STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

TNELLERDE ZEMN YLETRLMES VE STABLTENN SONLU ELEMANLAR YNTEM LE PLAXIS PROGRAMINDA ANALZ EDLMES

YKSEK LSANS TEZ n. Mh. Derya OSMANOLU

Anabilim Dal : NAAT MHENDSL Program : ZEMN MEKAN VE GEOTEKNK MHENDSL

OCAK 2007

STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

TNELLERDE ZEMN YLETRLMES VE STABLTENN SONLU ELEMANLAR YNTEM LE PLAXIS PROGRAMINDA ANALZ EDLMES

YKSEK LSANS TEZ n. Mh. Derya OSMANOLU (501021279)

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 5 ubat 2007 Tezin Savunulduu Tarih : 30 Ocak 2007

Tez Danman : Dier Jri yeleri:

Prof.Dr. Mete NCECK (.T.) Do.Dr. Recep YSAN (.T.) Do.Dr. Aye EDNLLER BAYKAL (B..)

OCAK 2007

NSZ Bu almada tneller saysal analiz yntemlerinden biri olan sonlu elemanlar program Plaxis yardm ile incelenmitir. Sonlu elemanlar yntemi son yllarda mhendislik problemlerinin analiz edilmesinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu yntem zmn hzl ve geree yakn deerlerde elde edilmesine olanak vermektedir. Yaplan bu almann tnelin mevcut olduu zeminlerde salkl olarak bir binann yaplp yaplamayacann bilinmesi ve tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyonlarn bulunmas konusunda faydal olaca dncesindeyim. Yksek Lisans Tezimin hazrlanmas sresince bilgisini ve desteini esirgemeyen sevgili hocam Sn. Prof. Dr. Mete NCECKe en iten teekkrlerimi sunarm. Beni maddi ve manevi her ekilde destekleyen, yanmda olan sevgili annem Nihal OSMANOLUna, sevgili babam Haydar OSMANOLUna ve almam srasnda gsterdii anlay ve yardmlar iin nianlm Mehmet BOZKURTa teekkr etmeyi bor bilirim. Aralk 2006 n. Mh. Derya OSMANOLU

ii

NDEKLER KISALTMALAR TABLO LSTES EKL LSTES SEMBOL LSTES ZET SUMMARY 1. GR 1.1. Genel 2. TNELLER 2.1. Tnel ile lgili Baz Tanmlar 2.2. Tnel eitleri 2.2.1. Demiryolu Tnelleri 2.2.2. Yol Tnelleri 2.2.3. Yaya Tnelleri 2.2.4. Kanal Tnelleri 2.2.5. Metropolitan Tnelleri 2.3. Tnel Gzergah Seimi ve Tnel nasna Kadar Yaplan Aratrmalar 2.3.1. n nceleme Safhas 2.3.2. Fizibilite 2.3.3. Proje Safhas 2.4. Tnel Zemini artlar 2.4.1. yi Tnel Zemini 2.4.2. Kesit Bykl 2.4.3. Tnelin Dorultusu 2.4.4. ksann Uygunluu 2.4.5. ok Zor Tehlikeli Tneller 2.5. Yzey ve Yeralt almalar 2.5.1. Jeofizik Aratrmalar 2.5.2. Mekanik Aratrmalar vii viii ix xii xiv xv 1 1
3

3 4 4 4 5 5 5 6 7 7 8 8 9 9 9 10 10 11 11 11

iii

2.5.3. Tnel Gzergah Boyunca Alan Sondajlar 2.5.4. Pilot Tneller 2.5.5. Kaya Kalitesinin Saptanmas 2.5.6. Yerinde Deneyler 2.5.7 Laboratuvar Deneyleri 3. TNEL AMA YNTEMLER 3.1. Gene 3.2. Kayada Tnelcilik 3.3. Yumuak Zeminde Tnelcilik 4. TNEL NA YNTEMLER 4.1 Genel 4.2 Yeni Avusturya Tnel na Yntemi 4.2.1 Yeni Avusturya Tnel Ama Metodunda Tnel Tasarm 4.2.2 Yeni Avusturya Tnel na Ynteminin Esaslar 4.3 Yeni Avusturya Tnel na Ynteminde ksa Yaplmas 4.3.1 Genel 4.3.2 Birincil ve kincil Desteklemeler 4.3.3 elik Kaburgal Destekleme Sistemi 4.3.4 Kaya Bulonlar ve Bulon Tipleri 4.3.5 Pskrtme Beton 4.3.6 Tnel naatnda Gz nne Alnmas Gereken nlemler 4.4 Tnel nas in Kullanlan Dier Yntemler 5. SAYISAL YNTEMLER LE YEN AVUSTURYA TNEL NA YNTEMNE UYGUN KAPLAMA BOYUTLANDIRILMASI 5.1 Saysal Yntemler 5.1.1 Fenner-Pacher Konverjans Erisinin Yardm ile Boyutlandrlmas 5.1.2 Krlma Teorisine Gre Kesiti Boyutlandrma 5.1.3 Tayc Ringi, Elastik Yataklanm Bir ereve Olarak Kabul Eden Model 5.1.4 Sonlu Elemanlar Yntemi 5.1.4.1 Sonlu Elemanlar Yntemi ile Tnel Kaplamalarnn Hesab 5.1.4.2 Plaxis Sonlu Elemanlar Program

11 12 12 16 17 18 18 19 23 24 24 24 26 30 31 31 32 33 33 35 35 36 38 38 38 40 40 41 44 44

iv

6. TNELCLKTE ZEMN YLETRME 6.1. Genel 6.2. Zemin yiletirme Yntemleri 6.3. Zemin Suyu Seviyesini Drme 6.3.1. Yzeysel Pompalama 6.3.2. Derin Kuyular 6.3.3. Noktasal Kuyu leminin Yzeye Olan Etkileri 6.3.4. Askdaki Su Tabakalar 6.3.5. Tnelde Seviye Drme 6.4. Elektro Osmoz 6.5. Zemin Dondurulmas 6.5.1. Dondurmann Uygulama Alanlar 6.5.1.1. aftlar, Tnel Bacalar 6.5.1.2. Tnel naatnda Dondurma 6.5.2. Dondurmada nemli Faktrler 6.5.3. Dondurma Sresi 6.5.4. Donmu Zeminin Basn Dayanm 6.5.5. Dondurulmu Zeminin Krip Davran 6.5.6. Dondurulmu Zeminin Mukavemetinin Zamanla Deiimi 6.5.7. Tnel naatnda Dondurma Ynteminin Uygulanmas ve Sonular 6.5.8. Tnelcilikte Dondurma Ynteminin Amalar 6.6. Zeminin Enjeksiyonlanmas 6.6.1. Enjeksiyon Teknikleri 6.6.2. Emdirme (Permeasyon) Enjeksiyonu 6.6.3. Kompaksiyon Enjeksiyonu 6.6.4. atlatma Enjeksiyonu 6.6.5. Jet Enjeksiyonu 6.7. Enjeksiyon Sistemlerinin Tasarm 7.PLAXIS SONLU ELEMANLAR YNTEM LE UYGULAMALAR 7.1 Kil Zemin inde NATM Yntemi ile na Edilmi Olan Tnel Uygulamas 7.2 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm Olan Tnel Uygulamas 7.3 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel zerine Bina na Edilmesi v

50 50 51 53 53 54 55 55 55 57 58 59 59 59 61 61 62 63 64 64 65 65 66 67 71 73 74 76 78 78 87 96

7.4 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel naatnda Zemin Yzeyinde Deformasyonlar Kltmek Amac ile Geogrid Kullanlmas 7.5 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel naatnda Zemin Yzeyinde Deformasyonlar Kltmek Amac ile 2 m Zemin Enjeksiyonu Uygulamas 7.6 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel naatnda Zemine Tnelin st Ksmna Gelecek ekilde 2 Bodrum Katl Bina na Edilmesi 8. SONU KAYNAKLAR ZGEM

100 105

109

114 118 121

vi

KISALTMALAR

RQD RSR BST SPT TBM SEM NATM YASS ASCE CPT FE SE AKO

: Kaya Kalitesi Tayini, Rock Quality Designation : Kayann Yapsal Deelendirilmesi, Rock Structure Rating : Basnl Su Testleri : Standart Penetrasyon Testi : Tnel Ama Makinesi, Tunnel Boring Machine : Aamal Kaz Yntemi, Sequential Excavation Method : Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi, New Austrian Tunneling Method : Yeralt Su Seviyesi : American Society of Civil Engineers : Koni (Cone) Penetrasyon Testi : Sonlu Elemanlar Yntemi, Finite Element Method : Sonlu Elemenlar : Ar Konsolidasyon Oran

vii

TABLO LSTES

Tablo 1.1. Tablo 2.1. Tablo 2.2. Tablo 6.1. Tablo 6.2. Tablo 6.3. Tablo 7.1. Tablo 7.2. Tablo 7.3. Tablo 7.4. Tablo 7.5. Tablo 7.6. Tablo 8.1.

Tnelciliin Son 100 Ylda Gelimesini En Fazla Etkileyen Unsurlar Stiniye Gre Beklenilen Da Basnc............................................... Rabcewicz, L.V.e Gre Kaya Snflandrmas.. Tnel Zemin yiletirme Uygulama Snrlar..................................... Enjeksiyon Malzemelerinin Snflandrlmas.................................... Kompaksiyon Enjeksiyonu Karmndaki Kum iin ngrlen Dane apnn Dalm....................................................................... Zemin Parametreleri........................................................................... Tnel Kaplamas Parametreleri.......................................................... Zeminlerin Parametreleri........................................................ Dolgu ve Kum ilte Parametreleri...................................................... Deme Malzeme zellikleri..................................................... Dey Duvar Malzeme zellikleri..................................................... Uygulama Sonular ......................................................

Sayfa No 2

13 14 52 68 72 79 79 88 101
110

110
115

viii

EKL LSTES

Sayfa No

ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 6.1 ekil 6.2 ekil 6.3 ekil 6.4 ekil 6.5 ekil 6.6 ekil 6.7 ekil 6.8 ekil 6.9 ekil 6.10 ekil 6.11 ekil 6.12 ekil 6.13 ekil 6.14 ekil 6.15 ekil 6.16 ekil 6.17 ekil 6.18 ekil 7.1 ekil 7.2

:Tnel Enkesiti................................................................ 3 :Tnel Tip Kesitleri. 6 :Lauffer Grafii.. 15 :Ayakta Kalma Zaman ile Lauffer Diayagram Arasndaki liki.. 15 :Tnel Ama Makinesi (TBM).................................................... 21 :TBM Makinesini Oluturan Blmler........................................... 21 :NATM Kaz Aamalar.......................................................... 25 :NATM Tnel Kesiti....................................................................... 26 :NATM Ynteminde Tnenlin Kaz Aamas................................... 27 :NATM Tnel naYnteminde ksa Yaplmas............................. 28 :NATM Tnal na Ynteminde Pskrtme Beton Yaplmas........ 28 :NATM Tnel na Ynteminde elik Hasr Kaplama Yaplmas. 29 :NATM Tnel na Ynteminde Son Kat Beton Kaplamas Yaplmas...................................................................................... 29 ::Fenner-Pacher Konverjans Erilerine gre Zeminle ksann Karlkl Etkileimi....................................................................... 39 :Analizde Kullanlan Elemanlar, Dm Noktalar ve Gerilme Noktalar........................................................................................ 44 :Federin Krlma Teorisine Gre (1982) Tnel Tavanna Etkiyen Ykler............................................................................................ 48 :Tipik Derin Kuyu Kesidi................................................................ 54 :Drlm Y.A.S.S.nin Kuyu Civarndaki Durumu................... 56 :Elektro Ozmoz Yntemi ile Seviye Drme................................ 57 :Dondurma Yntemleri.................................................................... 58 :Donmu Zeminden Yararlanma Biimi......................................... 59 ::Dey Dondurma........................................................................... 60 :Yatay Dondurma............................................................................ 60 :Donma Sresini Etkileyen Faktrler............................................. 62 : Is Derecesine Bal Basn Dayanm.......................................... 63 : Reolojik Davran......................................................................... 63 : Zamanla Mukavemetin Azalmas................................................. 64 : Enjeksiyon Tekniklerinin ematik Gsterimi............................... 67 : Kademeli Enjeksiyon lemi......................................................... 69 :Tubea Manchette Sisteminin Detay............................................. 70 :Kompaksiyon Enjeksiyonunun ematik Gsterimi....................... 71 :Dey Ynde atlaklarn Oluumu ve Yatay Sktrma............... 73 :Jet Enjeksiyonu lemi................................................................... 75 :Sper Jet Kolonlar.......................................................................... 76 :Problem Geometrisi....................................................................... 78 :Yeralt Su Seviyesi......................................................................... 80

ix

ekil 7.3 ekil 7.4 ekil 7.5 ekil 7.6 ekil 7.7 ekil 7.8 ekil 7.9 ekil 7.10 ekil 7.11 ekil 7.12 ekil 7.13 ekil 7.14 ekil 7.15 ekil 7.16 ekil 7.17 ekil 7.18 ekil 7.19 ekil 7.20 ekil 7.21 ekil 7.22 ekil 7.23 ekil 7.24 ekil 7.25 ekil 7.26 ekil 7.27 ekil 7.28 ekil 7.29 ekil 7.30 ekil 7.31 ekil 7.32 ekil 7.33 ekil 7.34 ekil 7.35 ekil 7.36 ekil 7.37 ekil 7.38

:Zeminde Oluan Boluk Suyu Basnc........................................... 80 :Balang Koullar Geometrisi..... 81 :Efektif Gerilmeler.......................................................................... 81 :Hesap Aamalar............................................................................ 82 :Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon.................. 83 :Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon..................... 83 :Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Burulma Momenti............ 84 :Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Eksenel Kuvvet...... 84 :2. Hesap Aamasnda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon.................................................................................. 85 :2. Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon.................................................................................. 85 :2. Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Burulma Momenti.......................................................................... 86 :2. Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet........................................................................................... 86 :Problem Geometrisi........................... 87 :Zemin Su Seviyesi. 89 :Zeminde Oluan Boluk Suyu Basnc.. 89 :Balang Koullarnda Tnel Kaplamasnn Deaktive Edilmesi.. 90 :Efektif Gerilmeler.. 90 :Uygulama Hesap Aamalar... 91 :Sonlu Elarmanlar Anda Meydana Gelen Deformasyon.. 92 :Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon. 93 :Tnel Kaplamasnda Oluan Burulma Momenti 93 :Tnel Kaplamasnda Oluan Eksenel Kuvvet Deeri 94 :Son Hesap Aamasnda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon.. 94 :Son Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon.. 95 :Son Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasnda Oluan Burulma Momenti. 95 :Son Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet 96 :Tnel naat Sahasna BinaYk Uygulanmas. 97 :Tnelin na Edildii Alana Bina Yk Uygulanmas Hesap Aamalar... 97 :Bina Yk Olmas Durumunda Zemi Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon. 98 :Son Hesap Aamasnda Bina Yk Yklenmesi Durumunda Tnel Kaplamasnda MeydanaGelen Toplam Deformasyon 99 :Son Hesap Aamasnda Bina Yk Yklenmesi Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Burulma Momenti. 99 :Son Hesap Aamasnda Bina Yk Yklenmesi Durumunda Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet... 100 :Tnel rneinde Geogridlerin Yerleimi.. 101 :Bina na Edilmeden Geogrid uygulamasnda Hesap Aamalar.. 102 :Geogrid Uygulanmas urumunda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Toplam Deformasyon. 103 :Geogrid Uygulanmas Durumunda Son Aamada Tnel

Kaplamasnda Mydana Gelen Deformasyon. 103 ekil 7.39 :Geogrid Uygulanmas Durumunda Son Aamada Tnel Kaplamasnda Son Aamada Tnel Kaplamasnda Oluan Burulma Momenti. 104 ekil 7.40 :Geogrid Uygulanmas Durumunda Son Aamada Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet. 104 ekil 7.41 :Tnel rneinde Enjeksiyon Uygulamas. 105 ekil 7.42 :Enjeksiyon Uygulamasnda Hesap Aamalar.............................. 106 ekil 7.43 :Enjeksiyon Uygulanmas Durumunda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon... 107 :Enjeksiyon Uygulanmas Durumunda Tnel Kaplamasnda ekil 7.44 Meydana Gelen Deformasyon... 107 ekil 7.45 :Enjeksiyon Uygulanmas Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Burulma Momenti... 108 ekil 7.46 :Enjeksiyon Uygulanmas Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Eksenel Kuvvet... 108 ekil 7.47 :2 kat Bodrumlu Bina na Edilmesi Durumunda Problem Geometrisi.. 109 ekil 7.48 :2 kat Bodrumlu Bina na Edilmesi Halinde Plaxis Hesap Aamalar... 110 ekil 7.49 :2 kat Bodrumlu Bina na Edilmesi Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Toplam Deformasyon.. 111 ekil 7.50 :2 kat Bodrumlu Bina na Edilmesi Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Burulma Momenti... 111 ekil 7.51 : 2 Kat Bodrumlu Bina na Edilmesi Durumunda Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet 112

xi

SEMBOL LSTES

B c ci cr d E E 5ref 0
E
ref oed

: Akifer Kalnl : Kohezyon : Toplam arpan Hesaplanmasnda Zemin zellikleri tanmlanrkenki isel srtnme as deeri : Toplam arpan Hesaplanrken analizlerde kullanlan kohezyon deeri : Duvar kalnl : Young modl
: Drenajl eksenli basn deneyinde sekant rijitlii : Balang dometre yklemesi iin tanjant rijitlii : Ykleme boaltma iin rijitlik

E EA EI Fmax H h h k kx ky K* K 0NC LS m M N Pref Q Qu = Qc r ro ro Rf SS T V W w dry

P

ref ur

: Normal Rijitlik : Eilme Rijitlii : Maksimum Kuvvet : Tnel zerindeki yeralt suyu tabakasnn kalnl : En fazla dmenin olduu noktaya tnelden olan ykseklik : Enjeksiyon ilerleme mesafesi : Permeabilite (geirimlilik) : Yatay geirimlilik : Dey Geirimlilik : Modifiye ime indisi
: Normal konsolide durum iin skunetteki toprak basnc katsays

: Destek Aral : Gerilme seviyesine bal malzeme katsays : K 0NC parametresi : Enjeksiyon viskozitesinin suyunkine oran : Rijitlikler iin Poisson Oran : Enjeksiyon hz : Kuyudan ak miktar : Enjeksiyon balonu yarap : Enjeksiyon borusu yarap : Seviye drmenin etki yarap : Gme oran : zgl Yzey : Zaman : Zemin hacmi : Su muhtevas : Eleman arl : Kuru birim hacim arl

xii

wet * RO ur increment tension M sf

i r

: Islak birim hacim arl : Modifiye skma : Tnel boluunda iksa balayncaya kadar meydana gelen n deformasyon : Poisson oran : Ykleme boaltma iin poisson oran : Normal gerilme : Derinlikle kohezyon art : ekme gerilmesi : Toplam arpan
: Toplam arpan hesaplanrken zemin zelliklerini tanmlarken girilen sel Srtnme As : Toplam arpan hesaplanrken analizlerde kullanlm azaltlm sel Srtnme As : sel srtnme as : Dilatansi, genleme as

xiii

TNELLERDE ZEMN YLETRLMES VE STABLTENN SONLU ELEMANLAR YNTEM LE PLAXIS PROGRAMINDA ANALZ EDLMES ZET Tneller, doal glkler ve tehlikeler ieren blgelerden, ulam kolayl salamak iin eitli ktlelerin iinde yaplan iki taraf ak kazlara denir. Tnelcilikte zemin iyiletirmesinin amac, kaz programnn gvenli ve aksamadan gereklemesi iin zeminde yeterli iyilemeyi salamaktr. naatn emniyetli ve ekonomik olmas iin, mevcut artlara gre toprak ileri ile iksa ve kaplama ilerinin en uygun biimde planlanmas ve gerekletirilmesinde gerekmektedir. Bu tez almasnda tneller ve eitleri tantlm, tnel inasna kadar yaplan aratrmalar, yzey ve yeralt almalar, tnel ama, ina ve iksa yntemlerine yer verilmitir. Planlama ve tasarm aamalarnda sonlu elemanlar yntemi geree yakn gvenilir sonular vermektedir. Tez kapsamnda geoteknik problemlerin analizinde kullanlan saysal yntemler ele alnm ve zemin ina yntemlerinden NATM (Yeni Avusturya Metodu)e detayl olarak deinilmitir. Bu almada ayrca tnellerin getii blgelerde yaplmas planlanan yaplardan dolay zemin yzeyinde ve tnel kaplamasnda meydana gelebilecek deformasyonlar sonlu elemanlar program olan Plaxisde analiz edilmi ve elde edilen sonular ile meydana gelen deformasyonlar kabul edilebilir snrlar iinde tutmak iin eitli zemin iyiletirme yntemleri uygulanmtr.

xiv

ANALYSIS OF SOIL IMPROVEMENT AND SOIL STABILITY FOR TUNNEL CONSTRUCTION BY USING PLAXIS SOFTWARE AND FINITE ELEMENTS METHOD SUMMARY Tunnels are civil structures that are built through masses that dont carry the satisfactory surface conditions required for other ground transportation structures. Soil improvement is a helpful methodology for tunneling as it reduces the risk associated with weak soil conditions. Stable soil structure is a must for a safe, successful and ongoing tunnel construction. For a tunnel, project to be safe and economically sufficient, a preliminary design of the support system and planning of soil excavation method is required. This thesis focuses on the discussion of numeric methods that are used for analyzing geotechnical problems and their improvement while giving information about types of tunnels, surveys that are made till the start of tunnel construction, surface and underground operations and support systems. As a tunnel construction method, NATM (New Austrian Tunneling Method) is explained in detail. Also in this study, deformations appearing both over the tunnel facing and ground surface are examined by PLAXIS software which uses finite element method for the calculation of stress and strain data. Soil conditions are improved for the situations that the deformation and vertical displacement values are out of the required boundaries. Improvements are changed till the desired values are reached and the results are shown in detail with graphics at the end of the thesis.

xv

1. GR

1.1 Genel Tneller, doal jeolojik tehlikeler ve riskler ieren blgelerde, ulam kolayl salamak iin eitli ktlelerin iinde yaplan iki taraf ak kazlara denir. Tnelcilikte geen 3000 yldaki gelimeler gzard edilemez boyuttadr. Sandstrom, tnelciliin, toplumun geliip kltrel ilerlemesini ve teknik ve ekonomik bymeyi pozitif ynde etkilediini sylemitir [1]. Yeryznde ilk tnelin M.. 4000 yllarnda, Babil ehri civarlarnda Frat Nehri altnda ald bilinmektedir. Bundan sonra, dnyann birok yerinde insan gc ile pek ok tnel almtr. 1679 da barutun kefinden sonra, kayalar paralayarak tnel ama gelimitir. 1807de Thames nehri altnda almaya balanan ilk su alt tnelinde birok zorlukla karlald iin ama ilemi yarm braklm, ancak tamamlanmas zaman iinde tnelcilik alannda gelimeler ile 1842 ylnda mmkn olmutur. Karada ilk demiryolu tneli 1826 da Fransada Raonne Andressieux ve 1826 29 da da ngilterede Liverpool Manchester arasnda almtr. 1857de ilk defa Mont Cenis Tneli blgede bulunan kayalarn hidrolik kuvvetler ile delinmesi yoluyla ina edilmitir lkemizde, ok eskiden, zellikle su getirmek iin alm uzun tneller ve galeriler bulunmaktadr. Dou ve Gney Anadoludan, stanbul civarlarndan su getirmek amac ile tarihi dnemlerden bu zamana kadar yaplm galeri ve tneller rnek vermek mmkndr. Silifkenin Kuzeydousunda milattan 300 yl nce yapld sylenen 0.80 x 1.50 2.00 m apnda ve 45 km uzunluundaki Aksfat galerisinden bugnde kylerde su iletmede faydalanlmaktadr [2]. Tnel inaatlarnda projelendirilmenin nemi ve yapm metodunun belirtilmesi iine ilk olarak Romallar dikkat ekmitir. Tnel mhendislii bununla beraber en byk atlmn son 200 ylda kaz, destekleme, evresel etkilerin deerlendirilmesi ve en

uygun projenin yaplmas ile yapmtr. Tnelciliin gelimesini etkileyen faktrler Tablo 1.1de incelenmitir. Tablo 1.1: Tnelciliin Son 100 Ylda Gelimesini En Fazla Etkileyen Unsurlar [3] Ana Etkenler Kaz (Hafriyat) 1 - Sondajlardan gelen sonular 2 - Gelitirilmi patlayclar ve patlatma teknikleri 3 - Elektriksel ve basnl havann g olarak kullanlmas ksa (Destekleme) 1 - Gelitirilmi kaplama; beton ve kalp demiri 2 - Basnl enjeksiyon ile yaplan zemin iyiletirmesi 3 - Tnel aynasnda zemin kontroln salayan kalkan alma Ortam 1 - Havalandrma 2 - Aydnlatma 3 - Pompalar ile zemin suyunun kontrol edilebilmesi 4 - Tnel aynasnda basnl hava yastklar oluturarak tnele su aknn engellenmesi Yukarda belirtilen faktrlerin dnda tnelciliin gelimesine etki eden dier faktrler tnel inasndan nce ve inas srasnda gz nnde bulundurulmas gereken; jeolojik, jeofizik, hidrojeolojik ve ilerinde en nemlisi olan geoteknik aratrmalara verilen nemdir. Bu almada tneli ina ederken tnel hakknda bilinmesi gereken temel bilgiler, inaat srasnda uygulanacak zemin iyiletirilme yntemleri ve NATM ile ina edilmi bir tnel rnei incelenmi ve deformasyonlarn sonlu saysal yntemi Plaxis yardm ile analiz edilmesine yer verilmitir.

