SEM Ders Notları M. Topçu

BRNC BLM
GR
Tabitta karlalan her hadise fizik kanunlar yardmyla ve matematik diliyle anlalmaya allr. Bu olaylarn biyolojik, jeolojik veya mekanik olmas durumu deitirmez. Her olay kendine ait byklkler yardmyla cebirsel, diferansiyel veya integral denklemler yardmyla byk oranda ifade edilebilir. Pratikte karlalan problemler ne kadar karmak olursa olsun tarihin her devrinde o devrin ihtiyalarna cevap verecek derecede modellenmeye allm ve her devirde alnan rnekler yardmyla insann kullanmna arz edilmitir. Gnmzde karmak problem denince gen yaps anlalmaktadr. Halbuki mekanik, termal ve/veya aerodinamik yklere maruz, deiik ekilli delikler bulunan bir kanaldaki basn dalmn belirlemek, deniz suyundaki kirlilik orann belirlemek veya atmosferdeki eitli hareketleri, bir hortum veya kasrgann oluum mekanizmasn anlamak ve nceden belirlemek zere havann modelini oluturmak gibi daha bir ok karmak problem bulunmaktadr. Problemin en azndan bir ksmnn anlalm olmas bile pratik bir ok yararlar salamaktadr. Burada, nceden yaplan zmlemelerin sonradan yanllnn anlalm olmasnn bile pratik sonular asndan fazla bir nemi bulunmamaktadr. nsanlar evresinde meydana gelen olaylar ya da karlatklar problemleri ou zaman kolayca kavrayp dorudan zemezler. Bu yzden karmak bir problem, bilinen veya kavranmas daha kolay alt problemlere ayrlarak daha anlalr bir hale getirilir. Oluturulan alt problemler zlp birletirilerek esas problemin zm yaplabilir. rnein; gerilme analizi zerinde alan mhendisler, gerilme problemini basit kiri, plak, silindir, kre gibi geometrisi bilinen ekillerle snrlarlar. Bu elde edilen sonular ou kez problemin yaklak zmdr ve bazen dorudan bazen de bir katsay ile dzeltilerek kullanlr. Mhendislik uygulamalarnda problemlerin karmakl sebebiyle genellikle problemlerin tam zm yerine, kabul edilebilir seviyede bir yaklak zm tercih edilir.
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
yle problemler vardr ki, tam zm imkansz kabul edilerek yaklak zm tek yol olarak benimsenir. Sonlu elemanlar metodu; karmak olan problemlerin daha basit alt problemlere ayrlarak her birinin kendi iinde zlmesiyle tam zmn bulunduu bir zm eklidir. Metodun temel nitelii vardr: lk olarak, geometrik olarak karmak olan zm blgesi sonlu elemanlar olarak adlandrlan geometrik olarak basit altblgelere ayrr. kincisi her elemandaki, srekli fonksiyonlar, cebirsel polinomlarn lineer kombinasyonu olarak tanmlanabilecei kabul edilir. nc kabul ise, aranan deerlerin her eleman iinde srekli olan tanm denklemlerinin belirli noktalardaki (dm noktalar) deerleri elde edilmesinin problemin zmnde yeterli olmasdr. Kullanlan yaklam fonksiyonlar interpolasyon teorisinin genel kavramlar kullanlarak polinomlardan seilir. Seilen polinomlarn derecesi ise zlecek problemin tanm denkleminin derecesine ve zm yaplacak elemandaki dm saysna baldr. Srekli bir ortamda alan deikenleri (gerilme, yer deitirme, basn, scaklk vs.) sonsuz sayda farkl deere sahiptir. Eer srekli bir ortamn belirli bir blgesinin de ayn ekilde srekli ortam zellii gsterdii biliniyorsa, bu alt blgede alan deikenlerinin deiimi sonlu sayda bilinmeyeni olan bir fonksiyon ile tanmlanabilir. Bilinmeyen saysnn az ya da ok olmasna gre seilen fonksiyon lineer ya da yksek mertebeden olabilir. Srekli ortamn alt blgeleri de ayn karakteristik zellikleri gsteren blgeler olduundan, bu blgelere ait alan denklem takmlar birletirildiinde btn sistemi ifade eden denklem takm elde edilir. Denklem takmnn zm ile srekli ortamdaki alan deikenleri saysal olarak elde edilir. Sonlu elemanlar metodunun kullanlmas ve bilgisayarlarn sanayiye girmesiyle, bugne kadar ancak pahal deneysel yntemlerle incelenebilen bir ok makina elemannn (motor bloklar, pistonlar vs.) kolayca incelenebilmesi, hatta izim esnasnda mukavemet analizlerinin ksa bir srede yaplarak optimum dizaynn gerekletirilmesi mmkn olabilmitir. Sonlu elemanlar metodunu dier nmerik metodlardan stn klan balca unsurlar yle sralanabilir:
Blm 1-2
a)
Kullanlan sonlu elemanlarn boyutlarnn ve ekillerinin deikenlii nedeniyle ele
alnan bir cismin geometrisi tam olarak temsil edilebilir. b) Bir veya birden ok delik veya keleri olan blgeler kolaylkla incelenebilir. c) Deiik malzeme ve geometrik zellikleri bulunan cisimler incelenebilir. d) Sebep sonu ilikisine ait problemler, genel direngenlik matrisi ile birbirine balanan genelletirilmi kuvvetler ve yer deitirmeler cinsinden formle edilebilir. Sonlu elemanlar metodunun bu zellii problemlerin anlalmasn ve zlmesini hem mmkn klar hem de basitletirir. e) Snr artlar kolayca uygulanabilir. Sonlu elemanlar metodunun temel prensibi, ncelikle bir elemana ait sistem zelliklerini ieren denklemlerin kartlp tm sistemi temsil edecek ekilde eleman denklemlerini birletirerek sisteme ait lineer denklem takmnn elde edilmesidir. Bir elemana ait denklemlerin elde edilmesinde deiik metodlar kullanlabilir. Bunlar iinde en ok kullanlan drt temel yntem unlardr: I)Direkt yaklam: Bu yaklam daha ok tek boyutlu ve basit problemler iin uygundur. II)Varyasyonel yaklam: Bir fonksiyonelin ekstremize yani maksimum ve minimum edilmesi demektir. Kat cisim mekaniinde en ok kullanlan fonksiyoneller potansiyel enerji prensibi, komplementer (tmleyen) potansiyel enerji prensibi ve Reissner prensibi olarak saylabilir. Fonksiyonelin birinci trevinin sfr olduu noktada fonksiyonu ekstremize eden deerler bulunur. kinci trevinin sfrdan byk veya kk olmasna gre bu deerin maksimum veya minimum olduu anlalr. III)Arlkl kalanlar yaklam: Bir fonksiyonun eitli deerler karlnda elde edilen yaklak zm ile gerek zm arasndaki farklarn bir arlk fonksiyonu ile arplarak toplamlarn minimize etme ilemine "arlkl kalanlar yaklam" denir. Bu yaklam kullanlarak eleman zelliklerinin elde edilmesinin avantaj, fonksiyonellerin elde edilemedii problemlerde uygulanabilir olmasdr. IV)Enerji dengesi yaklam: Bir sisteme giren ve kan termal veya mekanik enerjilerin eitlii ilkesine dayanr. Bu yaklam bir fonksiyonele ihtiya gstermez. Sonlu elemanlar metodu ile problem zmnde kullanlacak olan yaklam zm ileminde izlenecek yolu deitirmez. zm yntemindeki admlar unlardr:
Blm 1-3
a) Cismin sonlu elemanlara blnmesi, b) nterpolasyon fonksiyonlarnn seimi, c) Eleman direngenlik matrisinin tekili, d) Sistem direngenlik matrisinin hesaplanmas, e) Sisteme etki eden kuvvetlerin bulunmas, f) Snr artlarnn belirlenmesi, g) Sistem denklemlerinin zm. Sonlu eleman probleminin zmnde ilk adm eleman tipinin belirlenmesi ve zm blgesinin elemanlara ayrlmasdr. zm blgesinin geometrik yaps belirlenerek bu geometrik yapya en uygun gelecek elemanlar seilmelidir. Seilen elemanlarn zm blgesini temsil etme orannda, elde edilecek neticeler gerek zme yaklam olacaktr. Sonlu elemanlar metodunda kullanlan elemanlar boyutlarna gre drt ksma ayrlabilir: a) Tek boyutlu elemanlar: Bu elemanlar tek boyutlu olarak ifade edilebilen problemlerin zmnde kullanlr. b) ki boyutlu elemanlar: ki boyutlu (dzlem) problemlerinin zmnde kullanlrlar. Bu grubun temel eleman dml gen elemandr. gen elemann alt, dokuz ve daha fazla dm ihtiva eden eitleri de vardr. Dm says seilecek interpolasyon fonksiyonunun derecesine gre belirlenir. gen eleman, zm blgesini aslna uygun olarak temsil etmesi bakmndan kullanl bir eleman tipidir. ki gen elemann birlemesiyle meydana gelen drtgen eleman, problemin geometrisine uyum salad lde kullanll olan bir elemandr. Drt veya daha fazla dml olabilir. Drtgen eleman ou zaman zel hal olan dikdrtgen eleman eklinde kullanlr. c) Dnel elemanlar: Eksenel simetrik zellik gsteren problemlerin zmnde dnel elemanlar kullanlr. Bu elemanlar bir veya iki boyutlu elemanlarn simetri ekseni etrafnda bir tam dnme yapmasyla oluurlar. Gerekte boyutlu olan bu elemanlar, eksenel simetrik problemleri iki boyutlu problem gibi zme olana salad iin ok kullanldrlar. d) boyutlu elemanlar: Bu grupta temel eleman gen piramittir. Bunun dnda dikdrtgenler prizmas veya daha genel olarak alt yzeyli elemanlar, boyutlu problemlerin zmnde kullanlan eleman tipleridir. zoparametrik Elemanlar: zm blgesinin snrlar eri denklemleri ile tanmlanmsa, kenarlar doru olan elemanlarn bu blgeyi tam olarak tanmlamas mmkn deildir.
Blm 1-4
Byle durumlarda blgeyi gereken hassasiyette tanmlamak iin elemanlarn boyutlarn kltmek, dolaysyla adetlerini artrmak gerekmektedir. Bu durum zlmesi gereken denklem saysn artrr, dolaysyla gereken bilgisayar kapasitesinin ve zamann bymesine sebep olur. Bu olumsuzluklardan kurtulmak iin, zm blgesinin eri denklemleri ile tanmlanan snrlarna uyum salayacak eri kenarl elemanlara ihtiya hissedilmektedir. Bylece hem zm blgesi daha iyi tanmlanmakta hem de daha az sayda eleman kullanlarak zm yaplabilmektedir. Bu elemanlar zerindeki dm noktalar bir fonksiyon ile tanmlanr. zoparametrik sonlu elemann zellii, her noktasnn konumunun ve yer deitirmesinin ayn mertebeden ayn ekil (interpolasyon) fonksiyonu ile tanmlanabiliyor olmasdr. zoparametrik elemanlara eparametreli elemanlar da denir. zoparametrik elemanlarn u zellikleri vardr: a) Lokal koordinatlarda iki komu eleman arasnda sreklilik salanyorsa, izoparametrik elemanlarda da salanyor demektir. b) Eer interpolasyon fonksiyonu lokal koordinat takmndaki elemanda srekli ise, izoparametrik elemanda da sreklidir. c) zmn taml lokal koordinatlarda salanyor ise izoparametrik, elemanlarda da salanr. zoparametrik elemanlarn anlan zellikleri dolaysyla, interpolasyon fonksiyonlar lokal koordinatlarda seilir.
nterpolasyon Fonksiyonlarnn Seimi: nterpolasyon fonksiyonu alan deikeninin

eleman zerindeki deiimini temsil etmektedir. nterpolasyon fonksiyonunun belirlenmesi seilen eleman tipine ve zlecek denklemin derecesine baldr. Ayrca interpolasyon fonksiyonlar u artlar salamaldr: a- nterpolasyon fonksyonunda bulunan alan deikeni ve alan deikeninin en yksek mertebeden bir nceki mertebeye kadar olan ksmi trevleri eleman snrlarnda srekli olmaldr. b- nterpolasyon fonksiyonunda bulunan alan deikeninin btn trevleri, eleman boyutlar limitte sfra gitse bile alan deikenini karakterize etmelidir. c- Seilen interpolasyon fonksiyonu koordinat deiimlerinden etkilenmemelidir.
Blm 1-5
Hem yukardaki artlar salamalar hemde trev ve integral almadaki kolaylndan dolay interpolasyon fonksiyonu olarak genelde polinomlar seilir. Seilen polinom, yukardaki artlarn gereklemesi iin uygun terimleri ihtiva etmelidir.
Eleman Direngenlik Matrisinin Elde Edilmesi: Eleman direngenliinin bulunmas,

elemana etki eden d etkenler ile alan deikenleri arasnda bir iliki kurmak anlamna gelmektedir. Eleman direngenliini elde ederken zlecek problemin konusu, alan deikeni, seilen eleman tipi, seilen interpolasyon fonksiyonu, eleman zelliklerini elde ederken kullanlan metod gibi pek ok faktr gz nne alnmak durumundadr. Etki eden bu faktrlere gre de eleman direngenliinin elde edilmesinde deiik yollar izlenir.
Sistem Direngenlik Matrisinin Tekili:Sistem direngenlik matrisi sistemin dm

says ve her dmdeki serbestlik derecesine bal olarak belirlenir. Elemanlar iin hesaplanan direngenlik matrisleri, elemann zerindeki dm numaralarna bal olarak genel direngenlik matrisinde ilgili satr ve stununa yerletirilir. Farkl elemanlar tarafndan ortak kullanlan dmlerdeki terimler genel direngenlik matrisinin ilgili satr ve stununda st ste toplanmaldr. Elemanlarn dm numaralamas bir sistematie gre yaplrsa genel direngenlik matrisinde elemanlar diagonal zerinde st ste toplanr. Genelde direngenlik matrisi simetriktir.
Sisteme Etki Eden Kuvvetlerin Bulunmas: Bir problemde sisteme etki edebilecek
kuvvetler unlar olabilir: -Tekil Kuvvetler: Tekil kuvvetler hangi elemann hangi dmne ne ynde etki ediyorsa genel kuvvet vektrnde etki ettii dme karlk gelen satra yerletirilir. Problemin cinsine gre tekil yk kavram deiebilir rnein s iletimi probleminde elastisite problemindeki tekil yke karlk noktasal s kayna veya tanml s ak ykleri bulunmaktadr. -Yayl Kuvvetler: Bu kuvvetler bir kenar boyunca yada bir alanda etkili olurlar. Ktle kuvvetleri: Eleman hacmi iin geerli olan merkezka kuvveti ve arlk kuvvetleri gibi kuvvetlerdir.
Snr artlarnn Belirlenmesi: Her problemin tabii olarak yada yapay snr artlar
vardr. Snr artlar, cismin eitli ksmlarndaki elastik yer deitirmelerin llebilecei bir referans salar. Bir ubuk elaman ele alalm (ekil 1a). Bu eleman iin bir snr art
Blm 1-6
tanmlanmazsa, etki eden dm kuvvetlerinin byk, kk yada eit olmasna gre hareket eder ve deplasman u1 =u2 olarak ubukta rijit cisim hareketi gzlenir.
F1 ,u1 1 (a) 1 u1=0 (b) 2
F2 ,u2
F2
ekil 1 Konsol kiri sonlu eleman modeli Birinci durumdaki rijit cisim hareketi genel direngenlik matrisinin tekil olmasna sebep olur. Bu durum u1 ve u2 'nin llecei bir referans noktasnn belirlenmemi olmasna balanabilir. Gerekte bir referans noktas salanmak zorundadr. Ayn ubuu (ekil 1b.) deki gibi dndmzde; u 2= F 2 / k (1)
eklinde ifade edebiliriz. nk u1 =0 ubuun snr artdr. Bylece snr artlar; cismin belli parasnda veya paralarndaki yer deitirmelerde yaplan kstlamalardr denilebilir. Bu kstlamalar, cismin rijit yer deitirmesine engel olur ve uygulanan d yklerin cisim tarafndan tanmasn salar. Ayn snr artlar problemin cinsine gre sonlu elemanlar metodunun uyguland dier vektrel ve skaler alan problemleri iin de tanmlanr.
Sistem Denkleminin zm: zm iin, sistemin snr artlarda gz nne alnarak

direngenlik matrisinin tersini almak yeterlidir. Fakat bilgisayar kapasitesi ve bilgisayar zaman asndan ok byk matrislerin zmn ters alma ilemi ile yapmak yerine Gauss eliminasyon metodu ile daha az kapasite ve daha ksa srede yapmak mmkn olmaktadr.
Blm 1-7
KNC BLM
TEMEL BLGLER
1. YAKLAIK ZM
Sonlu elemanlar metodunda genellikle karlalan problemler ksmi diferansiyel denklemlerle ifade edilen fiziksel problemlerdir. rnein elastik cisim mekaniinde aranan sonu cismin yapt yerdeitirmedir. Bu da gerilme ve yer deitirmeler arasnda kurulan ikinci dereceden bir ksmi diferansiyel denklemin zm ile elde edilir. Bu denklemler basit geometriler ve ykleme durumlar iin kesin sonular elde edilecek ekilde zlebilse de karmak problemlerde yaklak zmlerin elde edilmesi kanlmaz hale gelir. Yaklak zmleme yntemleri de genellikle potansiyel enerji ve varyasyonel yntemleri kullanr. Kitapta zmler potansiyel enerji ve Galerkin yaklam kullanlarak elde edilmitir. Burada bu iki yntem elastisite problemlerine uygulanarak aklanacaktr. 1.1 Potasiyel Enerji Koservatif sistemlerde yaplan i gidilen yoldan bamszdr ve yalnzca ykseklikle ilikilidir. Buna gre eer bir cisim bir noktadan alnp belli bir yoldan getikten sonra ayn noktaya tekrar getirilirse hibir i yaplm olmaz. Potansiyel enerji, sistemin konumunu belirleyen koordinatlara bal olarak bir integral ifade ile elde edilebilir. Snr artlarn gerekleyen durumlarda cismin dengede olabilmesi iin potansiyel enerjinin bir ekstremde olmas gerekir. Bir ok durumda bu ekstrem deer bir minmumdur ve bu nedenle yntem minimum potansiyel enerji yntemi olarak adlandrlr. rnein, rastgele yklenmi basit mesnetli bir kirite kiriin kme erisi aratrlyor olsun. Mmkn olan bir ok kme erisi arasnda gerek kme erisi, verilen snr artlar altnda kiri iin yazlacak potansiyel enerji ifadesinin minimum olmasn salayan eri olacaktr. Bunda da i kuvvetler tarafndan meydana getirilen potansiyel enerji ile d kuvvetlerin oluturduu potansiyel enerji etkili olacaktr. kuvvetlerin potansiyel enerjisi ekil deitirme
enerjisinden, d kuvvetlerinki de uygulanan kuvvet sebebiyle meydana gelen yer deitirmenin arpm (i) eklinde bulunur. Yani,
= U +W
(1)
olup U ekil deitirme enerjisini, W ise i potansiyelini gstermektedir. ekil deitirme enerjisi,
U= 1 { }{ }dv 2 v
(2)
dir. potansiyeli ise, {u}=[u, v w] deplasmanlar, {f}=[fx, fy, fz] ktle kuvvetlerini, {T}={Tx, Ty, Tz] yzey kuvvetlerini ve {Pi} de tekil kuvvetleri gstermek zere,
W = {u} { f }dv {u} {T }dS {u i } {Pi }
T T T v s i
(3)
olarak yazlr. Bu durumda toplam potansiyel enerji,
1 T T T v{ }{ }dv v{u} { f }dv s{u} {T }dS {ui } {Pi } 2 i
(4)
olarak elde edilir. Bu durumda minimizasyon =0 {u} ile gerekletirilmi olur. 1.2 Rayleigh-Ritz Yntemi Srekli bir ortam iin toplam potansiyel enerji ifadesi dorudan yaklak zm iin kullanlabilir. Rayleigh-Ritz ynteminde deplasman alan tahmin edilerek bir zm aratrlmaktadr. rnein deplasman alan, (5)
u = a i i ( x, y , z )
i =1 l j = l +1 m k = m +1 n n ml (6)
v = a j j ( x, y , z )
w = a k k ( z, y, z )
Blm 2-22
olsun. i fonksiyonlar genellikle polinomlardan seilir. Alnan u, v ve w deplasman alanlar belirli snr artlarn salamak zorundadr. Gerilme-ekil deitirme ve ekil deitirme-yer deitirme denklemleri kullanldnda toplam potansiyel enerji ifadesi r adet bamsz deikene sahip bir fonksiyon olarak
= (a1 , a 2 ,........, a r )
(7)
eklinde yazlabilir. Bu durumda bamsz deikenlere gre yaplacak minimizasyon ileminden

=0 ai i = 1,2,......r
(8)
elde edilir.
1.3 Arlkl Kalanlar Yaklam
Arlkl kalanlar yaklamnda integral formunun elde edilmesi iin sistemi tanmlayan denklemler kullanlr. Herhangi bir V blgesinde tanm denklemi Au=f ile verilmi olsun. rnein bir boyutlu ubuk probleminin tanm denklemi,
du d ( EA ) = 0 dx dx
(9)
(10)
eklindedir. Burada A y
d d EA ( ) dx dx
eklinde
bir
operatr
olarak
tanmlayabiliriz.
Sonlu
elemanlar
ynteminde
karlalabilecek dier baz operatrler

d du a + cu dx dx
A(u ) =
A(u ) =
d2 dx 2
d 2u b 2 dx
A(u ) =
d du u dx dx
Blm 2-33
u u A(u ) = k x + ky x x y y
A(u, v) = u
u u 2 u u v +v + + + x y x 2 y y x
eklindedir. Gerek zm, denklemi x zerindeki her noktada salar. Buna karlk uN eklinde yaklak bir zm elde edildiinde, R gibi bir hata oran ortaya kar ki buna artk (kalan) denir. Bu da, R=A uN f (11)
dir. Yaklak zmleme yntemine gre meydana gelen bu hata belirli bir arlk fonksiyonuna (i) oranla 0 mertebesinde olmaldr. Yani,
( Au
v i
P)dV = 0,
i = 1.......n
(12)
Yaklak zm ise genellikle
u N = c j j + 0
j =1
(13)
formundadr. Burada cj snr artlarna gre hesaplanacak katsaylar 0 ve j de seilecek fonksiyonlar gstermektedir. Bu fonksiyonlarn seim ekline gre eitli zm yntemleri gelitirilmitir. Son durumda arlkl kalan yntemine gre sistem denklemi
( x, y, z ) R( x, y, z , c j )dV = 0
i = 1,....N
(14)
eklinde olur. Burada i arlkl kalanlar denklem sistemi lineer bamsz olmak zorundadr. eilen j operatr denklemindeki mertebeye kadar sfrdan farkl treve sahip olmaldr. Ayn zamanda 0 ve j btn snr artlarn salayacak ekilde seilmelidir. Arlkl kalanlar ynteminin eitli formlar ileriki paragraflarda verilmitir.
Petrov-Galerkin Metodu: i i olduunda arlkl kalanlar yntemi Petrov-Galerkin
metodu olarak adlandrlr. A operatr lineer olduunda iki boyutlu durum iin zm denklemi
[
N j =1
A( j )dxdy c j = i [ f A( 0 )]dxdy
(15)
olarak basitletirilebilir. Yada

Blm 2-44
A c
j =1 ij
= Fi
(16)
yazlr. Elde edilen operatr matrisi [A] simetrik deildir. Yani,

Aij = i A( ) dxdy A ji
j
(17)
Galerkin Metodu: i arlk fonksiyonunun i yaklam fonksiyonuna eit alnrsa bu
Galerkin metodu olarak bilinir. Galerkin yaklamnn cebirsel denklemleri
A c
j =1 ij
= Fi
(18)
olup burada Aij = A( j )dxdy ve Fi = [ f A( 0 )]dxdy dir. [A] yine simetrik

i
deildir.
En Kk Kareler Metodu: Bu yntemde, cj parametrelerini kalannn (R) karesinin
integralinin minimizasyonuyla belirlenmesi halinde buna en kk kareler yntemi denir.

ci
R 2 ( x, y, c j )dxdy = 0
(19)
veya
R Rdxdy = 0 ci
(20)
Grld gibi esas denklemde i = R / ci eklinde bir deiiklik meydana gelmitir. Eer A lineer bir operatrse, i = A ( i ) olacandan
[ A( i ) A( j )dx]c j = A(i )[ f A( 0 )]dx

N j =1
(21)
elde edilir. Bu yda,
A c
j =1 ij
= Fi
(22)
yazlabilir. Burada [A] simetriktir.
Blm 2-55
Kollokasyon Metodu: Kollokasyon metodunda, zm blgesi zerinde seilmi N adet
xi (xi, yi) noktasnda kalan sfrlanmas istenir. R( xi,yi,ci) = 0 (i = 1,2,.........,N) (23)
xi noktalarnn seimi iyi bir yaklak zm elde etmek iin nemlidir. Kollokasyon metodu i=(x-xi ) ile eklinde bir dnm ile genel zm denklemine benzetilebilir. Burada (x) Dirac delta fonksiyonu olarak adlandrlr ve
f ( x) ( x )dxdy = f ( )
(24)
eklinde verilir. Arlk fonksiyonlarn bu ekilde seilmesi halinde arlkl kalan ifadesi,
( x x ) R( x, c
i
)dxdy = 0
veya
R( x i , c j ) = 0
(25)
olur.
rnek: Aadaki diferansiyel denklemi arlkl kalanlar yntemine gre znz. d 2u 2 u + x 2 = 0 , u(0)=0 , u (1) = 1 dx zm: Arlkl kalan metoduna gre, 0 ve i snr artlarn salamaldr. Yani 0(0)=0, 0 (1) = 1 ve i (0)=0, i(1) = 0 olmaldr. Burada 0 gerek snr artlarn, i ise dmlerde tanml snr artlarn salamaktadr.
0 (x) = a + bx olarak seersek, snr artlarndan a ve b sabitleri elde edildikten sonra 0(x)=x olarak bulunur.
ki homojen art olduundan, sfr olmayan bir fonksiyon elde etmek iin en az parametreli bir fonksiyon seilmelidir. 1 = a + bx + cx2. Snr artlar uygulandnda 1= - cx (2-x) elde edilir.
2 iin, 2=a+bx+dx3 veya 2 = a + cx2 + dx3 dan biri d 0 olacak ekilde seilmelidir. 2 her iki durumda da sral btn mertebeleri iermemektedir. Yaklak zm {1,2} ile ilk dereceden btn terimleri iermektedir. lk tercih iin 2 = x 2 (1 2 x ) bulunur. Buna 3
gre kalan fonksiyonu
N N d 2 R = 0 + ci 2i 0 + cii + x 2 = c1 (2 2x + x 2 ) + c2 (2 + 4x x 2 + 2 x 2 ) x + x 2 3 dx i =1 i =1
olur. Petrov-Galerkin Metodu iin arlk fonksiyonlar 1 = x ,2 = x2 olsun. Bu durumda

7 12
xRdx = 0 ,
1 c1 + 13 c 2 12 = 0 60
0 11 30 1
Rdx = 0 olacaktr. Buna gre katsaylar denklemleri
1 c + 11 c 2 20 = 0 45
Blm 2-66
15 olur. ciler zlrse, c1 = 103 ve c 2 = 682 elde edilir ve zm denklemi 682 uPG = 1.302053x - 0.173021x2 - 0.014663x3 olur.
Galerkin Metodu iin i = i alarak,
x(2 x) Rdx = 0 , x
0 0
(1 2 x) Rdx = 0 elde edilir. 3
Bu durumda katsay denklemleri 28 7 29 4 1 17 c1 + 315 c 2 36 = 0 5 c1 + 45 c 2 60 = 0 90 623 21 elde edilir. Katsaylar ise c1 = 4306 , c 2 = 4306 dir. Buna gre zm denklemi uG=1.2894x - 0.1398x2 - 0.00325x3 olur.
En
1 0
Kk
Kareler
Metodunda
i =
R/ci alarak
(2 2 x + x
0
) Rdx = 0 ,
(2 4 x + x 2 2 x 3 ) Rdx = 0 elde edilir. Ayn ekilde 3

47 47 253 1 c1 90 c 2 13 = 0 90 c1 + 315 c 2 + 36 = 0 60 991 c1 = 1292 , c 2 = 19870 buradan, 9935 uKK = 1.2601x - 0.08017x2 - 0.03325x3 dir. 28 15
Kollokasyon Metodu iin kollokasyon noktalar olarak x = 1 ve x = 2 alnarak 3 3 1 2 R ( 3 ) = 0 iin 117c1-61c2=18 R ( 3 ) = 0 iin 90c1+34c2=18 486 yazlr. Katsaylar c1 = 1710 , c 2 = 9468 olarak bulunur. zm denklemi ise 9468 2 uC = 1.3612x - 0.12927x - 0.03422x3 dir.
2 cos(1 x) sin x + x 2 2 ) ekil cos 1 1 de verilmitir. Grld gibi Galerkin ve En Kk Kareler metodlar kesin zme en yakn deerleri vermektedir.
Elde edilen bu yaklak zmler ve kesin zm ( u ( x) =
1,2
0,8
0,6
0,4
0,2
-d 2 u/dx 2 - u + x 2 =0 0<x<1
Gerek zm Petrov-Galerkin Galerkin En Kk Kareler Kollokasyon

0,8 1
0 0 0,2 0,4 0,6
ekil 1 Arlkl kalanlar zmnde eitli yaklamlarn sonular
Blm 2-77
Galerkin yntemi elastisite problemlerinde, i kuvvetlerin yapt virtel ilerle d kuvvetlerin yapt virtel iler birbirine eit olduu zaman sistem dengededir eklinde tanmlanan virtel iler prensibine de uygunluk gstermektedir.
2. MATRS CEBR
Genel bir lineer denklem sistemi, a11 x1 + a12 x 2 + ........... + a1n x n = b1 a 21 x1 + a 22 x 2 + ........... + a 2 n x n = b2 ...................................................... a n1 x1 + a n 2 x 2 + ........... + a nn x n = bn (26)
eklinde verilir. Burada x1, x2, .....,xn bilinmeyenleri gstermektedir. Denklem sistemi matris formunda, [A]{x}={b} (27)
eklinde yazlr. Burada [A] kare bir matris olup lineer denklem sisteminin katsaylar matrisi olarak adlandrlr. Matris ve vektrler, a11 a 21 a31 [ A] = ... ai1 ... a n1 a12 a 22 a32 ... ai 2 ... an2 a13 a 23 a33 ... ai 3 ... an3 ... ... ... ... ... ... ... a1 j a2 j a3 j ... aij ... a nj ... ... ... ... ... ... ... a1n x1 b1 a2n x2 b2 x b a3n 3 3 ... ,{x} = ... ,{b} = ... xi bi a3n ... ... ... x b a nn n n
(28)
eklindedir. Grld gibi [A] matrisi elemanlardan olumu bir blge olup i satr ve j stununda bulunan eleman aij eklinde gsterilmektedir. Bir matrisin boyutlar (1xn) ise buna satr vektr, (mx1) ise buna da stun vektr ad verilir. Eer boyutlar (mxn) olan [A] ve [B] matrisleri var bu iki matrisin toplamndan oluan [C] matrisinin elemanlar cij=aij+bij (29)
dir. [A] matrisinin sabit bir say ile arpm ise matrisin btn elemanlarnn bu say ile arpm eklinde yaplr.
Blm 2-88
c[A]=[caij]
(30)
(mxn) boyutlarndaki [A] ile (nxp) boyutlarndaki [B] nin arpmndan (mxp) boyutlarnda [C] elde edilir. cij ise, cij=([A] nn i satr)([B] nin j sutunu) (31)
arpmndan elde edilir. [A][B][B][A] dr. Matrisler kare matris deilse [B][A] arpm zaten mmkn deildir. [A]=[aij] eklinde verilen bir matrisin tranpozu [A]T=[aji] dir. Buna gre [A] nn satrlar [A]T nin stunlar haline gelmitir. Boyutlar (mxn) olan matrisin transpozunun boyutlar (nxm) olur. Bir matris arpmnn transpozu iin ([A][B][C])T=[C]T[B]T[A]T (32)
eitlii geerlidir. Bir kare matriste diyagonal elemanlar dndaki elemanlar sfr ise bu matris diyagonal matris olarak adlandrlr. Diyagonal matrisin btn elemanlar 1 ise bu da birim matristir. Kare matrisin elemanlar arasnda aij=aji ilikisi varsa bu matris
simetrik bir matristir. Simetrik matrisin transpozu kendisine eit olur. Kare matrisin
diyagonali altnda kalan elemanlarn hepsi sfr ise buna st gen matris denir. Bir matrisin elemanlarnn tamamnn veya bir ksmnn fonksiyon olmas da mmkndr. Bu nedenle matrislerin trev ve integralleri de alnabilir. Bir matrisin trevi (integrali) o matrisin elemanlarnn tek tek trevi (integrali) alnmak suretiyle yaplr. Bir [B] matrisinin trev ve integrali
db ( x) d [B( x)] = ij , dx dx
[B]dxdy = [ b dxdy]
ij
(33)
olarak ifade edilebilir. Eer [A] katsaylar matrisi ve {x} deikenlerin bulunduu vektr ise, [A]{x} arpmnn {x} in elemanlarndan birine gre trevi [A] nn bu deikene karlk gelen kolonunu verir. Bir kare matrisin [A] determinant detA ile gsterilir. eitli determinant alma yntemleri vardr. Kofaktr yntemine gre (2x2) lik bir matrisin determinant
Blm 2-99
a det 11 a 21
a12 = a11 a 22 a 21 a12 a 22
(34)
dr. (3x3) boyutlarndaki bir matrisin determinant ise a11 a12 a13 deta21 a22 a23 = a11 (a22 a33 a32 a23 ) a12 (a21a33 a31a23 ) + a13 (a21a32 a31a22 ) (35) a a 31 32 a33 eklindedir. Eer kare matrisin determinant sfrdan farkl ise bu matrisin tersi vardr. Matris tersi [A]-1 ile gsterilir ve [A]-1[A]=[A][A]-1=[I] (36)
eitliini salar. Determinant sfr olan matrisler tekil matris olarak adlandrlr. Bir
matrisin minr [Mij] ile gsterilir ve matrisin i satr ve j kolonu silinerek elde edilen
(n-1xn-1) boyutlarndaki matrisin determinant olarak tanmlanr. Matrisin kofaktr [Cij]=(-1)i+j[Mij] (37)
dir. Matrisin adjointi ise kofaktrnn transpozudur (adj A=[C]T). Bu tanmlar nda matrisin tersi
[A]1 =
adjA det A
(38)
olarak verilir. rnein (2x2) lik bir matrisin tersi

1
a11 a 21
a12 a 22
a 22 a12 a a11 = 21 a11 a 22 a 21 a12
(39)
olarak elde edilir. (nxn) boyutlarndaki bir matris ile (nx1) boyutlarndaki bir vektrn, {x}T[A]{x} arpmlarndan elde edilen deer kuadratik form olarak adlandrlr.
zdeer problemi
(40)
[A]{y}={y}
(41)
Blm 2-1010
eklinde tanmlanr. Yukardaki eitlii salayan 0 dan farkl bir zvektr ve buna karlk gelen bir zdeer problemin zmn verir. Denklemi ([A]-[I]){y}=0 (42)
eklinde dzenlersek, zmn yalnzca det([A]-[I])=0 olmas durumunda mmkn olduu grlr. det([A]-[I])=0 karakteristik denklem olarak adlandrlr. Bu denklem (nxn) boyutlarndaki [A] matrisi iin n adet zdeer bulunmas ile zlr. Her zdeere karlk gelen bir de zvektr bulunmaktadr. ([A]-[I]){y}i=0 (43)
Sonlu elemanlar metodunda karlalan zdeer problemleri genellikle [A]{y}=[]{y} eklindedir. Bu problemin zm ile ilgili aklamalar ilgili blmde yaplmtr. Simetrik bir matrisin btn zdeerleri sfrdan byk ise bu matris pozitif tanml bir
matristir. Pozitif tanml matrislerin kuadratik formlarndan da sfrdan byk deerler
elde edilir.
3. GAUSS ELMNASYON METODU

Matris formda [A]{x}={b} eklinde lineer denklem takmn ele alalm. Burada [A] (nxn) boyutlarnda b ve x de (nx1) boyutlarnda matris ve vektrlerdir. ayet det[A]0 ise bu denklemin her iki tarafn matrisin tersi ile arplarak {x} in zm {x}=[A]-1{b} eklinde elde edilebilir. Fakat matris tersinin alnmas iin kullanlan yntemler bilgisayar ortam asndan hem pahal ve zaman alc, hem de oluan hatalar asndan dezavantajldr. Bu nedenle ters alma yerine bir eliminasyon ynteminin kullanlmas daha kolay ve faydaldr. Burada ele alnan lineer denklem sisteminin zmnde Gauss Metodu nun kullanlmas anlatlacaktr. Gauss eliminasyon yntemi, lineer denklem sistemlerinden bilinmeyenleri elimine ederek zm yapan tannm bir metottur. Bir rnek zerinden metodu tantalm
2 x1 x 2 + 7 x3 = 0 I x1 + 3 x 2 + 2 x3 = 4 II III x1 + 5 x3 = 1
(44)
Blm 2-1111
Denklemler grld gibi I-II ve III olarak numaralandrlmtr. Burada x1'i II ve III 'den elimine edelim I. denklemden; x1=(x2-7x3)/2 elde edilerek dierlerinde yerine konursa, 2 x1 x 2 + 7 x3 = 0 0 + 7 x 2 3 x3 = 8 0 + x 2 + 17 x3 = 2
I II (1) III
(1)
(45)
olur. Grlecei gibi bu ilem alt alta toplama yoluyla da yaplabilecektir. x1 'i II 'den elimine edebilmek iin II 'den I 'in yarsn karmak yeterli olacaktr. x1 'i III 'den elimine edebilmek iin ise III ile Ii toplamak yeterlidir. Sonuta ayn eitlikler elde edilir. x1 kolonunda II ve III eitliklerinde 0 olmas bunun denklem II ve III 'den elimine edildiini gsterir. Denklem numaralarnda bulunan () ile bu denklemlerin 1 kere ilem grd anlatlmaktadr. imdide, III den x2 'yi elimine edelim. Bunun iin III 'den karalm. Sonuta ortaya kan denklem sistemi, 2 x1 x 2 + 7 x3 = 0 0 + 7 x 2 3 x3 = 4 0 + 0 + 122 x3 = 6
I II (1) III ( 2 )
II/7 'yi
(46)
Grld gibi denklemlerin sol taraf bir st gen matris oluturmaktadr. III denkleminden x3=0.05 bulunarak II denkleminde yerine konursa x2=1.16 olarak elde edilir. Bu iki deer yardmyla da I denkleminden x1=0.82 olarak bulunur. Bilinmeyenleri bu ters srada elde etme ilemine geri koyma ilemi denir. Yukardaki ilemler matris formda gsterilebilir. Gauss eliminasyon ilemi matrisleri [A,b] eklinde birletirerek
2 1 7 0 2 1 7 0 2 1 7 0 1 3 2 4 0 7 3 8 0 7 3 8 1 0 5 1 0 1 17 2 0 0 61 3
elde edilir. Geri koyma ilemi ile; x1=0.82, x2=1.16, x3=0.05 bulunur.
(47)
Gauss Eliminasyonu in Genel Algoritma: Bir rnek zerinde temel fikrini

verdiimiz Gauss eliminasyonu iin bilgisayar uygulamasna imkan verecek ekilde genel bir yntem gelitirilebilir. zlecek denklem sistemi,
Blm 2-1212
a11 a 21 a 31 ... ai1 ... a n1
a12 a 22 a 32 ... ai 2 ... an2
a13 a 23 a 33 ... ai 3 ... an3
... a1 j ... a 2 j ... a 3 j ... ... ... aij
... ... ... a nj
... a1n x1 b1 ... a 2 n x 2 b2 ... a 3n x 3 b3 ... ... ... = ... ... a 3n xi bi ... ... ... ... ... a nn x n bn
(48)
olsun. Gauss eliminasyonu x1,x2,x3,......,xn-1 deikenlerini tek bir xn deikeni kalncaya kadar elimine eden sistematik bir bir yaklamdr. Bu ilem sonunda denklem sistemi bir deitirilmi bir st gen matris ve yine deitirilmi bir sa taraftan oluan eitlik elde edilir. Buna pepee
eliminasyon ilemi denir. ndirgeme yapldktan sonra rnekte
grld gibi yerine koyma ilemiyle xn , xn-1 , ..., x3, x2, x1 deerleri srasyla elde edilir. k ilem admlarn gstermek zere balangta [A] matrisi ve {b}vektr
a11 a 21 ... ai1 ... a n1 a12 a 22 ... ai 2 ... an2 a13 a 23 ai 3 ... an3 ... a1 j a2 j aij ... a nj ... a1n b 1 a 2 n b2 ... k = 1 a in bi ... ... ... a nn bn
ai 4 ...
(49)
olsun. lk admda ama 1 denklemini kullanarak (1. Satr) x1 'i dier eitliklerden elimine etmektir. (k) adm numarasn gstermek zere birinci admda yaplan ilem
a (1) = a i j ij b (1) i
an . ai j a11
(50)
an = bi . b1 a 11
dir. Burada ai1/a11 rnekte grld gibi satrn ilk elemannn katsaysna blnmesiyle oluan satr arpandr. a11 ayn zamanda pivot olarak da adlandrlr. ndirgeme ilemi bu ilk admda i,j nin 2 den ne kadar olan deerleri iin yaplaca aikardr. x1 elimine edildiinden birinci stunda 2'den n'e kadar olan tm satrlardaki elemanlar 0 dr. Dolaysyla ikinci admda ilem yaplacak sistem,
Blm 2-1313
a11 0 0 ... 0 ... 0
a12 (1 a 22) (1 a32) ... 1 ai(2) ... ( a n12)
a13 (1 a 23) (1 a33) a

(1) i3
... a1 j ( ... a 21j) ( a31j) a

(1) ij
( a n13)
(1 a nj )
... a1n b1 ( ... a 21n) b (1) 2 ( a31) b (1) n 3 ... k = 2 (1) (1 ain ) bi ...) (1 (1 a nn) bn
(51)
olur. Bu admda ise i ve j nin 3 ten n e kadar olan deerleri iin indirgeme yaplr. imdi herhangi bir k adm iin yaplacak ileme bakabiliriz. lem yaplacak blge k+1 inci satr ve stundan n inci satr ve stuna kadar olan blgedir. Yaplacak indirgeme ise,
a 0 0 ... 0 ... 0 ... 0 a12 (1 a 22) 0 ... 0 ... 0 ... 0 a13 (1 a 23) (2 a 33 ) ... 0 ... 0 ... 0
(k-1) ij
... ... ... ... ... ... ... ... k 1) ... a ((k +1)( k +1) ... ... k 1 ... a ((k +1))i ... ... k 1 ... a ((k +1))n
... a1 j ( ... a 21j) ( ... a 32j ) ... ... k 1 ... a ((k +1)) j ... ... ( ... a ijk 1) ... ... ( ... a njk 1)
... a1n b 1 ( ( ... a 21n) b21) ( .... a 32 ) b3( 2 ) n ... ... ... k 1 ... a ((k +1))n bk( k 11) + ... ... ... ( k 1) ( k 1) ... a in bi ... ... ... ( k 1) b ( k 1) ... a nn n
k =k
(52)
( k) ij
= a
a (k-1) (k-1) k - i(k-1) a k j ak k a a

( k - 1) ik ( k- 1 ) kk
i , j = k + 1 , ................., n (53)
b (i k) = b (i k -1) -
b (k k - 1 ) i = k + 1 , .................., n
eklindedir. lem (n-1) adm iin yapldktan sonra,

a11 a12 a
(1) 22
a13 a a
(1) 23 (2) 33
a 14 a a a
(1) 14 (2) 34 ( 3) 44
a1n x1 b1 ( ... a 21) x 2 b2(1) n (2) ... a 3n x 3 b3( 2 ) = ( ... a 43) x 4 b4( 3) n ... ... ... ( n 1) a nn x n bn( n 1) ...
(54)
elde edilir.
(k)
eklindeki gsterim ilem basamaklarnn kolay kavranmas iindir.
Bilgisayar uygulamalarnda bunlara gerek kalmaz. Adm numaralar gsterilmeden geri yerletirme admna geersek,
xn =
bn an n
(55)
Blm 2-1414
olarak elde edilir. Dier bilinmeyenler ise,
bi x1 =
j =i +1
a
aii
ij
xj
i = n 1, n 2,.....,1
(56)
Bylece Gauss eliminasyonu tamamlanm olur. [A] simetrik ise, diyagonalin altnda kalan elemanlar iin ilem yapmaya gerek kalmaz ve bu bize kolaylk salar. Bu durumda satr arpan olarak
ak i alnr, ilem yaplacak blge de stunlarda k+1 den n e kadar deil, ak k
yalnzca diyagonalin st olur. Sonlu elemanlar metodunda karlalan matrisler genellikle bant ekilli simetrik matrislerdir. Bu nedenle eliminasyon ileminin bant matrise uygulanmas gerekir. Bu hem zaman hem de bilgisayar kapasitesi asndan nemli kazanlar salar. Simetrik bir bant matriste sfr olmayan btn deerler bir bant iinde toplanmtr. bant dnda kalan btn elemanlar sfrdr. (n x n) boyutunda simetrik bir bant matris,
ybg x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 2.diyagonal x 1.diyagonal
x x x sim
x x x x x
0 x x x x x x x x x x x x x x x
(57)
eklindedir. Burada ybg yar bant geniliidir. Sadece sfr olmayan elemanlarla ilem yaplacandan bu ksmn saklanmas yeterli olacaktr. Bu da (n x ybg) boyutunda bir matristir.
1.d 2.d x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 0 ybg x x x x x x x
(58)
Blm 2-1515
Bu yeni matrisin ilk stunu simetrik bant matrisin birinci diyagonalidir. 2. stun 2. diyagonal olur ve bu ekilde yeni matris oluturulur. ki matrisin elemanlar arsnda
a ij ( j i ) ( sbm )
= a i ( j i +1)
bm
(59)
iliki vardr. Simetrik matriste aij = a ji dir. Bant matriste k. satrda bulunan elemanlarn says da min(n-k+1,YBG) dir. Bilgisayar mant asndan bant matrisin gauss eliminasyonu
Pepee Eliminasyon lemi DO k=1,n-1 ses=min(n-k + 1, ybg) DO i=k+1, ses+k-1 i1=i-k+1 c=ak,i1/ak,1 DO j=i,ses+k-1 j1=j-i+1 j2=j-k+1 ai,j1 =ai,j1 -cak,j2 END j bi=bi-cbk END i END k Yerine Koyma: bn= b e / a n,1 DO ii=1,n-1 i=n-ii sei=min(n-i+1,ybg) top=0 DO j=2,sei top=top+ai,jbi+j-1 END j bi=(bi-top)/ai,1 END ii
Burada DO dnglerinin indisleri orijinal simetrik bant matrise gre oluturulmutur. Dorudan bant ekilli dikdrtgen matrise gre de program yazlmas mmkndr. Bunun iin matrisler nceden bant formunda saklanmaldr. Dzlem kafes sistemi iin genel matrisi bant formunda saklamak ve bu matrise gre eliminasyon yapmak amacyla yazlm bir FORTRAN program paras aada verilmitir.
Blm 2-1616
2 1 c c
Bant Matriste Yerletirme DO 1 N=1, NE ............. DO 2 II=1, 2 NRT=2*(NOC(N, II)-1) DO 2 IT=1, 2 NR=NRT+IT I=2*(II-1)+IT DO 2 JJ=1, 2 NCT=2*(NOC(N, JJ)-1) DO 2 JT=1, 2 J=2*(JJ-1)+JT NC=NCT+JT-NR+1 IF( NC .LE. 0 ) GO TO 2 S(NR, NC)=S(NR, NC)+SE(I, J) CONTINUE ............. CONTINUE Bant Matris in Gauss Eliminasyonu ndirgeme DO 2 K=1, N-1 NK=N-K+1 IF(NK .GT. YBG) NK=YBG DO 2 I=2, NK C1=S(K, I)/S(K, 1) I1=K+I-1 DO 1 J=I, NK J1=J-I+1 S(I1, J1)=S(I1, J1)-C1*S(K, J) F(I1)=F(I1)-C1*F(K) Yerine koyma F(N)=F(N)/S(N, 1) DO 3 KK=1, N1 K=N-KK C1=1/S(K, 1) F(K)=C1*F(K) NK=N-K+1 IF (NK .GT. YBG) NK=YBG DO 4 J=2, NK F(K)=F(K)-C1*S(K, J)*S(K+J-1) CONTINUE CONTINUE
Eleman dngs NOC(,)Dm matrisi Genel matriste satr numaras Eleman matrisi satr numaras
Eleman matrisi stun numaras Genel matriste stun numaras S(4,4) Genel Rijitlik Matrisi SE(N,YBG)Eleman Rij. Matrisi
N=Diyagonal boyutu Stun dngs S(K,1)=Pivot
1 2 c
F(N)Kuvvet vektr
Stun dngs F(N)Deplasman vektr
4 3
Blm 2-1717
NC BLM
BR BOYUTLU PROBLEMLER
1. GR
Bu blmde toplam potansiyel enerji, gerilme-ekil deitirme ve ekil deitirmedeplasman ilikileri yardmyla bir boyutlu problemlerin sonlu elemanlar metodu ile zm zerinde durulacaktr. Burada detayl olarak anlatlan temel prensipler kitabn ileriki blmlerinde sras geldike ilenecek olan iki ve boyutlu problemler iinde geerli olacaktr. Bir boyutlu problemlerde gerilme {}, ekil deitirme {}, yer deitirme {u} ve ykleme ({T} ve {}) yalnzca bir boyut deikenine (x) baldr. Bu durumda ilgili vektrler aadaki ekilde verilebilir, {u} ={ u(x)} {T} ={ T(x)} {} ={(x)} {} ={(x)} { }= {(x)} (1)
Gerilme-ekil deitirme ve ekil deitirme -yer deitirme ilikisi,
= E
du dx
(2)
dir. Dier taraftan.bir boyutlu problemler iin differansiyel hacim (dV) ifadesi; dV =A.dx eklindedir. Yklemeler genelde ktle (arlk) kuvvetleri ({}), yzey kuvvetleri ({T}) ve tekil yk ({Pi}) olmak zere ekilde bulunur. Bu kuvvetlerin bir cisim zerindeki konumlar ekil 1de gsterilmitir. Ktle kuvvetleri, tm hacme dalm kuvvetler olup yerekimi nedeniyle oluan cismin arl rnektir olarak verilebilir. Yzey kuvvetleri cismin yzeyine dalm kuvvetler olup birim yzey alanna den kuvvet olarak ele alnr. Bir (3)
boyutlu problemlerde yzey kuvveti birim boya etkiyen kuvvet olarak ta tanmlabilir. Srtnme nedeniyle oluan kuvvetler ve basn kuvvetleri buna rnek olarak gsterilebilir. Yzey kuvveti birim alana den kuvvet ile kesit alann arpm olararak ele alnr. Son olarak {Pi}, i noktasna etki eden tekil kuvvet ve {ui} de bu noktann x dorultusundaki yer deitirmesidir.
2. SONLU ELEMAN MODELLEMES

2.1. Elemanlara ayrma ekil 1deki ubuu gz nne alalm. Sonlu eleman modellemesinde ilk olarak, ubuk belirli sayda sabit kesitli elemanlardan meydana gelmi kademeli ubuk olarak ele alnr. Burada ubuu drt eleman kullanarak modelleyelim. Bu ii yapmann en kolay yolu ubuu ekil 1b'deki gibi drt blgeye ayrmaktr. Bundan sonra her bir blgenin ortalama kesit alan bulunarak eleman tanmlamalarnda bu deer kullanlr. Ele alnan ubuun drt eleman ve be dmden oluan sonlu eleman modeli ekil 1cde gsterilmitir. Sonlu eleman modelinde btn elemanlar dm noktalarndan birbirine bal olarak dnlr. ekil 1c'de eleman numaralar, dm numaralarndan ayrt edilmesi iin yuvarlak iine alnmtr. Grld gibi, kesit alan, yzey kuvveti ve ktle kuvvetleri her eleman iin sabittirler. Doal olarak kesit alanlar ve kuvvetler iddetleri bakmndan elemandan elemana deiebilirler. Eleman saylar artrlarak daha iyi sonular elde edilebilir. Tekil yklerin uygulanm olduu noktalarn dm noktas olarak seilmesi gerekir. Cisme etkiyen dier kuvvetler de yalnzca dm noktalarndan etki ediyormu gibi ele alnrlar.
P1
1
2
1
2
3
4
5
P2
T
3
4
(a)
(b)
(c)
ekil 1. Ktle kuvvetleri, yzey kuvvetleri ve tekil kuvvetler altndaki ubuun sonlu elemanlar modeli.
2.2. Numaralandrma Yntemi Karmak bir geometriye sahip bir cismin belirli sayda ve dzgn ekilli elemanlara nasl ayrlacan az nce gstermitik. Elemanlarn birbirine benzer alnmasnn esas sebebi, modelin bilgisayar ortamna aktarlmasnn kolaylatrlmasdr. Bu aktarm uygun bir numaralama yntemi gelitirilmesi ile daha da kolay hale getirilebilir. Burada bu yntemlerden birisi verilecektir. Serbestlik dereceleri, dm deplasmanlar, dm ykleri ve elemanlar arasnda sreklilik sonlu elemanlar metodunun uygulamasnda ve bilgisayar ortamna aktarlmasndaki temel noktalardr ve bu nedenle bu kavramlarn iyi anlalmas ve uygun ekilde tatbik edilmesi gerekmektedir. Bir boyutlu problemde her dmn sadece x dorultusunda hareketine msaade edilir. Bu yzden her dm sadece bir serbestlik derecesine (SD) sahiptir. ekil 1c'de verilen 5 dml sonlu eleman modelinde 5 serbestlik derecesi vardr. Her serbestlik derecesindeki deplasman Q1,Q2,...Q5 ile gsterilir. Bu durumda global deplasman vektr olarak
T adlandrlan {Q}, ({Q}= [ Q1, Q2,.....Q5 ] ) bir stun vektrdr. Dier taraftan {F} ile
gsterilen global kuvvet vektr {F}= [ F1, F2,........F5 ] dir. Global kuvvet ve deplasman vektrleri ekil 2'de gsterilmitir. +x yn kuvvet ve deplasman iin pozitif yn olarak alnr. Bundan sonra snr artlar gz nne alnr. Ele aldmz problem iin 1 numaral dm tutulmutur, dolaysyla Q1 = 0'dr. Snr artlar daha sonraki blmlerde geni olarak ele alnacaktr. Her elemanda 2 dm vardr, dolaysyla elemanlar arasndaki sreklilik bilgileri ekil 3teki gibi bir tablo halinde elde edilebilir. Tablo balndaki 1 ve 2 rakamlar elemann
Q1, F1 {Q}= [ Q1 ,Q2 ,Q3 ,Q4 ,Q5 ]T Q2, F2 Q3,F3 Q4 F4 Q5 ,F5 {F}= [F1 , F2 , F3 , F4 , F5 ]T
ekil 2. Deplasman ve kuvvet vektrleri
lokal dm numaralarn, tablo iindeki rakamlar ise global dm numaralarn gstermektedir. Lokal dm numaralar ile global dm numaralar arasndaki uyumluluk elemanlar arasnda sreklik salar. Bu rnekte, 1. dmn numaras ayn zamanda 1. elemann da numaras olduundan tanmlama basite yaplabilmektedir. Daha karmak geometrilerde sreklilik tablosunun yaplmasna ihtiya duyulur.
1 1 Q1 2 2 3 4
4 Q 5 Q2 3 Q3 4 Global Numaralama
x
Q5
1 Q1
2 Q2
Lokal Numaralama
Eleman No e 1 2 3 4
Dm No 1 2 1 2 2 3 3 4 4 5
Lokal numara Global numara
ekil 3. Elemanlar arasnda sreklilik
3. KOORDNATLAR VE EKL FONKSYONLARI

ki dml bir ubuk eleman (e) ele alalm (ekil 4a). Lokal numaralandrma ile ilk dmn numaras 1, dierininki ise 2 olarak numaralandrlr. Buradan, birinci dmn koordinat x1 ve ikinci dmn koordinat x2 dir. Buradan, elemann orta noktasna gre herhangi bir noktasnn yerini 1 ile 1 deerleri arasnda bulmak iin r ile gsterilen bir doal koordinat sistemi tanmlayalm.
r= 2 (x x1 ) 1 x 2 x1
(4)
Grlecei zere, birinci dmde r=-1, ikinci dmde ise r=1 deerini almaktadr (ekil 4b). Bu koordinat sistemi, ekil fonksiyonlarnn tanmlanmasnda kullanlr. Bir eleman iindeki bilinmeyen yer deitirmeler lineer bir interpolasyon fonksiyonu ile hesaplanmaya allr (ekil 5). Yaklak bir zm olan bu yntemde doruluk deeri ancak daha fazla sayda elemana blmek suretiyle artrlabilir. Bu lineer interpolasyonu uygulamak iin aadaki ekilde lineer ekil fonksiyonlar tanmlanr.
1 x1 x x2
1 r
r=-1 (a) (b)
r=1
ekil 4. Bir elemann (x) ve (r ) koordinatlarnda gsterimi

N 1(r ) = 1 r 2
(5)
N 2 (r ) =
1+ r 2
(6)
ekil 6a ve 6b'de N1 ve N2 ekil fonksiyonlar gsterilmitir. N1 ekil fonksiyonunun grafii denklem 5ten yararlanlarak izilmitir. Burada r=-1' de N1=1 ve r=1 de N1 = 0 olduuna dikkat edilmelidir. ki noktadan bir doru getii dikkate alnrsa ekil 7a elde edilir. Benzer olarak, N2 ekil fonksiyonunun grafii olan ekil 7b, denklem 6'dan elde edilir. ekil fonksiyonlar tanmlandktan sonra elemandaki yer deitirmeler, dm deplasmanlar q1 ve q2 ye bal olarak u ekilde elde edilir. u = N1 q1 + N2 q2 veya matris notasyonu ile; {u} = [N]{q} eklinde gsterilir. Burada, (7b) (7a)
[N ] = [N 1 , N 2 ]
ve
{q} = {q1 , q 2 }T
(8)
eklindedir. Eleman yer deitirme vektrn olan {q}, (7a)'da verildii zere birinci
1 u1
2 q1
uBilinmeyen
u2
uLineer
q2
ekil 5. Bir elemanda lineer interpolasyon fonksiyonunun deiimi
N1
N2
1 1 1 r=-1 r=0 (a) N1=(1-r)/2 r 2 r=1 (b) (c) 1 2 N2=(1+r)/2 r q1 1 u= N1 q1 +N2 q2
q2 r 2
ekil 6. (a) N1 ekil fonksiyonu, (b) N2 ekil fonksiyonu ve (c) N1 ve N2 kullanlarak elde edilen lineer interpolasyon dmde u = q1, ikinci dmde u = q2 durumunu salamaktadr. ekil fonksiyonlarnn zellii gerei iki dm arasnda u lineer olarak deimektedir. (4) iadesinden yararlanarak global ve lokal koordinatlar arsndaki dnm ekil fonksiyonlar yardmyla, x = N1 x1 + N2 x2 (9)
eklinde yazlr. Grld gibi hem deplasmanlar, hem de koordinatlar ayn ekil fonksiyonlar yardmyla ifade edilmektedir. Bu durum izoparametrik (e parametreli) formlasyon olarak adlandrlmaktadr. Burada her ne kadar lineer interpolasyon fonksiyonlar verilmi ise de baka ekil fonksiyonlarnn seilmesi de mmkndr. Bir ekil fonksiyonundan temelde iki ey beklenir, 1. Eleman ierisinde birinci trev sonlu olmal, 2. Eleman snrlarnda deplasmanlar srekli olmal. Rijit cisim hareketi yapan sistemde herhangi bir gerilmenin olumayaca aikardr. rnek1: ekilde verilen durum iin, (a) P noktasnda r, N1 ve N2 yi oluturunuz. (b) Eer q1 =0,003 mm ve q2 = -0.005 mm ise P noktasndaki q yer deitirmesini bulunuz.
1 x1=20 x=24 mm x2=36 mm p 2 x
a) (4) kullanlarak p noktasnn r koordinat yle bulunur: 2 rp = (24 20) 1 = - 0.5 16 Buradan (5) ve (6)dan N1 = 0.75 ve N2 = 0.25 olur.
b) (7a) kullanlarak p noktasndaki deplasman up = 0.75(0.003) + 0.25(-0.005) = 0.001 mm bulunur.
(2)'de verilen ekil deitirme-yer deitirme ilikisi ( =
du ) ve zincir kural kullanlarak; dx
du dr dr dx
(10)
elde edilir. (4)'de verilen x ve r arasndaki ilikiden;

dr 2 = dx x 2 x1
(11)
1 r 1+ r q1 + q olduundan, 2 2 2
olur. Ayrca; u = N1 q1 + N2 q2 =
du q1 + q 2 = 2 dx
elde edilir. (10) ifadesinden,
(12)
1 ( q 1 q 2 ) x 2 x1
(13)
olur. Matris formulasyonu ile, {} = [B] {q} eklinde yazlr. Burada [B] (1x2), boyutlarnda olup eleman ekil deitirme-yer deitirme matrisi olarak adlandrlr ve, (14)
[B ] =
1 [ 1 x 2 x1
1]
(15)
eklindedir. Lineer ekil fonksiyonlar kullanm sebebiyle [B] sabit bir matristir. Dolaysyla bir eleman iindeki ekil deitirme de sabittir. Hooke yasasndan gerilme;
{ } = E[B ]{q}
(16)
dur. Ayn nedenle, eleman iinde gerilmenin de sabit olduu grlr. Interpolasyon amacyla burada elde edilen gerilmenin elemann merkezinden geen eksen zerindeki gerilme olduu kabul edilebilir. (7b), (14) ve (16) ifadeleri srasyla, dmlerdeki deplasman, ekil deitirme ve gerilme arasndaki ilikiyi ortaya koyar. Bu ifadeler ubuk
eleman iin potansiyel enerji ifadesinde yerletirilerek eleman rijitlik matrisi ve yk vektrn bulmak iin kullanlacaktr.
4. POTANSYEL ENERJ YAKLAIMI

Toplam potansiyel enerji bir boyutlu problemler iin;
= 2 { }T { }Adx {u}T { f }Adx {u}T {T }dx {ui }{Pi }

l l l i
(17)
eklinde yazlabilir. Burada {}, {}, {u}, {} ve {T} deerleri bu blmn banda verilmiti. Son terimdeki {Pi}, i noktasnda ui deplasmann meydana getiren kuvvettir. ui ise i dmnde x ynndeki deplasmandr. Eleman zerindeki btn dmler iin taplam potansiyel enerji ifadesi aadaki ekilde ifade edilebilir.
= 2
e e
Adx u T fAdx u T Tdx Qi Pi

e e e e i
(18a)
Son terimde Pi yklerinin dm noktalarndan uyguland dnlmektedir. Dier 1 taraftan, U e = T Adx eklindeki bir tanmlamayla, 2
= U u
e e e e
fAdx u T Tdx Qi Pi
e e i
(18b)
elde edilir. Ue eleman ekil deitirme enerjisi olarak adlandrlr. 4.1. Eleman Rijitlik (Direngenlik) Matrisi ekil deitirme enerjisi ifadesini ele alalm
Ue =
1 T Adx 2 e
(19)
(14) ve (16) da verilen gerilme ve ekil deitirme ifadeleri yerlerine konularak,
Ue =
veya
1 T T {q} [B] E[ B]{q}Adx 2e
(20a)
1 U e = {q}T ([ B]T E[ B] Adx){q} 2 e
(20b)
elde edilir. nceki blmde grld gibi elemann kesit alan (Ae) sabittir. Ayn zamanda [B] de sabit bir matristir. (4)'deki x' in r' ye dnm ile
dx = x 2 x1 dr 2
(21a)
veya x2 x1 = le alnarak,
dx = le dr 2
(21b)
elde edilir. Burada elemann boyu (le) ve - l r l olmak zere eleman ekil deitirme enerjisi Ue yeniden aadaki gibi yazlabilir.
1 le 1 T T U e = {q} [ Ae E e [ B ] [ B ] d r ]{q} 2 2 1
(22)
Burada Ee elemannn elastisite modldr.
dr = 2 olduundan, (15)den,
(23)
Ue = olur. Buradan,
1 1 1 { q } T A e l e E e 2 [ 1 1 ] q } { 2 l e 1
AE 1 U e = {q}T e e 2 le
1 1 1 1{q}
(24)
elde edilir. [k]e, ubuk eleman iin eleman rijitlik (direngenlik) matrisi olmak zere,
1 U e = {q}T [k e ]{q} 2
(25)
eklinde yazlabilir. Eleman rijitlik matrisi ise,

E e Ae le 1 1 1 1
ke =
(26)
eklinde olacaktr. Burada ekil deitirme enerjisi bants ile U= kQ2 ile verilen basit yaydaki ekil deitirme enerjisi arasndaki benzerlii gryoruz. Burada ke 'nin AeEe arpm ile doru orantl eleman boyu ile de ters orantl olduu grlmektedir.
4.2. Kuvvet Terimleri Toplam potansiyel enerji ifadesindeki ktle kuvveti terimini ( u T fAdx ) ilk olarak ele
e
alalm. u =N1 q1 + N2q2. yerine konur, A ve de eleman iinde sabit olduundan integral dna karlrsa
u
e
fAdx = Ae f ( N 1 q1 N 2 q 2 )dx
e
(27)
elde edilir. Bu ifade ayrca,
A f N e 1 u T fAdx = q T e Ae f N 2 e
dx dx
(28)
olarak ta yazlabilir. ekil fonksiyonlarn integralleri dx= (Le/2) dr yazlarak alnr ve ifadede yerine konursa,
N 1 dx =
lo 2
1
1 r 2
dr =
le 2
(29)
N 2 dx =
e
lo 1 r l dr = o 2 1 2 2
1
elde edilir.
N dx aslnda ekil fonksiyonu dorusunun altnda kalan alan dolaysyla le/2

e
yi verir. Benzer ekilde kuvveti ifadesi,
N dx
e 2
de le/2 sonucunu verecektir. Dolaysyla (28) deki ktle
u
e
fAdx = q T
Ae 1 le f 2 1
(30a)
olur. Bu da;
u
e
fAdx = {q}T [ f e ]
(30b)
olur. Grld gibi eitliin sa taraf deplasman ile kuvvetin arpm eklindedir. Bylece eleman ktle kuvvet vektr e yle tanmlanabilir,
10
fe =
Ae l e f 2
1 1
(31)
Bu ktle kuvvet vektr basite, Aele elemann hacmi ve 'de birim hacimdeki ktle kuvveti olduundan, Aele' arpm elemana etkileyen toplam ktle kuvvetini ifade eder. (31)'deki ifadesi ktle kuvvetinin 2 dme eit olarak daldn gstermektedir. imdi de toplam potansiyel enerji formlasyonunda bulunan yzey kuvvetlerini gz nne alalm.
u
e
Tdx = ( N1 q1 + N 2 q 2 )Tdx
e
(32)
yzey kuvvetinin (T) elemanda sabit olduu gznne alnrsa;
T N dx 1 u T Tdx = q T e e T N 2 dx e
(33)
N dx = N
1
e e
dx =
le olduundan, (33) 2
(34)
u
e
Tdx = {q}T [Te ]
olarak yazlabilir. Buradan yzey kuvveti; [Te ] =
Tl e 2
1 1
(35)
olarak elde edilir. Grld gibi eleman yzey kuvveti de dmlere eit olarak dalmaktadr. Buraya kadar rijitlik matrisi [ke], ktle kuvvet vektr [e] ve yzey kuvvet vektrlerini [Te] bir eleman iin elde ettik. Elemanlar arasndaki sreklilii de elde ettikten sonra, (18) de verilen toplam potansiyel enerji ifadesi,
= 2 {Q} [K ]{Q} {Q} {F }

T T
(36)
11
olarak yazlabilir. Burada [K] global rijitlik matrisini, {F} global yk vektrn, {Q} ise global yer deitirme vektrdr. Ele alnan rnek problem iin (ekil 2c) [K] matrisi 5x5, {Q} ve {F} vektrleri ise 5x1 boyutlarndadr. [K] u ekilde elde edilebilir: Eleman sreklilik matrisi kullanlarak eleman rijitlik matrisleri ortak dmlerde st ste gelecek ekilde toplanr. Global kuvvet vektr oluturulurken ktle kuvveti, yzey kuvveti ve tekil kuvvetten gelen etkiler st ste toplanarak tek bir kuvvet vektr elde edilir. Eleman rijitlik matrisi ve kuvvet vektrnn toplama ilemi ilerde daha detayl olarak anlatlacaktr.
5. GALERKIN YAKLAIMI
Virtel bir yer deitirme fonksiyonu tanmlayalm,
= ( x)
buna bal virtel ekil deitirme ise,
(37)
d dx
(38)
olacaktr. Burada snr artlarn salayan gerek veya virtel bir yer deitirmeyi ifade etmektedir. Galerkin tarafndan verilen variyasyonel ifade bir boyutlu problemler iin,
( )Adx
T L L
fAdx T Tdx i Pi = 0
L i
(39a)
eklindedir. Bu ifade snr artlarn salayan her iin geerlidir. Birinci terim, i virtel ii gsterir, yk terimleri ise d kuvvetlerin virtel iini gsterir. Belirli bir zm blgesi ele alndnda (39a),

e e
E ( ) Adx T fAdx T Tdx i Pi = 0

e e e e i
(39b)
eklinde yazlabilir. Burada yklerden dolay meydana gelen gerek ekil deitirmeler,
()nin ise virtel ekil deitirme olduuna dikkat edilmelidir. (7b), (14) ve (16)
eitliklerinde izlenen yola benzer ekilde
= N
)=
(40)
12
yazlabilir. Burada = 1 ,
elemann dm deplasmanlarn ifade etmektedir.
Ayrca dmlerdeki global virtel yer deimeler de yle gsterilir;
= 1 , 2 , K ,
(41)
5.1. Eleman Rijitlii (39b)deki i virtel ii gsteren ilk terimi ele alalm. (40) (39b)'de yerine koyar ve
=[B]{q} olduunu hatrlarsak,
E ( ) Adx =
{q}
e
[ B ] T E [ B ] Adx
(42)
elde ederiz. Sonlu
eleman modelinde herhangi bir e elemannn kesit alannn sabit
olduunu Ae ile gsterildiini, ayrca [B]nin de sabit bir matris olduunu biliyoruz. Dier taraftan, dx = ( le / 2) dr olduundan,
T T E ( )Adx = { q } E e Ae e
1 le [ B ] T [ B ] d 2 1
(43a)
elde edilir. [k ]e = E e Ae l e [ B ]T [ B ] eklindeki bir tanmlama ve baz dzenlemelerle,

= T {q}T [ k ]e
(43b)
olur. [k]e eleman rijitlik matrisi olup simetrik bir forma sahiptir. (15) te verilen [B] matrisi kullanlarak, [k ]e = elde edilir. 5.2. Kuvvet fadeleri Elemanda ktle kuvveti tarafndan yaplan virtel ii gsteren (39a)'daki ikinci terimi ele alalm. = N , dx = l e / 2 dr eitliklerini kullanarak ve eleman iinde ktle kuvvetinin sabit olduunu kabul ederek;
E e Ae 1 1 l e 1 1
(44)
13
fAdx = T N T fAe
1
le dr 2
(45a)
elde edilir. Daha ksa ifadesiyle,

= T fe
(45b)
olur. Burada;
1 N 1 dr Al f f e = e e 1 1 2 N dr 1 2
(46a)
dr ve eleman ktle kuvvet vektr olarak adlandrlr. N1=(1-r)/2, N2=(1+r)/2 olduundan,

1
N dr = 1 ve N
1
dr = 1 elde edilir. Bylece,
fe =
Ae l e f 1 2 1
(46b)
elde edilir. Benzer ekilde eleman yzey kuvveti ifadesi de
Tdx = T Te
(47)
olup, eleman yzey kuvveti vektr; Te = Tl e 2 1 1 (48)
eklinde elde edilir. Bylece variyosyonel form,
[k ]e {q} T f e T Te i pi = 0
T e e i
(49)
olarak elde edilir. Kuvvet terimleri birletirilerek,
T ([ K ]{Q} {F }) = 0
elde edilir. Bu ifade 'nin snr artlarn salayan btn deerleri iin geerlidir.
(50)
14
6. GLOBAL RJTLK MATRS VE YK VEKTRNN BRLETRLMES

Daha nce, toplam potansiyel enerjinin
= {q}
e
[k ]e {q} {q}T f e {q}T Te pi Qi

e e i
formunda olduu ve eleman sreklilik ifadelerinin gznne alnmasyla,
= 2 {Q} [K ]{Q} {Q} {F }

T T
eklinde de yazlabilecei gsterilmiti. Bu adm, [K] ve {F}'nin eleman rijitlik matrisi ve kuvvet vektrlerinin birletirilmesi ile oluturulmas aamasdr. lk olarak, genel rijitlik matrisi [K]'nn eleman rijitlik matrisi [k]e lerin birletirilmesi yoluyla oluturulmas gsterilecektir.
1 U 3 = {q}T [k ]3 {q} 2
(51)
veya [k]3 yerine konursa; E A 1 1 1 U 3 = {q}T 3 3 {q} 2 l 3 1 1 elde edilir. 3. Eleman iin deplasman vektr {q}=[Q3,Q4]T olduundan,
0 0 0 Q5 ] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 E3 A3 l3 E3 A3 l3 0 0 0 E 3 A3 l3 E 3 A3 l3 0 0 Q 0 1 Q 2 0 Q3 0 Q4 Q5 0
(52)
U3 =
1 [Q1 2
Q2
Q3
Q4
(53)
elde edilir. [k]3 matrisinin elemanlarnn K matrisinin 3. ve 4. satr ve stnlarna yerletii grlmektedir. Dolaysyla, eleman ekil deitirme enerjileri toplanrken, [k]e'nin elemanlar global [K]da eleman dm numaralarna karlk gelen yerlere yerletirilir. Matriste elemanlarn st ste geldii yerlerdeki deerler toplanr. Sembolik olarak bu toplamay,
15
[ K ] [k ]e
e
(54a)
eklinde gsterebiliriz. Benzer ekilde global yk vektr {F}, eleman kuvvet vektr ile tekil yklerden {F } e + {T }e + {P}
e
({}
(54b)
olarak gsterilir.
rnek 2: ekildeki gibi bir ubukta, her (i) elemannn kesit alan Ai ve boyu da li dir. Her eleman tzey kuvveti Ti ve ktle kuvveti i'ye maruzdur. Eleastisite modl E olan ubuun 2 nolu dmne tekil P2 yk etki etmektedir.
1
A 1 l1
Eleman
rijitlik
matrisi her eleman iin (26)dan olarak hesaplanr.

