerinin (filozoflarnn) rettii ve tekml ettirdii hikmet, insanlk birikiminin zgn bir tefekkr imalt haline dnmtr. Zir bu fikir zenginlii, Bat dnce ve kltrne snrsz katk ve eitlilik kazandrmtr. Bu hakmlerin zihninde, toplumun tm katmanlaryla arzu edilen seviyede iletiime geemeyen dnr, cemiyet ierisinde mnzev, garip ve yabanc153 gibi konumlara srklenmitir. 154 Nitekim gnmzde birok dnr/mtefekkir ve filozof, zerinde anlaml bir ekilde konuabilecei alan olarak deerler, idealler, amalar ve hedefler sahasn grmektedir. Gerekte bilimler bize insann fizyolojik ve biyolojik yaps ile ilgili verileri sunmaktadr. Bununla birlikte, bu bilimsel veriler, toplumsal bir varlk olarak insann ne olduu, nasl davrand ve rolnn nasl olmas gerektiini de bildirmektedir.155 Ancak bir btn olarak evrenin, insanla ilgisini, yine insann Allahla ilikisini, bunun yannda insann tabiatla ilikisini, yalnz hikmet anlamlandrmaktadr. Fakat ada Mslman aydn unun da bilincinde olmaldr ki, o da bilim, teknoloji ve tefekkr gelitike ve ilerledike vahiy daha iyi anlalacaktr. Ayn zamanda Kurn, daha derin ve zengin anlamlar dnyasyla grmek imknna kavuulacaktr. Yeter ki insan; akl, zihin ve kalbini sahte ve madd mhrlerle kilitlemesin. Hikmeti elde etmenin balangc tezekkrdr. Bu hale kavumak da, ancak temiz akl ve kalple mmkndr. Yaratcnn bahettii akl, ihtiras ve eytann vesveselerine kle edenler, ne i dnyala153 Bkz. bn Bacce, Tedbirl-Mtevahhid, nr: M. Fahri, Resilu bn Bacce el-lhiyye II. bask, Beyrut 1991; bn Tufeyl, Hayy b. Yakzn, nr: A. Ndir, Beyrut 1993. 154 Ahmet Arslan, slm Felsefesi zerine, stanbul 1999, 320-321. 155 Arslan, age, 320-321.
63
rndaki ilhamlarn ne de d dnyadaki ibret manzaralarn kavrayp idrak edemezler. Zihinleri, var olan harikuladelikleri seemez ve sezemez. Bunlar dnmezler veya dnseler bile gemie ait olanlara baktklarnda, hayr ve hakkn, hakikat ve irfann nerede olduunu bilemezler. O halde ilah bir hediye olan hikmet, ancak selim akl ve temiz kalp sahiplerine bahedilir. (O, hikmeti dilediine verir Bakara, 269.) Dolaysyla gerei yakalam akl ve hayr talep eden irade, hikmetin art; tefekkr de onun girizghdr.156
Tefekkrn Kazanmlar
Tefekkr sonucunda, elde edilen; Yce Yaratcy bilmek, Onun hareket etmeyen ve deiiklie uramayan Bir olduunu, her eyin sebebinin O olduunu; cmertlii, hikmet ve adaleti ile Onun bu leme dzen veren olduunu bilmektir. Mtefekkirin/Filozofun yapmas gereken ey de, gc nispetinde Yaratcya benzemeye almasdr.157 Bu ifadeler slm suflerinin ok sk dillendirdii bir hadisi artrmaktadr: Kulum bana nafile ibadetlerle yaklarBen onun gren gz, iiten kula, yryen aya olurum. 158 Dier taraftan filozofun Allaha benzemeye almas, Allahn ahlkyla ahlklanmak159 hadisini hatrlatmaktadr. Nitekim din, varlklar hakknda dnmeyi srekli tlemektedir. Kurnda bir ok ayet, bu hususu desteklemektedir: Ey basiret
156 Elmall Muhammed Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979, II, 914. 157 Frb, Risle fim Yenbai en Yukaddeme Kalbe Teallmil Felsefe, Msr 1325/1907, 63 (Mahmut Kaya, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri, stanbul 2003, 113-114. 158 Buhar, Rikk, 38. 159 Rz, et-Tefsirul-Kebr, Tahran trz, VII, 68.
64
sahipleri ibret aln (Har, 2). Bu ayet, hem akl kyasn hem de din kyasn birlikte kullanlmasnn zorunlu olduuna iaret etmektedir. Bununla birlikte Gklerin ve yerin hkmranlna, Allahn yaratt eylere bakmazlar m? (Arf, 185) ayeti de yaratlm her eye ibret ve hikmet nazaryla bakmay hatrlatmaktadr. Yine Kurnda, insanlarn dnmek ve tefekkr etmekle sorumlu olduklarn bildiren saysz ayetlerden bir ka da yledir: nsanlar acaba deveye bakp da biraz dnmezler mi, deve nasl yaratld? Ge bakmazlar m, nasl kaldrld? Dalara bakmazlar m, nasl dikildi?.... (aiye, 17-19); Onlar gklerin ve yerin yaratln dnrler. (l-i mrn, 191)160 Hlasa, hakik tefekkr erbb, bedenleri tedavi edip ifa bulmalarna vesile olduu gibi, ncelikle kendi nefsini eitmek amacyla yeri geldiinde mbah olan hazlarn bir ounu terk edebilendir.161 Sonra da hayat ve servetin girdabnda boulan erdemleri ve ilh ilkeleri unutan ve kaybedenlere her iki lemin kaplarn aan ebed formlleri veren ve doyumsuz iksiri sunabilendir.
160 bn Rd, Fasll-Makl (Felsefe-Din likisi), ev: Bekir Karla, stanbul 1992, 64-65. 161 Eb Bekr er-Rz, Kitbul-Sretl-Felsefiyye (Resilu Felsefiyye iinde), V. bask, Beyrut 1982, 102.
Dnyann ve Tarihin En Byk eviri Faaliyeti ve Beytl-hikme (Hikmet Evi)

Medeniyetler, insan trnn byk fikir emek, ile ve skntlar zerine bina edilmilerdir. Hibir medeniyet bir ncekinden mstani deildir. Bu bir anlamda fikir ve dncenin kresel aileleri olan toplum ve devletlerin birbirlerine ihtiyalarnn kanlmaz olduu gereinin ifade edilmesidir. Her toplum ve devlet tekinden yararlanm ve kazanmlarnn kahir ekseriyetini bunun zerine bina etmitir. Daha sonra kendi ruhunu, benliini ve kimliini mevcut klliyatla harmanlam, yourmu ve ncelikle kendisi iin, sonra da tm insanlk iin kullanma hazr hale dntrmtr. te dnyann ve tarihin en byk fikir ve dnce transferi/nakli diyebileceimiz slm dnyasndaki tercme faaliyetini, bu kapsamda ele alp deerlendirmek gerekmektedir. Kk kaynaklar olan nassn ana cevheri bozulmadan ve deforme edilmeden alnan insanln imal ettii ve rafine hale getirdii hikmet geleneinin yeni temsilcileri Mslmanlar, bu klliyatla birlikte Tanry, insan ve tabiat anlamada yeni dnceler retmilerdir. Ortaya kan rnler, sadece slm dnyasn deil, btn yerkre ailesini doyurmu, yenilemi ve slah
66
etmitir. Tabii ki, her millet ve din, kendi ruhuna ve benliine uygun nispette bu paydan nasiplenmitir. slm dncesi, Kurn ve hadisin yannda biri Bat (Yunan) ikisi Dou (ran Sasani ve Hind) olmak zere coraf kuaktan gelen bilim ve felsefe klliytyla oluum ve geliim srecine girmitir. phesiz ithal edilen dnceler ierisinde en dominant olan, Helenistik Yunan felsefesi olmutur.
Helenistik Antik Yunan Felsefesinin Tesirleri

Abbaslerin iktidar devralmalaryla, felsef ve akl dnce Frat ve Dicle havzasna odakland. Burada bulunan Yunan felsefesi, eski Harran putperestlii ve baka inan ve dnceler, Mslmanlar ve yneticilerinin esnek tutumlaryla varlklarn srdrdler. 162 Helenistik Yunan felsefesinin slm dnyasna etkisi arlkl olarak felsefe ve bilim alanlarnda gereklemitir.163 Atinadan sonra Helenistik felsefe, srasyla skenderiye, Roma, stanbul, Suriye, Antakya, Urfa, Nusaybin, Harran, Badat164 ve Cundipr gibi yerleim merkezlerinde kendi adlaryla anlacak olan okullarda kk salmtr.165 Nitekim bu corafyann yeni sahip162 Joel L. Kramer, Humanism in the Renaissance of Islam, second revised edition, Leiden 1993, 85; Kazm Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, Ankara 1997, 5. 163 Bekir Karla, slmda Tercme Hareketleri, Uluslararas slm Dncesi Konferans 2 (25-27 Nisan ), stanbul 1997, 97. 164 Badat Okulu hakknda geni bilgi iin bkz. Ahmet Kayack, Badat Okulu ve slm Dncesindeki Yeri, stanbul 2004. 165 De Lacy OLeary, How Greek Science Passed to the Arabs, second impression, London 1951, 6, 72; F. E. Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, New York 1968, 35 vd; Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, Ankara 1988, 36; Hall el-Cerr, Hann el-Fhr, Trhul-Felsefetil-slm, Beyrut 1993, II, 7-12.
67
leri Mslmanlar, bu entelektel birikim ve hareketlere geni bir zgrlk ve zerklik alan brakmlardr.166
Felsefe Okullar
Emev halifesi mer b. Abdlaziz, felsefe retim merkezini bu okullardan birisi olan skenderiye mektebini167, Antakyaya tad.168 Felsef dnceye mekanlk yapan Antakya okulu, bir mddet sonra g kaybederek zayflad.169 Akabinde bu kadm gelenek, Harrana intikal etti.170 Eski Sabilerin, yldzlara tapanlarn ehri Harran okulunda benzer faaliyetler eitli bilimlerde devam ettirildi.171 Bunun yannda Urfada kurulan okulda Yunan felsefesi retilip eviriler yaplyordu172 Yedinci yzylda, bilim ve felsefede yetkin bir konumda olan Harran ve Cundiapur okullar, bir yzyl sonra Mslmanlarn hakimiyetleri altna girdiler. Bununla birlikte Yunan bilim ve felsefesi, ran ahlk ve siyaset dncesi ve Hint tp ve matematii Mslman
166 smail Hakk zmirli, slmda Felsefe Cereyanlar, haz: A. zalp, stanbul 1995, 59; Kramer, Humanism in the Renaissance of Islam, 85. 167 Max Meyerhof, Minel-skenderiye il Badat, etTursl-Yunn fil-Hadratil-slmiyye iinde ev: Ahmet Bedev, IV. bask, Beyrut 1980, 37 vd; Macid Fahri, slm Felsefesi Tarihi, ev: Kasm Turhan, II. bask, stanbul 1992, 9-10. 168 Eb Hasan Ali b. el-Hseyin b. Ali el-Mesud, Kitbut-Tenbih vel-rf, Beyrut trz, 122. 169 zmirli, slmda Felsefe Cereyanlar, 60; ayrca bkz. lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 70-73; Muhammed el-Behiy, slm Dncesinin lh Yn, ev: Sabri Hizmetli, Ankara 1992, 172-173. 170 Meyerhof, Minel-skenderiye il Badat, 69. 171 Ali Sami en-Ner, slmda Felsef Dncenin Douu I, ev: Osman Tun, stanbul 1999, 144-145; lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 79-80. 172 zmirli, slmda Felsefe Cereyanlar, 60-61.
68
corafyann iine nfuz etti. Mevcut duruma en nemli katk Harranl Sabiler tarafndan yapld.173 Din karakteri baskn bu okullarn yannda manastrlarda durum farkllayor, felsefe ruh bir arnma ve tefekkrn arac olarak kabul gryordu.174 Bununla birlikte Sryanicenin hakim olduu blgede Urfa (Edessa), ayn zamanda Sryani kilisesinin merkezi durumundayd.175 Hermetik, Gnostik ve Helenistik etki altnda kalan Harranler, Grek bilim ve felsefesinin slm dnyasna intikalinde ok nemli bir rol yerine getirdiler.176 Zira buradaki Helen tesiri, Solon, Pisagor (.M..497) gibi Yunanl filozoflarn din nderler olarak alglanacaklar kadar baskndr.177 Nitekim, Harran, Yunan paganizm ve Yeni Eflatunculuun bir arada yaad bir evre grntsn veriyordu.178 Bunun yan sra Harran okulu, Grek kaynaklarnda bulunmayan Babil matematik ve kltrn slm dnyasna tamtr.179 Bilindii gibi Helen bilim ve felsefesinin slm dnyasna u yollardan nakli gereklemitir: 1. Mslmanlarn ilk retmenleri ve tbbn en nemli aktarclar olan Nesturler.
173 Kramer, Humanism in the Renaissance of Islam, 84-85; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 29. 174 De Boer, slmda Felsefe Tarihi, 13. 175 De Lacy Oleary, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev: H. Yurdaydn, Y. Kutluay, II. bask, Ankara 1971, 28-29; Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, 37 176 Fahri, slm Felsefesi Tarihi, 10-11. 177 Gndz, Anadoluda Paganizm Antik Dnemde Harran ve Urfa, 87-88. 178 Oleary, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, 35. 179 Nasr, slm ve lim, 10-11.
69
2. Yeni Eflatuncu dncenin tayclar olan Yakub veya Monofizitler. 3. Nestur gelerin baskn olduu ran Zerdtleri ve hususiyle Cundiapur okulu. 4. Ge dnemde ortaya kan Harran paganlar, 5. Aristo felsefesiyle ba olmayan Yahudiler180
Tercme Faaliyetleri ve Beytl-Hikme

635 ylnda am, 638de Antakya ve Halep, 639-641de Harran ve Urfa, 738de Cundiapur, 652den itibaren tm Dou Anadolu, Mezopotamya ve Irak, 710da Pencap ve Sindin Mslmanlarn kontrolne gemesi, dier kltr, dnce ve dinlerle karlamay da beraberinde getirmitir.181 Bu karlama bilim ve felsefenin aktarmn beraberinde getirmitir. Bu erevede, Yunan felsefe klliytnn tamam olmasa da ok nemli bir ksm Mslmanlarn hizmetine sunulmutur.182 Yalnz eviriler dorudan Yunanca yerine Sryaniceden yaplmtr.183 Memuna kadar (750-813) olan evirilerde ounlukla Hristiyan, Yahudi, Mslman ve dier pagan kltrlerinden mtercimler grev almtr.184 Tercme faaliyetlerinde en heyecanl
180 Oleary, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, 41; el-Cerr, el-Fhr, Trhul-Felsefetilslm, II, 19-20. 181 Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, 31. 182 Watt, slm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, 49. 183 lken, slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, 30. 184 Oleary, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, 72.
70
ve istikrarl olan halife Memunun bu ak, ryasnda Aristoyla grmesiyle ilikilendirilir.185 Kadm bilim ve felsefenin Arapaya nakli iin Memun 830 ylnda, Beytl-Hikmeyi (Hikmet Evi) ina ettirir. Bu amala Bizanstan kitaplar getirmeleri iin heyetler gnderir.186 Fars, Yunan, Sryan, Sabi, Kbt ve Hintli bilginleri toplam187 olan bu eviri merkezi, Hipokrat ile bn Sny (.1037), Calinos (.201) ile Rzyi (.925), Eflatun (.M..347) ile Kindyi (.866), Aristo (.M..322)le Frbyi (.950), klid (.M..374) ve Harezmyi (.847), Pisagor ile Beyrunyi, Apollonus ile Battanyi birbiriyle hikmet gelenei ierisinde buluturmutur. Bylece hikmet kaynaklar ve birikimleri bir araya gelmitir.188 Faaliyet, sadece kadm hikmet ahsiyetlerini ve dncelerini toplamam, ayn zamanda Antakyadan srail el-Askaf ve Kuveyrnin, Harrandan Sbit b. Kurra, bn Vahiyye ve brahim b. Sinan gibi farkl kltr ve corafyalardan mtercimlerin de Beytl-Hikme ekibinde birbirleriyle tanmalarn salamtr.189
185 Muhammed shk bnn-Nedm, el-Fihrist, tah: Nhid Abbs Osman, Doha 1985, 504; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, Beyrut trz, 259-260; Fahri, slm Felsefesi Tarihi, 17; Dimitri Gutas, Yunanca Dnce Arapa Kltr (Badatta Yunanca-Arapa eviri Hareketi ve Erken Abbas Toplumu), ev: Ltf imek, stanbul 2003, 97 vd; Joel L. Kraemer, Philosophy in the Renaissance of Islam (Ab Sulaymn Al-Sijistn and His Circle), Leiden 1986, 111,113. 186 bnn-Nedm, el-Fihrist, 504; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 260; zmirli, slmda Felsefe Cereyanlar, 55; Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, 22-23, 59-60; Fahri, slm Felsefesi Tarihi, 17; Gutas, Yunanca Dnce Arapa Kltr (Badatta Yunanca-Arapa eviri Hareketi ve Erken Abbas Toplumu), 59-65; Kraemer, Philosophy in the Renaissance of Islam (Ab Sulaymn Al-Sijistn and His Circle), 113. 187 Demirci, Beytl-Hikme, 201 188 Demirci, Beytl-Hikme, 200. 189 Mustafa Demirci, Beytl-Hikme, stanbul 1996, 57.
71
Beytl-Hikmedeki tercme dnemleri grupta toplanabilir: Birinci dnem, Mansurdan Harun Reidin iktidar devridir (139198). Bu dnemde, Farsa ve Hinte evirilerin younluu dikkat ekmektedir. Ancak eviri kalitesi zayf olan bu dnemin en usta mtercimleri unlardr:Yahya b. Batrik, Curcis b. Cebrail (.148), Abdullah b. Mukaffa (.143), Yuhanna b. Mseveyh, Selm el-Ebre, Bsit b. Metrn, Salih b. Behk, Menke el-Hind, Dehn el-Hind ve brahim el-Fezr. kinci dnem, Memundan hicri 3. asrn sonuna (198-300) kadar olan dnem, tercmenin zirve zaman olarak kabul edilmektedir. Dnemin en nemli mtercimleri unlardr: Huneyn b. shak, Yahya b. Batrik, Haccac b. Matar, Kusta b. Luka, Abdulmesilh b. Naima el-Hamsi, shak b. Huneyn, Sbit b. Kurra ve Hube b. Asam. nc dnem, 300/912den hicri IV. asrn ortalarna kadar olan dnemdir ki, nemli mtercimleri unlardr: Metta b. Yunus (.300/920), Sinan b. Sbit (.360/974), Yahya b. Ad (. 364/974), Eb Ali b. Zura (.368/378), Hill b. Hill el-Hamsi ve sa b. Sahrencet gibi kiilerdir.190 Tercme merkezindeki bu mtercimlere, verdikleri hizmet karlnda iyi cret deniyordu. Anlatldna gre her kitaba karlk arlnca altn veriliyordu191
190 Bkz. bnn-Nedm, el-Fihrist, 504-507, 586-593; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 246-255, 257-275; Cemluddin Ebul-Hasan el-Kdl-Eref Yusuf el-Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem, Kahire, 1326, 173-178; Zahrddin elBeyhak, Tarih Hukemil-slm, Dmek, 1946, 16-18, 20; Fahri, slm Felsefesi Tarihi, 19; Demirci, Beytl-Hikme, 83; mer Ferrh, Trhul-Fikril-Arab il Eyymibni Haldn, IV. bask, Beyrut 1983, 277. 191 bnn-Nedm, el-Fihrist, 505; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 260; Demirci, Beytl-Hikme, 91; Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, 59-60; Kraemer, Philosophy in the Renaissance of Islam (Ab Sulaymn Al-Sijistn and His Circle), 82.
72
Arapaya evrilen eserlere bakldnda, Yunan, Hint eserleriyle birlikte Hristiyan ve gnostik eserler, ayrca Maniheist eserler gibi zengin bir klliyt ortaya kmaktadr.192 Tercme etkinliini tetikleyen amillere bakldnda, bunda Mslman bilginler ile dier din temsilci ve dnrleri arasndaki tartma, polemik ve mnazaralarn varlnn inkar edilemez bir boyutu sz konusudur.193 Yunancadan braniceye, braniceden Sryaniceye, Snyaniceden Arapaya, Arapadan Latinceye yaplan eviriler, felsefe, tp, matematiksel bilimler, yldzbilim ve edebiyat gibi farkl alanlarn kapsamaktayd. Bu erevede, mantk, felsefe ve geometri Yunanllardan, edebiyat ve tarih ranllardan, Hind tbb, matematik, mitoloji, bitki ve kklerle tedavi Hindlilerden, iftilik, tlsm ve sihir Keldanlerden, kimya ve anatomi Msrllardan, gkbilim ve mzik Yunan, ran ve Hindlilerden alnmtr.194 eviri faaliyetiyle birlikte, yedinci yzyln sonralarnda Arapann Farsa ve Grekenin yerini almas, Arap hkmdarlarnn asker ve siyasi hakimiyetlerini perinlemitir.195 Mtercimlerin uzman ve kaliteli olmasna ok dikkat edilmitir. Nitekim mtercimler arasnda bulunan Huneyn b. shk, olu shk b. Huneyn, yeeni Hubey el-Asem, Sbit b. Kurra el-Harran ve
192 lken, slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, 31. 193 Watt, slm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, 50-51 194 bnn-Nedm, el-Fihrist, 505; zmirli, slmda Felsefe Cereyanlar, 56-60; Ramazan een, lk Tercme Faaliyetlerine Umm Bir Bak, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, c. VII, cz. 3-4, stanbul 1979, 6; Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi, ev: H. Hatemi, II. bask, stanbul 1994, 49-50. 195 Fahri, slm Felsefesi Tarihi, 12.
73
Kusta b. Luka Arapay, Yunancay, Sryaniceyi ok iyi derecede bilmekteydiler.196 zellikle Huneyn b. shk ile Sbit b. Kurra, hem eviri yapmlar hem de daha nce yaplm evirileri gzden geirmi ve tashih etmilerdir.197 Bu iki mtercim ustasna Yakup b. shak el-Kind (870) ve mer b. el-Farruhn el-Tabaryi198 de eklemek gerekmektedir.199 Mtercimlerde bilimsel anlayn varl grlmektedir. Zira onlar, tercme ettikleri dillerden birini iyi bilmezlerse, bakasna danabilmiler veya her iki dile de vkf olan bir bilgine kontrol ettirmekten ekinmemilerdir.200 Bununla beraber eviri faaliyeti, salt bir nakliyatlkla snrl kalmam, ilk orijinal eserlerin tetikleyicisi olmakla birlikte Mslman bilginlerin yaratc ve retici kabiliyet ve yetilerini gstermelerine frsat vermitir.201 eviri faaliyetlerini, sadece Mslman ailesiyle dnmek ve snrlandrmak hakszlktr. Aslnda bu hareket, kresel bir entelektel almann rndr. Farkl din, rk, renk ve corafyadan elit bir tabakann bilimsel ve felsef etkinliidir.202
196 bnn-Nedm, el-Fihrist, 571, 586-589, 592. 197 een, lk Tercme Faaliyetlerine Umm Bir Bak, 13; Demirci, Beytl-Hikme, 186. 198 Bkz. bnn-Nedm, el-Fihrist, 550; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f TabaktilEtbba, 285, 293. 199 een, lk Tercme Faaliyetlerine Umm Bir Bak, 12. 200 een, lk Tercme Faaliyetlerine Umm Bir Bak, 28-29. 201 Demirci, Beytl-Hikme, 186; kr. Watt, slm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, 51. 202 Demirci, Beytl-Hikme, 241-242.
74
Hlas genel hatlaryla tercme hareketi, Sryanler, Hindliler, Harranllar, Yakubler, Nebtiler gibi ok farkl din ve mill kimlik erbab tarafndan, Yunanca, Pehlevice, Hinde (Sanskrite), Sryanice, Nebtice (Babil dili) ve Kbtadan Arapaya eviri faaliyetidir.203 Bir anlamda kresel hareket olan bu eviri faaliyeti, Mslman filozof ve hakmlerin orijinal eser telif etme aamasna geiinde nemli bir katk saladlar.204 Nihayetinde bu kaynaklarla beslenen slm bilgin ve dnrleri, dnya bilim ve felsefe klliytnn en nemli eserlerini kaleme alarak insanln ve Mslman medeniyetinin aheser ahsiyetleri haline dnmlerdir. Sonu olarak medeniyetlerin birikim ve tecrbe mirasnn, kendilerinden sonraki haleflerine intikali genellikle yazl kaynaklarla gereklemektedir. Bu mktesebtn nakli ise, tercmeler kanalyla olmaktadr. Bunun en kapsaml ve uzun vadeli rnei; gemi kkl medeniyetlerin felsef, akl ve ilm birikiminin, kadm diller Yunanca, Hinte, Sryanice, Aramca, Greke, Nebatice ve Farsadan (Pehlevice), yine bir baka kadm dil Arapaya tercme edilmesinde grlmektedir. Bu eviri hareketi, insanln 8. yzyla kadar benzerini gerekletiremedii byklkteki bir faaliyettir. Ayn zamanda bu faaliyet, birbirinden ok farkl din, dil, rk, mezhep, inan ve renk sahibi insann dnyann en eski yerleim merkezlerinden gelerek baard bilgi ve tecrbe evirimi etkinliidir. Kresel bir tercme faaliyeti olan bu hareketteki Urfa ve Harran okulu ve mtercimlerinin konumu ve katks inkar edilemez bir gerektir. Bununla birlikte belirtilmesi
203 Meyerhof, Minel-skenderiye il Badat, 37; een, lk Tercme Faaliyetlerine Umm Bir Bak, 10-11. 204 Watt, slm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, 51.
75
gereken nemli bir hususta; bu okulun mtercimleri arasnda kitab din sahibi ve pagan (putperest) bilginlerin bulunmu olmasdr. Mtercimlerin din, inan ve ifade zgrlkleri o kadar genitir ki, Sabi bilginler halifenin huzurunda kitab dinlere ve tabii ki slma kar paganizmi savunabilmilerdir. Hsl Urfal ve Harranl mtercimler sayesinde, Yunan felsef ve ilmi birikiminin (aktarm dili deitikten sonra) slm felsefenin balang (giri), oluum ve geliim srecindeki tesiri, yapc ve ina edici rol bilinenden daha ileri bir boyuttadr. Bu hususu ilan ve deklare etmek, slm dnce ve felsefesinin kymetini drmeyi gerektirmedii gibi Harran ve dier okullarn ok ar bir ekilde yceltilmesini de gerektirmez. Elbette Mslman filozoflar, bu birikimi elde ettikten sonra cihanmul bir felsef dncenin temellerini atmlar ve bu gelenei hak ettii zirveye tamlardr. Bylelikle dnyay yneten byk bir medeniyetin salam ve sarslmaz temellerini ina etmilerdir. Omurgasnda hasarlar olan bu tm insanla faydal medeniyetin temelleri, yeniden in ve ihya edilmeyi beklemektedir. slm dnyasndaki fikr ve entelektel canlan, bunun iaretlerini vermektedir.
Halife Memunun Putperest (Sabi) Veziri Sbit B. Kurra