2. TNELLER 2.1 Tnel ile lgili Baz Tanmlamalar Yeraltnda yatay veya eik olarak yaplan iki ucu ak boluklara Tnel, bir taraf ak olana Galeri, dik olarak yaplan kazlara Baca (aft), aaya eimli olanlara Ba aa, yukarya doru olanlara Ba yukar, geni daire ve buna yakn ekillerde olanlara Oda, (Bekletme ya da dinlenme odas), tnelin stnde bulunan zemine rt ve bunun kalnlnada rt Kalnl ad verilir.

ekil 2.1: Tnel Enkesiti [2] ekildeki tnel enkesitinde gsterildii gibi; tnelin ilerledii boluun alt ksmna Taban ya da Radye, yan ksmlarna Yan, Ayak ya da Duvar, st ksmnada Tavan ya da Kemer denir. Kemerin ayaklarla birletii noktaya zengi ve zengi Seviyesi, zenginin stnde kalan ksmna Kalot zengi seviyesinin altnda kalan ksmnada Stros, Orta ksm ismi verilir.

Tnel kazlmasnda tnelden karlan ktlelere Pasa denir. Herhangi bir metodun uygulanmasnda, bir ilemin yapld paraya Ano ad verilir. Bunu uzunluu uygulanan metoda gre 1,5 m ile 9 m arasnda olabilir. Tneller salam, atlakl ve atlaksz kayada alabildii gibi kum-akl, kum, su ieren killer gibi konsolide olmam zeminlerde de alabilirler. Tneller ister kayada alsn ister konsolide olmam zeminlerde alsn; inaat esnasnda ve inaat tamamlandktan sonra, amac iin kullanm srecinde Jeolojik ve Geoteknik bilinmeyenler tam olarak ortadan kaldrlmad taktirde, zel problemler ortaya karr. 2.2 Tnel eitleri Yolun cinsine gre tnelleri; demiryolu, yol, metro, kanal ve yaya tnelleri olmak zere 5 ekilde inceleyebiliriz. 2.2.1 Demiryolu Tnelleri Tek hatl demiryollarnda 4,5 ila 6 m genilikte, ift hatl demiryollarda ise 8 ila 9 m lik bir genilikte alrlar. Ykseklikler havalandrma tesisileri bakmndan elverili, arabalarn zerinde en az 1,20 m bir boluk kalacak biimde, kurbalarda d ray, alinyimanlarda ray seviyesinde olmak zere ray hizasndan en az 4,0 m, anahtar ta altna kadar en az 6 m olmaldr. Tek hatl demiryollarnda daha ok sepet kulbu ekli, ift hatlarda ise tam kemer ekli uygulanr. Buna karlk satha ok yakn olarak geilmesi durumunda dikdrtgen eklinede gidilmitir [4]. 2.2.2 Yol Tnelleri ehirler aras yol tnellerinde genel olarak 6 mlik bir otoyolu ile yan taraflarda 1er mlik iki yaya yolu bulunur. Kemer ykseklii, bordr stnden anahtar ta altna kadar 4.30 mden az olmamak zere 5 ila 6 mdir. ehir ilerinde olduu gibi, trafii fazla olan tneller daha geni olur. Bu tneller yalnz bir yndeki trafie, bazen de gidi ve geli olmak zere her iki yndeki trafiide barndrabilir. Genel olarak otoyol ayn ynde iki erit ieriyor ise genilii en az 6 m ykseklii ise anahtar ta altna kadar 4 m ila 4.30 mdir. Eer bir erit gidi dier erit geli olacak ise 6 mlik genilik biraz daha arttrlr.

Tneller genel olarak tam kemer, sepet kulbu veya elips eklinde olup nehir altndan getikleri takdirde ok defa bukliye ile aldklarndan daire eklinde olurlar. Eer tnel satha ok yakn ise o zaman dikdrtgen kesit tercih edilerek zeri betonarme deme ile kapatlr. Byk aks yatay olan elips ekli kaz hacmini azaltr. Fakat zemin itkisinin byk olmas dolays ile deformasyon tehlikesi varsa byk aks dey olan elips ekli seilir. Eer tnelin havalandrmas byk kesit gerektiriyorsa tam kesit tercih edilir [4]. 2.2.3 Yaya Tnelleri Yaya tnelleri genilii 3 mden, ykseklii ise insana ezilme hissi vermemesi bakmndan 2.50 mden daha kk tutulmamaldr. ekilleri ise dikdrtgen veya tercihen kemerli veya daire eklinde olabilir. Bu tnellerde bazen bisikletliler iin ayr bir erit de yaplabilir [4]. 2.2.4 Kanal Tnelleri Kanal tnelleri iin en kesit ekli geecek olan teknelerin cinsine gre deiir. rnein Fransadaki Oise-Aisne kanal zerindeki Braye-en-Laonnois tneli tam kemer eklinde olup, genilii 8m yksekli ise 8.50 m dir. Yine Marsilya civarndaki Rove tneli ise sepet kulbu eklinde yaplm olup genilii ise 22 m, yksekliide su stnde kalan ksm 9.90 m olmak zere, 15.40 mdir [4]. 2.2.5 Metropolitan Tnelleri Bunlara ait ekil ve boyutlar ehirlere gre birbirinden farkllk gsterdiinden, bir fikir vermek zere Paris ve Londra tnellerinden rnekler verilmitir. Parisdeki metro tnelleri genel olarak kemerli ve ift hatldr. Bunun yannda bir, ve drt hatl ksmlarda vardr. Tek hatl olanlarda genilik 4.30 m dir. Ykseklik ise 4.70 m olup 2.15 m yarapl tam kemer eklinde yaplmlardr. ift hatllarda genilik 7.10 m iken ykseklik 5 m dir. Kemer elips eklinde olup, bunun yksekliide 2.07 m dir. ve drt hatllar ise sras ile 10 m ve 12.90 m geniliktedirler. Kemerler genellikle merkezli sepet kulbu eklindedir. stasyonlar genel olarak kemerli ve iki hatldr. Fakat bir, , drt ve be hatl olanlar da vardr. Bunlarn bir ksm kemerli bir ksmda elik veya betonarme

deme ile kapatlmlardr. ki hatl kemerli istasyonlar 14.14 m genilikte, 5.90 m ykseklikte olup uzunluklar 75 ila 105 mdir. Tek hatl istasyonlarda genilik en az 7,30 m olup, -drt hatllarda ise 22.50 myi bulmaktadr. Nehir altndaki bukliye tnelleri ise daire kesitli olup, genel olarak ift hatl ve aplar dta 7.78 mdir. Londradaki tp eklindeki tneller de bukliye ile alm olup, daire aplar 3.30 m ila 3.70 m arasndadr. Fakat bu genilik ok az olup havalandrma, kanalizasyon ve bakm personeli iin hi pay brakmamaktadr. stasyonlar ise yine bukliye ile alm olup tek hatldr ve d ap 6.50 m istasyon uzunluklar ise 106 mdir [4]. Demiryolu, yol, yaya, kanal veya metropolitan tnelleri iin tip kesitler aadaki ekilde gsterilmitir.

ekil 2.2: Tnel Tip Kesitleri 2.3 Tnel Gzergah Seimi ve Tnel nasna Kadar Yaplan Aratrmalar Bir tnelin baarl olarak alabilmesi iin itinal ve eksiksiz bir geoteknik aratrma programnn uygulanmas gerekmektedir. Bu proram 3 safhadan olumaktadr. n inceleme safhas Fizibilite Safhas 6

Proje Safhas

imdi sras ile bu safhalarda yaplmas gereken aratrmalar inceleyelim. 2.3.1 n nceleme Safhas Bu safhada elde mevcut bilgilerden (blgesel jeolojik haritalar ve yaynlar, hava fotoraflar, yaralt suyu aratrmalar, sondaj kuyusu loglar, arazideki mostrolarn incelenmesi, blgede daha nce alm olan tnellere ilikin inaat kaytlar, evrede varsa ta oca veya maden iletmesi gibi yerlerin incelenmesi vb. gibi) azami lde faydalanlmaldr. Bu safhada aratrma sondajlar yaplmasada baz zel hallerde rnein rt kalnlnn bilinmesi, yeralt su derinliinin renilmesi veya zel jeolojik sorunun zmlenmesi amac ile birka sondaj kuyusu alabilir. Dnlen alternatif gzergahlar ayr ayr incelenir. Bilindii gibi byk fay zonlar, ayrm kayalar, karstik kiretalar ve al talar, ayrm serpantin, yeralt su seviyesinin altnda bulunan suya doygun kumlar, ime zellii gsteren kayalar tnel am srasnda byk zorluklara neden olmaktadr. Bu nedenle bu gibi zorluklar gz nne alnarak bir veya birka alternatif gzergah daha sonra ki fizibilite safhasnda incelenmek zere seilir. Alternatif gzergahlar dierlerine oranla daha uzun olsalar da incelenmeli ve mukayese edilmelidirler. Baz hallerde direk gzergahn en ksa olmasna karn inaat ynnden zorluklar oluturduu, byk lde iksay gerektirdii ve bunlarn sonucunda da gerek inaat sresinin uzad gerekse toplam maliyetin artt grlmtr. Tnel zerindeki rt ksm da nemlidir. Metrolar ve metro istasyonlar yzeye yakn olarak ina edilirler ve bunlar genellikle yzeyin 1530 m altndadrlar. Byle hallerde yer alt su derinlii ile zemin-kaya snr dikkate alnmal ve renilmelidir. Tnelin zemin-kaya snrnda ilerlemesinden kanlmal, ilerleme tm ile ya kayada ya da zeminde yaplmaldr [8]. 2.3.2 Fizibilite Bu safha jeololik harita alm, n sondajlar, muayene ukurlar ve dier gerekli jeolojik almalar kapsar. Bu safhada jeolounun grevleri u ana balklar altnda toplanabilir: Tnel gzergah dolaynn ayrntl jeolojik haritas hazrlanmak

Tnel merkezi izgisi boyunca ayrntl bir jeolojik profil hazrlamak Karlamal muhtemel tnel zemini koullarn inaat mhendisinin veya mteahhitin aina olduu terimlerle aklamak

Projeciye artnameler vermek ve maliyetin tespitinde yardmc olmak

Bu safhada n maliyet ve seilen altenatifler tekrar gzden geirilerek en ekonomik gzergah seilir. Bundan sonraki proje safhas iin nerilerde bulunulur [8]. 2.3.3 Proje Safhas Bu safha nihai Jeolojik harita alm almalarn, sondaj aratmalarn ve yerinde deneyler ile laboratuvar deneylerini kapsamaktadr. Bu safhada Jeolojik profil daha ayrntl hale getirilir ve teknik rapor yazlr. Projenin ayrntl olarak maliyetinin hesaplanmasnn yaplmasnda projeyi yapana yardmc olunur. Bu hesaplamann yaplmasnda ve planlamann yaplmas u ekilde gerekletirilir: Tnel seviyesi ve istikametinin belirlenmesi, Giri ve aftlar iin uygun yerlerin saptanmas, Tnel kaplamasnn tasarm, zel tekniklere gereksinim olup olmadnn tespiti, Kaz ve inaat yntemleri ile ilgili nerilerde bulunmas, nerilen kaz ve inaat yntemleri ile ilgili olarak ilerleme hz, ar skme miktarlar ve tnel ierisine gelmesi muhtemel su miktarlar belirlenir. 2.4 Tnel Zemini artlar Tnel zeminlerini ana blmde genellemek mmkndr: - yi tnel zemini - Orta zorlukta tnel zemini - ok zorluklu ve tehlikeli tnel zemin

2.4.1 yi Tnel Zemini Bu grupta yeralan zeminler genelde sert kayalardr ve orta derecede eklemlidir. Eklemler kapal, altere olmam, devamsz ve dzensizdir. Bu tip zeminlerde tneller iksasz olarak alabilirler veya baz hallerde yer yer bulonlar gerekir. 2.4.2 Kesit Bykl Bloklu, damarl ve yer yer kayada kk kesitli bir tnel almas halinde iksa ile ilgili sorunlar fazla deildir. Gerektiinde kaya bulonlar, ince pskrtme betonu veya hafif elik kaburgalar kullanlr. Byle bir tnelin al srasnda byk gk veya dklmeler nedeni ile ilerleme hznda bir yavalama olmayacaktr. Dier taraftan geni kesitli bir tnelin almas halinde ise nemli stabilite sorunlar ortaya kacaktr. 2.4.3 Tnelin Dorultusu Kaya ktlelerinin ounda genellikle 3 veya 4 eklem takm gelimitir. Bu eklemlerin tnel genilii, patlayc faktr, ar skme, hafredilen duvarn ve tavann ekli ve kaya bulonlarnn aralklar zerine baz etkileri vardr. Bir eklem takmnn hakim olmas ve zellikle eklem yzeylerinin ayrm ve alterasyon nedeni ile zayflam olmas halinde dorultu durumu nem kazanr. Tnelin hakim bir dey veya deye yakn zayflk dzlemine paralel veya hafif verev gitmesi halinde yan duvarlarda dklmeler ve ar skme grlecektir. Fazla eimli iki eklemin kesimesi sonucunda tavanda byk kaya kamalamalar geliir. Bu kamalar zayflayarak aniden debililir veya elik iksann bozulmasna neden olabilirler. Byle zayflk zonlarnn dik olarak kesilmesi halinde az bir etki grlr. Zayflk dzlemlerinin yatay veya dey olmas halinde ar skme ortalama olarak 3050 cm kadar geliecektir. Zayflk dzleminin iyi gelimi ve uzanmnn devaml olmas halinde dorultu durumunun byk sorunlar yaratt grlecektir. Zayflk zonunun dorultusu ile tnel dorultusu arasndaki aya bal olarak zayf kaya koullar yzlerce metre devam edebilir. Yzlerce elik iksaya veya byk miktarlarda pskrtme betonu ile bulonlara gereksinme duyulabilir.

zetle sylenebilir ki; izotrop koullarda fazla nemi olmayan dorultu durumu zayflklarn mevcut olduu anizotrop ortamlarda byk nem kazanr. 2.4.4 ksann Uygunluu kinci kategoride ortadan-zora yeralan kaya koullarnda tnelciliin zorluk derecesi byk lde tnel kesitinin byklne ve tnelin dorultusuna baldr. Burada nemli bir hususta mevcut kaya koullarna uygun iksann seip seilmediidir. Kayada karlalan sorunlar eer uygun tnelcilik yntemleri seilmi ise makul snrlar ierisinde kalan ilerleme miktarlar ve maliyetlerle nlenebilir. Mhendislik jeolounun nemli grevlerinden birisi de uygun iksann seiminde yardmc olmak ve ilerleme srasnda hangi jeolojik sorunlarla karlaabileceini nceden syleyebilmektir. 2.4.5 ok Zor Tehlikeli Tnel Zemini Bu gruba giren zeminlerle genellikle tnel inaatnn az bir blmnde karlalr. Baz hallerde daha geni blgelerde de bu tip zeminlerle karlalr ve byle durumlarda tnelin maliyeti ok artar. Bu tip zeminlerle karlalaca nceden bilinse dahi tnel am yinede zor olacak ve tnel inaatnn maliyeti de yksek olacaktr. Eer bu tip zeminlerle beklenmedik bir ekilde karlalrsa sonular felakete dnebilir. Bu tip zeminleri oluturan jeolojik artlar u ekilde sralayabiliriz; Islak, ok eklemli kaya Byk basnlar altnda skm zemin Yksek su basnlar Byk miktarda su basknlar ok yksek gerilme altnda bulunan kaya

Yukarda belirtilen ilk 4 hal faylarla ilgili olabilir. Islak, ok eklemli kayalar genellikle fay zonlar yaknnda bulunurlar.

10

2.5 Yzey ve Yeralt almalar 2.5.1 Jeofizik Aratrmalar Gerek rezistivite ve gerekse sismik almalar faylarn belirlenmesi, yeralt su seviyesinin, ayrm zonun deliklerinin saptanmasnda son derece yardmc olamaktadr. Bu yntemler hzl ve ucuz olmalar nedeni ile aratrma programnn vazgeilemezlerindendir. 2.5.2 Mekanik Aratrmalar Tnelin ierisinde alaca zeminin aratrlmasnda muayene ukurlar, yarmalar, sondajlar ve tnellerden de yararlanlmaktadr. Bunlar arasnda en uygun olan yntem veya yntemlerin seimi jeolojik yap, aratrma safhas, rt kalnl, uygulanacak deneyler gznnde bulundurularak yaplr [5]. 2.5.3 Tnel Gzergah Boyunca Alan Sondajlar Kaya kalitesi, krklarn durumu, alterasyon, permeabilite ve yer alt su seviyesi ile ilgili bilgilerin toplanmas amac ile tnel gzergah boyunca sondajlar alabilir. Eer sondajlarn tam tnel merkez izgisi zerinde alma zorunluluu var ise terkedilmeden nce imento solusyonu ile doldurulmalar gerekir. Bu ekilde hareket edilmemesi halinde tnel am srasnda bu kuyulardan tnel ierisine yeralt suyu gelebilir ve sorunlar yaratabilir. Her tnel gzergahnda en az 5 adet sondaj kuyusu almaldr. Bunlardan ikisi tnelin her iki giri aznda dier de tnel izgisi boyunca alrlar. Dier taraftan yaplm olan jeolojik incelemeler nemli bir fay zonunun tneli keseceini gsterebilir. Tnel am srasnda bu fay zonu neden ile byk sorunlar oluabileceinden sondaj yerleri bu sorunlara aklk getirecek ekilde seilmelidir. Bu 5 adet sondaj kuyusunun iki safhada almas planlanabilir. Bu ekilde ilk safha sondajlar tamamlandnda ikinci safha sondajlarnn yaplp yaplmayacana karar verilir. Bugn yeralt aratrmalarnda genellikle rotari sondaj tipi kullanlmaktadr. Tnelin heriki aznda alacak yatay sondajlar genellikle sorunlarla karlalan bu ksmlar hakknda yararl bilgiler salarlar [5]. Yeralt jeolojisinin ekillendirilmesi iin sondajlarda saptanan eklemler,

yapraklanmalar ve faylar gibi yapsal ekillerin korele edilmesi gerekmektedir. Bu

11

deerlendirmeler srasnda kuyu ii fotoraf alma, sondaj kuyusu televizyonu veya ynl karot alma aleti gibi tekniklerden de yararlanlmaktadr. 2.5.4 Pilot Tneller Jeolojik koullarn kritik olduu yerlerde tnel gzergahnn bir pilot tnelle aratrlmas fayda salayan yntemlerden biridir. Pilot tneller bir kiinin iinde rahatlkla alabilecei boyutlarda (1.25 m genilik, 2 m ykseklik) almaldr. Muhakkakki pilot tnelle aratrma, maliyet zaman ve emek ynnden kayplara neden olmaktadr. Bu nedenle dier yntemler elemine edildikten sonra pilot tnel yntemine gidilmelidir. Eer zemin koullar pilot tnel ile slah edilebiliyorsa aratrma, maliyet ve zaman kayplar gze alnabilir [5]. 2.5.5 Kaya Kalitesinin Saptanmas Gemite kaya snflandrmas iin Terzaghi snflamas kullanlmakta idi. Bu snflandrmaya gre kayalar 9 gruba ayrlmaktadr. Sert ve atlaksz Sert, tabakal veya ist Masif, orta derecede eklemli Orta derecede bloklu ve damarl ok bloklu ve damarl Tamam rselenmi fakat kimyasal olarak bozulmam Skan kaya, orta derinlikte Skan kaya, ok derinde ien Kaya

Bu yntem bugn belli bir lde kullanlmakta ise de yeni yntemlerin daha kolay belirlenir olmalar nedeni ile giderek daha az kullanlmaktadr. Stini (1950), tnelcilikte ve kaya mekaniinin babas olarak kabul edilir. Stini, kaya ktlelerindeki yapsal kusurlarn nemini vurgulamtr. Bu tabloyu Tablo 2.1de grebilirsiniz. Rabewicz (1958), kimyasal bakmdan ayrma durumuna bal olarak, kayann kendini tutma sresi ve gerekli salamlatrma trn ortaya koymutur.

12

Tablo 2.1: Stiniye Gre Beklenilen Da Basnc [6]

Basnca gre Snflandrma 9 ok Baskl Kayalar 8 Orta Baskl Kayalar Kaya Cinsi Oluan atlak Boyu (m) 40~60

istler, krlgan marnlar ezilmi kayalar, ar paralanm zonlar Krlgan, ince tabakal istler, fillitler yumuak marnlar, grafitik istler, slak kilta Kilta, az deformasyonlu istler mikal kuvars istler, ksa aralkla bol killi, sert kayalar, orta derceli milonit zonlar, killi marnlar, dopal nemli mil, slak taban morenleri nce tabakal, ok marnl kum talar, mikal fillitler, baz sert marnlar, kalkerli killer, istler, sahil morenleri

24~40

7 Hafif Baskl Kayalar

15~25

6 ok Krlgan Kayalar 5 Krlgan Kayalar 4 Orta Krlgan Kayalar 3 Az Krlgan Kayalar 2 Yeterince Salam Kayalar 1 Salam Kayalar

10~15

Killi marnlar, baz ince tabakal, krlgan kum talar, tektonik oluumlu dolomitler ok paralanm dolomitler Fazla deformasyona uram, iyice paralanm kuvars fillitleri, kloritli istler, mikal ince kalker tabakal istler Mikal istler, ince klivajl gnayslar

4~10

2~4

1~2

0,5~1

0~0,5

13

Tablo 2.2: Rabcewicz, L.V.e Gre Kaya Snflandrmas [6]

Da Tr

Kendini Tutma Sresi (gn)

Salamlatrma Tr Geici elik Beton Beton iinde Ankraj elik ba Kalc

1 Salam Som Kaya

Hibir salamlatrma nlemine gerek yok. Pskrtme beton ankraj beton kaplama

Tabakal, klivajl Salam 2 Kaya ok atlakl, 3 krkl kaya Tmyle paralanm 4 kaya Psde (yalanc) 5 kaya Yzeye yakn az 6 baskl kaya Derindeki ok 7 baskl kaya Kabarma-ime 8 basnl kaya 9 Silt, kil Kum, akl moloz kohezyonsuz 10 ayrk kaya

Kimyasal Bakmdan Bozulmam

0~24 elik Ankraj 24~1

elik Ba

Kimyasal bakmdan bozulmu

Jeolojik koullara ve su geliine bal olarak birka gnden bir ka saate kadar 0

Pskrtme Beton ,ankraj, elik hasr ve pskrtme beton ve ankrajlar

Beton elik Ba

Kimyasal olarak salam

yetersiz bilgi

elik Ba

elik beton kaplama

Lauffer (1958), herhangibir aktif iksasz kaya genilii iin tnelin ayakta kalma zamann deiik kaya ktlesi snflar ile ilikili olduunu dnmtr. Bir aktif iksasz genilik, tnelin genilii ya da iksadan aynaya kadar olan uzaklktr. (eer bu uzaklk tnel geniliinden kk ise) Tnelin ayakta kalma zaman, kazdan sonra tnelin iksasz olarak ayakta kalabilecei zaman araldr.

