Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss. 199-212.

SMAL FENN ERTURULUN BNL-ARAB VE VAHDET- VCUD SAVUNMASI

Halil brahim MEK *

zet smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas Osmanlnn son yzylna ve Trkiyenin yaklak ilk 25 ylna ahitlik eden smail Fenni Erturul, bnl-Arab ve vahdet-i vcud hakknda yaplan eletirilere cevap mahiyetinde Vahdet-i Vcud ve bn-i Arab adl bir kitap yazmtr. 1928de baslan bu kitapta vahdet-i vcuda ve onu savunan bnl-Arabye ynelik eletirileri kendine has bir metotla ele alp eitli kaynaklardan da yararlanarak cevaplam ve aklamtr. smail Fenni eserinde vahdet-i vcudun ne olduunu ortaya koyarak onun birer felsef fikir olan panteizm ve monizmle alakasn aklamtr. Yine o, Ahmed Sirhind tarafndan gelitirilen vahdet-i hud anlayyla vahdet-i vcud arasndaki farkllklar belirtir. Baz slam limleri tarafndan bn Arabnin varlk anlayna ynelik itirazlar tek tek cevaplamaya almtr. Yukarda sralananlar ierik bu almada zetlenmi ve yer yer dier eserlerle karlatrmalar yaplmtr. Anahtar kelimeler: Vahdet-i vcud, vahdet-i hud, panteizm, bn Arab, smail Fenni Erturul, varlk. Abstract Ismail Fenni Erturuls Defence of Ibn al-Arabi and Wahdat-i Wujud Ismail Fenni Erturul who witnessed to the last priod of Ottoman and the first 25 years of Turkey has written a book in the character that gives answer to critiques made on Ibn al-Arabi and wahdat-i wujud. In this book publicated in 1928 he typically dealt with critiques concerning wahdat-i wujud and Ibn al-Arabi who defends it and answered to those by benefitting from different soruces. In this work putting forth what wahdat-i wujud is, Ismail Fenni explained its relation to pantheizm and monizm which are philosophical thoughts. He, again, points out the differences between wahdat-i wujud and wahdat-i shuhud developed by Ahmad Sirhindi. He tried to answer to the objections directed towards existence view of Ibn al-Arabi by some Islamic scholars. The list above are summerized in this study and in patches made comparisons with othe works. Key words: wahdat-i wujud, wahdat-i shuhud, pantheizm, Ibn al-Arabi, smail Fenni Erturul, existence.

1. Giri slam dnce tarihinde baz tasavvuf meseleler ve onlar savunan sfler hakknda pek ok tartma yaplmtr. Sufileri tartmalarna konu edinenler onlarn dnce ve hayat tarzlarna itiraz ederek kendilerince doru olduunu iddia ettikleri grleri ne karmlardr. Bahsi geen tartmalarn odanda

Yrd. Do. Dr., Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)

200 | Yrd. Do. Dr. Halil brahim MEK

yer alan simalardan biri 13. Yzyln bilge sufisi Muhyiddin bnl-Arab1 (560638/1165-1240) ve onunla zdeletirilen vahdet-i vcud/varln birlii anlaydr. bnl-Arab Osmanl toplumunun dnce ikliminde ve din kltrnn ekillenmesinde nemli yeri olan bir dnrdr. Bir yandan onun eserleri Osmanl ilim adamlarnn bazs tarafndan eitli eletirilirken dier yandan pek ok Osmanl suf mellifi hem bnl-Arabnin eserlerini erh etmi hem de onun savunduu dncelerinin sistematik hale getirilmi ekli olan vahdeti vcud anlayn etkin bir ekilde savunmulardr. Osmanl denminde medrese limleri veya ulema ile sufiler arasnda cereyan eden tartmalarn nemli bir ksm bnl-Arab ve onun eserlerinde geen baz meseleler zerinde younlamtr. Bu balamda sufler, ulemann tartmalarna konu olan ifadeleri ve meseleleri aklamak zere hem erh hem de telif olarak says azmsanamayacak kadar eser yazmlardr. te yukarda aklanan tarzda yazlan eserlerden biri de Osmanlnn son dneminde yetien ve Trkiyenin kurulu yllarna ahitlik eden smail Fenninin2 (1855-1946)Vahdet-i Vcud ve bn Arab3 adl kitabdr. 1928de baslan bu eserinde . Fenni, bn Arab ve vahdet-i vcud hakknda sregelen tartmalar deerlendirerek eletiri konusu olan hususlar aklayan bir savunma yapmtr. Onun bu eserindeki savunma metodu ayn dnemde bn Arab ve vahdet-i vcudun lehinde yazlan dier metinlerden baz farkllklar arz etmektedir. rnein sz konusu balamda yazlan eserlerden biri olan Ferid Kamn 4
1 Muhyiddin bnl-Arabnin hayat hakknda bk. M. Erol Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibul-Vcd, Yaymlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995, ss. 5-60; M. Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, stanbul 1999, c. 20, ss. 493-516. smail Fenni (Erturul), Bulgaristann Trnova kasabas doumludur. Devletin eitli birimlerinde muhasebe uzman olarak alt. ngilizce, Franszca ve Arapa dillerini bilen .Fenni, 1911de memuriyetten emekli olduktana sonra eser yazmakla megul oldu. Musiki alannda mehur statlardan dersler ald. 200n zerinde gfte ve beste hazrlad. 1946da stanbulda vefat etti. Materyalizm kart ve vahdet-i vcud taraftar olarak tannd. Lugate-i Felsefe, Maddiyyn Mezhebinin zmihlli, Vahdet-i Vcud ve bn Arab gibi telif ve tercme olmak zere 10 civarnda eseri mevcuttur. Hayat ve grleri hakknda geni bilgi iin bk. Sleyman Hayri Bolay, smail Fenni Erurul, DA, stanbul 2001, c. 23, ss. 98-100; smail Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, 2.bs., Risale Yay., stanbul 1989, c. 2, ss. 139-140. smail Fenni Erurul, Vahdet-i Vcud ve Muhyiddin-i Arab, Orhaniye Matbaas, stanbul 1928. Bu eserin gnmz Trkesine aktarlm basks iin bk. smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, haz.: Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991. smail Fenninin eserine atflarda dipnotlardaki sayfa numaralarnn / iaretinden nceki rakam eserin Osmanlca aslna, sonrasndaki rakam ise Mustafa Karann hazrlad sadeletirme metne aittir. Ferid Kamn hayat iin bk. Sleyman Hayri Bolay, Ferid Kam, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988; Sleyman Hayri Bolay, Kam, mer Ferid, DA, stanbul 2001, c. 24, ss.
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas | 201