2 2 3 4 5 global rijitlik matrisindeki
0 0 0 0 0 0 0 0 0 EA 0 1 1 4 0 1 1 0 0 0 + l4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
T1
2
T2
1 1 [k ]i = EAi 1 1 li
p2 3
A 2 l2
T3
A 3 l3
4
T4
5 x
A 4 l4 E , = sabit
Eleman sreklilii ise, Eleman 1 1 1 2 2 3 3 4 4 eklindedir. imdi her bir elemann durumunu grelim.
1 1 EA 1 1 [K ] = 1 0 0 l 1 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 EA 0 1 1 2 0 1 1 0 0 0 + l2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 1 1 0 0 EA 1 1 3 0 0 0 0 + l3 0 0 0 0 0 0 0 0
Sonuta
A1 l 1 A1 l 1 [K ] = E 0 0 0 A1 l 1 A1 l1 A2 l2 A2 l2 0 0 0 A2 l2 A3 l + 3 0 0 A3 l3 A4 l4 A4 l4 0 0 0 0 A4 l4
A2 A3 l + l 3 2 A3 l3 0
olur. Yk vektr ise,
16
A1l1 f l1T1 + 2 2 A1l1 f + l1T1 + 2 2 Al f l 2 T2 2 2 + {F } = 2 2 A3 l 3 f l 3T3 + + 2 2 A4 l 4 f l 4 T4 + 2 2
A2 l 2 f 2 + A3 l 3 f 2 + A4 l 4 f 2 +
0 l 2 T2 P2 2 l 3T3 0 + 2 l 4 T4 0 2 0
eklindedir. Grld gibi global rijitlik matrisi [K]nn belirli bir ksm zellikleri vardr. Bunlar ksaca;
1. Her dmnde serbestlik derecesi 1 olan bir boyutlu problemde global rijitlik
matrisinin boyutu, n=dm says olmak zere, (nxn) olmaktadr. Serbestlik derecesinin daha fazla olduu durumlarda boyut toplam dm says ile dmdeki serbestlik derecesinin arpm kadar olacaktr.
2. Simetriktir. 3. Deerler bant eklinde diyagonalin iki tarafnda dzgn ekilde yerlemektedir.
Matrisin bant dndaki tm elemanlar sfrdr.rnekte verilen problemde bant matris aadaki ekilde olumutur.
A1 l 1 A1 A2 + l1 l2 A A3 2 + K = E l3 l2 A3 A4 l + l 4 3 A4 l4 A1 l1 A2 l2 A3 l3 A4 l4 0
Bant matrisin boyutu YBG eklinde bir yar bant genilii tanmlayarak (nxYBG) eklindedir. Tek boyutlu problemlerde eleman sreklilii i, i+1 eklinde olutuundan YBG=2 elde edilmitir. ki ve 3 boyutlu problemlerde yar bant geniliini hesaplamak zahmetli bir itir. Genel olarak YBG = max(bir elemann serbestlik derecesi numaralar arasndaki fark) + 1 (55)
17
eklinde bir hesaplama yaplr. YBGnin kk olmas iin, sistemi oluturan elemanlarn dm numaralar arasndaki fark mmkn olduunca kk tutulmaldr. YBGnin kk olmas daha kk bilgisayar kapasitesi ile ilem tapma imkan salayacaktr. ekil 8de rnek bir numaralama verilmitir.
YBG=6 (a)
YBG=2 (b)
ekil 7. Dm numaralamasnn yar bant geniliine etkisi
7. SINIR ARTLARININ UYGULANII

7.1. Snr art Tipleri
Srekli
ortam
modellemek
iin
buraya
kadar
tanmlanan
ayrma
tekniinin
kullanlmasndan sonra ele alnan cisim iin toplam potansiyel enerji ifadesini
= 2 {Q} [K ]{Q} {Q} {F }

T T
eklinde elde etmitik. Burada dm deplasmanlarn, elemanlardaki gerilmeleri ve mesnet reaksiyonlarn hesaplayabilmek iin gerekli olan denge denklemlerini elde edeceiz. Minumum potansiyel enerji teoremine gre; bir sistemde, snr artlarn salayan muhtemel btn deplasmanlarn denge halinde meydana getirdikleri toplam potansiyel enerjilerinin sfr olduu kabul edilir. Dolaysyla denge denklemleri toplam potansiyel enerji denkleminin {Q}ya gre minimize edilmesiyle ve snr artlarnn da uygulanmasyla elde edilebilir. Genelde snr artlar,
Q p1 = a1 , Q p 2 = a 2 , ............., Q pr = a r
(56)
eklindedir. Yani, p1, p2, ......, pr serbestlik derecelerine karlk gelen deplasmanlar a1, a2, ......, ar 'ye eit olarak tanmlanr. Baka bir deyile sistemde bulunan r tane mesnet ve bu mesnetlere karlk gelen tanml birer yer deitirme vardr. rnein, ekil 2bdeki ubukta sadece bir tek snr art vardr ve o da Q1 = 0 dr. Bu blmde gsterilen snr artlarnn ele aln ile ilgili prosedr iki ve boyutlu problemler iin de aynen uygulanabilecek bir prosedrdr. Bu yzden dm ifadesi yerine serbestlik derecesi ifadesi kullanlmaktadr. nk, iki boyutlu bir gerilme analizi
18
probleminde dm serbestlik derecesi 2 dir. Burada enerji yaklam esas alnm olmakla beraber Galerkin yaklam da snr artlar uygulamasnda ayn basamaklar kullanmaktadr. Eik bilyal yatak, rijit birletirmeler ve kme snrlayc aparatlarda karlalan ve ok noktal snr art olarak adlandrlan ikinci tip bir snr art daha vardr. Bu snr art
1 Q p1 + 2 Q p 2 = 0
eklinde tanmlanr. Burada 0, 1 ve 2 bilinen sabitlerdir.
(57)
Snr artlar fiziksel sistemin doru olarak modellenmesinde nemli bir etkendir. Snr artlarnn yanl belirlenmesinin hatal sonulara sebebiyet verdii bilinmelidir. Snr artlar, yapnn rijit cisim olarak hareket etme olasln ortadan kaldrr. Burada, (56) da verilen snr artlarnn sonlu eleman modeline uygulanmasyla ilgili eleiminasyon yaklam ve penalt yaklam olmak zere iki yaklam verilecektir. ok noktal snr artlar iin ise uygulama kolayl nedeniyle yalnzca penalt yaklam zerinde durulacaktr.
8.2. Eliminasyon Yaklam
Yaklamn ana fikrini ortaya koymak iin tekbir snr art olduunu farz edelim (Q1=a1). Denge denklemleri 'nin Q,'ya gre minimize edilmesi ile verilen snr artnn uygulanmas sonucu elde edilir. N serbestlik dereceli bir yap iin ekil deitirme ve yk vektrleri {Q} = [ Q1 , Q2 , ..........QN ]T {F} = [ F1 , F2 , ............FN ]T eklindedir. Global rijitlik matrisi ise,
K 11 K 21 . [K ] = . . K N1 K 12 K 22 K K1N K K 2N K K NN
(58)
KN2
dir. Potansiyel enerji ifadesi
19
= 2 (Q K
1
11
Q1 + Q1 K 12 Q2 + K + Q1 K 1N Q N
+ Q2 K 21Q1 + Q2 K 22 Q2 + K + Q2 K 2 N Q N ............................................................ + Q N K N 1Q1 + Q N K N 2 Q2 + K + Q N K NN Q N ) (Q1 F1 + Q2 F2 + K + Q N FN )
(59)
eklinde alarak yazlabilir. Burada gznne aldmz (Q1=a1) snr artn denkleme uygularsak
= 2 (a K
1
11 1
a + a1 K 12 Q2 + K + a1 K 1N Q N
+ Q2 K 21 a1 + Q2 K 22 Q2 + K + Q2 K 2 N Q N ........................................................... + Q N K N 1 a1 + Q N K N 2 Q2 + K + Q N K NN Q N ) (a1 F1 + Q2 F2 + K + Q N FN )
(60)
elde ederiz. Grld gibi Q1 yer deitirmesi yukardaki potansiyel enerji denkleminden elimine edilmitir. Sonuta, bilindii zere, olarak 'nin minumum deer almas
d =0 dQi
i=2,3,...N
(61)
artnn salanmasna bal olduundan, trev ile
K 22 Q2 K 23 Q3 K K 2 N Q N = F2 K 21a1 K 32 Q2 K 33 Q3 K K 3 N Q N = F3 K 31a1 ................................................................ K N 2 Q2 + K N 3 Q3 +K+ K NN Q N = FN K N 1a1 elde edilir. Bu sonlu eleman denklemleri matris formunda
K 22 K 32 M K N 2 K 23 K 33 KN3 K K 2 N Q2 F2 K K 3 N Q3 F3 = M M K K NN Q N FN K 21a1 K 31a1 K N 1 a1
(62)
(63)
eklinde gsterilebilir. Grld gibi (nxn) boyutundaki matristen snr artnn gerektirdii satr ve stunun silinmesiyle (n-1xn-1) boyutunda yeni bir matris elde edilmitir. Bu denklem ksaca,
20
[K]{Q} = {F}
(64)
biiminde gsterilebilir. Buradaki [K], tannlanan snr artna bal olarak satr ve stunlar elimine edilmi rijitlik matrisidir. (64) Gauss Eliminasyon yntemi kullanlarak zldnde genel deplasman vektr elde edilir. Orijinal [K] matrisi tekil bir matris olmasna karlk indirgenmi [K] tekil olmaktan kurtulmutur. Deplasmanlar ({Q}) belirlendikten sonra elemanlardaki gerilmeler (16) yardmyla hesaplanr. Deplasmanlarn ve gerilmeler hesaplandktan sonra mesnet reaksiyonlarnn hesabna geilir. Bu reaksiyon kuvveti, denge denklemlerinin 1 numaral dm (snr art olarak Q1=a1 alndndan) iin zlmesi ile elde edilir.
K11Q1 + K12 Q2 +K+ K1 N Q N = F1 + R1
(65)
Burada deplasmanlar ve 1 numaral dme uygulanan yk bilindiinden dengeyi salayan reaksiyon kuvveti,
R1 = K11Q1 + K12 Q2 +K+ K1 N Q N F1
(66)
olarak hesaplanr. Eliminasyon ilemi esnasnda bu denklemde kullanlan K11, K12, ....., K1N silindiinden, reaksiyon kuvvetinin hesaplanaca gz nnde bulundurularak bilgisayar uygulamas srasnda bu terimlerin hafzada bulundurulmas gerektii unutulmamaldr. Buraya kadar enerji yaklam iin verilen prosedr Galerkin varyasyonel yaklam iin de geerlidir. (51)de verilen Galerkin ifadesi, snr artlarn salayan her iin,
T ( [K]{Q} {F} ) = 0
idi. Burada ele aldmz snr art, Q1 = a1 olduundan,
(67)
(68)
1 = 0
(69)
olmas gerekmektedir. Virtel deplasman olarak, =[0,1,0,.....0], =[0,0,1,0,.....0 ]T,........
= [0,0,.....,0,1]T seerek, ve bunlarn her birini (67)'de yerletirirsek (63)'te verilen denge
denklemlerini elde ederiz .
21
Buraya kadar tek bir serbestlik derecesi olarak verilen snr art birden fazla snr art olmas durumu iin de geerlidir. Q P1 = a1
Q P 2 = a 2 ,K , QPr = a r eklinde r adet snr
art olduunu dnrsek, ilk olarak, [K] ve {F}'in, P1, P2, P3.......ve Pr'inci satrlar daha sonra kullanlmak zere saklanr. Daha sonra, [K] matrisinden, P1, P2,.........ve Pr 'inci satr ve stnlar silinir. Sonuta [K]nn boyutu (n-rxn-r ) olur. Benzer olarak {F}nin boyutu da (N-rx1) olur. Yk vektr bu durumda
F = F ( K P1a1 + K P 2 a 2 +K+ K Pr )
(70)
eklini alr. Burada, , mesnet olmayan dm numaralarn gstermektedir. Bundan sonra genel deplasman vektr {Q}, [K]{Q} = {F}'in zmnden elde edilir. Genel deplasman vektrnden her elemann dmlerine karlk gelen deplasman deerleri karlarak elemanlardaki gerilmeler hesaplanr. Daha nce saklanan satrlar da kullanlarak reaksiyon kuvvetleri RP1 = KP1 1 Q1 + KP1 2 Q2 +.........+KP1 N QN - FP1 RP2 = KP1 1 Q1 + KP2 2 Q2+.........+KP2 N QN - FP2 ------------------------------------------------------RPr = KPr 1 Q1 + KPr 2 Q2+........+KPr N QN - FPr eklinde hesaplanr.
rnek: ekildeki ince levhann kalnl t=1 cm, Young modl; E = 30x106 N/cm2, younluu ise = 0.2836 kg/ cm3 'tir. Levha kendi arl yannda orta noktasndan P=100 Nluk bir yk altnda bulunmaktadr. (a) Levhay iki sonlu elemanla modeleyiniz. (b) Elemanlar iin rijitlik matrisi ve ktle kuvveti vektrlerini elde ettikten sonra bunlar genel rijitlik matrisi ve kuvvet vektrnde yerletiriniz. (c) Eliminasyon yaklamn kullanarak global deplasman vektr {Q}yu hesaplaynz.(d) Her elemandaki gerilmeyi hesaplaynz. (e) Reaksiyon kuvvetlerini hesaplaynz.
6 cm
5.25 cm
Q1
(71)
12 cm
12 cm.
p
24 cm
p
Q2
12 cm
2
Q3
3 cm
x
3.75 cm
(a) Her biri 12 cm boyunda iki eleman kullanarak yaplan sonlu eleman modeli ekilde grld gibi elde edilebilir. Birinci elemann kesit alan 5.25 cm2, ikinci elemann kesit alan ise, 3.75 cm2 dir. 1. Dm mesnet olduundan deplasman Q1=0 olacaktr (Snr art!).
22
b) (26)'dan eleman rijitlik matrisi

1 2 2 3
k1 =
30 10 6 5,25 1 1 1 1 1 12 2
k2 =
30 10 6 3.75 1 1 2 1 1 12 3
(31)'den de eleman ktle kuvvetleri f1 = 5,75 12 0,2836 1 2 1 1 2 f2 = 3,75 12 0,2836 1 2 1 2 3
olarak hesaplanr. Global rijitlik matrisinde

1 2 3
0 1 5,25 5,25 30 10 6 [K ] = 5,75 9,00 3,75 2 12 0 3,75 3,75 3

eklinde yerletirilir. Dardan 2 dmne uygulanan tekil yk ile beraber global kuvvet vektr, 8,9334 F = 15,3144 + 100 6,3810 dir.
c) Eliminasyon yaklamnda [K]nn snr artlarna karlk gelen satr ve stunlar silinerek elde edilir. Burada Q1=0 olduundan,
2
6
30 10 9,00 3,75 Q2 115,3144 = 12 3,75 3,75 Q3 6,3810
elde edilir. Deplasmanlar buradan Q2 = 0.9272 x 10-5 cm,.Q3 = 0.9953 x 10-5 cm olarak hesaplanr. Bylece global deplasman vektr {Q}=[0, 0.9272 x 10-5, 0.9953 x 10-5]T olur.
d) (15) ve (16)dan gerilmeler,
0,9272 10 5 0 1 , 1 6 1 1 1 = 30 10 1 1 5 2 = 30 10 5 12 12 0,9272 10 0,9953 10

6
1=23.18 N/cm2 ve 2=1.7 N/cm2 olarak hesaplanr.

e) 1 numaral dmdeki reaksiyon kuvveti (71) yardmyla,
23
0 30 10 6 5 R1 = [5,25 5,25 0]0,9272 10 8.933 =-130.6 N 12 0,9953 10 5

bulunur. Grld gibi reaksiyon kuvveti toplam dey yke eit ve ters iaretlidir.
8.3. PENALTI YAKLAIMI

Bu blmde snr artlarnn ele alnmasndaki ikinci yntem olan penalt yaklam zerinde durulacaktr. Bilgisayar uygulamas daha kolay olan bu yaklamda (57) ile verilen genel tipteki snr artlarnn modellenmesi kolaylamaktadr. ncelikle tanml yerdeitirmeler ele alnacak daha sonra ok noktal snr artlarnn uygulamas gsterilecektir.
Tanml Deplasmanlar: Q1 = a1 eklinde verilen bir snr artn dnelim. Burada a1,
mesnetin 1 numaral serbestlik derecesinin bilinen deplasmandr. ncelikle mesnet, C gibi ok byk bir yay katsatsna sahip bir yay olarak dnlr. C'nin bykl yle seilmelidir ki yayn bir ucu a1 miktarnca yer deitirsin (ekil 8). Bu da 1 numaral serbestlik derecesinin deplasman olan Q1 in yaklak olarak a1 e eit olmas sonucunu verecektir. Dolaysyla yay boyundaki net deiiklik Q1 - a1 olacaktr. Yaydaki ekil deitirme enerjisi,
Uy = 1 C (Q1 a1 ) 2 2
(72)
yap Q1 y x yay a1
Zemin
ekil 8. Snr artlarn modellemek iin yay katsays rijitlii ok byk olan bir yay kullanld Penalt yaklam mdr. Q1a1 dr.
24
dir. Bu ekil deitirme enerjisi sistemdeki toplam potansiyel enerjiye eklenerek,
1 1 = {Q}T [ K ]{Q} + C (Q1 a1 ) 2 {Q}T {F } 2 2
(73)
bulunur. M, dM/dQi =0 , i=1,2......N ile minimize edilerek,

( K11 + C ) K 21 M KN1 K12 K 22 M KN2 K K1 N Q1 F1 + Ca1 K K 2 N Q2 F2 = M M M K K NN Q N FN
(74)
eklinde sonlu eleman denklemleri elde edilir. Ele aldmz snr art Q1=a1 olduundan ok byk bir say olan C, [K]'nn yalnzca ilk diagonaline eklenmi, ayrca kuvvet vektrnde de Ca1 olarak yalnzca F1'e eklenmitir. Buradan (74) zlerek yer deitirme vektr {Q} elde edilir. 1 numaral dmdeki reaksiyon kuvveti yay tarafndan sisteme uygulanan kuvvete eittir. Dolaysyla, net uzama=Q1-a1 ve yay katsays=C olduundan, reaksiyon kuvveti; R1 = - C (Q1 - a1 ) olarak hesaplanr. (74)'de potansiyel enerji yaklam iin verilen modifikasyonlar Galerkin yaklam iin de ayn ekilde hesaplanabilir. Uygun bir virtel deplasman olan 'nin sonucu olarak, yay tarafndan yaplan virtel i (Ws = Virtel deplasman x Yaydaki tanmlanabilir. Bu da kuvvet) olarak (75)
Ws = 1 C (Q1 -a1)
olarak yazlr. Dolasyla varyasyonel form;
(76)
T([K]{Q}-{F}) + 1C(Q1 - a1) =0
(77)
olur. Bu ifadenin nin herhangibir deeri iin geerli olmas gerekir. =[1,0,...........0]T,
=[0,1,0,.....0]T,.......,=[0,.....,0,1]T 'olarak seilir ve her birini srayla (77) de yerine

koyarsak, (74) ile gsterilen modifikasyonlar elde ederiz. Birden fazla dmde tanml deplasman olmas durumunda genel ifade Rpi =-C (Qpi-ai) i = 1,2.........,r (78)
25
eklinde yazlabilir. Burada verilen penalt yaklam yaklak bir sonu verir ve doruluk derecesi C katsaysnn doru seilmesine baldr. (74)' daha ak bir ekilde yazarsak,
( K11 + C ) Q1 + K12 Q2 +K+ K1 N Q N = F1
(79a)
elde ederiz. Bu ifadeyi C' ye blerek;

K12 K1 N F1 K11 Q2 +K+ QN = + 1 Q1 + + a1 C C C C
(79b)
bulunur. Grld gibi C yeterince byk seilirse K l terimler sfra yaklaacak ve denklemden Q1 a1 sonucu elde edilecektir. Bu yzden genellikle C iin C = max |Kij | x104 1 i N 1 j N eklinde bir deer alnabilir.
rnek: ekil'de gsterilen ubua 2 dmnden P=200x103 N luk bir eksenel yk uygulanmaktadr. Penalt yaklamn kullanarak (a) Dm deplasmanlarn, (b) Her elemandaki gerilmeyi ve (c) Reaksiyon kuvvetlerini belirleyiniz.
300 mm 1 2 1 2 P 3 x 400 mm
(80)
a) Eleman rijitlik matrisleri k1 = v ve; 70 10 3 2400 1 1 1 1 300

2 3
A1=2400 mm2 E1=70 x 106 N/m2
A2=600 mm2 E2=200 x 106 N/m2
200 10 3 600 1 1 k2 = 1 1 400 olup genel rijitlik matrisi
0 0,56 0,56 [ K ] = 10 6 0,56 0,86 0,30 0 0,30 0,30

eklindedir. Genel yk vektr ise F = [0,200 x 103 ,0]T dir. 1 ve 3 dmleri mesnet olduundan Q1=Q3=0 dr. Penalt yaklam kullanld iin burada C says, [K]'nn birinci ve nc kegen elemanlarna eklenecektir. (80)e bal olarak C=[0.86x106] x104 alnarak modifiye edilmi genel rijitlik matrisi,
26
0 8600,56 0,56 0.56 [ K ] = 10 0,86 0,30 0 0,30 8600,30

6
elde edilir. Sonlu eleman denklemi ise 8600,56 0,56 0 Q1 0 3 0,30 Q2 = 200 10 10 0,56 0,86 0 0,30 8600,30 Q3 0
6
olur. Buradan, {Q} = [15.1432 x 10-6 , 0.23257, 8.1127 x 10-6 ]T mm elde edilir. b-) Elemanlardaki gerilmeler (16) yardm ile,
15,1423 10 6 1 1 = 70 10 1 1 =54.27 MPa 300 0,23257 ve 0,23257 1 2 = 200 10 3 1 1 6 =-116,29 MPa 400 8,1127 10 olarak hesaplanr. c) Reaksiyon kuvvetleri R1 =-CQ1 = -[0.86x1010] x15.1432 x10-6 =-130.23 x103 N R3 = -CQ3= -[-0.86 x 1010] x8.1127 x10-6= -69.77 x103 N olarak hesaplanr.
3
rnek: ekilde verilen ubua P=60 kN luk bir tekil kuvvet etki etmektedir. Sistemdeki deplasmanlar, gerilmeleri ve mesnet tepkilerini hesaplaynz. E=20 kN/mm2
A= 250 mm2
150mm
1
1
zm: ncelikle bu artlar altnda ubuk ile duvar arasnda temas olup olmayaca Rijit duvar aratrlr. Bunun iin ncelikle duvar yokmu gibi bir zm yaplr ve QB'=1.8 x B P mm olarak hesaplanr. Dolaysyla ubuk 150mm duvara temas edecektir. Bu durumda problem temas hali de dikkate alnarak yeniden zlmelidir. B noktasndaki deplasman 1.2 mm olarak tanml bir 3 deplasman snr art oluturmutur. Snr P x artlar: Q1=0 ve Q3 = 1.2 mm olarak gsterilebilir. Global rijitlik matrisi 2 1,2 mm 1 1 0 20 10 3 250 [K ] = 1 2 1 150 0 1 1
1.2mm
27
ve global yk vektr {F} = [ 0, 60x103, 0]T eklindedir. Penalt yaklamna gre problemdeki snr artlar sonlu eleman denklemlerinde 20001 1 0 Q1 0 105 1 Q2 = 60,0 10 3 2 1 3 0 1 20001 Q3 80,0 10 7 eklinde bir dzenleme yapmay gerektirir. Burada C=(2/3)x1010 olarak seilmi, ve [K]' nn 1 ve 3 kegen elemanna ve (Cx1.2) olarak {F}'nin 3. bileenine eklenmitir. Buradan deplasmanlar {Q} = [7.49985 x 10-5, 1.50045, 1.200015]T mm olarak bulunur. Gerilmeler ise,
5 1 [ 1 1]7,49985 10 = 199.996 MPa 150 1,500045 1,500045 1 2 = 200 10 3 [ 1 1] =-40,004 MPa 150 1,200015
1 = 200 10 3
olarak elde edilir. Buradan reaksiyon kuvvetleri R1 = -C x 7.49985 x 10-5 = -49.999 kN R3 = -C x (200015 -1.2 ) = -10.001 kN olarak hesaplanr. Yaklamn getirdii hata oran nedeniyle gerek zmde 50 kN ve 10 kN olarak hesaplanan reaksiyon kuvvetlerinde grld gibi ok kk bir fark ortaya kmtr.
8.4. ok Noktal Snr artlar
Daha nceden de verildii gibi eik bilyal rulmanlar yada rijit balantlarn olduu durumlarda snr artlar birbirine balantl olmaktadr. Bu da,
1Q P1 + 2 Q P 2 = o
eklinde gsterilmektedir. Dzenlenmi toplam potansiyel enerji denklemini ele alalm
1 {Q}T [K ]{Q} + 1 C ( 1QP1 + 2 QP 2 o ) 2 {Q}T {F } 2 2
(81)
C ok byk say olduundan M in minimum olmas ancak (1Qp1 +2Qp2-0) n deerinin ok kk olmasyla mmkndr. Bu da 1Qp1+2Qp20 olmas durumunda salanr. Minimizasyon ilemi yapldnda (dM/dQi=0, i=1,...,N) dzenlenmi rijitlik matrisi ve kuvvet vektr elde edilir. Bu dzenlemeler,
28
K P1 P1 K P 2 P1
K P1 P 2 K P1 P1 + C1 2 K P2 P2 K P 2 P1 + C1 2
K P1 P 2 + C1 2 K P 2 P 2 + C22
(82)
FP1 FP1 + CO 1 FP 2 FP 2 + CO 2
(83)
eklindedir. Dier taraftan M/Qp1=0, M/Qp2=0 olduundan,
P1 J
QJ FP1 = R P1
ve
K
j
P2 J
QJ FP 2 = R P 2
eklinde reaksiyon kuvvetleri elde edilir. Dier bir ifadeyle
RP1 =
1 2 2 C ( 1QP1 + 2 QP 2 O ) QP1
(84a)
RP 2 =
Q P 2
1 2 2 C ( 1QP1 + 2 QP 2 O )
(84b)
olarak yazlabilir. Baz basitletirmlerle Rp1 = -C1 (1 Qp1 + 2 Qp2 -0) Rp2 = -C2 (1 Qp1 + 2 Qp2 -0) elde edilir.
rnek: ekilde ktlesi ihmal edilebilir rijit bir ubuk bir ucundan duvara sabitlenmi olarak bir elik ve bir aluminyum ubuk tarafndan tanmaktadr. Yk P=30 kN olduuna gre (a) ki elemanl bir model oluturarak snr artlarn belirleyiniz. (b) Deitirilmi genel rijitlik matrisini ve yk vektrn elde ettikten sonra deplasman ve gerilmeleri hesaplaynz. zm: a) ekilde iki elemanl bir sonlu eleman modeli verilmitir. 3 ve 4 dmlerindeki snr artlar Q3=Q4=0 dr. Rijit ubuun yer deitirmeden sonra da dz kald kabul edildiinden Q1 ve Q2' birbirine baml olmak zorundadr. ekiden de grld gibi bu bamllk Q1-0.4 Q2 = 0 olarak elde edilir.
(85a) (85b)
b) Eleman rijitlik matrisleri k1 = 200 10 3 1200 1 1 70 10 3 900 1 1 ve k 2 = 1 1 4.5 10 3 3.0 10 3 1 1
olup buradan genel rijitlik matrisi
29
elik A=1200mm 2 E=200x109 N/m 2 l=4.5 m
Aluminyum A=900mm 2 E=70x10 9 N/m 2 l=3 m

2
53,33 0 0 53,33 0 21,0 21,0 0 3 [ K ] = 10 53,33 0 53,33 0 21,0 0 21,0 0 dir. Bundan sonra, Q3=Q4=0 olduundan C, [K]' nn (3,3) ve (4,4) elemanlarna eklenir. Az nce elde edilmi olan ok noktal snr art ifadesinden ise 0=0, 1=1 ve 2=0.4 elde edilir. (82)'den srasyla C, -0.4C ve 0.16C terimlerinin [K]'nn (1,1), (1,2) ve (2,2) elemanlarna eklenmesi gerektii grlmektedir. Dier taraftan 0=0 olduundan (83) ifadesinden kuvvet vektrnde herhangi bir deiiklik gerekmedii grlr. C=(53.33x103)x104 alnarak,
Q1 0 0 3 21,0 Q2 30 10 = Q3 0 0 4 Q4 0 53,3321 10
2m
3m
P
1m
2
1
Q 1 ,F 1
Q 2 ,F 2
2m
3m
1m
E
Q1
Q2
53,33533 10 4 4 3 21,3320 10 10 53,33 0
21,3320 10 4 8,5349 10 4 0 21,0
53,33 0 53,33533 10 4 0
elde edilir. Buradan deplasman vektr, Q=[0.4206, 1.0517, 4.2059 x10-5, 4.1411x10-5] mm olarak bulunur. Gerilmeler ise,
1 = 200 10 3
1 1 1 4,2059 0,4206 = 18.693 MPa 3 4,5 10 2 = 24.540 MPa
olur. Bu problemde eer yk E noktasna tatbik edilse idi dmlere gelen edeer kuvvetlerin belirlenmesi gerekecek idi. Bu da Pnin potansiyelinin F1, F2'nin toplam potansiyeline eit olmas gerektii gereinden hesaplanabilirdi. Yani P = F1 Q1 + F2 Q2 Buradan =1.2Q2=3Q1 olduundan grlecektir ki F1 ve F2'nin bu eitlii salayan her deeri ayn sonucu verecektir.
30
9. QUADRATK EKL FONKSYONLARI

Buraya kadar eleman iindeki yerdeitirmelerin hesabnda lineer interpolasyon fonksiyonlar kullanlmt. Ne var ki baz problemlerde quadratik interpolasyon fonksiyonlar ok daha daha doru sonular verir. Bu blmde qaudratik ekil fonksiyonlar tantlacak ve buna karlk gelen eleman rijitlik matrisi ve yk vektrleri elde edilecektir. Grlecei gibi temel yntem daha nce lineer tek boyutlu elemanda kullanlann aynsdr. ekil 11.a'da gsterilen tipik dml qadratik eleman ele alalm. Local numaralama sistemine gre soldaki dme 1, sadaki dme 2 ve ortadaki dme de 3 numarasn verelim. Burada 3. dm ara dm olarak adlandrlr. Koordinatlar i=1,2,3 olmak zere xi=x, eklinde, deplasmanlar ise q1, q2,q3 srasyla 1, 2, 3 dmlerinin yer deitirmesi olmak zere {q}={q1,q2,q3}eklinde ifade edilir. x koordinat sistemi r koordinat sistemi zerine
r=
2( x x3 ) x 2 x1
(86)
dnm ile yerletirilir. Buradan srasyla, 1, 2, 3 dmleri iin r=-1, 0 ve +1 olduu grlr. Buna gre r koordinatlarnda dmlerin ekil fonksiyonlar N1, N2 ve N3,
N 1 (r ) =
N 2 (r ) =
1 r (1 r ) 2
1 r (1 + r ) 2
(87a)
(87b) (87c)
N 3 ( r ) = (1 + r )(1 r )
dir. N1 ekil fonksiyonu 1 dmnde 1e 2 ve 3 dmlerinde ise 0a eittir. Benzer ekilde N2, 2 dmnde 1e dier dmlerde 0a, N3 de yanzca 3 dmnde 1e eittir.
1 3 2 1 3 r r=-1 (a) (b) r= 0 r=+1 2
ekil 9. x ve r koordinatlarnda quadratik eleman
31
ekil fonksiyonlar grafik olarak ekil 12de verilmitir. Bu ekil fonksiyonlar deneme yanlma ile kolayca belirlenebilir. rnein N1, r=-1de 1, r=0 ve r=1 de de 0 olacandan, N1 = cr (1-r) (88)
eklinde bir forma sahip olduu kolayca belirlenebilir. c sabiti ise -1/2 olarak elde edilebilir. Bu ekil fonksiyonlar Lagrange ekil fonksiyonlar olarak adlandrlr. Bundan sonra eleman iindeki deplasmanlar dm deplasmanlar vastasyla, u = N1 q1 + N2q2 + N3q3 yada matris formunda, {u} = [N]{q} (89b) (89a)
eklinde ifade edilir. [N] = [N1, N2, N3] olup (1x3) boyutunda ekil fonksiyonlar vektrdr. {q} = {q1, q2, q3}T olup boyutu da (3 x 1) dir. 1. dmde N1=1, N2=N3=0 olduundan, u = q1 dir. Ayn ekilde 2. Dmde u=q2 ve 3. dmde de u = q3'dr. Bundan dolay (89a) da u, q1, q2 ve q3 'den geen quadratik interpolasyon fonksiyonudur. ekil deitirme ise, ekil deitirme-yer deitirme bants, zincir kural, (86)nn trevi ve (89) yardmyla,
2 x 2 x1
dN 1 dN 2 dN 3 dr , dr , dr . {q}
(90)
olarak bulunur. (87) den,
=
elde edilir.
2 x 2 x1
N1
1 2r 1 + 2r , 2r .{q} 2 , 2
(91)
N2
N3
N1=1/2r(1-r)
N2=1/2r(1+r)
N3=(1-r)(1+r)
1 r=-1
3 r=0
2 r r=+1
ekil 10. Quadradtik ekil fonksiyonlar
32
u u=N1q1+ N2q2 +N3q3
q1
q3
q2
ekil 11. Quadratik ekil fonksiyonlaryla deplasmanlarn interpolasyonu
Buda
[ B] =
alnmasyla
2 x 2 x1
1 2r 1 + 2r , 2r 2 , 2
(92)
=[B]{q}
olarak dzenlenir. Hooke yasandan gerilmeler,
(93)
= E[B]{q}
(94)
olarak yazlabilir. Burada ekil fonksiyonlar quadratik olduundan, grld gibi, [B] r ile doru orantl olmaktadr. Bu ekil deitirme ve gerilmelerin eleman iinde lineer olarak deiebileceini gstermektedir. nceki blmde verilen lineer ekil fonksiyonlarnda [B] sabit olarak elde edilmi ve ekil deitirme ve gerilmelerin eleman iinde sabit olduu kabul yaplmt. imdi (89b), (93) ve (94)'deki yer deitirme, ekil deitirme ve gerilme terimlerini elde edelim. Bu arada (86)'dan dx=(le /2)dr elde edilir. Burada da elemanda kesit (A), ktle kuvveti (F) ve yzey kuvveti (T) sabit olarak alnacaktr. u, , ve dx potansiyel enerji ifadesinde yerine konursa,
= 2
e e
Adx u T fAdx u T Tdx Qi Pi

e e e e i
l 1 = q T ( E e Ae e 2 e 2
[B B]dr )q q
1 T e
( Ae
le 1 T l 1 f N dr ) q T ( e T N T dr ) Qi Pi (95) 2 1 2 1 e i
33
elde edilir. Potansiyel enerji ifadesinin matris formunda yazlm genel ifadesi
= 2 {q}
e
[k ]e {q} {q}T f e {q}T Te Qi Pi

e e i
idi. Buradan,
[k ]e = E e Ae l e 1 T 1[ B] [ B]dr 2
(96a)
olduu grlr. (92)'de verilen [B] yerine konulursa, 1 8 7 E e Ae [k ]e = 1 7 8 3l e 8 8 16 elde edilir. Eleman ktle kuvveti vektr ise,
{ f }e = Ae l e f 2
(96b)
[N ]
dr
(97a)
olup ekil fonksiyonlarn yerletirerek integral alnarak 1 / 6 { f }e = Ae l e f 1 / 6 2 / 3 elde edilir. Benzer ekilde eleman yzey kuvvet vektr,
{T }e = l eT 2
(97b)
dr
(98a)
1 / 6 {T }e = l eT 1 / 6 2 / 3
(98b)
olur. Toplam potansiyel enerji daha nce gsterildii ekilde eleman deerlerinin toplanmasyla oluturulan genel deplasman ve yk vektrleri ile genel rijitlik matrisinden oluturulur.
rnek: ekildeki ubuk sabit = 30rad/s hzyla dnmektedir. ki quadratik eleman kullanarak ubukta meydana gelen eksenel gerilmeyi hesaplaynz. Yk olarak sadece merkezka kuvvetini alnz.
34
=30 rad/s
42 cm 5 4 3 21 cm
A=0.6 cm2 E=107 N/cm2 R=.2836 kg/cm2 x
zm: Sonlu eleman modeli ekilde verilmitir. Model be serbestlik derecesine sahiptir. Eleman rijitlik matrisleri (96b)den;
2 1 21 cm 1
1 7 10 7 0,6 1 7 k1 = 3 21 8 8 1 7 10 7 0,6 k2 = 1 7 3 21 8 8
8 8 16
8 8 16
dir. Gnel rijitlik matrisi ise,
0 0 7 8 1 8 16 8 0 0 7 10 0,6 1 8 14 8 1 dir. Dnmeden dolay meydana gelen ktle [K ] = 3 21 0 8 16 8 0 0 0 1 8 7 2 yoounluk x yariap x kuvveti f = kg / cm 3 eklinde hesaplanr. Yerekimi ivmesi 9.81 yerekimi ivmesi 2 m/s dir. Grld gibi ktle kuvveti uzaklkla deimektedir. Bu nedenle ortalama mesafe alnarak, 0.2836 10.5 30 2 0.2836 31.5 30 2 f1 = = 2.732 , f 2 = = 8.2 9.81 100 9.81x100 bulunur. Bylece eleman ktle kuvvet vektrleri (97b)den 1 / 6 { f }i = 0,6 21 f i 1 / 6 2 / 3 eklinde hesaplanr. Buradan genel kuvvet vektr {F}=[5.74, 22.9, 22.9, 68.8, 17.2]T bulunur. Eliminasyon metodunu kullanrsak sonlu eleman denklemleri 0 Q2 22.9 16 8 0 10 7 0,6 8 14 8 1 Q3 22.9 = 63 0 8 16 8 Q4 68.8 1 8 7 Q5 17.2 0 elde edilir. Buradan genel deplasman vektr {Q} = 10-4[0, 2.3, 4.2, 5.6, 6.0]T cm elde edilir. Eleman deplasman vektrleri eleman sreklilik tablosu yardmyla ({q1}=[Q1, Q2, Q3 ]T {q2}=[Q3, Q5, Q4]T ) bulunduktan sonra gerilmeler ise (92) ve (94)'den Q1 2 1 2r 1 + 2 r 7 1 = 10 , , 2r Q2 21 2 2 Q3
35
elde edilir. Buradan 1 dmndeki gerilme r=-1 konularak, 2 dmndeki r=0 ve 3 dmndeki de r=+1 konularak bulunur Buna gre 0 2 1 1 = 10 7 10 4 [ 1,5, 0,5, + 2,0]4.2 = 230 N / cm 2 21 2.3 2 Benzer ekilde, 1/2=200 N/ cm ve 1/3= 2/1=161.5 N/cm2 bulunur. kinci elemandaki gerilmeler ise, 2 |2 =85.5, 2 |3 =9 Gerilme elde ederiz. 250
SEM 200 150 100 50 0 0,00 Karlatrma 10,50 21,00 Mesafe 31,50 Mekanik
Problemin tarafndan gerilmeleri
elemanter mekanik elde edilen kesin ise
ke sin ( x) =
. 2 2 ( L x 2 ) forml ile 2g
hesaplanr. ekilde sonlu elemanlar metodu ve elemanter mekanik forml hesaplanan gerilmeler 42,00 ile karlatrlmtr.
10. SICAKLIK ETKS

Bu blmde izotropik ve lineer elastik bir malzemede scaklk deiimi sonucu meydana gelen gerilmeler ele alnacaktr. Eer bir ubukta scaklk dalmndaki deiiklik (T(x)) biliniyor ise, bu scakla bal olarak meydana gelen ekil deitirme de hesaplanabilir. Scaklk sebebiyle meydana gelen bu ekil deiikliine balang ekil deimesi denir ve o ile gsterilir. Balang ekil deiiklii 0 = T (99)
eklinde hesaplanr. Burada sl genleme katsaysdr. Tnin iareti ubuktaki scakln artp azalmas hakknda fikir verir. Bir balang ekil deiimi olmas halindeki gerilme-ekil deitirme ilikisi ekil 14te verilmitir. Buna gre = E( - 0) (100)
olarak bulunur. Birim hacimdeki ekil deitirme enerjisi (uo) ekildeki taral blgenin alanna eittir. Bu da,
1 u 0 = ( o ) 2
(101)
dr. (100) denklemini kullandmzda ise,

36
=E( o)
1
ekil 12. Gerilme-ekil deitirme ilkisi balang ekil deiimi

u0 = 1 ( o ) T E (( o ) 2
(102a)
elde edilir. ubuktaki toplam ekil deitirme nerjisi (U) ise u0n hacim boyunca integre edilmesiyle bulunur. Bu da,
1 U = ( o ) T E ( o ) Adx 2 L
(102b)
olup kesit alan ve boyu sabit elemanlardan oluan bir model iin,
U =
e
1 1 le Ae ( o ) T E e ( o )dr 2 2 1
(102c)
olarak yazlabilir. =[B]{q} olduundan,

le 1 le 1 l 2 1 1 T T T U = {q} ( E e Ae [ B] [ B]dr ){q} {q} E e Ae o [ B]T dr + E e Ae e o 2 1 2 1 2 e 2 e e 2
(102d)
elde edilir. Grld gibi ilk terim eleman rijitlik matrisini vermektedir. Son terim ise sabit bir say olup trevi 0 olacandan denge denklemlerinde yer almaz. kinci terim ise scaklk deiimi nedeniyle oluan yk (e) ifade eder. Yani,
e = E e Ae
1 le o [ B ]T dr 2 1
(103a)
[B]=[-1 1]/(x2 -x1) ve 0 = T olduundan,
37
e =
E e Ae l e .T 1 x 2 x1 1
(103b)
elde edilir. Burada T eleman iindeki scaklk deiiminin ortalamasn ifade eder. Scaklk fark yk de dier yk ifadeleriyle
{F } = ( e +Te + e ) + P
e
(104)
eklinde toplanr. Sonlu eleman denklemleri zldkten sonra elemanlarda meydana gelen gerilmeler (100) yardmyla, = E([B]{q} - T) ya da, (105a)
E [ 1 1]{q} E .T x 2 x1
(105b)
olarak elde edilebilir.

rnek 8: ekilde verilen ubuk sistemi 20 0C de iken P=300 kNluk bir eksenel yk uygulanmtr. Bu esnada sistemin scakl 60 0C a karlyor. Sistemin rijitlik matrisi ve yk vektrn oluturarak dm deplasmanlarn ve eleman gerilmelerini hesaplaynz. 1
Alminyum E=70 109 N/m2 A=900 mm2 A=23 10-6 1/0C 2 200 mm
zm: :Eleman rijitlik matrisleri 70 10 3 900 1 1 k1 = 1 1 200 3 1 1 200 10 1200 k2 = 1 1 300
elik E=200 109 N/m2 A=1200 mm2 A=11.7 10-6 1/0C 3
300 mm
ve genel rijitlik matrisi,
0 315 315 315 1115 800 [ K ] = 10 0 800 800

3
olur. Yk vektr, T=400C olduundan (103b)'den, 1 1 = 70 10 3 900 23 10 6 40 1 1 2 = 200 10 3 1200 11,7 10 6 40 1

x
38
57.96 3 tekil yk ile beraber, {F } = 10 57.96 112.32 + 300 dir. Ksaca 112.32
{F}= 103[-57.96, 245.64, 112.32]T eklinde yazlabilir. Deplasmanlar, eliminasyon yaklam ile (1 ve 3 nolu dmler tutulu olduundan 1. ve 3. Satr ve stunlar silinerek), 103[1115]Q2 = 103 x 245.64 elde edilir. Buradan Q2 = 0.220 mm bulunur. Bylece deplasman vektr, Q = [0, 0.220, 0]T mm olur. Gerilmeler ise 0 70 10 3 3 6 1 = [ 1 1] 70 10 23 10 40 =12.60 MPa 200 0.220 3 0.220 200 10 3 6 2 = [ 1 1] 200 10 11,7 10 40 =-240.27 MPa 300 0 olarak hesaplanr.
10
11
12 13
14 15
***** CUBUK VE KIRIS PROBLEMLERI ***** DIMENSION X(60), A(59), NU(10), U(10), DT(59), S(60,4) DIMENSION F(60),YM(59),ALP(50),STR(59),REAK(10),MOM(59),KES(59) :::::::::::::::::BOYUTLAR DEGISTIRILIR INTEGER ESD REAL*8 MOM,KES CHARACTER*16 FILE1,FILE2 **********************************OKUMA PRINT *, 'DOSYA ADI =?' READ '(A)', FILE1 LINP = 5 OPEN (UNIT = 5, FILE = FILE1) READ(LINP,*)ESD, NE, NL, ND NN=NE+1 DO 10 I = 1, NE READ(LINP,*) N, A(N), YM(N), ALP(N), DT(N) CONTINUE DO 11 I = 1, NN READ(LINP,*)N, X(N) CONTINUE DO 12 I = 1, ND READ(LINP,*)NU(I), U(I) CONTINUE DO 13 I=1, NE+1 F(I)=0 IF (NL.EQ.0) GO TO 15 DO 14 I = 1, NL READ(LINP,*)N, F(N) PRINT *, 'HER SEY YOLUNDA..............' IF (ESD.EQ.2)THEN NQ=NE+1
39
CALL BAR(S,ESD,X,YM,A,ALP,DT,F,REAK,STR,STR1,NQ,NE,U,NU,ND,NL) ELSE NN=NE+1 NQ=2*NN CALL BEAM(S,ESD,X,YM,A,ALP,DT,F,REAK,MOM,KES,NQ,NE,U,NU,ND,NL) END IF PRINT *, 'ISLEM TAMAM,' PRINT *, ' SONUCLAR ICIN DOSYA ADI ?' READ '(A)', FILE2 LOUT = 11 OPEN (UNIT = 11, FILE = FILE2) 16 FORMAT(I4,E15.4) 17 FORMAT(I4,2E15.4) WRITE(LOUT,18) 18 FORMAT('DUGNO DEPL') WRITE(LOUT,16)(I, F(I),I=1,NQ) IF (ESD.EQ.2) THEN WRITE(LOUT,19) 19 FORMAT('ELEMNO GERILME') WRITE(LOUT,16)(I, STR(I),I=1,NE) ELSE WRITE(LOUT,21) 21 FORMAT('ELEMNO MOMENT KESME_KUV') WRITE(LOUT,17)(I, MOM(I), KES(I), I=1,NE) END IF WRITE(LOUT,22) 22 FORMAT('DUGNO REAKS') WRITE(LOUT,16)(NU(I),REAK(I),I=1,ND) CLOSE(LOUT) PRINT *, 'Sonuclar su dosyada =', FILE2 END C ===CUBUK PROGRAMI===== SUBROUTINE BAR(S,ESD,X,YM,A,ALP,DT,F,REAK,STR,STR1,NQ,NE,U,NU, *ND,NL) INTEGER ESD,YBG DIMENSION S(NQ, ESD),F(NQ),STR(NE),X(NQ),YM(NE),A(NE) DIMENSION ALP(NE),DT(NE),U(10),NU(10),REAK(10) YBG = 2 NN=NE+1 DO 21 I = 1, NN DO 21 J = 1, YBG 21 S(I, J) = 0. C *** Rijitlik *** DO 22 I = 1, NE X21 = X(I+1) - X(I) EL = ABS(X21) EAL = YM(I) * A(I) / EL TL = YM(I) * ALP(I) * DT(I) * A(I) * EL / X21 C *** SISL YUK *** F(I) = F(I) - TL F(I+1) = F(I+1) + TL C *** ELEMAM rijitligi *** S(I, 1) = S(I, 1) + EAL S(I+1, 1) = S(I+1, 1) + EAL S(I, 2) = S(I, 2) - EAL 22 CONTINUE CNST = (S(1, 1) + S(2, 1)) * 10000 CALL SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,NQ,ESD) C *** Denklem cozumu *** CALL BAND(S, F, NQ, YBG, ESD, NN) CALL REA(ND,NU,U,F,CNST,REAK,NN)
40
*** Gerilme hes *** DO 24 I = 1, NE EPS = (F(I + 1) - F(I)) / (X(I + 1) - X(I)) 24 STR(I) = YM(I) * (EPS - ALP(I) * DT(I)) RETURN END C ===KIRIS PROGRAMI===== SUBROUTINE BEAM(S,ESD,X,YM,A,ALP,DT,F,REAK,MOM,KES,NQ,NE,U,NU, *ND,NL) INTEGER ESD,YBG REAL*8 MOM,KES DIMENSION S(NQ, ESD),F(NQ),MOM(NE),X(NQ),YM(NE),A(NE) DIMENSION ALP(NE),DT(NE),KES(NE),U(10),NU(10),REAK(10) C ** TOPLAM SERBESTLIK ** NN = NE+1 YBG = 4 C *** Genel rijitlik *** DO 31 I = 1, NE I1 = 2 * I - 1 EL = ABS(X(I + 1) - X(I)) EIL = YM(I) * A(I) / EL**3 S(I1, 1) = S(I1, 1) + 12 * EIL S(I1, 2) = S(I1, 2) + EIL * 6 * EL S(I1, 3) = S(I1, 3) - 12 * EIL S(I1, 4) = S(I1, 4) + EIL * 6 * EL S(I1 + 1, 1) = S(I1 + 1, 1) + EIL * 4 * EL * EL S(I1 + 1, 2) = S(I1 + 1, 2) - EIL * 6 * EL S(I1 + 1, 3) = S(I1 + 1, 3) + EIL * 2 * EL * EL S(I1 + 2, 1) = S(I1 + 2, 1) + EIL * 12 S(I1 + 2, 2) = S(I1 + 2, 2) - EIL * 6 * EL S(I1 + 3, 1) = S(I1 + 3, 1) + EIL * 4 * EL * EL 31 CONTINUE CNST = (S(1, 1) + S(2, 1)) * 10000 CALL SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,NQ,ESD) C *** Denklem cozumu *** CALL BAND(S, F, NQ, YBG, ESD, NQ) CALL REA(ND,NU,U,F,CNST,REAK,NQ) C *** Moment ve Kesme kuvveti hes *** C *** R=0, ELEMANIN ORTA NOKTASI *** R=0 DO 33 I = 1, NE LE=X(I + 1) - X(I) YMM=YM(I)/LE**2 YMV=YM(I)/LE**3 AE=A(I) Q1=F(2*I-1) Q2=F(2*I) Q3=F(2*I+1) Q4=F(2*I+2) MOM(I)=YMM*AE*(6*R*Q1+(3*R-1)*LE*Q2-6*R*Q3+(3*R+1)*LE*Q4) 33 KES(I)=6*YMV*AE*(2*Q1+LE*Q2-2*Q3+LE*Q4) RETURN END SUBROUTINE BAND(A, B, IMAX, YBG, ESD, N) INTEGER YBG, ESD DIMENSION A(IMAX,YBG), B(IMAX) N1 = N - 1 c *** Eliminasyon *** IF (ESD.EQ.2)THEN N1 = N - 1 DO 12 K = 1, N1
41
13 12
22 21 c
15 14
4 3
NBK = N - K + 1 IF (NBK .GT. YBG) NBK = YBG K1 = K + 1 NK1 = NBK + K - 1 DO 12 I = K1, NK1 I1 = I - K + 1 C = A(K, I1) / A(K, 1) DO 13 J = I, NK1 J1 = J - I + 1 J2 = J - K + 1 A(I, J1) = A(I, J1) - C * A(K, J2) B(I) = B(I) - C * B(K) ELSE DO 21 K = 1, N1 NK = N - K + 1 IF(NK .GT. YBG) NK = YBG DO 21 I = 2, NK C1 = A(K, I) / A(K, 1) I1 = K + I - 1 DO 22 J = I, NK J1 = J - I + 1 A(I1, J1) = A(I1, J1) - C1 * A(K, J) B(I1) = B(I1) - C1 * B(K) END IF *** yerlestirme *** IF (ESD.EQ.2)THEN B(N) = B(N) / A(N, 1) DO 14 II = 1, N1 I = N - II NBI = N - I + 1 IF (NBI .GT. YBG) NBI = YBG SUM = 0. DO 15 J = 2, NBI SUM = SUM + A(I, J) * B(I + J - 1) B(I) = (B(I) - SUM) / A(I, 1) ELSE B(N) = B(N) / A(N, 1) DO 3 KK = 1, N1 K = N - KK C1 = 1 / A(K, 1) B(K) = C1 * B(K) NK = N - K + 1 IF (NK .GT. YBG) NK = YBG DO 4 J = 2, NK B(K) = B(K) - C1 * A(K, J) * B(K + J - 1) CONTINUE END IF RETURN END *** Sinir sartlari *** SUBROUTINE SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,IMAX,ESD) INTEGER ESD DIMENSION S(IMAX,ESD),F(IMAX),U(10),NU(10) DO 1 I = 1, ND N = NU(I) S(N, 1) = S(N, 1) + CNST F(N) = F(N) + CNST * U(I) RETURN END *** Reaksiyon *** SUBROUTINE REA(ND,NU,U,F,CNST,REAK,NQ)
42
DIMENSION REAK(10),U(10),F(NQ),NU(10) DO 1 I = 1, ND N = NU(I) R = CNST * (U(I) - F(N)) REAK(I) = R RETURN END
******** KAFES VE CERCEVE PROBLEMLERI ******** DIMENSION X(100,2),NOC(100,4),PM(10,2),ARIN(20,2) DIMENSION NU(50),U(50),TEMP(200),NSET(200) DIMENSION S(200,50),F(200), SE6(6,6),SE4(4,4) :::::::::::::::::BOYUTLAR DEGISTIRILIR CHARACTER*16 FILE1,FILE2 INTEGER DSD,YBG REAL*8 MOM,KES IMAX = 200 PRINT '(A,$)', 'DOSYA ADI =?' READ '(A)',FILE1 LINP = 5 OPEN (UNIT = 5, FILE = FILE1) READ(LINP,*) DSD,NE,NN,ND,NL,NM,NA,NTEL NQ = DSD * NN *** YARIBANT GENISLIGI YBG = 0 DO 100 I = 1, NE READ(LINP,*) N,NOC(N,1),NOC(N,2),NOC(N,3),NOC(N,4) C = DSD * (ABS(NOC(N, 2) - NOC(N, 1)) + 1) IF (YBG .LT. C) YBG = C 100 CONTINUE *** SIFIRLAMA *** DO 110 I = 1, NQ F(NQ) = 0 DO 110 J = 1, YBG S(I, J) = 0 110 CONTINUE READ(LINP,*) (N, X(N, 1), X(N, 2), I=1,NN) READ(LINP,*) (N, PM(N, 1), PM(N, 2),I=1,NM) READ(LINP,*) (N, ARIN(N, 1), ARIN(N, 2),I=1,NA) READ(LINP,*) (NU(I), U(I),I=1,ND) IF( NTEL .EQ. 0 ) GO TO 111 READ(LINP,*) (NSET(I), TEMP(I), I=1,NTEL) 111 READ(LINP,*) (N, F(N), I=1,NL) CLOSE (LINP) PRINT *, 'HER SEY YOLUNDA..............' *** GLOBAL STIFFNESS MATRIX *** DO 190 N = 1, NE CALL ATA(NE,N,NOC,I1,I2,I3,I4,EL,EAL,EIL,CS,SN,PM,ARIN,X,NN) +++ ELEMAN RIJITLIGI +++ IF (DSD.EQ.3)THEN CALL FRAME(JEL,SE6,CS,SN,EL,EIL,EAL) ELSE CALL TRUSS(JEL,SE4,CS,SN,EL,EIL,EAL) END IF '''''''''YERLESTIRME'''''''''' DO 180 II = 1, 2 NRT = DSD * (NOC(N, II) - 1) DO 180 IT = 1, DSD NR = NRT + IT I = DSD * (II - 1) + IT
43
DO 180 JJ = 1, 2 NCT = DSD * (NOC(N, JJ) - 1) DO 180 JT = 1, DSD J = DSD * (JJ - 1) + JT NC = NCT + JT - NR + 1 IF(NC .LE. 0) GO TO 180 IF (DSD.EQ.2) GOTO 179 S(NR, NC) = S(NR, NC) + SE6(I, J) GOTO 180 179 S(NR, NC) = S(NR, NC) + SE4(I, J) 180 CONTINUE IF( NTEL .EQ. 0 ) GO TO 190 DO 151 IJT = 1, NTEL IF( N .NE. NSET(IJT) ) GO TO 151 EE0 = PM(I3, 2) * TEMP(IJT) * PM(I3, 1) * ARIN(I4,1) II1=DSD*I1-DSD+1 II2=DSD*I1-DSD+2 JJ1=DSD*I2-DSD+1 JJ2=DSD*I2-DSD+2 F(II1) = F(II1) - EE0 * CS F(II2) = F(II2) - EE0 * SN F(JJ1) = F(JJ1) + EE0 * CS F(JJ2) = F(JJ2) + EE0 * SN 151 CONTINUE 190 CONTINUE CNST = (S(1, 1) + S(2, 1) + S(3, 1)) * 100000 CALL SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,IMAX,DSD) C *** DENKLEM COZUMU *** CALL BAND(S, F, IMAX, YBG, NQ) PRINT '(A,$)', ' CIKTI DOSYASI =?' READ '(A)',FILE2 OPEN (UNIT = 11, FILE = FILE2) LOUT = 11 C *** REAKSIYONLAR *** WRITE (LOUT, '(A)') 'SDNO REAKSIYON' DO 220 I = 1, ND N = NU(I) R = CNST * (U(I) - F(N)) WRITE (LOUT,'(I4,E12.4)')N,R 220 CONTINUE IF (DSD.EQ.3) GOTO 209 WRITE(LOUT,'(A)') ' DUGNO X-DEP Y-DEP' WRITE(LOUT,'(1X,I4,2E15.4)') (I,F(2*I-1),F(2*I),I=1,NN) C *** GERILME HESABI *** WRITE(LOUT,'(A)') ' ELEMNO GERILME' DO 192 I = 1, NE CALL ATA(NE,I,NOC,I1,I2,I3,I4,EL,EAL,EIL,CS,SN,PM,ARIN,X,NN) J2 = 2 * I1 J1 = J2 - 1 K2 = 2 * I2 K1 = K2 - 1 DT = (F(K1) - F(J1)) * CS + (F(K2) - F(J2)) * SN STRESS = DT * PM(I3, 1) / EL DO 182 IJT = 1, NTEL IF(I .NE. NSET(IJT)) GO TO 180 STRESS = STRESS - PM(I3, 1) * PM(I3, 2) * TEMP(IJT) 182 CONTINUE WRITE(LOUT, '(1X,I4,E15.4)') I, STRESS 192 CONTINUE GOTO 34 209 WRITE(LOUT,'(A)') ' DUGNO X-DEP Y-DEP DONME'
44
DO 210 I = 1, NN I1 = 3*I - 2 I2 = I1 + 1 I3 = I1 + 2 WRITE (LOUT,'(I4,3E12.4)')I,F(I1),F(I2),F(I3) 210 CONTINUE C *** Moment ve Kesme kuvveti hes *** C *** R=0, ELEMANIN ORTA NOKTASI *** WRITE (LOUT, '(A)') 'ELEMNO MOMENT KESME_KUVVETI' R=0 YVM=0 EL=0 DO 33 I = 1, NE CALL ATA(NE,I,NOC,I1,I2,I3,I4,EL,EAL,EIL,CS,SN,PM,ARIN,X,NN) YMM=EIL/EL YVM=YMM/EL AE=ARIN(I4,2) Q1=F(3*I1-2)*CS+F(3*I1-1)*SN Q2=-F(3*I1-2)*SN+F(3*I1-1)*CS Q3=F(3*I1) Q4=F(3*I2-2)*CS+F(3*I2-1)*SN Q5=-F(3*I2-2)*SN+F(3*I2-1)*CS Q6=F(3*I2) MOM=YMM*AE*(6*R*Q1+(3*R-1)*EL*Q2-6*R*Q3+(3*R+1)*EL*Q4) KES=6*YMV*AE*(2*Q1+EL*Q2-2*Q3+EL*Q4) 33 WRITE(LOUT, '(1X,I4,2E15.4)') I, MOM, KES CLOSE(LOUT) 34 PRINT *,'SONUCLAR SU DOSYADA =',FILE2 END SUBROUTINE ATA(JE,N,NOC,I1,I2,I3,I4,EL,EAL,EIL,CS,SN,PM,ARIN, *X,IN) DIMENSION NOC(100,4),PM(10),ARIN(20,2),X(100,2) I1 = NOC(N, 1) I2 = NOC(N, 2) I3 = NOC(N, 3) I4 = NOC(N, 4) X21 = X(I2, 1) - X(I1, 1) Y21 = X(I2, 2) - X(I1, 2) EL = SQRT(X21 * X21 + Y21 * Y21) EAL = PM(I3) * ARIN(I4, 1) / EL EIL = PM(I3) * ARIN(I4, 2) / EL CS = X21 / EL SN = Y21 / EL RETURN END SUBROUTINE FRAME(JEL,SE,CS,SN,EL,EIL,EAL) C ===== EL RIJITLIGI ===== DIMENSION SE(6,6) SE(1, 1) = EAL * CS * CS + 12 * EIL * SN * SN / EL ** 2 SE(1, 2) = EAL * CS * SN - 12 * EIL * CS * SN / EL ** 2 SE(2, 1) = SE(1, 2) SE(1, 3) = -6 * EIL * SN / EL SE(3, 1) = SE(1, 3) SE(1, 4) = -SE(1, 1) SE(4, 1) = SE(1, 4) SE(1, 5) = -SE(1, 2) SE(5, 1) = SE(1, 5) SE(1, 6) = SE(1, 3) SE(6, 1) = SE(1, 6) SE(2, 2) = EAL * SN * SN + 12 * EIL * CS * CS / EL ** 2 SE(2, 3) = 6 * EIL * CS / EL
45
SE(3, 2) = SE(2, 3) SE(2, 4) = -SE(1, 2) SE(4, 2) = SE(2, 4) SE(2, 5) = -SE(2, 2) SE(5, 2) = SE(2, 5) SE(2, 6) = SE(2, 3) SE(6, 2) = SE(2, 6) SE(3, 3) = 4 * EIL SE(3, 4) = -SE(1, 3) SE(4, 3) = SE(3, 4) SE(3, 5) = -SE(2, 3) SE(5, 3) = SE(3, 5) SE(3, 6) = 2 * EIL SE(6, 3) = SE(3, 6) SE(4, 4) = SE(1, 1) SE(4, 5) = SE(1, 2) SE(5, 4) = SE(4, 5) SE(4, 6) = -SE(1, 3) SE(6, 4) = SE(4, 6) SE(5, 5) = SE(2, 2) SE(5, 6) = -SE(2, 3) SE(6, 5) = SE(5, 6) SE(6, 6) = 4 * EIL RETURN END SUBROUTINE TRUSS(JEL,SE,CS,SN,EL,EIL,EAL) DIMENSION SE(4,4) SE(1, 1) = CS * CS * EAL SE(1, 2) = CS * SN * EAL SE(2, 1) = SE(1, 2) SE(1, 3) = -CS * CS * EAL SE(3, 1) = SE(1, 3) SE(1, 4) = -CS * SN * EAL SE(4, 1) = SE(1, 4) SE(2, 2) = SN * SN * EAL SE(2, 3) = -CS * SN * EAL SE(3, 2) = SE(2, 3) SE(2, 4) = -SN * SN * EAL SE(4, 2) = SE(2, 4) SE(3, 3) = CS * CS * EAL SE(3, 4) = CS * SN * EAL SE(4, 3) = SE(3, 4) SE(4, 4) = SN * SN * EAL RETURN END *** SINIRSART *** SUBROUTINE SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,IMAX,DSD) INTEGER DSD DIMENSION S(IMAX,DSD),F(IMAX),U(10),NU(10) DO 1 I = 1, ND N = NU(I) S(N, 1) = S(N, 1) + CNST F(N) = F(N) + CNST * U(I) RETURN END SUBROUTINE BAND(A, B, IMAX, YBG, N) DIMENSION A(IMAX,YBG), B(IMAX) INTEGER YBG N1 = N - 1 *** ELIMINASYON ***' DO 21 K = 1, N1
46
22 21 C
23
NK = N - K + 1 IF (NK .GT. YBG) NK = YBG DO 21 I = 2, NK C1 = A(K, I) / A(K, 1) I1 = K + I - 1 DO 22 J = I, NK J1 = J - I + 1 A(I1, J1) = A(I1, J1) - C1 * A(K, J) B(I1) = B(I1) - C1 * B(K) *** YERLESTIRME *** B(N) = B(N) / A(N, 1) DO 23 KK = 1, N1 K = N - KK C1 = 1 / A(K, 1) B(K) = C1 * B(K) NK = N - K + 1 IF (NK .GT. YBG) NK = YBG DO 23 J = 2, NK B(K) = B(K) - C1 * A(K, J) * B(K + J - 1) RETURN END
47
DRDNC BLM
KAFES SSTEMLER
1.GR
Kafes sistemler doru eksenli ubuklardan oluan tayc sistemlerdir. Kprler, at balantlar, vin gvdesi gibi sistemler kafeslere birer rnektir. En ok kullanlan L, U, I profilli ubuklar, borular ve zel ekillendirilmi elemanlar, ularndan mafsallarla, balanrlar. Kafesi meydana getiren ubuklar dzlem iindelerse bunlara dzlemsel kafes denir. En basit kafes sistem gen eklinde olandr. dm ve ubuktan oluur. Buna temel gen sistemi denir. Temel gen sistemine iki ubuk daha eklenir ve bunlar bir dm noktasnda birletirilirse yeni bir kafes sistem ortaya kar. Basit kafes sistemler temel gen sisteme; genlerin eklenmesiyle olumulardr. Basit kafes sistemleri ubuklarla birbirine birletirilirse birleik kafes sistemleri elde edilir. Basit ve birleik kafes sistemleri dnda kalan sistemlere kark kafes sistemleri denir (ekil 1). Kafes sistemlerinin analizi iin eitli grafik ve analitik yntemler bulunmaktadr. Bu blmde dzlemsel kafeslerden balanarak kafes sistemlerinin sonlu elemanlar metodu ile analizi verilecek daha sonra 3 boyutlu kafesler iin bir genellemeye gidilecektir.
ekil 1. Basit kafes sistemi, birleik kafes sistemi ve kark kafes sistemleri
2. SONLU ELEMAN FORMLASYONU