14

Aadaki ekil 2.3de kaya ktlesi iinde alm olan 1 m apndaki galerinin iksasz olarak durabildii zaman kaya gc arasndaki ilikiyi gsteren Lauffer Diagramn gsterilmitir.

ekil 2.3: Lauffer Grafii [7] ekil 2.4de ise Lauffer Grafiinin galerinin iksasz ayakta kalma zaman arasndaki ilkiyi gsteren grafii grlmektedir.

ekil 2.4: Ayakta Kalma Zaman ile Lauffer Diayagram Arasndaki liki [7] 15

Kaya snflandrma sistemlerinin ilklerinden biri RQD (rock quality designationkaya kalitesi tayini) sistemidir ve bugne dek birok projede kullanlmtr. Bu sistem tnelcilik ynnden kaya kalitesi RQD deerleri ile u ekilde snflandrlr: 025 ok kt 2550 Kt 5075 Orta 7590 yi 90100 ok iyi Wickham, Tiedeman ve Skinner ise RSR (Rock Structure Rating-Kayann Yapsal Deelendirilmesi) sistemini nermilerdir ki bu sistemde kayann cinsi, jeolojik yap, tnel dorultusu ile eklemlerin konumu arasndaki ilgi, eklemlerin durumu, beklenebilecek yeralt suyu olasl ve miktar gibi zellikler gznne alnmaktadr. RSR dererleri 25 (en kt) ile 100 (en iyi) arasnda deimektedir. Bu sistemlerden herhangi biri veya bunlara benzer bir sistem kullanlarak tnelin hangi kategorilerdeki kayalarda hangi oranlarda ilerleyeceinin sylenebilmesi gereklidir. Baz hallerde sondajlarn olmamas veya jeolojinin karmak olmas nedeni ile bu sylenenler bir tahminden ileriye gidemez. 2.5.6 Yerinde Deneyler Laboratuvar deneyleri ile saptanamayan zemin zellikleri iin yerinde deney teknii uygulanr. rnein, yeralt suyu koullarnn belirlenebilmesi iin blgenin jeolojik yaps ile ilgili bilgilere ilave olarak yeralt su durumunun da bilinmesi gerekmektedir. Baz sondaj kuyularna taklan standpipe ve piezometrelerle yeralt suyunun seviyeleri ve basnlar llr. Bu lme dzenli olarak inaat tamamlanncaya kadar srer. Szma deneyleri zeminin permeabilitesinin hesaplanmasnda ise basnl su testleri (BST) veya Lugeon testleri uygulanr. Permeabilite deerleri hesaplanrken zeminin homojen olduu kabul edilir. Herhangi bir geirimsiz seviyenin ak bir atlan veya bir boluun olamas halinde ise gerei yanstmayan sonularnda ortaya

16

kaca aikardr. ki ya da farkl yntemin ayn yerde uygulanmas sonularn kontroln salayacaktr. Zeminlerin mukavemetinin yerinde llmesinde uygulanan en etkili ve en fazla bilinen yntem Standart Penetrasyon Testidir (SPT). Zeminin yerinde deformasyonu ve mukavemeti ya plaka ykleme veya Menard Pressiyometre deneyi uygulanarak bulunur. Deney nihai tama gcnn hesaplanmasn salayan limit basnc tayin etmektedir. Bu test bundan baka deformasyon modln de vermektedir. Bu deerler tnel kaplamasnn dizaynnda ve tnelin sebep olaca oturmalarn nceden hesaplanmasnda kullanlmaktadr. Gerilme durumunun lm derin tnel veya yeralt hafriyatlar iin istenir. rt kalnlndan gerilmelerin kabaca bulunmas mmkn ise bunlarn aletlerle kontrol edilmesi gereklidir. 2.5.7 Laboratuvar Deneyleri Snflandrma deneyleri su muhtevas, zgl arlk, likit ve plastik limitler ile tane boyu derecelenmesini belirlemek iin yaplr. Elek analizlerinden kan sonular en uygun kaz ynteminin belirlenmesinde ve zemin slah ile basnl havann etkinliinin renilmesinde kullanlr. Kesme deneyleri ve eksenli deneylerden iksa analizlerinden yararlanlmaktadr. Yeralt suyu numunelerinden yksek asitlik veya slfat muhtevas olup olmad aratrlr. Bilindii gibi asitlii yksek olan ve slfat ihtiva eden sular beton ve metallere zararldr. Sondajla delinebilme veya makine ile alabilme durumunu saptayabilmek iin kayann mukavemeti (strength) ve sertlii (hardness) deneye tabi tutulur. Tnel ama makineleri (TBM) iin kesme hzlar ve disk maliyetleri eitli kaya sertlik ve mukavemet testleri ile bulunur [8].

17

3. TNEL AMA YNTEMLER 3.1 Genel Tnel almas genel olarak aadaki 4 ilemin beraber ve birbirleriyle uyumlu olarak yrtld ok yl bir almadr; Tnelin kazlmas Gerekiyorsa iksa ya da destek uygulanmas Pasann tanmas Kaplama, izolasyon, drenaj ve havalandrma

Herhangi bir yerde tnel alrken bu 4 ilemin ne ekilde uygulanaca, hangi yntemlerin benimsenecei esas olarak Jeolojik artlara, Hidrolojik artlara, tnelin ekil ve geniliine ve tnelin ne amala kullanlacana bal olarak belirlenir. Bununla beraber tnelcilik, tnelin iinde ald malzemeye bal olarak kayada tnelcilik ve yumuak zeminde (toprakta) tnelcilik olmak zere 2 gruba ayrlr. Bu iki malzemede tnelcilik birbirinden ok farkldr. Bu farkllk kaya ve topran mekanik zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Balca farkllklar; Kayada gerilmeler topraa gre daha fazladr. Bununla beraber kayada gerilmeler byk lde rt kalnlna baldr. rt kalnl arttka gerilmelerde artar. Kayann tama kapasitesi tabii ki topraa gre daha fazladr. Bu nedenle yumuak zeminde alan tnellerde en byk sorun aynada ve tnel evresinde duraylln salanmasdr. Kayada alan tnellerde tehlikeli su akmlar genellikle geici bir sorundur ve ilerleme esnasnda bir su tayc seviyenin geilmesi ile ilgilidir. Yumuak zeminde kazlan tnellerde ise su ile mcadele btn zemin boyunca gerekli olabilir.

18

Bununla beraber kaya tnelcilii genellikle daha az masrafl, daha az zorluklar sunan daha hzl bir tnelciliktir.

3.2 Kayada Tnelcilik Bir tnel gzergah boyunca yeraltndaki jeolojik artlarn deiiklikler gstermesi olaandr. Jeolojik artlardaki deiimler ilerleme hzn az veya ok etkiler. Ama ynteminde dzenlemeler yapmay gerektirebilir. Baz durumlarda ise tnelcilik ynteminin tamam ile deimesi gerekebilir. Bu durumlar su tayan bir eklem veya tabakaya ya da geni ezilme zonlu bir faya rastlanmas ile ortaya kabilir. Suyun ok aniden patlamas durumunda enjeksiyon gleebilir. Geni ezilme zonlarnda artlar yumuak zemin tnelciliini gerektirebilir. Kayada tnel am, uygulanan ilerleme ekline gre ikiye ayrlr; 1- Delme Patlatma yntemi ile tne am 2- Makine ile tnel am Patlatma ynteminde en az patlayc madde ve en az delikle en fazla verimin yansra; Pasann kolay tanabilir byklkte olmas Zemin titreiminin, hava patlamasnn ve grltnn en az olmas Tnelin tamamlanan ksmna, evreye ve yzeye en az hasar yaplmas ve bylece evrenin korunmas Patlatma alan evresindeki kayann mmkn olduu kadar az zayflamas ve bylece gerekebilecek iksann en az dzeyde tutulmas Tnel yzeyinin zellikle su isalesi iin yaplan kaplamasz tnellerde olabildiince przsz olmas istenir. Bir patlatmada alnacak derinlik tnel genilii ve kayann durumuna baldr. Genel olarak bu tnel geniliini gemez. Delme ve Patlatma ynteminin yllardan beri uygulanm olmasnn verdii tecrbe, gerekli ilk malzeme, techizatnn ucuzluu ve hertrl kaya artlarna uygulanabilmesi avantajlar arasnda yer almaktadr. Her trl kaya artlarna uygun olmas kaya artlarnn tnel gzergah boyunca aa yukar deimedii durumlarda nemli olmayabilir. Fakat kaya artlarnn tnel gzergah boyunca 19

deitii durumlarda veya yksek mukavemetli kayalarda uygulanabilecek tek yol olabilir. Dezavantaj ise uzun zaman alyor olmasdr. Bunun yansra ar skmenin nne geilemediinde tnel apn ve eklini aynen salanmas mmkn deildir. Ne kadar hassasiyet gsterilse gsterilsin patlamann, sebep olduu gevemelerden kanlamaz. 50li yllardan itibaren tnel ama makinelerinin gelitirilmesi ve kullanlmaya balanmas ile tnel amnda yeni bir devir alm oldu. i maliyetlerinin giderek artmas ve daha hzl bir tnel amna gerek duyulmas tnel ama makinalarnn gelitirilmesinin esas sebebleridir. Tnel ama makineleri 2 ayr trde olup tnel amda bu ekilde ikiye ayrlr: 1- Tam kesit tnel aama makineleri 2- Yarm kesit tnel ama makineler Tam kesit tnel ama makineleri iim TBM veya Fullface Tunnelling Machine deyimleri kullanlabililir. ekil 3.1 ve 3.2de TBM ve blmleri gsterilmektedir. TBM, tnel ama teknolojisi son dnemlerde ok nemli teknik gelimeler kaydetmitir. Sistem; ina edilmesi tasarlanan boyutta dairesel bir silindirik formu olan ring ierisinde tnel yapm iin gerekli teknolojiyi barndran bir tnel yap makinasdr. TBM makinalarnn tasarm; tnel i kaplama cinsi, zemin ve proje koullarna gre belirlenmektedir. Sistemin ba ksmnda kazlmas planlanan zemin koullarna gre tasarlanm bir kazc kafa ile kazlan malzemenin darya tanmasn salayan bir sistem mevcuttur. Makinann silindirik formu kazlan zemini ayakta tutarak zemin stabilitesini korur. Kazc kafann ilerlemesiyle n ksmn stabiliteside hemen gerisindeki ok sayda pistonlar araclyla yerletirilen segmentlere basarak ve kt zemin koullar iin tasarlanm ise ayna basnc uygulayarak salanr. Lojistik lokomatif araclyla ieri tanan segment paralar makinann erektr sistemi ile kazs tamamlanan blmde yerletirilir. Bu arada sistemin tm mekanik parametrelerini gsteren bir bilgisayar ile makinann yeraltnda ynlendirme ve i kaplama yerleiminin ynetildii bir lme bilgisayar mevcuttur [9].

20

ekil 3.1: Tnel Ama Makinesi (TBM) [10]

1-Kazc Kafa, 2-tme nitesi, 3-Piston, 4-Basn nitesi, 5-Burgu Konveyr, 6-Ring Montaj Kolu, 7-Burgu Konveyr, 8-Segment Besleme nitesi, 9-Segment Vinci, 10-amur Nakil Band, 11-Kontrol Kabini, 12-Segment Yzeyi, 13-TBM Ynlendirme Lazer stasyonu

ekil 3.2: TBM Makinesini Oluturan Blmler [9] Jeolojik artlarn uygun olmas durumunda makine ile tnel almasnn stnlkleri; 1- Dzgn, przsz bir yzey elde edilir. Bu ekilde bir kesit en yksek duyarll ve gerilmelerin tnel etrafnda en uygun dalmn salar. 2- Patlatma tahribat olmadndan tnel etrafndaki kaya ilk kaya hali ile kalr. Bunun sonucu olarak daha az bir iksa gerekir. 3- Yerleme ve sanayi alanlarnn yaknnda veya iindeki s tneller, tahribata sebep olabileceinden patlatma ile ama yerine, ekonomik olup olmadna baklmakszn makine ile ama ilemi uygulanr. 4- Daha az insan gcne ihtiya duyulmasdr. 21

TBM nin kullanmn snrlayan durumlar ise aada sralanmtr; 1- Balangta yatrlacak para, makinenin maliyeti dolays ile ok fazladr. Bu nedenle ksa tnellerde ve orta uzunlukta olan ok geni tnellerde kullanl deildir. 2- Kayann yumuak kesiminde tnel dorultu ve eiminin kontrolu zor olabilir. 3- Aynada allabilecek olan genilik ok snrldr. 4- Kaya artlarnn deimesi durumunda gerekli teknik ve malzeme ayarlamalar daha zordur. 5- ok sert kayalarda makine ile tnel amnn maliyeti yksektir. 6- TBMlerinin hareket kabiliyeti alagelmi tnelcilikte kullanlan kk apl

ekipmanlara gre daha azdr. Bu tr hareket kabiliyetini, olabilir.

dnler olmas halinde veya baca ile alan tnellerde nemli bir saknca

7- ok sert kaya ile yumuak kayann beraber olmas durumunda veya ien, skan, akan zemin ieren ar ayrm ve krkl kaya zonlarnda tnel ama makinelerinin kullanm alan ok azdr. 8- ok deiken zemin profili durumunda TBMler kullanlamaz. Yarm kesit tnel ama makinelerine Roadheader veya Partial Face Machine denilmektedir. Bu makinelerin stnlkleri TBMler gibi; delme patlatma yntemine gre daha az iiye ihtiya gsterdiinden kaza oran ayn oranda azaltlmtr. Nisbeten dzgn yzeyler elde edilir, tneli evreleyen kayada geveme olmaz ve dolays ile iksa gereksinimi daha az olur. TBMler kadar dar bir jeolojik snr iinde almaz ve daha kt kaya artlarna uyum salayabilir. nk aynaya yaklamak her zaman mmkn olduundan gerektiinde iksa yapmak mmkndr. TBMlerden daha dk enerjiye ve maliyete ihtiya gsterir.

22

3.3 Yumuak Zeminde Tnelcilik zellikle ehirlemenin gelimesi yeralt yaya yollar, yeralt geitleri ve yeralt tnelleri yannda yeralt depolar, garajlar ve park yerleri ile ehir ime suyu ve kanalizasyon tnellerinin de almasn gerektirmitir. Tm bu yeralt yaplarnn ortak zellikleri genellikle ok s derinliklerde ve yumuak zeminde yani toprakta alm olmalardr. Bu cins inaatta esas zorluk zemini dk tama gl, dk mukavemetli ve kolay deforme olmasndan ileri gelir. Buna ilave olarak yzeyde bulunduu iin, bu malzeme ogu kez suya doygun olabilmekte, buda ilave bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Zeminin bu mekanik zellikleri, kaz ynteminin, tnel iindeki duyarlln, tnel inaatnn evreye olan etkisinin ve tnel kaplamasnn belirlenmesinde en byk etkendir [5].

23

4. TNEL NA YNTEMLER 4.1 Genel naatn emniyetli ve ekonomik olmas iin, mevcut artlara gre toprak iler ile iksa ve kaplama ilerinin en uygun biimde yaplmas gerekmektedir. Zemin ina yntemleri aada anlatlan 4 yntemle uygulanmaktadr. Burada en ok NATMa (Yeni Avusturya Metodu) deinilecektir. a) Yeni Avusturya Metodu (NATM) b) ngiliz Metodu c) Alman Metodu d) Belika Metodu 4.2 Yeni Avusturya Tnel na Yntemi Yeni Avusturya Tnel Ama Metodu dier bir deyimle Ardk Kaz Metodu (Sequential Excavation Method-SEM) olarak da anlr. Bu yntem ilk olarak 1950li yllarda Avusturyada Runserau Hidroelektrik G Projesi srarasnda kefedildi. Sonraki yllarda bu metod teorik ve pratik adan gelitirildi ve hemen hemen tm zemin koullarnda kullanlabilir hale geldi. Amerikada bu yntem 1980li yllarda ilk Pittsbourg ve Washington D.C. ehirlerinde uyguland. NATM prensip olarak, tneli evreleyen topran gcn mobilize ederek kayann veya zeminin tama gc kapasitesini arttrmaya dayanr. Tnel kazs bu yntemde blm blm, aama aama yaplr. ekil 4.1 ve 4.2de kaz aamalar ve genel prensipleri gsterilmektedir. Her kaz aamasnda yaplacak kaplama kaz etrafnda, izin verilebilir gerilme boalmalarna, kesit tesirlerini minimuma indirmek iin belli bir rijitlie sahip olmaldr. Buna ek olarak tnelin stabilitesi, gvenlii ve yzeydeki oturmalarn minimum olmas iin eitli zemin destekleri, ayna destekeleme sistemleri ve zemin iyiletirme iin yaplan lmlerden ve

24

yntemlerden faydalanlr. ok ekstrem zor zemin artlarnda zel yntemler olan zemin dondurma ya da basnl hava ile kaz metodlarna bavurulur.

ekil 4.1: NATM Kaz Aamalar Kaz sresince, tasarm kabullerinin douluunu teyit etmek, stabiliteyi kontrol etmek ve kaznn srasn (blmlerini) ve destekleme elemanlarnn uygunluunu belirlemek amac ile tnelin iindeki ve zerinde meydana gelebilecek deformasyonlar devaml olarak kaydedilir ve monitrler ile izlenir. Kaz tamamlandktan ve ilk destekleme yapldktan sonra su geirmezlii salayacak olan membran ve geotekstil ilk kaplama ile son kaplama arasna oluabilecek szntlar engellemek zere yerletirilir. Daha sonraki aamada ise zemin yklerine, hidrostatik ve sismik yklere kar daynml olacak ekilde dizayn edilmi son kaplamann yaplmasna gelir. Bu kaplama tnelin uzunluuna ve enine kesitlerin eitliliine gre donatl, yerinde dkme beton ya da pskrtme beton kullanlarak yaplr. Aadaki ekilde NATM tnel kesiti grlmektedir.

25

ekil 4.2: NATM Tnel Kesiti [11] 4.2.1 Yeni Avusturya Tnel naatnda Tnel Tasarm Tnel dizayn, yukarda anlatlm olan prensiplere, byk oranda mhendisin tecrbelerine ve uygun kaz aamalarn ve bunlarla beraber destekleme sistemlerini belirlemek iin gelitirilmi olan Sonlu Elemanlar Yntemi aralarna dayanr. Tnel tasarm srasnda gznne alnmas gereken esaslar aadaki gibidir: 1. Gerilme younlamalarn engellemek iin kaz srasnda aynadaki kesit eklinin kubbe eklinde olmamasna ve yumuak zeminde kaz tabannn yuvarlak olamamasna zen gsterilmemelidir. 2. Zeminin paralanmamas ve dalmamas iin ve tnel evresinde ve aynasnda devaml ve dzgn destek sisteminin olumas iin uygun olan zamanda shotcrete kaplamalar yaplmaldr. 3. Kazy her aamasnda kontrol etmek ve stabil olmasn salamak iin aynada kaz st (Heading), orta (bench) ve alt ksm (invert) olak zere bir ka blmde yaplr.

26

4. Karlalacak zemin koullarna gre sahada gerekli ayarlama ve dzenlemeler yaplmaldr. Zeminde karlalacak zemin koullarn inaat boyunca yaplan lmler, tnel aynasnn ve kaznn stabilitesini korumak amac ile yaplr. Bu lmler aadaki gibidir; Destekleme ncesi lmler Ayna stabilizasyonu iin yaplan lmler Halka eklinde yaplacak olan lmler Zemin iyiletirme iin yaplacak olan lmler

Bu lmler inaat sresi boyunca esneklie ve btn zemin koullarn kontrol etmeye ve bunun sonucunda NATM sisteminin risklerini byk lde azaltmaktadr [12]. Aada NATM ina yntemi ile ina edilen bir tnel grlmektedir [10].

ekil 4.3: NATM Ynteminde Tnenlin Kazlmas [10] 27

ekil 4.4: NATM Tnel naYnteminde ksa Yaplmas [10]

ekil 4.5: NATM Tnal na Ynteminde Pskrtme Beton Yaplmas [10]

28

ekil 4.6: NATM Tnel na Ynteminde elik Hasr Kaplama Yaplmas [10]

ekil 4.7: NATM Tnel na Ynteminde Son Kat Beton Kaplamas Yaplmas [10]

29

4.2.2 Yeni Avusturya Tnel na Ynteminin Esaslar Yeni Avusturya ynyemiyle bugn yalnz derin tneller deil, ayn zamanda ehir ilerinde s metro tnelleri ve kavernler ina etmek mmkn olmaktadr. Bu yntem Leopold Mllerin (1979) belirttii u esaslara dayanmaktadr: Da veya zemin esas tayc sistem olarak kabul edilir ve bunun iin gerekli nlemler alnr. Tnel cidarnn bir miktar deformasyon yapmasna izin verilir. Bu deformasyon miktar, iksann yaplma zaman ve rijitlii ile ayarlanr. Uygun kaz yntemi de nemlidir. ksa genelde pskrtme betonu, hasr elik, elik kemer ve ankrajla yaplmaktadr. Genelde kapalama zerine birincil gerilmenin kk bir oran gelmektedir. Fakat gvenlik asndan baz durumlarda gz nne alnp, tama gc biraz daha yksek iksa yaplabilir. Genelde kayalarda bir geveme bekleniyorsa bunun ankrajlarla nlenmesi tercih edilir. Kaplama mmkn olduu kadar fleksible olmal ve bir basn emberi olarak almaldr. ksa kaplamas yle tekil edilmelidir ki, evresindeki kayala birlikte kompozit bir sistem olarak alabilsin. naat srasnda kontrol lmleri buna bal olarak yeniden boyutlandrma ile kaz ve iksa zamanlamasnn kontrolu, bu husus Yeni Avusturya Tnel na Ynteminin en nemli husularndan biri olmasna ramen, Trkiyede inaat mhendisliinde genelde kontrol lmleri yapmak yerlemedii iin, tnel inaatlarnda da uygulamas snrl kalmaktadr. Tnel inaatnda baar iin uygun hesap ynteminin yannda Yeni Avusturya Tnel prensiplerinin dier esaslar olan kaz ve iksann doru kombinasyonu, gerilme ekil deitirme deiimlerinin devaml kontrolu, tabanda ringin kapatlmas yerine getirilmelidir [13].