Bir insan iin usta bir a ve gzel bir cariyeden daha zararl bir ey yoktur. nk ok yemek insan hasta eder, fazla cim yalandrr. Bedenin rahat, az yemektedir. Nefsin rahat, az gnah ilemektir. Kalbin rahat, ar hassas olmamaktr. Dilin rahat, az konumaktr.205 Sbit b. Kurra slm ve onun temsilcilerinin insana, bilgiye ve tefekkre bak hibir din ve ideolojiyle karlatrlmayacak derecede yksektir ve nemlidir. Tarih sre ierisinde, slm corafyasnda hemen hemen kimse dnce ve inanlarndan dolay ldrlmemitir. Hallac- Mansur (.921), ehbeddin Shreverd (.1191), Pir Sultan Abdal (.1590) gibi isimlerin hayatlarnn sona erdirilmesini nasl izah etmek gerekir. Benzer sonlar paylaan isimleri zikredilen ve zikredilmeyen btn tefekkr (ehidi) erbbnn yargl ve yargsz infazlar, temelde
205 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, Beyrut trz, 298.
77
din kayglar gerekesiyle deil, siyas entrika ve desiselerle gerekletirilmitir. Aksi taktirde Eb Bekir Raz (.925), Chz (.869), gibi merkez izgiye uzak ve bir anlamda marjinal tefekkr erbabnn fikir ve dncelerini serbeste ve yazl olarak tm insanlara yaymalarn izah edemeyiz. Demek ki, olay, dncelerden ziyade, siys atmosferin bir gereke icat etme meselesidir. Mevcut durum iin en uygun alan da elbette din alan olacaktr. te bu tezlerimizi dorulayacak ok nemli ve u bir rnek; Emev halifesi Memuna danmanlk yapm ve huzurundaki tartmalara katlm putperest zelliinin yannda verimli ve kaliteli bir bilim adam olan Sbit b. Kurradr. Sabi bir ailenin ocuu olarak Harranda doan (d.821) Sbit b. Kurra (.901)206, genlik yllarnda sarraflk meslei ile urat. Bu yllarda mahiyeti tam olarak bilinmeyen bir ekilde Arapa, Yunanca, Sryanice ve Rumcay ok iyi bir ekilde rendi. Aykr dnceleri sebebiyle Sabiler ile anlamazlk ierisine giren Sbit, Badata gelirken yolda daha sonralar mekanik ve matematik konularnda nemli eserleri kaleme alacak olan Ben Musa ailesinin olundan Muhammed b. Musa (.873) ile karlat. Sbit b. Kurra ile konuan ondaki yeteneklerin farkna varan Muhammed, BeytlHikmedeki eviri faaliyetlerine katlmay teklif etti. Bylece Sbit, Badatta bir mddet sonra Halife el-Mutezidin (saltanat: 892-902) huzuruna kt.207
206 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 295, 297; De Lacy OLeary, How Greek Science Passed to the Arabs, second impression, London 1951, 172; Nicholas Rescher, The Development of Arabic Logic, Pittsburgh 1964, 108. 207 Muhammed shk bnn-Nedm, el-Fihrist, tah: Nhid Abbs Osman, Doha 1985, 548; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 295; W. Montgomery Watt, slm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, ev: S. Ate, Ankara trz, 49-50; Yuhanna Kumeyr, slm Felsefesinin Kaynaklar, ev: Fahrettin Olguner, II. bask, stanbul 1992, 137(24 nolu dipnot); Kazm Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, Ankara 1997, 34-35; mer Ferrh, Trhul-Fikril-Arab il Eyymibni Haldn, IV. bask, Beyrut 1983, 280; Rescher, The Development of Arabic Logic, 106, 108.
78
Ksa sre sonra Halife tarafndan mneccimler grubuna dahil edilen208 Sbit bununla yetinmeyerek, kendi yaknlar olan Sabilerin Badatta sosyal ve siyas bir stat kazanmalar iin alm ve ynetimle yaknl sebebiyle bu amacna ulamtr. O, artk Badattaki Sabilerin reisi konumuna ykselmitir.209 Sabit bulunduu konumun verdii gle, Irakta Sabileri yksek mevkilere getirmi, sosyal ve siyasal statlerini st seviyelere karmtr.210 Nitekim Sbit sayesinde, Sabiler Badatta sarayda ve brokraside nemli grevler stlenmilerdir. Bununla birlikte onun takipileri ve akrabalar, devlet zel katiplii, saray doktorluu ve heyetinaslk, mneccimlik gibi stratejik mevkilerde bulunmulardr.211 u olayn Sbitin hretini arttrd sylenir: Sbit, kalp krizi geiren ve ld zannedilen bir kasab, uygulad yntemlerle hayata dndrmtr. Bunu duyan halife el-Mutezid, Sbite tedaviyi nasl yapt ile ilgili sorular yneltmitir: Bir gn halifelik sarayna giderken, yolda ac ac bir alama sesi iittim. Dediler ki, bu kasap dkkannn sahibi aniden ld, ona alyorlar. Bunun zerine beni hemen oraya gtrmelerini istedim. Alaan kadnlar susturup, cenazenin yanndan kardm. Oradaki genlerden birini ararak, cenazenin srtna vurmasn istedim. O
208 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 295; Cemluddin Ebul-Hasan el-Kdl-Eref Yusuf el-Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem, Kahire, 1326, 81; Zahrddin el-Beyhak, Tarih Hukemil-slm, Dmek, 1946, 20. 209 bnn-Nedm, el-Fihrist, 548; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 295; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem, 41; Beyhak, Trih Hukemil-slm, 20; Watt, slm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, 49-50; Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, III. bask, stanbul 1997, 84; Mustafa Demirci, Beytl-Hikme, stanbul 1996, 120; Joel L. Kramer, Humanism in the Renaissance of Islam (Ab Sulaymn Al-Sijistn and His Circle), second revised edition, Leiden 1993, 21. 210 lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 84. 211 lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 84.
79
cenazenin srtna vururken dier bir genten bir fincan su getirmesini istedim. Cebimdeki hazr bulundurduum ilac fincandaki su ile kartrdktan sonra, cenazenin azn aarak iirdim. Bunun zerine cenaze aksrarak gzlerini at. Bu olay mthi yank uyandrd. Bunun zerine halife beni ararak bunu nasl baardm sordu. Ben de, bu kasabn nnden geerken, onun hayvanlarn cierlerini yararak, tuzlayp yediini grrdm. Bu tavrnn bir gn onu kalp sektesine uratacan dnerek, kasab dardan gzetime aldm. Bunun iin de bir ila hazrladm ve onu hep yanmda bulunduruyordum. Bu gn kasabn aniden ldn duyunca hemen yanna gittim. Nabz atmyordu. Srtna vurarak nce nabznn almasn saladm, sonra da hazrladm ilac iirerek onu canlandrdm. 212 Sbit, zel doktoru olduu213 halde, halife kendisine ReslEtbba vel-felsife nvann vermemitir.214 Ayrca, o, slm kabul etmesi hususunda kendisine yaplan teklifleri kabul etmemi ve Harrann geleneksel yldz-gezegen kltne inanan bir putperest (pagan) olarak lmtr. Halifenin sarayndaki stats o kadar yksektir ki, Sbit, bizzat hkmdarn da bulunduu teolojik tartmalarda, slm ve dier tek tanrc (monoteist) dinlere kar Harran ok tanrcln (politeizmini) ve putperestliini (paganizmini) savunmutur. 215 Beytl-Hikmenin en nemli drt mterciminden biri olan Sbit b. Kurrann, yapt evirilere bakldnda sayca ok fazla olduu
212 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 297; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem ,84-85. 213 Bkz. bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 297; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem ,84-85. 214 Max Meyerhof, Minel-skenderiye il Badat, etTursl-Yunn fil-Hadratil-slmiyye iinde ev: Ahmet Bedev, IV. bask, Beyrut 1980, 72. 215 lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 84; inasi Gndz, Anadoluda Paganizm Antik Dnemde Harran ve Urfa, Ankara, 2005, 43-44; inasi Gndz, Son Gnostikler Sbiler, II. bask, Ankara 1999, 34; F. E. Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, New York 1968, 289.
80
grlmektedir. Burada Katip elebinin Sbit b. Kurrann evirileri olmasayd kimsenin hikmete dair kitaplardan faydalanamayaca sylenir. szlerini hatrlatmak yerinde olacaktr.216 Tercme faaliyetlerindeki mtercimlerin tamamna yakn Nestur veya Yakub Hristiyanlardan olumaktayd. Bu hususun bir tek istisnas ise pagan filozof Sbit b. Kurradan bakas deildi.217 Sbitin, matematik, astronomi, tp, mantk, eczaclk, geometri, felsefe ve musik ile ilgili telif, yorum ve zet ok sayda eserin sahibi olduu bilinmektedir.218 Dalarn oluumu, gne ve ay tutulmas, kzamk ve iek hastalklar gibi mevzular hakknda da eserleri mevcuttur.219 Bunlarn says konusunda farkl rakamlar ileri srlmektedir. Baz aratrmaclara gre, 10u Sryan ve Sabi inanlar ve tarihi ile alakal olmak zere toplam 133220, baz dnce tarihilerine gre ise 150 kadar Arapa, 15 civarnda ise Sryanice almas bulunmaktadr.221 Bu eserlerden elliden fazlas gnmze kadar gelebilmitir.
216 Kramer, Humanism in the Renaissance of Islam, 85; Ramazan een, lk Tercme Faaliyetlerine Umm Bir Bak, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, c. VII, cz. 3-4, stanbul 1979, 13 (naklen; Katip elebi, Kef el-Zunn, ne: M. erafeddin Yaltkaya, R. Bilge el-Kilis, II. bask, stanbul 1971-1972, 1594); Demirci, Beytl-Hikme, 186. 217 Macid Fahri, slm Felsefesi Tarihi, ev: Kasm Turhan, II. bask, stanbul 1992, 2021; lken, Uyan, 66; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 36. 218 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 298-300; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem, 81; Rescher, The Development of Arabic Logic, 108; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 36; Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, 169; Kemal Elyzc, A. ata, Kerim, Elmul-FelsefetilArabiyye, IV. bask, Beyrut 1990, 91. 219 Demirci, Beytl-Hikme, 121. 220 Bkz. bnn-Nedm, el-Fihrist, 586-589; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f TabaktilEtbba, 298-300; Demirci, Beytl-Hikme, 121. 221 OLeary, How Greek Science Passed to the Arabs, 173; Gndz, Anadoluda Paganizm Antik Dneminde Harran ve Urfa, 43-44; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 36. Ramazan een, Urfa Tarihi, Ankara 1993, 60.
81
Yine Sbitin Sryani olarak yazd Hermesin Kitab adl eseri, Arapaya tercme edilince Hermesci dncenin yaylmasna hizmet etmitir.223 O, zellikle Aristonun Organon adl eseri zerinde durmutur. Eflatunun Cumhuriyetini incelemi ve bu eserle ilgili olarak Eflatunun Cumhuriyetindeki Remzlerin zah isimli bir eser telif etmitir. Matematik alannda yeni teoriler ortaya atm olan Sbit, Grek ncesi bilgi klliyt zerine aratrmalarda bulunmutur.224 Sbit in baz eserleri unlardr: Kindye Reddiye (Sryanice) (bunu daha sonra rencilerinden sa b. Useyyidinn-Nasrn, Arapaya evirdi), Deniz Suyunun Tuzlu Oluunun Sebebine Dair, Calinusun Gdalar zerine Olan Kitabnn zeti, Ay Tutulmasnn Belirtileri zerine, Gne Ve Ay Tutulmasnn Nedeni Hakknda, Sryanice Ve Arapann Grameri Hakknda. Bu eserler yannda, Sryanice yazlm, Sabilerle ilgili baz eserleri de unlardr: llerin Tekfini Hakknda, Sabilerin tikad Hakknda, Taharet ve Necaset Hakknda, badetlerin Vakitleri Hakknda. Bu eserlerin yannda Sbite atfedilen ok sayda eserin varl da bir gerektir.225
223 Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, 72 224 Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 36. 225 bnn-Nedm, el-Fihrist, 548-549; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 298-300; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem, 81-85; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 38. B. A. Rosenfeld-A. T. Grigorian, Dictionary of Scientific Biography, (XIII, 288-295) adl eserde Sbitin telif ettii eserlerin bir dkm verilmektedir. Sabit b. Kurrann eserleri iin bkz.een, Urfa Tarihi, 60-69.
82
Astroloji, tp ve matematik aratrmalarnda sz sahibi olan Harranl bilginler slalesinin atas olan Sbit, olu Sinan ve iki torunu Sbit ve brahim ile birlikte bu gelenei srdrmtr.226 slm filozofu Kind ve nl mtercim Kusta b. Luka ile ada olan Sbitin, slm dnyasnda mantn gelimesindeki katks inkar edilemez. Byk mtercim Huneyn b. shakn okulunda da alan Sbit, bu kurumun alanlarna yardm ve danmanlk yapt.227 Bununla birlikte Sbit, Huneyn b. shakn felsef ve riyaz evirilerinin tertip srasn tasnif edip dzeltti.228 Nitekim o saylar teorisinde, klidin geride brakt mirastan hareket ederek, farkl bir sonsuz saylar serisinin paras olarak bir sonsuz saylar teorisi gelitirdi.229 ok sayda renci yetitiren Sbitin, bunlar ierisinde mtercim olanlar unlardr: Sryanciden Arapaya eviriler yapan rencisi sa b. seyyidin-Nasranye, Sbit kaliteli tercmelerinden dolay ayr bir nem verirdi. Bu rencinin, Sbite sorduu sorular, sonralar bir eser (Kitb Cevebt- Sbit li-Mesil-i s bn Esd) haline dntrmtr.230
226 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 300-307; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem,; bnn-Nedm, el-Fihrist, 586-589; bn Eb Useybia, UynlEnb f Tabaktil-Etbba, 298-300; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem, 4243; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 36. 227 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 295; lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 66; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 7; Demirci, Beytl-Hikme, 120. 228 lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 66-67 (naklen; Bouyges: Sur le Plantis dAristote-Nicolas, Beyrut 1923). 229 smail Rci el-Fruk-Luis Lmia el-Fruk, slm Kltr Atlas, ev: M. O. Kibarolu, Z. Kibarolu, III. bask, stanbul 1999, 361. 230 bnn-Nedm, el-Fihrist, 549; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 298; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem, 81.
83
Sbitin dier nemli bir mtercim rencisi de olu Sinan b. Sbittir ki, ilm geliimini babasnn yannda tamamlamtr.231 Ayrca torunlarndan kendisinin rencisi olan Sbite, Harrandan Badata kadar bir ok Sabi bilgin ve mtercim ilim tahsili iin yanna gelmitir.232 Ayrca Badattayken bir ok defa gnei gzlemleyerek mahedelerini bir kitapta toplayan Sbitin233 mktesebat sadece astronomiyle snrl kalmam, matematik, felsefe ve tp alannda nemli almalarda bulunmutur.234 Nihayet 901de Badatta hayatn kaybetmitir.235 Sbitin lmnden sonra, onun almalar ve sistemi, olu Sinan236, torunlar Sbit237 ve brahim238 ve torununun olu Ebl-Ferec tarafndan srdrlmtr.239
231 bnn-Nedm, el-Fihrist, 549; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 298; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 38. 232 Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 38. 233 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 295; lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 66; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 7; Demirci, Beytl-Hikme, 120; Ferrh, Trhul-Fikril-Arab il Eyymibni Haldn, 280. 234 Demirci, Beytl-Hikme, 120-121. 235 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 295; lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 66; Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, 7; Demirci, Beytl-Hikme, 120; Ferrh, Trhul-Fikril-Arab il Eyymibni Haldn, 280; Rescher, The Development of Arabic Logic, 108. 236 bnn-Nedm, el-Fihrist, 549; bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 300-304; Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, 289. 237 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 304-307; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem, 77-78; Kramer, Humanism in the Renaissance of Islam, 85; Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, 289. 238 bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, 307; Kft, Ahbrul-Ulema bi Ahbril-Hkem,42, 44. 239 Demirci, Beytl-Hikme, 121-122.
84
Sbitin telif ettii kitaplar, Douda ve Batda okunmu, incelenmi ve yeni orijinal almalara kaynaklk etmitir. Eserleri slm dnyasnda okunan Sabitin, almalar XII. yzylda Batda baka dillere evrilmitir. Sbitin izleyicileri arasnda Beyhknin rivayetine gre, torunu Muhammed b. Cbir el-Harran el-Battan (.929) ismi kayda deer olandr. Battan, Memun dneminden sonraki en nde gelen astronom ve bilgin olarak kabul edilmektedir.240 Sonu olarak Harran Sabilerinin slm dnce tarihinde felsefe, matematik, tp, astronomi ve tabi bilimler alannda eviri ve telif faaliyetindeki ok nemli rol, Sbit b. Kurra ile ortaya kmtr. Onun iin Katip elebi, Sbit b. Kurrann evirileri olmasayd, kimsenin felsefeye (hikmete) dair kitaplardan faydalanamayaca sylenirdi demektedir.241 Dolaysyla slm filozoflarnn ortaya koyduu muazzam bir dnce hareketi, yani slm felsefesi gibi bir alan Sbit ve dier mtercimler olmasayd, ya hi olmayacakt ya da ok ksr kalacakt.
240 Demirci, Beytl-Hikme, 121-122. 241 Kramer, Humanism in the Renaissance of Islam, 85; Rescher, The Development of Arabic Logic, 108-109; een, Urfa Tarihi, 60.
Mutlu nsanlarn Corafyas Erdemli ehir

Medne kelimesi Arapada, yerlemek, ehir kurmak, kale inas yaplan her yksek yer242 gibi anlamlarda karlk bulmaktadr. Kurnda medne ifadesi, devletten ziyade, coraf btnl tanmlayan ehir anlamnda kullanlmaktadr: ehir (Medne) halk sevinerek yanna geldi (Hcr, 67); Derken ehrin (medne) br ucundan bir adam koarak geldi. (Yasin, 20)243 Ancak medne kelimesi, devletin karl olarak da yazl metinlerde yer almaktadr. Erdemli ehir/deal ehir szlerinin orijinali olan el-mednetlfzlann isim mucidi Frb, ehir (medne) kelimesini belli bir gaye
242 bn Manzur, Lisnul-Arap, III. bask, Beyrut 1994, XIII, 402; Rab sfahan, Mfredt-u Elfzl-Kurn, tah: S.A. Davud, Beyrut 1996, 763; Firuzabad, Kamus Tercemesi, stanbul 1305, IV, 760-761. 243 Bayraktar Bayrakl, Frbde Devlet Felsefesi, stanbul 2000, 35. Kurnda elmedne (ehir) ifadesi on drt yerde ( Arf, 123, Tevbe, 101, 120, Yusuf, 30, Hcr, 67, Kehf, 19, 82, Neml, 48, Kasas, 15, 17, 20, Ahzap, 60, Yasin, 20, Mnafikun, 8); el-medin (ehirler) ise yerde (Arf, 111, uar, 36, 53) gemektedir.
86
ile bir ehirde toplanm olan kimselerin meydana getirdii topluluk olarak tanmlamaktadr.244 Bu erevede Frb, zellikle slm siyaset felsefesi alannda belli bir izginin, meden siyaset diye adlandrlmasna uygun olan gelenein ilk ve en nemli dnrdr.245 Frb, Yunan siyaset dncesindeki site ile devleti bir tutan anlay benimser. Hakikatte onun milleti (mmet), siyas bakmdan farkl, fakat kltrel bakmdan benzer devletler topluluunu anlatr.246 Topluluk, filozofumuz iin, ya aret, ya ehir veya blge, ya byk bir mmet ya da birok mmetler eklindedir.247 u halde medne hem ehir devleti, hem de herhangi bir tr rgtlenmi toplum, etkili bir ekilde ynetilen ve politik olarak bamsz olan herhangi bir topluluktur.248 Medne, en kk siyas bir btn olarak; yani ister geni, ister kk (devlet) manasnda da kullanlabilir.249
Peygamberin Mednesi
Frbnin Mednesi, faziletli devletin kayna olarak gsterdii demokratik topluluk, Hz. Muhammedin (s.a.v) kurduu
244 Ahmet Ate, Notlar, hsl-Ulm (imlerin Saym) iinde, III. bask, stanbul 1990, (5 nolu not), 141. 245 Ahmet Arslan, evirenin Takdimi-Frb Hakknda, deal Devlet (el-MednetlFzla) iinde, II. bask, Ankara 1997, 29. 246 Harun Han irvani, slmda Siyas Dnce ve dare, ev: Kemal Kuu, Ankara trz., 93 (1 nolu dipnot), 95 (3 nolu dipnot). 247 Frb, Kitbl-Mille (Din Kitab), ev: Fatih Tokta, Divan, say: 12, 2000/1, 258. 248 Ahmet Arslan, Aklama ve Yorumlar, Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet) iinde, aklamal ev: Ahmet Arslan, II. bask, Ankara 1997, 243. 249 irvani, slmda Siyas Dnce ve dare, 96 (3 nolu dipnot).
87
faziletli devletin temelini ve zeminini oluturan Medne ehrini anlatmaktadr.250 ehir, kadm dnrler iin, insanlar barndran meskeni ve meskenlerin barndrd insanlarn bulunduu corafyay akla getirir.251 mmet/millet ise, Frbye gre, ehir devletinden daha byk bir birimdir.252 imdi slm dncesinin en nemli siyaset filozofunun mutluluun elde edildii/kazanld erdemli ehrinin tasvirine geebiliriz: Ktlklerin ortadan kalkmasyla, ehirler, iyiliklerin merkezi haline gelerek mutluluk denen dnya ve ahiretin en gzel halleri yaanr. Erdemli/fzl ehrin yneticisi, byle matlup bir ortam ve dzeni salamakla vazifesini yerine getirmi olur. Bakan, mutluluun kazanlmasnda u ya da bu biimde yardmc ve yararl olanlar korumal ve artrmal; zararl olanlar yararl duruma getirmeye almal, bu mmkn olmazsa, onlar ortadan kaldrmal ya da azaltmaldr. Erdemli ehir halknn her birinin, varlklarn yksek ilkelerini, onlarn mertebelerini, mutluluu, erdemli ehrin birinci derecede ynetimi ve bu ynetimin mertebelerini bilmesi gerekir. Daha sonra, mutluluun elde edilmesini salayan belirli fiilleri de bilmesi gerekir. Bu fiillerin yalnzca bilinmesiyle yetinilmemeli, onlar yerine getirilmeli ve ehir halk, onlarn yaplmas dorultusunda ynetilmelidir.253 Yaratl olarak her insan, neslini srdrmek ve en mkemmeli elde etmek iin bir ok eye muhta halde halkedilmitir. Zira insan bunu tek bana salayamaz, dolaysyla birbiriyle yardmlaan baka insanlara ihtiyac vardr. nsanlarn byk sayda varla gel250 251 252 253 Fahrettin Olguner, Frb, III. bask, stanbul 1999, 129. Frb, Fusll-Meden, ner: D. M. Dunlop, ev: Hanifi zcan, zmir 1987, 36. Arslan, Aklama ve Yorumlar, 243-244. Frb, es-Siysetll-Medeniyye, ev: M. Aydn, A. ener, R. Ayas, stanbul 1980, 49-50.
88
mesinin ve bazs mkemmel, bazs eksik, kusurlu olan insan toplumlar kurarak dnyann oturulabilir ksmnda (mamura) bir araya gelmelerinin nedeni budur.254 nsanlarn, ehirlerde bir araya gelmesi, lemin btnnde cisimlerin bir araya gelmelerine benzer. lemdeki bir ilkeden, nasl btn ilkeler kyorsa ve bunlar belirli bir varlk dzenini meydana getiriyorsa, benzer ekilde toplum ve ehrin iindeki her eyde, bir ilk nder, sonra onu takip eden nderler, bu nderlere itaat eden ehirliler ve bu ehirlileri takip eden dier ehirliler vardr.255 Tek bir millet veya tek bir ehir iin, ortak olan en faydal ve en gzel eyi kefeden fikr erdem, siyas fikr erdemdir.256 Erdemli ehir de bu siyas fikr erdemin bir rndr.
Erdemli ehir ve Trleri

Erdemli toplumlar, byk, orta ve kk olmak zere eittir. Byk toplum, yerkrenin oturulabilir (mamur) tm blgelerinde btn milletlerin bir arada bulunmasyla; orta toplum, dnyann bir tek milletin bir araya gelmesiyle; kk toplum herhangi bir milletin yerletii blgede tek bir ehir halknn bir araya gelmesiyle oluur. Ky, mahalle, sokak ve ev (en kk birlik) kusurlu/eksik bir toplumu meydana getirir. Mahalle ve ky ehir iin vardr. Ky, ehirle hizmet ilikisi iindedir. Mahalle ise, ehrin bir paras olarak benzer hizmet ilikisini srdrr. Sokak mahallenin, ev ise sokan bir parasdr.
254 Eb Nasr el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, tah: A. Nasr Ndir, VI. bask, Beyrut 1991, 117; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), aklamal ev: Ahmet Arslan, II. bask, Ankara 1997, 99-100. 255 Frbi, Tahslus-Sade (Mutluluun Kazanlmas), ev: Ahmet Arslan, Ankara 1999, 65-66. 256 Frbi, age, 71.
89
ehir, bir milletin yaad topraklarn bir paras; , millet ise zerinde yaanan dnyann btn toplumlarn bir parasdr.257
Mutlulua Ulatran ehir

En stn iyilik ve mkemmellik, ilk olarak ancak ehirde elde edilir. ehirden daha kk bir toplulukta mutlulua ulalamaz. yilikler, nasl ki, seme ve irade ile gerekleiyorsa, ktlkler de ayn ekilde gerekleir. Dolaysyla mutluluk her ehirde elde edilmez. O halde insanlar kendileriyle hakik anlamda mutluluun elde edildii eyler iin birbirlerine yardm etmeyi amalayan bir ehir, erdemli, mkemmel bir ehirdir (el-mednetl-fzla); insanlar mutluluu elde etmek iin birbirlerine yardm eden toplum, erdemli, mkemmel bir toplumdur. Btn ehirleri kendileriyle mutluluun elde edildii eyler iin birbirlerine yardm eden bir millet, erdemli, mkemmel bir millettir. Ayn ekilde erdemli, mkemmel evrensel devlet de ancak iinde bulundurduu btn milletlerin mutlulua erimek iin birbirlerine yardm ettikleri zaman ortaya kar.258
Erdemli ehir ve Canl Organizma

Erdemli ve mkemmel ehir, btn azlar canl varln hayatn srdrmek ve onu bu durumda devam ettirmek iin birbiriyle dzen iinde yardmlaan tam ve salkl bir bedene benzer. Vcudun organlar birbirinden farkl ve ilevleri birbirinden stndr. Beden iin ynetici organ kalp ve ona yakn organlar vardr. Bunlarn dnda derece bakmndan ikinci sradaki organlar bulunur ki, bunlar da birinci sradaki organlarn amalarna uygun fiillerde bulunurlar.
257 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, F117-118; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 100. 258 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 118; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 100-101.
90
Dier organlar da kendilerinin derece bakmndan st organlarn amalarna uygun hareket ederler. Bylece, sadece bakalarna hizmet eden, bakasn ynetmeyen organlara kadar gidilir. Bedenin azlar arasndaki sistem, ehir iin geerlidir. ehirde mir olan bir insan ve bu insana yakn olan baka insanlar vardr. Bu insanlardan her biri, kendileriyle mirinin amacna uygun olarak fiilde bulunduklar bir kabiliyet ve melekeye sahiptir.259
Erdemli ehir ve Sosyal Snflar

Erdemli ehirin be blmden oluur: En erdemli olanlar, mtercimler, lm ileriyle uraanlar, mcahitler ve zenginler. En erdemli olanlar; hakmler (hukem/filozoflar), amel hikmet erbab ve byk meseleler hakknda fikir sahipleridir. Daha sonra gelen din temsilcileri ve mtercimler; hatipler, edipler, airler, mzisyenler ve ktiplerden meydana gelir. lm ileriyle uraanlar; muhasebeciler, mhendisler, doktorlar ve mneccimlerdir. Mcahitler; ordu, bekiler ve bunlarn snfndan saylan dier kiilerdir. Zenginler; iftiler, obanlar, tccarlar ve ehirde servet kazanan dier kiilerdir.260 ehrin ksmlar ve ksmlarnn dereceleri, sevgi bayla birbiriyle birletirilir ve birbirlerine balanr. Onlar, adaletle kontrol edilir ve muhafaza edilir.261 Bundan dolay adalet, erdemli ehrin temeli ve esasdr.
259 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 118-119; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 101. 260 Frb, Fusll-Meden, 50. 261 Frb, age, 52.
91
Erdemli ehir ve Adalet

Adalet, ncelikle ehir halknn ortak olduu iyi eylerin paylatrlmasnda ve bunlarn korunmasnda gerekleir. Bu iyi eyler; gven, servet, eref, rtbe ve ehir halknn dier ortak olmas mmkn olan mterekleridir. Ortak alanlarn datlmasnda eitlii bozacak snrlarn almas adaletsizlii getirecektir. Taksim edilenler ierisinde, herkesin paynn kendisi iin korunmas bir zorunluluktur. Bunu salayacak garantilerin ve kanunlarn olmas gerekir. Adaleti engelleyenlere kar ceza vermek, dzenin salanmas iin bir gereklilikdir.262 Hatta kendisine zulm yaplan kii balasa da, su ehir halkna kar yapld takdirde, hakszla urayann affetmesi bir anlam ifade etmez.263 nk su topluma/cemiyete kar ilenmitir.
Erdemli ehir ve Meslek ve Sanatlar

Erdemli ehirde, her insan hangi sosyal statde olursa olsun, tek bir sanat ve ile uramaldr. Aksi takdirde o kimseye izin verilmez. Bu kural u gerekelerden dolay konmutur: a. Her insan, her zaman, her i ve sanat iin elverili deildir. Daha dorusu, bir insan, bazen, dier bir iten ziyade belirli bir i iin, dier bir insandan daha elverili olur. b. Bir i veya bir sanatla uraan her insan, kendisini ona vakfedip, ocukluundan itibaren, baka herhangi bir eye deil, sadece ona yneldiinde, onu daha mkemmel, daha tam olarak yapar ve o ite daha ehliyetli, daha becerikli hale gelir. c. Bir ok ilerin belirli zamanlar vardr. Bunlar ertelendiinde, bu iler yaplmaz. Bazen, ayn zamanda yaplacak iki iin bulunduu
262 Frb, age, 53-54. 263 Frb, age, 54.
92
da olur; eer bir insan onlardan birisiyle urarsa, dier birisi iin hi vakti olmaz ve ikinci bir frsat da bulunmaz.264 Bu kurallar, ayn zamanda ticaretin ve tccarln ilkelerini tespit etmektedir. Ayrca bu prensipler, modern iktisat ve ekonomik anlaylarn yanstmaktadr. Her ehrin, erdemli ehir olma zorunluluu yoktur. Nitekim, erdemli/mkemmel ehre zt olan ehirler de bulunmaktadr. Bu ehirler unlardr: Cahil ehir, bozuk (fsk) ehir, karakteri deimi (mbeddele) ehir, doru yolu bulamam, yanllk iinde olan (dlle) ehir. Bu deiik ehirlerin halk da erdemli ehre zttr.265 Erdemli ehrin yesi olan bir kiinin kendi iradesiyle veya iradesi dnda chil ehirde oturmas mmkndr. Erdemli kii, cahil ehirde, o ehre yabanc biridir. Cahil ehrin yesi olup da erdemli ehirde yaayan kimsenin durumu da bunun gibidir. Bu sebeple, nce erdemli ehirde yaam, sonra erdemli ehrin yokluu nedeniyle, cahil ehirde oturmak zorunda kalm erdemli insanlarn, erdemli ehre tanmalar gereklidir.266 En yksek mutluluun kazanld erdemli ehirler, nebev ruhun ve hikmet nn glgesinde nev- nem bulan mekanlardr. Erdemli ve ahlk vasflarn topland gnl/kalp insan iin, geici ve fan haz ve ihtiraslarn corafyas olan cahil ehirler birer hapishanedir. Onlarn ruh ve beden zgrlkleri, ancak erdemli ehirlerde gerekleir.
264 Frb, age, 55. 265 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 131-134; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 110; kr. Frb, es-Siysetll-Medeniyye, 52-53. 266 Frb, Kitbl-Mille (Din Kitab), 266.
Erdemli Ynetim ve Erdemli Reis/Bakan

Yaadmz an ehirleri, kaos, karmaa ve kargaann girdabnda boulmakla kar karyadr. ehir ve ona ynelik her ey, geirdii travma halinin bir sonucu olarak, insanlarda negatif unsurlar hatrlatmaktadrlar. Bunun iin bnyesinde yaayanlar mutluluk ve huzurun doruk noktasna ulatran erdemli ehirlerin ve onlar en mkemmel ekilde yneten erdemli bakanlarn, erdemli ve faziletli toplumlar oluturmalar iin varlk alanna kmalar bir gereklilik ve zorunluluktur. Erdemli ehrin in edilmesi, onun teorisyeni Frb iin, ancak erdemli ynetim ve erdemli reis/bakan ile mmkndr. Bu erevede erdemli ynetim, hkmdarn en yksek erdemi ondan bakasyla elde edemeyecei bir tr erdeme sahip olduu ynetimdir. Yneticiler, onunla dnya ve ahiret hayatnda byk faziletler kazanrlar. Onlarn bedenleri ve nefisleri en stn seviyede bulunur. Bununla birlikte yaaylar da, dier insanlarn sahip olduu hayat trlerinin en gzeli ve en ho olandr.267
267 Frb, Fusll-Meden, ner: D. M. Dunlop, ev: Hanifi zcan, zmir 1987, 69.
94
Erdemli ilk reisin grevi, nefisleri faziletlerden nasiplenmeyecek chil insanlar mkemmelletirmek deildir. Onun amac; nefisleri, ehir halknn faydasyla uyumlu olacak bir erdem seviyesine ykseltmektedir. Doktorun grevi, bedenleri en mkemmel seviyelere ve en yksek derecelere ykseltmek ise, erdemli ilk reisin grevi, mmkn olduunca, halkn ahlk erdemlerle donanml bir hale getirmektir. Doktorlarn mkemmel seviyeye ykseltmeye veya o seviyede dengede tutmaya alt beden, nefis (ruh) iindir. Nefis de niha mkemmellik, yani faziletli olan mutluluk iindir. Dolaysyla nefis, hikmet ve fazileti elde etmek iindir. 268
Erdemli Ynetim Trleri

Erdemli ynetimin iki tr vardr. Bu trlerden birincisi olan ilk ynetim; ehirde ve mmette, daha nce bulunmayan erdemli fiilleri ve melekeleri topluma kazandrr. Bu ynetimin banda ilk reis bulunmaktadr. lk ynetime bal ynetime gelince; bu da ilk ynetimin uygulamalarn takip eden bir ynetimdir. Bu ynetimin bakanna, yasaya bal bakan, yasaya bal ynetim (er-risets-snne) denir. Dolaysyla Erdemli ynetim, ehirde daha nce bulunmayan erdemli davranlar topluma yerletiren; cahil det ve geleneklerden erdemli davranlara ynelten bir ynetimdir. Aksi takdirde erdemli ehir, cahil hastalklarla kar karya kalr.269 Bunun sonucunda erdemli ehir, cahil ehre dnr. Bu sebeple erdemli ehrin ilk bakan, nazar (pratik) hikmeti hakkyla bilmesi icap eder. nk Allahn lemdeki ynetiminin/
268 Frb, age, 74. 269 Frb, Kitbl-Mille (Din Kitab), ev: Fatih Tokta, Divan, say: 12, 2002/1, 266267.
95
hkimiyetinin kavranabilmesi, ancak nazar hikmeti bilmekle mmkn olur. lk bakan, lemdeki dzenden, kendi ynettii ehir iin hikmetler karmaldr. Bylece ehir halknn fikir, inan ve fiillerini birletiren; ehrin blmlerini uyumlu hale getiren, nizm ve dzeni salayarak yardmlamay gerekletiren bir sistem oluur. Bir anlamda kainattaki dzeni artran bu sistemi, ancak ortak bir din gerekletirir.270 Ynetim ve hizmet alannda ehir halknn makam ve mertebeleri, yaratltan getirdikleri zellikler ve aldklar eitim sebebiyle farkllar. Birinci bakan, topluluklar ve her toplulua mensup fertleri, hak ettikleri dereceye gre tasnife tabi tutar. Yani onlar hizmet veya yneticilik sektrlerinde istihdam eder. Bunun sonucunda ehir halk, yneticilikten en alt mertebeye, yani hizmet mertebesine kadar dzenlenir. Teekkl eden ynetime gre, ilk bakan, belli bir konuda ehir halkn ve onlardan bir topluluu bir emir erevesinde idare etmek isterse, onlarla ilgili durumu ynetimde kendine en yakn olan idarecilere syler. Onlar da kendilerinden alt birimlere bu emri iletir. Nihayetinde ehrin blmleri birbirine balanr ve uyum ierisinde alr.271 Blmleri birbiriyle uyumlu hareket eden erdemli ehrin yneticisi, ahlk ve fiillerde orta yolu bulan kiidir. Yneticinin bunu ortaya koyduu sanat, siyaset sanatdr.272 Siyaset sanat, nazar hikmeti ifade eder. Eer hikmet, ynetimin anlayndan uzaklarsa, btn her ey mevcut olsa dahi, erdemli ehir hkmdarsz kalm olacak; ehri ynetenler, erdemli ynetici olmayacak ve ehir halk helk olmakla kar karya kalacaktr. Eer ehrin fiil ynetiminde bir hakm/filozof olmazsa ehrin yklmas ve yok olmas kanlmazdr.273
270 Frb, age, 273. 271 Frb, es-Siysetll-Medeniyye, ev: M. Aydn, A. ener, R. Ayas, stanbul 1980, 48-49. 272 Frb, Fusll-Meden, 36. 273 Eb Nasr el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, tah: A. Nasr Ndir, VI. bask, Beyrut 1991,130; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), aklamal ev: Ahmet Arslan, II. bask, Ankara 1997, 110.
96
Birbirlerini takip ederek iktidara gelen erdemli ehir yneticileri, farkl zamanlarda ve farkl meknlarda olsalar bile, tek bir ruh ve tek bir hkmdar gibidirler.274
Erdemli ehrin Yneticisinin Vasflar