(1864-1944) Vahdet-i Vcud5 adl almasnda vahdet-i vcud ile pantezimi zdeletirenlerin dtkleri hatay aklamak zere her iki gr hakknda bilgiler verilmektedir. .Fenni hem vahdet-i vcud ve onunla ilgili baz kavramlar aklar hem de bu anlaya kar kan baz mslman limlerin tezlerini rtmeye alr. Hulasa F.Kamn eseri yazl amacnda da belirtildii gibi6 daha ok felsef bir inceleme ve da dnk bir savunma grnmndeyken .Fenniun almasndaki aklamalar ise hem ie hem de da dnk bir savunma mahiyetindedir. Dier bir savunma eseri de Mehmed Ali Aynnin 7 (1869-1945) eyhi Ekberi Niin Severim?8 Adl almasdr. Bu eserde yazar bnl-Arabye muhabbetinden dolay onun hayat ve baz grlerinden vgyle bahsetmitir. Eserin ilk ksmnda bnl-Arabnin hayat, takip eden blmlerde ise onun harf sembolizmi, yaratl, ahlk ve tevhde dair grleri incelenmitir. erii dikkatle okunduunda yazarn bu eserdeki metodu bn Arabye ynelik itirazlar cevaplamak deil konularn anlamasna ve almna yardmc olmaktr. Nitekim Ayn, bu eserin Franszcaya evirisini okuyan Louis Massignon (.1962) tarafndan yaplan eletiriler karsnda Veled elebi zbudak (1867-1953) ve eyh Safvetten yardm talep etmek durumunda kalmtr.9 Halbuki .Fenni ad geen eserinin bir blmnde Massignonun Aynye

271-273; Ethem Cebeciolu, Ferid Kam, Vahdet-i Vcud, haz.: Ethem Cebeciolu, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1994, ss. 7-9; Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, c. 2, ss. 11-12. Ferid Kam, Vahdet-i Vcud, Matbaa-i Amire, stanbul 1331/1912. (Gnmz Trkesine aktarlm ekli iin bk. Vahdet-i Vcud, haz.: Ethem Cebeciolu, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1994, 150 s. ve Vahet-i Vcud ve Panteizm, haz.: Mustafa Kara, [bn Arabide Varlk Dncesi iinde], nsan Yay., stanbul 1992, ss. 7-157. Ferid Kam eserini yazma sebebinin bir Rusyada yayn ileriyleriyle uraan bir zatn gnderdii mektuptaki ifadeleri olduunu belirtmektedir. Mektupta Ferid Kamdan sufilerin vahdet-i vcud anlay ile filozoflarn pantezim gr arasndaki farklarn aklanmas istenmektedir. F. Kam kendisine gelen talebi, vahdet-i vcudu savunan ve bu anlay anlatmak iin birok eser yazarak mmetin gnlnde yer edinen ztlara byle endielerden dolay pheyle baklmasn ortadan kaldrmak amacyla kabul etmitir. Maksadnn vahdet-i vcudular ile panteistler arasndaki baz fikirleri arasndaki ekl benzerlerliklerin mahiyetini ortaya koyarak tereddtleri gidermektir. Kam, Vahdet-i Vcud, s. 58-59. Mehmed Ali Aynnin hayat ve fikirleri hakknda bk. Abamslim Akdemir, Mehmed Ali Ayninin Dnce Dnyas, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1997; smail Arar, Ayn, Mehmet Ali, DA, stanbul 1991, c. 4, ss. 273-275; Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, c. 2, ss. 45-46. Mehmed Ali Ayn, eyh-i Ekberi Niin Severim, Evkaf- slmiye Matbaas, stanbul 1339-1341. Bu eser smail Kara tarafndan eyh-i Ekberi Niin Severim, bn Arabde Varlk Dncesi, nsan Yay., stabul 1992, ss. 159-237de gnmz Trkesiyle neredilmitir. Mehmed Ali Ayn, Veled eleb ve Louis Massignon geninde meydana gelen tarmalar hakknda bk. Zlfikar Gngr, Muhyiddin bn Arab Hakknda Louis Massignonun Eletirileri ve Veled elebi (zbudak)nin Cevaplar, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2003, yl: 4, say: 11, ss. 377-406; Halil brahim imek, Trk Modernlemesi SrecinTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

