BN SNNIN METAF Z K KURAMI

Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi Felsefe Ana Bilim Dal) Sistematik Felsefe ve Mant)k Bilim Dal)

Mustafa KAYA

Dan)*man: Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIR

Temmuz 2007 DEN ZL

TE3EKKR bn Snn n felsefesine bakt m zda ilk gze arpan ey, kendisinden nceki bilgi birikimini ok iyi de erlendirmi olmas , d ncelerini ola anst biimde sistemle tirip sunmas , kendisinden sonraki nesilleri felsefe alan nda e itmesi ve hatta bu alanda muhaliflerine bile ciddi katk lar sa lam olmas d r. Ayr ca bn Snn n Ortaa Bat Felsefesi zerindeki etkileri de byktr. Nitekim Akdeniz havzas ndaki kadim birikimi Do u ve Bat y kendinde bulu turacak ekilde yeniden reten bn Sn, Avicenna ad ile Bat d nce gelene inde byk bir etki yaratm t r. bn Sn felsefesinin temelinde metafizik, metafizi inin temelinde de Zorunlu Varl k kavram yer almaktad r. Metafizik alan nda sadece Gazzl, Fahreddin er-Rz, Shreverdi, bn Arabi gibi kendi dinda lar yla de il, ayn zamanda St. Thomas, Descartes, Leibniz ve hatta Heidegger ve Whitehead gibi Bat l filozoflarla da anlaml bir diyaloga girebilecek metinler ortaya koymu tur. Biz de bu al mam zda sundu u metinlerle anlaml diyaloga girmeyi kabullenen mzmin bir felsefe talebesi olarak, onun metafizik kuram n orijinal metinlerini esas alarak inceleme giri iminde bulunduk. Bu al mam zdaki amac m z bn Sina felsefesinin temelini olu turan metafizik kuram n ve bu alana ait kavramlar a k, seik ve anla l r bir dil ile ele al p de erlendirmek, yorumlamak ve bylece hem kendimizi hem de ba kalar n ayd nlatmakt r. Bu anlaml giri ime beni te vik eden ve tezimin her a amas nda deste ini esirgemeyen dan man hocam Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIRa, de erli hocalar m Prof. Dr. Mehmet AKGN, Yrd. Do. Dr. Milay KKTRKe sonsuz te ekkr ederim.

Bu tezin tasar m , haz rlanmas , yrtlmesi, ara t rmalar n n yap lmas ve bulgular n analizlerinde bilimsel eti e ve akademik kurallara zenle riayet edildi ini; bu al man n do rudan birincil rn olmayan bulgular n, verilerin ve materyallerin bilimsel eti e uygun olarak kaynak gsterildi ini ve al nt yap lan al malara atfedildi ini beyan ederim.

mza renci Ad Soyad

: : Mustafa KAYA

ZET BN S NANIN METAF Z K KURAMI KAYA, Mustafa Felsefe Ana Bilim Dal Dan man: Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIR

Bu tez bn Sinan)n metafizik kuram) zerine yaz)lm)*t)r. Tez haz)rlan)rken bn Sina felsefe ve metafizi7ini ilgilendiren birinci ve ikinci dereceden kaynaklar incelenmi* ve kullan)lm)*t)r. Bu tezin temel konular) bn Sinan)n varl)k tan)mlama ve s)n)flamas), zorunlu-mmkn varl)k aras)ndaki ay)r)m ve son olarak Allah ve lem aras)ndaki ili*kidir. Tez, giri*, blm, sonu ve kaynakadan olu*maktad)r. Giri* blmnde, Trk- slam dnyas)nda felsefi d*ncenin ortaya )k)*) tart)*)lm)*t)r. Bunun yan)nda genel olarak slam filozoflar)ndaki metafizik d*ncenin geli*imi irdelenmi*tir. Birinci blmde, bn Sina metafizi7inde yer alan temel kavramlar)n tan)m) verilmekte olup, devam)nda bn Sinan)n varl)k kuram)n) k)s)mda s)n)fland)r)*) ayr)nt)l) olarak ele al)nm)*t)r. kinci blmde, Varl)kMahiyet Ayr)m) ile ZorunluMmkn Varl)k Ayr)m) ele al)nm)* olup daha sonra Zorunlu Varl)7)n niteliklerinden sz edilmi*tir. nc blmde ise Allah-lem li*kisi ba*l)7) alt)nda; lemin ezelili7i, sudur teorisi ve son olarak da sebepler teorisi ele al)nm)*t)r. Sudur teorisine lemin ezelili7i, lem ve lemdeki varl)klar)n kayna7)n) a)klayabilecek bir yntem olarak ba*vurulmaktad)r. Sonu olarak bu tez al)*mas) ile bn Sina metafizik kuram)n)n temel kavram ve teorileri a)k bir biimde detayl) olarak ortaya konulmaya al)*)lm)*t)r.

Anahtar kelimeler: Metafizik, Varl k, Mahiyet, Zorunlu Varl k, Mmkn Varl k, Tanr , lem, Sudur, Ak l

ii ABSTRACT METAPHYS CAL THEORY OF IBN S NA KAYA, Mustafa, M. Sc. Thesis in Philosophy Supervisor: Asist. Prof. Dr. Hlya YALDIR

This thesis has been written on metaphysical doctrine of Ibn Sina. In the course of the preparation of the thesis, both primary and secondary sources, which concern Ibn Sinas philosophy and metaphysics, have been examined and used. The main issues in the thesis are Ibn Sinas definition and classification of existence, the difference between necessary and possible existence and finally the relationship between God and the Universe. The thesis consists of introduction, three chapters, conclusion and a bibliography. In Introduction, the generation and the development of the philosophical thought within the Turkish-Islamic world are discussed. Besides, in general, the metaphysical thoughts of the Muslim philosophers have also been examined at this chapter. In chapter one, main concepts of Ibn Sinas metaphysics are given and the tripartite classification of Ibn Sinas concept of existence is explained in detail. In chapter two, the distinction between Existence Essence, Necessary Existence Possible Existence and the essential attributes of the Necessary Being are mentioned. In chapter three, relation of the universe to God, the eternity of the universe, the doctrine of emanation and the theory of reasons are taken into consideration. The process of emanation is invoked to explain the eternity of the universe and source of the other existents within the possible world. As a result, the aim of the thesis is to give an account of the metaphysical doctrine of Ibn Sina with its basic concepts and theories in detail. Key Words: Metaphysics, Existence, Essence, Necessary Existence, Possible Existence, emanation, Intelligence.

iii NDEK LER ZET.................................................................................................................................. i ABSTRACT......................................................................................................................ii NDEK LER ................................................................................................................iii S MGE VE KISALTMALAR D Z N ............................................................................. v G R C ................................................................................................................................ 1 a. slam Filozoflar nda Metafizik D nce Sistemi.......................................................... 4 b. bn Sinada Metafizik D nce Sistemi....................................................................... 6 KURAMSAL B LG LER VE L TERATR ALICMASI ........................................... 10 MATERYAL VE METOT ............................................................................................. 11 B R NC BLM BN SN METAF Z J NDE TEMEL KAVRAMLAR 1.1. VARLIK................................................................................................................... 12 1.2. MAH YET ............................................................................................................... 13 1.3. NN YET.................................................................................................................. 14 1.4. HV YET ................................................................................................................ 15 1.5. VARLIK TRLER ................................................................................................. 15 1.5.1. Mutlak Varl k ........................................................................................................ 16 1.5.2. Zihinde Varl k ....................................................................................................... 16 1.5.3. Ayanda (D Dnyada) Varl k .............................................................................. 17 K NC BLM BN SNNIN VARLIK TASN F 2.1. VARLIK-MAH YET AYRIMI .............................................................................. 18 2.2. ZORUNLU VARLIK.............................................................................................. 21 2.3. MMKN VARLIK .............................................................................................. 23 2.4. ZORUNLU VARLIKIN N TEL KLER ............................................................... 24 2.4.1. Zorunlu Varl k, Birdir .......................................................................................... 25 2.4.2. Zorunlu Varl k, Basittir......................................................................................... 26 2.4.3. Zorunlu Varl k, Hakikattir .................................................................................... 27 2.4.4. Zorunlu Varl k, Cisimsizdir .................................................................................. 28

iv 2.4.5. Zorunlu Varl k n Cinsi ve Tr Yoktur............................................................... 28 2.4.6. Zorunlu Varl k, Ak l, Akil, Makldr ............................................................... 29 2.4.7. Zorunlu Varl k, De i miz, Sabittir........................................................................ 29 2.4.8. Zorunlu Varl k n Bilgisi Tamd r.......................................................................... 30 2.4.9. Zorunlu Varl k, A k, A k, Ma uktur................................................................. 32 2.4.10.Zorunlu Varl k, S rf yiliktir ................................................................................ 33 2.5. CEVHER-ARAZ PROBLEM ................................................................................ 34 2.6. MADDE VE SURET ANLAYICI ........................................................................... 36 2.7. HAL-MAHAL L CK S ......................................................................................... 40 2.8 ALLAHIN VARLIQININ DEL LLER .................................................................. 41 2.8.1. Ontolojik Delil ...................................................................................................... 42 2.8.2. mkan ve Sebep Delili........................................................................................... 45 2.8.3. Gaye Delili ............................................................................................................ 45 NC BLM ALLAH - LEM L 3K S 3.1. LEM N EZEL L Q MESELES .......................................................................... 49 3.2. SUDR TEOR S .................................................................................................... 56 3.4. YARATMA ............................................................................................................. 61 3.5.SEBEPLER TEOR S ............................................................................................... 63 3.5.1. Maddi Sebep ......................................................................................................... 63 3.5.2. Suri Sebep ............................................................................................................ 64 3.5.3. Fail Sebep.............................................................................................................. 65 3.5.4. Gaye Sebep............................................................................................................ 66 SONU ........................................................................................................................... 68 KAYNAKLAR ............................................................................................................... 72 ZGEM C .................................................................................................................... 76

S MGE VE KISALTMALAR D Z N

A..D.T.C.F. .D.B.Y.A. MEB. T.D.V. U. .S.B.

Ankara niversitesi Dil Tarih Co rafya Fak. bn Sinan n Do umunun Bininci Y l Arma an Milli E itim Bakanl Trkiye Diyanet Vakf Uluslararas bn Sina Sempozyumu Bildirileri

GR3
slm, Yahudilik ve H ristiyanl ktan sonra insanl a gnderilen en son ilah dindir. Hz. Muhammed, gnderilen en son peygamberdir. Kurn- Kerim ise, Hz. Muhammed arac l yla insanl a gnderilen en son mesajlar bildiren ilahi bir kitapt r. Bu anlam yla slm, de i mez ilkelere dayanan, ba ka bir ifadeyle, de i mez inan unsurlar zerine kurulmu olan ilah bir sistemdir. Ayr ca slm, bu ilah sistem etraf nda olu an bir toplumun, bir medeniyetin ad d r. Bu anlam yla slm ise M.S. VII. yzy lda ortaya kt gelen zaman ve bu zaman ierisinde yay ld andan gnmze dek co raf meknlar kapsayan slmd r. zere o, ne insan d ncesinin bir

slm n bu iki anlam ndan da anla laca

rn ne de felsef bir sistemdir. Kurn da bir felsefe kitab de ildir. Ancak di er yandan, Kurn, Allah ve s fatlar , insan hrriyeti, kaza ve kader, gemi dinler ve iinde ya ad m z dnyan n ne ve nas l var oldu una dair insan d ncesine konu olan her alanda mesajlar vererek, insan d nmeye, bilmeye davet eder. Ayr ca bir ahlak sistemi, bir siyas ve ekonomik dzen ortaya koyar. Btn bunlar n yan nda iman esaslar zerinde d nmeyi de serbest k lar (Bingl, 1995: 20). Kurndan kaynaklanan d ncenin serbeste ifade edili i, insanlar her eyi ara t rmaya ve her ey zerinde d nmeye ve ara t rmaya sevk etmi tir. Hatta denilebilir ki bu tav r Hz. Muhammedin kendisiyle ba lam t r. Onun daim duas Allah m bana hakikati btn plakl yla gster olmu tur.

slm n h zl bir ekilde yay lmas , farkl kltrlerle temas iine girmesi ve k smen de olsa farkl co rafyalar kendi s n rlar iine almas yla d nce ve ilim hayat nda nemli bir geli me ve de i meleri de beraberinde getirmi tir. Ku kusuz bunda Yunan felsef miras n n Arapaya evrilmesi faaliyetlerinin ve siyas olaylar n da nemli etkileri vard r. Ancak Leamana gre (2000) slm dnyas nda felsefenin Yunanca metinlerin evirisiyle ba lad n sanmak hata olur. slmda felsefe, felsefe ile do rudan herhangi

2 bir a k ba lant olmaks z n, daha ok me ru ak l yrtmeye ili kin uygun kurallar n geli mesi yoluyla olmu tur (Leaman, 2000: 27). slm n h zla yay lmas , e itim ve kltr a s ndan olduka ileri dzeyde olan uygarl klara ynetim bak m ndan hkim olmas ok byk say da yabanc unsurun zmsenmesini gerekli k ld . Bu geli meler sonucunda slm d ncesi e itli ekiller alm t r. lk olarak slm n iman esaslar n yabanc kltrlerden gelen fikirlere kar savunmak iin Kelam ilmi ortaya kt . Kelam, slm retisinin iermi oldu u baz inan unsurlar n konu olarak alan ve bunlar zerinde ak l yrtmelerde bulunarak, onlar a klamak, desteklemek isteyen bir harekettir. Kelam , yaln zca iman esaslar n yabanc unsurlara kar savunmak isteyen bir hareket olarak belirtmek yanl olur. Kelamc lar, tezlerini ileri srerlerken kendilerini akla dayanan delillerle me rula t rmak isterler. slm retisinin temel inan unsurlar n esas alarak Tanr , evren, insan zerinde tutarl ve temelde akl birtak m genel a klama modelleri geli tirmek istemi lerdir. Bu a klama modelleri ierisinde herhangi bir filozofta oldu u gibi bir bilgi teorisinin, bir kozmolojinin, bir psikolojinin bir antropolojinin geli tirilmi oldu unu gzlemlemekteyiz. Bu nitelikleri ile bir Nazzam n, bir Fahreddin erRzinin, bir cnin d ncelerini ve sistemlerini felsefe ad alt nda zikretmemek iin hibir neden yoktur (Arslan, 1997: 234-235). Kelam iin sz konusu olan bu durum Tasavvuf iin de geerlidir. Tasavvuf ba lang ta, her trl d nceyi, teorik ara t rmalar , akl bir yana itmek isteyen kal de il hal olmay arzu eden din, mistik bir deney pe inde ko an bir ey olmak istemi tir. Ama ayn Tasavvuf, rne in bir bn rbde muhte em bir kozmolojik ve metafizik dnya tablosu olarak kar m za kmaktad r. Bu nedenle Tasavvufu da bir felsefe hareketi olarak kabul etmemek iin hibir neden yoktur. Kelam ve Tasavvufun yan nda, Kind, Frb, bn Sn, bn Tufeyl, bn R d gibi kendilerine filozof denilen d nrler taraf ndan ekillendirilen ve ad na Felsife denilen bir d nce ekol daha vard r. Bu d nce ekol, M.S. IX. yzy lda Yunan felsef miras n n eviri faaliyetleriyle Mslman dnyas na kazand r lmas yla ba lam t r. Bu d nce ekol ierisinde yer alan d nrler kendilerine intikal

3 edilmi oldu u ekliyle Yunan veya Antik felsefeden tevarus etmi olduklar sorun ve konular zerinde Eski Yunan veya Antika filozoflar n n yntemlerini uygulayarak insan, evren, toplum, tanr vb. zerinde bir bilgi de eri ieren sonulara varmak isteyen kimselerdir (Arslan, 1999: 11). K sacas slmda felsefe deyince yaln z ba na kendisine filozof denilen

d nrler taraf ndan temsil edilen felsife ekoln de il, ayn zamanda Kelam , Tasavvufu ve bunun gibi kendisini akla dayanan nedenlerle a klayan her trl d nce faaliyetlerini anlamaktay z. Ayr ca bu d nce faaliyetlerinin rnleri olan Tanr , evren, insan hakk nda tutarl , yntemli, sistemli gr leri, bu gr lerin, temsilcileri olan ki ileri, bunlar n ortaya koymu anl yoruz (Arslan, 1997: 236). slm felsefesi, Yunan felsefesi ile temasa geti inde onu, Yeniplatoncu izgisi alt nda tan r ve ondaki u iki zellikten derin bir biimde etkilenir. lk olarak bu okul, temelde Platona yeniden dn istemekle birlikte, ayn zamanda kendisinden nce gelen tm spritualist-idealist felsefe okullar n birbiriyle uzla t rmak ister. Yeniplatonculu un bu zelli i felsifeyi, btn gerek filozoflar n zerinde uyu ma durumunda olduklar tek bir felsefenin, bilim niteli inde olan bir felsefenin var oldu u gr ne gtrr. Yeniplatonculu un ikinci zelli i, dinsel ilgi ve kayg lar a r basan bir felsefe olu u idi. Yeniplatonculu un bu zelli i felasifeyi bu tek ve gerek felsefenin, gerek dini de temsil etti i anlay na ula t r r. slm filozoflar , Aristoteles ve Plotinosun, Tanr n n birli i, ruhun tinsel ve lmsz bir varl k oldu u, madde dnyas na d t , mutluluk ve kurtulu un Tanr ya yeniden kavu makta ve onunla birle mekten ibaret oldu u gibi evren ile ilgili d ncelerinde, slm n da kendisine dayand bir evren anlay n n benzerini grrler. Bylece onlar bir yandan felsefeyi Yeniplatonculu un ortaya koydu u fikirlerle geli tirmeye, yani, yar rasyonalist mistik bir bilgi teorisi, spritualist bir ahlak retisi geli tirmeye al rlarken; te yandan bu felsefe ile slm vahyi aras nda uzla t rma sa lamaya al rlar (Arslan, 1999: 13). olduklar eserler ve faaliyetleri

4 Bu tr bir felsefeyi ba latan Kind, as l kuran Farbidir. Filozofumuz bn Sn ise Frbinin at yolda ilerler ve onun temel tezlerini geli tirir. bn R t, Gazzlnin filozoflara yapt ele tirisi sonucunda bu Yeniplatoncu metafizi i baz slm n gerek

noktalarda de i tirmek ihtiyac n duyarsa da, ortada tek, gerek ve bilim niteli inde bir felsefe oldu u gr n benimsemekle beraber, bu felsefenin entelektel dzeyden ifadesi oldu u gr ne de kar kmaz. Hatta bu iki temel gr leri ve

varsay m daha byk bir inan ve kuvvetle savunur. Geri bu filozoflar n her birinin kendi kozmolojileri, psikolojileri, ahlak ve siyaset felsefelerinde ayn savunmu olduklar anlam na gelmez. Mesela Kind evrenin zaman nda yarat lm

yoktan varedilmi oldu unu savundu u halde, Frb ve bn Sn, onun zamanda ezelili ini ve Tanr dan ezel bir sudrla sudr etmi oldu unu iddia etmi lerdir (Arslan, 1999: 15). a. slm Filozoflar)nda Metafizik D*nce Sistemi Duyularla alg lanm olan, alg lanm olmayan , grnen, grnmeyeni, iin olsa gerek, insan, hep,

gerekle mi olan, gerekle mesi isteneni hep a rm t r. Herhalde, gnl bu iki kar ttan kavranmas en kolay olan semeye katlanamad tekisini kucaklamaya al p durmu tur. Veya en az ndan, byle yapmakta oldu u kuruntusuna kap lm t r. Bylece, Eskia dan beri, insan, felsefe yapm , gnmze dek de felsefe yap p durmu , hep de yapacakt r. Eski a larda, felsefe, btn bilimleri kucaklamaktayd . Bu nedenle, felsefe ile bilimler aras nda en kk bir ayr l k bile yoktu. Ancak, bilimler, ba ms zl klar n elde edip konular n belirleyerek, kendilerine zg yntemlerini belirttiler, kendi yasalar n koydular. Bilimlerin ba ms zl klar n kazanmas yla felsefenin i levinin son buldu u d nld. Ancak, daha sonra hibir bilimin, o bilim o bilim olarak kald ka, zemeyece i birtak m zorluklar n arta kalm do rudan do ruya olan sebepleri ele alm oldu u grld. Bilimler, yak n ve olsalar da, uzak ve dolayl sebepleri n ortaya koyar:

a klamazlar. Bilimler, madd ve fail sebeplerle u ra rlarsa da, tinsel ve ga sebepleri ortaya karmazlar. Bu nedenle zel bir inceleme biimi kendi varl Ona Genel Felsefe, ya da Fiziktesi, yani Metafizik denir (Madkour, 1984: 405).

5 slm filozoflar da, felsefe disiplinleri ierisinde en ilgi ekici olan metafizik alan nda al malar yapm lard r. Bu disiplin, ad n ilgin bir tesadfe borludur. Gnmzde kullan lan metafizik kelimesi, Aristotelesin en nemli eserlerinden biridir. Ve asl nda o, eserinde bu ad hi kullanmam t r. Aristoteles metafizik konular ele alan disiplini tan mlamak iin ilk felsefe (prote philosophia) veya bilgelik (sophia) terimlerini kullan r. Metafizik ad , Rodoslu Andronikosun dzenlemi oldu u bask da on drt kitab n yer ald Metafizik adl al ma, fizik zerine olan yap tlardan sonra yer alm t r. Aristotelesin eserlerini dzenlemede gsterdi i s ralama metafizik teriminin szlk anlam yla uyum iinde grnr; nk meta ta physika basit olarak fizikten nce ve sonra anlam na gelir (Cevizci, 2003: 571). slm filozoflar bu Yunanca terimi renmi ler, hatta tam olarak ifade etmemesine ra men kendi dillerine de evirmi lerdir: Ma dun et-Tabia (fizik tesinde), Ma fevk et-Tabia (fizik stnde), Ma bad et-Tabia (fizikten sonra) ve Ma kabl etTabia (fizik ncesi) olarak; fakat bu deyimler bugn kullan lmamaktad r. Daha ziyade, el-Felsefe el-Ula, lahiyat ve el- lm el- lahi terimleri kullan lmaktad r (Alt nta , 2002: 2). slm filozoflar , metafizik iin tarifler verirken, bu ilmin konusunu s n rlarken Aristotelesin metafizik tan m na benzer tan mlar verirler. rne in Kind, metafizi i bazen hareket etmeyenin ilmi veya ilah varl klar n ilmi olarak tarif ederken, bazen de her gere in sebebi olan ilk Gere in lmi veya sebeplerin sebebinin ilmi olarak tarif etmektedir. Ayn ekilde Frb, metafizi in konusunu belirlerken, genel varl k n varl k ilmi olarak tarif eder. Yani Frb de Aristoteles gibi metafizi i, Varl bak m ndan varl bak m ndan varl n ilmi diye tan mlam t r. bn Sn sadece varl , kendinde varl

olarak bilimi diye tarif eder. Di er yandan bn Sn da metafizi i varl k olmak , varl k olmak konu edinen bir ilim var m d r? diye sorar.