30

4.3 Yeni Avusturya Tnel na Ynteminde ksa Yaplmas 4.3.1 Genel Gerek tnelin al srasnda, gerekse bittikten sonra, durayllk ve gvenlik, geici veya srekli destek yntemlerine gre hesaplar yapmak sureti ile hesaplanr. Bu yntemlere gre yaplan destekler, elik kaburgal, bulonlu, pskrtme betonlu sistemleri tek tek veya birkann birlikte yaplmas ile salanr. Tnellerde destekler, sadece durayll deil, yan sra biten tnelin gvenli kullanmn salar. Tnellerdeki destek ve destekleme ilemlerinin tnel ina hz ile tnel toplam maliyetine etkisi asndan ok byk nem tamaktadr. Bu etkin ve ok nemli faktr tnel inasnda birinci derecede rol oynamaktadr. eitli aratrmalarda, alm olan tnellerin toplam maliyetleri iindeki destek paylarnn, salam kaya ktlesi iin %1540 arasnda olduunu gstermilerdir. Bu oran zayf kayalarda ve patlatma ile alan sistemlerde %50ye kadar kabilmektedir. Ayrca makine ile amlarda maliyetin daha dk olduu belirlenmitir. Pskrtme beton kullanm destekleme salanan tnellerde maliyet orannda %510 kadar azalma olabileceide belirtilmitir. Son yllarda gelitirilen pskrtme betonlu ve bulonlu sistemlerin kullanlmaya balamas ile maliyette nemli lde dlerin gzlenmesi raslant olmayp, desteklemenin maliyetteki orannn drlmesine ilikin teknolojik gelimeler olarak kabul edilmelidir. Tnellerin desteklenmesinde etkin faktrler sras ile kaya ktlesindeki

sreksizliklerin zellikleri, kaz destekleme aras sre, kaz yntemine ilikin kayann bozulmas, destek sisteminin esneklik zellikleridir. Kaya ktlesi zerindeki sreksizlikler, uygulanabilecek destek ve destekleme ynteminin tayininde nemli rol oynarlar. Destek sistemine gelen yk miktar ve deiimi zerinde de tam bir etkiye sahiptirler. Kaznn hemen sonrasnda aklk etrafndaki kayada, kendini tutabilme sresi iinde geveme balar. Bu geveme kayalarda tnel akl, dalan ve geveyen bloklarla dolana kadar, salam kayalarda ise kemerlenme geliene kadar srer. Destekler bu srenin bitiminden nce ve optimum noktada yerletirilmelidirler. Ykler ve deformasyon destek konulana kadar geecek srede de artacandan, 31

destek zerine gelen yklerin snrlanmas iin, iksa elemanlar kaya yzne mmkn olduu kadar yakn konulmaldrlar. Bu destek maliyetin drlmesinde ok byk etkendir. Tnel civar kayasnn, kendini tutabilme sresi iin, kayada yerinde yaplan deney sonular dnda bir n tahminde bulunmak zordur. Her sreksizlik dzlemleri ile bloklara blnm olan kaya ktleleri, bloklar aras kitlenme ve kemerlenme nedeni ile belli bir dirence sahiptir. Durayllk asndan bu diren yeterli olmadnda, destekler kullanmak sureti ile kaya ktlesinin kendiliinden salayamad yk tama kapasitesini oluturmasna yardmc olunur. Seilecek olan destekler, kemerlemenin gelimesinde duvarlarn yeterli hareketine msaade edecek esneklikte olmal; kayann kendiliinden tayamayaca, tutamayaca yk tayabilecek ve ayrca tnel inasnn bitiminden sonraki deformasyonlar da karlayabilecek derecede kuvvetli olmaldr. Bu nedenlerle destek projelendirmelerinde yeterli esneklie ek olarak kaya yknn azaltlmas ve bu yklerin daha homojen dalmas sonucu projenin daha ekonomik olmasna allr. 4.3.2 D ve Kaplama Tnel aynasnn hemen gerisinde, kayay geici olarak destekleyen D Kaplama olarak, daha sonra ki safhada yaplan ve uzun sre durayll salayacak ekilde projelendirilen destek sistemi ise Kaplama olarak tanmlanrlar. D destekleme en ok elik elemanlarla temin edilir. kaplama ise betondan yaplr. Halen srekli veya zel artlar altnda d kaplamada, elik kaburgal sistemler, bulonlar ve pskrtme beton olup; bunlarn bir veya birkann birlikte kullanlmas ile destekleme projeleri yaplmaktadr. kaplama ise genellikle beton ile yaplr. Beton desteklemede nispeten rijit bir destek eleman sz konusudur. D kaplama srasnda oluan deformasyonlar, i kaplamannda yaplmas ile en az seviyeye indirgenir. Hidrostatik basnca maruz kalacak tnellerde, i kaplamalar, bu basnlar gznne alnarak projelendirilir.

32

4.3.3 elik Kaburgal Destekleme Sistemi Kayann sreksizliklerle bloklara blnd ortamlarda, aralar ahap malzeme ile kapatlm elik kaburgal destek takmlar eskiden beri kullanlmaktadr. Gnmzde zayf kayalar hala ayn yntemle desteklenmekteyse de kaya bulonlu, pskrtme betonlu iksalama yntemlerinin lehine gelien grlerle bu yntemin kullanm azalmtr. ki tip elik kaburgal destek uygulanabilmektedir. Devaml Kaburgal Destek Tipi; genellikle montaj hz asndan birbirine balanan iki e elik putrelden oluur. zel amalara gre veya drt paralda olabilir. Tam kesitli tnel ama yntemlerinde kullanlr. Tam dairesel destek tipi ise veya daha fazla eri elik putrelin birbirine balanmas ile oluurlar. Bu tipler, makine ile alan tnellerde, skan kabaran ezilmi veya byk lde yan basnlar veren kayalar iinde, tavan basncn tabana tatma olana bulunmayan koullarda ve sert kaya iindeki yumuak zonlarda kullanlr. Burada sktrc ahap kamalarn elle ve ok dikkatli ekilde yerletirilmeleri gereklilii tnelin ilerlemesi asndan zaman kaybna neden olmaktadr. Bu durum zellikle makine ile alan tneller iin geerlidir. Dier bir dezavantaj ise desteklemede ahap malzeme kullanmndan ileri glemektedir. Bunlar zamanla bozulacaklarndan srekli dayanak alamaz ve ikincil desteklere gereksinim oluturmaktadr. Ayrca elik kaburgal destekleri yerletirmek iin tnelin projelendirilen apnn 1530 cm arttrlmas gerekecek, ahap elemanlarnn kullanlmas nedeni ile ikincil desteklemelere de ihtiya duyulacandan apn bir kere daha arttrlmas kanlmazdr. Bu ap artm ile orantl olarak kaz miktarda artacak ve buda maliyette artlara neden olacaktr. 4.3.4 Kaya Bulonlar ve Bulon Tipleri Kaya bulonlar, akln civarndaki kaya ktlesindeki eksiklii ksmen tamamlayarak, desteklenmeyi temin ederler. Bulonlar tnelin tavan ve duvarlarnn desteklenmemesi halinde, decek kaya bloklarnn durayllnn salanmasnda kullanlrlar.

33

Bulonlar 1,34,0 cm apl ve uzunluklar tnel aklna gre deiebilen elik ubuklardr. Tnel tavan ve duvarlarna delinen duvarlar iine yerletirilirler. imento enjeksiyonu yaplarak veya alt ucundan kayaya balanarak ve her iki halde de kaya yznde bir plakann somun vastas ile kayaya doru itilip skrlmasyla, delik iinde kaya ile temas ve gerdirilmesi salanr. Bulonlar tnel civar kayasnn gerekli duraylln salamak zere bir modele uygun ekilde yerletirilerek, salamlatrlm srekli kaya kemerlerini olutururlar. Uygun kemer biiminin olumas iin bulon aralar, kaya kalitesi ve tnel boyutunun bir fonksiyonu olarak seilir. Bulonlar genelde gerilmesiz, mekanik gerilmeli, utan yapan olarak ana tipe ayrlr. Gerilmesiz bulonlar, enjeksiyonlu ve srtnmeli tip olarak ikiye ayrlrlar. Enjeksiyonlu bulonlar, delie yerletildikten sonra kaya ile ilikisi enjeksiyon ile salanan yani ubuk ile kaya aras imento erbeti ile doldurulan tiplerdir. Srtnmeli tipler ise delik iinde bulunan mekanik olarak skmas esasna dayanr. Gerilmesiz bulonlar aklk civar kayasnda oluan deformasyonlarn etkisi ile sadece yk alabilirler. Mekanik gerilmeli bulonlar ise mekanik ilemler ile kayaya skca tutturulurlar ve bulonlara ubuun yenilme direncine yakn gerilme verilir. Gerektiinde bulon ve delik cidar aras imento erbeti ile doldurulur. stenen gerilme ancak iyi nitelikli kayalarda salanabilir. Nitelii kt olan ktlelerde, bulan gerdirilirken balant noktasnda kayann ezilip paralanmas sonucu bulon delikten dar kayarak, fonsiyonunu yerine getiremez. Kt nitelikli kayalarda mekanik gerilmeli bulonlarn baarl olarak balanp gerdirilememesi nedeni ile Utan Yapan tipler gelitirilmitir. Bulonun yerletirilmesi, sosise benzer ar kapsller iindeki resin ve katalizrn ayr ayr delik iine sokulduktan sonra burulan elik ubuun kapslleri krmas ve karmasn temin ederek donan bileimin elik ubuu kayaya balamas esasna dayanr. Resinin abuk donmas ve kuvvetli balant yapmas, bu ilemden hemen birka dakika sonra gerdirme ilemine olanak verir. Bulonla destekleme yapmann balca yarar kolayca yerletirilmeleridir. Bulonlarn kaya yzeyine ok yakn konuluyor olmas ve ciddi gevemelere neden olan ilk gerilmelerden nce yerletirilmesi, kaya ktlesinin hemen hemen tam direncinden yararlanmaya olanak verir. Bulonlar enjeksiyon yaplarak korozyona kar korunurlar. Bu yararlar yannda devamszlklar nedeni ile yinede baz blok 34

dmelerini nleyememektedirler. Bu olumsuz yan tnel tavann kafes tel ve pskrtme beton ile kaplanmas ile nlenebilir. Kaya bulonlarnn uzunluklar tnel geniliinin 1/3 nden daha fazla olmaldrlar. Bulon aralar, daima tasarlanan bulon uzunluundan daha az olmaldr. Bulon aralklar 90250 cm arasnda deiir. Bulonlar aynaya mmkn olduu kadar yakn ve abuk yerletirilmelidir ve en yksek verimi elde edebilmek iin gerilmelidirler. 4.3.5 Pskrtme Beton Kaya yzeyine pskrtmek sureti ile uygulanan ve yzeyde bir tabaka oluturan beton ve betona Pskrtme Betonu denir. Islak ve kuru karm olmak zere ikiye ayrlrlar. Islak karm daha az srama ve tozlanma salar. Kuru karm ise deien artlara kolay uyum salar ve kk apl tnellerde kullanlrlar ve su ieren kaylarda da kullanlr. Pskrtme betonun nitelii byk lde karm oranlarna aynen beton gibi baldr. Kullanlan agregann daha iyi pompalanabilmesi iin yuvarlak ve doal olan tercih edilir. En byk dane boyutu 19 mm ve % 2den fazla 200 Nolu elekten gememeli (0.075 mm) ve iinde alkali malzemeler bulunmamaldr. ri agregann optimum oranda seilmesi, kompaksiyonun iyilemesini, younluun artmasn, bzlmenin azalmasn ve balanmann kuvvetlenmesini salar. Ancak betona oranla daha az su miktar ile karm yaplmaktadr. Buna bal olarak daha yksek basn direnci gsterirler. En olumlu yn kaya bulonu yeterli olmadnda, beraber kullanlabilmesi, her cins kayaya uygulanabilmesi ve ekonomik olmasdr [14]. 4.3.6 Tnel naatnda Gz nne Alnmas Gereken Genel Esaslar 1) Jeolojik ve geoteknik datalarn kontrol edilmeli, katmanlarn yaplar, kopma krlma zellikleri, atlak yzeyleri, ynleri eimleri boy kesitlerin zerine yazlarak belirtilmelidir. Bu almalarn sonucu olarak kaz miktar, kaznn nerede olaca ve ankraj boylarda bu bilgilere gre tesbit edilir. 2) Convergence toporafik olarak aletlerle gzlenmelidir. Tnelin her blmnn gerilme kabarma davranlar tespit edilmelidir. Gnlk ilerleme zemin koullara bal olarak deimektedir.

35

3) Tnelin inas srasnda karlalan problemler jeolojik, geoteknik aratrmalar ve sondajlarla zlebilir. Tnelin iine makine srerken suyun drenajnda zellikle havalandrma, kazlan materyalin tanmasnda, tnelin aydnlatlmasnda koordineli ve kontrollu bir alma gerekmektedir. Kaza riskinin ok yksek olduu yerde i gvenlii ile ilgili olarak tecrbeli teknik elemanlara danlmaldr. 4) Tnelde yaplacak son kat kaplama ii topran zayf olduu veya sismik hareketlenmenin fazla olduu yerlerde zel bir programa gre kontrol edilmelidir. Eer tnel zayf zeminde kazlyorsa tneli geici kaplama eleman ile uzun zaman brakmak sakncaldr [15]. 4.4 Tnel nas in Kullanlan Dier Yntemler NATMnin dnda genelde kullanm az olan dier yntemler ise ngiliz, Alman ve Belika yntemleridir. ngiliz ynteminde bir ano 1,5 m ile 6 m arasnda geilir. Burada nce tnel ekseni tabannda bir galeri alr. Bunun amac tnele yn vermek, szan sularn atlmas, zemin cins ve itkilerini tayin etmektir. Buarada tavan galerisi alr, her iki galeri birletirilir ve geniletilmi olan tavan ksmnn tahkimat yapldktan sonra geri kalan kesit kazlarak alnr. Geri kalan cephenin kazsnda tahkimat malzemesi bir nceki anonun radyesine dayatlarak desteklenir. ngiliz metodu gemite yaygn olarak kullanlmasna ramen gnmzde pek kullanlmamaktadr. Alman ynteminde ise, kenar ayaklarda birer klavuz galeri alarak bir ano boyu kadar ilerletilir. Bunlar takiben tavanda bir galeri alr ve burada ayaklarn betonla desteklenmesi tamamlanarak tavan galerisi geniletilir. st ksmn kazlmasndan sonra betonlama ilemine geilir. Bu aamadan sonra ortadaki ekirdek ksm kazlarak alnr, radye betonu atlr ve tnel tamamlanm olur. Bu sistemde ano boylar 36 m arasnda deimektedir. Birbirini takip eden anolar ayn anda altrlarak 2148 m gibi byk boyutlarda bir alma sahas yaratlabilir. Bylece byk ilerleme hzlar elde edilir. Belika yntemi tek ve ift klavuz galerili sistemler olarak iki ekilde inceleyebiliriz. Birinci sistem, genellikle ksa ve su geliri az olan kuru zemin

36

artlarnda uygulanr. lk olarak tavan galerisi alarak geniletilir ve st ksmn kazs bitirilerek tahkimat yaplr. Daha sonra tnelin yan taraflar, bu tahkimatn desteklenmesi amac ile topuk olarak baklr ve orta ksmn kazs yaplr. Daha sonra srayla yan topuklar karlkl gelmeyecek ekilde, 2.503.0 m gerisinde tavan galerisi alarak tnel ngiliz metodu gibi bitirilir. Belika metodu kuru ve orta basn dayanmna sahip formasyonlarn bulunduu ok uzun olmayan tneller iin ideal bir sistem olarak kullanlmtr.

37

5. SAYISAL YNTEMLER LE YEN AVUSTURYA TNEL NA YNTEMNE UYGUN KAPLAMA BOYUTLANDIRILMASI 5.1 Saysal Yntemler Zemin davrann analizinde, ortamn karmak oluu ve davrann ok eitli etkenlere bal olmas nedeni ile genellikle ampirik bantlardan yararlanlmaktadr. Bu durum, nmerik yntemlerin ve bilgisayar kullanmnn yaygn olmad zamanlarda daha yaygn yntemdi. Geoteknik mhendislii uygulamalar srasnda gelitirilen bu bantlarla yaplan analizler genelde yaklak sonular vermenin yan sra bazen ok salksz, gerek deerden ok uzak sonular veredebilmektedir. Geoteknik problemlerin zmnde ayn anda birden fazla zellii bir arada gz nnde bulundurmak zordur. Bu nedenle jeolojik ortamlar srekli ortam gibi dnlerek eitli etkiler karsndaki davran iin fiziksel temellere dayanan teoriler ne srlmtr. Bu teoriler genelde matematiksel diferansiyel denklemlerden meydana geldiinden kapal zme ulamak iin basit kabuller yaplmas gerekmektedir. Bu yaklam ou pratik durumlar iin zm olmasna karn jeolojik ortamlarn homojen olmamas, ierisindeki sreksizlikler, gelii gzel geometrisi v.s. karmak zelliklerinden dolay problemlerin gereki zmlere ulamasna olanak vermemektedir. Bu nedenle geomekanik problemlerin analizinde yukarda belirtilmi olan etkenlerin birounu ayn anda gznne alan nmerik yntemler gelitirilmitir. Tabii nmerik yntemlerin gelitirilmesi bilgisayarlarn gelitirilmesine bal olarak gereklemitir. 5.1.1 Fenner-Pacher Konverjans Erisinin Yardm ile Boyutlandrma Bu yntemde esas prensip tnel boluunda iksa imalatna balanncaya kadar meydana gelen deformasyonu ve iksa rijitletii zaman doacak basnc nceden belirlemeye dayanr. Kazdan sonra belirlenen zamanda iksaya balanrsa, FennerBacher erisine gre iksada nceden tahmin edilen bir basncn doaca kabul edilmektedir. 38

Bu durumda Avusturya Tnel Yntemine gre ina edilen tnellerin kaplamalarn Fenner-Bacher da konverjans erilerinden faydalanarak boyutlandrmak ok uygun gzkmekle beraber u hussularn mutlak bilinmesi gerekmektedir (ekil 5.1).

ekil 5.1: Fenner-Pacher Konverjans Erilerine gre Zeminle ksann Karlkl Etkileimi [13] Dan deformasyon erisi (Fenner Bacher konverjans erisi) ksann rijitleme erisi Tnel boluunda iksa balayncaya kadar meydana gelen n deformasyon (RO)

Ayrca bu yntemle boyutlandrlan yeralt yaplarnn aadaki zellikleri gstermesi gerekir. 1- Dairesel kesit 2- Yeterli derinlie sahip olmas 3- ksann btn kesit evresi boyunca niform olmas 4- Sreksizlikler ve anizotropi mevcut deil. Yukardaki koullar salamayan tnellerde ok deiik sonular alnabilmektedir. Bu nedenle bu yntem snrl olarak kullanlabilmektedir [13].

39

5.1.2 Krlma Teorisine Gre Kesiti Boyutlandrma Rabcewicz ve Sattler (1965) krlma teorisine gre bir hesap yntemi gelitirmilerdir. Tnel evresinde meydana geldii kabul edilen tayc zonun (ringin) alabilecei maksimum kayma gerilmesi, yani kaya, ankraj ve beton kaplamadan oluan sistemin tayabilecei maksimum yk belirlenir. Bu deerlerin, beklenen da banlarna oranlar mevcut gvenlii verir. Bu hesap yntemi zerine Leoben Montan niversitesinden G.Federde (1982) nemli almalarda bulunmutur. Aadaki ekil 5.3de Federe gre tayc zonda krlma srasnda kaplamaya etkiyen kuvvetler grlmektedir.

ekil 5.3: Federin Krlma Teorisine Gre (1982) Tnel Tavanna Etkiyen Ykler [13] Esasda bu hesap ynteminin Terzaghinin nerdii yk kabul ile birok ynden benzerlik gsterdii sylenebilir [13]. 5.1.3 Tayc Ringi, Elastik Yataklanm Bir ereve Olarak Kabul Eden Model Bu yntem statik sistem olarak birok durumda kolayca uygulanabilmektedir. Kaya, kaplama beton, ankraj ve elik kemerler bir btn tayc sistem olarak ele alnp, elastik yataklanm ereve ile idealize edilirler. Bu modele statiin btn kaideleri uygulanabildii ve abuk hesaplandndan oka tekrarlanabildii iin ok yaygnlam durumdadr.

40

Tabii bu modelinde kusursuz olduu sylenemez. inden karld ortamn (dan) snr artlar genellikle d ykler ve yatak katsays ile temsil edilebilmektedir ki, bu katsaylar semek herzaman kolay olmamaktadr. Anizotropi durumlar, sreksizlikler, ayrm zonlar hesapta gznne alnmamaktadr. Bu nedenlerle bu hesap modelinin daha ok n projelerde veya derinlii az ve nispeten yumuak zeminlerde alan tnellerde kullanlmas tavsiye edilmektedir (Duddeck 1979) [13]. 5.1.4 Sonlu Elemanlar Yntemi Sonlu elemanlar nmerik analiz yntemi, Zeinkiezwicz (1977), tarafndan

matematiksel ifadelerle tanmlanan srekli problemlerin genel zm yntemi olarak tanmlanmtr. Geoteknik problemler iin matematiksel ifadeler, su ak (boluk suyu basncn ieren problemler), denge eitlikleri, snr durumlarn ve deformasyonlarn uygunluu ile gerilme-ekil deitirme arasndaki ilikiyi tanmlayan eitliklerdir. Sonlu elemanlar yntemi nmerik analiz yntemleri arasnda bilgisayar yazlm iin en uygun formlasyona sahiptir. Bunun nedeni, karmak snr koullar ve nonlineer malzeme davran, homojen olmayan malzemeler gibi zor ve karmak problemlerin zmnde sistematik bir programlamaya izin vermesidir. Dier yandan bu yntem mhendisliin ok geni bir alannda snr deer problemlerine uygulanabilmektedir[16]. (kat cisim mekanii, termoelastisite, termodinamik, akkanlar mekanii, magnetizma v.b.) Sonlu elemanlar yntemi srekli bir sistemi bir problemin karakterine uygun elemalara ayrarak, bu elemanlar zerinde i ve d kuvvetlerin minimum olmas ve daha sonra bu elemanlarn birletirilmesi biiminde bir yntem uygulamaktadr. Bu yntemin dier bir avantaj ise snr artlarnn problemin zm srasna gre balangta hesaplara dahil edilmesidir. Bylelikle eitli snr artlarn probleme uygularken balangtaki youn hesaplarn tekrarna gerek kalmamaktadr. Geoteknik mhendisliinde sonlu elemanlar ynteminin kullanlmasna 1996 ylnda balanmtr. Cloung ve Woodward (1967), dolguda gerilmeleri, yanal ve dey haraketleri belirlemek amac ile Reyes ve Deene (1996), yeraltnda kayada kaz uygulamasnda bu yntemi kullanmtr.

