Küçük Şeyler

www.webturkiyeforum.
com
Kk eyler
Prof. Dr. stn Dkmen
SSTEM YAYINCILIK
www.webturkiyeforum.com
Sistem Yaynclk: 452 Kiisel Geliim Dizisi KK EYLER Prof. Dr. stn Dkmen Yayna hazrlayan: Seda Toksoy Bu kitabn btn yayn haklar Sistem Yaynclk A..'ye aittir. Yaynevimizden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaynIanamaz. Birinci Basm: Aralk 2004/stanbul - 60.000 adet Tk. No: 975-322-351-X Cilt 1: 975-322-352-8 Dizgi: Ebru ner Bask - Cilt: Kurti Matbaaclk 0 (212) 613 68 94 (pbx) Yayn ve Datm: SSTEM YAYINCILIK VE MAT. SAN. TC. A.. Tnel, Nergis Sokak, Sistem Apartman, No: 4 34430 Beyolu/stanbul Tel: (212) 293 8372 - pbx Faks: (212) 245 6614 E-posta: sistem .@. sistem. com, tr web: http://www.sistem.com.tr SSTEM YAYINCILIK BAY VE KTABEVLER ZMR : Sistem Kitabevi, 859 Sok. No: 5/A Konak/ZMR Tel: (232) 446 2729-pbx Faks: (232) 446 7567 : Sistem Kitabevi, kuyular Cad. No: 3 Azmakba / BODRUM Tel: (252) 313 1167 - 316 4304 : Bilim Sanat Konur Sok. No: 11/A Kzlay/ANKARA
BODRUM
ANKARA
Tel/Faks: (312) 418 75 22
Kk eyler
Prof. Dr. stn Dkmen
SSTEM YAYINCILIK
NDEKLER
NSZ: KTAP ZERNE 1. KK EYLER ZERNE BR YK: K DOST, BR KU 2. KK EYLERN NEM Yaamda Kk eyler nsan likilerinde Kk eyler Kadnlarn Empatik Becerileri Niin Gelimi? Kk eylere Dikkat renilebilir inliler Birbirine Benzer mi? Mutlu Olmak renilebilen Bir ey mi? Kk eylere nem Vermek Her Zaman Mutluluk Getirir mi? 3. KTABIN KAPAINDAK KK EYLER Midye Kabuklar zerine Bir iir 4. YAAMINIZDAK ENSTANTANELER YAKALAMAK: KK EYLERDEN BYK MUTLULUKLAR RETMEK Rezalet mi Nezaket mi; Felaket mi Zarafet mi? Yaamnzdaki Enstantaneleri Yakalamak 5. MUTLU OLMAK POLYANNACILIK MI? 6. NSAN EVRENN MERKEZNDE M? 7. TEK--BLMEZLK/BEN-MERKEZCLK Ben-Merkezci Davranlara rnekler Fiziksel Ben-Merkezcilik: Kime Gre? Zihinsel Ben-Merkezcilik Duygusal Ben-Merkezcilik www.webturkiyeforum.com
8. KENDN BLMEZLK (ROL TUTSAKLII) 9. DEERLERE UYMADA HATA Deerler Deerlere Uymada Hata Birinci Hata: Ortama Gre Deerlere Uymak kinci Hata: Keyfimize Gre Davranmak nc Hata: Karmzdaki Kiiye Gre Deerlere Uymak nsanlarn Onurlan Eittir Ekmek mi nsan m? 10. ELKLERMZ, KLEMLERMZ eliki, kilem Buzun inde Ate Var m? kilemlerde Sklmak Bir Tr eliki mi? elikilerimize Birka rnek Moda Kiisel Deerimiz Gurur Duyma/Duymama ve Babalar Ana Babalar ve ocuklar Arasnda Bir Benzerlik tekini kileme Sokmak kilemlerimiz ve ki Mantk 11. YZDE YZ HAKLI OLUNUR MU? Hi Yzde Yz Hakl Oldunuz mu? Annem mi Haklyd Babam m? "Kabul Et Hakszsn!" Kissinger Siyaseti, Hitler'in Vagonu www.webturkiyeforum.com
ocuunuz Yalan Sylerse Futbolda Bir Ac An Trafik Canavar Tamamen Canavar m? Mafyaya Destek Olmuluunuz Var mdr? Toparlama 12. "HEM OFR MEHELL, HEM BE KURU" (VEYA "YZ ALTIN SENDROMU") Diyelim Anahtarnz Unuttunuz Diyelim rencisiniz Diyelim Bir yerinde alyorsunuz Diyelim Evlisiniz Evlilik Yldnmlerini Unutan Erkekler 13. KUSURSUZLUU ARAMANIN BEDEL 14. MARFET LTFATA TBDR Bilime, Sanata, Spora ltifat Arazi Olmaya Deil, Araziye ltifat Etmeli Yanl ltifat, Yanl Beceri ("Benim olan pek zeki... ") Ailede ltifat/-szlk yerinde ltifat/-szlk Tarihten Bugne ltifat/-szlk Az ltifat, Az Marifet, vgden Kanma, Eletiriye Rabeti Labirentteki Fareye ltifat Labirentlerden karma Yolu ocuklara ekil Vermek Maslow'un Trke'si www.webturkiyeforum.com
15. CEZA, DL, GERBLDRM, YAPTIRIM Ceza Tuhaftr, Komiktir Cezann Gszl ocua Dayak Ahlak D m? Ceza ve dl Yerine Geribildirim dln Sakncalar 16. KKAA'IN ETM 17. MOLA: TAMAMEN DURMAMAK N DURMAK Genel fke Kontrolnde Mola ocuklara Mola Ailemizde Bir Mola Uygulamas 18. KADININ DEER, BAMSI BEYREK'N EREF Kadn--Erkek Eitlii Bams Beyrek Masal Annemin Deeri Babamn erefi 19. SNERJ mecede Sinerji Doada, Nesnelerde, Sandalyede Sinerji Evlilikte Sinerji yerinde Sinerji 20. YILDIRMA (MOBBNG), YER FOBS, KURUM DEPRESYONU 21. HOB TERAP SONSZ
Kk eyler
NSZ: KTAP ZERNE

Bir sredir televizyonda "Kk eyler" adl bir program yapyorum. Elinizdeki kitap, bu programdaki baz konularn geniletilmesiyle ve yeni konularn eklenmesiyle olutu. Kitabn erevesi, insan ilikileri, iletiim hatalar, yaama sevinci, ocuklarla iletiim, elerle iletiim, rollerimiz, kadn--erkek eitlii... Bugne kadar akademik kitaplarn yan sra, ksmen akademik, ksmen popler saylabilecek iki psikoloji kitab yazdm. Bunlar "letiim atmalar ve Empati" ve "Varolmak, Gelimek, Uzlamak"* adlarn tayor. Bu kitaplarda, akademik erevede, bilindik bilgilerin yan sra, yeni saylabilecek baz grlerime/iddialarma yer verdim. Bunlar, daha ok meslektalarma, psikoloji ve psikolojik danmanlk rencilerine ynelikti. Fakat bunun yan sra bu iki kitapta, meslei psikoloji olmayanlara da ynelmeye altm. Buna ramen, alan psikoloji--eitim olmayanlara bu iki kitap, zellikle birincisi biraz teknik geldi galiba. Baz okuyucularm, kendileri iin "daha rahat anlalr" bir kitap istediler. Elinizdeki kitapta bu neriye uymaya altm. Arada yeni eyler sylesem bile, byk lde teknik olmayan bir dil kullanacam. Kitapta, sz edilen konularla ilgili tm teknik bilgilere, btn kuramsal grlere yer verilmeyecek. Temel konulara, zellikle toplumun ihtiyac olduunu
dndm ve seminerlerimde izleyenlerin etkilendiklerini gzlediim konulara yer verilecektir. Pek ok kii televizyondaki "Kk eyler" adl programmz izledi, beendi. imdi iimde bir endie var. Kitap ne kadar akc ve anlalr da olsa, yine de ekrandaki kadar keyif verici olmayabilir. Kitap ve televizyon farkl eyler. Televizyon renkli, ama kitap da gerekli. Televizyonda paylaamadm, tartamadm konular kitapta ele almaya alacam. Ayrca kitap okumaktan vazgemi, sadece seyrederek veya kitaplar kasetten dinleyerek renen bir topluma dnmemizden de endie ediyorum. Bu endieleri okuyucularmla paylamak istedim. Kk eyler program lkemizde, kiileraras iletiim konusunda, aile rehberlii konusunda, belki bir anlamda koruyucu hekimlik konusunda, ortaya kan srecin halkalarndan birisi. Bu srecin pek ok halkas var ve hepsi de nemli. Belki ilk halka Selim Srr Tarcan. isve'te incelemeler yapan Tarcan, yurda dnnde bu lkedeki spor eitimiyle, insan ilikileriyle ilgili konferans vermi. Birka izleyici gelmi. Ertesi hafta "Selim Srr Fltle sve Havalar alacak" diye iln vermi, bu sefer salon dolmu. O da biraz flt alm, sonra sve'i anlatm. Bir baka nemli halka belki u: ocukluumda haftada bir gn be dakika kadar radyoda birisi konuur, ocuklarn nasl yetitirilmeleri gerektiini anlatrd. Konuma bitince spiker "Eitimci Orhan apl'y dinlediniz" derdi. Aklmda byle kalm. Sonra giderek yeni isimler kt ortaya. Bu alanda ok nemli bir halkay Prof. Dr. Atalay Yrkolu hocamzn, TRT'de yapt ve
sunduu "Hata Kimde?" adl bir program oluturdu. ocuklarn yetitirilmesinde dikkat edilmesi gereken noktalan vurguluyordu bu program. (Btn bu byklerimizi rahmetle ve sevgiyle anyorum; zellikle tanma onuruna eritiim Yrkolu hocamza, yazdklaryla -ok deerli kitaplar var-, anlattklaryla ve tedavi ettikleriyle lkemize olan katklarndan tr kranlarm sunuyorum.) Sonra Doan Ccelolu -benim Doan Aabeyim-, ailelerle, ocuklarla ilgili programlar yapt; ok izlendi. Sonra benim yazdm ve sunduum Kk eyler yaymland TRT'de. Yurt iinde ve dnda byk bir izlenme oran yakalad bu dizi. Sanrm ok etkili oldu. O kadar ki, tpatp taklitleri kt; krmz koltuuyla, dekoruyla, ske-leriyle benzerleri yapld. (Bu olayn sevindirici olduunu, bu tarzda programlar yaplmasnn, toplumun konuya ilgisinden kaynaklandn dnyorum. Kk eylerin benzerlerinin daha yaygn bir ekilde ekranlarda grlmesini dilerim.) Elinizdeki kitaba televizyondaki program ilham verdi. Bu yzden dostlarma teekkr etmek istiyorum. Kk eyler'in ynetmen ve yapmclar olan Sayn Muhammed imek'e, Muzaffer Evci'ye, Erol Evci'ye ve Erol Yazc'ya, ayrca eine "Hocamla bir program yapsana" diyerek konuyu bizlerin gndemine getiren Dr. Esin Uak imek'e teekkr etmek isterim. Benim aklamalarm arasna serpitirilmi kk tiyatrolar (skeler) Kk eyler'e byk renk katt. Bu skelerin konularn ben belirledim, bazlarn yazdm, bazlarn deerli senarist arkadalarm, rnein Turgay Yldz, Zehra elenk yazdlar. Deerli tiyatro sanats
arkadalarm Skn Istan, Serhat Mustafa Kl (Serji), Rza Karaaal, Elvan Karahasanolu, Ahmet Bacnolu, Sezin Akbaoullar ve Derya Keyfe teekkr etmek istiyorum. (Ara ara bazlar ekibimizden ayrlp stanbul'a gittiler; zldm.) Ve yine her zamanki gibi anneme, babama, retmenlerime, yurt iindeki ve dndaki btn izleyicilerime, lkeme ve dnyaya teekkr etmek istiyorum. Erdoan Yenice kardeim "Hocam bizi de unutma" dedi. Sistem Yayncla, ermin Yenice'ye teekkr etmek istiyorum. Ve son olarak, adetten deil ama kendime de teekkr etmek istiyorum. Hani el-gn yannda hatrm kalmasn diye.
* Sistem Yaynclk
1
KK EYLER ZERNE BR YK: K DOST, BR KU
Kitaba bir ykyle balamak istiyorum. Bu yky ben yazdm. ykm, yle kssadan hisseli olsun istedim. Kelile ve Dimne'dekilere benzesin, Mevlna'nn ykleri gibi bir ey olsun istedim. Olaya doudan, dorudan bakmaya altm. ykm imdilik yeni. Eer yllar sonra anlatlrsa mutlaka, "Bir zamanlar... " diye balayacaklar. Madem fiyle, eskitilmi tahtalar gibi, ykm imdiden eskiterek balayalm sze: Bir zamanlar bir lkede iki arkada varm. Bunlar pek haylazm, stelik srekli gevezelik ederlermi. evrelerindeki bykler bunlara o kadar ok "Evladm az ve z konuun" demiler ki, sonunda adlan Az ve z kalm.
Az, ok haylazm; z de haylazm ama, iyi--kt ucundan kenarndan okurmu. Eski Yunan'dan, Eski Roma'dan, Eski Trk'ten kitaplar okurmu z. Aisopos'u bile tanrm. (Yz yze grmemiler ama kalpten tanm, o ksa, kambur, kekeme, ama tatl dilli Aisopos ustayla.) Neyse laf uzatmayalm, Az ile z gnlerden bir gn kt ilere bulamlar, kt adamlarla dalamlar. Ve bir gn olanlar olmu. Haydutlar Az'n ve z'n gzlerini balayp karmlar. yle az teye deil; bir araca bindirip gnlerce uzaktaki bir yere gtrmler. Tatan bir odaya kapatmlar. Odann duvarnda ufak bir pencere varm. Demirli. Bu pencereden baknca yalnzca gkyz gzkyormu. Gnlerdir gzleri bal yolculuk eden Az ile z ok yorgun dmler ve nerede bulunduklar konusunda en kk bir bilgileri yokmu. Haydutlar iki arkada ta odaya koyduklarnda gzlerini amlar. z hemen uyumu. Az ne olur ne olmaz diye uyumadan beklemi. Bir sre sonra z uyanm ve Az'a "Ben uyurken ne oldu?" diye sormu. Az, hibir ey olmadn sylemi. z "Hibir ey duymadn m, grmedin mi?" demi. Az, "Hayr, sadece pencereye bir ku kondu" demi. z heyecanla "Nasl bir kutu?" demi. Az "Bilmiyorum dikkat etmedim, basbaya bir kutu, tam gremedim, sadece gagas gzkt" demi. z "Gagas nasld?" diye devam etmi. Az, "Ne bileyim dikkat etmedim" demi.
z bu duruma ok zlm. "Hay ben sana ne diyeyim; eer o kuun gagasna dikkatli baksaydn, imdi nerede olduumuzu bilebilirdik" demi. Az "Sama, bir gaga ok kk bir ey. Ona bakp nerede bulunduumuzu nasl anlayabiliriz ki?" demi. z "Bu dnyada kk eyler yoktur. Bakmasn bilen gz iin her eyin bir anlam vardr" demi ve devam etmi: Bu dnyada kk eyler yoktur. Bakmasn bilen gz iin her eyin bir anlam vardr. "Bak eer kuun gagas uzun ise bizi Alma'nn (Alma yola ktklar kasaba imi) kuzeydousundaki bataklk blgeye getirmiler demektir. Uzun gagal kular suyun dibindeki solucanlar, kk kabuklan toplar nk, Eer kuun gagas, ksa, ince ve sivri ise aa kabuklarndaki bcekleri yiyordur; St Blbl'dr rnein. Bu durumda bizi gneydeki ormanlk blgeye getirmilerdir. Eer gagas eri, apraz ulu ise, am kozalaklarnn pullarn ayran bir apraz gagadr. Bu durumda batdaki amlk blgeye getirmilerdir bizi. Eer gagas ksa, kaln, gl ise tohumlarn, yemilerin sert kabuklarn kryordur. Bu durumda Alma'nn kuzey batsndayz demektir. Nerede bulunduumuzu bilmek ise kurtulma yolunda ilk adm olabilir." Az duyduklar karsnda hayretler iinde kalm, z'e "Kk bir eyden byle byk sonular karabileceini hi dnmemitim. yi de btn bunlar imdiye kadar niin bana retmedin?" z, "imdiye kadar bylesine zor durumda hi kalmadk da o yzden. Bu dnyada her
durumda ie yarayacak kk bilgiler vardr. Uygun durumda uygun bilgiyi kullanrsan byk sonular kar ortaya. Kk, byn anasdr. Azlk okluun zdr" demi. Kk, byn anasdr. Azlk okluun zdr. Kssadan Hisse (ykdeki nem): Byk eylere kk admlarla ulalr. Ve insan, bedenine ve dnyaya hapsedilmitir; tatan bir hcrede gibidir. evresindeki pek ok kk eyi fark ettikten sonra zgrlne kavuabilir. Bir gn yldzlara ulaabilmek iin, bugn yeryzndeki her eyi deerlendirmeniz gerekir. Azlk okluun zdr. Ve bir de u: Evren, bir btndr, tektir. Belki bu yzden evrende birbiriyle tamamen ilikisiz iki ey yoktur. likileri grebildiinizde, evren kalbini aar size. te Az ile z'n yks bunlar anlatyor bize.
2
KK EYLERN NEM
Yaamda Kk eyler
Yukardaki ykde kk eylerin nemi anlatlmak isteniyor. Genelde byk eylere deer veririz. Ancak byk eylere ulaabilmek iin kk eylere, kk admlara ihtiyacmz vardr. Devasa byklkteki lar ortaya karan ey, balangtaki ufack kar paracklardr. Btn byk rmaklar, dalardaki szntlarla, anak byklndeki gzelerle gzlerini dnyaya aarlar. Akiro Krusava'nn evirdii Dersu Uzala adl bir film vard. Sibirya'daki ormanlara uyum salam bir adam anlatyordu. Dersu Uzala, ormanda bir ayak izi grdnde, bu izin sahibinin gen bir insan m yoksa yal m olduunu anlayabiliyordu. Genlerin ayak izlerinin arkas, yallarn ise n taraf daha derin oluyormu. nk genler dik, yallar ise ne doru hafife eilerek yrrlermi.
Benzeri ekilde iz sren Kzlderililer de, alk olmayanlarn asla fark edemeyecekleri kk ipularndan yararlanarak, rnein gen srgnlerin hangi tarafa eildiine bakarak onun gittii yn bilirlermi. Yaar Kemal'in nce Memed'indeki Topal Ali doadaki kk ipularn okuma konusunda efsanevi bir gce sahiptir. Hayvanlarda belli bir trn yeleri birbirinin tamamen benzeri olmaz. Aralarnda ok kk farkllklar bulunur. Bu farkllklar trlerin zaman iinde deiime uramasna ve gnmzdeki tr zenginliine yol amtr. Bununla ilikili olarak genlerdeki dizili farkllklar da yaamda vazgeilmez bir neme sahiptir. Birbirlerinden ok farkl gzken iki hayvann genlerinin dizilii arasnda genelde ok az farkllk vardr. Yani genlerin sralanndaki kk farkllklar ok farkl trlerin ortaya kmasna yol aar. Benzer ekilde atomlar oluturan paracklarda ortaya kan -bize gre- kk farkllklar, bambaka elementlerin, maddelerin olumasna yol amtr. Fiziksel, biyolojik evrendeki kk eylerin byk etkileri, yaamn her alannda, doada, insanda, Kzlderili'den Hintliye, Eskimo'dan Trk'e, topraktan iklime, hemen her yerde, her toplumda karmza kar. Hintliler alk olmayan gzlerin gremeyecei ufack bir bulut kmesine bakp muson yamurunun balayacan bilirlermi. Anadolu kyls de bir zamanlar belirli bir ynden kan kk bulutlar grr grmez, "saanak geliyor" diye harman toplard.
Hekimler en kk belirtileri, dedektifler ulaabildikleri btn ipularn deerlendirirler. Sonuta, ister bir ormanda, ister bir muayenehanede olalm, yaamdaki kk ipularn fark ettiimizde, doaya uyum salamamz, yarna kalmamz kolaylar. Aslnda bu durumun farkndayzdr. Kk eylerin nemi geleneksel kltrmzde "bir mh (bir tr ivi) bir nal kurtarr, bir nal bir svari kurtarr" zdeyiiyle ifade edilir. Ancak pratikte kk eylere ne lde nem verdiimiz ve zellikle kk eylerden mutlu olmay ne lde becerdiimiz tartmaya ak bir konudur. Kk ipularn fark ettiimizde, doaya uyum salamamz, yarna Kalmamz Kolaylar.
nsan likilerinde Kk eyler

Kk eyler, doa--insan etkileiminde olduu kadar, insanlar arasndaki iletiimlerde de nemlidir. Konuurken, tek bir kelimeye alnrz veya tek bir kelimeye seviniriz. Birbirimizin yz ifadelerinden, en kk mimiklerinden srekli anlam karmaya alrz. Karmzdakinin szleri ile mimikleri arasndaki kk elikiler bizi ok ilgilendirir. rnein birisi bizi evine davet ettiinde, bu daveti yrekten mi, yoksa usulen mi yapt konusunda ipucu yakalamak iin onun yz ifadesini inceleriz. Genelde, davette bulunan gzlerini aa aa ve hafif yalvarr bir ifadeyle "Allah akna gel bak, gelmezsen lm gr" diyorsa, gitmemiz gerektiine gnl rahatlyla karar veririz.
Kadnlarn Empatik Becerileri Niin Gelimi?

letiimde mimiklere dikkat etmek, baz canl trlerinde, zellikle insanlarda ilgin zellikler ortaya karyor. rnein, yaplan aratrmalar genelde kadnlarda empatik becerinin erkeklere oranla daha yksek olduunu gsteriyor. Kadnlarn empatik becerilerinin erkeklerin empatik becerisinden daha yksek olmas, "kadn duyarll" kavramyla aklanabilir. yi de kadnlar niin daha duyarl? Niin erkeklere oranla daha iyi empati kurabiliyorlar? Kadnlarn erkeklere oranla daha iyi empati kurmalarnn eitli nedenleri bulunabilir. Bir gre gre bu nedenlerden bir tanesi u: Baz canl gruplarnda stats dk olanlar saldrganla uramamak iin yksek statllerin, rnein liderin davranlarn srekli gzlerler. Benzer ekilde insanlarda da nice toplumda aile ortamlarnda erkein stats kadnnkinden stn olmutur. Kadn, erkein gzne bakmak, onun sinirli olup olmadn anlayp kendini ona gre ayarlamak zorundadr. Aksi halde, szel ya da fiziksel saldrya urayabilir. Erkein u andaki davranlarna bakp az sonraki davranlarn tahmin etmek zorunda olan kadn, giderek onun yz ifadelerine, vcut diline daha duyarl olmutur.
Bu durum da kadnn empatik becerisinin gelimesine yol amtr. evremizde vard, maalesef hl var: Erkek akam eve geldiinde kars kaygl bir ekilde onun yzne bakar. Kocasnn sinirli olup olmadn, dier bir ifadeyle eref saatinin yerinde olup olmadn anlamaya alr. Eer evin beyi sinirliyse hemen ocuklarn uyarr, "Babanz sinirli, aman ortalarda dolamayn" dermi. Kk eylerin toplam, doada olsun, toplumda olsun daima byk yeknlar douruyor galiba. Yzyllar boyunca, onbinlerce kadn, gkyznde karabulut gzleyen iftiler gibi, kocalarnn yznde bir kararma, bir fke belirtisi gzleye gzleye, duyarl hale gelmi, empatik becerilerini gelitirmi olabilirler. Erkeklerin byk ounluunda, "ya karm kzarsa" korkusu bulunmad iin bylesine bir duyarllk gelimemi olabilir.
Kk eylere Dikkat renilebilir

Kadnlarn empatik becerilerinin gelimiliinde, bir biyolojik temel, bir genetik yatknlk da bulunabilir. Ama kadn--erkek ilikilerinden kaynaklanan renme, anneleri ve evredeki dier kadnlar rnek alma da etkili olmu olabilir. Empati, doutan sahip olunan bir zellik deildir. Aratrmalar, kadn--erkek herkesin empatik becerisinin eitim yoluyla gelitirilebileceini, empati kurmann renilebilen bir ey olduunu gstermektedir.
Dikkat konusuna ayrntl olarak girmeden, bu konudaki klasik bir aratrma sonucuna deinmek istiyorum: Belli mesleklerdeki kiiler, meslekleriyle ilgili eylere giderek daha fazla dikkat eder hale geliyorlarm. rnein, terziler insanlarn elbiselerine, berberler salarna, ruh sal uzmanlar yz ifadelerine daha fazla dikkat ediyorlarm. Bir tiyatro salonunu, kk bir delii bir saniye ap kapatarak bir tiyatrocuya gsterdiinizde seyirci younluunu, bir itfaiyeciye gsterdiinizde ise salonda ka kap olduunu alglyormu. Bunlar ve benzeri rnekler, kk eylere dikkat etmenin, aslnda renilebilen bir ey olduunu gstermektedir. Belirli ortamlar, belirli yaam koullar bize baz eylere zellikle dikkat etmeyi retir. Bildiim kadaryla biz Trke'de kara iki ad veririz: Kar ve kr. (Kr, di di olmu eski kardr.) Eskimolarda ise otuza yakn kar ad vardr. Kltrlerdeki bu farkllklar, yaam artlarndan kaynaklanyor olsa gerek. Bence bu konudaki en arpc rnek, her toplumun kendi yelerini birbirine benzemez, teki toplumlar ise benzer alglamasdr.
inliler Birbirine Benzer mi?