Cevap olarak da byle bir bilimin oldu unu ve onun ad n n da Metafizik oldu unu syler (Bayrakdar, 1997: 145, Sn, 2004: 3). slm filozoflar her ne kadar Yunan d nrlerinin metafizi inden zellikle de Aristotelesin metafizik anlay ndan etkilenmi olsalar bile, yine de onlar n meydana

6 getirdi i bir metafizikten sz edilebilir. Bu metafizik, pek ok konuda Yunan d nrlerinin metafizi inden, zellikle Aristoteles ve Plotinosun d ncelerinden, pek ok zelli i bak m ndan ayr l r. slm filozoflar n n olu turdu u metafizik, rne in, Aristoteles metafizi ine gre, daha sistematik ve metodiktir. Bu metafizik, slm dininin etkisiyle daha manev, slm nasslara daha ba l d r. rne in Aristoteles her eyi maddeden hareketle, maddeden ruha do ru bir ykseli olarak kabul etti i halde, bn Sn her eyi ruhtan maddeye do ru bir ini le a klar. Aristoteles iin madde esas, bn Sn iin Ruh esast r. slm d nrlerinin olu turdu u metafizi e, Aristoteles metafizi inden sonra etki eden ba ka bir metafizik Yeniplatonculuk zellikle onun sudr (Emanation) teorisidir. K sacas slm d nrlerinin olu turdu u metafizik, Platona, Aristotelese, Stoal lara, ve Yeniplatonculu a ait pek ok unsuru kendi bnyesinde bar nd r r; fakat bir biimde onlar kendine ait k lar (Bayrakdar, 1997: 147, Alt nta , 2002: 3). b. bn Snda Metafizik D*nce Sistemi Aristotelesin belirtti i gibi insan d nen hayvand r. Bu d nme etkinli i sadece grnen, madd dnyaya ait bir etknlik de ildir. O ayn zamanda grnenin ard ndaki grnmeyeni, yani manev dnyay da d nmeye dayal bir etkinliktir. Grnen, madd dnyay fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif ilimlerle a klamaya al rken manev dnyay da metafizikle a klamaya al m t r. bn Sn bu ihtiyac Necatda yle a klar: Tabii ve matematik ilimlerle di er czi ilimler, varl klar n e itli hallerinden bahsetmelerine ra men hibiri mutlak varl ktan, onun hallerinden ve onun ilkelerinden bahsetmezler. O halde zat ve tabileri itibariyle mutlak varl ktan bahseden bir ilme ihtiya vard r ki o da lahiyat ilmidir (Sn, 1985: 235). bn Sn birok slm filozofu gibi felsefe ve hikmet kelimelerini e anlaml olarak kullanm t r. Felsefenin blmlerini ele ald eserlerine Uyunul-Hikme ve Aksamul-Hikme adlar n vermi ve e itli eserlerinde de ilim, felsefe, hikmet kelimelerini e anlaml olarak kullanm t r (Kutluer, 2001: 53).

7 bn Snya gre felsef ilimler, teorik ve pratik olmak zere ikiye ayr l r. Teorik ilim, akl n bilfiil hale gelmesiyle nefsin teorik gcn yetkinle tirmeyi talep etti imiz ilimdir. Pratik ilim ise kendilikleri bak m ndan amellerimiz olan eyler hakk nda kavram ve nerme bilgisinin olu mas yla teorik gc, dolayl olarak da bu sayede pratik gcn ahlakla yetkinle mesinin talep edildi i ilimdir (Sn, 2004: 2). Teorik ilimler s n fa ayr l r. Birinci s n f, mevcutlar , d nce ve varl kta harekete konu olmalar ve trleri zelle mi maddelerle alakalar n n bulunmas bak m ndan incelemeyi ierir. kincisi mevcutlar , varl kta de il ama zihinde maddeden ayr k olmalar bak m ndan incelemeyi ierir. ncs ise mevcutlar , hem varl kta hem de zihinde (maddeden) ayr k olmalar bak m ndan incelemeyi ierir. Birinci k s m, Do a ilmidir. kinci k s m, saf Matematik ilim ile Matematik ilimler iinde me hur olan Aritmetiktir. Ancak say n n say olmas bak m ndan do as n bilmek, bu ilmin i i de ildir. nc k s m ise Metafiziktir. Metafizik, fiziksel ve matematiksel varl ilkesinin - ki o, yce Tanr d r - incelendi i ilimdir (Sn, 2006: 7). Her ilmin bir konusu vard r. O halde metafizik ilminin konusu nedir? Zihinde tan m n n belirginle mesi ve varl k kazanmas gereken eyler vard r ki, bunlar, ilimler aras nda ortakt r. Ancak ilimlerin hibirisi bunlardan sz etmeyi stlenmez. Sz geli i bir olmas bak m ndan bir, ok olmas bak m ndan ok, uygun, farkl , z t, vb. gibi. limlerin bir k sm bunlar kullan r; bir k sm tan mlar n inceler, fakat varl klar n n trnden sz etmez. Bunlar tekil ilimlerden herhangi birisinin konusuna zg arazlar de ildir. Ayr ca herhangi bir kategoriye zg olmalar da mmkn de ildir (Sn, 2004: 10-11). Varl k kavram umum ve m terek bir kavram oldu u iin mevcut olan her varl iine al r. Bu nedenle bu konular varl k olmas bak m ndan varl inceleyen bilim olan metafizi in konusuna girerler. Bunun yan nda varl a tabi olan cevher, kemiyetkeyfiyet, kuvve-fiil, kll-cz, mmkn-vacib de metafizi in konular aras ndad r (Sn, 2004: 5). Ayr ca bn Sn Allah n varl n n metafizi in konusu de il ancak onun bir n n ba ka bir ilimde sorun n ve bu iki varl kla ili kili eylerin ilk sebeplerinin, sebeplerinin sebebinin ve ilkelerinin

meselesi, bir sorunu oldu unu syler. nk Allah n varl

olmas mmkn de ildir. Zira ahlak, siyaset, matematik, do a ilmi, mant k gibi ilimler,

8 Allah n ispat n incelemez ve incelemesi de mmkn de ildir. Ayn varl ekilde, Allah n

n n ba ka bir ilimde sorun olmas mmkn de ildir. nk metafizik ilmi , bu ilimde incelenmelidir. Metafizik ilmi

maddeden ba ms z eyleri inceler. Allah da maddeden ve harekete konu olmaktan mnezzehtir. O halde Allah n varl Allahtan hem varl k, hem de s fatlar bak m ndan bahseder (Sn, 2004: 5). bn Snya gre, btn ilimler tek bir faydada ortakt r: Uhrev mutlulu a haz rlamak iin insan nefsinin bilfiil yetkinli inin sa lanmas (Sn, 2004: 15). Son olarak filozofumuz, metafizi in, di er ilimler aras ndaki yerine de yle i aret ediyor: O halde btn ilimlerden nce olmas , metafizik ilminin kendili inde bir hakk d r (Sn, 2004: 19). bn Sn metafizik d nce sistemini olu tururken pek ok d nceden etkilenmi tir. Bunlar n ba nda tabii ki Aristotelesin metafizik d ncesi gelir. Aristotelesin metafizik kitab n birok defalar okumu tur. Bunu ya am hikayesinde yle anlat r: Metafizike merak sard m. Aristotelesin metafizik kitab n okudum. Fakat hibir ey anlayamad m. Yazar n maksad na bir trl intikal edemiyordum, akl m kar yordu. yle ki kitab k rk defa okumu tum, ezberlemi tim. Bununla beraber kitab ve maksad n yine anlayam yordum. mitsizli e kap ld m ve dedim ki: Bu kitab anlamak imkns z. Bir gn yolum sahaflara d m t, bir tellal n elinde bir kitap vard . Bana kitab satmak istedi. Ben bu ilimde fayda yoktur diye reddettim. Tellal bana dedi ki: Bunu sat n al, nk ucuzdur, onu sana dirheme vereyim, sahibinin paraya ihtiyac var Kitab sat n ald m. Bu kitap Metafizik Kitab n n Maksatlar hakk nda Frbnin yazm oldu u bir kitap idi. Hemen eve dndm, sratle kitab okudum. O anda bu kitab n maksatlar , hedefleri bana gn gibi a l verdi. Tabii ki daha nce ezberlemi olmam n kitab n anla lmas nda nemli pay vard . Buna ok sevindim. Ertesi gn, Allaha krler olsun diyerek, fakirlere, pek ok sadakalar da tt m (Bolay, 1988: 11-12). bn Sn her ne kadar kadim Yunan kaynaklar ndan ve filozoflar ndan yararlanm sa da felsefesini olu turmak iin bunlarla yetinmemi tir. Bunun yan nda slm dininin temel kaynaklar ndan da yararlanm t r. Bunlardan ilki Kurn- Kerim, ikincisi Kurn n yorumu olan tefsir, ncs hadis, drdncs ise hukuk ilminin yntemlerini ve esas n inceleyen f k ht r (Sarton, 1994: 80).

9 Sonu olarak bn Sn slm filozoflar n n olu turdu u metafizik anlay n byk sentezini yaratm t r. O, Aristotelesin do ac l yla, grn te onunla uzla maz olan Kuran n dnyan n Tanr n n fiiline mutlak ba ml oldu u gr n birbiriyle kayna t rm t r. O, kelamc lar n ve Aristotelesilerin varl k hakk ndaki gr lerinin mant ksal bak mdan de il, sadece bak 2006, 285). al mam z n amac bn Snn n felsefesinin temelini olu turan metafizik a s bak m ndan birbirlerinin z dd olan rakip d nceler olduklar n kabul etmek suretiyle bu sentezi gerekle tirmi tir (Goodman,

kuram n ve bu alana ait kavramlar a k, seik ve anla l r bir dil ile ele al p de erlendirmek yorumlamak ve bylece hem kendimizi hem de ba kalar n ayd nlatmakt r. Bunu felsef literatrde bn Sn zerine yap lan al malar ve bn Sinan n kendi eserleri nda a klamaya al aca z.

al mam zda bn Snn n metafizi i blm halinde incelenecektir. lk blmde bn Sn metafizi inde yer alan varl k, mahiyet, hviyet vb. temel kavramlara de inilecektir. Daha sonra bn Sinan n mutlak varl k, zihinde varl k, d varl k eklindeki varl k s n flamas ndan bahsedilecektir. dnyada kinci blmde ise Varl k-

Mahiyet Ayr m ve buna ba l olarak Zorunlu Varl k-Mmkn Varl k Ayr m na de inilecektir. Ayr ca Zorunlu Varl k n niteliklerinden sz edilecektir. Bundan sonra bn Sina metafizi inde yer alan baz temel nazariyeler zerinde durulacakt r. Son olarak bu blmde bn Sinan n Allah n Varl na Dair getirdi i deliller zerinde durulacakt r. Son blmde ise Allah-lem ili kisi erevesinde, lemin ezelli i, sudr teorisi ve sebepler teorisi zerinde durulacakt r. Ayr ca bn Sinan n alemin ezelili ine dair delillerine bir ele tiri niteli inde olan Bing Bang Teorisinden sz edilecektir.

10

KURAMSAL B LG LER VE L TERATR TARAMASI

al mam z

bn Sinan n metafizik kuram

zerinedir. Tez haz rlan rken gerek Trke gerekse yabanc

ncelikli olarak bn Sinan n metafizik zerine yazd

dillerde yer alan eserlerinden yararlan lm t r. Bunun yan nda bn Sina metafizi i zerine yaz lan eserler ve yap lan ara t rmalardan da yararlan lm t r. Elbette btn bu gayretlere ra men kaynaklar n tam anlam yla yeterli oldu unu iddia etmek mmkn de ildir. Ancak biz al mam zda filozofun sistemini ele tirmekten anlamak, anla l r bir dille ba kalar na aktarma gayreti iinde olduk. ziyade onu

11

MATERYAL VE METOT bn Sinan n Metafizik Kuram zerine yap lm olmad olan mstakil bir al man n

grlmektedir. Elbette bn Sina Metafizi i zerine yaz lan eserler olsa da bu

eserlerin dillerinin anla l r olmamas , bizi bu al may yapmaya sevk etmi tir. Filozoflar n kendilerine ait olan yaz l eserlerinin yan s ra felsefe tarihi hakk nda bilgi veren ara t rma eserleri, felsefe szlkleri ve bn Sinan n Metafizi i hakk nda bilgi veren yaz l eserler de kulland m z kaynaklar ierisinde yer almaktad r.

al mam zda bn Snn n metafizi i blm halinde incelenecektir. lk blmde bn Sn metafizi inde yer alan varl k, mahiyet, hviyet vb. temel kavramlara de inilecektir. Daha sonra bn Sinan n mutlak varl k, zihinde varl k, d varl k eklindeki varl k s n flamas ndan bahsedilecektir. dnyada kinci blmde ise Varl k-

Mahiyet Ayr m ve buna ba l olarak Zorunlu Varl k-Mmkn Varl k Ayr m na de inilecektir. Ayr ca Zorunlu Varl k n niteliklerinden sz edilecektir. Bundan sonra bn Sina metafizi inde yer alan baz temel nazariyeler zerinde durulacakt r. Son olarak bu blmde bn Sinan n Allah n Varl na Dair getirdi i deliller zerinde durulacakt r. Son blmde ise Allah-lem ili kisi erevesinde, lemin ezelli i, sudr teorisi ve sebepler teorisi zerinde durulacakt r. Ayr ca bn Sinan n alemin ezelili ine dair delillerine bir ele tiri niteli inde olan Bing Bang Teorisinden sz edilecektir.

12

B R NC BLM: BN SN METAF Z J NDE TEMEL KAVRAMLAR

1.1. VARLIK Varl k kavram , Yunan felsefesinden kalan bir miras olarak btn felsefelerin a klama abas nda olduklar bir kavramd r. Ayn ekilde slm felsefesinin tarihsel geli iminin ilk dnemlerinden itibaren slm filozoflar n n da a klama abas iine girdikleri en byk metafizik problemdir. Aristotelesten esinlenerek metafizi in temel konusunu varolmas bak m ndan varl k eklinde belirleyen slm filozoflar , vcd kavram n felsefenin merkezine yerle tirmi ler ve zellikle Frbden ba layarak varl k ve mahiyet ayr m n belirgin k lmak zere teorik al malar yapm lard r. Ancak bn Sn varl k filozofu olarak an lmay hak edecek ekilde konuyu i leyen, geli tiren ve tam anlam yla sistemle tiren filozof olmu tur (Iz tsu, 2002: 16, Kutluer, 2002: 13). Trkedeki varl k kelimesinin Arapadaki kar l vcd ve

mevcddur. Gnlk ve bilim dilimizde yerle mi

olan vcd, mevcd szleri

Arapada vcd kknden tretilmektedir. Bunun Arapadaki manas n iki grupta toplayabiliriz; biri, bulmak, elde etmek, di eri zengin olmak, ba kas na muhta olmayacak ekilde zengin olmak, bir eye sahip olmakt r. Ayr ca u ayr ma da dikkat ekmek de yarar vard r. Trkede varl k soyut halde kullan ld deriz ve bununla da madd bedenimizi kastederiz. Ama varl nk varl varl kastediyoruz. Sadece d varl halde, vcd hem m s zl yor demeyiz. ve zde li i , zihin d madd (somut) ve hem de soyut halde kullan lmaktad r. Trkede vcudum s zl yor m dedi im zaman, grnen bedenin iinde soyut bir varl kastetmiyoruz. Oysa vcud ile d varl

anl yoruz. (Atay, 2001: 3, 2001: 26). bn Sn vcud ve mevcud kelimeleri aras nda herhangi bir ayr m

gzetmemi tir. Bat dillerinde bu kelimeler existent ve being kelimeleriyle

13 kar lanmaktad r. rne in A.M. Goichion mevcud kelimesini being olarak tercme etmi tir (Atay, 2001: 34). bn Sn varl k kavram n n ba ka herhangi bir kavram n iine giremeyecek kadar geni ve genel oldu unu ileri srer. Bunun iin ba ka herhangi bir szn mant k bak m ndan tan m nda kullan lamayaca n , nk cins, tr ve fas l olmad de cinsi, tr ve fasl olmad n , varl k kavram n n tan mlanmas d nld zaman da tan mlanamayaca n , zira kendisinin n syler. Onun mahiyeti de blmlere ayr lmaz, blmszdr, basittir. Dolay s yla onun zat n n hibir tan m yoktur; zira onun bir cinsi ve ayr m yoktur. Basittir; basit olu u mant ka tam tarifinin yap lmamas n gerektirir. Varl k sznn blmlenemez olu u, kavram n n a k ve seik olarak kabul edilmesini sa lam t r. E er bu kesinlik ve a kl ktaki bir sz kavramakta insan zihni ba ka bir sze muhta olacaksa, o zaman insan hibir kavrayamayacakt r (Atay, 2001: 5-6, Sn, 2005: 132). bn Snya gre Varl k, ey ve zorunlu kavramlar insan zihninde a priori olarak biimlenmi tir. Yani insan akl varl ve onunla ayn anlam ifade eden ey ve tan mak iin bir tan ma veya bir zorunluyu do rudan do ruya kavrar. Onlar ey bilemeyecek ve

a klamaya gerek duymaz. K sacas varl k, insan zihninin sorgusuz sualsiz kabul etti i, hibir eye muhta olmadan benimsedi i bir kavramd r (Atay, 2001: 6, Kutluer, 2002: 87).

1.2. MAH YET Bu terimi slm felsefesinde ilk kullanan Kind olmu tur. Bu kelimenin asl iki kelimeden meydana gelmi tir. Arapada tek kk olarak bulunmamaktad r. Ma bir soru edat d r. Soru olarak anlam ne?dir. Bir de nc ah s zamiri olan erkek iin huve ve di i iin hiye vard r. Bunlardan biri yerine kullan l rsa ma huve veya ma hiye terkibi ortaya kar ki, her ikisinin Trke tercmesi nedir o? veya o nedir? dir. Mant kta bu soru bir eyin hakikatini, mahiyetini, asl nda ve znde ne oldu unu renmek iin sorulan bir sorudur. Kar l uygun oldu unda, o nda verilen cevap da soruya tam eyin hakikatini, zn gsterir. K sacas ma ve hiye

birle erek mahiyet kelimesini olu tururlar (Keklik, 1967: 33, Atay, 2001: 29).

14

Mahiyet hakikatten daha genel anlamdad r. Hakikat ancak var olan eylerde kullan l r. Yani hakikat, realite kazanm mahiyetten ibarettir. Mahiyet ise mevcut olan ve olmayana da sylenir (Olguner, 2001: 42, Atay, 2001: 30). bn Sn Varl k-Mahiyet ayr m nda mahiyetin eklinden sz eder. Bunlardan birincisi mahiyetin, iki varl k seviyesinden herhangi birine ve bu varl k seviyelerinde kendine ili enlerine izafe kincisi edilmeksizin, mahiyetin d kendi dnyada olmakl bulunmas bak m ndan bak m ndan na zg arazlar de erlendirilmesidir.

de erlendirilmesidir. Bu durumda mahiyete, d (Sn, 2006: 8).

dnyadaki varl

ili ecektir. ncs ise mahiyetin tasavvurda olmas bak m ndan de erlendirilmesidir

1.3.

NN YET Bu kelimenin okunu unda ihtilaf edilmi tir. Kimi aniye olarak okumu ve

zamanlar birimi anlam nda olan andan tretildi ini sanm t r. Kimi de Yunanca ann (vcud)dan geldi ini sylemi tir. nniyet kelimesinin kayna hakk nda en a k bilgiyi Frb verir. nniyetin, n n sbutunu, peki tirilmi oldu unu inne kesre ve edde ile Arapada , varl peki tirmekte ve

eddeli inneden tredi ini ve bir eyin varl Bylece zvarl ktan, varl n z kastedilir.

gsterir, onu teyid eder. ok defa eyin cevheri, z yerine onun inniyeti denir. varl ktaki z ifade etti inden filozoflar bu inniyet szn znden dolay zorunlu varl k ifade etmede kullanm lard r. nk onun varl varl ktaki gc en kmil oland r (Atay, 2001: 30). nniyet kelimesinin kk ve hangi dilden oldu u hakk nda ihtilaflar vard r. Ancak kelime, genel olarak, varl k, vcud, varl anlamlarda kullan lm t r. Bundan dolay varl de onun inniyeti derler (Atay, 2001: 36). n z, hakikati varl n gerekli i gibi slm filozoflar bu kelimeyi Allah n

n , inniyetini ifade etmek iin kullan rlar. Vacibul-Vcudun mahiyeti demezler

15 Esasen mahiyet ve varl k Zorunlu Varl kta birbirinden ayr d nlemedi i iin varl , mahiyetinin ayn olmakta ve bu yzden de mahiyet yerine zat veya inniyet d nlseydi, ister istemez varl n mahiyete bir ilave oldu u sonucuna , mahiyete bir ilave ve ona tabi terimleri kullan lmaktad r. E er Zorunlu Varl kta da mmkndeki gibi bir mahiyetvarl k ayr l varmak ka n lmaz olurdu. Hlbuki Allah n varl de ildir (zden, 1996: 67).

1.4.

HV YET Hviyet, bir eyin z, kendisi, ayn s , kendisine ait varl demektir. Bundan

dolay o (huve) dendi i zaman, onun hviyetine, zel varl olmad ba layan bir edatt r.

na, hi kimsenin ortak

kimli ine delalet eder. Bu zamir, Arapada konu ile yklemi birbirine

Arapada iki tr cmle vard r. sim cmlesi; bir isim ve s fattan olu ur. Fiil cmlesi; bir fiil ve fail (zne) den olu ur. Di er dillerde konu ile yklemi birbirine ba layan yard mc fiiller bulunur. Arapada ise byle bir yard mc fiil yoktur. Bunun iin konu ile yklemi huve zamiri ile birbirine ba larlar. Ama normal olarak bu bilindi i iin huve o u kez sylenmez. Sadece peki tirme yaparken sylenir ve bu huve mevcut manas n ifade eder. Frb ye gre, Zeyd ktiptir dedi imizde Zeyd ktip olarak vard r kastedilir. Huve bir ba edat d r. Gerek manas varl kt r. Ba denmesinin sebebi iki manay birbirine ba lamas d r (Atay, 2001: 32).

1.5.