202 | Yrd. Do. Dr. Halil brahim MEK

ynelttii eletirilere de cevap vermitir. leride aklayacamz zere bu eletiriler ve iddialara kar eitli ilim dallarndan pek ok kaynaa mracaatla savunusunu delillendirmitir.10 .Fenniun eserini ierdii blmler asndan yle zetleyebiliriz: Birinci blmnde vahdet-i vcud ve onunla ilgili kavramlarn aklanmas, ikinci blmde onun dayandrld delilleri, nc blmde panteizmle vahdet-i vcud arasndaki farkllklar, drdnc blmde baz limlerin bnl-Arabvahdet-i vcud ekseninde ortaya attklar eletirilerin cevaplar, beinci blmde bnl-Arabye ait el-Fthatl-Mekkiyyede bugnk ilm anlaylar asndan itiraz edilen hususlarn aklanmas ve altnc blmde ise bnl-Arabnin hayat hikayesini ortaya koymaktadr. Biz de almamz smail Fenni Beyin bu blm srasna gre ekillendirdik. Ad geen eserinin giri ksmnda .Fenni bu almasna ilikin gayesini u satrlarda zetlemektedir:
Ulema-y kirammzdan bir zmrenin vahdet-i vcuda kail olanlara ve bilhassa Muhyiddin Arab hazretlerine (.638/1240) kar bir hss-i nefret ve husumetle mtehassis olduklarn grdm ve bunun esbbn anlamak iin ilerinden bazlaryla mbahasede bulundum. Bunlarn vahdet-i vcud meselesini laykyla tetkik etmediklerine ve bunu vcudiyye mezheb-i felsefsinden ibaret bildiklerine yakn hasl ettim. Sadddin Teftaznye isnad olunan risale ile bn Teymiyye ve Ali el-Kari gibi baz mehir-i ulemann bu babdaki itirazt ve beyantn dahi kemal-i dikkat ve hsn-i niyyetle okudum. Bunlar dahi kendilerinin hret-i ilmiyeleriyle gar-i mtenasib bir takm istidllt- sathye ve isndt- vahiyeden ibaret buldum. Netice-i tetkiktmda hsl etdiim fikre gre geri ulema-y marn ileyhimin ihtisaslar olan ulumda behre-i kllileri nkbil-i inkr ise de beynlerinde cri olan tabirt ve stlaht ve mebdi mddet-i medde tevaggul neticesi olarak zihinlerinde o derece derin bir intiba hsl etmi ve kendilerine o kadar byk bir vsuk ve itimad vermidir ki, bunlara muhalif grnen bir eyde shhat ve isabet olabileceini artk hatra bile getirmemilerdir< te maksad- ciznem bu cihetteki noksanlar gstererek mezheb-i mutasavvfnin yle onlarn iddia ettikleri gibi bir mezheb-i kfr ve ilhaddan ibaret olmayp bil-aks kalpleri mehbit- envr hakikat olan bir takm kibr- evliyullahn kef-i sahihlerine mstenid ve edille-i kaviyye-i nakliyye ve akliyye ile meyyed bir mezheb-i celil-i irfn olduunu meydana koymak ve bununla beraber yine herkesi fikir ve itikadnda serbest brakp ancak vahdet-i vcudu kabul eden ekbir-i mmet ve ihvn- dini kfr ve dallete nisbet fezhasndan vikaye etmek ve bu vechile
de Tasavvuf Alannda Ortaya kan Baz Yntem Tartmalar, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, orum 2006, c. 5, say: 9, ss. 26-28. smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, ss. 252-267/251-266.

10

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas | 203

uhuvvet-i diniyye zerine icr-y su-i tesirden hli kalmayan bir vesile-i nifk ve ikk ortadan kaldrmaktr.11

2. Vahdet-i Vcud Kitabn ilk blmnde Mutasavvfn-i Kirmn Kabul Ettikleri Vahdet-i Vcudun Asl ve Hakikat bal altnda vahdet-i vcudun ne olduu ve onunla ilgili baz kavramlar zerinde durulmutur.12 Kkleri Bayezid-i Bistam (.261/874), Cneyd-i Badad (.297/909), Hakim-i Tirmiz (.320/932), Abdullah- Herev (.481/1089) ve Gazal (.505/1111) gibi bnl-Arab ncesi sufilere dayanan vahdet-i vcud anlay 13. Yzyl ve sonrasnda tasavvuf tartmalarn merkezinde yer almaktadr. Aslnda bnl-Arabnin kendisi eserlerinde vahdet-i vcud kavramn kullanmamtr.13 Ancak o, bu kavramn ieriini dolduran anlayn ve grlerin sistematik savunucusu olmutur.14 .Fenni vahdet-i vcud kavramnn kelime anlamndan hareketle onu varln/vcudun birlii eklinde tanmlamaktadr. Bu gr benimseyen sufilerin anlayna gre Hakkn vcudu/varl birdir ve biztihi kaimdir. Onun varl, vcib/zorunlu, kadm/ncesiz ve ezel/sonsuz olup onda oalma/taaddd, blnme/taksim, deime/tebeddl ve paralanma/tecezzi olmaz. Onun belirlenmi bir ekli ve snr yoktur. Buna btn kaytlardan mnezzeh olan mutlak vcud/varlk veya vcud-i baht/saf varlk denir.15 Varlk/vcudun Allahn zat iin sfat olarak kabul edilmesi doru deildir. nk byle bir ey kabul edildiinde vcudun eklenti olmas gerekir. Allah dnda sfat ve isim dahi olsa hibir ey mutlak anlamda var olamaz. Allahn varl/vcudu yaratlm deil, biztihi kim/kendi kendine vardr.16 Kinatn btn Allahn varl ile kimdir. Bu sebeple Onun isimlerinden biri Ztyla kaim ve kendi dndakileri kaim klan anlamnda Kayymdur.17