Kk yalardan itibaren yakn evrelerindeki insanlarn "inliler birbirlerine benzer mi?" sorusuna, dou ve Orta Asya dnda oturan pek ok kii "Evet" cevabn veriyor. Ama inlilere sorduunuz zaman onlar da "Biz
inliler birbirimize benzemeyiz, batllarn hepsi birbirine benzer" derlermi. Bize gre zenciler, inliler birbirine benzer. Ama biz benzemeyiz. Niye? Galiba olayn aklamas u: iinde yaadmz toplumda, kk yalardan beri yakndan tandmz ok sayda insan vardr. Byle olunca bunlarn yzleri arasndaki kk farkllklar yakalayabiliriz. Yeterli sayda inliyle, yeterince uzun sre birlikte kalmadmz iin de, inlilerin yzleri arasndaki farkllklar fark edemeyiz ve hepsinin birbirine benzediini dnrz. Kk farkllklar yakalayamamak, tekileri yanl alglamamza, zaman zaman da mutsuz olmamza yol aar. Bir arkadam anlatt. Havaalannda bir grup Trk oturuyorlarm. Birka Japon ocuk bunlarn karna gemi, ba ve iaret parmaklaryla gzlerinin altn ve stn ekitirip, yani ekik gzlerini yuvarlak hale getirmeye alarak bir yanda da "Hmm.. " sesi karyorlarm. Birka kiinin bunlar bizimle dalga geiyor diye can sklm. Arkadam ise "Kzmayn, biz de kkken inlilerin karsna geip, parmaklarmzla gzlerimizi iki yana ekitirip 'Hmmm... ' derdik" demi. Galiba herkes, kendi gznn, kendine ait her eyin normal olduunu, tekilerde ise bir tuhaflk bulunduunu dnyor.
Kk eylere dikkat etmenin nemi galiba bir de dil konusunda ortaya kyor. Anadili Trke olanlar iin "cam" ve "am" szcklerini birbirinden ayrt etmek kolaydr. Ancak Trke'yi ileri renmeye alan, anadili Hint-Avrupa dili olan batllar iin c'yi 'den ayrt etmek zordur. Bizim iin de ngilizce'nin farkl t'larn (the ile tree'yi) ayrt etmek g. Yzler arasndaki kk farkllklar yakalamak da kltrle, renmeyle ilgili.
Mutlu Olmak renilebilen Bir ey mi?

Yukardaki tartmalardan ortaya kan sonu u: Kk eylere dikkat renilebilen bir eydir, insanlar, iinde yaadklar ortama, aldklar eitime gre birtakm kk eylere dikkat etmeyi reniyorlar. iftiler, hekimler, terziler, dedektifler, kendi uralaryla ilgili kk ipularn deerlendirmeyi renebiliyorlar. Kk eylere dikkat etmeyi renebilen insan, bunlar karsnda mutlu veya mutsuz olmay da renebilir. Bazlarmz, kk eylere dikkat etmeyi ve bunlar karsnda mutsuz olmay renmi bulunuyoruz. Bazlarmz ise ayn kk eylere dikkat edip mutlu olmay renmi bulunuyoruz. (Maalesef, ikinci gruba girenlerin says galiba daha az. En azndan lkemizde az. Bu konuda bir aratrma yrtmeye alyoruz.) Kk eylere dikkat etmeyi renebilen insan, bunlar karssnda mutlu veya mutsuz olmay da renebilir.
Yani bazlar bardan yars bo diye esef etmeyi, bazlar ise yars dolu diye sevinmeyi, kretmeyi renmi. Doutan iyimser veya ktmser olmuyoruz. Belirli durumlar karsnda iyimser veya ktmser olmay eitli yollarla reniyoruz. rnein, byklerimizi model alarak reniyoruz. Bir dne giden insanlarn, bir eyleri vmekten ok, negatif eletiri ynelttiklerini grrm. Ufack ufack ayrntlar yakalayp kurabiyeleri, limonatalar, gelinin, damadn kan, gzn, kaynvalidelerin elbiselerini eletirdiklerini duyarm, insanlar eletiriyorlar, eletiriyorlar, ondan sonra da "Amann bize ne, Allah mesud etsin" diyorlar. yi de, u 'bize ne'yi en bata demeyi renebilir miyiz acaba? Eer bir insan genelde ktmser, karamsar ise, galiba zamanla bu karamsarl destekleyecek ynde kk ayrntlar fark eder hale geliyor. Negatifi vurgulaya vurgulaya, yaama negatif bir bak tarz gelitiriyor. Bu durumun sonucunda da, arabesk arklarda duyduumuz "batsn bu dnya" tavr kyor ortaya. Karamsarl rendiimiz gibi iyimserlii de renebiliriz. Bu konuyu ilerde tekrar ele alacaz.
Kk eylere nem Vermek Her Zaman Mutluluk Getirir mi?

Eer "Kk eyler nemlidir" dersek bu, baz durumlarda sknt yaratabilir. Kk eylerden mutlu olabileceimiz
gibi, mutsuz da olabiliriz. Biz uzmanlar, eitimciler bu konuda galiba bir eliki sergiliyoruz. yle: rnein diyoruz ki, "Komun sana glmserse, bu kk ey aslnda nemlidir, mutlu olmalsn. " yi. Ama diyelim ki komunuz, size dik dik bakt ve selam vermedi. Bu durumda ise galiba unu sylyoruz: "Komunun sana selam vermemesi kk bir eydir, moralini bozmana deymez. " Bence burada bir eliki var. Veya, "Size trafikte teekkr anlamnda korna alarlarsa sevinin, eer hakaret anlamnda alarlarsa aldrmayn. " Yine eliki var. Eer kk eyler nemliyse, o zaman zlebiliriz de. Bu konudaki elikiyi acaba u mantkla zebilir miyiz? Neyin kk, neyin byk olduu veya kk eylerden hangisinin ne lde nemli olduu grecelidir (rlatiftir). Fiziksel dnyadaki hemen her eyin greceli olmas gibi, insann dnyasnda bu ey de grecelidir. Evrende yaklak 200 milyar civarnda galaksi var. Bu yaklak bir saydr. Dardan baknca bir tanesi eksik veya fazla, hi nemli deildir. Ama bizim iin bizim galaksimiz ok nemlidir. Evrende 1021 (1, 000, 000, 000, 000, 000, 000, 000) tane bizimkine benzer gne vardr. Bunlardan bir tanesi eksik veya fazla olmu, hi nemli deildir. Ama bizim gneimiz bizim iin ok nemlidir. Evrende her ey greceli. Neyin kk, neyin byk olduu veya kk eylerden hangisinin ne lde
nemli olduu grecelidir. nsanlarn dnyasnda da neyin byk, neyin kk olduu, neyin, ne zaman nemli veya nemsiz olduu grecelidir. Ancak bu greceli alemde insann bir stnl var. nsan, nesnelere ve olaylara deer verebilen, onlar deerlendirebilen bir varlktr. Gnein byle bir gc yoktur, ama insann vardr. O halde insan, karlat kk eylerden hangisine, ne ynde nem verecei konusunda iradesini kullanabilir. Eldeki lt bence, "yarna kalmak" olmaldr. Eer bir olaya verdiimiz deer, yarna kalma ihtimalimizi artracaksa nemlidir, artrmayacaksa nemli deildir. Her eyin greceli olduu bir dnyada kiinin kendini korumas esas olmaldr. Eer bir olaya verdiimiz deer, yarna kalma ihtimalimizi artracaksa nemlidir, artrmayacaksa nemli deildir. Her eyin greceli olduu bir dnyada kiinin kendini korumas esas olmaldr. Diyelim ki komunuz size selam verdi. Bundan honut olursanz, kendinizi iyi hissedersiniz; bu da sizin yarna kalma ihtimalinizi artrr. Ama eer 'Yahu bu adam bir kar olmadan babasnn hayrna selam vermez" gibilerden dnrseniz, kendinizi iyi hissetmezsiniz. Bu da sizin yarna kalma ihtimalinizi azaltr.
Diyelim ki komunuz size selam vermedi: Eer bu duruma fazlaca zlrseniz, yarna kalma ihtimaliniz azalr. "Grmemitir" diye dnr, fazlaca zlmezseniz, yarna kalma ihtimaliniz artar. Genelde yaama pozitif bakmalyz. Tehlikeler karsnda nlem almak gerektiinde, bazen negatif dnmek gerekebilir. Fakat negatif dnmeyi bir alkanlk haline getirmek, bizi tehlikelerden korumak yerine, tehlikeye atyor demek istiyorum. Olaylara ne zaman pozitif, ne zaman negatif yaklaacamz renirsek; bizi rahatlatacak olaylar fark etmeyi, vurgulamay, yan sra rahatsz edecek olaylara fazlaca nem vermemeyi renirsek mrmz uzar. Tehlikeler karsnda nlem almak gerektiinde, bazen negatif dnmek gerekebilir. Fakat negatif dnmeyi bir alkanlk haline getirmek, bizi tehlikelerden korumak yerine, tehlikeye atyor. nsann, greceli bir dnyada, dnyaya uyum salayacak, kendini mutlu klacak ekilde, evresindeki olaylar nemli ya da nemsiz alglamaya yetecek beyin gc vardr. Bir ocuun sokakta bana glmsemesi ok nemli bir olaydr. Birisinin ters ters bakmas ise, dzeltmem gereken bir davranm varsa nemlidir; ama yapabileceim bir ey
yoksa hi nemli deildir. Kendimi bu ekilde dnecek ekilde eitebilirim. Bireyin kendi gayretiyle duygularn tamamen denetim altna almas ve ruhsal sorunlarn zmesi mmkn deildir. Bu konuda fazlaca enerji harcamas da, herhalde uygun deildir. Bireye fazla yklenmemek gerekir. Bu konuda zetle unu sylemek istiyorum: Karamsarln biyolojik birtakm nedenleri bulunabilir; ama karamsarlk, yaama olumsuz bak tarz, bir adan evreden renilebilen bir eydir, iyimserlik, yaama olumlu bak tarz da, bir lde renilebilen bir eydir. Birey, kendini fazla zorlamadan, ksmen de olsa yaama olumlu gzlerle bakacak ekilde kendini eitebilir. nsann RAM'i, sabit-diski buna msaittir.
3
KTABIN KAPAINDAK KK EYLER
Kitabn kapanda midye kabuklan var. Midye kabuklar kk eylerdir. ocukken ilgimi ekerdi; biriktirirdim. Bir midye kabuu koleksiyonum vard. Yetikin olduumda, kumsallarda gzel renkli olanlar elime alp ilgiyle bakmaya devam ettim. Ama birka yl ncesine kadar, o kk midye kabuklarnn ilerinde byk bir matematik tadn bilmiyordum. Midye kabuklarndaki helezonu dikdrtgenler iine yerletirdiiniz zaman, Fibonacci dizisine uygun bir yap ortaya kyormu. Fibonacci dizisi 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34... eklindedir. (Yani dizideki her say, kendinden nceki iki saynn toplamdr.) Midye kabuu, belki insan kula, bu diziyi barndran bir yapya sahip. Ayieklerinin/gnebakanlarn tanelerinin sralan, aalarn fidan verme, gllerin budanma dzenleri, hatta
eni--boyu zarif altn oranl dikdrtgen, midye kabuklar gibi Fibonacci dizisini barndryormu iinde. Bir midye kabuu veya bir ayiei kk bir eydir. Saylarn 1, 2, 3, 5, 8... diye pe pee yazlmas da bir bakma kk, nemsiz bir ey saylabilir. Ama midye kabuklarnda ve ayieklerinde bu say dzeninin ortaya kmas, ite bu byk bir eydir. Kk eylerde, kk olaslklarn, srekli bir kesinlikle gzkmesi byk bir eydir. Bir insan parma, evrende ok kk bir eydir. Ama bir parmak izinin, gemiteki ve gelecekteki tm parmak izlerinden farkl olmas, ite bu byk bir eydir. (Olaslklar aleminde, kk olaslklarn mevcudiyeti, bazen ise byk olaslklarn imknszl, byk bir eydir.) Eski Yunan Felsefesi, "Arke (arkhe), ana ey nedir?" diye balamt ie. Dnyay oluturan ana ey, kimine gre bir maddeydi, rnein toprak, hava, ate, su idi. Kimine gre arke, atomdu. Pythagoras Usta, arkenin say olduunu syledi. Ona gre uzayda saylarn dans vard; yerde, gkte, mzikte saylarn dans vard. Muhteem bir iddia. Gerekten, atomlarda, molekllerde, galaksilerde, seslerin dalga boylarnda, mzikte, saysal dzenler, matematiksel tekrarlar var. Midye kabuunda, fidanlarda saysal dzenler var. Belki gerekten de evrende saylar dans ediyor; bazen sessiz, bazen mzikle...
Midye Kabuklar zerine Bir iir

Bazen kk bir ey, btn bir yaammz gzden geirmemize yol aabilir. Geen sene, henz elinizdeki kitabn kapa ortada yoktu. Samsun'a konferans vermeye gitmitim. Sabah otelin nndeki kumsalda yry yaparken midye kabuklar grdm ve o gn u iiri yazdm:
KOLEKSYONCU Kylar boyunca yrdn yllar yl, akl talar topladn ve midye kabuklar... Geip gitmesin diye gnler ekmecelerde sakladn. Topladn onca pul, kibrit, ta, kabuk bir kyamet gnnde gelip seni bulacaklar; "te!" diyecekler "bizi biriktiren ocuk"; ellerinden pecekler.
Sanrm bu iirde, kk bir midye kabuundan yola! kp btn bir yaam gzden geirmi oldum.
4
YAAMINIZDAK ENSTANTANELER YAKALAMAK: KK EYLERDEN BYK MUTLULUKLAR RETMEK
Gnlk yaamda karnza kan kk olaylar, kendinizi ve evrenizi mutsuz edecek ekilde, "ok byk ve kt" olaylar olarak alglayabilirsiniz. Byle bir gcnz vardr. rnein trafikte size haksz yere korna alan birisini aracnzla izleyip, sktrp, kavga edip, karakollara, hastanelere debilirsiniz. Bunu becermeye yetecek zihinsel ve bedensel gcnz vardr.
Ama sizin ayn zamanda size haksz yere korna alnmasn kk, nemsiz bir ey olarak alglama ve skntya girmeme gcnz de vardr. Ve dahas, sizin, evrenizdeki baz kk eyleri fark edip onlarda byk lezzetler, byk mutluluklar yakalama gcnz de vardr. rnein bir yolculukta, yoldan, yolculuktan, teknolojiyle btnleiyor olmaktan* tr keyif duymaya gcnz vardr. Yaamnzdaki enstantaneleri yakalamaya gcnz vardr. Eer bunu gerekletirirseniz -bir nceki blmde belirtildii gibiyarna kalma ihtimaliniz artar. Eer kk eylerde byk mutsuzluklar yakalar, zlr kavgalar ederseniz, lme ihtimaliniz artar. Seim size aittir.
Rezalet mi Nezaket mi; Felaket mi Zarafet mi?

Epiktetus'un da dedii ve bugn psikolojideki baz yaklamlarda da vurguland gibi, olaylar nemli deildir, onlar alglama eklimiz nemlidir. Size korna alnmasn, annda cezalandrlmas gereken byk bir kabalk olarak da alglayabilirsiniz, nemsiz bir ukalalk] olarak da alglayabilirsiniz. Olaylar nemli deildir, onlar alglama eklimiz nemlidir. Neyin nemli, neyin nemsiz olduu, neyin kabalk, neyin kibarlk olduu, boyutta deiir: Kiiden kiiye deiir, toplumdan topluma deiir, zaman iinde deiir.
Dnyada baz kltrlerde misafire dil karmak zarafet saylyormu. Eskiden Macaristan'da ev sahipleri, nezaket gsterip "gece yatya kal" anlamnda misafirin at arabasnn tekerlerini sktrrlermi. imdi biz misafirimize dil karsak zarafet deil felaket olur. Misafirimizin arabasnn drt lastiini karp arabay takozlara oturtsak, nezaket deil rezalet olur. inde yaadmz toplumun kltrne, deerlerine uyup uymamakta ksmen zgrz. Tamamen zgr deiliz. ehir parknda tfekle ku avlamaya veya rlplak dolamaya karar verirsek ciddi problemler kar ortaya. Bu konuda banz emniyetle derde girdiinde, "Bakn benim plak dolamam kk bir olaydr; fazla bytmeyin" demeniz, pek anlaml deildir. Zaman ve mevcut toplumsal deerleri hie saymak konusunda tamamen zgr deiliz. Ama bireysel boyutta, galiba byk lde zgrlk var. rnek: plak dolaamazsnz; ama sokakta yrrken elbisenizin lekeli olduunu grdnzde, bu olay bir felaket olarak da alglayabilirsiniz, fazla bytmeyebilirsiniz de. Misafirinize dil karp karmama konusunda tamamen zgr deilsiniz. Misafirlerinize srekli dil karyorsanz, size gelen misafir saysnda, en azndan azalma ortaya kar. Ama misafire sunduunuz cevizli kekin iinden ceviz kabuu ktnda, gnlerce zlp zlmemekte, bu olay fazlaca bytp bytmemekte tamamen zgrnz. Yaamnzda ortaya kan baz aksilikleri byk deil, kk olarak alglamak, baz gzellikleri ise byk/nemli
olarak alglamak mmkndr. Bu konuda kendinizi eitebilirsiniz. Balang olarak unu dnebilirsiniz: Karlatnz olaylar "rezillik mi" yoksa "gzellik mi" olarak alglayacanz; eer gzellikse ne byklkte bir gzellik olarak alglayacanz renilebilen bir eydir. Ve sizin bunu renmeye gcnz vardr. (Ve tabii renmeye direnme konusunda da gcnz vardr. Seim size aittir.)
Yaamnzdaki Enstantaneleri Yakalamak

Fotoraf sanatlar enstantane yakalamaktan sz ederler. Srekli deiim iindeki bir dnyada, bir an iin ortaya kan ve tekrar mmkn olmayan bir hareketin, bir durumun fotorafn ekmek demektir enstantane yakalamak. Vesikalklar enstantane deildir; poz veririz nk. Ama Afgan kzn o bir anlk bak veya duvar dibindeki amelelerin bir anlk varolular birer enstantanedir. Enstantane kk bir andr; ama o an yakaladnzda, o an mr boyu karnzdadr. Karnza kan birtakm olaylar nemsemeyebilirsiniz. Ya da onlardan bazlarn ekip karma ve onlardan byk lezzetler alma konusunda, ksacas yaantmzdaki enstantaneleri yakalama konusunda kendinizi eitebilirsiniz.
Dnyada, bir insan olmadan kendi kendine enstantane olmay hak eden hibir manzara yoktur. Enstantane sanatnn beynindedir. Sanat, enstantane yakalama konusunda, daha dorusu, bir eyi enstantane haline getirme konusunda kendini eitmi kiidir. Dilerseniz siz de kendinizi eitebilirsiniz. Enstantane kk bir andr; ama o an yakaladnzda, o an mr boyu karmzdadr.
28.08.2003 Perembe 19.50 u anda balkondaym. Yanmda babaannem var. Babam ieri gitti. Kitap yazyor galiba. ki satr da benim katkm olsun. Garibim babaannem de byle mahzun mahzun, bir ate topu gibi grnen gnein batn izliyor. Bayan Vasfi'nin stnde deiik renkte bir al var. Manzara sper. Byle masmavi bir manzarann karsnda oturup yaz yazmak, kitap okumak ve aval aval bakmak insana byk bir zevk veriyor. Babaannem "Tucan bir kayk alalm" diyor. Dalar delen Sabahat Dkmen, biz tekneyi ne yapalm? Nasl kullanrz? Alrz ama babamn ald o gereksiz eyalar gibi bir kede bo bo durur. Haksz mym? Ya bu ses ne? Uak desem deil, gk grlts desem hi deil. Burada ....................ltufta bulunmu defterine bir iki ey yazyor, imdi stn Bey bu ie kzar m? Sanrm anlattklaryla tutarl davranmak iin kzmaz. Kzarsa onun problemi. Bre...
Deerli okuyucularm, yukardaki ereve iindeki yaz nereden kt diye dneceksiniz. Olay u: Bir yaz akam balkonda oturmu bu kitab yazyordum; deftere
kalemle. Yanmda kk kzm (o yl ilkretimi bitirmiti) ve tekerlekli sandalyesinde annem oturuyordu. Bir ara ieri girdim. Balkona tekrar ktmda grdm ki kzm deftere yukardaki yazy yazm. aka olsun diye. Silesim gelmedi. Daha sonra karrm diye dndm, unuttum. Yaynevindeki arkadalarm msveddeyi temize ekerken, bilmeden bu yazy da yazmlar. Yine iimden silmek gelmedi, kald. Sonra bir ara dndm ki, bu da bir enstantane ya da ne bileyim, bir gzel tesadf. ylece braktm. te bu yaznn yks bu. Devam edelim: Galiba, akp giden zamandan elimizde kalan bir avu eye enstantane diyoruz. Sizin evinize bugne kadar Ara Gler hi gelmedi; bundan sonra da gelmeyecek. Bu demektir ki, evinizdeki, yakalanmas mmkn binlerce enstantane ziyan oldu ve ziyan olacak. Ama zlmeyin, evinizdeki enstantaneleri siz yakalayabilirsiniz. Sizin evinize Ara Gler hi gelmeyecek. Evinizdeki ve yaamnzdaki enstantaneleri yakalamaktan siz sorumlusunuz. u an bu kitab okumaktasnz. Birazdan okumay brakacaksnz. Ve tarih boyunca, u andaki duruunuz, pozunuz bir daha hi varolmayacak. Bakn ve bu enstantaneyi fark edin. Gzlerinizle, zihninizle, iinde sizin de bulunduunuz u enstantaneyi yakalayn. Tek kopya halinde zihninizde sakl kalsn. u an evinizin en dank kesini dnn. Benim grmemi istemezsiniz. Ama bir fotoraf sanats gelip o
keyi yle bir adan eker ki, sergilere koyarlar; grseniz iftihar edersiniz. O halde o keyi bugn siz fark edin. Gzlerinizle, zihninizle o kenin resmini ekin. Hi fark etmeden geip gittiimiz sokaklar vardr; kap nlerinde ocuklar vardr. Ara Gler onlar lmsz hale getirmitir. emsi Gner onlar lmsz hale getirmitir. Hi fark etmediimiz, alarken bile tam bakmadmz kaplar vardr. akir Eczacba, Laleper Aytek veya Ylmaz Bulut, onlar lmsz hale getirmitir. Onlar, binlerce kez alp kapanan kaplarn resmini bir kez ektiler szgelii; ve o bir defalk grnt, ok uzun bir zaman, ok sayda insan tarafndan grlebilir oldu. Sadece (onlar deil; nice ressam, nice yazar, nice fotoraf... Bizim hi duymadmz, baktmzda yalnzca pimi hallerini hayal ettiimiz alabalklarn sesini Schubert olmasayd nasl duyabilirdik. Eer Osman Hamdi Bey'in o gzleri olmasayd, o hallar, o kaplumbaalar nasl grebilirdik. Van Gogh'un o basit ve dank odasnn, o ylesine atlvermi eski postallarnn bylesine ihtiaml olduunu, o gstermese nasl grebilirdik. Ve bugn, sizin tarafnzdan alglanan ve bir gn kayl)olacak bir dnyay, kk--byk, nemli--nemsiz demeden, siz topyekn fark edip kucaklamazsanz, bir gn kim fark edecektir? Yaamnzdaki kk eylerde byk tatlar bulmak sizin sorumluluunuzdur.
Sofrada, yaknlarnzdan birisinin bardaa su doldurmasn basit bir olay olarak alglayabilirsiniz. Ya da bu olay tarih boyunca tekrar olmayacak bir enstantane, muhteem bir an olarak da alglayabilirsiniz. Bir kadnn bir odadan dierine giderken eteini savurmas kocasnn, veya bir erkein kravatn dzeltmesi karsnn yllar sonra hasretle hatrlayaca bir an olacak belki. Acaba bunlar, grdmz o ilk anda keyifle seyretsek ve keyif aldmz onlara sylesek nasl olur? Dnyada enstantane sknts yoktur; nemli olan sizin objektifinizin kaydetme gcdr.
5
MUTLU OLMAK POLYANNACILIK MI?
Mutsuz olmay, una buna sylenmeyi, karamsarl ylesine derinden renmiiz ki, "Bu lkede yaanmaz" ve nihayet "Batsn bu dnya" demeye hakkmz olduunu dnyoruz sonuta. Ve daha da kts, iyimser birini grdklerinde canlar sklyor ktmserlerin, adeta "una bir ey syleyeyim de keyfi kasn" diyorlar ilerinden. Yllardr seminerlerimde iyimser olmann neminden sz ettiimde en az bir kii kp "Hoca iyi de o zaman bu polyannaclk olmaz m?" der. Bu karamsarla prim veren bak tarz beni zyor. imdi sz konusu cmleye tekrar bakalm: "yimserlik, kk eylerden mutlu olmak polyannaclk saylmaz m?" Bu grte, sanrm iki hata var. Birincisi "iyimserlik eittir polyannaclk" iddiasdr ki bu doru deildir, ikincisi byle sylendiinde polyannacln kt bir ey olduu varsaylmaktadr. Polyannacln kt olduunu kim syledi?
Polyannaclk, kayba uradmzda, elimizde kalanlar fark etme ve sevinme becerisidir. Polyannaclk bir psikolojik savunma mekanizmasdr, ar olmadan yerinde kullanld srece, kiiyi kaygdan, sknadan korur, kiinin yarna kalma ihtimalini artrr. Polyannaclk, kendini avutmak deil, bardan dolu yann fark etmektir. Diyelim ki birisi bir bacan kaybetti. phesiz bu kt bir durumdur. Ancak bu kiinin nnde iki yol uzanr: Birinci yol, bir bacak gittii iin yaamdan elini ekmek, srekli zlmek, artk hibir eyden keyif almamaktr, ikinci yol ise udur: Kii eer geriye dn yoksa, mevcut durumu kabullenir, elinde kalan bacak iin sevinir, yaamdan elini ekmez, yaama sevincini kaybetmez, ikinci yol polyannaclktr. Polyannacnn mr, birinciye oranla daha kaliteli geer. Polyannac tavr, in ataszn hatrlatyor. yle demi inli: Tanrm, bana deitirebileceim eyleri deitirme gc ver. Deitiremeyeceim eyleri Kabullenmemi sala, kisini ayrt edebilmem iin de akl ver. Deitiremeyeceimiz kayplar karsnda, yaama sevincimizi kaybetmemek polyannaclktr. Karamsarla oranla da herhalde daha gereki bir tavrdr. Bir toplantda polyannacl tartyorduk, bir dostum unlar anlatt:
" yeenim vard. Marmara depreminde de enkaz altndayd. Bir tanesine ulatk, kardk, lmt. Mahvolduk. Daha sonra, ayn enkazn altndan dierleri sa kt. lene zldk, ama salam kanlara sevindik. lene zlmemek, salam kanlara sevinmemek mmkn deildi." Yukardaki tavr, bir polyannaclk saylabilir. Ama sadece lene zlp salam kanlara sevinmeselerdi, en azndan ayp olurdu. Tatsz olaylar karsnda, kafamz kuma gmp bir ey yokmu gibi davranmak, bamza ne gelirse gelsin mutlu dolamak, polyannaclk deil, "devekuluu" olsa gerek. Polyannaclk, yaama devam edebilmek iin, gerektiinde skntlarla ba edebilme sanatdr. SABAH SABAH AA OLMAK Gerek Bir yk:
Byk kzm kkken -sanrm anaokuluna gidiyordusabahlar yatanda be dakika otururdu, ben de karsna otururdum. Kk, spontan bir oyun oynardk. Ben, bir hayvan, eya veya bitki rolne girerdim, o kendisi olurdu ve karlkl bir drama veya fabl diyebileceimiz bir ey sergilerdik. Bir sabah uyand, oturup battaniyeye sarld ve "Hadi bana bir aa ol" dedi. O sabah, canm skknd, keyfim yoktu; son gnlerde irili ufakl bir ok olay moralimi bozmutu. ime baktm, oyun oynamak istemediimi hissettim ve drste bunu kzma sylemeye karar verdim. "Canm benim" dedim "bu sabah keyfim yok, canm sklyor, aa olmak istemiyorum. " Bir an durdu ve parman uzatarak "Baba tamam" dedi "o zaman zgn bir aa ol. " Tekrar iime baktm, neeli bir aa olmak istemiyordum, ama zgn bir aa olabilirdim.
Ve zgn aa oldum. Birilerinin meyvelerimi taladn, insanlarn canm sktn anlattm. Anlattka, hafifledim, ferahladm. Be dakika bittiinde rahatlamtm. (fade edilen sknt, ounlukla bizi rahatlatr.) Kssadan hisse: Yaamn her zerresi kutsaldr, deerlendirilmelidir. Gzelliklerden gzellikler kar; ama skntlardan da gzellikler karmak mmkndr.
6
NSAN EVRENN MERKEZNDE M?
Eski Yunandan bir bilge "nsan evrenin merkezindedir" demi. Bu sz eitli ekillerde yorumlamak mmkn. Bir: nsan nemlidir; her ey insan iindir. rnein insanlar kanunlar iin deil, kanunlar insan iin olmaldr. Bilim ve sanat insan iin olmaldr. "nsan evrenin merkezindedir" sznn ikinci yorumu yle olabilir: D uzay ok byktr; ama i uzay da, yani insann iindeki uzay da ok byktr. nsan bu iki uzayn tam ortasndadr, yani evrenin merkezindedir. Bugnk bilgimize gre d uzayda binlerce, binlerce galaksi var, gne var. uzayda da binlerce hcre, binlerce gen var. nsan da bunlarn arasnda. nsann evrenin merkezinde bulunduu gr, galiba asl insann beyniyle ilikili. yle ki: 200 milyar civarnda galaksi var evrende. Gneimize en yakn ikinci gnee, mevcut uzay gemisiyle 57 bin ylda ulaabilirmiiz. Evrenimizde 1021 tane (yani 1, 000, 000,
000, 000, 000, 000, 000 tane) gne var. Sonu: Siz, bu evrende ok kksnz; bir nokta bile etmezsiniz. Ama sizin u ufack beyniniz muhteem bir ey baaryor. Beyniniz, modelleme yoluyla btn bir evreni alp kendi iine sokuyor. Ben size, "D uzayda 200 milyar galaksi var" dediim zaman, zihninizde az buuk bir eyler canlanyor mu? Sanrm "evet" diyorsunuz. Demek ki evren beyninize girmi. Siz, dardaki evren ile beyninizdeki evrenin arasnda, iki evrenin tam ortasnda bulunuyorsunuz. Dardaki evren ok byktr. Ama siz, modelleme yoluyla (bu ilemi hibir bilgisayar, sizin beyniniz dnda hibir makine beceremiyor) dardakine eit bir evreni beyninizin iinde tayorsunuz. Dardaki evrenin ap, sizin beyninizin apna eittir. Siz gerekten evrenin merkezindesiniz. Evrenin ap, beyninizin apna eittir. nk siz, evreni fark edebilen, alglayabilen, yorumlamaya alan, evrenin apn lebilen bir varlksnz, Siz, evreni idrak edebilen, ufak ama muhteem bir varlksnz. apnz kk, kapsamnz muhteemdir. Siz evreni idrak edebiliyorsunuz. Bilgisayarnz bunu yapamyor, evreni ve tarihini idrak edemiyor. Gneimizi bugne kadar ok gzel eyler yapt; ama bunun far knda deil. Gne, ne evreni idrak edebiliyor ne kendisini ne de yaptklarn. Siz, yaptklarnz ve yapabileceklerinizi idrak edebilen bir varlksnz. Siz muhteem bir evrende yaayan ve onu beyninde tayabilen bir varlksnz.
Siz muhteem bir evrende yaayan ve onu beyninde tayabilen bir varlksnz. Madem byle muhteem insanolu, o halde niin bylesine yalnz, mutsuz ve fkeli. Bakalm, dnelim, nmzdeki blmlerde anlamaya alalm.
7
TEK--BLMEZLK/ BEN-MERKEZCLK
"nsan evrenin merkezindedir" sznde, bu sz syleyen bilgenin kastetmedii bir de olumsuz anlam, nc bir anlam gizli belki. O da u: nsanolu bencildir, kendini dnyann merkezinde kabul eder; her eyin onun iin olduunu, her eyi key-fince smrebileceini dnr. nsan, bir yandan iletiim kurar, sosyaldir, yardmseverdir; ama bir yandan ben-merkezcidir (ego-santriktir), olaylara karsndakinin bak tarzyla bakmaz, onunla empati kurmaz. Bir insan eer ben-merkezci davranyor, kendini karsndaki insanlarn, tekilerin yerine koyamyor, onlarn bak tarzlarn kavrayamyorsa, bu durumu "tekibilmezlik" olarak adlandrmak istiyorum. (Kadir bilmezlii artran bir kavram oldu.)
Bir insan, ben-merkezci davrandnda, sadece kendi bak tarzn nemseyip tekini bilmediinde, onun bak tarzn kavrayamadnda sorunlar kar ortaya. Birka rnek:
Ben-Merkezci Davranlara rnekler