VARLIK TRLER Her filozof felsef sistemini zerine in a edebilece i bir temel ta , bir ba lang

noktas arar ve felsef sistemini onun zerine in a eder. Bir filozof olarak bn Sn da varl k kavram n a k seik, kesin ve en geni anlaml olmas ndan dolay felsefesinin ba lang noktas yapar. Aristoteles varl k sznn birok manaya geldi ini sylese de a k bir s n flamaya girmemektedir. nk Aristotelesin metafizi inde daha ziyade cevher

16 kavram rol oynar. bn Sn da ise varl k kavram daha etkin bir rol oynamaktad r. bn Snn n varl k ile hakikati bir tutarak Hakikat ya d metafizik ve felsef anlamda sahada ele ald zden, 1996: 57) Bunlar: Mutlak Varl k Zihinde Varl k D dnyada (ayan) Varl k 1.5.1 Mutlak Varl)k Mutlak varl a mcerret varl k da denir. Mutlak sz, sal vermek, serbest b rakmak anlam na gelirken, mcerret sz, soyulmu , plakla t r lm (Atay, 2001: 43). nsano lunun fark nda oldu u bir zihin d bir de zihin ii varl k vard r. Bir ey gerekmez. dnyada yerle tirece i, anlam na gelmektedir. Trkedeki soymaktan tretilen soyut kelimesinin kkeni mcerrettir dnyada ya da zihinlerde mevcuttur. Veyahut da mutlak olarak her ikisinde bulunur ifadesiyle varl k kavram n grlmektedir: (Atay, 2001: 7,

ya zihindedir ya da zihnin d ndad r. Zihinde varolan n d dnyada, varl Fakat d ar da var olan zihinde var olabilir. Demek ki insan n, varl varl ba layaca zihin ii ve zihin d iki saha vard r. Zihinde varl k, d

varl k. Ancak mutlak varl k, r l plak, soyulmu , her eyden, zihinden ve ondaki zelliklerden s yr lm , hibir art ve kayda ba l olmayan tertemiz, ar varl kt r. Bu varl k ne ise odur ve varl n ta kendisidir. Mesela, insan, insan olma ynnden, bir ey art eydir, varl kt r. Burada sadece insan olarak ele al nm t r. Ba ka bir ko ulmamak zere insan, insan olarak bir varl kt r (Atay, 2001: 44). 1.5.2. Zihinde Varl)k Zihinde varl k, mant k varl kt r. Asl nda zihindeki varl klar da iki k sma ay rmak gerekmektedir. Mant k bak m ndan bunlardan birincisine (makulat- la) birinci derecede anlamlar, yani alg lar denir. Bunlar d dnyada gzle grlebilen dnyada varl klard r. kincisine de (makulat- saniye) ikinci derecede anlamlar ve kavramlar denir. Bunlar n objeleri d ar da bulunmaz. Birinci derecedeki alg lar, d

17 gzle grebildi imiz varl klard r. rne in, bir masa, bir a ac n, bir kprnn zihnen alg lanmas ve anla lmas d r. kinci derecedeki varl klara gelince bunlar d dnyada bulunmaz. Bunlar tmeller, cins, fas l (ayr m), gibi en genel kavramlard r. bn Snya gre zihinde varl k denilince bu iki tr zihni varl k anla lmaktad r (Atay, 2001: 52). 1.5.3. Ayanda (D)* Dnyada) Varl)k Ayanda, d D dnyada bulunan varl k, d nlmeden bulunan varl kt r. D varl k, fertler, tek ve ahsiyet kazanm , gerek varl klard r.

dnyada bulunan, zihin d

dnyada varl k demek, zihin d nda, zihnin d nmedi i zamanlarda da var olan

varl k demektir (Atay, 2001: 9). Ayan, ayn n o uludur. Ayn, ey ve obje demektir. Ayndan kastedilen, cevher objede bulundu u zaman, tesirlerinin, fiillerinin ve hkmlerinin meydana gelmi olmas d r. bn Snya gre, araz ile yani bir zellikle nitelenen ey d (Atay, 2001: 54). K sacas , varl k sznn sadece kendisine bak larak verilen anlamda kullan lmas na soyut varl k, zihindeki anlam na bak larak anla lan anlamda kullan lmas na zihinde varl k, d dnyada fertlerinin bulunmas na bak larak anla lmas na d dnyada varl k (ayanda varl k) denir (Atay, 2001: 10). dnyada bulunur. Gerekten, kendisinden bahsedilen ve haber verilen varl k ise zihinde bulunur

18

K NC BLM BN SNNIN VARLIK TASN F

2.1. VARLIK-MAH YET AYRIMI Varl k-Mahiyet ayr m hi phesiz slm felsefesinin en temel felsef

gr lerinden biridir. Ayr ca bu ayr m n slm filozoflar aras ndaki ontolojik-metafizik d nmenin ilk ad m n olu turdu u sylenebilir. (Iz tsu, 2003: 111) bn Sn varl k hakk ndaki gr n varl k-mahiyet ayr m na dayand rm t r. Bu ayr m n kendisi tmyle yeni bir ey de ildi. O, Platonun dealar tikellerden ay rmas nda gizli olarak mevcuttu. Ayr ca bir eyin ne oldu u sorusu ile byle bir eyin var olup olmad sorusunu birbirinden ay rmas Aristoteles taraf ndan da kabul nda hakl olarak sadece edilmi ti. Ama bn Snda bu ayr m daha merkez bir anlam kazanm t r. nk Aristoteles, z (mahiyet) sorununu varl k sorunundan ay rd tikellerle s n rl tutmu tu. Veri olan bir bireyin varl trn varl olmad problemli olabilirdi. rne in bir

ormanda veya evde bir insan var m yd , yoksa yok muydu? Ama Aristotelese gre , onun zyd. Veri olan bir zn, zel bir rnekte gerekle mi olup sorulabilirdi, ama eylerin ezel zleri olmaks z n hibir ey varolamazd . Bu,

apa k imkns z bir eydi. Aristotelesin zleri, tzler olarak almas n n bir nedeni, onlar n de i mez, ak lsal ve gerekte varolu lar n n ayn olan zlere sahip olduklar gr yd (Goodman, 2006: 287). bn Sn felsefesinde varl k-mahiyet ayr m nemli bir yer tutar. bn Snya gre, bir insan bir ey hakk nda d nrken, genel zihin yap s iinde o eyin iki farkl zelli ini birbirinden ay rt ederek d nebilir. Bu zelliklerden biri, o, nedir sorusuna cevap vermek iin kullan lan her eyi ku atan o eyin z veya mahiyeti, di eri de var olu udur. Szgeli i insan n insan olma bak m ndan ifade etti i anlam ba ka ey, onun varl n n, bir veya ok olu unun ifade etti i anlam daha ba ka eydir. nsan s rf insan

19 olarak mahiyet bak m ndan dikkate al nacak olursa onun zihin d ndaki varl , bir

veya ok olu u gibi nitelikler insanl a (mahiyete, zata) sonradan kat lan birtak m arazlard r. Mant k bak m ndan ifade etmek gerekirse, bir niteli i bir konuya yklemek, bu niteli in anlam yla konunun anlam n n ayn olmas demek de ildir. Nitekim insana glen niteli ini ykledi imizde insan n ifade etti i anlam, glen teriminin ifade etti i anlamla ayn de ildir. Demek oluyor ki, mahiyet olan insanl k her trl nitelikten nce gelmektedir. Bir ba ka deyi le, varl ktan mahiyete geilmez; tersine mahiyetten varl a geilir (Kaya, 1984: 453, Nasr, 2003: 39). Cu veya bu eyin varl soyut olarak kavram dzeyinde zihinde kavrand konusunda

zaman acaba hemen o anda onun zihnin d nda gerekten var olup olmad herhangi bir ey tasavvur edildi inde onun zihin d ndaki varl duyulaca oldu u ile var oldu unun ayr ayr

bir ey sylenebilir mi? Yani bu tasavvuru, bir tasdik takip edebilir mi? Ne olursa olsun konusunda ku ku a kt r. bn Snya gre tasavvur edilen eye ili kin bu ku ku, onun ne eyler olmas ndan kaynaklanmaktad r; di er bir dnyadaki ve

ifadeyle varl kla mahiyet ayr eylerdir. Mesela, gen kavram , onu te kil eden izgi ve dzlemden nce de vard r. Cu halde zihn bir tasavvur olan mahiyet, d nesneleri gsterebilmesi iin bir varl a muhtat r. Byle olunca varl k, mahiyete sonradan kat lan bir nitelik olmaktad r. Bu demektir ki ak l kar s nda varl sadece mmkn varl klar iin geerlidir (Alper vd. 1999: 326, Kaya, 1984: 454). bn Sn mahiyet-varl k ayr m ile mmkn varl klar n ontolojik gerekliklerden ayr olarak bir de kavramsal gereklikleri oldu unu gstermek istemektedir. Varl k bak m ndan veya di er bir ifadeyle felsefe a s ndan, d dnyada fertleri te kil eden, onlara varl k ve zellik veren, onlar ah sla t ran, eylerin btnn olu turan czlerin hepsine birden mahiyet denir. Mahiyet terimiyle ifade edilen kavramsal gereklik tmeldir ve tek tek tikellerin, ontolojik gereklik kazanm d olup olmad klar na bak lmaks z n, tmne ait akledilir zn verir. Fakat bilgisine tan mla ula lan bu z, dnyada ontolojik bir gerekli e sahip de ildir. Aksine, varolu bu ze uygun olarak ontolojik gerekli ini kazan r. Mesela bir at, at olmakl k mahiyetine ne laz m geliyorsa, onu izleyerek var olur. Ancak buradan hareketle mahiyeti bir varl k ya da varolu un sebebi gibi grmek yanl olacakt r. Varl k kazand ran sebep mahiyet de ildir ve o sebep belirdi inde varl k mahiyetinin gerektirdi ine uygun tarzda yoklu u birbirine e it olan bir ey mmkn varl kt r. Ancak bu varl k-mahiyet ayr m

20 ontolojik planda yer al r. Cu veya bu at n varl k kazan p kazanmamas ayr bir eydir, at olmakl k mahiyeti ayr bir eydir. Bu mahiyetin varl a brnmesi bir sebebi gerektirir ve dolay s yla sebepli-mmkn varl klar n, o sebep belirmedike gereklik kazanmayacak olan varl klar ndan ayr olarak, bir de mahiyetleri vard r (Atay, 2001: 84, Kutluer, 2002: 113). bn Snn n mmkn varl klar hakk ndaki mahiyet-varl k ayr m , yaln zca mmkn varl olmad n ne oldu unu de il ayn zamanda Zorunlu Varl k olarak Tanr n n ne n da ortaya koyacak bir ereve sunmaktad r. bn Sn sisteminde Tanr ile

Onun varl k dedi i evren aras ndaki ontolojik farkl l k, mmkn varl klar iin sz konusu olan mahiyet-varl k ayr m n n Zorunlu Varl k iin sz konusu olamayaca fikrini pe in olarak kabul eder ve bu ayr m konusundaki bir olumsuzlamay arkas ndan getirir. Kutluere gre bu olumsuzlama udur: Tanr n n varl ndan ayr bir mahiyeti yoktur. nk zorunlu varl n, zorunlulu unu gerektiren bir mahiyeti oldu u d nlemez. Ayr ca Zorunlu Varl n varl ve birli i d nld nde, Onun, mesela insan ya da cevherlerden bir cevhermi gibi, zorunlu varl k yahut bir olmakl na ait mahiyeti d nlmez. D nme, tamamen Onun varl n n ve birli inin kendisine yneliktir (Kutluer, 2002: 114). bn Sn varl n, mahiyetin bir araz oldu unu syleyerek Varl k-Mahiyet

ayr m na farkl bir boyut kazand rm t r. Iz tsu, (2003) bn Snn n metafizi inde varl n mahiyetin bir araz oldu u

gr n ok a k bir dille ifade eder. Iz tsuya gre gnlk konu malar m zda daima, znesi isim yklemi ise s fat olan cmleler kullan r z. Mesela iek beyazd r, bu masa kahverengidir gibi. Bu noktada masa vard r (the table is) gibi varolu sal bir nermeyi kolayl kla masa mevcuttur (the table is existent) gibi bir nermeye evirebiliriz. Bu ekilde de i tirildi inde vcd masan n niteli ini ifade eden bir s fattan ibarettir. Ve masa mevcuttur nermesi masa kahverengidir nermesiyle tamamen e de erdedir. nk her iki durumda da zne masa adl cevhere delalet eden bir isim; yklem de bu cevherin bir araz n ifade eden bir s fatt r (Iz tsu, 2003: 17).

21 bn Sn sadece bu noktada varl ktan mahiyetin bir araz olarak bahseder. Yani, varl n arazl ndan bahsetmek, ancak mant k ya da gramatik tahlil dzeyinde bn R d, bn Snn n d ncesinde varl n sadece bu gereklikte de varl n srdren bir araz bulundu unu belirtir. mmkndr. Ancak dzlemlerde de il, d

Yani vcd t pk di er arazlar, nitelikler gibi mesela bir iekte varolan beyazl k veya bir masada varolan kahverengilik gibi, gerek cevherleri niteleyen bir nitelik olarak bulunmaktad r. Iz tsu, (2003) bn Snn n kendisinin ortaya att bu tezinin yanl srarla

anla laca n n fark nda oldu unu ve bu yzden bir araz olarak vcdu, kahverengi, beyaz gibi arazlarla kar t rmamam z gerekti i zerinde durdu unu belirtir (Iz tsu, 2003: 18).

2.2. ZORUNLU VARLIK bn Sn mutlak varl k, zihinde varl k, ayanda varl k ayr mlar n n yan nda varl aklen iki k s ma ay r r. Ve bylece esas nda bu iki tr varl k metafizi inin temel erevesini izmektedir. bn Snn n ikiye ay rd kincisi ise, zat dikkate al nd bu varl klar Zorunlu Varl k ve Mmkn Varl k nda varl zorunlu oland r. imkns z zorunlu olmayand r. Onun varl

olarak ikiye ay r r. Bunlardan ilki zat dikkate al nd nda varl

da de ildir, yoksa var olamazd . Bu ey, imkn sahas ndad r (Sn, 2004: 35). Zorunlu varl k varl klar n kayna bn Snn n felsefesinin temelini ve a kl k ve seiklik

bak m ndan da ba lang noktas n te kil eder. Bu nedenle Zorunlu Varl k btn ve ilkesi durumundad r. nk varl k onun zat ndan ayr lamaz. zorunlu olarak kabul edilir (Atay, 2001: 174). Onun zat d nld her zaman varl Zorunlu varl k, kendi varl zorunlu varl kt r, yani varl

yla di er varl klardan ayr lan varl kt r. nk o, n ortaya kmas , zorunlu

zorunlu oland r. E er bir varl

varl k olma niteli iyle gerekle miyor da bir ba ka eyle gerekle iyorsa, bu takdirde o,

22 varl varl zorunlu (vacib) olan de il, fakat mmkn (malul) olan varl kt r. nk onun bir sebeple gerekle mektedir. Zorunlu varl n sebebi yoktur; e er olsayd Onun varl bu sebeple meydana , mecbur olamaz ve kendisiyle

gelmi olacakt . Hlbuki znde bir ba ka eyle varolan n varl zorunlu olamazd . yleyse, Zorunlu Varl Varl kt r.

kendisiyle varolamaz. E er zorunlu varl k n bir sebebi olsayd , varl

n sebebi yoktur. K sacas , Zorunlu varl k,

varolu unda sebebi olmayan, fakat varolan di er btn varl klar n sebebi olan

bn Snya gre e er bir varl kta, mahiyet ve varl k birbirinden ayr lmaz niteliklerse bu varl n mahiyeti varl n n ayn s d r; art k onun mahiyetinden sz edilmez, znden sz edilir. Bu varl k, Zorunlu Varl k (Vacibul Vcd)tur. Bundan anla l yor ki, onun varl ile mahiyeti ayn d r ve onun iin etken bir sebep sz konusu n n zorunlulu u da odur. de ildir. Ba ka varl klar iin mahiyet ne ise, Onun varl

Buradan anla lmaktad r ki, zorunlu varl k, hibir ekilde di er varl klara benzemez. nk Onun d ndaki varl klar n mahiyetleri varl klar ndan ayr d r. Yaln zca O, Zorunlu Varl kt r. Di er var olan btn varl klar, varolu lar araz (ilinek) olarak zlerine eklenmi ve dolay s yla mmkn olan varl klard r. St. Thomas n lemin mmknl ne dayal 2004: 48). bn Sn, zorunlu varl n mahiyetinin varl ndan ayr olmay p, varl delillendirmesi, bn Sinan n Zorunlu Varl kla mmkn varl klar aras ndaki bu ay r m na dayan r (Alt nta , 2002: 53, Nasr, 2003: 40, Sina,

ile gerekli inin ayn oldu unun izah n yle yapar: Zorunlu varl n varl gerekli inin ayn olmasayd , varl k onun gerekli ine ilintili olurdu. lintili olan her ey sebeplidir. Sebebi olan her ey de bir sebebe muhtat r. Bu sebep ise ya onun mahiyetinin d ndad r ya da mahiyetiyle ayn d r. E er d nda ise zorunlu varl k olamaz. E er bu sebep ile mahiyet ayn ise, sebebin tam olarak var olmas gerekir ki, ba kas n n onunla var olmas mmkn olsun. Mahiyet ise varl ktan nce var olamaz, ondan nce var olsayd , ikinci bir varl a ihtiyac olmazd (Sn, 2004: 47). Zorunlu varl vard r. Varl n illeti yoktur. Varl , zat gere i mmkn olan n ise illeti btn ynlerden zorunludur. Varl

, zat gere i zorunlu olan n varl

23 zorunlu olan n varl Varl k n varl n n bir ba ka varl a denk olmas , bylece her birinin varl n

zorunlulu unda e it olmalar ve birbirlerini gerektirmeleri mmkn de ildir. Zorunlu n n, bir oklu un toplam olmas kesinlikle mmkn de ildir. Zorunlu Varl k n hakikatinin herhangi bir ynden m terek olmas mmkn de ildir. K sacas , Zorunlu Varl k, ne grelidir, ne de i kendir ne okluktan olu mu tur ve ne de kendine zg varl nda ba ka varl kla ortakt r. n illeti yoktur. nk onun varl n n illeti olsayd , varl n o

Zorunlu Varl

illetten alm olurdu. Varl

n herhangi bir eyden alan her varl k, ba kas bak m ndan zorunlu olmaz. Ba kas bak m ndan de il zorunlu olmayan her ey, zat gere i n illeti yoktur ve bir eyin zat gere i,

de il, zat a s ndan d nld nde varl de, zat bak m ndan d nld nde varl

zorunlu varl k de ildir. K sacas , zorunlu varl

hem de ba kas nedeniyle zorunlu varl k olmas mmkn de ildir (Sn, 2004: 36). bn Sn, varolu u zorunlulukla neredeyse zde le tirmekte, onun sisteminde varolmak ile zorunlu olmak biri di erini gerektiren iki kavram haline gelmektedir. Buna gre e er bir ey varl k sahnesinde bir gereklik olarak mevcut ise art k onun yok oldu unu d nmek imkns z ve anlams zd r. O zorunlu olarak vard r (Kutluer, 2002: 90-91).

2.3. MMKN VARLIK Varl klar n ya bir sebebi vard r ya da yoktur. Bir varl nce zihinde, gerekse gerekten var iken ele ald varl 45). Zat bak m ndan mmkn her varl n varl ve yoklu u bir illete ba l d r. nk o, var oldu unda kendisi iin yokluktan ayr lm olarak varl k meydana gelmi tir; yok oldu unda ise kendisi iin varl ktan ayr lm olarak yokluk meydana gelmi tir (Sn, 2004: 36). gerekten var olmas , onun varl mmkn (mmkinul vcud) denir. nk varl gerek var olmadan

m zda, e er bir sebebi varsa ona mmkn olan n fiilen ve

n n mmkn olu unu ortadan kald rmaz (Sn, 2004:

24 Mmkn varl varl n var olmas da yok olmas da bir illete ba l d r. Yani mmkn Mmknn varl ,

n bir illetle ve o illete gre zorunlu olmas gerekir.

kendisinden ba kas na ba l oldu una gre her mmknn bir sebebi vard r. Ancak di er yandan mmkn varl klar n hibirinin sonsuz sebebi olamaz. Sebepler zinciri sonsuza dek sremeyece i iin de mmknn varl ihtiya duymaktad r (zden, 1996: 65). Evren ve iindeki her ey mmkn varl klar olup, metafizik noktas ndan n gerekli k ld Zorunlu Varl kta son bulur. Bu nedenle mmkn varl k, kendisini varl k sahas na karacak bir sebebe zorunlu olarak

Zorunlu Varl ka ba l d r. Ayr ca, mmkn varl klar da kendi ilerinde iki tre ayr l rlar: i.) Kendi ilerinde mmkn olmakla birlikte Zorunlu Varl mmkn varl klar ii.) Kendilerine eklenmi hibir trde gereklilik ta mayan mmkn varl klar. Birinciler saf ve basit akl cevherler veya Allah n, Onun taraf ndan gerekli k l nm anlam nda sonsuz etkileri olan meleklerden olu maktad r, ikinciler ise, kendi ilerinde sonsuz-olmama ilkesi ta yan ve dolay s yla sona ermek ve lp gitmek iin do an olu ve yok olu (kevn ve fesad) dnyas n n yarat klar ndan ibarettir (Nasr, 2003: 41).

2.4. ZORUNLU VARLIKIN N TEL KLER bn Sn Zorunlu Varl k n niteliklerinden sz ederken bu niteliklerin Zorunlu Varl k n zat na izafe edilip edilemeyece i zerinde durur. Bu niteliklerin Onun zat nda bir okluk meydana getirip getirmeyece i, Onun Birli ine mani olup olmayaca gibi meseleleri inceler.

bn Sn ncelikle Tanr n n farkl karakteristik zelliklere sahip olabilece ini kabul eder. Ama bu kabulleni Mutezilenin ifade etti i anlamda bir kabulleni ten ziyade, Yeniplatoncu unsurlar n ynlendirdi i bir kabulleni tir. bn Sn, Zorunlu Varl ka olumsuz (selbi) nitelikler atfederek, Onun olumlu ynlerini ortaya karmaya al r. Ona gre bu nitelikler Onun znde hibir okluk meydana getirmeyen niteliklerdir (Netton, 1995: 154).

25 Zorunlu Varl k, s rf zat yani kendi varl ndan ibarettir. O, kemiyet ve keyfiyet

itibariyle Birdir, birle ik bir varl k de ildir, blnemez. Ona zat nda okluk meydana getirebilecek hibir s fat verilemez. Bu nedenle Zorunlu Varl ka atfedilen nitelikler, Onun zat ndan ayr olarak d nlemezler, zat n n ayn d rlar. E er bu nitelikler, Zorunlu Varl k n zat ndan ayr olarak kabul edilecek olursa O, z ile de il de bu niteliklerin bir araya gelmesi ile bilinir ki bu mmkn de ildir. O, zat ne ise odur (zden, 1996: 138-139). Cimdi bn Snn n Zorunlu Varl ka atfetti i niteliklerden bahsedebiliriz. 2.4.1. Zorunlu Varl)k Birdir Tanr n n tekli i ya da mutlak birli i slam inanc n n kalbidir. Ayn zamanda bn Snn n metafizi i iin de anahtar bir edir. (Netton, 1995: 152) slam filozoflar na gre, Tanr , gerek anlamda tektir. lk olarak o, say ca tektir ki, bu anlamdaki tekli i anlatmak iin genellikle ahad kelimesi kullan l r. Ahad her trl te bih ve teslis anlay n reddeden hlas sresinin ana terimidir. kinci olarak, Tanr mrekkeb olmamas , basit olmas bak m ndan da tektir. Tanr czlere, fas llara blnemez; bundan dolay da O, mantik a dan, bir tarife tabi tutulamaz. nc olarak, Tanr , kendine zg bir varl k oldu u iin de birdir. O, kendisine ba ka biri taraf ndan varl k verilmemi olan, sebebi olmayan bir Vacibul-Vucddur (Ayd n, 1990: 107). bn Snn n felsefesinde Zorunlu Varl n Bir olu u meselesine gemeden nce

onun bir kavram na genel yakla m na bir gz atmakta yarar vard r. Bir eyin bir oldu unu syledi imizde hangi anlamda birden sz etti imiz nemlidir. bn Sinaya gre birin genel tan m udur: Kendisine hangi bak mdan bir deniyorsa o bak mdan olmaktad r. kinci e ise o eye bir demeyi blnmeyen eye denmektedir. Tan mda ne kan blnmez olu tur. Dolay s yla birlik kavram blnmezlik ile tan mlanm gerektiren yn, yani ona hangi bak mdan bir denildi idir. Filozof tan m u rneklerle a klamaktad r. Cinste blnmeyen cins bak m ndan, trde blnmeyen tr bak m ndan birdir. Yani ayn cins veya tre ait olan varl klar birdir. Onlar n mahiyetleri ayn cins