Erdemli ehrin reisi, sradan herhangi bir insan olamaz. Zira yneticilik iin iki zellik bulunmaldr. Bunlardan birincisi; reis, yaratl ve tabiat bakmndan yneticilie elverili ve kabiliyetli olmaldr. kincisi; reis, yneticilikle ilgili irad meleke, yetenek ve tutumlar elde etmi olmaldr. Her sanat ve meslek, bakanlk iin uygun deildir. Sanatlarn ou, hizmet etmeye ynelik olduu iin, ehirdeki sanatlarn ounluu da hizmet etmeye yneliktir. Bazlar hibir ynetim faaliyetine girmeden sadece hizmet eder. Bundan dolay erdemli ehri ynetecek sanat, sradan bir sanat ve melekenin sonucu da olamaz. Dolaysyla erdemli ehrin ilk yneticisinin sanatnn da hizmete ynelik bir sanat olmas ve baka bir sanat tarafndan ynetilmesi de imknszdr. Onun sanat, ehirdeki btn sanatlarn amacn gerekletiren ve kendisine yneldikleri/itaat ettikleri sanat olmaldr.275 Sanatlarn sanatyla ynetilen erdemli ehri idare edecek kii, u on iki vasf tarsa, onun artk erdemli ehrin yneticisi olmas iin nnde hibir engel kalmam olur: Organlar bakmndan tam ve eksiksiz olmal ve bu organlarn kendisine ait fiillerini gerekletirmeye kabiliyetli olmaldr. Sylenilen her eyi iyi anlama ve idrak etme yeteneine sahip olmaldr. yi
274 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 134; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 112-113. 275 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 122; Frb el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 104-105.
97
bir hafza gcne malik olmaldr. Zeki ve akll olmaldr. Maksadn ve meramn anlatacak gzel bir konuma ve hitabet zellii tamaldr. Bilgi edinmeyi ve renmeyi sevmelidir. Doruluu ve doru insanlar sevmeli, yalandan uzak durmaldr. htiraslarnn (ehvet) ve arzularnn esiri olmamaldr. Yksek ve yce ruhlu olmaldr. En deerli talar ve mcevherler, onun yannda deersiz kalmaldr. Hakszlk ve zulm yapmamal; dil olmaldr. Azimli ve kararl olmal, korku ve zafiyet gstermeyerek cesur davranmaldr.276 Ancak btn bu zellikleri tek bir insanda bulmak zor bir durumdur. Byle bir durumda daha nce bu ehirde birbirini aralksz olarak takip eden bu trden bir yneticiler kua mevcut olmusa, bu insanlarn koyduklar kanunlar, kurallar ve detler geerli olur.277 Bununla birlikte, erdemli ehrin yneticisi olacak kimsede, ocukluundan itibaren bu on iki zelliin bir araya gelmesi ve bydkten sonra da u alt vasfn bulunmas gereklidir: Hakm (Filozof) olmaldr. lk yneticilerin ehir iin yaptklar kanunlar, kurallar, usulleri bilmeli ve btn fiillerinde bunlar uygulamaldr. Kanunlar koymada, eskilerin yolundan gitmekle birlikte, yeni yasalar karma hususunda stn olmaldr. Yeni kan olaylar, meseleler ve problemlere akl yrtme gcyle ve stn bir pratik aklla zmler bulmal, kanunlar yapmaldr. Yeni kanunlar hakknda halk bilgilendirmelidir. Sava sanatn gerekletirecek kadar salam bir bedene sahip olmaldr. Eer bu artlarn kendisinde bulunduu bir kimse bulunmazsa ve alts da farkl insanda bulunur ve hepsi uyumlu olarak anlarlarsa, hep birlikte erdemli ehrin en st yneticileri olacaklardr.
276 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 127-129; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 106-108. 277 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 129; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 108-109.
98
Erdemli ehirde; hikmet, ynetim anlaynn bir paras olmaktan uzaklatnda, dier btn artlar olusa dahi, ehir erdemli bakandan yoksun kalm olacaktr. ehri yneten kii, erdemli bakan olmayacak ve ehir yklma tehlikesine maruz kalacaktr. 278
En Yksek Mutluluk
Erdemli ehrin yneticisinin niha amac, kendisine ve halkna gerek mutluluu vermektir. Onun, mutluluk bakmndan ehir halknn en mkemmeli olmas bir zarurettir. nk ehir halknn mutluluunun sebebi, erdemli reistir.279 Ynetici, halka hkmetsin veya etmesin, sayg grsn veya grmesin, ister zengin ister fakir olsun, o, ehri idare etme sanatyla yneticidir. Erdemli ehrin yneticisinden, belirtilen artlarn dnda bir vasf aranmayacaktr. Zenginlik ve zorbalkla/gle ynetmek, erdemli ynetimin zelliklerinden deildir.280 lk erdemli reis/bakan, ynetimi gerekten erdemli olursa, tasarladklar sayesinde, kendisini ve ynetiminde bulunduu halk, gerek mutluluk olan en yksek mutlulua (es-sadetl-kusv) ulatrr. Erdemli ilk reisin yneticilik meslei, Allahn kendisine gnderdii vahiyle ilikisi olan bir meslektir. O, erdemli dinde geerli olan fiil ve grleri, vahiy erevesinde tespit eder.281 Bu anlamda en ideal erdemli ilk reis, peygamberlik ve filozofluu kendisinde toplayan kimsedir. O da Hz. Muhammed (s.a.v)dir.
278 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 130; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 109-110. 279 Frb, Fusll-Meden, 40. 280 Frb, age, 41. 281 Frb, Kitbl-Mille (Din Kitab), 258-259.
99
Sz edilen (mutluluk) bu hayatta deil, bundan sonraki hayatta gerekleir ve ona en yksek mutluluk (es-sadetl-kusv) denir. Gerekte yle olmad halde mutluluk olduu sanlan eylere gelince bunlar; zenginlik, hazlar, eref ve insann yceltilmesi gibi eyler veya ounluun iyilikler diye adlandrd bu dnyada kazanlan arzu edilen baka eylerdir.282
Peygamber ve Hakmin/Filozofun Hikmetle Ynettii ehir

En yksek mutluluun gereklemesi iin, erdemli ehri yneten sanatn hkim bir sanat olmas ve kanun koyucunun filozof/hakm olmas gereklidir. Ancak bu filozof, fikr erdemlerini bakalarn etkileyerek onlar zerinde gsterme becerisine sahip/malik deilse, onda bulunan fikr erdemlerin hibir geerlilii yoktur. Bu erevede ynetici/imam, filozof ve kanun koyucu ifadeleri ayn anlama gelir.283 Eer ynetici iyi ve filozof ise, ehir iyi bir ehirdir. Bu ynetici, peygamber ile filozofun btn iyi zelliklerini kendisinde bulundurmaldr.284 Aksi takdirde erdemli ehrin reisi olamaz. Erdemli ehrin bakan ldnde, yerine onun tad zelliklerin tamamn tayan baka biri bulunmazsa, ehirde yaplacak iler iin, nceki reisin yolu takip edilmeli ve ona muhalefet edilmemelidir. Bu durumda ortaya kacak skntlarda, fkh sanatndan yararlanlmaldr.285
282 Frb, age, 264. 283 Frbi, Tahslus-Sade (Mutluluun Kazanlmas), ev: Ahmet Arslan, Ankara 1999, 92-93; kr. el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 127. 284 Ahmet Ate, Notlar, hsl-Ulm (limlerin Saym) iinde, III. bask, stanbul 1990, 43-44. 285 Frb, Kitbl-Mille (Din Kitab), 262-263.
100
En yksek mutluluun amalanmad, dnya hayatnda halkn iyilik zannettii iyiliklerden birini ele geirmenin hedeflendii ynetim, cahil siyaset ve cahil ynetimdir. Cahil ynetimin yerlemesini gerekletiren eylem ve anlaylara itaat eden ehir ve mmet de cahil ehir ve cahil mmettir. Bu ehrin halkndan olan insana da cahil insan denir. Cahil ynetimin maksat ve amalar ise, haz, eref, zenginlik ve ihtiras gibi sahte iyiliklerle snrl ve kaytldr.286 Nitekim cahil ehrin eitleri ile mtenasip olan cahil bakanlar vardr. Cahil bakan, arzu ve amalarna ulaabilecei bir tarzda hkmdar olduu ehri idare eder.287 Dnyada en yksek mutluluun gereklemesine ve akabinde ahirette snrsz/sonsuz mutluluun elde edilmesine vesile olacak ynetim, erdemli ynetim ve onun erdemli bakandr. Erdemin ve onun ilham kayna vahyin bulunmad meknlar, orak ve l kalmaya mahkmdurlar. Erdem ve faziletlerle sarmalanm bakan ise, bu mmbit olmayan corafyalarn nev- nem bulmasn salayacak bilge kral olarak anlacaktr/kalacaktr.
286 Frb, age, 266. 287 el-Frb, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, 133; Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), 111.
bn Haldun Dncesinde Bes(lenme)in, Salk ve Ahlk

Bat slm dnyasnn ve dolaysyla Bat slm dncesinin kayda deer filozof ve dnrleri genelde Endlsten kmtr. Endls filozoflar, slm tefekkr birikiminin en nemli akl ve kalp inclardr. Bu filozoflarn sonuncusu, belki de en nemlisi bn Haldundur (1332-1406). bn Haldun, sosyolojinin ve tarih felsefesinin kurucu bilginidir. Tunusta doan bn Haldun, hem er ilimler hem de akl ilimler alannda eitim grmtr. Devlet ilerinde alm nitelikli bir siyaset adam olan bn Haldun, ayn zamanda medreselerde mderrislik grevlerinde bulunmutur. Dolaysyla o, hem bir teorisyen (fikir adam) hem de bir pratisyendir (eylem adam). el-ber isimli kitaba yazd Mukaddimeye, eserin kendisinden daha fazla rabet edilmitir. nk Mukaddime, akl ve nakl (er) ilimlerin byk ounluunu bnyesine alm nadir bir eserdir. Batda ve Douda en ok okunan, takip edilen ve taklit edilen/faydalanlan bu eserin en tipik zellii, yaadmz alarn ulat bilimsel yntem ve usllerle kaleme alnm olmasdr. Bununla birlikte aradan yaklak alt asr gemesine ramen, eser bu ada yazlm izlenimini vermektedir.
102
Bu yazmzda tkenmeyen ve tketilemeyen metniyle gnmze kadar ulam olan Mukaddime erevesinde, insanlar ve toplumlar iin hayat neme sahip olan bes(lenme)inin salk ve ahlkla olan balantsn ele alacaz. bn Haldunun besin/beslenme, salk ve ahlk ilikisine bak tarz, ilgin ve bir o kadar da dndrc fikirleri iinde barndrmaktadr. O, ncelikle, verimli ve orak olan corafyalarn zelliklerini hatrlatr. Ilman iklimlerin tamam verimli ve mmbit deildir. Dolaysyla bu topraklarda yaayanlarn btnnn genilik ve bolluk ierisinde yaad sylenemez. Yeryznde topraklar verimli ve her ekilen/dikilen hububat ve meyvenin yetitii blgeler olduu gibi, ar scaklardan dolay hibir rnn yetimedii (buna ot bile dahil) blgeler de bulunmaktadr. Herhangi bir rnn yetimedii blgeler ve orada yaayan halklar, ktlk ve alk ierisinde, muhta bir ekilde hayatlarn srdrmeye alrlar. Bu blgeler Hicaz, Gney Yemen ve Bat Afrikadaki Mslmanlarn yaad corafyalardr. Hububattan ve katktan mahrum olan bu blgeler, yoksuldur. Yiyecek ve besinleri, et, st, yourt gibi hayvansal rnlerden olumaktadr. 288 llerdeki gebe Araplarn yaam biimi de benzer haller gstermektedir. Onlar da hububat ve katklarn ekilen yerlerden temin ettikleri halde, bu durum her zaman iin daim ve istikrarl bir ekilde devam etmez. Byle hayatn srd lkelerin ynetici ve memurlarnn bask ve zulmleri sebebiyle, bu blgelerde yaayanlar, aldklar rnlerin yksek fiyatlarndan dolay az alp az tketmek zorunda kalrlar. Ellerindeki mevcut durumdan fazlasn elde etmeleri mmkn deildir. Dolaysyla onlar, ounlukla hayvansal rnlerle geimlerini srdrrler. 289
288 bn Haldun, Mukaddime, ev. Z. Kadiri Ugan, stanbul 1989, I, 207. 289 bn Haldun, Mukaddime, I, 207-208.
103
klim ve Ahlk
bn Haldun, her trl olumsuzluk ve mahrumiyete ramen, hububat ve katktan yoksun olan ln gebe insanlarnn vcut ve ahlklarn, bolluk ve genilik iindeki verimli ve bereketli blgelerin halknn vcut ve ahlklarndan daha gzel ve estetik olduunu gzlemler. Onun gznde ihtiya iindeki bu insanlarn renkleri saf, tenleri temiz, grn ve kyafetleri mkemmel, gzel; ahlklar arlklardan uzak ve lldr. Bununla birlikte onlarn akl ve zihinleri ilim ve hakikati abuk kavrar ve anlaylar mkemmeldir. Tasvir edilen bu haller, yaplan mahedelerin neticesinde ortaya kmtr. Araplarn ktlk ve zorluk iinde bulunmalarna karn, yaratl ve meziyetleri refah ve bolluk iindeki Berberlerden daha gzel ve hotur. Yine llerde darlk ve skntyla kar karya kalan Mslman topluluklar, verimli topraklarda bolluk iindeki halklardan daha gzel ve ahlk yaplar daha gldr. Sylenenlerin hakikati, verilecek rneklerle ispatlanacaktr.290
Besin ve Ahlk likisi

slm dncesinin son temsilcilerden biri olarak bn Haldun, besin/beslenme ile vcut arasndaki ilikilere dikkat ekerek bu iki eyin etkileimini tm aklyla sergiler. Onun gzlemlerine gre, ok besin tketmek, bu besinlerin rutubetlerinin lszl nispetinde vcutta bir takm kt artk ve pis kokan sar safra, kara safra, kan ve balgama (ahlt- Erbaa) sebebiyet vermektedir. Dolaysyla renkler bozulur, ar kilo almakla ekil ve suretler irkinleir. Grntyle snrl kalmayarak, ar besin tketimiyle hasl olan kt buharlarn, beyne sirayetiyle zihinler krleir, fikirler ksrlar. Zihinsizlik, idraksizlik, gafillik ve lllkten uzaklama galip gelir.
290 bn Haldun, Mukaddime, 208.
104
bn Haldun, tespitini yapt dnceleri, ilk olarak hayvanlar zerinde rneklendirmelerle tasvire ynelir. Tasviri yaplan hali, llerde ve verimsiz topraklarda yaayan ceylan, deve kuu, vahi sr (zebra olabilir), zrafa ve yaban eeklerle, verimli blgelerin bol ve yeil otlaklarndaki hayvanlarda grmek mmkndr. orak ve ktln yaand topraklardaki hayvanlarn derileri ince, parlak, ekil ve suretleri gzel, organlar mnasip ve durularnn gll ne kmaktadr. Ceylan keinin, zrafa katr ile eein, yabani sr eek ile inein kardeidir. Ancak bu hayvanlar arasndaki farkllk ok belirgindir. Farklln nedeni; verimli ve mmbit blgelerde, bolluk iinde yaayarak ok yemenin, hayvanlarn tenlerinde kt artklar ve bozuk ahltn ortaya kmasna zemin hazrlamasdr.291
Alk ve Karakter
bn Haldunun gzlemleri, aln l hayvanlarn ekil ve suretlerini gzelletirdii ynndedir. O bu tespitini insanlara ynelik olarak srdrr. Dolaysyla alk, insanlarn da ekil ve suretlerini gzelletirir. Verimli ekinleri, hayvanlar, katk ve meyveleri bol olan topraklarn halk, ounlukla zihinleri ve fikirleri zayf olarak nitelendirilir. Bu blgelerin insanlarnn tenleri kabadr. Berberler, Mesalime, Gumare ve Sus halk bu tr insanlardan meydana gelir. Ktlk ve zorluk iindeki halklar, bolluk iinde bulunan Berberlerden akl ve fikir ynnden stn ve tenlerinin daha gzel olduu grlr. Hububat ve katklar bol olan Bat Afrika (Marip) halk ile sadeya (tereya) kullanmayan Endls halk arasnda nemli farklar bulunmaktadr. Endls insanlar, alacak derecede olan zeka, akl, tenlerinin hafiflii ve renmeye yetenekli olmalaryla belirginleir.
105
bn Haldunun Tunus (Bat Afrika) doumlu ve Endlste yaam bir kii olmas, beslenme ve akl-zeka balantsndaki rnek verilen corafyalar konusunda objektifliini tartma konusu yapacak niteliktedir. Zira ona gre, Marip ehirlerinde yaayan ahali, evre blgelerde yaayanlardan akl ve ekil-suret ynnden stndr. Her ne kadar bu ehirlerde yaayanlar, bol katk tketiyor ve refah iinde yayorlarsa da, aldklar besinleri, bir takm lezzet ve nee verici baharat ve maddelerle harmanlayarak/terbiye ederek, yemeklerde oluabilecek arlk verici halleri giderip ylece yerler. Bununla birlikte ayn halkn tkettii besinlerin ounluunu, koyun ve tavuk etleri oluturur. Onlar semizlik vererek hamakata neden olaca iin katklarna tereya ilave etmezler. Bunun iin yemeklerinde rutubet azalr; dolaysyla aldklar yiyeceklerden dolay tende oluan kt artklar azalr ve hafifler. Bu beslenme eklinden dolay Marip ehirlerinin yaaylar ve vcutlar, kaba ve ho grnl olmayan ky halknn yaay ve vcutlarndan daha ince ve estetiktir. Sahrada yaayanlar arasnda ala dayanakl ve alkan olanlarn vcutlarnda ar ve hafif hibir tr artk bulunmaz.292
Bolluk ve Zhitlik
bn Haldunun bildirdikleri erevesinde, bolluk ve geniliin tendeki hal ve etkileri ibadet ve zahitlikte de mahede edilmektedir. Sahra veya ehir halkndan nefsini ve bedenini ala altran ve dnyev lezzetlerden uzaklatranlarn kendilerini dine ve ibadete verme konusunda, refah ve bolluk iinde yaayanlara oranla daha yksek bir durumda olduklar grlmektedir.
106
Din yaama hususunda gayretli olanlarn et, katk, hububat ve bitkilerden yaplan yemekleri ok yiyenlerin kalplerini sknt basm ve srekli gaflet ierisinde olduklar bilinmektedir. Sylenenler gstermektedir ki, ibadete dkn olanlarn ou, sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kt olanlardr. Bu itibarla genilik ve ktlk iinde yaayan bir ehir halknn halleri de birbiriyle benzerlik tamaz. Sahra ve kasaba ahalisinin ho nimetlerine sahip olanlarn ktlk zamanlarnda, kt bir yaayla yaayanlara oranla abuk ve ok ldkleri mahede edilmitir. bn Haldunun bildirdiine gre, Marip Berberleri, Fas ve Msr halklar bu grup ierisine girmektedir. l ve sahra insanlarndan, ounlukla hurma yiyenlerin; arpa ve zeytin yiyerek geinen Kuzey Afrikallarn; dar ve zeytinle beslenen Endlsllerin durumu bahsedilenler gibi deildir. Ktlk ve alk yllarnda bu blgelerin insanlarndan lenler nadir olmakla birlikte, evre blgelerde yaayan halklar byle deildir. Bolluk ve refah iinde yaayanlar, ounlukla katk ve yaa alm olduklarndan, barsak ve karnlar tabi rutubetten fazla rutubet elde ederek snrlarn zorlayanlar, alkanlklarnn tersine olarak az yemeye mecbur kalrlar, katk bulamazlar ve kaba yemekler yemee balarlar ise, vcutlar bir takm skntlara maruz kalr. Bu hali yaayanlarn barsaklar abuk kurur ve buruur. Zayf bir organ olan barsaklar hastalklara kar dayanakszdr. Byle bir hastalk ise, abuk ldrr. Beslenme ve salk ilikisinde bn Haldunun ilgin tespitleri bulunmaktadr. Ona gre alk zamanlarnda, lenleri alk ldrmez; gerekte onlar alm olduklar tokluk ldrr. Kstl katk ve az yala geinerek, bu hayata alm kimseler ise; tabi olan rutubetleri artmadan eski halini korur ve rutubetli-kt artklar arttran yiyecekler dnda her eit yemei vcutlar kabul eder. Bu insanlarnn yemeklerinin deimesi, barsaklarda kuruma (yubu-
107
set) meydana getirmez. Bolluk iinde yaayp her eit katk ve yiyecekleri yiyenlerin, alk zamanlarnda ok ldkleri grlrken; darlk ve zorluk iinde hayatlarn srdrenler, sa kalrlar, lmezler. 293
Riyazet Ehli ve Besin

bn Haldun, riyazet ve besin/beslenme ilikisini, ehlinin bildirdikleri erevesinde aktarr. Bu bilgilere gre, bir kimse ala dayanarak yemek yememeye kendini altrrsa, riyazet yoluyla yava yava ala alr. Bu konuda grmeyen ve bilmeyen kimselerin kabullenmesi g olaylardan bahsedilmektedir. Nefis, bir nesneye alrsa, o i nefis iin bir tabiat haline dnr. nk nefis her renge girer. Tabipler, alk helak edicidir. derler. Onlarn szleri, tamamen yemekten keserek a brakmak eklinde dnlmelidir. Bu durumda aln etkisiyle barsaklar kesilir, vcut helak edici hastalklara ak bir hale gelir. Ancak suflerin yaptklar gibi, riyazetle birlikte yemekler tedric olarak azaltlrsa, yaplan uygulama sal tehlikeye sokacak bir duruma sebep olmaz. Ayn ekilde eer riyazeti brakarak eski duruma dnlmek istenildiinde de, uygun olan tedric bir usl izlemektir. Aksi takdirde nceki haldeki gibi yemek yemee balamak, riayet etmeyen kimsenin hayatn tehlikeye sokabilir. Bu kapsamda bn Haldun, nadir bir takm olaylar da naklederken, krk gn ve daha fazla ala tahamml eden insanlar grdnden bahseder: statlarmz Sultan Ebu Hasann meclisinde bulunduklarnda Endelsteki el-Ceziretel-Hazra ile Runde ehirlerinden iki kadn getirilmi. Bunlar yllarca kendilerini a brakmlar, bunlarn bu hali ayi olduktan ve sultana duyurulduktan sonra, sultan bunlar katna
293 bn Haldun, Mukaddime, 212-213.
108
getirtmi (mahede altnda bulundurulduktan sonra) bu haberin doru olduu anlalmtr. Bu iki kadn lnceye kadar bu hallerinde yaamlardr. Arkadalarmzdan birounun, bir keinin st ile yaadklarn grdk. Bunlardan biri gndz veyahut iftar vaktinde az ile bu keinin stn emiyordu. Arkadamz on be yl bu hal zere yaad. Bunlardan baka da a yaayanlar oktur.294
Yiyeceklerin Trne Gre Karakterlerin Olumas