Kafes yaplar yalnzca iki ynl yk tayan elemanlardan olumu bir yapdr. Yani kafesi oluturan btn elemanlar yalnzca ekme yada basmaya alrlar. ekil 2de genel bir kafes yaps verilmitir. Kafes sisteminde ykler birleme yerlerinden uygulanr ve elemanlar yalnzca ularndan srtnmesiz mafsallarla birbirine balanrlar.
Q2i Q2i-1 Q12 6 Q2 1 Q1 Q3 2 P1 Q3 Q11 Q14 7 Q6 3 P2 Q5 Q13 Q16 8 Q8 4 P3 Q7 5 Q15
Q10 Q9
ekil 2 Kafes sisteminin sonlu eleman modeli 2.1. Dzlemsel Kafesler Lokal ve Global Koordinat Sistemleri: Daha nce ele aldmz tek boyutlu elemanlarla kafesler arasndaki esas fark, kafes elemanlarnn deiik ynelimlere sahip olmasdr. Bu farkl ynelimleri aklayabilmek iin yerel ve global koordinat sistemleri tanmlanr. Basit bir dzlem kafes eleman ekil 3te lokal ve global koordinat sistemlerinde grlmektedir. Yerel koordinatlarda elemann dm noktalar 1 ve 2 olarak numaralandrlmtr. Sistemde elemann 1 dmnden 2 dmne doru giden bir x' ekseni bulunmaktadr. (Bundan sonra yerel koordinat sisteminde verilecek btn byklklerde ( ' ) iareti bulunacaktr.) Global x-y koordinat sistemi ise sabittir ve elemann dorultusuna bal bal deildir. x, y, z koordinat sistemi, z ekseni kat dzlemine dik olmak zere sa el kuralna uygun bir dizili izlemektedir. Global koordinat sisteminde her dm iki serbestlik derecesine sahiptir. Dmlerin ve serbestlik derecelerinin numaralandlmasnda sistematik bir numaralandrma ekli gelitirilmitir. Buna gre global dm numaras j olan bir dmn serbestlik derecesi 2 j1 ve 2j ile, buna karlk gelen genel deplasmanlar ise Q2j-1 ve Qj ile gsterilmektedir (ekil 2.)
Blm 4-22
ve q
lokal koordinat sisteminde 1 ve 2 dmlerinin deplasman olsun. Bylece,
yerel koordinat sistemindeki elemann deplasman vektr;
{q} = [q1
q2 ]
(1)
eklinde gsterilir. Genel koordinat sisteminde elemann deplasman vektr ( 4x1 ) boyutunda bir vektr olup
{q} =
[q1, q 2,q 3,q 4]
(2)
eklindedir. {q}' ve {q} arasndaki bant iin ekil 3e bakalm. Deforme olmu elemandan x' eksenine q1 ve q2 nin izdlerinin toplam q q1' = q1Cos + q 2 Sin Benzer ekilde,
' q 2 = q 3 Cos + q 4 Sin
ye eittir. Yani, (3a)
(3b)
Buradan l = Cos ve m = Sin eklinde dorultu kosinslerini tanmlayabiliriz. Bu dorultu kosinsleri yerel x' ekseninin genel x-y eksenleri ile yapt alarn kosinsleridir. Bylece (3a) ve (3b) matris notasyonu ile, {q'} = [L]{q} eklinde yazlabilir. Burada [L] transformasyon matrisi olup, (4)
Blm 4-33
q2 x 2 q3 q1 q1 q2 q4
1 x
ekil 3. Global ve lokal koordinat sistemlerinde kafes eleman

l L= 0 m 0 0 l 0 m
(5)
eklindedir. l ve m 'nin hesaplanmas: Dm koordinatlar yardmyla l ve m dorultu kosinslerini hesaplamak mmkndr. ekil 4de grld gibi bir kafes elemanda, dm koordinatlar ( x1,y1 ) ve ( x2,y2 ), olmak zere dorultu kosinsleri,
l= x 2 x1 y y1 m= 2 le le
(6)
eklinde yazlabilir. le uzunluu ise,

l e = ( x 2 x 1 ) 2 ( y 2 y1 ) 2
(7)
dir.
2 (x2,y2) le
(x2-x1)
(y2-y1)
(x1,y1)
ekil 4. Dorultu kosinsleri
Blm 4-44
Elemann Rijitlik Matrisi: Kafes eleman lokal koordinat sisteminde bakldnda tek boyutlu bir ubuk elemandr. Bu nedenle burada daha nce ubuk eleman iin gelitirilen rijitlik matrisi kullanlabilir. Lokal koordinat sistemindeki bir eleman iin rijitlik matrisi,
[k ] = Ee . Ae -11
le
- 1 1
(8)
ile verilmektedir. Burada Ae elemann kesit alan, Ee ise elastisite modldr. Buradan global koordinat sistemindeki elemann rijitlik matrisi iin, elemandaki ekil deitirme enerjisinden hareket edilir. ncelikle yerel koordinatlardaki ekil deitirme enerjisi,
Ue = 1 'T 'T ' {q} [k ] {q} 2
(9)
dr. {q}' = [L].{q} dnm ile,

Ue = 1 T T ' {q} L [k ][L] {q} 2
[[ ]
(10)
elde edilir. Ksaca, Ue =

1 T {q} [k ]{q} 2
(11)
eklinde yazabiliriz. Burada [k] genel koordinatlardaki elemann rijitlik matrisi olup,
' [k ] = [L]T [k ][L]
(12)
eklinde elde edilir. (5)teki [L] ve (8)deki [k]' yerine konursa eleman rijitlik matrisi
l2 [k ] = Ae .Ee . lm2 le - l - lm elde edilir.
lm m2 - lm - m2
- lm l2 lm
-l
- lm - m2 lm m2
(13)
Gerilme Hesaplar: Kafes elemann yerel koordinatlar yalnzca ekme ve basnca alan
bir boyutlu ubuk eleman olduunu yeniden hatrlanrsa, elemandaki gerilme,
{ } = Ee .{ }
dir. ekil deitirme, orijinal boyun birim uzunluundaki deiiklik olduundan,
Blm 4-55
(14)
q { } = Ee q' 2 q'1 = Ee [- 1 1]q''1 le le

2
(15)
elde edilir. {q}'=[L].{q} olduundan,
{ } =
Ee [1 - 1][ L]{q} le
(16)
yazlabilir. Bylece,
{ } = Ee [l
le
m ]{q}
(17)
elde edilir. Elde edilen gerilme pozitif ise elemann ekiye alt, negatif ise elemann basya maruz olduunu anlalr.
rnek: ekilde verilen 4 ubuklu kafes sisteminde E=29.5x106 N/cm ve tm elemanlarn alan Ae=1 cm olduuna gre (a) Eleman rijitlik matrislerini, (b) Genel rijitlik matrisini, (c) Eliminasyon metodunu kullanarak deplasmanlar, (d) Elemanlardaki gerilmeleri ve (e) Reaksiyon kuvvetlerini hesaplaynz.
y
Q8 Q7 4 Q2 Q1 1
1
4 3
25 000 N Q6 3
2
Q5
30mm
Q4 Q3
x
20 000 N
40mm
762 - 0 = 0.6 olarak hesaplanr. Dier elemanlarn dorultu kosinsleri ve 1270 le eleman boylar ayn ekilde hesaplanr. Bu deerler de tabloda verilmitir. m= =
Eleman No Dm 1 Dm 2 1 1 2 2 3 2 3 1 3 4 4 3 le 40 30 50 40 l 1 0 0.8 1 m 0 -1 0.6 0 Dm No: 1 2 3 4 x 0 40 40 0 y 0 0 30 30
( y3 - y1)
zm: (a) Eleman sreklilik bilgileri ve dm koordinatlar aada verilmitir. Eleman dm numaralarnn sralamasnda ncelik nemli deildir. Yani 2. elemann dm numaras srasn 2-3 yazlabilecei gibi 3-2 de yazla. rnek olarak 3 nolu elemann dorultu kosinsleri, ( x - x ) 1016 - 0 = 0.8 l= 3 1 = le 1270
Blm 4-66
1 29.5 x 10 0 [ k1 ] = - l 40 0
6
0 -l 0 0 0 1 0 0
0 0 0 0
0 0 29.5x 10 0 1 [k 2 ] = 0 0 30 0 - l
6
0 0 0 - l 0 0 0 1
1 0 1 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0
0.48 0.64 0.48 0.64 0.48 6 0.36 0.48 0.36 29.5 10 [k ] = 29.5 10 [k 3 ] = 4 0.64 0.48 0.64 0.48 50 40 0.36 0.48 0.36 0.48
6
(b) Sistemin genel rijitlik matrisisi eleman rijitlik matrislerinin eleman sreklilik tablosu da dikkate alnarak toplanmasyla elde edilir.
7.68 5.76 0 0 22.68 5.76 15 5.76 5.76 4.32 0 4.32 0 0 15 0 15 0 0 0 0 6 0 0 20 0 0 20 29.5 10 0 [K ] = 7.68 5.76 0 0 22.68 5.76 15 600 0 5.76 4.32 0 20 5.76 24.32 0 0 0 0 0 15 15 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
ekilden grld gibi 1 ve 4 dmlerinde her iki serbestlik derecesi 2 dmnde ise y ynndeki serbestlik derecesi sfrdr. Bunlar da Q1, Q2, Q4, Q7 ve Q8 deplasmanlarna karlk gelmektedir. Bylece indirgenmi sonlu eleman denklemi,
0 0 15 29.5x 106 0 22,68 5,76 600 0 5,76 24,32 Q3 20 000 Q5 = 0 Q - 25 000 6
olur. Denklemlerin zm ile

Q3 27.12x 10 - 3 Q5 = 5.65 x 10 - 3 cm Q - 22.25x 10 - 3 6
elde edilir. Genel deplasman vektr,

{Q} = 0, 0, 27.12x10 - 3 , 0, 5.65x10 - 3 , - 22.25x10 - 3 , 0, 0 cm
(d) Elemanlardaki gerilmeler (17)den hesaplanr. 1. Elemann deplasman vektr,

{q} = 0, 0, 27.12x10 - 3 , 0
] olup elemanlardaki gerilmeler

T
Blm 4-77
0 0 29.5 10 =20 kN/cm 1 = 1 0 1 0 27.12 x10 3 40 0

6
2 =
29.5x106 30
5.65x10 -3 -3 - 22.25x10 =-21.9 kN/cm 0 1 0 - 1 27.12x10 -3 0
ve benzer ekilde 3 = 5.21 kN/cm 4 =4.2 kN/cm olarak hesaplanr.

(e) Son olarak mesnet reaksiyonlar {R}=[K]{Q}-{F} yardmyla hesaplanr. Bu mesnet tepkilerini bulmak iin formlasyonda [K] nn mesnetlere karlk gelen satr ve stunlar yeterlidir. Tutulu dmlere karlk gelen serbestlik dereceleri 1,2,4,7 ve 8 olduundan ve bu dmlerde kuvvet bulunmadndan
R1 22,68 5,76 - 15 0 - 7,68 - 5,76 0 0 0 - 5,76 - 4,32 0 0 0 R2 29.5x 106 5,76 4,32 0 20 0 - 20 0 0 0 0 R4 = 600 R7 0 - 15 0 0 0 15 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 R8
0 4 167 N 25 000 N
0 0 27.12 x10 3 0 3 5.65x10 - 22.25x10 -3 0 0
elde edilir. Buradan da

R1 - 15833 R2 3126 R4 = 21879 N R7 - 4167 R8 0 bulunur. Kafes sisteminin serbest cisim diyagram ekilde verilmitir.
15 833 N
20 000 N
3 126 N
21 879 N
2.2. Scakln Etkisi
Daha nce lokal koordinatlarda kafes elemannn ubuk eleman olarak ele alnabileceini grmtk. Buna gre, ubuk elemandaki scaklk yk,
{ }' = Ee . Ae . 0 1 1
{}
(18)
idi. Buradaki scaklk deiiminin neden olduu balang ekil deiimi;
Blm 4-88
0 = .T
(19)
dir. Herhangi bir yapda balang ekil deiimi yalnzca scaklk sebebiyle deil eitli ekillerde (n gerilme, fabrikasyon hatalar vb) ortaya kabilir. Scaklk yk vektrnn genel koordinat sistemindeki ifadesi iin, potansiyel enerji yerel veya genel koordinat sistemlerinde byklk olarak ayn olduundan,
{q'}T { '}= {q}T { }

eklinde yazlabilir. Dier taraftan {q}'=[L].{q} olduundan
(20)
{q}T [L]T { '}= {q}T { }

yk vektr dorultu kosinsleri ile orantl olmaktadr. Yani,
(21)
elde edilir. Grld gibi yerel koordinatlardaki yk vektr ile global koordinatlardaki
{ } = [ L]T { '}
Ya da, l m = E e . Ae . . l m
(22)
{ }e
(23)
olarak elde edilir. Scaklk yk, uygulanan dier kuvvetlerle toplanarak genel yk vektr elde edildikten sonra bilinen tarzda deplasmanlar elde edilir. Gerilmeler ise,
{ } = E.({ } { 0 })
ifadesinden elde edilmektedir. (17)yi ve 0 = .T eitliini de kullanarak,
(24)
{ } =
Ee [- l le
-m
m] {q} - E eT
(25)
ak bir ekilde elde edilir.
Blm 4-99
rnek: ekilde verilen 4 ubuklu kafes sisteminde E=29.5x106 N/cm sl genleme katsays =6.7 10-6 1/0C ve tm elemanlarn alan Ae=1 cm olduuna gre (a) 2 ve 3 numaral elemanlarn scaklklarnda 500C lk bir art olmas durumunda eliminasyon yaklamn kullanarak gerilme ve deplasmanlar hesaplaynz. (b) 2 dmnn verilen ykler altnda 0.12 cmlik bir hareketine msaade edildiine gre penalt yaklamn kullanarak denge denklemlerini elde ediniz.
y
T= 500C 3
25 000 N
4 3 2
30mm
2 1
(a)
2 0.12 cm
(b)
20 000 N
40mm
zm: (a) Eleman rijitlik matrisleri nceki rnekte elde edilmiti. Burada yalnzca scaklk yk vektr elde edilecektir. (23) kullanlarak 2 ve 3 elemanlarndaki scaklk ykleri, 0 0.8 1 0.6 6 6 { }2 = 29.5 x10 x650 { }3 = 29.5 x10 x650 6.7 x10 6.7 x10 0 0.8 1 0.6 olur. Genel yk vektr elde edildikten sonra eliminasyon yaklamna gre tutulu serbestlik derecelerine karlk gelen satr ve stunlar silinerek denge denklemi,
0 0 Q3 0 15 29.5 x10 6 0 22.68 5.76 Q5 = 7866.7 600 0 5.76 24.32 Q6 15733.3 elde edilir. Buradan genel deplasman vektr, T {Q} = 0, 0, 0 , 0, 3.9x10 - 3 , 12.2 x10 - 3 , 0, 0 cm elde
edilir.
Elemanlardaki
gerilmeler (25)den hesaplanr. rnek olarak 2. Elemandaki gerilme,

29.5 10 6 2 = [0 30 1 0 0.0039 29.5 10 6 x50 =8631 N/cm 1]0.0122 0 6.7 x10 6 0
elde edilir. Dier gerilmeler ayn ekilde 1 = 0, 3 = -3643 N/cm , 4 =2914 N/cm olarak hesaplanr.
(b) Penalt yaklamnda tanml serbestlik derecelerine karlk gelen diyagonal elemannan byk bir C saysnn eklendiini ve bunun genel rijitlik matrisinin en byk elemannn 104 kat kadar alnabileceini grmtk. Ayn ekilde a tanml deplasman olmak zere kuvvet vektrne de Ca saysnn eklendiini biliyoruz. Burada 4 numaral serbestlik derecesinin deplasman 0.12 cm olduundan 4 numaral kuvvet elemanna 0.12Cnin eklenmesi gerekecektir. Bu durumda dzeltilmi sonlu eleman denklemi
Blm 4-1010
elde edilir. C=1.2 10 =(24.3x29.5x10 /600)104 alnarak denklemin zlmesiyle bilinmeyen deplasmanlar ve gerilmeler 1 20 Q3 2.7 7.12 Q 12 2 2 4 2 kN / cm 10 cm = = 3 29.8 Q5 3.2 4 23.8 Q6 12.7 bulunur.
22.68 + C 5.76 15 6 0 29.5 10 7.68 600 5.76 0 0

10
5.76 4.32 + C 0 0 5.76 4.32 0 0
15 0 15 0 0 0 0 0
6
0 0 0 20 + C 0 20 0 0
7.68 5.76
0 Q1 0 5.76 4.32 0 0 Q2 0 0 0 0 0 Q3 20000 20 0 0 0 Q4 0.12C = 15 0 Q5 0 22.68 5.76 5.76 24.32 0 0 Q6 25000 15 0 15 + C 0 Q7 0 C Q8 0 0 0 0 0
3. BOYUTLU KAFESLER
boyutlu kafes eleman, yukarda anlatlan dzlemsel kafes elemannn genelletirilmi eklidir. Bir boyutlu kafes eleman iin yerel ve genel koordinat sistemleri (ekil 5)'de gsterilmektedir. Burada da yerel kooordinat sistemi eleman dorultusundaki x eksenidir. Yerel koordinatlarda dm deplasmanlar vektr,
{q'} = [q' 1 , q' 2 ]T

er elemandan 6 ya kmtr.
(26)
dir. Genel koordinatlarda ise dzlem kafes elemannda 4 olan eleman says her dmde
{q} = [q1 , q2 , q3 , q4 , q5 , q6 ]T
ekil 5den grlecei gibi yerel ve genel koordinat sistemleri arasnda
(27)
{q'} = [L].{q}
(28)
eklinde bir transformasyon ilikisi bulunmaktadr. Burada l, m ve n srasyla x, y ve z eksenlerine gre ve x ekseninin dorultu kosinsleri olmak dnm matrisi [L];
[L]=
l m n 0 0 0 0 0 0 l m n
(29)
Blm 4-1111
dir. Global koordinatlarda elemann rijitlik matrisi (12)de verilmi olup boyutlu kafes eleman iin
(li+mj+nk) x 3i-1 2
q'2
(q4i + q5j + q6k)
i
3i
2 3i-2
y 1
q1 1 1 x (q1i + q2j + q3k)
ekil deitirmi eleman
q' 1 = (q1i + q 2 j + q3 k ).(li + mj + nk ) = l q1 + m q 2 + n q3 q' 2 = l q4 + m q5 + n q6
l = Cos( x' , x) =
x 2 - x1 y -y z -z , m = Cos( x' , y) = 2 1 , n = Cos( x' , z) = 2 1 le le le
ekil 5. Yerel ve genel koordinat sistemlerinde boyutlu bir kafes eleman
l2 lm [k ]= Ee Ae -l n2 le l - lm - l n
lm 2 m mn - lm - m2 - mn
ln mn n2 -l n - mn - n2
- l2 - lm -l n l2 lm ln
- lm - m2 - mn lm m2 mn
l n - mn - n2 ln mn n2
(30)
olarak elde edilir. Dorultu kosinsleri ekil 5ten
l=
x 2 - x1 le
m=
y 2 - y1 le
n=
z 2 - z1 le
(31)
dir. Bir elemann uzunluu ise,

le = ( x 2 x1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2 + ( z 2 z1 ) 2
(32)
Blm 4-1212
ile hesaplanr.
4. GENEL RJTLK MATRSNN BANT FORMUNDA TOPLANMASI

Genel rijitlik matrisinin simetrik olduunu ve iyi bir dm numaralandrmas ile bant formunda elde edildiini grmtk. Bilgisayar hafzasnn verimli kullanlabilmesi ve zm zamannn ksaltlabilmesi iin belirli prosedrler gelitirilmitir. Elde edilen eleman rijitlik matrisleri genel rijitlik matrisinde yerletirilirken bant dnda kalan sfr deerli matris elemanlarnn ileme sokulmamas iin bant zm yntemi gelititilmitir. Bir dzlemsel kafes elemann ele alalm. Elemann sreklilik bilgileri aadaki gibi olsun.
Eleman e 1 i 2 j Lokal dm nunaras Global dm numaras
Buradan eleman rijitlik matrisi ve karlk gelen serbestlik dereceleri 2i 1 2i 2 j 1 2 j

k 11 k 12 k 13 k 14 2i 1 (33) k 22 k 23 k 24 2i [k ]e = k 33 k 34 2 j 1 k 44 2 j sim eklindedir. [k]e nin asl diyagonali bant eklindeki genel rijitlik matrisi [K] nin ilk
sutununa yerletirilecektir. kinci diagonal ikinci stunda, nc diyagonal 3. stunda son diyagonal ise 4. stunda yerine konur. Bylece [k]e ve [K] elemanlar arasndaki uygunluk,
[ k ] e / [ K ] p ,( q p +1)
(34)
olarak yazlabilir. Burada ve , 1, 2, 3, 4 deerlerini alan lokal serbestlik derecelerini p ve q da 2i-1, 2i, 2j-1, 2j deerlerini alan genel serbestlik derecelerini gstermektedir. rnek:
[ k ] e / 13 [ K ] 2i 1, 2 ( j 1) +1 [ k ] e / 4 4 [ K ] 2 j ,1
(35) Simetri nedeniyle eleman rijitlik matrisinin yalnzca st gen elemanlar alnmaktadr. Dolaysyla verilen yerletirme ifadeleri q p iin geerlidir.
Blm 4-1313
Blm 4-1414
BENC BLM
KRLER VE EREVELER
1. GR
Kiriler enine yklere maruz olarak kullanlan ince-uzun elemanlardr. Bina ve kprlerde kullanlan yatay kolonlar ve makine eleman olarak kullanlan hareket aktarc mil ve aftlar kirilere rnek olarak gsterilebilir. Birbirine rijit olarak balanm kirilerden oluan yaplara ise ereve ad verilir. Otomotiv, havaclk ve eitli makine endstrisi yannda inaat sektrnde de bir ok yerde karmza kan bu yaplar genellikle kuvvet ve hareket iletici elemanlar olarak kullanlr. Kiri ve erevelerin incelenmesinde kesme kuvveti ve eilme momentlerinin kiri boyunca deiimlerinin iyi bilinmesi gerekir. Bu blmde kiriler iin sonlu eleman modeli elde edilecek daha sonra bu model dzlem ereveler iin geniletilecektir. Ykleme dzlemine gre simetrik bir kesit yapsna sahip olan kirileri ele alalm. Yatay bir kiri, kiriin ykler altndaki ekil deitirme davran ve kiri kesitindeki gerilme dalm ekil 1 de gsterilmitir. Mukavemet konularndan, kk deformasyonlar iin temel kiri teorisine bakarsak,
M y I
(1)
(2)
d 2 M = dx 2 EI
(3)
olduunu grrz. Burada normal gerilme, normal ekil deitirme, M kesitteki eilme momenti, arlk merkezinden geen eksendeki (x) kme ve I da tarafsz eksene (z) gre atalet momentini ifade etmektedir.
p Mk m
dx
k L
Tarafsz Eksen
Arlk Merkezi
-y dA
v v x v
ekil 1. Kiriin yklenmesi, tarafsz eksenin deformasyonu ve kiri kesitinde gerilme dalm 1.1 Kirilerde Potansiyel Enerji fadesi
dx uzunluundaki birim elemann ekil deitirme enerjisi
dU =
1 { }{ }dAdx 2 A
1 M2 2 EI 2
y 2 dA dx A
eklindedir. Burada, y 2 dA kesitin atalet momenti (I) olduundan

A
dU =
1 M2 dx 2 EI
(4)
olur. Kiriler iin kme denklemi olan (3) eitlii burada yerine konursa kiriteki toplam ekil deitirme enerjisi, d 2 1 U = EI 2 dx 2 0 dx
L 2
(5)
olur. Bylece kiriteki potansiyel enerji,

d 2v 1 ' = EI 2 dx {p}{v}dx {Pm }{v m } {M k } v k dx 20 m k 0
L 2 L
{ }
(6)
yazlabilir. Burada {p} birim boydaki yayl yk, {Pm}, m noktasndan uygulanan tekil kuvveti, {Mk}, k noktasndan uygulanan kuvvet iftini, {vm}, m noktasnda meydana gelen kmeyi, {v}'k =
dv da k noktasnda meydana gelen eimi gstermektedir. dx
Blm 5-22
1.2 Galerkin Yaklam Galerkin formlasyonuna kiri zerinden alnacak bir birim uzunluun dengesinden balayabiliriz. ekil 2den
dV = p dx dM =V dx
(7)
(8)
olduunu hatrlar ve eim ifadesini de bu eitliklerle birletirirsek, denge denklemi
d 2 d 2 EI p=0 dx 2 dx 2
(9)
olur. Galerkin yaklamyla yaklak zm elde etmek iin kmenin (v) deerinin yaklak zmn verecek ekil fonksiyonlar aratrlr. Bunun iin denge denklemi ekil fonksiyonu ile arplarak zm blgesi boyunca integre edilir: d d 2 dx 2 EI dx 2 p dx = 0 0
L
(10)
Burada , v ile ayn temel ekle sahip olan uygun bir fonksiyondur. kmenin tanml bir deeri olduu yerlerde = 0 dr. Bylece elde edilen ifadenin ksmi integrali alnrsa, (ntegral 0 ile L arasnda olup rnein, 0 - x m , x m - x k , x k - L gibi aralklara blnmtr.)
p V M+dM
M dx
V+dV
ekil 2 Kiri diferansiyel elemannn (dx) serbest cisim diyagram
Blm 5-33
L d 2 d 2 d d 2 xm d d 2 L EI dx 2 dx 2 dx p dx + dx EI dx 2 0 + dx EI dx 2 xm 0 0 2 2 xk d d L d d EI 2 EI =0 dx dx xk dx dx 0 L
(11)
elde edilir. Burada, EI (d 2 / dx 2 ) eilme momentini, ( d / dx ) EI / ( d 2 / dx 2 )
kesme
kuvvetini verdiinden, ayn zamanda ve M mesnetlerde sfr olduundan, ayrca kesme kuvveti diyagramnda x m noktasndaki srama Pm ye eilme momenti diyagramnda da
x k noktasndaki srama M k ya eit olduundan integral,
d 2 d 2 EI dx 2 dx 2 dx p dx Pm m M k 'k = 0 m k 0 0
L L
(12)
eklinde dzenlenebilir. Galerkin yaklamna dayal olan sonlu eleman formlasyonu iin
ve ayn ekil fonksiyonlarn kullanarak ifade edilir. Grld gibi elde edilen
denklem virtel iler prensibinin kiriler iin yazlm halini vermektedir.

Kiri ekil 3de gsterildii gibi elemanlara ayrlr. Her dmn iki serbestlik derecesi vardr. i dmnn serbestlik derecesi Q2i 1 dey deplasman ve Q2i de eim veya dnmeyi ifade edecek ekilde gsterilmitir. Bylece deplasman vektr,
{Q} = [Q1
Q2 ,......., Q2i 1, Q2i ]
(13)
olarak yazlr. Eleman iin deplasman vektr ise,
{q}= [q1 ,
Q1 Q2 1 1 Q4 2
q2 ,
q3 , q 4 ]
(14)
Q3 Q6 2
Q5 Q2i 3 n
Q2i-1 q2 i q1 1 v1 v1 q3 e 2 v2 v2 q4
ekil 3 Sonlu elemanlara ayrma, genel ve yerel gsterim
Blm 5-44
eklindedir. Elemanlar arasndaki sreklilik ifadesi kafes sistemlerinin incelendii blmde anlatld gibi elde
T
edilir.
Yerel
deplasman
vektr
ayn
zamanda
{q} = [v1
, v1 , v 2 , v 2 ]
eklinde de ifade edilebilir. Kiri elemanlar iin kullanlan
ekil fonksiyonlar deikenler lineer zellik gstermediinden bir boyutlu elemanlar ve kafes sistemindeki elemanlar iin verilenlerden farkldr. Burada dm deerlerinin ve dmlerdeki eimlerin de hesaba katlmas gerekmektedir. Bu da Hermite ekil fonksiyonlar ile mmkndr (ekil 4). Hermite ekil fonksiyonlar,
H 1 = a i + bi r + c i r 2 + d i r 3 i = 1, 2, 3, 4
(15)
eklinde verilebilecek kbik bir forma sahiptir. Bununla beraber ekil fonksiyonlar dm noktalarnda kiri probleminin doasndan gelen eim ve kme artlarn salayacak ekilde yazlmaldr. Bu artlar, H1 R=-1 1 R=1 0 H1 0 0 H2 0 0 H2 1 0 H3 0 1 H3 0 0 H4 0 0 H4 0 1
eklindedir. Bylece genel ekil fonksiyonundaki a i , bi , ci , d i katsaylar elde edildikten sonra ekil fonksiyonlar,
1 (1 r )2 (2 + r )= 1 2 3r +r 3 4 4 1 1 2 H 2 = (1 r ) (r + 1)= 1 r r 2 + r 3 4 4 1 1 2 H 3 = (1 + r ) (2 r )= 2 + 3r r 3 4 4 1 1 2 H 4 = (1 + r ) (r 1)= 1 r + r 2 + r 3 4 4 H1 =
(16)
yazlr. Bu durumda kmeyi ekil fonksiyonlar yardmyla,
(r ) = H11 + H 2
d d + H 32 + H 4 d r 1 d r 2
(17)
yazabiliriz. Koordinatlar ise
x=
x + x 2 x 2 x1 1 r 1+ r x1 + x2 = 1 r + 2 2 2 2
(18)
eklinde lineer bir fonksiyonla ifade edilebilir.

Blm 5-55
Eim=0 1 1 r=-1 H1 r=0 H2 0
Eim=0 2 r r=+1 Eim=0
Eim=1 -1
Eim=0 +1 r
Eim=0 -1
H3 0 +1
1 r
Eim=0 -1
H4 0
Eim=1 +1 r
ekil 4. Hermite ekil fonksiyonlar
Dier taraftan, bir elemann boyu, le = x 2 x1 olduundan,
dx =
le dr 2
(19)
elde edilir. d / dr = ( d / dx )(dx / dr ) zincir kural ile,

d le d = dr 2 dx
(20)
olur. d / dx 1 ve 2 dmlerindeki q 2 ve q 4 deplasmanlar olduunundan,
( r ) = H1 q1 +
le l H2 q2 + H3q3 + e H4 q4 2 2
(21)
elde edilir. Matris formunda ise,
{ } = [H ]{q}
olarak gsterilebilir. ekil fonksiyonlar vektr,
(22)
[H ] = H 1 ,
e l H2, H3, e H4 2 2
(23)
dir. Sistemin toplam potansiyel enerjisini elemanlardaki integrallerin toplam eklinde ifade edebiliriz. Bir elemann ekil deitirme enerjisi,
d 2 1 U e = EI 2 dx 2 e dx
2
(24)
Blm 5-66
d 2 d olduundan, (20) yardmyla, = dx le d r (22) nin ikinci trevleri,
ve
d 2 4 d 2 = elde edilir. Bu durumda dx 2 le2 d r 2
d 2 16 d 2 H d 2 H {q} = {q}T dx 2 l e4 d r 2 d r 2 d 2H 3 1 + 3 r le 3 1 + 3 r le 2= r, , r , 2 2 2 2 2 d r 2
(25) (26)
olarak yazlabilir. dx = (le / 2) d r olduundan ekil deitirme enerjisi ifadesi

9 2 4r 8 EI 1 l e3 1 Sim 3 r ( 1 + 3r )l e 8 2 1 + 3r 2 le 4 9 r2 4 3 r ( 1 + 3r )l e 8 9 2 r 4 3 r (1 + 3r )l e 8 1 + 9r 2 2 le 16 dr {q} 3 r (1 + 3 r )l e 8 2 1 + 3r 2 le 4
Ue =
1 T {q} 2
(27)
olarak elde edilir. Matris iindeki her bir terimin entegralinin alnmas gerekmektedir.
+1
2 2 1 r d r = 3 ,
+1
r d r = 0,
+1
d r = 2 olduundan, eleman ekil deitirme enerjisi ksaca,

(28)
Ue =
1 T {q} [k ]e {q} 2
yazlabilir. Burada [k]e Eleman direngenlik matrisi ise 6l e 12 6l 4l e2 EI = 3 e l e 12 6l e 2l e2 6l e 12 6l e 12 6l e 6l e 2l e2 6l e 4l e2
[k ]e
(29)
eklindedir. Galerkin yaklamnda ise genel denklemdeki ekil deitirme terimi,

16 d 2 H d 2 d 2 T EI 2 = { } EI 4 dx dx 2 le d r 2
d 2H dr 2
{q}
(30)
olarak yazlr. Burada elemandaki virtel deplasman vektr,
Blm 5-77
{ } = [1 , 2 , 3 , 4 ]T
dir.
(31) dnmleri yaplrsa, eleman iin virtel i
{} = [H ]{q}
ve
{ } = {H }{ }
{ }T [k ]e {q} olur ve buradan potansiyel enerji yaklam ile ayn eleman rijitlik matrisi elde
edilir.
2.1 Yk Vektr
ncelikle potansiyel enerji denklemindeki yayl yk terimini ele alalm. Yk eleman zerinde dzgn daldn kabul edersek,
pl pvdx = e 2 le
[H ]d r {q}
(32)
elde edilir. ekil fonksiyonlarn kullanarak integral alnrsa,
le
p dx = { f } {q}
T e
(33)
elde edilir. Burada yk vektr
{ f }e
pl pl 2 pl pl e2 = e, e , e, 2 2 2 2
(34)
eklindedir. Bir eleman zerindeki dzgn dalml yayl yk ve bunun dmlere dal ekil 5te verilmitir. Ayn sonu Galerkin formlasyonu iin
p dx
e
terimi
hesaplanarak da elde edilir. Tekil kuvvetler( Pm ) ve momentler( M k ) uyguland noktadan daha nce gsterildii ekilde eleman sreklilikleri dikkate alnarak genel yk vektrne ilave edilir. Bylece sistemin potansiyel enerji eitlii
= 2 {Q}T [K ]{Q} {Q}T {F }

olur.Galerkin yaklamndan ise,
(35)
{ }T [K ]{Q} { }T {F } = 0
elde edilir. Burada { } genel virtel deplasman vektrdr.
(36)
Blm 5-88
p 1 le 2
ple/2 ple2/12 1 e
ple/2 2 -ple2/12
ekil 5. Bir eleman zerinde yayl yk 2.2 Snr artlar
Genel olarak herhangi bir m serbestlik derecesi iin tanml yer deitirme a olarak verilmi
(1 / 2)[C (Qm a )2 ]
olsun.
Penalt
yaklamnna
gre
genel
potansiyel
enerji
eitliine
kadarlk bir enerji terimi, Galerkin formlasyonunun sol tarafna da
j C (Qm a ) kadarlk bir virtel i terimi eklenmesi gerekir. C kiri rijitliine gre ok
byk bir deerdir. Bunun sonucunda genel rijitlik matrisinin Kmm elemanna C deeri, genel kuvvet vektrnn Fm elemanna da Ca yk ilave edilmi olur (ekil 6). Bylece genel sonlu eleman eitlinden
[K ]{Q} = {F}
sonra mesnet reaksiyonlar hesaplanabilir.
Ca i C SD=2i-1 a=tanml deplasman Ca SD=2j j C
(37)
elde edilmi olur. Bu denklemlerin zmnden genel deplasman vektr elde edilir. Daha
ekil 6. Bir kiri iin snr koullar
Blm 5-99
2.3 Kesme Kuvveti ve Eilme Momenti
Eilme momenti ve kesme kuvveti denklemleri ( M = EI
d 2 dM ,V = ve { }= [H ]{q} ) dx dx
kullanlarak, eleman iin eilme momenti ve kesme kuvveti deerleri elde edilebilir.
EI [6r q1 + (3r 1)le q 2 6r q3 + (3r + 1)le q 4 ] l e2 6 EI V = 3 (2q1 + l e q 2 2q3 + l e q 4 ) le M =
(38) (39)
Bu eilme momenti ve kesme kuvveti eitlikleri edeer dm yklerinin kullanlmasyla elde edilmitir. Denge ve reaksiyon kuvvetlerini R1 , R2 , R3 ve R4 ile gstererek,
pl e 2 6l e q1 pl 2 e 2l e2 q 2 2 + 6l e q3 pl e 4l e2 q 4 2 2 pl e 2
6l 12 R1 R 4l e2 2 EI 6l e = 3 R3 l e 12 6l e R4 2l e2 6l e
12 6l e 12 6l e
(40)
eklinde elde edilir. Grld gibi sa taraftaki ilk terim [k ]e {q} dur. kinci terim ise yalnzca zerinde yayl yk bulunan elemanlara ilave edilir. Bu terim ayn zamanda sabitu reaksiyonlar olarak isimlendirilir. Elemann iki ucundaki kesme kuvvetleri, V1 = R1 ve
V2 = R3 tr. U dnme momentleri ise M 1 = R2 ve M 2 = R4 olmaktadr.
rnek: ekilde verilen aklkl kiriin kme erisini tespit ediniz ve mesnetlerdeki reaksiyonlar hesaplaynz. (E=30x106 N/cm2, I=305 cm4) zm: Kiriin sonlu eleman modeli ekilde verilmitir. Q1, Q5, Q7 ve Q9 deplasmanlar 0 dr. Hesaplanacak deplasmanlar Q2, Q3, Q4, Q6, Q8, Q10 dur.
1. ve 2. Elemanlar ayn olduundan eleman rijitlik matrisleri ve genel vektrdeki yerleri,
Blm 5-1010
q1 q3
q2 q4
q3 q5
q4 q6
q5
q6
q7
q8
[k ]1 = [k ]2
1476 49.2 1476 49.2 30 106 304 1476 59040 1476 29520 = 884736 49.2 1476 49.2 1476 1476 29520 1476 59040
576 576 12 12 30 106 304 576 36864 576 18432 [k ]3 = 884736 12 576 12 576 576 18432 576 36864
q7
q8
q9
q10 bulunur. Bu eleman matrisleri
[k ]4
1023.8 1023.8 28.4 28.4 30 106 304 1023.8 49144.3 1023.8 24572.1 olarak = 884736 28.4 1023.8 28.4 1023.8 1023.8 24572.1 1023.8 49144.3
genel denklemde yerletirilir ve eliminasyon yaklam uygulanrsa,

0 q2 0 0 0 59040 1476 1476 0 0 q3 5000 1476 98.4 30 106 304 0 1476 95904 18432 0 q6 = 0 elde 884736 0 18432 86008.3 24572.1 q8 43200 0 0 0 0 24572.1 49144.3 q10 43200
edilir.
Buradan deplasmanlar, {Q}=[0, -3.61x10-4, -1.3x10-2, 3.29x10-5, 0, 2.29x10-4, 0, -1.4x10-4, 0,1.56x10-4]T olarak bulunur. Reaksiyon kuvvetleri ise {R}=[2, 3.5, 3.23, 3.45] kN olarak elde edilir. Herhangi bir elemann istenen bir noktasndaki deplasmanlar ekil fonksiyonlar yardmyla bulunur. rnek olarak 4. Elemann orta noktasn alalm. Burada r=0 alnarak, { } = [H ]{Q} yardmyla, = 0 + le / 2H 2Q8 + 0 + le / 2H 4Q10 yazlr. Buradan, v=-5x10-3 cm hesaplanr.
2.4 Elastik Mesnetler zerindeki Kiriler
Pek ok mhendislik uygulamasnda kiriler elastik elemanlarla mesnetlenir. Miller eitli rulmanl yataklarla mesnetlenirken, byk kiriler dorudan elastik cidarlar zerine inaa edilirler. rnein toprak zerine inaa edilmi kirilerin mesnetleri Winkler Temeli olarak adlandrlan geni bir alma konusunu oluturmaktadr. Tek sral bilyal yataklamalarda her bilyann mile karlk gelen yeri bir dm olarak deerlendirilir ve genel rijitlik matrisinin diyagonalinde, dmn dey serbestlik derecesine karlk gelen elemana kayma rijitlii (kB) ilave edilir (ekil 7). Silindirik rulmanl yataklar ve kaymal yataklarda ise dnme rijitlii ayn ekilde hesaba katlmaldr. Geni kaymal yataklar ve Winkler temeli trndeki mesnetlerde birim uzunluun (s) rijitlii hesaba katlr. Mesnet uzunluu boyunca toplam potansiyel enerji eitliine,
Blm 5-1111
Rulman
Elastik Mesnet Birim boyun rijitlii=s kB
ls
ekil 7 Elastik mesnet
1 s 2 dx 2 0
terimi ilave edilmelidir. Galerkin yaklamnda, bu terim
(41)
sdx
0
dir. Sonlu eleman
modeli ele alnarak { } = [H ]{q}
dnm yapldnda bu ifade,
1 T T {q} s [H ] [H ] dx {q} 2 e e
olur. Bu toplamda rijitlik terimi,
(42)
[k ]e s
s l e +1 T = s [H ] [H ]dx = [H ] [H ]dr 2 1 e
T
(43)
ekilindedir. ntegrasyon yapldnda, 156 22l sl e = e 54 420 13l e 22l e 4l e2 13l e 3l e2 54 13l e 156 22l e 13l e 3l e2 22l e 4l e2
[k ]e s
(44)
elde edilir. Elastik bir mesnet zerinde bulunan elemanlarn rijitlik matrislerine mesnetin elastikiyetinden doan bu rijitlik matrisinin eklenmesi gerekir.
3. DZLEM EREVELER
Dzlem ereveler kafes sistemlerinde grlen yaplardan farkl olarak ularndan birbirine rijit olarak birletirilmi elemanlardan oluur. Dzlem erevelerin kirilerden olan fark
Blm 5-1212
ise eksenel yk ve deplasmalara da sahip olmalarnn yannda yatay duran kirilere nazaran dzlem ereve elamanlar dzlem iinde farkl dorultularda da bulunabilmeleridir (ekil 8).
q5 q5 q4
q4
x q6 (q6)
y q2 y x q3 (q3) q2 q1 q1
ekil 8 ereve eleman
Grld gibi her dmde iki telenme bir de dnme deformasyonu bulunmaktadr. Bu durumda eleman deplasman vektr,
{q} = [q1
,q 2 ,q3 ,q 4 ,q5 ,q6 ]
(45)
olur. Burada, kafes yaplarndakine benzer ekilde lokal ( x ' , y ' ) ve global (x, y) koordinat sistemleri olarak iki koordinat sistemi tanmlanmas gerekmektedir. x' dorultu kosinsleri
l ve m
(l = cos , m = sin )
olan elemann ekseni dorultusundaki (1-2 dorultusu)
lokal ekseni gstermektedir. Lokal sistem iindeki dm yer deitirme vektr
{q} = [q1' , q2' , q3' , q4' , q5' , q6' ]T

eklindedir. Dnme serbestlik derecelerinin herhangi bir
(46) transformasyonu
' ' gerekmediinden q 3 = q 3 ve q 6 = q 6 dr. Bu durumda lokal-global koordinat dnmn
{q}' = [L]{q}
olarak tanmlayabiliriz. Burada transformasyon matrisi,
(47)
Blm 5-1313
m 0 0 0 0 l 0 0 m l 0 0 0 0 0 0 [L] = 0 0 1 0 m 0 0 l 0 0 0 m l 0 0 0 0 0 0 1
(48)
' ' ' ' eklindedir. q 2 ,q3 ,q5 ve q 6 deformasyonlar kirite ele alnan serbestlik derecelerinin
' aynsdr. q1' ve q 4 ise ubuk elemandaki (bkz. Bir Boyutlu Problemler) yer deitirmelere
benzemektedir. ubuk ve kiri elemanlardan gelen bu iki rijitlik matrisini birletirir ve serbestlik derecelerine gre dzenlersek ereve elemann lokal rijitlik matrisi,
EA l 0 0 = EA l 0 0 EI l 0 0 EA l 0 0 6 EI l2 2 EI l 0 6 EI l2 4 EI l 0
0 12 EI l3 6 EI l2 0 12 EI l3 6 EI l2
0 6 EI l2 4 EI l 0 6 EI l2 2 EI l
0 12 EI l3 6 EI l2 0 12 EI l3 6 EI l2
[k ]e'
(49)
olarak elde edilir. Kafes elemanlarda verildii gibi eleman ekil deitirme enerjisi,
Ue =
1 {q}'T [k ]e' {q}' = 1 {q}T [L]T [k ]'e [L]{q} 2 2
(50)
eklindedir. Galerkin yaklamnda ise eleman dahili virtual ii
We = { }'T [k ]e {q}' = { } [k ]e [L]{q}

' T '
(51)
dir. Burada, { ' } ve { } srayla lokal ve global koordinat sistemleri iinde virtual dm yer deitirmeleridir. Her iki yaklamda da global koordinat sistemindeki eleman rijitlik matrisi,
[k ]e = [L ]T [k ]'e [L ]
(52)
olarak elde edilir. Sonlu eleman program uygulamas iinde, rijitlik matrisi yerel olarak elde edildikten sonra bu dnmle global koordinatlardaki rijitlik matrisine ulalabilir.
Blm 5-1414
Eleman zerinde bir yayl yk varsa, yk dalm yerel koordinatlarda kiri elaman ile ayn olmak zere (ekil 9),
{q}'T { f }' = {q}T [L ]T { f }'

dnm yazlabilir. Yerel koordinatlardaki eleman kuvvet vektr ise,
(53)
pl e pl e2 pl e pl e2 { f }' = 0, , , 0, , 2 12 2 12
(54)
eklindedir. p yayl yk nedeniyle meydana gelen dm ykleri global koordinatlara,
{ f } = [L]T { f }'
(55)
ile dntrlr. Elde edilen ykler bilinen yntemlerle genel yk vektrne ilave edilir. y ynnn + yn olarak alndna dikkat edilmelidir. Tekil ykler ve kuvvet iftleri ile eksenel ykler dorudan serbestlik dereceleri dikkate alnarak global yk vektrne ilave edilerek genel sonlu eleman denklemi,
[K ]{Q} = {F }
(56)
olarak elde edilir. Snr artlar penalt yaklam ile uygulanarak deplasmanlar elde dilir.
x 2 p y y le
ple/2
-ple2/12
ple/2 -ple2/12
ekil 9. Bir dzlem ereve eleman zerinde yayl yk
Blm 5-1515
rnek: ekilde verilen dzlem ereve iin dm noktalarndaki deplasmanlar hesaplaynz. zm: Sonlu eleman modeli ekilde verilmitir. 1 ve 4 numaral dmlerde btn deplasmanlar 0 olduundan eliminasyon yaklamnda bu SDlerine karlk gelen satr ve stunlar silinecektir. Bu nedenle deplasmanlarn numaralandrlmasnda bu SDlerine yer verilmemitir. Eleman bilgileri ve dorultu kosinsleri e 1 2 3 e 1 2 3 le (cm) 268.3 240 268.3 I(cm4) 305 125 305 A(cm2) 15 7.5 15 m 0.894 1 0.894
l 0.447 0 0.447
olarak bulunur. 2. Eleman dzleme paralel olduundan herhangi bir transformasyona gerek yoktur bu nedenle eleman rijitlik matrisi
0 0 93.75 0 0 93.75 0 0.325 39.06 0 0.325 39.06 0 39.06 6250 0 39.06 3125 = 104 olur. 93.75 0 0 93.75 0 0 0 0.325 39.06 0 0.325 39.06 39.06 3125 0 39.06 6250 0
[k ]'2 = [k ]2
1. ve 3. Elemanlarda ise dnm gereklidir. Yerel koordinatlarda eleman rijitlik matrisleri,

0 0 167.7 0 0 167.7 0.568 76.26 0 0.538 76.26 0 0 76.26 1341.4 0 76.26 6820.7 = 104 dir. 0 0 167.7 0 0 167.7 0 0.568 76.26 0 0.568 76.26 76.28 6820.7 0 76.26 13641.4 0
' ' [k ]1 = [k ]3
Transformasyon matrisi ise,

0 0 0 0.447 0.894 0 0.894 0.447 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 [L] = 0 0 0.447 0.894 0 0 0 0 0 0.894 0.447 0 0 0 0 0 1 0
eklinde elde edilir.
' Buradan [k ]1,3 = [L]T [k ]1,3 [L] formlyle gerekli eleman rijitlik matrisleri
Blm 5-1616
[k ]1 = [k ]3
68 33 67 68 67 34 67 134 67 134 34 34 68 34 13641 68 34 6821 = 104 elde 68 34 67 68 34 67 67 134 34 34 67 134 34 13641 6821 68 68 34
edilir.
Eliminasyon uygulanm genel denklem ise

93.75 0 67 68 0 0 q1 127.75 67 134.3 5.06 0 0.325 39.06 q 2 12000 68 39.06 3125 q3 480000 5.06 19891 0 10 4 = dir. 93.75 0 0 127.75 67 68 q 4 0 0 0.325 39.06 67 134.3 73.06 q5 12000 39.06 3125 68 73.06 19819 q 6 480000 0
Buradan deplasmanlar, {Q}=[0, 0, 0, 4.489x10-3, -1.191x10-2, -2.906x10-3, -4.489x10-3, 1.191x10-2, 2.906x10-3, 0, 0, 0]T olarak elde edilir.
Bu blmde simetrik kesitli kiriler ve dzlem ereveler ilenmitir. Gerek mhendislik uygulamalarnda ise ok daha karmak problemlerle karlalr. rnek olarak mafsallarla balanm dzlem ereveli mekanizmalar, simetrik olmayan kiriler, uzay ereveler, eksenel yk altnda kirilerin burkulmas, kayma gerilmeleri ve byk plastik deformasyonlar alnabilir. Bu tr problemlerin analizi ve formlasyonu iin daha ileri Sonlu Elemanlar Metodu kitaplarna, ileri mukavemet ve Elastisite ve Platisite teorisi gibi konulara baklmas tavsiye edilir.
4. UZAY EREVE ELEMANI

Uzay ereve elemannda her dmde 6 olmak zere toplam 12 serbestlik derecesi vardr (ekil.10). {u}=[u1, v1, w1, 1, 2, 3, u2, v2, w2, 4, 5, 6] Lokal koordinatlarda yazlm uzay ereve eleman direngenlik matrisi de
k k ' [k ]e = 11 12 k 21 k 22
(56)
(57)
eklindedir. Burada, daire kesitli bir ubuk iin,
Blm 5-1717
EA 0 0 0 0 0 l 12 EI z 6 EI z 0 0 0 0 l3 l2 12 EI y 6 EI y 0 0 2 0 0 l3 l [k11 ] = GI p 0 0 0 0 0 l 6 EI y 4 EI y 0 2 0 0 0 l l 6 EI z 4 EI z 0 0 0 0 l l2 EA 0 0 0 0 0 l 12 EI 6 EI z 0 3 z 0 0 0 l l2 12 EI y 6 EI y 3 2 0 0 0 0 l l [k12 ] = [k12 ] = GI p 0 0 0 0 0 l 6 EI y 2 EI y 0 0 0 0 l l2 6 EI z 2 EI z 2 0 0 0 0 l l EA 0 0 0 0 0 l 12 EI z 6 EI z 0 0 0 0 2 l3 l 12 EI y 6 EI y 0 0 0 0 l3 l2 [k 22 ] = GI p 0 0 0 0 0 l 6 EI y 4 EI y 0 0 0 0 l l2 6 EI z 4 EI z 0 0 0 0 2 l l
(58)
(59)
(60)
dir. G kayma modl, Iy ve Iz, y ve z eksenlerine gre atalet momenti, Ip polar atalet momentidir. Genel koordinatlara yaplacak dnm iin bir transformasyon matrisi tanmlanmaldr. Daire kesitli ereve eleman iin iki a genel-yerel eksen dnm yapmak mmkndr (ekil 10). Kesitin daire dnda bir kesit olmas durumunda kesit eksenlerinin dzeltilmesi iin de nc bir dndrme as gerekecektir. Transformasyon matrisi,
Blm 5-1818
5
x z v2 w2 y
4
u2
6
y
2
v1 u1
1
w1 x
3
z
z z
ekil 10 Yerel koordinatlarda uzay ereve eleman ve yerel-genel dnm
0 L1 L1 [ L] = L1 L1 0 olup burada,
(61)
[L1 ] = (cos sin + sin )

cos sin sin
cos Cos
sin sin cos cos + cos sin sin + cos cos cos sin sin + cos
(62)
dir. A deerleri eleman boyutlar ve koordinatlar cinsinden yazlabilir. Eleman boyu l ise, x 2 x1 y y1 , sin = 2 l = ( x2 x1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2 + ( z 2 z1 ) 2 ll1 ll1 1 l1 = ( x2 x1 ) 2 + ( z 2 z1 ) 2 l (63) y y1 cos = l1 , sin = 2 l cos = olur. Genel koordinatlardaki eleman rijitlik matrisi de [ke]=[L]T[ke][L] ile elde edilir.
Blm 5-1919
(64)
10
11
12 13
14 15
16 17 18
19
21
22
***** CUBUK VE KIRIS PROBLEMLERI ***** DIMENSION X(60), A(59), NU(10), U(10), DT(59), S(60,4) DIMENSION F(60),YM(59),ALP(50),STR(59),REAK(10),MOM(59),KES(59) :::::::::::::::::BOYUTLAR DEGISTIRILIR INTEGER ESD REAL*8 MOM,KES CHARACTER*16 FILE1,FILE2 **********************************OKUMA PRINT *, 'DOSYA ADI =?' READ '(A)', FILE1 LINP = 5 OPEN (UNIT = 5, FILE = FILE1) READ(LINP,*)ESD, NE, NL, ND NN=NE+1 DO 10 I = 1, NE READ(LINP,*) N, A(N), YM(N), ALP(N), DT(N) CONTINUE DO 11 I = 1, NN READ(LINP,*)N, X(N) CONTINUE DO 12 I = 1, ND READ(LINP,*)NU(I), U(I) CONTINUE DO 13 I=1, NE+1 F(I)=0 IF (NL.EQ.0) GO TO 15 DO 14 I = 1, NL READ(LINP,*)N, F(N) PRINT *, 'HER SEY YOLUNDA..............' IF (ESD.EQ.2)THEN NQ=NE+1 CALL BAR(S,ESD,X,YM,A,ALP,DT,F,REAK,STR,STR1,NQ,NE,U,NU,ND,NL) ELSE NN=NE+1 NQ=2*NN CALL BEAM(S,ESD,X,YM,A,ALP,DT,F,REAK,MOM,KES,NQ,NE,U,NU,ND,NL) END IF PRINT *, 'ISLEM TAMAM,' PRINT *, ' SONUCLAR ICIN DOSYA ADI ?' READ '(A)', FILE2 LOUT = 11 OPEN (UNIT = 11, FILE = FILE2) FORMAT(I4,E15.4) FORMAT(I4,2E15.4) WRITE(LOUT,18) FORMAT('DUGNO DEPL') WRITE(LOUT,16)(I, F(I),I=1,NQ) IF (ESD.EQ.2) THEN WRITE(LOUT,19) FORMAT('ELEMNO GERILME') WRITE(LOUT,16)(I, STR(I),I=1,NE) ELSE WRITE(LOUT,21) FORMAT('ELEMNO MOMENT KESME_KUV') WRITE(LOUT,17)(I, MOM(I), KES(I), I=1,NE) END IF WRITE(LOUT,22) FORMAT('DUGNO REAKS') WRITE(LOUT,16)(NU(I),REAK(I),I=1,ND) CLOSE(LOUT)
Blm 5-2020
PRINT *, 'Sonuclar su dosyada =', FILE2 END C ===CUBUK PROGRAMI===== SUBROUTINE BAR(S,ESD,X,YM,A,ALP,DT,F,REAK,STR,STR1,NQ,NE,U,NU, *ND,NL) INTEGER ESD,YBG DIMENSION S(NQ, ESD),F(NQ),STR(NE),X(NQ),YM(NE),A(NE) DIMENSION ALP(NE),DT(NE),U(10),NU(10),REAK(10) YBG = 2 NN=NE+1 DO 21 I = 1, NN DO 21 J = 1, YBG 21 S(I, J) = 0. C *** Rijitlik *** DO 22 I = 1, NE X21 = X(I+1) - X(I) EL = ABS(X21) EAL = YM(I) * A(I) / EL TL = YM(I) * ALP(I) * DT(I) * A(I) * EL / X21 C *** SISL YUK *** F(I) = F(I) - TL F(I+1) = F(I+1) + TL C *** ELEMAM rijitligi *** S(I, 1) = S(I, 1) + EAL S(I+1, 1) = S(I+1, 1) + EAL S(I, 2) = S(I, 2) - EAL 22 CONTINUE CNST = (S(1, 1) + S(2, 1)) * 10000 CALL SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,NQ,ESD) C *** Denklem cozumu *** CALL BAND(S, F, NQ, YBG, ESD, NN) CALL REA(ND,NU,U,F,CNST,REAK,NN) C *** Gerilme hes *** DO 24 I = 1, NE EPS = (F(I + 1) - F(I)) / (X(I + 1) - X(I)) 24 STR(I) = YM(I) * (EPS - ALP(I) * DT(I)) RETURN END C ===KIRIS PROGRAMI===== SUBROUTINE BEAM(S,ESD,X,YM,A,ALP,DT,F,REAK,MOM,KES,NQ,NE,U,NU, *ND,NL) INTEGER ESD,YBG REAL*8 MOM,KES DIMENSION S(NQ, ESD),F(NQ),MOM(NE),X(NQ),YM(NE),A(NE) DIMENSION ALP(NE),DT(NE),KES(NE),U(10),NU(10),REAK(10) C ** TOPLAM SERBESTLIK ** NN = NE+1 YBG = 4 C *** Genel rijitlik *** DO 31 I = 1, NE I1 = 2 * I - 1 EL = ABS(X(I + 1) - X(I)) EIL = YM(I) * A(I) / EL**3 S(I1, 1) = S(I1, 1) + 12 * EIL S(I1, 2) = S(I1, 2) + EIL * 6 * EL S(I1, 3) = S(I1, 3) - 12 * EIL S(I1, 4) = S(I1, 4) + EIL * 6 * EL S(I1 + 1, 1) = S(I1 + 1, 1) + EIL * 4 * EL * EL S(I1 + 1, 2) = S(I1 + 1, 2) - EIL * 6 * EL S(I1 + 1, 3) = S(I1 + 1, 3) + EIL * 2 * EL * EL S(I1 + 2, 1) = S(I1 + 2, 1) + EIL * 12
Blm 5-2121
31
C C
33
13 12
22 21 c
S(I1 + 2, 2) = S(I1 + 2, 2) - EIL * 6 * EL S(I1 + 3, 1) = S(I1 + 3, 1) + EIL * 4 * EL * EL CONTINUE CNST = (S(1, 1) + S(2, 1)) * 10000 CALL SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,NQ,ESD) *** Denklem cozumu *** CALL BAND(S, F, NQ, YBG, ESD, NQ) CALL REA(ND,NU,U,F,CNST,REAK,NQ) *** Moment ve Kesme kuvveti hes *** *** R=0, ELEMANIN ORTA NOKTASI *** R=0 DO 33 I = 1, NE LE=X(I + 1) - X(I) YMM=YM(I)/LE**2 YMV=YM(I)/LE**3 AE=A(I) Q1=F(2*I-1) Q2=F(2*I) Q3=F(2*I+1) Q4=F(2*I+2) MOM(I)=YMM*AE*(6*R*Q1+(3*R-1)*LE*Q2-6*R*Q3+(3*R+1)*LE*Q4) KES(I)=6*YMV*AE*(2*Q1+LE*Q2-2*Q3+LE*Q4) RETURN END SUBROUTINE BAND(A, B, IMAX, YBG, ESD, N) INTEGER YBG, ESD DIMENSION A(IMAX,YBG), B(IMAX) N1 = N - 1 *** Eliminasyon *** IF (ESD.EQ.2)THEN N1 = N - 1 DO 12 K = 1, N1 NBK = N - K + 1 IF (NBK .GT. YBG) NBK = YBG K1 = K + 1 NK1 = NBK + K - 1 DO 12 I = K1, NK1 I1 = I - K + 1 C = A(K, I1) / A(K, 1) DO 13 J = I, NK1 J1 = J - I + 1 J2 = J - K + 1 A(I, J1) = A(I, J1) - C * A(K, J2) B(I) = B(I) - C * B(K) ELSE DO 21 K = 1, N1 NK = N - K + 1 IF(NK .GT. YBG) NK = YBG DO 21 I = 2, NK C1 = A(K, I) / A(K, 1) I1 = K + I - 1 DO 22 J = I, NK J1 = J - I + 1 A(I1, J1) = A(I1, J1) - C1 * A(K, J) B(I1) = B(I1) - C1 * B(K) END IF *** yerlestirme *** IF (ESD.EQ.2)THEN B(N) = B(N) / A(N, 1) DO 14 II = 1, N1 I = N - II
Blm 5-2222
15 14
4 3
NBI = N - I + 1 IF (NBI .GT. YBG) NBI = YBG SUM = 0. DO 15 J = 2, NBI SUM = SUM + A(I, J) * B(I + J - 1) B(I) = (B(I) - SUM) / A(I, 1) ELSE B(N) = B(N) / A(N, 1) DO 3 KK = 1, N1 K = N - KK C1 = 1 / A(K, 1) B(K) = C1 * B(K) NK = N - K + 1 IF (NK .GT. YBG) NK = YBG DO 4 J = 2, NK B(K) = B(K) - C1 * A(K, J) * B(K + J - 1) CONTINUE END IF RETURN END *** Sinir sartlari *** SUBROUTINE SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,IMAX,ESD) INTEGER ESD DIMENSION S(IMAX,ESD),F(IMAX),U(10),NU(10) DO 1 I = 1, ND N = NU(I) S(N, 1) = S(N, 1) + CNST F(N) = F(N) + CNST * U(I) RETURN END *** Reaksiyon *** SUBROUTINE REA(ND,NU,U,F,CNST,REAK,NQ) DIMENSION REAK(10),U(10),F(NQ),NU(10) DO 1 I = 1, ND N = NU(I) R = CNST * (U(I) - F(N)) REAK(I) = R RETURN END
******** KAFES VE CERCEVE PROBLEMLERI ******** DIMENSION X(100,2),NOC(100,4),PM(10,2),ARIN(20,2) DIMENSION NU(50),U(50),TEMP(200),NSET(200) DIMENSION S(200,50),F(200), SE6(6,6),SE4(4,4) :::::::::::::::::BOYUTLAR DEGISTIRILIR CHARACTER*16 FILE1,FILE2 INTEGER DSD,YBG REAL*8 MOM,KES IMAX = 200 PRINT '(A,$)', 'DOSYA ADI =?' READ '(A)',FILE1 LINP = 5 OPEN (UNIT = 5, FILE = FILE1) READ(LINP,*) DSD,NE,NN,ND,NL,NM,NA,NTEL NQ = DSD * NN *** YARIBANT GENISLIGI YBG = 0 DO 100 I = 1, NE READ(LINP,*) N,NOC(N,1),NOC(N,2),NOC(N,3),NOC(N,4) C = DSD * (ABS(NOC(N, 2) - NOC(N, 1)) + 1)
Blm 5-2323
IF (YBG .LT. C) YBG = C 100 CONTINUE *** SIFIRLAMA *** DO 110 I = 1, NQ F(NQ) = 0 DO 110 J = 1, YBG S(I, J) = 0 110 CONTINUE READ(LINP,*) (N, X(N, 1), X(N, 2), I=1,NN) READ(LINP,*) (N, PM(N, 1), PM(N, 2),I=1,NM) READ(LINP,*) (N, ARIN(N, 1), ARIN(N, 2),I=1,NA) READ(LINP,*) (NU(I), U(I),I=1,ND) IF( NTEL .EQ. 0 ) GO TO 111 READ(LINP,*) (NSET(I), TEMP(I), I=1,NTEL) 111 READ(LINP,*) (N, F(N), I=1,NL) CLOSE (LINP) PRINT *, 'HER SEY YOLUNDA..............' *** GLOBAL STIFFNESS MATRIX *** DO 190 N = 1, NE CALL ATA(NE,N,NOC,I1,I2,I3,I4,EL,EAL,EIL,CS,SN,PM,ARIN,X,NN) +++ ELEMAN RIJITLIGI +++ IF (DSD.EQ.3)THEN CALL FRAME(JEL,SE6,CS,SN,EL,EIL,EAL) ELSE CALL TRUSS(JEL,SE4,CS,SN,EL,EIL,EAL) END IF '''''''''YERLESTIRME'''''''''' DO 180 II = 1, 2 NRT = DSD * (NOC(N, II) - 1) DO 180 IT = 1, DSD NR = NRT + IT I = DSD * (II - 1) + IT DO 180 JJ = 1, 2 NCT = DSD * (NOC(N, JJ) - 1) DO 180 JT = 1, DSD J = DSD * (JJ - 1) + JT NC = NCT + JT - NR + 1 IF(NC .LE. 0) GO TO 180 IF (DSD.EQ.2) GOTO 179 S(NR, NC) = S(NR, NC) + SE6(I, J) GOTO 180 179 S(NR, NC) = S(NR, NC) + SE4(I, J) 180 CONTINUE IF( NTEL .EQ. 0 ) GO TO 190 DO 151 IJT = 1, NTEL IF( N .NE. NSET(IJT) ) GO TO 151 EE0 = PM(I3, 2) * TEMP(IJT) * PM(I3, 1) * ARIN(I4,1) II1=DSD*I1-DSD+1 II2=DSD*I1-DSD+2 JJ1=DSD*I2-DSD+1 JJ2=DSD*I2-DSD+2 F(II1) = F(II1) - EE0 * CS F(II2) = F(II2) - EE0 * SN F(JJ1) = F(JJ1) + EE0 * CS F(JJ2) = F(JJ2) + EE0 * SN 151 CONTINUE 190 CONTINUE CNST = (S(1, 1) + S(2, 1) + S(3, 1)) * 100000 CALL SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,IMAX,DSD) *** DENKLEM COZUMU *** CALL BAND(S, F, IMAX, YBG, NQ)
Blm 5-2424
C C
PRINT '(A,$)', ' CIKTI DOSYASI =?' READ '(A)',FILE2 OPEN (UNIT = 11, FILE = FILE2) LOUT = 11 *** REAKSIYONLAR *** WRITE (LOUT, '(A)') 'SDNO REAKSIYON' DO 220 I = 1, ND N = NU(I) R = CNST * (U(I) - F(N)) WRITE (LOUT,'(I4,E12.4)')N,R 220 CONTINUE IF (DSD.EQ.3) GOTO 209 WRITE(LOUT,'(A)') ' DUGNO X-DEP Y-DEP' WRITE(LOUT,'(1X,I4,2E15.4)') (I,F(2*I-1),F(2*I),I=1,NN) *** GERILME HESABI *** WRITE(LOUT,'(A)') ' ELEMNO GERILME' DO 192 I = 1, NE CALL ATA(NE,I,NOC,I1,I2,I3,I4,EL,EAL,EIL,CS,SN,PM,ARIN,X,NN) J2 = 2 * I1 J1 = J2 - 1 K2 = 2 * I2 K1 = K2 - 1 DT = (F(K1) - F(J1)) * CS + (F(K2) - F(J2)) * SN STRESS = DT * PM(I3, 1) / EL DO 182 IJT = 1, NTEL IF(I .NE. NSET(IJT)) GO TO 180 STRESS = STRESS - PM(I3, 1) * PM(I3, 2) * TEMP(IJT) 182 CONTINUE WRITE(LOUT, '(1X,I4,E15.4)') I, STRESS 192 CONTINUE GOTO 34 209 WRITE(LOUT,'(A)') ' DUGNO X-DEP Y-DEP DONME' DO 210 I = 1, NN I1 = 3*I - 2 I2 = I1 + 1 I3 = I1 + 2 WRITE (LOUT,'(I4,3E12.4)')I,F(I1),F(I2),F(I3) 210 CONTINUE *** Moment ve Kesme kuvveti hes *** *** R=0, ELEMANIN ORTA NOKTASI *** WRITE (LOUT, '(A)') 'ELEMNO MOMENT KESME_KUVVETI' R=0 YVM=0 EL=0 DO 33 I = 1, NE CALL ATA(NE,I,NOC,I1,I2,I3,I4,EL,EAL,EIL,CS,SN,PM,ARIN,X,NN) YMM=EIL/EL YVM=YMM/EL AE=ARIN(I4,2) Q1=F(3*I1-2)*CS+F(3*I1-1)*SN Q2=-F(3*I1-2)*SN+F(3*I1-1)*CS Q3=F(3*I1) Q4=F(3*I2-2)*CS+F(3*I2-1)*SN Q5=-F(3*I2-2)*SN+F(3*I2-1)*CS Q6=F(3*I2) MOM=YMM*AE*(6*R*Q1+(3*R-1)*EL*Q2-6*R*Q3+(3*R+1)*EL*Q4) KES=6*YMV*AE*(2*Q1+EL*Q2-2*Q3+EL*Q4) 33 WRITE(LOUT, '(1X,I4,2E15.4)') I, MOM, KES CLOSE(LOUT) 34 PRINT *,'SONUCLAR SU DOSYADA =',FILE2 END
Blm 5-2525
SUBROUTINE ATA(JE,N,NOC,I1,I2,I3,I4,EL,EAL,EIL,CS,SN,PM,ARIN, *X,IN) DIMENSION NOC(100,4),PM(10),ARIN(20,2),X(100,2) I1 = NOC(N, 1) I2 = NOC(N, 2) I3 = NOC(N, 3) I4 = NOC(N, 4) X21 = X(I2, 1) - X(I1, 1) Y21 = X(I2, 2) - X(I1, 2) EL = SQRT(X21 * X21 + Y21 * Y21) EAL = PM(I3) * ARIN(I4, 1) / EL EIL = PM(I3) * ARIN(I4, 2) / EL CS = X21 / EL SN = Y21 / EL RETURN END SUBROUTINE FRAME(JEL,SE,CS,SN,EL,EIL,EAL) ===== EL RIJITLIGI ===== DIMENSION SE(6,6) SE(1, 1) = EAL * CS * CS + 12 * EIL * SN * SN / EL ** 2 SE(1, 2) = EAL * CS * SN - 12 * EIL * CS * SN / EL ** 2 SE(2, 1) = SE(1, 2) SE(1, 3) = -6 * EIL * SN / EL SE(3, 1) = SE(1, 3) SE(1, 4) = -SE(1, 1) SE(4, 1) = SE(1, 4) SE(1, 5) = -SE(1, 2) SE(5, 1) = SE(1, 5) SE(1, 6) = SE(1, 3) SE(6, 1) = SE(1, 6) SE(2, 2) = EAL * SN * SN + 12 * EIL * CS * CS / EL ** 2 SE(2, 3) = 6 * EIL * CS / EL SE(3, 2) = SE(2, 3) SE(2, 4) = -SE(1, 2) SE(4, 2) = SE(2, 4) SE(2, 5) = -SE(2, 2) SE(5, 2) = SE(2, 5) SE(2, 6) = SE(2, 3) SE(6, 2) = SE(2, 6) SE(3, 3) = 4 * EIL SE(3, 4) = -SE(1, 3) SE(4, 3) = SE(3, 4) SE(3, 5) = -SE(2, 3) SE(5, 3) = SE(3, 5) SE(3, 6) = 2 * EIL SE(6, 3) = SE(3, 6) SE(4, 4) = SE(1, 1) SE(4, 5) = SE(1, 2) SE(5, 4) = SE(4, 5) SE(4, 6) = -SE(1, 3) SE(6, 4) = SE(4, 6) SE(5, 5) = SE(2, 2) SE(5, 6) = -SE(2, 3) SE(6, 5) = SE(5, 6) SE(6, 6) = 4 * EIL RETURN END SUBROUTINE TRUSS(JEL,SE,CS,SN,EL,EIL,EAL) DIMENSION SE(4,4) SE(1, 1) = CS * CS * EAL SE(1, 2) = CS * SN * EAL
Blm 5-2626
22 21 C
23
SE(2, 1) = SE(1, 2) SE(1, 3) = -CS * CS * EAL SE(3, 1) = SE(1, 3) SE(1, 4) = -CS * SN * EAL SE(4, 1) = SE(1, 4) SE(2, 2) = SN * SN * EAL SE(2, 3) = -CS * SN * EAL SE(3, 2) = SE(2, 3) SE(2, 4) = -SN * SN * EAL SE(4, 2) = SE(2, 4) SE(3, 3) = CS * CS * EAL SE(3, 4) = CS * SN * EAL SE(4, 3) = SE(3, 4) SE(4, 4) = SN * SN * EAL RETURN END *** SINIRSART *** SUBROUTINE SINIR(ND,NU,S,F,U,CNST,IMAX,DSD) INTEGER DSD DIMENSION S(IMAX,DSD),F(IMAX),U(10),NU(10) DO 1 I = 1, ND N = NU(I) S(N, 1) = S(N, 1) + CNST F(N) = F(N) + CNST * U(I) RETURN END SUBROUTINE BAND(A, B, IMAX, YBG, N) DIMENSION A(IMAX,YBG), B(IMAX) INTEGER YBG N1 = N - 1 *** ELIMINASYON ***' DO 21 K = 1, N1 NK = N - K + 1 IF (NK .GT. YBG) NK = YBG DO 21 I = 2, NK C1 = A(K, I) / A(K, 1) I1 = K + I - 1 DO 22 J = I, NK J1 = J - I + 1 A(I1, J1) = A(I1, J1) - C1 * A(K, J) B(I1) = B(I1) - C1 * B(K) *** YERLESTIRME *** B(N) = B(N) / A(N, 1) DO 23 KK = 1, N1 K = N - KK C1 = 1 / A(K, 1) B(K) = C1 * B(K) NK = N - K + 1 IF (NK .GT. YBG) NK = YBG DO 23 J = 2, NK B(K) = B(K) - C1 * A(K, J) * B(K + J - 1) RETURN END
Blm 5-2727
ALTINCI BLM
K BOYUTLU PROBLEMLER
1. GR
Bu blmde verilen iki boyutlu sonlu eleman formlasyonu da aynen bir boyutlu problemlerde kullanlan admlar takip etmektedir. Yer deitirme, yzey kuvvetleri, yayl ktle kuvvetleri ve tekil kuvvet bileenleri (x,y) ile verilen koordinatn fonksiyonlardr. Yer deitirme vektr {u}, {u} = [u,v]T (1)
eklinde verilir. Burada u ve v, deplasman vektrnn x, y dorultularndaki bileenleridir. Gerilme ve ekil deitirme bileenleri ise, {} = [x,y,xy]T {} = [x,y,xy]T (2) (3)
eklinde olup , gerilme, ise birim ekil deitirmedir. ekil 1de genel olarak gsterilen iki boyutlu problemdeki ktle kuvveti, yzey kuvvet vektr ve diferansiyel hacim,
T L
v u Py
d(x,y) y
Px
u=0
d noktasnda kalnlk=t d noktasnda ktle kuvveti bileenleri=fx,fy