26 veya tre kat lmak bak m ndan bir btne aittir. Bu btnlk kavramsal bir blnmezli e i aret eder (Kutluer, 2002: 126). Zorunlu Varl n birli i, di er varl klar n onun zorunlulu una i tirak etmeyi

d nmemeleri anlam nda birdir. Onun zorunlulu u ne trler iin cins, ne fas llar iin tr, ne de ona sonradan eklenmi bir s fatt r. Zorunluluk s fat ile bu s fat n i aret etti i varl k ayn d r. Bu ontolojik perspektifte varl k ve zorunluluk ayn eye delalet ederler. E er zorunluluktan bir s fat olarak bahsedeceksek bu s fat onun zt ndan ba ka olmayan zat s fatt r ve bu Zorunlu Olmak s fat n onunla payla an hibir varl k sz konusu de ildir. Onun Zorunlu ve Bir olu u yahut zorunlulukta Bir olu u veyahut da zorunlulu unun Birli i gerektirmesi bu birli in do ru anla lmas yla anla labilir. Birli inin tmelli i ontolojiktir ve di er tmel kavramlarla mnasebeti iinde anla lamaz. Onun cins veya tr oldu u sylenemez. Tek bir cins ya da tek bir tr oldu u ileri srlemez. Onu di er trlerden ay ran fas ldan, yahut zorunlulu un bunun gibi bir fas l oldu undan kesinlikle sz edilemez. Zorunlu Varl anlama gelmektedir (Kutluer, 2002: 133). Sonu olarak bn Snn n Zorunlu Varl k n Bir oldu u ile ilgili olarak ortaya koydu u arguman n en nemli yn, Zorunlu Varl k n tekli i, gerekli i ve varl alt n zat (z) ile izmesidir. Tanr n n varl z ile bir olan varl 152). 2.4.2. Zorunlu Varl)k, Basittir Zorunlu varl k, e itli paralardan meydana gelmi birle ik bir varl k de ildir. Bir paran n z, ne di er bir paran n z, ne de paralardan meydana gelen btnn zdr. Fakat her para, z itibariyle btnden ncedir. Paralar btnden ayr d nlemeyece i gibi, varl klar varolu undan nce paralar n varl kendisiyle zorunlu olmayaca basittir. (Alt nta , 2002: 62) da birbirine ba l d r. Varl k sebebi, btnn n zorunlu k lar. Bylece birle ik varl n nn ve z aras nda ayr l k olamaz. Tanr n n n, var olmas yla zorunlu olmas nas l ayn anlama geliyorsa, zorunlu olmas yla bir olmas da ayn

hi kimseye ya da hibir eye ba ml de ildir(Netton, 1995:

ortaya kar. yle ise Zorunlu Varl k birle ik de il

27 bn Sn Zorunlu Varl k e er iki eyin birle mesinden veya birok eyin toplanmas ndan meydana gelmi olsayd , Zorunlu Varl k bu eylere ba l onlardan zaruret alm olacak, dolay s yla bu e itli eylerden biri veya herhangi biri Zorunlu Varl ktan nce gelmi ve onu meydana getirmi bulunacaklard . Oysa Zorunlu Varl k, ne mana ve keyfiyet olarak, ne de say ca blnp paralanabilir (Olguner, 2001: 9394). Plotinos da Birin do as ndan bahsederken onun basit olma niteli inden sz eder. Ona gre Bir, basittir, saf birliktir. nk O, Biri kendi kendine yeten olarak adland r r. Birin do as her eyden ba ms zd r. Ona gre Bir, ne ba ka bir eyden kar, ne ba ka bir eyin iindedir, ne de Birin zerinde veya d nda herhangi bir ey olabilir. Biri ba ka hibir ey meydana getirmedi i iin, o kendi kendisinin nedenidir (Kurdo lu, 2000: 68). bn Sn Zorunlu Varl kta mutlak bir B R grr. Bu Bir, Plotinosun Biri gibi, maddenin stnde saf eylem, kendisine ola an herhangi bir basitli i mutlakt r (Alt nta , 2002: 63). Sonu olarak bn Snya gre, Zorunlu Varl k basittir. ki veya daha fazla eyin bir araya gelmesinden ibaret de ildir. E er iki veya daha fazla eyin birle iminden meydana gelmi olsayd , zorunlu olu u kendisinden de il, bir araya gelen eylerden kaynaklan rd . Ayn olu una ayk r d r. 2.4.3. Zorunlu Varl)k, Hakikattir bn Snya gre hakikat, varl na sad k (do ru) bir ekilde inan land r. ekilde basit de il, paralardan meydana gelmi olsayd , paralar bir araya getirecek bir sebebe ihtiya olurdu ki, bu da Onun Birli ine ve sebepsiz eyin kar mad , kendinde ancak kendisi iin prensip ve gaye olan Birdir. Onda ar z bir nitelik yoktur,

Hakikatin tam olmas , devaml l a ve zat olmaya ba l d r. Zorunlu varl k zat gere i srekli hakt r, hakikattir; mmkn varl k ise, ba kas nedeniyle hak, kendili inde ise bat ld r. Varl 46). Zorunlu Birin d ndaki her ey, kendili inde bat ld r (Sn, 2004:

28 Zorunlu Varl k, gerek olmaya en hak sahibi varl kt r. nk Onun d ndaki btn varl klar de i im halindedirler ve olu olmaktad rlar. Ayr ca O, varl ve bozulu a tabidirler. Hatta yok ve zorunlulu u bir ba kas na muhta olmayan varl kt r.

Bu nedenle sadece Zorunlu Varl k, hakikat olmaya lay kt r. Dolay s yla Zorunlu Varl ktan daha gerek bir ey yoktur. Ayr ca bn Snya gre, Varl denir. Bu gere e ise varl yoktur (Sn, 2005: 101). 2.4.4. Zorunlu Varl)k, Cisimsizdir bn Snya gre Zorunlu Varl k, cisim olmad gibi, cisme ait bir ey de na inanmak do ru olan eye de gerek

na inanman n do ru oldu u, do rulu unun yan s ra srekli

olan ve sreklili i de ba kas nedeniyle de il zat gere i olandan daha lay k hibir ey

de ildir; o, maddeden ayr ya ayan bir varl kt r. Ona gre Zorunlu Varl k, cisme ba l herhangi bir araz olamaz. nk arazlar ancak cisme ba l olarak mevcut olabilirler. Bu onlar n ihtiya olduklar n gsterir. Oysa Zorunlu Varl k ihtiya iinde olamaz. yleyse araz de ildir (Olguner, 2001: 96). Cisimler do alar gere i blnrler ve blnebildikleri iin de okluk ifade ederler, hem de madde ve suret gibi k s mlara ayr l rlar. Zorunlu Varl k, blnemez oldu u iin okluk ifade edemez. Onun blnemez olu u Bir olu undand r. Blnemez oldu u iin de o ne bir cisim olarabilir, ne de onun bir cismi olabilir. O halde Allah, ne cisim, ne de cisme ait bir arazd r (Olguner, 2001: 61). 2.4.5. Zorunlu Varl)k)n Cinsi ve Tr Yoktur Aristotelesin metafizi inde daha ziyade cevher kavram rol oynar. bn Sn da ise varl k kavram daha etkin bir rol oynamaktad r. bn Sn metafizi inde Zorunlu Varl k ile cevher aras nda bir ili ki kurmak hatal d r. nk cevher m terek bir isimdir. Zorunlu Varl kta aslolan ise her bak mdan Bir olmas d r. okluk mmkn varl klar iin geerlidir. Ayr ca bn Sn, mahiyeti bulunmayan eye cevher denemeyece ini belirtir. nk cevherin hakikati mahiyettir. Bu nedenle mahiyeti bulunmayan ey, cevher de ildir. O halde Zorunlu Varl k cevher de ildir. Cins gibi

29 varl klara veya ki ilere verilen kategorik bir durum, hibir ekilde Zorunlu Varl ka verilemez (zden, 1996: 70). yle ise Zorunlu Varl k, hibir eyle, cinse ve tre ait bir mana payla maz. Yani Onun fasla, araza ait bir mana ile ayr lmaya, zelle meye ihtiyac yoktur. Aksine o, zyle ayr lmaktad r. Dolay s yla onun zat n n hibir tan m yoktur; zira onun bir cinsi ve ayr m yoktur (Alt nta , 2002: 65, Sn, 2005: 132). 2.4.6. Zorunlu Varl)k, Ak)l, kil, Makldr Zorunlu Varl k, bizatihi s rf ak l, makul ak l ve kildir. Yani d nce, d nlen ve d nendir. Madde ve madd arazlardan ayr oldu u iin, bu ayr hviyeti ile ak ld r. Maddeden tecrd (ayr ) edilmi lik, Onun zt na hast r. Bylece filozofumuzun gznde Zorunlu Varl k, kendi zat n d nd iin kil (d nen), yine zt kendisi taraf ndan d nld iin de makl (d nlen)dr. Onun bu ynl d nme faaliyeti, zat nda hibir oklu a yol amaz. nk Zorunlu Varl k n ayn zamanda ak l, akl ve makl olmas zat n n bir yans mas d r. Bundan ba ka Zorunlu Varl k, kendisinden bir dzen dhilinde sudr eden di er btn varl klar da d nr. bn Snda d nmek ayn zamanda yaratma (ibda) demektir. Bu bak mdan Zorunlu Varl kta d nmek demek, ba ta kendi zat olmak zere, yaratt her eyi bilmesi anlam na gelir. Bu konuyu bn Snn n sudr retisinde daha ayr nt l bir biimde a klayaca z (zden, 1996: 141). 2.4.7. Zorunlu Varl)k, De7i*mez, Sabittir De i menin anlam , bir varl n herhangi bir zelli inin yok olup, onun yerine

ba ka bir zelli in gemesidir. E er Zorunlu Varl kta bir de i me sz konusu olursa, o zaman Zorunlu Varl k n kuvve halinde bulunmas , dolay s yla mmkn varl k olmas gerekirdi. Oysa Zorunlu Varl k, her trl noksanl ktan uzakt r. Ayr ca, bir varl k zaman ve mekn n tesinde ve her bak mdan sonsuz ise, o varl k de i mez ve Mutlakt r. Genellikle de i me bir eksikli in, bir ihtiyac n;

30 dolay s yla kendi kendine yetmezli in neticesi olarak ortaya kar. Zorunlu Varl k, btn bunlardan msta ni oldu u iin de i mez ve mutlakt r (Ayd n, 1990: 111). 2.4.8. Zorunlu Varl)k)n Bilgisi Tamd)r Kuran, Allah n lemde var olan gizli-a k, byk-kk her bilgisiyle bildi ini ve Onun bilgisi d nda hibir eyin bulunmad eyi ezel

n a k bir ekilde

ifade etmektedir. rne in Allah karada ve denizde ne varsa bilir; Onun bilgisi d nda bir yaprak bile d mez. O, yerin karanl klar iindeki tek bir taneyi bile bilir. (Enam, 6)Gerek u ki, insan biz yaratt k ve nefsinin kendisine f s ldad klar n biliriz ve biz ona ah damar ndan daha yak n z (Kaf, 50) ayetleri gibi, Allah n lemde var olan her eyi, hatta zihnimizde bulunan dile getirilmemi cmlelerimizi bile bildi ini bildiren birok ayet mevcuttur. Bunun yan nda birok slm filozofunun d ncesini olu tururken yararland Aristoteles metafizi inde Varl k, salt d ncedir. Yani Varl k sadece zat n d nr ve bilir. Ayn ekilde bn Sn metafizi inde de Zorunlu Varl k salt d ncedir. Ancak bn Snn n Aristotelesin bu d ncesini hibir de i iklik yapmadan aynen kabul etmesi mmkn de ildir. nk bn Sn bir mslmand r ve Kuran da Allah n dnyadan habersiz olmad n , aksine dnyada var olan zerre miktar ndaki eylerden bile haberdar oldu unu bildirmektedir. bn Snya gre Allah nce kendini bilir, sonra genel bir ekilde dnyay bilir; yani z olarak d nlebilen her eyi bilir. Di er taraftan, Zorunlu Varl k n sahip oldu u bilgi insan n bilgisiyle k yas edilemeyecek kadar farkl d r. Onun bilgisi zaman iinde para para ve nesneye ba l olarak meydana gelmi de ildir. Onun bilgisi mutlak ve evrenseldir. Bu nedenle Onun bilgisini bizim bilgimizle k yaslay p anlamaya al mak yanl t r (Alt nta , 2002: 67). Biz bilgiye zaman ierisinde sahip oluruz. Yani biz an ya ar z. Allah ise zaman-st bir varl kt r. bn Sn bunlar Gne tutulmas rne iyle a klar. Gne tutulmas na ili kin bilgi, henz meydana gelmemi olmas bak m ndan gelecek, meydana geldi i anda imdi, ortadan kalkt ktan sonra da gemi zaman sz konusudur.

31 te insan n gne tutulmas na ili kin bilgisi bu trden bir bilgidir. Oysa, lemdeki btn varl klar ve sebepleri en iyi ekilde bilen Tanr , Gne tutulmas n kll olan tek bir bilgiyle bilir (Sn, 2005: 106-107). bn Sn Zorunlu Varl k n her eyi bilip bilmedi i meselesini a k bir ekilde =ifa ve Necatta ifade eder. Allah n bilgisinin tam oldu unu ve her eyi sebepleri ile bildi ini belirtir. Ayr ca, bn Snya gre Zorunlu Varl k, cziler de dhil olmak zere her eyi tmel (kll) bir tarzda bilir. Bununla birlikte, hibir tikel ey, Onun bilgisinden habersiz olamaz. Gklerde ve yerde zerre a rl ndaki bir ey bile Allah n bilgisi haricinde de ildir (Sn, 2005: 105). bn Snn n kendi felsefi d nceleri ile slm n temel kayna ayetleri aras nda bir sentez yapmaya al t grlmektedir. olan Kurn n

Ayr ca bn Sn Er-Risaletl-Ar iyyede Zorunlu Varl k n btn czileri bildi ini yle bir ak l yrtme ile a klar: O, zorunlu varl k ve bir oldu u iin, her ey varl n Ondan ald iin; ayr ca zat n bildi i ve zat n bildi inde de, btn gerekliklerin ve varl klar n ilkesi oldu u iin, ne gkte ne yerde hibir ey Onun bilgisi d nda kalamaz; bilakis her ey Ondan var olur. O, btn nedenlerin sebebi oldu undan; sebebi, var edicisi ve yarat c s oldu u her eyi de bilir (Sn, 2004: 52). bn Sn ayn eserinde Zorunlu Varl k n czileri bilmesi ile zt n n

de i meyece ini de syler ve yle devam eder: O, varl klar de i mez bir ekilde bilir. nk bilinenler Onun bilgisine tbidir; aksine, Onun bilgisi bilinenlere tbi de ildir, ki bilinenlerin de i mesiyle Onun bilgisi de de i sin. Onun varl klar bilmesi, onlar n varolmas n n sebebidir (Sn, 2004: 53). bn Snn n Allah n Aristoteleste oldu u gibi sadece kendi zat n de il czileri de bildi ine dair btn bu a klamalar onu ele tirilerden zellikle de Gazzlnin ele tirilerinden kurtaramam t r. Bunun nedeni ise, bn Snn n ba lang ta Allah n sadece zat n bildi ini, zat n n d ndaki eyleri, czileri bilmesi durumunda zat nda bir de i ikli e sebep olaca n a klamas d r. Di er yandan da Kurandan ayetlerle Allah n czileri de bildi ini a klamaya al r. Bunu da u ekilde formle eder: Allah czileri kll bir biimde bilir. Bu nedenle Gazzl ba ta bn Sn olmak

32 zere btn slam filozoflar n , Allah n czileri bilmedi ini iddia ettikleri iin kfir ilan eder. Onlara ele tirilerde bulunur. Gazzl, Frb ve bn Sn gibi filozoflar n, Allah n czileri bildi ini

sylemekle birlikte bunu kan tlayamad klar n belirtir. Filozoflar n, Allah n czileri kll bir bilgiyle bildi i iddias n n, Onun zat nda bir oklu un bulunmad d ncesine dayand n n fark nda olan Gazzl, onlar ka nmak istedikleri tehlikenin iine d m olmakla sular. Ona gre filozoflar bu yakla mlar yla Allah n sonsuz say da kllleri bildi ini kabul etmek durumunda kalacaklar ve bylece Onun bilgisinde yine bir okluk ortaya kacakt r. Bilindi i gibi Aristoteles, oklu u a r t rmamak iin lk Hareket Ettiricinin sadece zat n bildi ini ve lemdeki varl klar hibir ekilde tan mad n iddia ediyordu. Gazzlye gre, e er filozoflar felsef tutumlar n tutarl olarak srdrmek istiyorlarsa Allah n kendi zt ndan ba ka varl klar bilmedi i gr n benimsemek zorundad rlar. Bu erevede Gzzl, bn Snn n Allah n czileri kll bir biimde bildi i gr n, gerekte Onun czileri bilmedi inin bir itiraf olarak de erlendirmi tir(Ross, 1993: 221, Gazzli, 2006: 221). 2.4.9. Zorunlu Varl)k, A*k, A*)k, Ma*uktur bn Snya gre, Zorunlu Varl k, A k, A k, Ma uktur. Bu demektir ki, Zorunlu Varl k, her ynde a kt r, hem kendi ynnden hem de di er varl klar ynnden A k n hem znesi hem de nesnesidir. bn Sinaya gre A k, Zorunlu Varl k n ve di er btn varl klar n sebebidir. Zorunlu Varl k, zt n ve btn yaratt klar n sevmesinden dolay a kt r. Kendi zt yine kendisi taraf ndan sevildi i iin ma uktur. Zorunlu Varl k a kl ile kendine a k olunca kendi varl ve ma uklu u n ve di er varl klar yaratt . A kla sebeplenen bu ile di er varl klar n

yarat l a bn Sina tecell ad n verir. E er tecell olmasayd , varl k olmazd ve bu tecell varl klar n sebebidir. nk, Zorunlu Varl k, kendi varl yani sebeplenmi lerin varl na a kt r (zden, 1996: 144, Bayrakdar, 1997: 192).

Peki a k n sebebi nedir? A k n sebebi lah Zatt r. Zira zat, zt olarak bizzat a kt r. O halde O, sebepsiz ve zamans z bir a kt r. Zat n a k sonradan de ildir. K sacas Zatla Varl k ve A k ayn eydirler ve birdirler. Zorunlu Varl ktan ba ka

33 varl klar n sebebi ise, Zorunlu Varl k n onlara ma uk olu udur (Bayrakdar, 1997: 193). 2.4.10. Zorunlu Varl)k, S)rf yiliktir Zorunlu Varl k n kendini d nmesinden akledilir ekiller ortaya kar. Bu olu Onun zyle zorunludur. yi, Zorunlu Varl k n zat ndan, akledilir eklinin sonucu olarak, belli bir akl dzene gre dnya zerine ta ar. Zorunlu Varl k olmas nedeniyle Onun dzen hakk nda bilgisi vard r ve bundan dolay iyinin ekilleri dnyaya yay l r. yilik, tm varl k dzeninin en mkemmel ekilde olmas hakk nda Allah n ezel bilgisinin sonucudur. Zorunlu Varl k, yaratt klar n sever; O, saf akla sahiptir, nce zn sonra yaratt klar n sever (Kaya, 2003: 122). bn Snya gre, z gere i Zorunlu Varl k s rf iyiliktir. yilik, k saca, her eyin arzulad eydir. Her eyin arzulad ey ise, varl kt r veya varl n varl k a s ndan yetkinli idir. Yokluk, yokluk olmas bak m ndan arzulanmaz, bilakis o, kendisini bir varl n veya varl k yetkinli inin izlemesi bak m ndan arzulan r. n n kendisiyle tamamland eydir. Ktl n ise, bir Dolay s yla bu durumda gerekte arzulanan, yine varl kt r. Cu halde iyilik, zetle, her eyin arzu duydu u ve varl zt yoktur. Bilakis ktlk, ya cevherin yoklu udur veya cevherin bir haline ait iyili in yoklu udur. Yani bu ak a na gre var olmak iyidir. Yok olmak ise ktdr (Sn, 2005: 101, Kutluer, 2002: 141). bn Snya gre iyilik, Zorunlu Varl k n varl k vermesiyle ilgilidir. Varl k vermek bak m ndan O, kendisine herhangi bir eksikli in ve ktl n ili mesinin imkns z oldu u yiliktir. Yani varl k vermek hususunda ona yak t r labilecek herhangi bir eksiklik sz konusu olamaz. Onun varl k vermede de yetkin olu u Onun s rf yilik olu u ile ilgilidir. O, yetkin sebep olman n btn hakikatiyle varl k verir. Bu anlamda Zorunlu Varl ktan daha hakikat olan ba ka bir varl k bulunmamaktad r. Varl n n ve hakikatinin sreklili i, Onun yetkin sebep ve s rf iyilik olmas demektir. Onun iyili i, varl k vermesi yani her eye yetkinli ini ve iyili ini vermesiyle de ilgilidir. Yani lemdeki iyili in ilkesi de Onun iyili idir (Kutluer, 2002: 143-144).

34 bn Sn, Zorunlu Varl k n s fatlar n , Onda bir okluk meydana getirebilece i endi esi ile zt n n ayn olarak kabul eder. stelik bu s fatlardan bir o unu, Onun ilmi ile aynle tirmektedir. bn Snya gre, asl nda Zorunlu Varl kta bilgi birdir. Ancak bilinenlerin farkl olmas ndan s fatlardan bir o unu, Onun ilmi ile dolay farkl isimler alm t r. Bu bilgi, varl klar n iyzyle ilgili olursa, Ona i yzn bilen Habir; varl klar n d yzleriyle ilgili olursa, gzlemleyen =ehid denilir. Say larla ilgili olursa Ona sayan, Muhsi; i itilenlerle ilgili olursa i iten, Semi; grlenlerle ilgili olursa gren, Basir; varl klar n incelikleriyle -onlar n muhafaza edip gzetmekle beraber- ilgili olursa, incelikleri gren, Latif denir. Bunlar n hepsi bir arada olursa o zaman (Onun hakk nda) Grlmeyenleri ( ayb) de, grlenleri de ( ehade) bilir; ne yerde ne gkte hibir ey, Onun bilgisi d nda kalamaz denir (Sn, 2004: 55-56).

2.5.

CEVHER-ARAZ PROBLEM

bn Sn metafizi inin nemli konular ndan biri de cevher-araz problemidir. bn Sn, varl kendi iinde cevher ve araz olmak zere ikiye ay r r. Cevher ve araz, felsefecilerin nem verdikleri konulardand r. slam felsefecileri, kategorileri, ekl mant k ilminden kabul etmi lerdir. bn Sn, tabiatla ilgili ara t rmalar nda kategorilere itibar etmi =ifa ve Necat adl kitaplar n n mant k blmlerinde bu konuya de inmi tir. Zorunlu Varl k n en nemli niteliklerinden biri her bak mdan Bir olmas d r. okluk, mmkn varl klar iin geerlidir. Kendinde okluk bulunduran mmkn varl k, cevher ve araz eklinde iki k sma ayr l r. bn Snya gre bir eyin varl bizzat olur, insan n insan olarak varl sahiptir ve cevherdir. Bazen de varl olmas gibi (zden, 1996: 68). bn Sn, cevher kavram n bir yerde (mevzu) olmadan d ey olarak tan mlar. Cevher kendi kendine kaim olan, devaml l varl kt r. Araz ise d cevherin d durumda, cevherin d dnyadaki bir varl dnyadaki varl dnyadaki varl dnyada var olan n srdren bir ya gibi. Bu varl k bak m ndan ncelik hakk na araz yoluyla olur, mesela Mehmetin beyaz tenli

n zihinde anla lmas , kavranmas ve

n n gerek veya hakik olup zihinde yans mas d r. Bu gerek veya hakiki olup zihinde yans mas

araz olmaktad r (Sn, 2004: 53, Atay, 2001: 105).

35

bn Snn n cevheri, bir mevzuda, bir konuda olmaks z n d dnyada var olan, olarak tan mlamas na dikkat edersek, d dnyan n mekan veya mahal oldu u, cevherin de bu mekanda bulundu u ortaya kar. Mevzuda ise araz bulunur (zden, 1996: 69). bn Sn, cevherin bir mahiyeti oldu unu kabul eder. Ona gre, mahiyeti olmayan eye cevher denilemez. Cevherin hakikati mahiyettir. bn Sn, Allah iin cevher denip denemeyece i gibi bir sorunun akla gelebilece ini hesap ederek Allaha cevher denemeyece ini ifade eder. Bunu da mahiyeti dikkate alarak a klar. Cevher, mahiyetsiz anla lamaz ve mahiyeti olmayan eye cevher denemez. Hlbuki Allah n mahiyeti yoktur. yleyse Allah cevher olamaz (zden, 1996: 70, Atay, 2001: 108). bn Sn cevheri iki k sma ay r r: i.) Cismi bulunan cevher ii.) Cismi bulunmayan cevher. Derinlik, uzunluk, geni lik olmak zere boyuta sahip olan cisim sahibi cevherleri, cisimsiz d nmek mmkn de ildir. Cismi bulunmayan cevherler de cisimle ilgisi ya k smen bulunan ya da cisimden tamamen ayr olan cevherlerdir. bn Sn cisimle, onu harekete geirmek gibi bir ilgisi olan cevhere nefs; maddeden her ynyle ayr olan cevhere ise ak l ad n verir. Araz, ba lang ta belirtti imiz gibi, bir mevzuda bulunand r. Bir mevzuda bulundu una gre kendi ba na varolmas mmkn de ildir. Varolmak iin, ba kas na, ba kas n n varl na muhtat r; varl ba kas na ba l d r.