11 12 13

14

15 16 17

Ayn eser, ss. 3-4/7-8. Ayn eser, ss. 4 vd./9 vd. Suad el-Hakim, el-Mucemus-sf: el-Hikme f huddil-kelime, Daru Nedre, Beyrut 1981, s. 1154; Mustafa Tahral, Fussul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alakal Baz Meseleler, (Takdim yazs), Fussul-Hikem Tercme ve erhi, Dergah Yay., stanbul 1987, c. 1, s. XLVIII; William Chittick, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997, s. 194; Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, s. 252; Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, s. 503. Nihat Keklik, Muhyiddin bnul-Arab: el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, ss. 362-424; Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve MertibulVcd, s. 252. smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, ss. 4-5/9. Ayn eser, ss. 5-6/11-12. Ayn eser, s. 5/9-10.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

204 | Yrd. Do. Dr. Halil brahim MEK

Onun vcud/varlk aynasnda grnen itibar eyler fni/yok olucu ve geici suretlerdir. Onun varl, hissedilen ve aklla kavranlan eylerin kendisinde grnd bir ayna gibidir. Onun sfatlar ve fiilleri lemde tezahr ve tecell etmektedir. oalma/taaddd ve okluk/kesret varln kendisinde deil belirmesindedir. rnein gnein bir olmasna ramen rengi deiik olan camlara yansd zaman farkl grnr.18 Glgelerin yansdklar eyin vcudundan/varlndan baka veya bamsz bir varl olmad gibi yaratlmlarn varlklar da Hakka ait olandan baka deildir. Grnen veya dier bir deile tezahr eden eylere glge varlklar/vcud-i zlli denir.19 smail Fenni, glge valk meselesini aklarken mam- Rabbn Ahmed-i Sirhindye20 (.1034/1624) atf yaparak onun bu hususta farkl dndn belirtir. Sirhindye gre bu glgeler dta mevcutturlar. eyler glge varlk/vcud ile sfatlanmtr. Bir eyin glgesi onun ayns olmad gibi Allahn glgesi olan lem de Onun ayn deildir. 21 Esasen .Fenniun dikkat ektii Sirhind ile bnl-Arab arasndaki varla ilikin gr farkll onlarn vahdet-i vcudu hl veya makm olarak deerlendirmelerinden kaynaklanmaktadr. Bilindii zere hl genellikle geici ve vehb durumlar ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr. Makm ise kiinin seyr-i sluknde gerekletirdii amellerin karl olan ve kalc bir aamadr.22 Sirhindye gre vahdet-i vcud bir hldir ve geicidir. Bu hle taklp kalmayp vahdet-i huda geilir ve onun tecrbesinden sonra ise varla ilikin ikiliin fark edildii abdiyet makamna ulalr. 23 bnl-Arabye gre ise
18 19 20 Ayn eser, s. 5/10. Ayn eser, s. 8/13. mam- Rabban Ahmed-i Sirhindnin hayat ve grleri hakknda bk. Necdet Tosun, mm- Rabban Ahmed Sirhind: Hayat, Eserleri, Tasavvuf Grleri, nsan Yay., stanbul 2005; Hamid Algar, mam- Rabban, DA, stanbul 2000, c. 22, ss. 194-199. smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, ss. 8-9/13-14; smail Fenninin Sirhindye atfettii bu gr aslyla karlatrmak iin bk. Sirhind, Mektbt, c. 1, m.no: 13, 160. Hl ve makm kavramlarnn tanm iin bk. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1991, ss. 203-204, 314-315. Sirhind, Mektbt, c. 1, m.no: 30, 31. Vahdet-i vcud ile vahdet-i hud anlaylarnn mukayesesi iin bk. Burhan Ahmad Faruqi, mam-i Rabban Mujaddid-i Alf-i Thani Shaikh Ahmad Sirhinds Conception of Tawhid or The Mujaddids Conception of Tawhid, Sh. Muhammad Ashraf, 3.rep., Lahore 1979, ss. 57-94; Cavit Sunar, mam- Rabban-bn Arab: Vahdet-i Vcud-Vahdet-i hud Meselesi, Resimli Posta Matbaas, Ankara 1960, ss. 92-95; Tosun, mm- Rabban Ahmed Sirhind, ss. 94-96. Sirhind, suflerin varlk hakknda ulatklar mertebeye gre gr belirttiini ifade eder: Bunlardan birincisi vahdet-i vcud anlayn benimseyenlerin ulatklar mertebedir. Onlar bu aamada varln bir olduu kanaatindedirler. kincisi vahdet-i hudu savunanlarn bulunduu merbedir. Onlar varl bir grmekle birlikte keyfiyetini bilmedikleri ikiliin olduTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

21 22 23

smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas | 205

vahdet-i vcudun tecrbe edildii aama kalc olup hakikatn ortaya kt bir makmdr. .Fenni, Sirhindnin vahdet-i vcudu slukun ilk dnemlerinde ortaya kan ve seyr esnasnda geilen bir hl olarak tanmlamasnn belli tecrbeyle elde ettiini sylediini belirterek kendisinin bu tr bir mertebede olmadn ifade eder.24 .F. Erurul, Sirhindyi vahdet-i vcud hakknda olumsuz dnceye sevkeden eyin sofistlerin eylerin dtaki varlklarn inkr etmeleri olduunu iddia eder.25 Dahas o, vahdet-i vcud anlaynn alglannda da benzer bir sonucun ortaya kabilceinden endie duyar. Yaad toplumdaki siyas ve sosyal nedenlere dayal din hareketlenmelerin mslman halk zerinde douraca etki Sirhindyi bu yaklamnda kendi zaviyesinden hakl klabilir. Ancak .Fenni, Sirhindnin sz konusu endiesine yle cevap verir:
Evvela eya hayal ve serap gibidir. nk her an tebeddl ve tegayyr etmekte ve bir anda mevcud grnen suretin yerine onu mteakip olan anda dier bir suret kim olmaktadr. Bizim o eyin ayniyetine hkmetmemiz havassmzn bu tebeddl-i dimiyi fark ve temyizden aciz olmasndan nidir. Bir kimsenin biri genliinde ve dieri ihtiyarlnda alnm olan iki fotoraf beynindeki farkn aralkta geen mddete taksimi mmkn olsa bundan her na bir ey isabet edecei tabii ve binaen aleyh kendisinin her an deimi olduu bedhidir. Yalnz ervh- mdebbire tebeddl-i suverler tebeddl etmez. nk onlarn asl birdir<26 u halde mkevvent nazar- hiss ile bakldkta hakiki ve nazar- basiretle bakldkta yani nefsl-emrde vehm ve hayal yani adem-i aslileri zre baki demek olur. Sofestaiyyn eyann hibir hakikati yoktur dedikleri halde mutasavvfn onlarn hakikat olduunu ve buda onlarda mtecell olan Cenab- Allahn vcudundan ibaret idini beyan ediyorlar< 27