Bir mdr, hata yapan elemanna baryor. Bu mdre niin byle davrandn sorsak, byk ihtimalle yle der: "Beni sinirlendiriyor. lerini doru drst yapsalar barmam. " Bu mdr, olaya yalnzca kendi asndan bakmakta, ben-merkezci davranmaktadr. Elemannn istemeden hata yapm olabileceini, kendisine barlmasndan, zellikle bakalarnn yannda barlmasndan holanmadn dnmemektedir. Eer bu mdr bard zaman elemannn rahatsz olduunu fark edemiyorsa, ben-merkezcidir, tekibilmezdir, bu yzden de empati kuramyordur. (Eer mdr, elemannn rahatsz olduunu biliyor ama aldrmyorsa, ben-merkezci deildir, teki--bilmez deildir. Peki nedir? Sadiste davrandn, eziyetten holandn dnsek yanlm olur muyuz?) atmalarda insanlarn ben-merkezci davrandklarn, ok net bir ekilde olmasa da ksmen grebiliriz. Ancak benmerkezcilii daha iyi grebilmek/gsterebilmek iin okuyucularma birka soru soracam: 1. Soru: Scak havada --be gnlk bir le (hayvan ls) nasl kokar? 2. Soru: Kaliteli bir losyon nasl kokar?
3. Soru: Zeytinya sala yararl mdr? Ltfen yukardaki sorular cevapladktan sonra kitab okumaya devam ediniz: Herhalde birinci soruya "Le pis kokar" diye cevap verdiniz. Baknz bence, "Le pis kokar" demek benmerkezci bak tarznn rndr. nk, le pis korkmaz, lete bir pislik yoktur. Le, taze et yiyen canllara, aslana, insana pis kokar. Ayn le, srtlana, akbabaya herhalde misk kokuyor. Lete bir pislik yoktur; le, taze et yiyen canllara, insana, aslana pis kokar; le, srtlana misk gibi kokar. kinci soruya herhalde "Losyon ho kokar diye cevap verdiniz. Ayn ekilde losyonda da herkes iin geerli bir holuk yoktur. Losyon bize gzel kokar; baz hayvanlara iren kokar; losyondan bucak bucak kaarlar. Herhalde nc soruyu da "zeytinya sala yararldr" diye cevapladnz. Bu cevap da ben-merkezci bak tarznn, teki--bilmezliin rndr. Zeytinya biz insanlara yararldr; ama bir damlas baz bcekleri ldrrm. (Hangi bcek olduunu sylemek istemiyorum.) Baknz, yukardaki rneklerde de grld zere, dnyaya bakarken kendimizi merkez alyoruz, benwww.webturkiyeforum.com
merkezci dnyoruz. Dilimiz ile bu dnme sistemi arasnda paralellik oluturmu bulunuyoruz. "Le pis kokar, losyon gzel kokar" derken dnyada bizim dmzda da yaayanlar bulunduunu unutuyoruz. "Benim dncelerim en dorusu" derken de bunu yapyoruz. (Arada ben de yapyorum bunu.) Ama unutmayalm: Losyon bize gzel kokar, zeytinya insan salna yararldr. Bu bilgiler btn canllar iin geerli deildir. Ben-merkezciliimizi grupta toplayabiliriz. Bunlar, fiziksel, zihinsel, duygusal.
Fiziksel Ben-Merkezcilik: Kime Gre?

Sokakta bir adres sorduunuz zaman, insanlarn en az yars, eliyle gstermeden "soldaki yolu izle; saa dn" benzeri eyler sylerler. Bunu syleyen kendi solunu kasteder; o kii karnzda durduu iin onun solu sizin sanz olur. Aslnda sizin sa tarafa gitmeniz gerekir ama o "sol" dedi diye siz sola, yani yanl tarafa gidersiniz. (Bu durum yalnzca lkemizde deil, dnyann hemen her yerinde karnza kar.) Adres tarifindeki bu yanllk, tarif eden kiinin benmerkezciliinden kaynaklanmaktadr. Tarif eden kii kendini karsndakinin yerine koymamakta, fiziksel adan ben-merkezci dnmekte ve davranmaktadr. Bir yk:
Kardaki Adam
Bir rman bu yakasnda bir adam varm. Kar yakasnda da baka bir adam. Irmak geilmesi zor bir rmakm. Bu yakadaki kar yakadakine seslenmi: "Hey, karya nasl geebilirim?" Kar yakadaki adam hayretle cevap vermi: "Ne lzum var, sen zaten kardasn." Nerede okuduumu hatrlamyorum. Internet'teki imzasz yklerden biriydi galiba. nsann ben--merkezciliini gzel anlatyor.
Bu ykyle benzer bir ey var. Nice stanbulluya "Nerede oturuyorsun?" diye sorarsanz size "Karda" diye cevap veriyor. Anadolu'da oturanlar da yle, Rumeli'de oturanlar da yle. Araba park ederken yardm eden ok olur. Arkadan yle bir ses duyarm: "Gel, gel, gel, sa yap, sol yap, topla, topla... " Ne yana toplaman gerektiini hi anlamammdr. Dnya haritasna baknz. Avrupa kuzeyde, yukardadr. Bunun nedeni, corafyay, corafyann matematiini gelitirenlerin Avrupa'da yaam olmalar. Uzayda dnyann aas--yukars yoktur. Ama yeryznde bir yerkre yaptnda, kendi lkesini yukarya yerletirmek insanoluna iyi gelmektedir. Eer corafyay Aborijinler gelitirmi olsalard, Avustralya bugn haritalarn yukarsnda bulunurdu. (Aborijinler kendilerine "Gerek insanlar" diyorlarm; galiba ayn eyi Batllar da kendileri iin dnyorlar.) Fiziksel ben-merkezcilikle ilgili bir son sz: Dnya grdnz gibi deildir. Le "size" pis kokmaktadr;
dnya da size byle grnmektedir. Eski Yunanda bir bilge, muhteem bir sezgiyle "Cisimlerde renk yoktur; renk ktadr" demi. Galiba olay u: Bir cisimden gznze belli dalga boylarnda k gelir; beyin bunu yorumlar, "krmz" diye alglar. Cisimlerde renk yoktur; renk beyninizdedir. Nitekim bir kpek veya ar dnyay bizim gibi grmez. Dnya bizim grdmz gibi deildir. Salam bir duvarn dopdolu olduunu grrz. Oysa o duvarn onbinde biri atomlarn ekirdekleri ve elektronlar tarafndan doldurulmutur; atomun iinde byk bir boluk vardr. Duvarn onbinde 999'u botur. Biz dolu grrz.
Zihinsel Ben-Merkezcilik
Karmzdakilerin dnyay ve olaylar alglama ve dnme biimlerinin yanl olduunu, bizim alglama ve dnme biimimizin ise tek doru olduunu dnmek zihinsel ben-merkezciliktir. Fiziksel ben-merkezcilik zihinsel ben-merkezcilii besler. Diyelim ki ocuunuza matematik devinde yardm ediyorsunuz. Size gre kolay bir eyi anlamad. ocua 'Yavrum bak ok kolay" deriz. Lete pislik yoktur, bize pis gelir. Problemlerde de kolaylk veya zorluk yoktur; bize gre kolay veya zordur. Bir yk: Saz alamayan Bektai
Bir Bektai saz almay bilmiyormu. (Belki de biliyordu da bize ders vermek iin bilmiyor gzkm.) Bilmedii iin de sol elinin bir parman sazn bir perdesinde hareketsiz tutup sa eliyle de alar gibi yapyormu. Bir ara birisi "Erenler, bakalar ellerini perdede gezdiriyor, senin elin niin sabit?" diye sormu. Bektai, "Benim tuttuum yer en doru yerdir. Onlar benim tuttuum yeri aryorlar" demi.
Yukardaki yk, ben-merkezcilii ok gzel anlatyor. Ben-merkezci kii, kendi bak tarznn, kendi dncelerinin tek doru olduunu, kendisi gibi dnmeyenlerde bir bozukluk bulunduunu dnr. Bazen de kendi gibi dnmeyenleri deitirmeye, kendine benzetmeye abalar. nsan ilikilerinde ben-merkezcilikten tamamen uzaklamak herhalde mmkn deil, belki gerekli de deil, u Ben-merkezciliin fazla olmamas yeterli. Bir yk: Menemen Treni
Bir dostum gerek diye anlatt. Tren zmir'den Menemen istikametinde yola km. Yal bir teyze kondktr arp "Yavrum Menimen'e varnca beni bildiriver, aman unutma" demi. Kondktr de "Sen uyu teyzem, Menimen'i vannca ben seni bildiricem" diye garanti vermi. Teyze gvenip uyumu. Kondktr ise olay unutmu. Tren Menemen'i gemi. Epey sonra kondktr teyzenin ineceini hatrlayp makiniste komu. Treni durdurmular ve zlmler. Gecenin bir vakti kadncazn Menemen'e tek bana dnmesi olacak i deilmi. Makinist "Dur, ben treni geri alaym, Menemen'e geri dnelim. Gece fark eden olmaz; soran olursa da 'Yanl makasa girmiiz' deyip idare ederiz" demi. Ve gece karanlnda Menemen'e geri dnmler. Kondktr koup
teyzeyi uyandrm "Kalk teyzem, Menimen'i vardk" demi. Teyze uyanm "mrne bereket yavrum" diyerek antasn am, bir hap karp yutmu. Tekrar ban yaslam. Kondktr hayretler iinde, inmiyor musun diye sormu. Teyze "Yok yavrum, ben bugn doktora gittiydim, doktor iki tane hap verdi. Birini Basmane'de alcen dedi, ikinciyi de Menimen'i vannca alcen. Ben hapm aldm, kal salcakla" demi.
Karnzdakinin szlerine veya davranlarna bakp onun ne dndn yzde yz anlamanz mmkn deildir. Ancak; nemli olan, hata yapmamak deil, yaplan hatalardan ders almak (geribildirim almak), tecrbe kazanmaktr. Zihinsel ben-merkezcilik bireylere zg deildir. Toplumlar da sergiler bu tavr. Tarih boyunca nice toplum kendini herkesten stn grmtr. Bilimde, felsefede bile bu ben-merkezci tavr grmek mmkndr. Batl bilim insanlarnn yazd "Dnya Tarihi" veya "Bilim Tarihi" adn tayan nice kitap sadece Bat tarihinden ve biliminden sz eder. Pes. Belki benzeri tavr bizde de var. ocukluumda unu sk duyardm: "Efendim, Bat bu seviyeye bizim sayemizde ulat. Barutu, kad, pusulay, biz in'den aldk; Bat da bizden rendi. Biz olmasaydk var ya, Bat geri kalrd. " Pes.
Duygusal Ben-Merkezcilik
Karnzdakinin hakl olduunu dnebilirsiniz, onun bak tarzn kavrayabilirsiniz. Ama bir de onun neler hissettiini anlamalsnz. Karnzdakinin duygularna kapal kalp yalnzca kendi duygularnz fark ettiinizde duygusal ben-merkezcilik sergilemi olursunuz. Baz beyler eleri aladnda, bunu gereksiz buluyorlarsa "Hanm bunda alayacak ne var" derler. Byle sylediklerinde, farknda olmadan, bir insann alamas iin mantkl/makul nedenler bulunmas gerektiini ifade etmi olurlar. Oysa, btn duygusal davranlar gibi alama da, znel (sbjektif) bir deerlendirmenin sonucudur. Bir renci "Ders almak beni skyor" dediinde annesi / babas "Biz senin yandayken hi sklmazdk; sklma, bu senin istikbalin" derlerse, bu szleri duygusal benmerkezciliin rndr. Anne-baba ocuun, kendine zg, znel duygular olabileceini dnmemektedir, onun duygularna benzer duygusal yaant geirememekte, ksacas ocuklaryla empati kuramamaktadrlar. Eer ders almaktan skldn syleyen ocua "Sen ders almaktan sklyorsun" eklinde basit bir mesaj verseler, bu mesaj ben-merkezcilikten uzak olurdu. ocuunuza "almaktan sklyorsun" derseniz almaz diye endie edebilirsiniz. yi de, "al" dediiniz zaman da zaten almyor. Bari "sklyorsun" diye empati kurarak sze balayn da aranzda bir diyalog kurulma ihtimali artsn.
Bu konuda son olarak unu belirtmekte yarar var. Fiziksel, zihinsel, duygusal ben-merkezcilik, birbirlerinden tamamen bamsz eyler olmayp birlikte ileyen yaplardr. lerinden birini sergilediimizi fark ettiimizde, dierlerini azaltma ansmz artar.
8
KENDN BLMEZLK (ROL TUTSAKLII)
Bir nceki blmde teki--bilmezlikten sz ettik. nsanda galiba bir de kendini bilmezlik var. Kendini bilmezlie "rol tutsakl" da diyebiliriz. Kendini bilmezlik, dier bir ifadeyle rol tutsakl ksaca u: Rollerimizin bysne kaplp kendimizi, ben'imizi geri plana itiyorsak, rollerimiz olmadan kendimizi tanmlayamyorsak, rol tutsakl iindeyiz demektir. Rol tutsakl, kiinin rolleriyle vnmesi, kendisine ait rolleri, farknda olmadan kendinden stn tutmasdr. Rollerimizi kendimizden stn tuttuumuz zaman, bir anlamda rollerimizin altnda eziliriz, kendimizi bir kenara atm oluruz. Bu durumu anlatan bir ykm var. yle kssadan; hisseli, hayat ateinde eskitilmi cinsten: KERVANCI
Bir kervan yola kmaya hazrlanyormu. Sahrada m desem, Orta Asya'da m desem, ite yle bir yerlerde. Kervann sahibi, zenginler zengini Alihan Bey'mi. Alihan Bey telala son hazrlklar denetliyormu. En kymetli kumalar, ipekler, altndan, gmten, sedeften paha biilmez kaplar, kaaklar,
eyalar, biber birer ve zenle denklere, bohalara, sandklara yerletirilmi. Seyisleri, muhafzlar ve nice adamlar, develeri, atlar hazrm. Tam yola klacak, ufak tefek elimsiz bir adam koarak gelmi. Alihan Bey'e "Benim adm Veli; beni de aln yannza" demi. Sonra aralarnda u konuma gemi: Alihan Bey: "Seni de alaym da senin ne hnerin vardr? Silah kuanmasn bilir misin, seni muhafz yapalm." Veli: "Ben silah kullanmay bilmem." Alihan Bey: "Seni seyis yapalm; attan deveden anlar msn?" Veli: "Vallahi hi anlamam." Alihan Bey: "A yapalm o zaman; yemekten anlar msn?" Veli: "Yemek yemeyi severim de, piirmeyi bilmem. " Alihan Bey: "Yldzlardan anlar msn? Seni mihmandar yapalm." Veli: "Karanlk gecelerde srtst yatp yldzlar seyretmeyi pek severim de, hangi yldz hangi yn gsterir, ite onu bilemem." Alihan Bey kzm: "Kardeim, hem elinden hibir i gelmez hem de kervana katlmak istersin; bu nasl i?" demi. Veli yle karlk vermi: "Ben, seyis deilim, muhafz deilim, a deilim, mihmandar deilim; satc veya muhasebeci de deilim. Ben sadece yiyen, ien, konuan, dnen, seyreden, keyif alan bir varlm. Ekmeinizi yersem, karlnda ufak tefek iler yaparm. Ama byk hnerler beklemeyin benden. Kervana alrsanz piman olmazsnz." Alihan Bey'in akl bu ie pek yatmam. Ama tuhaf bir sezgi gelmi iine. Bu adam alrsam iyi olacak; kalbini krmayaym,
ha bir eksik ha bir fazla diye dnm. Katm Veli'yi kervana. Neyse, laf uzatmayalm, kervan yola km. Balangta her ey yolundaym ama gnler getike iler deimi. Birka kum frtnasna yakalanmlar lde. Ardndan bir hastalk dadanm hem adamlara hem develere. Bir de ekya basmaz m kervan. Ne ykten eser kalm, ne maldan haber. Adamlar desen, ya lmler ya il yavrusu gibi dalmlar drt bir yana. ln sonlarna vardnda, Alihan Bey tek banaym. Btn adamlarn, mallarn, develerini, atlarn kaybetmi. Yan baygn geirdii bir gecenin sonunda, bir de gzlerini am ki, Veli yan banda oturuyor. Bir tek o gitmemi. Alihan Bey "Herkes beni terk etti, sen niye gitmedin?" diye sormu Veli'ye. Veli "Onlarn her birinin bir ii vard; kimi seyisti, kimi muhafzd. bitti, hepsi gitti. Benim bir iim yoktu; gitmem de gerekmedi." Alihan Bey: "Saol da, ben imdi ne yapaym? Malm mlkm gitti; yaamam gereksiz imdi." Veli: "Hl yapabilecein bir ey var." Alihan Bey: "Artk yapabileceim hibir ey yok. Develerimi sremem, mallarm satamam." Veli: "Yapabilecein eyler var. Bir sre yanmda kal ve bana bak. Ben senin varlnn, grnrde hibir ie yaramayan, ama aslnda senin zn oluturan yann gsteriyorum sana." Alihan Bey: "Nasl yani?" Veli: "nce u aalardaki hurmalardan yiyelim ve u kuyudan su ielim. Bugne kadar hep hasta olmamak iin, ayakta kalp malna mlkne sahip kabilmek iin yedin. Bugn yalnz kendin iin yiyeceksin. Bugne kadar ya bir sonraki menzile kadar ya su bulamazsan diye dnp su itin. Bugn
yalnzca kendin iin ieceksin. Ve gece srtst yatp yldzlar seyredeceiz. Sen bugne kadar, gece yolunu bulabilmek iin baktn yldzlara. Bu gece yalnzca kendin iin bakacaksn onlara. Bugne kadar sen, altnlar, sandklar iin yaadn; kendini sandklara kapattn. " Alihan Bey: "Ben, malm mlkm olmadan hi ie yaramam." Veli: "yi de bu syleyen, mal mlk olan Alihan Bey mi, yoksa sadece Alihan m? Btn unvanlarnn dnda, konuan, dnen, yiyip ien, dinleyen, seyreden bir sen var senin iinde. O seni, yani kendini unutma. Kendisi ile sahip olduklar arasndaki fark unutan, sahip olduklarn kaybettiinde, kendini bolukta hisseder bu alemde."
Kssadan hisse: "Ben" dediimiz eyi oluturan pek ok rol var. "Ackan, yiyen--ien ben" vardr; "konuan, dnen, alglayan ben" vardr; bunlar psikolojik rollerimizdir. Bir de sosyal rollerimiz vardr, mesleki rollerimiz vardr; evlat, anne, baba, renci, retmen, avukat, mdr, alc, satc... rollerine brnrz. Sosyal/toplumsal rollerimizi o kadar benimseriz ki, giderek psikolojik rollerimizi kmser, hatta unuturuz. Doktor, mhendis, mdr yanmza ok nem veririz de, "yiyen--ien, uyuyan, konuan, dnen ben"i kk bir ey olarak alglarz. Oysa, psikolojik ve sosyal rollerimiz bir btndr ve psikolojik rollerimiz "kk ey" deildir. Scak bir yaz gn buz gibi bir bardak suyu Doktor Aye Hanm imez; Aye ier. Doktor Aye Hanm hastalarna bakar.
Souk bir k gn, bir bardak tarnl salebi Mdr Bey imez, Ahmet ier; Mdre Hanm imez, Zeynep ier. Biz gnlk yaamda salebi Ahmet'in deil, Mdr Ahmet Bey'in itiini dnyoruz. Mdrl Ahmetlikten daha fazla nemsiyoruz. Hataldr bu tavrmz. Eer, yiyen, ien, dnen, manzaray seyreden Ahmet olmasayd, Mdr Ahmet de olmazd. Bir inli bilgenin sz: Doduun zaman l'sin, sapsade bir 1. Zamanla l'in sana sfrlar eklersin; diplomalarn olur, unvanlarn, rollerin, rozetlerin olur, evler, arabalar alrsn. Bunlarn her biri bir sfrdr ama l'in sana eklendike senin deerin artar. u hale gelirsin: 10000000000... 0 Btn bu sfrlarn ne zamana kadar deeri vardr? Sen hayatta olduun srece. Sen ldn, 1 gitti, 0000000000... 0 oldu, sfrlarn hibir anlam kalmad. te "1" bizim psikolojik rollerimizi, 0'lar ise sosyal rollerimizi sembolize ediyor. Alihan Bey'in btn 0'lar gitmitir; ama l'i hl elindedir; onun deerini bilmelidir. 1 (bir) kk bir eydir. Ama sfrlarnzn banda bu kk ey olmasa siz evreni fark edemezdiniz; o 1 olmasa siz u an bu kitab okuyor olmayacaktnz. Kendini bilmezlik, rol tutsakl, varoluu yaayamamann belki de en temel gstergesi. Varoluumuzu yaayamadmz zaman sahip olduumuz toplumsal
rolleri giderek z varlmzdan stn tutmaya balyoruz. Pek ok kiiye "Mdr Bey", karsna da "Mdr Bey'in Hanm" denir. Ya da "Savc Bey, Savc Bey'in Hanm". Kiilerin adlar evre iin nemli deildir. in kts, mdr bey de kendisini, giderek yalnzca "Mdr Bey" olarak alglamaya balar. Peki, ya mdrl giderse, ite o zaman felakettir. Varoluumuzu yaayamadmz zaman sahip olduumuz toplumsal rolleri, giderek z varlmzdan stn tutmaya balyoruz. evremde emekli olan baz kiilerin byk skntya dtklerini gzlemiimdir. Kendilerini sadece "mdr, mhendis, e, evlat" diye tanmlayanlar, gn gelip de bu rollerini kaybettiklerinde sudan km bala dnyorlar. rnein emekli olduklarnda kendilerini bolukta hissediyorlar. Osmanlda bir veziri padiah azletmi. Rtbesini, tularn, maiyetindeki adamlar kaybeden vezir, akam konana tek bana gelmi. "Byle hayat olmaz olsun" demi, soyunup yatana yatm. Dokunmaya cesaret edememiler. Ertesi gn yorgan amlar ki, adamcaz lm. Oysa o vezir, kk yalardan beri, sahip olduu psikolojik rollerin de farknda olarak yetitirilseydi lmesi gerekmezdi. Vezirlii kaybettikten sonra, imdi hayal bile edemediimiz, o gnn yemyeil stanbul'unun keyfini srebilir, geceleri gkyzn keyifle seyredebilirdi.
Muhtemelen btn paras elinden alnmyordu; iftar sofralarnda sohbetler edebilir, okuyup dnebilirdi. O vezir, vezirlie byk ihtimalle krkndan sonra eriti. Peki vezirlii kaybettiinde yaayamayan bu vezir vezir olmadan nce nasl yayordu? Emekli olur olmaz hastalanan baz byklerimiz, o meslee girmeden nce nasl yayorlard? Baz rtbeler/makamlar/roller bir ayrkotu gibi yaam bahemizi ylesine kaplyor ki, onlar sklp gittiinde, artk ekilip biilemeyen bir bahe, ie yaramayan bir mr kalyor elimizde. te bunu anlatyor Alihan Bey'in yks. Alihan Bey'in mal mlk nemlidir; sahip olduu roller nemlidir. Ancak btn bu sosyal/mesleki rollerin yan sra, psikolojik rolleri de nemlidir. Yiyen, ien, uyuyan, konuan, dinleyen, seyreden Alihan da nemlidir. Psikolojik rollerimiz, sosyal rollerimizden nceliklidir. Sosyal rollerimiz olmadan da psikolojik rollerimizle yaayabiliriz. Ama psikolojik rollerimiz olmadan yaayamayz. Veli, Alihan Bey'in, bu olmazsa olmaz yann, psikolojik rollerini sembolize etmektedir. Hisse: Kendimiz ile sahip olduklarmz arasnda ayrm yapmakta glk ekeriz. Oysa her insan, sahip olduu eyalarn, unvanlarn, rollerin dnda, yiyip ien, konuup dnen, seyredip dinleyen bir ben'e sahiptir, iimizdeki bu sapsade ben'e sahip ktmzda, o gne kadar tatmadmz bir mutluluu yakalayabiliriz. Belki o zaman Aborijinler, bizim de gerek insan olduumuzu sylerler.
Her insan, sahip olduu eyalarn, unvanlarn, rollerin dnda, yiyip ien, konuup dnen, seyredip dinleyen bir ben'e sahiptir.
9
DEERLERE UYMADA HATA
Deerler
Toplumsal deerler insan yaamnn nemli bir yann oluturur. Bir deer, belirli bir insan davrannn veya yaam amacnn, bir dierinden daha stn olduu ynndeki tutarl ve derin inantr. Deerler, toplumdan topluma ve zaman iinde deiir. Toplumlar, deerleri dorultusunda baz davranlarn sergilenmesini takdirle karlar. rnein, sadakat, sevgi, cesaret, dostluk, temizlik, sayg, drstlk, nezaket ve benzerleri, nem verilen toplumsal deerlerdir. Deerler toplum iin deerlidir; deerlere uygun davranan insanlar da toplumun gznde deerlidir.
Deerlere Uymada Hata