Araz n mutlaka bir cevherde bulunmas gerekir. nk araz bir ba ka arazda bulunursa bu srekli bir devire dn r. Bu yzden araz n bir arazda de il, kendisi bir mevzuda olmayan cevherde bulunmas gerekir. Bylece cevher, araz mevcut k lan olmakta ve araz ile varolan olmaktad r. O halde cevher, varl ktan nce gelendir (Sn, 2004: 54).

36 Araz, birka manada kullan l r: i.) Bir mahalde bulunan her eye, ii.) Bir eyde var olan her eye, iii.) Birok ferde yklem olan tmel bir manaya, iv.) Ceyin mahiyetinin d nda olarak o eyde bulunan bir manaya, v.) Ba kas n n yan nda bulunmas ndan dolay bir manaya, vi.) lk anda var olmayan her manaya araz denir (Atay, 2001: 114). Sret, sadece birinci manaya gre araz olur. nk sret ayn zamanda cevher olup bir mevzuda bulunmaks z n bir mekanda bulunabilir. Beyazl k ve kar nc manaya gre araz olur. Yeryznn a a ya do ru hareket etmesi, birinci, ikinci ve nc manaya gre araz olur, drdnc, be inci ve alt nc manaya gre araz say lamaz. Gemide oturan n hareketi ise drdnc ve alt nc manaya gre araz olur. Sonu olarak, araz, kendi kendine kaim olmayan, ancak ve ancak bir cevherde bulunabilendir. rne in, beyaz bir mahal ve mevzuda olan bir haldir. Beyaz kara yklenemez, nk beyaz bir kar da yoktur. Fakat beyaz denilince, beyaza sahip olan ey anla l r. Yoksa beyaz, kendi ba na var de ildir. Biz beyaz ancak, beyaza konu olan eyle idrak ederiz (Bolay, 1993: 130). eye yklem olan her

2.6.

MADDE VE SRET ANLAYI3I

bn Snya gre lemdeki her cisim, iki k s mdan ibarettir. Bunlardan biri heyla veya madde, di eri ise sret ( ekil)dir. Bir cisme sahip olan maddenin sretten ayr olarak varolmas imkans zd r. Bu nedenle cisim, madde ve sretten ibarettir. bn Sn, sreti sadece bu laf zla isimlendirirken, maddeye bazen heyla ismini de vermektedir. bn Sn, heyla kavram n iinde terkip bulunmayan, kendisi mahal olan cevher eklinde tan mlar ve bu erevede, heyula mahalde bulunmaya ihtiya duymaz. Heyla, kabul etmeye haz r oldu u cisman sreti alarak bilfiil var olur. Bu kabullenme onda kuvve halindedir. Bu nedenle kendine has bir sreti yoktur. Heyla,

37 varl n n bilfiil gerekle mesinden dolay cevherdir. Bu yzden yetkinli i ve sreti

kabul edebilen her maddeye denir (Sn, 2004: 63). bn Snn n burada kullanm oldu u heyla kavram Yunan d ncesinden

kaynaklanmaktad r. Heyla kelimesinin anlam , as l ve maddedir. Felsef bir terim olarak ise, cisimdeki cevher iin kullan l r. Bylelikle cisim birle me ve ayr lma arazlar ndan olu mu tur. Heyla veya madde, sreti alabilme kabiliyetinde olan belirsiz bir gtr. Bu g sreti kabul ederek hviyet, yani belirlilik kazanmaktad r. re in bir ta , herhangi bir maddedir. Ancak ona, rne in Sokratesin sreti verilerek hviyet kazand r lmakta ve bu ta art k bir ahs n heykeli olmaktad r. yleyse maddeye aktivite kazand ran sret ne demektir? bn Sn sreti pek ok anlamda kullanmaktad r. Bunlardan baz lar unlard r: i.) Sret, bir nevidir. ii.) Bir eyin keyfiyetini bildiren mahiyete denir. iii.) Yetkinlik, anlam ndad r. Ancak bu yetkinlik, nevin kendisiyle ikinci geli mesini sa layan bir yetkinliktir. rne in, insanda bulunan ilim ve fazilet byledir. iv.) Sret, bir mahalli meydana getiren hakikattir. Yani sret ba ka bir eyde bulunan varl kt r. Fakat sret, ne o ba ka eyin bir paras d r, ne de ondan ayr olarak mmkn olabilir. Bu sretin varl , o ba ka eyde bilfiil meydana gelir.

v.) Sret, nevi meydana getiren hakikattir. Bu manada sret, herhangi bir eyde ondan bir para gibi olmaks z n bulunan varl kt r. Fakat nevi, sretten ayr olarak meydana gelmez. Sret bulunmadan da varolu mmkn olmaz. vi.) Sret, maddeden ayr olan bir mkemmelliktir. rne in, nefs gibi. Nefs, madd olmayan bir tzdr ve maddeden ayr bir varl vard r (zden, 1996: 74-75).

Btn bu tarifleri dikkate alarak unu syleyebiliriz. Sret ve madde birbirlerine ihtiya duymaktad rlar. Sret, maddeye hem gereklik kazand rmakta, hem de ona

38 olgunluk vermektedir. Bu nedenle maddi varl n bu iki unsurdan biri ile gereklik

kazanmas mmkn olmamaktad r. Var olmak bu ikisinin bir terkip olu turmas na, birle mesine ba l d r. bn Sn bunu, Uyunda bir karyola ile izah ediyor. Karyolan n odun k sm onun maddesi, ondaki karyola ekli ise suretidir. Karyolay bu iki unsurdan uzakla t rmak mmkn de ildir. Frb de ayn rne i, El- Medinetl Fad la adl eserinde vermektedir. Ahmet Arslan (1997) Aristotelesin bu konuda heykel rne ini verdi ini, slam filozoflar n n ise yatak, karyola rne ini verdi ini belirtmektedir. Bunun sebebinin ise, heykelcilik sanat n n slam dnyas nda popler olmad heykelin, yunanca kar l (Farabi, 1997: 172). bn Sn d ncesine gre, zerinde ya ad m z dnya faal ak l taraf ndan andrias, Arapa kar l n ve heykel rne inin bir da sanem yani puttur Mslman okuyucu iin herhangi bir anlam ifade etmeyece ini belirtir. Ayr ca,

ynetilmekte ve btn olu lar ancak onunla gerekle mektedir. bn Snya gre, varl k, madde ve sretin birle mesinden meydana gelmektedir. Madde yaln z bir haz rl k, kendine verilecek olan almaya haz r bir yetenek ve bir g halinde bulunmaktad r; hlbuki sret bir gerekle me ve bir fiil halinde bulunmad r. O halde madde, sretsiz varolamaz. Zorunlu olarak ikisi birden mevcuttur. Maddeye kat lan sret, maddenin kendi faaliyeti sonucu de il, Vahibus-Suver (sretleri veren) olarak da isimlendirilebilecek olan Faal Ak l taraf ndan verilir; Faal Ak lda sonsuz say da sretler vard r. Vahibus-Suver sretleri verince varl a geli yani olu , sretleri geri al nca da varl ktan gidi yani bozulu (kevn ve fesad) meydana gelir (Alt nta , 2002: 105). bn Snda bu noktada Aristotelesten ayr l r. Aristoteles, madde ve sreti sonsuz olmayan bir evrendeki de i meyi a klamak iin sz konusu etmi oldu u halde, bn Sn, ayn eleri, yaratmay Kuranda verilmi oldu u zere a klamak iin kullanmaktad r. Bu fikir imanla akl uzla t rma abas olarak gz nne al nd bn Sny Ortaa (Madkour, 1984: 417). Hristiyan filozoflar na yakla t rm nda, olan fikirlerden birisidir

39 bn Snya gre, madde, sretin varl iin bir sebep olamaz. nk

maddenin, madde olmas ynnden sadece kabullenme kuvveti vard r. Bu, onda bir istidatt r. Bir eyi kabullenme kabiliyeti olan, kabullenece i eyin sebebi olamaz. Ayr ca madde henz kuvve halindedir. Bilkuvve olan n bilfiil olana sebep olmas mmkn de ildir. lk olarak kendisi bilfiil olup, daha sonra di erlerine sebep olabilir. O halde madde, sretin varl iin sebep de ildir. Aksine madde, kendisine suretin kat lmas ile bir gereklik kazanmaktad r. Faal Ak l bu sretleri maddeye ilah hikmetin bir gere i olarak vermektedir. O halde madde, sret iin bir mekan, bir mahal vazifesi grmektedir (zden, 1996: 76). bn Sn, sretin maddeden nce olmas gerekti ini belirtir. Sretin kendi kendine bilkuvve varoldu u sylenemez. O, bilfiil madde ile bulunur; nk sretin cevheri fiille mektir. Sret, fiili olarak madde ile gereklik kazanmas na ra men, varl heyulaya ba l de ildir. Aksine sret, heyulay fiiliyata geirdi i iin maddenin sebebi olmaktad r. Bu konu k smen Sudr Teorisine ba l oldu u iin, a klamam zda bu retiye ba vurmak zorunday z. leride izah edece imiz gibi, bn Snn n Sudr Teorisinde Faal Ak l, ay-alt lemde faaliyet gstermekte, madde, sret, di er unsur ve varl klar, bu ak ldan sdur etmektedir. O halde madde ve sret, Faal Ak lda bulunmaktad r (zden, 1996: 77). bn Sn, sretin iki ekilde bulunabilece ini kabul eder. i.) sretler Buna gre maddeden ayr lamayan sretler, cisman sretlerdir. Faal Ak l cisman sreti vermeden madde varl k sahas nda fiil olarak varolamaz. Maddeden ayr labilen sretlerden bn Snn n kastetti i, sretin maddeden kendisinin yerine bir ba ka sretin gelmesi iin ayr lmas ve bir ba ka maddeye gei i s ras ndaki te maddesizlik halidir. Bunun yan nda maddeden tamamen ayr d nlebilecek sretler de vard r, nefs gibi. Ancak nefs, sret olmas n n yan nda ayn zamanda cevherdir. ruh, bir cevher oldu u iin maddeden mstakil olarak bulunabilen bir srettir. Maddeden ayr lamayan sretler

ii.) Maddeden ayr labilen, fakat maddenin benzerlerinden bo kalamayaca

40 bn Snya gre Allah ne srettir, ne maddedir; dolay s yla ne cisimdir, ne cismin sreti ve maddesidir. Ayn zamanda O, ne akledilebilir bir sret iin makul bir madde, ne de akledilebilir bir maddede bulunan makul bir srettir. O, btn bu sret ve madde nevilerinden uzakt r. bn Sn, maddenin en kk paras olarak kabul edilerek, blnemez denen atomlar n blnebilece ini iddia etmektedir. bn Snya gre cisim, atom denen ve blnmez san lan paralardan ibaret de ildir. Atomcular, atomlar n meydana getirdi i btnn sonlu, ama atomlar n tek tek sonsuz olduklar n iddia ederler. bn Sn, bunun yanl oldu unu, cismin sonsuzca blnebilece ini syler. Sonu olarak filozofumuz bn Sn, cisim tek ve devaml bir cevherdir. Ve atomlardan te ekkl etmemi tir diyerek, a k ve kesin olarak cismin atomlardan te ekkl etmedi ini ileri srerek atomculu u reddeder (Bayrakdar, 1984: 480).

2.7. HAL-MAHAL L 3K S bn Sn, varl ktaki birle me kurallar ile ilgili olarak e itli fikirler ileri srm tr. bn Snya gre, iki ey bir araya geldi inde bu iki ey, birbirlerinin konusu olan tek bir zat olamazlar. nk onlar, iki para olarak birle mi tir, onlar basit olarak birle mi de ildir. Bu iki birle enden birisi, di erinden farkl olmas na ra men durum olarak sabitse, sabit olan (istifade edilen) mahal olarak isimlendirilir, ayet onun durumu halin d nda olursa mevzu olarak isimlendirilir (Akyol, 2003: 18 ). Mahal, kendisine bir ey konan ve ona gre durum olan herhangi bir eydir. Bunu yle a klamak mmkndr. Mahal bo luktur. Bu bo luk bir eydir. O bo lu a konan bir cisim bo lukta bir yer kaplar. Bo luk, o cisme gre bir ekil ve durum al r. Bylece bo luk, o cismin yeri, mahalli olur. Cisim o bo lu a sanki varl k verir ve bo luk o cisimle kaim olur ve bo lu u oldu u ortaya kar. Cisim oradan gidince, o bo lu un biimi ve alm oldu u durum kalmaz. Buna gre bo luk cismi iine alan ey olarak cismin mahalli ve yeri olursa da cisim, cevher ve mahalda araz olmu olur (Atay, 2002: 110).

41 bn Snn n varl k kategorileri ile ilgili tasnifinde mevzusu olmayan tek zt cevherdir, mevzuda bulunanlara ise araz ad verilir. Yani, mahal hem cevherin bulundu u yere ve hem de araz n bulundu u yere denir. Ama mevzu yaln z araz n bulundu u yer demektir (Atay, 2002: 110).

2.8. ALLAHIN VARLIJININ DEL LLER D nce tarihinin en temel sorular ndan birini Allah n varl oldu u gibi en kutsal kavram da Allah kavram d r. Allah n varl n ispat etmek veya en az ndan byle bir fikr abaya , hayat ve lm dehr denen n inkr eden bir toplulu un meselesinin

te kil etti i grlmektedir. nsan zihninin ula abildi i en genel kavram varl k kavram

koyulmak, slam d nce tarihinde belki de zerinde en ok durulan din ve felsef bir konudur. Her eyden nce Kurn, btnyle varl sonsuz zaman faktrne ba layarak Allah n varl varl ndan bizi haberdar etmekte, buna kar

daha ok insan merkeze alarak lemde

ya ayan canl ve cans zlar n yarat l ndan, birbirleriyle olan uyumundan sz ederek btnyle varl yaratan ve dzenleyen kadir-i mutlak bir Allah n bulundu unu bize bildirmektedir (Topalo lu, 1987: 21). Ayd na gre (1990) Gazzl ve Descartes gibi ok say da byk d nrn inanman n f tr oldu unu, bozulmam insan do as n n inanmaya do u tan yatk n ile ilgili bir tak m oldu unu a ka sylemelerine ra men, yine de Allah n varl deliller ne srm lerdir (Ayd n, 1990: 13). Ayd n, d nrlerin byle bir faaliyete girmelerini birka sebebe

dayand rmaktad r: Ayd na gre d nrleri Allah n varl n delillendirmeye sevk eden na i aret

sebeplerden ilki din metinlerdir. Kuran- Kerimde bizzat Allah, kendi varl

eden deliller vahy etmi tir. Ayr ca kendisini inkr edenlerden inkr edi lerini delillendirmelerini istemi tir. kinci olarak insan n inan konusunda zaman zaman bir tak m phelere d ebilece ini veya phe iinde olan insanlar n baz itirazlar yla

42 kar la abilece ini belirtir. Bu durumda insan hem kendisini hem de ba kalar n tatmin etmek iin bir tak m deliller arama ihtiyac n duyabilir. Bunlardan farkl olarak bazen belli bir felsef sistem de Allah n varl problemini tart may gerekli k labilir. zerinde Aristotelesten Frbye, Frbden Whiteheade kadar birok filozof s rf bir ispata varal m diye de il, sistemlerinin bir gere i olarak Allah n varl durmu lard r (Ayd n, 1990: 14-17). D nce tarihinde Allah n varl n delillendirmek iin d nrler pek ok n kan tlamak iin ortaya

delillendirme yntemi ileri srm lerdir. Allah n varl

srlen deliller, ontolojik, kozmolojik, teleolojik, ve ahlak delillerdir. bn Sn Allah n varl 2.8.1. Ontolojik Delil D nce tarihinde pek ok d nr taraf ndan kullan lan ontolojik delil, temel olarak u iki d nceye dayan r: i.) varl Bir eyin d nce halindeki varl n yani Allah n varl na ait olan her ey o eyin gerek n sylerler. n kan tlamak iin u delilleri ne srm tr:

na aittir. nk ontolojik delili kullanan ve savunanlar, Allah fikri ve d ncesi n n yatt

iinde, zorunlu bir varl ii.) varl

Her ynden daha az yetkin olan, kendinden daha ok yetkin olan n

n hat rlat r. Yine ontolojik delili kabul edenler, u alemdeki daha az mkemmel

olandan daha ok mkemmel olana do ru ilerleyen olaylar zincirinin bizi en mkemmel yetkinin zorunlu olarak var oldu unu kabule gtrd n belirtirler. Bu en mkemmel varl k Allaht r (Bayrakdar, 1984: 462). Ontolojik delilin kkleri Ortaa St. Anselmustur. Anselmus Tanr kavram ndan hareketle Tanr n n varl n kan tlama sav n ne slam felsefesine dayan r. Ancak onu bir Hristiyan ilahiyat -filozof

delil eklinde dile getirip felsefeye kazand ran, tan nm

srer. Anselmusa gre zihnimizde bir daha by d nlemeyen d ncesi vard r.

43 te bu Tanr d r. O halde Tanr zihnimizde ve gerekte vard r. nk o varl k ve mahiyetin bir arada oldu u tek tzdr. Tanr yoktur diyen bir deli veya dilsiz bile daha by d nlemeyen bir varl n varl n kabul etmek zorundad r. Cimdi kendisinden daha byk bir ey tasarlanmas na imkn olmayan ey sadece zihnimizde mevcut olamaz. nk gereklikte mevcut olmak, sadece ve sadece zihinde mevcut olmaktan daha fazla bir eye sahiptir. O halde byle bir varl k zorunlu olarak gerekte de vard r (Bayrakdar, 1984: 463). Descartes da bu delili kendi Do u tanc l k fikri ile birle tirir ve yeni bir ontolojik delil tr ortaya atar. Descartesa gre ruh, do u tan baz fikirlerle gelir ki bunlar n iinde Tanr fikri de vard r. Bizdeki Tanr fikri bize kendimizden gelemez ve o halde Tanr vard r. Sonsuzu, yani Tanr y gerek bir fikirle idrak ediyoruz; ve denebilir ki bu fikir bizde kendi fikrimizden daha ncedir. Bu Tanr fikri katiyen yanl bir fikir de ildir. Pek do rudur. Ve pek a k ve pek seiktir (Descartes, 1942: 124). bn Snda ontolojik delilin varl varl iki a dan ele al n p ispatlanabilir: Birincisi, n baz

n zorunlu ve zorunlu olmayan (mmkn) diye ayr m ve zorunlu varl

s fatlar n n ele al nmas ; ikincisi ise, varl k fikrinin analizinin ele al nmas d r (Bayrakdar, 1997: 196). Ortaa felsefe ve teolojisinde varl k (existence) ve mahiyet (esence) ayr m ve ili kisine dair tart malar nemlidir. Nesnelerin zihindeki tmel kavramlar na mahiyet; bu kavramlar n d dnyada (zihin d nda) varl k kazanmalar na hakikat ve inniyet, varl k alan na karak gereklik kazanan nesnelerin sahip olduklar zellikler sonucu tek tek varl klar gstermelerine de hviyet denir (Kaya, 1984: 453). Varl k ve mahiyet aras ndaki ili kinin belirlenmesi, btn varl bak m ndan durumunu ortaya koydu u gibi, Allah n varl varolanlar n ayr m n da belirleyecektir. Buna gre, Zorunlu Varl k n mahiyeti ve varl Varl n yok oldu u da d nlemez. Zorunlu Varl zihn bak mdan eli kiye neden olur. Onun varl birbirinden ayr lamaz. Zorunlu n yok oldu unun d nlmesi kendisindendir. bn Snya gre n ak l

ve mahiyeti teki

44 Vacip demek, varl zorunlu varl zorunlu demektir. Vacibin zelli i tam ve olgun olmakt r.

Vacip yle bir varl kt r ki, var olmak iin ba kas na gereksinim duymaz. Varl k, n znden ayr d nlemez, Onun z (zt ) d nld an, varl , varl gerekti i zorunlu olarak kabul edilir. Bu nedenle Zorunlu Varl k; zt denilince varl denilince zt anla land r. Dolay s yla Allah n zt d nld nde varl varl klar ise varl

iindir ki, Onun yoklu u, eli kiye d meden hibir zaman d nlemez. Mmkn zorunsuz olanlard r. Ba ka bir deyi le varl klar ve yokluklar d nlebilen nesneler mmkn varl klard r. Bunlar n varolma nedenleri kendileri de ildir. nk kendileri yok olabilmektedirler. Oysaki zihnimizde yok olmayan yani Vacip olan bir varl k kavram vard r. Yok olmayan varl d nmemiz onun varl yani Vacibi kavram olarak n n kan t d r. nk yok olan d nmek samad r. O halde

d nd mz tam, olgun, de i meyen, tkenmeyen ve irade sahibi bir Vacib (varl zorunlu) varl k vard r. Bu da Allaht r (ubuku, 1984: 14-15, Taylan, 1998: 28). Grld gibi bn Sn, Allah her ynden en mkemmel grr ve Ondan daha mkemmel bir varl k d nlemeyece ini ortaya koyar. kinci olarak bn Sn Allah n varl n bizzat varl k fikrinin analiziyle n gerekten varoldu una arat n u

ispatlamaya al r. Ona gre bizzat varl k fikri bizi varl pasaj d r:

gtrr. bn Snn n bu fikirlerini en iyi ve en a k ifade etti i yer, El-

Allah n varl n , Birli ini ve maddeden ayr olu unu nas l ortaya koyabilece ini d n. Varl d nmek Allah n varl n hemen ortaya koymas na ra men, a klamam z, bizzat varl ktan ba ka bir ey zerine d nmeye, varl kimin yarattt ve kimin meydana getirdi ini dikkate almay a ihtiya duymaktad r. Bu tarzdaki d nme ekli daha geerli ve daha ycedir. Yani biz varl n durumunu inceledi imiz zaman, varl k bize kendinin bizzat varoldu unu gsterir. (Sn, 2005: 133) Bu pasaj a ka bn Snda ontolojik delilin varl Sn bizzat varl k fikrinden Varl ispatl yor (Bayrakdar, 1997: 197). n varl n ortaya koymaktad r. bn

n n ispat na ula yor; halbuki St. Anselmus

ve Descartes onu d nebildike d nlen mkemmel s fatlar ndan hareketle

45 2.8.2. mkn ve Sebep Delili bir sebebe ba l olan bir arada ve yoklu u e ittir.

bn Sn, mmkn ile msebbebi yani varl

izah ediyor. Daha nce de ifade etti imiz gibi, mmknn varl

Birinin di erinden stn bir taraf yoktur. Bu yzden mmkn, her iki durumda da kendisinden ba ka bir eye muhtat r. te bu, sebeptir. yleyse bu sebep nedir?