bn Haldun, alnan besinlerle karakterlerin ekillenmesi hususunda bir takm ilgin gzlemlerden bahseder. Ona gre, byk gvdeli ve kuvvetli hayvanlarn etlerini yiyenlerin ve onlarn ocuklarnn da vcutlarnn byk olduu mahede edilmektedir. Bu hal sahra ve ehir halknda grlmektedir. Deve eti ve style beslenenlerin ahlklar, dayankllk ve tahammllerine bu hayvann etkisi olmaktadr. Onlarn da ar yk kaldrmak ve g bakmndan, devede olduu gibi kuvvetli ve dayankl olduu bir gerektir. Barsak ve mideleri, salk ve kabalkta deve barsak ve ikembesi nispetindedir. Barsaklar zayflamaz, bakalarna zarar veren yemeklerin bunlara herhangi bir zarar sz konusu deildir. Bunlarn aldklar besinleri sindirmek zere stleen otu ve ham halinde ebucehil karpuzu ve stleen samg ve karbiyon yerler. Ancak bu zehirli maddelerin hibir yan etkisi bunlar zerinde grlmez. Hafif ve nefis yiyeceklerle beslenen ehir halk, bu maddeleri kullandklar takdirde hayatlarn kaybederler.295 Ziraat ve hayvanclkla uraanlar ile bu hususta tecrbeli kimselerin gzlemlerini nakleden bn Haldun, artc ifadeleri aktarr:
294 bn Haldun, Mukaddime, 213-214. 295 bn Haldun, Mukaddime, 214.
109
Ziraatle megul olanlar ve gzleri ile gren tecrbe sahipleri, deve tezei ile gbrelenmi ve terbiye edilmi olan topraklarda yetien hububat ile beslenen tavuk ve kaz gibi hayvanlarn yumurtalar zerine oturarak, bu yumurtalardan kan pili ve tavuklarn gvde ve kuvvet bakmndan dier pili ve tavuklardan stn olduunu sylerler. ok kere yalnz deve fks iine bu yumurtalar konulduunda son derecede byk gvdeli pililer meydana gelir. 296 Sonu olarak fazla besin tketen insan ve hayvanlarn, beslenme zellikleri vcutlarnda gzkr. Az besin almann ve perhiz yapmann kendine zg etkileri bulunmaktadr. u halde ok ve bol yemekler, tenlerde kt artklara sebep olmaktadr. Az yemek ve perhiz yapmak, vcudun ar rutubete maruz kalmasn nler. Dolaysyla az yiyen ve dengeli beslenenlerin, hal ve ahlklar da ll (itidal) olacaktr.297 bn Haldunun bize anlattklar, yaadmz an fizyolojik/ahlak hastalk ve marazlarnn kaynak ve kkenlerini daha belirgin bir hale getirmektedir. Modern zamanlarn insan, kapitalist ekonominin ve snr tanmayan edep ve haydan mahrum reklm lgnlnn etkisiyle, tketmek ve srekli tketmek, her ne pahasna ve ne olursa tketmek girdabnda boulmaktadr. lsz/ar tketim ve beslenmeyle birlikte, bunu yaam biim ve amac haline getiren insanlar, deer ve erdemlerden uzaklap, tatmin olmayan zevk ve hazlarnn klesi haline dnmektedir.
296 bn Haldun, Mukaddime, 215. 297 bn Haldun, Mukaddime, 215.
lah/Akn Kabullen(i)me Rz
lah ente maksud ve rzke matlub (Ey Allahm! Aradm Sensin, tm isteim Senin rzn kazanmaktr.) Tahammll olmann ve birbirini balamann, sknt, bela ve musibetlere dayanmann sabrn/snrlarn tketen modern hayat, kendisinin dndakileri tekiletiren bir insan modelini sunmaktadr. Bu model insan ki, gerekte kendisinin yabanclatnn farknda ve bilincinde deildir. Marazl bir konuma srklenen ada insan, bireysel ve ayn zamanda bencil ve her eyde kendini merkeze koyma hastalklaryla da kar karyadr. Byle bir hl onun Yaratan ile olan ban da ya tamamen koparmakta ya da zayflatmaktadr. Hsl ilah/akn kabullen(i)me olarak tavsif ettiimiz rz hl ve makm, insanlarmzdan uzaklamaktadr. u halde bu kaybolmaya ve yok olmaya yz tutan vasf=rz ne demektir? Rz hali, erdemli ve mutlu bir toplumda neyi ifade etmektir? Rz, ideal insana neleri kazandrmakta ve yokluunda ise neleri kaybettirmektedir? Murkebe, ii kolaylkla kabullenme, honut ve memnun olmak, kabul etmek, muvafakat, ltuf, kerem ve tevecch gibi anlamlara
111
gelen rz, terim bakmndan u anlamlara gelebilecek kadar zengin bir kavramdr: Tabiattaki lh kanunlar hkmn icra ederken itiraz etmemek ve szlanmamak, Tevekkln niha mertebesi, Rabbin takdiri karsnda kalbin nee iinde olmas, rdeyi terk etmek, Kinatta her eyin en mkemmel ekilde vcuda geldiini dnmek. Bununla birlikte rz, hakikat erbbn, Yaratandan ve Kurndan balayp telerin tesi alemlere kadar uzanan tefekkr ykl manalar deryasna gtrr ve benliini lh bende yok eder. Allahn kulundan rz olmas ve kulun da Allahtan rz olmas, rznn tek boyutlu olmadn anlatr.298 Akn Varlktan, sonradan yaratlan (hdis) varla gidi, mahluktan lah alemlere ykseli Rz, Yceler Ycesi ile onun ftratnda kan dkc olma zellii olan unutan/unutkan olarak halkettii varlk arasndaki mukaveledir. Dier taraftan rz, nefsin, Allahn ezeli bilgisiyle hakknda takdir ettiklerini isyan ve muhalefet girdabna batmakszn gnl holuuyla kabul etmesidir.299 Nitekim, Yce Allah, Vedd (ok ok Seven) isminin bir tezhr olarak yle buyurmaktadr: Allah onlardan rz olmutur, onlar da Allahtan rz olmulardr. (Beyyine, 8). Onu en ok rz olduu Kutlu Elisi Hz. Muhammed (s.a.v) de, Allahn rzsna ulaanlarn te lemdeki kavuacaklar nimetlerin bir ksmn haber vermektedir: Cennet ehli cennette meclis kurup oturduklar bir srada, birden cennetin kapsndan bir nr parlar, balarn kaldrdklar vakit
298 Abdlkerim Kueyr, Kueyr Rislesi (Tasavvuf lmine Dair), III. bask, stanbul 1999, 275, (73 nolu dipnot.) 299 hvn- Saf, Resilu hvnus-Saf ve Hullnil-Vef, ne: Butros el-Bustn, Beyrut trz, IV, 73.
112
Rablerinin kendilerini seyretmekte olduunu grrler. Hakk Tal: Ey cennet ehli, dileyin benden dileinizi! der. Cennetkiler: Bizden rz olmanz dileriz derler. Hakk Tel buyurur: Evim (olan cennet)e rzm sayesinde girdiniz. Ben size ikramda bulunacam, imdi bunun zamandr. Benden baka eyler dileyin Cennettekiler: Bunun fazlasn diliyoruz derler. Bunun zerine, yular yeil zmrtten olan krmz (yaratlm) soylu binekler getirilir. Bunlara binerek giderler. Bu binekler grebildikleri son noktaya kadar giderler. Hakk Sbhnehu ve Tal, zerinde meyve olan aalara, bunlara yaklamas iin emir verir. Ahu gzl gen kzlar, hurler gelirler ve derler ki: Biz solmak bilmeyen ter taze (sertlii olmayan yumuak) kzlarz, devamlyz, lmeyiz, iman ve kerem sahibi bir zmrenin eleriyiz.. (Tirmizi, Sfatu Ehlil-Cenne, 11, 15)300 nsan cennet nimetleriyle karlatracak olan rz, kulun almasyla elde edilir. Kulun rz mertebesine ulamasnn zorunlu art, onun Yaratandan rz olmas ve takdirine itiraz etmemesidir. Ancak belann acsn hissetmemek derecesindeki kaytszlk, rznn ruhuna uygun deildir. Rz, yalnzca Allahn hkmne ve kazsna isyan ve itiraz etmemektir. Bu noktada kula gereken, rz gstermekle sorumlu olduu kazya rz olmaktr. Hakikatte Allahn kaza (ve kaderi) olan her eye rz olmak, kula vacip olan bir husus deildir. Gnahlar ilemek ve Mslmanlara eza ve cefa vermek, bu tr rz gsterilecek hususlardan saylmamaktadr. Allahn en byk nimet kaplarndan birisi olarak rz, her kula nasip olan bir erdem deildir. Zira kendisine rz bahedilen kimse, en mkemmel rahatla kavumu ve en yce dereceden Allahn en yakn olanlarn makamna kavumu demektir. Bu anlamda rz,
300 Kueyr, Kueyr Rislesi (Tasavvuf lmine Dair), 275-276.
113
Allahn en muazzam kaps ve dnyann cennetidir. Ancak Allah, kulundan rz olmad mddete, kulun da Ondan rz olmas mmkn deildir.301 Kulun Rahmandan rz olmas ne demektir? Bu ifade kulun, nefsan arzularndan ve ihtiraslarndan syrlmas Rabbinden rz olmas anlamna gelir. Bu erevede rz iki ksmda gerekleir: Allah ile rz, Allahtan rza. Allah ile rz, onun idareciliine rz olmaktr. Allahtan rz ise, hkmetmekte (kaz) olduu her eye rz olmaktr. Nihayetinde rz, kalpte ve gnlde nee ve sevinten baka bir ey kalmayacak ekilde honutsuzluk marzn karp uzaklatrmaktr. Bunun iin insan, tm gayretini gstererek srekli bir ekilde rzy kullanmal, rznn onu kullanmasna frsat vermemeli ve zemin hazrlamamaldr. Aksi taktirde rzdan haz alma ve rzaya deer verme sebebi ile insan, tecelli eden hakikatlerden mahrum kalr ve bunun sonucunda mahcup duruma der. Ancak kul, Allahn rzsndan haz alp rahatn kalbinde hissetti mi, bu yaad hl, Hakk tem (uht) etmesine veya daha yksek makamlara kmasna perde ve engel olur. Dolaysyla esas gaye, rzdan haz alp tatmin olmakla kalmamaldr. Zir, rz, kalbin Rabbin hkmleri ile skn bulmas, kulun Allahn kendisi iin rz olduuna ve tercih ettiine muvafakat etmesidir. Bir baka deyile, tabiatta meydana gelen hadiselerden ikayeti olup da isyan etmemesi, hakkndaki ilh tercihi gnl holuu ile karlamasdr.
301 Kueyr, Kueyr Rislesi (Tasavvuf lmine Dair), 276.
114
Kul ne zaman rz mertebesine ular? diye Rbiatul-Adeviyyeye sorulunca, o u cevab verir: Allahn nimeti kadar, musibeti de kendisini memnun edince. (Kahrn da ho, ltfun da ho)302. Allahn kulundan rz olmas ve kulun da Rahmandan rz olmas eklinde tezhr eden rz, iinde saysz nimet ve ikramlar barndrr. Nitekim, Hakkn rzsnn hakikati, en gzel ekilde yaratt kulu iin sevap, nimet, keramet ve ikram bahetmesidir. Bu anlamda, Allahn rzs, Onun iradesinin tahakkuk etmesidir. Kulun rzsnn hakikati ise, Allaha koulsuz bir ekilde teslim olmas, emirlerini hakkyla yerine getirmesi ve kendisi hakkndaki hkmlerine itaat etmesidir. Dolaysyla Allahn rzs, kulun rzsndan nce gelmektedir. nk, kulun rzs, Yaratann rzsna baldr, O rza ile mukayyettir.303 Bu erevede kulun rzs, Allahn onun hakknda takdir ettii kazsnn iki trl tecellisi (vermesi ve vermemesi) karsnda kalbinin eit durumda bulunmasdr. Yani, kulun kahrn da ho ltfun da ho diyebilme mertebesine ulamasdr. Nihayetinde Ceml ve Cellin takdir ve yaratmasnda, kulun istikametten kmamas esastr. Bunun devam olarak hl ve ruh deiime uramayp, kahr ve ihsn karsnda aknlk krizine ve bataklna srklenmemelidir. Bu hali yaayan insan iin, ister ceml ve ltfun nuru ile aydnlansn, ister cell nr ile aydnlansn her iki hl bir olur; nr ile nr aynleir/ zdeleir. Elde edilen semere/haslat, Hakkn zuhuru ve tecellisi ve Hakktan gelen her eyin hayr ile kemlata ulamasdr.304
302 Kueyr, Kueyr Rislesi (Tasavvuf lmine Dair), 277. 303 Ali b. Osman Cllb Hucvir, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), haz: Sleyman Uluda, II. bask, stanbul 1996, 284. 304 Hucvir, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), 284-285.
115
Hakik rz, baz irfan erbabnca, Rahmden cenneti istememek ve cehennemden Ona snmamaktr. Yani rz, hangi hkm vki olursa olsun (ikbl veya bedbahtlk hali) szlanma hlinin ortadan kalkmasdr. Dnyay tek hayat olarak zannedenlerin aksine, rz, baz riflere gre, kaznn ac olmasndan kalbin sevin duymasdr. Belki de bunun iin Hak Tela, hakknda azna rz olup kanaat edene, gaye olarak grdnden daha fazlasn baheder.305 Rz, slm suflerinin gznde, farkl anlamlara brnr. te onlardan bazlar: Rza, kulun iradesini terk etmesidir. Rza, ilah irde hkmn yerine getirirken kalbin huzur ve skn iinde olmasdr. Rza, kaderin tecellleri karsnda kalbin nee iinde olmasdr. Rza, Allahn takdirini sevinle karlamaktr Rza, Allahn kulu iin ezelde yapt tercihe kalbin nazar etmesidir. Zira Allah kulu iin en hayrl olan eyi takdir etmitir Sufyn Serv: Allahm benden raz ol, diye dua edince orada bulunan Rabia, Kendisinden raz olmadn zattan senden raz olmasn istemekten utanmyor musun?, dedi. u iir, rz ve kanat ne gzel resmetmektedir: Rza ac eydir. Ac ey tatl grld zaman kanaat kadehinden yudum yudum iilir. Kul, rz halini gerekletirirse, bunun mkafat olarak grnmeyen lemde baz tevecchlere mazhar olur. Bunun sonunda bel yerine, ltuflar ltufu olarak bely Vereni doyumsuz bir ekilde tema eder.306
305 Kueyr, Kueyr Rislesi (Tasavvuf lmine Dair), 278. 306 Kelbz, Taarrufu (Dou Devrinde Tasavvuf), haz: Sleyman Uluda, II. bask, stanbul 1992, 152-153.
116
nsan, Hlkn ihtiyr ve tercihinin hikmetine vasl olursa, yani byle mertebeye ularsa, artk onun iin bireysel tercihinin nemi kalmayacaktr. Tabii ki, bu dereceye ulamak ok az kiiye nasip olur, sorumluluu da bir o kadar ardr. Ulalan mertebenin akibetinde kul znt ve skntlarndan syrlr ve hakik mutlulua ular. Bu hl, ancak huzur ve mahede aamasnda elde edilir. Zir, rz, hznleri yok eder, gaflete kar muafiyet kazandrr. u halde rz evresine ulaan kiiyi, ulat makam ve mertebe; dert ve skntdan kurtarr, gaflet girdabndan ekip karr, Hakktan ve hakikatten gayrs ile alakal olan dnce ve tasavvurlar kalpten siler, meakket zincirinden zd eder. Zir, kurtarmak ve hakik zgrle kavuturmak, rznn sfatdr. Rz ile ilgili muamelelerin hakikati ise, kulun Her eyi Bilenin (Alm) ilmine rz olmas ve kabullenmesi, bunun sonucunda btn hallerinde Her eyi Grenin (Basr) kendisini tema ettiinin bilin ve uurunda olmasdr.307 Hakkat erbabnca, rz muhabbetin sonucudur. nk seven, sevgilisinin yapt eye rz olur. Seven kii azap iinde dahi olsa, gnl sevgi ile d olur. Nimet iinde bulunsa dahi, bu ltuf onunla sevgisi arasna setre/engel olmaz. Nihayetinde Halkn ihtiyar ve iradesi karsnda kendi ihtiyar ve iradesi erir, tkenir ve yok olur.308 Bu hl tpk, k olann, aknn tesiriyle, sevgilisinin karsnda tm melekelerini yitirmesi gibidir. Ulalan mertebede, takdir edilen hkmler, kalp tarafndan sknetle mukabele grr ve kaderin acl sevinle karlanr: Rab olarak Allaha raz olan kii imann lezzetini tatmtr.(Mslim, mn, 56, bn Hanbel, I, 208). 307 Hucvir, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), 285. 308 Hucvir, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), 288.
117
Allah Tela, hikmeti gerei sevin ve neeyi rz ve yaknde; znt ve kederi de phe ve honutsuzlukta yaratmtr. (el-CmiusSair, I, 86).
Hulas, rza, kalplere ulaan ilmin salam ve sahih olmasdr. Kalp, ilmin hakikati ile kar karya kaldnda, ilim onu rzya doru kanalize eder. Rz ve muhabbet, korku/havf ve mit/rec gibi haller deillerdir. Zir bunlar dnyada ve ahirette de kuldan ayrlmayan iki hldir. nk, cennette de rz ve muhabbetten uzak (mstani) kalmak mmkn deildir.309 Nihayetinde yapp ettiklerimiz, u iki esasa dayanmaktadr: Onun senin iin yapt, senin de Onun iin yaptndr. Bunun sonucunda Ondan gelene rz olmak, kendi yaptnda da ihlsl olmak gibi iki bereketli ltuf ve ihsan ortaya kar. u soru ve cevab tm sylenenleri zetler mahiyettedir: Yahya b. Muza: Kul, rz makamna ne zaman ular? diye sorulduunda mumelelerinde kendisini u drt esasa balad ve verirsen kabul eder, vermezsen rz olurum. Beni terk edersen ibadet, davet edersen icbet ederim dedii zaman cevabn vermitir. 310 Sonu olarak; modernizm ve onun iki vastas bilim ve teknoloji inanlmas g ileri baarp hayatmz kolaylatrsa da, ac, dert, sknt ve zdrap ilk insandan beri varln korumaktadr. Bu olumsuz haller karsnda ada insann, mitsizlik, yeis, ve karamsarlk krizine girmeyip hem akl hem ruh hem de ahlk saln korumas, ancak rz mertebesine ulamasyla mmkndr. Vasl olunan dereceyle; Yaratan insandan rz, insan da Yaratanndan rz olacaktr.
309 Eb Hafs ihbeddin mer es-Shreverd, Avrifl-Merif (Tasavvufun Esaslar), haz: H.K.Ylmaz, . Gndz, stanbul 1990, 623. 310 Shreverd, Avrifl-Merif (Tasavvufun Esaslar), 624.
Hac Bekta- Velinin Gnl Dnyasnda nsan Sevgisi

Gelin Canlar Bir Olalm Anadolu corafyasnn gnl inaclar, asrlardr hem bu topraklara hem de zerinde yaayanlara hayat ve nefes vermi, ruh tamlardr. Bu yle canl ve dinamik bir ruhtur ki, insana insanln hatrlatm, hazzn ve kontrol altna alnamayan duygularn terbiye edilip gzelletirilmesini salamtr. te bu akl ve gnl mrebbilerinden birisi de, kk Orta Asya bilim ve hikmet merkezlerine dayanan fakat kendi tesiri ve dncesi yerel alanlarn dna kp evrensellemi kmil bir insan Hac Bekta- Velidir.
Peygamber Neslinden Bir Veli

Bekta geleneine gre Hac Bektan (. 669/1270) soyu, Hz. Aliye dayanmaktadr. Altnc imam Musa el-Kazm (.183/799) neslinden Horasann hkmdar olan Seyyid brahim-i Sni ile Hatem Hatundan Niabur ehrinde dnyaya gelen Bekta, Lokman- Perende adl bir mutasavvf tarafndan yetitirilmesinin ardndan Tr-
119
kistann byk eyhi Ahmet Yesevinin iareti zerine Anadoluya gelmitir. Krehir civarnda Sulucakarahykte yerleerek burada bir ok dervi ve halife yetitirmi ve bunlar eitli yerlere irat grevi ile gndermi, nihayet orada vefat etmitir. Geni kitleleri etkileyen Hac Bekta Kutbeddin Haydar, Hacm Sultan, Akakoca, Sar Saltuk, Karaca Ahmet, Osman Gazi, Alaeddin Keykubat, Krehir Emiri Nureddin b. Cece gibi bir ksm siyas ve suf liderlerle grmtr. Vilyetnme olarak tannan Menkb- Hnkar Hac Bekta- Veli, Bektaler iin Hac Bekta hakknda bilgilerin ana kayna bu kitaptr. zellikle Ahmed Yesevi ile ilgili anane ve menkbelerin Anadoludaki metinlerini ieren en eski yazl kaynak olmas itibariyle nemi byktr.311 Asl ad Bekta olan Hac Bektan babas, brahim-i Sni diye bilenen Seyyid Muhammed b. Musa Snidir. Yaad dneme yakn kaynaklarda ve vakfiyelerde de kendisinden daima Hac Bekta eklinde bahsedilmektedir.312 Bektaa Hac denilmesi, genliinde gsterdii bir keramete balanr: Hocas Lokman- Perende hacca gitmi, hac trenlerini ye311 Yaar Nuri ztrk, Tarihi Boyunca Bektalik, III. Bask, stanbul 1995, 54-56; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar Ankara 1991, 49-51, 112; Esat Coan, Hac Bekta Veli Makalt, Ankara, (trz), s. XXXIII-XXXV; Mehmet Erz, Trkiyede Alevilik, Bektalik, stanbul 1997, 53; Ylmaz Soyver, Sosyolojik Adan Alevi Bekta Gelenei, stanbul, 1996, 104; Abdlkadir Glpnarl, Vilyetname Menakb- Hnkr Hac Bekta- Veli, stanbul 1958, 99, 137; Akpaazade, Akpaaolu Tarihi, haz: A. Nihal Atsz, Ankara 1985, 195; Eflak, Ariflerin Menkbeleri, ev: Tahsin Yazc, IV. Bask, stabul 1986, I, 57; Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, stanbul 1980 166; A. Y. Ocak, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler (Metodolojik Bir Yaklam), II. Bask, Ankara 1997, 53; ayrca Hac Bekta Velinin eserleri iin bkz. Bayram Ali etinkaya, Bir Anadolu Ereni Hac Bekta Veli: Hayat, Eserleri ve nsan Anlay, CF Dergisi, say: 3, Sivas 1999, 348-350. 312 Akpaazade, Akpaaolu Tarihi, 195-196; Coan, Hac Bekta Veli Makalt, XX-XXI; Eflak, Ariflerin Menkbeleri, I, 56.
120
rine getirmi, Arafata ktnda yanndakilere Bugn arafe gn; bizim evde yemek piiriyorlardr. demi. Horasandaki Bekta- Veliye bu sz malum olmu; bir tepsiye yemek koyup bir anda tepsiyi Mekkede Arafata gtrm, halk bu olay duyunca, ona Hac Bekta el-Horasan demiler.313
Ahilikle Balants
Horasandan gelen Hac Bekta ile Anadoluda Ahiler diye adlandrlan ftvvet erbab arasnda birtakm balantlarn bulunmas doal bir olay olmakla birlikte; gerekten, Horasan Melmet ekolne mensup Mevlna gibi Hac Bektan da evresinde Ahi nvanl kiilere tesadf edilmektedir. Mesela, Hac Bekta Vilyetnmesi, Anadolu esnaf ve zanaatkrlarnn piri addedilen Ahi Evren ile Hac Bektan ok samimi iki dost olduklarn yazmaktadr.314 lk Hac Bekta sevenlerinin ahilikle ilgileri sebebiyle Bektalikteki tarikata giri ayini, eik pme, kuak balama trenleri, ayn kaseden erbet ime adeti, kyafetle ilgili teferruat, ayinlerde okunan dualar tamamyla ahilikten alnmtr.315
Osmanlnn Bekta Geleneine Saygs

Osmanl hkmdarlar Yenierilerin piri saylan Hac Bekta iin, trbesinin etrafna binalar yaptrmlar, vakflar kurmular, sebiller ina etmilerdir. Zamanla Hac Bekta Kekleri diye anlmaya balanan yenierilerin ortasnda daima bir Hac Bekta vekili bulunur; deien Bekta babalarnn tac yenieri aas tarafndan merasimle
313 Vilyetname, Glpnarl neri, 6; Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 50. 314 Vilyetname, Glpnarl neri, 50-123. 315 Coan, Hac Bekta Veli Makalt, XX-XXI; bkz. slm Ansiklopedisi, Seluklular mad., stanbul 1993, X, 402-403.
121
giydirilirdi. Bu iki tekilatn karlkl sempati ve ibirlii yapmas, II. Mahmudun 1826da yenierileri ilga ederken Bekta tarikatnn da kapatlmasna sebep olmutur.316
Gnl Sultannn Erdemleri ve Hayat Felsefesi

Hac Bekta- Veli, insancl davranarak mmin olmayanlar slmiyete sndrmaya alt ve bylece her trl ibadeti ho karlad. Ehli Beyt sevgisini, yaratlmlar ierisindeki tm sevgilerin en nne koyan Gnl nsan, bu ak tm insanlarn kalbine naketti. Trk diline canllk vererek, dualarn Trke yaplmasn devam ettirdi. Sohbet toplantlarnda ilahiler ve nefesler okunmas adetini srdrd. eref ve namusa nem verdi. Din kardelii esasndan hareket ederek, insan sevgisini yayan Hac Bekta din ve vatan sevgisi zerinde de durdu. Allah iin ve yurt savunmas iin fedakarlk yaplmasn istedi. Bunun iin ehitliin manev derecesini hadislere uygun olarak vd.317 Misafirperverlik zerinde de duran Hac Bekta- Veli, insan gnln incitmenin sakncalarn ve komu hakknn nemini dile getirmitir. Byk veli, hakszlk ve zulm yapanlar sohbetlerinde ikaz ederek, toplumsal dayanma ve yardmlamay kurmaya alt. Ksknlerin barmasn ve helallemesini toplumsal prensip haline dntrd. Tembellik ve miskinlii yererek, tasavvufun inceliklerini cemiyet iinde iledi. slmiyeti, hakikat ve marifeti aklad. Haramdan saknmay, gnl ve niyet temizliine arlk verdi. slmiyeti, eski Trk gelenek ve grenekleriyle uzlatrarak sunmaya alan Hac Bekta, Kuran yolundan da asla ayrlmad. Kendisi hakknda ok yazlar yazlp farkl yorumlar yapld. Belki bunun bir sonucu
316 Coan, Hac Bekta Veli Makalt, XXIX. 317 . Agah ubuku, Trk slm Kltr zerinde Aratrmalar ve Grler, Ankara 1987, 213.
122
olarak kendisine ait olmayan dnceler ona ml edildi. Tm bunlara ramen byk mutasavvfn fikirleri, zaman ierisinde slm corafyasnn byk bir ksmn etkiledi.318
nsan: bid, Zhid, rif, Muhib

Hac Bektan Makltnda byk sufinin insanlar iin hangi sfatlar kullandn, insanlar ka gruba ayrdn, onlara nasl hitap ettiini ve neler tavsiye ettiini grmemiz mmkndr. Hac Bekta eserine, insanlarn drt eyden yaratldn ve drt grup olduuna iaretle balar. O bundan sonra, insanlarn din yaay ve manevi mertebe bakmndan srayla her birini katederek bir st mertebeye ulat zaman nceki halini terk edemeyecei drt dereceye ayrmakta; bunlar iin bid, zhid, rif ve muhib sfatlarn kullanmaktadr. Hac Bektaa gre eriat, neyin haram ve helal, neyin de temiz veya pis olduunu gsteren dn hkmlerdir. Onun bu szlerinden anlalaca gibi, bir kiinin manevi mertebe bakmndan ykselmesi iin ncelikle eriat yolunu tutmas gerekmektedir. Byk zat, bidler diye isimlendirdii kiilerin avm olduunu, bunlarn kendilerini tam olgunlua eritiremedikleri iin birbirlerini incitebileceklerini, birbirlerine kar kibir ve kskanlk gsterebileceklerini belirtmekte dman olabileceine de dikkat ekmektedir. O, bir taraftan bidlerin faziletlerini sralarken, dier taraftan onlarn zaaflarn da ortaya koymaktadr.319 Zhid olan insanlar tantrken, onlarn asln atee benzeten Byk Veli, bu taifeyi, gece gndz ibadet edip, korku ve umut arasn318 ubuku, age, 213-214; ayrca bkz. Coan, Hac Bekta- Veli Maklt, 3-4, 7-9, 14, 16, 29, 45, 112-121. 319 Coan, age, 4.
123
da bulunan; nereden gelip nereye gittiklerini bilmeyen kimseler olarak tasvir etmektedir. Ona gre, bu guruptaki insanlar, bulunduklar makama kendi abalaryla gelmilerdir.320 Dier taraftan rif olan insanlar tasvir ederken, zhidlerden farkl olarak, onlarn asln suya benzeten Hac Bekta Veli, bu gruptaki insanlarn ilerinde ne ktlkten ne de pislikten hibir eyin bulunmadn sylemektedir. O, suyun aslnn da yeil cevher olduuna, bu cevherin aslnn da Allahn kendi kudretinden olduuna inanmaktadr.321 Burada Hac Bekta, riflik mertebesine ulam kiinin artk dnya ve ahiret endiesinden uzaklam olduunu; kendisinin derin derin Allah dnerek, manev mertebesinin ykselmesini beklemesi, istediini sadece Allahtan istemesi ve mitsizlie dmemesi gerektiini belirtmektedir. Hnkar Hac Bekta, muhiplerin szlerinin hakikatini, insann kendi iinde olduunu, baka yerde aranmamas gerektiini dnmektedir. Zira, ona gre, -sufilerde olduu gibi- kendisini bilmeyen bir insann, Rabbini bilmesi mmkn deildir.322 Hac Bekta- Velinin insanlar belli bal drt gruba ayrarak, tantrken kulland bid, zhid, rif ve muhip kelimeleri, tasavvufi kaynaklarda tasavvuf ehli iin kullanlan tabirlerdir.323 Kuran- Kerimin de iaret ettii gibi tasavvuf ehlinin kastettii dereceleri324 anlatmak iin kullanlan eriat, tarikat, marifet ve hakikat tabirleri de mutasavvflar arasnda, sufinin ulat manev mertebeyi mteselsil
320 Coan, age, 6-7. 321 Coan, age, 10. 322 Coan, age, 13. 323 Hayrani Altnta, Tasavvuf Tarihi, Ankara, 1986, 4; ztrk, Tarihi Boyunca Bektalik, 116-117. 324 Bkz. Mehmet Bayrakdar, Tasavvuf ve Modern Bilim, stanbul 1989, 37-41.
124
olarak ifade eden stlahlardr ki, Hac Bekta dncesinde bu kavramlar nemli bir yekn tutmaktadr.325 Anadolu ereni, zikrettiimiz sfatlarla and drt grup insann yerine getirmekle mkellef olduu grevleri belirtirken de esas olarak slm Dininin temel prensiplerini ortaya koymutur. stadn insanlar iin kulland vasflardan biri de kil yani akll sfatdr. O akll kiinin bekisinin bulunduunu, bu bekinin gnlden rzay ve dnya sevgisini karacan, eytann da bu erdemden (sabr, haya, kanaat) korktuunu ifade eder.326 Hac Bekta, insanlar iin baz tabirler kullanmaktadr ki, bunlar herhangi bir grup, derece ve mertebe ifade etmeden her trl insan iine alan tabirlerdir. Hac Bekta, Makltnda Hz. Adem ve insann yaratl hakknda uzun uzun aklamalarda bulunmutur.327 Ancak biz bu husus zerinde younlamayarak onun insann eitli zellikleri hususundaki dncelerine dikkat ekeceiz. Bu erevede Trk Sufisi, insann yaratlm tm varlklarn en stn olduunu bildiren ilah retiyi, bir kez daha hatrlatmaktadr.
Yaratandan tr nsan Sevmek

Hac Bekta dncesinin ulat son nokta, Allahn kendisini akl, bilgi ve gnl ile donatt insandr.328 Veli, kul ile Tanrnn ya325 Meydan Laraousse, Bekta mad., II, 250. 326 Ali Ylmaz, Hac Bekta- Velinin Makltnda nsanlar in Kulland Sfatlar ve Hitap ekilleri, Din retimi Dergisi, say: 18, Ankara, 1989, 89. 327 Bkz. Coan, Maklt Hac Bekta- Veli, 84-92,97-104; Mehmet Aydn, Hac Bekta- Velide Dn Boyut, Atatrk Kltr Merkezi Dergisi (Trklerde Hogr zel Says II), Ankara 1996, 551-552. 328 Flal, Trkiyede Alevilik Bektalik, 176; Bkz. Coan, age, 15-16, 34, 45, 51, 63, 69, 71, 103.
125
knln nemseyerek, mncat adn verdii ve Allaha Onu gryormu gibi kulluk etmenin gerekliliini ifade eden hadisin, insanlarca rehber klnmasn gndeme getirmitir. Ona gre insann, alap Tanrya kendilerinden, kendilerini de alap Tanrdan bildiklerini syleyen muhiplerin, rif ve klarn, ksaca kmil velilerin yolunda olmas gereklidir. Bunun iin insan, her eyden nce iini tertemiz klp d grne nem vermemeli, tevazu sahibi olmal, yetmi iki milleti ayplamamal, btn yaratlmlar Yaradandan tr sevmesini bilmeli, onlara kar hogrl ve emin olmal ve daima mnacat, ak ve evkle Allah ile bili-bulu iinde bulunmaldr.329 Gnl insan Bektaa gre kmil insan, her eyden nce i dnyas kirlerden arnm insandr. O, mkemmel insan olma yolunda d grne hibir deer vermemektedir. Trk mutasavvfnn bu anlay, Horasan diyarndaki Melmet ocann rn olarak kendisini gstermektedir. Melmet anlay ki Bektan kiiliinin dinsel ynn oluturuyor Trklerin mert, sevecen fakat grnd gibi olmay esas alan karakterleriyle de uyumu ve bu kaynama, hem Hac Bektada hem de Yunusda zirveye ulamtr. Bu Anadolu erenine gre din, iman ve insanln z, i ve dn ayn olmasdr. Unutulmamaldr ki, Hac Bekta doup, yetitii topraklardaki eitli milletler ve Arap mirasnn karm ile Anadoludaki Grek ve Bizans karmn slm Kltryle kaynatran bir kiilik yapsna sahip olmutur. O, insana ve insanla baknda btn dar ve pein fikirlerin stne km, btn insanlar sevmeyi, bakalarn ayplamamay insan olmann koulu olarak kabul etmitir.330 Hac Bektan dncelerine baktmzda, onun insanlarn varlk yapsn, ruh vasflarn iyi bilen ve bunlar zmseyen bir suf, bir gnl filozofu gibi olduunu grmekteyiz. O, insan bilen, alan,
329 Flal, age, 177. 330 ztrk, Tarihi Boyunca Bektalik, 118.
126
inanan bir varlk olarak ele alm; insanln ulamak istedii mkemmel olmann yolunu gstermi bir kiilie sahiptir. Eserlerinde, olgunlua ulamann yntemlerini ve usullerini takipilerine gstermi; insanlarn zelliklerinden hareket ederek, onlar snflandrm ve davranlar, dnceleri ayn olanlar bir grup altnda toplamtr. u halde, Hac Bekta- Veli, iyi bir mutasavvf, dine bal; btn tarikat ve dncelerden uzak iyi bir Mslman; Trk slm kltr ve fikir hayatna byk hizmetleri gemi ve ok sayda gnl insan yetitirmi byk bir dnrdr.331 Onun dnce ve felsefesi, yzyllardr tkenmeyen ve tketilemeyen ebed hikmetlerle yorulmu kesintisiz bir izginin kutsal halkalarndan birini oluturmaktadr. Hac Bekta, incinse de incitmeyen bir insan model olarak sunmaktadr. Bu kmil ve erdemli ideal insan, fayda, kar, haz ve benliin kapanna kslm modern zamanlarn insan deildir. Bilakis onun iaret ettii insan, marifet ve hakikat nuru ve ruhuyla bezenmi, z szyle hemhal olmu gnl insandr.
331 Bkz. Ylmaz, Hac Bekta- Velinin Makltnda nsanlar in Kulland Sfatlar ve Hitap ekilleri, 92-93.
Sevgi-Bar (slm) ve Toleransn Elisi Hz. Muhammed

Sevgi Peygamberine gnderilen Kadm Kelam, onun misyonunu (Ey Muhammed!) Biz Seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik332 szleriyle btn kinata ilan eder. Bu evrensel hitabn muhatab Allahn Sevgilisinin (Habibi) sevgi szleri ise, gerekten her biri insanlk iin birer evrensel ilkeler manzumesi eklinde tezhr etmektedir.
En Sevgiliden Sevgi Szleri