Sokakta herhangi bir insana, toplumun deerlerine nem verip vermediini sorarsanz, hi duraksamadan nem verdiini syler. Hepimiz deerlere teorik olarak ok
nem veririz. Ama pratikte srekli olarak deerleri ineriz. Deerlere uymada, kanksam olduumuz, temel hata vardr: 1. Ortamna gre deerlere uyarz; 2. Keyfimizin/moralimizin iyi olup olmamasna gre deerlere uyarz; 3. Karmzdaki kiiye gre deerlere uyarz. imdi bu hatay aklamaya alalm.
Birinci Hata: Ortama Gre Deerlere Uymak

Baz toplumsal deerlere baz ortamlarda uyar, baz ortamlarda uymayz. rnein trafik polisinin yanndaki krmz kta dururuz, polis yoksa ayn krmzda durmayz. Bu, deerlere uyma konusundaki birinci hatadr. Bu tr hatalar, deerleri iselletirmediimiz iin ortaya kar. Bir deeri gerekten benimseyenler, her ortamda, her durumda o deere uygun davranrlar. "Temizlik" deerlerimizden birisi olarak kabul edilebilir. Bu deere, ne yazk ki toplumun en azndan bir blm ortamna gre uyuyor. rnein, hi kimse evindeki halya, koridora tkrmez, sigarasnn izmaritini atmaz. Ama sokaa tkren, sigarasnn izmaritini atan c, ok kii gryorum. Ortama gre davranyoruz.
Avrupa lkelerine giden vatandam, kaldrma tkrmyor, piknik yaptnda pn ime atmyor. Ama Kapkule'yi geince farkl davranyor. "Niin orada p atmyorsun da burada atyorsun?" desem, byk ihtimalle yle diyecek bana; "Ama burada herkes atyor. Bu cmleyi, birtakm deerlere ortamna gre uyduumuz zaman, kendimizi savunmak iin kullanyoruz: "Ama burada herkes yapyor." Ve maalesef liste uzuyor: Vergi karan, "Ama herkes karyor" diyor. Trafik kurallarn ineyen, "Ama kurallara kimse uymuyor, ben niin uyaym" diyor. Belirli bir deere niin uymadmz aklamaya alrken "Ama... " diye balayan mazeret cmleleri kurduumuz zaman, bu tavrmz, sz konusu deeri yrekten benimsemediimiz anlamna gelir. Bir deeri yrekten benimseyen kii, o deere ortamna gre uymaz, bakalarna bakarak uymaz, ne olursa olsun uyar. Ben, Bat lkelerinde yere p atmyorum; ben lkemde de yere p atmyorum. Ben temiz bir sokaa p atmyorum; ben, bakalar tarafndan p atlm pis sokaklara da p atmyorum. O pis sokak, belki yere p atlmasn hak ediyor, ama ben oraya p atmay hak etmiyorum. Pis bir sokak, zerine yeni pler atlmasn hak ediyor olabilir. Ama ben o sokaa p atmay hak etmiyorum.
Eer, bir toplumsal deeri yrekten benimsemisek, iselletirmisek, bakalarnn ne yaptna bakmadan, ortama gre davranmadan uyarz o deere. Bunca yldr, evindeki halya asla tkrmeyen bir insann nasl olup da sokaa rahatlkla tkrdn anlamakta glk ekmiimdir. "Bunun mantkl bir aklamas olmas gerekir" diye dnmmdr. Yllardr beklediim aklamaya Ekrem In'n "stanbul'da Gndelik Hayat"* adl kitabnda rastladm. In'n bu konudaki aklamas, iddias, gemie ynelik, ispat zor bir hipotez. Ama ilgin. yle: Eski stanbul'da tane kutsal mekan vard: Cami, ar, ev. nsanlar sokakta fazla dolamazlard; gezmek amacyla sokaa kmazlard. Bu kutsal alandan birinden dierine gidebilmek iin sokaklardan geerlerdi. Evlerin darya bakan pencereleri snrlyd; pencereler, "hayat" ad verilen, kapal i mekana alrd. zellikle kadnlarn hayat hayatta geerdi. Yourtu, st kapya gelirdi. Ev kutsald. Bu yaam tarz iinde, sokaklar kutsal deildi, kpeklere terk edilmiti. stanbul'a gelen Batl gezginleri hayrete dren iki ey vard: Birincisi, sokaklarda ok miktarda kpek bulunmasyd, dieri ise sokakta ok az insan grlmesi. stanbullu merhametliydi. Byk binalarn d yzlerine tatan ku yuvalar (ku kkleri) yaplrd. Sokak kpeklerine ise, sadece yemek artklar deil, zel olarak hazrlanm paparalar verilirdi.
* Yap Kredi Yaynlar.
Kpek pis (mekruh) kabul edilirdi, eve sokulmazd. Ama sokakta baklrd. In'a gre bunun nedeni, sokan kutsal olmamasyd; bu yzden de kpeklere terk edilebilirdi. Eer bu aklamann gerek pay varsa, kuaklar boyunca insanlar, model alma yoluyla evlerini temiz tutmay, ama sokaa aldrmamay renmi olabilirler. Konuya ilikin baka pek ok aklama yaplabilir. rnein, bizim bugn ehirlerdeki, piknik yerlerindeki p atma rahatlmzn nedenlerinden biri, gebe yaam dedelerimizin doadaki rahatlklar olabilir. Onlar, yayladan gerken, doal atklarn evrede brakabilirlerdi; doa bunlar zmler, iine sindirebilirdi. Ancak bugn, teneke kutular, naylon poetleri doa iine sindiremiyor. Belki bu yzden eski alkanlklarmz, yeni dnyada sorun yaratyor. Bunlar belirtmemin amac u: Temiz olma deerine ortamna gre uyuyor olmamz, basit bir olay deil, ok deikenli karmak bir olaydr. Sokaklara p atanlar, kpeklerinin kakasn kaldrmda brakanlar, "pis, grgsz" diye adlandrp iin iinden kamayz. Olay, daha derin, daha ayrntl dnmek, yorumlamak zorundayz.
kinci Hata: Keyfimize Gre Davranmak

Yaygn bir tavr vardr. Canmz sklyorsa, keyfimiz yoksa, evremize ters davranrz, aksilik ederiz. Byle
davranmak bize gayet doal gelir, iyerinde canmz sklmsa ev halkna sinirli davranrz, trafikte canmz sklmsa iyerinde evremizdekilere fkeleniriz. Ksacas, herhangi bir nedenden tr keyfimiz kamsa, moralimiz bozuksa evremize fkeli davranrz, zaman zaman saygszlk ederiz. Oysa byle davranmak zorunda deiliz. Keyfimiz var veya yok, evremizdekilere saygl davranabiliriz, davranmalyz. Keyfimiz olmadnda da evremizdekilere saygl davranabileceimizi, Koreliler bize ok k bir ekilde gsterdiler. Bizde futbol seyircisi iin allagelmi davran ekli udur: Eer tuttuunuz takm ma kazanmsa seviniriz, alklarz; kaybetmise sinirleniriz, alklamayz. Oysa Koreliler, son Dnya Kupas manda byle davranmadlar. nclk manda Koreliler Trk Milli Takmna yenilmilerdi, zgndler. Ama yine de nezaketi elden brakmadlar. Yenilen takmlarn ve bizim takmmz alkladlar. nclk manda televizyonu ma biter bitmez aan bir Trk izleyici herhalde yle derdi: "Tuh, ma biz kaybetmiiz, Koreliler kazanm. " Niin byle derdi? nk Koreliler alklyordu. Oysa Koreliler yenildikleri halde alklyorlard. Yenilmilerdi, zgndler, buna ramen alklyorlard. te, bunu belirtmeye alyorum. Keyfimiz var veya yok, evremizdekilere, karmzdakilere saygl davranabiliriz. Koreliler gibi.
Dnya Kupasnda nclk man anlatan TRT spikeri, o gzel Trke'si ve her zamanki nezaketiyle yle diyordu: "Sevgili izleyiciler, inanmayacaksnz ama, man bitimine bir dakika var ve bir tek Koreli stadyumu terk etmedi." Ma bitti, Koreliler yenildi. Spiker arkadamzn hayreti daha da artt. nk, bir tek Koreli bile stadyumu terk etmemiti ve stelik tm izleyiciler her iki takm birden alklyorlard. Ve dahas tribnlerde iki bayrak belirdi. Trk bayra daha bykt, Kore bayra daha ufak. (Bu da ev sahibi nezaketi olsa gerek.) Stadyuma gidip futbol ma izlemem ama bildiim kadaryla bizde byle ey olmaz. ki taraftan birinin kaybettii anlalnca, kaybeden takmn taraftarlar, daha ma bitmeden stadyumu terk etmeye balar. Bu arada oturulan plastik koltuklan kranlar da olur. Bu, doal kabul edilebilecek bir davran deildir. Evde, mata, iyerinde, bizim keyfimiz yok diye bakalarnn da keyfini karmamz art deildir. Keyfimiz var veya yok, evrimizdekilere saygl davranabiliriz, davranmalyz.
nc Hata: Karmzdaki Kiiye Gre Deerlere Uymak

Baz deerlere uyup uymama konusunda ltmz, karmzdaki kiidir. rnein fiziksel adan ve stat asndan bizden gl kiilere saygl davranrz. Gl
bulmadmz kiiler karsnda ise saygl davranmayz, davranlarmz kontrol etme ihtiyac duymayz. Oysa, renkleri, cinsiyetleri, yalar, statleri ne olursa olsun, tm insanlarn onurlan eittir. Bu yzden ayrm gzetmeden hepsine saygl davranmalyz.
nsanlarn Onurlar Eittir

nsanolu bilmiyor, bilmediini de bilmiyor. te bu beni zyor. Sokakta herhangi birilerini durdurup "nsanlara saygl msnz?" diye sorarsanz, hemen hepsi "Evet" der. Ama bu evetilerin birisi amirdir, hata yapan elemann azarlar; birisi retmendir, devini yapmayan renciye barr; dieri hekimdir, kylye "sen" der, ehirliye "siz"; bir dieri polistir, hrsza hakaret eder. Her ne kadar insana saygl olduklarn iddia etseler de, bu amir, bu retmen, bu hekim, bu polis insana saygl deildir. nk: Kiiyi ve hatal davrann ayrmak zorundasnz. Hatal davrann eletirebilirsiniz, hatta hatal davranndan tr bir yaptrm (meyyide) uygulayabilirsiniz; fakat kiiyi topyekn eletirmeye hakknz yoktur. Kiiyi topyekn eletirmek insana saygszlktr, insan onurunu umursamazlktr. Bir profesrn onuru bir pnn onuruna eittir; bir kapcnn onuru, bir genel mdrn onuruna, hekimin onuru hastann, hastabakcnn onuruna eittir ve bir mfettiin onuru, bir hrszn onuruna eittir. ster bir varsaym deyin, ister bir dogma, tm insanlarn onurlar eittir bu dnyada. nsanlarn bilgileri, yetkileri,
statleri, gleri farkl farkl olabilir; ancak onurlar eittir. Hibir insan, renginden, cinsiyetinden, inanlarndan veya hatal bir davranndan tr aalanmamaldr. Bir hrszn, diyelim ki on davran var. Dokuzu iyi, ama onuncu davran kt, hrszlk yapyor. Bu onuncu davran iin onu tutuklayabilir, yaptrm uygulayabilirsiniz. Ama onu topyekn sulamaya, iinizden geldii gibi aalamaya hakknz yoktur. Tutuklularn, mahkumlarn haklar vardr; haklarn inerseniz siz de su ilemi olursunuz. Bir lkenin yasalarna gre bir kiiyi idam edeceksiniz diyelim. Bu mahkumu idamdan nce a brakmaya veya ona kfr etmeye hakknz yoktur. O mahkumun onuru, hapishane mdrnn onuruna eittir; benim onuruma da eittir. Benim onurum, bir pnn onuruna eittir. kimizin bilgisi, yetkisi, stats farkldr. O p, benim faklteme gelip ders anlatma yetkisine sahip deildir; ben de sokaktaki p bidonunun yerini deitirme yetkisine sahip deilim. O p evinin kraldr. Kyne gitse, kuyruk olup elini perler. Ben kendimi ondan stn gremem. Benim onurum, tuvalet temizleyen bir hanmn onuruna eittir. O hanm, evine ge gitse, kz kapya kp "Anne ge kaldn" diye yanaklarndan pyor. Benim kzmn, eimin yanan pmesi, o kzn annesinin yanan pmesi veya hrszlktan hkm giymi bir kad-nn kznn onun iki yanandan pmesi ayn eydir; aralarnda hibir farkllk yoktur. Tm insanlarn onurlar eittir. Kzlderili'nin ifadesiyle "Mitaku Oyasn" (Hepimiz hayvanlar ve bitkiler dahil- kardeiz).
Eer bir mahkumun hatal davran varsa onu eitmeli, slah etmelisiniz. (Gelecekte mahkumlar tedavi edileceklerdir.) Ben, eitilebilecek, tedavi edilebilecek bir insandan daha onurlu olduumu nasl dnebilirim? Biz bugn, mahkumlar tedavi edemediimiz, eitemediimiz iin, arada bir af karyoruz. Hi hastanelerde af karldn, hastalarn sevabna erken taburcu edildiklerini duydunuz mu? nsanlar, onurlarnn eit olduunu dnmek istemiyorlar. Kendilerini bakalarndan stn gryorlar. Bir ynetici, bir mfetti, balangta iyi niyetle, iini hakkyla yapabilmek amacyla, i ilikisi iinde bulunduu kiilere mesafeli durmaya balyor. Giderek bu mesafeli duru, kendini stn grmeye dnebiliyor. Bu kiiler, hem mesafeden hem de hiyerarideki konumlarndan tr, kendilerini her adan, bu arada onur asndan da tekilerden stn grmeye balyorlar. Bu durum, tekilerden daha fazla uzaklamalarna yol ayor. Sonuta, kendi yalnzlklar artyor, tekileri mutsuz ediyorlar ve i zarar gryor. Bir profesr szl snavda cppesini giyip, "aday yakndan tanyor" demesinler, laf gelmesin diye, balangta souk, giderek yukardan bakan bir ifade taknp bir engizisyon yargcnn yz ifadesiyle, adayla hibir insani iliki kurmadan mekanik bir snav da yapabilir; ya da glmseyerek selam verme, hatr sorma gibi adayla insani ilikiler kurduktan sonra, ilikiyi ve ii ayrt ederek, ilikide eitliki, insan onuruna saygl, ite ise objektif bir tavr taknabilir.
Bir mfetti, balangta iini iyi yapabilmek amacyla ciddi davranp giderek statlarnn abartsna kaplarak kendini Olimpos'tan inmi Zeus gibi hissetmeye ve tefti heyeti bakanndan baka dnyada kimseye sayg duymamaya da balayabilir; ya da ilikiyi ve ii ayrt edip tm insanlara saygl ama iinde objektif olabilir. Kendilerini herkesten stn grenler, kendi onurlarna onulmaz biimde hayran olanlar, insan ilikileri konusunda kendilerini eitimle gelitirebileceklerine inanmayanlar, bana Kk Aa'taki hindiyi hatrlatyorlar. lgin bir roman olan "Kk Aacn Eitimi"*nde Kzlderili dede ve nine ile Kk Aa adl ocuk arasndaki iliki anlatlmaktadr. Kk Aacn dedesi, giderek derinleen, st dallara rtl, hindinin boynundan alak bir tnel kazar, tneli derin bir ukura balar. Topran yzeyinden tnelin iine doru msr taneleri serpitirir. Yaban hindisi ban eip taneleri yiye yiye tneli geer, ukura girer. Ban kaldrr, ukurun st aktr ama ukur derindir. Tek bir k yolu vardr, ban eip tnelden gerisin geriye gitmek. Ancak hindi ban emeyi akl edemedii iin ukurdan kamamaktadr. Kk Aa dedesine, "Dede, hindi niin kafasn eip tnelden dar kmyor?" diye sorar. Dedesi 'Yavrum, hindi kendini herkesten stn grd iin, renebilecei yeni bir eyler bulunduuna inanmad iin, alak gnlllk gsterip ban eemedii iin girdii ukurdan kamyor" der.
ukurlar iinde kalakalma tehlikesi hepimiz iin vardr. Ama eer tm insanlarn onurlarnn eit olduuna inanrsak bu tehlike bizden uzaklar. Daha onurlu bir insan olmaya almak yerine, daha bilgili, daha etkili, daha iyimser, daha sevecen olmaya almak, daha akllca olsa gerek. Anadolu'da "Bo baak dik durur" derler.
* Kk Aacn Eitimi, Forrest Carter, Say Yaynlar, 2003
Dolu ve alakgnll bir baak olduumuzda, yaam kalitemiz artacaktr. Bo baak dik durur.
Ekmek mi nsan m?
Hangisi daha fazla sayg gryor; ekmek mi, insan m? Gzlenen o ki, ekmek daha fazla sayg gryor lkemizde. Yukarda deerlere uyma konusunda tr kanksadmz- hata sergilediimizi belirttik. Baz deerler sz konusu olduunda bu hatalar yapmayz. Ekmee ynelik olarak da sz konusu hatalarn sergilendiini hemen hi grmeyiz. Hangi ortamda olursa olsun -evde veya sokakta- ekmee sayg gsteririz. Yerdeyse basmayz, stnden atlamayz; kaldrp kenara, ykseke bir yere koyarz; hatta periz ekmei. Ekmee gsterdiimiz sayg, ekmein byklnden ve niteliinden bamszdr. Yerdeki ekmei kaldrma konusunda, byk--kk veya budayarpa ayrm yapmayz. Keyfimiz olsa da olmasa da yerdeki ekmee basmayz.
nsanlara, sokaklara kar sergilediimiz temel halay ekmee kar sergilemeyiz. Ksacas ekmee ok sayglyzdr. Ekmee gsterdiimiz saygy birbirimize gstersek ok daha huzurlu yaarz. Ekmee niin sayg gsteririz? nk nimettir. yi de elerimiz, ocuklarmz nimet deil mi? rencilerimiz, raklarmz, komularmz nimet deil mi? Ekmee gsterdiimiz saygy birbirimize gstersek, ne gzel olurdu. Ben lkemde yerdeki ekmee tekme atldn hi grmedim. Ama yerdeki insana tekme atldn ok grdm. Yerdeki ekmeklere gsterdiimiz saygy birbirimize de gstereceimiz gnlerin gelmesini diliyorum. (Sanrm o gnler yakndr.)
10
ELKLERMZ, KLEMLERMZ
eliki, kilem
Gnlk yaamda eliki, ikilem, dilemma, paradoks kavramlarn genelde yanl kullanyoruz, birbirinin yerine kullanyoruz. rnein bazen "Hangisini seeceim konusunda elikiye dtm", bazen de, "kilem iinde olduunun farknda deil" diyoruz. Sanrm byle dediimiz zaman, eliki ve ikilem kavramlarn birbirine kartrm oluyoruz. Konumuz elikilerimiz ve ikilemlerimiz. Dilemma ve paradoks kavramlar iin felsefe szlklerine baklabilir. ("Ben adalym; btn adallar yalan syler" demek bir dilemma saylabilir. "Bir okun hareket noktasyla hedefi arasnda sonsuz nokta vardr; sonsuz noktay kat etmek ise sonsuz zaman alr; bu yzden bir ok hedefine hibir zaman ulaamaz" demek ise galiba bir paradoksal dncedir.) imdi eliki ve ikilem kavramlar arasndaki farka bakalm. Galiba dorusu u:
Doada ya da insan zihninde ztlklarn birlikte bulunmas bir eliki saylabilir. (Bir tezin antitezini iermesi bir eliki saylabilir.) nsan, sahibi olduu elikili dncelerin genelde farknda deildir, ikilem ise iki farkl davrantan hangisine ynelmek gerektii konusunda sknt, kararszlk ekmek demektir. Sahip olduumuz elikili dncelerin, davranlarn genelde farkna varmayz, ikilemde ise farknda olduumuz bir kararszlk sz konusudur. Bir dostunuzu hem seviyor hem de kzyorsanz ve bu iki zt duyguya/dnceye birlikte sahip olduunuzun farknda deilseniz, bu durumu bir "eliki" olarak adlandrmaktan yanaym. Benzer ekilde, belirli bir olay karsnda zgn olduunuz halde sevinmi gibi davranyorsanz ve bu tezad fark etmiyorsanz, yine eliki iinde olduunuzu dnebiliriz. Ama eer bir arkadanz sevip sevmediinize bir trl karar veremiyorsanz veya iki meslekten hangisini seeceinize karar veremiyorsanz, bir "ikilem" iinde olduunuz kansndaym. ounlukla alttaki elikiler, grnrdeki bir takm ikilemleri yaratr. Bu durumda, elikilerimizi fark etmekten, ikilemlerimizi ise zmekten sz edebiliriz. elikiler ve ikilemler, farknda olduumuz ve olmadmz skntlar yaratr. elikilerimizi fark ettiimiz, ikilemlerimizden rahatsz olmadmz zaman, stresle ba etmemiz ve gelimemiz kolaylar. Bazen bir ii hem yapmak istersiniz hem yapmamak istersiniz; hem almak istersiniz hem almak istemezsiniz. Bu
ikileminizi "can skc bir samalk" olarak adlandrrsanz skntnz artar. Ama bu ikileminizin yaamn doal bir paras olduunu dnrseniz, onunla uzlama/zme ansnz artar. Tamamen elikisiz, ikilemsiz olmak pek mmkn deil. Fazlaca elikiye, ikileme sahip olmak ise sorun yaratabilir, ruh saln bozabilir. Bunlara belirli miktarda sahip olmak, ancak yerine gre fark etmek, yerine gre ba etmeyi renmek galiba en salkls. kilemler yaamn ayrlmaz bir paras, ikilemlerden arnm bir dnya mmkn grnmyor. kilemler, elikiler kimi zaman canmz sksa da, toplumlarn, bireylerin gelimesi iin bazen itici g olduklar da bir gerek. kilemler yaamn ayrlmaz bir paras. kilemlerden arnm bir dnya mmkn grnmyor. Sadece canllar, insanlar iin deil, belki nesneler dnyas iin de geerli ikilemler. Ayn anda hem maksimum karmaaya hem de minimum enerjili bir duruma ulamak isteyen sistemler, bir uzlama noktasna ulatklarnda (fiziksel, kimyasal, biyolojik adan denge salandnda) gezegenler, yaamlar ortaya kyor belki. kilemler evrenin her kesinde olabilir (olmayabilir de); ancak canllar, zellikle insanlar, ikilemlere girmekten tr ac ekiyorlar. nsann grevi, ikilemlerini fark
etmek, bunlar yaamn doal bir paras kabul etmek, zebileceklerini zmek, zemediklerine ise uyum salamak olmaldr.
Buzun inde Ate Var m?