Bu sebep e er mmkn ise o takdirde onun da sebebe ihtiyac vard r. Bylece bir teselsl yani sebepler zinciri ortaya kar ve bu sebepler dizisi uzay p gider. yleyse bu zincirin halkalar ndan her birine varl k veren ve kendisi mmkn olmayan, dolay s yla da eser olmayan bir sebepte durmak laz md r. Zira, mmknlerin birbirlerine sonsuza dek sebep olmalar imkans zd r. te kendisi mmkn olmayan sebep, bu zincirin en ba nda ve fakat zincirden ayr olarak bulunur. Mmkn sebep ve sonulardan meydana gelen her zincir, zarur olan bir varl kta durur ki bu varl k Zorunlu Varl kt r. Ayr ca bn Snya gre, teselsl yani sonsuz sebep-sonu zinciri gibi devir de imkans zd r ve bat ld r. nk her ikisi ile de bir sonuca var lamaz (Alt nta , 2002: 134). O halde bn Sn, imkan ve sebep delilini nokta zerine kurmu tur: i.) Mmkn sebepler sonsuz olamaz. ii.) Hakiki sebep, mmknlerin kendisinde olamaz. iii.)Btn mmkn sebepler, Zorunlu Varl a muhtat rlar. 2.8.3. Gaye Delili bn Snya gre Allah n lemi yaratmada bir gayesi bulunmasa da lemde mevcut olan her eyi belli bir dzene gre yaratm t r. lemdeki btn hareketler, olu ve bozulu lar, onlara verilen bir dzen sayesinde meydana gelir. Semavi varl klar, hayvanlar, bitkiler, dahas btn varl klar ola anst bir dzene gre hareket ederler. bn Snya gre Allah, lemi bir inayet olarak yaratm t r. Peki nayet nedir?

46 nayet, Allah n varl n bulundu u iyilik dzenini zat gere i bilmesi; mmkn olan iyilik ve yetkinli in, zat gere i illeti olmas ; belirtilen tarzda ondan ho nut olarak mmkn olan en mkemmel ekilde iyilik dzenini akletmesi ve bylece en mkemmel ekilde dzen ve iyilik olarak akletti i eyin, Ondan mmkn olan en mkemmel dzene gtrecek tarzda bir ta ma ile ta mas d r (Sn, 2005: 160). Yani, inayet, Allah n kendi zat n ve kendi zat ndan dolay lemde gerekle en iyilik nizam n bilmesidir. Allah bu iyili in sebebidir; iyili in byle gerekle mesinden de memnundur. Allah, iyilik nizam n , imkn dhilinde en gzel ekilde d nm , lem de Onun bu d ncesi do rultusunda en gzel ve en mkemmel ekilde ta m t r. lem, Allah n zat n d nmesinden dolay en mkemmel ve en iyi ekilde meydana gelmi olmas na ra men, onda ktye, noksan varl klara da yer vard r. bn Sn, ktl n birka e idinden sz eder. Bunlardan birincisi, bilgisizlik, zay fl k, yarat l ta ktrmlk vb. eksiklikten ibaret olan ktlktr. kinci tr ktlk ise, elem ve keder gibi eylerdir. Son olarak bn Sn, ktlenmi fiillere, gnahlara ktlk ad n verir (Sn, 2005: 160). lemde bulunan, yer alan ktlkler maddeden ve maddedeki eksikliklerden meydana gelmektedir. lemde ktl n bulunmas bile asl nda bir gayeye ba l d r. Kt, lemin gerek gayesine, mkemmelli in anla lmas na vesiledir. Ktlk olmasayd , iyili in ve gzelli in de eri anla lamazd . lemde mevcut olan her ey, yce leme duyduklar sevgiden dolay Allaha ula may arzularlar. Hlbuki yksek sebepler, dnyev ve insan gayeler do rultusunda al mazlar. O halde gaye, leme, insana mahsus bir durumdur. nk gaye, bir noksanl kt r. Hlbuki Allah mkemmeldir. Mkemmel ise, kendisine gerekli varl a sahip olan ve varl n ondan ba kalar na ta t eydir. Sanki o hem kendisine gerekli varl a sahip hem de kendisine gerekli olmayan fazla bir varl a daha sahiptir; bu fazla varl k, ondan eylere ta ar ve bu durum onun zat ndand r (Sn, 2004: 169). lemde her ey bir gayeye gre hareket eder. Bu nedenle lemde birok gayeden sz edilebilir. Fakat btn ga sebepler, sonludur; sonsuz olan tek ga sebep, Tam Sebep olan Allaht r.

47 bn Sn metafizi inde, lemde tesadfe yer yoktur. Ona gre, tesadfm gibi grnen bir tak m hadiseler cereyan ediyorsa bile, bunlar n bir tak m gayeleri vard r. Tesadf kavram ba lam nda, temas edilmesi gereken nemli bir ak m, Charles Darwinin (1809-1882) evrimci teorisidir. Darwin mutlu tesadf d ncesiyle, kll ve kr bir mekanizm neticesinde evrimin gerekle ti ini ne srmekte, mekanist izah ndan dolay gayelili i inkr etmekteydi. Onun evrimci yorumu, yarat l inanc n n tamamen kar s ndad r. Darwinizm, hayat n kendili inden (bir anlamda tesadfen) olu tu unu, canl trlerinin birbirinden yava yava kt klar n ne srmektedir. nsan ise bu yoruma gre, kendinden bir nceki halkay maymunun olu turdu u bir dizi evrim srecinin; bir yaratan olmad evrim srecinin tesadf bir rndr.1 n yarat lmas te bu

lemin, dnya denen k esinde (yeryznde) insan denen varl

tesadfen, birden bire karar verilmi , bir yarat lma olay de ildir. nsan n yarat lmas ba tan sona irad, bilinli, belli bir amac , gayesi ve hedefi olan bir yaratmad r. noktada, insan n yeryznde ilk yarat l n sanki tesadflerin eseri gibi yans tan, Tevrat ve ncil kaynakl yorumlar yanl t r. Allah n, yeryznde bir be er/halife yarataca n meleklere haber vermesi, meleklerin, sanki insan yaratma! der gibi olumsuz gr belirtmeleri, eytan n Ademe secde etmemesi, Adem ve e inin, yasak a atan tatmalar , yarat ld klar yerden yeryzne yerle tirilmeleri, eytan n cennetten kovulmas gibi bir dizi hadisenin hibirisi, tesdfen, kendi do al seyri iinde geli mi ; demin ya da blisin inisiyatifi sonucunda di er trl olacakken byle olmu olaylar de ildir. K sacas insan n yarat lmas ba l ba na bir ilah program n rndr. Bu programda tesadfe yer yoktur. nsan n varl k alan nda grlmesi, hele de Darwinin iddia etti i gibi cans z maddeden (kendili inden) olu mu bir olay hi de ildir.2 lemde tek bir yaprak bile tesadf olamaz. Rzgr n esmesi, ya murun ya mas , bulutlar n hareketi, bitkiler, gne in, ay n ve dnyan n hareketleri, geceyle gndzn birbirini takip edi indeki dzenlilik, s ca n ve so u un miktar , zaman , suyun hareketi, toprak iindeki mineraller, atomlar n yap s , bcek ve hayvanlar n e itlili i, insandaki DNAlar hepsi harikulade bir l ve program dhilinde
1 2

Tesadf, http://www. iktibas.info/dergi/ocak/2001/ar iv (18.04.2007) Tesadf, http://www. iktibas.info/dergi/ocak/2001/ar iv (18.04.2007)

48 i lemektedir. Btn bunlarda tesadf yerine, insan akl n n almakta zorland ola anst bir uyum sz konusudur. Btn bunlar n yan nda lemde, al lagelmi dzene uymayan, muhalif nadir olaylar meydana gelebilir. te bunlar mucize ve kerametlerdir. Mucize, Allah n emri, izni ve iste i ile peygamberlere verilen zel durumlard r. Keramet ise, Allah n baz insanlara bah etti i, al lm olaylardan farkl olan hallerdir. bn Sn, mucize ve keramete yer vermekle, lemde kat bir determinizmin bulunmad gre, her bulunmad 135). n , zellikle de mekanizme hi yer olmad a ikrd r. Btn bunlar da Allah n varl n gstermeye al r. Ona hibir eyin eyin gerek sebebi Allaht r. lemde faydas z ve bo

n n bir delilidir (zden, 1996:

49

NC BLM: ALLAH-LEM L 3K S
Felsefenin belki de en karma k sorunlar ndan biri hi phesiz Allah-lem ili kisi olmu tur. Felsefe tarihinde hemen hemen her filozof, ister deist, ister teist, ister ateist veya agnostik olsun bu mesele ile yak ndan ilgilenmi lerdir. slm felsefesinde ok nemli bir yer tutan bu mesele, lemin ezelil i, yarat lm l ba l k alt nda ele al p de erlendirece iz. , sudr teorisi ve sebeplilik (illiyet) gibi meseleleri de iermektedir. Bu erevede biz bu problemi

3.1.

LEM N EZELL J MESELES hakk ndaki tart malar, slam filozoflar ndan hatta baz felsef doktrinlerin

lemin ezelli i ve yarat lm l

ok nceleri e itli speklasyonlara konu yap lm

ekillenmesinde ba l ca etken olmu tur. lka dan bu yana problem zerinde yap lan tart malarda Platon ba ta olmak zere antik Yunan filozoflar ile semav dinin teologlar lemin yarat lm oldu unu savunurken Aristoteles, Dehrler ve baz Me aler ise onun ezelli ini savunmu lard r. Frb ve bn Sn gibi Me aler Allah-lem ili kisinin yorumunda semav dinlerin lemin, Allah n hr ve mutlak iradesiyle yoktan ve hiten (an leys, ex nihilo) yarat ld eklindeki gr lerine kar n yoktan bir eyin meydana gelmesini n a klaman n gl n, en az ndan zaman bak m ndan savunman n imkans zl

gereke gstererek bu probleme kendilerince uygun bir zm bulmak amac yla yola km lar ve Plotinostan gelen sudr teorisinden hareketle din ile felsef gr leri ortak bir noktada uzla t rmak istemi lerdir. Ne var ki, birok sorunu beraberinde getiren bu zm nerisi ba ta Gzzl olmak zere kelamc lar taraf ndan iddetle ele tirilmi tir (Tokta , 2004: 106).

50 Leamana gre ise (2000) slam filozoflar n n Kurn n bildirdi i lemin yoktan var edildi i gr ne kar n lemin ezelde var oldu unu savunmalar Aristotelesin gr lerini kr krne takip etmi olmalar ndan dolay d r. bn Sn, lemin ezel oldu unu kan tlamak amac yla birka delil ne srer. Bunlardan ilki, Allah n zat ve s fatlar ile sebeplilik problemi erevesinde olmas olu turulmu tur. bn Snya gre lemin belli bir zaman diliminde yarat lm

Allah n kudretine, bir ama gzetmesine ya da iradesine dayanarak a klanamaz. nk Allah n lemi bu zaman biriminde yaratmas nda bir ama gzetti i fikri, kmil bir ilah anlay yla ba da maz. Ayn ekilde lemin belli bir zaman diliminde yarat lmas n Allah n kudretine ba lamak da mmkn de ildir. Bu arada yle bir soru akla gelebilir. lemin belli bir zaman diliminde yarat lmas n gerekli k lan ve bu ynde ilah iradeyi etkileyen daha stn bir irade mi var? bn Snya gre ilah iradenin zerinde daha stn bir iradeyi d nmek Tanr kavram yla ba da maz. Ayr ca byle bir durum sz konusu ise lemi yaratmadan nceki iradesi ile lemi yaratt ktan sonraki iradesi aras nda bir fark olmal d r. Oysa Allah n s fat olan iradedeki de i im, Onun zat nda bir de i im olabilece i fikrini a r t rd de i ikli e u rama ezel varl iin asla kabul edilemez. nk n de il mmkn varl klar n temel zelli idir. Bylece

bn Sn, zat nda ve dolay s yla s fatlar nda de i me bulunmayan ve srekli bir fail olan Allah taraf ndan yarat lan lemin hadis de il ezel olmas gerekti ini iddia etmi tir (Tokta , 2004: 107). kinci olarak bn Sn, zaman n ezelli inden hareketle lemin ezelli ini kan tlamaya al r. bn Sn zaman n ezelli ini yle bir varsay mdan hareketle temellendirir: Birbirinden farkl zamanlarda Allah n lem yaratt ikinci lem bin yz ve ya ad m z alem ise bin dn yapm n d nelim. Yarat ld klar andan gnmze dek, birinci lem, bin iki yz; ondan sonra yarat lan olsun. Sz konusu lem aras nda llen bir fark yani bir nicelik fark bulunmaktad r. Bu durumda sz konusu niceli i len zaman n, dolay s yla hareketin ve lemin ezel oldu u kendili inden ortaya kacakt r (Tokta , 2004, 107). Ayr ca bn Sn, lemin ezelli ini ncelik-sonral k ve birliktelik anlay lar erevesinde kan tlamak istemi tir. bn Snya gre iki ey aras ndaki ili ki be kategoride gerekle ebilir: Buna gre, baba ile o ul aras nda zaman; imam ile cemaat aras nda mekan; bilgin ile cahil aras nda eref; bir ile iki say lar aras nda tabiat ve

51 sebep ile sebepli aras nda zat bak m ndan bir ncelik-sonral k ili kisi bulunmaktad r. Bu s n fland rmada yaln zca ilk kategoride zaman bak m ndan bir ncelik-sonral k, di er kategoriler aras nda ise zaman bak m ndan bir birliktelik sz konusudur. Bylece bn Sn Allah n sebep, lemin ise sebepli oldu unu belirterek, Allah-lem ili kisinin zat bak m ndan bir ncelik-sonral belirtmi tir (Sn, 2004: 146). bn Sn Necatda bunu ayr k artl bir k yas arac l yla yle dile getirir: , zaman bak m ndan ise bir birlikteli i ierdi ini

Allah ve lemin her ikisi birden ya ezel ya da hadistir. Allah n hadis bir varl k olmas mmkn de ildir. O halde Allah ve lemin her ikisi birden ezeldir (Sn, 1985: 292). Bu delilde mahiyetini incelemi bn Sn, zaman n do as ndan ziyade Allah n sebeplili inin ve zihninde gizli tuttu u Allah n ezel bir varl k oldu u yla

anlay ndan hareketle lemin ezel oldu u sonucuna varm t r. bn Snn n ortaya koydu u bu delili Gazzl ele tirmi tir. O, bu delili birtak m nermeler arac l ele tirmi tir. Ona gre Allah, lemden ncedir sz, biri Allah vard ve lem yoktu, ikincisi ise Allah vard ve onunla birlikte lemde var oldu eklinde iki nerme ierir. Birinci nerme, iki zattan biri varken di erinin var olmad n , ikinci nerme ise, iki zat n da birlikte var olduklar n gsterir. Yani bu nermelerde nc bir anlam yoktur. Ancak sz konusu nermeleri anlayabilmek iin insan zihni kendili inden zaman kavram na ba vurur ki bu da onun itibari bir kavram oldu unu gsterir. Gazzlye gre, dayana olmayan bu tr bir kavram n ezel oldu u iddias ise ancak hayal gcnn bir aldatmacas d r (Atay, 2002: 130, Tokta , 2004: 116). nc olarak bn Sn, imkan kavram ndan hareketle lemin ezelli ini kan tlamaya al r. Bunun iin de varl klar n l s n flamas ndan hareket eder. Var olmadan nce bir ey, ya zorunlu (vacib), ya imkns z (mmten) ya da mmkndr. z itibariyle imkns z n bulunmas mmkn de ildir. O halde geriye zorunlu ve mmkn varl klar kal r. Varl n zorunlulu u demek ncesiz olarak varl n do rulamakt r ki, bu da Allaht r. Bu durumda bir btn olarak lemin ve ondaki btn varl klar n, mmkn olduklar anla lmaktad r (ubuku, 1984: 15).

52 Son olarak bn Sn, maddenin ezelli inden hareketle lemin ezel oldu unu a klamaya al r. Bir nceki delilde bn Sn imkan kavram n n ezel oldu unu kabul etti i iin onun dayana olan maddenin de filozofa ezel say lmas tutarl bir yakla md r. bn Snya gre ay-alt lemdeki mmkn varl klar yani onlar n sretleri srekli olarak var olup yok olmaktad r. Bu varl klar n maddesi, mmkn varl klardan nce olmal d r ki e itli sretlerin bu madde ile birle mesi suretiyle olu -bozulu gerekle ebilsin. Bir ba ka deyi le, bn Sn imkn kavram n , kendi ba na n dayana olan bulunmayan izaf yani araz bir nitelik olarak de erlendirir ve bu sebeple onun bir dayana n n bulunmas gerekti ini d nr. K sacas bn Sn, varl etmi tir (Tokta , 2004: 123). Grld zere btn bu delillerle filozofumuz bn Sn slm n yoktan yarat l gr yle, Aristonun ezel lem modelini birle tirmeye al m ve Allah n, ezelde yaratt n sylemi tir. Byle sylemekle o hem Kurnla, hem Aristonun ilk maddenin yani heylan n ezel olmas ndan hareketle lemin de ezel oldu unu iddia

fikirleriyle bir sentez yapmaya al m t r. Ancak yaratma fikri bir ba lang gerektirmekte ve ezelde yaratma, yaratman n ba lang gerektiren do as na ayk r d mektedir. Yani bn Snn n bu d ncesi akl n verilerine ters d en bir gr tr. Fakat Gazzlnin, bn Snn n yarat l grlmemektedir. O, yarat l her varl inkar etti ini sylemesi de pek hakl inkr etmemi , fakat yarat l n do as na ayk r olan yla ayn

lemin ezelili i fikrini i in iine kar t rm t r. O, Tanr y Zorunlu Varl k, geri kalan mmkn varl k olarak grm tr. Ayr ca o, lemin, Allah n varl n sylemi tir. anlamda ezel olmad

bn Snn n sorunu daha ok ezel kavram n n irdelenmesi ile alakal d r. O, Eski Yunan n ezel lem anlay ndan ok slm n yarat lm evren anlay na (bu yaratmay ezelde grse de) yak nd r. Fakat yirminci yzy l n ilk eyre inde ortaya konan Big Bang Teorisi (1929) (Byk Patlama) evrenin bir ba lang c oldu unu gsteren deliller ortaya koymu tur. Evrenin yarat l , bundan bir as r nce, astronomlar n nemli bir blm taraf ndan gz ard edilen bir kavramd . Bunun nedeni ise, 19. yzy ldaki bilim anlay n n, evrenin sonsuzdan beri var oldu u varsay m n benimsemesiydi. Evreni inceleyen bilim adamlar n n o u, zaten sonsuzdan beri var olan bir maddeler

53 btnyle kar kar ya olduklar n san yor ve evren iin bir "yarat l ", yani ba lang oldu unu ak llar ndan bile geirmiyorlard . Bu "sonsuzdan beri var olan evren" fikri, Bat d ncesine materyalist felsefe ile birlikte girmi ti. Eski Yunan'da geli en bu felsefe, maddeden ba ka bir varl k olmad n savunuyor ve evrenin sonsuzdan gelip sonsuza gitti ini ne sryordu Bu iddiay srarla sahiplenenlerden biri, 20. yzy l n ilk yar s nda yazd

kitaplarla materyalizmin ve Marksizm'in nl bir savunucusu haline gelen Georges Politzer idi. Politzer, Felsefenin Ba lang lkeleri adl kitab nda, "sonsuz evren" modelinin geerlili ine gvenerek yarat l a yle kar k yordu: Evren yarat lm bir ey de ildir. E er yarat lm olsayd , o takdirde, evrenin Tanr taraf ndan belli bir anda yarat lm olmas ve evrenin yoktan varedilmi olmas gerekirdi. Yarat l kabul edebilmek iin, her eyden nce, evrenin var olmad bir an n varl n , sonra da, hilikten (yokluktan) bir eyin km oldu unu kabul etmek gerekir. Bu ise bilimin kabul edemeyece i bir eydir (Politzer, 1989: 84). Politzer, yarat l a kar sonsuz evren fikrini savunurken, bilimin kendi taraf nda oldu unu san yordu. Oysa bilim, ok gemeden, Politzer'in "e er yle olsa, bir Yarat c oldu unu kabul etmek gerekir" dedi i gere i, yani evrenin bir ba lang c oldu u gere ini ispatlad . lemin ba lang c n olu turan Bing Bang olarak da adland r lan Byk Patlaman n delilleri ortaya kana kadar bir ok bilim adam evrenin sonsuzdan beri var oldu unu iddia ediyordu. Evrenin sonsuzdan beri varoldu u ve varl 1929 y l nda Amerikal gzlemevinde yapt n da sonsuza kadar devam ettirece i iddias Sabit Durum Teorisi olarak adland r l yordu. Ancak astronom Edwin Hubble n California Mount Wilson bir gzlem, bilim dnyas na bomba gibi d t. Bu, astronomi

tarihinin en byk ke iflerinden biriydi. Hubble, kulland dev teleskopla gkyzn incelerken, y ld zlar n

uzakl klar na ba l olarak k z l renge do ru kayan bir fizik kurallar na gre, gzlemin yap ld mor yne do ru, gzlemin yap ld

k yayd klar n saptad . Bu klar n tayf da

bulu , o zamana kadar kabul gren evren anlay n temelden sarsacakt . nk bilinen noktaya do ru hareket eden noktaya do ru hareket eden klar n tayf da k z l

54 yne do ru kayar. Bu olu um bir gzlemciden uzakla makta olan bir trenin ddk sesinin gittike incelmesi gibi d nlebilir. Evren geni ledi ine gre zamanda geriye do ru gidildi inde ok daha kk bir evren, daha da geriye gitti imizde ise tek bir nokta ortaya k yordu. Yap lan hesaplamalar, evrenin tm maddesini iinde bar nd ran bu tek noktan n muazzam ekim gc nedeniyle s f r hacme sahip olaca n gsterdi. Evren, s f r hacme sahip bu noktan n patlamas yla ortaya km t . Bu patlamaya Bing Bang (Byk Patlama) dendi ve teori de ayn isimle bilindi. Big Bang'in gsterdi i nemli bir gerek vard : S f r hacim "yokluk" anlam na geldi ine gre, evren "yok" iken "var" hale gelmi ti. Bu ise, evrenin bir ba lang c oldu u anlam na geliyor ve bylece materyalizmin "evren sonsuzdan beri vard r" varsay m n geersiz k l yordu. Buna gre evrenin Byk Patlama ile olu mas durumunda, evrende bu patlamadan geriye radyasyon olarak adland r lan baz kal nt lar n olmas gerekiyordu. "Olmas gereken" bu kan t ok gemeden bulundu.3 Sabit durum teorisini savunanlar uzunca bir sre Big Bang'e kar direndiler. Ama bilim aleyhlerine i liyordu. 1948 y l nda George Gamov, Georges Lemaitre'in hesaplamalar n geli tirdi ve Big Bang'e ba&l olarak yeni bir tez ortaya srd. Buna gre evrenin byk patlama ile olu mas durumunda, evrende bu patlamadan arta kalan belirli oranda bir radyasyonun olmas gerekiyordu. stelik bu radyasyon evrenin her yan nda e it olmal yd "Olmas gereken" bu kan t ok gemeden bulundu. 1965 y l nda Arno Penzias ve Robert Wilson adl iki ara t rmac bu dalgalar bir rastlant sonucunda ke fettiler. "Kozmik Fon Radyasyonu" ad verilen bu radyasyon uzay n belli bir taraf ndan gelen radyasyondan farkl yd . Ola&anst bir e ynllk sergiliyordu. Ba ka bir ifade ile yerel kkenli de&ildi, yani belirli bir kayna& yoktu, evrenin tmne da& lm bir radyasyondu. Bylece uzun sredir s dalgas n n, Big Bang'in ilk evrenin her yerinden e it lde al nan

dnemlerinden kalma oldu&u ortaya kt . stelik bu rakam bilimadamlar n n

3

Paralel Evrenler Yan lg s , www.evrenvebilim.com. (18.04.2007)