Varln baz kll mertebeleri vardr. .Fenni varlk mertebelerinin says hakknda konuya ilikin gr belirtenler arasnda belli bir ittifak olmadn ifade ederek kendisinin Tuhfetl-mrsele adl esere atf yaparak yedili tasnifi tercih etmitir. Sz konusu mertebeler yle sralanr:28
unu sylerler. ncs ise varln iki olduunu benimseyenlerin makamdr. Bu sonuncusuna abdiyet mertebesi denir. Salikin bu mertebeye ulamas gerekir. Dolaysyla bu durumda vahdet-i vcud ve vahdet-i hud anlaylarnn tecrbe edildii mertebeler hl olarak deerlendirilmitir. Sirhind, Mektbt, c. 1, m.no: 160; Tosun, mm- Rabban Ahmed Sirhind, s. 99. smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, s. 9/18. Ayn eser, s. 9/14 Ayn eser, ss. 9-10/14. Ayn eser, ss. 10/14-15 Ayn eser, ss. 15-20/20-25.

24 25 26 27 28

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

206 | Yrd. Do. Dr. Halil brahim MEK

1. L taayyn: Zt- baht/srf zt denilen bu birinci mertebede vcud/varlk zt ve sfat izafesinden mnezzeh, her trl kayttan mukaddestir. Buna mertebe-i ahadiyyet de denir. 2. Taayyn-i evvel: Allahn ztna, sfatna ve btn mevcudtn ayrdetmeksizin bilmesidir. Buna mertebe-i vahdet veya hakitat- Muhammediyye de denir. 3. Taayyn-i sni: Allahn zt, sfatlar ve btn mevcudt ayrdederek bilmesidir. 4. lem-i ervh: Kendi ztlarna ve emsallerine zahir olan basit, soyut ve kevn eylerdir. 5. lem-i misl: Paralanma, ayrlma, yrtlma ve yarm bitime kabul etmeyen latif, mrekkeb ve kevn eylerdir. 6. lem-i ecsm: Paralanma ve ayrlma kabul eden kesif, mrekkeb ve kevn eylerdir. 7. nsan: nsan ykselip yukarda sralanan mertebelerin kendisine yaylmasyla zuhur ettiinde insn- kmil adn alr. Sz konusu bu ykselme ve yaylma en mkemmel bir ekilde Hz. Peygamber(s)de tezahr etmitir. Sufilerin tevhd anlaylarna iaretle .Fenni onun mertebesi olduunu belirtir:29 1. Tevhd-i efl: rifin btn fiilleri Allahtan bilmesi ve grmesidir. 2. Tevhd-i sft: Kuvve ve melekelere nispet edilen btn sfatlar Allaha atfetmektir. 3. Tevhd-i zt: Vcud/varlkta yalnz bir zt olduunu bilmek ve grmektir. O, eitli mertebelerde tecelli eder. 3. Vahdet-i Vcudla Alakal Baz Kavramlar Vahdet-i vcud anlaynn gelitirilmesine temel olan pek ok kavram vardr. .Fenni eserinde bunlardan bazlarn aklama gerei hissetmitir. nk kavramsal yapy ortaya koymadan fikr btnlk salanamaz. Sz konusu kavramlardan biri ayn- sabitedir. Allahn isim ve sfatlarnn Onun ilmindeki suretlerini ifade etmek iin ayn- sbite kavram kullanld gibi mmknlerin ilah ilimde sabit olan hakikatlarna da denir. Ayn- sbite varlk/vcudla