Mminler; birbirlerini sevmekte, birbirlerine merhamette, birbirlerine efkat gstermekte tek vcut gibidir. O vcudun bir organ rahatsz olursa, dier organlar da ac ekip uykusuz kalr.333 Mslman kimse, bir kii ile slm kardei olduu zaman, onun ismini, babasnn ismini ve kimlerden olduunu sorsun. nk byle yapmak, sevginin artmasn salar.334
332 Enbiya, 107. 333 Buhari, Edep: 27; Mslim, Birr, 66 (hadis no: 2586); Ahmed b. Hanbel, IV, 270. 334 Tirmiz, Zhd, 54.
128
Biriniz kardeini (Allah iin) seviyorsa ona sevdiini sylesin.335 Ancak sevdiini ll sev! nk o (sevdiin) bir gn nefret ettiin kii olabilir. Nefret ettiinden de ll olarak nefret et! nk o bir gn sevdiin dostun olabilir.336 Allah bir kulunu sevdii zaman, Cibrili arp Ben falan kulumu seviyorum, sen de onu sev! der. Cibril de onu sever ve sonra (Cibril) gk yznde yle seslenir: Allah, falan kimseyi seviyor, siz de onu sevin! Bunu mteakip tm sema ehli onu sever. Sonra o kul yeryznde de herkes tarafndan sevilip kabul grr. Bir kulundan da nefret ettii zaman, Cibrili arp yle der: Ben falan kulumdan nefret ediyorum, sen de nefret et! Hemen Cibril de ondan nefret eder, sonra gkte yle seslenir: Allah falandan nefret ediyor, siz de nefret edin! Bunun zerine gk ehli ondan nefret ederler. Sonra yeryzndeki tm varlklar da ondan nefret ederler.337 Peygamberimiz de yle dua buyurmutur: Ya Rab beni senin muhabbetinle ve seni sevenleri sevmekle ve senin muhabbetine beni yakn eden eyi sevmekle de bahtiyar eyle ve muhabbetini bana souk suyu sevmekten daha sevgili kl.338 Hz. Peygamberin bu gzel duasna, deta cevaben Allah Tela yle hkmetti: Benim rzam iin birbirlerini sevenlere, benim iin bir araya gelenlere, benim iin birbirlerini ziyaret edenlere ve benim iin birbirlerine yardmda bulunanlara sevgim vacip olmutur.339
335 Ebu Davud, 122 (hadis no. 5124); Tirmiz, Zhd, 54 (Hadis no: 2393); Drim, Edep, 113; Ahmed b. Hanbel, IV, 130. 336 Tirmiz, Birr, 59. 337 Buhar, Edep, 41, Halk, 6. 338 Tirmiz, Davt, 72. 339 Muvatta, ir, hadis no: 16, c. 2, 953, 954.
129
O halde amellerin en stn, Allah iin sevmek, Allah iin nefret etmektir. nk iman etmedike cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedike de iman etmi olmazsnz!340
Sevginin Elisi
Peki neden Sevgi Peygamberi Hz. Muhammed? nk; tarih boyunca, Batda, Peygamberimiz ve slm dini artl, belirli n yarglarla ve iftiralarla anlatlmtr ve bu durum devam etmektedir. Tabii ki bunun bir takm din ve siyas sebepleri vardr.341 Mesela; Hz. Muhammed, srekli kl ve sava peygamberi, slam da sava ve kl dini olarak sunulur. Dier taraftan bir slm lkesi atom bombas rettiinde bu silah slm bombas olur342; ancak bir Hristiyan veya Yahudi lke bu silah imal ettiinde bunun ad Hris340 Buhar, man, 1, 7; Mslim, man, 71, 76, 93; Eb Davud, Edep, 142; Tirmiz, stizm, 1, Kyamet, 59; Nes, 19, 33; bn Mce, Mukaddime, 9; Drim, Snnet, 2, Rikk, 29; Ahmed b. Hanbel, III, 176, 206, 307, 351, 373, 375, 378, 389; IV, 233, 336; V, 146. 341 Bu nyarg, nefret ve iftiralarn din ve siyas sebepleri iin bkz. Bkz. Edward W. Said, Orientalism Western Conceptions of the Orient, IV. edition, England 1995; Maxime Rodinson, Hazreti Muhammed, ev: Atilla Tokatl, stanbul 1980; John I. Esposito, Glenen slmn Yanklar, ev: Erol atalba, stanbul 1989; Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations? Foreign Affairs, 72; 3, Summer 1993; S. P. Huntington ve dierleri, Medeniyetler atmas, derleyen: Murat Ylmaz, II. bask, Ankara 1997; Olivier Roy, Siyasal slmn flas, ev: Cneyt Akaln, II. bask, stanbul 1995; Harald Mler, Kltrlerin Uzlamas, ev: Ali imen, stanbul 2001; Ahmet Davudolu, Batdaki slm almalar zerine, Marife, say: 2, K 2002; inasi Gndz, Kresel Sorunlar ve Din, Ankara 2005; Mahmood Mamdani, yi Mslman Kt Mslman (Amerika, Souk Sava ve Terrn Kkenleri), ev: Sevin Altneki, stanbul 2005; Karen Armstrong, Tanrnn Tarihi, ev: O. zel, H. Koyukan, K. Emirolu, Ankara 1998, 181-215; K. Armstrong, Muhammad, a Western Atttempt to Understand Islam, London 1991, San Fransisco 1992; Bilal Sambur, Kresel Kyde slm, slmiyt c. VI, say: 2, 2003, 77-86. 342 Bilindii zere, bir dnem Pakistann rettii atom bombas iin byle bir sylem kullanld.
130
tiyan veya Yahudi Atom bombas olmaz. Yani olumsuzluklar ve yanllklar veya byle olmaya msait haller, slma fatura edilir. Ancak baar ve stnlkler sz konusu olduunda, olay mmkn olduunca slmdan ve Mslmanlardan yaltlm bir halde insan alana ekilerek sunulur. Bunun gibi slm dinini referans alarak acmasz terr ve bombalama fiillerini gerekletirenlerin eylemlerini, bilin altnda kllenmi ama ve niyetlerinin bir sonucu olarak slm/slmc terr olarak tanmlamak ve sunmak hem slma hem de milyonlarca Mslmana yaplan en byk hakszlk ve zulmdr. nk, byle olaylar slm ile zdeletirilirse, srailin, din ierikli siyas hedeflerini gerekletirmek iin Filistinlilere kar yapt saldrlar Yahudi terr, ABDnin 11 Eyllden hemen sonra Hal seferlerini balataca (dil srmesiyle) Irakta yaptklarn ve bunu yapan iktidarlarn da byk lde Evanjelik Hristiyan sylemi343 ile hareket etmesini de Hristiyan terr olarak nitelemek mmkndr.344 Dolaysyla terr gerekletirenler, her dinin mensuplar ierisinden kabilir. Gemite olduu gibi gnmzde de bunun rnekleri grlmektedir: Oklahoma Cityde (ABD) iinde ocuk yuvas da bulunan bir devlet binasn havaya uurup (19 Nisan 1995) 168 kiinin lmne sebep olan Timothy McVeigh Hristiyan idi ve eylemini de inanlar uruna yapmt. Filistinin el-Halil kentindeki brahim Camiini basarak cemaati kuruna dizen (25 ubat 1994) Dr. Baruch Goldstein da inanl bir Museviydi; tpk babakan zak Rabini ldren (4 Kasm 1995) gen Yigal Amir gibi.345
343 Bkz. smail Vural, Evanjelizm (Beyaz Sarayn Gizli Dini), stanbul 2003; Erhan Bayurt Dindar Semen Busha Neden Yneldi?, Aksiyon, say: 518, (11 Temmuz) 2005. 344 Ahmet Hikmet Erolu, Farkl nanc Tehdit Olarak Alglamann Sonucu: Engizisyon Terr, Din Aratrmalar, c. 7, say: 20, Eyll-Aralk 2004, 99. 345 Fehmi Koru, Tarih Misyon, Yeniafak, (10 Temmuz ) 2005, 12.
131
Nitekim gerek faillerinin kimler ve hangi glerin olduu hl mehul olan 11 Eyll faciasndan sonra, Amerika ve Avrupada, bu korkun eylem, bar (selam) dini olan slma ve mensuplarna ml edilerek slm ve Mslman aleyhtarl iin bir malzeme olarak kullanlmaktadr.346 Bu erevede kastl ve bilinli olarak Batda gndemde tutulan slamc terristler, kan iici kktenci Mslmanlar, terr dini, katil Muhammed gibi sloganlarnn n alnamamaktadr. Burada bir parantez ap ana konumuz olmamasna ramen bu yaznn kaleme alnma gerekelerinden birisi olduu iin bir noktaya dikkat ekmek gerekmektedir ki o da udur; Batda, zellikle ABDdeki yazl ve grsel medyann slm, Mslmanlar ve Hz. Muhammed konularnda maniplasyona ne kadar ak olduunu ve bunlarla ilgili haberlerin kimler tarafndan nasl ekillenip ambalajlandn, Edward Said bir aratrma ve inceleme rn olan nemli eserinde tm plaklyla ortaya koymaktadr.347 Mslmanlar olarak unun da farkndayz ki, kastl olarak gndemde yer bulan yukardaki benzeri sloganlar dnyada baka hibir din ve mensubu iin kullanlmamaktadr. Konu, dnlmesi ve zerinde dikkatle durulmas gereken bir husus olarak karmza gelmektedir. u halde gerekten slm kan, sava, yok etme dini ve onun Peygamberi zalim ve acmasz bir insan mdr? Bu sorunun cevabn almamzn banda aktardm szlerinin yannda Allahn Son Sevgili Elisinin uygulama ve yaantsnda aramak gerekmektedir.
346 Bkz. Gndz, Kresel Sorunlar ve Din, 9-25; Mamdani, yi Mslman Kt Mslman (Amerika, Souk Sava ve Terrn Kkenleri), ev: Sevin Altneki, stanbul 2005; Leonard Swidler, Yahudi-Hristiyan-Mslman Diyalogu 11 Eyllden Sonra Mutlak Bir htiya, ev: A. Dursun Karaca, slmiyt c. V, say: 3, 2002, 87-98; Ahmed Demirhan (derleyen), ABD, Terr ve slam: 11 Eyll zerine, Ankara 2001; Greg Bankoff, Regions of Risk: Western Discourses on Terrorism and the Significance of Islam, Studies in Conflict and Terrorism, 2003 (26), 413-428 (Risk Blgeleri: Batnn Terr zerine Grleri ve slmn Yeri, ev: ahin Grsoy-Hakk Karaahin, Din Aratrmalar, c. 7, say: 20, Eyll-Aralk 2004, 377-386). 347 Bkz. Edward Said, Haberler Anda slm, ev: Alev Alatl, stanbul 1984.
132
slmla birlikte kabileler ve fertler arasnda bazlar uzun yllardan beri sregelen kavgalar byk apta nlenmitir. Ancak zaman zaman eitli sebepler yznden Mslmanlar arasnda huzur bozucu ihtilaf ve ekimeler kt da olmutur. Hz. Peygamber bu tr olaylar chiliye zihniyeti olarak deerlendirmi ve annda nlemeye almtr. Peygamberimizin kk ehir-Devleti genilemi ve on yl sren siyasal ve sosyal almadan sonra, son nefesini verdii srada 3 milyon kilometre kareden fazla bir alana yaylmtr. Bu alan Rusya hari, Avrupa byklnde ve o zaman zerinde milyonlarca insann yaad bir alandr ve fethi, sava alannda dman saflarnda 250ye yakn kiinin ldrlmesine ml olmutur. Mslmanlarn kayb, on yllk bir dnemde ortalama ayda bir ehittir. nsan hayatna verilen bu deer, insanlk tarihinde esizdir.348 Burada ilgin bir durumla karlamaktayz ki, o da udur: Peygamberimizin yaad zaman diliminde yaplan 9 nemli savata, dman kaybnn toplam 216, Mslmanlarn kayb ise 138dir.349 te bu kadar az kaypla, slm bu kadar geni bir corafyaya yayan Sevgi Peygamberi Hz. Muhammedin hayat: Kolaylatrnz, zorlatrmaynz. Mjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz.350 ilkesi zerine kurulmutur. Sevgi ve Bar Peygamberinin hayat felsefesini ortaya koyan bu evrensel ilke de, Batdaki bir takm ideolojik ve dinsel takntl kii ve kurulularn Hz. Peygamber hakkndaki dncelerinin ne kadar bilimsellikten uzak, nyargl, tutarsz ve maksatl olduunu gstermektedir.
348 Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Savalar, ev: N. Erin Yurter, stanbul trz., 12-13. 349 Hamidullah, age, 12-13 (1 nolu dipnot). 350 Buhar, Meaz, 60, Ahkm, 22; Drim, Mukadime, 24.
133
Sevgilinin Sevgi Dini

Sevgi dini slmn yanl anlalmasnn ve anlatlmasnn nne gemek iin, onu btn insanla gnderen Yce Allahn isimlerini, bu Son Dine artl bakanlara bir kez daha hatrlatmakta fayda olacaktr. Ancak biz burada konumuzun snrlarn zorlamadan Allah Tealnn birka ismini ne karacaz. Allahn Gzel simlerinden birisi, el-Vedd, yani ok ok Seven, ten/Gnlden Sevendir. Bu balamda Kurnda sevgiyi anlatan bir ok ayet vardr; mesal, Allah bir kavmi getirir ki onlar sever ve onlar da Onu sever.351 Gerekte benim Rabbim, balayandr, ok ok sevendir (Vedd)352 ayetlerinde olduu gibi, Allahn, ok merhametli ve ok balayc olmas yannda, ok seven de olmas, Mslmanlar iin phe gtrmeyen bir hakikattir. Hz. Peygamberin Allahn emirlerini dinlemesi dahi, onun Allah sevgisiyle ilikilidir; Kutsal Kitabmz De ki: Eer siz Allah seviyorsanz bana uyun ki Allah da sizi sevsin.353 buyurur. Hz. Peygamberin lakaplarndan birisi, genellikle Allahn Dostu diye evrilen, ama Allahn Sevdii anlamna da gelen Habbullahtr.354 Hristiyanlkta Tanr Sevgidir denilir ve ounlukla bu adan slm, sevgiden yoksun bir Tanr anlayna sahip olmakla eletirilir. Halbuki O (Allah) ok balaycdr, ok sevendir.355 stelik Yce Allah bu affedici olduunun da bilinmesini de ister: Kullarma, benim, ok balayc ve pek esirgeyici olduumu haber ver.356
351 352 353 354 Mide, 54. Hd, 90. l-i mrn, 31. Seyyid Hseyin Nasr, slmn Kalbi, ev: Ahmet Demirhan, III. bask, stanbul 2002, 129. 355 Br, 14. 356 Hicr, 49.
134
Bu balamda, Ortaa dneminden, nl Musev bilge ve air Abraham bn-i Ezrann gzlemlerini anmak gereklidir; Abraham, yle yazmt: Mslmanlar sevgi ve ak Hristiyanlar sava ve Grekler erdem ve desise Hintliler mesel ve bilmece srailoullar da Ev Sahiplerinin Rabbine arklar syler.357 slm, Allahn ok Seven olduunu bildirir; ayn zamanda bu, onun lh ve Gzel simlerindendir (Esml-Hsn). Ama yine slm, Allah yalnzca sevgiyle zdeletirmez. nk O, ayn zamanda Bilgidir ve Iktr, Adalettir ve Celldir; tpk Bar ve Ceml olmas gibi; hibir zaman sevgisiz ve merhametsiz deildir. Onun Sevgisi, evrenin yaratlmas ve Onunla ilikimiz iin temeldir.358 Kurn ve dolaysyla slmn insanlara sunduu ve tantt ilah, sevgi, merhamet ve balamada esiz ve tek olan Allahtr.
Mutluluk ve En yiyi Sunan Peygamber

Allahn en ok sevdii ve Onun iin evreni, lemleri yaratt insan, Hz. Peygamber ve onun Ehl-i Beytinin hayatlarnda saadet, nee, znt yani ini ve klar olmad dnlmemelidir. Peygamberin aile hayat bir insann hayatnda olmas gereken btn haller ve olaylarla dolu bir yaam fotorafn sunmaktadr. Peygamber alt, abalad, ibadet ettii gibi uyurdu da, bazen yerdi, bazen gnlerini a geirirdi, oru tutard, bazen mut357 Nasr, slmn Kalbi, 129 (Naklen; Bernard Lewis, Music of a Distant Drum, Princeton, NJ; Princeton University Pres 2001, 193) 358 Nasr, age, 130.
135
lu, bazen hznl idi, mfik olduu kadar baz durumlarda katlk gsterirdi. Ksaca, hayatta bulunmas mmkn btn insan ynler, evinde Onun tarafndan da yaanmtr. Ancak, Peygamber ile dier insanlarn hayat arasnda bir fark gsterilecekse, o da Hz. Peygamberin hayatnn btn Mslmanlara, hatta btn insanlara model olmasnda aranmaldr. Onun hayatnda tabi snrlar aan hibir ey olmamtr. Byle bir hl olmusa, daha alkanlk halini almadan Yce Allah mdahale etmitir.359 Mslmanlar iin Hz. Peygamber, lml bir insandr; ama ayrca Allahn en mkemmel yaratt ya da slm sflerin dedii ekliyle el-nsanl-Kmildir, yani Mkemmel nsandr. Bu konuda bir Sf iiri yle der: Muhammed bir beer, ama dier beerler gibi deil Daha ziyade bir yakut o; dier insanlar ise sadece ta gibi.360 Her Mslman iin Hz. Peygamberin tarafndan sahip olduu bir erdem ve faziletler sahibi olmak ve ona benzemek bir ideal ayn zamanda bir hedeftir.361 Bundan dolay, Mslmanlar iin Hz. Peygamber, kendine kar kat, tekilerine kar da cmert, yardmsever ve balayc demek olan ruh soyluluunun ve yce gnlllnn mkemmel ve tartmasz modelidir.362 Bunun yannda Peygamber ak, btn Mslmanlarn kalbinde bir muhabbet younluu meydana getirir. Dolaysyla bu ak, Allah ak iin anahtardr; nk Allah sevmek iin, ncelikle Allah bizi sevmelidir ve Allah da elisini sevmeyen birini sevmez.363
359 Afzalurrahman, Sret Ansiklopedisi, ev: Komisyon, II. bask, stanbul 1996, II, 262. 360 Nasr, slmn Kalbi, 31. 361 slm filozofu Eb Nasr Frb (870-950) iin de bir insan olarak Hz. Muhammed, peygamberlik ve filozofluu (hakm) kendisinde toplam insanln en stn mertebesinde ve mutluluun en yksek derecesindedir. Bkz. Frb, Kitbu ri EhlilMednetil-Fzla, VI. bask, haz: Albert Nasr Ndir, Beyrut 1991, 125-126. 362 Nasr, age, 35. 363 Nasr, age, 35; bkz. l-i mrn, 31-32.
136
Mslmanlarn hayatnda sevgi, Allahn Hz. Peygambere ve Hz. Peygamberin de Allaha sevgisi gibi modelle ekillenir. Beer varlklar iin, Allah sevgisi, Peygamber sevgisini beraberinde getirir ve Hz. Peygamber ile onun manev miraslar olan Allah dostlarn sevmek de, Allah sevgisinin zorunlu bir sonucudur. stelik, insanlar iin doal olan bir ok sevgi dzeyi vardr; romantik sevgi, ocuklar ve ebeveyni sevmek, sanat ve doada gzellii sevmek, bilgi sevgisi ve hatta iktidar, servet ve hret sevgisi; ancak bu son sevgiler dnyaya ynelik madd bir kazanm olduundan, ruhun gelime ve olgunlamasndaki katks azdr. Dolaysyla slm bak asnda, btn dnyev sevgi, Allahda olmaldr ve Allah sevgisinden ayrlmamaldr; Allah dlayan ve Ondan yz eviren her sevgi, ruhu harabeye evirir. Nitekim slm bilge ve sufleri, ancak Allah sevgisinin gerek olduu ve dier btn sevgilerin metaforik olduu retisini dillendirmilerdir. Ancak metaforik sevgi, kendi dzeyinde gerektir ve eer uygun olarak anlalrsa ve btn sevginin Kaynana, yani Allaha sevgi iin bir basamak olarak kullanlrsa, gerekte lh bir hediyedir.364 Sonu olarak modern kresel model, insanlara yeryznde bir cenneti vaat etmektedir. Ancak bu model bir taraftan savalarla, nkleer silahlarla, canllar ve evreyi yok ederken; dier taraftan beer deer ve erdemleri de haz ve pragmatizme feda ederek insanlarn dnyasn cehenneme evirmektedir. Fakat bar dini slm ve Onun Sevgi Peygamberi insanlara mutluluk ve en iyinin gereklemesinin mutlak olduu cenneti her iki lemde de sunmaktadr.
364 Nasr, age,130.
Mescid-i Nebevde (Peygamber Mescidinde) Ayin Yapan Hristiyanlar

Kutsal ve deerleri yok sayan, kk gren ve grnen lemden dlayan modern insan, bunun faturasn ok ar bir ekilde demektedir. nk fizik ve madde tesini bilmeyen, alglamayan insan iin, yaanan dnyadaki her eylem meru ve makuldur. Bu halin sonular ise, kan, iddet, sava, intihar, yalnzlk ve yabanclama gibi dnen ve dnmeyen canl ve cansz her varl yok eden kresel sorunlardr. Aknln alanna sayg gstermeyen, insana da sayg duymaz. Yaanabilir bir yerkre iin inan ve deerler taciz ve saldrlardan korunmaldr. Bu husus, insan(l)n evrensel grevidir. Aksi taktirde binlerce yldr sren insann kendi trn yok etmesi ve ortadan kaldrmas kanlmaz hale dnmektedir. Mslmanlar, bu zelliklerini tarih tecrbeleriyle, gerek yazl, gerek szl, gerekse uygulamal olarak ispatlamlar ve dnyaya gstermilerdir. rnein hassasiyetleri sebebiyle, Hindistan Mslmanlar, Hindularn kutsaln yok saymamak iin, kurban olarak inekleri
138
tercih etmemilerdir. Hakikatte Mslmanlar byle hassasiyetlere iten sebepler, Hz. Peygamberin (s.a.v) uygulamalarnda aranmaldr. Hz. Peygamber, baka din mensuplarna kar da hogr gstermi, onlara sayg dairesinde muamele etmitir. Bu erevede hicretten sonra Medinede mrik Araplar ve Yahudilerin de dahil olmasyla insanlk tarihinde ilk anayasa rneklerinden belki de ilkiMedine Szlemesini imzalam ve hayata geirmitir. Szlemeyle Mslman olmayanlarn inan, fikir, can ve mal gvenlikleri teminat altna alnmtr.365
Dinlerin zgrletii Corafya

Nitekim Yahudiler, Hristiyanlar, Sbiler, Mecusler ve dier din mensuplar (zmm), cizye (koruma) vergisi deyerek slmn koruyucu emsiyesi altnda yzyllarca can, mal kaygs tamadan inan zgrlklerini en son snrlarna kadar kullanmlardr. Bylece Mslmanlar, ilerinde barndrdklar toplumlarn inan, dil, din, renk ve yerel zelliklerini muhafaza etmelerine frsat vererek yal dnyaya benzersiz bir model sunmulardr. Hz. Peygamber (s.a.v) dneminde, ana merkez Medinede Yahudiler bulunmaktadr. Burada ilgin bir anekdotu belirtmek yerinde olacaktr. Allahn Raslu (s.a.v) vefat ettiinde, ehirdeki bir Yahudiden ald bor mukabili, zrh emanette durmaktayd. Bu rnek de ispatlamaktadr ki, Mslmanlarn devlet kurumlarnn bulunduu bir ehirde, devlet bakan (ve ayn zamanda peygamber) tebaas ierisindeki farkl bir inan sahibi insandan, gasbetmeden ve zorbalkla el koymadan bor alyor ve buna sadakat gsteriyor.
365 Bu Medine Kent Devletinin Anayasasnn belge ve metni iin bkz. Muhammed Hamidullah, el-Vesikus-Siysiyye (Hz. Peygamber Dneminin Siyasi=dar Belgeleri, ev: Vecdi Akyz, stanbul 1997, 63-73.
139
te bu kk, ancak anlaml ve derin olayda yaadmz an kresel iddet ve g mekanizmalarnn elde edecei (eer akledebilirlerse) saysz kazanmlar mevcuttur. Farkl din ve inan temsilcileri, sadece Hz. Peygamber (s.a.v)in yaad ehirde bulunmamlar, bunun yan sra Hayber, Vdilkur, Fedek, Makn ve Teymda Yahudiler; Eyle, Ezruh, Dmetlcendel ve Necrnda Hristiyanlar; ayrca Hecer ve Bahreynde ksmen Mecusler, etnik ve blgesel kimliklerini koruyarak, zgrlklerini ve inanlarn devletin himayesinde sonuna kadar kullanmlardr.366
Yabanc Heyetlere Uygulanan Protokol

Hz. Peygamber dneminde, ad geen yerler ve bunlarn dnda kalan corafyalardan gruplar halinde eliler ve heyetler, kutsaln ikinci merkezi Medineye ziyaretlerde bulunurlard. Gelen heyetler, bazen on gnden fazla da kalabiliyorlard ki, Abdurrahman b. Avf, Muire b. ube, Eb Eyyubl-Ensar ve Ensardan baz kimselerin evleri, onlara tahsis edilirdi. Bunlara ek olarak Mescid-i Nebevnin etrafndaki ilim tahsil eden Ashab- Suffenin kald yerler ile Mescidin yaknlarna kurulan bir adr, gelen ziyaretiler iin hazrlanrd. Hz. Peygamber, grmeye gelenlerin bazlarna, emnnme ve ahidnme (yazl emir ve talimat, baz ahs ve gruplara tannan hak ve imtiyazlar, yabanclarla yaplan anlama hkmlerini ieren belge) ve onlara tahsis edilen arazileri bildiren resm evrak verirdi. Baz blgelere de kendileri iinden valiler tayin ederdi. Yine Kutlu Eli, Mslmanlara zekat memurlar gnderirken, Hristiyan olarak kalanlara da cizye tahsildarlar grevlendirirdi. Aslnda gelen bu resm heyetler, tm Arap yarmadasnn, Hz. Muhammed (s.a.v)in peygamberliini ve hakimiyetini kabul ediinin birer kantlar durumundaydlar.367
366 brahim Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara 2003, 315-316; Ahmet zel, Gayri Mslim, DA, XIII, 420. 367 Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, 356.
140
Necran Hristiyanlar
Baz zamanlar da, Allahn Son Peygamberi, lkelere ve kabilelere, slm kabul etmeleri iin mektuplarla arlarda bulunurdu. te Allahn Rasl, bu davet mektuplarndan birisini de Necrn Hristiyanlarna gndermitir: Muhammedden Necrn Papazlarna: brahim, shak ve Yakubun Allahnn adyla! Gerekten de ben sizi yaratklara tapmaktan, Allahn kulluk ve ibadetine davet ediyorum ve sizi yaratklarla yaplm olan ittifak anlamalarnn tesinde, Allah ile ittifak anlamas yapmaya aryorum. Bu duruma gre ayet reddedecek olursanz, cizye gelir; ayet cizyeyi de reddecek olursanz, size harp aarm. Ves-Selm. 368 Nihayet Necrn Hristiyanlarndan bir grup temsilci Medineye ziyarette bulundu. Allah Elisinin ibadet hrriyeti konusunda gsterdii toleransn bir rneini bu esnada grmek mmkndr: Hristiyan Necran heyeti bir ikindi vakti Medineye gelerek Mescid-i Nebevye girmilerdir. Hz. Peygamber ashab ile henz ikindi namazn kld srada ibadet vakitleri gelen Hristiyanlar douya ynelerek ibadet etmeye hazrlanmlardr. Baz sahabiler onlarn ibadet etmesine engel olmak istemiler, fakat Hz. Peygamber onlarn serbest braklmasn ve ibadetlerini yerine getirmelerine msaade edilmesini emretmitir.369 Necrnllarn temsilcileri ve onlarn bapiskoposu Eb Harise b. Alkame, Hz. Peygamber (s.a.v)e sorular ynelttiler. O da bunlara
368 Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, ev: Salih Tu, Ankara 2003, I, 619; kr. Hamidullah, el-Vesikus-Siysiyye (Hz. Peygamber Dneminin Siyasi=dar Belgeleri, 194. 369 Hamidullah, slm Peygamberi, ev: Salih Tu, Ankara 2003, I, 920; Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, 278.
141
vahiyle cevaplar verdi. Bu mzakereler yapld anda u ayetler nazil oldu: Ey ehl-i kitap! Bizimle aranzda msav (ve dil) olan bir kelimeye gelin, (yle) diyerek: Allahtan bakasna tapmayalm; Ona hibir eyi e tutmayalm; Allah brakp da birbirlerimizi Rabler edinmeyelim (Buna ramen) eer yine yz evirirlerse, deyin ki: ahit olun biz muhakkak mslmanlardanz370. Allahn Elisinin Necrnllar slma davetine, onlar zaten Mslman olduklarn syleyerek cevap verdiler. Hz. Muhammed (s.a.v) de, sa ve Haa taptklar mddete Mslman olamayacaklarn izah etti. Ebed mutlulua ulatracak bu davete olumlu cevap vermemeleri zerine, Necranllar, taraflarn yalanclar zerine lanetleecei heybetli toplantya (mbahele) arldlar. Kadm Kelm, bu hususu yle aktarr: Artk sana gelen bunca ilimden sonra, onun hakknda seninle ekiip tartmaya girerlerse de ki: Gelin oullarmz ve oullarnz, kadnlarmz ve kadnlarnz, kendimizi ve kendinizi aralm; sonra karlkl lanetleelim de, Allahn lanetinin yalanclara olmasn dileyelim371 Ancak Necrnllar, bu teklifi kabul etme hususunda cesur davranamadlar ve onun yerine hara demeyi kabul ettiler. Karlnda Hz. Peygamber (s.a.v) ibadet ve inan hrriyetlerini, can, mal ve onurlarn yasal gvence altna alan bir mektup verdi.372 Tm insanlar iin din ve ibadet zgrlnn daim bir savunucusu ve uygulaycs olan slm Peygamberinin bu vasf, bahsi geen Necran Hristiyanlaryla yapt antlamann muhtevasnda ok ak bir ekilde gzkmektedir. Bu antlama metninin din ve inan alannda salad hak ve zgrlklere, henz ada dnya370 l-i mrn, 64. 371 l-i mrn, 61. 372 Afzalur Rahman, Sret Ansiklopedisi, II. bask stanbul 1996, I, 478.
142
nn gelimi lkelerinin bile tam anlamyla ulatn sylemek gtr. imdi bu antlamann baz maddelerine bakalm: Necranllara ve evresindekilere, canlar, mallar, dinleri, kiliseleri, rahipleri, piskoposlar, hazr bulunanlar ve bulunmayanlar, elleri altndaki az yada ok mallar konusunda hem Allahn hem de Peygamberinin zimmeti (korumas) vardr. Piskoposlar, vkflar, rahipleri grevinden alnmayacaktr. Savaa kmaya zorlanmayacaklar, r (gmrk) demeyeceklerdir. Topraklarna ordu ayak basmayacaktr. Hak talebinde bulunan olursa, Necranda adaletlice hkm verilecektir.Onlara den sadakat ve ykmllklerinde aba iinde olmaktr. Zulme ve baskya uramayacaklardr373
Yaklan Hristiyanlar Ansna n Edilen Cmi

slm gelmeden nce, Necrn Hristiyanlarnn yaad ehir, ticarette gelimi, zengin bir yerleim merkeziydi. Dokuma ve dericilik sanayi ileri bir seviyede bulunan bu halk, Yahudi kral Znuvs tarafndan byk zulm ve ikencelere maruz kalmt. Zalim kral, Necrnn Hristiyan halkn, byk ate ukurlar atrarak diri diri yakmtr ki, Kurn bu hznl kadm olaydan bahseder.374 Muhammed Hamidullahn ifadesine gre, Gnmzde buralarda seyahat eden kimselerin verdikleri bilgilere gre, MednetulUhddun (ukurlar ehri) ve Hz. merin, Hristiyanlk uruna yaklan bu insanlarn hatrasn yadetmek zere burada in ettirdii cminin harabeleri hl insana hrmet hissi telkin etmektedir.375
373 Hamidullah, el-Vesikus-Siysiyye (Hz. Peygamber Dneminin Siyasi=dar Belgeleri, 194-198. 374 Brc, 4 vd; bn Him, es-Siyretn-Nebeviyye, tah: Mustafa es-Sakka, brahim Ebyr, Abdlhafz elb, Msr trz, 34-36; Hamidullah, slm Peygamberi, I. 618. 375 Hamidullah, slm Peygamberi, I, 628.
143
u halde Medine slm Devletinin kuzeyinde Suriyede gneyinde Yemen ve Necrnda yaayan Yahudiler ve Hristiyanlar, slm kabul etmediler; anlamalar yaparak koruma vergisi cizye demeyi tercih ettiler. Bunun sonucunda can, mlk ve inanlar gvence altnda yzyllarca sulh iinde yaadlar.376 Bununla birlikte Mslmanlarn dndaki tebann, slm corafyasndaki hak, hukuk ve adalet uygulamalarndan memnun olduklar grlmektedir. Yemende yaayan Necrn Hristiyanlarnn, slm Devletiyle yaptklar anlamann boyutlar daha scak bir ilikiye dnmtr. Onlar, dorudan Allahn Reslne ba vurarak anlamazlk hususlarnda slm adaletine teslim olmular ve Hz. Peygamberden yle bir talepte bulunmulardr: Bizim para ve nakit ile ilgili ihtilaflarmz zmek zere senin sahaben arasndan seecein herhangi bir kimse bizim aramzda hkim olarak hizmet grecektir. Zir biz bu hususta size itimat etmekteyiz. Necrnllarn gven telkin eden bu talepleri, Hz. Peygamberin Eb Ubeyde b. Cerrh onlara gndermesiyle karlk bulmutur. O dnemde ulalm noktalar da gstermektedir ki, adalet ve inan savalar, bu amalarn slm corafyasndaki ynetimleriyle ispatladlar. Nitekim Allahn Sevgilisinin vefatndan sonra Bizansa kar balayan hareket sonucu, Suriye fethedilmitir. Fetihten on be yl sonra bir Nestur papazn u szleri yukarda ileri srlenlerin gerekliliini kantlamaktadr: Allahn kendilerine bizim u gnmzde hkimiyet ettii Tayllar (yani Araplar), kez bizim efendilerimiz oldular; fakat onlar Hristiyan dini ile hi savamadklarndan baka, bizim imanmz da mdafaa etmekte, din adamlarmza, ulularmza hrmet etmekte, bizim kilise ve manastrlarmza balarda bulunmaktadrlar.377
376 Rahman, Sret Ansiklopedisi, I, 463. 377 Hamidullah, slm Peygamberi, I, 919-920 (naklen; Esmn (Assemani) Bibl, Orient, III, 2, s. XCVI)
144
Hz. Peygamberin (s.a.v) Necran Hristiyanlaryla Yapt Antlama