Eski Yunan'dan bu yana hemen her eyin kendi zd- dn iinde barndrd gr var. Bu grten hareketle acaba yle dnebilir miyiz? Buzun iinde ate vardr. Nasl m? Elinize alacanz bir buz kalb oksijen ve hidrojen atomlarndan olumaktadr. Atom ekirdeklerinin etrafnda dnen elektronlar ise yksek enerjili cisimcikler, bir anlamda kk atelerdir. Buz, bize gre buzdur. Ancak, eer elektronlarn bilinci olsayd, her-halde buz olduklarn dnmezlerdi. Bu dnceden harekede, dalndaki bir yapran aslnda alev alev yandn, ama bizim onu yeil grdmz ileri srebiliriz. Galiba doada ztlklar i ie. Eer byleyse, insan zihninde birtakm ztlklar bulunmas doal. O halde zihnimizi veya d dnyay elikilerden ve bunlarn uzants olan ikilemlerden arndrmak yerine, onlar fark etmek, onlarla birlikte yaamay renmek daha doru olsa gerek. elikiler, ikilemler yaamn, yaamlarmzn nemli bir paras. Doada elikiler vardr, insann elikileri/ikilemleri olmas da doaldr. Bu yzden, elikisiz, ikilemsiz olmak deil, onlar fark etmek, onlarla uzlamak
bir fazilet saylmaldr.
kilemlerde Sklmak Bir Tr eliki mi?

kilemlere dmekten yakndmz zaman, farknda olmadan bir eliki iine girmi oluyoruz. yle ki: kilemler iinde olmak bizi kstlar, "Onu mu seeyim, bunu mu seeyim?" diye skntya gireriz. Ama ayn zamanda ikilemlere sahip olmak zgrlk saylr; nk ikilem var demek, seenekler var demektir, seebileceiz demektir. Belki de bu yzden, ikilemler karsnda bunalrken, bir yandan sylenip bir yandan da sevinmek gerekir. Sizin iin seilebilecek tek bir meslein, evlenilebilecek tek bir kiinin bulunmasn ister miydiniz? kileme girme zahmetinden, seim yapma skntsndan kurtulurdunuz. Ama sanrm yine de nnzde seenekler olmasn, gerektiinde ikileme girmeyi tercih ederdiniz.
elikilerimize Birka rnek

Soru 1: Diyelim ki arabanzda veya bir otobstesiniz. Trafik tkand, bekliyorsunuz, ie ge kaldnz. Kzar msnz? Sanrm pek ounuz "evet" dersiniz. Soru 2: Anneler gn, babalar gn, sevgililer gn trnden gnleri anlamsz, gereksiz buluyor musunuz? Sanrm pek ok kii bu soruya da "evet" diyecektir. Yukardaki sorulara "evet" dediiniz zaman, farknda olmadan bir eliki sergilemi, adeta bindiiniz dal kesmi olursunuz. Baknz niin:
Trafik tkand zaman, tkayanlara kzyorsanz, trafii tkayan elerden birisi de sizsiniz. Bu yzden kendinize de kzmaksnz, ama muhtemelen farknda deilsiniz. Trafikte "Yahu, her arabada bir ya da iki kii var; niin drt komu birleip ayn arala gitmiyor?" diyen arkadalarm olur bazen. Bunu syledii srada arabasnda biz de iki kiiyizdir. Bu elikinin farknda deildir. Trafik niin tkanr? Metro yoktur, demiryolu azdr, karayollar yetersizdir, apartmanlarn park yeri yoktur... Bir de u: lkemizde trafikteki ara says hzla artmaktadr. Ara saysnn artmas, bir adan, insanlarn en azndan bir blmnn paras olduu anlamna gelir. Bu arabalar alacak kadar paras olanlar, her halde paralarnn tmn bir arabaya yatrmazlar. Baka alanlarda da harcarlar ve /veya israf ederler. Bylece ekonomi canlanr. Bu canllk pek oumuzun cebine para olarak girer, ancak farknda deilizdir. Bankacsnz diyelim; araba alsnlar diye insanlara dk faizli kredi verirsiniz. Onlar da bakarlar kredi iyi, arabalar alrlar. Ondan sonra sizin trafik tkanyor diye sinirlenmeniz bir eliki mi, deil mi? Bir zamanlar Bursa'da trafik ok ktyd. Otomobil reticisi bir firmada alan bir arkadamla birlikte trafikteydik, ok sinirlendi. Ben de ona "Niye sinirleniyorsun, bu arabalar siz yapyorsunuz. Kapatn firmay iki yl, trafik rahatlar" dedim. "Allah saklasn" diye karlk verdi. "O zaman sklma; trafik tkandnda 'ok kr, nm arkam, sam solum mteri' demelisin"
dedim. Rahatlad m bilmiyorum ama, sanrm bir elikisini grmek ona ilgin geldi. Anneler gn, sevgililer gn gibi gnlerin temel amac ekonomiyi canlandrmak olmal. Ekonomideki canlanma, araba satlar gibi hepimizin cebine katk salyor. (Ekonomideki canlanmann getirilen olduu gibi gtrlen de var belki; byk bir ihtimalle ekonomideki canlanma elikisini de iinde tayor. Ekonomideki buzun iinde de ate olabilir. Yaam grndnden daha karmak.) En azndan yzeydeki bu katky fark etmiyoruz. ieki, yl iindeki en byk ciroyu anneler gnnde yapyor, parasn gtrp bankaya yatryor. Ondan sonra da hem ieki hem bankac anneler gnn gereksiz buluyorlar. (ieki o gn iek satyor, ancak bir ihtimal o gn anlamsz bulduu iin annesine iek gtrmyor.) Alttaki durumu bir yana brakrsak, ieki, bankac ve belki de hepimiz, bir eliki iinde miyiz, deil miyiz?
Moda
Moda konusunda, insana zg, insanca bir eliki sergileriz. Hem modaya uygun giyinmek isteriz hem de giydiimiz baka kimsenin zerinde olmasn isteriz. Bu bir ikilemdir. (Geri moda tasarmcs, hem modaya uygun hem tek olan kyafetler tasarlayabilir; ama toplumun ounluu byle "hem benzeyen hem benzemeyen" giysiler talep ettiinde, herkesin bu isteini karlamak, herhalde ok g olacaktr.)
Kiisel Deerimiz
Kendimizi ok nemser ama beenmeyiz. rnek: Dn-dernek olur, fotoraf fotorafmz eker; az sonra basar, getirir. Elimize fotorafmz alnca genel tavrmz udur: Yalnzca ortada gzken kendimize bakarz ama onu da beenmeyiz. "Ay, ne kt kmm", "Uf, ne biim bakmm" deriz. Kendimizi ok nemser ama beenmeyiz. Galiba bu tavrmz, kendimizi yeterince kabullenmemekten kaynaklanyor. Kendimizi kabullendiimizde, kendimizle bark olduumuzda, fotoraflarmza daha rahat bakabileceiz. Kendimizi kabullenme skntsndan doan nem verme ama ayn anda beenmeme tavrmz, kendimize ve yaama objektif bakmamz zorlatryor. evremizdeki insanlarla, yaknlarmzla sorunlar yaamaya balyoruz. nsanlar, zellikle genler, ana babalarn ok nemserler nemsemiyor izlenimini verseler de, iten ie ok nemserler- ama onlar kolay kolay beenmezler, srekli eletirirler. Ana babalarda bulunabilecek en kk kusur, genleri fkelendirir.
Gurur Duyma/Duymama ve Babalar

Yaygn ikilemlerimizden biri de babalarn davranlarnda gzleniyor. Babalar kzlaryla, oullaryla gurur
duyuyorlar (herhalde duyuyorlar) ama bunu yeterince ak ifade etmiyorlar. lkemde nice baba, bir olu dnyaya geldiinde gnlerce gururla dolar. Olann daha hibir kiisel zellii belli deildir, tek belirgin zellii cinsiyetidir. Ol sun, baba bu durumdan mthi gurur duyar, evresindekilere ne smarlayacan arr. Olan on beine gelir, birok zellii belirmitir, eksilerinin yan sra pek ok arts vardr. Bu durumdan da babasnn gurur duymasn bekleriz; ya duymaz ya da duyar ama iinde tutar. Nice baba var, evredeki genleri beenir de bir kendi olunu beenmez, bir tek kendi oluyla gurur duymaz. "Bu olan adam olamayacak; bu olan benim istediim gibi deil, benim istediim gibi olsun, canm alsn" der. ("Senin istediin nedir, yaz bakaym" desem, yazamaz. nk bu babann kafasndaki belirsiz bir rol tanmdr.) Ben tek ocuktum. Babam beni ok sever, sevgisini de aka ifade ederdi. Ancak, ok beceriksiz bulurdu; bunu da sk sk sylerdi. Babam iin hayattaki en nemli ey "hayat adam" olmakt. Kendi bak asna gre kendisi tam bir hayat adamyd. (Gerekten de yleydi; ok zor artlardan syrlp kendini yetitirmi, her durumda pratik zmler bulabilen, her ortama uyum salayabilen, hayatla bark bir insand.) Benim de bir hayat adam olmam isterdi, ama onun gznde ben hi mi hi hayat adam deildim.
Ortaokul, lise yllarmda, evremizde bulunan yatm btn genler babama gre hayat adamyd; bir tek ben deildim. Babam anneme benim iin, "Bu ocuun taban ar, bir ii iki saatte yapyor; hayat adam deil" derdi. Bugn inanlmaz bir yaam temposu iindeyim. Babam beni imdi grse, herhalde iftihar ederdi. Burada anlattklarm birka yl nce bir toplantda anlattm. Bir arkadamn on yanda olu varm, o da babam gibi olunun ar kanllndan, yavalndan yaknyormu. Babamla ilgili anlattklarm dinledikten sonra bana unlar syledi: "Baban senin yavalndan ikayet ediyormu, ama bak sen imdi iyi bir eyler olmusun. Demek benim olan da ilerde bir eyler olabilecek. Acaba ben bouna m telalanyorum?" Galiba olay u: Anneler, babalar ocuklarn ok seviyorlar, onlara ok nem veriyorlar ve onlarn gelecekleri konusunda kayg duyuyorlar.
Ana Babalar ve ocuklar Arasnda Bir Benzerlik

Psikologlar, zellikle geliim psikologlar, ergenlik dnemiyle ilgili olarak unu sklkla vurgularlar: Ergenlik dneminin zelliklerinden birisi, gencin baz ikilemler iinde olmasdr. Bunlardan birisi, gencin ana babasna hem ok nem vermesi, onlarla zdeim kurmas, ama ayn zamanda onlar eletirmesi, onlarla atmasdr. (Ergen, kendine zg bir kimlik oluturabilmek iin bu ikilemi yaamak zorundadr.)
Bugne kadar ben de, ana babaya ok nem verip onlarla zdeim kurmann, ama ayn zamanda onlar eletirmenin, ergenlik dnemine zg bir zellik olduunu dnyordum. Fakat bir sredir unu fark etmeye baladm: Ana babalar da benzeri bir ikilem sergiliyorlar; ocuklarn hem ok seviyorlar, onlara nem veriyorlar hem de onlar ok eletiriyorlar, beenmiyorlar. Ergenler ile ana babalar arasndaki bu benzerliin zerinde dnmeye ve aratrma yapmaya deer olduu kansndaym. Sz konusu ikilem, belki de yalnzca ergenlere zg deil, herkes iin geerli. Bir an: Hem Gurur Hem fke
Seminerlerimden birisini izleyen bir babaya ait bir any aktarmak istiyorum. Kendisinden izin aldm. Bu beyin olu on alt yandayken bir gn annesine km, sesini ykseltmi. Bunun zerine baba olunu yandaki odaya ekip sa elinin iaret parmayla onun omzunu ittire ittire, "Bana bak, bir daha annenle yle konuma" demi. Delikanl, "Baba tamam, hakl olabilirsin, ama bir daha yle el hareketi yapma" diye karlk vermi. Bey yle dedi: "Hocam, anlattnz gibi, o an hem fke duydum hem de gurur. Bir yandan fkelendim, ama bir yandan da, o ana kadar fark etmediim mthi bir eyi fark ettim; benim kk olum, meer kala gz arasnda bym, aslan olmu, glenmi. On yandayken onu parmamla itekleseydim byle bir eyi asla syleyemezdi. imdi onurlu, babayiit bir delikanl olmu. Hem kzdm hem gurur duydum. Kzsam m diye dndm; sonra vazgetim, sesimi karmadm. yi ki bir ey dememiim."
Genlerin ana babalarna, ana babalarn ocuklarna ynelik ikilemli/elikili duygular olabilir. ocuklarmza kzabiliriz. Saldrmadan, ksmeden, uygun lisanla ifade edelim. Fakat madem ayn anda onlarla gurur duyabiliyoruz, o halde gurur duyduumuzu da ifade edelim. Byle yaparsak, doru davranmann tesinde, drst de davranm oluruz. Drstlk trlerinden birisi, iimizdeki mevcudu, sansrlemeden darya sunmaktr. Drst olma yollarndan birisi, iimizdeki duygular sansrlemeden darya ifade etmektir. kilemlerimiz olabilir; ikilemleri ifade etmek de bir drstlktr. kilemlerimiz olabilir; bu doaldr. Ancak bunlar fark etmeyi ve gerektiinde ifade etmeyi de doal kabul etmek gerekir.
tekini kileme Sokmak

Kendi iimizde ikilemlerin bizi skntya soktuu yetmiyormu gibi, bir de tutar birbirimizi ikilemlere iteriz. rnein "Eer dostumsa iki eli kanda olsa gelmeli" deriz. Varsn, gerisini o dnsn. (Ellerini mi ykasn, polise dert mi anlatsn, yoksa kalkp sizin dnnze mi gelsin; artk ona kalmtr.) En kts de bazen eler birbirlerine "Ya ben, ya iin" ya da "Ya annen ya ben" derler. ki seenekten birisini
semek zorunda kalmak zordur, bazen ruh salmz bile bozabilir. Oysa yaratc dndmzde yeni yollar bulabiliriz, "hem bu hem o" diyebiliriz. ki seenekten birisini semeye zorlamak, zorlanmak, yaratclk deildir. nc seenei oluturmak ise yaratclktr. nc seenek uzlama getirebilir. ki seenekten birisini semeye zorlamak, zorlanmak, yaratclk deildir. nc seenei oluturmak ise yaratclktr. nsan, bazen ok gaddar olabiliyor. tekini ikileme sokmak kimi zaman ikenceye dnebiliyor. Gerek yaamda ve onun uzants olan sanatta bunun rneklerine rastlamak mmkn. Sophie'nin Seimi adl filmde olduu gibi. (Bu filmde Nazi subay, bir anneye geriye dn olmayan bir kapnn nnde, iki ocuundan birisini yanna almasn syler. Kadn semedii ocuunu sonsuza kadar gremeyecek ve onun akbetinden haberdar olamayacaktr.) Tanr, insan insandan korusun! Biz yetikinler, birbirimize eziyet ettiimiz yetmezmi gibi, bir de -belki de mazoist yanmz tatmin iinocuklar ikileme itmeye alrz. (Buna baylanlarmz vardr.) Kimimiz, bir ocukla ayakst sohbet etmek istediimizde, aklmza daha yaratc bir soru gelmedii iin "Syle bakiim, anneni mi daha ok seviyorsun, yoksa baban m?" diye sorarz. (Bu soru inanlmaz bir sohbetilik rneidir.) imdi ocukcaz ne cevap versin? Annemi mi desin, babam m? Tut ki cevap verdi. Bu
cevap ne iimize yarayacak? En fazla ocuu skntya sokmaya yarayacak.
kilemlerimiz ve ki Mantk
zetleyerek ifade edecek olursak, olaylar "1 veya 0" diye deerlendiren bir dnce eklimiz vardr. Buna, gnlk yaamda "Aristo mant" diyoruz*. Bu ifade, "ya hep ya hi" anlam tar. Bu dnme ekline gre, bir ey ya dorudur ya yanl, ya siyahtr ya beyaz. Griler yoktur. Kuantum fizii ortaya ktnda, "1-0" mantnn atomalt paracklarda geerli olmadn gsterdi. rnein, fotonun ya dalga ya parack olmas gerekirdi eski bak tarzna gre. ncnn imknszl ilkesinden tr, ayn anda hem dalga hem parack olamazd. Oysa kuantum fizii, onun hem dalga hem parack olduunu gsterdi. Fizikteki bu gelime, insan ve gnlk olaylar deerlendirmede de yepyeni bir bak tarz kazandrd bize. Bugn, gnlk yaamda, bazen Aristo, bazen kuantum mant kullanabileceimizi dnyoruz. zellikle insan ilikilerinde srekli Aristo mant kullanmak atmalar ve stresi artran bir yaklam oluyor*.
* Aristo'ya hakszlk etmeyelim. Aristo mant bundan ibaret deil. stelik Aristo mantn gnlk dile bu ekilde tamak, Aristo'nun hatas deil; bizim tercihimiz. Ya hep ya hi tavrn "Aristo mant" diye basitletirmek, yine bir "ya hep ya hiilik" olsa gerek. Konu, Dkmen'in "Varolmak, Gelimek, Uzlamak" adl kitabnda da ele alnmtr.
Aristo mant kullanmak, dnceleri dorular-yanllar, insanlar iyiler--ktler diye kat snflara sokma anlam tayor. Televizyonlardaki ak oturumlarda katlmclar belki de byle yaptklar iin sabahlara kadar uzlaamyorlar. (atan taraflarn bitirdii ak oturum hi grmedim; oturumu yneten, "sremiz bitti" diyerek program sonlan diriyor.) Oysa "1-0" diye dnmek yerine, grileri de dikkate alsak, bu mant renmeye balasak, 1 ile 0 arasnda ok sayda deer bulunabileceini dnsek, uzlama ihtimali artacaktr. Size bir soru soracam, sadece Aristo mantyla "Evet" veya "Hayr" deme hakknz var. Aklama yapmanz yasak. Soru: "Dnyada inek kutsal mdr, deil midir?" Bu soruya aklama yapmakszn, sadece "evet" veya "hayr" diye cevap vermeniz ie yaramaz. Oysa ayn soruya kuantum mant ile "1 ve 1" diye cevap verebilir, "Hem evet hem hayr" diyebilirsiniz. Bu dnyada inek baz lkelerde kutsaldr, bazlarnda deildir.
* Kuantum mantn yararl bulanlarn yan sra, sakncal bulan, egemen glerin kitleleri ynlendirmede bu mant bir ara olarak kullanmasndan endie edenler de var. rnein, "Sen de haklsn, sen de haklsn" diyerek insanlar "idare etmek" isteyenler bulunabilir diye kayg duyanlar var. Olabilir. Ancak bu saknca, Aristo mant iin de geerli. Birisi de kp 'Ya benden yanan ya da karmdasn; ikisinin aras yok" diyerek 1-0 mantyla insanlar kutuplatrabilir. Burada, kullanlan mantn niteliinden ok, kullancnn niyeti nemli olsa gerek.
"1 veya 0" yaklamnn, bazen dilemmalar, iinden klmaz ikilemler yaratabileceini gsteren bir fkra:
Sank Bunalnca
Baz filmlerde grrsnz, tanklar, zanllar avukatlarn, savclarn sorularna yalnzca "evet" veya "hayr" diye cevap verebilirler, aklama yapmalar yasaktr. Bu kuraln baz yararlar bulunabilir. Ancak bir hukuku, bu kuraldan yararlanp ustaca sorular sorarak tan zor duruma drebilir, azndan istedii cevaplar alabilir. Srekli "evet--hayr" diye cevap vermek zorunda kalan bir tank -veya bir zanl- ok bunalm, hakime "Sayn hakim, izin verirseniz sayn avukata bir soru soracam; ama o da benim gibi yalnzca evet veya hayr diyebilsin" demi. Fkra bu ya, hakim de izin vermi. Bunun zerine tank avukata dnp "Sayn avukat, hl uyuturucu kullanyor musunuz?" diye sormu. Avukat "Hayr" deyince tank keyifle hakime dnp "Baka sorum yok" demi.
Bu fkradaki avukatn ii zordur. Aklama yapamad srece, evet de dese, hayr da dese, -en azndan- bir zamanlar uyuturucu kulland dnlecektir. Bu yzden avukatn evet--hayr dnda cevap verme hakk olmaldr. Gnlk yaamda bazen 1-0 eklindeki Aristo mantn, bazen de 1-1 eklindeki kuantum mantn kullanmakta yarar vardr. Aslnda zaten bu mant dolayl olarak yaamn her alannda kullanyoruz. 'Ya istikll ya lm" bir Aristo mantdr. Elektrikteki seri devreler bir Aristo mantdr; tek bir dme aldnda akm kesilir. Bir siperler sava olarak tarihe geen Birinci Dnya Savandaki mdafaa hatt fikri bir Aristo mantdr. Bunlarn yan sra paralel devreler kuantum mantna daha yakndr; paralel devreler ya hep ya hi deildir. Galiba "Hatt mdafaa yoktur, sath- mdafaa vardr" fikri de kuantum mantna uygundur.
11
YZDE YZ HAKLI OLUNUR MU?
Hi Yzde Yz Hakl Oldunuz mu?
u an gemite yaadnz ve kendinizi yzde yz hakl grdnz birka atmay hatrlamanz rica ediyorum. Evde, trafikte veya iyerinizde, hakllk konusunda, kendinize yz, attnz kiiye sfr puan verdiiniz en az bir atma dnnz. Bu atma konusunda yzde yz hakl olduunuza emin misiniz? Bence emin olmayn. Bugne kadar yaayarak rendiim eylerden birisi u: Taraflardan birinin yz, dierinin sfr olduu hibir atma yoktur. Baknz niin? ncelikle unu dnmek gerekir: Sizin "Yzde yz haklym" iddianzn matematiksel olarak doru olabilmesi iin attnz kiinin de kendisini yzde yz haksz grmesi gerekir. Eer o kii kendini yzde on bile hakl gryor ise ortaya bir ilem hatas kar. Bir seime katlan adaylarn aldklar oy oranlar topland zaman sonu yz olmaldr.
Yzden byk karsa bir ilem hatas var demektir. Hakl olma konusunda da yle. (Kavga eden pek ok kii kendini yzde yz hakl grd iin, ortada yzde iki yzlk bir hakkaniyet durumu var gzkyor. Bu, sanal bir durum olmal. Yzde iki yz kat zerinde olur da pratikte imknszdr.) Taraflardan birinin yz, dierinin sfr olduu hibir atma yoktur.
Annem mi Haklyd Babam m?

Ben kkken annemle babam birbirlerine gzel sfatlarla seslenirlerdi; "Hayatm, canm!" gibi. Ancak tarttklar, kavga ettikleri de olurdu. Tarttklar zaman zlrdm. O yllarda, tarttklarnda hangisi hakl diye dndmde, bana hep annem hakl geliyordu. O gnk deerlendirmeme gre, btn tartmalarda annem yzde yz haklyd, babam ise yzde yz haksz. Bydm, evlendim. lk aylarda eimle kavgamz yoktu; tartmadk bile. Bebeimiz doduktan sonra bu durum deiti. kimiz de doktora yapyorduk, bebein bakm, doktoru, as, evin sorumluluklar ar geldi. Tartmaya, kavga etmeye baladk*. O gnlerde "Kim hakl?" diye baktmda, yzde elli ben, yzde elli eim hakl gibi geldi. Olabilir. Sonra bir gn, birden bire bir eyi fark ettim: Annemle babamn tartmalarnda meer yzde elli annem haklym, yzde elli babam. O yllarda babam hayattayd. Bunu ona syledim; "Baba ben kkken seni hep haksz, annemi
hakl grrdm, imdi anladm ki meer yzde elli sen haklymsn, yzde elli de annem. " Bunu duyan babam, "Tabii olum" dedi, "Ben sana hep sylerdim, byynce, baba olunca anlarsn diye, bak anladn". Evet, anladm. Yzde yz hakl, galiba yoktu.
"Kabul Et Hakszsn!"
u ifade kulanza tandk gelecek mi? Bazen kar koca tartrlar ve kadn fkeli, incinmi bir halde parman eine uzatarak, "Kabul et hakszsn; kabul et, biicikler demeyeceim!" der. Burada evin hanm, "Ben tamamen haklym, sen sfrsn" demek istiyor olmal. yi de, evin beyi de kendini tamamen -yzde yz- hakl gryor. Erkek kendini biraz olsun hakl grmese atmaya girmez.
* O gnlerde tartmalar yznden evliliimizin rengi kamaya balad. Eimle birlikte bir hocamza, psikolog Prof. Dr. Ik Savar'a gitmeye karar verdik. Gittik. ok yararl oldu. htiyac olan btn iftlerin byle bir destek alabilmelerini diliyorum Ik Hoca'mz da sevgi ve rahmetle anyorum.
Evde veya iyerinde yzde yz hakl olduunuza inansanz bile, bunu ille de karnzdakine syletmeyin, hakl olduunuzu tescil ettirmeyin, bir anlamda hakszln karnzdakinin gzne sokmayn, onun burnunu srtmeyin. Eer byle yaparsanz, yani yzde yz haksz olduunu karnzdakine itiraf ettirirseniz, bu durumun kokusu ilerde kt kar genellikle. Yzde byk lde, szgelii yzde doksan be hakl olabilirsiniz ama karnzdakine de bir yzde be pay brakn; onun da kendince bir nedeni vardr, onu byle davranmaya iten kendi dnda nedenler bulunabilir.
Evde veya iyerinde yzde yz hakl olduunuza inansanz bile, bunu ille de karnzdakine syletmeyin.
Kissinger Siyaseti, Hitler'in Vagonu,