ekil 1. ki boyutlu problem
{f} = [fx,fy]T, {T} = [Tx,Ty]T, dV = t.dA
(4)
dr. Burada f ktle kuvveti, T yzey kuvveti, dV diferansiyel hacim, t ise z ynndeki kalnlktr. Ktle kuvveti birim hacime den kuvvet, yzey kuvveti ise birim yzey alanna den kuvvet olarak alnr. ekil deitirme-yer deitirme ilikisi,
{ } = u , dv , u + v x dy y
(5)
olarak verilir. Gerilmeler ve ekil deitirmeler arasndaki iliki ise, {} = [D]{} (6)
olarak verilir. Burada D elastisite matrisi olup problemin dzlem ekil deitime veya dzlem gerilme olmasna gre deien durumlar ilerde verilecektir.
2. GEN ELEMANLAR
ki boyutlu problemlerin sonlu eleman modelinin oluturulmasnda ncelikle eleman iinde ekil deiiminin sabit olduu gen elemanlar kullanlm daha sonraki blmlerde ise drtgen elemanlara geilmitir. Eleman rijitlik matrisleri ve yk ifadeleri bir boyutlu problemlerde de grld gibi enerji ve Galerkin yaklamlaryla elde edilmitir. gen elemanlarla modelleme iine zm blgesinin genlere ayrlmas ile balanr (ekil 2). genlerin kelerinin birletii noktalar dmleri oluturmaktadr. Bylece bir gen eleman dm ve kenardan meydana gelir. Elemanlar eriliklere sahip snrlar dnda btn blgeyi kaplamtr. Esasen, snrlardaki kaplanmam blgeler de daha kk genlerin seilmesiyle kaplanabilir. Sonlu elemanlar metodu yaklak bir zm teknii olduundan bu kaplanmam ksmlar da yaklakln bir blmn oluturmakta ve kabul edilebilir snrlar iinde bulunduklar srece sonularn gvenilirliini etkilememektedir. Modelde, dm numaralar kelerde belirtilmi, eleman numaralar ise; kare iine alnmtr. Burada gznne alnan iki boyutlu problemde her dm x ve y ynnde yer deitirebilir. Bu nedenle, her dmn iki serbestlik derecesi vardr. Kafes sisteminde
Blm 6-22
Q32 T 12 15 14 9 8 8 Q6 y 3 9 Q5 4 6 5 Q2 1 x 6 4 1 2 Q4 Q1 2 3 5 Q3 10 1 7 7 u=0 19 15 20 13 16 17 10 1 13 11 16 18 14 Dm i j Q31 Q2j
Q2j-1
ekil 2. zm blgesinin gen elemanlara ayrlmas
uygulanan numaralandrma ynteminde de grld gibi j dmnn yer deitirme bileenleri x ynnde Q2j-1 ve y ynnde Q2j olarak alnrsa genel yer deitirme vektr, {Q} = [Q1,Q2,Q3,.......Qn]T (7)
eklinde gsterilir. Burada n, toplam serbestlik derecesi saysdr. Bilgisayar uygulamas asndan gen eleman bilgileri, dm noktas koordinatlar ve eleman sreklilik bilgileri matrisi eklinde gsterilebilir. Dm noktas koordinatlar, toplam dm saysn ve dmn iki koordinatn gsteren iki boyutlu bir dizi olarak ele alnabilir. Elemanlar arasdaki sreklilik iin de eleman numaralar ve her elemann genel numaralamada sahip olduu dmlerin numaralarn gsteren iki boyutlu bir dizi oluturulabilir. ekil 3de
q6 3 v q2 y 1 x (x1,y1) q1 e u
(x3,y3) q5 q4 q3 2 (x2,y2)
(x,y)
ekil 3 gen eleman
Blm 6-33
eleman sreklilik durumu tipik bir gen eleman zerinde gsterilmitir. Lokal sistemde 1, 2 ve 3 olarak numaralandrlm olan elemann genel sistemdeki numaralandrlmas ekil 2de verilmitir. Sreklilik bilgilerinin gsterimi iin Tablo 1 hazrlanmtr. Sreklilik matrisinde elemana ait dm numaralar sralanrken belirli bir dzene uyulmas (saat ibresi yn gibi) hesaplamalarda kolaylk salar.
Tablo 1. Eleman Sreklilik Bilgileri Eleman no Dm numaralar e 1 2 3 1 1 2 4 2 7 4 2 3 2 5 7 . . . . . . . . 15 9 13 12 . . 20 13 16 15
ekil 3te verilen elemann j dmnn x ve y dorultularndaki yer deitirme bileenleri srasyla q2j-1 ve q2j olarak verilmitir. Buna gre eleman yer deitirme vektr, {q} =[q1,q2,q3,........,q6] (8)
olur. Tablo 1de verilen bilgilerden yararlanarak genel sonlu eleman denkleminden hesaplanan sistem deplasman vektrnn {Q} iinden eleman deplasman vektr {q} kolayca elde edilebilir.
3. SABT EKL DEML GEN ELEMAN

Bir boyutlu problemlerin incelendii blmde seilen ekil fonksiyonuna gre eleman iindeki gerilme ve ekil deitirmenin sabit veya deiken olarak modellenebildiini grmtk. gen elemanda da seilen ekil fonksiyonu eleman iinde ekil deitirmeyi sabit olacak ekilde modelleme imkan veriyorsa buna sabit ekil deiimli gen (SD) eleman denir. Bir eleman iindeki herhangi bir noktann yer deitirmeleri, elemann dm noktalarnn yer deitirmelerinden faydalanlarak hesaplanr. Bu da ekil fonksiyonlar yardmyla yaplabilir. SD elemanda ekil fonksiyonlar lineer fonksiyonlardr. 1, 2 ve 3 dmlerine karlk gelen N1, N2 ve N3 ekil fonksiyonlar ekil 4de verilmitir. Birinci dmde N1 ekil fonksiyonunun deeri 1 olup dier dmlerde sfra doru lineer olarak azalr. Dolaysyla N1 ekil fonksiyonu bir dzlem yzey belirtir.
Blm 6-44
2. ve 3. dmde 1 deeri alarak benzer birer yzey oluturan N2 ve N3 ekil fonksiyonlar da srasyla 1-3 ve 1-2 dmlerinde 0 deerini alr. Bu ekil fonksiyonlarnn btn lineer konbinasyonlar da birer dzlem yzey belirtir. rnein, N1+N2+N3 eklindeki bir kombinasyon da dm noktalarndaki ykseklii 1 olan bir yzey oluturur ki bu yzey elemana pararaleldir. Bunun sonucu olarak N1+N2+N3 = 1 (9)
yazlabilir.Bu yzden N1, N2 ve N3 lineer olarak bamsz deildirler. Bunlarn sadece iki tanesi lineer bamszdr. Lineer olarak bamsz olan ekil fonksiyonlar r ve s iftiyle N1 = r, N2 = s, N3 = 1-r-s olarak bulunur. Burada r ve s doal koordinatlardr (ekil 4). Bir boyutlu eleman ile olan benzerlie dikkat ekilecek olursa, bir boyutlu problemde x koordinat r doal koordinat cinsinden ifade edilmi ve ekil fonksiyonu rnin fonksiyonu olarak elde edilmiti. Burada ise (x, y) koordinatlar r ve s doal koordinatlar cinsinden ifade edilmi ve ekil fonksiyonlar r ve snin fonksiyonlar olarak elde edilmitir. ekil fonksiyonlar fiziksel olarak alan koordinatlar ile gsterilebilir. ekil 5de gsterildii gibi gen zerindeki herhangi bir (x,y) noktas geni A1, A2 ve A3 olmak zere 3 alana bler. gen iindeki herhangi bir noktada N1+N2+N3 = 1 olduundan, N1, N2, N3 ekil fonksiyonlar da bu alan blmelerine bal olarak elde edilebilir. A, elemann alan olmak zere ekil fonksiyonlar u ekilde elde edilir. (10)
1 =
2 =
3 =
3
r=0 3 s=0
(11)
(a)
r=0
N1
s=0
(b)
(c)
N3
r=0 3 s=0
r=1 1
(x,y)
1
r=1 N2 1 s=1 2
r=1 1 1 s=1 2
1 s=1 2
(x, y) noktasnda N1
ekil 4. ekil fonksiyonlar
Blm 6-55
s=0 3 A1+A2+A3=A A1 A2 (x,y) A3 1 r=1 s=1 2 r=0
ekil 5. Alan koordinatlar 3.1 zoparametrik Gsterim
Eleman iindeki yer deitirmeler, bilinmeyen yer deitirme alannn dm noktalarndaki deerleri ve ekil fonksiyonlar kullanlarak u = N1 q1+N2 q3+N3 q5 v = N1 q2+N2 q4+N3 q6 eklinde yazlr. (10) yardmyla doal koordinatlar cinsinden u=(q1-q5)r + (q3-q5)s+q5 v=(q2-q6)r + (q4-q6)s+q6 eklinde de ifade edilebilir. (12a)daki iliki bir [N] ekil fonksiyonu matrisi ile matris formunda, {u} = [N].{q} olarak yazlabilir. ekil fonksiyonlar matrisi ise, [N ] = N1 0 0 N1 N2 0 0 N2 N3 0 0 N3 (14) (13)
(12a)
(12b)
dir. gen bir eleman iin x, y koordinatlar ayn ekil fonksiyonlar kullanlarak dm noktas koordinatlar cinsinden ifade edilebilir. Yani, x = 1 x1 + 2 x 2 + 3 x3 y = 1 y1 + 2 y 2 + 3 y3 (15a)
dir. Ya da ekil fonksiyonlarnn yerletirilmesi ile,
Blm 6-66
x = ( x1 x3 )r + ( x 2 x3 )s + x3
x = ( y1 y 3 )r + ( y 2 y 3 )s + y 3
(15b)
elde edilir. xij = xi x j ve y ij = y i y j eklinde bir dnm uygulanrsa, x = x13 r + x 23 s + x3 y = y13 r + y 23 s + y 3 (15c)
elde edilir. Grld gibi (12) u ve vnin doal koordinatlardaki ifadesini verirken (15c) de x ve ynin doal koordinatlarla ilikisini gstermektedir.
rnek: ekilde gsterilen gen eleman iin P noktasndaki N1, N2, N3 ekil fonksiyonlarn hesaplaynz. zm: (15)de verilen isoparametrik y gsterimi kullanarak; 3 (4,7) 3.85 = 1.5 N 1 + 7 N 2 + 4 N 3 = 2.5r + 3s + 4 4.8 = 2 N 1 + 3.5 N 2 + 7 N 3 = 5r 3.5s + 7 denklemleri yazlr. Bu iki denklemden 2 (7,3.5) P(3.85,4.8) 2.5r 3s = 0.15 5r + 3.5s = 2.2 eitlikleri elde edilir. Buradan da 1 (1.5,2) r=0.3, s=0.2 hesaplanr. Bu durumda ekil x fonksiyonlar N1 = 0.3, N2 = 0.2 ve N3 = 0.5 olur.
ekil deitirmelerin hesaplanmasnda, u ve vnin x ve yye gre ksmi trevleri gereklidir. (12) ve (15) eitliklerinden deplasman ve koordinatlarn r ve snin fonksiyonlar olduu grlr. Yani u = u ( x(r , s ), y (r , s )) ve benzer ekilde v = v( x(r , s ), y(r , s )) dir. unun ksmi trevi iin zincir kural kullanlarak elde edilir, matris notasyonunda ise,
u x r r u = x s s
u u x u y u u x u y ve = + eitlikleri = + s x s y s r x r y r
y u r x y u s y
(16)
eklinde yazlabilir. Buradaki (2x2)lik kare matris dnmnn jakobiyeni olarak adlandrlr.
x [ J ] = r x s
y r y s
(17)
Blm 6-77
x ve ynin trevi alnarak,
x [ J ] = 13 x 23
y13 y 23
(18)
elde edilir. (16)dan,

u u x 1 r u = [ J ] u y s
(19)
yazlabilir. Burada [J]-1 ise
[ J ] 1 =
1 y 23 det[ J ] x 23
y13 x13
(20) (21)
det[ J ] = x13 y 23 x 23 y13
dir. gen alan bilgilerinden, det[J]nin byklnn; genin alannn iki kat olduu grlr. Eer 1, 2, 3 noktalar saat ibresinin tersi ynnde olursa det[J] pozitif kar. Bu durumda genin alann,
A= 1 det J 2
(22)
olarak yazmak mmkndr.

rnek: nceki rnekte verilen gen eleman iin [J] matrisini hesaplaynz. x13 y13 2.5 5.0 = zm: [ J ] = , det[J]=23.75 birim. Bu durumda genin x 23 y 23 3.0 3.5 alan da 11.875 birimkare olur.
(19) ve (20)den,
u x 1 u = det J y
u u y 23 r y13 s u u x 23 + x13 r s
(23a)
yada v iin,
Blm 6-88
v x 1 v = det J y
v v y 23 r y13 s v v x 23 + x13 r s
(23b)
elde edilir. (5)te verilen ekil deitirme-yer deitirme ilikisi ile beraber (12b) ve (23)ten
u y23 ( q1 q5 ) y13 ( q3 q5 ) x 1 v = x23 (q2 q6 ) + x13 ( q4 q6 ) = y det J x ( q q ) + x ( q q ) + y ( q q ) y (q q ) 13 3 5 23 2 6 13 4 6 23 1 5 u + v y x
(24a)
elde edilir. xij ve yij tanmndan y31=-y13 ve y12=y13-y23 gibi dzenlemeler yaplabilir. Bu durumda
y23q1 + y31q3 + y12 q5 1 = x32 q2 + x13q 4 + x21q6 det J x32 q1 + y23q2 + x13q3 + y31q4 + x21q5 + y12 q6
(24b)

{ } = [ B ]{q}
(25)
yazlabilir. Burada [B]; adet ekil deitirmenin, alt adet dm yer deitirmeleri ile ilikisini belirleyen (3x6)lk eleman ekil deitirme-deplasman matrisi olup
y 23 1 0 [ B] = det J x32
0 x32 y 23
y 31 0 x13
0 x13 y 31
y12 0 x 21
0 x 21 y12
(26)
eklinde elde edilir. Grld gibi [B] matrisinin btn elemanlar dm koordinatlarndan elde edilen sabit terimlerdir.
rnek: ekilde gsterilen elemanlar iin, kelerde verilen lokal dm numaralarn kullanarak [B] matrislerini hesaplaynz. 1 3 2 y 23 0 y 31 0 y12 0 e=2 2 cm zm: [ B ] = 1 0 x32 0 x13 0 x 21 1 det J e=1 x32 y 23 x13 y 31 x 21 y12 2
3 1 3 cm
Blm 6-99
0 2 1 [B]1= 0 3 6 3 2 (detJ x13 y23 x23 y13
0 0 2 0 3 0 3 0 0
= ( 3)( 2) ( 3)( 0) = 6 olarak hesaplanr.) Kelerdeki lokal numaralar
0 0 2
0 0 2 0 2 0 1 3 0 3 0 0 elde edilir. kullanarak [ B] 2 = 0 6 3 2 3 0 0 2

3.2 Potansiyel Enerji Yaklam le Eleman Rijitliinin Hesab
Sistemin potansiyel enerjisi
1 T T T T A { } [ D]{ }tdA A{u} { f }tdA L {u} {T }tdl {u}i {Pi } 2
(27)
eitlii ile verilmektedir. Son terimde i, Pi yknn uyguland dmn numarasn gstermekte olup tekil yk {i}=[x,y]iT, eklindedir. ekil 2de gsterilen gen eleman kullanarak toplam potansiyel enerji,
=
e
1 T T T T e{ } [ D]{ }tdA e{u} { f }tdA L {u} {T }tdl {u}i {P}i 2 e i
(28a)
veya,
= U e {u}T { f }tdA {u}T {T }tdl {u}i {P}i

T e e e L i
(28b)
olarak elde edilir. Burada U e =
1 T e{ } [ D]{ }tdA eleman ekil deitirme enerjisidir. ekil 2
deitirme iin, (25)de verilen ekil deitirme-yer deitirme ilikisinden elemann ekil deitirme enerjisi
Ue =
1 T T {q} [ B] [D][ B]{q}tdA 2
(29a)
[D] ve [B] matrisleri sabit olduundan, eleman kalnl teyi eleman zerinde sabit alarak,
1 U e = {q}T [ B ]T [ D ][ B ]t e dA {q} 2
( )
(29b)
eitlii yazlabilir.
dA = A
olarak elemann alann verdiinden,
Blm 6-1010
1 U e = {q}T t e Ae [ B ]T [ D ][ B]{q} 2
(29c)
ve eleman rijitlik matrisinin tanmlanmasyla

1 U e = {q}T [k ]e {q} 2
(29d)
elde edilir. Eleman rijitlik matrisi bu durumda,
[k ]e = t e Ae [ B ]T [ D][ B]
(30)
olarak elde edilir. Daha nce belirtilen [D] uygun malzeme matrisi alnarak dzlem gerilme veya dzlem ekil deitirme iin eleman rijitlik matrisi elde edilebilir. Eleman rijitlik matrislerinin uygun ekilde toplanmasyla potansiyel enerji ifadesi (29d)
Ue =
1 {Q}T [K ]{Q} 2
(31)
olarak elde edilir. Elde edilen global rijitlik matrisi simetriktir, bant formda ve elemanlarnn ou sfr olan bir matristir. i1, i2 ve i3, e elemannn dm numaralar olmak zere; eleman dm numaralar arasndaki maksimum fark me = max( i1 i2 , i2 i3 , i3 i1 ) ile hesaplanr. Buradan genel rijitlik matrisinin bant genilii de,
YBG = 2 max (me ) + 1
1 e ES
(32a)
(32b)
olarak verilir. Burada ES eleman says, 2 ise herbir dmn serbestlik derecesidir. K global rijitlii btn serbestlik derecelerinin serbest olduu bir formdadr ve bu nedenle de tekildir. Snr artlarnn hesaba katlmas iin bu matrisin deitirilmesi gerekmektedir.
3.2.1 Kuvvet Terimleri
(28b) de verilen toplam potansiyel enerji ifadesinden ilk olarak ktle kuvvet terimini ( {u}T { f }tdA ) ele alalm. Kuvvet ve deplasmanlar dorultulara gre ayrldnda,
{u} { f }tdA = t (uf

T e e e
+ vf y )dA
Blm 6-1111
elde edilir. (12a) da verilen interpolasyon denklemlerinden
{u}
e
{ f }tdA = q1 t e f x N 1 dA + q 2 t e f y N 1 dA + q3 t e f x N 2 dA e e e
+ q 4 t e f y N 2 dA + q5 t e f x N 3 dA + q 6 t e f y N 3 dA e e e
(33)
olur. ekil 4de gsterilen, bir gen eleman zerindeki ekil fonksiyonun tanmndan,
N dA , ifadesinin Ae taban alan ve bir kesinin ykseklii bir birim olan bir prizmann
e 1
hacmini verdii grlr. Dier taraftan byle bir prizmann hacminin (1/3 x Taban alan x Ykseklik) olduunu biliyoruz (ekil 6). Bu durumda
N dA = 3 A
i e
(34)
dr. Ayn ekilde;

T
N 2 dA = N 3dA =
e e
T e
1 Ae olur. Bylece (33) 3

(35)
{u} { f }tdA = {q} { f }

e
formunda yazlabilir. Burada {f}e, elemann ktle kuvvet vektrdr ve u eitlikle tanmlanr,
{ f }e =
t e Ae fx, fy, fx, fy, fx, fy 3
(36)
r=0 2 s=1 ds 3 s=0
h=1 N1 dA r=1 Ae dr 1
N dA = 1 / 3 A
e 1 1 1 s e 1 0 0
N dA = N
det Jdrds = 2 Ae
0
1 1 s
drds = 1 / 3 A
0
ekil 6 ekil fonksiyonunun integrali
Blm 6-1212
Elde edilen bu eleman yk deerleri daha nce bahsedildii gibi genel yk vektrn oluturacak ekilde toplanr. Toplama ileminde eleman sreklilik bilgileri dikkate alnr. lem sembolik olarak u ekilde ifade edilir. {F } e { f }e (37)
kinci olarak potansiyel enerji ifadesindeki yzey kuvveti terimini ( {u}T {T }tdl ) ele alalm. ekil 7de bir elemann l1-2 kenar Tx, Ty yzey kuvvetleri ile yklenmitir. Tx, Ty kuvvetleri birim yzey alana etkiyen kuvvetlerdir. Bu durumda enerji ifadesi,
{u}
L
{T }tdl =
l1 2
(uTx + vTy )tdl
(38a)
olur. {u} = [N]{q} dnmn kullanarak,
l 1 2
{u}
{T }tdl = q1 t eTx N 1 dl + q 2 t eT y N 1 dl + q3 t eTx N 2 dl + q 4 t eT y N 2 dl (38b)
) (
) (
) (
elde edilir. Burada 1-2 kenar boyunca N3 = 0 olduundan N1 ve N2 bir boyuttaki N1+N2=1 koulunu salayan ekil fonksiyonlarna benzerdir. (38b)deki herbir integral, taban uzunluu lenin yars ile yksekliin (h=1) arpmna eittir.
l1 2
N i dl =
1 l 1 2 2
(39)
kenar uzunluu da l1 2 =
T
( x2 x1 )2 + ( y2 y1 ) 2
T e
dir. Bylece yzey kuvveti, (40)
l1 2
{u} {T }tdl = {q} {T }
olur. Burada { q }, 1-2 kenarndaki serbestlik derecelerine karlk gelen deplasman vektr olup,
q4 2 y q6 q5 x q3 l1-2 q2 1 q1 Ty Tx
ekil 7. Yzey Kuvveti
Blm 6-1313
{q } = [q1 , q2 , q3 , q4 ]T
ile verilebilir. Bu durumda eleman yzey kuvvet vektr,
(41)
{T }e =
t e l 1 2 Tx , T y , Tx , T y 2
(42)
olarak elde edilir. Yzey kuvvetleri de genel kuvvet vektr {F}e eklenir. Tekil ykler, ykn uyguland noktann elemanlara ayrma esnasnda, dm olarak tanmlanmasyla kolayca sisteme eklenebilir. i noktas; {Pi } = Px , Py olsun, bu durumda enerji ifadesi, {u}i {P}i = Q2i 1 Px + Q2i Py
T
tekil yknn uyguland dm
(43)
olarak yazlabilir. Burada Px ve Py, Pinin x ve y bileenleri olup dorudan {F} global kuvvet vektrnn (2i-1) ve (2i) bileenlerine eklenir. Ktle kuvveti, yzey kuvveti ve tekil kuvvetlerin, {F} global kuvvet vektrne etkileri {F } e ({ f } + {T }) + {P} eklinde gsterilebilir. ekil deitirme enerjisi ve kuvvet terimlerinin birlikte dnlmesi ile toplam potansiyel enerji,
1 = {Q}T [ K ]{Q} {Q}T {F } 2
(44)
olarak elde edilir. Snr artlar ile ilgili dzenlemeler yaplarak sonlu eleman denklemleri [K]{Q} = {F} elde edilir.
3.3 Galerkin Yaklam
(45)
Galerkin yaklamnda ileme uygun bir virtel deplasman vektr seilerek balanr.
{} = [ X , Y ]T
Buradan ekil deitirme
(46)
{ ( )} = x , y , x + y x x y y
(47)
Blm 6-1414
olur. Seilen yer deitirme vektrnn snr artlarn salamas gereklidir. Varyasyonel form;
T T T T { } { ( )}tdA { } { f }tdA + { } {T }tdl + i {}i {P}i = 0 A
(48)
ile verilir. Burada ilk terim i virtual ii, parantez iindeki ifade ise d virtual ii verir. zm blgesi zerinde ise, e { }T [ D]{ ( )}tdA e { }T { f }tdA + { }T {T }tdl + i { }i T {P}i = 0 (49) e L e dir. (12) ve (14) deki interpolasyon admlarn kullanarak,
{ } = [ N ]{ }
(50) (51)
T
( ) = [ B]{ }
{ } = [ 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 ]
(52)
elde edilir. Burada {}, herhangi bir e elemannn dm noktalarnn yer deitirme vektrdr. Global dm noktas yer deitirme vektr ise,
= [ 1 , 2 ,........ N ]
dir. (49)dan elemann i virtel i terimi,
(53)
[D] ( )tdA = {q}T [B]T [ D][ B]{ }tdA

e
eitlii ile ifade edilebilir. [B] ve [D]nin btn terimlerinin sabit olduu, te ve Aenin srasyla eleman kalnl ve alan olduu bilindiinden,
{ }
e
[D]{ ( )}tdA = {q}T [ B]T [ D][ B]t e dA{ }

e
= {q}T t e Ae [ B ]T [ D ][ B ]{ } = {q}T [k ]e { } elde edilir. Eleman rijitlik matrisi,

[k ]e = t e Ae [ B ]T [ D ][ B ]
(54)
(55)
Blm 6-1515
dir. Buradan genel rijitlik matrisine i virtel ilerin toplanmasyla
e { }T [ D]{ ( )}tdA = e {q}T [k ]e { }

e
= e { }T [ k ]e {q}
(56)
= { }T [ K ]{Q}
eklinde bir gei yaplabilir. Kuvvet ifadeleri, d virtuel i terimleri kullanlarak elde edilir. Potansiyel enerji formlasyonunda kullanlan admlarn aynen geerli olduu Galerkin yaklamnda deplasmanlar ifade eden {u} yerine {} kullanlmaktadr. Bu nedenle,
{} { f }tdA = { } { f }
T T e
(57)
dir. Bu da sonuta (33) ve (36) ile verilen ktle kuvvet vektrn verir. Ayn ekilde yzey kuvveti ve tekil ykler de (38) ve (43) ile verilen sonulara ular. Varyasyonel formldeki terimler,
Virtual : { }T [ K ]{Q} D Virtual : { }T {F }
(58a) (58b)
eklinde tm sistem iin elde edilir. Uygun bir deplasman fonksiyonu seimi ile snr artlarnn uygulanmasndan
[ K ]{Q} = {F }
(59)
sonucuna ulalr.
3.4 Gerilme Hesaplar
Ele aldmz SD elemannda eleman iindeki ekil deitirmeler sabit olduundan bunlara karlk gelen gerilmeler de sabittir. Bu nedenle her eleman iin bir gerilme hesaplanmas yeterlidir. Gerilme ile yer deitirmeler arasnda (6) ve (25) kullanlarak,
{ } = [ D][ B]{q}
(60)
eklinde bir iliki elde edilir. Sonlu eleman denkleminin zlmesi ile elde edilen sistem deplasman vektrnden eleman sreklilik deerleri de dikkate alnarak elemana ait dm deplasman deerleri karlr. Bu deerlerin kullanlmasyla elemana ait gerilme deeri
Blm 6-1616
hesaplanabilir. Gerilmelerin ara blgelerdeki deerlerini elde etmek iin interpolasyon yaplmak istenirse hesaplanan deerlerin elemanlarn merkezindeki deerler olduu kabul edilebilir. Asal gerilmeler ve bunlarn ynleri Mohr emberi prensipleri kullanlarak hesaplanr.
rnek: ekilde ykleme durumu ve snr artlar verilen levha iin 1 ve 2 dmlerinin yer deitirmelerini ve dzlem gerilme 1 kN t=0.5 cm, E=30 106 N/cm2, =0.25 durumuna gre elemanlardaki gerilmeleri hesaplaynz.
3 2 y 1 4 1 x 3 cm 2 cm 2
zm: Dzlem gerilme hali iin elastisite matrisi u ekilde verilir: 0 1 1 0 D= 1 2 1 0 0 2 3.2 10 7 0.8 10 7 0 7 7 0 = 0.8 10 3.2 10 0 0 1.2 10 7
Verilen numaralama sistemi iin sreklilik bilgileri tablosu ise Eleman Dm no No 1 2 3 1 2 4 1 3 4 2 2 eklindedir. [D][B]e arpm matrisleri,
0 0 0.4 1.067 0 1.067 0.4 0 0.4 1.067 1.067 0.4 0.267 1..6 0 1.6 0.267 7 [ DB]1 = 10 0 [ DB] 2 = 10 0.267 1.6 0 1.6 0.267 0 0.6 0.4 0.6 0 0.6 0 0.4 0.4 0.6 0 0 0.4
7
olarak elde edilir. Buna gre eleman rijitlik matrisleri de, te.Ae.[B]eT.[DB]e arpm ile, 1 2 3 4 5 6 5 6 7 8 3 4
0.983 0.5 045 0.2 0.53 0.3 0.983 0.5 045 0.2 0.533 0.3 0.2 1.4 0.3 1.2 0.2 1 .4 0 .3 1 .2 0 .2 0 .2 0.3 0.45 0 0 0.45 0 0 0 .3 7 7 [k ]1 = 10 [k ]2 = 10 0.2 1.2 0 1 .2 0 0 .2 sim 0.533 0 0.533 0 sim 0.2 0 .2
elde edilir. Eleman matrislerinin sutunlarna karlk gelen serbestlik dereceleri stlerinde verilmitir. Snr artlar nedeniyle Q2, Q5, Q6, Q7 ve Q8 deerleri sfr olduundan eliminasyon yaklamn kullanarak Q1, Q3 ve Q4 serbestlik derecelerine karlk gelen satr ve stunlarn alnmas yeterlidir. Yalnzca 4 nolu serbestlik derecesine uygulanan 1
Blm 6-1717
kNlik bir tekil kuvvet bulunduundan genel yk vektrnn bir adet sfrdan farkl bileeni bulunmaktadr. O da F4 = -1 kN dir. Bu durumda sonlu eleman denklemleri
0.983 0.45 0.2 Q1 10 0.45 0.983 0 Q2 = 0.2 0 1.4 Q3
7
0 0 1000
olur. Buradan deplasmanlar Q1=1.913x10-5 cm, Q3=0.875x10-5 cm ve Q4=-7.436x10-5 cm olarak hesaplanr. Birinci elemann yer deitirme vektr, T 5 {q}1 = 10 [1.913 0 0.875 7.436 0 0] olur. Gerilme ise buna bal olarak
gerilmeler de 2 = [ 93.4 23.4 297.4] N / cm 2 bulunur.

T
= [ 93.3 1138.7 62.3]T N / cm 2 olarak hesaplanr. Benzer olarak ikinci elemann deplasmanlar {q}2 = 10 5 [0 0 0 0 0.875 7.436 ] ve
1=[DB]1.{q} dan
3.5 Scaklk Etkisi
Eer scaklk deiiminin dalm (T(x,y)) biliniyorsa, bu deiim nedeniyle meydana gelen ekil deitirme, balang ekil deitirmesi (0) olarak ele alnabilir. Elastisite teorisinden dzlem gerilme iin 0,
{ 0 } = [ , ,0]T
dzlem ekil deitirme iin de,
(61)
{ 0 } = (1 )[ , ,0]T
eklinde verilmektedir. Gerilme ve ekil deitirme ilikileri ise,
(62)
{ } = [ D]({ } { 0 })
eklindedir. Scaklk ekil deitirme enerjisinde
U=
T 1 ({ } { 0 }) [ D]({ } { 0 })tdA 2 1 T T T = { } [ D ]{ } 2{ } [ D ]{ 0 } + { 0 } [ D ]{ 0 } tdA 2
(63)
(64)
eklinde bir arta neden olur. Burada birinci terim rijitlik matrisini verir. Son terim sabit olduundan minimizasyonda etkisi yoktur. Ortadaki terim ise scaklk sebebiyle oluan yk vermektedir. ekil deitirme-yer deitirme ilikisi {}=[B]{q} kullanlarak yk terimi,
Blm 6-1818
{ }
A
[ D ]{ 0 }tdA = e {q}T [ B ]T [ D ] 0 t e dA
(65)
eklinde alabilir. Buradan elemann scaklk yk,
{ }e = t e Ae [ B]T [ D]{ 0 }
olarak elde edilir. Eleman scaklk vektrnn 6 bileeni bulunmaktadr.
(66)
{ }e = [ 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 ]
(67)
Balang ekil deiimi (0) eleman iinde ortalama scaklk deiimi nedeniyle oluan birim ekil deitirme olarak alnr. Buradan eleman iindeki gerilmeler,
{ } = [ D]{[ B]{q} 0 }
dan hesaplanr.
3.6 Problem Modellenmesi ve Snr artlar
(68)
Sonlu eleman metodu, eitli trdeki problemlerde gerilmeleri ve ekil deitirmeleri hesaplamak iin kullanlr. Az nce verilen rnekte ele alnd gibi baz problemlerde, fiziksel boyutlar ykleme ve snr artlar aka grlebilmektedir. Baz problemlerde ise bu baz zorluklar getirmektedir. ekil 8ada gsterilen levha buna bir rnektir. Ykleme ekli ve geometrisi buna benzeyen bir ok problemle gerek hayatta karlalabilir. Esas olarak elemann ekil deitirmesi ile ilgili analizler yaptmzdan ele aldmz problemlerin ykleme, snr artlar ve geometrisinden kaynaklanan simetri durumlar modelleme ve deerlendirme gibi alardan kolaylk salar. x ve y simetri eksenleri olmak zere (ekil 8b) x ekseni zerindeki noktalar yalnzca, x ekseni boyunca hareket ederler, y ekseni boyunca ise sabittirler. Ayn ekilde y ekseni zerindeki noktalar da x ekseni ynnde sabittirler. Grld gibi problemin yalnzca nn modellenmesi aranan ekil
(a) (b)
y 30 MPa
30 MPa
3 cm 6 cm
ekil 8 Dikdrtgen levha ve sonlu eleman modellemesi
Blm 6-1919
deitirme ve gerilmelerin elde edilmesi iin yeterli olmaktadr. Baka bir rnek olarak iten basnca maruz sekizgen boru verilebilir (ekil 9). Simetri nedeniyle, ekil 9bde gsterildii gibi, 22.5lik dilimin hesaba katlmas yeterli olacaktr. Snr koullar x ve n zerindeki noktalarn bu iki doruya dik ynde sabitlenmi olmasn gerektirmektedir. ten veya dtan basnca maruz bir dairesel borunun zerindeki tm noktalar simetri nedeniyle radyal dorultuda hareket ederler. Bu durumda herhangi borunun herhangi bir dilimi ele alnabilir. Hatta problem tek boyutlu olarak ta modellenebilir. ekil 9da verilen durum iin x ekseni zerindeki noktalar penalt yaklam ile kolayca deerlendirilebilir. n dorusu zerindeki noktalar iin ise baz dzenlemeler yapmak gerekecektir. Eer n dorusu zerindeki i dm Q2i-1 ve Q2i serbestlik dereceli ve ekil 9da gsterildii gibi n boyunca hareket edebiliyorsa, x eksenine gre nin eimi olmak zere,
Q2 i 1Sin Q2 i Cos = 0
(69)
yazlabilir. Bu durum bir ok noktal snr art verir. Bu nedenle genel potansiyel enerji ifadesine
= {Q}T [ K ]{Q} {Q}T {F } + C (Q2i 1 Sin Q2i Cos )2
1 2
1 2
(70)
eklinde bir ekleme yaplr. Burada C, byk bir saydr. Bu eitlikteki kareli terim alrsa,
CSin 2 1 1 2 C (Q2i 1 Sin Q2i Cos ) = [Q2i 1 , Q2i ] 2 2 CSinCos
CSinCos Q2i 1 (71) CCos Q2 i
elde edilir. Elde edilen CSin2, -CSinCos ve Ccos2 terimleri eik izgi (n) zerinde
Q2i n n 22.5 P x P 22.5 x n i x Q2i-1
ekil 9 Sekizgen boru ve sonlu eleman modellemesi
Blm 6-2020
bulunan her dm iin global rijitlik matrisine eklenerek genel rijitlik matrisi snr artlarna gre dzenlenmi olur. Bir boyutlu problemde ok noktal snr artlar ele alnrken kullanlan 0, 1 ve 2 sabitlerine karlk burada srasyla 0, Sin ve - Cos alnmasyla da ayn sonu elde edilebilirdi.
3.7 Elemanlara Ayrma le lgili Genel Uyarlar
Bir alan genlere blerken, genin en byk ve en kk kenar boylar orannn ok fazla olmamasna dikkat edilmelidir. Ekenar genlerin kullanlmas en uygun seim olacaktr. Bununla beraber ekenar genlerin kullanlmas her zaman mmkn olmaz. Bu nedenle yaplabilecek en uygun ey, genin alarn 30 ile 120 arasnda kalmasna dikkat etmek olacaktr. entikler ve faturalar gibi gerilmelerin ok byk ylma gsterdii blgelerde gerilmelerin doru hesaplanabilmesi iin eleman boyutlarnn kk seilmesi yararl olur. SD elemannda eleman zerinde gerilmelerin sabit olduu kabul edildiinden mmkn olduu kadar kk elemanlarn seilmesi modellemenin sal asndan nem kazanr. Sonularn ve verilerin uygun olup olmadnn kontrol iin, ilk denemelerde kaba eleman dalm yeterli olabilir. Bu aamada, ok sayda eleman devreye sokmadan da hatalar saptanabilir. Bundan sonra gerilme deiikliklerinin yksek olduu blgelerde, eleman saysn arttrarak daha iyi sonu alnmas salanr. Buna yaknsama yntemi ad verilir.
4. ZOPARAMETRK ELEMANLAR
Bu blmde izoparametrik elemanlarn gerilme analizi problemlerinin zmnde kullanm zerinde durulacaktr. soparametrik elemanlar iki ve boyutlu problemlerin zmnde geni bir kullanm alan bulmu ve deneysel verilerle iyi bir uyum salayan sonular elde edilmi bir eleman trdr. Burada drt dml izoparametrik elemanlar anlatlarak temel prosedr ayrntl bir ekilde verildikten sonra daha yksek dereceden izoparametrik elemanlarn nasl ele alnaca zerinde durulacaktr. ekil 11de drt dml drtgen eleman verilmitir. Lokal dm numaralar saat ibresinin ters ynnde 1, 2, 3, 4 eklinde verilmi olup ve dm koordinatlar, i dm
Blm 6-2121
q6 q8 4 y q2 1 q1 x 2 q3 q7 v u q4 3 q5
P(x,y)
ekil 10 Drt dml drtgen eleman
iin (xi,yi) dir. Dm deplasmanlar vektr, {q} = [q1 , q 2 , q3 , q 4 , q5 , q6 , q7 , q8 ] dir.

T
Eleman iindeki P noktasnn deplasmanlar ise, {u} = [u ( x, y ), v( x, y )] eklindedir.

T
ekil fonksiyonlar ncelikle doal koordinatlardaki bir temel eleman zerinde gelitirilir. Temel eleman (r, s) doal koordinatlarnda dzgn bir kare olarak tanmlanabilir (ekil11). Langrange ekil fonksiyonlar i=1, 2, 3, 4 olarak dm numaralar olmak zere Ni eklinde gsterilir. Her ekil fonksiyonu tanml olduu dmde 1 dier dmlerde ise sfrdr. rnek olarak 1. dm iin, 1. dmde N1=1, 2, 3 ve 4. Dmde, N1=0 (71)
olarak ksaca gsterilebilir. Buna gre, N1, r=1 ve s=1 kenarlar boyunca sfr olmak zorundadr. Bu da N1=c(1-r)(1-s) (72)
formunda bir eitlik verir. Buradaki sabit c katsays 1 dmnde N1=1 olmas artndan
s (-1,1) 4 P(r,s) (0,0) 1 (-1,-1) 2 (1,-1) r 3 (1,1)
ekil 11 Doal koordinatlarda temel eleman

Blm 6-2222
bulunur. Bu durumda 1 dmnde r=s=-1 olduundan (72), 1=c(2)(2) olur. Buradan c=1/4 olarak elde edilir. Bylece 1 dmndeki ekil fonksiyonu
N1 =
(73)
1 (1 r )(1 s) 4
(74)
1 (1 + r )(1 s) , 4
olarak elde edilir. Dier dmler iin de benzer yoldan N 2 =

N3 =
1 1 (1 + r )(1 + s) , N 4 = (1 r )(1 + s) olarak bulunur. Bilgisayar uygulasnda kolaylk 4 4
salamas asndan eklil fonksiyonlar ri ve si ilgili dmn doal koordinatlardaki yerini vermek zere, ksa gsterimde
Ni =
1 (1 + rri )(1 + ssi ) 4
(75)
olarak yazlabilir. Eleman iinde herhangi bir noktann yer deitirmeleri ekil fonksiyonlar yardmyla, u = N 1 q1 + N 2 q3 + N 3 q5 + N 4 q7 (76) v = N 1 q 2 + N 2 q 4 + N 3 q 6 + N 4 q8 olarak yazlabilir. Matris formunda ise,
{u} = [ N ]{q}
(77)
Burada [N] ekil fonksiyonlar matrisi olup,
N [N ] = 1 0
0 N1
N2 0
0 N2
N3 0
0 N3
N4 0
0 N4
(78)
eklindedir. zoparametrik formlasyonda koordinatlar da ayn ekil fonksiyonlar ile gsterilebildiinden, eleman iindeki herhangi bir noktann koordinat,
x = N 1 x1 + N 2 x 2 + N 3 x 3 + N 4 x 4 y = N 1 y1 + N 2 y 2 + N 3 y 3 + N 4 y 4
(79)
Blm 6-2323
olarak yazlr. Bundan sonra ekil deitirmelerin hesabna geilir. Bunun iin r,s koordinatlarnda verilen ekil fonksiyonlarnn x,y koordinatlarndaki trevlerine ihtiya vardr. Buradan zincir kural ile (gen elemanlardakine benzer ekilde) herhangi bir f=f[x(r,s),y(r,s)] fonksiyonu iin
f f x f y = + r x r y r
f f x f y = + s x s y s
(80)
yazlr. Matris notasyonu ile J jakobiyen matrisi olmak zere,

f f x r f = [J ] f y s
(81)
yazlr. Jakobiyen matrisi ise
x r [ J ] = x s
y r y s
(82)
eklindedir. (75) ve (79) yardmyla

1 (1 s )x1 + (1 s )x2 + (1 + s )x3 (1 + s )x4 J= 4 (1 r )x1 (1 + r )x2 + (1 + r )x3 + (1 r )x4 (1 s ) y1 + (1 + s ) y 2 (1 + s ) y3 (1 + s ) y 4 (83) (1 r ) y1 (1 + r ) y 2 + (1 + r ) y3 + (1 r ) y 4
J=
J 11 J 21
J 12 J 22
(84)
elde edilir. f fonksiyonu yerine ekil fonksiyonlarn yazarsak (82),

N r N = s N x J N y
(85)
olur. ekil fonksiyonlarnn x ve yye gre trevi gerektiinden bu eitliin tersi alnarak,
N N x 1 r N = J N y s
(86)
Blm 6-2424
yazlr. Bu da,
N x 1 N = det J y J 22 J 21 N J 12 r J 11 N s
(87)
eklinde ifade edilebilir. Dier taraftan bir ok matematik analiz kitabnda verildii zere doal koordinatlardaki alan ile kartezyen koordinatlardaki alan arasnda
dA = dxdy = det Jdr . ds
(88)
eklinde verilen bir iliki vardr. Bu iliki eleman rijitlik matrisi hesaplarnda sklkla kullanlacaktr.
4.1 Eleman Rijitlik Matrisi
Drtgen elemanlar iin rijitlik matrisi elastik enerji ifadesinden hareketle elde edilebilir. Bu eitlik,
U =
1 { }{ }dV 2 v
(89)
eklindedir. Kalnlk sabit alnr ve eleman boyutunda yazlrsa,
U = te
e
1 { }{ }dA 2 e
(90)
olur. ekil deitirme-yer deitirme ilikisi ise,
u x x { } = y = v xy y u v y + x
eklindedir. (81)de f = u alnrsa,
u x 1 J 22 u = det J J 21 y u J 12 r J 11 u s
(91)
(92a)
Blm 6-2525
olur. Ayn ekilde v iin de,

v x 1 J 22 v = det J J 21 y v J 12 r J 11 v s
(92b)
yazlr. (91) ve (92a-b) eitliklerinden,

u r u s { } = [ A] v r v s
(93)
elde edilir. Burada [A],
J 22 1 [ A] = 0 det J J 21
J 12 0 J 11
0 J 21 J 22
0 J 11 J 12
(94)
dir. Bu durumda yer deitirmelerin ekil fonksiyonlar cinsinden yazld (76) yardmyla
u r u s v = [G ]{q} r v s
(95)
yazlabilir ki burada [G],

(1 s ) 1 (1 r ) [G ] = 0 4 0 0 0 (1 s ) (1 r )
(1 s ) (1 + r ) 0 0
0 0 (1 s ) (1 + r )
(1 + s ) (1 + r )
0 0
0 0 (1 + s ) (1 + r )
(1 + s ) (1 r ) 0 0
0 0 (96) (1 + s ) (1 r )
eklinde elde edilir.ekil deitirme ve yer deitirmeler matris formunda {}=[B]{q} olarak verildiinden (93) ve (95)ten [B]=[A][G] olarak elde edilir. Dier taraftan
{}=[D]{} olduundan eleman iindeki gerilmeler,
Blm 6-2626
{ } = [ D][ B]{q}
olur. Bu durumda ekil deitirme enerjisi ifadesini,
1 1 1 T U = e {q} t [ B ]T [ D ][ B ] det Jdr.ds {q} 2 1 1
(97)
(98a)
eklinde yazabiliriz. Bu da
U = e
1 T {q} [k ]e {q} 2
(98b)
olup eleman rijitlik matrisi olan [k]e,
[k ]e = t [ B]T [D][ B] det Jdr.ds

1 1
1 1
(99)
eklindedir. Eleman rijitlik matrisi (8x8) boyutundadr. [B] ve [J]; r ve s ye bal olduklarndan gerekli integraller nmerik olarak yaplacaktr. Nmerik integrallerle ilgili geni bilgi daha sonra verilecektir.
4.2 Kuvvet Vektrleri Ktle kuvvetleri birim hacimdeki kuvvetler olup potansiyel enerji eitliindeki ktle
kuvveti teriminden elde edilebilir.
{u}
{ f }dV
(100)
{u} = [ N ]{q} ve { f } = f x , f y
almlar ile ve eleman iindeki ktle kuvvetinin sabit
olduu kabulu ile,
{ f }e
1 1 f x = t e [ N ]T det Jdr.ds 1 1 f y
(101)
elde edilir. Eleman rijitlik matrisinde olduu gibi ktle kuvveti vektr de nmerik integrasyonla hesaplanr.
Yzey Kuvvetleri birim yzey alanna etkiyen kuvvetlerdir. Drtgen elemann 2-3
kenarna {T } = Tx , T y eklinde bir yzey kuvveti etkiyor olsun. Bu kenarda r=1
Blm 6-2727
olduundan
kenarda
ekil
fonksiyonlar
N1=N4=0,
N2=(1-s)/2,
N3=(1+s)/2
olacaktr.Bylece potansiyel enerji eitliindeki yzey kuvveti vektr,
{T }e =
t e .l 23 0 0 Tx 2
Ty
Tx
Ty
0 0
(102)
olur. l2-3: 2-3 kenar uzunluudur. Yzey yknn deiken olmas durumunda nmerik integrasyon yaplabilir. Tekil kuvvetlerin uygulanmasnda daha nce gsterilen durumlar dnda herhangi bir deiiklik yoktur.
4.3 Nmerik ntegral
Bir boyutlu bir problemde nmerik integral,
f (r )dr
(103)
eklindedir. Inn hesab iin Gauss tarafndan nerilen yaklam sonlu elemanlar metodu uygulamalarnda kullanl ve verimli bir metod olarak ispatlanmtr. Yntemin iki ve katl integrallere uygulanmas da ok kolaydr. n noktal yaklak hesap,
I=
f (r )dr = W f (r ) + W f (r )+........+W f (r )
1 1 2 2
(104)
eklinde verilmitir. Burada W1, W2.....Wn, arlk arpanlar, r1, r2.... rn de hesaplama noktalarn gstermektedir. Bu noktalara bu yaklamda Gauss noktas ad verilir. Gauss yaklamnda en doru zm elde edecek sayda nokta ve arlk katsaysnn bulunmas nem tar. (104) n deerinin byk tutulmasyla aslnda gerek zm veren bir eitliktir. Buna karlk byk n deerleri bilgisayar uygulamas asndan gereksiz bir kapasite artrmna neden olur. Ele aldmz fonksiyon bir polinom olduundan ve ekli yaklak olarak bilindiinden n deerinin tesbit edilmesi yeterince yaklak bir deere ulalmasn salar. Metodu 1 ve 2 noktal hesaplama ile izah etmeye alalm. n=1 iin,
f (r )dr = W f (r )
1 1
(105)
Blm 6-2828
elde edilir. Burada hesaplanmas gereken yalnzca iki parametre vardr (W1,r1). Bu eitlikten polinomun derecesi 1 olduunda kesin zm elde edilir. Buna gre
f ( r ) = a 0 + a1r alndnda,
Hata = (a0 + a1 r )dr W1 f (r1 ) = 0

1
(106a)
veya
Hata = 2a 0 W1 (a0 + a1 r1 ) = 0
Hata = a 0 (2 W1 ) W1 a1 r1 = 0
(106b)
olur. Grld gibi hatann 0 olabilmesi iin W1=2 ve r1=0 olmaldr. Buna gre herhangi bir fonksiyon iin
f (r )dr = 2 f (0)
(107)
elde edilir. Bu da orta noktaya gre yaplan alan hesabdr (ekil12).

f f(x)
Gerek alan=
f ( x)dx
Yaklak alan=2f(0)
f(0)
-1
ekil 12 Bir noktal Gauss yaklam
ki noktal yaklamda ise integral deeri
f (r )dr = W f (r ) + W f (r )
1 1 2 2
(108)
dir. Burada belirlenmesi gereken 4 parametre grlmektedir. zm iin 3. Dereceden bir polinom benzetimi yaplabilir. f ( r ) = a 0 + a1r + a 2 r 2 + a 3 r 3 seildiinde hata ifadesi,
1 Hata = (a 0 + a1 r + a 2 r 2 + a3 r 3 )dr [W1 f (r1 ) + W2 f (r 2 )] = 0 1
(109)
Blm 6-2929
Bu da W1+W2=2, W1r1+W2r2=0, W1r12+W2r22=2/3, W1r13+W2r23=0 ile salanabilir. Elde edilen bu nonlineer denklemelerin zmnden
W1=W2=1
-r1=r2=0.5773502....
(110)
elde edilir. Grld gibi Gauss yaklam ile n adet integral noktasndan 2n-1 dereceli polinom iin gerek zm elde edilebilmektedir. Tablo 2de alt noktaya kadar olan Gauss nmerik integralleri iin W ve r deerleri verilmitir. Simetrik noktalarn ayn arlk deerini ald grlmektedir. zmn dorulua yaklamas iin verilen ondalkl deerlerin mmkn olduunca kullanlmas gerekmektedir.
Tablo 2. Gauss Yaklam ile Nmerik ntegrasyon in Gaus Noktalar ve Arlk
Katsaylar ( f (r )dr = Wi f (ri ) )

1 1 i =1
Nokta Says 1 2 3 4 5
Yer (ri) 0.0 0.5773502692 0.7745966692 0.0 0.8611363116 0.3399810436 0.9061798459 0.5384693101 0.0 0.9324695142 0.6612093865 0.2386191861
1
Arlk Katsays (Wi) 2.0 1.0 0.5555555556 0.8888888889 0.3478548451 0.6521451549 0.2369268851 0.4786286705 0.5688888889 0.1713244924 0.3607615730 0.4679139346
= 3e x + x 2 + dx integralini 1 ve 2 noktal Gauss yaklam ile x + 2 1 hesaplaynz. zm: 1 nokta iin W1 = 2 ve x1 = 0 olduundan I=7.0 bulunur. 2 nokta iin W1 = W2 = 1 ve x1 = -0.577 x2 = 0.577 olduundan I = 8.7857 bulunur. Gerek zm ise I= 8.816 dr.
rnek:
Yaklamnn iki katl integrallerdeki ekli
I =
1 1
f (r , s)drds
(111)
olarak yazlabilir. ntegraller srasyla alnrsa,

n 1 n n n n I = Wi f (ri , s)ds = W j Wi f (ri , s j ) = WiW j f (ri , s j ) 1 j =1 i =1 i =1 i =1 j =1
(112)
Blm 6-3030
elde edilir. ki katl integralin bir uygulamas olarak eleman rijitlik matrisinin hesaplanmas ele alnabilir. Eleman rijitlik matrisi,
[k ]e = t e 1 1 [B]T [D][B]det Jdrds

1 1
eklinde
hesaplanmt. Burada [B] ve [J] r ve s nin fonksiyonlardr. Eleman rijitlik matrisi aslnda 8x8 boyutlarnda bir matris olduundan 64 elemann ayr ayr integralinin alnmas gerekir. Bununla beraber matris simetrik olduundan yalnzca diyagonal ve stndeki elemanlarn integralinin alnmas yeterli olacaktr.
integrali alnacak iinci eleman olsun, Bu durumda, (r , s ) = t e [B ]T [D ][B ]det J
ij
(113)
yazlabilir. Buradan her iki integral de 2 nokta kuralna gre alnrsa,
kij = W12 (r1 , s1 ) + W1 W2 (r1 , s 2 ) + W2 W1 (r2 , s1 ) + W22 (r2 , s 2 )
(114)
elde edilir. Burada W1=W2=1, r1=s1=-0.57735....., r2=s2=0.57735....alnr (ekil 13). Bu denklem Gauss noktalar 1, 2, 3, 4 olarak numaralandrarak yazlrsa
k ij =
IP =1
IP
IP
(115)
elde edilir. Burada IP nin IP integral noktasndaki deerini WIP ise arlk katsaysn gstermektedir.
s (-0.57735,0.57735) 4 3 (0.57735,0.57735)
1 (-0.57735,-0.57735)
1 1
2 (0.57735,-0.57735)
1 1
f (r , s )drds = W12 (r1 , s1 ) + W1 W2 (r1 , s 2 ) + W2 W1 (r2 , s1 ) + W22 (r2 , s 2 )
ekil 13. 2 noktaya gre iki boyutlu integral iin Gauss yaklam
Blm 6-3131
Gerilme hesabnda sabit ekil deitirmeli gen elemandakinin tersine izoparametrik elemanda gerilmeler eleman iindeki koordinatlara gre deiir. Normal olarak gerilmeler de Gauss noktalarna gre hesaplanr. Bu durumda bir dm ortak kullanan eleman says kadar gerilme deeri bulunmu olur. Bu ise elde edilen gerilmelerin deerlendirilmesinde veri okluundan kaynaklanan zorluklarn kmasna neden olur. Alternatif bir yntem olarak her elemann belli bir koordinatndaki [(0, 0), (-1,-1) gibi ] gerilmelerin hesaplanmasnn yeterli grlmesi en azndan balang deerlendirmelerine kolaylk salar. Baz durumlarda drtgen elemanlarn dm noktalarnn kaymas ile gen eleman eklini almas mmkndr (ekil 14). Bu durum hata orann artrmakla beraber hesaplamalarda herhangi bir olumsuzluk meydana getirmez. Ancak dmlerden biri ibkey kenar meydana getirecek bir konumda bulunursa Jakobiyen negatif kar ve matris ilemlerinin hata vermesine neden olur. Drtgen elemanlarda da en boy orannn ok klmesi hatal sonular douracandan bu orann 0.5ten kk olmamasna dikkat edilmelidir.
(a)
(b)
(c)
ekil 14 ekil deitirmi drtgen elemanlar (a ve b kabul edilebilir c hatal) rnek: ekildeki dikdrtgen eleman iin, dzlem gerilme durumu, E=30x106 N/cm2, =.3 ve {q}=[0, 0, 0.002, 0.003, 0.006, 0.0032, 0, 0]T cm iin [J], [B] ve (0,0) hesaplaynz.
y 4 (0,1) 3 (2,1)
c (1,0.5)
1 (0,0)
2 (2,0)
zm: (83)den 2(1 s) + 2(1 + s) (1 + s) (1 + s) 1 0 [J ] = 2(1 + r) + 2(1 + s) (1 + s) + (1 s) = 0 1/ 2 hesaplanr. Bu eleman iin [J] sabit olarak elde edildi. (94)den 1 / 2 0 0 0 1 [A] = 0 0 0 1 1/ 2 0 1 1 / 2 0 olarak elde edilir. [G] matrisi ise r=s=0 iin elde edildikten sonra, [B]=[A][G]
yardmyla,
Blm 6-3232
0 1/ 4 0 1/ 4 0 1/ 4 0 1 / 4 [B] = 0 1 / 2 0 1 / 2 0 1 / 2 0 1 / 2 bulunur. Elastisite matrisi 1 / 2 1 / 4 1 / 2 1 / 4 1 / 2 1 / 4 1 / 2 1 / 4 ise 1 0.3 0 30 x106 [D] = 0 dir. Buna gre istenen noktadaki gerilmeler, 0.3 1 1 0.09 0 0 0.35
= [66.92 23.08 40.96]T kN / cm 2 olarak hesaplanr.

4.4 Yksek Dereceden Elemanlar
Buraya kadar anlatlan drt dml drtgen eleman iin verilen prosedr daha fazla dm ieren elemanlar iin de geerlidir. Drt dml elemann ekil fonksiyonlar lineer formda olmasna karlk bir kenarnda ikiden fazla dm ieren elemanlarn ekil fonksiyonlar doal olarak daha st dereceden olacaktr. Bu da modellemede daha fazla doruluk salayacaktr. Burada yksek dereceden elemanlar iin yalnzca ekil fonksiyonlar elde edilecek olup dier eleman bilgileri verilen prosedre uygun olarak kolayca elde edilebileceinden ve el ile hesaplamak iin uygun olmadndan burada verilmeyecektir.
Dokuz Dml Drtgen Elemanlar: Sonlu eleman uygulamalarnda dokuz dml
elemanlar geni bir uygulama sahas bulmutur. Elemann doal ve kartezyen koordinatlarndaki durumu ekil 15te verilmitir. Drtgenin herhangi bir kenarn bir boyutlu dml eleman olarak dnelim ve ilk olarak r eksenini gz nne alalm. Buna gre 1, 0 ve 1 koordinatlar srasyla 1, 2 ve 3 olarak numaralandrlm olsun. Bilindii gibi ekil fonksiyonu tanmland dmde 1 dier dmlerde 0 deerini almaldr. Yani, i dmnde Li (r ) = 1 dier dmlerde Li ( r ) = 0 (116)
Buna gre ilk olarak L1i ele alalm. L1, r=0, r=+1 dmlerinde 0 deerini alacandan bir boyutlu elemanda grld zere ekil fonksiyonu L1=c r(1-r) formunda olacaktr. c katsays ekil fonksiyonunun tanmndan 1/2 olarak hesaplanr. Bylece L1=-r(1-r)/2 olarak ilk dmn bir boyuttaki ekil fonksiyonu bulunmu olur. Benzer ekilde ele
Blm 6-3333
s s s=1 7 4 6 r=1 8 r=-1 y x 1 9 L1(s) 5 s=-1 2 3 r L2(s) 8 r=-1 9 6 r r=1 2 1 L1(r) 5 s=-1 L2(r) L3(r) L3(s) 4 s=1 7 3
ekil 15 Dokuz dml drtgen elemann doal ve kartezyen koordinatlardaki grnm
aldmz r ekseni iin ekil fonksiyonlar

L1 (r ) = r (1 r ) r (1 + r ) , L2 (r ) = (1 + r )(1 r ), L3 (r ) = 2 2
(117)
olarak bulunur. s ekseni iinde ayn ilemleri yaparak,

L1 ( s ) = s (1 s ) s (1 + s ) , L2 ( s ) = (1 + s )(1 s ), L3 ( s ) = 2 2
(118)
elde edilir. Dier taraftan iki boyutlu elemann her dmnde (r,s) eklinde iki koordinat tanml olduundan bir boyutta elde edilen bu fonksiyonlarn birbirleriyle koordinat uyumuna gre arplmas aranan ekil fonksiyonlarn verecektir. Bu durumda
N 1 = L1 (r ) L1 ( s) N 5 = L2 (r ) L1 ( s) N 2 = L3 (r ) L1 ( s ) N 8 = L1 (r ) L2 ( s ) N 9 = L2 (r ) L2 ( s ) N 6 = L3 (r ) L2 ( s) N 4 = L1 (r ) L3 ( s ) N 7 = L2 (r ) L3 ( s) N 3 = L3 (r ) L3 ( s)
(119)
elde edilir. arpm sonucunda da Ni ekil fonksiyonlarnn i dmnde 1 dier 8 dmde sfr deerini ald grlr. 9 dml elemanlarn bir avantaj olarak deplasmanlar gibi koordinatlar da yksek dereceden polinomlarla tanmlandndan eri kenarl elemanlar kullanlmas da mmkndr. Bununla beraber kolaylk salamas asndan koordinatlar lineer ekil fonksiyonlar ile deplasmanlar ise burada verilen polinomlarla tanmlamak da mmkn olmaktadr.
Blm 6-3434
Sekiz Dml Drtgen Elemanlar: Btn dmlerin eleman snrlarnda bulunduu
bu elemanlarn 9 dml elemandan fark eleman ortasnda dm tanmlanm olmamasdr (ekil 16). Dolaysyla r=0 ve s=0 eksenleri zerinde 2 er eleman r=1 ve
s=1 eksenleri zerinde de er eleman bulunmaktadr.

s s=1 7 4 6 r=1 8 r=-1 y x 1 5 s=-1 2 1 1+r+s=0 5 s=-1 3 r 8 r=-1 6 r r=1 2 1+r-s=0 s 4 s=1 7
1-r-s=0 3
1-r+s=0
ekil 16 Sekiz dml drtgen elemann doal ve kartezyen koordinatlardaki grnm
lk olarak ke dmlerini ele alalm. N1 iin r=1, s=1 ve r+s=-1 dorular zerinde sfrlanmas gerektii sylenebilir. Bu durumda
N1 = c(1 r )(1 s)(1 + r + s)
(120)
yazlabilir. ekil fonksiyonunun bir gerei olarak N1, 1 dm dndaki dmlerde sfr deerini alacandan c katsays -1/4 olarak hesaplanr. Benzer ekilde ke dmlerinin ekil fonksiyonlar,
N1 = 1 / 4(1 r )(1 s)(1 + r + s ) N 3 = 1 / 4(1 + r )(1 + s )(1 r s)
N 2 = 1 / 4(1 + r )(1 s )(1 r + s ) N 4 = 1 / 4(1 r )(1 + s )(1 + r s )
(121)
olarak hesaplanr. Orta noktalardaki dmler iin ilk olarak N5i ele alalm. Bu ekil fonksiyonu iin, r=1, s=1 ve r=-1 dorular zerinde sfrlanmalar gerektii sylenebilir. Dolaysyla ekil fonksiyonu,
N 5 = c (1 r )(1 s )(1 + r ) = c(1 r 2 )(1 s )
(122)
formunda olmaldr. ekil fonksiyonu artlarndan c=1/2 olarak hesaplanr. Bylece orta dmlerin ekil fonksiyonlar,
Blm 6-3535
N 5 = 1 / 2(1 r 2 )(1 s) N 6 = 1 / 2(1 + r )(1 s 2 ) N 7 = 1 / 2(1 r 2 )(1 + s) N 8 = 1 / 2(1 r )(1 s 2 )

olarak elde edilir.
(123)
Deiken Dm Sayl Eleman: Verilen ekil fonksiyonlarndan grld zere
drtgen elemanlarn ekil fonksiyonlar arasnda bir benzerlik bulunmaktadr. Bundan yararlanarak 4 ile 9 dm arasnda dm saylarna sahip genel bir eleman iin ekil fonksiyonlar bir sistem iinde gelitirilebilir. Tablo 3de bu sistem verilmitir.
Tablo 3. 4 ile 9 dm aras dme sahip drtgen eleman iin ekil fonksiyonlar
N1=1/4(1+r)(1+s) N2=1/4(1-r)(1+s) N3=1/4(1-r)(1-s) N4=1/4(1+r)(1-s) N5=1/2(1-r2)(1+s) N6=1/2(1-s2)(1-r) N7=1/2(1-r2)(1-s) N8=1/2(1-s2)(1+r) N9=1/2(1-r2)(1-s2)
i=5 -1/2N5 -1/2N5
i numaral dm mevcutsa ekleyiniz. i=6 i=7 i=8 -1/2N8 -1/2N6 -1/2N6 -1/2N7 -1/2N7 -1/2N8
i=9 -1/4N9 -1/4N9 -1/4N9 -1/4N9 -1/2N9 -1/2N9 -1/2N9 -1/2N9
rnek: ekilde verilen eleman iin ekil fonksiyonlarn yaznz. s 3 zm: N1=1/4[(1+r)(1+s)-(1-r2)(1+s)]-1/8(1-r2)(1-s2) N2=1/4[(1-r)(1+s)-(1-r2)(1+s)-(1-s2)(1-r)] r 4 -1/8(1-r2)(1-s2) 6 N3=1/4[(1-r)(1-s)-(1-s2)(1-r)]-1/8(1-r2)(1-s2) r=1 N4=1/4(1+r)(1-s)-1/8(1-r2)(1-s2) 7 N5=1/2(1-r2)(1+s)-1/8(1-r2)(1-s2) N6=1/2(1-s2)(1-r)- 1/8(1-r2)(1-s2) N7=1/2(1-r2)(1-s2) 2
1 5 s=-1
Alt Dml gen Elemanlar: Eleman snrlarnda orta noktalarda birer dm
tanmlanmasyla oluurlar (ekil 17). Doal koordinatlardaki izim yardmyla 9 ve 8 dml elemandaki yol izlenerek ekil fonksiyonlar,
N 1 = r (2r 1) N 2 = s(2s 1) N 3 = t (2t 1) N 4 = 4rs N 5 = 4ts N 6 = 4rt
(124)
Blm 6-3636
s=1 5 3 3 r=1/2 6 4 t=1 6 y x 1 t=1/2 1 t=0 r=1 4 2 s=1/2 s=0 5 2 r=0
ekil 17 Alt dml gen elemann kartezyen ve doal koordinatlardaki gsterimi
eklinde elde edilir. Burada t=1-r-s dir. ekil fonksiyonlarnda bulunan kareli ifadeler nedeniyle bu elemana karesel gen eleman da denir. gen elemanda nmerik integral alnrken Gauss noktalar da deiir. En kolay yol eleman merkezinde koordinatlar r=s=t= 1/3 olan ve arlk katsays da olan bir noktal Gauss yaklamn kullanmaktr. Baka Gauss noktalar ve bunlarn arlk fonksiyonlar Tablo 4de verilmitir. Tabloda gensel simetriye uygun olarak oluturulmu deerler verilmitir. Bu simetri nedeniyle Gauss deerleri arasna bir de arpan ifadesi eklenmi olmaktadr. rnein arpann 3 olmas durumunda tabloda Gauss noktas olarak verilen
(2/3, 1/6, 1/6) deerlerine ilaveten simetriyi oluturan dier noktalar da (1/6, 2/3, 1/6) ve (1/6, 1/6, 2/3) koordinatlarnda bulunmaktadr.
Tablo 4. gen in Gauss Nmerik ntegrasyon Deerleri
1 1 r
0 0
f (r , s )drds = Wi f (ri , si )
i =1
Nokta Says Arlk Katsays n Wi 1 3 1/6 1/6 4 -9/32 25/96 6 1/12
arpan 1 3 3 1 3 6
ri 1/3 2/3 1/3 3/5 0.65902762
si 1/3 1/6 1/3 1/5 0.23193336
ti 1/3 1/6 0 1/3 1/5 0.109039
Blm 6-3737
Yksek dereceli izoparametrik elemanlarda arada bulunan dmler mmkn olduunca orta noktaya yakn yerletirilmelidirler. Mmkn olmad durumlarda da ke dlerden en az kenar uzunluunun kadar uzaklkta olmasna dikkat edilmelidir. Aksi halde
[J]nin sfr deer alma ihtimali ortaya kar.