55 nceden ngrdkleri rakama ok yak nd . Penzias ve Wilson, Big Bang'in bu ispat n deneysel olarak ilk gsteren ki iler olduklar iin Nobel dl kazand lar. 1989 y l na gelindi inde ise, George Smoot ve onun Nasa Ekibi, Kozmik Geriplan I ma Ka ifi Uydusu'nu (COBE) uzaya gnderdiler. Bu geli mi uyduya yerle tirilen hassas taray c lar n, Penzias ve Wilson' n lmlerini do rulamas yaln zca sekiz dakika srd. Sonular, taray c lar n kesinlikle evrenin ba lang c ndaki byk patlaman n s cak, yo un konumunun kal nt lar n yorumlad . Big Bang'in bir di er nemli delili ise, uzaydaki hidrojen ve helyum gazlar n n miktar oldu. Gnmzde yap lan lmlerde anla ld ki, evrendeki hidrojen-helyum gazlar n n oran , Big Bang'den arta kalan hidrojen-helyum oran n n teorik hesaplanmas yla uyu uyordu. E er evren, bir ba lang c olmadan, sonsuzdan geliyor olsayd , evrendeki hidrojen tamamen yanarak helyuma dn m olurdu4 Bu teori asl nda Aristoteles ve ba ta d ncelerini dzeltmekte ve onlara kar ortaya koymaktad r.5 Ayr ca Big Bang Teorisinin ortaya koydu u u iki husus Frb, bn Sn gibi slm filozoflar n n felsefelerinde dzeltme yapmaktad r. i.) lemin bir ba lang c vard r. Demek ki ezelde yaratma de il, belli bir zaman ba lang c ile yaratma vard r. ii.) lemdeki zaman n da bir ba lang c vard r. Bu lemin ba lang c ile ayn and r. Demek ki zaman kavram n sonsuza dek geriye gtrp, ezel zaman oldu unu d nmek iin hibir neden yoktur.6
Big Bangin Zaferi, http//www.evreninyaratilisi.com/index.html. (18.04.2007) Taslaman, Caner, B g Bangin I nda Hem Tanr n n Hem De Maddenin Ezelili ini Kabul Eden Gr www_bigbang_ws BIG BANG ve TANRI.htm (18.04.2007) 6 Taslaman, Caner, B g Bangin I nda Hem Tanr n n Hem De Maddenin Ezelili ini Kabul Eden Gr www_bigbang_ws BIG BANG ve TANRI.htm (18.04.2007)
5 4

gsterdi ini kan tlad . o u

bilimadam COBE'nin ba ar s n Big Bang'in ola anst bir ekilde onaylanmas olarak

bn Sn olmak zere baz

slam

filozoflar na evrenin ba lang c oldu unu gstererek, onlar n lemin ezelil i ile ilgili bu konuda getirilen itirazlar n do rulu unu

56

3.2. SUDR TEOR S Metafizi in en nemli meselelerinden biri olan Allah-lem ili kisini yorumlaman n bir sonucu olarak ortaya kan sudr teorisi, felsefe a s ndan son derece karma k bir teoridir. bn Sina, Allah-lem ili kisini yorumlarken bir yandan Allah n mutlak birli i ve Onun basit bir varl k oldu u ilkesiyle eli kiye d memek, bir yandan da kainattaki bu oklu un nas l ortaya kt nas l meydana geldi ini a klamaya al r. bn Snn n sudr teorisinin Frbninkinden esas itibariyle farkl bir yan yoktur. Fakat bn Sn, Frbye nazaran maddeye daha az nem atfedip, akl varl klara (makulat) daha fazla nem vermi tir. Hatta nefsi de akl varl klar ile cisimler aras nda bir vas ta olarak grerek maddeyi en a a Boer, 2004: 166). Cunu belirtmekte de fayda vard r ki, Frb de bn Sn da sudr teorisine Plotinostan farkl bir yorum getirmi lerdir. bn Snn n sudr teorisi temel zerinde durur. Bunlar; i.) Zorunlu Birden ancak bir kar ii.) Varl k d nmek, yoktan var etmek (ibda) demektir. iii.) Kendi zat yla zorunlu olmayan her ey, kendisi iin mmkn, ba kas iin zorunludur. Yani varl klar zorunlu ve mmkn diye ikiye ayr l r (Taylan, 2000: 215). bn Snya gre btn varl klar n kayna Allaht r. Allah, birdir, basittir, s rf bir varl k olarak kabul etmi tir (De n ve mutlak birle ili kisinin ne dzeyde oldu unu a klamaya al r. K sacas bn Sn, bir olan Allahtan bu oklu un

iyiliktir, s rf ak ld r. Her ynden bir oldu u iin onda bir okluk bulunmas imkans z (mmten)d r. Peki bu bir ve basit olan Allahtan lemdeki btn varl klar nas l ortaya kar? Bu soruyu cevaplamak iin Frb ve bn Sn Plotinosun ortaya koydu u Birden ancak bir kar varsay m n bir ilke olarak kabul etmi lerdir. Bu da demektir ki, Allah n yaln zca tek bir fiili bulunmaktad r. Fiil ise, varl n belli bir ama iin

57 gerekle tirdi i davran anlam na gelir. Bu noktada basit ve mkemmel olan Allaha

bir ama atfetmek Onu eksik bir varl k olarak grmek anlam na gelecektir ki bu, Tanr l k kavram yla ba da mayan bir yakla md r. Bu durumda bn Sn bilme (akl) fiilini bir k yolu olarak grm ve Allah n kendi zat n akletmesini; yani kendi zat n d nmesini, bilmesini, lemin Ondan kmas iin yeterli bir sebep saym t r (Tokta , 2004: 131). Allah n zt n d nmesinin sonucu olarak zt ndan varl n ta mas , feyezan

etmesi zorunludur. nk Allah, zorunlu olarak d nmektedir. Kendi zat n zorunlu olarak d nmesinden meydana gelen varl klar da zorunlu olarak var olacaklard r. Allah n kendi zat n d nmesi, bilmesi ve Ondan lemin kmas demek, bilmenin bir eyleme dn mesi demektir. Ayr ca bilme, yaratma (ibda) anlam na da gelmektedir (zden, 1996: 81). Salt ve mutlak ak l olan Allahtan manev bir varl k yani lk Ak l km t r. Allahtan sudr eden bu ak l da Allah gibi, madde ile hibir ilgisi olmayan basit bir varl kt r. O bir olmakla birlikte znde bir ikilik mevcuttur. Yani bu varl k, ilk ak l, kayna olan Allaha nispetle zorunlu, kendi z itibariyle mmkn bir varl kt r. lk Ak l, u eyin fark ndad r: i.) Tanr n n varl ii.) Kendi varl iii.) Kendi varl zorunludur. bir ba ka varl ktan dolay zorunlu k l nm t r. sadece mmkn olarak tan mlanabilir (Netton, 1995: 166). n d nmesinden ikinci ak l, ikinci durumda n n mmkn olarak tan mlanabilece ini

Birinci durumda Tanr n n varl kendi varl

n n ba ka bir varl ktan dolay zorunlu oldu unu d nmesinden birinci

g n nefsi, nc durumda, kendi varl

d nmesinden, g n cismi meydana gelmektedir (Atay, 2001: 174). Corbine gre (2001) bn Snn n sudr teorisinde, a ama s ras nda bir a a da olan varl n kendisinin ortaya kmas na yol aan akla duydu u gl i tiyak (zlem), gklerden (felek) her birine kendilerine zg hareketi iletir, felekleri harekete geirir.

58 lemdeki kkl ve her hareketin kayna olan de i imler yat mayan ve kanmayan bir

a k i tiyak n n sonucudur (Corbin, 2001: 305). Cu halde lk Akl n akletmesiyle bir ak l gerekli olmakta ve bizatihi bir ynde bulunmas yla da iki paras , yani cisim ve sretiyle ilk gk gerekli olmaktad r. Madde, sretin arac l yla veya onun ortakl yla meydana gelir. Nas l ki varl k imkn , fele in sretine paralel olan fiil vas tas yla fiile k yorsa, bizim nefislerimizi yneten faal akla var ncaya kadar her ak l ve her felekte de durum byledir (Sn, 2005: 151). Buna gre, ikinci ak l kendi zne gre mmkn ve birinci akla gre, dolay s yla zorunludur. Birinci ak l gibi Zorunlu Varl k d nmesinden nc ak l ve kendi znn zorunlulu una gre birinci g n nefsini, kendi znn mmknl ne gre, birinci g n cismini (cirm) meydana getirir. nc ak l da lk Ak l d nmekten drdnc akl , kendi znn

zorunlulu una gre sabit y ld zlar n nefsini ve kendi znn mmknl n d nmesinden de bu y ld zlar n cismini meydana getirir. Drdnc ak l, lk Ak l d nmesinden be inci akl , kendinin zorunlulu unu d nmesinden Zuhal n nefsini ve kendinin mmknl n d nmesinden de onun cismini meydana getirir. Be inci ak l da ilk varl d nmesinden alt nc ve kendinin dolay s yla

zorunlulu unu d nmesinden M terinin nefsi ve kendinin mmknl n d nmesinden onun maddesi meydana gelir. Alt nc ak l da ayn varl ekilde hem lk varl ve hem de kendini d nr. lk

d nmesinden yedinci ak l ve kendinin zorunlu ynn d nmesinden

Merihin nefsi, kendinin mmknl n d nmesinden onun maddesi meydana gelir. Yedinci ak l da lk Ak l d nmesinden sekizinci ak l ve kendinin zorunlu ynn d nmesinden Gne in nefsi ve kendinin mmknl n d nmesinden Gne in cismi meydana gelir.

59 Sekizinci ak l da lk Ak l d nr ve onu d nmesinden dokuzuncu ak l, kendinin zorunlulu unu d nmesinden Zhrenin nefsi ve kendinin mmknl n d nmesinden onun maddesi meydana gelir. Dokuzuncu zorunlulu unu ak l n lk Akl de d nmesinden nefsi ve onuncu kendi ak l, kendinin

d nmesinden

Utaridin

mmknl n

d nmesinden onun cismi meydana gelir. (Atay, 2001: 173-176) Onuncu ak lda lk Ak l ve kendi zat n d nr. lk Ak l d nmesinden on birinci ak l, kendinin dolay s yla zorunlu oldu unu d nmesinden Ay n nefsi ve kendinin zne gre mmkn oldu unu d nmesinden Ay n cismi meydana gelir. Bu varl kla maddeye muhta olmamak durumu sona erer. nk burada kendi cinsinden yeni bir gksel ak l yaratma enerjisi tkenmi tir. Bu ak lda hareketsiz ve soyut varl klar son bulur. Ay kresinde de gk cisimler son bulur (Kyel, 1959: 88). Gksel varl klarda en stn olandan daha az stn olana do ru bir s ralan vard r. lk Ak ldan kan varl klar n en stn cisim olmayanlar, yani maddeden ayr olan varl klard r. Bunlar ak llard r. Ak llar n en stn lk Ak ldan kan ikinci ak ld r, en a a olan ise onuncu ak ld r. Ak llardan sonra stnlk mertebesi bak m ndan, gksel olan varl klar gelir. En stn gksel varl k, birinci gk, felektir. Sonra derece derece onuncuya yani Aya kadar inilir. Bylece lk Ak ldan sonra meydana gelen ayr varl klar n say lar on tane olur. Hlbuki gksel cisimlerin say lar dokuzdur; hepsi birden on dokuz eder (Kyel, 1959: 89). Btn bunlardan sonra u soru akla gelebilir: Ak llar ve feleklerin ta p

yay lmas , yani ynl ta ma sreci neden Faal Ak lda son bulmaktad r? bn Sn, bu ta man n bir silsile halinde devam edip gidemeyece ini, bir yerde durmas gerekti ini belirtir. nk Allahtan ba ka di er ak llarda grlen okluk gerekli ve laz m olan bir okluk de ildir. Bu yzden ta man n bir yerde durmas gerekir. Bu onuncu ak ld r. Bu ak l, bir ba ka ak l ve felek meydana getirecek safl kta de ildir (Nasr, 2003: 42). Ak llar ve feleklerin nefslerinin meydana geli i, ak llarda bulunan en yksek derecedeki safl ktan meydana gelirken, feleklerin cisimleri, ak llardaki en az dereceye inen safl ktan meydana gelir. Bu safl k derecesi giderek azal r; neticede safl n yok

60 oldu u, yer ekimi ve kirlili in hkim oldu u Ay fele i meydana gelir. Bundan sonra art k cisim, semav ekilleri kabul edemez bir hal al r. Bu yzden art k olu ve bozulu (kevn ve fesad) lemi meydana gelir (Nasr, 1985: 232, 2003: 43, zden, 1996: 84). bn Sn Ay fele inden sonra meydana gelen fizik leme ay-alt lem, ay fele ine kadar meydana gelmi olan ak llar ve feleklere de ay-st lem ad n verir. Ayst lem ideal ve mkemmel varl klar alan oldu u iin kutsal bir aland r. dealdir; nk olu ve bozulu a u ramayan canl ve ezel varl klar alan d r. Kutsald r; nk bunlar, Allah ile lem aras nda arac olan manevi varl klard r ve bir bak ma meleklerle ayn anlama gelmektedir. Btn bunlar Allah n inayetinin bir sonucudur. nayet ise, Allah n lem hakk ndaki bilgisinin btn varl klar ku atmas ve bu varl klar n en gzel, en ideal biimde var olmalar n tayin etmesidir. Allah n lemi ku atan bu mkemmel bilgisi btn varl n Ondan sudr ederek en gzel bir ekilde meydana gelmesine sebep olmu tur. Ayr ca Allah mutlak iyidir ve her trl iyili in kayna d r. Bu yzden, lemdeki her varl k, varl k mertebesinde lay k oldu u en iyi ve en mkemmel eklini alm t r (Kaya, 1984: 495). Onuncu ak l olan Faal Ak l n iki nemli grevi vard r: O, srekli olarak fiil halinde oldu u iin Vahibus-Suver (Suretler verici)dir. kinci olarak bu ak l, insan akl n ayd nlat r ve onu, maddeden ba ms z varl klar tasavvur edecek dereceye kararak mutlulu un gerekle mesini sa lar. Ayn zamanda slm filozoflar na gre Faal Ak l n vahiy mele i olan Cebraile tekabl etti i d nlmektedir (Ayd n, 2000: 43). Ay-st lemdeki canl varl klar, ay-alt lemdeki inorganik ve organik

varl klar n ba l ca sebebidir. Faal Ak l n ve gk cisimlerinin etkisiyle ay-alt lemdeki varl klar n ilkesi say lan heyula ve ondan da drt unsur (anas r- erbaa); bunlar n drt niteli inin farkl olu undan da kar m olay ortaya kmaktad r. Bylece daha az mkemmelden daha mkemmel olana ilerleyen bir hiyerar ik dzen iinde s ras yla madenler, bitkiler akletme yetene ine sahip olmayan hayvanlar ve nihayetinde insan meydana gelmektedir (Tokta , 2004: 132). Sonu olarak sudr teorisiyle bn Sn Allah n zt ile s fatlar ve lemin ezelil i anlay lar n gz nnde tutarak, ezel olanla hadis olan; zorunlu varl k ile

61 mmkn varl klar aras ndaki ili kiyi a klamaya al m t r. lemdeki dzen ve ihti am Allah n hikmetinin, salt iyili inin, cmertli inin, adaletinin yans mas olarak grm tr. Ayr ca ba ta da belirtti imiz gibi bn Sn sudr teorisini Plotinostan farkl olarak ifade etmi ve bunda Aristoteles kadar Kurandan da yararlanm t r.

3.3.

YARATMA

bn Snn n sudr teorisinde, Allah n kendi zat n bilmesinden, d nmesinden lem ortaya kmaktad r. Bu anlamda bilme, yaratma demektir ve bn Sn yaratma ile ilgili olarak e itli terimler kullan r. Bu terimlerden ilki halk kelimesidir. bn Sn bu kelimenin birka anlam ndan bahseder. Bunlardan ilki, Kuran- Kerimin kulland ekilden meydana gelen varl halk ifadesidir. Bu ifade, herhangi bir ekilde varl k kazand rmay ifade eder. kinci olarak ise halk, madde ve ifade eder. Yani kuvve halinde bulunan bir eye varl k kazand rma anlam ndad r (Alt nta , 2002: 101). bn Snn n kulland bir di er terim, bdad r. Ona gre ibda bir eyden n madde, alet veya zaman gibi

ba kas iin yaln zca onunla ilgili olan bir varl arac lar olmadan olu mas d r (Sn, 2006: 139).

bda kelimesi, halk kelimesinden farkl olarak bir yoktan yaratmay i aret eder. bda, mevcut olmayan, suretsiz ve maddesiz olan , sureti ve maddesi ile bir btn olarak var k lmay anlatmaktad r. Kuranda da yoktan yarat m bda kelimesi ile ifade edilmektedir. O (Allah) gkleri ve yeryzn yoktan yaratand r. O, bir i in olmas na karar verirse yaln zca "Ol" der, o da hemen oluverir (Bakara, 117). Ayette geen "ibda" kelimesi bir eyin, herhangi bir eyden de il, yoktan var edildi i anlam na gelir. Yarat l n byk harikas var olan tm kavramlar n yoktan yarat lmas d r. rne in, var olan renkleri d nelim. Hibirimiz grmedi imiz bir rengi d nebiliriz ne de icat edebiliriz. Var olan renkleri bilmemize ra men, yeni bir renk yaratamay z. Oysa Allah tm renkleri de, renk kavram yokken renk kavram n da, renkleri ve her eyi kaplayan lemi de yoktan yaratm t r. Bir kavram hi yokken o

62 kavram ve o kavram n iindeki e itlili i yaratmak ne byk g ve ne byk bir sanatt r.7 bn Snn n bda tan m na gre, nesnenin tmn yaratma sz konusudur. Yani hem madde ve hem de sret olmak zere varl varl n iki unsurunu yaratma sz konusudur. olmas n gsterir. Burada bn Sn noktaya i aret eder. i.) Birinci ak l var edilmi tir. Bu, zorunlu n yaratma ynnden lemde olan nceli ini ve lemin kayna ii.) Varl ndan nce maddenin olmamas . Bu da yoktan var etmek demektir ki, bn

Snn n yoktan var etmeyi kabul etti ini gsterir. 3. bda zamanla e it de ildir. Bu bak mdan da ezelidir (Atay, 2001, 193). bn Snn n yaratma ile ilgili olarak kulland bir ba ka terim de hdas veya

Hudustur. O, ihdas zamanda olan ve zamanda olmayan eklinde ikiye ay r r. Zamanda olana, Hudus-i zaman, zamanda olmayana ise Hudus-i zt der. Hudus-i zt, zne gre olu mad r. Hudus-i ztnin iki zelli i vard r. lk olarak o, zaman n herhangi bir an nda de il, btn zaman ve sre boyunca var edilmi tir. kinci olarak kendinden nce bir maddenin mevcut olmamas d r. Hudus-i zaman de ise, varolu tan nce bir zaman gemi tir; varl k kazanma da zaman iinde cereyan etmektedir. yleyse her hadis, var olmadan nce mmkndr. Yani var olmas da olmamas da imkn dhilindedir (Atay, 2001: 194, zden, 1996: 89). bn Snn n yaratma ile ilgili olarak kulland Tekvin, bir eyden maddi bir varl drdnc terim, Tekvindir.

n meydana gelmesidir.

K sacas bn Sn drt e it yaratmadan sz eder. Bunlar; Halk, bda, hdas ve Tekvindir. Halk, arac l veya arac s z maddi varl klar n meydana getirili idir. bda, ebedi varl klar n arac s z meydana getirili idir. hdas, ola an varl klar n meydana getirili idir. Tekvin ise maddi varl (Alt nta , 2002: 102). Cunu belirtmemiz gerekir ki, bn Sn, drt e it yarat mdan bahsetmesine ra men bunlar n aras nda en stn olan n n bda oldu unu belirtir.
7

n bir arac vas tas yla meydana getirili idir

Yokluktan Yarat ld k Kuran Hi Tkenmeyen Mucize www_mucizeler_com.htm, (18.04.2007)

63

Yoktan yaratma ile ilgili olarak iki eyi daha a klamam z gerekir. Bunlar, kudret ve iradedir. Yoktan bir nesne var etmek, hibir nesne yokken yeni bir nesne yaratmak byk bir kudrete, gce sahip olmay gerektirir. Zorunlu varl ktan varl klar n sudr etmesine mani olacak hibir g yoktur. kinci olarak bir eyi yaratmak irade ile olur. Ancak di er taraftan sudrda bir zorunluluk sz konusudur. bn Sn bu zorunlulu u sevgi ve r za ile yumu at r. Zorunlu varl k, a k yani sevginin bizzat kendisi oldu u gibi, ayn zamanda hem seven hem de sevilendir. Varl klar n kendisinden ta mas onun r zas ve iste i ile olmaktad r. E er Allah, varl klar n kendisinden sudr etmesine raz olmasayd , hibir varl k meydana gelmezdi (Atay, 2001: 199, zden, 1996: 90).

3.4. SEBEPLER TEOR S bn Sn metafizi inin nemli konular ndan bir di eri de sebepler teorisidir. O, metafizi inde sebepler konusuna byk yer verir. Bu konuda Aristoteles ile benzer gr ler sergilerse de pek ok konuda oldu u gibi bu konuda da gr lerini, Aristotelesten daha anla l r bir ekilde ifade eder. ncelikle bn Snn n sebepten ne anlad n ve onu nas l tan mlad n

a klamam z gereklidir. bn Sina, metafizi inde sebep kelimesinin kar l

olarak

illet kelimesini kullan r. Bizim illet yerine sebep kelimesini tercihimiz, Trkede illet kelimesini en iyi kar layan kelimenin sebep olmas nedeniyledir. bn Snya gre sebep, kendisi bilfiil olup, ba kas na da bilfiil varl k veren; fakat kendi varl verdi i eye borlu olmayan eydir (Sn, 2004: 83). bn Sn da Aristoteles gibi sebeplerin drde indirilebilece ini d nr ve drt sebepten bahseder. Bunlar; madd sebep, sur sebep, fail sebep, gaye sebeptir. 3.4.1. Madd Sebep bn Snya gre madd sebep, kendisinde bir eyin kuvve halinde bulundu u sebeptir. Bu, herhangi bir eyi alabilme kabiliyetidir. Bir ey ba ka bir eyle bu duruma n , varl k

64 birka ekilde sahip olur. Bazen yaz ya k yasla levhan n durumu gibi olur. Bu, kendisine ili en eyi, kendisinde bir de i iklik olmaks z n ve sahip oldu u herhangi bir ey ortadan kalkmaks z n kabule istidatl olmas d r. Bazen heykele nispetle mumun ve adama nispetle ocu un durumu gibi olur. Bu kendisine ili en eyi, meknda veya nicelikte veya ba ka bir eydeki hareket d nda herhangi bir durumu de i meksizin istidatl olmas d r. Bazen odunun divana nispetle durumu gibidir. nk yontulmak suretiyle odunun cevherinden bir ey eksilmektedir (Sn, 2005: 1, 2005: 28). bn Snn n verdi i btn bu rneklerde de grlece i zere, madde, ekil almaya veya de i meye msaittir. Ancak bu de i me, kendili inden olmaz. Suret, maddeye ba kas taraf ndan verilir. O halde madde, ba kas taraf ndan idare edilen, suret kazand r larak fiiliyata gemeyi bekleyen, olu a haz r, ikinci dereceden bir sebeptir. 3.4.2. Sur Sebep bn Snya gre sur sebep; bir eyin varl n n bir paras olan ve o eyi

bilfiil ey yapan sebep tir. Bu anlamda fiil yapmaya elveri li olan her bilfiil anlama sret denir. Bu anlamda ayr k cevherler srettir. Bazen de tek veya bile ik bir kabul edende gerekle en heyet ve fiile sret denir. Bu anlamda hareketler ve arazlar srettir. Maddenin bilfiil kendisiyle var oldu u eye de sret denir. Bu takdirde akl cevherler ve arazlar sret de ildir. Maddenin kendisiyle yetkinle ti i eye de sret denir. Bir eyin trne, cinsine, fasl na ve btn bunlara sret denir. Ayr ca sret bazen hareket gibi eksik olur, bazen de drtgenlik ve dairelik gibi tam olur (Sn, 2005: 1, 2005: 29). K sacas , bn Snda madd ve sur sebepler birbirlerini tamamlayan

unsurlard r. Madde, sret iin bir malzeme te kil etmekte, sret de belirsiz olan bu maddeye hviyet kazand rmaktad r. Madde, ekille birle tirilince kuvveden fiile geer. bn Snya gre sret, maddeye mkemmellik ve iyili in giydirilmesidir. Madde, irkinli ini saklamak iin maske takm bir kad n gibidir. irkin kad n, kendisine gzel bir grnt verdi i iin maskeyi sever. Bunun gibi madde de mkemmelli in ve iyili in kayna olan formu sever ve arzu eder. Bu da onun hviyetidir (zden, 1996: 102).