Kissinger Siyaseti denilen bir ey var. zetle u: Uluslararas bar grmelerinde yzde yz hakllar ve yzde yz hakszlar retmemek, 1-0 diye ayrlm galipler, maluplar yaratmamak gerekli. Eer bunu yaparsanz, yani kaytsz artsz teslim anlamalar imzalarsanz, bu durumun kokusu ilerde kt kar. Mzakereden sfrla kan taraf, bunun rvann bir gn mutlaka almak ister. Kissinger Siyaseti'nin Trke'si belki de u: 'Yenilen pehlivan doymazm. " Bu szde, yenilen pehlivann, kazanana veya berabere kalana oranla bir ma daha yapp kazanmaya daha ok gdlendii ifade ediliyor. Gerekten de tam yenilgi, ksmi yenilgiye oranla kazanma konusunda daha gdleyici olabilir. Sevr bir kaytsz artsz teslim antlamasyd. mzaland gn kazanan iin krlyd; ama az sonra kaybedeni kazanma konusunda daha gl bir ekilde gdledi. (Belki de "Bir musibet bin nasihattan evldr", yani bir bela binlerce tten daha gdleyici olabilir.) Rivayete gre Birinci Dnya Sava sonunda Almanya'nn kaytsz artsz teslim antlamas bir vagonda imzaland. (Versailles'da imzaland da syleniyor; ancak sanrm
grmeler Versailles'da yaplm, antlama vagonda imzalanm.) Almanlar, kaytsz artsz teslim olayna ok zlmler. kinci Dnya Sava srasnda Almanya Fransa'y igal edince bu sefer Fransa'nn kaytsz artsz teslim antlamas imzalanacak. Almanlar bir nceki antlamann imzaland vagonu arayp bulmular, Franszlara antlamay orada imzalatmlar. Franszlar da bu ie ok zlm. kinci Dnya Sava bitince Almanya'nn tekrar kaytsz artsz teslim antlamas imzalanacak. Franszlar ne yapmlar, tahmin edin! phesiz onlar da ayn vagonu aramlar. (O vagon olmadan olmuyor.) Ancak aksilie bakn ki vagon yok. nk Hitler, "tarih boyunca Almanya dnyann hakimi olacak, artk vagona ihtiya yok" diyerek vagonu sktrm. leri srldne gre vagonu bulamayan Fransz lar ok zlmler, ancak sonunda sorunu halletmiler. Ne yapmlar? Bir nceki antlamann imzalanmasnda kullanlan kalemi mzeden bulup getirmiler; Almanlar onunla imzalatmlar. Btn bunlar ne anlama geliyor? phesiz savalarn, askeri, ekonomik, politik, sosyolojik, antropolojik... sebepleri var; ancak bir de psikolojik sebepleri var. Ve galiba, sfr--yz eklindeki kaytsz artsz teslim antlamalar, savalarn psikolojik nedenlerini krklyor, toplumlarn iinde bitmemi--iler (ukdeler) olumasna yol ayor. Kissinger Siyaseti diye adlandrlan gr, benzeri tecrbelerden sonra ortaya atlmtr.
ocuunuz Yalan Sylerse

Bazen ocuklar, genler yalan sylerler. Ana babalar da bu yalan yakalar. te bu an kimi ana baba, adeta lfer yakalam gibi sevinir. Ana babann gznde ocuk/gen yzde yz hakszdr, snacak hibir liman, mazereti yoktur, bir anlamda batmtr, bitmitir. Ana baba, bu kesin galibiyetin tadn kararak parman ocua uzatr ve marur bir eda ile "Sus, aybnla otur, bana yalan syledin!" der. Ana baba burada muhtemelen, "Ben yzde yz haklym, sen sfrsn" demektedir. Olabilir; ocuun/gencin yalan sylemesinde kendi pay yksektir. Fakat bu yalanda ana babann hi mi pay yoktur? Bence, ocuklarmzn syledikleri her yalanda, biraz olsun bizim de tuzumuz vardr? Baknz niin: 1. ocuumuz yalan sylemi ise, yalan sylemeyecek yapda gl bir ocuk yetitirememiiz demektir. Yalana bavurmayacak kadar gl bir yaps yoksa, bu durum, biraz onun sorumluluudur, biraz da bizim. 2. ocuklarmz, baz hatalarn yalana bavurmadan aka ifade ettiklerinde, bu durumu her zaman olgunlukla karlar myz? Galiba hayr. En azndan bazlarmz, samimi itiraflar karsnda bazen barr, bazen de baylrz. Bu tavrmzla da ocuklarmz istemeden yalana iteriz. 3. Biz bykler -kendimizce hakl nedenlerle- bazen ocuklarn yannda bakalarna yalan syleriz. Bazen de "onlara kk beyaz yalanlar sylenir" diye ocuklara yalan syleriz. Gn gelir bizim, belli durumlarda yalan sylediimizi anlarlar. Onlar da belli durumlarda kendilerince hakl gerekelerle- yalan sylerler.
(ocuklara kk beyaz yalanlar sylenebilir dncesi tamamen yanltr.) Sonu: Yukarda ifade edilenler, yalan syleyen ocuklara aldrmayalm, ho grelim anlamna gelmiyor. Yalan sylediklerini fark ettiimiz zaman, zldmz, rahatsz olduumuzu belirtelim. Ancak, kendimizi yzde yz hakl grp nlenemez bir fke iine girmeyelim. ocuumuzun yalann yakaladmzda kendimizi yzde yz hakl grrsek, fkemiz de yzde yz olur. Eer ocuunuz size yalan sylem ise bu yalanda sizin de paynz vardr. Bu gerekten yola karak olaya baktmzda, daha lml olabiliriz. Ilml olduumuz zaman ise ocuumuzu arzu ettiimiz ynde deitirme, gelitirme ansmz artar. Onlarn bir yalanlarna bugn ar fkelenirsek, yarn daha drst olmalarna deil, daha iyi kamufle edilmi, daha organize yalanlar sylemelerine yol aarz. Eer ocuunuz size yalan sylemise bu yalanda sizin de paynz vardr. "Yalan Yakalamak" yi Bir fade mi?
"Yalan yakalama" ifadesi bence peinen gerginlik yaratan bir ifade. Bu ifade galiba iimizdeki avclk isteinden kaynaklanyor. Kap kurtulmaya alanlara sessizce yaklap bir avc atiklii ile onlar yakalamak istiyoruz. Evlerde ve iyerlerinde, ya tahtalara basmamak iin, bir kedi, bir panter gibi admlarn yava ve yumuak atan avclara benziyoruz. (Eer avclk yaparsanz, avlar yok ettiinizi dnebilirsiniz; ama bir yandan da avlar kamaya, korunmaya tevik edersiniz.) Olaylara bak tarzlarmz ile onlar adlandrma eklimiz arasnda karlkl iliki vardr; birisi deiince dieri de deiebilir. Bu durumda, "yalan yakaladm" yerine "yalan
fark ettim" veya "gerei sakladn fark ettim" diye dnsek nasl olur? Not: Konuyla ilgisi yok ama istemediim bir arma yol amasn diye unu belirtmek isterim: Ben, genelde avlanmaya, bu arada zellikle lkemiz gibi doal yaam byk lde tahrip olmu topraklarda avlanmaya karym.
Futbolda Bir Ac An
Beni zm bir olay paylamak istiyorum: ocuktum, iki nl takmmz futbol ligindeki son malarn yapacaklard. A ve B takmlar diyelim. Puanlar eit, averajla A takm nde. Yani ma berabere biterse A ampiyon olacak, sonu 1-0 B'nin lehine olursa da ampiyon o olacak. A takmndan, yanl hatrlamyorsan Gven isimli bir oyuncu, heyecanlanp gereksiz yere ceza sahasnda topa elini srd. Penalt verildi. B takm penalty gole evirdi. B 1-0 galip gelerek ampiyon oldu. A takm ve taraftarlar bu sonu karsnda kahroldular. Eer Gven topa gereksiz yere elini srmeseydi biz ampiyon olacaktk diye hayflandlar. A takmnn antrenr Gven'e ok kzd ve hi affetmedi. Yllarca Gven'i sahaya karmad, yedekte tuttu. Gven'in A takmndan baka bir takma satlmasn istedi. Satmadlar, oynatmadlar. Bylece bir gencin hayat mahvoldu. A takmnn antrenr ve yneticileri, pek oumuzun yapt bir hatay yaptlar, yz--sfr diye dndler; btn suun Gven'de olduuna inandlar. Penaltnn ortaya knda Gven'in pay/hatas vard. Ancak antrenrn ve takmdan sorumlu olan herkesin de bu penaltda pay vard. rnein, futbolcular ma ncesinde
rahatlatmay beceremediler, belki de bir lm--kalm mcadelesine ktklar mesajn vererek onlar daha da gerdiler. (niversite snav ncesindeki baz ana babalar gibi.) Ayrca olayn doasnda gerginlik olduunu, Gven'in bu gerginlie kurban gittiini dnmediler. (Denk takmlar ampiyonluk mana ktklarnda, avantajl balayanlar ounlukla avantajsz konuma geerler. Son malarda ilk gol atan taraf genelde ma kaybedermi.) Eer bunlar dnselerdi, ok daha iyi olurdu.
Trafik Canavar Tamamen Canavar m?

Size bir sorum var: Tek arabalk dar bir yolda gidiyorsunuz. (ki yana park etmi aralar yolu daraltm.) Yolun sonunda krmz k yanyor, kta bir araba durmu. Mecburen siz de durdunuz, nk hem krmz yanyor hem de nnzdeki ara durmu. Bu srada nc bir ara gelip arkadan size arpyor. Acaba "Efendim bu durumda bendeniz yzde yz haklym!" der misiniz? Bence siz, yukarda belirtilen durumda hukuksal adan yzde yz haklsnz; ancak ahlaki adan yzde yz hakl deilsiniz. Size arkadan arpan adamn davrannda bir miktar sizin de tuzunuz vardr. Hatta bu olaydan kilometrelerce uzakta bulunan bendenizin de arpma olaynda tuzu/katks var. Baknz niin: Yirmi yama geldiimde ehliyet iin bavurdum. O yllarda ehliyet ok zor alnyordu. Snavlar ok zordu;
arabayla geri giderek 8 izmenizi isterlerdi. Hemen herkes pek ok defa girdikten, araba kullanmay iyice rendikten sonra ehliyet alrd. Sonra, seksenli yllarda bir mucize oldu, zel kurslar ald ve ehliyet almak birden kolaylat. Adeta konta evirebilenlere ehliyet verilmeye balad. Kimse bu duruma itiraz etmedi. rnein o yllarda ben retim yesiydim; hibir yere, "Bu lkede trafik kazalar zaten ok olur, ehliyet bu kadar kolay alnrsa kazalar artar" diye iki satr yaz yazmadm. evremdeki herkes, bu arada ben de ehliyet almak kolaylat diye sevindik. ehirlerimizde metro yoktur, apartmanlara park yeri yaplmaz... Btn bunlara toplumca itiraz etmedik. Bu durumda, size arkadan arplmasnda, siz dahil herkesin biraz sorumluluu vardr. En azndan ahlaken sorumluyuz.
Mafyaya Destek Olmuluunuz Var mdr?

Balktaki soruya herhalde pek ounuz "Hayr" dediniz. Emin misiniz? Eer sokaktaki dilenci ocuklara, en az bir defa para verdiyseniz -pek oumuz hatal olduunu bildiimiz halde dayanamayp bu ii yapyoruz- siz dilenci mafyasna destek oldunuz demektir. O ocuklarn sokaklarda aka ihmale ve istismara uramalarnn nedeni aileleri, dilenci mafyas, bu durumu nleyemeyen ilgili kurulular olabilir. Ama onlara bilinsiz ekilde para veren bireyler de bu iin srmesine destek oluyorlar diyebiliriz. Bir ehirde iki yl kimse dilenci ocuklara para vermese, bu trajedi biterdi. (Dilenci ocuklarn kazandklar para, ne okumalarna ne de kaliteli
yaamalarna katkda bulunuyor. Yalnzca dilenci mafyasna katkda bulunuyor.) Pek ok konuda olduu gibi bu konuda da, olaylarn ahlaki sorumluluunu stlenmediimizde olup biten ilerin tamamen bakalarnn sorumluluunda olduunu dnyoruz ve deimeye/gelimeye kiisel katkda bulunamyoruz.
Toparlama
nsan, birtakm elikiler/ikilemler yaar. Bu kanlmazdr. Ancak eer, yaamnn bir paras olan elikilerini fark ederse, kararsz kalma, ac ekme ihtimali azalr, stelik toplumun gelimesine katkda bulunur. Ya hep-ya hi, dier bir ifadeyle yz--sfr, insan ilikilerini zedeleyen, gelimeyi engelleyen nemli bir ikilemdir. Yzde yz haklym anlay, zmsz atmalar dourabilir, ben-merkezci olmamza yol aabilir. 'Yzde yz haklym" anlayndan vazgemek, bireyin ac ekme ve ac ektirme ihtimalini azaltacak, insanlar daha duyarl hale getirecektir. Ya hep-ya hi, dier bir ifadeyle yz--sfr, insan ilikilerini zedeleyen, gelimeyi engelleyen nemli bir ikilemdir.
12
"HEM OFR MEHELL, HEM BE KURU" (VEYA "YZ ALTIN SENDROMU")
Psikolojide Bilisel Davran Yaklam ad verilen bir yaklam var. zetle unu sylyor: Duygularmz ve davranlarmz ortaya karan ey, d faktrler deil, zihnimizin bir kesine kaydetmi olduumuz kalp dncelerdir. Kimi kuramclar, sz konusu dncelerden bazlarnn aklc/gereki olmadn ve bunlarn sknt yaratan duygulara ve davranlara yol atn, ruh saln olumsuz ynde etkilediini belirtmektedirler*.
* Bilisel Davran Yaklamn genel erevesi iinde, "Ben yetersizim" eklindeki bir kalp dnce/temel inan, ana inanlara, ara inanlar ise "Ben bu snavdan geemem" eklindeki otomatik dnceye yol aar, sknt yaratr.
Duygularmz ve davranlarmz ortaya karan ey, d faktrler deil, zihnimizin bir kesine kaydetmi olduumuz
kalp dncelerdir. Sknt yaratan kalp dncelere birka rnek:

"Herkes bana iyi ve kibar davranmaldr." "Her zaman her ite baarl olmalym; kusursuz olmalym." "Hayat bana istediklerimi hemen vermeli, istemediklerimi vermemeli."
Yukardaki cmlelerden ncs, belki ilk ikisini de kapsyor. nc cmlede, dnya ve onun bir paras olan toplum, bana benim istediim gibi davransn talebi var. phesiz bu ben-merkezci bir tavr ve gereki deil. "Hayat bana istediklerimi tam olarak vermeli" dncesinin aklc olmad ve bu dncenin duygularmz ve davranlarmz nasl etkiledii, son yllarda Albert Ellis tarafndan ortaya atlm, incelenmi. Ancak bundan yzyllar ncesinde insanlar Ellis'in grne paralel saylabilecek grler ileri srmler. rnein Epiktetos, "Olaylar nemli deildir; asl onlar alglama eklimiz nemlidir" demi. Epiktetos'un bu gr, Bilisel Davran Yaklam zetlemektedir. Aklc olmayan dncelerimizi, mkemmeliyetiliimizi -biraz da agzll- irdeleyen, eletiren bir Bektai fkras var. yle: Bektai'nin Altnlar
Bektai'nin biri bir gn "Tanrm, bana gkten yz altn at. Bak ama, doksan dokuz olsa kabul etmem" demi.
Tanrdan yz altn isteyen, aasna raz olmayan Bektai, bir anlamda, "Hayat bana istediklerimi hemen vermeli, istemediklerimi vermemeli" demektedir.
Sz konusu aklc olmayan dnceye ilikin bir de Erzurum hikyesi var. nce hikyeye bakalm, sonra da yorumlayalm. Hem ofr Mehelli, Hem Be Kuru
Rivayete gre, 1940'larda gemi bir olay: O zamanlar tamaclk kamyonla yaplyor. Bir kamyon yolcularn yklenirken Erzurum yaknlarndaki Kprky'e gidecek bir yolcu gelir. ofr ile yolcu arasnda u konuma geer: Yolcu: "Dada, hele beni bir Kprky'e gtr. " ofr: "He ge." Yolcu: "Kurban, kamyonun zerine binmeyeyim, sovuktur, rzgrdr; ofr mehelline oturaym." ofr: "Tamam ge." Yolcu: "ofr mehelli ka kurutur?" ofr: "Yirmi be kuru." Yolcu: "Ben be kuru versem olmaz m?" ofr: "Dada, hem ofr mehelli hem Krpky hem be kuru; bu nasl i?"
Galiba pek oumuz, -belki de hepimiz- Bektai gibi hayattan yz altn istiyoruz. Veya dada gibi, hayat bizi ofr mahallinde, Kprky'e be kurua gtrsn istiyoruz. Bu istediimiz olmadnda da kk aksiliklere esef ediyoruz, fkeleniyoruz. Yz altn sendromu
yznden hem kendimizi hem evremizi huzursuz ediyoruz. u rneklere ne dersiniz?
Diyelim Anahtarnz Unuttunuz

Diyelim bir sabah evden ktnz ve anahtar evde unuttuunuzu fark ettiniz. kat merdiven kp anahtar alacaksnz. Bu durumu olgunlukla kabullenir misiniz, yoksa kendinize esasl miktarda kzar msnz? Sanrm ounluk, "Allah beni kahretsin, Allah benim belam versin" diye sylene sylene kyor merdivenleri. Niin kzyorsunuz kendinize? Bugne kadar pek ok defa anahtarl ktnz evden; bu baarnzdan tr hi kendinizi kutladnz m? Hayr. Doru eyler yaptmz zaman kendimizi kutlamayz, hatal bir ey yapnca kzarz. Niin? Bunun nedeni hayattan yz altn beklememiz olmal.
Diyelim rencisiniz
Diyelim renciyiz, bize iyi bir gelecek salamaya katks olacak diye lisede veya niversitede okuyoruz. Hem okuyoruz hem de durmadan derslerin arlndan, snavlarn sklndan ikayet ediyoruz. Hi okumasak sknt da olmaz ama iyi bir gelecek umudu da suya der. Yani hem skntya girmeyeceimiz bir rencilik yaammz hem de iyi bir geleceimiz olsun istiyoruz. Farknda olmadan hem ofr mahallinde oturmak hem be kuru demek istiyoruz. Ne yazk ki bu kadar cmert bir dnyamz yok. Pratikte fazla cmert olmayan dnyay, ok cmert hale getirmek istediimizde kopya ekeriz. Bu
durumda hem ofr mahalli hem be kuru olur. Ama ne yazk ki kopya, drst bir yol olmad gibi uzun vadede krl da deildir.
Diyelim Bir yerinde alyorsunuz

Baz i yerlerinde patron asgari creti, maksimum performans, alanlar ise asgari performans, maksimum creti tercih ediyor. Sonuta iki taraf da yz altn'c oluyor. Diyelim bir iyerinde ok youn alyoruz. Ama bunun karlnda da iyi saylabilecek bir cret alyoruz, stelik kendimizi gelitirmemiz, gerekletirmemiz de mmkn oluyor. Buna ramen zaman zaman tablonun genelini unutup ok almaktan yaknyoruz. Daha az crete daha az almay gerektiren bir i bulabiliriz; ama bunu asla istemeyiz. Yine, hayattan, istediklerimizi tam olarak vermesini, istemediklerimizi vermemesini, her eyin kusursuz olmasn istedik demektir. Dier bir ifadeyle, hem ofr mahalli hem be kuru. Ne yazk ki ikisi bir arada olmuyor. Aslnda, hem az almak hem de ok kazanmak mmkndr. Bunun yollarndan birisi katlk, hortumculuktur. Bunlar yaptnzda, hem ofr mahalli hem be kuru olur. Olur da, drst olmaz; uzun vadede krl olmaz. Torunlarnza kt bir miras, kat bir dnya brakm olursunuz. Hem iyi cret alaym hem az alaym gereki deil. Ancak bunun tersi bir durum varsa ve siz yaknyorsanz, gereki dnmediinizi syleyemeyiz. rnein bir
patron, nasl olsa piyasada i az, eli mahkum diye dnp asgari cretin altnda bir cretle sizi gnde sekiz saatin ok zerinde altrr, bu arada sigortanz da yaptrmazsa ve siz de bu durumdan szlanrsanz, gereki dnyorsunuz demektir. Bu patronunuzun aybdr. Patronunuz ksa vadeli krdadr; ancak torunlarna hakszln, ahlakszln artt bir dnya brakacaktr. Torunlarnn ayn smrye uramayacan kim garanti edebilir? Diyelim iyerinizde bir hatanz oldu; herkes fark etti. Gnlerce zlr msnz? "Evet" dediinizi duyar gibiyim. Peki bu hataya eit bir baarnz oldu. Gnlerce mi sevinirsiniz, yoksa daha ksa bir sre mi? Eer "evet" derseniz, demektir ki, yine kusursuz davranmay, hayatn size kusursuzu vermesini istiyorsunuz. Birka defa cerrahlar ameliyatta hastann karnnda makas, gazl bez brakmtr. Bu kamuoyuna ok ilgin gelir, yllarca sylenir. Ama ayn hekimler, her gn binlerce hayat kurtarr, binlerce kiiyi lmn kysndan dndrr; bu ilgin gelmez. Bir eksi fark edilir, 9999 art fark edilmez. Sanrm bu da bir yz altn sendromu. yerinde patronlar, amirler, elemanlarnn binlerce artsn, gayretini grmezler de bir tek hatalar olduunda ortaya kverirler. nk yz altn isterler, kusursuzluk isterler. "Peki patron hi mi eletirmesin?" diyebilirsiniz. Hi eletirmesin veya siz kendi kendinizi hi eletirmeyin demiyorum. Hatamz olunca birbirimizi eletirelim ama olumlu davranlarmz da vurgulayalm, velim. Kendi
kendimizi de gerektiinde eletirelim, davranlarmzdan geribildirimler karalm; ama olumlu davranlarmz da fark edelim, onlarla gurur duyalm. Marifet iltifata tbidir. evremizdekilere iek atalm; arada bir de kendimize atalm. Hatamz olunca birbirimizi eletirelim ama olumlu davranlarmz da vurgulayalm, velim. stresi herkesi rahatsz eder. Bu stresi tamamen yok etmenin bir yolu vardr. Gayet basit: stifa etmek. Eer istifa ederseniz, baz alardan ok rahatlarsnz. Ancak parasz kalrsnz. Bu dnyada hem ofr mahalli hem be kuru yok. Kamyonun zeri be kurutur ama souktur. ofr mahalli yirmi be kurutur ama scaktr.
Diyelim Evlisiniz
Evlerimizde de yz altn bekliyoruz. Eler birbirlerinden kusursuzluk bekliyorlar, drt drtlk e, drt drtlk hayat istiyorlar. Hayat bana istediklerimi tam versin istiyorlar. rnein kadn, hem einin akam belli bir saatte gelmesini, mesaiye kalmamasn, tatillerde almamasn, ama ayn anda da mevcut yaam standartlarn aynen srdrmek ister. Veya bir erkek ayn eyleri karsndan ister. Bu iki istek bir arada nasl olur? Bir insann hem az almas hem ok kazanmas olduka zordur. (Ayn anda drst olmak istediimizde iyice zordur.) Bir insan ailesine daha fazla zaman ayrmak iin fazla almaktan ve fazla kazanmaktan vazgeebilir. Ama bunlarn n
birden istemesi, kendini ve dnyay zorlamak anlamna gelir; yz altn istemek anlamna gelir. Erkekler de elerinden yz altnlk, kusursuz bir gayret bekliyorlar. Szgelii erkek aka sylyor, aka sylemese bile davranlaryla ylesine bir tablo sergiliyor: Ei (yani kadn) para kazand bir ite alsn istiyor. Olabilir. Kadn ayn zamanda akam kendisinden nce eve gelsin, ocuklaryla ilgilensin, onlarn devlerini yaptrsn, yedirip iirip yatrsn istiyor. Olabilir. Erkek ayn zamanda, kendisi ge gelse bile sofra hazr, orba dudak kvamnda/hemen iilebilir scaklkta beklesin istiyor. Bu da olabilir. Erkek bir ey daha istiyor; gecenin bir yars kars kapy atnda sabahlkl, gecelikli olmasn, yle bir gzel giyinmi olsun istiyor. Hadi bu da olabilir. Ancak erkek bir ey daha istiyor, "Karm kapy atnda, saat ka olursa olsun gler yzl olsun" diyor. te bu olamaz. Drt ba marur olamaz; hem ofr mahalli hem be kuru olamaz; kadndan ille de yz altnlk davranmas istenemez. Gn boyu yzn doksan dokuzunu yerine getirmi kadnn, bir tane de eksii olmasn kabullenmek gerekli; onun yzn asmasn, serzenite bulunmasn ho grmek gerekli. (phesiz kadn da, sylenmeyi veya szlanmay abartmamal. Eer abartrsa, bu kez de o erkekten yz altnlk bir gayret beklemi olur.) Eimizden yz altn beklemeyelim. Ama eer yznc altn yok diye, yani eimiz bize kusursuz davranmyor diye canmz sklrsa, bu durumda bu beklentimizi oturup konualm. Szgelii, ev dnda da alan, evi--ocuklar ekip eviren bir kadn akam ei ge geldi diye yzn
asarsa, bundan rahatsz olan kocas, ortam uygun ise o an, deilse daha sonra bu olay gndeme getirmeli, rahatszln belirtmeli.
Evlilik Yldnmlerini Unutan Erkekler