29

Ayn eser, s. 32/38.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas | 207

vasflanmam olup yokluk/ademiyetle sabittir.30 Vahdet-i vcud anlayla alakal kavramlardan biri de akl- evveldir. Akl- evvel/ilk akl, Allahn ilk yaratt bir nur olup lemin hakikatdr. O, hakikatlarn btnn ve sretlerin hepsini toplu olarak kapsayan bir kll lemdir.31 Buna kll rh, kuds rh, zll- evvel vs. isimler de verilmitir.32 Cem ve fark vahdet-i vcudularn kulland kavramlar arasndadr. Cem, sufiler tarafndan yaratlmlar grmeyip yalnz Allaha bakmak veya dier bir deile btn eyada Allahn varln mahede etmek anlamnda kullanlr. Fark ise vcud aynasnda grnen hl ve suretleri dikkate almaya denir. 33 Bu iki kavram tam olarak bilinmeden vahdet-i vcudu anlamak zordur. smail Fenni, Allaha hakkyla ulamak isteyenlerin ncelikle zhir/d ve btn/i asndan Hz. Peygamber(s)e uymalar gerektiini belirtir. Bunu yerine getiren mminlerin ayn zamanda vahdet-i vcud murakabesine devam etmeleri gerektiini ifade eder. Kii her halinde ve davrannda gerek kendinin gerekse dier eylerin Allahn varlyla kaim ve btn bunlarn Onun ilah kemallerinin aynas olduunu bilip kalbini onlara balamaktan muhafaza etmelidir.34 Yukarda sralananlarn yan sra kurb-i feriz ve kurb-i nefvil,35 idrk-i akl36 gibi kavramlar da aklamtr. 4. Vahdet-i Vcudun Dayandrld Deliller Vahdet-i vcudun dayandrld deliller smail Fenni tarafndan ksmda deerlendirilmitir. Bunlardan birincisi ayetler, ikincisi hadisler ve ncs slm limlerinin szleri. Vahdet-i vcudularn fikirlerini dayandrdklar ayetler pek ok sayda olmasna ramen smail Fenni bunlar arasndan 28 tanesini seerek eserine almtr.37 Nakledilen ayetlerin iinde yer aldklar sure adlar ve numaralar yledir: Bakara 2/115, 186, Alu mran 3/6, 108, Nisa 4/126, Enfl 8/17, 61, Tevbe 9/24, Hud 11/123, Nahl 16/3, Taha 20/12, 46, Nur 24/35, Furkan 25/45, Kasas 28/88, Zmer 39/42, Rahman 55/1-2, 29, Muhammed 47/31, Fetih 48/10, Kaf
30 31 32 33 34 35 36 37 Ayn eser, s. 14/19. Ayn eser, ss. 21-22/26. Ayn eser, s. 23/27. Ayn eser, s. 33/39. Ayn eser, ss. 36-37/42. Ayn eser, ss. 33-34/39-40. Ayn eser, ss. 35-36/40-41. Ayn eser, ss. 39-48/45-54.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

208 | Yrd. Do. Dr. Halil brahim MEK

50/16, Zariyat 51/21, Vaka 56/63, 68, 85, Hadid 57/3, Mcadele 58/7, Kyamet 75/18. kinci ksmda ise 9 hadise yer vermitir. 38 nc ksmda ise Hz. Ebu Bekir (.), Hz. Ali (.), bn Abbas (.), Bayezid-i Bistam (.234/848), Cneyd-i Badad (.297/909), Gazal (.505/1111), Ahmed er-Rifa (.578/1182), Mevln Celaleddin-i Rum (.672/1273), smail Hakk Bursev (.1137/1725) gibi ztlarn konuyla ilikilndirilen grlerine yer vermitir.39 5. Panteizm ile Vahdet-i Vcud Arasndaki Farklar smail Fenniye gre vahdet-i vcudla panteizm40 ayn ey deildir. Panteizm, herey anlamnda kullanlan pan ile Allah demek olan teos kelimelerinin birletirilmesinden meydana getirilen felsef bir ekoln addr. Bu anlaya gre eya ile Allah ayn olarak tasavvur edilir. Bunu onlarn hakikat anlaylarnda mahede etmek mmkndr.41 Panteistlerin temel olarak iki tr hakikat anlay vardr:42 1. Yalnz Allah hakikattr. Bu durumda lem tezahr veya sudrdan baka bir ey deildir. 2. Yalnz lem hakikattr. Buna gre Allah mevcut olan eylerden ibarettir. smail Fenniye gre sufilerin vahdet-i vcud anlay birinciye benzemekle birlikte bu sade varln birlii ile snrl olup her iki gr sahipleri arasnda pek ok adan farkllklar vardr.43 Panteistlerden baz ekol ahsiyetlerin grlerini sralayan smail Fenni bunlarn herbirinin anlaylaryla vahdet-i vcudu savunan sufiler arasndaki farkllklar aklamtr: 1. Elaallar (Elyaviyyn), Ksenofanes balangc ve sonu olmayan bir AllahIn varlna inanmakla birlikte deien ve dnen btn eyleri
38 39 40 Ayn eser, ss. 49-51/55-56. Ayn eser, ss. 51-61/57-64. Panteizm: lk defa 18. Yzylda rlandal J. Toland tarafndan kullanlmtr. Bu anlay, Allah ile lemi bir ve ayn, Onu lemin yegane cevheri sayan felsef bir meslektir. Tanr ile lemin ontolojik zdelii temeline dayanan bir grtr. Bu dncenin tannm simalarndan biri de Spinozadr. Sleyman Hayri Bolay, Felsef Doktrinler Szl, 5. bs., Aka Yay., Ankara 1990, ss. 201-202. Ayn eser, s. 61/65. Ayn eser, s. 61/65. smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, s. 61/65. Vahdet-i vcud ile Panteizm arasndaki farkllklar hususunda ayrca bk. Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, s. 507; Hsamettin Erdem, Bir Tanr-lem Mnasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vcd, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, ss. 97-99.