Burada verilen temel admlar kullanlarak ele alnan problemin modellenmesi iin gereken daha yksek dereceden elemanlarn tanmlanmas ve ekil fonksiyonlarnn ortaya konmas mmkndr.
C C ***** GER4 ***** *** 4 DUGUMLU ELEMANLARLA GERILME ANALIZI *** IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 X,TC,PM,NU,U,S,F,D,B,DB,SE,Q,STR,RR,RRT,TT,R REAL*8 STRT,EE0,T,XNI,SJ,SJ1,DELTAA INTEGER*4 NOC,NM,tboy INTEGER*4 MAT,COUNT,EN,ens DIMENSION X(519,2), NOC(464,4), MAT(464), TT(464,4),TI(464,4), + RR(1038), RRT(1038), F(1038), f2(1038), T(1038), S(1038,118), + ATV(235), SJ(1038,118),SJ1(1038,118),COUNT(100), + NU(100), U(100), PM(2,4), TC(10), + D(3,3), STR(3),EE0(3),STRT(3),B(3,8),DB(3,8), + SE(8,8), Q(8), R(8), XNI(4,2), BTD(8,3) CHARACTER*16 FILE1, FILE2, FILE3, FILE4, FILE5 PRINT *, '=======================================' PRINT *, ' by ' PRINT *, ' S. TASGETIREN ' PRINT *, '=======================================' PRINT *, 'GIRDI DOSYASI ' READ '(A)', FILE1 OPEN (UNIT = 10, FILE = FILE1, STATUS = 'OLD') PRINT *, 'kararli hal icin CIKTI DOSYASI' READ '(A)', FILE2 OPEN (UNIT = 11, FILE = FILE2) READ(10,*) NN, NE, ND, NL, NM, NDIM, NEN,NBW PRINT *, 'deplasmanlar icin DOSYA ADI' READ '(A)', FILE3 OPEN (UNIT = 12, FILE = FILE3) PRINT *, 'gerilmeler icin DOSYA ADI' READ '(A)', FILE4 OPEN (UNIT = 13, FILE = FILE4) NQ = 2 * NN nbw=2*nbw ============ DATALAR OKUNUYOR =========== READ (10, *) ((X(I, J), J=1,NDIM), I=1,NN) READ (10, *) ((NOC(I, J), J=1,NEN), I=1,NE) READ (10, *) (MAT(I), I = 1, NE) READ (10, *) (TC(I), C, C,I=1,NM) READ (10, *) (NU(I), U(I), I=1,ND) READ (10, *) (II, F(II), I=1,NL) READ (10, *) (PM(I,1),PM(I,2),PM(I,3),PM(I,4), I=1,NM) READ (10, *) lc,th,basla,deltaa CLOSE(10) IF(LC .EQ. 1) WRITE(11, * ) 'DUZLEM GERILME' IF(LC .EQ. 2) WRITE(11, * ) 'DUZLEM SEKIL DEGISTIRME'
Blm 6-3838
WRITE(11, * )'KALINLIK' WRITE(11, '(F8.4)') TH WRITE(11, * )' NN NE ND NL NM NDIM NEN' WRITE(11, '(7I5)') NN, NE, ND, NL, NM, NDIM, NEN WRITE(11, * )'DUG# X-KOORD. Y-KOORD.' WRITE(11, '(I4,2f15.4)') (I, (X(I,J), J=1,2),I=1,NN) WRITE(11, * )'ELEM# N1 N2 N3 N4 MALZEME#' WRITE(11, '(6I5)') (I,(NOC(I,J),J=1,4),MAT(I),I=1,NE) WRITE(11, * )'SD# TANIMLI DEP.' WRITE(11, '(f8.4,e15.4)')(NU(I), U(I),I=1,ND) WRITE(11, * )'MALZEME# E POISSON ORANI ALFA' WRITE(11,'(I4,E15.4,F8.4,E15.4)')(I,PM(I,1), .PM(I,2),PM(I,3),I=1,NM) PRINT *, 'SICAKLIKLARIN BULUNDUGU DOSYA' READ '(A)', FILE5 OPEN (UNIT = 9, FILE = FILE5, STATUS = 'OLD') do 87 i=1,nq 87 f2(i)=0. DO 88 I=1,NE DO 88 J=1,4 88 TI(I,J)=BASLA C *** sicaklik dongusu *** 4444 CONTINUE JINT=0. JHES=0. READ (9,*) SURE READ (9,*) (T(I), I=1,NN) DO 90 I=1,NE DO 90 J=1,4 90 TT(I,J)=T(NOC(I,J)) DO 122 I=1,NQ F(I)=0. DO 122 J=1,NBW 122 Sj1(I, J) = 0. 1001 DO 120 I = 1, NQ RR(I)=0. RRT(I)=0. JVEC(I)=0. DO 120 J = 1, NBW S(I, J) = 0. Sj(I, J) = 0. 120 CONTINUE DO 121 I=1,8 121 R(I)=0. C ****** GENEL RIJITLIK MATRISI ****** CALL INTEG(XNI) CALL CLEAR_SCREEN@ CALL SET_CURSOR_POS@(10,13) PRINT *, 'sure= ', sure CALL SET_CURSOR_POS@(11,14) PRINT *, 'jhes= ', jhes DO 180 N = 1, NE c DO 179 EN=1,ENS c CALL SET_CURSOR_POS@(15,15) c PRINT *, 'HESABI YAPILAN ELEMAN= ', N TT1=0. TT2=0. deltat=0. DO 181 J=1,4 TT2=TT2+TI(N,J) 181 TT1=TT1+TT(N,J)
Blm 6-3939
DELTAT=(TT1-TT2)/4 CALL DMAT(n,ne,LC,MAT,PM,NM,D,EE0,deltat,tt1) CALL ELSTIF(X,n,ne,nn,NOC,XNI,D,SE,TH,EE0,R) C PRINT *, EE0 IF(JHES.EQ.1) GO TO 1592 C '--- YERLESTIRME ---' DO 170 II = 1, 4 NRT = 2 * (NOC(N, II) - 1) DO 170 IT = 1, 2 NR = NRT + IT I = 2 * (II - 1) + IT DO 170 JJ = 1, 4 NCT = 2 * (NOC(N, JJ) - 1) DO 160 JT = 1, 2 J = 2 * (JJ - 1) + JT NC = NCT + JT - NR + 1 IF(NC .LE. 0) GO TO 160 S(NR, NC) = S(NR, NC) + SE(I, J) 160 CONTINUE 170 CONTINUE c '--- J ICIN YERLESTIRME ---' c 1592 IF(N.NE.COUNT(EN)) GO TO 176 1592 DO 1171 II = 1, 4 NRT = 2 * (NOC(N, II) - 1) DO 1171 IT = 1, 2 NR = NRT + IT I = 2 * (II - 1) + IT DO 1171 JJ = 1, 4 NCT = 2 * (NOC(N, JJ) - 1) DO 1161 JT = 1, 2 J = 2 * (JJ - 1) + JT NC = NCT + JT - NR + 1 IF(NC .LE. 0) GO TO 1161 SJ(NR, NC) = SJ(NR, NC) + SE(I, J) 1161 CONTINUE 1171 CONTINUE c 176 DO 171 J=1,4 DO 171 J=1,4 RR(2*(NOC(N,J))-1)=R(2*J-1) 171 RR(2*(NOC(N,J)))=R(2*J) DO 172 K=1,NQ RRT(K)=RRT(K)+RR(K) 172 RR(K)=0. c 179 CONTINUE 180 CONTINUE IF(JHES.EQ.1) GO TO 999 C '***** SINIR SARTLARINA GORE DUZENLEME *****' DO 182 I=1,NQ 182 F(I)=F(I)+RRT(I) CNST = S(1, 1) * 1000000. DO 190 I = 1, ND N = NU(I) S(N, 1) = S(N, 1) + CNST F(N) = F(N) + CNST * U(I) 190 CONTINUE print *, 'deplasman hesabi' CALL BAND(S, F, NBW, NQ) do 192 iii=1,nq 192 f2(iii)=f2(iii)+f(iii) C *** CIKTILAR YAZILIYOR WRITE(11, * )'kararli hal icin degerler '
Blm 6-4040
WRITE(11, * )'DUG# X-DEPL Y-DEPL' WRITE(11,'(I5,2F15.4)')(I,f2(2*I-1), f2(2*I),I=1,NN) C *** REAKSIYON HESABI *** WRITE(11, * )' SD# REAKSIYON' DO 200 I = 1, ND N = NU(I) KR = CNST * (U(I) - f2(N)) WRITE(11,*) N, KR 200 CONTINUE C *** GERILME HESABI *** WRITE(11, * )'ELEM# SX SY TXY 1 S2 ACI SX->S1' c deplasmanlar yaziliyor 201 WRITE(12,*)sure WRITE(12,'(2F15.4)')(f2(2*I-1), f2(2*I),I=1,NN) WRITE(13, *) sure CALL SET_CURSOR_POS@(20,18) PRINT *, 'GERILME HESABI' X(ARTIM,1)=X(ARTIM,1)+DELTAA DO 310 N = 1, NE c CALL SET_CURSOR_POS@(20,18) c PRINT *, 'GERILME HESAPLANAN ELEMAN', N XI = 0 ETA = 0 TT1=0. TT2=0. deltat=0. DO 1081 J=1,4 c TT2=TT2+TI(N,J) TT2=TT2+basla 1081 TT1=TT1+TT(N,J) DELTAT=(TT1-TT2)/4 CALL DMAT(n,ne,LC,MAT,PM,NM,D,EE0,deltat,tt1) CALL DBMAT(X,n,ne,nn,NOC,XI,ETA,B,DB,BTD,D,DJ,EE0) DO 230 I = 1, 4 IN = 2 * (NOC(N, I) - 1) II = 2 * (I - 1) DO 230 J = 1, 2 Q(II + J) = f2(IN + J) 230 CONTINUE DO 240 I = 1, 3 STR(I) = 0. DO 240 K = 1, 8 STR(I) = STR(I) + DB(I, K) * Q(K) 240 CONTINUE DO 241 I=1,3 STRT(I)=0. DO 241 J=1,3 241 STRT(I)=STRT(I)+D(I,J)*EE0(J) DO 242 I=1,3 242 STR(I)=STR(I)-STRT(I) C *** ASAL GERILMELER *** IF(INT(STR(3)) .NE. 0) GO TO 280 S1 = STR(1) S2 = STR(2) ANG = 0 IF(S1 .GT. S2) GO TO 300 S1 = STR(2) S2 = STR(1) ANG = 90 GO TO 300
S1
Blm 6-4141
280 C = .5 * (STR(1) + STR(2)) KR = SQRT(.25 * (STR(1) - STR(2))**2 + (STR(3))**2) S1 = C + KR S2 = C - KR IF(C .GT. STR(1)) GO TO 290 ANG = 57.29577951 * ATAN(STR(3) / (STR(1) - S2)) GO TO 300 290 ANG = 57.29577951 * ATAN(STR(3) / (S1 - STR(1))) IF(STR(3) .GT. 0) ANG = 90 - ANG IF(STR(3) .LT. 0) ANG = -90 - ANG 300 S3=S1-S2 SVM=SQRT(S1**2-S1*S2+S2**2) IF (sure.LT.500)GO TO 301 WRITE(11,'(I4,6(1X,f10.4))')N,STR(1),STR(2),STR(3),S1,S2,ANG 301 WRITE(13,'(7(1X,f10.4))')STR(1),STR(2),STR(3),S1,S2,S3,SVM 310 CONTINUE DO 89 I=1,NE DO 89 J=1,4 89 TI(I,J)=TT(I,J) IF (sure.LT.500)GO TO 4444 CLOSE (9) CLOSE (11) CLOSE (12) CLOSE (13) CLOSE (14) PRINT *, '----HESAPLAMALAR TAMAMALANDI -----' END SUBROUTINE INTEG(XNI) REAL*8 XNI DIMENSION XNI(4,2) C --- INTEGRASYON NOKTALARI --C = .57735026919 XNI(1, 1) = -C XNI(1, 2) = -C XNI(2, 1) = C XNI(2, 2) = -C XNI(3, 1) = C XNI(3, 2) = C XNI(4, 1) = -C XNI(4, 2) = C RETURN END SUBROUTINE DMAT(n,ne,LC,MAT,PM,NM,D,EE0,deltat,tt1) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 PM,D,EE0 INTEGER*4 MAT,NM DIMENSION MAT(ne), PM(NM, 4), D(3, 3), EE0(3) C ----- D MATRISI----MATN = MAT(N) Ab = PM(MATN, 1) Bc = PM(MATN, 2) PNU = PM(MATN, 3) ALFA=PM(MATN,4) E=Ab-Bc*TT1/4 IF(LC .EQ. 2) GO TO 1520 C *** DUZLEM GERILME *** C1 = E / (1 - PNU*PNU) C2 = C1 * PNU GO TO 1530 C *** DUZLEM SEKIL DEGISTIRME 1520 C = E / ((1 + PNU) * (1 - 2*PNU))
Blm 6-4242
C1 = C * (1 - PNU) C2 = C * PNU ALFA=ALFA*(1+PNU) 1530 C3 = .5 * E / (1 + PNU) D(1, 1) = C1 D(1, 2) = C2 D(1, 3) = 0 D(2, 1) = C2 D(2, 2) = C1 D(2, 3) = 0 D(3, 1) = 0 D(3, 2) = 0 D(3, 3) = C3 EE0(1)=ALFA*DELTAT EE0(2)=ALFA*DELTAT EE0(3)=0. RETURN END SUBROUTINE ELSTIF(X,n,ne,nn,NOC,XNI,D,SE,TH,EE0,R) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 X,D,B,DB,SE,R,EE0,BTD INTEGER*4 NOC DIMENSION X(nn,2),NOC(ne,4),XNI(4,2),D(3,3) DIMENSION SE(8,8),B(3,8),DB(3,8) DIMENSION R(8),EE0(3),BTD(8,3) C SIFIRLAMA DO 1550 I = 1, 8 R(I)=0. DO 1550 J = 1, 8 SE(I, J) = 0. 1550 CONTINUE DO 1580 IP = 1, 4 XI = XNI(IP, 1) ETA = XNI(IP, 2) CALL DBMAT(X,n,ne,nn,NOC,XI,ETA,B,DB,BTD,D,DJ,EE0) DO 1570 I = 1, 8 DO 1570 J = 1, 8 DO 1570 K = 1, 3 SE(I,J) = SE(I,J)+B(K,I)*DB(K,J)*DJ*TH 1570 CONTINUE DO 1571 I=1,8 DO 1571 K=1,3 1571 R(I)=R(I)+BTD(I,K)*EE0(K)*DJ*TH 1580 CONTINUE RETURN END SUBROUTINE DBMAT(X,n,ne,nn,NOC,XI,ETA,B,DB,BTD,D,DJ,EE0) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 X,D,B,DB,BT,BTD,A,G INTEGER*4 NOC DIMENSION X(nn,2),NOC(ne,4),A(3,4),G(4,8) DIMENSION B(3,8),DB(3,8),D(3,3) DIMENSION BT(8,3),BTD(8,3) C ***** DB MATRISI ***** N1 = NOC(N, 1) N2 = NOC(N, 2) N3 = NOC(N, 3) N4 = NOC(N, 4) X1 = X(N1, 1)/3 Y1 = X(N1, 2)/3 X2 = X(N2, 1)/3
Blm 6-4343
1600
1610
1611
1612
1613
Y2 = X(N2, 2)/3 X3 = X(N3, 1)/3 Y3 = X(N3, 2)/3 X4 = X(N4, 1)/3 Y4 = X(N4, 2)/3 TJ11 = ((1 - ETA) * (X2 - X1) + (1 + ETA) TJ12 = ((1 - ETA) * (Y2 - Y1) + (1 + ETA) TJ21 = ((1 - XI) * (X4 - X1) + (1 + XI) * TJ22 = ((1 - XI) * (Y4 - Y1) + (1 + XI) * DJ = TJ11 * TJ22 - TJ12 * TJ21 A(1, 1) = TJ22 / DJ A(2, 1) = 0 A(3, 1) = -TJ21 / DJ A(1, 2) = -TJ12 / DJ A(2, 2) = 0 A(3, 2) = TJ11 / DJ A(1, 3) = 0 A(2, 3) = -TJ21 / DJ A(3, 3) = TJ22 / DJ A(1, 4) = 0 A(2, 4) = TJ11 / DJ A(3, 4) = -TJ12 / DJ DO 1600 I = 1, 4 DO 1600 J = 1, 8 G(I, J) = 0. CONTINUE G(1, 1) = -(1 - ETA) / 4 G(2, 1) = -(1 - XI) / 4 G(3, 2) = -(1 - ETA) / 4 G(4, 2) = -(1 - XI) / 4 G(1, 3) = (1 - ETA) / 4 G(2, 3) = -(1 + XI) / 4 G(3, 4) = (1 - ETA) / 4 G(4, 4) = -(1 + XI) / 4 G(1, 5) = (1 + ETA) / 4 G(2, 5) = (1 + XI) / 4 G(3, 6) = (1 + ETA) / 4 G(4, 6) = (1 + XI) / 4 G(1, 7) = -(1 + ETA) / 4 G(2, 7) = (1 - XI) / 4 G(3, 8) = -(1 + ETA) / 4 G(4, 8) = (1 - XI) / 4 DO 1610 I = 1, 3 DO 1610 J = 1, 8 B(I, J) = 0. DO 1610 K = 1, 4 B(I, J) = B(I, J) + A(I, K) * G(K, J) CONTINUE DO 1611 I=1,8 DO 1611 J=1,3 BT(I,J)=0. DO 1612 I=1,8 DO 1612 J=1,3 BT(I,J)=B(J,I) DO 1613 I=1,8 DO 1613 J=1,3 BTD(I,J)=0. DO 1613 K=1,3 BTD(I,J)=BTD(I,J)+BT(I,K)*D(K,J) DO 1620 I = 1, 3 DO 1620 J = 1, 8
* (X3 * (Y3 (X3 (Y3 -
- X4)) - Y4)) X2)) / Y2)) /
/ 4 / 4 4 4
Blm 6-4444
DB(I, J) = 0. DO 1620 K = 1, 3 DB(I, J) = DB(I, J) + D(I, K) * B(K, J) 1620 CONTINUE RETURN END SUBROUTINE BANDCAR(EV,NP,NBW,TBOY,CAR,F,AYV) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 EV,AYV,F,CAR INTEGER*4 TT,TBOY DIMENSION ev(NP, NBW), AYV(TBOY), f(NP), car(NP) ii = 0 k = 0 DO 19 I=1,TBOY AYV(I)=0. DO 21 I=1,NP CAR(I)=0. do 1 i = 1,NP ii = i if( i .GT. NBW) ii = NBW do 10 j = 1,NBW if( ii .EQ. 0) GOTO 10 if( i .GT. NBW) GOTO 2 AYV(j) = ev(j, ii) if( i .LT. NBW) GOTO 3 AYV(j) = ev(j + i - NBW, ii) ii = ii - 1 CONTINUE do 20 j = 2,NBW if( i .GT. NBW) GOTO 4 k = i + j - 1 AYV(k) = ev(i, j) GOTO 20 AYV(NBW + j - 1) = ev(i, j) CONTINUE do 33 k = 1,2 * NBW - 1 if( i .LE. NBW) Tt = 0 if( k + Tt .GT. NP) GOTO 33 car(i) = car(i) + AYV(k) * f(k + Tt) CONTINUE Tt = Tt + 1 CONTINUE RETURN END
19 21
2 3 10
4 20
33 1
SUBROUTINE BAND(A, B, NBW, N) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 B,A DIMENSION A(N,NBW), B(N) N1 = N - 1 C '*** ELIMINASYON ***' DO 2100 K = 1, N1 NK = N - K + 1 IF(NK .GT. NBW) NK = NBW DO 2100 I = 2, NK C1 = A(K, I) / A(K, 1) I1 = K + I - 1 DO 2000 J = I, NK J1 = J - I + 1 2000 A(I1, J1) = A(I1, J1) - C1 * A(K, J)
Blm 6-4545
2100 B(I1) = B(I1) - C1 * B(K) C *** YERLESTIRME ***' B(N) = B(N) / A(N, 1) DO 2300 KK = 1, N1 K = N - KK C1 = 1 / A(K, 1) B(K) = C1 * B(K) NK = N - K + 1 IF (NK .GT. NBW) NK = NBW DO 2200 J = 2, NK B(K) = B(K) - C1 * A(K, J) * B(K + J - 1) 2200 CONTINUE 2300 CONTINUE RETURN END
Blm 6-4646
YEDNC BLM
EKSENEL SMETRK PROBLEMLER
1. GR
boyutlu eksenel simetriye sahip cisimler ve dnen cisimler ykleme durumu da eksenel simetriye uygun olduu zaman baz basitletirmelerle iki boyutlu problem olarak ele alnabilirler. ekil 1'de grld gibi z ekseni etrafnda epeevre simetri olmas nedeniyle deformasyonlar ve gerilmeler, dnme asndan bamszdrlar. Bu nedenle, problem r-z dzleminde, ekilde grlen alan zerindeki iki boyutlu bir problem olarak ele alnabilir. Kalnlk olarak ta elemann arlk merkezininin evresi alnabilir. Yerekimi kuvvetleri eer z dorultusunda etkiyorsa hesaba katlabilir. Volan benzeri dnel cisimlerdeki merkezka kuvvetleri ktle kuvvetlerine ilave edilerek ele alnr.
2. EKSENEL SMETRK FORMLASYON

Eksenel simetriye sahip bir cisimden alnan hacim eleman (ekil 2) iin potansiyel enerji ifadesi
1 = 2
2 2 2
{ } { }r dAd {u}
T 0 A 0 A
{f}dAd
{u}
0L
{T} dl d {u}i T {P}i (1)

i
z P(epeevre) i L=Snr T (,z
dA Deplasman {u}=[u,w]T

KEST YZEY
ekil 1 Eksenel simetrik problem
d
dV=ddrdz =ddA dz dA D
dV
ekil 2 Eksenel simetrik birim hacim

eklindedir.Burada dl d, elemann yzey alandr. Pi tekil yk ise eksenel simetriyi
salayacak ekilde cismin etrafn epeevre dolanan bir izgisel yktr. ntegrallerdeki btn deikenler'dan bamsz olduundan
= 2
1 { }T { } dA {u}T { f } dA {u}T {T } dl {u}i T {P}i 2 i A L A
(2)
yazlabilir. Buradaki vektrler,
{u} = [u, w]T { f } = [ f r , f z ]T {T } = [Tr , Tz ]T
(3) (4) (5)
eklinde bileke vektrlerdir. ekil deitirmeler ile deplasmanlar arasndaki iliki ekil 3ten
{ }= [
u =
, z , z ,
(6) w z u w + z u
T
olarak elde edilir. Buna gre gerilmeler,
{ }= [ , z , z , ]T
(7)
Blm 7-22
olur. Gerilme ile ekil deitirme arasndaki bant { } = [D]{ } dir. Eksenel simetrik problem iin elastisite matrisi, (4x4) boyutlarnda olup 1 E (1 ) 1 - [D] = (1 + )(1 2 ) 0 1 - eklindedir. Galerkin yaklamnda ise,
2 { }T { ( )}dA 2 { }T { f } dA + 2 { }T {T } dl + { }i T {P}i = 0 (9) L A
1 - 1 0
0 0 1 - 2 2(1 - ) 0
1 -
1 - 0 1
1 -
(8)
olur. Bu denklemde eklindedir.
{ } = [ , z ]T
ve
{ ( )}
z z = + , , , z z
d
u
u+
(+u)d
u dz z
z
w dz z
u+ u dz z
w+
dz w u d
ekil 3 Hacim elemann deformasyonu
w+
w d
Blm 7-33
3. SONLU ELEMAN MODEL

3.1 zoparametrik Eleman Ele alnan zm blgesi ekil 4de gsterildii gibi 4 dml drtgen elemanlara ayrlmtr. Her ne kadar elemanlarn her biri drtgen gibi grnyor ise de eksenel simetrik problemde elemanlar z ekseni etrafnda dnen halka ekilli elemanlardr (ekil 5). rnek olarak verilen modelde 14 eleman ve 24 dm bulunmaktadr. Her dmn serbestlik derecesi 2 olduundan sistemin toplam serbestlik derecesi 48 olur. Eleman bilgilerinin ve sreklilik ifadelerinin elde edilmesinde izoparametrik elemanda anlatlan yolun ayns izlenir. Burada yalnzca x ekseni yerine r, y ekseni yerine de z ekseni alnmakta kalnlk ise elemann merkezden uzaklna bal olarak deimektedir. Dm deplasmanlar vektr,
{q} = [q1 , q 2 , q3 , q 4 , q5 , q6 , q7 , q8 ] olup

T
Eleman
iindeki
noktasnn deplasmanlar ise,
{u} = [u(, z ), w(, z )]T
eklindedir. Deplasmanlar ekil
fonksiyonlar ile {u}=[N]{q} eklinde gsterilebilir. Bu durumda ekil fonksiyonlar matrisi,
N [N ] = 1 0
0 N1
N2 0
0 N2
N3 0
0 N3
N4 0
0 N4
(10)
eklindedir. ekil fonksiyonlar daha nce elde edildii ekilde ksaca

24 13 14 21
18
15
12 9 3 4 1 1 2 2 3 Q2j-1 5 6 Q2j
ekil 4 Eksenel simetrik problemde elemanlara ayrma
Blm 7-44
q8 z
q6 q5
q7 4(4,z4) w (r,z) 1( 1,z1) u q1 3( 3,z3)
q2
q4
q3
2(2,z2)
Alan=A
ekil 5. Eksenek simetrik izoparametrik eleman

Ni = 1 (1 + rri )(1 + ssi ) 4
(11)
olarak yazlabilir. Eleman iindeki herhangi bir noktann koordinat,
= N11 + N 2 2 + N 3 3 + N 4 4
(12) z = N 1 z1 + N 2 z 2 + N 3 z 3 + N 4 z 4 olarak yazlr. Zincir kural ile J yakobiyen matrisi olmak zere matris formunda,
N N r N = [J ] N z s
(13)
elde edilir. Jakobiyen matrisi ise,
r [J ] = s
z r z s
(14)
eklindedir. Buradan koordinat ifadelerinin trevleri alnarak,

J= 1 (1 s )1 + (1 s ) 2 + (1 + s )3 (1 + s ) 4 4 (1 r )1 (1 + r ) 2 + (1 + r )3 + (1 r ) 4 (1 s )z1 + (1 + s )z 2 (1 + s )z 3 (1 + s )z 4 (1 r )z1 (1 + r )z 2 + (1 + r )z 3 + (1 r )z 4
(15a)
Blm 7-55
[J ] =
J 11 J 21
J 12 J 22
(15b)
elde edilir. Buna gre ekil fonksiyonlarnn ve z ye gre trevleri,

N 1 J 22 = J N det J 21 z N J 12 r J 11 N s
(16)
olarak elde edilir. lemlerde koordinatlar gsteren ile ekil fonksiyonlarndaki rnin kartrlmamasna dikkat edilmelidir. Alan ise,
dA= d dz = detJdrds ,
(17)
olarak elde edilir. ekil deitirme ifadesinin bileenlerini elde etmek iin ncelikle dzlem levha probleminin ekil deitirme bileenleri elde edilir. Buna gre,
u 1 = u det J z u J 12 r J 11 u s w 1 = w det J z w J 12 r (18) J 11 w s
J 22 J 21
J 22 J 21
eklinde deplasmanlarn trevleri alndktan sonra ekil deitirme denkleminin bileenleri gz nne alnarak,
J 22 det J 0 [ A] = J 21 det J J 12 det J 0 J 11 det J J 11 det J J 12 det J 0
0 J 21 det J J 22 det J
(19)
eklindeki bir tanmlamayla iki boyutlu problem iin ekil deitirmeler
{ } = [ A] u
u z
w z
(20)
elde edilir. ekil fonksiyonlarnn trevlerini,
Blm 7-66
(1 s) 0 0 (1 s) (1 + r ) 0 0 1 (1 r ) G= (1 s) 0 0 4 (1 s) (1 r ) (1 + r ) 0 0
(1 + s) (1 + r )
0 0
0 0
(1 + s) (1 + r )
(1 + s) (1 r ) 0 0
0 0 (1 + s) (1 r )
(21)
eklinde bir matriste gstererek ekil deitirmeler iin
u z
w = [G ]{q} z
(22)
yazlabilir. Buradan da
[B]=[A][G]
(23)
elde edilir. Buraya kadar elde edilen [B] matrisi koordinat gsterimi dnda iki boyutlu gerilme probleminin izoparametrik eleman kullanlarak incelenmesindeki admlarn aynsdr. Oysa eksenel simetrik problemde ekil deitirme ifadesi (u/) terimini de iermektedir. Bu nedenle elde edilen (3x8) boyutundaki bu matrise
N B+ = 1 (24)
N2
N3
N4
eklinde bir 4. satr eklenir. Eleman Rijitlik Matrisi: Toplam potansiyel enerji ifadesindeki ilk terim ekil deitirme nerjisi ifadsini verir. Bunu bir eleman iin yazarsak,
Ue = 1 T {q} 2 e[ B]T [ D][ B]dA {q} 2
(25)
elde edilir. Parantez iindeki ifade eleman rijitlik matrisini vermektedir. zoprametrik elemanda dA=detJ dr ds olduundan
[k ]e = 2 1 1[ B]T [ D][ B] det Jdrds

1 1
(26)
yazlabilir. [B]nin 4. satr ekil fonksiyonlarnn koordinata blmn (Ni/) ierdiinden ayrca eleman rijitlik matrisi integralinde de bir koordinat terimi ( ) bulunduundan basit bir yaklak zmleme olarak eleman arlk merkezinin koordinat kullanlrsa eleman rijitlik matrisi,
Blm 7-77
[k ]e = 2 1 1 [B ]T [D][B ]det Jdrds

1 1
(27)
olur. st izgili ifadeler eleman arlk merkezinde hesaplanm deerleri gstermektedir. Bununla beraber tm deikenler iin de nmerik integrasyon yaplabilir. 2 eleman arlk merkezinin oluturduu daireyi verir ve grld gibi iki boyutlu problemdeki kalnln yerini almtr. Dnme eksenine yakn yerlerde arlk merkezinin tesbitine dikkat edilmeli ve bu blgelerde daha kk elemanlar kullanlmaldr. Kuvvet Vektrleri: lk olarak ktle kuvvetlerini ele alalm. Potansiyel enerji eitliindeki ktle kuvveti terimi,
{u}
{ f }dV
(28)
dir. {u} = [ N ]{q} ve { f } = f , f z olduu kabulu ile,
]T
almlar ile ve eleman iindeki ktle kuvvetinin sabit
{ f }e
f 1 1 = 2 [ N ]T det Jdr.ds f z 11
(29)
elde edilir. Eleman rijitlik matrisinde olduu gibi ktle kuvveti vektr de nmerik integrasyonla hesaplanr. Daha nce merkezka kuvvetin ktle kuvvetlerine ilave edileceinden bahsedilmiti. Birim hacime gelen kuvvet
2 olarak alnrsa
(=younluk, =eksenel hz), arlk kuvvetlerinin de ilavesiyle dnen tekerdeki ktle

kuvvetleri,
{ f } = [ f
fz ] = 2
T
(30)
olur. Dm deerleri de yukarda verilen nmerik integrasyonla hesaplanr. Yzey Kuvvetleri birim yzey alanna etkiyen kuvvetlerdir. Drtgen elemann 1-2 kenarna {T } = T , Tz
eklinde bir yzey kuvveti etkiyor olsun. Potansiyel enerji
ifadesindeki yzey kuvvet terimi,
2 {u} {T }dl = {q} {T }e

T T e
(31)
Blm 7-88
olarak yazlabilir. Burada {q} = [ q1 , q 2 , q 3 , q 4 ]T ve 1-2 kenarnda doal koordinatlardan
s=1 ve yalnzca r deiken olduundan {T }e = 2
e [N ]{T }dr
0 0
eklindedir. Buradan (32)
{T }e = r l12
{T
Tz
Tz
elde edilir. Yzey yknn deiken olmas durumunda nmerik integrasyon yaplabilir. Tekil kuvvetler elde edilen genel kuvvet vektrne, uyguland serbestlik derecesi dikkate alnarak ilave edilir. 3.2 gen Eleman Dnel iki boyutlu zm blgesi bu kez gen elemanlara blnmektedir. Her bir eleman
-z dzleminde bir gen olup, z ekseni etrafnda genin dnmesiyle elde edilmi bir
halka eklindedir (ekil 6).
z 3(3,z3) w (r,z) 1( 1,z1) u q2 q4 q1 2( 2,z2) q6 q5
q3 Alan=A
ekil 6. Eksenel simetrik gen eleman ekil fonksiyonlar matrisi ve deplasman vektr,
[N ] =
eklindedir.
N1 0 N 2 0 N 3 0 0 N1 0 N 2 0 N3
ekil
{q}= [ q1 , q 2 , q 3 , q 4 , q 5 , q 6 , ]T
N2 = s
ve
(33) olduundan,
fonksiyonlar N 1 = r ,
N3 = 1 r s
deplasmanlar ekil fonksiyonlar ile,
u = rq1 + sq 3 + (1 r s)q 5
(34)
w = rq 2 + sq 4 + (1 r s)q 6
Blm 7-99
eklinde yazlr. Ayn ekilde koordinatlar da,
r = r1 + s 2 + (1 r s )3
(35)
z = rz1 + s z 2 + (1 r s ) z 3
olur. Trev zincir kural ile,
u u r u = [J ] u s z
w w r w = [J ] w z s
(36)
olarak alnr. Jakobiyen matrisi ise,
[J ] = 13
23
z13 z 23
(37)
eklindedir. Burada ij = i -j ve zij = zi -zj notasyonu kullanlmtr. det J= 13 z23 - 23 z13 olup |detJ| = 2Ae olduu daha nceki blmlerde gsterilmiti. Aradmz ifade deplasmanlar koordinatlara gre trevi olduundan ters alma ilemi ile,
u 1 u = [J ] z
w u w r 1 r u ve w = [J ] w s z s
(38)
elde edilir. Jakobiyen matrisinin tersi ise
[J ]1 =
1 det J
z 23 23
z13 . 13
(39)
eklindedir. Buradan ekil deitirmeler,
z 23 (q1 q5 ) z13 (q3 q5 ) det J - 23 (q 2 q6 ) + 13 (q 4 q 6 ) = - (q q det J (q q ) + z (q q ) z (q q ) 5 ) + 13 3 5 23 2 6 13 4 6 23 1 det J N 1 q1 + N 2 q3 + N 3 q5
(40)
Blm 7-1010
Dier taraftan, {}=[B]{q} olduundan, elemann (4x6) boyutundaki ekil deitirmedeplasman ilikileri matrisi,
z 31 z 23 0 0 detJ detJ 32 13 0 0 [B] = det J detJ 32 z 23 z 13 13 det J detJ det J detJ N2 N1 0 0 z 12 det J 0
21
detJ z 12 det J det J N3 0
21
(41)
elde edilir. Grld gibi matris SD elemandan sadece 4. Satr ile deimektedir. Eleman rijitlik matrisi eleman ekil deitirme enerjisi ifadesinden drtgen elemanda izlenen yolla elde edilir. Matris sabit olduundan nmerik integrasyona gerek yoktur. Ortalama yarap, eleman arlk merkezinde N 1 = N 2 = N 3 =
1 olmasndan, 3
1 + 2 + 3
3
(42)
olarak hesaplandktan sonra, [ B ] elemann ktle merkezinde hesaplanm [B] olmak zere eleman rijitlik matrisi
[k ]e = 2 r Ae [B ]T [D][B ]
olarak elde edilir. Elemann alan A e =
(43)
1 det J eklinde hesaplanr. Kalnlk olarak 2
grld gibi eleman arlk merkezinden geen emberin evresi alnmaktadr.

Ktle kuvveti sabit bir vektr olup drtgen elemanda olduu gibi potansiyel enerjideki
ktle kuvveti teriminden,
2 {u}
e
{ f } dA = 2 {f + wf z }r dA
e
= 2 [( N 1 q1 + N 2 q 3 + N 3 q 5 ) f + ( N 1 q 2 + N 2 q 4 + N 3 q6 ) f z ]dA (44)
e
olarak yazlr. Deerleri elemann arlk merkezine gre alarak
Blm 7-1111
2 {u}
e
{ f } dA = {q}T { f }e
(45)
elde edilir. Burada elemann ktle kuvveti,
{ f }e =
2 Ae [ f , f z , f , f z , f , f z ]T 3
(46)
olarak bulunur. Ktle kuvvetlerinin sisteme etkiyen asl yk olarak deerlendirildii durumlarda =N1 1+N2 2+N3 3 eklinde bir tanmlama yaplarak nmerik integrasyona da gidilebilir. Bir rnek olarak z ekseni etrafnda dnen bir dner tekerdeki yk alalm. Birim hacim bana 2 radyal merkezka kuvvetini uygulanyor ve arlk ta z ynnde etki ediyorsa, { f } = 2 ve { f }z = g olmak zere ktle kuvvet vektr,
{ f } = [ f ,
olarak elde edilir.
fz
] = [ w 2 , g ]
T
(47)
Yzey kuvvetlerinde, niform yayl yk bileenleri T ve Tz, elemann 1-2 kenarna etki
ediyor olsun, buradan potansiyel enerji eitliindeki yzey kuvveti
2 {u} {T }dl = {q} {T }e

T T e
(48)
olarak yazlr. Deplasman vektr 4 bileenli olup {q}= [ q1 , q 2 , q 3 , q 4 ]T eklindedir. Bu durumda kuvvet vektr, =N1 1+N2 2 alnarak yaplan nmerik integrasyonla;
a=
+ 2 2 21 + 2 b= 1 eklinde a ve b sabitleri ile, 6 6
{T }e
= 2 l1 2 [ aT r , aT z , bTr , bT z ]T
(49)
elde edilir. l1-2 ykn uyguland kenarn boyu olup l1 2 = (r2 r1 ) 2 + (z 2 z1 ) 2 eklinde hesaplanr.
rnek: ekilde verilen d ap 120 mm ve i ap 80 mm olan uzun bir silindir, kendinden daha uzun rijit bir deliin iine sk geme yerletirilmitir. Silindir 2MPalk bir i basn uygulandnda i aptaki byme ne olur. (E=2x105 MPa, =0.3)
Blm 7-1212
2 MPa
20
80
zm: Prosedrn anlalmas ve sabit eleman matrisleri nedeniyle gen elemanlar kullanlarak ekildeki sonlu eleman modeli elde edilmitir. Silindir uzunluu istenildii gibi alnabilir ise de hesaplama kolayl asndan 10 mm tercih edilmitir.
4
Yaplan hesaplamalar sonucu detJ=200, 1 10 F dolaysyla elemanlarn 2 alanlar 100 mm2 bulunur. 2 3 Bu sonu elemanlarn 40 geometrisinden de 60 grlmektedir. ten basn bir yzey kuvveti olduundan 1-2 kenarna gelen ykn dmlere karlk gelen deerleri, 21l e pi 2 (40)(10)(2) F1 = F2 = = = 2514 N elde edilir. 1-2 kenar z eksenine paralel 2 2 olduundan ortalama yarap hesaplamaya gerek kalmamtr. Elastisite matrisi, 2.69x10 5 1.15x10 5 0 1.15x10 5 5 5 0 1.15x10 5 eklindedir. Dm deplasmanlarn [D] = 1.15x10 2.69x10 5 0 0,77x10 0 0 5 5 0 2.69x10 5 1.15x10 1.15x10 eleman ekil deitirmelerine balayan [B] matrislerinin hesabnda ortalama yaraplar, 1 1 1. eleman iin 1 = (40+40+60)=46.67 mm ve 2. eleman iin 2 = (40+60+60)=53.33 3 3 mm hesaplanarak
1
0 0 0 0.05 0 - 0.05 0 0.1 0 0.1 0 0 B [B ]1 = 0 - 0.05 - 0.1 0 0 0.05 0 0.0071 0 0.0071 0 0.0071
0 0 0.05 0 0 - 0.05 0 0 0 0 0.1 0.1 ]2 = 0 - 0.05 - 0.1 0.05 0.1 0 0.0063 0 0.0063 0 0.0063 0
Elemanlarn gerilme-deplasman matrisleri [D] ile [B]'nin arpmndan hesaplanr.
[ ]
1.15 0.082 1.15 1.43 0 0 1.42 1.15 1.27 1.26 2.69 0.082 2.69 0.657 0.1 0.503 0.385 0.647 2.69 0.49 DB 1 = 104 [DB]2 = 104 0 0.77 0.385 0.77 0 0 0.385 0.385 0.77 0.385 0.91 1.15 0.766 0 0.743 1.15 0.407 1.15 0.384 1.15
T
0.072 1.15 0.072 2.69 0.77 0 0.168 1.15
Eleman rijitlik matrisleri ise 2 Ae [B ] [D ][B ] yi hesaplamak suretiyle
Blm 7-1313
genel SD 3 4 5 6 7 1.13 4.03 2.58 2.34 1.45 1.932 0 2.22 1.69 2.05 0.565 8.45 1.17 7.89 1.93 0.645 1.26 0.645 1.13 2.30 0.24 0.16 5.11 3.46 [k ]1 = 107 [k ] = 107 1.93 7.89 0 2 9.66 2.25 0 sim 0.565 simetrik
genel SD 1
8 0.085 1.69 0 1.29 2.42 2.17 1.05 9.01 2.62 0.241 9.01
olarak hesaplanr. Genel serbestlik dereceleri de dikkate alnarak matrisler birletirildikten sonra 2, 4, 5, 6, 7 ve 8 numaral SDler sabit odluundan genel matriste 4.03 2.34 Q1 2514 eliminasyon yaklamnn uygulanmasyla, 10 7 elde edilir. = 2.34 4.35 Q3 2514 Buradan da Q1 = 0.014 x 10-2 mm ve Q3 = 0.0133 x 10-2 mm olarak hesaplanr. Aslnda ayn kmas gereken bu deplasmanlarn eleman matrislerinin elemann arlk merkezindeki yarapa gre hesaplanmas nedeniyle kk de olsa farkl ktklar grlmektedir.
Gerilme Hesab: Genel deplasman vektr elde edildikten sonra eleman sreklilik bilgileri
yardmyla eleman deplasman vektr oluturulur. Buradan eleman iindeki gerilmeler izoparametrik elemanda nmerik integrasyonla gen elemanda ise sabit matrislerin arplmasyla, { } = [D ][B ]{q} eitlii kullanlarak hesaplanr. 'asal gerilme olup,
r , z , rz gerilmelerine karlk gelen 1 , 2 asal gerilmeleri mohr emberinden

yararlanlarak hesaplanabilir.
rnek: nceki rnekte elde edilen deplasmanlar kullanarak elemanlarn arlk merkezindeki gerilmeleri hesaplaynz. zm: Genel deplasman vektrnden eleman deplasmanlar, T -2 ve T {q}1 = [0.0140, 0, 0.0133, 0, 0, 0] x10 {q}2 = [0.0133, 0, 0, 0, 0, 0] x 10 -2 elde edilir. Daha nce hesaplanan [DB]e ve elemanlara karlk gelen deplasmanlar kullanarak 1 = [166, 58.2, 5.4, 28.4]T x10 -2 MPa 2 = [169.3, 66.9, 0, 54.1]T x10 -2 MPa hesaplanr. 3.3 Scaklk Etkisi
Scaklktaki T kadarlk art 0 kadarlk balang ekil deiikliine sebeb olur. Bu da eksenel simetrik problemlerde,
{ 0 } = [T ,T ,0,T] T
eklindedir. Gerilmeler ise,
(50)
= [D ]( - 0 )
(51)
Blm 7-1414
olup toplam ekil deitirmeyi ifade eder. ekil deitirme enerjisinde bu terim yerletirildiinde toplam potansiyel enerji denkleminde T [D ] 0 terimi ortaya kar. Eleman ekil deitirme-deplasman bantsn kullanarak, gen eleman iin,
2 T [D ] 0 rdA = {q} (2 r Ae [B ] [D ] 0 )
T T A e
(52)
eleman scaklk yk elde edilir. 0 elemandaki ortalama scaklk artna gre hesaplanm eleman arlk merkezindeki balang ekil deiimidir. Yk ifadesi, {}e = 2 r Ae [B ] [D ] 0
T
(53)
olup vektrel olarak, {}e = [1, 2 ,3 ,4 ,5 ,6]T (54)
zoparametrik eleman kullanldnda bu ifadenin iki katl nmerik integralle elde edilecei ve 8x1 boyutlarnda olduu aktr.
4. PROBLEM MODELLENMESI VE SINIR ARTLARI

Eksenel simetrik problemin basit olarak dnen bir yzeye indirgenerek iki boyutlu bir problem olarak ele alndn grdk. Snr artlar da bu yzeyde belirtilmek zorundadr. Problemin dan bamsz olmas evre boyunca olmayan ykleme ve snr artlarnn eksenel simetrik problem olarak ele alnmasn engeller. Yani problemin eksenel simetrik bir problem olabilmesi iin geometri yannda ykleme ve snr artlarnn da eksenel simetrik olmas gerekmektedir. Burada tipik baz problemlerin modellenmsi zerinde durulacaktr.
Basnca Maruz Silindir: ekil 7de i basn uygulanm L uzunluundaki ii bo bir
silindir verilmitir. Silindirin bir ucu rijit bir duvara baldr. Bu problemde sonra i ve d arasnda snrlanm L uzunluundaki dikdrtgen eklindeki blgeyi modellemek gerekmektedir. Duvara sabitlenmi olan utaki dmlerin hareketi z ve r dorultularnda snrlanm olup genel matrislerde bu serbestlik derecelerine karlk gelen elemanlarda dzenleme yaplr.
Blm 7-1515
d
z
d
z
ekil 7 basnca maruz ii bo silindir Sonsuz Uzunluktaki Silindir: ekil 8'de d basnca maruz sonsuz uzunluktaki bir
silindirin modeli verilmitir. Boyuna ekil deiiklii olmad kabul edilerek dzlem ekil deitirme artlar oluturulmu birim uzunluun modellenmesi bu problem iin yeterli olmaktadr. Snr artlar ise ele alnn birim uzunluun d kenarlarndaki dmlerin z dorultusunda hareket etmemesi olarak tanmlanr (rnek olarak zlen problem dardaki rijit silindir dnda bu probleme benzemektedir).
P
d
1
i
z
ekil 8 D basnca maruz sonsuz uzunluktaki silindir Rijit aft zerine Sk Geme: yarap ri uzunluu L olan bir halkann yarap ri+
olan rijit bir aft zerine sk geme yaplmas ekil 9'da verilmitir. Orta dzleme gre simetrik olduu kabul edilirse, bu dzlem z dorultusunda tutulmu olur. Halkann i ksmlarndaki dmler aftn rijit olmas nedeniyle kadarlk bir radyal telenmeye maruz kalacaklarndan bu dmlere karlk gelen genel rijitlik matrisinin diyagonal
Blm 7-1616
elemanlarn byk bir C katsaysnn eklenmesi gerekir. Ayn ekilde yk vektrnn ilgili dmlere karlk gelen elemanlarna da C kadarlk bir kuvvet ilavesi yaplr.
Orta Dzlem
i d
z
i+
ekil 9 Rijit aft zerine sk geme Elastik af zerine Sk Geme: Bu kez de hem aftn hem de halkann elastik olmas
durumunu inceleyelim. Bir elastik manon elastik aft zerinde basn uyguland zaman birbirine temas eden snrda ilgin bir probleme yol aar. ekil 10 birlikte hareket eden ara dmlerin durumu verilmitir. Ara dmleri biri aft dieri halka zerinde bulunan dm iftleri olarak ele alrsak, bu iftlerin deplasmanlar arasnda iftin radyal deplasmanlar Qi ve Qj, olmak zere, Q j Qi = (55)
eklinde ok noktal bir snr art tanmlanabilir. Buradan potansiyel enerji eitliine
1 C (Q j Qi ) 2 eklinde bir terim ilave edilirse buradaki snr art yaklak olarak 2
tanmlanm olur. Daha nce tartlan penalt yaklamndan yola karak
Qj
i j Qi Qj Qi=
ekil 10 Elastik aft zerine elastik halkann sk gemesi
Blm 7-1717
1 1 1 1 1 C(Q j Qi ) 2 = CQi 2 + CQ j 2 C(Qi Q j + Q j Qi ) + CQi CQ j + C 2 (56) 2 2 2 2 2
yazlr. Bu da genel rijitlik matrisi ve yk vektrlerinde
Kii K ji
Kij Kii + C Kij C K + C k + C K jj jj ji
(57)
Fi Fi C F j F j + C
(58)
eklinde yaplan dzenlemelerle tanmlanm olur. Grld gibi sonlu eleman modeli gelitirilirken aft ve halka tek bir geometri olarak ele alnacak ara blgede ise ayn koordinatlara sahip iki dm tanmlanacaktr.
Konik Halka Yay: ekil 11de verilen konik halka ekilli yay (rondela yay) st
kenarndan z eksenine paralel olarak yklenirken alt yzeyi rijit zemin zerinde durmaktadr. Bu yk eksenel dorultuda uygulanmaktadr. Sonlu eleman modeli yaplacak blge kesit olarak verilmitir. Yk-deplasman karakteristikleri ve gerilme dalm kesit yzeyin sonlu elemanlara blnmesi ile bilgisayar yardmyla elde edilebilir. Bu problemde yaydaki deplasmanlar ykle lineer olarak deimez. Yk deplasman erisi ekilde verildii gibidir. Yayn rijitlii geometriye, dolaysyla yay st kenarnn yapt deplasman hareketine gre deiir. Bu nedenle problemin zmnde yk yava yava artrarak uygulama ykne ulamak gerekecektir.
ekil 11. Konik halka yay
Blm 7-1818
Yntem yledir. Verilen geometri iin [K](x) rijitlik matrisi hesaplanr. Buradan F yk artm iin Q deplasmanlar elde edilir.
[K ](x) {Q}= {F }
edilirerek yeni koordinatlar bulunur. x + u x
(59)
Q deplasmanlar, u ve w bileenlerine ayrlarak balang koordinatlarna ilave
(60)
[K] bu yeni geometri iin tekrar hesaplanp yeniden yk artrlrarak yeni deplasmanlar elde edilir. Bu ilem tam yke ulalncaya kadar devam eder. Geometrik nonlineerlie sahip problemlerin zmnde bu metod her zaman uygulanan bir metoddur.
Isl Gerilmeler: ekil 12 yaltlm-rijit bir duvar iine skca yerletirilmi bir elik
manonu gstermektedir. Manondaki T kadarlk scaklk art manonun genlemesine izin verilmediinden dolay gerilmeler olumasna neden olur. Problem simetri eksenine gre L/2 uzunluundaki bir alann modellenmesiyle zlr. Rijit duvar ile temas eden dmler radyal ynde, simetri eksenindeki dmler de eksenel ynde tutulmulardr.
Manon lleri i, d, L Modellenecek Ksm Manon
Rijit, yaltlm duvar
ekil 12. Rijit yuva iindeki manonda sl gerilmeler
Blm 7-1919
SEKZNC BLM
GERLME ANALZNDE BOYUTLU PROBLEMLER
1. GR
Buraya kadar olan blmlerde bir ve iki boyutlu problemler zerinde durulmutu. Aslnda mhendislik problemlerinin bir ou boyutludur. Bir ve iki boyutlu olarak yaplan zmler yeterli dorulukta sonular verdiinden boyuta gre tercih edilmektedir. Bu blmde boyutlu gerilme analizi konusu drt dml gen prizma eleman kullanlarak izah edilecek daha sonra 8 dml kbik elemanlar iin temel ifadeler karlacaktr. boyutlu halde deplasman bileenleri, {u}=[u,v,w]T (1)
dir. Burada u, v ve w srasyla x, y ve z dorultularndaki bileenleri gstermektedir. Gerilme ve ekil deitirmeler ise, {}=[x, y, z, yz, xz, xy]T {}=[x, y, z, yz, xz, xy]T olmaktadr. Gerilme ile ekil deitirmeler arasndaki iliki, {}=[D]{} ile verilir. Burada [D] 6x6 boyutlarnda elastisite matrisidir. (3)
(2)
0 0 0 1 0 0 0 1 E 1 0 0 0 [ D] = 0 0 0 0 .5 0 0 (1 + )(1 2 ) 0 0 0 0 .5 0 0 0 0 0 0 0 .5 0
(4)
ekil deitirmelerle yer deitirmeler arasndaki iliki ise, u v w v w u w u v { } = , , , + , + , + x y z z y z x y x

T
(5)
eklindedir. Ktle ve yzey kuvvet vektrleri bileenli olarak srasyla {f}=[fx,fy,fz]T {T}=[Tx,Ty,Tz]
T
(6)
eklindedir. Potansiyel enerji ve Galerkin yaklamlar nceki blmlerde anlatld ekilde uygulanr.

Tipik bir gen prizmatik eleman ekil 1de verilmitir. Bu eleman 4 yzl eleman olarak da adlandrlr. Her dmde adet serbestlik derecesi bulunmaktadr. Bu durumda eleman deplasman vektr, {q}=[q1, q2, q3, q4, q5, q6, q7, q8, q9, q10, q11, q12]T (7)
dir. i dmne ait deplasmanlar ise 3i-2, 3i-1 ve 3i olarak numaralandrlr. Genel deplasman vektr ise, toplam serbestlik derecesi N olmak zere, {Q}=[Q1, Q2,...........QN]T eklindedir.
3i-1 y 4 x z v 1 (x,y,z) w 2 u 3i i 3 3i-2
(8)
ekil 1 gen prizmatik (4 yzl) eleman
Blm 8-22
Eleman modellemesi iin 4 adet Langrange tipi ekil fonksiyonu seilir. ekil fonksiyonlarnn genel kural nedeniyle ilgili dmde 1 dier dmlerde 0 deerini almas gerekmektedir. ekil 2 de verilen temel eleman alnarak tanmlanan ekil fonksiyonlar, N1=r, N2=s, N3=t, N4=1-r-s olur. Herhangi bir noktadaki deplasmanlar ekil fonksiyonlar yardmyla {u}=[N]{q} olarak yazlr. Burada ekil fonksiyonlar matrisi, N1 0 0 N 2 0 0 N 3 0 0 N 4 0 0 N1 0 0 N 2 0 0 N 3 0 0 N 4 0 0 0 N 0 0 N 0 0 N 0 0 N 1 2 4 3 (10) (9)
[N ] = 0
(11)
eklindedir. zoparametrik gsterim nedeniyle ekil fonksiyonlar ayn zamanda koordinat tanmlamasnda da kullanlabilir. x=N1x1+ N2x2+ N3x3+N4x4 y=N1y1+ N2y2+ N3y3+N4y4 z=N1z1+ N2z2+ N3z3+N4z4 Buradan da xij=xi-xj eklindeki bir tanmlamayla, x=x4+x14r+x24s+x34t y=y4+y14r+y24s+y34t z=z4+z14r+z24s+z34t (13)
(12)
elde edilir. Ksmi trevler iin zincir kural kullanlarak rnein u deplasman bileeni iin,
s 2(0,1,0)
4(0,0,0)
1(1,0,0)
1(0,0,1) t
ekil 2 gen prizmatik (4 yzl) temel eleman

Blm 8-33
u u x x r r u u x = [ J ] [J ] = s s y u x u t t z
y r y s y t
z r z s z t
(14)
elde edilir. te yandan alnan trevler ile Jakobean matrisi x14 y14 z14 y 24 z 24 x y z 34 34 34
[J ] = x24
(15)
olur. Jakobean matrisin determinant ise, det J = x14 ( y 24 z 34 y 34 z 24 ) x 24 ( y14 z 34 y 34 z14 ) + x34 ( y14 z 24 y 24 z14 ) (16) olur. Elemann hacmi, Ve =
0 0 0
1 1 r 1 r s
det Jdrdsdt = det J
0 0 0
1 1 r 1 r s
drdsdt
(17)
dir. ntegrasyon forml,
0 0 0
1 1 r 1 r s
r m s n t k drdsdt =
m!+ n!+ k! (m + n + k + 3)!
(18)
olduundan eleman hacmi,
Ve =
1 6
det J
(19)
olarak elde edilir. [A]=[J]-1 alnrsa, (15),

u u x r u u = [ A] y s u u t z
(20)
olur. Burada,
Blm 8-44
[A] = 1 det J
y 24 z 34 z 24 y 34 y 34 z14 z 34 y14 y14 z 24 z14 y 24 z 24 x34 x 24 z 34 z 34 x14 x34 z14 z14 x 24 x14 z 24 x y y x x y y x x y y x 24 34 34 14 34 14 14 24 14 24 24 34
(21)
eklindedir. ekil deitirme yer deitirme ilikisi, trevler matrisini [B] ile gstermek suretiyle, {}=[B]{q} yazlabilir. Bu durumda [B]
y34 z14 z34 y14 0 0 0 0 y24 z34 z24 y34 z34 x14 x34 z14 z24 x34 x24 z34 0 0 0 0 1 x34 y14 y34 x14 x24 y34 y24 x34 0 0 0 0 [B] = x34 y14 y34 x14 z34 x14 x34 z14 x24 y34 y24 x34 z24 x34 x24 z34 0 0 det J y24 z34 z24 y34 x34 y14 y34 x14 0 0 y34 z14 z34 y14 x24 y34 y24 x34 z24 x34 x24 z34 y24 z34 z24 y34 0 z34 x14 x34 z14 y34 z14 z34 y14 y14 z24 z14 y24 0 0 a 0 0 0 z14 x24 x14 z24 0 0 b 0 a = ( y24 z34 z24 y34 + y34 z14 z34 y14 + y14 z24 z14 y24 ) 0 0 x14 y24 y14 x24 0 0 c b = ( z24 x34 x24 z34 + z34 x14 x34 z14 + z14 x24 x14 z24 ) 0 x14 y24 y14 x24 z14 x24 x14 z24 0 c b c = ( x24 y34 y24 x34 + x34 y14 y34 x14 + x14 y24 y14 x24 ) x14 y24 y14 x24 0 y14 z24 z14 y24 c 0 a z14 x24 x14 z24 y14 z24 z14 y24 0 b a 0
(22)
(23) eklindedir. Grld gibi [B] nin btn elemanlar sabit olup sonuta elemana ait ekil deitirmeler de sabit olarak elde edilecektir. 2.1 Eleman Rijitlik Matrisi ve Yk Vektrleri Toplam potansiyel enerji ifadesinde eleman ekil deitirme enerjisi terimi,
Ue =
1 2
T T T T T 2 2 { } [D]{ }dV = 1 {q} [ B] [ D][ B]{q} dV = 1 {q} Ve [ B] [ D][ B]{q} (24) e e
olarak yazlr. Buradan eleman rijitlik matrisi, [k]e=Ve[B]T[D][B] olarak tanmlanr. Eleman hacmi 1/6 det J olarak daha nce elde edilmitir. Ktle kuvvetleri, (25)
e{u}
{ f }dV = {q}T [ N ]T { f } det Jdrdsdt = {q}T { f }e
(26)
dir. ntegral (20) de verildii ekilde alnrsa, 12x1 boyutundaki yk vektr
Blm 8-55
{ f }e = Ve [ f x , f y , f z , f x ,........... f z ]T
4
(27)
olur. Vefx olarak hesaplanan yk vektr arlk kuvvetinin x bileeni olup q1, q4, q7 ve q10 serbestlik derecelerine eit olarak datlm olmaktadr. Yzey kuvvetleri ise, kuvvetlerin uyguland yzey zerinde hesaplanacaktr. renek olarak 123 dmlerinin oluturduu yzey zerine uygulanan kuvveti ele alalm. Yzey bir gen olup alan da Ae ise, yzey yk vektr
e{u}
{T }dA = {q}T [ N ]T {T }dA = {q}T {T }e

Ae
(28)
olur. ntegrasyondan sonra
{T }e =
Ae [Tx , T y , Tz , Tx , T y , Tz , Tx , T y , Tz ,0,0,0]T 3
(29)
elde edilir. Tekil ykler ilgili serbestlik derecesine gre sistem yk vektrne ilave edildikten sonra genel denklem oluturularak sistemin snr artlar altnda deplasmanlar bulunur.
3. GERLME HESABI
{}=[D]{} ve {}=[B]{q} olduundan gerilmeler dorudan {}=[D][B]{q} (30)
eitliinden bulunabilir. boyutlu durumda asla gerilmelerin hesaplanmas iin (3x3) boyutlu olan gerilme tensrnn invaryantlarndan yararlanlr. Gerilme tensrnn invaryantlar, I1=x+y+z I2=x y +y z + xz2yz2xz2xy I3=x y z+2yzxzxyx2yzy2xzz2xy eklindedir. Buradan
I I12 a= I 2 , b = 2 1 3 3 I1 I 2 I 3 , 3
3
(31)
c=2
a , 3
3 a cos
3b (32) ac
tanmlamasyla asal gerilmeler
Blm 8-66
1 = I1 3 + c cos , 2 = I1 3 + c cos + 2 3 , 3 = I1 3 + c cos + 4 3

olarak bulunur.
(33)
4. ALTI YZL ELEMAN

Alt yzl eleman temel eleman kb eklinde olan bir izoparametrik eleman olup iki boyutlu gerilme analizi problemlerinde verilen 4 dml izoparametrik elemana benzemektedir (ekil 3). Temel eleman zerinde ekil fonksiyonlar,
N i = 1 (1 + rri )(1 + ssi ) + (1 + tt i ) 8
i = 1,.....8
(34)
olarak elde edilir. Burada ri, si ve ti temal eleman zerindeki dm koordinatlarn vermektedir. Kbik elemanda dm numaralamas belirli bir dzende yaplmak zorundadr. Dzensiz yaplan numaralama negatif det J deeri verecektir. Eleman dm deplasmanlar vektrnn 24 eleman bulunmaktadr. {q}=[q1, q2, q3,............ q24]T (35)
i dmne ait ayn ekilde deplasmanlar 3i-2, 3i-1 ve 3i olarak numaralandrlr. Eleman iindeki herhangi bir noktadaki deplasmanlar ekil fonksiyonlar yardmyla
3i-1 s y x z 6 v (x,y,z) w 4 2 3 u 1 t 7 (-1,-1,-1) 5 3i 8 r i 3i-2 (-1,1,-1) (1,1,-1)
(-1,1,1)
ekil 3 Alt yzl eleman ve temel eleman dm koordinatlar
Blm 8-77
u=N1q1+ N2q4+ N3q7+..............+N8q22 v=N1q2+ N2q5+ N3q8+..............+N8q23 w=N1q3+ N2q6+ N3q9+..............+N8q24 eklinde hesaplanr. Koordinatlar da, x=N1x1+ N2x2+ N3x3+N4x4 y=N1y1+ N2y2+ N3y3+N4y4 z=N1z1+ N2z2+ N3z3+N4z4
(36)
(37)
dan bulunur. ki boyutlu problemde izlenen yoldan gidildiinde eleman rijitlik matrisi,
[k ]e = 1 1 1[ B]T [ D][ B] det Jdrdsdt

1 1 1
(38)
olarak elde edilir. ntegrasyon ilemi nmerik integrasyon yntemiyle Gauss yaklamna uygun olarak yaplr.
5. YKSEK DERECEDEN DEKEN DM SAYILI ELEMAN