Yine Hz. Peygamberin ismi geen Necrn Hristiyanlaryla yapt antlama, her eye ve her pahasna dnyay ellerine geirmeye alan kresel glerin almas gereken bir ok dersleri iinde barndrmaktadr. imdi nc bin yln lkeleri ve devlet bakanlar iin birer ilkeler dizisi olan antlama maddelerini birer birer ele alalm: Necrn halk, her yl cizye olarak iki bin elbise deyecekler. Bununla birlikte, tayin edilen sabit orana uygun olarak her eit meyve, tahl ve hayvandan cizye deme ykmllndedirler. Ayrca onlardan zrh, deve, at veya eya cinsinden her ne olursa, tespit edilen nispette alnacaktr. Yemenle Mslmanlar arasnda sava halinde Necrn halk belirlenen oranlarda zrh, at ve deve vereceklerdir. Onlardan dn alnan eylerden meydana gelebilecek herhangi bir kayp, slm Devleti tarafndan tazmin edilecektir. Necrn halknn ve mahiyetinde bulunanlarn canlar, mallar ve inanlar Allahn Raslnn himayesi altndadr. badet yerleri ve dini zgrlkleri muhafaza edilecektir. Piskoposlardan, rahiplerden ve sava kaknlarndan hi kimsenin yeri deitirilmeyecektir. Mlkiyetleri her trl gelimeye kar deitirilmeyecektir. Faiz alp vermeye ve kan davalar gtmeye haklar yoktur. Necrn halkndan birisinin hak talebinde bulunmas halinde, mesele aralarnda adaletle zmlenir. Ne zulm yapmalarna ne de zulme uramalarna msaade edilmez. Antlamann yrrle girmesinden sonra, faiz (riba) yiyenden zimmet (koruma ve himaye) kalkar, bakasnn zulm sebebiyle kimse yakalanmaz. Ve tm yazlanlar, Allahn ve Raslnn koruma ve himayesi altndadr.378
378 Hamidullah, el-Vesikus-Siysiyye (Hz. Peygamber Dneminin Siyasi=dar Belgeleri, 194-198; kr.Rahman, Sret Ansiklopedisi, I, 443-444.
145
Son Peygamberin Necran Piskoposu el-Hris b. Alkameye Verdii Emannme

Hz. Peygamberin Necrn Piskoposuna verdii emannme tarih deerinin yan sra evrensel insan ve vicdan ilkeleri tamas sebebiyle kayda deerdir: Peygamber Muhammedden piskopos Ebl-Hrise ve Necran piskoposuna, khinlerine, onlara tabi olanlara ve ruhbanlarna: Ellerinin altndaki az ya da ok mallar, kiliseleri, manastrlar, ruhbanlk merkezleri Allahn ve elisinin zimmetindedir (korumasndadr). Hibir piskopos, rahip ve khin deitirilmez. Hibir haklar, yetkileri ve bulunduklar durumlar deitirilmez. Borlarn yerine getirdikleri, hakszlk yapmadklar ve zlim olmadklar srece (bu konuda) ebediyen Allahn elisinin zimmeti (korumas) vardr.379 O halde balangta ve salnda, Hz. Peygamber tarafndan Mslman olmayan toplumlara sunulan hak ve zgrlkler, o kadar kapsaml ve insandir ki, bu husus, bizzat himaye gren muhataplarnca dillendirilmitir. Hz. Peygamberin (s.a.v) uygulamalarnn kalcl ise, ondan sonra gelen Abbas, Endls ve Osmanllarca dil ve eit bir ekilde en geni hatlaryla devam ettirilmitir. slm dnyasnn madd ve manev zenginlii de bu ynetim felsefesinde gizlidir. Bu anlamda Kutsala ve insana sayg gsterenler, erdem ve deerleri beeriyete reten toplumlar ve lkeler olacaktr. Kadm, onlarn olduu gibi, gelecek de onlarn olacaktr.
379 Hamidullah, el-Vesikus-Siysiyye (Hz. Peygamber Dneminin Siyasi=dar Belgeleri, 198-199.
Bilge Reis/mm Hz. Alinin Siyas retisi

Bilge ynetici ve sava sanat ustas Hz. Ali (.661), Msr valisi olarak tayin ettii Mlik b. el-Hris el-Etere (.656) siyas hikmetleri ieren bir emirnme gnderir. Hakikatte bu belge, slm devlet felsefesinin temel ilkelerini iinde barndrmaktadr. Emirnmeyi, Arapadan Trkeye ilk defa eviren, stiklal airi Mehmet Akif Ersoy(.1938) olmutur. Ayn metin, 1959 ylnda Diyanet leri Bakanl tarafndan Hz. Ali Diyor ki adyla kk bir risle olarak neredilmitir. 380 imdi, erdemli siyasetin forml ve ifrelerinin bulunduu bu vesikada bildirilen temel yneticilik prensiplerini ele alabiliriz. Allahn gnderdii ve Elisinin ilan ettii emir ve yasaklara uymayan kimse, iki dnyada da mutluluk lezzetini alamaz. Bunun Hz. Alinin dilinden ifadesi, hikmetlidir: ehvetlere saldrdka nefsini krmalsn. Serkelik ettike dizginlerini ekmelisin.381
380 nsz, Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, Seha ne. Ankara trz, 4. 381 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, Seha ne. Ankara trz, 5.
147
Halkn Denetimi
ncelikle yneticiler, halkn denetimine ak olmaldr. Nasl ki onlar, kendilerinden nceki seleflerinin icraatlarn kontrol ediyorlarsa, halk da bunu yapabilmelidir.382 Heveslerine hkim olan ve nefsini haramlardan koruyan salih ynetici iin, en gzel azk iyilie/hayra ynelik ileri gerekletirmektir.383 Bunun iin her dim, halka sevgi ve merhamet gstermek gerekir: Sakn biarelerin bana kendilerini yutmay ganimet bilen yrtc bir canavar kesilme! 384 Nitekim tebaasna kar affedici ve hogrl olan idareci, Allahn balamasndan mstani deildir.385 Onun iin halkn ilerini hakkyla gren kimse, bununla imtihan edilmektedir.386 Nemrut gibi Allahla savaan ynetici, Onun gazabn zerine eker. Sonunda Allah da onunla savar.387 Bu erevede ynetimde bulunanlar, hem Hallka (ok ok Yaratan) hem de halka dost/ veli olmaldr. Onlar, affetmekten dolay piman olmadklar gibi, ceza verdiklerinden dolay da sevinmemelidirler.388 dare edenler, Allahla yarmaya ve rekabete girmeye ynelmeden, Cebbrn bykl karsnda gurur girdabnda boulmamaldrlar. Aksi takdirde Kahhrn yok edici eylemine muhatap olurlar. Zira Yaratan, zorba olan zell, bykleneni hakir eder.389
382 383 384 385 386 387 388 389 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 6. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 6. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 6. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 6-7. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 7. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 7. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 7. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 7-8.
148
Yneten, kendine ve tebasna kar dil olmal ve zulmetmemelidir. Bu dengeyi kurmak iin halkn ounluunun rzsn almay ve her eylemde en ortay tercih etmeyi gz nnde bulundurmaldr. Zir toplumun honutsuzluu karsnda ahslarn rzs hkmsz kalr; ahslarn kzgnlklar ise toplumun rzs iinde kaynayp gider. 390 Toplumun mal ve mlk bakmndan st tabakasn, Hz. Ali yle tasvir eder: yi gnlerde yk ar basan, kara gnlerde yardm az dokunan adletten holanmaz, istemekten usanmaz, verilince kr bilmez, verilmezse deme gadirle savulmaz, felakete sabrsz bir topluluk da yoktur. 391
Cumhrun (ounluun) Gc
Hakikatte Mslmanlarn deer ls, toplumun ounluu olduu gibi, dmana kar savaacak din ve devletin gcn de, halkn ekseriyeti oluturacaktr.392 Halkn ierisinde bulunanlarn ayplarn rtmek ve onlarn gizli kalanlarn aratrmamak, ynetilenlerin ilkesi olmadr. Bunun aksi davrananlar, idar mekanizmalara yaklatrmamak itima bir zorunluluktur.393 Bar ve hogrnn tabana yaylmas iin, kin ve intikam nlenmelidir. Aklk kazanmayan haller grmezlikten gelinmelidir. Kavga ve kargaa peinde olanlarn szlerine hemen inanmamal, temkinli olunmaldr. Bu kapsamda Hz. Ali u ikazda bulunur: Sakn, ne seni yokluk ihtimaliyle korkutarak ikram etmekten geri evirecek cimriyi,
390 391 392 393 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 8. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 8-9. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 9. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 9.
149
ne zor ve ar ilere kar azmini gevetecek korka, ne de zulme saparak sana ihtiras iyi gsterecek hrsly danma meclisine sokma.394 Zulmde ve crmde( suta) dahli olanlar her trl toplantdan uzak tutmak gerekir. Gerei her trl artta seslendireni dinlemek ve ona iltifatta bulunmak bir kazantr. Bununla birlikte sdk ve kanaatkr kiileri srda edinmek elzemdir.395 vlmeye frsat verilmemeli ki, iyi ve kt birbirine karmasn. Aksi halde byklenme ve kibir hali ortaya kar. yileri iyilikten soutmamak ve ktlerin fenala meylinde onlara cesaret vermemek iin; iyi ve kty bir ve eit grmemek lazmdr.396 Yneten ile ynetilen arasndaki iyi niyet, btn zorluk ve skntlar ortadan kaldrr. yi niyet ierisinden biri de gzel detleri devam ettirmektir. Gzel detler; lkede huzur, doruluk ve iyilii gelitirir. Bu hali srdrmek iin de limler ve riflerle srekli grmek, konumak ve tavsiyelerini almak hikmetin bir gereidir.397 Toplumda, insanlarn birbirlerinin ihtiyalarn karlamas iin birok sivil ve resm grevli bulunur: Askerler, Hkimler, Vergi Tahsildarlar, Tccarlar ve Zanaatkrlar. Bunun dnda bir de fakirlik ve muhta iindeki yoksullar vardr.398
Devlet ve Ordunun Gl Birliktelii

Askerler ve ordu sayesinde devlet ayakta kalabilir. Buna karlk, devletin destei olmadan da hibir ordu baar kazana394 395 396 397 398 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 10. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 10-11. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 11. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 11-12. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 12-13.
150
maz.399 Onlarn ihtiyalarna cevap vermek vergiyle mmkndr. 400 Adaleti salayan hkimler, vergi toplayan memurlar, devlet gelirlerini arttran tccarlar ve hayat kolaylatrmaya yardmc olan zanaatkrlar, hepsi de erdemli bir toplum iin gereklidir.401 Fakirlerin ve muhtalarn gereksinimleri, tm toplumun bir sorumluluudur. Ayn zamanda onlar devletin himayesi ve bakm altndadrlar.402 Ynetenler, Allahn yardm, doruluk, sabr ve tahammlle her trl zorluk ve glklerin altndan baaryla kalkabilirler.403 Skntlarndan kurtulan lke, saldrganlardan ancak, gl bir orduyla korunabilir. Gl bir gvenlik iin, askerlerin banda sdk bir komutan bulunmaldr. Hz. Ali o asker lideri yle tanmlar: Kzgnlk annda ar davransn, zrleri skn ile dinlesin; zayflara acsn; kuvvetlilerden uzak dursun; yle fke ile kalkp aresizlikle oturan takmndan olmasn.404 erefli ve erdemli ailelerle yakn bir ekilde ilgilenmek, yneticinin grevi olmaldr. Bununla birlikte o, cesur ve erdemli kimselere yaknlk gsterip iltifatta bulunmaldr.405 Ordunun komutasna iyilik sahibi birini geirmek, hem ordu hem de lke iin en hayrl hizmettir. Askerin samimiyet ve ball, y399 400 401 402 403 404 405 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 13. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 13. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 13. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 13. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 13-14. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 14. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 14.
151
neticilerin, onlarn komutanlarn memnun etmelerine baldr. Bu erevede kahramanlarn hizmetini anmak ve cesaretlerini vmek bir bortur.406
Adalet Devleti
dare edenler, altndan kalkamadklar meselelerde, Allah ve Raslne dayanmaldrlar. Bu anlamda Allahn istei, dil bir ynetimdir. Adalet de, en iyi ve en deerli hkimlerin tarafsz ve dengeli kararlaryla gerekleir. Yine ynetici, hkimlerin verdii hkmleri takip etmeli ve onlara ikramda bulunmaldr. Bu noktada Hz. Alinin tavsiyesi nemlidir: bu din, kt adamlarn elinde esir oldu, onun namna istenilen yaplyor ve onunla dnya elde edilmeye uralyor.407
Erdemli Grevliler
Grevlere atanacaklarn iyi ve kabiliyetli olanlar tercih edilmelidir. Bunda liyakat nemlidir. Ancak grevlilerin, baka bir destee muhta olmadan geimlerini rahat srdrmeleri iin ortam hazrlanmaldr. Bununla birlikte grevlilerin, icraatlarn tefti ve kontrol ihmal edilmemelidir.408 st dzey grevli ve brokratlara kar; idareciler, ihtiyatl ve temkinli olmallar. Onlardan hyanet ve rezalet ierisinde bulunanlar, mstahak olduklar cezalarla kar karya kalrlar: Haksz elde ettikleri mallar alnr ve ifa edilir.409
406 407 408 409 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 15. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 15-17. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 17-18. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 18.
152
Devlet ilerini yapan grevliler ve dier hizmetler iin vergi toplamak, hayat neme sahip bir grevdir. Ancak kalknma olmadan vergi toplamak zulme sebep olur. nk Kalknmasz vergi toplamak isteyen kimse lkeyi harabeye evirir.410 Devlet, doal afetler ve kuraklktan dolay muhtalara ve zor durumlarda olanlara yardm ve destekte bulunmaldr. lke insanlarna yaplan yatrm, fazlasyla geri dnecektir.411
Ar artlara Dayankl Gl lke

Gl lkeler, ar artlara kar daha dayanakldr. Bir memleketin harap olmas ise halknn sefalete dmesindendir. Sefalete yol aan sebep ise, yneticilerin basiretsizliidir.412 Yneticiler, zel grevlerde bulunanlarn geimlerini srdrmelerine itina gstermelidirler. Onlarn da vazifelerini hakkyla yerine getirmeleri gereklidir. Bunun iin iini titiz ve eksiksiz yapmayanlarn hatalarna gz yummamak esastr. dareciler, buna dikkat etmezlerse, yerilecek ve ayplanacak hallere derler.413 lkenin geliim ve ilerlemesine katks en byk olan tccar ve zanaatkrlara iyi davranmak bir grevdir. Zira onlar, yaadklar topraklarn yarar iin her trl zahmet ve riske katlanarak tm dnyay dolarlar. Ancak onlarn ar tamahkr, stokuluk ve hilekrlk gibi erdemsizliklere dmemesi iin, icraatlarn takip etmek gerekir. Bununla birlikte l ve tartda sahtekrlk yapanlar, fiyatlarla fazla oynayanlar ve ihtikr414* yapanlara frsat vermemek yneticilerin
410 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 18-19. 411 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 19. 412 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 20. 413 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 20-21. 414 * Halkn, yiyecek ve iecek gibi zarur ihtiyalarn ucuz ucuz toplayp, frsat bulunca pahal pahal satma, vurgunculuk.
153
grevleri arasndadr. Byle davrananlar, arya kamadan cezalandrlmaldr.415
Fakir ve Garibin Sosyal Hakk

Yneticiler, fakir ve muhtalar hususunda Allahtan korkmaldrlar. Devletin hazinesinden onlara hisse tahsis edilmelidir. Onlarn hakkn gzetmek, emanet edilen bir vazifedir. Bununla birlikte garipleri korumak ve onlara gler yz gstermek bir sorumluluktur.416 Bakma muhta bir dier toplumsal snf da, yetim ve yallardr. Devlet onlara bakmak ve ihtiyalarn karlamak zorundadr. Bu erevede yneticiler, muhtalarla belirli bir yerde ve vakitte beraber bulunmal; onlarn maksadn aan szlerini ho grmelidir. Hz. Ali, bu hususta u prensibi tavsiye etmektedir: Hem verdiini gler yzle, gnl holuuyla ver, veremediin takdirde kabul olunabilecek zrler dile. 417
Vazifelerin Yerinde ve Zamannda Gereklemesi

Yneten kii, yardmclarnn yapamad baz ileri kendileri yapmaldr. Onlar, ilerini gnnde yapmal, ertelememelidirler. Her gnn iini o gn grmek esastr. Zira dier gnlerin kendilerine mahsus ileri bulunmaktadr.418 Toplumun mutluluu ve huzuru iin alan idareciler, vazifelerini yerine getirirlerken, ibadetlerini ihmal edip aksatmamaldr. Hz.
415 416 417 418 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 21-22. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 23. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 24-25. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 25.
154
Alinin ifadesiyle almalarnn hepsi Allah iinse de sen yine vakitlerinin en hayrlsn Allah ile arandaki durumlar iin nefsine hasret.419 Yneticiler, namazda imam olduklarnda, ibadetin sresini uzun tutmamaldrlar. Bununla birlikte onlarn, halktan uzak ve sakl bulunmalar, bir ksm yanl dncelere sebebiyet verir. Bu balamda halkn ikyetleri, adaletin gereklemesi ynyle idare edenler iin bir kazantr. Byle bir ortam ise; yneticilerin, beraber alt yaknlarn, erdemli ve liyakat sahibi olmasyla dorudan ilgilidir. Nitekim iktidar elinde bulunduranlar, herkesi, hakk kabule zorlamamaldr. Yine baz artlarda, verilmesi gereken cezalar da, herkes iin geerli olmaldr.420 Hakik ynetici, yapt hatadan dolay, hibir aalanma duygusuna malup olmadan tebasndan zr dileyendir.421
Dman Aldatlmaz
Mutluluun hkm srd bir lke iin, gerektiinde dmann bar teklifini lh Rzya uygunsa reddetmemek yerinde bir davrantr. Bununla birlikte eer bar anlamas vak olursa, dmann hareketlerine kar tedbirli olunmaldr. Ancak dmannla olan szlemeye de, sdk kalnmal ve riayet edilmelidir. Bu anlamda dmana verilen szden geri dnlmez; ahde hyanet edilmez; dolaysyla dman aldatlmaz.422 Erdemli toplumun idarecileri, yaptklar szlemeyi bozmak iin szlerin gizli manalarndan yararlanmaya kalkmazlar. Zira, onlar darlk ve sknty hyanete tercih ederler. Ayn zamanda bu erdemli
419 420 421 422 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 25. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 26-27. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 28. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 28-29.
155
kimseler, haksz yere kan dkmekten saknrlar. Bilirler ki, haksz ldrmenin hibir mazeret ve gerekesi olamaz. Kazaen olan durumlarda, madurun hakk ve diyeti dil bir ekilde verilmelidir.423 Allahn sevdii ynetici, kendini beenmez ve vlmeyi de istemez/beklemez. Yine bu ynetici yapt iyilii baa kakmaz; yapt ii abartmaz; verdii szden de geri dnmez.424 Ayrca onlar, temkinli olmalarna ve ilerinde zamana nem vermelerine ramen, aceleci hareket etmezler. yle faziletli ynetici kimselerdir ki bunlar, aa kan ktlklerinden habersiz gibi davranrlar. Bunun iin onlar, fkelerine, ellerine ve dillerine sahip olurlar.425 Her bir ilkesi, devlet adamlar ve yneticiler iin evrensel bir prensip niteliindeki szlerinin arkasndan, Bilge Reis Hz. Ali, u hikmetli tlerle rehberliini tamamlar:
Sonunu Hatrla, Nefsine Hkim Ol

unu da iyi bil ki; bir gn seni Yaratana dneceini Ona hesap vereceini, ok ak ve iyi bir ekilde hatrlatmadka nefsine hkim olmak imknn katiyen bulamazsnSenin zerine gerekli olan, senden evvelkilerin sana ulaan dil hkmn; yahut isabetli olan tutumlarn yahut Hz. Peygamberden (s.a.v), gelmi bir haberi yahut; Allahn Kitabndaki bir farzay hatrda tutarak bu gibi meselelerde bizden grdn hareket tarzna uyabilmen ve u emirnamemde bildirdiim ve ileride nefsinin arzularna kaplman mazur gsteremeyecein iin elimde sana kar salam bir hccet bildiim, hkmleri tatbike almandr.426
423 424 425 426 Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 29-30. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 30. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 31. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, 31-32.
Mevlny Vuslata Ulatran Raks Sem

Mevlnnn kendi eserlerinde ve Eflknin Menkbul-rifininde, onun, dzenlenen semlara itirak ettii haber verilmektedir. Ancak Mevlnnn eserlerini ve o devirde yazlm kitaplar okumayanlar veya onlardan habersiz olanlar, ona semy yaktrmazlar. Bir ksm insanlar da mzie ve semya yneldii iin onu reformcu olarak kabul etmektedirler. Halbuki Mevln, kendisini Kurnn kulu ve klesi, Hz. Muhammed (s.a.v)in ayak bast yer saym, Kutlu Peygamberin yolundan asla kmamtr. Mevlnnn ortaya koyduu btn klliyt, Allahn, sevgilinin ve akn evresindeki daim bir deverandr; ifade edilemeyeni szle ifade etme abasdr. Mevln, kelimelerin iindekilerini anlatmak iin yetersiz olduklarnn farkndayd. Onun iin bu barikat aacak bir vastann varl gerekliydi ki, bu da sem ve mzik olmutur.
emsin Bulunmad Sem Helal Deildir

Semboller bahesinin ak demeti olan semy, Mevlnya ilk ems tattrr. Ancak semy srdren Mevln olur. Nitekim sem,
157
Mevlnnn gnlnde, emsle bir anlam ve zenginlik kazanr. Hatta emsin bulunmad sem, ona gre, helal bile deildir. Mevln, semy, ancak emsle birlikte dnr. emssiz bir sem onun iin anlamszdr ve amaszdr. Sem, Sevgili ve Can iindir. Mevlny, semnn cazibe ve ekim alanna eken, Sevgilidir. Sem, madde denizinden kp, vecde gelerek mutlak fnilik iinde, sonsuz lemin zevkine ulamaktr. Semda Sevgiliye kavumann doyumsuz hayalleri vardr. Bu vuslatn anlatlamaz zevkini tadan k, artk zaman ve mekann fizik artlarna bal deildir. te bu Allah akyla oluan cezbe hali, ikiz ruhlar olan Mevln ve emsi kendi varlklarndan koparm, grnmeyen lemin sonsuzluuna daldrmtr.
Sem: Tefekkr, Tezekkr ve Vuslat

Feleklerin her zerresinin gne etrafnda ilh bir vecdle dn gibi, Mevln ve ems de benliklerinden ve bedenlerinden syrlp semya dahil olmular; yalnz Allah zikredip Onu tefekkr etmilerdir. Tefekkr ve tezekkr hlesiyle ulalan buluma ve vuslat, sem iin var olmann anlamn aksettirir. Sevgili, gnllerdeki aka talip ve bunun sonucunda bulumaya aday ise, aradn semnn halkasnda bulacaktr.
Mzik, Gnln Oyna; Sem, Akn Vecdi

k, maukuyla birletiren semy, mzik ile birlikte ele almak gerekir. Zir sem, mzik ile birlikte icra edilir ve mzik, semnn ayrlmaz bir parasdr. Mevln, cokun akn, mzik ve sem ile anlatr. Mzik, akla dolup taan gnln oyna, sem bu akn vecdi ve fiiliyata gemi eklidir. iirse akn dili, gnl kandilinin ya-
158
ktdr. Bu unsur, yani mzik, iir ve sem bir oldu mu, bir ak alayan olu(u)r. Sem esnasnda kudmler, katlanlarn nabzn ritmik bir ekilde yava yava hzlandrr. Ondan sonra sem nabzn atyla kudme vurulan darbelerin sesi aynleir. Sem edenler, kendilerinden geerler, varlklarndan syrlrlar. Onlar iin dnlerde ynler kaybolur ve yok olur. Bunun sonucunda insan, mekn leminden meknszlk lemine ular; artk en, boy ve vecdin anlatl(a)maz kvamn elde eder ve o ann lezzetini doya doya tadar. Semdaki dnme ve devir ile mziin nameleri birbirine karr, her ani dnte (ark atta), dile getirilen Allah lafz btn varlyla gnl bir a gibi sarmalar, kuatr. Dervi erir, saflar, effaflar; Nurlarn Nuruna ykselen bir nur hlesine dnr. cra edilen msik melodilerinin gnl harekete geiren etkisi, bedenin dnme refleksleriyle, o da gnlden fkran ve tekrar gnlden dklen zikir ve fikir cokusuyla birleir, hemhal olur, kaynar ve kaynar. Bu ak ve zevk anaforuna kaplan semzen benliinden geer, hle hle semlara kanatlanr. Mziin cezbesi, semy ylesine etkili bir vecd atmosferi ierisine eker ki, semzen gnlndeki kandilleri tututurur, k k yanar ve her tarafna nurlar saarak dne dne akn alana doru ynelir, semlar aydnlatr. Mziin cokusu, semy ak ve vecde ulatrr, gnllerden kelimelere dklen zikrullah kapal srl kaplar aar, akan ilh feyz oar, taar, yanar, yakar; btn cemllerin bulunduu yerin manev burlarndan ykselen grlmez, basamaksz merdivenlerle semlara ykselen k, mekanszlk leminin gzelliklerinden kaybolur ve orada semya devam eder. Semzenin zn oluturan tevhid de semya balar. Bylesi bir devern, bitmeyen senfonin sona ermeyen semsdr.
159
Sem, yle bir aklar/klar meclisidir ki, orada iir ve sz, gerek manay ve ebed srr ifade gcnde deildir. Gaye, ancak rebbn dilinde, kudmn sesinde, neyin ahenginde ve mutriblerin maharetinde duyulabilir. u halde, semya hayat ve hareket veren de mziktir. Byk insan olarak kabul edilen lem ve onun en kk paras olan atomun hareketlerini sembolize eden sem, kk lem olarak da bilinen insann grnen lemden, meknszlk meknna tayan bir ruh sramasdr.
Grnmeyen lemin Kaplarn Aan Raks

Sem, akla, evkle ve heyecanla yapldnda mn leminin giri kaplar alr. Rabb katnda deer kazanr. Canla ve gnlle katlnan semlar, can sahiplerini yerinden oynatt gibi, cansz zerreleri bile tazyike getirir. O zerreler ki, btn kainat raksn iine dahil eder. Akn lezzetinden ve hazzndan kaybolan can iin, btn lemleri yaratan Hallk tema etmek niha amatr, gayedir, hedeftir. Celleddin Rumde ilh akla dile gelen cokun gazeller, harekete geen sem rakslar, dinamik bir ruhun kendiliinden bir yansmasdr. Mevlny vecde ulatran, bu lemden alp telerin tesi leme gtren semdr. Bundan dolay sem, Mevln iin yemekten ve imekten daha nemlidir. Nitekim o, semya baland zaman her eyi unuturdu.
Kinat Kucaklayan Zikir

Bu anlamda Mevln yolunun en gzde zelliklerinden biri olan sem, btn kainat kucaklayan kutsal bir yin ve zikirdir. Mevln, semnn usl ve kaidelerini belirleyip belli bir dzene koymu ve
160
kurumsallatrmtr. Mevlnnn iinde bulunduu sem, nihayetinde zikirdir ve iinde klarn Sultanna dua ve selam vardr. Dolaysyla sem danstan te bir ey, bir tr kulluktur, yakartr. Onda mzik, raks ve zikir mkemmel bir ekilde harmanlanmtr. Mevlnnn gznde hakik sem eri, zikir meclisinde sarho olandr. Btn benliinden syrlamayann semda yeri yoktur. Sem, ruhan ve nuran bir zevk halinin tasviridir. Sem cokunluunu yaayan sfi, sarho olmaya ve grnmeyen lemin kaplarn aralamaya ve zerine kapanan perdeleri amaya namzettir. Varln, benliini, hsl, dnyev yklerini boaltan ve atan kii, semda varlk gsterebilir, ona dahil olabilir ve mertebe kat edebilir. Aksi taktirde, ehvet ve ihtiraslarnn bendesi olann bu meydanda hissettirebilecei bir vasf yoktur. Hak erleri ve erenleri, semda nefislerini ve ruhlarn tmar ederler ve onarrlar. Bu hale ulama, gnl klarnn zdrabn dindirir, ruhlarn dingin bir ahvl iinde skunete kavuturur.
Sembollerin Dnyas Sem

Semnn hikmeti kk lem denilen insanla snrlandrlamayacak kadar geni ve kapsamldr. Bu zikir ve tefekkr halesi/ulesi ayn zamanda byk insan denilen kainat da simgelemektedir. Sem, Mevln iin, varlndan, benliinden, hsl tm zahir kayt ve takntlardan azd olma halidir. Zira o, her ne zaman semnn cokunluuna dalsa, hakikt leminin skinleri arasnda, fniliini unutup kaybolmaktadr. Sem, Mevlnnn nezdinde, toplumdan uzaklap sadece kendi benliiyle ba baa kalma hali deildir. Semda, vaaz, dua, nasihat ve yakar birbirinin ierisine girift bir halde karp harmanlanr.
161
Nihayetinde bunlarn tm, Hakka ubudiyetin birer yansmalardr. Ubudiyette ak, heyecan ve ihlas vardr. Semda da ayn duygu ve lezzetler mevcuttur. Sem meydan, klarn ve gnl erbbnn meydandr. Bu mtevazi alanda, madde, beden ve cisim llerini kaybeder. Tek kstas ve kriter vardr ki, o da hlis kalp ve ruh gzelliidir/safiyetidir. Nihayetinde hakikat ve gnl meydan olan sem, grnen ve grnmeyen lemlerin arasnda bir badr. O, her iki lemin de neesidir, heyecandr, gdasdr, g ve kudretidir. Zhir ve btn arasndaki setleri ykan ve setreleri kaldran Mevln yolunun belirgin enstrmanlar, def, neyin ve sem yapan semzenlerin hareketlerinin belirli ve zel mistik anlamlar vardr. Bu erevede, Mevln, dnme fikrini ne karmtr. Mevlev semsnn ilham verdii ekilde dnen menziller ve gezegenler, deirmen ta ve arkna ait mkemmel bir sembolizmi yanstmaktadr.
Evrenin Dans
Mevlnnn tefekkr dnyasnda, sem, kinatn gerek dansdr. Yine onun iin sem, atomlarn ve gezegenlerin ba dndrc dnn yanstan ayindir. Mevlnnn sems, atomun ve evrenin yapsn birlikte sembolletirir. Onda bir ok fizik ve fiziktesi hakikatler karln bulmaktadr. Sem, bir anlamda lemin fizik yapsn simgeler; bununla birlikte bir btn olarak lemin fizik yapsyla, onun en kk paras olan atomlarn arasndaki denge, uyum ve benzerliini sergiler. Bylece Mevln sems, lemin ve atomun yapsn ayn anda ve birbiriyle paralel olarak yanstmaktadr. Vecd ve cezbe halinde Mevln, lemin ve atomun hakikatine vkf olduktan sonra, buna uygun olarak semya balam ve bu yapy da semya uyarlam ve uygulamtr.
162
Akn (ilah) raksla birlikte zerreler/atomlar, ayn hedefe doru bir hareket iine girerler. Bylece ferd ak mecrasndan alnrlar. Gnein ekim gcyle ekillenmi ve canlanm yeni bir birliin/ tevhidin merkezi emberinde dairev halkaya mdahil olurlar. nk fenomenler elikili grnseler de, hayat aklar farkl olarak gerekleir. lah ak, her dim ana merkezdedir; var edilmi her varlk, kozmik sistemin snrlarn aamaz ve ineyemez. Gkler leminin bir sembol olan Mevlev semsnda; ortada bir semzenba, onun evresinde dairesel olarak dnen semzenler bulunmaktadr. Merkezdeki semzenba, hem gnei hem de atomun ekirdeini (ntron ve protonlar) simgelemekte, onun etrafndakiler dnen gezegenleri ( ve atom ekirdei etrafnda dnen elektronlar) sembolize etmektedir. Hasl, Mevln ve emsin gnl dnyasnda sem, k halk iinde Hakka/Sevgiliye ulatran ve Onda Vahdeti buldurup, Tevhidi yaatan bir deverndr. O Sevgiliye ulamay arzu edeni ve Ona itiyak duyan, madd kayt ve takntlardan azd edip, Tevhid girdabnda kaybettiren/yok ettiren bir yakartr, bir rpntr.
Kimliini/Sahibini Arayan Medeniyet