41 42 43

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas | 209

deimeyen (l taayyur) bir varla balama gayretinde oldular. Onlar duyulara ve tecrbeye itibar etmeyip akla gvenirlerdi. Ancak sufiler akln bir gr ve fikir kuvveti olmas sebebiyle bir yerde bulunduunu ve kendilerinin kef yoluyla ona ulatklarn belirtirler.44 2. Stoaclardan (Revkiyyn) Zenon lemi etkin ve etkilenen eklinde iki balangcn birlemesinin bir sonucu olarak grr. Ona gre etkin balang ruh, etkilenen ise maddedir. Bu ikisini dzenleyen ve ekle sokan g kendilerinde olup onlarla birleiktir. Buna gre Allah madddir. Sufiler ise iki ey arasnda gerekleen ittihad (birleme) kavramn kullanmay tercihtmezler. nk onlara gre varlk birdir. Ruh yaratlm olmakla birlikte emir aleminden olduu iin bedenle birlikte lmeyip hairle (yeniden dirili) ahirete geer.45 3. Yeni Eflatunculardan Plotin ve onun takipileri sudur nazariyesine inanmaktadrlar. Sufilerin dncesinde ise varlk mertebeleri (mertib-i vcud) olmakla birlikte ilk yaratlan kll ruhtur. Yaratlan eyler ancak Yaratcnn tecellisi olan bir varla sahiptirler.46 4. Brunonun anlayna gre Allah lemin hem sebebi hemde balangcdr. Ruh bedenle birletii gibi Allah da lemle birlemitir. Bu durumda lem sonsuz bir canl olarak kabul edilir. Sufiler ise lemin sonsuz olmadna ve Allahn lemle birlemediine inanrlar. lem ancak Onun vcuduyla zhir olmutur.47 5. Spinozann anlay ile sufilerin vahdet-i vcud fikri baz alardan birbirine benzemekle birlikte birok adan farkllklar arz etmektedir. Sufilerin yaratlanlarda tezahr eden veya dier bir deile tecelli eden hakikatn Allahn varl olduu eklindeki grleriyle Spinozann bu konudaki fikirleri benzemekle birlikte bu anlaya ulama vastalr hakknda farkllk sz konusudur. Sufiler mezkr anlaylarna din esaslara dayanan kefle ularken, Spinoza ve takipilerine gre bu aamaya akl istidlal yoluyla varlr.48 Sufilerin din, din esaslara uyma, lem, ruhun bekas gibi konulardaki anlaylar ile Spinozann sz edilen hususlardaki grleri rtmemektedir.49

44 45 46 47 48 49

smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, s. 62/66. Ayn eser, ss. 62-63/66-67. Ayn eser, ss. 63-65/67-69. Ayn eser, s. 65/69-70 Ayn eser, ss. 65-66/70-71. Ayn eser, ss. 66-69/71-74. bn Arabnin varlk anlay ile Spinozann grlerini mukayese
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

210 | Yrd. Do. Dr. Halil brahim MEK

bn Arabnin varlk anlay ile Spinozann grlerini mukayese eden M. Yasa almasnn sonu blmnde bn Arab ve Spinoza arasnda baz gr ayrlklarn yle zetler:
bn Arab ile Spinozann grlerinin pek ok noktada olduka farkllk arz ettii anlalmaktadr. Hereyden nce varlk ve birlii asndan, bn Arabye gre herey Tanryla bir aklk kazanr ve evren ikinci dereceden bir ilevsellie sahipken, Spinozaya gre herey evrenle aklk kazanr ve sonunda evrenle ayn olan Tanr en azndan kavramsal dzeyde ikinci dereceden ilevseldir. Baka bir deile, Tanrnn ve evrenin bilgisi, bn Arabye gre Tanrdan, Spinozaya gre ise evrenden geer; bu noktada, bn Arab iin Tanrnn, Spinoza iin evrenin bilinmesi birinci dereceden nem tar. Bununla birlikte bn Arab iin Tanr, Spinoza iin ise evren herey olmakla birlikte, her ikisi iin de nemli olan bir baka ey, Tanr ile evrenin, son tahlilde birbirlerini etkilemeleri, karlkl iliki iinde olmalardr. lgili karlkl iliki iinde evrenin gndeme gelmesi, bn Arab asndan Tanr evren btnlne, Spinoza asndan ise Tanr-evren zdeliine kap aralar.50

6. bnl-Arab ile Vahdet-i Vcud Anlayna Yneltilen tirazlar ve smail Fenninin Cevaplar smail Fenninin bu blmdeki savunmas mslman biri msterik drt ahstan gelen eletirilere cevaptr. smail Fenni, Sadddin Tatazanye (.793/1390) atfedilip bnl-Arabye ve vahdet-i vcud anlayna ynelik eletirileri ieren bir risale hakkndan baz deerlendirmelerde bulunmutur.51 Ona gre bu eser Taftazanye deil Aladdin Buharye (.841/1438) aittir.52 Ancak sz konusu eser aidiyeti tartmasn bir tarafa brakarak ieriinde yer alan itiraz ve eletirileri deerlendireren smail Fenni Birinci Fasl: Sadddin Taftazan Adna leri Srlen tirazlar ve Bunlara Cevaplar bal altnda 15 ksmda cevaplanmtr.53 Risalesindeki itirazlar cevaplanan ahslardan bir dieri Ali el-Kardir (.1014/1605). smail Fenni, onun itirazlarn 24 ksmda deerlendirerek cevaplamtr.54 Ona gre sz edilen ahsn itirazlarnn te biri vahdet-i vcud anlay ve te ikisi bnl-Arabnin eserlerindeki dier grlerinden hareketle
etmek zere ileri bir okuma iin bk. Metin Yasa, bn Arab ve Spinozada Varlk, Elis Yay., Ankara 2003, ss. 135-162 Yasa, age, s. 163 smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, ss. 101-116/105-119. Ayn eser, ss. 101-102/1105-106. Ayn eser, ss. 116-166/119-168. Ayn eser, ss. 168-231/171-231.