Burada 8 dmden 20 dme kadar dmlere sahip 6 yzl eleman iin genel ekil fonksiyonlar verilecektir. 20 dml eleman ekil 4 te verilmitir. Buna gre ekil fonksiyonlar,
t 3 z y x 4 15 1 12 8 r 5 17 13 s 9 6 11 7 19 14 18 10 2
20
16
ekil 4 8 den 20 ye kadar dmlere sahip alt yzl eleman
Blm 8-88
N1=n1-(n9+n12+n17)/2 N4=n4-(n11+n12+n20)/2 N7=n7-(n14+n15+n19)/2
N2=n2-(n9+n10+n18)/2 N5=n5-(n13+n16+n17)/2 N8=n8-(n15+n16+n20)/2
N3=n3-(n10+n11+n19)/2 N6=n6-(n13+n14+n18)/2 i=9......20 iin Ni=ni
Eer elemanda herhangi bir i noktas tanmlanmyorsa, ni=0 alnr. Aksi halde, ni=N(r,ri)N(s,si)N(t,ti) eklinde hesaplanr. Ayrca , koordinat deerlerini gstermek zere, koordinat deerlerinin 1 olmas durumunda N(,i)=1/2(1+i), 0 olmas durumunda N(,i)=(1-2) olur. rnein ekil 5de verilen 12 dml eleman iin ekil fonksiyonlar, N1=1/8[(1+r)(1+s)(1+t)-((1-r2)(1+s)(1+t)+ (1-s2)(1+r)(1+t))] N2=1/8[(1-r)(1+s)(1+t)-((1-r2)(1+s)(1+t)+ (1-s2)(1-r)(1+t))] N3=1/8[(1-r)(1-s)(1+t)-((1-s2)(1-r)(1+t)+ (1-r2)(1-s)(1+t))] N4=1/8[(1+r)(1-s)(1+t)-((1-r2)(1-s)(1+t)+ (1-s2)(1+r)(1+t))] N5=1/8(1+r)(1+s)(1-t) N7=1/8(1-r)(1-s)(1-t) N9=1/4(1-r2)(1+s)(1+t) N11=1/4(1-r2)(1-s)(1+t) eklindedir.
t 3 z y x 4 9 1 12 8 r 5 s 6 11 7 10 2
N6=1/8(1-r)(1+s)(1-t) N8=1/8(1+r)(1-s)(1-t) N10=1/4(1-s2)(1-r)(1+t) N12=1/4(1-s2)(1+r)(1+t)
ekil 5 rnek 12 dml eleman
Blm 8-99
6. A OLUTURULMASI
boyutlu problemlerin analizi iin sonlu eleman a oluturulmasnda ve gerekli deerlerin hazrlanmasnda belirli bir yntem izlenmesine ihtiya vardr. nc boyuttaki koordinat deerlerinin ve dm bilgilerinin elde edilmesi, dmn grlmemesi nedeniyle bir ok zorluklar ortaya karr. Bu nedenle balangta bir temel eleman alnarak bunun tekrar eklinde bir a oluturma yoluna gidilmesi nemli kolaylklar getirir. zellikle basit geometriler iin 6 yzl 8 dml elemann temel alnp bunun tekrarlanmas izlenecek iyi bir yntemdir. Dier kb iinde kalan elemanlarn dm numaralar 4 er artrlmak suretiyle kolayca elde edilebilecektir. Kbik bir blge 4 yzl elemanlara iki ekilde ayrlabilir. Bunlardan birinde kb 5 adet 4 yzl elemana ayrlr, elemanlarn drd eit hacimli, biri ise dierlerinin iki kat hacme sahip olur (ekil 6a). kinci yolda ise kb 6 adet eit hacimli elemana ayrlr (ekil 6b). Bu ayrma ilemleri sonunda elde edilen dm bilgileri Tablo 1 de verilmitir. Problem modellemesinde ncelikle kaba bir a yaps oluturulur. Gerekli olan bilgiler; dm koordinatlar, eleman dm numaralar, malzeme bilgileri ve snr artlardr. Balang olarak bir zm yapldktan sonra daha hassas bir a yaps elde edilmek zere yeni elemanlara ayrma ilemlerine geilebilir. Snr artlarnn belirlenmesinde boyutlu problemlerde dzlem iin bir tanmlama gerekebilir. Bir dmn her ynde hareketi snrlanm ise burada tam nokta snr art vardr denilir. Eer dmn bir dorultuda hareketine izin verilmi ise bu durumda da izgisel snr art vardr. te yandan dmn bir dzlem iinde hareketi sz konusu
Tablo 1 Temel 6 yzl elemann 5 ve 6 adet 4 yzl elemana blnmesi 5 Eleman Dmler
Eleman no
4 eleman Dmler 4 6 7 1 3 8
Eleman no
1 1 1 6 6 1
2 3 3 8 8 3
3 2 4 5 7 6
1 1 1 2 1 1 1
2 2 2 7 4 8 7
3 3 7 5 3 7 3
4 7 5 6 7 5 8
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5 6
Blm 8-1010
t 5
8 6 7 1 s
4 2 r t
8 3 (a) 5
7 6 4 1
3 r 2 (b)
ekil 6Temel kbn 4 yzl elemanlara ayrlmas a) 5 adet 4 yzl, b) 6 adet 4 yzl olursa burada dzlemsel snrlama sz konusudur. Nokta snr artnda genel rijitlik matrisinin ilgili serbetlik derecesine karlk gelen diyagonal elelamna byk bir C katsays eklenmekle snr artnn sisteme dahil edildii grlmt. Dm dorultu kosinsleri l,m,n olan bir t dorusu boyunca hareket edebiliyorsa penalt yaklam,
3I 2 3I 1 3I 2 Clm Cl n 3I 2 Cl 3I 1 Cm 2 Cmn 3I Sim Cn 2
(39)
Blm 8-1111
eklindeki bir rijitlik teriminin uygun serbestlik dereceleri ile sistem matrisini eklenmes sonucunu verir. Dzlemsel snr artnda ise dzlemin normali, l,m,n dorultu kosinslerine sahip t dorusu ise, 3I 2 2 3I 2 C (1 l ) 3I 1 3I Sim 3I 1 Clm C (1 m 2 ) 3I Cl n Cmn C (1 n 2 )
(40)
rijitlik teriminin eklenmesi gerekecektir.
Blm 8-1212
DOKUZUNCU BLM
SKALER ALAN PROBLEMLER
1. GR
nceki blmlerde ele alnan problemlerdeki bilinmeyenler, bir vektr alann bileenlerinden olumakta idi. rnein iki boyutlu levhalarda, bilinmeyen deer (2x1) boyutlarndaki deplasman vektrdr. Dier taraftan, scaklk, basn ve ak potansiyeli gibi byklkler doal olarak skaler byklklerdir. ki boyutlu kararl hal s iletimi problemindeki bilinmeyen scaklk alan (T(x,y)) skaler byklklerin en bilinen rneklerinden biridir. Bu blmde sakaler alan problemlerinden olan s iletimi, burulma, sv ak, sznt ve elektrik/manyetik alan problemleri zerinde durulacaktr. Skaler alan problemlerinin en arpc zellii, mhendisliin ve fiziin hemen hemen her dalnda bulunabilmesidir. Bunlar genellikle Genel Helmholtz denklemi olarak bilinen
+ kz + + Q = 0 + ky kx x x y y z z
(1)
denklemin zel halleri olarak karmza kar. Bu denklemde = (x,y,z) aranan alan deikenidir. Tablo 1de genel Helmotz denklemini yardmyla zmlenebilen mhendislik problemleri verilmitir. rnek olarak yalnzca (x,y) dzlemini gz nnde bulundurur ve =T, kx=ky=k, =0 dnmlerini yaparsak, k, sl iletkenlik ve Q da i s kaynan gstermek zere genel denklemi, 2T/x2-2T/y2-Q=0 olarak elde edilir. Bu denklem de iki boyutlu kararl hal s iletimi denklemidir. Matematik olarak Helmotz denklemini kullanarak pek ok alan probleminin sonlu eleman modeli oluturulabilir. Bu modeller daha sonra problemin doasna uygun olarak dzenlenir ve zmler elde edilir. Burada s iletimi ve burulma konular snr artlarnn detayl olarak ele alnabilmesi asndan genie ilenecek dier konular nisbeten ksa tutulacaktr. Temel admlar anlalrsa problem zm de kolaylam olur.
Problem
Is letimi
Burulma Potansiyel ak Sznt ve yeralt ak Elektrik potansiyeli Kanallarda sv ak
Tablo 1. Mhendislikte Karlalan Skaler Alan Problemleri Alan Forml Parametre Snr artlar Deikenleri T=T0 T 2T 2T k. = q0 Termal k 2 + 2 + Q = 0 Scaklk, T n iletkenlik, k y x T k. = h( T T0 ) n 2 2 Gerilme 2 + 2 +2 =0 =0 x fonksiyonu, y
2 2 2 + 2=0 y x 2 2 k . 2 + 2 + Q = 0 y x
Akm fonksiyonu, Hidrolik Hidrolik potansiyeli iletkenlik, k Elektrik Elektrik potansiyeli, u letkenlii, Boyutsuz hz, W
= 0 = 0 . =0 n =y
u=u0 u =0 n W=0
2u x
2
2u = p y 2
+1 = 0
2W 2W 2 + x y 2
2. ISI LETM
Makina tasarmnda scaklk dalmnn belirlenmesi, genellikle malzeme seimi, alma esnasnda normalin dnda scaklk etkisine maruz kalan paralarn tasarm gibi konularda bir ilk adm oluturur. Bu srada da evre artlarnn belirlenmesi, karmak geometrilerin modellenmesi ve en temel sabit zellikleri olan izotrop malzemeden her dorultuda farkl zellikler gsteren kompozit malzemeye kadar ok eitli malzemelerin dikkate alnmas gerekmektedir. Bu noktada elemanlarn hem sl hem de mekanik analizinde benzer yntemlerin kullanlyor olmas nedeniyle sonlu elemanlar metodu byk bir kullanm imkan bulur. Bu blmde genel geili hal s iletimi probleminin sonlu eleman formlasyonu verilecektir. Is transferi bir cisim iinde eitli noktalar arasnda scaklk fark olumasyla bu noktalar arasnda yada cisim ile evresi arasndaki scaklk fark nedeniyle meydana gelir. Termal olarak izotropik ortamda, iki boyutlu s akn ifade eden Fourier kanunu :
Blm 9-22
q x = k
T T , q y = k x y
(2) ortamdaki scaklk alan, qx ve qy; x ve y
eklindedir. Burada T= T(x,y,t) olarak
dorultularndaki s ak, k; s iletim katsays, ve
T T ; de x ve y dorultusundaki , x y
scaklk deiimleridir. Meydana gelen s ak qx ve qy'nin vektrel toplamdr. Denklemlerin sa tarafndaki () iareti snn dk scakla doru transfer olduunu gstermektedir. (1)de =T alnr ve Fourier yasas da uygulanrsa,
q y q z q x + + x y z
T + Q = c t
(3)
elde edilir. Burada ve c malzemeya ait zellikler olup srasyla younluk ve zgl sy t ise zaman gstermektedir. Bu s iletim denklemi olup bir balang ve eitli snr artlarna gre zlr. Balang art olarak iki boyutlu hal iin T ( x, y,0) = T0 ( x, y ) eklinde balang halindeki scaklk dalm olarak ele alnabilir. ekil 1 de gsterilen cisim iin snr artlar ise, srasyla sabit yada zamana ve koordinata gre tanmlanm scaklk, sabit yada zamanla ve konumla deien s ak, tanmla s ak ve nmla s ak eklindedir. Bu artlar aadaki ekilde formle edilir.
ekil 1 ki boyutlu genel s iletimi iin zm blgesi ve snr artlar
Blm 9-33
S1 zerinde S 2 zerinde S 3 zerinde S 4 zerinde
Ts = T1 ( x, y, t ) h(Ts Te ) = q x n x + q y n y q s = q x n x + q y n y (4)
Ts4 q r = q x n x + q y n y
Burada T1 yzey scakl, nx, ny yzeyin dorultu kosinsleri, qs birim alandan tanml s ak, h konveksiyonla s transferi katsays, Te evre scakl, Ts bilinmeyen yzey scakl, Stephan-Boltzman sabiti, ve yzey zellikleri ve qr de birim alandan yaplan radyasyonla s taransferini gstermektedir.
2.1 Sonlu Eleman Formlasyonu
ekil 1'de verilen zm blgesi herbirinde r adet dm bulunan M adet elemana blnr. Bir eleman iindeki scaklk ve scaklk gradyenti ekil fonksiyonlarnn yardmyla,
T ( x, y, t ) = N i ( x, y )Ti (t )
i =1 r
(5)
r N T ( x, y, t ) = i ( x, y )Ti (t ) x i =1 x r N T ( x, y, t ) = i ( x, y )Ti (t ) y i =1 y
(6)
olarak yazlabilir. Matris notasyonu kullanldnda ise,

T ( x, y, t ) = [N ( x, y )]{T (t )} T x ( x, y, t ) = [B ( x, y )]{T (t )} T ( x, y, t ) y
(7)
olur. Burada [N] scaklk interpolasyon matrisi, [B] ise scaklk deiimi interpolasyon matrisi olarak adlandrlr. Ti her dmn scakl {T(t)} de eleman dm scaklklar vektrdr. Burada bir enerji denklemi olan (3) numaral denkleme minumum potansiyel enerji ilkesi uygulanr,
q x q y T x + y Q + c t N i d = 0
(8)
Blm 9-44
ve
q x
q y N i d y
(9)
ksm integre edilerek ifade yeniden yazlrsa,
c t N d x
i
N N q x d = Q.N i .d (q n ).N .dr y q y
i = 1,2,3,.....r (10)
elde edilir. Yzey blgesi her blgede etkili olan snr artlarnn toplam olarak ifade edilebilecei iin, son terim her bir snr art iin ayr integre edilirse,
(q n ).N i .d + q s .N i .d h(T Te ).N i .d
S1 S2 S3
T 4 q r N i .d
S4
i = 1,2,3,.....r
(11)
elde edilir. Sonuta genel denklem ve eleman denklemleri matris formunda,
[C ] T + [[K c ] + [K h ] + [Kr ]]{T }= {Rt }+{RQ }+ {Rq }{Rh }{Rr }

t
(12)
olarak elde edilir. Buradaki matris ve vektrler,
[C ] = .c.{N }.[N ].d
[K c ] = k [B]T .[B].d
[K h ] = h.{N }.[N ].d

S3
[K r ].{T }= .T 4 .{N }.d

S4
{RT } = (q n ){.N }.d

S1
{R } = Q{N }.d
Q
{R } = q.{N }.d
q S2
{Rh } = hT .{N }.d

S3
{Rr } = . q.{N }.d

S4
eklindedir. Verilen her bir ifade srasyla u ekilde tanmlanr. [C]:eleman kapasitans matrisi, [Kc], [Kh] ve [Kr]: eleman iletim matrisleri (iletim, tanm ve nm). Tanm ve nm matrisleri yalnzca yzeyi ilgili snr artna maruz elemanlar iin hesaplanr. {RT}, {RQ}, {Rq}, {Rh} ve {Rr}: tanml dm scakl, i s kayna, tanml yzey s ak, yzey tanm ve nmdan kaynaklanan sl yk vektrleri. Elde edilen bu genel ifade ele alnan problemin durumuna gre eitli ekillerde dzenlenebilir. Bunlardan en ok karlalan 4 rnek aada verilmitir.
Blm 9-55
Lineer kararl hal s iletimi:
[[K c ] + [K h ]].{T } = {RQ }+ {Rq} + {Rh }
(13)
Lineer geili hal s iletimi:
[C ] dT + [[K c ] + [K h (t )]].{T (t )} = {RQ }+ {Rq} + {Rh }

dt
(14)
Nonlineer kararl hal:
[[K c (T )] + [K h (T )]+ [K r (T )]].{T } = {RQ (T )}+ {Rq (T )} + {Rh (T )} + {Rr (T )}
(15)
Nonlineer geili hal:
[C (T )] dT [[K c (T )] + [K h (T , t )]+[K r (T )]].{T (t )} = {RQ (T , t )} dt + {Rq(T , t )} + {Rh (T , t )} + {Rr (T , t )}
(16)
rnek olarak suyla soutulan bir ubuun orta dzlemindeki scaklk dalmnn zamanla deiimini aratralm. Problem tanm snr artna maruz iki boyutlu geili hal s iletimi problemidir (14). Problemde i s kayna ve d s yk olmadndan ilgili yk vektrlerini kaldrrsak (14),
[C ] dT + [[K c ] + [K h (t )]] {T (t )} = {Rh (t )}

dt
eklinde dzenlenebilir. Trev sonlu farklar yaklam ve metodu ile,
(17)
[[K c ] + [K h ]] +
1 [C ]{T }n +1 = (1 )[[K c ] + [K h ]] + 1 [C ]{T }n t t + (1 ){R}n + {R}n +1
(18)
eklinde ifade edilir. Ksa gsterimde ise,
[K ]{T }
n +1
= R
{}
n +1
(19)
eklini alr. nn seimi farkl algoritmalar verir. Buna gre, =0 alndnda ileri farklar (forward difference) metodu, =1/2 alndnda Crank-Nicolson metodu, =2/3 alndnda Galerkin metodu ve =1 alndnda ise geri farklar (backward difference) metodu seilmi olur. Her metodun avantaj ve dezavantajlar olmakla birlikte ileri farklar metodu dnda zaman aralnn ok byk olmad durumlarda kararl sonular alnrken, =0 alndnda mutlaka kritik bir deerin altnda kalmak gerekmektedir. Bu deer genel olarak
Blm 9-66
t kr = 2 eklinde verilir. Burada m the maksimum sistem zdeeridir. Sistem m

zdeerini hesaplamadan yaklak bir zaman aral hesab ise t kr = c 2 ad 2 ile k verilmektedir. Burada d en kk eleman genilii, a ise 3 ile 5 arasnda seilecek bir katsaydr. Bundan sonra eleman ekil fonksiyonlarnn elde edilmesi, snr artlarnn uygulanma pratii ve eitli zel problemlerin zm yntemlerinin verilmesi asndan temel problemlerden balayarak detayl bir inceleme yaplacaktr.
2.2 Bir Boyutlu Is letimi
Dzgn bir s retiminin olduu dz bir duvardaki s iletimini dnelim. (ekil 2). A s ak dorultusuna dik bir alan, Q (W/m3) birim hacminde retilen s olsun. Is retimine rnek olarak R direncine sahip bir kablodan I akmnn gemesiyle V hacminde oluan Q=I2.R/V verilebilir.
Kontrol Hacmi
Duvar
Is Ak
(QAdx) qA
[q+(dq/dx)dx].A
dx
ekil 2. Bir boyutlu s iletimi
ekil 2de verilen hacim iin kan snn, hacme giren ve hacim iinde retilen sya eit olmas gerektiinden hareketle,
dq qA + QA.dx = q + dx A dx
(20)
yazlabilir. Her iki taraftaki qA birbirini gtreceinden,
Blm 9-77
Q=
dq dx
(21)
elde edilir. Fourier denklemi yerine konursa

d dT k +Q=0 dx dx
(22)
olarak bir boyutlu kararl hal s iletim denklemi elde edilmi olur. Q pozitif olduunda kaynak, negatif olduunda ise kuyu olarak adlandrlr. Is iletim katsays (k), genellikle xin fonksiyonudur. Denklem snr artlarna bal olarak zlr (ekil 1).
Bir Boyutlu Eleman: Burada, lineer ekil fonksiyonlarna sahip iki dml elemanlar ele
alnmtr. Bir boyutlu problemler incelenirken anlatlan 3 dml quadratik elemanlar iin de burada izlenen yntemle gerekli ifadeler elde edilebilir. ekilde verildii gibi problemi x koordinatnda ele alp eitli noktalardaki bilinmeyenler olarak da Tyi tanmlarsak, e eleman zerindeki herhangi bir noktadaki scaklk ekil fonksiyonlar yardmyla, T(r) = N1.T1 + N2.T2 = [N].{T}e (23)
yazlabilir. Burada N1=(1-r)/2, N2 = (1+r)/2 dir. r 1 ile +1 aralnda deiir. [N]=[N1, N2] ve {T}e= [T1.T2]T dir. Dier taraftan, r = olduundan zincir kural ile,
2 dN dT dT dr = . . {T }e = dx dr dx x 2 x1 dr 2 2 ( x x1 ) 1 ve dr = dx x 2 x1 x 2 x1
(24)

dT = [ B ]{T }e dx
(25)
olur. Burada scaklk deiimi interpolasyon matrisi olan [B]
[B ] =
1 [ 1,1] x2 x1
(26)
Blm 9-88
N1 =
1 r 2
Ni
N2 =
1+ r 2
1 r
T1 = T0
L q = h.(TL-T)
1 x -1
T
e 0
+1
T=N1.T1+N2.T2 T1
T2
r
1
ekil 3. zm blgesinin sonlu eleman modeli ve lineer elemann ekil fonksiyonlar
olarak elde edilir. ekildeki tanml scaklk ve konveksiyon snr artlar altnda enerjinin minimizasyonu yaplacaktr. Buna gre bir boyutlu s iletimi denklemi 1 dT 1 2 T = k dx QTdx + h(TL T ) 2 dx 2 0 0 yazlr. T(x=0)=T0, Q=Q0, k=ke alarak ve ekil fonksiyonlarn da devreye koyarak,
r = 1 {T }T k e l e e 2 2 Qe l e 1 T 2 [B] [B ]dr {T }e [N ].dr .{T }e + h(TL T ) 2
1 1
(27)
(28)
elde edilir. Buradan eleman iletkenlik matrisi ve sl yk vektrlerini,
[k ]e
k .l = e e 2
Q .l = e e 2
+1 1
ke 1 T [B] .[B]dr = le 1
1 1
(29)
{R }
Q
[N ].dr =
Qe .l e 2
1 1
(30)
olarak elde ederiz. Genel rijitlik matrisi ve genel yk vektr daha nceki blmlerde olduu gibi eleman sreklilik bilgileri yardmyla, eleman matris ve vektrlerinin toplanmas ile oluturulur. Enerji denklemindeki son terim alr ve baz matris ilemleri yaplrsa,
Blm 9-99
1 {T }L h{T }L (hT ){T }L + 1 hT 2 2 2
(31)
olarak yazlabilir. 1/2hT2 sabit olduundan minimizasyonda darda kalr. Bylece konveksiyon snr art da genel rijitlik matrisinin (L,L) elemanna h eklenmesi ve yk vektrnn (L) elemanna da hT eklenmesiyle ileme katlm olur. En son olarak olarak sabit scaklk snr artlar (T1=T0) da daha nceki blmlerde 0dan farkl olarak belirlenmi deplasman snr artnda olduu gibi rijitlik matrisinin ilgili diyagonaline byk bir C says, yk vektrne de CT0 yk eklenmesiyle ileme alnm olur.
K 1L T1 ( R1 + CT0 ) ( K 11 + C ) K 12 .................... K 21 K 22 .................... K 2 L T2 R2 . . . . . . . . . . . .. = . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . K. K L1 .................... ( K LL + h) TL ( R L + hT ) L1
(32)
rnek: ekilde verilen tabakadan oluan duvarda d scaklk T0=20C olup duvarn i yzeyi konveksiyona maruzdur (Too=800C ve h=25W/m2C). Duvardaki scaklk dalmn hesaplaynz. zm: 3 elemandan oluan bir sonlu eleman modeli oluturulmutur. Eleman iletkenlik matrisileri, 1 [k ]1 = 20 1 1 T0 = 20C 1 k2 k3 k1 0 .3 k1 = 20 W/mC 1 h,T [k ]2 = 30 1 1 1 k2 = 30 W/mC 0.15 0.15m 0.15m 0.3 m k3 = 50 W/mC 50 1 1 [k ]3 = h = 25 W/mC 0.15 1 1
T = 800C
T1 1
T2 2
T3 3
T4
olarak elde edilir. Genel matris ise,
0 0 1 1 0 1.375 1 0 4 3 0 1 4 3 0 1 [K ] = 66.7 0 3 8 5 [K ] = 66.7 0 3 8 5 0 0 0 5 5 0 5 5 (1 numaral dmde konveksiyon olduundan, h=25 sabitinde [K]nn (1,1) elemanna ilave edildi.) Problemde s retimi olmadndan yk vektr sadece konveksiyon teriminden oluur.
Blm 9-1010
{R}=[25x800, 0, 0, 0]T. T4=20C snr art da penalt yaklam uygulanarak (C=8*66.7*104 alnarak),
0 T1 25x800 1,375 1 0 1 0 4 3 0 T2 = 6,67 eklinde uygulanr. 0 0 3 8 5 T3 0 0 5 80005 T4 10672 x10 4
Buradan scaklk vektr, {T}=[304.6,119.0,57.1,20.0]TC olarak bulunur. T4=20C snr art eliminasyon yaklamyla da uygulanabilir. [K]dan 4. Satr ve stun silinir ve yk vektr de Ri=Ri-(Ki,p1a1+Ki,p2a2+ ..... + Kn,prar) eklinde dzenlenerek
1,375 1 0 T1 66,7 1 4 3 T2 = 0 3 8 T3 25x800 0 elde edildikten sonra scaklk vektr 0 + 6670
[T1,T2,T3]=[304.6,119.0,57.1]C olarak bulunur.

Tanml s ak snr art: Belirli fiziksel durumlar,
(x=0) da
q=q0
(33)
eklinde snr art olarak modellenebilir. Burada q0 snrda belirlenmi s akdr. q=0 ise yzey tamamen izole edilmitir. Yzeye temas eden herhangi bir s kayna olmas durumunda q0 sfrdan farkl deer alr. Burada dikkat edilmesi gereken nemli bir husus snn zm blgesine girmesi durumunda negatif deer almasdr. Bu snr art yk vektrne tanml s deerinin dorudan ilave edilmesi eklinde tatbik edilir. Sonu olarak, q 0 0 [K ]{T } = {R} + .. 0 elde edilir. Burada snn dardan cismin iine doru olduu kabul edilmitir.
Zorlanm ve Doal Snr artlar: Buradaki problemde alan deikenlerine bal olarak
(34)
verilen (T=T0 benzeri) snr artlar zorlanm snr artlar olarak adlandrlr. Buna karlk
q(x=0)=q0 veya k(dT/dx)(x=0)=q0 eklinde alan deikeninin trevine bal olarak verilen
snr artlar ise doal snr artlar olarak adlandrlr. q=q0=0 olarak verilen bir snr
Blm 9-1111
artnda denklemlerde herhangi bir dzeltmeye gerek yoktur. Bu snr art kendiliinden salanr.
rnek: k=0.8 W/mC olan byk bir levhada 4000 W/m3 lk bir s kayna bulunmaktadr. Levhann kalnl 25 cm olup d yzeyi (h= 20 W/m2C ve Too= 30 oC) konveksiyona maruzdur. Levha boyunca scaklk dalmn belirleyiniz. zm: Problem tabakann ortasndan geen dzleme Q=4000 W/m3 gre simetriktir. ki elemanl bir sonlu eleman modeli oluturularak q=0 zlr. Simetri ekseninden 1 2 3 6.25 sol tarafa s ak 6.25 h ,T olmayacandan bu dmde snr art olarak q=0 alnr. k=0,8 W/mC, h=20 W/mC, T=30 C (k/l=0.8/0.625=12.8 dir.) 12.8 12.8 0 12.8 eklindedir. Sistemin genel iletim matrisi [K ] = 12.8 25.6 0 12.8 (12.8 + 20) T Yk vektr ise, {R} = [125, 250, (125+20x30)] olarak elde edilir. [K]{T}={R} denklem takmnn zmnden {T}=[94.0, 84.3, 55.0 ]T 0C elde edilir.
Simetri ekseni
2.3 nce Kanatklarda Is Transferi
Is transferi yzeyini artrmak iin herhangi bir yapya ilave edilen ince levhalar kanatk olarak adlandrlr. Hava ile soutulan motorsiklet motorunun d yzeyinde kanatklarn rneini grmek mmkndr. Burada silindir zerindeki kanatklar sy hzl bir ekilde konveksiyon yoluyla ortama aktarr ve motor silindiri bu ekilde soutulmu olur. Burada ince filmlerde meydana gelen s transferinin sonlu elemanlarla modellenmesi zerinde durulacaktr (ekil 4). Tek bir kanatk ele alalm (ekil 5). Problem, kanatn genilii boyuna gre fazla olduundan kanatn derinliine doru yaylan s ihmal edilirse, yan yzeylerden konveksiyonla meydan gelen s ak dnda tek boyutlu bir problem olarak ele alnabilir. Bu durumda kanatktan konveksiyonla meydana gelen s kayb,
Q= ( P. dx ) h( T T ) Ph = (T T ) Ac dx Ac
(35)
Blm 9-1212
Is Yaylmas
olarak yazlabilir. Burada P, kanatn evresi ve Ac de kesit alandr. Bylece, kanatn dibinde sabit scaklk snr art (T=T0), ucunda da alan ok kk olduundan q=0 snr art kabul edilerek, bir boyutlu s iletimi denklemindeki s kayna ifadesi yerine konveksiyon s kayb yazlrsa,
d dT Ph (T T ) = 0 k. dx dx Ac
elde edilir.
Scak Ortam
ekil 4 nce dikdrtgen kanatlardan olumu bir dzen
(36)
T=T0
Konveksiyon Is Kayb
q=0 Kanatk kalnl=t Kanatk evresi P=2(w+t) Kanatk Kesiti Ac=wt Scak Ortam
dx L
x x
ekil 5. nce dikdrtgen kanatktaki s ak
Blm 9-1313
Sonlu Eleman Modeli: Galerkin Yaklam : Galerkin yaklam minimize edilecek bir
fonksiyonel aratrlmasna gerek olmad iin baz nemli avantajlar salar. Bu nedenle ince kanatklar iin eleman matrisleri elde edilirken bu yaklamdan hareket edilecektir.
(x), T ile ayn temelde, (0)=0 artn salayan herhangi bir fonksiyonu olsun, Galerkin
yaklam
d dT Ph (T T ).dx = 0 k. dx dx Ac
(37)
olmasn gerektirir. lk terimin ksmi integrasyonu ile,

dT L d dT Ph Ph k k. . dx Tdx + Ac T dx = 0 dx 0 0 dx dx Ac 0 0
L L L
(38)
(0) = 0 ve k(L)[dT(L)/dx] = 0 artlar kullanlp izoparametrik eitlikler yazlarak

dx = le dr 2
{T}=[N]{T}e {}=[N]{}
dT = [ B ]{T }e dx d = [ B ]{ } dx
genel denklem
k .l { } e e T 2 e
+1 1
Ph T T T [B ] [B ]dr {T }e { } [N ] [N ]dr{T }e Ac
1
+1
PhT + Ac
{ }
de T [N ] dr = 0 2 1
+1
(39)
olarak elde edilir. Buradan konveksiyon iletim matrisi,
[K h ] =
Ph l e . Ac 2
+1 1
Ph l e 2 T [N ] [N ]dr = Ae . 6 1
1 = hl e 2 2 3t 1
1 2
(40)
olarak elde edilir. Konveksiyon yk vektr ise,
{Rh } = Ph T le [N ]T .dr = P.h.T . le

Ac 2
1
Ac
1 1 {}= h.Tt .l {} 1 1 2
e
(41)
dir. Bylece izoparametrik olarak yazlm denklem
{ }T ([K ] + [K h ]){T }e + { }T {Rh } = 0

e e
(42)
olarak indirgenir. Bu da genel denklemi verecek ekilde toplanarak
Blm 9-1414
{ }T ([K ] + [K h ]) + { }T {R} = 0
(43)
elde edilir. Bu denklem tm {}ler 1=0 artn salad srece geerlidir. T1=T0 eklinde verilebilecek tanml scaklk snr art [K]ij = ([K]+[Kh])ij eklinde sistem iletim matrisi elde edildikten ve varsa dier sl ykler de yk vektrnde hesaba katldktan sonra genel denklemde,
K 22 K 32 . . . K L2
K 23 K 33 . . . K L2
.......... ..........
..........
K 2 L T2 K 21T0 K 31T0 T3 K 3L . . . . = {R} . . . . . K LL TL K L1T0
(44)
eklinde bir dzenleme yaplarak eliminasyon yaklamyla hesaba katlm olur. Baka trden snr artlar da daha nce gsterildii ekilde ileme alnr.
rnek: 0.1 mm kalnlnda, 10 cm uzunluunda, iletkenlii k = 360 W/mC olan bir kanatk, scakl 235C olan bir duvar zerindedir. h = 9 W/m2 C lik konveksiyon katsays ile 20C scaklndaki havaya transfer edilen snn miktarn ve scaklk dalmn belirleyiniz. Duvar Kanatn geniliini 1m o T=235 C alnz. zm: Kanatn ucunun 1 3 2 4 izole edildiini kabul edelim. zole edilmi ekildeki gibi elemanl bir 3.33x3=10cm u q=0 sonlu eleman modeli 2 oluturduktan sonra genel t=0.1cm, w=1m, k=360 W/mC h = 9W/m C, T = 20C denklemler
360 3.33 x10 2 2 1 0 9 x3.33 x10 2 1 2 1 + 3 x103 0 1 1 4 1 0 T2 9 x 20 x3.33 x10 2 1 4 1 T3 = 10 3 0 1 2 T 4 2 360 x 235 2 2 1 3.33 x10 1 0 0
olarak yazlr. Buradan [T2,T3,T4] = [211.7,197.0,192.2]C elde edilir. Kanatktan meydana gelen toplam s kayb elemanlardan meydana helen s kayplarnn toplanmas ( H = H e ) eklinde hesaplanr. Her eleman iindeki kayp He = h(Tor Too) Ay dir. Eleman yzey alan Ay = 2x(1x0.0333)m2 olup Tor, eleman iindeki ortalama scakl gsterir. Buna gre H = 333 W/m bulunur.
2.4 ki Boyutlu Kararl Hal Is letimi
e
nceki blmde elde edilen iki boyutlu kararl hal s iletimi denklemi iin bu blmde eleman matrisleri ve yk vektrleri elde edilecektir. Bunun iinde sabit matrislere sahip
Blm 9-1515
olmas nedeniyle lineer gen eleman ele alnacaktr. Benzer yntemlerle dier elemanlar iin de gerekli matrisler elde edilebilir.
gen Eleman: Is iletimi probleminde aranan alan deikeni yalnzca skalar bir byklk
olan scaklk (T) olduundan dmlerdeki serbestlik derecesi bir olarak deerlendirilebilir (ekil 5). x, y dzleminde verilen sabit uzunlua sahip bir gen eleman iindeki scaklk alan, {T} = N1T1 + N2T2 + N3T3 veya matris formunda {T} = [N]{T}e (46) (45)
olarak yazlabilir. Burada [N] = [r, s, 1-r-s] eklinde verilen eleman ekil fonksiyonlardr. {T}e = [T1, T2, T3]T eklindedir. Koordinatlar da ayn ekilde x = N1x1 + N2x2 + N3x3 yazlr. Zincir kural, y = N1y1 + N2y2 + N3y3 (47)
T T x T y T T x T y = . + . , = . + . r x r y r s x s y s
olduundan scaklk gradyan matris formunda
T T x r T = [J ] T y s
(48)
(49)
elde edilir. [J] ise,

x13 J= x 23 y13 y 23
(50)
dir. Burada xij = xi - xj, yij = yi - yj ve |detJ| = 2Ae olduunu biliyoruz. Aradmz scakln global koordinatlara gre trevi olduundan, ters alma ilemi ile
T T x r 1 y 23 T = [J ] T = x det J 23 y s
y13 1 0 1 {T } x13 0 1 1 e
(51)
Blm 9-1616
elde edilir. Bu da,

T x T = [B ]{T }e y
(52)
yazlabilir. Burada
[B ] =
1 y 23 det J x 23
y13 x13
1 y 23 ( y13 y 23 ) = ( x 23 x13 ) det J x32
y 31 x13
y12 x 21
(53)
eklindedir. Trevlerin karelerinin alnmasyla,

T T T T x T + = . T x y x y y
2 2
(54)
= {T }e [B ] [B ]{T }e
T T
(55)
elde edilir.
Eleman denklemleri: ki boyutlu kararl hal s iletimi denklemi,
T T k. + k. + Q = 0 x x y y
(56)
dir. ekil 1de verilen sabit scaklk (T = T0) sabit s ak (qn = q0) ve konveksiyon (qn=h(T-Too) ) snr artlarn gz nne alarak zm iin
2 2 T 1 1 T T = k . + k 2QT .dA + q0Tds + h(T T ) 2 ds y 2 2 A x s2 s3
(57)
fonksiyoneli minimize edilir. zmn sabit scaklk snr artn da salamas gereklidir. lk terim,
2 2 T 1 T 1 T T k. x + k. y dA = 2 k.{T }e [B] [B]{T }e dA 2 A e 1 T T = {T }e k e Ae [B ] [B ]{T }e e 2
(58)
Blm 9-1717
olarak yazlabilir. Burada eleman iletim matrisi [k ]e = ke Ae [B ] [B ] olarak tarif edildikten

T
sonra genel iletkenlik matrisi [K] eleman iletkenlik matrislerinin toplanmasyla elde edilir. kinci terim olan s kaynan ele alalm. Eleman iinde farkl s kayna bulunabilir. lk olarak s kaynann eleman iinde sabit s yaydn kabul edelim (Q=Q0). Bu durumda, QTdA = Qe [N ].dA {T }e = {RQ } {T }e
T e e e e
(59)
elde edilir.
N dA = A
i e
/ 3 olduundan eleman s yk vektr
{RQ } = Qe3Ae [1,1,1]T
(60)
olarak elde edilir. Buradan eleman iinde sabit olarak retilen snn dme eit olarak datld anlalr. kinci durum olarak Qnun eleman iinde lineer olarak dalm gsterdiini dnelim. {Q}= [Q1,Q2,Q3]T eklinde dm deerleri yazlabileceinden ekil fonksiyonlar yardmyla,
{Q(r , s)} = [N ]{Q}e

yazlr. Enerji eitliinde yerine konduunda ( e QTdA ) eleman yk vektr,
e
(61)
{R } = A [(2Q 12
e Q
+ Q2 + Q3 ), (Q1 + 2Q2 + Q3 ), (Q1 + Q2 + 2Q3 )]
(62)
olarak elde edilir. Son olarak snn scak su kanal veya elektrik teli gibi eleman iinden geen bir kaynak ile retilmi olduunu dnelim. Bu tr kaynaklar noktasal (tekil) kaynak olarak adlandrlr. Q0 eleman iinde (r0,s0) koordinatnda bulunan tekil kaynak olsun. Byle bir s kaynan modele koymann en kolay yolu elemanlara ayrrken bu noktada bir dm tanmlamaktr. Bylece Q0 dorudan yk vektrne ilave edilebilir. Buna ramen kaynak eleman iinde herhangi bir (r0,s0) noktasnda ise bunun eleman dmlerine datlmas,
QTdA = {Q0 }{T0 } = {Q0 }{N (r0 , s0 )}{T }e = {RQ } {T }e

T
(63)
Blm 9-1818
eklinde yaplr. Burada {RQ}= {Q0}[N(r0,s 0)]T= {Q0}[r0,s0,1-r0-s0]T dir. iindeki sabit s ak snr art terimi q 0Tds = {q0 }[N ]dS 2 {T }e e e s1 (64)
dir. Is aknn elemann 2-3 kenarndan olduunu kabul edersek (gen elemandaki yayl yk hatrlaynz) bu kenarda [N] = [0, s,1-s] ve l2-3 2-3 kenarnn uzunluu olmak zere, dS=l2-3ds olduundan (ekil 6),
1 {q0 }[N ]dS 2 {T }e = q0 l 23 [0, r ,1 r ]dr {T }e = {Rq}T {T }e e e e e 0
(65)
elde edilir. Sabit s ak nedeniyle oluan sl yk
{Rq} =
q 0 l 2 3 [0,1,1]T 2
(66)
dir. Is ak 1-2 kenarnda olsa idi vektr, {Rq} = idi {Rq} =
q 0 l 2 3 [1,1, 0]T , yada 3-1 kenarnda olsa 2
q 0 l 2 3 [1, 0,1]T olarak elde edilecek idi. 2

q=q0 3 3 e q=h(Ty-Too) 2
2-3 kenar sabit s aks olan elemanlar 1
2 zm blgesi snr zm blgesi snr
2-3 kenar konveksiyona maruz elemanlar
ekil 6 gen elemann 2-3 kenar zerinde tanml s ak ve konveksiyon snr artlar
imdi de konveksiyon terimini ele alalm. 1 1 T T T 2 hT dS = 2 {T }e h[N ] [N ]dS 3 {T }e = 1 / 2 {T }e [K h ]{T }e 2 s3 e e e (67)
Blm 9-1919
olur. Bu terim kiri problemindeki elastik temel snr artna benzemektedir. [Kh] konveksiyon iletim matrisi olarak adlandrlr ve elemann konveksiyona maruz kenar iin hesaplanr. gen elemann 2-3 kenar iin,
[K h ] = h.l 23 0
6
0 0
0 2 1
0 1 2
(68)
elde edilir. Konveksiyon nedeniyle meydana gelen yk ise, hTT dS = hT [N ]dS 3 {T }e = {Rh }T {T }e e e e s3 olarak elde edilir. 2-3 kenar iin konveksiyon yk (69)
{Rh } = hT l 23 [0,1,1]T
2
dir. Bylece ,
(70)
1 {T }T [K ]{T } {R}T {T } 2
(71)
olarak elde edilmi olur. Burada,
[K ] = [K c ] + [K h ]
e e
ve
[R] = ({RQ }+ {Rq }+ {Rh })

e
(72)
eklindedir. nin minimizasyonu S1 zerindeki tm dmlerde T=T0 snr artn salayacak ekilde elde edilir. Belirlenmi scaklklar hesaplamak iin penalt veya eliminasyon yaklamlarndan herhangi biri kullanlabilir.
rnek: Kesiti ve snr artlar verilen uzun dikdrtgen ubuktaki scaklk dalmn belirleyiniz. zm: Simetri nedeniyle dikdrtgenin yarsnn modellenmesi yeterlidir. Simetri ekseninden sol tarafa s ak olmayacandan bu eksen izole edilmi olarak alnr. 3 elemanl bir sonlu eleman modeli oluturulmutur.
Eleman 1 2 3
1 1 5 1
2 3 4 5
3 2 3 3
Eleman sreklilik matrisi yanda verilmitir. Scaklk deiimi ekil matrisi y y y [B ] = 1 x 32 x 31 x12 dir. Buna 32 det J 13 21
gre elemanlar iin
Blm 9-2020
h=50W/m2C, T=25C 2
h=50W/m2C, T=25C 3 1 2 T=180C 5 4
T=180C
T=180C
0.4 m
k=1.5 W/mC
q=0
3 q=0
q=0 0.6m 1
0.3m
[B]1
1 0,15 0,15 0 1 0,15 0,15 0 , [B ]2 = , 0,4 0,4 0,4 0,4 0,06 0 0,06 0
[B]3 =
1 0,15 0,15 0,3 0,4 0 0,12 0,4
olarak hesaplanr. Buradan eleman iletim matrisleri, [k] = k.Ae.[B]T.[B] formlnden,

2,8125 0,86 1,14 0,28125 0,28125 0 0,28125 0,28125 0 [k ]1 = 0,28125 2,28125 2, [k ]2 = 0,28125 2,28125 2, [k ]3 = 0,28125 0,28125 1,14 0,28125 0,28125 0,5625 2 0 2 2 0 2
olarak hesaplanr. Konveksiyona maruz kenarlar bulunan 1 ve 2 elemanlar iin ilgili matris ve vektrler her iki elemann da 2-3 kenar konveksiyona maruz olduundan elde edilen matris yardmyla,
[K h ]1 = 0
0
0 2,5 1,25
0 1,25 2,5
[K h ]2 = 0
0
0 2,5 1,25
0 1,25 2
elde edilir. [K] = ([Kc]+[Kh]) ile genel iletkenlik matrisi elde edilir. Eliminasyon yaklam kullanlarak 4 ve 5 dmlerindeki t=180 oC snr art uygulanarak genel matris,
[K ] = 0,28125
0,28125 0,28125 4,78125 0,75 0,28125 0,75 9,5625 1,42125 h.T l 23 [0 2 1 1]T 1 1]T
olur. Yk vektr iin konveksiyondan gelen yk, {R h } =
olduundan,
{Rh}1
(50).(25).(0,15) [0 1 1]T 2
{Rh}2 = (50).(25).(0,15) [0
2
ve eliminasyonla genel vektr, {R} = 93.75 [0 1 2]T elde edilir. Eliminasyon yaklamyla genel denklem modifiye edilerek scaklklar, [T1, T2, T3] = [124.5, 34.0, 45.4]C olarak bulunur. Grld gibi 2 ve 3 dmlerini balayan hat boyunca byk bir scaklk deiimi bulunmaktadr. Bunun sebebi 2 numaral dmn scakl ortam scakl olan T = 25C a yaknken 4 dmndeki scakln 180C de sabit tutulmasdr. 2-4 kenarnda daha fazla dm olacak ekilde bir modelleme yaplarak daha doru bir scaklk dalm elde edilebilir.
Blm 9-2121
3. BURULMA
Burulma probleminde esas ama, rastgele bir kesit ekline sahip ve M dndrme momentine maruz prizmatik bir ubukta (ekil 7) oluan kayma gerilmelerini (xz, yz) ve birim boyun dnme asn () belirlemektir. Basit kesit ekline sahip bu trden problemler iki boyutlu problem olarak ele alnr. zlmesi gereken problem,
2 2 + + 2 = 0 , Yzeyde = 0 A iinde, x 2 y 2
(73)
eklindedir. Grld gibi zlmesi gereken denklem Helmotz denkleminin zel bir halidir. Burada gerilme fonksiyonu olarak adlandrlr. elde edildiinde kayma gerilmeleri,
xz = G. .
, y
yz = G. .
(74)
yardmyla hesaplanr. Birim boydaki dnme ise,
M 2G .dA
A
(75)
eklinde bulunur. Burada G malzemenin kayma modldr.
y y x
yz
xz (x,y) A x
M z
ekil 7 Burulmaya maruz keyfi kesit ekline sahip ubuk ve kayma gerilmeleri
Blm 9-2222
3.1 gen Eleman
gen eleman iinde herhangi bir noktadaki gerilme fonksiyonu ekil fonksiyonlar yardmyla
{ } = [N ].{ }e
{}e=[1, 2, 3]T olarak bir vektrle gsterilebilir. zoparametrik gsterimde, x = N1x1+N2x2+N3x3
x r r = x s s
(76)
olarak hesaplanr. [N] = [r, s,1-r-s] olup gerilme fonksiyonunun dm deerleri ise,
y = N1y1+N2y2+N3y3
(77)
y r x = [J ] x y s y
(78)
dir. Jakobiyen matrisi xij = xi - xj , yij = yi - yj alnmak suretiyle

x [J ] = x13 y13 y 23
(79)
23
eklinde elde edilir. Bylece scaklk analizleri srasnda elde edildii ekliyle y y y [B ] = 1 x 23 x31 x12 olduundan, 32 det J 13 21 x
= [B ].{ }e y
(80)
veya gerilmeler cinsinden
[
yazlr.
yz
xz ]T = G. .[B ].{ }e
(81)
3.2 Potansiyel Enerji Yaklam
Burulmaya maruz ubuk iin birim boydaki potansiyel enerji ifadesi,
1 2 2 = G. + 2 .dA 2 x y A
2
(82)
Blm 9-2323
dr. Eleman rijitlik matrisi ve yk vektr yardmyla elde edilebilir. G2 sabit olduundan minimizasyonda etkisi yoktur. Bu nedenle gerilme fonksiyonunun trevleri,
+ = y x x
x y y
(83)
eklinde matris formunda yazlarak ksa gsterimde
= { }e [B ] .[B].{ }e
T T
(84)
elde edilir. Bylece iindeki burulma enerjisi terimi,

2 2 1 1 T 2 x + y .dA = 2 { }e [k ]{ }e e A
(85)
olur. Eleman rijitlik matrisi,
[k] = Ae.[B]T[B]
dir. Yk terimi ise,
(86)
2dA = 2 [N ].dA { }
A e e
(87)
yazlarak
[N ] .dA = A
i e
/ 3 olduundan,
T
2 .dA = { }e { f } e
A
(88)
elde edilir. Yk vektr
{ f } = 2 Ae [1
3
1 1]
(89)
olur. Eleman matris ve vektrleri bilinen yollarla toplanarak genel denklem
1 T { } .[K ].{ } { }T .{F } 2
(90)
eklinde oluturulur. Bu denklemin minimizasyonu snrlar zerindeki dmlerde gerilmelerin sfr olmas artn salamak zere yaplrsa,
Blm 9-2424
[K].{} = {F}
(91)
sonlu eleman denklemleri elde edilir. Eliminasyon yaklamna gre snrlar zerinde bulunan btn dmlere karlk gelen satr ve stunlar silinerek zm yaplr. Gerilmeler ve dnmeler ise elde edilen gerilme fonksiyon deerleri yardmyla bata verilen denklemlerden bulunur. Burada gen eleman iin elde edilen matris ve vektrler benzer yollarla dier elemanlar iin de elde edilebilir.
rnek: ekildeki dikdrtgen kesitli ubuk M=2 kNcm dndrme momentine maruzdur. ubuk iin G= 7.7x 106 N/cm2 olduuna gre birim boydaki dnme asn bulunuz.
y
8 cm
zm: Simetri nedeniyle kesitin nn modellenmesi yeterlidir. lk ksm 4 elemanl ve 5 dml bir modelle modellenmitir. Eleman rijitlik matrisleri iin trev ekil fonksiyonlar
x
[B] =
1 y 23 det J x 32
y 31 x13
y12 formlnden, birinci x 21

6 1,5 0 2 4
eleman
8 cm y 5 3 4 2 1 1 3 x 2 4
iin
, [B ]1 = 1 125
olarak
hesaplandktan sonra 1. Elemann rijitlik matrisi,
[k ]1 = 1
1,042 0,292 1,333 1,042 1,333 olarak 2 Sim 2,667
buludu. Benzer ekilde dier elemanlar iin,
[k ]2 = 1 [k ]3
1,042 0,292 0,75 1,042 0,75 2 Sim 2,667 1 1,042 0,292 1,333 = 1,042 1,333 2 Sim 2,667 1,042 0,292 0,75 1,042 0,75 eklindedir. 2 Sim 1,5
[k ]4 = 1
Her eleman iin yk vektr {f} = (2Ae/3)[1,1,1]T olup buradan elemanlarn herbirinin alan 3 cm2 olduundan { f }i = {2 2 2}T , i = 1,2,3,4 olarak elde edilir. 3, 4 ve 5 dmleri snrlarda olduundan buralarda 3=4=5=0 snr artlarn tanmlarsak eliminasyon uygulanm genel denklem
1 2,084 2,083 1 4 = olarak elde edilir. Buradan, 2 2,083 8,334 2 8
[1,2]=[7.676, 3.838] olarak gerilme fonksiyonu deerleri bulunur. Formlmz

M = 2G . dA olduundan, { } = [N ].{ }e gsterimi ve
A
[N ].dA =
e
Ae [1 1 1] 3
olmasndan
faydalanarak M = 2G

e
Ae ( 1 + 2 + 3 ) x 4 3
yazlabilir. 4 arpan kesitin yalnzca nn
Blm 9-2525
modellenmesi
nedeniyle
alnmtr.
(1 / cm)
Bylece olarak
birim
boyun
dnme Gerilmeler
as ise,
M 2000 = 0.004 = 0.004 = 1.04 x10 6 G 7.7 x10 6
hesaplanr.
yz
xz ]T = G. .[B ].{ }e formlnden her eleman iin ayr ayr hesaplanr. rnein 1.
7.676 1 , Elemanda, yz = 7.7 x10 6 x1.04 x10 6 125 1,5 0. 0 = 15.4 N/cm2 dir. 2 4 3.838 0 6 xz 1 1
4. DER SKALER ALAN PROBLEMLER

ki boyutlu s transferi ve burulma problemlerine detayl olarak inceledikten sonra bu blmde Helmotz denkleminin dier zel halleri olan potansiyel ak, sznt, elektrik ve manyetik alan ve kanallarda ak problemleri bu blmde ksaca incelenecektir.
4.1 Potansiyel Ak
ekil 8 de grld gibi bir silindir etrafnda sktrlamayan bir akkann srtnmesiz ve dnmesiz akn gz nne alalm. Gelen akn hz u0 olduuna gre silindir etrafndaki ak ne olacaktr. Bu problemin matematik ifadesi
2 2 + =0 x 2 y 2
(92)
diferansiyel denklemidir. Burada (m3/s) z ynnde 1 metrelik boy iin ak fonksiyonudur. Ak izgisi boyunca sabit bir deer alr. Ak izgisi hz vektrne teet bir izgi olup tanm nedeniyle ak izgileri birbirini kesmezler. Komu iki ak izgisi arasndaki akkanlarn davran bir tp iindeki ak eklinde deerlendirilebilir. Ak fonksiyonu = (x,y) tesbit edildikten sonra hzn x ve y dorultularndaki u ve v bileenleri,
u=
v=
(93)
eklinde hesaplanr. Grld gibi ak fonksiyonu, burulma problemindeki gerilme fonksiyonuna benzemektedir. Ayrca A ve B olarak adlandrlan iki ak izgisi arasnda meydana gelen ak miktar,
Q = B A
(94)
Blm 9-2626
eklinde hesaplanr. Simetri nedeniyle ekilde verilen problemin nnn modellenmesi yeterlidir. Hzlar yalnzca ak fonksiyonunun trevine baldr. Bu durumda ak fonksiyonu iin bir referans deer seilebilir. ekilde referans deer olarak x ekseni zerindeki tm noktalarda =0 seilmitir. Bu durumda y ekseni zerindeki noktalarda da
u = u0 veya /y = u0 olur. Bu ifade = u0.y snr artn vermek zere integre edilebilir.
Yani y ekseni zerindeki herhangi bir i noktas iin =u0y, ve y=H dorusu zerindeki noktalar iin de =u0.H elde edilir. Silindir zerinde silindir iine doru akkan hznn sfr olduunu biliyoruz (/s = 0). Bylece zm blgesi etrafnda oluturulan snr artlar vastasyla bir ak izgisi elde edilmi olur.
y
y D H x
=u0H =u0y =?
S
u0
=0
L
=0
ekil 8 deal akkann silindir etrafndaki ak ve sonlu eleman modeli iin snr artlar 4.2 Sznt
Arazi drenaj veya baraj altndaki sznt gibi su aklar belirli artlar altnda Laplace forml olarak verilen
k . + k =0 x x x y y y
(95)
ile modellenir. Burada =(x,y) hidrolik potansiyeli, kx ve ky de x ve y ynlerindeki hidrolik iletkenliktir. Akkan hz bileenleri Darcy yasas yardmyla hesaplanr. Bu da,
vx=-kx(/x) vy=-ky(/y) eklinde verilmektedir. Laplace denklemi grld gibi s

iletim denklemine benzemektedir. Akn meydana geldii =sabit izgileri eit potansiyelli yzeyler olarak adlandrlr. Denklem s iletimi probleminde olduu gibi bir kaynak veya kuyu da ierebilir. rnein szntnn belli noktalardan pompalar vastasyla tahliye edilmesi negatif bir ak kayna oluturur.
Blm 9-2727
Denklemin zm iin gerekli olan snr artlar bir toprak dolgu baraj rneinde verilmitir (ekil 9). Sonlu elemanlar metodu ile incelenecek blge ekilde taral olarak gsterilmitir. Sa ve sol yzeylerda
= sabit
snr art, geirimsiz alt blgede ise n yzeyin normali olmak zere,
(96)
/n = 0
(97)
=y
C D
=hA
hA y
hB x
=hB
Geirimsiz
ekil 9 Toprak dolgu barajnda sznt olay
eklinde bir doal snr art geerlidir. Doal snr artlarnn eleman matrisini etkilemedii daha nce grlmt. zm blgesinin st snr ise sznt izgisi yada serbest yzey olarak adlandrlr. Burada /n = 0 olup integrasyondan
=y
(98)
elde edilir. Bu snr art eleman deikenlerine bal olarak elde edildiinden artml (iteratif) zm yaplmasn gerektirir. Bunun iin sznt hattna tahmini bir yer alnr ve yzey zerindeki her bir i noktas iin =yi snr art uygulanr. Sonra = zm yaplarak hata (i-yi) aratrlr. Hata oranna gre dm yerleri gncelletirilerek yeni bir sznt hatt elde edilir. Bu yntem hata yeterince kk oluncaya kadar tekrar edilir. Sonuta elde edilen CD paras gerek sznt yzeyi olarak belirlenir. ayet bu yzeyde buharlama yoksa
=y
snr art elde edilmi olur. Burada y yzeyin koordinatdr.
(99)
Blm 9-2828
4.3 Elektrik ve Manyetik Alan Problemleri
Elektrik mhendislii alannda iki ve boyutlu hem skaler ve hem de vektrel alan problemleri vardr. Burada baz iki boyutlu skaler alan problemleri ele alnacaktr. (F/m) geirgenliine sahip ve (c/m3) yk younluuna maruz izotrop bir dielektrik ortamda elektrik potansiyeli u(V),
2u 2u + = x 2 y 2
(100)
diferansiyel denklemini salar. Snr artlar ise S1 zerinde u=a, S2 zerinde ise u=b eklinde verilir (ekil 10).
u=b
u=a S1 y x S2 D
=Geirgenlik =Yk younluu
ekil 10 Elektrik potansiyeli problemi
Birim kalnlk alnarak, depolanm alan enerjisinin minimizasyonu ile sonlu eleman formlleri elde edilebilir.
u 2 u 2 1 = + . dx. dy . u. dA 2 A x y A
Glarkin yaklamnda ise unun yaklak bir zm,
(101)
x . x + y . y . dx. dy .. dA = 0
A A
(102)
den elde edilmeye allr. Buradaki her , unun temel fonksiyonundan S1 ve S2 zerinde 0 olacak ekilde elde edilir. Denklemin zmnde ksmi integrasyonlar kullanlr.
Blm 9-2929
Bir ok malzeme iin geirgenlik yerine bal geirgenlik kullanlr (-R) Boluun geirgenlii 0 = (8.854x10-12 F/m) olup bununla bal geirgenlik arasnda =R0 eklinde bir iliki bulunmaktadr. Kauuun bal geirgenlii 2.5-3 civarndadr. E eksenli kablo problemi elektrik alan problemlerinin en tipik rneklerinden biridir. Bu problemde yk younluu =0 dr (ekil 11). Simetri nedeniyle ekilde verilen dikdrtgen kesitli e eksenli kablonun nn modellenmesi yeterli olacaktr. Ayrlm snr zerinde
y y u=b u=a
u =0 n
u=b
u=a x
u =0 n
ekil 11 Dikdrtgen kesitli e eksenli kablo
doal bir snr art olarak u/n =0 tanmlanr. Bu da denklemlerde herhangi bir dzeltmeye gidilmeden otomatik olarak salanmaktadr. Bir baka rnek ise ekil 12de verilen dielektrik ortamla ayrlm 2 paralel levha arasndaki elektrik alan dalmnn belirlenmesidir. Burada alan sonsuza uzanr. Levhalardan uzaklatka alan deeri dtnden problemin zm iin levha etrafnda simetrik olarak, yeterince geni bir blge (D) rastgele alnabilir. Bu alann boyutlar levha boyutlarnn 5-10 misli olmaldr. Buna karlk ok geni bir alan alnp d kenarlara doru byyen elemanlarla modelleme yoluna da gidilebilir. Alnan bu keyfi snr (S) zerinde u = 0 kabul edilir.
u (A) manyetik alan potansiyeli (H/m) de geirgenlik olarak alnrsa manyetik alann
diferansiyel ifadesi,
2u 2u + =0 x 2 y 2
(103)
eklinde verilir. Geirgenlik , relatif geirgenlik R ve boluun geirgenlii 0=(4x10-7
H/m) terimleri arasnda =R0 eklinde bir iliki bulunur. Saf demir iin R yaklak 4000, alminyum ve bakr iin ise 1 civarndadr.
Blm 9-3030
D u=a u=b 0 u=0 rastgele alnm snr S
ekil 12 Dielektrik ortamla ayrlm paralel levhalar

Kondktr Stator(Demir) Demir Hava y Sarg Rotor (Demir) x Kondktr u =0 n u=a u=a u=c
ekil 13 Basit elektrik motorunun modeli
Manyetik alan probleminin tipik bir uygulamas elektrik motorlardr (ekil 13). Kondktrden herhangi bir akm gememesi durumunda, demir yzeyler zerinde u=a ve
u=b snr artlar geerlidir. Rasgele belirlenmi snr zerinde ise u=c snr art geerlidir.
Bu snr eer olduka uzak bir noktada belirlenseydi u=0 alnabilirdi.
4.4 Kanallarda Ak
Uzun, dz ve dzgn kesitli borular ierisindeki akta meydana gelen basn kayb
p = 2. f . .Vm2 L Dh
(104)
ile verilmektedir. Burada f srtnme katsays, younluk, Vm svnn ortalama hz, L ise borunun uzunluudur. Hidrolik ap olarak adlandrlan Dh= 4 x alan / evre forml ile hesaplanr. Bu blmde genel bir kesite sahip borular iin tam gelimi laminar ak halinde srtnme katsaysnn sonlu elemanlar metodu ile elde edilmesi zerinde durulacaktr.
Blm 9-3131
Akn z dorultusunda olduunu ve x-y nin kesit dzlemi olduunu kabul edelim. Kuvvet dengesinden (ekil 14)
dp 0 = pA p + z . A W p.z dz
(105)
veya
dp 4. w = dz Dh
(106)
elde edilir. Burada w cidardaki kayma gerilmesidir. Srtnme katsays f= w/(Vm2/2) Reynold says ise Re=VmDh/ olarak tanmlanr. Burada =/ kinematik viskozite, ise mutlak viskozitedir. Bylece z boyunca basn kaybnn diferansiyel ifadesi,
dp 2 .Vm . f .Re = 2 dz Dh
(107)
olur. Momentum denklemi,
2 w 2 w dp . 2 + 2 =0 x y dz
(108)
olup w=w(x,y) de akkann z ynndeki hzdr. Burada baz boyutsuz byklkler tanmlanr. Bunlar
X = x Dh Y= y Dh W= w 2Vm fRe
(109)
boyutsuz kesit koordinatlar ve boyutsuz hz byklkleridir. Bylece,
2W 2W + 2 1= 0 x 2 y
(110)
elde edilir. Akkann eperlerle temas halinde olduu noktada hz sfr olacandan
Snrda W = 0
(111)
eklinde snr art elde edilir. Bylece s transferi ve burulma da izlenen yollarla W elde edilebilir. W bilindiinde ortalama deer,
Blm 9-3232
Wm =
WdA
A
dA
A
(112)
w
Ak z z
ekil 14 Kanal iindeki ak iin kuvvet dengesi
ile hesaplanr. WdA eleman ekil fonksiyonlarndan faydalanarak kolayca hesaplanabilir.