41

Geoteknik mhendislii uygulamalarnda kullanlan sonlu elemanlar analizlerinde modellemeyi gerek duruma yakn yapabilmek iin aamal ykleme, aamal kaz yaplmaktadr. Geoteknik mhendislii problemlerinde sonlu elemanlar analizleri yardm ile gerilmeler, yanal ve dey yer deitirmeler, boluk suyu basnlar ve zemin suyu ak v.b. belirlenmektedir. Zeminlerin gerilme-ekil deitirme davran non-lineer olduundan geoteknik mhendislii sonlu elemanlar analizinde bu davrann modellenmesi gerekmektedir. Bu amala yapmdan nceki balang gerilme durumu, zeminin nonlineer gerilme-ekil deitirme ve mukavemet zellikleri ile ykleme aamalar arasndaki bekleme sreleri analizde gerek duruma yakn olarak belirlenmelidir [17]. Sonlu elemanlar a tnel yaplarnn tasarmnda ve modellenmesinde nemli bir aratr. Klasik anlamda tayc sistemler, belirli sayda elemann gene belirli saydaki dm noktalarndan birbirleriyle balanmas suret ile olumakta ve her elemann kuvvet deformasyon zelliinden haraket edilerek tm sistemin statik karakteristikleri belirlenmektedir. Srekli ortamda ise, rakamsal zm zorlatran sonsuz sayda dm noktas mevcuttur. FE-Metodu byle bir ortamn (btnn) belirli sayda dm noktalar ile birbirine balanan birim elemanlara blnebilecei varsaymndan hareket eder. Birim elemanlarn kenarlar boyunca etkiyen gerilmeler fiktif kuvvet olarak dm noktalarna bindirilirler. Bu ekilde srekli bir ortam nmerik yoldan ifade etme imkan salanr. FE- Modeli ile kaplama ve zeminin tm karakteristikleri dikkate alnd iin, byle bir hesap metodunun en byk avantaj, kaplama ve zeminin birbirlerini etkileyi tarzn geree yakn bir tarzda ifade etmek mmkn oluyor. Zemin ve kaplama sisteminin zelliklerine bal olarak, kompozit sistemde her elemann ald yk, hesap aknn tabii bir neticesi olarak belirlenmektedir. Bylece, zeminde oluabilecek kemerlenmeleri, yk ve aktarmalarn, yklerin akn FE-Modelinde takibetmek ve inai tedbirleri ynlendirmek mmkn olmaktadr. Sonlu elemanlar ynteminde Analiz Admlar aada sraland gibidir; Eleman seimi ve ortam elemanlara ayrma Yaklam Modeli (veya fonksiyonun) seimi 42

Malzeme bnye davran Eleman denklemlerinin elde edilmesi Eleman denklemlerinin birletirilerek sistem denklemlerinin elde edilmesi Sistem denklemlerinin zlerek birinci dereceden bilinmeyenlerin

bulunmas Birincil bilinmeyenlerden ikincil bilinmeyenlerin hesaplanmas Sonularn yorumu

Sonlu elemanlar ynteminin avantajlar; - Bilgisayar yardm ile zlebilir. (Hz + Optimizasyon olana) - Gelitirilen SE Formlasyonu birok probleme uygulanabilir. - Karmak ykleme durumlar, ykleme, snr koullar ve malzeme durumu dikkate alnabilir. - Seilen birincil bilinmeyenler (yer deitirme, akm potansiyeli vs) ile bunlara baml ikincil bilinmeyenler (gerilme, ekil deitirme, akm miktar, hz v.s.) hesaplanr. Dezavantajlar; Bilgisayar yardm ile zlebilir. (bellek ve bilgisayara bamllk) Yaklak bir yntem, yeterli eleman ile gerek zme ok yakn sonular verir[18]. FE-Metodu ile mhendise tnel sektrnde karlaaca hemen hemen her hali analitik yoldan ifade etme imkan verilmitir. yleki; - Tnel kesiti her trl geometrik ekilde olabilir. eitli tnel kesitleri belirli gruplarla ifade edilebilir. Zemin sath her trl toporafyaya uyabilir. Zemin eitli tabakalardan oluabilir, tabakalar srekli veya yerel olabilir. Zemindeki tabii yap (atlaklar, fay hatlar, anizotropi v.s.) tanmlanabilir. Zeminin elastik/elastoplastik zellikleri dikkate alnabilir. naat tarzna gre eitli kademeler ifade edilebilir. 43

naatn ilerleyii paralelinde deien zemin karakteristikleri dikkate alnabilir

[19]. Bu almada tnel inaat srasnda zeminde meydana gelebilecek deformasyonlar, zemin iyiletirmeleri ve evrede mevcut yap olmas durumu sonlu elemanlar analizinde geoteknik mhendislii problemlerinin zm iin gelitirilmi olan Plaxis program kullanlarak incelenmitir. 5.1.4.1 Sonlu Elemanlar Yntemi ile Tnel Kaplamalarnn Hesab Son yllarda sonlu elemanlar yntemi teorik gelimeler ve uygulama alanlar asndan byk ilerlemeler kaydetmitir. D etkiler altnda bir yapnn geree en yakn davrann bulmay amalayan yap mhendislii alannda da sonlu elemanlar yntemi kullanlmaktadr. Mhendisler, yntemin matematiksel kantlara dayanarak deil, sezgisel nedenler ile ve ihtiyalarna gre ynetim g ve potansiyelini kullanmaktadrlar. Yeni gelitirilen tnel ina yntemlerine de uygun olan sonlu elemanlar yntemi tnel hesabnda yaygn olarak kullanlmaktadr [20]. 5.1.4.2 Plaxis Sonlu Elemanlar Program Sonlu elemanlar program olan Plaxis Geoteknik mhendislii problemlerinin nmerik analizi iin gelitirilmi bir programdr. Program, bilgi giriine olanak veren giri (input) program, analizlerin gerekletirildii hesap (calculation) program, analiz sonularn grafik olarak sergileyen (output) program ve elde edilen sonular ile istenilen grafiin oluturulmasn salayan eri (curve) programndan olumaktadr. Bu program, projelerin tasarmnda ihtiya duyulan deformasyon ve stabilize analizleri, zemin yap etkileimi, gerilme-ekildeitirme, ykleme durumlar, konsolidasyon, tama gc, akm a, zemin dinamii konularnda ve malzemenin eitli olduu durumlarda kullanlmaktadr ve hemen hemen geree yakn sonular vermektedir. Uygulanan sonlu elemanlar formlasyonunda deplasman yntemi kullanlm, yani deplasmanlar esas bilinmeyen olarak kabul edilmitir. Sonlu elemanlar yntemine gre, bir srekli ortam birok elemana ayrlr ve her bir eleman zerindeki dm noktalar bir serbestlik derecesine sahiptir.

44

Plaxis programnda sonlu elemanlar ann oluturulmas srasnda hcreler gen elemanlara ayrlrlar. Plaxiste bu gen elemanlar 6 veya 15 dm noktal olarak seilebilmektedirler. Gerilmelerin ve gme yzeylerinin geree daha yakn hesaplanabilmeleri iin 15 dm noktal elemann seilmesi daha dorudur fakat kullanc bunun daha fazla zaman aldn bilmelidir. Sonlu elemanlar hesab srasnda deplasmanlar dm noktalarnda hesaplanr. Dm noktalarn gen elemanlar zeindeki dalm aadaki ekildeki gibidir. Problemlerin analizinde yer deitirmeler dm noktalarnda gerilmeler ise gerilme noktalarnda hesaplanmaktadr. Dm noktalar yk deplasman erilerini oluturmak iin daha nceden belirlenebilir. 6 dm noktal elemann 3 gerilme noktas, 15 dm noktal gen elemanda ise 12 gerilme noktas vardr. Gerilme noktalar gerilme izlerini veya gerilme ekil deitirme erilerini oluturmak iin nceden eilebilir. Burada 15 dm noktal elemanlar tercih edilmitir. Bu noktalar ekil 5.1de grlmektedir.

ekil 5.2: Plaxis ile Analizde Kullanlan Elemanlar, Dm Noktalar ve Gerilme Noktalar

45

Programda ncelikle geometrinin oluturulmas gerekmektedir. Burada Lines komutu ile izgiler izilir ve alma alannn snrlar belirlenir. Birden fazla tabakal zemin profili zerinde allaca zaman yine bu izgisel elemanlar yardm ile arazi istenilen noktalardan ayrlarak farkl zemin blgeleri tanmlanabilir. Geometrinin belirlenmesinden sonra projede kullanlacak yapsal elemanlar (temel, palplan, yatay destek, ankraj, geotekstil) yerine gre Beam, Geotextile, Node to Node Anchor ve Fixed End Anchor komutlar ile modellenir. Tnel hesaplar iin ayr bir komut olan Tunnel komutu kullanlmaktadr. Tnel hesaplarnda tneli farkl ekilde tanmlamak mmkndr (sol yarm tnel kesiti, sa yarm tnel kesiti ve tam tnel kesiti). Bu komut Beam komutunun farkl bir kullanm olduundan, palplan ve temel hesaplarnda kullanlanlarn aynsdr. Tnel geometrisini belirlemek iin Tunnel Designer komutu kullanlr. Burada tnelin yarap ve her dilim iin merkez as belirlenir. Dairesel tnellerde bu alar btn dilimler iin ayn olurken deiik kesitli tneller iin bu alar deitirilerek farkl geometriler elde edilebilir. Ayrca bu komut altnda tnel etrafndaki kaplama malzemesi ve zemin yap etkileimin hesaba katmak ara yzey elemanlarla (Interface Elements) tariflenebilir. Buna ilave olarak, flexible yaplar iin gerekli olan ekil deitirebilme yzdesi yine bu komut yardm ile tnele atanabilir. Plaxis sonlu elemanlar programnda nceden belirlenmi yer deitirmeleri, noktasal ve yayl ykleride tanmlamamza olanak salar. Bu amala Prescribed Displacements, Point Forces ve Traction Loads komutlar kullanlabilir. Plaxisde Material Sets ana bal altnda Zemin ve yapsal elemanlarn zellikleri (Soil & Interface, Beam, Anchor ve Geotextile) tanmlanabilir. Bunlar Plaxis programnda arivlenip daha baka uygulamalarda da zemin ve yapsal eleman zellii olarak atanabilir. ubuk elemanlar iin (Beam Element); Normal Rijitlik (EA), Eilme Rijitlik (EI), duvar kalnl (d), eleman arl (w), Poisson Oran (), ankraj ve destek elemanlarn tanmlamakta kullanlan Node to Node Anchor komutu iin Normal Rijitlik (EA), Destek Aral (LS), Maximum kuvvet (Fmax) deerleri; ankraj kk ve geotekstil malzemesini tanmlamak iin kullanlan Geotextile komutu iin ise Normal Rijitlik (EA) deerleri program girdileri ksmnda tanmlanmaldr.

46

Plaxis programnda zemin zelliklerini belirlemek amac ile zemin mekanii problemlerinin analizinde ok kullanlan Mohr-Coulomb (MC), kum, akl gibi kohezyonsuz zeminlerde ve ok ar konsolide kohezyonlu zeminlerde kullanlan Pekleen Zemin Modeli (Hardening Soil Model-HS), Geoteknik problemlerin analizinde ska kullanlan efektif gerilmelere gre analiz yapan ve yumuak zeminlerin davrann daha iyi modelleyebilen Yumuak Zemin Modeli (Soft Soil Creep Model-SSC) ve Lineer Elastic Model olmak zere drt farkl zemin modeli kullanlabilmektedir. Bir zemin modeli gerilme artlar ve ekil deitirmeler artlar arasndaki ilikinin matematiksel ifadesidir. Mohr Coulomb Modelinde Young Modl (E), Poisson Oran (), sel Srtnme As (), Dilatansi (Genleme) as (), zeminin kuru ve slak birim hacim arl (dry ve wet) yatay ve dey permeabilite katsaylar (kx ve ky) ve zeminin herhangi bir elemanla temasta olmas durumunda ara yzey elemanlar tanmlanmaktadr. Ara yzey eleman iin, dayanm, ara yzey kalnl ve geirimlilik tanmlanr. Pekleen zemin modelinde kullanlan parametreler; (Mohr-Coulomb Parametreleri) c:efektif kohezyon, :efektif isel srtnme as, :Dilatansi As, (zemin rijitlii
ref iin temel parametreler) E50 : Drenajl eksenli basn deneyinde sekant rijitlii,
ref Eoed :Balang dometre yklemesi iin tanjant rijitlii, m: gerilme seviyesine bal

ref malzeme katsays, (leri dzey malzeme parametreleri) Eur :Ykleme boaltma iin
ref ref rijitlik Eur =3 Eoed , ur: Ykleme boaltma iin poisson oran, Pref: Rijitlikler iin

Poisson oran, K 0NC : Normal konsolide durum iin skunetteki toprak basnc katsays, Rf: Gme oran, tension: ekme gerilmesi ve increment: Derinlikle kohezyon artdr. Yumuak zemin modeli ise ar konsolidasyon oran AKO 2 den kk olan zeminlerin davrann modellemek iin gelitirilmi izotropik, elasto-plastik, ekil deitirme peklemeli bir modeldir. Bu modeli tanmlamak iin parametreler; * :Modifiye skma indisi, K*: Modifiye ime indisi, c: kohezyon, :sel srtnme as, :Dilatansi As, Vur: Ykleme boaltma iin poisson oran, K 0NC : Normal konsolide durum iin skunetteki toprak basnc katsays ve M: K 0NC parametresidir [21].

47

M-C Modelinin avantajlar; Basit ve ak bir modeldir. Genelde zemin davrannn birinci mertebede yaklamdr. ou pratik probleme uygulanabilir. Snrl sayda ve ak parametrelere sahiptir. Gme davrann iyi temsil eder. Dilatansi ierebilir.

Dezavantajlar; zotrop ve Homojen davran Gmeye kadar lineer elastik davran Gerilmeden bamsz rijitlik n ykleme ve boaltma veya yeniden ykleme arasnda ayrm yok Dilatansi devam eder (kritik boluk oran yok) Drenajsz davran gerekci deil Anizotropi yoksa zaman bamllkda yok [18].

Tm malzeme parametreleri belirlendikten ve atandktan sonra her bir malzeme ilgili ortama atandktan sonra sonlu elemanlar ann oluturulmas safhasna geilir. Sonlu elemanlar a Mesh komutu ile oluturulmaktadr. Normalde programda sonlu elemanlar a ok ince olarak oluturulmaz, fakat istenildii taktide tm zemin ortam ya da sadece istenilen ksm iin daha ince bir sonlu elemanlar a oluturulabilir. Sonlu elemanlar ada oluturulduktan sonra balang koullarn belirlemek amac ile Initial Conditions komutuna baslr. Burada eer mevcut ise yeralt su seviyesi izilir ve boluk suyu basnc hesaplanr. Daha sonra zemin, zerinde herhangi bir yapsal eleman olmad ilk hale getirilir ve efektif gerilmeler bulunur. Bundan sonraki admda Calculate komutuna baslarak hesaplama safhasna geilir. Bu aamada kademeli inaat yaplmas durumunda Staged Construction, tekil ya da yayl yk uygulamasnda ise Total Multipliers (Toplam arpanlar) komutu seilir.

48

Programda ayrca gvenlik faktrnn hesaplanmas amac ile gelitirilmi Phi-c azaltma (Phi-c reduction) seceneide vardr. Burada zemin parametreleri ve c kademeli olarak azaltlarak yapnn gt an belirlenmekte ve yapnn, herhangi bir inaat safhas iin gmeye kar gvenlik katsays belirlenebilmektedir. Analizin herhangi bir safhasnda zemin dayanm parametrelerinin belirlenmesinde toplam arpan Msf kullanlmaktadr.

sf

tan i ci = tan r cr

(5.1)

Burada parametrelerdeki i indisi malzeme zellikleri tanmlanrken girilen deerleri r indisi ise analizlerde kullanlan azaltlm deerleri gstermektedir. Analizlerde balangta toplam arpan, Msf = 1 alnarak tm malzeme parametreleri azaltlm deerine getirilmektedir. Daha sonra ise tan ve c deerleri kademeli olarak azaltlarak yapnn gme durumuna ulamas salanmaktadr ve bu gme anndaki gvenlik says ise toplam arpan Msf in gme anndaki deerine eit olmaktadr. Tm aamalar tanmlanp ortam son haline geldiinde Calculate komutuna baslarak zemin ve yapsal elemanlarn bu koullar altndaki davran belirlenir. stenildii takdirde Curves komutu ile istenilen grafikler izilerek gerekli karlatrmalar yaplabilir [22].

49

6.TNELCLKTE ZEMN YLETRLMES 6.1 Genel Tnelcilikte zemin iyiletirilmenin amac, kaz programnn gvenli ve aksamadan gereklemesi iin zeminde yeterli iyilemeyi salamaktr. Bunun yannda yeterli derecede su ve kaya dmesi ile balantl zemin akmasn kontrol etmekte iyilemenin amacdr. Tnelcilikte zemin iyiletirme operasyonlar genellikle aadakilerden bir ya da birka ile beraber anlr: Kontroll drenaj ile zemin suyu seviyesinin drlmesi Bir yzeyalt su kaynann ya da tnel yaknndaki nemli bir akiferin seviyesinin drlmesi Basnl hava ile tnele su akmasnn engellenmesi Enjeksiyon ya da dondurma yntemi ile zemin stabilizasyonu

Tnel inaatlarnda kaz srecinde genellikle zemin iyiletirilmesine ihtiya duyulur. Bu jeolojik bozukluktan ya da hidrojeolojik durumdaki belirgin deimeden dolay yaplm bir zemin iyiletirilmesi olabilir. Su tutan kireta, tebeir ta veya yksek geirgenlikli kumta formasyonlarnda alan tneller gibi zel iyiletirme isteyen durumlarda geni bir sahada iyiletirme yaplr [23]. Yapm masraflarnn artmamas ve ite gecikme olmamas iin tnel projesinde ilk aamadan itibaren olarak zemin suyu kontrolne gereken nem verilmelidir. Kolay drenajl kum ve akllarda ya da kendini tutamayan ok atlakl kayalarda, su ve dengesizlik problemleri grlebilir. Bu zemin koullar geleneksel kaplamal tnellerde tnel aynasndan uzakta destek yapm problemlerine aynann kendini tutamamasndan dolay tnel ama problemlerine sebep olurlar. Dahas tnel tavanndaki atlakl malzemenin tnel desteklerine yksek basn uygulamasndan

50

dolay stabilite problemleri yaanabilir. Buna rnek olarak talyada Agri Sauro tnelinde 6000 m3 kumlu siltli malzemenin, tnelin kaplamasnn ani ekilde krlmas ile tnelin iine akmas verilebilir. Bu olay sonucu tnel am iine, bu malzeminin tanmas ve olas gmelere kar tnel gvenliinin salanmas iide eklenmi, bu ilemde maliyetin artmas ve iin uzamasna sebep olmutur. 6.2 Zemin yiletirme Yntemleri Zemin suyunu kontrol etmeye ve zemini iyiletirmeye yarayan yntemler: Well-point yntemi ile seviye drme Elektro osmoz Zeminin Dondurulmas Enjeksiyon

Zemin iyiletirme yntemlerinin ortak zellikleri ok pahal olmalardr. Bu sebepten mmknse daha balangta gzergahn deitirilmesi yoluna gidilir. Yksek maliyet, daha proje safhasnda iken muhtemel sorunlar ve buna bal olarak zeminin iyiletirilip iyiletirilmeyecei ortaya karlabilirse olduka snrl bir dzeyde tutulabilir. Bylece nerede ve nasl bir iyiletirmenin gerekecei bilinir ve hazrlkl olunur. Eer zemin artlarndaki zorluklar inaat ncesinde belirlenmemi ise, uygulanmakta olan tnel ama yntemi ve iksa kaplama cinsi ile zeminin iyiletirilmesi iin gerekecek yntemi uygulayamama ihtimailide ortaya kabilir. yiletirme yntemi uyguland yerlerdeki artlara bal olarak yzeyden ve aynadan yaplabildii gibi, btn tnel boyunca ya da ksa bir blm iinde yaplabilir. Bu drt iyiletirme yntemlerinden hangisinin kullanlaca ynnde en iyi klavuz aadaki Tnel Zemin yiletirme Yntemleri Uygulama Snrlar tablosundan tesbit edebilirsiniz [5]. Baz durumlarda zeminde meydana gelen problemi ortadan kaldrmak mmkn ya da tamamen gerekli olmayabilir. Kimi yntemler tnel aynasna dk basnl hava uygulamasyla birlikte uygulanabilir. Tnelciliin, zemin iyiletirme ynteminin seimi ncelikle arazi aratrmalar ve zeminalt koullar ieren durumlarda yaplm test sonularna dayandrlr. 51

Yzeyalt Aratrmalar; n aratrma sonularndan, projelendirilen tnelin en az 4 m derinine kadar inmesi gereken sondaj kuyularn ieren yzeyalt aratrma program hazrlanabilir. Srekli olarak kaya zemin numuneleri almak iin proramlarda yaplmaldr ki bunlarn fiziksel zelliklerini in-situ ve laboratuvar deney yntemleri ile belirleyebilelim. Siltlerin, kumlarn ve akllarn derecelenme erileri zellikle nemlidir. Sondaj kuyular iinde su gzlem kuyular yerel zemin suyunun seviyelerini, kabarma, dme ve gradyanlarn belirlemede kullanlabilir. Zemin suyu aratrmalar; suyun ieriini ve kalitesini belirlemek iin su numuneleri alnmaldr. Su tabakalarnn varl ve geirimsiz tabakalarn zerinde bulunan akiferler, tnelcilikte nemlidir ve tam olarak tespit edilmelidirler. Bu tespitten sonra zemin suyu seviyelerini izlemek amac ile buralara piyezometreler yerletirilir. Zemin derecelenme karakteristikleri (etkin dane ap, vb.) ve zemin iyiletirme arasndaki ilikiyi en gzel ekilde aadaki ekil aklamaktadr. Tablo 6.1: Tnel Zemin yiletirme Yntemleri Uygulama Snrlar
ngiliz Standart Elek aplar
0 2 Klak 6 20 Reine 63 212 Silikatlar 600 imento Bentonit 2 6,3 20 63 200 600

imento

Y.A.S.S. Drme Vakum Sistemi ile Y.A.S.S. Drme Dondurma Dk basnl Sktrlm Hava + Enjeksiyon Dk basnl Sktrlm Hava Kil Sktrlm Dk Basnl Sktrlm hava 0.002 0.006 0.02 0.06 0.2 0.6 2 6 20 60 200 600 mm

Etkin Dane ap ( D10%) Kil nce Orta Silt Kaba nce Orta Kum Kaba nce Orta akl Kaba ri akl Kaya Paras

Tablodaki iliki, aadaki sebebin basitletirilmi halidir: 1 ) Bir tnel aynas ve evresi ok sk olarak zemin iyiletirme isteyen zemin profiline sahiptir.

52

2 ) Zemin derecelenmesi zemine uygun grlen iyiletirme yntemini etkileyen tek faktr deildir. 3) Su basncnn piki ve etkilenen tnel uzunluu, iyiletirme ynteminin seiminde etkili olacaktr. 6.3 Zemin Suyu Seviyesini Drme Zeminin, tnel kazma ileminin balamasndan nce zemin suyu seviyesinin drlmesi ya da dreanj ok kullanlan ekonomik bir su kontrol yntemidir. Bu teknik, tasarlanan tnel hattnn her iki tarafnda sondaj delikleri ap, suyun bu deliklerden yzeysel veya dalg pompalar ile ekilip su seviyesinin yapay olarak drlmesini ierir. Bu ilemin esas amac tnel dzlemi boyunca etkili olan su basncnn pikini drmek ya da yok etmektir. Noktasal kuyulama (well point) yntemi sadece ok s kazlarda ya da yeralt suyu basn yksekliinin dk olduu durumlarda yeralt suyu drme yntemi olarak kullanlr. Noktasal kuyulama ynteminin balca belirlenmesi gereken kriterler: 1) Kuru arl, derinlii ve istenen toplam pompalama kapasitesi 2) Yzeysel ya da dalg pompalarn kullanm 3) Pompa ile ince tanelerin toplanmas 4) Zemin kmesi ve evre yaplarda hasar riski 5) Askda su tabakalarnn iyiletirilmesi 6) Deiken zemin geirgenlikleri Tnel derinlii, suyun drlmek istenen seviyesi ve zemin permeabilitesi hangi eit ve kapasitede pompa kullunlmas gerektiini belirler. Yzeysel pompalarn kullanm alan, dalg pompalarla karlatrldnda dk emili balklardan dolay daha kstldr. Bununla beraber dalg pompalarn maliyeti yksektir. 6.3.1 Yzeysel Pompalama Sondaj delikleri, kk dm ykseklikleri istenmesinden, yzeysel pompalarn kapasitelerindeki snrlamalardan ve yzeyden 56 m derinlikteki kumlu ve akll zeminlerde verimli almalarndan dolay, ksa aralklarla yaplmaya meillidirler.