1 Mart Tezkeresinin TBMMnde reddedilmesi, bizim son yzyllk tarihimizin en nemli hayat olaydr. 20.Yzyl Siyas Tarihi adl kitabn yazar Prof. Fahir Armaolu, eserin balangcnda, gerek Osmanl Devletinin gerekse Trkiye Cumhuriyetinin gerileme/zayflama dnemlerindeki bir zelliine dikkat eker. O da udur: Yaadmz corafyann kurumsal ahsiyeti olarak (isimleri deise de) devletimiz, maalesef son iki, asrdr- hegemonik ve kresel bir gcn kanatlar altna snma/dayanma veya korumas (!) altna girme ihtiyac duymutur. Tabii ki, bu himayenin(!) karlnda, ulusal ve uluslar aras yksek bir maliyet/gider de gndeme gelmektedir. Dolaysyla lke olarak hareket kabiliyet ve alanmz daralmaktadr. Byle bir sonu, i ve d politikada bir takm angajmanlar da beraberinde getirmektedir. Nihayetinde karar mekanizmalarnda ihtiyar ve irad bamsz kararlar almamz snrlanmaktadr. Zir diplomatlarn sk sk dillendirdii bir szn realist ve rasyonel olarak anlatt gibi, Uluslar aras ilikilerde dostluklar yoktur, karlar/menfaatler sz konusudur.
164
Hasl tm bu uluslar aras reel gerekler ve olgular ortada olmasna ramen, Trkiye, tarihinin son iki yzylndaki en nemli karar alarak kresel bir gce, yine tarihinin en ar ve olumsuz ekonomik skntlar ierisinde olmasna ramen hayr diyebilme dirayetini ve vakarn her trl sonucuna katlanarak gsterebilmitir. Trkiye, bu karar, bamsz ve zgr halk temsilcilerinin mekan TBMMnde siyas, asker ve idar bir bask ve tazyik olmadan vermitir. Bu onurlu duru ve kararllk, lkeyi hem dnya devletleri, hem slm lkeleri hem de kimliini ve sahibini arayan medeniyetin miraslarnca konumlarna gre- hayretle ve takdirle karlanmtr. Bylece, bu karar, ayn zamanda Trkiyenin nmzdeki yakn asrlardaki mevki ve ligini de belirleyecektir. Trkiyenin ehemmiyetini gsteren Batllara atfedilerek ifade edilen bir sze gre, Trkiye, kendi kendini ynetmesine izin verilebilecek kadar nemsiz bir lke deildir. Zira bu corafyann manyetik ekim ve etki alan, sbk yzyllardaki konjonktrel ve jeo-stratejik deer ve gcyle kaytldr. Vakann zeti udur; Trkiye olmadan veya en azndan onun izni olmadan Ortadou, Balkanlar ve Kafkasyada hibir ey yaplamaz, yaplsa dahi kalc olamaz. Sevgi ve bar medeniyetinin son mirass Trkiyenin, nc bin ylda ald ikinci nemli karar da; nesne olmaktan kp kresel bir zne/aktr olmay ve tarih yapmay hakeden ve buna da hakk olan bir g olarak, Filistinde yasal ve meru yntemlerle ve ulaslararas gzlemcilerce de izlenen bir seimle i bana gelenlerin temsilcilerini, dnyada kabul eden ilk lke olmasdr. Byle bir siyasal atraksiyonu gerekletirmek ve altna imza atp arkasnda durmak, genelde lkelerin banda bulunan pragmatik yneticiler iin bir risktir. unu da belirtmek gerekir ki, ancak kresel zne olmak yolunda olan lkeler, byle bir kararll gsterebilir.
165
Yahudi Lobisi Ayaa Kalkt, Trk Diilerinin birifing davetine srail Elisinden Ret gibi manetlerin sahipliini yapan basnmz, maalesef henz kresel bir matbuat olma bilin ve uurunda olmaktan ok uzaktr. Bu balamda Diileri Bakan Abdullah Gln reel ve rasyonel politik sylemi, medeniyetimizin nc dneminin iaretlerini vermektedir: Filistinin, srailin, Kudsn, btn bu corafyann tapular, arivleri benim elimde. Ben Filistin ile ilgilenmeyeceim de kim ilgilenecek!? Zira 19. yzyldan itibaren aydnlarmzn arasnda en sk seslendirilen szlerden birisi, Osmanl brokrat Fuad Paann ngiliz elisine syledii szlerdir: Biz ieriden siz dardan urayoruz, yine bu imparatorluu ykamadk Yukarda sylenen tezleri, u rnek olaylarla somutlatrmak mmkndr: Birincisi, Trkiyeden sraile gidip yerleen Musevler Tarihi balarmz olan bu din mensuplar, yani bizim Musevlerimiz, srail kurulduktan sonra oraya yerlemiler. Ancak ounluu stanbuldan g eden bu yaknlarmz, srailde de blgeler halinde belirli mahalle ve mekanlarda gruplamlardr. Osmanl/Trk stanbul kltrnn mziini ve geleneini, belirli llerde srdrmektedirler. Ve hepsinde de Trkiye ve stanbul zlemi bulunmaktadr. Medeniyetimizin kresellemesini gsteren ve ekim alannn snrlarn belirleyen ikinci rnek ise, mbadele sonucunda stanbuldan ayrlp Yunanistana ait adalara g eden yaknlarmzdan Artk bu adalarda yaayan bir ev hanm Hristiyan Rum ile rportaj yapan gazeteci, stanbul ve Trkiyedeki hayatlar ile ilgili eitli sorular sorduktan sonra, hangi yemekleri piirdiini soruyor. Kadn ise, imam bayld, kuru faslye,. gibi geleneksel yemeklerimizi bir bir sayyor. Muhabir tekrar soruyor: Peki domuz eti piirmiyor musunuz? Sevgi ve efkat corafyasnn bir ferdi olarak Rum kadn cevap veriyor: Biz gavur muyuz?
166
Dier bir yaknmz ise, Sivasdan Amerikaya g etmi bir Ermeni O da Trkiye ve Sivas hasretiyle o kadar dolu ki, blgenin trkleri ile doldurulmu kasetlerini, okyanus tesinden, Yeni Dnyadan istemektedir Belki de tm bu hatrlanan ve gerekleen olaylar, tek bir kltrel faaliyet ok gzel izah etmekte ve zetlemektedir: Bu topraklarda trky en gzel syleyen nadide sanatlardan birisi, brahim Tatlsesdir. Trkiyenin bu sanats, Douda Azerbaycandan zbekistana, Batda Bosnadan Makedonya ve Yunanistana, Kuzeyde Rusyaya, Gneyde Iraktan BAE ve tm Ortadouda zevkle dinlenmektedir. Bu, aslnda sahibini, kimliini, kiiliini ve ksaca kendisini arayan ve bekleyen medeniyet ve imparatorluun ayak sesleridir. Bu medeniyet gcnn, gnmz temsilcileri, gemite olduu gibi, yaknlarmz Trk, Krt, Arap, Bonak, erkez, Grc, Laz, Trkmen, Ermeni, Rum ve Musevlerdir. Yine bu kutsal ve seilmi/sekin sentez ve harman, yzyllarca yal dnyann medeniyetler merkezinde, yani anakaralarn birletii ve kavutuu corafyada, bugn iin belki de topik saylan sevgi, bar, ak ve tolerans (tesmuh) varlk alanna tamlardr. Hal Seferlerinin zulm ve yamasndan inleyen Bizansn Hristiyan halknn Osmanlnn sarn grmek istemelerinin; yine Mslman Filistinlilerle, Yahudi sraillilerin Osmanl dneminde, bulunduklar topraklarda yzlerce yl bar ve kardelik iinde yaadklarnn ve bunun tekrar gereklemesi iin dua etmelerinin ve Osmanly aramalarnn sebeplerini ve hikmetlerini, insana ve kutsala deer verenlerin gnllerinde aramak gerekir.
Toplumsal Bir Cinnet Hali: Deerlerin ntihar

Son on yldaki gelimeler/ilerlemeler, yaadmz toplumda derin ve kayg verici krlmalarn ortaya kmasna kkenlik yapm ve zemin hazrlamtr. Artk toplumumuzun ve insanlarmzn, binlerce yldr yaad/tad gzel ve erdemli deerler ve varlklar yok olmaya doru hzla yol almaktadr. nsan zelliklerin zdd davranlar ve eylemler, erdemlerle yer deitirmektedir. Daha da kts ve rktc olan hal, bu durumun meruluk/meruiyet kazanma tehlikesidir. Uyuturucu, cinayet, gasp, kapka, hrszlk, yalan, alkolizm, sz vermenin (doru szl olmann) anlamszlat vb. rezletler; bireyi, aileyi ve nihayetinde toplumu iin iin kemirmekte ve salam dokuyu varlk zemininden koparmaktadr. Bu olumsuz ve acnacak hallerin karsnda cemiyette oluan yabanclama, yalnzlk, alkol ve uyuturucu bamll, bunalm, ruhsal krlmalar ve en korkuncu intihar gibi insan kendi kimliinden ve nefsinden soyutlayacak sosyal ve bireysel marazlarn hayat bulmas kanlmaz hale gelmektedir. Bu noktada u sorular byk bir anlam kazanmaktadr: nsanlarmz neden bu hale geldiler? Cemiyetimizi negatif hviyetlere
168
hangi olaylar ve eylemler tamaktadr? Mevcut sorular oaltlabilir elbette. Ancak bu sorular kadar, toplumsal ve ferd bir kurtulu/felh hareketi nasl gerekletirilir? sorusu da bir o kadar nemlidir ve sorulmaldr. Ayn zamanda cevab zerinde de sistematik bir ekilde ilahiyatlar (teologlar), ahlaklar, sosyologlar, siyasetiler ve psikologlar zihin yormal ve aba sarfetmelidirler. lkemiz nasl son on-on be ylda ekonomik krizler yaayp ve bu halin olumluya kalbedilmesi iin tm imkanlar seferber edilip, adeta mill bir ekonomik eylem plan ve program yrrle konulmusa, benzer ekilde deerler ve ahlk erdemlerin tekrar nev- nem bulup yeermesi iin de tm imkanlarn seferber edilmesi gerekmektedir.
Sosyal ve Kltrel Dokudaki Anmalar

Sosyal ve kltrel dokunun bu kadar derinden sarsnt ve deformasyon yaad lkemizi, hangi faktrler, kendimizin dahi tanmayaca hale drd? imdi muhtemel sebepler zerinde durulabilir: 1. Ekonomik Sebepler Ekonomik dengelerin bozulmas, toplumda orta snf kertti. Ki bu toplum katman, sosyal dengenin en nemli ve hayat blmn oluturmaktadr. Cemiyetin akl ve ahlk saln denge ve dzenini salayan bu toplumsal blm, daha ok esnaf, zanat erbab kk lekli ticaret snfnn oluturduu bir ksmdr. ok varlkl olmad gibi ancak yaam standard ok dk de olmayan, kendi ihtiyalarn karlayabilen cemiyetin orta snfnn bu vasfn kaybetmesi zellikle de kendi zerinde byk tahribatlara sebep oldu. Orta snf, corafyamzn tarihinde hemen hemen hi yaamad zorluklar, aresizlikler ve fakirlikle kar karya kald. Evi ve gerekli eyalar var olduu halde alk ve geim skntsna den orta snfn
169
bu hali, toplum dengelerinde ve ahlk umdelerinde onarlmas g krlganlklar meydana getirdi. Nihayetinde boanmalar, aile facialar ve blnmeleri gibi toplumsal hastalklar zemin bulmaya balad. 2. Hkim Kltrlerin Deerlere Basks Dnyann egemen kltrlerinin, zellikle de Amerikan kltrnn, daha ok sinema, dizi ve mzik alanndaki tahribat, kendi z benlik ve kimliimizin rselenmesine, bakalamasna ve tekilemesine sebep tekil etmitir. zellikle de gnlk konuma dili o kadar bayalat ve seviyesini o derece yitirdi ki, Trkenin tm estetik duvarlarn yerle bir etti. Kltrel kodlarmz bakalatrd ve tannmaz hale dntrd. Var olan halin tasviri iin, arpc ve dikkat ekici birka rnek vermek mmkndr: Ayrlk cmleleri ve ifadeleri, kltrmzde nemli mesajlar tar ve ayn zamanda dua ve iyi/hayrl temennilerle ykl ve donanmldr: Allaha emanet ol, Allah yardmcn olsun, yolun ak olsun, Allah salk-shhat ve afiyet versin. Bu yzlerce yldr teleffuz edilen ifadeler yerini, Kendine iyi davran, kendine iyi bak, bay bay gibi anlamsz, estetikten yoksun, ne olduu ve ne amaland/kastedildii mehul uuk cmlelere terk etti. Dier arpc bir rnek, geleneklerimiz ve deerlerimizin bize katt erdemli davranlardan birisi ba sal dilek ve dualardr. Ki bu ifadeler yas ierisindeki dost ve yaknlar teskin edici ve rahatlatc zelliklere sahiptir: Allah rahmet etsin, banz sa olsun, Allah geride kalanlara uzun mrler versin, mekan cennet olsun. Yine bu duygu ve sevgi ykl cmleler, Amerikan filmlerinin lm ve yas sahnelerinin evirilerinde kullanlan zgnm, zldm gibi duygusuz ve ruhsuz kelimelerle yer deitirdi. Bat mziinin kt bir taklit ve kopyas bile diyemeyeceimiz pop mzik alanna gelince; bu sektrde de iler acs bir halin varl
170
sz konusudur. Ses ve mzik yetenek, kabiliyet ve birikiminden yoksun, dnce fakiri eser icraclar, bu meziyetler yerine, daha kolay ve etkili pazarlama alanlar olan haz ve duygular kleletirici ve bir o kadar da dumura uratc ehvet ve ihtiras grntlerini gerekletirmeye ynelmilerdir. Dolaysyla genlik, kaliteli mzikten ziyade, insan bedeninin sergilendii klipler girdabnda boulmaktadrlar. Bu balamda dier nemli ve ykc-yok edici bir sektr de, grnt yayn temsilcilerinin kendilerince ismini verdikleri paparazzi tr magazin programlardr. Bu ekildeki magazin programlarnn, beyaz camn en ok izlenen/izlettirilen yaynlar ierisinde olduu bildirilmektedir. En fazla tahribat ve tahriat yapan sahann da bu sektrde olduu sylenebilir. Zira televizyonun girmedii ev ve corafi blge (en kk yayla ve mezralara kadar) hemen hemen yok gibidir. Gerek tara da gerekse daha krsal yerleim yerlerinin, gen erkek ve kzlar, gya sanatmzn icraclar olan aktr, aktris ve mankenlerin gnlk rezletlerini, ahlk dklklerini ve hibir zel (mahrem) alan snrlar olmayan atafatl ve aal hayat garabetlerini ve seviyelerini, gnn her saatinde temaa etmektedirler. Bu taze ve gnahtan azde beyinler, izledikleri grntlerle kirlenmekte ve buulanmaktadrlar. Programlar o kadar genlerimizi imrendirici modellikte ve idealde sunulmaktadr ki, genlerimiz cinsiyet fark gzetmeksizin bu sektrn kokumu sahiplerini birer idol ve ulalmas en son gaye olarak grmektedirler. Beyaz camn ve beyaz perdenin kan ve iddet sahnelerinin, insan zihin, kalp ve dnce dnyasndaki tahribatna gelince; bu halin yansmas, insanlarmz zerinde kronik bir kan ve iddet kasrgasna dnmektedir. iddeti, fkeyi ve karsndakini yok etmeyi beyinlere zerk eden bu tr grntler ki gnlk haberler bu halin en
171
gzel(!) rneklerini sunmaktadr- olay sradanlatrmakta ve merulatrma grevlerini, maalesef en iyi ekilde yapmaktadrlar. ldrmeyi, yaralamay ve bakasna zarar vermeyi, kare kare grntlerle defalarca izleyen toplum fertleri, artk benzeri vahi ve rktc olaylar daha serinkanl, doal ve sradan hdiselermi gibi grmekte ve kabullenmektedir. Tpk bir sava alanndaki artlarn, o ortamdaki insanlara telkin ettii haller gibi. 3. Deerlerin Korumasz Kalmas Elbetteki bu balktan deerlere bekiler ve muhafzlar icat edilecek anlam karlmamaldr. Zaten byle bir yorum, anlamsz ve sama olacaktr. Burada kastedilen rmeyi ve kokumay pompalayan/tetikleyen faktrlerin fazlalamas ve glenmesine karn, panzehirinin etkisizlemesi, g kaybetmesi ve donanmsz kalmas sorunudur. Deerleri koruyan failler ve evreler; aile, okul, toplum, vakf, dernek ve cemiyet messeseleri gibi sosyal sahalarn kurumlardr. simleri anlan birimler ve mekanlar, maalesef, yukarda saylan sebeplerin de katks ve etkisiyle g kaybettiler ve tesirlerini yitirdiler veya ok az seviyelere indirgediler.
nsan Kimliin/Hviyetin Dejenerasyonu

Byle olunca bireysel ve toplumsal cinnet halinin tezhrleri sklkla gereklemeye balad. Balamakla kalmayarak hemen sosyal bir yara/cerahate dnt. yle tyler rpertici ve insan ruhunu incitici/artc rnekler kmaya balad ki, kendi cemiyetimizi tanyamaz hale geldik. Amerikan korku, gerilim ve iddet filmlerinin senaristlerinin bile akllarna gelmeyen canice eylemler, ne yazk ki bizim toplumumuzda bizim insanlarmzca ilenir ve uygulanr duruma geldi. Haber ajanslarnn ve gazetelerin nc sayfalar da bu facia ve cinnet numuneleriyle dolu bir ekle brnd. Var olan
172
olaylardan yrek szlatan ve zihni donduran bir rnei, mevcut halin vahametini gzler nne serdii iin; ve bunun karsnda irkilmemiz, tedbirler almamz ve sorunlarn arln grmemiz iin tm plaklyla ortaya koyacaz: Sevgilisi Glin Knn anne-babas ve ablasn ldren B., katliam soukkanllkla itiraf etti: Glin ailesini ldrmek istediini syledi ve evin anahtarn bana verdi. Babas K. gelince boazn sktm. Glin, babam hallettin mi aldr diye mesaj yazd. Ben tamam dedim. Bu srada annesi ve ablas geldi. Ben annesini yatak odasna gtrdm. Glin de eve gelerek ablas Nilgn Ky bakla ldrd. Annemi ldremem deyince onu da ben ldrdm. (Yeni afak, 30 Mays 2006) Herkesin konuya eilmesi ve iin ulat korkun boyutlar kavramasna vesile olmas iin ac ve ayn kahredici dier bir rnek olay: TVlerdeki kanl diziler ve Kurtlar Vadisi salgn ortaretim kuanda iddetin dozunu ykseltiyor. Samsunda bir lise rencisi (maskeli), 2 lise rencisini okul yolunda kz yznden ldrd. (Yeni afak, 26 Mays 2006) Bu ve benzeri i actc haber ve grntler, ne yazk ki, sradanlaarak saylar artmaktadr. Bunlar bireysel ve nadir rnekler olarak grlebilir. Ancak vakalarn basit ve normal olduu dnlemez. Ailenin gen kz, gelecein anne aday, geici hazlarna engel olduklar gerekesiyle kendi z anne-baba ve ablasnn, hayatlarna son vermektedir. Ve bu eylemi erkek arkadayla beraber ilemektedir. Yine ok az da olsa bir sevgi krnts kalm olmal ki, kendisini can kabul eden annesini ldremiyor. Benzeri rnekler ki bazlar insan akln zayi ettirecek derecede canice ve vahicedir- bizim toplumumuza o kadar uzak ve yabancydlar ki, tahayylleri bile ok zor ve imkansz facialardr.
173
Ne oldu da cemiyetimiz ve insanlarmz bu hale geldi? nsan kimliklerini ve benliklerini nasl yitirdiler? Toplumumuz gittike negatif bir mecraya m srklenmektedir? Sorular oaltlabilir. Ancak grmezlikten gelinemez. Bu sorular sorduran ve dndren olaylar, toplumun tm dnen fertleriyle ele alnp, maraz hal tehis edilip tans konulmal ve iyiletirici/rehabilite edici zm ve tedavi yollar bulunmaldr.
Yitirilen Deerlerin Rehabilitesi

Toplumsal bir cinnet hali yaadmz son yllar, kronik durumun tedavi edilmesini gerektirmektedir. Bu noktada akllara ve zihinlere ilk gelen zm yolu, bilinli ve kaliteli eitimin (retimden ncelikli olarak) toplum mensuplarna verilmesidir. Bu eitim ierisinde en nemlisi de din eitimidir. Zira din, inan ve vicdan, en gl ynlendirici eleri ierisinde barndrmaktadr. Aksi taktirde Din ve Tanr yoksa her ey mbahtr ve her ey meruluk kazanacaktr. nsanlar kan dkc zelliinin en nemli ve etken panzehiri din ve kutsallkdr. Hakikatte dinlerin varlk ve gnderili sebepleri, bu ereveyi sunmaktadr. Tarih boyunca ferd ve toplumsal sapmalarn onarm ve dengelenmesi, din ve peygamberlerle gereklemitir. Bu anlamda Hz. Muhammedin (s.a.v) hayat ilkeleri, ideal bir yaam felsefesi olarak insanlarmza gzel hazrlanm materyallerle yeniden sunulmal ve gncellenmelidir. Toplumumuz Hz. Peygamberin hayatn, tarih bir vesika gibi grmemeli ve onu srekli yanlarnda hissedip erdemlerini iselletirmeli, kendilerini onunla zdeletirmeye almaldr. Hz. Peygamberin savalarnda ve onun dndaki zamanlarda ailesine, ocuklarna, arkadalarna ve dmanlarna ynelik davran ve uygulamalar ok bilinenlerden ziyade az bilinen nadir rnekler, topluma yazl ve grsel olarak anlatlmaldr. Bu anlamda Kutlu Doum Haftalar, verimli frsatlar sunmaktadr.
174
Bununla birlikte yazl ve grsel kitle iletiim organlarna ok nemli grevler dmektedir. Her iletiim organ, ynetici ve temsilcisi, yaymlayaca program kendi ocuu ve ailesinin de izlediini dnecek derecede hassas olmaldr. Bat dnyas bu alanda ok ileri mesafeler katetmitir. Bunun rnekleri 11 Eyll saldrsnda ABDde, metroda patlayan bombalar sonucunda ngilterede grlmtr. Olay mekan, yaral ve hayatn kaybedenlere ait tek bir fotoraf ve hareketli resim, iletiim organlarnda yer almamtr. Hasl, toplumsal bir krlma yaadmz bu yllarda, cereyan eden her olayn, yzlerce vakann engellenmesine ynelik bir uyarc fonksiyon icra etmesi gerekmektedir. Aksi taktirde insanlarmz ve cemiyetimizi, dolaysyla gelecek nesillerimizi kaybetme tehlikesiyle kar karya kalma durumundayz. Gerekli tedbirler alnmazsa ve abalar sarfedilmezse sosyal bir kangren haline dnm olan bu derin kayg verici ve rktc tablodan, kimsenin kendisini, ailesini ve gelecek nesillerini korumas mmkn gzkmemektedir. Halin iyiye/hayra dnm, zor ve imkansz deildir. Yeter ki, toplumsal bir bilin ve hayra aran, hayr ileyen bir toplum olmay itiyakla arzulayalm. lah evrensel sosyal ilke aktr: Bir toplum kendisini deitirmedike, Allah o toplumu deitirmez.(Rad, 11)
Doum Nimettir Doktorlar Sevindiren Dirili

lm gibi, doum da nimettir. Her dou yeni bir dirili, yeni bir candr. Her dirilite bir hikmet gizlidir. Dnyadaki canlln sona ermesine nasl lm deniliyorsa, ruhun bedende hayat bulmas da doumdur, doutur. Ruh nasl cesedi terk ederken zdrap ekerse, beden de ruhu kabul ederken, yani dirilirken var oluun dayanlmaz lezzet ve nefsetinin iaretlerini ve yansmalarn tezhr ettirir. Her lml, yani fni beden, ilk aamada diriliin ve hayat aacnn misinden (suyundan) meydana gelir. O mi ki, bir sonraki aamada ekilsiz ve belki de hayvanms bir kitleye/et parasna dnecektir. Suda hayat bulan varlklarn suretine brnen ilkel ve tekml etmemi (gelimemi) insan beden aday, mkemmelliin hazzn yakalamtr. Artk kemltn (olgunluun) meyvelerini devirmekte, belirginleme safhasna ulamaktadr.
176
Bir mr kullanaca azlarn (organlarn) birer birer ve gn be gn teekkl etmesi, canl adaynn tuhaf, rktc ve esrarl grntsne yeni anlamlar katmaktadr. O, artk, deniz veya deryada yaayan varlk trnden, karada nev- nem bulan (dirilen) canl trne doru yol almaktadr. Belirli bir zaman srecek olan yolculuunda, kendisi iin gerekli azk ve kat ilh ve akn bir ambalajla yeteri kadar ve her dim bulacaktr. lk olarak ynetici organ kalbin ritimleri hissedilecektir. Bu diriliin en gzel temasdr adet. Dolaysyla u andan itibaren ona mstakbel bir canl organizma olarak baklabilir. nsann en kymetli ve olmazsa olmaz olan azs ba; en hayat organlar tayan gvde; bunlarn tamamn srtlayan ve hareket ettiren ayaklar; en nemli ileri ve eylemleri gerekletiren kollar ve (tabii ki bulunmaz cevherleri olan) onlarn en u noktalar harikulade parmaklar. Nihayetinde, dnen ve akl tayan varlk suretine dnmeye doru yol alma evresi O, annenin en mahrem yerindeki snanda en mkemmel ekilde korunmaktadr. Zarar ve ziyanlardan, atklardan, mdahalelerden, kinden, nefretten, intikamdan ve cinnetten uzak ve bhaber ekilde Domann esrarengiz hazzn yaamann sabrszl iinde, ruhsal ve madd hapis (!) sresinin sona ermesini beklemektedir. Bu bekleyi, Hz. Yusufun zindanda uzun sren mahpusluunun zgrle dnmenin katlanabilir evrelerini artrmaktadr. Tpk bir kum saatinden dklen tkenmeyen kum taneleri ve zerrecikleri gibi
177
Zaman gemektedir, tespit edilmi belirli sre erimeye devam etmektedir, kmil (yetkin) varlk olma yolunda. Ksa ve acmasz yalan bir dnyann havasn koklamaya fazla mddet kalmamtr. Peki! Bu mecrda (srete) koruyucu rahmin dnda, tm bu evrimsel geliim srelerini beyaz ekrandan, onlar takip edenler neler yapyorlar? Yani doktorlar Onlar, diriliin, var oluun, gzelliin ve gzellemenin srlarna kendilerini kaptrmlardr. Ekran uzman doktorlar, onlarn derya iindeki hallerini, eylemlerini ve fantezilerini kimi zaman hayranlkla, kimi zaman tedirginlikle, kimi zaman tebessmle, kimi zaman da kaygyla takip ederler. Bebek adaylarnn en akla gelmez hareketleri ve organlarnn tazelik ve sevimlilii, Yaratandan sonra ilk ilgilenen kiiler olarak doktorlar, tebessmden de te glmseme, hatta glmelerine kadar zevklendirir ve enlendirir. Sevimli varln yuvarlak ve bir topak halini alm ayaklarndaki o grlmeye deer parmaklarnn irinliine hangi can dayanabilir. Doktorlar bile ldrtan bu parmaklarn grnts, modern teknolojinin marifetiyle (ultrasound) katlara dklr. Peki! Ya ok iyi korunan bu mahremlerin, etle, kanla, kemikle ve canla balantlar olan anneler Onlar, canlar iinde bir cann, ama etle trnak olmu bir cann, cnndrlar. Canlar iin canlarn bile feda edebilecek kadar sknt ve zorluklara kar mukavvimdirler (dayankldrlar). Meakkat, glk ve hayatn zorlamas, canlar iin her eye katlanabilecek kutsallkta bir grevdir. Bu grev anneliktir Tadann doyamad, tatmayann ise, karlnda dnyalar bile verebilecei zenginlik annelik
178
Ayaklarnn altna karlk cennet vadedilen anneler, bu srecin bebeklerden sonraki en sabrsz ve en heyecanl aktrleridir. Dayanlmaz ar ve aclar ierisinde gsterilen doum/dou sanclar, onlarn canlar iin, her eye gnll katlanabileceklerinin en ak fedakarllklarnn iaretlerini verirler. Ancak biricik anneler, bilirler ki, canlar iindeki can, kendi ac, keder ve skntlardan daha deerli ve paha biilmezdir. Bidayetinde (balangcnda) ve nihayetinde (sonunda), onlar, elleri plesi, ayaklarna paspas olunas ve kendilerine bende/kle olunas efkatli, mfik ve sevgi dolu cnnlardr. Muhabbet ve sevginin zirvesini yaarlar ve ak ocann fertlerine ayn hazz tattrrlar. Bu ocan ferdi ar ve szlar, cannda deil de gnlnde ve zihninde tm plaklyla yaayan babalara gelince Onlarn gnl ar ve szlar, ilh korumann fanusundan, madd dnyann zevk ve kirlerine kap aralayan bebeklerinin salkl, hayat dolu ve var gleriyle (seslerini adta tm dnyaya duyuracakm gibi) kardklar alamalaryla son bulur. Tm bu zorluklar, onlarda yani babalarda, yerini mutlu, umutlu ve teskin edici bir rahatlk ve sknete terk eder. Onlar artk balangta bebekleri ve sonralar ocuklar iin dnyann dier meakkat ve bariyerleriyle boumaya ve mcadele etmeye adaydrlar. Nihayetinde grnen dnyaya, hayata, retmeye, tketmeye, kullua ve acizlie gzn aan bebekler, sanki hayatn zorluklarn hemen fark etmiesine etraflarna akn ve bir o kadar da garipse-
179
yerek bakarlar. Belki de kim bilir, yaamn meakkatini ve dalarn bile almay kabullenmedii sorumluluu kk kalp ve beyinleriyle hemen hissederler. Her ne olursa olsun, doum ve dirili, Yaratann insana bahettii ve lutfettii en byk nimettir. Doum, ayn zamanda, Benzersiz ve Tek Olandan (Ehad) bakasnn halkedemedii (yaratamad) muhteem ve tarif edilemez bir muammadr. Dolaysyla, her dou, yeni bir yaratl; her doum, bir fninin nev- nem bulmasnn (dirilmesinin) ve ruhun ebed yolculuunun basamaklardr.
lm Nimettir Doktorlar Alatan Hastalar/Muzdaripler