A
rnein SD elemanlaryla sonra,
WdA = [ A ( w
e A e
+ w2 + w3 ) / 3 olarak bulunur. Bundan
Wm =
yardmyla,
f =
wm Vm = 2Vm fRe 2Vm f .Re
(113)
1 / (2Wm ) Re
(114)
elde edilir. Bu durumda sonlu eleman analizinden elde edilecek deer 1/(2Wm) deeridir. Bu sadece kesit ekline baldr. Analizde girilecek koordinatlarn boyutsuz koordinatlar olduuna dikkat edilmelidir.
C C C C C
********
2BISI4 ********* IKI BOYUTLU ISI ILETIMI SABIT SICAKLIK, SABIT ISI AKISI VE KONVEKSIYON SS ILE DUG SAY DEGISIYOR EL SAY DEGISIYOR
Blm 9-3333
C C C C C C C
YAR BAN DEGISIYOR IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 X,F,S,NT,U,B,FT,S1,SCT,SE,XTI,XNI,DJ REAL*8 TC,CCP,RO,KAL,KARTEMP,RHAND,CAR INTEGER*4 NOC,MTN,YON,IFLN,COZUM,TBOY DIMENSION X(519,2),NOC(464,4),MTN(464),NT(100),U(100), *TC(11),CCP(11),RO(11),FT(4),FYK(4),SEN(4), *B(2,4),XNI(4,2),XTI(4,2),SCT(4,4),SE(4,4),CE(4,4), *TN(519),CAR(519),RHAND(519),CT(519),F(519),F1(519), *KARTEMP(519),ESKI(519),ESKI1(519),ABCD(519),ATV(117), *S(519,59),S1(519,59),S2(519,59),S3(519,59),S4(519,59), *SSOL(519,59),SSAG(519,59),SCOZ(519,59) COMMON X1,X2,X3,X4,Y1,Y2,Y3,Y4 CHARACTER*16 FILE1, FILE2, FILE3, FILE4,FILE5,FILE6 IMAX = 519 KAL=6 PRINT *, '1. EKRANDAN BILGI GIRISI' PRINT *, '2. DOSYADAN BILGI GIRISI' PRINT *, ' SECIMINIZ <1 / 2> ' READ *, IFL1 IF(IFL1 .EQ. 1) GO TO 100 PRINT *, '1. kararli hal' PRINT *, '2. gecisli hal' PRINT *, ' SECIMINIZ <1 / 2> ' READ *, ifln COZUM=1 PRINT *, 'BILGI DOSYASINDA KONTROL BILGILERI, KOORDINATLAR,' PRINT *, 'DUGUM BILGILERI VE MALZEME OZELLIKLERI BULUNMALIDIR' PRINT *, 'BILGI DOSYASI ADI' READ '(A)',FILE1 OPEN (UNIT = 10, FILE = FILE1, STATUS = 'OLD') LINP = 10 READ(LINP,*) NP,NE, ND,NL, NMAT, I, I, NBW GO TO 110 100 PRINT *, 'ELEMAN SAYISI' READ *, NE PRINT *, 'DUGUM SAYISI' READ *, NP PRINT *, 'MALZEME CESIDI' READ *, NMAT ** NMAT= MALZEME CESIDI ** NP = DUGUM SAYISI = SERBESTLIK DERECESI SAYISI ** NE = ELEMAN SAYISI ** X = KOORDINATLAR ** NOC = DUGUM NUMARALARI ** MTN = HER ELEMANIN MALZEME NUMARASI ** TC = HER ELEMANIN ISIL ILETKENLIGI 110 PRINT *, 'CIKTI DOSYASI ADI' READ '(A)',FILE2 OPEN (UNIT = 11, FILE = FILE2) LOUT = 11 IF(IFL1 .EQ. 2) GO TO 120 PRINT *, 'ELEM#, 4 DUGUM, MAL#' READ *, (N,(NOC(N,J),J=1,4),MTN(N),I=1,NE) PRINT *, 'DUGUM NUMARASI VE IKI KOORDINATINI GIR' READ *, (N, X(N, 1), X(N, 2),I=1,NP) PRINT *,'MAL# ISIL ILETKENLIK' READ *, (N, TC(N),I=1,NMAT) GO TO 130 ** DOSYADAN GIRIS ** 120 READ(LINP,*) (X(I,1), X(I,2),I=1,NP)
Blm 9-3434
C C
READ(LINP,*) (NOC(I,1), NOC(I,2), NOC(I,3), NOC(I,4), I=1,NE) READ(LINP,*) (MTN(I),I=1,NE) READ(LINP,*)(TC(I), CCP(I), RO(I), I=1,NMAT) CLOSE(LINP) ** BILGILER YAZILIYOR ** 130 WRITE(LOUT,*)'DUGUM SAYISI, ELEMAN SAYISI, MALZEME CESIDI' WRITE(LOUT,'(3I5)') NP, NE, NMAT WRITE(LOUT,*) 'DUG# X-KOORD Y-KOORD' WRITE(LOUT,'(I5,2F12.4)')(I, X(I,1), X(I,2), I=1,NP) WRITE(LOUT,*)'ELEMAN#, 4 DUGUM, MALZEME#' WRITE(LOUT,'(6I5)')(I,(NOC(I,J),J=1,4),MTN(I),I=1,NE) WRITE(LOUT,*)'MAL# ISIL ILETKENLIK OZGUL ISI YOGUNLUK' WRITE(LOUT,'(I5,3F12.4)')(I,TC(I),CCP(I), RO(I), I=1,NMAT) write(*,*)nbw ** SIFIRLAMA DO 160 I = 1, NP F(I) = 0. F1(I) = 0. DO 160 J = 1, NBW S(I, J) = 0. S1(I, J) = 0. S2(I, J) = 0. S3(I, J) = 0. S4(I, J) = 0. SSOL(I, J) = 0. SSAG(I, J) = 0. 160 CONTINUE PRINT *, 'SINIR SARTLARININ BULUNDUGU DOSYA ADI' READ '(A)',FILE4 OPEN (UNIT = 10, FILE = FILE4, STATUS = 'OLD') LINP=10 PRINT *, 'SINIR SARTLARI ' WRITE(LOUT,*)' ** SINIR SARTLARI ** ' ** ND = TANIMLI DUGUM SICAKLIGI OLAN DUGUM SAYISI ** NT(.) = DUGUM NUMARASI U(.) = SICAKLIK READ(LINP,*) ND WRITE(LOUT,*) 'TANIMLI SICAKLIK OLAN DUGUM SAYISI' WRITE(LOUT,'(I5)') ND IF(ND .EQ. 0)GO TO 170 WRITE(LOUT,*) 'DUG# SICAKLIK' READ (LINP,*) (NT(I), U(I),I=1,ND) WRITE(LOUT,'(2F12.4)') (NT(I), U(I),I=1,ND) 170 READ (LINP,*) NHF WRITE(LOUT,*) 'TANIMLI ISI AKISI OLAN KENAR' WRITE(LOUT,'(I5)') NHF IF(NHF .EQ. 0) GO TO 190 WRITE(LOUT,*) 'KENARIN IKI DUGUMU, ISI AKISI' CALL INTCOOR(XNI, XTI) DO 180 I = 1, NHF READ (LINP,*) N,N1, N2, V,YON WRITE(LOUT,*) N,N1, N2, V,YON ELEN = SQRT((X(N1,1)-X(N2,1))**2+(X(N1,2)-X(N2,2))**2)*.5 CALL SHAPES(FT,SCT,XTI,YON) DO 175 K=1,4 F(NOC(N,K)) = F(NOC(N,K)) - FT(K)*ELEN * V 175 CONTINUE 180 CONTINUE 190 READ (LINP,*) NCONV WRITE(LOUT,*)'KONVEKSIYON OLAN KENAR SAYISI' WRITE(LOUT,'(I5)') NCONV IF(NCONV .EQ. 0) GO TO 215
Blm 9-3535
PRINT *,'DUG1 DUG2 KONVEKSIYON KATSAYISI ORTAM SICAKLIGI' WRITE(LOUT,*)'IKI DUGUM, TANIMLI KONVEKSIYON' CALL INTCOOR(XNI, XTI) DO 200 I = 1, NCONV READ (LINP,*) N, N1, N2, H, TINF,YON WRITE(LOUT,*)N,N1, N2, H, TINF,YON ELEN = SQRT((X(N1,1)-X(N2,1))**2+(X(N1,2)-X(N2,2))**2)*.5 CALL SHAPES(FT,SCT,XTI,YON) DO 195 K=1,4 F(NOC(N,K)) = F(NOC(N,K)) + FT(K)*ELEN * H * TINF 195 CONTINUE DO 194 II=1,4 DO 194 JJ=1,4 II1=NOC(N,II) II2=NOC(N,JJ) IF(II1.GT.II2) GOTO 194 SUM=0 SUM=SUM+SCT(JJ,II) S1(II1,II2-II1+1)=S1(II1,II2-II1+1)+SUM*H*ELEN 194 CONTINUE 200 CONTINUE C ** ISIL YUK VEKTORU OKUNUYOR 215 READ (LINP,*) NQ WRITE(LOUT,*)'DUGUM ISI YUKU SAYISI' WRITE(LOUT,'(I5)')NQ IF(NQ .EQ. 0) GO TO 230 WRITE(LOUT,*) 'DUG# ISI YUKU' DO 220 I = 1, NQ READ (LINP,*) N, Q WRITE(LOUT,'(I5,E12.4)') N, Q 220 F(N) = F(N) + Q 230 READ (LINP,*) NEQ WRITE(LOUT,*)'ELEMAN ISI YUKU SAYISI' WRITE(LOUT,'(I5)') NEQ IF(NEQ .EQ. 0) GO TO 250 WRITE(LOUT,*) 'ELEM#. ORTALAMA HACIM ISI YUKU' DO 240 I = 1, NEQ READ (LINP,*) N, EQ WRITE(LOUT,'(I5,E12.4)') N, EQ CALL INTCOOR(XNI, XTI) CALL ATM(N,NOC,TCE,TC,ROE,RO,CPE,CCP,MTN,N1,N2,N3,N4,X) CALL MATRIS(SE,XNI,B,TCE,DJ) AREA=DJ C = EQ * AREA / 4 F(N1) = F(N1) + C F(N2) = F(N2) + C F(N3) = F(N3) + C F(N4) = F(N4) + C 240 CONTINUE CLOSE(LINP) C **** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ILETIM MATRISI 250 CALL INTCOOR(XNI, XTI) CALL CLEAR_SCREEN@ DO 290 I = 1, NE CALL SET_CURSOR_POS@(40,20) PRINT *, 'HESABI YAPILAN ELEMAN ', I CALL ATM(I,NOC,TCE,TC,ROE,RO,CPE,CCP,MTN,N1,N2,N3,N4,X) CALL MATRIS(SE,XNI,B,TCE,DJ) CALL RIGID(CE,FYK,XNI,SEN) DO 280 II = 1, 4 DO 280 JJ = 1, 4
Blm 9-3636
II1 = NOC(I, II) II2 = NOC(I, JJ) IF (II1 .GT. II2) GO TO 280 SUM = 0 SUM3 = 0 SUM = SUM + SE(JJ, II) SUM3 = SUM3 + CE(JJ, II) II21=II2-II1+1 S(II1,II21) = S(II1,II21)+SUM*KAL S3(II1,II21) = S3(II1,II21)+SUM3*CPE*ROE*KAL S4(II1,II21) = S4(II1,II21)+SUM3*H*2 280 CONTINUE C ============================YUZEY KONVEKSIYONU YUK VEKTORU C =========[S]=[KC], [S1]=[KHkenar], [S3]= [C], [S4]=[KHyuzey] DO 281 K=1,4 281 F(NOC(I,K))=F(NOC(I,K))+FYK(K)*H*TINF*2 290 CONTINUE c ==============================eleman dongusu bitti DO 291 JT=1,NP DO 291 IT=1,NBW 291 S(JT,IT)=S(JT,IT)+S1(JT,IT)+S4(JT,IT) DO 292 JT=1,NP F1(JT)=F(JT) DO 292 IT=1,NBW 292 S2(JT,IT)=S(JT,IT) IF(ND .EQ. 0) GO TO 309 C ** SINIR SATLARI SUM = 0. DO 300 I = 1, NP 300 SUM = SUM + S(I, 1) SUM = SUM / NP CNST = SUM * 1000000. DO 310 I = 1, ND N = NT(I) S(N, 1) = S(N, 1) + CNST 310 F(N) = F(N) + CNST * U(I) 309 DO 321 I=1,NP 321 KARTEMP(I)=F(I) CALL BAND(S,KARTEMP,IMAX,NBW,NP) GOTO 312 c=============================deltat girilecek 311 DELTAT=4. TILK=30. TETA=1. c=============================TILK TANIMLANACAK DO 293 JD=1,NP TN(JD)=TILK ESKI(JD)=TILK f1(JD)=f1(jd)*deltat DO 293 ID=1,NBW SSAG(JD,ID)=S2(JD,ID)*(TETA-1)*deltat 293 SSOL(JD,ID)=S2(JD,ID)*TETA*deltat DO 296 JDC=1,NP DO 296 IDC=1,NBW SSAG(JDC,IDC)=SSAG(JDC,IDC)+S3(JDC,IDC) 296 SSOL(JDC,IDC)=SSOL(JDC,IDC)+S3(JDC,IDC) C =================================COZUM DONGUSU ITERASYON=0 PRINT *, 'SICAKLIK DOSYASI ADI' READ '(A)',FILE5 OPEN (UNIT = 6, FILE = FILE5)
Blm 9-3737
PRINT *, 'KONTROL DOSYASI ADI' READ '(A)',FILE6 OPEN (UNIT = 7, FILE = FILE6) c ==!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!1 nnd=nd nd=0 1000 CONTINUE DO 5900 I=1,NP 5900 RHAND(I)=0. C ===================BAND CARPIMI YAPILIYOR TBOY=2*NBW-1 CALL BANDCAR(SSag,NP,NBW,TBOY,CAR,TN,ATV) C ===================IKINCI TARAF TOPLANIYOR DO 6300 I=1,NP 6300 RHAND(I)=F1(I)+CAR(I) DO 6299 ICOZ=1,NP DO 6299 JCOZ=1,NBW 6299 SCOZ(ICOZ,JCOZ)=SSOL(ICOZ,JCOZ) c =============================sinir sarti IF(ND .EQ. 0) GO TO 6309 SUM = 0. DO 6301 I = 1, NP 6301 SUM = SUM + SCOZ(I, 1) SUM = SUM / NP CNST = SUM * 1000000. DO 6310 I = 1, ND N = NT(I) Scoz(N, 1) = Scoz(N, 1) + CNST 6310 RHAND(N) = RHAND(N) + CNST * U(I) C ===================BAND COZUM YAPILIYOR 6309 CALL BAND(Scoz, RHAND, IMAX, NBW, NP) DO 1100 I=1,NP TN(I)=RHAND(I) IF(TN(I).LT.TILK)TN(I)=TILK 1100 CONTINUE c !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! do 6298 i=1,nnd n=nt(i) if(tn(n).ge.100.) then nd=nnd else nd=0 end if 6298 continue ITERASYON=ITERASYON+1 SURE=ITERASYON*DELTAT C =================KONTROL ICIN ALGORITMA DO 1101 IKON=1,NP 1101 ESKI1(IKON)=TN(IKON) DO 1102 IKON=1,NP 1102 CT(IKON)=ABS(ESKI1(IKON)-ESKI(IKON)) IF((CT(1).ge.10).OR.(CT(16).ge.10).OR.(CT(32).ge.10).OR. *(CT(40).ge.10).OR.(CT(53).ge.10).OR.(CT(66).ge.10).or. *(CT(79).ge.10).OR.(CT(134).ge.10).OR.(CT(186).ge.10).or. *(CT(253).ge.10).OR.(CT(275).ge.10).OR.(CT(397).ge.10))THEN WRITE(6,*)SURE WRITE(6,1310)TN WRITE(7,*)sure WRITE(7,*)TN(1),TN(61),TN(121),TN(193) WRITE(7,*)TN(253),TN(313),TN(343),TN(445),TN(504)
Blm 9-3838
WRITE(*,*)sure WRITE(*,*)TN(1),TN(16),TN(33) WRITE(*,*)TN(66),TN(253),TN(264) DO 1103 IKON=1,NP ESKI(IKON)=ESKI1(IKON) 1103 CONTINUE END IF C ============================= C ============================= c DO 1104 I=1,NP c 1104 ABCD(I)=TN(I)-KARTEMP(I) c IF((ABCD(1).ne.0.).or.(ABCD(6).ne.0.).or.(ABCD(7).ne.0.).or. c *(ABCD(15).ne.0.).or.(ABCD(45).ne.0.).or.(ABCD(30).ne.0.))THEN GOTO 1000 c ELSE c GOTO 1500 c END IF c 1500 WRITE(6,*)SURE WRITE(6,1310)TN WRITE(*,*)'CALCULATIONS COMPLETED' CLOSE (6) CLOSE (7) GOTO 9876 1310 FORMAT (15F10.4) 312 WRITE(LOUT,*) 'DUG# SICAKLIK' WRITE(LOUT,'(I5,E15.4)')(I,KARTEMP(I),I=1,NP) PRINT *,'DUGUM SICAKLIKLARINI SAKLAMAK ISTIYORMUSUNUZ' PRINT *,'1 = EVET, 2=HAYIR' PRINT *,'SECIMINIZ' READ *, IANS IF(IANS.EQ.2) GO TO 330 PRINT *,'DOSYA ADI' READ '(A)', FILE3 OPEN (UNIT = 12, FILE = FILE3) WRITE(12,1310)KARTEMP WRITE(*,*)KARTEMP(1) close(12) 330 WRITE(LOUT,*) 'HER ELEMANIN BIRIM ALANINDAN GECEN ISI' WRITE(LOUT,*) 'ELEM# QX=-K*DT/DX QY=-K*DT/DY ' DO 350 N = 1, NE CALL INTCOOR(XNI, XTI) CALL ATM(N,NOC,TCE,TC,ROE,RO,CPE,CCP,MTN,N1,N2,N3,N4,X) CALL MATRIS(SE,XNI,B,TCE,DJ) QX=B(1,1)*KARTEMP(N1)+B(1,2)*KARTEMP(N2)+B(1,3)* .KARTEMP(N3)+B(1,4)*KARTEMP(N4) QX = -QX * TCE QY=B(2,1)*KARTEMP(N1)+B(2,2)*KARTEMP(N2)+B(2,3)* .KARTEMP(N3)+B(2,4)*KARTEMP(N4) QY = -QY * TCE WRITE(LOUT,'(I5,2E15.4)') N, QX, QY 350 CONTINUE close(lout) COZUM=COZUM+1 IF ((ifln.EQ.2).AND.(COZUM.EQ.2))GOTO 311 9876 END C ------------------------------------->SUBROUTINES SUBROUTINE INTCOOR(XNI, XTI) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 XTI,XNI DIMENSION XNI(4,2), XTI(4,2) XNI(1, 1) = -.57735026919
Blm 9-3939
XNI(1, XNI(2, XNI(2, XNI(3, XNI(3, XNI(4, XNI(4,
2) = -.57735026919 1) = .57735026919 2) = -.57735026919 1) = .57735026919 2) = .57735026919 1) = -.57735026919 2) = .57735026919 XTI(1, 1) = -1 XTI(1, 2) = -1 XTI(2, 1) = 1 XTI(2, 2) = -1 XTI(3, 1) = 1 XTI(3, 2) = 1 XTI(4, 1) = -1 XTI(4, 2) = 1
RETURN END SUBROUTINE ATM(N,NOC,TCE,TC,ROE,RO,CPE,CCP,MTN,N1,N2,N3,N4,X) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 X,TC,ro,Ccp INTEGER*4 NOC,MTN DIMENSION TC(11),CCP(11),RO(11),MTN(464),NOC(464,4),X(519,2) COMMON X1,X2,X3,X4,Y1,Y2,Y3,Y4 TCE = TC(MTN(N)) ROE = RO(MTN(N)) CPE = CCP(MTN(N)) N1 = NOC(N, 1) N2 = NOC(N, 2) N3 = NOC(N, 3) N4 = NOC(N, 4) X1 = X(N1, 1) Y1 = X(N1, 2) X2 = X(N2, 1) Y2 = X(N2, 2) X3 = X(N3, 1) Y3 = X(N3, 2) X4 = X(N4, 1) Y4 = X(N4, 2) RETURN END SUBROUTINE MATRIS(SE,XNI,B,TCE,DJ) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 B,SE,XNI DIMENSION SE(4,4), B(2,4), XNI(4,2) COMMON X1,X2,X3,X4,Y1,Y2,Y3,Y4 DO 1111 I = 1, 4 DO 1111 J = 1, 4 SE(I, J) = 0 1111 CONTINUE DO 1112 IP = 1, 4 XI = XNI(IP, 1) ETA = XNI(IP, 2) CALL MATHES(ETA,XI,DJ,B) DO 1113 I = 1, 4 DO 1113 J = 1, 4 DO 1113 K = 1, 2 1113 SE(I, J) = SE(I, J) + B(K, I) * B(K, J) * TCE * DJ 1112 CONTINUE RETURN END C -------------------------------------------->B MATRISI
Blm 9-4040
SUBROUTINE MATHES(ETA,XI,DJ,B) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 A, G, B, DJ DIMENSION A(2,2), G(2,4), B(2,4) COMMON X1,X2,X3,X4,Y1,Y2,Y3,Y4 TJ11 = ((1 - ETA) * (X2 - X1) + (1 + ETA) * (X3 - X4)) TJ12 = ((1 - ETA) * (Y2 - Y1) + (1 + ETA) * (Y3 - Y4)) TJ21 = ((1 - XI) * (X4 - X1) + (1 + XI) * (X3 - X2)) / TJ22 = ((1 - XI) * (Y4 - Y1) + (1 + XI) * (Y3 - Y2)) / C DET J DJ = TJ11 * TJ22 - TJ12 * TJ21 C A(2,2) GEOMETRIK SABITLER MATRISI A(1, 1) = TJ22 / DJ A(2, 1) = -TJ21 / DJ A(1, 2) = -TJ12 / DJ A(2, 2) = TJ11 / DJ C G(2,4) TUREVLER MATRISI DO 2221 I = 1, 2 DO 2221 J = 1, 4 2221 G(I, J) = 0 G(1, 1) = -(1 - ETA) / 4 G(2, 1) = -(1 - XI) / 4 G(1, 2) = (1 - ETA) / 4 G(2, 2) = -(1 + XI) / 4 G(1, 3) = (1 + ETA) / 4 G(2, 3) = (1 + XI) / 4 G(1, 4) = -(1 + ETA) / 4 G(2, 4) = (1 - XI) / 4 C B(2,4) MATRISI DO 2222 I = 1, 2 DO 2222 J = 1, 4 B(I, J) = 0 DO 2222 K = 1, 2 2222 B(I, J) = B(I, J) + A(I, K) * G(K, J) RETURN END C====================================================== SUBROUTINE SHAPES(FT,SCT,XTI,YON) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 FT,SCT,XTI,ST INTEGER*4 YON DIMENSION FT(4), ST(4), SCT(4,4),XTI(4,2) DO 3330 I = 1, 4 FT(I) = 0! DO 3330 J = 1, 4 3330 SCT(I, J) = 0! IF((YON.EQ.1).OR.(YON.EQ.-1))THEN DO 3331 IP = 1, 2 XIT = YON ETAT = XTI(IP, 1) CALL FONK(ST, XIT, ETAT) CALL HESAP(FT, ST, SCT) 3331 CONTINUE RETURN ELSEIF((YON.EQ.2).OR.(YON.EQ.-2))THEN DO 3332 IP = 1,2 ETAT = YON / 2 XIT = XTI(IP, 1) CALL FONK(ST, XIT, ETAT) CALL HESAP(FT, ST, SCT) 3332 CONTINUE
/ 4 / 4 4 4
Blm 9-4141
RETURN END IF END SUBROUTINE HESAP(FT, ST, SCT) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 FT,SCT,ST DIMENSION FT(4), ST(4), SCT(4,4) DO 3333 I = 1, 4 FT(I) = FT(I) + ST(I) DO 3333 J = 1, 4 3333 SCT(I, J) = SCT(I, J) + ST(I) * ST(J) RETURN END SUBROUTINE FONK(ST, XIT, ETAT) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 ST DIMENSION ST(4) ST(1) = (1 - XIT) * (1 - ETAT) / 4 ST(2) = (1 + XIT) * (1 - ETAT) / 4 ST(3) = (1 + XIT) * (1 + ETAT) / 4 ST(4) = (1 - XIT) * (1 + ETAT) / 4 RETURN END SUBROUTINE RIGID(CE,FYK,XNI,SEN) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 CE,XNI,SEN,FYK DIMENSION CE(4,4), FYK(4), SEN(4),XNI(4,2) COMMON X1,X2,X3,X4,Y1,Y2,Y3,Y4 do 7002 I = 1, 4 FYK(I)=0 do 7002 J = 1, 4 ce(I, J) = 0 do 7003 IP = 1, 4 XI = XNI(IP, 1) ETA = XNI(IP, 2) CALL SEKFOK1(SEN,DJ,XI,ETA) do 7004 I = 1, 4 FYK(I)=FYK(I)+SEN(I)*DJ do 7004 J = 1, 4 CE(I, J) = CE(I, J) + SEN(I) * SEN(J) * DJ continue RETURN end SUBROUTINE SEKFOK1(sen,dj,xi,eta) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 XI,ETA,SEN,DJ dimension SEN(4) COMMON X1,X2,X3,X4,Y1,Y2,Y3,Y4 sen(1) = (1 - XI) * (1 - ETA) / 4 sen(2) = (1 + XI) * (1 - ETA) / 4 sen(3) = (1 + XI) * (1 + ETA) / 4 sen(4) = (1 - XI) * (1 + ETA) / 4 TJ11 = ((1 - ETA) * (X2 - X1) + (1 + ETA) * (X3 TJ12 = ((1 - ETA) * (Y2 - Y1) + (1 + ETA) * (Y3 TJ21 = ((1 - XI) * (X4 - X1) + (1 + XI) * (X3 TJ22 = ((1 - XI) * (Y4 - Y1) + (1 + XI) * (Y3 DJ = TJ11 * TJ22 - TJ12 * TJ21 RETURN end
7002
7004 7003
- X4)) - Y4)) X2)) / Y2)) /
/ 4 / 4 4 4
Blm 9-4242
19 21
2 3 10
4 20
33 1
SUBROUTINE BANDCAR(EV,NP,NBW,TBOY,CAR,F,AYV) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 EV,AYV,F,CAR INTEGER*4 TT,TBOY DIMENSION ev(NP, NBW), AYV(TBOY), f(NP), car(NP) ii = 0 k = 0 DO 19 I=1,TBOY AYV(I)=0 DO 21 I=1,NP CAR(I)=0 do 1 i = 1,NP ii = i if( i .GT. NBW) ii = NBW do 10 j = 1,NBW if( ii .EQ. 0) GOTO 10 if( i .GT. NBW) GOTO 2 AYV(j) = ev(j, ii) if( i .LT. NBW) GOTO 3 AYV(j) = ev(j + i - NBW, ii) ii = ii - 1 CONTINUE do 20 j = 2,NBW if( i .GT. NBW) GOTO 4 k = i + j - 1 AYV(k) = ev(i, j) GOTO 20 AYV(NBW + j - 1) = ev(i, j) CONTINUE do 33 k = 1,2 * NBW - 1 if( i .LE. NBW) Tt = 0 if( k + Tt .GT. NP) GOTO 33 car(i) = car(i) + AYV(k) * f(k + Tt) CONTINUE Tt = Tt + 1 CONTINUE RETURN END
SUBROUTINE BAND(A, B, IMAX, NBW, N) IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z) REAL*8 A,B DIMENSION A(IMAX,NBW), B(IMAX) N1 = N - 1 C PRINT *, '*** ELIMINASYON ***' DO 2100 K = 1, N1 NK = N - K + 1 IF (NK .GT. NBW) NK = NBW DO 2100 I = 2, NK C1 = A(K, I) / A(K, 1) I1 = K + I - 1 DO 2000 J = I, NK J1 = J - I + 1 2000 A(I1, J1) = A(I1, J1) - C1 * A(K, J) 2100 B(I1) = B(I1) - C1 * B(K) C PRINT *, '*** YERLESTIRME ***' B(N) = B(N) / A(N, 1) DO 2300 KK = 1, N1 K = N - KK C1 = 1 / A(K, 1) B(K) = C1 * B(K)
Blm 9-4343
NK = N - K + 1 IF (NK .GT. NBW) NK = NBW DO 2200 J = 2, NK B(K) = B(K) - C1 * A(K, J) * B(K + J - 1) 2200 CONTINUE 2300 CONTINUE RETURN END
Blm 9-4444
ONUNCU BLM
ZDEER PROBLEMLER
1. GR
Daha nceki blmlerde ele alnan problemlerde ykler ve uyguland cisimler statik durumda idi. Hem sistem hareketsizdi yada ivmesiz bir hareketi vard, hem de uygulanan ykler sistem zerine yavaa uygulanyor herhangi bir arpma etkisi gstermiyor idi. Yk aniden uygulanr veya zamanla deien bir durum gsterirse ktle ve ivme kavramlarnn gz nne alnmas zorunluluu ortaya kar. Bir kat cisim elastik olarak denge halinden uzaklatrlarak serbest braklrsa, yeniden denge haline dnnceye kadar bir titreim hareketi yapar. Cisim iinde hapsedilmi olan ekil deitirme enerjisi nedeniyle meydana gelen ve periyodik olarak cereyan eden bu hareket serbest titreim olarak adlandrlr. Birim zamnda meydana gelen salnm hareketi de frekans olarak, salnm srasnda cismin yapt en byk deplasman hareketi de genlik olarak adlandrlr. Gerek hayatta snmleme etkisi gsteren bir ok nedenle salnm zamanla yavalar ve cisim denge halinde tekrar durur. Basit modellerde snmleme etkisi ihmal edilir ve yapnn dinamik davran snmsz serbest titreim durumunda incelenir. Bu blmde mekanik sistemlerin snmsz serbest titreimleri zerinde durularak zdeer problemlerinin sonlu elemanlar metoduyla modellenmesine bir giri yaplacaktr.
2. ANALTK FORMLASYON
Herhangi bir yapda kinetik enerji ile potansiyel enerji arasndaki fark Langrange olarak isimlendirilir ve L=T- (1)
olarak gsterilir. Rastgele alnm bir t1-t2 zaman aralnda cismin hareket durumu
I = Ldt
t1
t2
(2)
fonksiyonelini minimium veya maksimum deerini alr. Bu durum Hamilton prensibi olarak adlandrlr. Eer L genel deikenler (q1, q2, q3,......,qn, dq1/dt, dq2/dt,.......dqn/dt) cinsinden ifade edilebilirse, hareket denklemleri
d L dt qi &
L q = 0 i
i = 1.....n
(3)
eklinde yazlabilir. Prensibi bir rnek zerinde inceleyelim. ekildeki yay ktle sistemini ele alalm. Kinetik ve potansiyel enerjiler, & &2 T = 1 / 2m1 x12 + 1 / 2m2 x 2
k1
= 1 / 2k1 x12 + 1 / 2k 2 ( x 2 x1 ) 2
dir. L=T- olduundan, hareket denklemleri

.. d L L = m1 x1 + k1 x1 + k 2 ( x 2 x1 ) = 0 dt x1 x1 &
m1 x1 , x1 k2 m2 x2 , x2
d L dt x 2 &
.. L = m 2 x 2 + k 2 ( x 2 x1 ) = 0 x 2
olur. Matris formunda yazlrsa, k 2 x1 =0 k 2 x 2 }de deplasman ve ivme
m1 0
.. 0 x1 k1 + k 2 + m2 .. k 2 x 2
elde edilir. Bu da, [M] ktle matrisi, [K] rijitlik matrisi {x} ve {x vektrlerini gstermek zere [M] {x }+[K]{x}=0 olarak yazlabilir. 2.1 Yaylm Ktleli Kat Cisim
()
ekil 1 de verilen yaylm ktleli kat cismi ele alalm. Potansiyel enerji iin daha nce gerekli ifadeler elde edilmitir. Cisim iin kinetik enerji ifadesi,
&T & T = 1 / 2 {u} {u}dv

v
(4)
Blm 10-22
eklinde yazlabilir. Burada younluk {u noktasnn hz vektrdr.
} ise u
, v
, w
bileenlerine sahip x
w,w
v,v z u,u dV
y x
ekil 1 Yaylm ktleli kat cisim, diferansiyel hacim zerinde deplasman ve hz bileenleri & & & & {u} = [u, v, w]T (5)
Sonlu eleman modelinde cisim belirli sayda elemanlara blnerek deplasmanlar dm deplasmanlar cinsinden ve ekil fonksiyonlar yardmyla, {u}=[N]{q} (6)
eklinde gsterildiinden, dinamik analizde dm deplasmanlar vektr zamana bal olarak deitiinden hz vektr benzer ekilde, {u }=[N]{q (7) }
olarak yazlabilir. Bunu kinetik enerji eitliinde yerine koyarak eleman baznda yazarsak,
& Te = 1 / 2{q}
[ [N ] [N ]dV ]{q&}
T e
(8)
olur. Parantez iindeki ifade eleman ktle matrisini verir.
[m]e = e [N ]T [N ]dV
(9)
Burada elde edilen matris yaylm ktle matrisi olarak adlandrlr. Seilen ekil fonksiyonlarna bal olarak elde edilir. Daha sonra bahsedilecei zere ktlenin dmlerde toplanm olarak kabul edildii ylm ktle matrisi de vardr. Ktle matrisi daha nce gsterilen yntemlerle toplanarak sistemin ktle matrisi elde edilir. Bylece,
Blm 10-33
& & & & T = Te = 1 / 2{q}T [m]e {q} = 1 / 2{Q}[ M ]{Q}

e
(10)
elde edilir. Potansiyel enerji ifadesi daha nceden,
= 1 / 2{Q}T [ K ]{Q} {Q}T {F }

olarak elde edildiinden, L eitlii, & & L = 1 / 2{Q}T [ M ]{Q} 1 / 2{Q}T [ K ]{Q} + {Q}T {F } olarak elde edilir. Buradan hareket denklemi && [M ]{Q}+ [K ]{Q} = {F }
(11)
(12)
(13)
olarak bulunur. Serbest titreim durumunda yk yoktur. Bu nedenle hareket denklemi && [M ]{Q}+ [K ]{Q} = 0 (14)
olarak indirgenebilir. Kararl durumda denge halinden balanarak deplasman ifadesini, {Q}={U}sin t (15)
ile hesaplayabiliriz. Burada {U}, dmlerin titreim genlii, (rad/s)ise dairesel salnm frekansdr. Bylece, [K]{U}=2[M]{U} elde edilir. Genel zdeer problemi formlasyonu da, [K]{U}=[M]{U} (17) (16)
eklindedir. Burada {U} titreim modunu temsil eden zvektr de buna karlk gelen zdeerdir. Burada elde edilen eitlikler sonlu elemanlarla modellemenin dier temel yntemlerinden olan Galerkin yaklam ve virtel iler prensipleri ile de elde edilebilecei gibi Dalambert prensibinin uygulanmasyla da ayn sonuca ulalr.
3. ELEMAN KTLE MATRSLER

nceki blmlerde eitli elemanlar iin ekil fonksiyonlar detayl olarak incelenmitir. Burada yalnzca ktle matrislerinin elde edilmesi zerinde durulacaktr. Younluun eleman iinde sabit olduunu kabul edersek ktle matrisi,
Blm 10-44
[m]e = e [N ]T [N ]dV
(18)
olur. ubuk eleman iin {q}=[q1,q2]T ve [N]=[N1,N2] ve ekil fonksiyonlar da, 1+ r 1 r (19) , N1 = N2 = 2 2 olduundan, ktle matrisi,
[m]e = e[N ]T [N ]dx = Ae le 1 [N ]T [N ]dr

1
Ae l e 2 1 = 1 2
6
(20)
olur. Kafes elemannda ise her dmde iki serbestlik derecesi olduundan deplasman vektrnn 4 bileeni olur. {q}=[q1,q2, q3,q4]T
N [N ] = 1 0 0 N1 N2 0 0 N2
(21)
ekil fonksiyonlar ubuk elemanla ayn olduundan gerekli ilemler yapldnda ktle matrisi, 2 0 1 0 (22) 0 1 0 2
0 2 [m]e = Ae l e 1 0 0 1 2 0 6 olarak elde edilir.
Kiri elemannda Hermite ekil fonksiyonlarnn kullanld daha nce gsterilmiti. Bu durumda kiri eleman ktle matrisi,
156 22l e 54 4l e2 13l e [H ]T [H ]dr = 1 156 420 sim
1
[m]e =
dir.
Ae l e
2
Ae l e
13l e 3l e2 22l e 4l e2
(23)
Blm 10-55
Dzlem ereve elemannda eleman matrislerinin yerel koordinatlarda kiri ve ubuk elemann toplanmasyla olutuu gsterilmiti. Bu durumda yerel koordinatlardaki ktle matrisi, a =
Ae l e
6
,b=
Ae l e
420
eklindeki bir tanmlamayla,
a 0 0 0 0 2a 156b 22l e b 0 54b 13l e b Ae l e 4l e2 b 0 13l e b 3l e2 b [m]e = 2a 0 0 420 156b 22l e b sim 4l e2 b
(24)
elde edilir. Buradan genel koordinatlardaki ktle matrisi transformasyon matrisleri vastasyla,
[m]e = [L ][m]'e [L ]
olur.
(25)
abit ekil deitirmeli gen elemann ekil fonksiyonlar, N1=r, N2=s, N3=1-r-s olarak verilmektedir. Eleman ekil fonksiyonlar matrisi ise,
N [N ] = 1 0 0 N1 N2 0 0 N3 N2 0 0 N3
(26)
dir. Buradan eleman kalnln sabit alarak integral alndnda
2 0 1 0 1 0 2 0 1 0 1 t e Ae 2 0 1 0 [m]e = 2 0 1 12 2 0 2 sim elde edilir.
(27)
Eksenel simetrik gen elemanda deplasman bileenleri eksenel ve radyal deplasmanlar
olmak zere u ve w olarak gsterilir. Bunun dnda dm deplasmanlar vektr ve ekil fonksiyonlar gen elemanla ayndr. Bu durumda hacimsel integral,
[m]e = e[N ]T [N ]dV = 2 e [N ]T [N ]rdA

olarak yazlabilir. r=N1r1+ N2r2+ N3r3 alnrsa,
Blm 10-66
(28)
[m]e = 2 e (N 1 r1 + N 2 r2 + N 3 r3 ) [N ]T [N ]rdA
elde edilir. Dier taraftan
(29)
N
e
4 3 1
3 1
dA = Ae / 10, N12 N 2 dA = Ae / 30, N1 N 2 N 3 dA = Ae / 60, ..

e e
olduundan integrasyon sonunda ktle matrisi,

4 r1 + 2r 3 Ae [m]e = 10 sim 0 r + 2r 2r 1 r3 3 0 4 3 r2 + 2r 0 2r 1 r3 3 0 4 3 r2 + 2r 2r 1 r2 3 0 2r 1 r1 3 0 4 3 r3 + 2r 0 2r 1 r2 3 0 2r 1 r1 3 0 4 3 r3 + 2r
(30)
elde edilir. Burada r , arlk merkezinden geen emberin yarapdr.

Drtgen eleman iin hem dzlem gerilme hem de dzlem ekil deitirme durumunda
deplasman bileenleri u ve v dir. Dm deplasmanlar vektrnn 8 eleman vardr. Eleman ekil fonksiyonlar matrisi ise,
N [N ] = 1 0 0 N1 N2 0 0 N3 N2 0 0 N4 N3 0 0 N4
(31)
eklinde yazlr. Bu durumda eleman ktle matrisi,
[m]e = t e e[N ]T [N ]det jdrds
(32)
eklindedir. Bu integrasyon nmerik olarak yapldnda eleman ktle matrisi elde edilir.
Eksenel simetrik drtgen elemanda ise
[m]e = 2 er[N ]T [N ]det jdrds

eklindedir.
(33)
gen prizmatik eleman iin her dmde serbestlik derecesi ({u}=[u,v,w])
olduundan eleman ekil fonksiyonlar matrisi N1 0 0 N1 0 0 0 N1 N2 0 0 0 N2 0 0 N3 0 0 N2 0 0 N3 0 0 0 N3 N4 0 0 0 N4 0 0 0 N4
[N ] = 0
(34)
eklindedir. Buradan alnan integrasyon ile,
Blm 10-77
2 0 0 1 0 0 1 0 0 0 1 0 2 0 0 1 0 0 1 0 0 0 1 2 0 0 1 0 0 1 0 0 0 2 0 0 1 0 0 1 0 0 2 0 0 1 0 0 1 0 2 0 0 1 0 0 1 [m]e = Ve 2 0 0 1 0 0 20 2 0 0 1 0 2 0 0 1 2 0 0 sim 2 0 2
(35)
elde edilir.
Lump Ktle Matrisleri: Buraya kadar verilen yaylm ktle matrislerinin dnda eleman
ktlesinin dmlere eit olarak datlmasyla oluturulan lump ktle matrisleri de pratikte kullanlmaktadr. Burada ktle yalnzca telenme serbestlik derecelerine gre hesaplanr. Kafes eleman iin ktle matrisi,
1 0 0 0 1 0 0 1 0 sim 1
[m]e =
Ae l e
2
(36)
eklindedir. Kiri eleman iin ise,
[m]e =
Ae l e
2
0 0 0 0 0 0 1 0 sim 0 1
(37)
dr. Konsistent ktle matrisleri daha doru sonular verir. Buna karlk lump matrislerde yalnzca diyagonal zerinde deerler olduundan hesap yapmak daha kolaydr. Lump matrisle elde edilen zdeerler gerek zdeerlerden daha kktr.
4. ZDEER VE ZVEKTRLERN ELDE EDLMES

Serbest titreim probleminde esas ama titreimin zdeeri olan (=2) yi elde etmektir. Bununla beraber nn elde edilmesiyle titreim modunun bir gstergesi olan zvektrler de elde edilir. Daha nce verildii ekilde zdeer problemi [K]{U}=[M]{U} (38)
Blm 10-88
eklindedir. Burada hem rijitlik hem de ktle matrisleri simetrik matrisler olup, uygun snr artlar altnda denklem sistemi pozitif tanmldr.
4.1 zvektrn zellikleri
Pozitif tanml, nxn boyutlarndaki simetrik bir rijitlik matrisi iin n adet gerek zdeer ve bunlara karlk gelen n adet zvektr vardr. zdeerler bykten ke doru, 0 1 1 ....... n (39)
eklinde sralanabilir. Bu zdeerlere karlk gelen zvektrler {U}1,{U2},.....{Un}, ise, zdeer eitlii [K]{Ui}=[M]{Ui} (40)
olarak yazlabilir. zvektrler ktle ve rijitlik matrislerine gre ortogonaldir. Yani: ij ise {Ui}T[M]{Uj}=0, {Ui}T[K]{Uj}=0 (41)
dr. zdeerin boyu genel olarak normaliz edilmi olup, {Ui}T[M]{Ui}=1 dir. Bu normalizasyon da, {Ui}T[K]{Ui}=i eitliini verir.zvektrn boyu nceden tesbit edilmi bir deerle sabitlenebilir.
4.2 zdeer ve zvektrlerin Hesab
(42)
(43)
zdeer ve zvektrlerin hesabnda genel olarak yol izlenir, 1. Karakteristik Polinom Yntemi 2. Vektr iterasyon ytemi 3. Transformasyon yntemi Burada srasyla bu yntemler gsterilecektir.
Karakteristik polinom Yntemi: [K]{U}=[M]{U} denkleminden
([K]-[M]){U}=0
(44)
denklemi elde edilir. Sistemin sfr zmden baka bir zmnn bulunabilmesi iin
Blm 10-99
det ([K]-[M])=0 olmaldr. Bu art salayan deerlere sistemin karakteristik polinomu denir.
(45)
rnek: ekilde verilen kademeli mil iin zdeer ve zvektrleri bulunuz. (E=30x106 N/cm2, =7.324 N/cm3, A1=1 cm2, l1=10 cm, A2=0.5 cm2, l2=5 cm) zm: Q2 ve Q3 serbestlik derecelerini dikkate alarak gerekli ktle ve rijitlik matrislerini yazarak denklem sistemini oluturalm
A1 A2 l + l 2 E 1 A2 l2 A2 2( A l + A2 l 2 ) l 2 U 2 = 11 A2 U 3 A2 l 2 6 l2
Q1
Q2
Q3
u Mod 1 1 2 3
A2 l 2 U 2 A2 l 2 U 3
deerleri yerine koyarsak,

Mod 2
U U 30 x10 6 0.2 0.1 2 = 1.22 x10 4 25 2.5 2 2.5 5 U 3 0.1 0.1 U 3
olur. Karakteristik denklem ise,

(6 x10 6 30.5 x10 4 ) (3 x10 6 3.05 x10 4 ) det =0 6 4 6 4 (3x10 3.05 x10 ) (3 x10 6.1x10 )
dir. Sadeletirildiinde ise, 1.77 x10 6 2 1.465 x10 4 + 9 x1012 = 0 elde edilir. Buradan zdeerler, 1=6.684 x108 ve 2=7.61x109 olarak hesaplanr. 1 iin zvektr ([K]-[M]){U}1=0 eitliinden,
U 10 6 3.96 3.24 2 = 0, 3.24 2.592 U 3 3.96U 2 = 3.204U 3 ,
T {U }1 = [U 2 , 1.236U 3 ]
elde edilir. Grld gibi vektr bileenleri baml olarak elde edilmitir. Bu durumda, Normalizasyon iin, {U}1T[M]{U}1=1 yazlarak,
{U}1T =[14.527 {U}2T =[11.572 17.956] elde edilir. Benzer ekilde dier zvektr, -37.45] olarak bulunur. Titresim modlar ekilde verilmitir.
Bu yntemin bilgisayar uygulamas zordur ve daha fazla ilem gerektirmektedir. Verilecek dier yntemler bu adan daha avantajldr.
Vektr terasyon Yntemi: eitli vektr iterasyon yntemleri vardr. Bunlardan birou
Rayleigh Blmesi yntemini kullanr. Ele aldmz genel serbest titreim problemi iin Rayleigh Blmesi
Blm 10-1010
{v}T [K ]{v} Q (v ) = T {v} [M ]{v}
(46)
eklinde verilir. Burada {v} rastgele alnm bir vektrdr. Rayleigh Blmesinden elde edilen deerin temel zellii sistemin en byk ve en kk zdeerlerinin arasnda bulunmasdr. 1Q(v) n (47)
Bu yntem kuvvet iterasyonu, ters iterasyon ve ters yerletirme iterasyonlarnda kullanlmaktadr. Kuvvet iterasyon ynteminde en byk zdeer elde edilir. Ters yerletirme yntemi byk sistemler iin uygun bir yntemdir. Ters iterasyon ynteminde ise en kk zdeer elde edilir. Burada ters iterasyon yntemi izah edilecektir. Ters iterasyon ynteminde bir balang deneme vektr seildikten sonra dng k=0 alnarak balatlr.Bundan sonra k=k+1 {v}k-1=[M]{u}k-1 [K]{u}k={v}k-1 {v}k=[M]{u}k k=({u}kTvk-1)/ ({u}kTvk) {u}k={u}k)/ ({u}kTvk)1/2 (k-k-1)/ ktolerans {U}={u}k
hesaplanr zlr yazlr, zdeeri bulunur. zvektr normalize edilir. kontrol edilir. tolerans saland ise olarak zvektr elde edilir salanmad ise baa dnlr.
Eer deneme zvektr olarak seilen vektr zvektrlerden biri deil ise bu prosedrden en kk zdeer elde edilir. Dier deerler rijitlik matrisinin telenmesi yoluyla yada deneme vektrlerinin ktle matrisinin ortogonal vektrlerinden seilmesi yoluyla elde edilebilir. Bu konular iin uygun nmerik analiz kitaplarna bavurulmaldr. rnek: ekildeki kiri iin en kk zdeeri ve buna karlk gelen zvektr bulunuz. E=200 GPa, r=7800 kg/m3, I=2000 mm4, 1 2 3 A=240 mm2 600 mm zm: ki elemanl bir model oluturalm. Eliminasyon yaklamna gre yalnzca 2 ve 3 dmlerini dikkate alarak sistem matrislerini elde edebiliriz.
v=0.64 w=3.65 v=0.1.9 w=4.33
Blm 10-1111
0 177.8 26.7 355.6 10.7 26.7 2.7 [K ] = , 177.8 26.7 sim 5.3
0 0.07 0.005 0.42 0.001 0.005 0.0004 [M ] = 0.21 0.009 sim 0.0005
buradan uygun bir bilgisayar programyla (bir ok nmerik analiz kitabnda verilmitir.) en kk zdeer 1=20300 olarak elde edilir. Buna karlk gelen zvektr ise, {U}=[0.64, 3.65, 1.9, 4.33]T dir. Bu z vektrn oluturduu titreim modu ekilde verilmitir.
Transformasyon Yntemleri:
Bu yntemde temel ama matrisleri daha basit hale
getirerek zdeerlerin elde edilmesidir. ki temel yntem kullanlr. Bunlar genelletirilmi Jakobi yntemi ile QR yntemleridir. Byk lekli problemler iin daha uygun olan bu metodlardan QR metodu matrislerin st veya alt gen matris haline getirilmesi, Jakobi metodu ise matrislerin diyagonal haline getirilmesi esasna dayanmaktadr. Bu metodlarda bant matris yerine matrislerin tamam kullanlr ve sonuta btn zdeerler birlikte elde edilir. Burada Jakobi ynteminden bahsedilecektir. lgili okuyucular daha geni bilgi iin Nmerik Analiz kitaplarna bakmaldrlar. Sistemin btn zdeerlerinin U kare matrisinin stunlar olduunu ve zdeerlerinin de A kare matrisinin diyagonaline yerletiini kabul edelim. Bu durumda genel zdeer problemi, [K]U=[M]UA olarak yazlabilir. Burada (48)
1 U=[U1, U2, ....., Un] ve A= 0
0 ... n
(49)
eklindedir. zvektrlerin ortonormalliini kullansak,

UT[K]U=A ve UT[K]U=I
(50)
Elde edilir. I birim matristir. Genelletirilmi Jakobi Yntemi: Bu yntemde P1, P2, ...., Pl eklindeki transformasyonlar
P=P1.P2. ....... Pl
(51)
Blm 10-1212
arpmn veriyorsa ve PT[K]P ve PT[M]P arpmlarnn diyagonal dndaki terimleri sfr olacaktr. Prtaikte bu deerler belli bir tolerans aralnda kabul edilebilir. Bu diyagonal matrisleri [K] ve [M] ile gsterirsek zvektrler iin,
U=([M])-1/2P
ve
A=([M])-1[K]
(52)
Yazlabilir. Burada ([M])-1 ve ([M])-1/2

' M 111 = 0 ' 1 22 ' M 111 / 2 0 , ([M ]' ) 1 / 2 = ... ' M nn1 0 ' 1 / 2 22
([M ]' ) 1
... ' M nn1 / 2 0
(53)
(52) de P nin her bir satrnn [M] nn diyagonal elemanlarnn karekkne blnecei, [K] nn diyagonal elemanlarnn ise [M] nn diyagonal elemanlarna blnecei grlr. Diyagonalletirme ilemi bir ok admdan oluur. rnein k nc admda Pk eklinde bir transformasyon matrisi seilir. Bu da
i 1 i Pk = j 1 1 j
1 1
(55)
eklinde olabilir. Grld gibi seilen transformasyon matrisinin diyagonal elemanlar 1,

i,j eleman ve j,i eleman da olup dier btn elemanlar 0 dr. ve deerleri PkT[K]P ve PkT[M]P arpmlarnn i,j elemanlar sfr olacak ekilde seilir. Yani,
K ii + (1 + ) K ij + K jj = 0 M ii + (1 + ) M ij + M jj = 0
olmaldr. Bu denklemlerin zm iin aadaki prosedr izlenir:
A = K ii M ij M ii K ij B = K jj M ij M jj K ij C = K ii M jj M ii K jj
(56)
A 0 ve B 0 = A=0 B=0 A=B=0
1 / 2C + 1 / 4C 2 + AB A ,= A B K ij , =0 = K ii K ij K ii
(57)
= 0, =
Yukardakilerden herhangi biri
Blm 10-1313
Diyagonalletirme
ileminde
prensip
olarak
matrislerin
belirli
bir
elemannn
sfrlanmasyla balanp bir sra takip edilir. rnek olarak nxn boyutlu bir matriste 1,n elemanndan balanarak 1,n-1; 2,n; 1,n-2; 2,n-1; 3,n .... eklinde bir sra izlenebilir. Bir kere sfrlanan bir eleman iin yeni bir ilem yapmaya gerek yoktur. Sfrlama ileminde rijitlik matrisi iin diyagonal zerindeki en kk elemann 106 kat, ktle matrisi iin de yine diyagonal zerindeki elemann 106 da biri alnabilir. Daha hassas deerler elde etmek iin rakamlarn byltlmesi de mmkndr. lem diyagonal dndaki btn elemanlarn toleransdan kk olmasna kadar devam ettirilir.
1 2 600 mm u 3
1 2 3 4
rnek: Daha nce verilen rnekteki ubuk iin dier z deer ve zvektrleri de hesaplaynz. zm: Uygun bir program yazldktan veya nmerik analiz kitaplarndan elde edildikten sonra, zdeerler ve zvektrler, 1=20304 {U}1=[0.64, 3.65, 1.88, 4.32]T 2=809870 {U}2=[-1.37, 1.4, 1.9, 15.3]T 3=9265100 {U}3=[-0.2, 27.26, -2.12, -33.8]T 4=77974000 {U}4=[0.89, 30.9, 3.556, 119.2]T eklinde elde edilir. Bunlara karlk gelen titreim modlar ekilde verilmitir.
Byle bir ubuk iin en kk kritik devir says, 1 den

n= 60 = 20304 x9.55 = 1361 devir / dakika 2
(58)
olarak hesaplanabilir. Sistem zerinde bulunan yaylarn rijitlikleri ilgili serbestlik derecesi dikkate alnarak rijitlik matrisine, ykler ise noktasal ktleler olarak dorudan ktle matrisine eklenebilir.
Blm 10-1414
ONBRNC BLM
ZEL KONULAR
1. ELASTO-PLASTK GERLME ANALZ

Buraya kadar ele aldmz problemlerde malzeme davran =E ile verilen Hook yasasna uygun olarak ele alnmtr. Buna gre uygulanan yk kaldrldnda eleman balang boyutlarna geri dnmektedir. Bu durum elastik davran olarak da adlandrlr. Malzeme lineer bir davran gstermektedir. Oysa zellikle metalik malzemeler belli bir yklemeden sonra kalc bir ekilde (plastik) ekil deitirmeye balarlar. Plastik ekil deiimine uram olan elemandan ykleme kaldrldnda yalnzca eleastik uzamalar kalkar, plastik uzamalar ise eleman zerinde kalr. Plastik deformasyonun balangc, bir akma kriteri tarafndan belirlenir ve akma sonras deformasyon malzeme rijitliinin dmesi ile ortaya kar. Bu blmde malzemenin elasto-plastik davrann nmerik olarak modellenmesi zerinde durulacaktr. Bunun iin eitli metodlar vardr. Genelde, a) Rijitlik matrisi metodu, b) Balang ekil deiimi metodu, c) Balang gerilmesi metodu olarak adlandrlan temel yntem kullanlmaktadr. Rijitlik matrisi deiimi metodu problem iin en doru yaklam vermekle beraber plastik deformasyon blgesinde her iterasyon sonunda direngenlik matrisinin yeniden hesaplanmasn gerektirir. Bu da problem zme sresini uzatacandan dk hzl bilgisayarlar iin daha az tercih edilen bir yntemdir. Balang ekil deiimi metodunda elastik olarak hesaplanm gerilme iin malzemenin gerek davranna uygun bir elasto-plastik balang ekil deitirmesi aranr. Metot, akma baladktan sonra da mukavemet art devam eden malzemeler iin
gelitirildiinden, 0n tanmlanamad ideal elasto-plastik malzeme gibi.durumlarda bu metot kullanszdr. Balang gerilmesi metodu Zienkiewiczin almalarna dayanr ve elasto-plastik problemlerin zm iin en ok kullanlan metottur. Teori, tek boyutlu bir problemin zorlanmasna dayanlarak anlatlm, ok eksenli gerilme durumu iin genelletirilmitir.
1.1 PLASTSTENN MATEMATK TEORS

Plastisitenin matematik teorisi, elasto-plastik zellik gsteren malzemelerin gerilme ekil deitirme ilikilerini izah etmekten ibarettir. Plastik davranlar zamana bal olmayan kalc ekil deitirmelerle karekterize edilir. Bu ekil deitirmeler malzemenin zelliine gre belli bir gerilme deerine ulaldktan sonra meydana gelir. Elasto-plastik incelemenin yaplabilmesi iin u artn gereklemesi gerekir. 1-Elastik artlarda malzeme davrann tarif etmek iin gerilme ve ekil deitirmeler arasnda lineer bir iliki olmaldr. 2-Plastik akmann meydana geldii noktada bir akma kriterinin gz nne alnmas gerekir. 3-Akma baladktan sonra gerilme ve ekil deitirmeler arasnda bir formlizasyona ihtiya vardr. Birinci durum, kitabn daha nceki blmlerinde geni olarak izah edilmitir. te yandan, Hooke yasas tensr formunda yle ifade edilebilir.
{ij }= [Cijkl]{kl}
[Cijkl] ise elastik sabitler tensrdr. zotropik bir malzeme iin, [Cijkl] = ij kl
(1)
Burada {ij} ve {kl} srasyla gerilme ve ekil deitirme bileenlerini ifade etmektedir.
+ ik jk + il jk
(2)
eklinde yazlabilir.burada ve Lame sabitleridir , Kroneker delta olarak adlandrlmaktadr ve
Blm 11-22
ij =
1 0
i= j i j
(3)
olarak verilir. Lame sabitleri ise, =
E
(1 + )(1 2 )
E eklindedir. 1
kinci art iin, plastik deformasyonun balangc her hangi bir akma kriterlerine gre belirlenebilir. Malzemenin akmas iin gerekli olan gerilmenin {ij} her istikamet ve ykleme ekli iin deitii kabul ediliyorsa, f(ij) = g(K) (4)
bize akma denklemini verecektir. Burada f(ij) bir fonksiyon, g(K) ise deneysel olarak belirlenen malzemenin plastik deformasyon katsays (K) nn bir fonksiyonunu ifade etmektedir. Akma kriterleri koordinat sistemine bal deildir. Yalnzca gerilme invaryantlarna baldr. Bir malzemede sadece asal gerilmeler mevcutsa f(1,2,3)=g(K) akma fonksiyonunu verecektir. Deneysel gzlemler plastik deformasyonun hidrostatik basntan bamsz olduunu gstermitir. Bu yzden akma fonksiyonu invaryantlara bal olarak, f(I2.I3) = g(K) (5)
eklinde tanmlanabilir. I2 ve I3 deviatorik gerilmelerin ikinci ve nc invaryantlardr (Bkz Blm 8). Deviatorik gerilmeler,
'ij = ij 1/3 ijkk
(6)
eklinde ifade edilebilir. Malzemenin akmasyla ilgili bir ok kriter ortaya konmutur. Metaller iin en geerli teoriler, Tresca ve Von-Misses akma teorileridir. Tresca kriteri maksimum kayma gerilmesi belirli bir deere ulatnda akmann balad kabulu zerine kurulmutur. Asal gerilmeler bykten ke doru 1, 2, 3 elinde sralanyorsa, Tresca ya gre,
1- 3= 0
(7)
olduunda akma balar. 0 tek eksenli ekme deneyinden elde edilen akma snrdr. Von Misses ise akmann balangc iin
Blm 11-33
1 2 (8) [( 1 2 ) 2 + ( 2 3 ) 2 + ( 3 1 ) 2 ] = 0 2 eitliini vermektedir. Burada denklemin sol taraf edeer gerilme olarak da
adlandrlmaktadr. Akmann balamasndan sonra plastik ekil deitirmenin derecesi, plastik deformasyonu meydana getiren gerilmenin iddetine baldr. Bu, ekil deitirme sertlemesi (strain hardening) olarak adlandrlr. Akma yzeyi, plastik deformasyonun her derecesinde deiecei iin ardarda gelen akma yzeyleri eitli sebeplerden plastik ekil deitirmeye baldr. Deiik durumlar ekil 1de izah edilmitir. ekil 1ada tam plastik malzeme davran gsterilmitir. Plastikleme derecesi ile akma gerilmesi bamszdr. Eer bir sonraki akma yzeyleri nceki akma erisine gre niform bir art gsteriyorsa ekil.1bde grld gibi ekil deitirme sertlemesi modeli izotropiktir. Dier taraftan bir sonraki akma yzeyleri, ekil ve ynlenmeleri korur fakat gerilme uzaynda yer (konum) deitirirlerse (ekil 1c) bu mekanizma da kinematik sertleme mekanizmas olarak adlandrlr.

Geerli akma yzeyi Ykleme
(a) Tam plastik malzeme davran Geerli akma yzeyi Ykleme
Balang akma yzeyi (b) zotropik sertleme davran
Balang akma yzeyi (c) Kinematik sertleme davran
ekil 1. Akma yzeyi plastik deformasyon ilikisi Baz malzemelerde (toprak vb.) ekil deitirme sertlemesi yerine ekil deitirme yumuamas meydana gelir. Plastik deformasyon arttka akma gerilmesi der. Bu yzden izotropik bir model iin srasyla ilk akma erisi ile daha sonra meydana gelen akma erileri birbiriyle akr. Akma sebebiyle lokal hasarlar oluur ve akma yzeyi hasar
Blm 11-44
kriteri olarak adlandrlr. Akma yzeyindeki deimeler akma gerilmesi fonksiyonu g'nin, sertleme parametresi K ile ifade edilmesi sonucu bulunur. 1.1.1 Elasto-Plastik Gerilme ekil Deitirme likisi Balang akmasndan sonra malzemenin davran ksmen elastik ksmen de plastiktir. Malzemenin tamamnn plastik deformasyonuna kadar toplam ekil deitirme elastik ve plastik bileenlerden meydana gelir. (dij)t = (dij)e + (dij)p (9)
elastik ekil deitirmenin artm (1) deki gerilme-ekil deitirme ilikisinin diferansiyel ifadesiyle verilmitir. Gerilmeleri deviarotik ve hidrostatik bileenlere ayrarak plastik ekil deitirme art,
(dij)p =
d ij 2
(1 2 ) ij d kk E
(10)
eklinde elde edilir. Gerilme artmyla plastik ekil deitirme bileeni arasnda bir iliki kurmak istenirse malzeme davran zerinde bir kabul daha yapmak gerekir. Plastik potansiyel (Q) olarak adlandrlan gerilme gradyan ile plastik ekil deitirme artm orantl olmaldr. (dij)p = d
Q i j
(11)
Burada orant sabiti olan d' ya plastik arpan denir. (11) akmadan sonraki plastik ekil deitirmeyi gsterdiinden akma art olarak adlandrlr. Q; I2 ve I3'n fonksiyonu olmaldr. Her ne kadar fQ ise de bu durum iin zel bir dntrme prensibi gelitirilebilir. f ve Q her ikisi de I2 ve I3' nn fonksiyonu olduundan birbirine denk kabul edilebilir. Byle bir kabul, (dij)p = d f ij (12)
verir. Bu eitlie Normalite art denir. df/ij akma yzeyine dik bir vektr gsterir (ekil 2). Temas noktas, dikkate alnan gerilme noktasdr.
Blm 11-55
Plastik ekil deitirme artmnn akma yzeyine dik bir vektr vermesi iin n boyutlu uzay vektr oluturmas gerekir. f=I2 durumunda,
f ij
f 1
1
f 2
Akma Yzeyi, f=g
ekil 2 Akma yzeyi ve normal vektr
=
ij
I 2 ij
' ij
(13)
olur. Bylece, (dij)p = d'ij (14)
olur. Buna Prandtl Reuss denklemi denir. Prandtl Reuss denklemi teorik almalarda ok geni uygulama alan bulmutur. (12, 13, 14) denklemeleri kullanlarak tam artm denklemi,
dij =
' ij 2
f (1 2 ) ij d ij + d ij E
(15)
eklinde yazlabilir.
1.2. ELASTO-PLASTK PROBLEMLERN NMERK ZMLER

1.2.1 Bir Boyutlu deal Elasto-Plastik Problem Bir boyutlu durumda gerekli malzeme parametreleri tek eksenli ekme deneyi ile belirlenir. (ekil 3.) idealize edilmi gerilme ekil deitirme erisini gstermektedir. Burada malzeme davran ekme ve basmada ayn olarak kabul edilmitir. Malzeme balangta, (akma gerilmesi olarak kabul edilen yya ulancaya kadar) Hook yasasna uygun olarak
Blm 11-66
ekil deitirir. Kuvvetin daha fazla arttrlmasyla malzemenin teetsel modl ET'ye uygun olarak lineer bir deformasyon sertlemesi gsterdii farz edilmitir. Akmadan sonra bir yk artm kabul edersek bu artmdan dolay meydana gelen gerilme artmas d ve buna karlk gelen ekil deitirme de d olmak zere, ekil deitirme elastik ve plastik ksmlara ayrlabilir. d = de + dp ekil deitirme sertlemesi parametresi (H') ise H' = (16)
d d p
(17)
eklindedir. (16) ve (17) den,

Elasto-plastik davran, Eim=ET
Elastik davran, Eim=E
de
dp d
ekil 3 Bir boyutlu durumda lineer gerilme-ekil deitirme ilikisi
H' =
d = d t d e
ET E 1 T E
(18)
elde edilir.
Blm 11-77
L boyunda ve kesit alan A olan lineer bir bir ubuk eleman dnelim. Bu elemana gittike artan eksenel bir F kuvveti tatbik edelim. Meydana gelen uzama ise ve F/A akma gerilmesinden kkse malzemenin davran elastik olur ve direngenlii, [k]e =
F = EA L
(19)
dir. Matris formunda ise, [k]e = EA 1 1 L 1 1 (20)
eklinde ifade edebilir. Kuvvet malzemede akma meydana gelinceye kadar arttrldnda meydana gelen dF art, d lik bir uzamaya sebep olur ve ekil deitirme, d = d e + d p L
(21)
olarak ifade edilebilir. Kuvvet art ise, dF = d.A = A.H'.dp eklinde yazlabilir. Malzemenin plastik blgedeki davran iin, [k]ep = veya [k]ep =
EA E (1 ) L E + H'
A.H '.d p dF = d L ( d / E + d p )
(22)
(23)
(24)
elde edilir. bunu matris formunda yle ifade edebiliriz: [k]ep = 1 1 EA E (1 ) L E + H ' 1 1 (25)
Burada ilk terim elastik rijitlii ikinci terim akma nedeni ile oluan indirgenmi rijitlii gsterir. Eleman rijitlik matrisi sonlu elemanlar metodunda yle yazlabilir: [k]e = [B]T[D] [B]dV = A [B]T [D] [B] dx (26)
Blm 11-88
Bir boyutlu uygulamada [D]=E dir. Elastik rijitlik matrisi daha nce verilmitir. Elestoplastik malzeme davrannda [D], [D]ep = E( 1E ) E + H'
(27)
eklinde ifade edilir. Tam plastik malzeme davran iin balang akma eitlii (18)'den H'=0 bulunur. 1.2.2 ekil Deitirme Sertlemesi Lineer Olmayan ki Boyutlu Elosto-Plastik Problem Gerilme-ekil deitirme erisi ekil 4'de verilen elosto-plastik bir malzeme dnelim. Akmaya noktasna kadar malzeme davran lineer elastiktir ve bir elastisite modl (E) ile uygunluk gsterir. Akmadan sonra ise malzeme erinin her noktasnda deien elastoplastik teetsel modl (ET) ye uygun davranr. Bu durumda sertleme-ekil deitirme hipotezi (K=f(K)) ni salayacak ekilde, uygulanan edeer gerilme ifade edilebilir:
= H ' ( p )
veya trevi alnarak,
(28)
d d
= H ' ( p )
(29)
yazlr. Tek eksenli gerilme durumu iin =1=2=3 olup, dolaysyla edeer gerilme (I2 ile orantldr.):
3 ( ' ij ' ij )1/2 = 2
(30)
Blm 11-99

(a) (b)
3 2
Eim=ET
03 02 01 s2 s1 s3
de Eim=E
dp d
1 2 3 n
ekil 4. ekil deitirme sertlemesi lineer olmayan malzemede gerilme ekil deitirme ilikisi ve Newton-Rapson iterasyonu Eer ykleme ynnde ekil deitirme artm dp ise (dl)p=dp ve plastik ekil sktrlamaz kabul edildiinde paisson oran 0.5 alnarak (d2)p=-0.5dp olur. Buna gre edeer edeer plastik ekil deitirme.
1 2 d p = ( ){( ' ij ) p ( ' ij ) p 2 = d p 3
(31)
olarak elde edilir. (30) ve (31) kullanlarak (29) denklemi:
H' ( p ) =
d d 1 = = d p dt d e dt d e d d
(32)
elde edilir. Buradan,
H'=
ET E 1 T E
(33)
olur. Sertleme fonksiyonu (H') tek eksenli ekme deneyi ile bulunur. Nmerik hesaplar iin (H')'nn nceden bulunmas gerekir. 1.2.3 Elasto-Plastik Problemlerin Matris Formlasyonu lk olarak akma artnn gerekleip gereklemediine baklr. Akma fonksiyonu
f() = g(K)
Blm 11-1010
(34)
ile verilmektedir. Burada {} gerilme vektr, K sertleme parametresi olmak zere
dK = {}T d{p}
eklinde diferansiyel olarak tanmlanr. Akma yzeyi denklemi ise,
(35)
f(,K) = f() g(K) = 0

eklinde ifade edilebilir. Ksm trevler alnrsa,
(36)
dF =
F F d + dK = 0 K
(37)
veya ksa ifadesiyle,
{a}Td{} - Ad = 0
dr. Burada,
(38)
{a}T =
ve
F F F dF ] . =[ . x y xy d
(39)
{a}=
1 F . dK K
(40)
dr. {a} akma vektr olarak adlandrlr. Bu durumuda ekil deitirmedeki deiim
d = [D]-1 d + d
(41)
eklinde elde edilir. Burada [D] elastik sabitler matrisidir. Her iki taraf {a}T[D]={dD}T alnarak {a}Td ortadan kaldrlsa plastik arpan,
d =
1 [ A + {a } [ D ]{a }]
T
{a }T { d D }d { }
(42)
bulunur. Son iki denklemi birletirirsek elosto-plastik artml gerilme deitirme ilikisi,
d{}= [D]ep d{}

eklini alr. Burada,
(43)
Blm 11-1111
[D]ep = [D]
{d D }{d D }T A + { d} T { a }
{dD}=[D]{a}
(44)
Bu forml bir boyut iin bulunann yaklak aynsdr. Tek eksenli durumda akma gerilmesi Y
3 = 1 = k olduundan (39) ifadesi,
A=
1 F 1 Y dK dK = . K K
(45)
halini alr. Y yalnzca k'nn fonksiyonu olduundan son terim tam diferansiyel olarak ele alnabilir. Normalite art uygulanarak (39) ifadesi,
dK ={}Td{p} ={}Td{a} = d{a}T{}

olur veya tek eksenli durumda = =Y ve dp = d p olduundan,
(46)
dK =Y d{ p}=d{}{a}T{}
buradan da,
(47)
d d p
d Y d p
= H'
(48)
bulunur. Euler'in homojen fonksiyonlar iin tanm kullanlrsa,

f = Y
(49)
yazlabilir veya
{a}T{} = Y
(42), (44), (46) dan d = d p ve A = H' elde edilir. 1.2.4 Elasto-plastik problemlerin nmerik zm
(50)
Malzeme lineer elastik davran gsterdii kabuluyle yaplan elastik gerilme hesabndan elde edilen gerilmelerin edeeri her hangi bir akma kriterine gre (Von Mises) hesaplanr. Hesaplanan gerilme malzemenin akma snrn geiyorsa malzemede elasto-plastik gerilmeler meydana gelmi demektir Bu durumda balang gerilmesi yaklam
Blm 11-1212
kullanlarak elasto-plastik gerilmeler ile i gerilmelerin hesab yaplabilir. Hesaplama yntemi ekil 4 de verilmitir. Bu gerilme ekil deitirme diyagram edeer -t diyagramdr. Edeer gerilme (e) elastisite modl E'ye blnerek edeer birim ekil deitirme bulunur.
e =
e
E
(57)
Bu edeer birim ekil deitirme miktar -t diyagramna gtrlerek elasto-plastik gerilme miktar, s bulunur. i gerilme( o ) aadaki eitlikten
0 = e s
olarak gsterirsek,
(58)
olarak hesaplanr. Artk gerilmeler tek eksenli deildir. Balang gerilmesini vektrel
{ } = {
0
0x
,0 y ,0 xy
(59)
yazabiliriz. Buradan,
{ } = { }
0i i
{ } { }
0i ei
(60)
elde edilir. Burada i indisi ile gsterilen gerilmeler elastik olarak hesaplanan gerilme bileenleridir. Balang gerilmesi de bu gerilmelerle orantldr. Bunun doruluu iin
{ } nin edeerinin e ye eit olmas gerekir. Yani { } = { } olmaldr. Bu durumda

0i 0e e
yukarda verilen ekil zerindeki gerilmeler en genel gerilme durumundaki e deer gerilmeleri verir. Bundan sonra iterasyona balanabilir. Lineer elastik hesaplanm gerilme vektr 1 olsun. Bunun edeeri 1e dr. -t erisinden 1 e karlk gelen s1 Newton Rapson
e yntemiyle bulunur. 1 = olduuna gre, E 01 = e s1

(61)
Blm 11-1313
elde edilir. ekil 1den,
2 = { 1 } + { 01 }
olduu grlr. Bu ifadeyi genelletirerek i gerilme iin,
{ } = { }
01 1
01
e1
(62) (63)
{ } = { }
0i i
0i
ei
(64)
yazlabilir. Bu da
0i = ei si ,
t =
ei
E
(65)
olarak gsterilebilir. Metalik malzemeler iin ekme-uzama erisi denklemi, K sertleme katsays ve n de sertleme steli olmak zere, genel olarak
si = Y + K(ti )n
iin balang gerilmesi
(66)
eklindedir. Buradan elasto-plastik gerilme si bulunabilir ve buna gre ikinci iterasyon
{ } ={} +{ }
n+1 1 0n
olarak elde edilir. Burada i gerilmeden dolay oluan kuvvet
(67)
{ P } = [ B]{ } dv
i 0 v
(68)
olarak hesaplanr. Rijitlik matrisi bilinmektedir. Bu kuvvet etkisi altnda tm dmlere ait deplasmanlar hesaplanr. Bir nceki iterasyondaki deplasmanlar bilinmektedir. Bu ikisinin fark alnarak malzemenin tam plastik olduu blgeye ulap ulamad kontrol edilir.
n-n-1=0
Blm 11-1414
(69)
Bu art salanyorsa zm bitmitir. Bu art saland durumdaki edeer gerilme ile o dmde hesaplanan elasto-plastik gerilme fark o dme ait i gerilmeyi verecektir. 2. EILMEYE ALIAN LEVHA Plak; kalnl dier boyutlarna gre kk olan dzgn levha olarak tanmlanr. Bu levhann dzgn veya erisel snrlar bulunabilir. Ankastre, basit ve serbest snr artlarna sahip olduklar gibi elastik zeminler ve tekil mesnetler zerinde de bulunabilirler. Plaklar pratikte hafif ve ekonomik yap retimi iin bir ok avantaja sahiptir. Eilme levhalar, membranlar, eilebilir levhalar ve kaln levhalar gibi eitli kategorilerde incelenmektedirler. Plaklar mekanik adan kme miktarna gre iki kategoride incelenmektedir. Kk kmeli ve byk kmeli plaklar. Ayrca elastik ve elasto plastik davrana gre de farkl inceleme alanlar bulunmaktadr. Bu blmde elastik davran gsteren kk kmeli plaklar konusuna giri yaplacaktr. Kk kme yapan plaklar iin Kirchhoff tarafndan gelitirilen teori aadaki kabulleri yapmaktadr: 1- Plak izotrop malzemeden yaplm olup elastik ve homojen davran gsterir. 2- Kalnl dier boyutlarna gre kktr. 3- kmesi kalnlnn en fazla 1/50 si kadardr. 4- Balangta tarafsz eksene dik olan izgiler yklemeden sonra da dz ve tarafsz eksene dik kalrlar. 5- Tarafsz eksene dik yndeki gerilmeler ihmal edilebilir seviyededir. 6- Tarafsz eksende dzlemde uygulanan kuvvetlerden dolay meydana gelen ekil deitirme eilme ekil deitirmesi yannda ihmal edilebilir. Plak elemann dengesi iin tarafsz eksen zerine etki eden i ve d kuvvetler ekil de verilmitir. ekilde karkl nlemek iin () iaretli bileenler izilmemitir. Deplasman bileenleri u , v ve w dr. Bu artlar altndaki dey ykl levhann tanm denklemi, eilme rijitlii,
Blm 11-1515
D=
olmak zere
Et 3 12(1 2 )
(70)
4w 4w 4 w P ( x, y ) +2 2 2 + 2 = z D x 4 x y y
ile verilmektedir. Buna gre oluan momentler ve gerilmeler ise,
Ez 1 2 2w 2w Ez , y = + 2 x 2 y 1 2 2w 2w 2w , xy = G + y 2 xy x 2
(71)
x =
(72)
2w 2w 2w 2w 2w , M y = D , M xy = M yx = (1 )D M x = D 2 + y 2 + x 2 xy y 2 x
ekil 5. Tarafsz dzlem zerindeki i ve d kuvvetler olur. Deplasmanlar ise kme cinsinden,
u = z = z
eklindedir.
w w v = z x y
(73)
2.1 Sonlu Eleman Formlasyonu

Blm 11-1616
Bu blmde hem dey yk (z dorultusunda) hemde kenarlardan etkiyen dzlem ykleri (x ve y dorultusunda) etkisindeki plak problemi analizine uygun bir eleman modeli gelitirilecektir. Bu plak elemannda iki boyutlu problemlerde ele alnan deplasman bileenlerine ilaveten kme ve iki adet de dnme bileeni bulunmaktadr. Bu durumda dm deplasman vektr,
{u}=[u ,v, w, x, y]T
(74)
dr (ekil ). Grld gibi problem ereve elemandakine benzer ekilde bir dzlem gerilme eleman ve bir de eilme eleman tanmlanmasyla modellenebilir durumdadr. Dzlem gerilme eleman daha nce verildiinden burada yalnzca eilme eleman zerinde durulacaktr. Dzlem gerilme eleman iin rijitlik matrisi,
[k ] = t [ B]T [D][ B] det Jdr.ds

11
1 1
(75)
idi. Burada Ni, x ve Ni, y Ni ekil fonksiyonlarnn ksmi trevlerini gstermek zere
N i, x =
N i N i , N i, y = x y
(76)
[B] ksaca, N i, x 0 [ B] = 0 N i, y N i, y N i, x
(i = 1,2,3,4)
(77)
eklinde yazlabilir. Elastisite matrisi ise,
Blm 11-1717
ekil 6 Dzlem gerilme ve eilme elemanlar

1 0 [D] = Et 2 1 0 1 (1 ) 0 0 2
(78)
dir. ekil fonksiyonlar daha nce verildii ekilde,