53

Sonu olarak yzeysel pompalama, birok kuyu noktalarnn kullanmn gerektirdiinden a-kapa tnelciliine, derin tnelcilikten daha uygundur. 6.3.2 Derin Kuyular Dalg pompalarn geni aralkl derin kuyularda kullanm, yzeysel pompalamaya gre daha byk derinliklerde zemin suyu seviyesinin drlmesine olanak salar. Seviye drme, atlakl kaya durumlarnda olduu kadar kumlu ve akll zeminlerede uygundur. Dalg pompalarn tnelcilikte kullanm sahas daha genitir. Zemin suyunda fazla miktarda ince malzeme bulunmas pompalama sorunlarna sebep olabilir. ekil 6.1 gsterildii gibi kuyu, kum filtre ile evrelenmi akiferin iinde, delikli bir muhafaza ile kaplanmtr. Pompalar ince malzemeler gibi andrc ortam eleyecek ekilde dizayn edilmeli, buna karlk sspansiyon iindeki ince malzemenin sebep olduu youn amuru karlayacak kadar etkin pompalama kapasitesine sahip olmaldr.

ekil 6.1: Tipik Derin Kuyu Kesidi

54

6.3.3 Noktasal Kuyu leminin Yzeye olan Etkileri Noktasal kuyularla drenaj yeralt su seviyesini drlrken blgesel zemin kararllna ek olarak evredeki yaplarn temellerinide dikkate almak gerekir. Temellerdeki farkl oturmalar, evredeki yaplarda eitli hasarlara sebep olabilirler. Bu etkiler, Amsterdam gibi, yeralt suyu tabakasnn yzeyin 12 m altnda olduu ve su ekilmesi durumunda negatif yzey srtnme etkileri ile aa kazklarn rmesinin fazla grld, kimi ehirlerin baz blgelerinde ok belirgindir. Dier bir zmde, tnel ile etkilenen binalar arasnda boaltma delikleri kullanmak ve suyu sirkle etmektir ki, bu ekilde dikletirilmi bir drme profili sayesinde yeralt suyunun temeli destekleme kapasitesi devam ettirilmi olur. 6.3.4 Askdaki Su Tabakalar Bu terim geirimsiz bir yatay tabaka zerindeki yeralt suyu durumlarn belirtir. Bunlar tnel projesi iin sorun oluturabileceklerinden, zel dikkat gerektiren durumlardr. Askdaki su tabakalar iin uygulanan standart teknik, geirimsiz tabakaya doru sondaj yapmak ve askdaki su kitlesinin drene olmasn salamaktr. Permeabilitedeki blgesel deimeler, sonu dme profilini etkileyecei iin dikkatli bir inceleme gerektirir. Uygun mesafe ve pompa kapasitelerinin belirlenmesi ile yeralt suyu dme profili ve pompalama kapasitesi doru olarak tahmin ve elde edilir. 6.3.5 Tnelden Seviye Drme Yzeyde yaplan seviye drme ileminin su basn yksekliini tam olarak dremedii durumlarda kullanlan bir yntemdir. Bu teknik olduka basit ve dk maliyetli olmasna ramen, aynada sznt olduu durumlarda denge problemlerine sebep olabilir. Genelde yzeyden yaplan ana seviye drme iinden bamsz olarak tnel iindeki kk akntlar kontrol etmek iin kullanlr. Aadaki ekilde drlm Y.A.S.S.nin kuyu civarndaki durumu gsterilmektedir. Hem snrl hem de ak akifer durumlarnda istenilen drmeyi salamak amac ile bir kuyudan baslmas gereken su miktarn tahmin etmemize olanak veren nmerik denklemler mevcuttur. Bu tip denklemlerin birou standart Theim denkleminden tretilmitir.

55

ekil 6.2: Drlm Y.A.S.S.nin Kuyu Civarndaki Durumu Seviye drme ve istenilen pompalama kapasitesini belirlemek iin kullanlan deikenleri gstermektedir ve bu deikenler aadaki denklemler ile ilikilidir:

Snrl akifer durumu:

QC =

k ( H 2 h2 )
2.30 log(r0 rw )

(6.1)

Ak akifer durumu: QC =

k ( H 2 h2 )
2.30 log(r0 rw )

(6.2)

Burada: Qc= Qu= Kuyudan ak miktar K B H = Permeabilite katsays = Akiferin kalnl = Tnel zerindeki yeralt suyu tabakasnn kalnl 56

h ro rw

= En fazla dmenin olduu noktaya tnelden olan ykseklik = Seviye drmenin etki yarap = Kuyu yarap

Yukardaki denklemlerde dikkat edilmesi gereken iki nokta, bu denklemlerin teorik ideal ortamlar iin geerli olduu ve bunlarn pratie uygularken gerekli zel aratrmalar yapmaktr. 6.4 Elektro Osmoz Elektro osmoz allm sistemlerle yer alt su seviyesinin drlmesi srasnda sorun kran zeminlerin, zellikle killer ve siltlerin stabilizasyonu iin kullanlan seviye drme tekniidir. Elektro ozmoz yntemi ile seviye drme ilemi ekil 6.3de grlmektedir. Bu teknik, zerlerinden direk akm geen iki elektrodtan negatif elektrodun (katod) suyu toplamas ve suyun buradan pompalanmas esasna dayanr. Dier yntemlerle karlatrldnda dierlerine gre daha pahal, alet gerektiren ve kazalarn daha olas olduu bir yntemdir [24].

ekil 6.3: Elektro Ozmoz Yntemi ile Seviye Drme 57

6.5 Zemin Dondurulmas Genelde dondurma yntemlerini iki ana grupta toparlamak mkndr: 1- Klasik yntemle, tuzlu su kullanlarak dondurma: Bu yntemde tuzlu su ekil 6.4de grld biimde kapal bir devrede
O

dolatrlarak

soutma

salanabilmektedir. Zemin iinde, -20 ile -40

c soukluunda svnn,

borularla dolatrlmas ile de zemin iindeki boluk suyu dondurulmaktadr.

ekil 6.4: Dondurma Yntemleri [25] 2- Dondurma tekniinde olduka yeni olan ikinci yntemde ise, LN2 sv kullanlarak -196 oc de souk elde edilebilmektedir. Sekil 6.4 de grld gibi sv azot, antiyeye hazr betona benzer biimde kamyonla getirilmektedir. Sv azot kullanlarak salanan dondurmada: nce sv azot zemine verilir arkadanda bir havalandrma borusu ile gaz halinde havaya braklmaktadr. ok dk derecedeki soukluk nedeni ile bu yolla ok ksa srede donma salanmaktadr. Bu yntem ayrca her trl soutma techizatna olan gereksinmeyi ortadan kaldrmaktadr.

58

6.5.1 Dondurmann Uygulama Alanlar Dondurmann en ok kullanlan alanlar iki grupta toplanmtr: 6.5.1.1 aftlar, Tnel Bacalar aftlar aadaki ekilde grld biimde dairesel ya da eliptik kesitli olabilir. Gerek dieresel gerekse eliptik kesitli aftlarda dondurulmu zemin basn gerilmelerine maruz kalmaktadr. ekilde 6.5de grld biimde dikdrtgen eklinde bir inaat kazsnn tutlmas amac ile oluturulan dondurulmu zeminde ise basn ve eilme gerilmeleri mevcuttur.

Dairesel

Eliptik

Dikdrtgen Biimli Kaz ukurlar

ekil 6.5: Donmu Zeminden Yararlanma Biimi [25] 6.5.1.2 Tnel naatnda Dondurma Bu ilem iki ayr biimde uygulanmaktadr. Bunlar: a) Dey Dondurma b) Yatay Dondurma Olarak iki ayr prensipte verilebilir. Dey Dondurma ya rnek olarak ekil 6.6 de grlen svireden bir tnel inaat verilecektir. Tnel st granl ve su altnda, altta salam kayada olmak zere 2 farkl nitelikteki formasyon iinde srlmektedir. Tnel stteki gevek ve sulu zeminin dondurulmas ile oluan bir koruyucu kemer iinde almaktadr. 59

ekil 6.6: Dey Dondurma [25] Yatay Dondurma ile ilgili rnek ise ekil 6.7 de grlmektedir. Klasik galeri inaatlarna benzer biimde dondurma borular yanlardan ileri doru srlmektedir. Yatay dondurmann en byk avantaj dondurulacak zeminin hacminin deye gre ok daha az oluudur. Bu yolla ince bir dondurulmu kabuk oluturmak mmkndr. Delgi hassasiyetinin ok yksek olmas gereklidir. Gnmze kadar ki uygulamalarda istenilen hassasiyette 100 m ye varan delgiler gerekletirilmitir. Yine bugne kadarki uygulamalarda 15 m apnda tnellerin dondurma yntemi ile gerekletirilmeleri mmkn olmutur.

ekil 6.7: Yatay Dondurma [25]

60

6.5.2 Dondurmada nemli Faktrler Dondurma ynteminin uyglanmasndaki nemli faktrler, Yeralt artlar ile Projeye Bal Faktrler olmak zere 2 grupta zetlenebilir. Yeralt artlar; 1) 2) 3) 4) 5) Boluklarn Hacmi Su Muhtevas Zeminin s iletme katsays Zeminin balangtaki s derecesi Zeminde yeralt suyunun hzndan oluur.

Projeye Bal Faktrler; 1) 2) 3) 4) Dondurma borularnn aral Dondurma ya da soutma borularnn ap Soutucu maddenin s derecesi Suya tam doygun olmayan zeminlerde su pskrtmek sebebi ile su

muhtevasnn arttrlmas gibi husulardr. Burada yer alt artlar bir veri olarak alnmal projeye bal faktrler blmnde deinilen faktrler ise uygulanacak dondurma projesi mevcut ekipman ve zemin artlar gznne alnarak uygun biimde seilmelidir. 6.5.3 Dondurma Sresi Aadaki ekilde eitli zemin trlerinin dondurulabilmeleri iin gerekli sre t, saat cinsinden verilmektedir. ekil 6.8in incelemesinden aadaki sonular kmaktadr; 1) Dondurma borularnn birbirine yakn seilmeleriyle zeminin dondurulabilmesi iin gerekli sre azalacaktr. 2) Kumun dondurulmas, kile nazaran daha ksa srede gerekletirmektedir. 3) Zemindeki su muhtevasda nemli bir faktrdr.

61

%30 su muhtevasnda bir zeminin (w=%30), dondurulmas %50 su ieren (w= %50), bir zemine oranla daha uzun bir zaman almaktadr. %50 su muhtevasndaki zeminin dondurulmas iin gerekli enerji miktar , %30 su ierikli zemine gre daha fazladr.

ekil 6.8: Donma Sresini Etkileyen Faktrler [25] 6.5.4 Donmu Zeminin Basn Dayanm Donmu zeminde basn dayanmnn syla bants asadaki ekilde

verilmektedir. eklin incelenmesinden kan sonular zetlendiinde: 1) Dondurulmu kumda 160 kg/cm2 ye kadar basn dayanmlar elde etmek mmkn olduu halde, ince daneli zeminlerde elde edilebilecek basn dayanmlar ok daha dktr. 2) Dondurulmu zeminin ss, basn dayanmlaryla dorudan ilikilidir. Is derecesi dtke dayanm artmaktadr. 3) Aadaki ekilde dondurulmu zemindeki basn dayanm, bir karlatrmaya imkan vermek zere Saf Buz ve Betonun basn dayanmlar ile birlikte verilmektedir [25].

62

ekil 6.9: Is Derecesine Bal Basn Dayanm [25] 6.5.5 Dondurulmu Zeminin Krip Davran ekil 6.10da sabit bir s derecesinde dondurulmu silt zeminin eitli ban gerilmeleri altndaki deformasyon davran verilmektedir. Bu deneyler srasnda s derecesi sabit tutulmutur. Kk basn gerilmeleri altnda makul deformasyonlar gzlenmektedir. Basncn belli bir deeri amas veya krlma deformasyonlarnn almas durumunda, deformasyon erilerinde bir dnm noktasna ulalmakta ve zemin krlmaya balamaktadr.

ekil 6.10: Reolojik Davran [25]

63

ekil 6.11: Zamanla Mukavemetin Azalmas [25]

6.5.6 Dondurulmu Zemin Mukavemetinin Zamanla Deiimi Zamanla basn dayanmndaki dme ekil 6.11de, 3 deiik zemin cinsi iin verilmektedir. Kil, silt ve kum zeminde deneyler sabit s derecesinde gerekletirilmitir. Balangtaki yksek basn dayanmlar birka hafta iinde yarya kadar debilmektedir. Dolays ile donmu zeminin mukavemeti sadece zemin ve s derecesine deil, dondurulduktan sonra geen sreylede ilgilidir. 6.5.7 Tnel naatnda Dondurma Ynteminin Uygulanmas ve Sonular Youn yerleim blgelerinde alan metro tnellerinde; 1) Donma srasnda zeminin kabarmas 2) Tnel kazs nedeni ile zeminin ferahlamas ve 3) Donun zlmesi srasndaki konsolidasyon Nedeni ile yzeyde, mevcut binalarda oluacak deplasmanlar byk nem tamaktadr. Dondurulacak tnel, almas srasnda yalnz tnel deil, yakn evresindeki yaplarnda dikkate alnmas zorunludur [25].

64

6.5.8 Tnelcilikte Dondurma Ynteminin Avantajlar Yer alt su seviyesinin altnda tnel almasnda enjeksiyon ve basnl hava gibi yntemlerin uygulanamad durumlarda da Dondurma Yntemi baar ile uygulanabilir. Avantajlar ise aada belirtildii gibidir: 1) Boluk suyunun etkin olduu zeminlerde etkili bir yntemdir. 2) Tabakalanma ve geirimliliin deiiminden ok az etkilenir. Bu konu enjeksiyon uygulamalarnda glklere neden olmaktadr. 3) nce kum ve silt gibi enjeksiyon uygulamasnn imkansz olan zeminlerde dondurma yntemi uygulanabilir. 4) lem bittikten sonra zemin tekrar eski orijinal haline gelir. 6.6 Zeminin Enjeksiyonlanma ile yiletirilmesi Enjeksiyonlama, zemin veya kayadaki boluklar ya da ve tnel kaplamalar arasndaki yapay boluklara basn altnda, kimyasal ya da fiziksel olarak zamanla katlaan bir svnn enjekte edilmesi olarak tanmlanabilir [26]. Zemin enjeksiyonu, temel olarak akkan malzemelerin basn altnda zemin ierisindeki boluklara enjekte edilmesidir. Buradaki ama zeminin ya da kaya ktlesinin mhendislik zelliklerini iyiletirmektir. Nitekim bu iyiletirme zeminin gerilme-deformasyon ve dayanm gibi mekanik zellikleri ile geirimlilik gibi hidrojeolojik zellikleri deitirilerek elde edilir. Tnelde enjeksiyonlama zemin ya da kayataki boluklar ve ak yollarn tkayp zemin suyunun bu boluklardan tnel iine szmasn engellemek ve tnelin zemin hareketlerinden etkilenmeden ilerleyebilmesi iin zeminin tamamnn dayanmn arttrmak ve tnel yapmnn yksek gvenlik iinde gelimesini salamaktr. Dahas enjeksiyonlama yzey oturmalarn engellemek ve yerleim alanlarnda bulunan yaplarn alttan desteklenmesi tekniklerini salamak veya bu yaplar desteklemek iin tnelcilikle birlikte kullanlr.

65

Enjeksiyon teknolojisinin kkeni dier zemin iyiletirme teknikleri gibi eskiye dayanmakla beraber bu teknoloji hem yeni enjeksiyon malzemeleri hemde bu malzemelerin zemin ierisine nfuz ettirilmesi bakmndan srekli bir geliim ierisindedir. Enjeksiyon teknii, balangta su szntlarn engellemek ve dayanm kontrol iin maden endstrisinde ve baraj temellerinde szdrmazlk perdesi oluturulmasnda uygulanmaya balanm, daha sonra inaat mhendisliinde de tnel kazm esnasnda zeminlerin ve paral kayalarn stabilizasyonunda, sondaj ve numune alma esnasnda su problemlerinin zmnde, zemin ierisindeki boluklarn doldurularak ar oturmalarn engellenmesinde, hem mevcut hemde yeni ina edilecek yaplarn zemin emniyet gerilmelerinin artrlmasnda ve zellikle de son 1015 yllk bir sre ierisinde tnel kazm dolays ile yzeydeki veya yakn evredeki yaplarda meydana gelebilecek zararl oturmalarn engellenmesinde ve deprem esnasnda svlaabilecek gevek, suya doygun, granler zeminlerin svlama potansiyellerinin azaltlmasnda kullanlmtr. Burada dikkatle zerinde durulmas gereken nokta, btn bu uygulamalar iin ayn enjeksiyon malzemesinin ve enjeksiyon parametrelerinin kullanlmayacadr. Enjeksiyon malzemesi ve enjeksiyon parametreleri ( enjeksiyon basnc, enjeksiyon hz, enjekte edilen hacim v.s.) zemin koullarna (dane ap dalm, rolatif sklk, geostatik gerilmeler v.s.) ve uygulama amacna ynelik olarak tasarlanmaldr. 6.6.1 Enjeksiyon Teknikleri Enjeksiyon teknikleri enjeksiyon malzemesinin zemin ierisine yerletirilme biimine bal olarak deimektedir. Fakat enjeksiyon malzemesinin zelliine bal olarak da (imento enjesiyonu veya kimyasal enjeksiyon) bir ayrm yaplabilir. Zemin ierisine yerletirilmesine gre temel enjeksiyon teknikleri aadaki ekilde gsterilmitir.

66

ekil 6.12: Enjeksiyon Tekniklerinin ematik Gsterimi [27] 6.6.2 Emdirme (Permeasyon) Enjeksiyonu Bu enjeksiyon tekniinde dk viskoziteli enjeksiyon malzemesi, zemin ierisindeki boluklara, dk basnlarda nfz etmekte dolays ile zeminin hacmi ve yapsnda deiiklik meydana getirmemektedir. Zemin ierisine enjekte edilen malzeme zamanla sertlemekte ve bylece zeminin mekanik ve hidrojeolojik zeliklerini deitirmektedir. Emdirme enjeksiyonunda hem sspansiyon trnde olan imento erbeti hem de koloit yapdaki saf kimyasal zeltiler kullanlabilir. Fakat zeminin geirimlilii azaldka hem teknik hemde ekonomik zorluklar artmaktadr. Tablo 6.2de aadaki faktrleri gz nne alarak permeasyon enjeksiyonu iin genel bir ereve oluturmaktadr; Temel reolojik kategoriler ve enjeksiyon malzemesi trleri Enjekte edilecek zemine bal olarak uygulama alanlar

67

Geirimlilik katsays ve zgl dane yzeyi cinsinden yaklak enjekte edilebilirlik snrlar

Temel enjeksiyon teknikleri

Son yllarda yeni imento karmlar zerinde allm ve normal Portland imentolar ile permeasyon mmkn olmayan zeminler enjekte edilebilmeye balanmtr. Bu sayede daha ince daneli zeminlerinde iyiletirilebilmesi mmkn olmu ve hem evresel koruma hemde ekonomik adan olumlu sonular elde edilmitir. Tablo 6.2: Enjeksiyon Malzemelerinin Snflandrlmas [28]

Yukarda sz edilen bu karmlar ok ince daneli imentolar ( microfine cements) ve deiik katk malzemeleri kullanlarak elde edilmitir. Bu sayede elde edilen karmlar iin segregasyon (karm ierisindeki imento veya katk malzemesi danelerinin zamanla kmesi ve karm suyundan ayrlmas) ve filtrasyon oranlar (karm ierisindeki danelerin zemin tanecikleri tarafndan tutulmas ve enjeksiyonun engellenmesi) ok daha az, vizkozite parametrelerinden olan akma deeri belli bir sre boyunca sabit ve daha dk, uzun vadedeki dayanm daha yksek ve geirimlilik daha azdr. 68

Silikat bazl zeltilerde de hem teknik hemde evresel adan bakldnda yksek kararllkta ve kristal yapda yeni tip karmlar elde edilmitir. Son 1015 yllk literatr taramas yapldnda enjeksiyon malzemelerin reolojik zellikleri (vizkozite ve zamanla deiimi, statik ve basn altndaki segregasyon miktar, filtrasyon oran, ilk ve son priz zaman), bu zelliklerin farkl dane ap dalmndaki zeminlere enjekte edilebilirlii nasl etkiledii ve deiik pozolanik katk maddelerinin bu zellikleri nasl deitirdii hakknda bir ok alma olduu grlecektir. Dolays ile kritik olan husus zeminin geoteknik zellikleri ile enjeksiyon malzemesinin reolojik zelliklerinin tam olarak belirlenmesi ve bu zelliklerin birbirleriyle uyumlu olarak biraraya getirilmesidir. Yzeysel derinliklerde enjeksiyon ilemi tek aamada yaplabilir. Bu durumda enjeksiyon kuyusu tasarm derinliine kadar alr ve enjeksiyon borusu yardm ile yukarya doru enjeksiyon ilemi gerekletirilir. Bu durum tasarm derinliine kadar tekrar ettirilir. Kademeli enjeksiyon ilemi ise rlatif olarak yksek enjeksiyon basnlarnn gerektii daha derin zeminlerde ve daha efektif bir permeasyon iin uygulanr. Burada enjeksiyon kuyusu belli bir derinlie kadar alr ve enjeksiyon yaplr. Enjeksiyon malzemesi sertletikten sonra kuyu biraz daha derinletirilir ve tekrar enjeksiyon yaplr. Kademeli enjeksiyon ii ekil 6.13de grlmektedir. Kademeli enjeksiyon derinliin artmas, enjeksiyon basncnn arttrlmasn salar ve yzeydeki szntdan meydana gelebilecek enjeksiyon malzemesi kaybn engeller.

ekil 6.13: Kademeli Enjeksiyon lemi [29]

69

Herhangi bir zemin enjeksiyonu uygulamasnda ve zellikle tneller iin enjeksiyon ileminin enjekte edilen malzeme hacmi cinsinden zamana bal kontrol byk nem tamaktadr. Bu amala her ne kadar uzun zaman nce kullanlmaya balansada Tube a Manchette tipi enjeksiyon borusu hala en uygun sistem olarak grlmektedir. Tubea manchette, zerinde yaklak 8 mm apl kk deliklerin bulunduu blmelerden oluan ve ap 37,5 ve 62,5 mm arasnda deien elik bir borudur. Delikli blmeler yaklak 30 cm aralkl olup tek ynl vana gibi alan lastik klflarla kapatlmlardr.

ekil 6.14: Tubea Manchette Sisteminin Detay (Bell, 1993) [29] Muhafaza borusu yardm ile enjeksiyon kuyusu istenilen tasarm derinliine kadar aldktan sonra tubea manchette kuyu ierisine indirilir. Daha sonra muhafaza borusu yukarya ekilir ve tubea manchette ile kuyu duvar arasndaki boluk zayf dayanml bir enjeksiyon malzemesi olan kil imento veya bentonit karm ile doldurulur. Asl enjeksiyon ilemi ise tubea manchette ierisine u ksm delikli ve U-tkalar ile kapal olan kk apl bir enjeksiyon borusu indirilerek gerekletirilir. Tkalar tubea manchette zerindeki delikli blmelerden herhangi biri zerine merkezlenebilir. Enjeksiyon ileminin balamas ile beraber lastik klf ve tubea manchette ile kuyu duvar arasndaki zayf enjeksiyon malzemesi yrtlana kadar enjeksiyon basnc artacaktr. Lastik klflarn tek ynl almas enjeksiyon malzemesinin tubea manchette ierisine geri girmesini engelleyecek, tubea

70

manchette ile kuyu duvar arasndaki zayf enjeksiyon malzemesi de meydana gelebilecek szntlar nleyecektir. Tubea Manchette ekil 6.14de gsterilmitir. Tubea manchette kullanm, ayn enjeksiyon deliinden birden fazla enjeksiyonun deiik enjeksiyon malzemeleri ile yaplabilmesini salamaktadr. Fakat youn ehir merkezlerinde veya alma alan yetersizliinde tubea manchette sisteminin yer yzeyinden, kuyulardan ve tnel yzeylerinden kurulmas uygun olmayabilir. Bu durumlarda tubea manchette sisteminin yeni gelitirilen yatay ynl foraj sistemi ile yerletirilmesi sz konusudur. 6.6.3 Kompaksiyon Enjeksiyonu 1980 ylnda toplanan ASCE Enjeksiyon komitesi, kompaksiyon enjeksiyonunu 25 mmden daha az kme deeri olan, yeterli plastisiteyi salayacak kadar silt ve isel srtnmeyi salayacak kadar da kum ieren kat enjeksiyon malzemesinin, zemin boluklar ierisine girmeksizin enjeksiyon noktas etrafnda giderek genileyen bir ktle oluturacak ve bu sayede etrafndaki gevek zeminleri sktracak ekilde yksek basnlarda enjekte edilmesi olarak tanmlamtr. Kompaksiyon enjeksiyonu ekil 6.15de gsterilmitir.

ekil 6.15: Kompaksiyon Enjeksiyonunun ematik Gsterimi 50 yl kadar nce ABDde uygulanmaya balayan yntem, ounlukla zayf ve yumuak zeminlerin sktrlmasnda, temel ve demelerin alttan desteklenmesinde, yap oturmalarnn kontrol edilmesinde, farkl oturmalar gsteren yap temellerinin rehabilitasyonunda ve tekrar eski seviyelerine ykseltilmesinde kullanlmtr.