lm, mmine sunulan hediyedir.
Hz. Muhammed (s.a.v)
Ne hasta bekler sabah, ne taze ly mezar Ne de eytan bir gnah, seni beklediim kadar Necip Fazl Dnen, akl sahibi ve dolaysyla sorumluluk sahibi varlklar, var olduklarnda nasl yalnz iseler, ldklerinde de yalnzdrlar. Belki de insanlar, tm canllardan farkllatran zelliidir, bu durum. Ancak duygu ve heyecanlar olan varlk, ayn zamanda toplumsal bir aktrdr. Yalnzlk, tevhid anlamda Rahmana zg bir metafiziksel haldir. Ac ve zdrabn dayanlmaz ve dayanlabilir tr ve modellerini yaayan canl, bazen kendisine hem de cins ve trdelerine, benzerlerini de yaatabilendir. Izdrabn ve acnn sebepli veya sebepsiz olmas sonucu deitirmemektedir. Hayat ve yaratklar ekillendiren Sni (Yapc-Yarat-
181
c) hastalk ve skntlar, hikmetinin bir tezhr olarak, kullarndan azde klmamtr. Hatta en byk bela ve musibetlere dur olan Hakkn Peygamberleri olmutur. stisnasz hepsi bu ileyi en derin ve iddetli bir biimde yaamtr. Hakm olan ve hikmeti sorgulanamayan Akn Varlk, belki de dert ve aresizlii, deva ve derman olarak halk etmitir. Grnen lemin en belirgin zellii, madd olmas, yani sonradan var klnm olmasdr. Dolaysyla noksanlk, yetersizlik ve donanmszlk, ancak ona mnhasrdr. u halde dalar kadar, hatta onlar bile aan sknt, dert ve zdrabn altndaki bu zayf ve gsz canl tr, nasl kalkp da onu gsleyecekti? Peki, nsana hakszlk m yaplyor. Hayr! lh evrensel ilke, hibir varlk iin zulm ve hakszl mnasip ve mstahak kabul etmemektedir. Zira O (Allah), insanlara kar, kendisine asi olana, inkar edene ve kfrn kusanlara bile, bir annenin ocuuna olan efkatinden daha mfik davranandr. Ancak bu emanet ve sorumluluk, baka bir canl ve cansz yaratka da kabul edilmemitir. Her eye ramen, yaadmz a ve dnya, gemie nazaran insanlarn hayatn kolaylatrm ve yeryznde sanal ve sahte bir cenneti ikme etmitir(!). Ancak ne yazk ki, ayn bu tketilen a, hisseden ve duyan canlya, akla hayale gelmeyen ve katlanlmas dayanlmaz sknt, dert ve hastalklarla muzdarip klmtr. Nasl ki Ortaan onarlmayan ve devas bulunamayan hastalklar veba ve czzam ise, ve 19.-20. yzyln ifas olmayan veremi ne ise, son yzyln da en byk ve bir o kadar da ad rktc musibeti kanser ve benzeri hastalklardr. Her ne kadar bu ve benzeri musibetlerin son yllarda byk oranda tedavisi olsa da, yine de istatistiklere gz atldnda kalp
182
krizi lmlerinden sonra ikinci srada gelen hastalk tr olarak karmza kmaktadr. Gerekte lm, Hz. Mevlnnn dn gecesidir (ebh-i arz). Ancak Hayat Veren (Hay) ve insanlara bu gle mr Baheden Yce Yaratc (Hlk), insanlara saysz duygu, yetenek ve becerinin yannda yaam ve gzel bir dnyev skinlik geirme arzu ve itiyakn da sunmutur. Dolaysyla insann Tek (Ehad) olan lhndan hayatta hayrl ve uzun bir mr dilemesi, btn mr sknt ve imkanszlklarla gemi Peygamberinin (s.a.v) szlerinden mlhem olan bir temenni ve duadan kaynaklanr. Bu an, belirtildii zere, amansz ve devasz, bir o kadar da, (Hani dalarn bile almay kabul etmedii veya tahammlnde zorland ve uzak durduu mesuliyet gibi) zor hastal kanser ve baz dertlerdir. nsanln kaldrmakta takatsiz kald bu hastalklara duar kiilerin ektikleri zdraplar, bazen lmn de gzel bir nimet olduunu insana hatrlatmaktadr. Byle bir aresizlie den biareler, nce fiye (nsanlara ifa veren Yce Allaha) dua ederler ve yalvarrlar, arkasndan da kendilerinin derman bulmasna vesile olacak doktorlardan are bulmalar iin, hem konumaktan zorlandklar, yamurdan ve sudan yoksun kalm toprak gibi, kurumu ve atlam dudaklaryla, mecalsiz ve fersiz gzleriyle yardm sinyali/iareti beklerler. Doktorcuum, aclarm dindir ve arlarm gider derler. Kendilerine hayat veren bir bardak suya kar bile, onun yerine bir bardak zehir verin diyebilecek kadar, (yaamay sevdikleri ve acya tahammll ve sabrl olduklar halde) ac ve zdrabn basks katlanlmas insan snrlar zorlayacak kadar fazladr. Derdi ifa ile tedavi eden tabipler ise, kendilerinden deva bekleyen muzdariplerden daha aresizdirler. Nihayetinde onlarn da yaptklar, tm bilgi ve tecrbelerini, daha dorusu sanatlarn so-
183
nuna kadar sergilemekten ibaret olarak kalacaktr. Ancak doktorlar da biaredir, bu konuda. Her ey yaplr, tm insanlk ve tababet deneyim ve birikimi, ulat en son kerteye kadar tketilir. Ve sonunda yapacak baka bir eyleri kalmayan, hastalarnn gzlerinin nnde kvranan, an be an ktleen, ar ve aclarnn iddeti artan hastalarnn beklentilerine kar, onlar da, (alkn olmalarna adeta rutinlemesine ramen) gzyalaryla karlk vermekten baka bir ey yapamazlar Ve doktorlar da alar, srekli inleyen, kvranan ve alayan hastalar gibink are ve deva verecekleri yerde, onlar da biaredirler. te her zaman insanlarn, Hz. Mevln gibi grmedii, ismini bile duymak istemedii, iittiinde ise rperdii ve onu hatrlatacak eylerden ceylann aslandan kat gibi uzaklat lm, byle bir snr noktasnda temenni ve kurtulu umuduna dnyor. Bir duasnda, Hz. Peygamber, Hastann lm istemesinin mekruh olduunu, ancak inancna bir zarar gelecekse mbah olduunu belirtir: Allahm, hayat benim iin hayrl olduu srece beni yaat ve lm benim iin hayrl olursa ldr. Bu anlamda lm nimettir. Zira daim olan, sonu gelmeyen bir hayata dayanp tahamml edecek ka tane Hz. Eyp var, bu yerkre zerinde. Gemite ve u anda byle bir musibete, sonuna kadar sabrla ve metanetle mukabele edecek ka kii vardr. Demek ki, bazen lm veya yeni ve sonsuz hayata balamak, insanoluna bahedilmi byk bir nimettir. Ayn zamanda lmde byk bir hikmet de gizlidir. Peki! Bu durumlarda, doktorlarn alatan muzdariplerin yaknlarnn tepkisi nasldr?
184
Hastalar ve tabipler gibi, belki de en byk acy onlar ekerler. Adeta ac bir zehiri yudumlar gibi Bu ac ki, fiziksel ve belli bir organn ars deildir. Ama.ama bu derin ve dinmeyen sz, yrek arsdr. Bunu dindirecek, ila yoktur. Byle dayanlmayan aclar gren ve eli kolu bal kalmann, bir ey yapamamann, elinden bir ey gelememenin verdii yknt ve aresizlik, onlar, Anadolu insann tabiriyle iki kapdan birinin almas dileklerine brakr. Yani dua ekline brnen bu temenni, aslnda aktr: Ya Rabbi! Ya ifa ver, eer ifa vermeyeceksen emanetini al. Ac ve zrabn karsnda, en yaknn, cannn ve teninin lmn isteyen dert sahibinin dertli yakn akrabalar. Hasl evrensel ilah ilke vzhtr: Her can sahibi (nefis) lm tadacaktr. Ve lm nimettir. Ancak sabr da gzeldir. Her eye ramen sabretmek, nebev (peygamber) zellik ve vasftr.
Sonsz
slm Medeniyetinin altn alar, yaklak dokuz asr (8.-17. yzyl) hakimiyetini srdrmtr. Ancak bu medeniyet, on yedinci yzyldan sonra bilim, tefekkr ve teknolojideki ihtiamn devam ettirememitir. Bilim ve tefekkrle ban zayflatt zaman, Mslmanlar ve yaadklar havzalar, baka kltr ve inanlarn ynetimi altnda yaama gereiyle yz yze kalmlardr. Mslmanlar bilim ve dnceyi, Dou ve Bat ayrmna gitmeden her toplumdan ve corafyadan almaktan hibir zaman kanmamlardr. Ancak onlar aldklar malzemeyi, ok iyi bir ekilde rafine ederek, Mslman topluma ve insanla sunmulardr. Ellerine geen gemi birikim, Mslman bilgin ve bilgeler tarafndan mkemmelletirilip tefekkr hazinesine dntrlmtr. slm bilginleri, tasarlayp gelitirdikleri ara-gere, teknik alet ve makinalarla shhatli ve doru sonulara ulamlardr. Keif ve icat edilen bu alet ve makinalarn yannda, ayrca onlar, insan bedenin shhat bulmas iin tp ve tababet konusunda ok ileri metot ve usulleri gelitirmilerdir.
186
Bu bilim adamlarnn yaptklar, bizim iin ok ehemmiyetlidir. Ancak Mslman toplum ve lkeler, srekli gemii anarak onunla bilimsel bir tatmine gidemezler. Yaplmas gereken; yeni Mslman bilim insannn kendi yetenek ve gcn, son snrlara tayarak, gemiin ihtiamn, yaad ada gerekletirmesidir. rnein bir gelenein birikimi olan slm tbbnn bugne ilikin syleyeceklerinin yaadmz zamann insanlarna ulatrlmas nemli bir teebbstr. Henz insanlk, bedenlerdeki ve tabiattaki mkemmel uyumu ve dengeyi yok etmeden, slm tbbnn kadm srlar ve birikimi, yaayanlarn faydasna sunulmaldr. Bugnn Mslman dnr ve bilim adam modeli, ncelikle kendi nefsini rehabilite etmeli ve kiisel haz ve karlarn kurban olmamaldr. Erdem ve ilah ilkelerin dorultusunda hakikatin kaplarn modern Mslman topluma amaldr. Bu anlamda slm toplumu gnl ve zihin ustalarndan yoksun kalmamaldr. Yol iaretlerini okuyan ve reten bu ustalar, cemiyeti aydnlatan klardr. Onlar, insann iindeki benliin, fertleri kendisine kle ve kul etmesini engelleyen mnevverlerdir. Zira bu a, hazlarn ve erdemsizliklerin, insan duygu, dnce ve kalbine zehir aktt bir zaman araldr. nsanlarmzn gittike bireyselletii ve yabanclat bir cemiyet haline dnt bu toplumu, bu halden yara almasna mani olacak ve kurtaracak en nemli failler, gnl ve kalp inaclardr. Onlar ki, Peygamberin varisleri ve halefleridir. ada Mslman dnr ve mtefekkir, gemite kendi seleflerinin (ncekilerin) yapt gibi, insanla medeniyet, huzur, mutluluk ve erdem tamak sorumluluundan ve vazifesinden azde olamaz.
187
Hkim kltr ve medeniyetlerin ekim alannda kaldklar mddete, Mslman aydn ve toplum, smrgeci glerin komutasndan ve yrngesinden kma anslarn kaybederler. Mslmanlar ve dolaysyla slm lkeleri, teknolojiyi tketme konumundan/aamasndan retme konumuna/aamasna gemeleri bir zorunluluktur. Bunun iin gelenek bilinmeli ve gelecek tasavvurlar ve tasarmlar bunun zerine bina edilmelidir. Geleneksiz bir gelecek mmkn olmad gibi, gelenek iinde kalp donuklamak da, Mslman aydn ve dnr iin en byk tehlikedir. Bu anlamda gelenek ve modern dnce ve bilgiyi harmanlayan slm bilginine, hibir zorba ve zlim kltr ve dnce blou zarar veremeyecektir. ada Mslman bilgin ve bilge, gemite bu kutsal ve seilmi/sekin sentez ve harmanla ina edilen medeniyeti ihy ederek, yzyllarca yal dnyann medeniyetler merkezinde, yani anakaralarn birletii ve kavutuu corafyada, tefekkr, bilgi, sevgi, bar, ak ve tolerans (tesmuh) hayat alanna tayacaktr.
Kaynaka
Advar, A. Adnan, Tarih Boyunca lim ve Din (Bilim ve Din), V. bask, stanbul 1994, Afif, Ebl-Al, slm Dncesi Makaleler, ev: E. Demirli, stanbul 2000 ., Muhyiddin bn-i Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev: M. Da, II. bask, stanbul 1998. Ahmet Hikmet Erolu, Farkl nanc Tehdit Olarak Alglamann Sonucu: Engizisyon Terr, Din Aratrmalar, c. 7, say: 20, Eyll-Aralk 2004. Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, Seha ne. Ankara trz. Altnta, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1986. mir, Kitbl-lm bi-Menkbil-slm, nr. A. Gurb, Kahire 1967. Armstrong, Karen, Tanrnn Tarihi, ev: O. zel, H. Koyukan, K. Emirolu, Ankara 1998. .., Muhammad, a Western Atttempt to Understand Islam, London 1991, San Fransisco 1992. Arslan, Ahmet, Aklama ve Yorumlar, Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet) iinde, aklamal ev: Ahmet Arslan, II. bask, Ankara 1997. .., Ahmet, evirenin Takdimi-Frb Hakknda, deal Devlet (el-MednetlFzla) iinde, II. bask, Ankara 1997.

..., Ahmet, slm Felsefesi zerine, stanbul 1999. Akpaazade, Akpaaolu Tarihi, Haz. A. Nihal Atsz, Ankara 1985.
189
Ate, Ahmet, Notlar, hsl-Ulm (imlerin Saym) iinde, III. bask, stanbul 1990. Aydn, Mehmet, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi III(Liseler in), IX. bask stanbul 1990. .., Hac Bekta- Velide Dn Boyut, Atatrk Kltr Merkezi Dergisi (Trklerde Hogr zel Says II), Ankara 1996. Banarl, N. Sami, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1987. Bayurt Erhan, Dindar Semen Busha Neden Yneldi?, Aksiyon, say: 518, (11 Temmuz) 2005. Bayurt F. E., Peters, Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, New York 1968. Bayrakdar, Mehmet, slm Felsefesini Giri, Ankara 1988 ., Mehmet, Tasavvuf ve Modern Bilim, stanbul 1989. ., Mehmet, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, II. bask, Ankara 1992. Bayraktar Bayrakl, Frbde Devlet Felsefesi, stanbul 2000. el-Behiy, Muhammed, slm Dncesinin lh Yn, ev: Sabri Hizmetli, Ankara 1992. el-Beyhak, Zahrddin, Tarih Hukemil-slm, Dmek, 1946. Bolay, S. Hayri, Hac Bekta Velayetnamesinde badet Unsurlar, I. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998), Ankara 1999. Bouyges: Sur le Plantis dAristote-Nicolas, Beyrut 1923. Cebeciolu, Ethem , Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, II. bask, stanbul 2004. Corbin, Henry, slm Felsefesi Tarihi, ev: H. Hatemi, II. bask, stanbul 1994. Coan, Esat, Hac Bekta Veli Makalt, Ankara, trz. etinkaya, Bayram Ali, Bir Anadolu Ereni Hac Bekta Veli: Hayat, Eserleri ve nsan Anlay, CF Dergisi, say: 3, Sivas 1999.
190
., slmda Bilim, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 56, Haziran 2005. ., slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-I, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 57, Temmuz 2005. ., slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-II, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 58, Austos 2005. ., Hac Bekta- Velinin Gnl Dnyasnda nsan Sevgisi, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 59, Eyll 2005. ., Sevgi-Bar (slm) ve Toleransn Elisi Hz. Muhammed (s), Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 62, Aralk 2005. ., Yitik Bilgi Felsefe ve Hikmet, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 63, Ocak 2006. .,Hikmetin slm Corafyasndaki Yolculuu, Somuncu Baba (Aylk-KltrEdebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 64, ubat 2006. ., Din ile Felsefenin (Hikmetin) St Kardelii mi? Felsefe Dinden karr m?, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 65, Mart 2006. ., Mescid-i Nebevde (Peygamber Mescidinde) Ayin Yapan Hristiyanlar, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 66, Nisan 2006. ., Doum Nimettir-Doktorlar Sevindiren Dirili, Diyanet Avrupa Aylk Dergi, say: 83, Mart 2006. ,Tefekkr, Tezekkr ve Arnma, Diyanet Aylk Dergi, say:185, Mays 2006. , Kimliini/Sahibini Arayan Medeniyet, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 67, Mays 2006. , lm Nimettir Doktorlar Alatan Hastalklar/Muzdaripler, Diyanet Avrupa Aylk Dergi, say: 86, Haziran 2006. ., Kutsal ve zgrlkler Kskacnda Bat, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 68, Haziran 2006. ., slm Felsefesinin lk nclar Urfal ve Harranl Mtercimler, I. Uluslar aras Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu (28-30 Nisan 2006) anlurfa 2006.
191
, Toplumsal Bir Cinnet Hli Deerlerin ntihar, Eskiyeni, say: 2, Yaz Ankara 2006. ., Halife Memunun Putperest (Sabi) Veziri Sbit b. Kurra, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 70, Austos 2006. , Mutlu nsanlarn Corafyas Erdemli ehir, Somuncu Baba (Aylk-KltrEdebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 73, Kasm 2006. , Erdemli Ynetim ve Erdemli Reis/Bakan, Somuncu Baba (Aylk-KltrEdebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 74, Aralk 2006. , bn Haldun Dncesinde Besin, Salk ve Ahlk, Somuncu Baba (AylkKltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 75, Ocak 2007. , Mevlny Vuslata Ulatran Raks Sem, Kltr ( Aylk Kltr Sanat Aratrma Dergisi), say: 5 (K), stanbul 2006. ubuku, . Agah, slm Dnrleri, Ankara 1983. , Trk slm Kltr zerinde Aratrmalar ve Grler, Ankara 1987. Davudolu, Ahmet, Batdaki slm almalar zerine, Marife, say: 2, K 2002. Demirci, Mustafa, Beytl-Hikme, stanbul 1996. Demirhan, Ahmed, (derleyen), ABD, Terr ve slam: 11 Eyll zerine, Ankara 2001. Eb Bekr er-Rz, Kitbul-Sretl-Felsefiyye (Resilu Felsefiyye iinde), V. bask, Beyrut 1982, Eb Gudde, Abdulfettah, Bir Eitimci Olarak Hz. Muhammed ve retim Metodlar, ev: Enbiya Yldrm, stanbul 2001. Eflk, Ahmet, Ariflerin Menkbeleri, ev: Tahsin Yazc, IV. Bask, stanbul 1986. Eflatun, Devlet, ev: S. Eybolu, M. A. Cimcoz, VIII. bask, stanbul 1995. el-Fhr, Hann - el Cerr, Hall, Trih-i Felsefe der Cihn- slm, Farsaya ev: Abdl-Muhammed yet, ntirt- Zaman, Tahran (1335), Elyzc, Kemal- Kerim, A. ata, Elmul-Felsefetil-Arabiyye, IV. bask, Beyrut 1990. Eraslan, Sadk- Kele, Ekrem, Gzel rnek Hz. Peygamber, Ankara 2003.
192
Erz, Mehmet, Trkiyede Alevilik, Bektalik, stanbul 1997. Esat Coan, Hac Bekta Veli Makalt, Ankara, (trz). Esmn (Assemani) Bibl, Orient, III, 2.
Esposito, John I., Glenen slmn Yanklar, ev: Erol atalba, stanbul 1989. Fahri, Macid, slm Felsefesi Tarihi, ev: Kasm Turhan, II. bask, stanbul 1992. Fahri, Macid, slm Felsefesi Tarihi, ev: Kasm Turhan, II. bask, stanbul 1992. el-Frb, Eb Nasr, Kitb Ar-i Ehlil-Mednetil-Fzla, tah: A. Nasr Ndir, VI. bask, Beyrut 1991. Frb, el-Mednetl-Fzla (deal Devlet), aklamal ev: Ahmet Arslan, II. bask, Ankara 1997. Frb, es-Siysetll-Medeniyye, ev: M. Aydn, A. ener, R. Ayas, stanbul 1980. Frb, Fusll-Meden, ner: D. M. Dunlop, ev: Hanifi zcan, zmir 1987. Frb, Kitbl-Mille (Din Kitab), ev: Fatih Tokta, Divan, say: 12, 2000/1. Frb, Risle fim Yenbai en Yukaddeme Kalbe Teallmil Felsefe, Msr 1325/1907, Frbi, Tahslus-Sade (Mutluluun Kazanlmas), ev: Ahmet Arslan, Ankara 1999. Frk, .R.- Frk-L.L. slm Kltr Atlas, ev: M. Kibarolu, Z. Kibarolu, III. bask, stanbul 1999. Ferrh, mer, Trhul-Fikril-Arab il Eyymibni Haldn, IV. bask, Beyrut 1983. Flal, E. Ruhi, Trkiyede Alevilik Bektalik, stanbul 1994; Firuzabad, Kamus Tercemesi, stanbul 1305. Garaudy, Roger, srail, Mitler ve Terr, ev: Cemal Aydn, stanbul 1996. Gazl, el-Munkzu mined-Dall, tah: Kasm enNur, Muhyiddin Necip, Dmak 1991. Gazl, Kitabul-ml fi kltil-hy (hyu Ulmid-Din iinde) Kahire 1994, V,
193
Glpnarl, Abdlkadir, Vilyetname Menakb- Hnkr Hac Bekta- Veli, stanbul 1958. Greg Bankoff, Regions of Risk: Western Discourses on Terrorism and the Significance of Islam, Studies in Conflict and Terrorism, 2003 (26), 413-428 (Risk Blgeleri: Batnn Terr zerine Grleri ve slmn Yeri, ev: ahin Grsoy-Hakk Karaahin, Din Aratrmalar, c. 7, say: 20, Eyll-Aralk 2004, 377-386). Gutas, Dimitri, Yunanca Dnce Arapa Kltr (Badatta Yunanca-Arapa eviri Hareketi ve Erken Abbas Toplumu), ev: Ltf imek, stanbul 2003. Gndz, inasi Son Gnostikler Sbiler, II. bask, Ankara 1999. ., Anadoluda Paganizm Antik Dnemde Harran ve Urfa, Ankara, 2005. ., inasi, Kresel Sorunlar ve Din, Ankara 2005. Hadd, Cevd, Islm ez Nazar-i Voltaire (Voltairee Gre slm), III. bask, Tahran trz. Hakmi, M. Rza, slm Bilim Tarihi, ev: Hseyin Arslan, stanbul 1999. Hamidullah, Muhammed, el-Vesikus-Siysiyye (Hz. Peygamber Dneminin Siyasi=dar Belgeleri, ev: Vecdi Akyz, stanbul 1997. .., slm Peygamberi, ev: Salih Tu, Ankara 2003. Hodgson, M.G. S., slmn Serveni, ev: Komisyon, stanbul 1993. Hucvir, Ali b. Osman Cllb, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), haz: Sleyman Uluda, II. bask, stanbul 1996 Huntington, Samuel P. ve dierleri, Medeniyetler atmas, derleyen: Murat Ylmaz, II. bask, Ankara 1997. .., The Clash of Civilizations? Foreign Affairs, 72; 3, Summer 1993. bn Bacce, Tedbirl-Mtevahhid, nr: M. Fahri, Resilu bn Bacce el-lhiyye II. bask, Beyrut 1991. bn Eb Useybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbba, Beyrut trz. bn Haldun, Mukaddime, ev. Z. Kadiri Ugan, stanbul 1989. bn Him, es-Siyretn-Nebeviyye, tah: Mustafa es-Sakka, brahim Ebyr, Abdlhafz elb, Msr trz.
194
bn Manzur, Lisnul-Arap, III. bask, Beyrut 1994.
bn Rd, Fasll-Makl (Felsefe-Din likileri iinde), ev: S. Uluda, stanbul 1985. bn Rd, Fasll-Makl (Felsefe-Din likisi), ev: Bekir Karla, stanbul 1992. bn Sad, et-Tabaktul-Kbr, tak: hsn Abbas, Beyrut trz. bn Sn, Uynul-Hikme, Risaleler iinde, ev: A. Akgen, M. H. Krbaolu, Ankara 2004. bn Tufeyl, Hayy b. Yakzn, nr: A. Ndir, Beyrut 1993. bnn-Nedm, Muhammed shk, el-Fihrist, tah: Nhid Abbs Osman, Doha 1985. hvn- Saf, er-Rsletl-Cmia, (Resilu hvnis-Saf ve Hullnil-Vef iinde) tah: Arif Tmir, Beyrut-Paris 1995, V. ., Resil, ne: B. Bustani, Beyrut, trz, IV, ., Rislet Cmiatil-Cmia (Resilu hvnis-Saf ve Hullnil-Vef iinde) tah: Arif Tmir, Beyrut-Paris 1995, V. sfahan, Rab, Mfredt-u Elfzl-Kurn, tah: S.A. Davud, Beyrut 1996. slm Ansiklopedisi, Seluklular Mad., (MEB), stanbul 1993. zmirli, smail Hakk, slmda Felsefe Cereyanlar, haz: A. zalp, stanbul 1995 Karla, Bekir, slmda Tercme Hareketleri, Uluslararas slm Dncesi Konferans 2 (25-27 Nisan ), stanbul 1997. el-Kastaln, Ahmed b. Muhammed, el-Mevhibul-Leduniyye bil-Minehil-Muhammediyye, tah: S.. Ahmed e-m, Beyrut 1991. Kn, Abdrrezak, Tasavvuf Szl, ev: E. Demirli, stanbul 2004. Katip elebi, Kef el-Zunn, ne: M. erafeddin Yaltkaya, R. Bilge el-Kilis, II. bask, stanbul 1971-1972. Kaya, Mahmut, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri, stanbul 2003. Kayack, Ahmet, Badat Okulu ve slm Dncesindeki Yeri, stanbul 2004. Kelbz, Taarrufu (Dou Devrinde Tasavvuf), haz: Sleyman Uluda, II. bask, stanbul 1992.
195
el-Kft, Cemluddin Ebul-Hasan el-Kdl-Eref Yusuf, Ahbrul-Ulema bi AhbrilHkem, Kahire, 1326. Klan, A., Mevdus-Saf f emill-Mustafa, 2-7. Kind, Risle f Huddil-Ey ve Rusmiha (Felsef Risleler iinde), ev: M. Kaya, stanbul 1994, Koru, Fehmi, Tarih Misyon, Yeni afak, (10 Temmuz) 2005. Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar Ankara 1991. Kraemer, Joel L., Philosophy in the Renaissance of Islam (Ab Sulaymn Al-Sijistn and His Circle), Leiden 1986. ., Humanism in the Renaissance of Islam (Ab Sulaymn Al-Sijistn and His Circle), second revised edition, Leiden 1993. Kumeyr, Yuhanna, slm Felsefesinin Kaynaklar, ev: Fahrettin Olguner, II. bask, stanbul 1992. Kueyr, Abdlkerim, Kueyr Rislesi (Tasavvuf lmine Dair), III. bask, stanbul 1999. Lewis, Bernard, Music of a Distant Drum, Princeton, NJ; Princeton University Pres 2001. Mamdani, Mahmood, yi Mslman Kt Mslman (Amerika, Souk Sava ve Terrn Kkenleri), ev: Sevin Altneki, stanbul 2005. Melikoff, Irene, Hac Bekta Efsaneden Geree, ev: Turan Alptekin, stanbul 1998. el-Mesud, Eb Hasan Ali b. el-Hseyin b. Ali, Kitbut-Tenbih vel-rf, Beyrut trz, Mevln Celleddin, Divn- Kebr, haz: Abdlbki Glpnarl, Ankara 2000, IV, Meydan Larousse Bektalik mad., stanbul 1969, II. Meyerhof, Max, Minel-skenderiye il Badat, etTursl-Yunn fil-Hadratil-slmiyye iinde ev: Ahmet Bedev, IV. bask, Beyrut 1980. Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Savalar, ev: N. Erin Yurter, stanbul trz. ., slm Peygamberi, ev: Salih Tu, Ankara 2003, II. Mler, Harald, Kltrlerin Uzlamas, ev: Ali imen, stanbul 2001.
196
Nasr, Seyyid Hseyin slm ve lim, ev: lhan Kutluer, stanbul 1989. ., Hseyin, slmn Kalbi, ev: Ahmet Demirhan, III. bask, stanbul 2002. Numn, Mevln ibl, Son Peygamber Hz. Muhammed (Sretn-Neb), ev: Yusuf Karaca, stanbul 2005, II. en-Ner, Ali Sami, slmda Felsef Dncenin Douu I, ev: Osman Tun, stanbul 1999. OLeary, De Lacy, How Greek Science Passed to the Arabs, second impression, London 1951. ., slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev: H. Yurdaydn, Y. Kutluay, II. bask, Ankara 1971. Ocak, Ahmet Yaar, Babaler syan, stanbul 1980. , Bekta Menkpnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, stanbul 1983. , Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderler (XIV-XVII Yzyllar), Ankara 1992. , Hac Bekta- Veli Gerekten Kalender mi idi? Maklt Hac Bekta- Velinin Deil mi?, Trkiye Gnl, Ankara 1995. , Alevilik, Bektalik Gerei ve Baz Tezler, Trkiye Gnl, say:31, Ankara 1994. , Hac Bekta- Veli mad., T.D.V. slm Ansiklopedisi, stanbul 1994, XIV. , Ahmet Yaar, Bir Eletiriye Cevap Yahut Trkiyede Din ve Tasavvuf Tarihi Aratrmalarnn Baz Zaaflarna Dair, Trkiye Gnl, say: 37, Ankara 1995. , Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler (Metodolojik Bir Yaklam), II. Bask, Ankara 1997. Olguner, Fahrettin, Frb, III. bask, stanbul 1999. nsz, Hz. Aliden Devlet Adamlarna tler, Seha ne. Ankara trz. zel, Ahmet, Gayri Mslim, DA, XIII. ztrk, Y. Nuri, Tarihi Boyunca Bektalik, III. Bask, stanbul 1995. Peters, F. E., Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, New York 1968.

Rahman, Afzalur, Sret Ansiklopedisi, II. bask stanbul 1996, I. Rz, et-Tefsirul-Kebr, Tahran trz. Rescher, Nicholas, The Development of Arabic Logic, Pittsburgh 1964.
197
Rodinson, Maxime, Hazreti Muhammed, ev: Atilla Tokatl, stanbul 1980. Ronan, Colin A., Bilim Tarihi- Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve Gelimesi, ev: Ekmeleddin hsanolu, Feza Gnergun, II. bask, Ankara 2003. Rosenfeld B. A. - Grigorian, A. T., Dictionary of Scientific Biography, (XIII. Roy, Olivier, Siyasal slmn flas, ev: Cneyt Akaln, II. bask, stanbul 1995. Safer Baba, Istlht- Sofiye f Vatan- Asliye, Tasavvuf Terimleri, stanbul trz. Said, Edward W., Haberler Anda slm, ev: Alev Alatl, stanbul 1984. ., Orientalism Western Conceptions of the Orient, IV. edition, England 1995. Sambur, Bilal, Kresel Kyde slm, slmiyt c. VI, say: 2, 2003. Saravak, Kazm, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, Ankara 1997. Saram, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara 2003. Sheikh, M. Saeed, Islamic Philosoph, London 1982. Sovyer, Ylmaz, Sosyolojik Adan Alevi Bekta Gelenei, stanbul 1996. Swidler, Leonard, Yahudi-Hristiyan-Mslman Diyalogu 11 Eyllden Sonra Mutlak Bir htiya, ev: A. Dursun Karaca, slmiyt c. V, say: 3, 2002. es-Shreverd, Eb Hafs ihbeddin mer, Avrifl-Merif (Tasavvufun Esaslar), haz: H.K.Ylmaz, . Gndz, stanbul 1990 ems-i Tebriz, Maklat (Konumalar) I, ev: M. Nuri Gencosman, stanbul 1974. ., Maklat (Konumalar) II, ev: M. Nuri Gencosman, stanbul 1975. een, Ramazan, lk Tercme Faaliyetlerine Umm Bir Bak, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, c. VII, cz. 3-4, stanbul 1979. irvani, Harun Han, slmda Siyas Dnce ve dare, ev: Kemal Kuu, Ankara trz.
198
Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Vakf Yay:1, Ankara 1989. Uluda, Sleyman , Tasavvuf Terimleri Szl, II. bask, stanbul 1995. lken, Hilmi Ziya, slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, IV. bask, stanbul 1993. .., Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, III. bask, stanbul 1997. Vural, smail, Evanjelizm (Beyaz Sarayn Gizli Dini), stanbul 2003. Watt, W. Montgomery, slm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, ev: S. Ate, Ankara trz. Yakt, smail - Durak, Nejdet, slmda Bilim Tarihi, Isparta 2002 Yaar, Nuri ztrk, Tarihi Boyunca Bektalik, III. Bask, stanbul 1995. Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979. ........, Hak Dini Kuran Dili, sad: .Karaam, E. Ik, N. Boelli, A. Ycel, stanbul trz. Ylmaz, Ali, Hac Bekta- Velinin Makltnda nsanlar in Kulland Sfatlar ve Hitap ekilleri, Din retimi Dergisi, say: 18, Ankara, 1989. Ylmaz, H. Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, III. Bask, stanbul 1998. Ylmaz, Soyver, Sosyolojik Adan Alevi Bekta Gelenei, stanbul, 1996.

Yitik Bilgive Hikmet

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yitik Bilgive Hikmet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yitik Bilgi ve Hikmet

(Kimliini / Sahibini Arayan Medeniyet)