65

3.4.3. Fail Sebep bn Sn fail sebebe bazen hareketin prensibi veya hareket ettiren sebep anlam yklemesine ra men, genelde fail sebebi, kendisinden ayr olan kazand ran sebep olarak tan mlar. bn Snn n fail sebep iin kulland Aristotelesin fail sebep iin kulland ilk anlam, hareket ettiren sebep anlam , eylere varl k

anlama benzer. Burada kastedilen, hareket,

kuvve halinde olan bir eyin fiil haline gemesidir. Hareket ettirici anlamda fail sebep ikiye ayr l r. i.) Haz rlay c veya yard mc sebep: bu maddeyi, kendinden sonra gelen nedenin i leyebilmesine uygun ve elveri li bir hale getirmeyi sa layan sebeptir. ii.) Tamamlay c veya as l hareket ilkesi olan sebep: bn Sn bu sebebi, kendisinden ayr olan eylere varl k kazand ran sebep olarak tan mlar (zden, 1996: 151). bn Snda biri gerek ve ezeli, di eri de srekli olmayan, geici olan eklinde iki tr fail sebebin oldu unu belirtir. Gerek sebep, di erinden stn ve ncedir; nk o mutlak yoklu a engel olur ve sz konusu eye tam varl k verir (Alt nta , 2002: 115). bn Snya gre fail sebep, yapt eye varl k verir. Ancak bu ey o varl a varl n eklini almaya elveri li

kendi znn gere i olarak sahip olamaz. Burada fail sebep ile varl a gelen ey aras nda u farklar vard r: i.) Fail sebebin zat yapt de ildir. ii.) Fail sebep yapt (zden, 1996: 152). Grlyor ki madde al a haz r bir g ve kabiliyettir. Sur sebep maddeyi ekillendirir ama maddeye sreti veren faildir. Bu yzden fail sebep hem maddenin hem de sretin sebebi olmaktad r. Ve her ikisinden de stndr. Ancak faili de fiile sevk eden bir ba ka eye ihtiya vard r ki o da gaye sebeptir (zden, 1996: 103). varl n iinde bulunacak ekilde onunla birle mi

de ildir. iii.) Fail sebep ile yap lan varl k, her biri birer varl k olarak birbirinden ayr l r

66

3.4.4. Gaye Sebep bn Snya gre gaye sebep, kendisi vcd olmay p, fakat vcudun onun iin oldu u eydir. Bu tan mdan gaye sebebin di er sebeplerden hem nce hem sonra oldu u anla lmaktad r. Asl nda onun gerekle mesi bir eyin varl k kazanmas ndan sonra olur; ancak o, gerekle me eyleminin ba lamas ndan nce de vard r; nk olu bir gaye ile ba lam t r. O halde gaye olu un biti iyle ortaya kt ndan olu un ve hareketin devam etti i sre gerekle mez. rne in, insan bazen bir yerde durmaktan s k l r ve nefsinden ba ka bir yerin suretini hayal eder. Bylece orada durmay arzulayarak oraya do ru hareket eder ve hareketi o yerde son bulur. Onun arzulad ey, kas harekete geiren glerin hareket ettirmesinin sona erdi i eyin ta kendisidir. Veya insan bazen nefsinde bir arkada na kavu may hayal eder ve arzular. Bylece onunla kar la aca n d nd bir mekna do ru hareket eder ve hareketi o meknda son bulur. Hareketinin sona erdi i eyin kendisi, ilk olarak arzulay p gitti i eyin kendisi de il ba ka bir anlamd r. Fakat arzulanan ey, o anlam izler ve ondan sonra gerekle ir. O ey ise arkada a kavu makt r (Sn, 2005: 32, zden, 1996: 104). Bu rneklerden anla lmaktad r ki, organlardaki hareket ettirici kuvvet olan gaye, ilk gtr. Ayr ca gaye, ula lmak istenen hedeftir. Bu hedef, nceden belirlenmi tir. Faili fiile ynlendiren bu hedeftir. Gaye faili hedefe ynlendirerek onun sebep olarak ortaya kmas na vesile olmaktad r. Bylece gaye, zihinde failin fiilinden nce bulunmaktad r. Hlbuki hayal durum, failin kendisine ynelmesi ile gereklik kazanarak varl k sahas na gemektedir. O halde fail sebep, kuvve halindeki gayeye varl k kazand r r. Bylece gaye gereklik kazanmak a s ndan failden sonra gelir. yleyse gaye mahiyeti itibariyle failden nce, kendisinin failin varl a karmas ndan dolay da failden sonrad r. Meydana geli , gayeden dolay olup, gayenin ortaya k da failden trdr. O halde iki tr gayeden sz edilebilir: Biri, sadece mana olmas itibariyle zihinde bulunan, di eri de d ar da gerekle mesi itibariyle ayanda bulunan gayedir (zden, 1996: 104). Btn bunlardan anla lmaktad r ki gaye hem di er sebeplerden nce bulunmakta, hem de sebeplere, sebep olu lar n bah etmekte, zellikle de faili i e sevk ederek ona i lerlik kazand rmaktad r.

67

Bylece bn Sn, felsef terminolojisine bir a kl k kazand rmaktad r. Bu drt sebep, do rudan kar masalar bile genel manada ilimlerin prensipleridir. Drd birlikte fizi in temellerini, madd ve sr sebep, ikisi birlikte matematik ilimlerin temellerini meydana getirirler. Fail sebeple gaye sebep de metafizi in dayanaklar n meydana getirirler (Alt nta , 2002: 117).

68

SONU
bn Sn felsef sisteminde zellikle de metafizi inde, Aristotelesten yararlanm sa da, slm dnyas ndaki gerek stad olan Frbnin yolunu izlemi , zellikle zorunlu varl k-mmkn varl k ayr m bak m ndan, bu byk filozofun i aret etti i ontolojik perspektifi kendi felsef sistemi iinde daha da ayd nl k hale getirmeyi ba arm t r. Onun metafizi inin konusu, meselelerle ilgili yapt Snya ba ndan itibaren yol gstermi tir. bn Sn, metafizi inin temeline varl k kavram n yerle tirmi tir. nk varl k, hibir ara t rma ve incelemeye gerek kalmadan, do rudan do ruya bilinen bir kavramd r. bn Sn varl ay rmaktad r. Zorunlu varl k, varl klar n kayna varl bn Snn n felsefesinin temelini ve a kl k ve seiklik n ortaya kmas , zorunlu bir mutlak, zihn ve d dnyada varl k olmak zere k sma ay r r. Ancak bn Sn gerek varl klar zorunlu varl k ve mmkn varl k olarak ikiye a klamalar, bn

bak m ndan da ba lang noktas n te kil eder. Bu nedenle zorunlu varl k btn ve ilkesi durumundad r. E er bir varl varl k olma niteli iyle gerekle miyor da bir ba ka eyle gerekle iyorsa, bu takdirde o, zorunlu (vacib) olan de il, fakat mmkn (malul) olan varl kt r. Ve varl sebeple gerekle mektedir. Zorunlu varl n sebebi yoktur; e er olsayd Onun varl bu sebeple meydana kendisiyle zorunlu

gelmi olacakt . E er zorunlu varl k n bir sebebi olsayd , varl olamazd . yleyse, Zorunlu Varl Varl kt r. Zorunlu Varl k, hibir

n sebebi yoktur. K sacas , Zorunlu varl k,

varolu unda sebebi olmayan, fakat varolan di er btn varl klar n sebebi olan

ekilde di er varl klara benzemez. nk Onun ve dolay s yla

d ndaki varl klar n mahiyetleri varl klar ndan ayr d r. Zorunlu Varl k d ndaki di er btn varl klar, varolu lar araz (ilinek) olarak zlerine eklenmi

69 mmkn varl klard r. Yani Zorunlu Varl k d ndaki btn di er varl klar, varl k ve mahiyet itibariyle ayr d rlar ve bir sebebe muhtat rlar. Byle bir ayr l k zihinde sz konusudur. Sebep, mahiyete varl k kazand r nca mmkn varl k meydana gelir. Allah iin byle bir durum sz konusu olamaz. Onun mahiyeti yoktur. O, s rf varl kt r, s rf zatt r. Bundan dolay O, zorunludur. Ayr ca Tanr fikri, insan zihninde do u tan itibaren bulunan bir kavramd r. bn Sn varolu ta madde ve srete yer vermi tir. Madde, fail sebep taraf ndan verilen sretle kuvve halinden fiil haline geer. Bylece belirsiz olan madde, ekillenmi , hviyet kazanm olur. Varl klarda grlen e itlilik, sret de i melerinden kaynaklanmaktad r. bn Sn, Zorunlu Varl k n e itli s fatlar ndan bahseder. Ancak bu s fatlar n, Onda bir okluk meydana getirebilece inden endi elenerek, bu s fatlar Onun zt n n ayn olarak kabul eder. stelik bu s fatlardan bir o unu, Onun ilmi ile aynle tirmektedir. bn Snya gre, asl nda Zorunlu Varl kta bilgi birdir. Ancak bilinenlerin farkl olmas ndan dolay farkl isimler alm t r. Allah n s fatlar ile ilgili nemli bir mesele de Allah n czileri bilip bilemeyece i meselesidir. Aristoteleste Allah n kendi zat ndan ba kas n bilmemesi, kesretten (okluktan) kurtulmas iin ileri srlm tr. Fakat lemi bilmeyen bir Allah tasavvuru, slmiyetle ba da mamaktad r. Bu iki z t gr uzla t rmak i i, btn slam felsefesinde oldu u gibi bn Snda da en mhim sorunlardan biri olmu tur. Filozofumuza gre Allah n lemi bilmemesine imkn yoktur. Biz insanlar, e yay ard arda ve muhakeme ve mukayese ile bir surette d nebildi imiz halde; Allah, cziler de dhil olmak zere her eyi tmel (kll) bir tarzda bilir. bn Sn, Aristotelesin sadece kendi zat n bilen Allah anlay yerde ve gkte zerre miktar eyden dahi haberi olan Allah anlay ile slm n

aras nda kendince

bir zm yaratm t r. O da Allah n btn czileri kll bir biimde bildi i gr n ortaya koymas ve bunu Kurandan ayetlerle desteklemesidir. Ancak bn Snn n bu gr Gzzl ba ta olmak zere birok slam d nr taraf ndan ele tirilere maruz kalm hatta bn Sn kfirlikle sulanm t r.

70

bn Sn, Allah-lem ili kisinin yorumunda semav dinlerin alemin, Allah n hr ve mutlak iradesiyle yoktan ve hiten (an leys, ex nihilo) yarat ld az ndan zaman bak m ndan savunman n imkans zl eklindeki gr lerine kar n yoktan bir eyin meydana gelmesini a klaman n gl n, en n gereke gstererek bu probleme ve Plotinostan gelen sudr kendince uygun bir zm bulmak amac yla yola km

teorisinden hareketle din ile felsef gr leri ortak bir noktada uzla t rmak istemi tir. bn Snn n Allah-lem ili kisi meselesinde lemin ezelili i ile ilgili ortaya koydu u gr nn gnmzde ortaya at lan Big Bang Teorisi ile yanl l Big Bang Teorisi lemin ve lemdeki zaman n ezeli olmad ortaya koymu tur. Yaratma konusunda bn Sn, ibda, halk, ihdas ve tekvin eklinde drt trl yaratmadan sz eder. Ancak bunlardan ibday hepsinden stn kabul eder. Zira bda, Allah n rneksiz olarak, mevcud olmayan bir eyi kendi zat ndan yaratmas d r. Buna bn Sn sudr demektedir. Varl klar, Zorunlu Varl k olmas ndan dolay Allahtan zorunlu olarak fakat Onun iste i ile sudr ederler. Bu bak mdan Allah ile varl klar aras nda zaman bak m ndan bir ncelik sonral k yoktur. Varl klar z bak m ndan Allahtan sonrad rlar. Yarat l s ras nda nce ak llar lemi, metafizik alem, yani ay-st alem, daha ortaya konmu tur. n bir ba lang c oldu unu

sonra da fizik alemi, ay-alt alem meydana gelir. bn Sn lemde Allah taraf ndan verilmi bir gaye bulundu unu ve lemin mmkn lemlerin en iyisi oldu unu kabul etmi tir. Ona gre lemde aslolan, iyili in hkim olmas d r; fakat bunun yan nda maddeden kaynaklanan ktlk de mevcuttur. Asl nda ktl n bulunmas da iyidir. Zira ktlk olmasayd , iyi ve gzelin de eri anla lamazd . bn Sn btn bunlara inayet ad n vermektedir. lemde, maddedeki iin Onun gayesi yoktur.

noksanl ktan dolay gaye vard r ve alem, mkemmel varl k olan Allaha ula may hedef edinmi tir. Hlbuki Allahta hibir noksanl k bulunmad Buna ra men Allah, lemi s rf bir ltuf ve inayet olarak meydana getirmi tir.

71 Ayr ca bn Sinaya gre lemde tesadfe yer yoktur. lemde her ey Allah taraf ndan bir dzene gre yarat lm t r ve her ey bir dzene gre hareket eder. Ayn ekilde insan n yarat lmas da ba l ba na bir ilah program n rndr. Bu programda tesadfe yer yoktur. nsan n varl k alan nda grlmesi, hele de Darwinin iddia etti i gibi cans z maddeden (kendili inden) olu mu bir olay hi de ildir. Son olarak bn Sn, sebepler konusunda Aristoteles gibi drt sebebi kabul eder. Bunlar maddi sebep, sur sebep, fail sebep ve gaye sebeptir. bn Snya gre madd sebep, kendisinde bir eyin kuvve halinde bulundu u sebeptir. Yani, madde al a haz r bir g ve kabiliyettir. Sur sebep maddeyi ekillendirir ama maddeye sreti veren faildir. Bu yzden fail sebep hem maddenin hem de sretin sebebi olmaktad r. Ve her ikisinden de stndr. Ancak faili de fiile sevk eden bir ba ka eye ihtiya vard r ki o da gaye sebeptir. Sonu olarak bn Sn, felsef sistemini olu tururken, zellikle de metafizik konusunda Aristoteles ve Frb gibi d nrlerden etkilenmi , Antik Yunan d ncesinden ve slm n temel kaynaklar ndan hareket etmi tir. Kelam, tasavvuf ve Kurn vb. gibi. Ancak btn bunlar n yan nda bn Sn kendi zgn felsef sistemini meydana getirmi ; zellikle varl k-mahiyet ayr m konusunda zgn bir teori ortaya koymay ba arm t r. Bu ayr m kendisinden sonra gelen pek ok d nrn de ara t rma konusu olmu tur.

72

KAYNAKLAR
Akyol, A., (2003). Msaraatl Felasifeye Gre =ehristaninin Felsefi Gr leri, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, (Yay nlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara Alper, . M., Durusoy, A., (1999). bn Sina, Diyanet Vakf Yay nlar , stanbul slam Ansiklopedisi c. 20, Trkiye Yay nlar , 2.Bask , Ankara

Alt nta , H., (2002). bn Sina Metafizi i, Kltr Bakanl Arslan, A., (1997). bn Haldun, Vadi Yay nlar , Ankara

Arslan, A., (1999). slam Felsefesi zerine, 1. Bask , Ankara Atay, H., (2001). Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Kltr Bakanl Ankara Atay, H., (2001). bn Sinada Varl k Nazariyesi, Kltr Bakanl Yay nlar ,

Yay nlar , Ankara

Ayd n, M., (1990). Din Felsefesi, Dokuz Eyll Yay nlar , 2. Bask , zmir Ayd n, M., (2000). slam Felsefesi Yaz lar , Ufuk Yay nlar , stanbul Bayrakdar, M., (1997). slam Felsefesine Giri , Trk Diyanet Vakf Yay nlar , 1.Bask , Ankara Bayrakdar, M., (1984). Al-Kindi ve bn Sinada Atomculu un Tenkidi, bn Sinan n Do umunun Bininci Y l Arma an , Trk Tarih Kurumu Yay nlar , Ankara Bayrakdar, M., (1984). Farabi ve bn Sinada Ontolojik Delil zerine, bn Sinan n Do umunun Bininci Y l Arma an , Trk Tarih Kurumu Yay nlar , Ankara Big Bangin Zaferi, http//www.evreninyaratilisi.com/index.html.(14.08.2007) Bingl, A.,(1995). slam D ncesi ve slam Felsefesi zerine, Felsefe Dnyas , Say 15, Ankara Bolay, M. N., (1988). bn-i Sina, Kltr ve Turizm Bakanl Ankara Yay nlar ,1. Bask ,

Bolay, S. H., (1993). Aristo Metafizi i ile Gzzl Metafizi inin Kar la t r lmas , MEB Yay nlar , stanbul Cevizci, A., (2003). Felsefe Ansiklopedisi, c.1, Etik Yay nc l k, Bursa Corbin, H., (2001). slam Felsefesi Tarihi 1, ev: Hseyin Hatemi, leti im Yay nlar , 3. Bask , stanbul

73

ubuku, . A., (1984). bn Sinan n slam Felsefesindeki Yeri, bn Sinan n Do umunun Bininci Y l Arma an , Trk Tarih Kurumu Yay nlar , Ankara De Boer, T. J., (2004). slamda Felsefe Tarihi, ev: Ya ar Kutluay, Anka Yay nlar , stanbul Descartes, R,, (1943). lk Felsefe zerine Metafizik D nceler, ev: Mehmet Karasan, Maarif Matbaas , Ankara Frbi, (1997). El-Medinetl Faz la, A klamal eviri: Ahmet Arslan,Vadi Yay nlar , Ankara Fahri, M., (1998). slam Felsefesi Tarihi, ev: Kas m Turhan, Ay stanbul Yay nlar ,

Gazzli, Tehaftl-Felasife, (2006). ev: Mahmut Kaya, Hseyin Sar o lu, Klasik Yay nc l k, stanbul Goodman, L. E., (2006). slam Hmanizmi, ev: Ahmet Arslan, leti im Yay nlar , 1. Bask , stanbul Iz tsu, T., (2002). slam Mistik D ncesi zerine Makaleler, ev: Ramazan Ertrk, Anka Yay nlar , 2. Bas m stanbul Iz tsu, T., (2003). slamda Varl k D ncesi, ev: brahim Kal n, nsan Yay nlar , 2. Bask , stanbul Kaya, M., (2003). slam Filozoflar ndan Felsefe Metinleri, Klasik Yay nlar , 1. Bask , stanbul Kaya, M., (1984). Mahiyet ve Varl k Konusunda bn R dn bn Sinay Ele tirmesi, bn Sinan n Do umunun Bininci Y l Arma an , Trk Tarih Kurumu Yay nlar , Ankara Kaya, M., (1984). bn Sina Felsefesinde Mutluluk Kavram , Uluslararas Sempozyumu, Ba bakanl k Bas mevi, stanbul bn Sina

Keklik, N., (1967). Sadreddin Konevi Felsefesinde Allah-Kainat ve nsan, stanbul Kuran- Kerim ve Trke Meali, (2005) Haz: Hayreddin Karaman, TDV Yay nlar , Ankara Kurdo lu, Z., (2000). Plotinosun A k Kuram , Asa Yay nlar , 2. Bask , Bursa Kutluer, ., (2001). slam n Klasik a nda Felsefe Tasavvuru, z Yay nc l k, 2. Bask , stanbul Kutluer, ., (2002). bn Sina Ontolojisinde Zorunlu Varl k, z Yay nc l k, stanbul

74 Kyel, M. T., (1959). Aristoteles ve Farabinin Varl k ve D nce retileri, Ankara niversitesi D.T.C. Fakltesi Yay nlar , Ankara Madkour, ., (1984). =ifan n Metafizik (Fizik Sonras )ine Giri , ev:Mbahat Trker Kyel, bn Sinan n Do umunun Bininci Y l Arma an , Trk Tarih Kurumu Yay nlar , Ankara Nasr, S. H., (1985). slam Kozmoloji retilerine Giri , ev: Nazife Ci man, nsan Yay nlar , stanbul Nasr, S. H., (2003) Mslman Bilge, ev: Ali nal, nsan Yay nlar , 3. Bask , stanbul Netton, R. I., (1995). Allah Transcendent, Curzon Pres,1.Editon, Routledge, London Olguner, F., (2001). Trk- slam Mtefekkiri, tken Yay nlar , 3. Bask , stanbul, zden, H. ., (1996). bn-i Sina Descartes Metafizik Bir Kar la t rma, Dergh Yay nlar , 1.Bask , stanbul Paralel Evrenler Yan lg s www.evrenvebilim.com. (18.04.2007) Politzer, G., (1989) Felsefenin Ba lang lkeleri, ev: Enver Aytekin, stanbul Ross, D., (1993) Aristoteles, ev: Ahmet Arslan, Ege niversitesi Yay nlar , zmir Sarton, G., (1994). bn Sina: Hekim, Bilgin ve Filozof, ev: Remzi Demir, Felsefe Dnyas , Say 13, Ankara Sn, ., (2004). Kitabu -=ifa Metafizik 1, ev: Ekrem Demirli-mer Trker, Litera Yay nc l k, stanbul Sn, ., (2005). Kitabu -=ifa Metafizik 2, ev: Ekrem Demirli-mer Trker, Litera Yay nc l k, stanbul Sn, ., (2006). Mant a Giri , ev: mer Trker, Litera Yay nc l k, stanbul Sina, ., (1985). Kitabun-Necat, n r. Macid Fahri, Darl-Afak l-Cedide, Beyrut Sn, ., (2004). Er-Risaletul-Ar iyye Risaleler, ev: Alparslan A kgen, M. Hayri K rba o lu, Kitabiyat Yay nlar , 1. Bask , Ankara Sn, ., (2004). Uyunul-Hikme, Risaleler, ev: Alparslan A kgen, M.Hayri K rba o lu, Kitabiyat Yay nlar , 1. Bask , Ankara

Sn, ., aretler ve Tembihler, ev: Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, Litera Yay nlar , stanbul Haziran 2005, Taslaman, C., B g Bangin I nda Hem Tanr n n Hem De Maddenin Ezelili ini Kabul Eden Gr www_bigbang_ws BIG BANG ve TANRI.htm (18.04.2007)

75

Taylan, N., (1998). D nce Tarihinde Tanr Sorunu, Ay

Yay nlar , stanbul

Taylan, N., (2000). Anahatlar yla slam Felsefesi, Ensar Ne riyat, 4. Bask , stanbul, Tesadf, http://www. iktibas.info/dergi/ocak/2001/html (18.04.2007) Tokta , F., (2004). slam D ncesinde Felsefe Ele tirileri, Klasik Yay nc l k, 1. Bask , stanbul, Topalo lu, B., (1987). slam Kelamc lar ve Filozoflar na Gre Allah n Varl Diyanet Vakf Yay nlar , Ankara ,

Yokluktan Yarat ld k Kuran Hi Tkenmeyen Mucize www_mucizeler_com.htm, (18. 04. 2007)

76

ZGEM 3 02.03.1976 tarihinde Samsunun ar amba ilesinde do du. lk, Orta ve Lise

renimini ar ambada tamamlad .1995 y l nda Liseyi bitirdikten sonra 1998de Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmn kazand ve 2003 y l nda John Stuart Millin zgrlk Anlay n n ncelenmesi konulu bitirme teziyle mezun oldu. Mezun olduktan bir y l sonra Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sistematik Felsefe ve Mant k Anabilim Dal nda Yksek Lisansa ba lad . Ders a amas n ba ar yla tamamlad ktan sonra bn Sinan n Metafizik Kuram adl Yksek Lisans tezi ile Yksek Lisans n tamamlad .