71

Kompaksyon enjeksiyonu ile perameasyon enjeksiyonu arasnda hem enjeksiyon parametreleri hem de uygulanabilecek zeminler arasnda byk farklar vardr. Kompaksiyon enjeksiyonunda ok kat bir enjeksiyon malzemesi ve ok yksek basnlar (3.5 Mpaa kadar) gerekmektedir. Dolays ile zeminin orijinal yaps bozulmakta ve bu sayede radyal olarak sktrlabilmektedir. Ayrca kompaksiyon enjeksiyonu tm zeminlerde uygulanabilirken, permeasyon enjeksiyonunun uygulanabilirlii, burada zemin ierisindeki boluklara nfz etme sz konusu olduunda, hem zeminin dane ap dalm hemde enjeksiyon malzemesinin dane ap dalm tarafndan belirlenmektedir. Kompaksiyon enjeksiyonunun baarl sonular vermesi enjeksiyon malzemesinin kat ve yksek viskozitede olmasna baldr. Bu yzden karmlarda plastisiteyi gereinden fazla arttracak silt ve gereinden fazla mobilite salayacak bentonitin kullanlmamas ngrlmektedir. Karmda kullanlacak kum iin de tercih edilen dane ap dalm aral aadaki tabloda gsterilmitir. Tablo 6.3: Kompaksiyon Enjeksiyonu Karmndaki Kum in ngrlen Dane ap Dalm Aral [30]

Kompaksiyon enjeksiyonunda son 10 yllk bir sre ierisinde svlamay nleyici bir teknik olarakda kullanlmaya balandnda grmekteyiz. Gerekten Boulanger ve Hayden (1995) kompaksiyon enjeksiyonunun svlamay engellemek iin kullanld geni bir vaka analizleri zeti hazrlamlardr. Yaplan aratrmalarda

72

bu enjeksiyon tekniinin siltli kumlarla siltli zeminlerin SPT ve CPT diren deerlerini nemli lde arttrd belirtilmitir [31]. Fakat u da unutulmamaldr ki kompaksiyon enjeksiyonu sonucu zemin ierisinde oluturulan ktlenin uzun vadede de yeterli dayanmda olmas gerekir. Ayrca bu tekniin ok yumuak killerde uygulanmas ekstra boluk suyu banlar oluturacak buda uzun vadede oturmalara yol aacaktr. Dolays ile bu hususlarn uygulama ncesinde enjeksiyon parametreleri ve enjeksiyon malzemelerinin tasarm esnasnda gz nde bulundurulmas gerekir. 6.6.4 atlatma Enjeksiyonu atlatma enjeksiyonu Avrupada ortaya kmakla beraber dier enjeksiyon tekniklerinden daha yeni bir yntemdir. Burada zeminin kontroll bir ekilde, kararl fakat dk vizkoziteli imento enjeksiyonu ile yksek basnlarda atlatlmas sz konusudur. Bu yntem temel olarak permeasyon enjeksiyonunun mmkn olmad dk geirimlilie sahip, ince daneli zeminlerin stabilizasyonunda kullanlmaktadr. atlatma enjeksiyonunun geliim tnel veya kaz aktiviteleri esnasnda meydana gelen oturmalar nleme almalarna dayanmaktadr. atlatma enjeksiyonu sonucunda zemin ierisinde aa dallarna benzer bir ekilde sertlemi imento kanallar olumakta ve bu sayede zemin kontroll bir ekilde ve blgesel olarak sktrlmaktadr. atlatma enjeksiyonunun emtik gsterimi ekil 6.16da gsterilmitir.

ekil 6.16: Dey Ynde atlaklarn Oluumu ve Yatay Sktrma [27]

73

imento erbeti balangta yksek basnlarda enjekte edilmekte ve zeminin atlamas ile beraber oluan atlaklar imento ile doldurulmaktadr. Oluan atlaklarn boyu, genilii ve hacmi enjeksiyon basncna ve mevcut geostatik gerilmelere baldr. Teorik olarak bakacak olursak, normal konsolide homojen bir zemin ierisinde meydana gelebilecek ilk atlaklar dey dorultuda olacak, bu sayede yatay gerilmeleri arttracak ve zemini sktracaktr (Raabe ve Esters, 1990) [32]. Eer tubea manchette sistemi ile ayn noktadan birden fazla enjeksiyon ilem tekrarlanacak olursa asal gerilmelerin dorultular deiecek ve yatay ynde atlaklar meydana gelmey balayacaktr. Buda sonu olarak (bazen ani bir ekilde) yer yzeyinde ya da st yaplarda kabarmaya neden olacaktr. Fakat pratikte, meydana glecek atlaklarn yn zemin ierisinde mevcut atlaklara, zayf blgelere veya fisrlere bal olarak deimektedir [33]. Bu tip enjeksiyon trnn uygulanmasnda da tubea manchette kullanlmakta ve rnein tnel kazm esnasnda meydana gelen oturmalara bal olarak ayn noktadan birden fazla gerektiinde farkl enjeksiyon malzemleri ile enjeksiyon yaplabilmektedir. Literatrdeki vaka analizleri incelendiinde atlatma enjeksiyonunda kullanlan imento erbetinin su/imento oranlarnn nispeten daha yksek olduu ve karma mobilite vermek iin bata bentonit olmak zere deiik katk malzemelerinin kullanld grlmektedir. Bu adan kompaksiyon enjeksiyonundan ayrlmaktadr. 6.6.5 Jet Enjeksiyonu Bu enjeksiyon trnde tasarm derinliine kadar, su kullanlarak delgi yaplmakta ve delgi iin kullanlan tijlerin ucundaki nozzlelardan yksek basnlarda imento erbeti zemine jetlenmektedir. Bu jetlenme esnasnda tijlerde belirli bir hzla dndrlmekte ve yine belirli bir hzla da zemin ierisinden aadan yukarya doru ekilmektedir. Byle, belirli apta ve boyda zemin iinde silindirik bir kolon oluturulmaktadr. Jet enjeksiyon ilemi ekil 6.17de gsterilmitir.

74

ekil 6.17: Jet Enjeksiyonu lemi Jetleme esnasnda kolon apn arttrabilmek iin imento jeti yannda hava ve su jetleride kullanlabilmektedir. Buradaki mekanizmadan anlalabildii gibi jet enjeksiyonu aslnda bir enjeksiyon teknii deil bir kartrma yntemidir. Sonuta zemin ierisinde beton zemin karm yksek dayanml ve geirimlilii dk kolonlar elde edilmektedir. Bu ynyle jet enjeksiyonu dier enjeksiyonu dier enjeksiyon trlerinden kesin olarak ayrlmaktadr. Jet enjeksiyonu sonucu zemin ierisinde oluturulan kolonlar, temeller, demeler ve dolgular altnda tama gc ve oturma kontrol iin kullanlabilecei gibi yumuak zeminlerde alan tnellerde tnel kesiti zerinde tayc emsiye, yine yumuak killerdeki derin kazlarda kaz taban altnda payanda eleman olarakda kullanlabilir. Ayrca Durgunolu (2004) bu enjeksiyon tekniinin svama riskini azaltlmas amac ile kullanmna ait bir metodoloji ve tasarm yntemide gstermitir [34]. lkemizde de yaygn olarak kullanlan jet enjeksiyonunun, bir zemin iyiletirme teknii olarak dnyann birok blgesinde, zellikle de Japonya, Avrupa ve ABD de uygulanyor olasna ramen halen bir tasarm standard bulunmamaktadr. Uygulamann maliyeti, jet enjeksiyonun devam eden geliimini ksmen drmtr. Fakat Japonyada ok yksek apta (5 mye kadar) kolonlar oluturulabilme metodu gelitirilmi ve bu sayede enjeksiyon noktalarnn says azaltlarak maliyet drlmtr. Bu teknoloji Japonya ve ABD Superjet Enjeksiyonu ekil 6.18 Avrupada ise Soilcrete-DS (Toprakarme) Enjeksiyonu olarak bilinmektedir.

75

ekil 6.18: Sper Jet Kolonlar 6.7 Enjeksiyon Sistemlerinin Tasarm Aadaki faktrler enjeksiyonlamann fizibilitesini ve aratrmann baz aamalarn etkiler: 1) Sondaj yapmak, numune almak, piyozemetrik lm ve yerinde deneylerle hidrojeolojik ve geoteknik aratrmalar yapmak. 2) Dane boyutu dalm gibi enjeksiyonlanabilmeyi etkileyecek zemin zelliklerinin laboratuvar deneyleri ile belirlenmesi 3) En uygun enjeksiyon tipinin seimi ve onunu zellikleri iin laboratuvar deneyleri yapmak 4) Eer gerekirse yerinde enjeksiyonlama deneyleri yapmak Enjeksiyon balonunun zeminde dalm ile ilgili eitlikler, homojen bir zeminde, enjeksiyonun boru ucundan itibaren enjeksiyonlanm bir zemin balonu oluturmak iin radyal bir ekilde da doru yaylaca kabulu ile ortaya konulmutur [35]. Enjeksiyon ak hz (Q), enjeksiyon ilerleme mesafesi ve zemin geirgenlii ile ilgilidir. Aadaki eitlik teorik ideal koullarda enjeksiyonun boru ucunda. Geirgen bir ortama doru ak hznn genel durumunu gstermektedir; 76

Q = 4 k h / [ N/r0 (N-1)/r]

(6.3)

Burada: Q: Enjeksiyon ak hz k: Zeminin geirgenlii h: Enjeksiyon ilerleme mesafesi N: Enjeksiyon viskozitesinin suyunkine oran r: Enjeksiyon balonu yarap r0: Enjeksiyon borusu yarap Eer enjeksiyonun viskozitesi saf suyunkine eitse (N=1) yukardaki eitlik aadaki ekle dnr: Q = 4 k h r0 (6.4)

Hacimsel ak hz (Q), r yarapl dairesel zemin hacminde birim zamanda dolan boluk hacmini temsil eder. Q = n V/t Q = 4 n r3 / 3t Buradan, n: Zemin porozitesi t: Zaman V: Zemin Hacmi r = [3 k h t / n.{n/ r0 (n -1)/ r }]1/3 (6.7) (6.5) (6.6)

77

7. PLAXIS SONLU ELEMANLAR YNTEM LE UYGULAMALAR 7.1 Kil Zemin inde NATM Yntemi ile na Edilmi Olan Tnel Uygulamas Bu rnekte kil younluklu zeminin iine 2,5 metre yarapnda tnel yerletirilmesi ngrlmtr. Problemin geometrisi ekil 7.1de gsterildii gibidir.

ekil 7.1: Problem Geometrisi Zemin ve Tnel kaplamas ile ilgili paramereler aadaki Tablo 7.1 ve 7.2de gsterilmitir.

78

Tablo 7.1: Zemin Parametreleri

Parametre Malzeme Modeli Malzeme Davran Kuru Birim Hacim Arl Islak Birim Hacim Arl Yatay Geirimlilik Dey Geirimlilik Young Modl Poisson Oran Kohezyon Kayma As Genleme As Arayzey Dayanm Arayzey Geirimlilii Ad Model Type dry wet Kx Ky Eref Cref Rint Perm Kil Tabakas MC Drained 15 18 0,01 0,01 9500 0,33 4 25 0 0,7 imperm

Tablo 7.2: Tnel Kaplamas Parametreleri

Parametre Malzeme Davran Elastik Rijitlii Eilme Rijitlii Kalnlk Arlk Poisson Oran

Ad Malzeme Tipi EA EI d w

Deer Elastic 14000000 143000 0,35 8,4 0,15

Birim kN/m kNm2/m m kN/m/m -

Bu rnekte kullanlm olan tnel kaplamas parametre deerleri bundan sonra yaplm olan btn uygulamalarda ayn kabul edilmitir. Bu malzeme zellikleri problemin geometrisi tanmlandktan sonra material sets blmnden programa girilir ve daha sonra srkleyip brakma ilemi ile zemin ve kaplamann programa girilen parametre deerlerini almas salanr. Aadaki ekil 7.2de zemin su seviyesinin -2 kotunda olduu grlmektedir. Su seviyesi balang koullarnda tariflenir. Daha sonra ekil 7.3 de zemin suyu yznden oluan boluk suyu basnc grlmektedir. Balang koullar geometrisi olutururken tnelin balangta olmadn varsayarz ve bu yzden programda balang koullar modunda ekil 7.4de grld zere tneli

79

deaktive ederiz ve daha sonra ekil 7.5de olutururuz.

gsterildii gibi efektif gerilmeleri

ekil 7.2: Yeralt Su Seviyesi

ekil 7.3: Zeminde Oluan Boluk Suyu Basnc

80

ekil 7.4: Balang Koullar Geometrisi

ekil 7.5:Efektif Gerilmeler

81

Bu aamadan sonra hesap ksmna geilir. Bu rnekte hesap 2 aamadan olumaktadr. lk aamada tnelin kazld, kaplamann aktif hale geldii ve tnelin iindeki suyun boaltld tariflenmitir. kinci aamada tnel kazlmasndan dolay oluan hacim kaybn programda simule etmek iin tnele %2 orannda bzlme deeri verilmitir. ekil 7.6da hesap aamalar gsterilmitir. 1. hesap aamasnda zemin yzeyinde oluan deformasyon ekil 7.7de grld gibidir. Yalnz bu deformasyon deeri problemin sonucunda meydana gelen deformasyonu deeri deildir. Bu aamay gstermemizin nedeni ikinci aamada meydana gelecek olan kemerlenmeyi anlatmak burulma momenti ve eksenel kuvvetlerde meydana gelen deiimleri gstermektir. 1. hesap aamas iin burulma momenti ve eksenel kuvvetlerin deerleri ekil 7.9 ve 7.10da gsterilmitir.

ekil 7.6: Hesap Aamalar

82

ekil 7.7: Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon

ekil 7.8:Tnel Kaplamasnda Meydana Deformasyon

83

ekil 7.9: Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Burulma Momenti

ekil 7.10: Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Eksenel Kuvvet

84

kinci hesap aamasnda problemin tanmlanmas tamamlandktan sonra zemin yzeyinde ve tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyon deeri ekil 7.11 ve 7.12de gsterilmitir. Zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri 35,24 mmdir.

ekil 7.11: 2. Hesap Aamasnda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon

ekil 7.12: 2. Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon 85

ekil 7.13 ve 7.14de burulma momentlarinde ve eksenel kuvvetde meydaa gelen deiimler rlmektedir. Bu deiimin sebebi oluan kemerlenmeden kaynaklanmaktadr.

ekil 7.13: 2.Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Momenti

Burulma

ekil 7.14: 2. Hesap Aamasnda Zemin Kaplamasnda Meydana Gelen Eksenel Kuvvet 86

7.2 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel Aadaki ekilde tnelin getii blgenin geometrisi grlmektedir. Plaxisde ilk olarak analiz edilecek durumun geometrisi oluturulur. Zemin yzeyi 0 kotundan 2 metre yukarda bulunmaktadr. Zemin yzeyinden 13 (-11.00 kotuna kadar) metre aaya kadar 1. kil tabakas, -11.00 ile -13.00 aras 1. kum tabakas, -13.00den -19.00a kadar ikinci kil tabakas ve son olarak -19.00dan -25.00e kadar 2. kum tabakas yer almaktadr. Profilde yer alan zeminlerin parametrelerini ekil 7.15de grebilirsiniz. Zeminlarin parametreleri Tablo 7.3de grlmektedir.

ekil 7.15: Problem Geometrisi

87

Tablo 7.3: Zeminlerin Parametreleri

Parametre Malzeme Modeli Malzeme Davran Kuru Birim Hacim Arl Islak Birim Hacim Arl Yatay Geirimlilik Dey Geirimlilik Young Modl Poisson Oran Kohezyon Kayma As Genleme As Arayzey Dayanm Arayzey Geirimlilii

Ad Model Type dry wet Kx Ky Eref Cref Rint Perm

1. Kil Tabakas MC Drained 18 20 0,0001 0,0001 10000 0,3 9 24 0 rigid neutral

1.Kum Tabakas MC Drained 16 19 1 1 60000 0,3 1 30 1 rigid neutral

2.Kil Tabakas MC Drained 15 18 0,01 0,01 9500 0,33 4 25 0 0,7 imperm

2.Kum Tabakas MC Drained 16 20 0,5 0,5 115000 0,3 1 32 3 0,7 imperm

Birim kN/m3 kN/m3 m/day m/day kN/m2

kN/m2 o o -

Bu zemin parametreleri ilk rnektede sylediimiz gibi Plaxis programnda malzeme zellikleri ksmnda tanmlandktan sonra ilgili alanlara srklenerek braklr ve bylelikle zemin ve yap elemanlar tanmlanan zellikleri alr. Bundan sonraki btn rneklerde de ayn zemin parametreleri dikkate alnmtr. Daha sonra zeminde suyun hangi seviyede olduu balang koullarnda belirtilir ve boluk suyu basnc oluturulur. Zemin su seviyesi ekil 7.16de ve boluk suyu basnc ekil 7.17de gsterilmitir.

88

ekil 7.16: Zemin Su Seviyesi

ekil 7.17: Zeminde Oluan Boluk Suyu Basnc Balang koullarn oluturuken programn geometri sayfasna geince balangta tnelin var olmadn dnerek tnel kaplamasn ekil 7.18 grld gibi deaktif ederiz ve bu ekilde efektif gerilmeleri olutururuz. Oluan ekektif gerilmeler ekil 7.19da gsterilmitir.

89

ekil 7.18: Balang Koullarnda Tnel Kaplamasnn Deaktive Edilmesi

ekil 7.19: Efektif Gerilmeler

Bu aamada tamamlandktan sonra hesap aamasna geilir. Hesap aamalar ekil 7.20de gsterilmitir. Hesap ilk rneimizdeki gibi 2 aamadan olumaktadr. 1. hesap aamas; geometri modelinde tnelin kazlmas ve tnel kaplamsnn aktive edilmesinden ve tnelin iindeki suyun boaltlmasndan olumaktadr. 2. hesap 90

aamasnda ise tnel imalatndan dolay oluan hacim kaybn, tnel kaplamasna bir bzlme oran vererek simle edilmektedir. Bu da hesap aamasnda parametreler sayfasnda total multiplier seenei seilip tanmlama ksmnda -Contra A deeri 2 girilerek aktif hale getirilir.

ekil 7.20: Uygulama Hesap Aamalar Daha sonra deformasyonu nerede grmek istiyorsak o noktalar hesap aamasnda krmz artl ikona basarak belirleyip hesap ilemi balatlr. Hesap aamalarnda 1. aama iin output ikonuna bastmzda toprak yk altnda tneli kazp suyunu boaltp, tnel kaplamasn aktive ettiimizde sonlu elemanlar anda meydana gelen deformasyon ve tnel kaplamasnda meydana gelen toplam deformasyonda 1,86 mmdir. Bu durum tnele bzlmenin henz verilmedii durumdur. ekil 7.21de grld gibi problemin tam olarak tanmlanmas yaplmadndan kabarma gzkmektedir. Esas deerlendirilmesi gereken 2. hesap aamasnn sonular ekil 7.25de grlmektedir.

91

Tnel kaplamasna gelen burulma momenti ise 98.69 KNm/m, eksenel kuvvet deeri 954.50 kN/mdir. Bu deerlerin grafiksel gsterimi ekil 7.23 ve 7.24da gsterildii gibidir. 2. hesap aamasnda hacim kaybn simule etmek iin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri bzlme deeri girdiimizde sonlu elemanlar anda meydana gelen deformasyon deeri ve tnel 50.92 mme kmaktadr. Zemin yzeyinde ve tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyonlar ekil 7.25 ve 7.26de grlebilmektedir. Burada tnel evresinde oluan kemerlenme, tnelde meydana gelen gerilmeyi azaltmaktadr ve bylelikle oluan burulma momenti deeri 136.15 kNm/mye artmakta ve eksenel kuvvet deeri -690.32 KN/m deerine gerilemektedir. Burulma momenti deerleri ve eksenel kuvvet deerleri ekil 7.27 ve 7.28de grlebilmektedir.

ekil 7.21: Sonlu Elemanlar Anda Meydana Gelen Deformasyon

92

ekil 7.22: Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon

ekil 7.23: Tnel Kaplamasna Oluan Burulma Momenti

93

ekil 7.24: Tnel Kaplamasnda Oluan Eksenel Kuvvet Deeri

ekil 7.25: Son Hesap Aamasnda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon

94

ekil 7.26: Son Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon

ekil 7.27: Son Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasnda Oluan Burulma Momenti

95

ekil 7.28: Son Hesap Aamasnda Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet 7.3 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel zerindeki Sahada na Edilen Binann Etkisi Bu rnekte ilk rnaktaki tnel kaplama parametreleri ve 2. rnekteki ayn zemin koullar kabul edilmitir. ekil 7.26da hesap kademeleri gsterilmi olan bu rnekte 3. hesap aamasnda 70 KN/m2 bina yk geldii varsaylmtr. Geometrisi ekil 7.29de gsterilmi olan rnekte 1. ve 2. hesap aamalarn sonular tabi ki 2. rnekte bulduumuz deerlerdir.

96

ekil 7.29: Tnel naat Sahasna Bina Yk Uygulanmas

ekil 7.30: Tnelin na Edildii Alana Bina Yk Uygulanmas Hesap Aamalar

97

3. hesap aamasnda ise Parametres sayfasnda Total Multipliers seeneinde Mload A deerini 70 olarak gireriz. Bu arpan ile zemin yzeyine 70 KN/m2 lik bir ykn geldii varsaylmtr. 3. hesap aamasnda zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri bina yknden dolay 87.41 mm deerine ykselmitir. ekil 7.31de deformasyonlar gsterilmitir. Tnel kaplamasnda meydana gelen toplam deformasyon deeri ekil 7.32de 52.57 mm olarak gsterilmitir. ekil 8.33 ve 8.34de burulma momenti 164.96 kNm/m ve eksenel kuvvet deeri -777.72 kN/m deerine ykseldii grlmektedir.

ekil 7.31: Bina Yk Olmas Durumunda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon

98

ekil 7.32: Son Hesap Aamasnda Bina Yk Yklenmesi Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Toplam Deformasyon

ekil 7.33: Son Hesap Aamasnda Bina Yk Yklenmesi Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Burulma Momenti

99

ekil 7.34: Son Hesap Aamasnda Bina Yk Yklenmesi Durumunda Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet 7.4 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel naatnda Zemin Yzeyinde Deformasyonlar Kltmek Amac ile Geogrid Kullanlmas Bu rnekte 3. rnee ek olarak zemine bina yk uygulamadan nce, kaz yaplarak kum ilte zerine 50 cm ara ile 3 sra geogrid serilecektir. Buradaki ama bu iyiletirme yntemi ile zemin yzeyindeki deformasyon deerinin azalmasn salamaktr. Geogridler, birbirine dik iki grup polimer bazl damarn kesimesinden oluur.

Geogridin yksek mukavemete sahip (retim yn) damarlar boyuna damar, bunun dik istikametindeki damarlar ise enine damar olarak nitelendirilir. Piyasada ok eitli geogrid tipleri kullanlmakatadr. Bunlar birbirinden geometrik ve mekanik farklarla ayrlrlar. Bu rnekte Elastik Rijitlii 2500 kN/m olan geogrid kullanlmtr. Aadaki ekil 7.35'de geogridlerin yerleimi grlebilmektedir.