Nice ailede erkein evlilik yldnmn, einin doum gnn unutmas ciddi sorun yaratyor. Evet bir erkek diyelim einin doum gnn unuttu. Yl iindeki nemli bir gn unuttu. Ama ayn erkek bir ylda 364 gn ii iin, evi iin alt, abalad. Bu erkee o 364 gn iin teekkr edilmemitir, ama o bir gn iin esef edilir. Yine bir yz altn beklentisi. zel bir gn unutan bir erkee ei, kzmak yerine yle dese nasl olur: "Sa ol, 364 gn evini, beni hatrladn, bizler iin altn. Ancak evlilik yldnmmz unuttun. Seneye dilerim 364' 365 yaparsn." Ya da son ana kadar bekleyip einizin evlilik yldnmn unuttuu kesinletikten sonra sylenmek yerine, bir gn nceden hatrlatabilirsiniz. Baknz artk polisler "Radar var!" diye tabela koyup nceden uyaryorlar. Siz de pein pein uyarabilirsiniz. (Not: Erkekler "Evlilik yldnmmz unuttun" diye sylenmezler. nk kendileri hatrlamazlar.)
13
KUSURSUZLUU ARAMANIN BEDEL
Bir nceki blmde sz edilen, "Hayat bana istediklerimi tam olarak versin, istemediimi vermesin" dncesi gereki deildir. Hayat, iinde elikileri de barndrr. Oysa biz eliki sevmeyiz, elikilerden arndrlm, klklar ayklanm bir hayat isteriz. Bu gereki deildir. Kusursuzluu aramann bedeli ardr. Kusursuzu, kusursuzluu aramak bize pahalya mal olabilir. Kusursuzluu aradmzda, elde edemediimiz tek ey yznden, elimizde bulunmakta olan pek ok eyi kaybedebiliriz. Yz altnda direnmek, eldeki doksan dokuz altn tehlikeye drebilir. En azndan, yznc gelmedi diye elimizdeki doksan dokuz altnn tadn karamayz. te bu yzden kusursuzluu aramann bedeli ardr. "Bir lokma, bir hrka" nerisinde bulunmuyoruz phesiz. Ancak, doksan lokmanz, elli de hrkanz varsa ve hl mutsuz dolayorsanz, bunun gereki olmadn, bir psikologa, bir psikiyatriste gitmenizin iyi olabileceini
sylyoruz. (Yaammzdan honut olmak, gelimemize engel deildir. Bir ocuu hem sevip hem onun gelimesini ister gibi, hem hayatnzdan honut olup hem onu daha da iyiye gtrmeye abalayabilirsiniz. Bu konu "Varolmak, Gelimek, Uzlamak" adl kitabmda ele alnmt.) Kusursuzluu aramakla ilgili bir Erzurum hikyesi: aysz Dn Yemei
Erzurumlu bir kadn stanbul'a yerlemi, bir dn yemeine davet etmiler, gitmi. Sofra ok zenginmi; orbadan dolmaya, tuzludan tatlya her ey varm. Ancak stanbul'da adet olmad iin yemekten sonra ay vermemiler. Bizimki, yemekten sonra ay imeye alk olduu iin, dn knda, pek ounun yapt bir eyi yapm, dedikodu etmi. "Vyh baba ha, bir ay itmediler ki yediimizi sindirek" demi.
Ben, babam tarafndan Erzurumluyum; Erzurumlu hemehrilerim alnmasnlar. Erzurumlu kadnn yaptn aslnda hepimiz yapyoruz. Dn yemeklerinden sonra dedikodu etmesek iimize sinmiyor; adeta yemei iimize sindiremiyoruz. Ve bir eksi yznden doksan dokuz artnn deeri gzmzde siliniveriyor. rnein, eimizin bin tane gzellii vardr, sesimizi karmayz, bir eksik grdk m kyametleri koparrz. Binlerce gzel anmz olan bir arkadamz iin, "Bir davrann grdm, izdim stn; notunu verdim" deriz. Yerine gre, sahip olduumuz deerlere aykr olan karmzdaki kiiye ait kk bir davran, byk/nemli diye alglamaya elbette hakkmz var. Ama gnlk yaamda her ey srekli olarak sahip olduumuz deerleri
tehdit mi ediyor? Yoksa, baz kk davranlar, iimizde bilmediimiz bir yerlere dokunduu iin mi gereinden fazla fkeli, krlgan, krc davranyoruz? nsan, kusursuzluu istiyor; yz altn istiyor; her eyi birlikte istiyor. yi de, her ey'in iinde ztlklar da vardr. Her ey'e talip olan insan, dolaysyla ztlklara da talip olmu oluyor. Ama ayn zamanda ztlklar sevmiyor, tutarllk istiyor. (Bu bir elikidir; insann eliki yaamaya da hakk vardr.) Yaama tmyle talip olan, ancak yaamn iindeki eksileri, ikilemleri ayklamaya alan insan ikileme giriyor, ounlukla da zorlanyor, ac ekiyor. Bu konuda bir iirimi paylamak istiyorum:
PAZARCI Drst olmak istiyorsun ve zengin olmak istiyorsun; satmak istiyorsun, saklamak istiyorsun. Seni sevsinler istiyorsun ve erkek olmak istiyorsun; alamak istiyorsun, grmesinler istiyorsun. in zor be pazarc, kimbilir daha neler istiyorsun. Ekim 2002
Kusursuzluu/mkemmeli istemek, zorlayc olmann yan sra, galiba imknsz da. Srekli deien, gelien, bir rmak gibi akp giden yaamda, srekli kusursuzluk istemek, gelimekten vazgemek anlamna gelir. zel
yaamnzda veya iinizde, varsayalm ki kusursuzlua ulatnz. Bu, artk bir anlamda gelimeyeceksiniz demektir. Oysa deimek, gelimek kanlmazdr. Kusursuzluk sanal bir ey. Eer srekli geliiyorsak, bir nce yaptmzn kusursuz olmas mmkn deildir. Bu yzden, kusursuza talip olmak yerine, bir "ncekine gre daha iyiye" talip olmak daha gereki gzkyor. Eer srekli geliiyorsak, bir nce yaptmzn kusursuz olmas mmkn deildir.
14
MARFET LTFATA TBDR
Dilimizde, dnden gelen birtakm ataszleri var. Bugn bunlardan bazlarn hl beeniyoruz, bugnk bilgilerimize uygun buluyoruz, bazlarn ise beenmiyoruz*. rnein "Kzn dvmeyen dizini dver" sz, eitim psikolojisi kapsamndaki gnmz bilgileriyle badamyor, tedavlden kalkm gzkyor. Ancak baz ataszleri hl geerli. Bunlardan birisi u: "Marifet iltifata tbidir." "Marifet iltifata tbidir" sz, bir insanda bir beceri gelitirmek istediimizde, o insana iltifat etmek gerektiini belirtiyor. Bu sz, psikolojideki edimsel (operant) artlama yaklamn adeta zetlemektedir.
* Eer dnyadaki btn dillerde sylenmi btn ataszlerini gzden geirecek olsak, sanrm hemen her konuda, birbirinin ztt nitelikte atasz bulabilirsiniz. Kltrler ve zamanlar arasndaki farkllklar, ataszlerine de yansm olsa gerek.
Edimsel artlama ksaca u: Bir insan veya hayvan, belirli bir uyarc karsnda bir davran sergilediinde, eer bir pekitire elde ederse -rnein bir yiyecek veya aferin
alrsa- gelecekte ayn davran sergileme ihtimali artar. Kpeiniz, adn sylediinizde yannza gelse, siz de ona yiyecek verseniz -veya yalnzca sevseniz-, ilerde adn sylediinizde yannza gelme ihtimali ykselir. Ya da diyelim ki bir ocuk eline bir kitap ald ve resimlerine bakmaya balad; siz ona "aferin" derseniz, gelecekte ocuun ayn davran tekrarlama ihtimali artar. Ksacas siz, hayvanlara veya insanlara, bir ekilde iltifat ederseniz (yiyecekle veya aferin vererek iltifat ederseniz), onlarn kendilerine zg marifetler/beceriler edinmelerine katkda bulunmu olursunuz. (Bu noktada unu belirtmekte yarar var: Edimsel artlamada, d kaynakl/gdml bir renme, daha dorusu bir "retme" sz konusudur. ocuun ya bydke, dardan verilen geribildirimlerin/pekitirelerin yerini i kaynakl aferinler almaldr. rnein bir gen, birileri ona "aferin" dedii iin deil, baarmaktan haz duyduu iin almaldr. Ancak ocuklar bydklerinde, dardan verilen aferinler, azalarak da olsa devam etmelidir. Yetikinlerin de, ara ara da olsa aferin'e ihtiyalar vardr.) Marifet iltifata tbidir sz, geleneksel kltrmzn sezgi gcn sergiliyor. Geri somut--soyut (yani yiyecek vererek veya verek) iltifat etmek, bir beceri gelitirmede tek yol deildir, insanlar hatta hayvanlar, model alma veya kefetme yoluyla da renirler. Ancak pekitire verme/iltifat etme de retmede nemli bir yoldur.
Okulda aferin, evlilikte iltifatn her trls, iyerinde paravg, sokakta teekkr, insanlarn gelimelerine, mutlu olmalarna yol aar.
Bilime, Sanata, Spora ltifat

Kiiler iltifat yoluyla geliebilirler; ayn zamanda evrelerine iltifat ederek veya etmeyerek evrelerini ekillendirirler. bn-i Sina "Bilim ve sanat iltifat grmedii lkeyi terk eder" demi. Eer bilime, sanata iltifat ederseniz bunlar gelitirirsiniz. Doaya iltifat ederseniz, doal yaam korursunuz. Ava iltifat ederseniz, doal yaam zedeleyebilirsiniz. Spora iltifat ederseniz sporu gelitirirsiniz. Grdm kadaryla toplum olarak spora yeni yeni iltifat etmeye baladk. Ben ilkokuldayken, resim, mzik, beden eitimi derslerinde ounlukla matematik yapardk. Gnmzde artk byle deil; resim dersinde resim yaplyor. Ancak yine de toplumca, futbol dndaki sporlara yeterince ilgi gstermediimizi dnyorum. Halen okullarmzda veli-retmen grmelerinde fizik, matematik retmenlerinin kapsnda kuyruklar oluuyor da, ne hikmetse resim, mzik retmenlerinin kaplarnda kuyruklar olumuyor. Benim lkem ne zaman ki resim, mzik, beden eitimi retmenlerinin kapsnda kuyruk olacak, biz o zaman resimde, mzikte, sporda ve
bunlarn etkisiyle bilimde daha baarl olacaz.
Arazi Olmaya Deil, Araziye ltifat Etmeli

Neye iltifat ederseniz ona mstahak olursunuz (onu hak edersiniz). lkemize yle bir baknz; insanmz arazisine deil, arazi olmaya iltifat ediyor. yle: Askere giden genlere, yar aka yar ciddi "Akln varsa askerde arazi olacaksn" diye t verirler. Gen de tutar, arazi olmaya, ortalarda gzkmemeye alr. Baz iyerlerinde insanlar, ad resmen konmasa da arazi olmaya alrlar. Yeni evlenen erkeklere, tecrbeli erkeklerin yar aka yar ciddi bir nerisi vardr: 'Yardm ediyorum diye mutfaa gir, karnn bardaklarn kaza ss vererek kr; seni bir daha mutfaa sokmaz. " Yani mutfakta da arazi olmasn tlerler. Eh, artk herhalde lkede de arazi ol, etliye, stlye karma, bana dokunmayan ylan bin yaasn de! Bu kadar arazi olmak da kt. nk, bugn arazi olan yarn arazisiz kalr. Bugn arazi olan yarn arazisiz kalr. Arazi olmayn, arazinize sarln. Eer siz topraa iltifat ederseniz, toprak da size eder. Benim vatandam, reterek kazanmak yerine topran satarak kazanmay tercih ediyor. Bu yllardr byle. Kylardaki zeytinlikleri, narenciye bahelerini satt,
ierlerdeki buday tarlalarn satt benim vatandam. Zeytin, buday reterek kazanmak yerine, topraklarn satp ehirde bir apartman dairesi almay tercih ediyor. Elinde kalan be--on milyar parayla hayat boyu geinirim sanyor. Oysa hazra dalar dayanmaz. (Vatandamn satarak kazanma tercihinde yanllk olabilir; ancak onu bugne getiren artlarda da yanllklar var. Szgelii, eer krsal kesimdeki yaam artlan onu tatmin etseydi, reterek kazanmay tercih edebilirdi. Eer ky enstitleri kapatlmam olsayd, kynde oturup reterek kazanmaya iltifat edebilirdi.)
Yanl ltifat, Yanl Beceri ("Benim olan pek zeki... ")

Edimsel artlamada "tesadfi pekitirme" denilen bir olay vardr. Geliigzel verilen dller, hedeflenmeyen davranlarn ortaya kmasna yol aabilir. Tasmasndan tutmu, kpeinizi gezdirmektesiniz diyelim. Komaya baladnda, onu yavalatmak amacyla 'Yava!" diyerek tutup severseniz, farknda olmadan, komamasn deil, komasn pekitirmi olabilirsiniz. Gelecekte, siz "Yava" dediinizde koma ihtimali artacaktr. Bazen bir ocuk elini azna sokar, ana babas "Sokma" diyerek elini tutar, onu kucana alr. Ana babann bu davran, ocuk iin ilgi grmek anlamna gelir; bu ilgiyi srdrmek amacyla elini azna sokmaya devam eder. Bylece ocuun elini azna sokmamas deil, sokmas pekitirilmi olur. Tesadfi pekitirme sayabileceimiz bu olayda, yanl iltifat, istenmeyen bir davrann ortaya kmasna yol amtr.
Yerinde kullanlmayan iltifatlar yersiz marifetlere yol aabilir. Bu konuda bir rnek: Nice baba oluyla iftihar ederken, olunun dinlediini fark etmeksizin birilerine, "Bu olan ok zeki; snfta retmeni bir dinler, hemen kapar; artk bir daha kitab okumas gerekmez" der. Bu konumaya kulak misafiri olan olanlar galiba u sonucu karyorlar: "Ben zekiyim (babam yle diyor), retmeni bir dinleyip hemen kapyorum, artk bir daha okumam gerekmiyor. Benim kadar zeki olmayanlarn, aptallarn, ineklerin, harl harl okumalar gerekebilir. Ama ok kr ben zekiyim. " te bilinsizce pekitirme sonucunda ortaya kan bir yarg: "Ben zekiyim; okumam art deil!." Baba ocukta byle bir yarg oluturmay hedeflememiti. Ancak bu yarg ve bunun devam olarak kacak "okumama davran" ocuu hayat boyunca etkileyebilir. (Burada babann bir hatas daha var. O da u: "Zeka eittir ezberleme becerisi" sanyor. Oysa, yeni bilgileri kefetmek/ retmek de en az ezberlemek kadar, belki ondan fazla zeka belirtisidir.)
Ailede ltifat/-szlk
Aile yeleri birbirlerine iltifat etmeli. Kar koca birbirlerine zaman zaman iltifat etmeli. Kadn ve erkek, o gne kadar einden ald gzel eylerin ne olduunu sylemeli. Szgelii "Bana gven verdin" veya "Bunca yl evimizin rzkn kardn" ya da "Seninle birlikte olmak keyifli; senin yannda kendimi rahat hissettim/hissediyorum" demeli. Eimizin, mutlaka bizi
rahatsz eden davranlar vardr; bunlar syleyelim. Ama ltfen, onun bizi olumlu ynde etkileyen gemie veya u ana ait olumlu duygularn, dncelerini, davranlarn da dile getirelim, insanlar, birbirlerinin eksilerini/eksiklerini yakalamak iin gzlerini drt aarlar da, artlarn, olumlu yanlarn yakalamak iin ayn dikkati gstermezler. Bugne kadar kyde, kentte nice ailenin sofrasna konuk oldum. Bir ksm akrabalarmd, bir ksm dostlarm. Aile yeleri, ocuklar, babalar, zaman zaman evin annesine yemeklerde grdkleri eksikleri sylediler, unun tuzu ok, bu biraz daha pimeliydi dediler de, yle bir yrek dolusu, "Ellerine salk, pek gzel olmu" denildiini az duydum. Lokantalarda, yemekte bir eksik gren kimi mteri, aya iletilmesi amacyla bu durumu garsona syler. Ancak, baars iin ay kutladn syleyen ok az kii grdm. Konferanslarmda izleyicilere bazen, "Tipik bir baba, ocuklarna duygularn ifade eder mi?" diye soruyorum. Gurup hep bir azdan -bazen yzlerce kii- "Etmez" diye cevap veriyor. O zaman, "Arkadalar, olumsuz yanlarn ifade eder, olumlu yanlarn ifade etmez" diyorum. Glyorlar. Bazen de yle devam ediyorum: "Bir baba iin svmek kolay, vmek zordur." Peki niin byle? Niin evremizdekilere olumsuz eletirileri rahata yneltiyoruz da olumlular yneltemiyoruz? Bu konuda pek ok yorum yaplabilir. phesiz konunun tarihsel, kltrel, sosyolojik nedenleri var. Belki olumluyu sylediimizde, eski bir alkanlkla
nazar deeceinden korkuyoruz. Belki olumsuzu sylemek, fkeli bir avc davran ve bu davran toplumda prim yapyor, staty ykseltiyor ve eletiren kendisini gl hissediyor. Bu ve bunlara benzer derin yorumlar yaplabilir; ancak konunun basit yorumlarndan birisi u: nsanlar olumsuz eletiride bulunmay birbirlerinden reniyorlar, zellikle bu konuda byklerini model alyorlar. Eer byleyse, bu konuda yeni bir renme gerekletirmek, olumluyu sylemeyi alkanlk haline getirmek mmkndr. Bu yeni renme srecinde ilk adm, olumsuzlar sylemeyi alkanlk haline getirdiimizi fark etmek olmaldr. Aile iinde yaknlarmzn srekli eksiklerini, istemediimiz davranlarn gzleyip syleyebiliriz. Ama bunun yan sra onlarn gzel davranlarn da gzleyip syleyebiliriz. Szgelii kaynvalidenizin, size gre pek ok olumsuz davran bulunabilir; ama onun en az iki de olumlu zellii vardr. Bir, einizi dourmu ve bytmtr. ki, ocuklarnzn anneannesi/babaannesi'dir. Bunu hi dndnz m? Kaynvalidenizin birtakm eksileri bulunabilir; ama en az iki de arts vardr: Einizi dourmutur ve ocuklarnzn ninesidir.
Ailelerde kavgalar da olur, irinlikler de. Aradan yllar getiinde hatrlananlar, hatrlanmak istenenler genellikle gzelliklerdir, iltifatlardr. Annem ile babam arada tartrlard, kavga ederlerdi; ama birbirlerine sevgiyle seslendikleri de olurdu, muhabbetleri de oktu. imdi ocukluuma dnp baktmda kavgalarn, kavga ederken birbirlerine ne sylediklerini hi hatrlamyorum. Yalnzca birbirlerine syledikleri gzel szler kalm hatrmda. Birbirlerine Sabahat'cm, Salih'ciim demelerini hatrlyorum, bir de babamn banyodan kma trenini. Televizyonda paylatm, okuyucularmla da paylamak isterim. Kubbemde Baki Kalan: Babamn Banyodan kma Treni
ocukluk anlarm arasnda annemin banyodan nasl ktna ilikin bir resim yoktur; nk trensizdi. Babamn banyodan klar ise bugnk gibi aklmdadr, nk babamn banyodan her knda kk apl bir tren yaplrd evimizde. Aksranlara "ok yaa" denmesi gibi alkanlk haline gelmi, annemle babamn yllarca bkmadan usanmadan ciddiyetle sergiledikleri bir trendi bu. Babam ykanr, kurulanr, giyinir, banyonun eiinde durup "Ceee!" diyen ocuklar gibi "ktm aklara!" diye barrd. Annem de ona her seferinde ayn ciddiyet, ayn sevecenlikle "Canm benim, shhatler olsun" diye karlk verirdi. Bunlar dediler de ne oldu? ok iyi oldu. yi ki yle dediler; iyi ki yle seslendiler. Bu irin tren, bu rutin, tarih boyunca evimizde tekrarlanmayacaktr. nk artk babam hayatta deil. Bu kubbede baki kalan, gerekten ho sadalardr. Zihnimde, kubbemde baki kalan, onlarn birbirlerine sevecenlikle syledikleri o ho szlerdir. Kavga ettikleri zaman birbirlerine ne sylediklerini gerekten hatrlamyorum. Sevgi szcklerini hatrlyorum, stelik hasretle hatrlyorum.
Sizler sevgili okuyucularm, bugn evlerinizde barp aryor olabilirsiniz. Sanrm aradan krk yl getii zaman, ocuklarnz barmalarnz, itip kakmalarnz hasretle hatrlamayacaklardr. Aradan krk yl getii zaman ocuklarnz, gzel gemi bir bayram gnn, keyifli bir pazar hasretle hatrlayacaklardr. Baki kalacak ey, sizin gzel szleriniz olacaktr. yerlerinde elemanlarnza barp armalarnz yllar sonra kimse hasretle hatrlamayacaktr. Hasretle hatrlayacaklar ey, bunaldklarnda yreklendiren bir cmleniz, ie yeni baladklarnda dosta sergilediiniz bir tavr olacaktr. Yarnlarda baki kalacak ey, bugnlerdeki ho sadalardr.
yerinde ltifat/-szlk
evreme bakyorum, iyerlerinde birbirlerine iltifat etmeyen insanlar gryorum. Nice amir, elemanna doru yapt bir i iin teekkr etmiyor, "Teekkre ne gerek var, bunu yapmak iin para alyor" diye dnyor. Hatta bu dncesini dile getiriyor. Gzlediim kadaryla amirler memurlara iltifat etmiyor, memurlar da amirlere etmiyor. Amirin memura iltifat etmesi adetten deildir. Kafalarda olan belki de u: Eer amir memuruna iltifat ederse, amirin otoritesi sarslabilir, memur marabilir, yz bulur zam ister, hi olmad izin ister. Eer memur amirine iltifat ederse, kafalarda klie hazrdr; amirine iltifat eden memur, yaclkla, yalakalkla, dalkavuklukla veya yresel ifadelerimizden birisi olan omolukla sulanr. Btn bunlar gereki mi, yoksa kafalarmzdaki gereki olmayan emalarn/ablonlarn m rn? yerlerinde, gerekten amir ile memur arasnda byke bir mesafe mi
bulunmal, yoksa bulunmas gerekli doal mesafeyi abartyor muyuz? Sanrm amir ile memur arasndaki uzak durma problemi, iyerlerine zg deil, gnlk yaammzn hemen her alannda karmza kyor. rnein babalar ile ocuklar arasnda da benzeri kopukluu yaygn olarak grmek mmkn. Eskiye gre azalmakla birlikte halen sryor, nice olan, kz babasna onunla gurur duyduunu aka syleyemiyor, babasna iltifat edemiyor. Brakn iltifat, babasyla rahatlkla konuamyor. Ve ne yazk ki nice baba, olunu, kzn barna basp yle bir dolu dolu pemiyor. Hadi iyerlerinde mesafeli duru gerekli diyelim. Evde de mi gerekli? Hadi diyelim memurun amirini vmesi yaclktr. Aile iinde birbirimizi vmek de mi yaclk? Hemen her ortamda insanlar arasndaki ilikilerde -fiziksel ve psikolojik anlamda- belirli bir mesafe gerekebilir. Ancak bu mesafeyi, kiisel kayglarmzdan tr gereinden byk tuttuumuzda, iletiimde sorunlar ortaya kyor, gerginliimiz artyor, hatta bunlarn uzants olarak psikosomatik rahatszlklar beliriyor. Eer amirlerin memurlar, gerektike, gereki bir ekilde vmeleri yaygn bir tavr olursa, o zaman insanlarn bunu yadrgamalar, marmalar sz konusu olmaz. Ve eer bir amir kendine gveniyorsa, memurundan gelen hak ettii vgleri yaclk olarak alglamaz. (Kendilerine gvenleri az olan kiiler, ne sylerseniz syleyin yadrgarlar; vseniz bile hayra yormazlar.) Hem birbirimize iyi
davranmak, birbirimizi yreklendirmek hem de iimizi iyi yapmak mmkndr.
Tarihten Bugne ltifat/-szlk

Bu konuda tarihten iki rnek sunmak istiyorum. Birincisi gerek, ikincisi rivayet. Osmanl'nn son dnemlerinde zengin bir adamn iftar sofralar n salm. Bunu duyan padiah bir akam habersizce konuk gitmi bu kiiye. Ev sahibi telalanmam. Sadece adamlarna, gnlk takmlar yerine altn-gm atal bak koymalarn sylemi. Padiah bakm, sofrada her ey mkemmel; yemekler gzel, hizmet kusursuz. Yemein sonlarna doru kristal hoaf kasesinin eri olduunu fark etmi ve hemen bunu ev sahibine sylemi. "elebi, kaselerin eridir" demi. Ev sahibi, "Hnkrm, kaseler buzdandr" diye karlk vermi. Meer hoaf buzdan yaplm kaselerde sunmular. (Byle bir kasede hoaf imek ilgin ve keyifli olsa gerek.) Padiah hatal bir k yaptn dnm, can sklm. Byk ihtimalle padiah iftar iin ev sahibine teekkr etmitir. Ancak bunun yan sra, hepimizin pek ok zaman yaptmz bir eyi yapm, nice olumlu ayrnty tek tek vurgulamam ama grd olumsuz bir ayrntnn alelacele altn izip syleyivermi. Evlerde ve iyerlerinde ayn tavr srekli sergilemiyor muyuz? vgde, iltifatta mehter adm gidiyoruz da, olumsuzu sylemekte drtnalayz.
Bir zamanlar padiahlar, vezirleri baarl olduklarnda, krkler giydirerek, hediyeler vererek onlar onurlandrrlard. Ancak, bazen en ufak bir hatalar zerine onlar idam ettirirlerdi. Piri Reis'in gerek askeri gerekse bilim alannda pek ok baars olmutu; ancak seksen yalarndayken bir seferdeki hatasndan tr idam edildi. Gemiteki bu tavr, bence gnmzde de, biraz stilize olmu halde de olsa devam ediyor. yle: nsanlar birbirlerine bakyorlar, bir hata gryorlar, ardndan da "Bir hatasn grdm, izdim stn abi; bir davrann grdm notunu verdim, sfr" diyorlar. Bunun sonucunda da ya ksyorlar ya da birilerini iten atveriyorlar. Veya genliklerinde nice emei gemi alanlara, politikaclara yalandklarnda, onlarn son hallerine bakp "dinozor" diyorlar, onca hizmetlerini unutuveriyorlar. Galiba tarih byle tekerrr ediyor. Rivayete gre bir sadrazam sade bir vatandala tavla oynarm. Oynarken zaman zaman oyun arkadana "Al efendim, ver efendim, buyur efendim" dermi. Bir sadrazamn halktan birisine kibar davranmasn yadrgayan bir yakn ona niin byle davrandn sormu. Sadrazam, 'Ben arada padiahla da tavla, satran oynuyorum. imdi buna al ulan, ver ulan dersem, azm alr da bir gn ya padiaha da yle dersem" diye cevap vermi. Sadrazam, vatandaa endiesinden tr kibar davranyormu. Her yerde, her zaman evremizdekilere kibar davranmalyz. Biraz endiemizden tr, -bu yetmez-, biraz da genelde insana olan saygmzdan tr azmz iyiye, gzele, iltifata altrmalyz.
ocuklarmza kt modeller sergilememek iin, birbirimizi krmamak iin.
Az ltifat, Az Marifet, vgden Kanma, Eletiriye Rabet

evremize iki tr eletiri yneltebiliriz: Olumlu eletiri, olumsuz eletiri. imdi ltfen bir dnr msnz? Evinizde, iyerinizde, okulunuzda... evrenizdeki insanlara, daha ok olumlu eletiri mi yneltiyorsunuz, yoksa olumsuz eletiri mi? Galiba ounluumuz olumsuz eletirileri daha fazla yneltiyoruz. Her yata evreden gelen mesajlara/geribildirimlere ihtiyacmz vardr. Bu mesajlar olumlu veya olumsuz olabilir. Hepsi davranlarmza yn verir; toplumda, doada yaplmas ve yaplmamas gerekenler konusunda bu mesajlar lt alrz. Ksacas evremizden gelen olumlu mesajlar da olumsuz mesajlar da ie yarar, bizi gelitirir. Ancak olumlu mesajlarn bir ilevi daha vardr: Olumlu mesajlar, olumlu eletiriler bizi gelitirmenin yan sra mutlu eder, yreklendirir, motivasyonumuzu artrr. Olumlu eletiriler bizde marifet gelitirir. Olumlu eletirilerin az olmas, insanlarn marifet/beceri gelitirmelerini zorlatrr. nk ceza/eletiri, daha ok,
belirli bir davran yapmamay retir. (stelik ceza, mevcut olduunda etkilidir; ceza ortadan kalktnda, bastrd davrann grlme ihtimali artar.)
Labirentteki Fareye ltifat