Ni = 1 (1 + rri )(1 + ssi ) 4
i=1,2,3,4
(79)
dr. Eilme eleman iin dm deplasman vektr
{qi } = [qi1 , qi 2 , qi3 ]
wi wi = wi , , y x
(i = 1,2,3,4)
(80)
Blm 11-1818
eklindedir. Deplasman elemanlarnn indisleri i1 = 3i 2 , i 2 = 3i 1 , ve i3 = 3i eklinde hesaplanr. qi3 = konmutur. Deplasman fonksiyonu Lagranj polinomlarndan kbik satrn tamam ve 4. Satrdan iki terim alnacak ekilde
w = c1 + c2r + c3s + c4r2 + c5rs + c6s2 + c7r3 + c8r2s + c9rs2 + c10s3 + c11r3s + c12rs3
wi x
deki (-) iareti dm reaksiyonundaki iaret uygunluu nedeniyle
(81)
seilir. Buradan ekil fonksiyonlar,

N i1 = 1 8
(1 + r0 )(1 + s0 )(2 + r0 + s0 r 2 s 2 ) ( )( ( )(
1 2 N i 2 = s i 1 + r0 1 s 0 1 + s 0 8 1 2 N i 3 = ri 1 r0 1 + s 1 + r 0 0 8 r0 = ri r s 0 = s i s
)(
)(
(i = 1,2,3,4)
(82)
olur. ndisli ifadelerin yerine koordinat deerleri konulacaktr (si=1, ri=1). ekil fonksiyonlar matrisi ise ksaca,
[N i ] = [N i1 N i2
olarak yazlr.
N i3
(83)
Genelletirilmi ekil deitirme tanmlar vastasyla lineer trev operatrn,

2 2 2 2 , , 2 2 xy x y
q=
(84)
yazabiliriz. Buradan genelletirilmi ekil deitirme-yer deitirme matrisi
N i1, xx N i 2, xx N i 3, xx [ B]b = {q}[ N i ] = N i1, yy N i 2, yy N i 3, yy 2 N i1, xy 2 N i 2, xy 2 N i 3, xy

olarak yazlabilir. Buradan gerilmeler,
(i = 1,2,3,4)
(85)
{ } = { x , y , xy } = [D]e [ B]b {d }
Blm 11-1919
(86)
olur. Eilme iin elastisite matrisi ise,

1 Et = 12(1 2 ) 0
3
[D]e
1 0
0 0 (1 ) 2
(87)
eklindedir. Buradan eleman iin eilme rijitlik matrisi
[k ]b = 1 1[ B]T [D]e [ B] det Jdrds b

1 1
(88)
olarak elde edilir. Eleman rijitlik matrisi ise bu iki matris yardmyla
[k ]e = [k ] [k0] 0
(89)
olarak bulunur. Eleman rijitlik matrisi her dmde 5 serbestlik derecesi olduundan 20x20 boyutlarndadr. Burada hem dey yke hem de dzlemsel yke maruz levha iin eleman rijitlik matrisinin elde edilii ksaca anlatlmtr. Bu tip elemanlar genellikle burkulma ykne maruz levhalar iin kullanlmaktadr. Fakat burkulma yknn elde edilmesi iin ilaveten gerilme rijitlik matrisi hesab da gerekmektedir. lgilenenler ayrntl bilgiyi referans kitaplardan alabilirler.
3. KIRILMA MEKAN UYGULAMASI

3.1. Giri Ortam scakl, malzeme tokluu, tasarmdan kaynaklanan eitli hatalar, kaynak, artk gerilmeler ve yorulma gibi bir ok faktr makine elemanlarnda ve yaplarda gevrek krlmaya neden olabilir. Bununla beraber herhangi bir elemanda gevrek krlmaya neden olarak temel faktr belirlenmitir. Bunlar: malzeme tokluu, atlak bykl ve gerilme seviyesidir. Krlma mekaniinin temel prensibi, keskin bir atlak ucundaki gerilme alannn K olarak tanmlanan bir parametreyle karakterize edilmesine dayanmaktadr. K, gerilme younluk (ylma) faktr olarak adlandrlr. Bu faktr uygulanan gerilme () ve atlak boyutu (a) arasnda bir iliki kurulmasna yaramaktadr. Buna gre atlak ieren herhangi bir eleman yada deney numunesi aynen atlaksz
Blm 11-2020
malzemelerin eitli gerilme seviyelerine () kadar yklenebilmeleri gibi eitli K deerlerine kadar yklenebilirler. K deeri bylece malzemenin bir zellii olur. Krlma mekanii, lineer elastik ve elastik-plastik krlma mekanii olarak temelde iki grupta incelenir. Lineer eleastik krlma mekaniinin teorisi gnmze kadar olduka iyi bir ekilde ortaya konmu ve elastik-plastik krlma mekaniinin de temellerini oluturmutur. atlak veya atlaa benzeyen sreksizlikler civarndaki gerilme durumu ile elemana uygulanan ortalama gerilme, atlak bykl, atlan geometrik durumu ve malzeme zellikleri arasnda analitik bir iliki kurulmas lineer elastik krlma mekaniinin temel amacdr. Elastik cisimlerdeki gerilme analizi iin krlma mekanii atlak tiplerini ksma ayrmtr (ekil 7). Mod I de deplasmanlar x-y ve x-z dzlemlerine gre simetrik olup
y x z Mod I
Mod II
x z
Mod III
x z
ekil 7 atlak yzey hareketinin temel ekli alma modu olarak adlandrlr. atlan karlkl yzeyleri birbirine ters ynde hareket ederler. Kayma modu olarak adlandrlan Mode II de ise deplasmanlar z-y dzlemine gre simetrik x-z dzlemine gre ise vida simetrisine sahiptir. Yzeyler ters ynde yanlara doru birbiri zerinde kayarak hareket ederler. Mode III yrtlma modu olup her iki dzleme gre vida simetrisine sahiptir. Yzeyler atlak ucu izgisine paralel olarak hareket ederler. Her atlak modu farkl bir gerilme alanna karlk gelmektedir. Eleman zerinde atlak modlar tek tek yada bu modlarn bir kombinasyonu olarak bulunurlar (ekil 8).
Blm 11-2121
y x 2a z
ekil 8. ki modun birlikte olma hali ( K I = sin 2 a , K II = sin cos a )
3.2. atlak Civarnda Gerilme Dalm ekil 9 da verilen notasyona gre atlak civarnda meydana gelen gerilmeler,
x = xy
3 K 3 cos 1 sin sin y = cos 1 + sin sin 2 2 2 2 2 2 2r 2r

K
K 3 = sin cos cos 2 2 2r 2
z = 0 z = ( x + y )
(90)
Dzlemgerilme Dzlemekildeeitir
eklindedir. Grld gibi atlak ucuna doru yaklatka gerilmeler ok byk deer almaktadr. r=0 iin gerilme deeri sonsuz olur. Bu durum atlak ucunda plastik deformasyon blgesi olumas eklinde yorumlanr. Kaln lavhalarda dzlem gerilme ve dzlem ekil deitirme dnda da z gerilmeleri meydana gelirek boyutlu gerilme hali olumasna neden olur.
Blm 11-2222
x xy
r
x z
y
x
ekil 9 atlak civarnda gerilmeler
atlak bulunan bir elemandaki krlma ile ilgili temeller Griffith tarafndan ortaya konmutur. Griffithin ortaya koyduu bu sisteme gre, elastik bir malzemede bir atlak olumas veya bymesi iin d kuvvetlerin yapt i ve depolanan elastik enerjinin toplamndan oluan cismin potansiyel enerjisindeki azalma ile cismin yzey enerjisindeki artma arasnda bir denge kurulmas gerekmektedir. Yzey enerjisi ifadesi Griffith tarafndan
2 s =
s a
E
(91)
ile verilmektedir. Bu ifade plastik deformasyonu gz nne almadndan daha sonra Orowan tarafndan plastik deformasyon enerjisini de dikkate alacak ekilde
2( s + p ) =
s a
E
(92)
olarak dzeltilmitir. Daha sonra Irwin tarafndan enerjinin atlak boyu ile deiimini ifade eden Enerji Salverme Oran (G= U / a U=potansiyel enerji) tanmlanm ve bunun yukardaki eitliin sol tarafna eit olduu ispatlanmtr. Buna gre keskin ulu atlak bulunan numuneler iin G deeri bir malzeme parametresi olarak kullanlabilir ve kritik bir deerden sonra atlak kontrolsz olarak bymeye balar. Daha sonra Rice tarafndan elasto-plastik blge iin J integral adnda bir parametre tanmlanmtr. Bu tanmlamaya gre btn zellikleri ayn fakat atlak boylarnda kk
Blm 11-2323
bir farkllk bulunan iki elemann enerjileri arasndaki fark atlak byesi iin bir karlatrma parametresi olarak kullanlabilir. J integral
J= ( U / B ) a
(93)
olarak tanmlanmaktadr. B eleman kalnl olup, J integral deerinin elastik blgede G deeriyle ayn sonucu verdii gsterilmitir. 3.3. Sonlu Eleman Formlasyonu
J integrali dier taraftan elastik plastik bir malzeme iin iki boyutlu bir ekil deiimi alannda
J = Wdy ni ij
u i
dx
ds
(94)
elinde bir izgisel integral olarak tanmlanmaktadr. Burada atlan alt yzeyinden balayp st yzeyinde tamamlanan herhangi bir eriyi gstermektedir. ekil 10da grld gibi, n bu erinin normalinin birim vektrn, W = ij d ij ekil deitirme
0
enerjisini, u deplasmanlar, ds de eri zerindeki diferansiyel eleman gstermektedir. ntegral, dz, yzey gerilmesi olmayan ve malzeme arayzeylerinin atlaa paralel olduu durumlarda yoldan bamszdr. J integrali ayn snr artlarna ve yklemeye sahip e yaplarn artml atlak boyuna sahip olmalar durumu iin potansiyel enerji fark olarak hesaplanmaktadr. Bu yaklam
y x
ekil 10 J integral hesab iin kullanlan tipik eri
Blm 11-2424
nmerik hesaplamalar ve sonlu eleman analizleri iin uygun bir ara oluturmaktadr. Ayrca nonlineer malzeme davran ve elasto-plastik krlma mekanii uygulamalar iin de uygundur.
Daha nce de verildii gibi herhangi bir cisimdeki toplam potansiyel enerji
1 T {q} [K ]{q} {q}T {F } 2
(95)
eklinde hesaplanmaktadr. Burada {q}deplasman vektrn, {F} ykleri, [K] da rijitlik matrisini gstermektedir. Dm deplasman deerleri potansiyel enerjinin minimizasyonu ile,
= [K ]{q} {F } = 0 {q}
(96)
eklinde hesaplanr. a boyunda bir atlak iin enerji salverme oran potansiyel enerji ifadesinin atlak boyuna gre trevinden ibarettir. Bu da,
G=
(97)
eklinde gsterilebilir. Lineer elastik durumiin G=J olduundan potansiyel enerji teriminim trevi alndnda
J =
T [K ] 1 {q} + {q}T {F } {q} [K ]{q} {F } = {q}T a 2 a a a
(98)
elde edilir. Minimizasyondan elde edilen eitlikle birletirildiinde ise,

J = 1 T [K ] {q} {q} + {q}T {F } a a 2
(99)
olur. Trevler sonlu farklar yntemiyle ifade edildiinde,
[K ] 1 ([K ]a + a [K ]a ) = a a {F } 1 ({F }a + a {F }a ) = a a
(100)
Blm 11-2525
elde edilir. Burada a atlak boyunda meydana gelen kk bir art, [K]a ve [K]a+a ise srasyla a ve a+a boyutlarnda atlaa sahip olan zm blgesi iin genel rijitlik matrisini gstermektedir. Genel olarak Virtel atlak lerlemesi olarak adlandrlan bu yntem sonlu elemanlarla J integrali hesab iin olduka basit bir yol ortaya koymaktadr. Metod u ekilde uygulanmaktadr. ncelikle atlakl yap deplasmanlar {q} elde edecek ekilde klasik yoldan zlmekte, daha sonra atlak boyuna kk bir artm verilerek yeni bir zm elde edilmektedir. kinci zm iin iki yntem nerilmektedir. Bunlardan birinde atlak ilerlemesi atlak ucu civarndaki bir halkay oluturan elemanlarn rijit bir ekilde hareket ettirilmesi eklinde yaplmaktadr. Buna gre yalnzca halkay oluturan elemanlar ekil deitirmektedir. rnek bir eleman halkas ekil 11 deki taral elemanlar olarak verilmitir. Bu durumda ekil deitiren halka dndaki btn elemanlar ayn kalmakta ve ikinci hesap yalnzca bu halkay oluturan elemanlar iin yaplmaktadr. Dardaki elemanlar iin
[K ] a = 0 olmaktadr. Denklemlerde verilen arpma ilemleri de kk matris ve

vektrlerle halledilmi olmaktadr. Dier yntemde ise, atlak ucuna karlk gelen dmn koordinatlar atlak boyunda kk arta sebeb olacak ekilde ilerletilmektedir. Bu durumda rijitlii deien elemanlar yalnzca bu dme sahip olan elemanlar olmaktadr. Bu ikinci yntem daha kolay olmakla beraber atlak ucunda plastik deformasyon oluan ykleme durumlarnda uygulanamaz.
ekil 11 J integral hesabnda kullanlan eleman halkas
Blm 11-2626
3.4. atlak Civarnda Kullanlan Elemanlar (90) denkleminde grld gibi atlak civarndaki gerilmelerde = 1 eklinde bir
dalm bulunmaktadr. Bu durum zellikle atlak ucuyla temas eden elemanlarda baz dzenlemeler yaplmasn zorunlu hale getirmitir. Bu amala 8 dml drtgen elemann ara dm ekil 12 de verildii gibi yer deitirerek kullanlmaktadr. Bu durum verilen gerilme dalmna daha uygun ekil fonksiyonu elde edilmesini salamaktadr. Bu elemana eyrek nokta dml eleman denir. Bu eleman iin rnein 1-2 dorusu boyunca x-r koordinat dnm ekil fonksiyonlar yardmyla,
x= 1/2r(1-r)x1+1/2r(1+r)x2+(1-r2)x5
eklindedir. Buradan koordinat deerleri (0, a/4, a) yerlerine konduunda
(101)
r = 1 2
x a
(102)
elde edilir. Trev ise,

x = ax r
y s 4 7 3
(103)
0.75b 6 0.25b 8 1 5 0.25a a 0.75a 2
ekil 12 Orta dm deimi 8 dml drtgen eleman
Blm 11-2727
olur. Bu durumda deplasman ifadesi

x x x x x x u( x ,0 ) = 2 u 5 1 1 u 2 + 4 u1 + 1 + 2 a a a a a a
(104)
olur. ekil deiimi ise,
1 1 1 u( x ,0 ) x x x = 3 4 u1 + 1 + 4 u 2 + 21 2 u 5 x 2 a a a ax 2
(105)
olarak elde edilir. Grld gibi x sfra yaklarken ekil deiimi koordinatn karekk ile ters orantl olarak artmaktadr. Bu da tekillik iin aranan modelin bulunduu anlamna gelir. Benzer yolla s iin ve iki boyutlu durum iin de eitlikler elde edilebilir. Drt dml elemanlarla kullanlmak zere gelitirilen bir gen eleman ise ekil 13 te verilmitir. Bu eleman iin ekil fonksiyonlar
N1=1/2 (1-r)
N2=1/4 (1+r)(s2-s)
2
N3=1/4 (1+r)(s +s)
N4=1/2 (1+r)(1s )
2
(106)
eklindedir. 4 numaral dmn koordinat deitirildiinde tekilin bu elemanla da modellenebilir olduu grlecektir.
s
1 3 2 4
1
(-1,-1)
(1,1)
3 4
2
(1,-1) (b)
x
(a)
ekil 13 Drt dml gen eleman
Blm 11-2828
ONKNC BLM
K BOYUTLU PROBLEMLER N SONLU ELEMANLAR AI OLUTURULMASI
1. GR
Sonlu elemanlar metodunun temel prensibi,ncelikle bir elemana ait sistem zelliklerini ieren denklemlerin kartlp tm sistemi temsil edecek ekilde eleman denklemlerini birletirerek sisteme ait lineer denklem takmnn elde edilmesi olduu daha nceki blmlerde anlatlmt. Yntemde genel olarak kullanlan temel basamak vardr. Bunlar; hazrlk ilemleri (preprosesing),zm (prosesing) ve deerlendirme ilemleri (postprosesing) olarak sralanabilir. Hazrlk ilemleri,dm koordinatlar,elemanlarn birbirleri arasndaki sreklilik,snr artlar ykler ve malzeme bilgileri ile ilgili datalarn hazrlanmas safhasdr. zm safhas, problemin zelliine gre gerekli hesaplamalarn yaplarak zmlerin elde edilmesini,deerlendirme safhas ise, elde edilen alan deikenlerinin grafik izimi (gerilme,scaklk hz dalm vs),deforme ekillerin elde edilmesi,deikenlerin zm blgesindeki dalmlarnn grsel olarak elde edilmesini iermektedir. n ve son ilemler sonlu elemanlar metodunda nemli bir arl vardr. Bu nedenle zellikle sonlu eleman a bilgilerinin (dm koordinatlar ve eleman sreklilii) otomatik olarak hazrlanmas byk neme sahiptir. ou zaman problemin doru ve yeterince hassas zmnn elde edilmesi iin bir ok deiik sonlu eleman ann denenmesi gerekebilmektedir. Sonlu elemanlara ayrma ilemi ve problemin giri bilgilerinin hazrlanmas eleman says arttka hem zaman alc olmakta hem de hata yapma orann artrmaktadr. Bu yzden elemanlara blme ileminin bilgisayarla yaplmas iin yntemler gelitirilmitir. Sonlu elemanlar metodu 1920li yllardan itibaren kullanlmaya balanm olmakla beraber bilgisayar teknolojisindeki gelimelerle ancak 1960l yllardan itibaren geni bir kullanm alan bulabilmitir. Otomatik a oluturma yntemleri de bunlara
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu,M. TOPCU,S. TAGETREN
duyulan ihtiyala beraber 1970lerden itibaren gelitirilmeye balanmtr. Yaplan almalar iki boyutlu ve boyutlu problemler iin sonlu eleman a gelitirilmesi,eleman tipine gre a optimizasyonu ve ele alnan problemin zelliklerine gre sonlu eleman alarnn dzenlenmesi eklinde genel bir snflandrmaya tabi tutulabilir. stenen blgelerde daha sk bir sonlu eleman a oluturulmas iin ve sonlu eleman ann alan deikenlerinin gradyanna gre daha hassas oluturulmas iin bir ok alma yaplmtr. Bu blmde, Zienkiewicz ve ark. (1971) tarafndan nerilen a oluturma yntemi aktarlacaktr. Blmn sonunda 3 dml gen; 4,8 ve 9 dml drtgen elemanlar iin a bilgilerini oluturan ve elde edilen a ekranda grntleyen bir program verilecektir.
2. YNTEM
2.1. Blge ve Blok emas A oluturma ileminin temel mant,az saydaki anahtar noktalar iin girilmi olan elemanlarn sreklilik ve dm koordinat bilgilerinden yola karak ilem yaplan blgeyi istenen incelikte elemanlara ayrma olarak tanmlanabilir. Bu blm,sistemin ileyii hakknda teorik bilgileri ve a oluturma ileminde bilgisayar zmn iermektedir. Bu yntemde genel olarak kompleks bir blge,kk dikdrtgen bloklardan
olumu,dikdrtgen model olarak ele alnr. Dikdrtgen bloklardan bazlar boaltlr ve baz kenarlar birletirilerek istenen ekil elde edilir. ekil 1' de verilen blge gz nne alnrsa; blok emasn oluturmak iin daha kk dikdrtgen bloklardan oluan bir dikdrtgen blok modeli ekil 2 de grld gibi elde edilir. Blgelerin tanmlanabilmesi iin 1,3,5,
17 12 11
19 14 15
6 7 2 4 9
10
ekil 1. Ortasnda delik bulunan dikdrtgen levha iin rnek alt blok blnts.
Blm-12-22
8,13,16,18 ve 20 numaral bloklar bo blok olarak alnmal ve koyu izgi ile belirtilen kenarlar karlkl olarak birletirilmelidir. ekil 3' de dikdrtgen bloklardan olumu bir tm dikdrtgen modelin genel konfigrasyonu grlmektedir. D
25 26 27 28
29 30
16
19 20
17
D21 21
18
22
19
D22 23
20
24
11
13 14
12
D15 15
13
16
14
D16 17
15
18
6
7 8
7 D9
9
8 3
D3
9 D10
10 11
10
12
1
1 2
2
3
4
D4 4 5
5 Y
6
ekil 2. ekil 1 iin blge ve blok diyagram. Model,yatay (Y)-dey (D) eksen takmna yerletirilmitir. Aralk numaralar deydeki aralk says (ND) ve yataydaki aralk says (NY) olarak adlandrlmtr. A olutururken her aralk alt blmlere ayrlr. Aralklarnn alt blmleri KD ve KY olmak zere deydeki toplam aralk (NDD(KD)) ve yataydaki toplam aralk (NYD(KY)) olarak adlandrlmtr. Dmler numaralandrlrken ilk noktadan balanarak Y ynnde ilerlemek artyla numaralar verilir. lk sra bittiinde D ynndeki sonraki srann ilk dmnden itibaren ayn ilem tekrar edilir. Sonlu eleman modeli koordinat eksenine yerletirilirken dikkat edilecek nokta,aralk says az olan tarafn Y ekseni zerine oturmasdr. Bunun nedeni,bir blok zerinde bulunan dmlerin numaralar arasndaki farkn minimum olmasn salamaktr. Sonlu elemanlar metodunda,elemanlar iin hesaplanm rijitlik matrisleri genel rijitlik matrisi iine yerletirilirken dm numaralarna bal sistematik iinde yerletirilmektedir. Bir elemann dmleri arasndaki farkn bymesi,genel matriste yerletirilen deerlerin dank olmasna sebep olmakta,bu da bilgisayar kapasitesinin artmasn gerektirmekte ve zm zamannn uzamasna yol aarak yaplacak hesaplar zorlatrmaktadr. Program, numaralandrmay yatay eksenden balayarak yaptndan az sayda dm bulunan kenarn yatay eksene yerletirilmesi elde edilecek matrisin daha dzgn olmasn salamaktadr.
Blm-12-33
D
KY blou alt blnts KD blou alt blnts
NY+1
D1 1
D 2 2 1 Y1 2 Y 2
Blok no
D3
3
Yatay kenar Dey kenar Ke
ekil 3. Dm,blok ve kenarlarn numaralandrlmas. Y ve D ynndeki toplan dm says:

NNY = 1 +
KY =1
NYD( KY ) NDD( KD)

ND
NY
(1) (2)
NND = 1 +
KD =1
mmkn olan maksimum dm says ise:

NNT = NNY NND
(3)
olarak ifade edilir. Problemdeki dmlerin tanmlanmas iin bir dizi oluturulur. Ayrca bloklarn tanmlanmas iin de bir dizi kullanlmaktadr. Bu dizi bloklarn malzeme numaralarn iermektedir. Eer bir blok iin bu deer sfr olursa o blok boaltlm demektir. Normalde mevcut bloklar iin bu deer 1'dir. Farkl zelliklerdeki malzemelerden olumu bir blge zerinde inceleme yapyorsak,farkl blgeler iin farkl malzeme numaralar vermemiz gerekmektedir. Blok emas zerinde tanmlam olduumuz tm blok ke dmlerinin x ve y koordinatlar ile alt bloklarn herbirinde bulunmas muhtemel eri kenarlarn orta nokta koordinatlar da bilgi olarak verilmelidir. lk olarak tm kenarlar orta dmleri,ke dmleri arasndaki dorunun orta noktasnda bulunan dorusal kenarlar olarak kabul
Blm-12-44
edilerek,orta dmlerin x ve y koordinatlar hesaplanr. Daha sonra erisel kenarlar iin orta dm koordinatlar girildiinde,bu gerek deerler dizideki daha nceden kabul edilmi bulunan deerlerin yerini alr. Daha sonra birletirilecek kenarlar nceden verilen bilgilere gre ilenir. 2.2 Dmlerin Numaralandrlmas Dmlerin numaralandrln bir rnek zerinde aklamak yerinde olacaktr. ekil 4'de bir rnek problem iin blge ve ona ait blok emas grlmektedir. Dmlerin numaralandrlm ekli ise ekil 5'te verilmitir. Yatayda 2 ve deyde de 2 blok vardr. 4 Numaral blok ise boaltlmtr. Oluabilecek en byk dm numaras 30 dur. 18-20 kenar ile 18-28 kenar birletirilecek kenarlar olmaktadr. Dm numaralarn ieren dizindeki her deikene nce -1 deeri verilir. Bunun anlam her dmn mevcut ve bamsz olduudur. Daha sonra bo blok zerinde mevcut olmayan noktalar varsa,bu noktalarn dizideki yerlerine 0 deeri konur. rnekte 24, 25, 29 ve 30 numaral dmler mevcut deildir. Bu dmlerin dizideki yerleri sfrlanr. Birletirilmi kenarlarn varl kontrol edilir. Eer byle kenarlar varsa,birletirilecek iki kenardan dm numaralar byk olan kenar zerindeki her bir dmn dizideki yerine,birletirilecek olan dier kenar zerindeki karlk dmnn numaras konur. Dm numaralar kk olan kenar iin bir ilem yaplmaz. Sonu olarak,dm numaralar byk olan kenar,dieri zerine tanm olur. Dmlerden bazlar yok edildii iin dm numaralar arasndaki ardklk bozulmutur. Bu yzden mevcut dmlerin yeniden numaralandrlmas gerekmektedir.
ekil 4. Dm numaralandrlmas iin rnek problem.
Blm-12-55
Numaralandrma ilemine 1'den balanr,dm numaralar dizisinde deeri negatif olan dmler 1'er artrlarak numaralandrlr. Eer dmn deeri sfr ise o dme numara verilmez,dizideki yeri sfr olarak kalr. Deeri pozitif olan dmn ise birletirilmi (tanm) bir dm olduu bilindiinden,karlk dmnn dizideki yeni deeri verilir. Numaralandrma ilemi bu ekilde tamamlanr. ekil 5.a'da dm numaralar dizisinin genel hali grlmektedir. Buradaki deerler blok emasndaki dmlere hi bir ilem yaplmadan nce verilmi numaralardr. ekil 5.b'de ise dizinin tm dmler iin (-1) deeri verildikten sonra,olmayan dmler iin sfr,tanm dmler iin ise karlk dmnn numaras verilmi durumu grlmektedir. Son basamakta yaplan ilemden sonra dmlerin ald gerek numaralar ekil 5.c'de grlmektedir. 2. 3. Koordinatlarn Bulunmas Blge zerindeki herhangi bir blou alt blmlere ayrdmzda oluan kesiim noktalarndaki alt dmlerin koordinatlarnn hesaplanmas gerekmektedir. ncelenen blok iin 8 temel dmn (4' ke,4' orta) X ve Y koordinatlar tarafmzdan girilmi olduu iin bilinmektedir. Y-D koordinat sisteminde blok zerinde bulunan bir N1 alt dmnn,dier 8 dmle olan ilikisi biliniyorsa,ekil fonksiyonlar yardmyla bu dmn X ve Y koordinatlar bulunabilir. Blge zerindeki bir blok alt blmlere ayrldnda,alt blmler Y-D dzleminde eit aralklarla oluturulur. Bu bilgi, dmlerin X ve Y koordinatlarnn hesaplanabilmesi iin yeterlidir.
26 21 16 11 6 1 27 28 29 30 22 23 24 25 17 18 19 20 12 13 14 15 7 8 9 10 2 3 4 5 1 1 1 1 1 1 0 0 1 19 0 0 1 18 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 20 23 21 16 11 6 1 0 0 22 19 0 0 17 18 19 20 12 13 14 15 7 8 9 10 2 3 4 5 24 20
(a)
(b) ekil 5 Dmlerin numaralandrlmas.
(c)
Bu veriler dorultusunda N1 dmnn X ve Y koordinatlar

X=
SH ( I ). X ( I )
I =1
(4)
Y=
SH ( I ).Y ( I )
I =1
Blm-12-66
yardmyla hesaplanabilir. Burada,SH(I),X(I),Y(I), I=1,2,3,....,8 olmak zere srasyla ekil fonksiyonlarn ve blok iindeki 8 temel dmn koordinatlarn gstermektedir. 8 dml izoparametrik eleman iin ekil fonksiyonlar
SH (1) = (1 r ).(1 s ).(1 + r + s ) 4
(5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12)
SH (2) =
(1 r 2 ).(1 s) 2
(1 + r ).(1 s ).(1 r + s) 4
SH (3) =
SH (4) =
(1 + r ).(1 s 2 ) 2
(1 + r ).(1 + s ).(1 r s) 4
SH (5) =
SH (6) =
(1 r 2 ).(1 + s) 2
(1 r ).(1 + s ).(1 + r s) 4
SH (7) =
SH (8) =
(1 r ).(1 s 2 ) 2
eklindedir. Burada r ve s lokal koordinatlarda bir eleman iin eksen takmdr (ekil 6). Alt blmlere ayrlm bir blok zerindeki bir N1 dmnn r ve s koordinatlar yukarda verilmi olan formllerle bulunur. Bu deerler N1 dmnn Y-D dzleminde,8 temel dm ile olan uzaklk ilikisini gstermektedir. Altblmlerden dolay oluan bu alt dmlerin X ve Y koordinatlarnn hesaplanmasyla,blge zerindeki tm dmlerin koordinatlar bulunmu olur. Son ilem olarak ilgili noktalar birletirilir ve a oluturulur.
s 4 7 3 (1,1)
1 (-1,-1)
ekil 6. 8 dml izoparametrik eleman
Blm-12-77
3. RNEKLER
Program girdi dosyasnda u bilgileri istemektedir: Eleman Tipi (gen veya Drtgen) Dm says (gen=1,4 Dml=2,5 Dml=3,8 Dml=4,9 Dml=5) Yataydaki blnt says,Deydeki Blnt Says Malzeme says Malzeme eidi 1 den farkl olan bloklar (Bo bloklar iin 0) Bloklarn yatayda alt blnt says Bloklarn deyde alt blnt says Dm says X koordinat,Y koordinat Yatayda eri kenar says (Kenardaki ara dmn yeri deitirilmek istendiinde de bu kullanlr) X koordinat,Y koordinat Deyde eri kenar says X Koordinat,Y koordinat Birleecek kenar says lk kenarn iki dm kinci kenarn iki dm kt dosyas ad Bu bilgiler girildikten sonra program kt dosyasnda u bilgileri oluturur Dm says,Eleman says, Malzeme says,Boyut,Eleman dm says,Yarbant genilii,Tutulu dm says (0),Yk says (0) Dmlerin X ve Y koordinatlar Eleman dm bilgileri Malzeme Numaralar (Tutulu dm says ve Yk says herhangi bir editrle yazldktan sonra bu dosyann altna Serbestlik derecesi numaras,Tanml deplasman Serbestlik derecesi numaras,Yk eklinde ekleme yaplr.) Bu blmde sonlu elemanlar ann oluturulmas ile ilgili baz rnek zmler verilecektir. lk rnekte, incelenecek blge iin blok emasnn oluturulmas, koordinatlarn bulunmas, bo bloklarn tespiti, birletirilecek kenarlarn tanmlanmas gibi konular ayrntl olarak anlatlacaktr. Daha sonraki rneklerde ise yalnzca hesaplanm veriler sunulacaktr. Ayrntl anlatlacak bu rnek iin, bir ok erisel kenar, bo blok ve birletirilmi kenar ieren, dolaysyla konunun tm ayrntlarn kapsayan zincir baklas seilmitir (ekil 7). eklin orta noktasna gre simetrik olmas dolaysyla, yalnzca lk blmnn incelenmesi mmkndr. Fakat konunun ayrntl anlatlabilmesi iin eklin tamamn incelemek yerinde olacaktr.
Blm-12-88
ekil 7. Zincir baklasnn geometrisi lk nce blgenin ekli izilerek muhtemel dmler tasarlanr. Tasarlanm dmler ekilde grlmektedir. Dikkat edilecek nokta, her drt dmn oluturduu her bir elemann kendi bana -daha baka bir blnmeyi gerektirmeden- incelenebiliyor olmasdr. Bunun iin kenarlar tek bir fonksiyonla ifade edilebilir olmaldr. Dorusal olan kenarlar bunu salamaktadr. Erisel kenarlarn bu art salayabilmesi iin, tek bir tepe noktas bulunan erisel kenarlar elde edilene kadar ilgili kenarn blnmesi gerekir. rnekteki 21 ve 13 dmleri arasndaki erisel kenar, tek bir elemann kenar olarak tanmlayamayz. Bu yzden erinin dnm noktas olan yere bir dm konularak kenar ikiye blnmtr. Oluan her iki kenar da birer dairesel yaydr. Dolaysyla tanmlanmas mmkndr. Daha sonra oluturulan elemanlara gre blok emas tasarlanr. rnekteki blge iin, ayrlan elemanlara gre, ekil 8'deki gibi 3x6'lk bir blok emas uygun olacaktr. 2, 5, 8, 11, 14 ve 17 numaral bloklar boaltlp 1-2 ile 3-4, 10-14 ile 11-15, 14-18 ile 15-19 ve 2526 ile 27-28 kenarlar birletirilirse blok diyagram sreklilik asnda blgemizdeki tasarlanan elemanlara benzeyecektir. Yani 1 ve 3 numaral bloklarn komuluu salanm olacaktr. Benzer ekilde 7 ve 9, 10 ve 12, 16 ve 18 numaral bloklar da komu olacaktr.
Blm-12-99
ekil 8. Zincir baklasna ait blok diyagram. Srada dmlerin koordinatlarnn bulunmas gelmektedir. Koordinatlar izim yoluyla ya da analitik metotla bulunabilir. Birletirilmi kenarlardan dolay akan dmlerin koordinatlar da ayn olacaktr. Hesaplanm olan koordinatlar (Dm numaras, X koordinat, Y koordinat) yledir: 1 0 12 7 12 16 21.192 18 38 12 24 42 24 2 8 12 8 12 24 13 27 5 19 38 12 25 54 12 3 8 12 9 19.71 2.8 14 27 12 20 34.3 21.2 26 46 12 4 0 12 10 16 12 15 27 12 21 42 0 27 46 12 5 12 0 11 16 12 16 27 19 22 42 8 28 54 12 6 12 8 12 19.713 17 34.286 2.807 23 42 16
Son olarak, erisel kenarlarn tanmlanabilmesi iin tepe nokta koordinatlarnn da bulunmas gerekmektedir. Bunlar da erileri ikiye blen noktalar olacaktr (eriler dairesel olduu iin). Eer eriler bir fonksiyonla ifade edilmi olsayd; eri fonksiyonunun birinci trevi, iki u nokta arasndan geen dorunun eimine eitlenerek koordinatlar bulunabilirdi. Erisel kenarlarn orta nokta koordinatlar ise (W Aralk Numaras, X koordinat, Y koordinat) yledir: 1 3.51 3.51 7 14.83 14.83 17 37.9 0.7 23 44.8 14.8 2 9.17 9.17 3 9.17 14.82 4 3.51 20.48 8 16.1 23.28 9 22.9 4.28 12 22.9 19.7 18 39.17 9.17 19 39.17 14.8 20 37.9 23.3 24 50.5 20.5 5 16.1 0.72 13 31.1 4.28 21 50.5 3.5 6 14.83 9.17 16 31.1 19.72 22 44.8 9.1
Birletirilecek olan kenarlara ait dm numaralar ise (birinci kenar 1 ve 2 dm-ikinci kenar 1 ve 2 dm):
Blm-12-1010
10 14-11 15 14 18-15 19 Bo bloklarn numaralar ise unlardr: 2, 5, 8, 11, 14 ve 17. Bundan sonra istenen eleman tipi ve alt blnt saylar belirlenerek istenen sklk ve eleman tipinde a elde etmek mmkndr. Ortasnda ilave bir delik bulunan zincir baklas iin elde edilmi olan 3 deiik a ekil 8de verilmitir. Btn alar iin dm says 658 olup eleman saylar,gen elemanlarla oluturulmu a iin 1152, 4 dml elemanlarla oluturulmu a iin 576 ve 9 dml elemanlarla oluturulmu a iin 144 dr. Yar bant genilii ise srasyla 314, 314 ve 315 olmaktadr. 4 dml elemanlarla oluturulmu a iin kt dosyas u ekilde elde edilmitir:
658 576 1 2 4 314 0 12 1.6 12 3.2 12 4.8 12 6.4 12 8 12 .80896 8.00896 ................. 53.18976 15.9904 54 12 52.4 12 50.8 12 49.2 12 47.6 12 46 12 1 2 8 7 3 4 10 9 ............... 395 396 401 402 397 398 399 400 ................. 1 1 1 1 ......... 257 0 258 0 571 -1000 572 2000 2 2
ekil 9 Eri d kenarlara ve eitli sayda deliklere sahip bir levhann gen ve 4 ve 9 dml drtgen elemanlarla hazrlanm sonlu eleman alar
Blm-12-1111
kinci bir rnek olarak ortasnda dairesel bir delik bulunan bir dikdrtgen kesit (ekil 1) incelenmitir. Geometri iin tasarlanan a yaps ve blok emas ekil 10 ve 11 de verilmitir. Bu rnek iin gerekli data dosyas u ekildedir: 22 54 2 10 30 33133 3333 30 2 10 0 9 7.8 5.8 15 7 8 21 7.8 10.1 28 10 11 0 8 3 8.8 5.23 21 8.8 10.7 Drt dml drtgen eleman Malzeme says 50 80 13 0 16 0 18 0 20 0 Bo bloklar Alt blnt saylar istenen hassasiyete gre deitirilebilir. Fakat birletirme nedeniyle 2. Yatay aralkla 4. Dey araln saylar uygun olmaldr Dm says (Blok emasnda bulunan fakat bo bloklar sebebiyle gerekte olmayan dmlerin tanmlanmasna gerek yoktur) 3 10 5 4 10 5 5 10 0 700 850 10 12.1 5.8 11 15 0 12 20 0 13 0 8 14 5 8 16 13 8 17 15 8 18 20 8 19 0 16 20 5 16 22 12.1 10.1 23 15 16 24 20 16 26 10 16 27 10 11 29 10 16 0 biti 0 la yaplmaktadr yatayda eri kenar yoktur 4 11.15 5.23 9 7.23 6.8 22 11.15 10.7 0 10 12.7 6.8 15 7.3 9.15 16 12.7 9.15
ekil 10 Delikli levha iin tasarlanan a

Blm-12-1212
ekil 11 Delikli levhaya ait blok emas. 2 2354 26 27 29 28 kt.mes birleecek kenar says dosya ad
Bu rnek iin hazrlanm deiik eleman sklklarna sahip rnek ekil 12 de verilmitir. Bu datalardan yalnzca eleman dm says deitirilerek an eleman yaps deitirilebilecei gibi,yatay ve dey bloklarn blnt saylar deitirilerek de istenen blgede istenen sklkta a oluturulabilmektedir. Hazrlanan program sonlu eleman modellemesindeki boyut sorununa yardmc olmak iin yar bant geniliini de hesaplamaktadr.
ekil 12 Ortas delikli dikdrtgen levha iin elde edilen,eitli sklklara sahip alar. Bu rnekte ise biri merkezde olmak zere 3 adet dairesel delik bulunan bir dairesel kesit iin model hazrlama ve girdi dosyas bilgileri verilmitir (ekil 13, 14). Burada, simetrik bir yapya sahip olan kesitin, yars incelenmitir. Gerekte kesit, her iki eksende de simetrik olduundan, bu kesitin yalnzca lk bir dilimini incelemek yeterli olacaktr.
Blm-12-1313
Girdi dosyas bilgileri aada verilmitir. Buna gre ilgilenenler istedii ekilde bir sonlu eleman a oluturabilirler. 11 46 2 50 80 2222 333333 dml gen eleman 90 12 0 13 0 16 0 17 0 20 0
ekil 13 eitli sayda delik bulunan dairesel kesit iin taslak a
Blm-12-1414
35 1 13 8 2 14.414 7.414 3 15 6 4 14.414 4.585 5 13 4 6 13 0 7 14.5 10.401 8 17 6 9 19.5 1.741 10 13 0 12 15.5 11.5 13 19 9 14 24.25 6.5 17 16 13 18 19 13 19 26 13 22 11.598 14.5 23 19 17 24 24.258 19.5 26 13 16 27 14.5 15.5 28 17 20 29 19.5 24.25 30 13 26 31 13 18 32 14.4 18.5 33 15 20 34 14.4 21.4 35 13 22 0 12 Yatayda eri kenar says 1 13.765 7.847 2 14.847 6.765 3 14.847 5.234 4 13.765 4.152 5 13.776 10.12 8 16.36 0.42 21 13.776 15.897 24 16.364 25.557 25 13.765 18.152 26 14.847 19.234 27 14.84 20.76 28 13.76 21.87 0 8 Deyde eri kenar says 7 15.121 10.878 9 22.192 3.807 12 15.897 12.223 14 25.557 9.63 17 15.897 13.776 19 25.557 16.364 22 15.121 15.121 24 22.192 22.192 0 0 Birleecek kenar yoktur. kt.mes rnekte birletirilecek kenar ifti bulunmadndan, aralklarn altblm saylar, arzu edilen hassasiyete gre rahata seilebilir.
ekil 14 ekil 13 iin blok emas ekil 15 de krlma mekanii analizi iin hazrlanm sonlu eleman alar verilmitir. Burada da dm saylar her a iin de 705 olup eleman saylar srasyla 1280, 640 ve 160 tr. Yar bant genilii ise 91, 91 ve 109 olmaktadr.
Blm-12-1515
ekil 15 Krlma mekanii analizi iin hazrlanm sonlu eleman alar. gen,4 dml ve 9 dml drtgen elemanlar
4. SONU
Bu almada nmerik yntemlerle yaplan analizin ilk basama olan zm blgesi iin a gelitirme zerinde durulmu ve bu amala gelitirilen yntem kullanlarak bir bilgisayar program hazrlanmtr. almada ele alnan geometrinin mmkn olduu kadar iyi modellenmesinin yannda analiz srasnda meydana gelecek denklem sistemi ve bu sistemde oluan genel matrislerin de homojen hale getirilmesi ve zm zamannn azaltlmas dnlmtr. Gelitirilen yntemle her trl geometrinin gen ve 4 veya 9 dml drtgen elemanlara blnmesi mmkn olduu gibi, alan deikenlerinin zm blgesindeki dalm da dikkate alnarak eitli a inceltme ilemleri de yaplabilmektedir. (*)Zienkiewicz,O. C.,Philips,D. V. 1971,An automatic mesh generation scheme for plane and curved surfaces by isoparametric coordinates. Int. J. Numerical Methods in Engineering (3) 519-528
1000 REM**************** AOLUTURMA ************************ REM* IKI BOYUTLU HER TR PROBLEM N * REM* 3 DML GEN * REM* 4,5,8,9 DML DRTGEN ELEMANLARLA * REM* SONLU ELEMAN MODELINI OLUSTURUR * REM* 3,4 VE 9 DM N EKRANA ZER * REM* ADAPTE EDEN SLEYMAN TAGETREN * REM******************************************************* 1001 CLS : DEFINT I-N: NDIM=2 INPUT "AG OLUTURMAK N DOSYA ADI="; FILE1$ OPEN FILE1$ FOR INPUT AS #2 REM"ELEMAN TP VE DM SAYISININ BELRLENMES" INPUT #2,NTMP IF NTMP=2 THEN NEN=4 ELSE NEN=3: DS=1: GOTO 1010 REM DS<1-DRT 2-BES 3-SEKIZ 4-DOKUZ INPUT #2,DS 1010 INPUT #2,NS,NW NSW=NS*NW: NGN=(NS+1)*(NW+1): NM=1 DIM IDBLK(NSW),NSD(NS),NWD(NW),NGCN(NGN),NGCM(NGN) '-------- Blok tanmlama ve malzeme numaras -------FOR I=1 TO NSW: IDBLK(I)=1: NEXT I 1020 INPUT #2,NTMP IF NTMP=0 GOTO 1030 INPUT #2,IDBLK(NTMP) IF NM < IDBLK(NTMP) THEN NM=IDBLK(NTMP) GOTO 1020
Blm-12-1616
'------------- Altblmler --------------1030 NNS=1: NNW=1 FOR KS=1 TO NS INPUT #2,NSD(KS) NNS=NNS+NSD(KS): NEXT KS FOR KW=1 TO NW INPUT #2,NWD(KW) NNW=NNW+NWD(KW): NEXT KW '------------ Dmler ve koordinatlar --------------1040 NSR=NS*(NW+1) NWR=NW*(NS+1) DIM XB(NGN,2),SR(NSR,2),WR(NWR,2) 1050 INPUT #2,NTMP IF NTMP=0 GOTO 1060 INPUT #2,XB(NTMP,1),XB(NTMP,2) GOTO 1050 '-------- D kenarlar orta nokta koordinatlar -------1060 FOR I=1 TO NW+1: FOR J=1 TO NS IJ=(I-1)*NS+J SR(IJ,1)=.5*(XB(IJ+I-1,1)+XB(IJ+I,1)) SR(IJ,2)=.5*(XB(IJ+I-1,2)+XB(IJ+I,2)) NEXT J: NEXT I '-------- Y kenarlar orta nokta koordinatlar -------1070 FOR I=1 TO NW: FOR J=1 TO NS+1 IJ=(I-1)*(NS+1)+J WR(IJ,1)=.5*(XB(IJ,1)+XB(IJ+NS+1,1)) WR(IJ,2)=.5*(XB(IJ,2)+XB(IJ+NS+1,2)) NEXT J: NEXT I '------ Eri kenarlar ve orta nokta koordinatlar -----1080 INPUT #2,NTMP IF NTMP=0 GOTO 1090 INPUT #2,SR(NTMP,1),SR(NTMP,2) GOTO 1080 1090 INPUT #2,NTMP IF NTMP=0 GOTO 1100 INPUT #2,WR(NTMP,1),WR(NTMP,2) GOTO 1090 '------------------ Birleik kenarlar ---------------------1100 INPUT #2,NSJ IF NSJ=0 GOTO 1120 DIM MERG(NSJ,4) FOR I=1 TO NSJ INPUT #2,L1,L2 I1=L1: I2=L2: GOSUB 2100: II1=IDIV INPUT #2,L3,L4 I1=L3: I2=L4: GOSUB 2100: II2=IDIV IF II1=II2 THEN 1110 PRINT "Altblm saylar farkl." PRINT "Kontrol edip yeniden balaynz.": END 1110 MERG(I,1)=L1: MERG(I,2)=L2 MERG(I,3)=L3: MERG(I,4)=L4 NEXT I '------- Temel dmlerin global koordinatlar --------1120 NTMPI=1 FOR I=1 TO NW+1 IF I=1 THEN IINC=0 ELSE IINC=NNS*NWD(I-1) NTMPI=NTMPI+IINC: NTMPJ=0 FOR J=1 TO NS+1 IJ=(NS+1)*(I-1)+J IF J=1 THEN JINC=0 ELSE JINC=NSD(J-1) NTMPJ=NTMPJ+JINC
Blm-12-1717
1140
1160
1170
1180 1190
1200 1210
1220 1230
1240 1250
1260
NGCN(IJ)=NTMPI+NTMPJ: NEXT J: NEXT I '---------------- Dm noktalar dizisi -------------------NNT=NNS*NNW DIM NNAR(NNT) FOR I=1 TO NNT NNAR(I)=-1: NEXT I '--------- Mevcut olmayan dmler --------FOR KW=1 TO NW: FOR KS=1 TO NS KSW=NS*(KW-1)+KS IF IDBLK(KSW) > 0 GOTO 1200 '-------- Bos bloklar -------K1=(KW-1)*(NS+1)+KS N1=NGCN(K1) NS1=2: IF KS=1 THEN NS1=1 NW1=2: IF KW=1 THEN NW1=1 NS2=NSD(KS)+1: IF KS=NS GOTO 1180 IF IDBLK(KSW+1) > 0 THEN NS2=NSD(KS) NW2=NWD(KW)+1: IF KW=NW GOTO 1190 IF IDBLK(KSW+NS) > 0 THEN NW2=NWD(KW) FOR I=NW1 TO NW2: IN1=N1+(I-1)*NNS FOR J=NS1 TO NS2: IJ=IN1+J-1 NNAR(IJ)=0: NEXT J: NEXT I IF NS2=NSD(KS) OR NW2=NWD(KW) GOTO 1200 IF KS=NS OR KW=NW GOTO 1200 IF IDBLK(KSW+NS+1) > 0 THEN NNAR(IJ)=-1 NEXT KS: NEXT KW '-------- Birleik kenarlar -----IF NSJ=0 GOTO 1230 FOR I=1 TO NSJ I1=MERG(I,1): I2=MERG(I,2): GOSUB 2100 IA1=NGCN(I1): IA2=NGCN(I2): IASTP=(IA2-IA1)/IDIV I1=MERG(I,3): I2=MERG(I,4): GOSUB 2100 IB1=NGCN(I1): IB2=NGCN(I2): IBSTP=(IB2-IB1)/IDIV IAA=IA1-IASTP FOR IBB=IB1 TO IB2 STEP IBSTP IAA=IAA+IASTP IF IBB=IAA THEN NNAR(IAA)=-1: GOTO 1220 IF IBB > IAA THEN NNAR(IBB)=IAA ELSE NNAR(IAA)=IBB NEXT IBB: NEXT I '---------- Dmlerin gerek numaralar -------NODE=0 FOR I=1 TO NNT IF NNAR(I)=0 GOTO 1250 IF NNAR(I) > 0 GOTO 1240 NODE=NODE+1 NNAR(I)=NODE GOTO 1250 II=NNAR(I) NNAR(I)=NNAR(II)*(-1) NEXT I LAS=NODE IF DS=1 THEN 1260 ON DS-1 GOSUB 2600,2800,2800 '----------------------------- Koordinatlar --------------NN=NODE NELM=0 DIM X(LAS*2,2),XP(8,2),NOC(2*NNT,NEN*2) DIM MAT(2*NNT),PMN(2*NNT,2) FOR I=1 TO LAS X(I,1)=-1:X(I,2)=-1 NEXT
Blm-12-1818
1270
1280
1290
1300 1310
1320 1330 1340
1350 1360 1370 2100
2200
FOR KW=1 TO NW:FOR KS=1 TO NS KSW=NS*(KW-1)+KS IF IDBLK(KSW)=0 GOTO 1330 '------------------------------- Alt dmler ---------NODW=NGCN(KSW+KW-1)-NNS-1 FOR JW=1 TO NWD(KW)+1 ETA=-1+2*(JW-1)/NWD(KW) NODW=NODW+NNS: NODS=NODW FOR JS=1 TO NSD(KS)+1 XI=-1+2*(JS-1)/NSD(KS) NODS=NODS+1 NODE=NNAR(NODS) GOSUB 2200: GOSUB 2300 FOR J=1 TO 2 C1=0 FOR I=1 TO 8 C1=C1+SH(I)*XP(I,J) NEXT I X(NODE,J)=C1 NEXT J '------------------------------------------IF JS=NSD(KS)+1 OR JW=NWD(KW)+1 GOTO 1320 N1=NODE: N2=NNAR(NODS+1) N4=NNAR(NODS+NNS): N3=NNAR(NODS+NNS+1) NELM=NELM+1: IF NEN=3 GOTO 1310 '------------------- Drtgen eleman -------------------NOC(NELM,1)=N1: NOC(NELM,2)=N2: MAT(NELM)=IDBLK(KSW) NOC(NELM,3)=N3: NOC(NELM,4)=N4: GOTO 1320 '------------------- gen eleman ------------------NOC(NELM,1)=N1: NOC(NELM,2)=N2 NOC(NELM,3)=N3: MAT(NELM)=IDBLK(KSW) NELM=NELM+1: NOC(NELM,1)=N3: NOC(NELM,2)=N4 NOC(NELM,3)=N1: MAT(NELM)=IDBLK(KSW) NEXT JS: NEXT JW NEXT KS: NEXT KW NE=NELM: IF NEN=4 GOTO 1360 '---------------------------------------------------NE2=NE/2 FOR I=1 TO NE2 I1=2*I-1 N1=NOC(I1,1): N2=NOC(I1,2) N3=NOC(I1,3): N4=NOC(2*I,2) X13=X(N1,1)-X(N3,1):Y13=X(N1,2)-X(N3,2) X24=X(N2,1)-X(N4,1):Y24=X(N2,2)-X(N4,2) IF (X13*X13+Y13*Y13)<=1.1*(X24*X24+Y24*Y24) GOTO 1350 NOC(I1,3)=N4: NOC(2*I,3)=N2 NEXT I DIM PM(NE),PN(NE): ON DS-1 GOSUB 2500,3000,3000: GOSUB 2400 GOSUB 4000 END '=========== I1,I2 kenar altblm says =========== IMIN=I1: IMAX=I2 IF IMIN > I2 THEN IMIN=I2 IMAX=I1 IF (IMAX-IMIN)=1 THEN IDIV=NGCN(IMAX)-NGCN(IMIN) RETURN IDIV=(NGCN(IMAX)-NGCN(IMIN))/NNS RETURN '====== Bloktaki 8 dmn koordinatlar ====== N1=KSW+KW-1 XP(1,1)=XB(N1,1): XP(1,2)=XB(N1,2)
Blm-12-1919
XP(2,1)=SR(KSW,1): XP(2,2)=SR(KSW,2) XP(3,1)=XB(N1+1,1): XP(3,2)=XB(N1+1,2) XP(4,1)=WR(N1+1,1): XP(4,2)=WR(N1+1,2) XP(5,1)=XB(N1+NS+2,1): XP(5,2)=XB(N1+NS+2,2) XP(6,1)=SR(KSW+NS,1): XP(6,2)=SR(KSW+NS,2) XP(7,1)=XB(N1+NS+1,1): XP(7,2)=XB(N1+NS+1,2) XP(8,1)=WR(N1,1): XP(8,2)=WR(N1,2) RETURN '============== Sekil fonksiyonlar ================ 2300 SH(1)=-(1-XI)*(1-ETA)*(1+XI+ETA)/4:SH(2)=(1-XI*XI)*(1-ETA)/2 SH(3)=-(1+XI)*(1-ETA)*(1-XI+ETA)/4:SH(4)=(1-ETA*ETA)*(1+XI)/2 SH(5)=-(1+XI)*(1+ETA)*(1-XI-ETA)/4:SH(6)=(1-XI*XI)*(1+ETA)/2 SH(7)=-(1-XI)*(1+ETA)*(1+XI-ETA)/4:SH(8)=(1-ETA*ETA)*(1-XI)/2 RETURN '=============== Yar bant genilii =================== 2400 ST=1: ED=NEN IF DS=2 THEN ST=0 IF DS=3 THEN ED=ED*2 IF DS=4 THEN ST=0: ED=ED*2 NBW=0 FOR N=1 TO NE CMIN=NN+1: CMAX=0 FOR J=ST TO ED IF CMIN > NOC(N,J) THEN CMIN=NOC(N,J) IF CMAX < NOC(N,J) THEN CMAX=NOC(N,J) NEXT J C=(CMAX-CMIN+1) IF NBW < C THEN NBW=C NEXT N '=============== Verilerin Kaydedilmesi =================== INPUT #2,FILE$ OPEN FILE$ FOR OUTPUT AS #1 ND=0: NL=0 PRINT #1,LAS; NE; DS; NM; NDIM; NEN; NBW FOR I=1 TO LAS FOR J=1 TO NDIM PRINT #1,X(I,J); NEXT J PRINT #1, NEXT I FOR I=1 TO NE FOR J=ST TO ED PRINT #1,NOC(I,J); NEXT J: PRINT #1,: NEXT I FOR I=1 TO NE PRINT #1,MAT(I); NEXT I PRINT #1, CLOSE #1 RETURN 2500 '-------- Eleman orta dm koordinatlar -------VI=1: TJ=0: TM=0 FOR I=1 TO NW FOR K=1 TO NWD(I) FOR J=1 TO NS IF IDBLK((I-1)*NS+J)=0 THEN 2520 JM=(NSD(J)*(K-1)) FOR JI=1 TO NSD(J) WI=JM+JI+TJ+TM IF MAT(WI) <> 1 THEN 2510 P1=NOC(WI,1): P2=NOC(WI,2):P3=NOC(WI,3): P4=NOC(WI,4)
Blm-12-2020
2510 2520
2530 2600
2610
2620 2700 2710 2720 2730
2800
2810
PN(VI)=WI PMN(VI,1)=((X(P1,1)+X(P2,1))/2+(X(P4,1)+X(P3,1))/2)/2 PMN(VI,2)=((X(P1,2)+X(P4,2))/2+(X(P2,2)+X(P3,2))/2)/2 VI=VI+1 NEXT JI TJ=TJ+(NSD(J)*NWD(I)) NEXT J TG=TJ: TJ=0 NEXT K TM=TM+TG: TJ=0 NEXT I: GOSUB 2710 RETURN TB=0: B=1 FOR J=1 TO NS IF IDBLK(J) <> 0 THEN B=B+NSD(J) NEXT B=B+1 FOR I=1 TO NW JM=0 FOR J=1 TO NS IF IDBLK((I-1)*NS+J)<>0 THEN JM=JM+NSD(J) NEXT FOR K=1 TO NWD(I) FOR J=1 TO NNS IF NNAR(B)<0 THEN 2700 IF NNAR(B)=0 THEN 2610 NNAR(B)=NNAR(B)+JM*K+TB LAS=NNAR(B) B=B+1 NEXT: NEXT TB=TB+JM*NWD(I) NEXT RETURN II=NNAR(B)*(-1): NNAR(B)=NNAR(II) GOTO 2610 J=1: FOR I=1 TO LAS IF X(I,1)=-1 AND X(I,2)=-1 THEN 2730 NEXT FOR I=1 TO NE:NOC(I,0)=PM(I):NEXT RETURN X(I,1)=PMN((J),1): X(I,2)=PMN((J),2) PM(PN(J))=I:J=J+1 GOTO 2720 IF DS=2 THEN 2600 JM=0: TB=0 FOR I=1 TO NNT IF NNAR(I) < 0 THEN NNAR(I)=NNAR(I)*(-1) NEXT: RETURN DIM TN(NNW) L=1: TB=1: B=1: BC=0 FOR I=1 TO NW IF I <> NW THEN NRW=NWD(I) ELSE NRW=NWD(I)+1 FOR K=1 TO NRW FOR J=1 TO NNS IF NNAR(B) < 0 THEN 2900 IF NNAR(B)=0 THEN 2810 FOR JG=1 TO NGN IF NGCN(JG)=NNAR(B) THEN NGCM(JG)=TB+BC NEXT NNAR(B)=TB+BC: LAS=NNAR(B) BC=BC+2: B=B+1
Blm-12-2121
2900 3000
3010
3020 3030
NEXT TN(L)=BC+TB-2 L=L+1 KDS=1 IF DS=4 THEN KDS=2 FOR R=1 TO NS IF IDBLK((I-1)*NS+R) <> 0 THEN BC=BC+NSD(R)*KDS NEXT R TB=BC+TB: BC=0 NEXT: NEXT RETURN II=NNAR(B)*(-1) NNAR(B)=NNAR(II): GOTO 2810 REM"---------------------------------SEKIZ DGM L=1: VI=1: TJ=0: TM=0 FOR I=1 TO NW FOR K=1 TO NWD(I) FOR J=1 TO NS IF IDBLK((I-1)*NS+J)=0 THEN 3030 JM=(NSD(J)*(K-1)) FOR JI=1 TO NSD(J) WI=JM+JI+TJ+TM IF MAT(WI) <> 1 THEN 3020 P1=NOC(WI,1): P2=NOC(WI,2) P3=NOC(WI,3): P4=NOC(WI,4) P6=TN(L)+VI: P7=P6+1 P5=P1+1: P8=P4+1 P10=P6: P11=P8: P8=P3: P3=P2: P2=P5 P5=P7: P7=P11: P1=P1: P6=P4: P4=P10 IF DS=4 GOTO 3010 NOC(WI,1)=P1: NOC(WI,2)=P2: NOC(WI,3)=P3 NOC(WI,4)=P4: NOC(WI,5)=P5: NOC(WI,6)=P6 NOC(WI,7)=P7: NOC(WI,8)=P8 X(P2,1)=(X(P1,1)+X(P3,1))/2:X(P2,2)=(X(P1,2)+X(P3,2))/2 X(P4,1)=(X(P1,1)+X(P6,1))/2:X(P4,2)=(X(P1,2)+X(P6,2))/2 X(P5,1)=(X(P3,1)+X(P8,1))/2:X(P5,2)=(X(P3,2)+X(P8,2))/2 X(P7,1)=(X(P6,1)+X(P8,1))/2:X(P7,2)=(X(P6,2)+X(P8,2))/2 GOTO 3020 REM"----------------------------------DOKUZ DUGUM P9=P8: P5=P4+1: P6=P5+1: P7=P9-2: P8=P9-1 VI=VI+1 NOC(WI,0)=P1: NOC(WI,1)=P2: NOC(WI,2)=P3 NOC(WI,3)=P4: NOC(WI,4)=P5: NOC(WI,5)=P6 NOC(WI,6)=P7: NOC(WI,7)=P8: NOC(WI,8)=P9 X(P2,1)=(X(P1,1)+X(P3,1))/2:X(P2,2)=(X(P1,2)+X(P3,2))/2 X(P4,1)=(X(P1,1)+X(P7,1))/2:X(P4,2)=(X(P1,2)+X(P7,2))/2 X(P6,1)=(X(P3,1)+X(P9,1))/2:X(P6,2)=(X(P3,2)+X(P9,2))/2 X(P8,1)=(X(P7,1)+X(P9,1))/2:X(P8,2)=(X(P7,2)+X(P9,2))/2 X(P5,1)=(X(P4,1)+X(P6,1))/2:X(P5,2)=(X(P2,2)+X(P8,2))/2 VI=VI+1 NEXT JI TJ=TJ+(NSD(J)*NWD(I)) NEXT J VI=1: TG=TJ: TJ=0: L=L+1 NEXT K TM=TM+TG: TJ=0 NEXT I RETURN:RETURN
4000 '************** SEMAGCZ **************** '======== EKRAN DZENLEME =========
Blm-12-2222
4010
4015 4020
4030 4040 4100
KEY OFF SCREEN 11: F$="####.##" ASP=.46 LOCATE 16,25 OPEN FILE$ FOR INPUT AS #3 INPUT #3,NN,NE,NM,NDIM,NEN,NBW,ND,NL DIM X(NN,NDIM),X1(NN,NDIM),NOC(NE,NEN),DEP(NN,NDIM),K(NN,NDIM) '============= DATALAR =============== FOR I=1 TO NN: FOR J=1 TO NDIM DEP(I,J)=0: X(I,J)=0 NEXT J: NEXT I FOR I=1 TO NN: FOR J=1 TO NDIM INPUT #1,X(I,J) NEXT J: NEXT I FOR I=1 TO NE: FOR J=1 TO NEN INPUT #1,NOC(I,J): NEXT J: NEXT I FOR I=1 TO NN FOR J=1 TO NDIM X1(I,J)=X(I,J) NEXT J: NEXT I XMAX=X(1,1): YMAX=X(1,2): XMIN=X(1,1): YMIN=X(1,2) FOR I=2 TO NN IF XMAX < X(I,1) THEN XMAX=X(I,1): IF YMAX < X(I,2) THEN YMAX=X(I,2) IF XMIN > X(I,1) THEN XMIN=X(I,1): IF YMIN > X(I,2) THEN YMIN=X(I,2) NEXT I CLS XL=(XMAX-XMIN): YL=(YMAX-YMIN) X0=XMIN-XL/10: Y0=YMIN-YL/10 LINE (80,1)-(80,350): LINE (80,350)-(639,350) VIEW (82,1)-(639,348) AA=538*ASP/167 IF XL/YL > AA THEN YL=XL/AA: IF XL/YL < AA THEN XL=YL*AA XMAX=X0+1.3*XL: YMAX=Y0+1.3*YL WINDOW (X0,Y0)-(XMAX,YMAX) LOCATE 1,3: PRINT USING F$; YMAX LOCATE 23,73: PRINT USING F$; XMAX LOCATE 23,10: PRINT USING F$; X0 LOCATE 22,3: PRINT USING F$; Y0 IF NEN=9 GOTO 4100 '=========== ELEMAN ZM ================ CLS FOR IE=1 TO NE FOR II=1 TO NEN X1=X1(NOC(IE,II),1): Y1=X1(NOC(IE,II),2) IF II=NEN GOTO 4030 X2=X1(NOC(IE,II+1),1): Y2=X1(NOC(IE,II+1),2) LINE (X1,Y1)-(X2,Y2) GOTO 4040 X2=X1(NOC(IE,1),1): Y2=X1(NOC(IE,1),2) LINE (X1,Y1)-(X2,Y2) NEXT II: NEXT IE CLS FOR IE=1 TO NE FOR II=1 TO 2 X1=X1(NOC(IE,II),1): Y1=X1(NOC(IE,II),2) X2=X1(NOC(IE,II+1),1): Y2=X1(NOC(IE,II+1),2) LINE (X1,Y1)-(X2,Y2) NEXT II FOR II=7 TO 8 X1=X1(NOC(IE,II),1): Y1=X1(NOC(IE,II),2) X2=X1(NOC(IE,II+1),1): Y2=X1(NOC(IE,II+1),2)
Blm-12-2323
LINE (X1,Y1)-(X2,Y2) NEXT II FOR II=1 TO 6 STEP 3 X1=X1(NOC(IE,II),1): Y1=X1(NOC(IE,II),2) X2=X1(NOC(IE,II+3),1): Y2=X1(NOC(IE,II+3),2) LINE (X1,Y1)-(X2,Y2) NEXT II FOR II=3 TO 8 STEP 3 X1=X1(NOC(IE,II),1): Y1=X1(NOC(IE,II),2) X2=X1(NOC(IE,II+3),1): Y2=X1(NOC(IE,II+3),2) LINE (X1,Y1)-(X2,Y2) NEXT II CIRCLE (X1(NOC(IE,5),1),X1(NOC(IE,5),2)),.2 NEXT IE '================ DM NUMARALARI =============== 4200 LOCATE 24,20: INPUT ; " DM NUMARALARINI STERMSN > ",A$ IF A$="H" OR A$="h" GOTO 4300 FOR I=1 TO NN ICOL=(100+(538*(X1(I,1)-X0)/(1.2*XL)))/8 IROW=(168-167*(X1(I,2)-Y0)/(1.2*YL))/8 LOCATE IROW,ICOL: PRINT I; : NEXT I: LOCATE 24,20 INPUT ; "DMSZ ZM STERMSN < E/H > ",A$ IF A$="E" OR A$="e" GOTO 4015 4300 END
Blm-12-2424

SEM Ders Notları M. Topçu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SEM Ders Notları M. Topçu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BRNC BLM

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Kullanlan sonlu elemanlarn boyutlarnn ve ekillerinin deikenlii nedeniyle ele

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

nterpolasyon Fonksiyonlarnn Seimi: nterpolasyon fonksiyonu alan deikeninin

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Eleman Direngenlik Matrisinin Elde Edilmesi: Eleman direngenliinin bulunmas,

Sistem Direngenlik Matrisinin Tekili:Sistem direngenlik matrisi sistemin dm

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

F1 ,u1 1 (a) 1 u1=0 (b) 2

Sistem Denkleminin zm: zm iin, sistemin snr artlarda gz nne alnarak

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

olarak yazlr. Bu durumda toplam potansiyel enerji,

1 T T T v{ }{ }dv v{u} { f }dv s{u} {T }dS {ui } {Pi } 2 i

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

eklinde yazlabilir. Bu durumda bamsz deikenlere gre yaplacak minimizasyon ileminden

karlalabilecek dier baz operatrler

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Yaklak zm ise genellikle

olarak basitletirilebilir. Yada

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

yazlr. Elde edilen operatr matrisi [A] simetrik deildir. Yani,

Galerkin Metodu: i arlk fonksiyonunun i yaklam fonksiyonuna eit alnrsa bu

Galerkin metodu olarak bilinir. Galerkin yaklamnn cebirsel denklemleri

olup burada Aij = A( j )dxdy ve Fi = [ f A( 0 )]dxdy dir. [A] yine simetrik

integralinin minimizasyonuyla belirlenmesi halinde buna en kk kareler yntemi denir.

[ A( i ) A( j )dx]c j = A(i )[ f A( 0 )]dx

elde edilir. Bu yda,

yazlabilir. Burada [A] simetriktir.

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Kollokasyon Metodu: Kollokasyon metodunda, zm blgesi zerinde seilmi N adet

xi (xi, yi) noktasnda kalan sfrlanmas istenir. R( xi,yi,ci) = 0 (i = 1,2,.........,N) (23)

olur. Petrov-Galerkin Metodu iin arlk fonksiyonlar 1 = x ,2 = x2 olsun. Bu durumda

Rdx = 0 olacaktr. Buna gre katsaylar denklemleri

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Galerkin Metodu iin i = i alarak,

(1 2 x) Rdx = 0 elde edilir. 3

(2 4 x + x 2 2 x 3 ) Rdx = 0 elde edilir. Ayn ekilde 3

Elde edilen bu yaklak zmler ve kesin zm ( u ( x) =

Gerek zm Petrov-Galerkin Galerkin En Kk Kareler Kollokasyon

0 0 0,2 0,4 0,6

ekil 1 Arlkl kalanlar zmnde eitli yaklamlarn sonular

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

a12 = a11 a 22 a 21 a12 a 22

olarak verilir. rnein (2x2) lik bir matrisin tersi

a 22 a12 a a11 = 21 a11 a 22 a 21 a12

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

3. GAUSS ELMNASYON METODU

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

Gauss Eliminasyonu in Genel Algoritma: Bir rnek zerinde temel fikrini

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

a11 a 21 a 31 ... ai1 ... a n1

a12 a 22 a 32 ... ai 2 ... an2

a13 a 23 a 33 ... ai 3 ... an3

... a1 j ... a 2 j ... a 3 j ... ... ... aij

... ... ... a nj

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN

a11 0 0 ... 0 ... 0

a12 (1 a 22) (1 a32) ... 1 ai(2) ... ( a n12)

a13 (1 a 23) (1 a33) a