100

ekil 7.35: Tnel rneinde Geogridlerin Yerleimi Bu rnekte ekil 7.36de gsterildii gibi hesap aamalar 8e ykselmitir. lk iki adm ilk rnekte olduu gibidir. Burada problemin tarifindeki ilk geometri aamasnda serilecek olan kum ilte, dolgu ve geogridin malzeme zellikleri Material Sets blmnde tanmlanr ve geometride yerleri belirlenir. Dolgu ve kum iltenin parametre deerleri Tablo 7.4de gsterilmitir. Geogridin malzeme zellikleri malzame zerine srklenerek bu zelliklere sahip olmas salanr. Tabi ki balang koullar oluturulurken bu elemanlarn hi birinin var olmad dnlr. Hesap aamalarnda sras geldike aktive edilirler. Tablo 7.4: Dolgu ve Kum ilte Parametreleri
Malzeme Cinsi Dolgu Kum ilte Kx KY 1.00 1.00 1.00 1.00

E 60000 40000

20 20

k 16 16

0,3 0,3

C 1 1

30 30

0 0

101

lk iki hesap aamas daha nce sylediimiz 2. rnekle ile ayndr. Bu rnekte 3. aamada zemin yzeyinden itibaren 3 m kazlr. 4. aamada kum ilte serilir. 5. aamada ilk sra geogrid ve dolgu serilir. Bu ilem hesap srasnda, Staged Construction seeneinden, geogridin ve kum iltenin malzeme zelliklerini geometriye tayarak gerekleir. 5. aama gibi 6. ve 7. aamalarda dier geogrid ve dolgularn serilmesi eklinde gerekletirilir. En son olan 8. aamada ise zemine bina yk uygulanmaktadr.

ekil 7.36: Bina na Edilmeden Geogrid Uygulamasnda Hesap Aamalar 8. aamada geogrid uygulamasndan sonra binann ina edilmesi durumunda daha nce zemin yzeyinde meydana 87.41 mm deformasyon deerinin 67.49 mm geriledii grlmtr. Deformasyon deeri ekil 7.37de gsterilmitir. Tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyon ekil 7.38de gsterildii gibi 51.71 mm dir. Tnel kaplamasndaki burulma momenti deeri 133.07 kNm/m ve eksenel kuvvet deeri 785.08 kN/m dir.Burulma momenti ve eksenel kuvvet deeri ekil 7.39 ve 7.40da gsterilmitir.

102

ekil 7.37: Geogrid Uygulanmas Durumunda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Toplam Deformasyon

ekil 7.38: Geogrid Uygulanmas Durumunda Son Aamada Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon

103

7.39: Geogrid Uygulanmas Durumunda Son Aamada Tnel Kaplamasnda Oluan Burulma Momenti

7.40: Geogrid Uygulanmas Durumunda Son Aamada Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet

104

7.5 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel naatnda Zemin Yzeyinde Deformasyonlar Kltmek Amac ile 2 metre Kalnlnda Zemin Enjeksiyonu Uygulamas Bu rnekte bir nceki geogrid yerine zemine 2 m zemin enjeksiyonu uygulanmtr. Problemin geometrisi ekil 7.41de gsterilmitir.

ekil 7.41: Tnel rneinde Enjeksiyon Uygulamas Bu rnekte ilk olarak jet grout malzemesinin geometrideki konumu ve parametrik zellikleri tanmlanr. Balang koullarnda enjeksiyon ve bina yk aktif deildir. Daha nceki rneklerde olduu gibi efektif gerilmelerin balang koullarnn tanmlanmas srasnda tnel kaplamas deaktive edilir. Daha sonra hesap aamasna geilir. Bu analiz drt hesap aamasndan olumaktadr. Hesap aamalar ekil 7.42de gsterilmitir. 1. ve 2. aamalar yine 2. rnekte tanmland gibidir ve sonular ayandr. 3 aamada zemin kazlmasnda enjeksiyon malzemesi zemine enjekte edilip daha sonra 4. aamada zemin profiline bina yk uygulanmaktadr.

105

ekil 7.42: Enjeksiyon Uygulamasnda Hesap Aamalar 4. aamada, enjeksiyon uygulamasndan sonra binann ina edilmesi durumunda bir nceki rnekte (Geogrid kullanlmas durumunda) zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deerinin 67.49 mm den 58.62 mm ye geriledii grlmtr. Deformasyon deeri ekil 7.43da gsterilmitir. Tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyon ekil 7.44da grld gibi 52.54 mmdir ve tnel kaplamasnda ki burulma momenti deeri 161.26 kNm/m ve kaplamaya gelen eksenel kuvvet deeri 787.09 kN/m dir. ekil 7.45 ve 7.46da bu deerler gsterilmitir.

106

ekil 7.43: Enjeksiyon Uygulanmas Durumunda Zemin Yzeyinde Meydana Gelen Deformasyon

ekil 7.44: Enjeksiyon Uygulanmas Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Deformasyon

107

ekil 7.45: Enjeksiyon Uygulamas Durumunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Burulma Momenti

ekil 7.46: Enjeksiyon Uygulanmas Durumunda Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet

108

7.6 NATM Tnel na Yntemi ile Yaplm olan Tnel naatnda Zemine Tnelin st Ksmna Gelecek ekilde 2 Bodrum Katl Bina na Edilmesi Bu rnekte mevcut tnel olan kesitte zemine 2 bodrum katl bina ina edilmesi planlanm ve bu yapnn mevcut tnele zarar verip vermedii aratrlmtr. ekil 8.47 de problemin geometrisi grlmektedir. Burada bina yk olarak 110 kN/m2. Yap elemanlarnn parametre deerlerini Tablo 7.5 ve 7.6de grebilirsiniz. Bu deerler geometri aamasnda Material Sets blmnde tanmlanr. Balang koullarnda tnel ve yap elemanlarnn hi biri aktif deildir.

ekil 7.47: 2 kat Bodrum na Edilmesi Durumunda Problem Geometrisi Balang koullarnda tnel, bina ve yk btn rneklerde olduu gibi aktif deildir. Burada hesap ekil 7.48 da grld gibi 4 aamadan olumaktadr. lk 2 aama ve sonular ayndr. 3. aamada bina bodrumlar iin 6 m kaz yaplr yap elemanlar aktif hale getirilir ve suyu boaltlr. 4. aamada ise bina yk Staged Construction seeneinden aktif hale getirilir. Zemin yzeyinde ve tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyon ekil 7.49da grlebilmektedir.

109

Tablo 7.5: Deme Malzeme zellikleri

Parametre Malzeme Davran Elastik Rijitlik Eilme Rijitlii Kalnlk Arlk Poisson Oran Ad Malzeme Tipi EA EI d w Deer Elastic 8000000 107000 0,401 6 0,2 Birim kN/m kNm2/m m kN/m/m -

Tablo 7.6: Dey Duvar Malzeme zellikleri

Parametre Malzeme Davran Elastik Rijitlik Eilme Rijitlii Kalnlk Arlk Poisson Oran Ad Malzeme Tipi EA EI d w Deer Elastic 6000000 13300 0,163 3 0,2 Birim kN/m kNm2/m m kN/m/m -

ekil 7.48: 2 kat Bodrum na Edilmesi Durumunda Plaxis Hesap Aamalar

110

ekil 7.49: 2 Kat Bodrumlu Bina na Edilmesi Dururmunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Toplam Deformasyon

ekil 7.50: 2 Kat Bodrumlu Bina na Edilmesi Dururmunda Tnel Kaplamasnda Meydana Gelen Burulma Momenti 111

ekil 7.51: 2 Kat Bodrumlu Bina na Edilmesi Dururmunda Tnel Kaplamasna Gelen Eksenel Kuvvet Grld zere 2 bodrum katl bir bina inaatnn 12 metre altndaki 2.5 m yarapl tnele verdii deformasyon kabul edilebilir snrlar iinde kalmaktadr. Bu deer ekil 7.49deki grafikde grld gibi 50.51 mm olarak bulunmutur. Tnel kaplamasnda meydana gelen burulma momenti 110.45 kNm/m ve eksenel kuvvet deeri -743.38 kN/mdir. Bu deerler ekil 7.50 ve 7.51de grafiksel olarak gsterilmitir. Sonu olarak tnel geen bir zemin kesitinde bina ina edilmesi durumunda zemin yzeyinde ve tnel kaplamasnda deformasyonlar meydana gelmektedir. nemli olan bu deformasyonlarn binaya ve tnele zarar verecek seviyede olmamasdr. lk olarak yaptmz rnekte bina yk ve zemin iyiletirmesi olmadan zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri 35,24 mmdir. Zemin profili birinci rnekte yukardan aaya kil olduu varsaylmtr. kinci rnekte bina yk ve zemin iyiletirilmesi olamadan fakat ilk rnee gre zemin profilinin yukardan aaya doru deiken olduu varsaylmtr (kil ve kum). Bu durumda zemin yzeyinde tnel

112

kaplamasndameydana gelen deformasyon deeri 50,92 mme ykselmitir. nc rnekte uygulanan bina yknn, zemin iyiletirmesi olmadan zemin yzeyinde meydana getirdii deformasyon deeri doal olarak 87.41 mmdir.Bu deformasyon deerini drmek amac ile bina yk uygulanmadan nce zemin iyiletirme yntemlerine bavurulmutur. Drdnc rnekte zemin iyiletirme yntemi olarak bina yk uygulamasndan nce zemin kazlarak kum ilte zerine 3 kat geogrid ve dolgu malzemesi serilir. Bu aamadan sonra bina yk uygulandnda zemin yzeyinde meydana gelen deformasyonlarn 87.41 mmden 67.49 mme dmektedir. Beinci rnekte ise ise iyiletirme yntemi olarak enjeksiyon yntemi uygulanmtr. 2 m kalnlnda enjeksiyon uygulanmas sonucunda meydana gelen deformasyon, 58.62 mm dir. Sonu olarak enjeksiyon yntemi geogrid serilmesine gre daha iyi sonular vermektedir. Bu almalara ek olarak binann salkl olarak ina edilebilmesi iin farkl oturmalarn olmamas gerekir. Tnel kaplamasna gelen kuvvetlerin ok fazla deimedii grlmektedir. Son olarak altnc rnekte ise 2 bodrumlu 5 normal katl binann mevcut tnelin zerine yaplmas durumunda tnele gelecek etkiler incelenmitir. Burada zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri 50.51 mmdir ve kabul edilebilir snrlar iindedir.

113

8. SONU Bu tez almasnda tneller ve eitleri tantlm, tnel inasna kadar yaplan aratrmalar, yzey ve yeralt almalar, tnel ama ina ve iksa yntemlerine yer verilmitir. Tnelcilikte zemin iyiletirmesinin amac, kaz programnn gvenli ve aksamadan gereklemesi iin zeminde yeterli iyilemeyi salamaktr. naatn emniyetli ve ekonomik olmas iin, mevcut artlara gre toprak ileri ile iksa ve kaplama ilerinin en uygun biimde planlanmas ve gerekletirilmesi gerekmektedir. Tez kapsamnda geoteknik problemlerin analizinde kullanlan saysal yntemler ele alnm ve zemin ina yntemlerinden NATM (Yeni Avusturya Metodu)e detayl olarak deinilmitir. NATM prensip olarak, tneli evreleyen ortamn gcn mobilize ederek kayann veya zeminin tama gc kapasitesini arttrmaya dayanr. Tnel kazs bu yntemde blm blm, aama aama yaplr. Her kaz aamasnda yaplacak kaplama kaz etrafnda izin verilebilir stres boalmalarna ve kesit tesirlerini minimuma indirmek iin belli bir rijitlie sahip olmaldr. Buna ek olarak tnelin stabilitesi, gvenlii ve yzeydeki oturmalarn minimum olmas iin eitli zemin iyiletirme yntemlerinden faydalanlr. Bu almada bir sonlu elemanlar yntemi olan Plaxis iletnel kesitlerinin analizi yaplmaktadr. Bu sonlu elemanlar yntemi nmerik analiz yntemleri arasnda bilgisayar yazlm iin en uygun formlasyona sahiptir. Bunun nedeni, karmak snr koullar ve nonlineer malzeme davran, homojen olmayan malzemeler gibi zor ve karmak problemlerin zmnde sistematik bir programlamaya izin vermesidir. 7. Blmde 6 farkl rnek durum incelenmitir. Sonlu elemanlara dayanan Plaxis program ile yaplan uygulamalarda nce mevcut durumun geometrisi oluturulup, projede kullanlacak yapsal elemanlarn (temel, geogrid) ve zeminin zellikleri girilmitir. Ardndan problem sanal ortamda canlandrlarak, zm ve alternatifler

114

retilmitir. grlmektedir.

Yaplan

uygulamalarn

sonularn

Tablo7.7de

zet

olarak

Tablo 8.1: Uygulama Sonular

Uygulamalar Zemindeki Deformasyon (mm) Tnel Kaplamasndaki Defomasyon (mm) Burulma Momenti (kNm/m) Eksenel Kuvvet (Kn/m)

Uyg. 7.1

Uyg. 7.2

Uyg. 7.3

Uyg. 7.4

Uyg. 7.5

35,24

50,92

87,41

67,49

58,62

35,24 73,61 -453,23

-50,92 136,15 -690,32

-52,57 164,96 -777,72

-51,71 133,07 -785,08

-52,54 161,26 -787,09

lk uygulamada zeminin yukardan aaya kadar kil olduu kabul edilmitir. Bu durumda problem 2 hesap aamas ile gzlr. lka aamada tnel kazs yaplr, kaplamas aktif hale getirilir ve tnelin iindeki su boaltlr. Bu ilk aamada zemin yzeyinde ve tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyon deeri 15,72 mmdir. Tabi bu deer problemin sonucundaki zemin ve tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyon deeri deildir. Esas deer ikinci aamada tnelde hacim kaybn simule etmek iin girilen bzlme orann bulduumuz zamanki deerdir. kinci aama sonucunda tnel apalamasnda ve zemin yzeyinde meydana gelen defomasyon 35,24 mmdir. ki aamadn gsterilmesinin sebebi kemerlenmeden oluan burulma momenti ve eksenel kuvvet deiimlerini gstermektir. kinci uygulamada deiken zemin profilinde sadece tnelin var olduu durum incelenmitir. Burada ilk hesap aamasnda zemin yzeyinde meydana gelen oturma 1,86 mmdir. kinci hesap aamas tnel cidarndaki plastik deformasyonu simule etmektedir. Deformasyona uram sonlu elemanlar a ise zemin yzeyindeki oturmay gstermektedir. Zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri 50.92 mm kmtr. kinci hsap aamasnda tnel evresinde bir kemerlenme meydana gelmektedir. Bu kemerlenme tnel kaplamasna gelen gerilmeyi azaltmaktadr. Bunun sonucu olarak eksenel kuvvet birinci hesap aamasna gre ikinci hesap aamasnda azalma, buna karn burulma momentinin artma gsterir.

115

Tnel kaplamasndaki deformasyon deeri zemin yzeyindeki deformasyon deeri ile ayn olup 50,92 mmdir. nc uygulamada ise geometriye (zemin iyiletirmesi olmadan) bina yk

uygulanmtr. Doal olarak zemin yzeyine uygulanan ek bir kuvvet olduundan zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri 87.41 mm deerine ykselmektedir. Tnel kaplamasndaki deformasyon deeri bina yknden dolay bir nceki rnekteki deer 52.57 mm deerine artmtr. Drdnc uygulamada bina yk uygulamadan nce, ilk aama olarak zemin kazldktan sonra kum ilte serildikten sonra zerine kademe kademe geotekstil ve dolgu malzemesi yerletirilmitir. Bunun sonucunda zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri iyiletirme yaplmadan nceki 87.41 mm deerinden 67.49 mm deerine gerilemitir. Tnel kaplamasndaki deformasyon deeri bir nceki rnektekine ok yakn deer olan 51.71 mmdir. Beinci uygulamada zemin iyiletime yntemi olarak 2 m kalnlkta zemin enjeksiyonlanmas yntemi uygulanmtr. Bu uygulama sonucunda zemin yzeyinde meydana gelen deformasyon deeri bir nceki rnekte 67.49 mmden, 58.62 mm deerine gerilemitir. Tnel kaplamasnaki deformasyon deeri 52.54 mmdir. Altnc almada zemine 2 bodrulu 5 katl bina yapld varsaylmtr ve tnel kaplamasnda meydana gelen deformasyon deeri 50.51 mmdir. Bu rneklerde gsterildii gibi; Tnel inasndan sonra yaplmas planlanan yeni yaplarn hem tnele hemde mevcut yaplara zarar vermeden ina edilebilmeleri iin sonlu elemanlar yntemi olan Plaxisle tahkik edilmeli, olas sorunlar ve zmleri analiz etmede nemli kolaylklar salad grlmektedir. Bina yk uygulanmadan nce, zeminin zelliine uygun biimde iyiletirme yaplmas durumunda, zemin yzeyinde meydana gelen oturma deerleri daha kk deerlere ekilebilmektedir. Tnel kaplamasna etkiyen kuvvetler, zemin iyiletirilmesi durumunda ve zemin iyiletirilmesi yaplmadan nceki durumdan ok farkllk gstermez.

116

Bina yknden dolay oluan deformasyonlar azaltmak iin zemin enjeksiyonu geogride gre daha etkilidir. Tnelin baarl olarak Avusturya yntemi ile ina edilebeilmesi iin itinal ve eksiksiz bir geoteknik ve jeolojik aratrma programnn uygulanmas gerekmektedir. Yeni Avusturya Tnel na yntemi deien zemin koullarna kolay adapteolan bir yntemdir. Bu yntemde tnel cidarnn bir miktar deformasyon yapmasna msaade edilir. Bu deformasyon iksann yaplma zaman ve rijitlii ile ayarlanr. Kaya ktlesindeki sreksizlik, inaat srasnda zeminin kendini tutabilmesi ve tnel tamamlandktan sonra duraylln salanmas iksa yntemlerinin seiminde etkin bir rol oynamaktadr. Bu destekleme ilemleri, tnel ina hz ile tnel toplam maliyetine etki asndan ok byk nem tamaktadr. Tnel projesinde ilk aamadan itibaren, yapm masraflarnn artmamas ve ite gecikme olmamas iin zemin suyu kontrolne gereken nem verilmelidir. Tnelin ina edilecei yer, tnel inaatnn evre yaplarda deformasyonlar meydana getirmeyecei ekilde tayin edilmelidir. Bunun iin inaatn yaplaca tehlikesiz mesafeler belirlenmeli, almalar bu esaslar dorultusunda yaplmaldr.

117

KAYNAKLAR [1] Sandstrom, G.E., 1963. History of Tunnelling, Barrie and Rockliff, London [2] Erguvanl, K., 1984. Mhendislik Jeolojisi Ders Konular ve Uygulamalar, Istanbul Teknik niversitesi Yaynlar, stanbul. [3] Halcrow, W.J., 1941. History of Tunnelling, Proc. I. Mech. E., 146, 100-116 [4] Bozkurt, M., 1983. Tneller Ders Notlar, Istanbul Teknik niversitesi Yaynlar, stanbul [5] Talca, H., 1983. Tnel Ama Yntemleri, Tnelcilik Semineri, Ankara [6] Ertun, A., Tnellerde yaplan kaya snflanrmalar, Tnelcilik Semineri, s.164-205, Ankara [7] Mller, L., Sauer, G., Vardar, V., 1978, Three-Dimensional Stress Rearrangement Process in the Area of a Working Face, Rock Mechanics, Suppl, 7, 67-68 [8] Bulutlar, E., 1983. Tnel Gzergahnn Seimi ve Tnel naasna Kadar Yaplan Aratrmalar, Tnelcilik Semineri, s.20-38, Ankara [9] nltepe, A. ve Messing, M., 2005. Tnel lme Uygulamalarnda Son Yenilikler, Harita ve Kadastro Mh. Odas, Mhendislik lmeleri STB Komisyonu 2. Mhendislik lmeleri Komisyonu, stanbul Teknik niversitesi, stanbul [10] http://marmaray.com.tr [11] Sauer, G. ve Gold, H., 1989. NATM Ground Concepts and their effect on Contract practices, Rapid Excavation and Tunnelling Conference, Los Angles, USA [12] http://dr-sauer.com/technical_info/natm.1st/natm_write-up.art [13] ncecik, M., 1986. Yeni Avusturya Tnel na Yntemine Uygun Kapalama Hesaplar, Tnellerin Projelendirilmesi ve nas semineri, Adana, [14] Smerman, K., 1983. Tnel Stabilitesi ve ksa Yntemleri, 206-245, Ankara [15] Remzi, ., 2002. Important points to be observed in tunnel design and construction, International Conference & Exhibition on Tunnelling & Ground Space use, p.99-107, Istanbul

118

[16] Berilgen, M., 1996. Ankrajl Perdelerde Zemin Yap Etkilerinin incelenmesi, Doktora Tezi Y.T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul [17] Kl, H., 2000. Yumuak Zeminler zerine Oturan Dolgu Barajlarda Deformasyonlarn Nmerik ve Deneysel Yntemler ile Belirlenmesi, Doktora Tezi, Y.T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul [18] Geogrup naat A.., 2004. Plaxis ile Hesaplamal Geoteknik Kursu, Istanbul [19] Gallavresi, F., 1992. Grouting Improvement of Foundations Soil Grouting, Soil Improvement and Geosynthetics, Geotechnical Special Publication, ASCE, s,1-39 [20] Bell, F.G.,1993. Engineering Treatment of Soils, E&FN SPON, London [21] Warner, J., ve Brown, D.R., 1974. Planning and Performing Compaction Grouting, Journal of The Soil Mechanics and Foundations Division, ASCE, Cilt 100, No.GT6, S.653-666 [22] zalay, M., 1997. Yumuak Zemin zerine ina edilen Dolgularn Geotekstil ile Glendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, .T. Fen Bilimleri Enstits, Istanbul [23] Whittaker, B.N. ve Frith, R.C., 1990. Tunneling Design Stability and Construction, PP.199-228 [24] Bahar, M.A., 1994, Tnellerde n Aratrma, Zemin yiletirmesi ve Stabilite Analizleri, Yksek Lisans Tezi, .T. Fen Bilimler Enstits, Istanbul [25] Erdemgil, M., 1986. Tnelcilikte Dondurma Yntemi, Tnellerin Projelendirilmesi ve naas 11. Blm, Adana [26] Ischy, E. Ve Glossop, R., 1962. An introduction to Alluvial Grouting, Proc. Inst.Civ.Engr., 21, pp. 449-474 [27] Tundemir, F., 2004. Temel Zeminlerinin Enjeksiyon Teknii ile yiletirilmesi, Trkiye Mhendislik Haberleri Say 430, Ankara [28] Weissbach, G. Erdoan A., 1986. naat Yntemlerine Bal olarak Sonlu Elemanlar Metodu ile Yaplan Tnel Hesaplar, Tnellerin Projelendirilmesi ve nas Semineri D.S.., Cit II, 15, Adana [29] Karadoan, F. Ve Yasa B., 1986. Sonlu Elemanlar Yntemi ile Tnel Hesab, Tnellerin Projelendirilmesi ve nas Semineri, D.S.., Cilt II 27, Adana [30] Tremi, ., 2003. Geotekstiller ve Plaxis Sonlu Elemanlar Program, Yksek Lisans Tezi, .T.. Fen Bilimleri Enstitis, Istanbul

119

[31] Boulanger, R.W. ve Hayden R.F., 1995. Aspects of Compaction Grouting of Liquefiable Soil, Journal of Geotechnical Engineering Division, ASCE, Cilt 106, No.GT7, S.803-815 [32] Raabe, E.W., Esters, K., 1990. Soil Fracturing Technics for Terminating Settlements and Restoring Levels of Buildings and Structures, Ground Engineering, s.33-45 [33] Rawlings, G.C., Helliwell, E.E. ve Kilkenny, W.M., 1998. CIRIA Report CP/56 Mart 1998- Grouting for Ground Engineering [34] Durgunolu, H.T., 2004. Yksek Modll Kolonlarn Temel Mhendisliinde Kullanm, Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Onuncu Ulusal Kongresi, Istanbul [35] Rafle, J.F. ve Greenwood, D.A., 1961. The Relation Between The Rheological Characteristics of Grouts and Their Capacity to permeate soil, Proc.Int.Conf.on Soil Mech.and Field Eng., Vol 2, 289-293

120

ZGEM Derya OSMANOLU 17 Ekim 1977de Istanbulda dodu. 1995 ylnda stek zel Ulu Bey Lisesini bitirdikten sonra 1999 ylnda Istanbul Teknik niversitesi naat Mhendislii Blmn tamamlayarak naat Mhendisi unvan ile mezun oldu. Ardndan inaat sektrnde almaya balad. 2003 ylndan itibaren stanbul Teknik niversitesi Zemin Mekanii ve Geoteknik Mhendislii Yksek Lisans Programnda eitim hayatna devam etmektedir.

121