50 51 52 53 54

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas | 211

ahsna yneliktir. Genel olarak bnl-Arab, Ali el-Kar tarafndan grlerinden dolay kfrle itham edilmitir. tirazlar smail Fenni tarafndan cevaplanan nc ahs bn Teymiyyedir.55 Bu ksmda bn Teymiyyenin eitli eserlerinde bnl-Arabye ynelik ortaya koyduu eletiriler ve itirazlar yazar tarafndan tespit edilerek cevaplandrlmtr. Sz konusu bu eletirilerin nemli bir ksm Fususulhikemde ortaya konulan grler hakkndadr. Drdnc faslda ise Louis Massignonun itirazlar cevaplanmtr. smail Fenni, Mehmed Ali Aynnin eyhi Ekberi Niin Severim? Adl eserini okuyarak ona bnl-Arab ve vahdet-i vcudla alakal eletiriler yapan Massignonun fikirlerini delilleriyle reddetmitir. Massignonun iddialarnn esasen Veled elebi (zbudak) tarafndan cevaplandrld belirterek kendisinin de bu konuda onun itirazlarnn reddine ynelik aklamalarn 10 maddede tasnif etmitir.56 smail Fenniye gre Plotinus ile bnl-Arab arasnda birbirine benzeyen baz hususlar vardr:57 1. Btn eylerin balangcnn ve hakikatnn bir olduu anlay ki bu vahdet-i vcuddur. 2. Kefin marifet iin bir vasta olduu fikri. 3. Allahn vcud- srf olduu. 4. Allahn kendine yeterli olduu. 5. Allahn keyfiyet, kemmiyet, akl, nefs, hareket, skun, zaman ve mekndan mnezzeh olmas. 6. Plotinusa gre akldan mahrum hibir ey yoktur. Her eyin akl kendine hastr. bnl-Arab ise hereyin hayat sahibi olduunu kabul eder. Ona gre hayvanlarn da kendilerine has ruh ve akl vardr. Eserin beinci blmnde Fthatl-mekkiyyede bugnn ilm kanaatlerine aykr grnen baz grler deerlendirilmitir.58 Altnc blmde ise zet olarak bnl-Arabnin terceme-i hali verilmitir.59 Bu ksmda bnl-Arabyi savunmak zere yazlan baz eserlerin knyeleri de belirtilmitir.60

55 56 57 58 59 60

Ayn eser, ss. 231-252/232-251. Ayn eser, ss. 252-267/251-266. Ayn eser, ss. 259-261/258-259. Ayn eser, ss. 267-279/267-278. Ayn eser, ss. 279-311/279-310. Ayn eser, ss. 294-295/294-295.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

212 | Yrd. Do. Dr. Halil brahim MEK

Kaynaka
Akdemir, Abamslim, Mehmed Ali Ayninin Dnce Dnyas, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1997. Algar, Hamid, mam- Rabban, DA, stanbul 2000, c. 22, ss. 194-199. Arar, smail, Ayn, Mehmet Ali, DA, stanbul 1991, c. 4, ss. 273-275. Ayn, Mehmed Ali, eyh-i Ekberi Niin Severim, Evkaf- slmiye Matbaas, stanbul 1339-1341. Bolay, Sleyman Hayri, Kam, mer Ferid, DA, stanbul 2001, c. 24, ss. 271-273. ------, Felsef Doktrinler Szl, 5. Bs., Aka Yay., Ankara 1990. ------, smail Fenni Erurul, DA, stanbul 2001, c. 23, ss. 98-100. ------, Ferid Kam, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988. Cebeciolu, Ethem, Ferid Kam, Vahdet-i Vcud, haz.: Ethem Cebeciolu, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1994. Chittick, William, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997. Erdem, Hsamettin, Bir Tanr-lem Mnasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vcd, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. Faruqi, Burhan Ahmad, mam-i Rabban Mujaddid-i Alf-i Thani Shaikh Ahmad Sirhinds Conception of Tawhid or The Mujaddids Conception of Tawhid, Sh. Muhammad Ashraf, 3.rep., Lahore 1979. Ferid Kam, Vahdet-i Vcud, Matbaa-i Amire, stanbul 1331/1912. Gngr, Zlfikar, Muhyiddin bn Arab Hakknda Louis Massignonun Eletirileri ve Veled elebi (zbudak)nin Cevaplar, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2003, yl: 4, say: 11, ss. 377-406. smail Fenni (Erurul), Vahdet-i Vcud ve Muhyiddin-i Arab, Orhaniye Matbaas, stanbul 1928; Bugnk Trkeye aktarlm ekli iin bk. smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, haz.: Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991. Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi, 2.bs., Risale Yay., stanbul 1989, c. 2. Keklik, Nihat, Muhyiddin bnul-Arab: el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, stanbul 1999, c. 20, ss. 493-516. Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibul-Vcd, Yaymlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995. Sirhind, Ahmed, Mektbt- mm- Rabban, ev.: Mstakim-zde Sleyman Sadeddin, Litorafya Matbaas, (c. 1-3), stanbul 1270/1853. Suad el-Hakim, el-Mucemus-sf: el-Hikme f huddil-kelime, Daru Nedre, Beyrut 1981. Sunar, Cavit, mam- Rabban-bn Arab: Vahdet-i Vcud-Vahdet-i hud Meselesi, Resimli Posta Matbaas, Ankara 1960. imek, Halil brahim, Trk Modernlemesi Srecinde Tasavvuf Alannda Ortaya kan Baz Yntem Tartmalar, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, orum 2006, c. 5, say: 9, ss. 7-40. Tahral, Mustafa, Fussul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alakal Baz Meseleler, FussulHikem Tercme ve erhi, (Takdim yazs), Dergah Yay., stanbul 1987, c. 1. Tosun, Necdet, mm- Rabban Ahmed Sirhind: Hayat, Eserleri, Tasavvuf Grleri, nsan Yay., stanbul 2005. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1991. Yasa, Metin, bn Arab ve Spinozada Varlk, Elis Yay., Ankara 2003.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21