Ceza/eletiri, bir davran yapmamay retebilir. Ancak karmak bir davran, hele hele bir bak tarzn ceza ile retmek mmkn deildir. rnek: Labirente koyduunuz bir fareye, elektrik oku vererek bir pedala dokunmamay retebilirsiniz. (Pedala dokunduunda birka defa ok verirseniz ksa srede dokunmamay renir. Burada korku koullamas yoluyla fobi oluturulmas sz konusudur; pedal karsnda kama ve kanma sergileyen farede pedal fobisi yerleir.) Ancak ayn fareye, labirentten k yolunu ok vererek retmek, son derece zordur. Fareye k retmek istiyorsak, hedefe ynelik doru davranlarn dllendirmek/pekitirmek (bu amala daha ok ekerli su verilir), bir anlamda fareye iltifat etmek gerekir. Bir baka rnek: Bir insana ufak oklar vererek, barp ararak, belirli bir araca dokunmamay retebilirsiniz. Ama ayn insana ok vererek veya bararak, matematii, drst olmay veya mutlu olmay retemezsiniz. Bunlar retebilmek iin o kiiye geribildirimler vermelisiniz, iltifat. etmelisiniz, gerektiinde davranlarnzla model olmalsnz.
Marifet iltifata tbidir; ceza faydasz, vg keyif halidir. (Bu cmlenin ikinci yarmn, eski syleme benzeterek bendeniz ekledi. ) renme, keyifle olmaldr; renme srasnda, kiinin i ve d ortam rahat olmaldr. Bir gn Ankara'da Milli Eitim ra Salonu'nda bir retmen grubuna konferans veriyordum. Bir ara, evremize olumlu eletirileri az, olumsuzlar daha fazla ynelttiimizden sz ettim ve o an aklma gelen u soruyu sordum: "Deerli retmenlerim, eminim, snfta 'aferin'i etkili bir ara olarak kullanyorsunuz. Peki, snfta kullandnz aferinlerin, vglerin yzde kan evde einize yneltiyorsunuz?" ounluk glmsedi, evde pek fazla aferin vermediklerini sylediler. Bir baka gn bir grup -ounluu erkek- banka mdryle konuuyordum, benzerini onlara sordum. yle dedim: "Eminim, ubede elemanlarnzn bir sorunu olunca, onlar ilgiyle, anlayla uzun uzun dinliyorsunuzdur. Elemanlarnza gsterdiiniz bu 'anlayl dinleyici tavrn' evde einize de gsteriyor musunuz?" "Hayr evde yorgun oluyoruz; ne dinlemeye halimiz oluyor ne konumaya" dediler. Sadece retmenler veya bankaclar deil, hemen herkes benzer ekilde davranyor galiba. Yaknlarmza kzmay doal, onlar dinlemeyi, onlara gzel eyler sylemeyi gereksiz buluyoruz.
Labirentlerden karma Yolu

Karmak bir labirentteki fareye k yolunu retmek istiyorsak, farenin davranlarna ekil veririz, yani hedefe ynelik kk admlarndan sonra kk dller veririz*. k yolunu buldurmak iin iki yaklam daha dnebiliriz; ancak bunlar etkili deildir. Ceza verebiliriz, ie yaramaz. Fareyi kendi haline brakp k kendi kendine bulmasn bekleyebiliriz; bunun gereklemesi ise kk bir ihtimaldir. Fareye labirentin kn retmenin en gvenli yolu, hedefe ynelik kk dorularna kk dller vermektir. Ayn ey biz insanlar iin de geerli. Pek oumuz, zaman zaman yaam sava verirken labirentler iinde kayboluyoruz. Labirentlerde kaybolanlara, yardm istediklerinde rehberlik etmek, onlar yreklendirmek, gerektiinde kk dorularna kk aferinler vermek, baz durumlarda onlar kucaklayp karmak insanca bir i olsa gerek. Dnyada bunu ok gzel baaranlar var. Szgelii, dnyadaki alara, hastalara, sokak ocuklarna yardm iin labirentlere girenler var; bunlar, labirentlerin gnll ve onurlu yolculardr. Kendilerini hayvanlara adayanlar var; bunlar, labirentlerin gnll ve onurlu yolculardr. Szgelii adsz alkolikler var; bunlar, labirentlerden kmaya alan canlar iin cansiperane alan gnll ve onurlu yolculardr. Kat kat enkaz altndan bir can kurtarmak iin cann ortaya atan bir AKUT yesi, labirentlerin gnll ve onurlu yolcusudur.
* Davrana ekil verme denilen ilemde, pekitirme ve sndrme pe pee belirli rntlerle kullanlarak hedefe ynelik olmayan davranlar ayklanr, hedefe ynelik davranlar glendirilir.
Dnyadaki alara, hastalara, hayvanlara, sokak ocuklarna yardm iin labirentlere girenler, labirentlerin gnll ve onurlu yolculardr. ldrerek kazanmak yerine yaatarak kazanmaya alanlar, sizler insanln ak yzlerisiniz, yz aklarsnz.
ocuklara ekil Vermek

Psikolojide hayvanlarn davranlarna ekil vermekten sz ederiz. Hayvanlarn davranlarna ekil vermede kullanlan teknikleri kullanarak insanlarn davranlarna da ekil vermeye almak mmkndr. Ancak bu yaklam doru olmad kadar ilevsel de olmaz. ncelikle, insanlar ekillendirmeye, artlamaya hakkmz olup olmadn dnmek gerekiyor. (Aslnda pek ok insan, buna hakk olduuna inanyor, bazen aka, bazen rtl biimde insanlarn dncelerini ve davranlarn, kendi dorulan dorultusunda ynlendirmeye alyor.) ikinci olarak, insan sadece artlanarak eitilebilecek bir canl deildir. nk davranlarnn arkasnda karmak ve gl bir dnce sistemi, bir bilisel yap vardr. nsann eitilmesi, basit bir artlamann rn deil, dnce yaplarnn etkilenmesine dayanan karmak bir sretir. Bu yzden bir psikolog hastasnn davranlarna ekil vermek yerine onun dncelerini aklc hale getirmeye alr. Benzeri ekilde bir retmen de rencilerinin tek tek davranlarn deitirmek yerine, onlara eletirel bak tarz kazandrmaya almal, sistematik dnmeyi retmelidir. Okullarda rencilere
bilginin kavranmas, uygulanmas, analiz ve sentez edilmesi, deerlendirilmesi konusunda koluk edilmeli, rencilerin spontanlklar ve yaratclklar gelitirilmelidir. Ancak burada, bunlarn tmn ele almak yerine, ocuklarn/insanlarn eitilmelerinde "iltifat" kavramndan yola karak kk bir noktaya deineceim. ocuklarmzn belirli davranlar kazanmalarm, rnein odalarn toplamalarn, okulda baarl olmalarn isteriz. Ceza vererek bunlar salamaya almak, ie yaramayan bir yoldur. ocuk hedefe ulatnda ona byk bir dl vermek de, en azndan her zaman ie yaramaz. ocuun, asl amaca ynelik kk davranlarn, belirli aralarla dllendirmek en ilevsel yoldur. rnein, tamamen derli toplu olunca onu dllendirmek yerine, kk bir tertipli davrann, szgelii paltosunu askya asmasn samimi bir takdirle karlamak daha fazla ie yarayabilir. (Tabii bu arada ana babann kendisi de derli toplu olmal ve ocuun modelden renmesine katkda bulunmaldr.) Baz babalar, ocuklar, zellikle oullar iin "Benim istediim gibi deil. stediim gibi olsun, canm alsn. stediim gibi olmad; bana byle evlat gerekmiyor" diyorlar. Bu tavr doru mu? ocua rehberlik etmeden, onu istediimiz kalba sokmamz pek mmkn deildir. ocuklarnn birden bire belirli bir davran dzeyine, belirli bir kaliteye ulamasn bekleyen babalarn durumu, acemi aratrmaclara benziyor:
Labirentteki faresi iin unlar syleyen acemi bir aratrmac dnelim: "Kendi kendine bulsun k. Eer k bulursa ona uvalla eker vereceim. Bulamazsa da bana byle fare gerekmiyor. " Galiba bazlarmz, bu acemi aratrmac gibi dnyoruz. Bu tavrmzla ocuklarmza k yolunu bulduramayz. Eer yaam labirentleri iinde kaybolmalarn istemiyorsak, onlar tek balarna brakmamalyz, rnek/model olmal, onlarla iletiim kurmalyz, kk dorularn dllendiren, onlara gzel geribildirimler veren yetikinler olmal, rehberlik etmeliyiz. Yerine gre ne yapacaklarn gstererek, kk dller vererek, yerine gre onlar dorudan ynlendirmeden, Sokrat tarz sorular sorarak, deneyimlerimizi paylaarak ufuklarn amal, yollarn aydnlatmalyz. Onlarn yannda, yksek sesle sistematik ve eletirel dnmeliyiz. (Tabii bunlar nce biz bilmeliyiz.) Eer ocuklarmzn yaam labirentleri iinde kaybolmalarn istemiyorsak, onlar tek balarna brakmamal, onlara rnek/model olmal, onlarla iletiim kurmalyz. ocuklarmz labirentlerden karmak veya labirentlere hi girmemeleri iin, onlarn dnme ve davranma tarzlarna ekil vermek mmkndr. Bunu yaparken
kullanabileceimiz yollardan birisi de kk dorularna dl vermektir. Ancak unu da nemle hatrlatmak gerekir: ocuklar dardan gelecek dllere baml klmak da salkl deildir. ocuk kkken d kaynakl dller gerekli olabilir. Ancak ya bydke d kaynakl dllerin yerini i kaynakl olanlarn almasnda yarar vardr. rnein okuyup yeni bir ey rendii, bir arkadana veya sokaktaki sakat bir hayvana yardm ettii zaman, kendinden honut olmal, bir anlamda kendi kendine "aferin" diyebilmelidir. Vicdan geliimi bu yolla olur.
Maslow'un Trke'si
Psikolojide Maslow'un htiyalar Hiyerarisi ad verilen bir yap var. Buna gre bireyin ihtiyalar hiyerarik bir yap oluturur, srayla giderilmesi gerekir. Eer, kiinin/alann maddi ihtiyalarn karlar, kendini gvende hissetmesine yardmc olursanz, evresinden sayg-sevgi grmesini, mensup olduu gruba kendisini ait hissetmesini salarsanz, bu kii kendini gerekletirmeye hazr demektir, kendisini gerekletirebilir, gelimi bir insan olabilir. Bu gr, yani Maslow'un htiyalar Hiyerarisi'ni acaba yle zetleyebilir miyiz? Kiiye/alana maddi--manevi iltifat ederseniz, o kii kendisine ve dnyaya iltifata hazr hale gelir.
15
CEZA, DL, GERBLDRM, YAPTIRIM
Ceza ve dl, canlnn belirli bir davran yapmasn salamak iin bir insan tarafndan kastl olarak verilen uyarclardr. Geribildirim ve yaptrm (meyyide) ise bir davrann doal sonucudur; davrann neye yol at, hedefe ne kadar yaklat konusunda ortaya kan bilgidir. stenen dmeye basnca hayvann yiyecek almas veya ocuun istenen bir davran yapnca aferin almas dldr. Hayvana veya bir insana istenmeyen bir davran yaptktan sonra bir itici uyarc yneltirsek, bu da ceza olur. Bilgisayar banda bir tua dokunduktan sonra ekranda bir ekil ortaya kmas geribildirimdir; bir aynn aa kabuunu kurcaladnda bal bulmas geribildirimdir; renciye verilen snav sonular geribildirimdir. Geribildirimler olumlu veya olumsuz -eer bir insan elinden kyorsa dl veya ceza- olabilir. Geribildirim, doada veya toplumda ortaya kabilir, kastl olabilir veya olmayabilir. Yaptrm ise geribildirimin zel bir halidir. "Yaptrm" dendiinde, toplum kurallarn gzetmeye ywww.webturkiyeforum.com
nelik kastl geribildirimler kastedilir. Doada yaban arlarn rahatsz ettiinizde arlarn sizi sokmas, daha ok bir geribildirimdir. Trafik kurallarn ihll ettiinizde polisin ceza yazmas da bir geribildirim, ama ayn zamanda bir yaptrmdr. Geribildirimde adeta yaplan bir iin sonucu hakknda bilgi verilir. Yaptrmda ise "yapmazsan yaptrrm" mant vardr. (Yaptrmlarn hepsi deilse de bir ksm cezadr.)
Ceza Tuhaftr, Komiktir

Ceza doal deildir, tuhaftr, komiktir. Baknz niin: Geribildirim, yaptrm, bir davran sonucunda ortaya kan doal durumdur. Ceza doal deildir. nk doada ceza veya dl yoktur, geribildirimler, yani davrannz sonucunda ortaya kan doal durumlar vardr. rnek: Doada, elinize bir ubuk alp yaban arlarn rahatsz ederseniz, bu davrannzn doal sonucu udur: Arlar sizi sokar. Arlar sizi cezalandrmak iin sokmazlar; davrannzn doal sonucu sokulmaktr. Eer siz arlar rahatsz ettiiniz iin bir fil gelip srtnza hortumuyla vursayd, bu ceza olurdu. ok kr doada byle tuhaflklar yoktur. Eer ormanda yanl mantar yerseniz, bunun doal sonucu (geribildirimi) udur: Hekimler midenize hortum sokup ykarlar. Bunu size ceza olsun diye yapmazlar.
Yanl mantar yemenin doal sonucu, midenizin ykanmasdr. Eer siz yanl mantar yediiniz iin yaban atlar size ifte atsayd, bu ceza olurdu. Trafikte ceza ie yaramyor. stediiniz kadar para cezas verin, insanlar bir yolunu bulup kurtulmay beceriyorlar; kurtulmak iin yntemler gelitiriyorlar. rnein, ofrler aras dayanma (!) sergiliyorlar, radar gren, dier ofrleri uyarmak iin sevabna (!) selektr yapyor. Trafik cezas ie yaramyor. En azndan paras olan iin caydrc deil. Bir de ehliyetin belirli bir sre alnmas var. Birka defa radara yakalanrsanz ve alkoll ara kullanrsanz ehliyetiniz alnyor. Ehliyete el konmas, ksmen ceza saylabilir, ama bence daha ok bir yaptrm (meyyide). nk temelde insanlarn korunmas amacna ynelik; ehliyet, alkoll srcy ve bakalarn korumak amacyla alnyor. imdi eer alkoll yakalanan srcye polis, bir n yemek yememe cezas verseydi, ok tuhaf olurdu. (Baz Batl filmlerde ocuklara yemek yememe cezas verildiini sklkla grebilirsiniz. rnein bir anne "Sana tatl yok, abuk odana k" der.) Ceza tuhaftr, nk yaplan davran ile ceza arasnda dorudan bir iliki yoktur. ocuun sofrada grlt yapmas ile ceza alp tatl yememesi arasnda dorudan bir iliki yoktur. Grlt yapan ocua yemek yememe cezas vermek yerine mola uygulanabilir. (Mola kavramn bir sonraki blmde ele alacaz.)
ocuk yemek yemiyor, baryoruz (cezadr bu), Kalemle duvar iziyor, baryoruz. Suyla oynayp stn slatyor, baryoruz. Yemek yemiyor, baryoruz. Tuhafl gryor musunuz? ocuun davran repertuar zengin, bizimki ise bir tane: Hep ayn davran sergiliyoruz; baryoruz ya da vuruyoruz.
Cezann Gszl
ocuk yemek yemiyorsa, biraz beklemek, uyarmak, daha sonra da sofray toplamak uygun olur. Bir sonraki ne kadar sofra kurulmaz. Bu bir ceza deildir, iin doas gereidir; bu bir geribildirimdir, yaptrmdr. Biz, nce yemedi diye ocua baryoruz, daha sonra da iki n arasnda istedii anda sofray kuruveriyoruz. Bu tavrmzda bir tutarszlk vardr. ocuk eer kalemle duvar izerse, bunun yaptrm duvar silmesi veya izmemeyi renene kadar kalemsiz kalmasdr. Eer ocuk suyla oynarsa bunun yaptrm slanmaktr. Ahap, toprak kap, ynl, pamuklu gibi doal malzemelerin yan sra plastikler, sentetikler, doal olmayan malzemeler var. Doal olmayan eyalar iimize yaryor. Ama sonuta gnlmz doaldan yana. Doa, doal olmayan malzemeyi, rnein plastii kolay kolay hazmedemiyor. Bana yle geliyor ki, insana geribildirim verilmesi, yaptrm uygulanmas doal, insann doasna uygun bir ey. Ceza ise insan doasna aykr bir eydir. Plastii hazmedemeyen doa gibi, insan da cezay kolay kolay hazmedemiyor, iine sindiremiyor.
Ceza, doaya, insann doasna uygun deildir. Plastii hazmedemeyen doa gibi, insan da cezay kolay kolay hazmedemiyor. Oysa yaptrmlar doaldr, doamza uygundur; sindirilebilir. Ceza/eletiri, bir davran yapmamay retir, rnein ceza okul fobisi oluturabilir. Ancak karmak davranlar, eletirel dnmeyi, hayata olumlu bakmay, insan sevgisini veya matematii ceza ile retemeyiz. Ceza, korku yaratabilir, geriletebilir, ama gelitirmez. te bu yzden ceza gszdr. Gszler, konumak yerine ceza vermeyi tercih ederler. Ama ne ilgin ki cezalar da kendileri gibi gszdr.
ocua Dayak Ahlak D m?

Maalesef evet. nk, "ocuun iyilii iin" diye manta brndrsek bile, bir yetikinin bir ocuu dvmesi demek, glnn zayf dvmesi demektir. Glnn zayf dvmesi ise genelde istenmeyen bir eydir, ahlaki bakmdan kabul edilmez. Glnn zayfa fiziksel g uygulamas, toplumlarda gre geldiimiz bir ey. Doada bu durum doaldr; glnn zayf ezmesi, yemesi ahlak d deildir. nk doada "ahlak" kavram yoktur. Neokortekse, dile, dilin refakat ettii bilince sahip insan, ahlak anlayna da sahiptir. Ve insanlar iin glnn zayf ezmesi, ilevsel olabilir, ancak ahlaki deildir.
Glnn zayf ezmesi doada doaldr. Ancak bu durum, insanlar arasnda doal deildir, anlak ddr. Bir baba dnn: Gn boyu ev dnda bir ok kiiye sinirleniyor; ama kendini tutuyor. Gittii resmi dairedeki kadn memura sinirleniyor, iinden bir tokat atmak geiyor belki ama asla byle bir ey yapmyor. So-kakta, iyerinde insanlara kzyor, iinden vurmak geiyor ama vurmuyor. Niin vurmuyor? nk saa sola birer tokat atarsa ok masrafl olur, karlk verirler, mahkemeye der. Ayn baba evine geliyor ve on yandaki olu cann skyor, o da kalkp bir tokat atyor. Niin? nk oluna tokat atmas masrafszdr; babaya pahalya mal olmaz. ocuk karlk veremez, mahkemeye veremez. Evde biri ocuu dvmenin maliyeti yoktur. te bu yzden ocuklarmz dvmek ahlak ddr. Adamna gre davranyoruz; karmzdaki adam glyse, arkas salam ise fkemizi kontrol ediyor, saygl davranyoruz. Eer karmzda kk bir adam, kk bir hanm varsa, gcmz kullanp onu eziyoruz. Bu tavr ahlak ddr. Yapt sporun felsefesini kavram bir tekvandocu bir boksr sokakta dvmez; zerine gelirlerse, kendini korumadan nce uyarr. Byle davranan bir sporcu, glnn zayf ezmesinin ahlakd olduunun farkndadr.
Sokakta glnn zayf, evde ana babann ocuu veya erkein karsn dvmesi ahlaki deildir. yerinde amirin, bana gc yetmez rahatl iinde memura hakaret etmesi ahlaki deildir.
Ceza ve dl Yerine Geribildirim

Eitim psikolojisi alannda, farkl uzman grlerinden kaynaklanan eitli modalar yaand bugne kadar. rnein, kinci Dnya Sava'nda otorite altnda insanlarn umulmadk saldrganlklar sergilediklerini gzlemleyen uzmanlar, sava izleyen yllarda, otoriteden uzak, tamamen serbest ocuklar yetitirilmesini nerdiler. Ancak grld ki, "sfr otorite" ocuk eitiminde yararl olmuyor. ocuklarn ifadelerinden de anlalyordu ki, ocuklar, ana babalarnn baskc olmayan rehberliklerine ihtiya duyuyorlard. Neyi yapp neyi yapamayacaklarnn kendilerine sylenmesini, ancak bu konuda srarc ve kat davranlmamasn istiyorlard. Yine bir dnem, ocuklarn dl ve ceza ile eitilmesi gerektii -bu aslnda tarihin bandan beri yaygn bir grt- nerildi. Daha sonra uzmanlar ocuklarn yalnzca dlle eitilebileceini ileri srdler. Cezaya kar bir tavr sergilendi. Son zamanlarda ise "Ne ceza olmal ne dl; yalnzca geribildirimle ocuk yetitirilebilir" gr yaygnlat. fkeli ocuklara mola uygulamas, bu grn bir uzants oldu. Gnmzdeki yaygn gr, dle ve cezaya bavurmadan, yalnzca geribildirimle ocuklarn eitilebilecekleri yolunda.
Geribildirim nedir? Bir davrann sonucu hakknda evreden edinilen bilgiye "geribildirim" ad verilir. (Yukarda da belirtildii zere, baz geribildirimler yaptrm nitelii de tayabilir.) Bu bilgiyi, yani geribildirimi, ocuk bazen kendi kendine edinir, davrannn sonucunu kendi kendine deerlendirir. rnein odasn topladnda, bu durumun kendine kolaylk saladn fark eder. Kendi kendine ald bu tr geribildirimler ocuun bamsz, kendine gvenli olmasn kolaylatrr. Bazen de ocua geribildirimleri evresi verir. ocuunuz odasn topladnda ona "aferin" derseniz, bu ifade iinde youn olarak dl bulunan bir geribildirim saylr. Aada tartlaca zere, yerinde kullanlmayan dln birtakm sakncalar vardr. Eer odasn topla yan ocukla bu davrannn ne ie yaradn konuursanz, rnein ona, "Artk aradn kitab kolayca buluyorsun, bu yzden de sabahlar antan rahat hazrlyorsun, okula ge kalmayacaksn" derseniz, ona geribildirimi vermi olursunuz. Verilen bu geribildirim ayn zamanda bir dl de ierir. Aslnda her geribildirim, ayn zamanda bir dl veya eletiri ierir. Ancak her dln iinde, bu dln niin verildiine dair ak bir bilgi, yani geribildirim bulunmayabilir. Burada unu belirtmek isterim: dl cezadan, geribildirim ise dlden stndr. dl ile geribildirim arasnda, geribildirimin lehine kk bir farkllk bulunabilir. Ancak bu farkllk uygulamada nemli farklar yaratabilir. dl--ceza--geribildirim lsnde benim tercihim, ocuklara "sfr ceza, az dl, bol geribildirim" vermektir.
dln Sakncalar
ocuklarmza dl verelim, ancak dl verirken unlar bilmekte yarar var: 1. ocua kkken, baz eyleri retirken, rnein tuvalet alkanln kazandrrken aferin gibi, eker gibi d dller verilebilir. Ancak ocuun ya bydke, d dllerin yerini i dller almaldr; ocuk kendi davranlarnn sonucunu deerlendirebilmen, baz eyleri baardnda kendisiyle gurur duymaldr. 2. dl, ocuu, dl verene baml klabilir. ocuk kendisi istedii iin veya gerekli olduu iin deil, birileri dl verdii iin baz eyleri yapmaya ynelebilir. Baml klc zellikleriyle d kaynakl dller, vicdan geliimini ve bireysellemeyi engelleyebilir. 3. "Snf geersen sana unu alrm" eklindeki haberli dller, bir tr rvet saylabilir. Rvete alan bir elemann, rvet olmadnda iini aksatmas gibi, dle alan ocuklar da, dl olmadnda istenen davranlar sergilemeyebilirler. 4. Her dl, her aferin, ayn zamanda bir eletiri de ierir. "Bugn ok ksn" mesajnn altnda, dnk kyafete ilikin bir eletiri de bulunmaktadr. Bazen uzun sal bir gen erkek san kestirir, komu teyzeler, "Aman pek efendi oldun" derler. Burada da san kestirmeden nce efendi olmad gr rtk ekilde dile getirilmektedir. 5. Okullarda, iyerlerinde dl, kiilerin motivasyonunu artrabilir; ancak dikkatli verilmezse baz dller
ksknler de yaratabilir. zellikle okullarda, kimi renci kurdeleyi erken hak eder, bir dieri nice sonra okumaya kar. Kurdeleyi ge takan rencinin bu durumdan zarar grmesini nlemek iin retmenin birtakm telafi edici nlemler almas gerekecektir. Hem okumaya erken kan madur etmeyecek hem ge kan mahzun etmeyecek nlemler gereklidir. Kurumlarda dl verilirken, hem dl hak edenler madur edilmemeli, hem de dl alamayanlar mahzun edilmemelidir. 6. dl karlnda istenen davranlar sergileyen bir ocuk, dle doyduunda veya dl kendi gayretiyle elde ettiinde* sizi dinlemeyecek, isteneni yapmayacaktr. nk dl, bizi, yaptmz iin doruluuna deil, krl olduuna inandrr. dl, bizi, yaptmz iin doru olduuna deil, krl olduuna inandrr. Geribildirim ise bize doru yolda olduumuzu gsterir. ocuklarmza, birbirimize dl verelim, ancak dikkatli olalm. Bu blmde iletilen grlerin uygulamas saylabilecek bir romandan, Kk Aa'n Eitimi'nden sz et-mek istiyorum.
16
KK AACIN ETM
Kk Aacn Eitimi adl romanda, bir Kzlderili dede, Kk Aa isimli torununu eitmektedir. Daha dorusu, torununun gelimesinde ona rehberlik/koluk etmektedir. Yazar romanda, belki Kzlderili aileleri gzleyip aynen yanstm, belki de eitim psikolojisi alannda edindii bilgilerden yola karak olay kurgulam. Hangisi, bilmiyorum. Ancak romanda sergilenen aile--ii iletiim biimi etkileyici. Kk Aa'n dedesi, torununa hi ceza vermemektedir; dl de vermemektedir. Zaman zaman geribildirimler vererek, davranlarnn ne ie yarad konusunda rehberlik etmektedir. Kk Aa ise pozitif geribildirimler aldka kendisiyle gurur duymaktadr. (Dede burada, kendisine gvenen yetikin tavrl bir insan yetitirmektedir.*) Dede, msr kazanda, belirli yntemlerle kaynatarak viski yapmaktadr. Bir gn Kk Aa, kaynatma ilemi bittiinde dedesine "Kazan ben temizleyebilir miyim?" diye sorar. Dedesi de "olur" der.
Kk Aa, uzun sre urap kazan temizler. Dedesi gelip bakar, "aferin" demez; nk aferin dldr. Dede "Kk Aa, sen kazan ok iyi temizlemisin, bulak kalmam, yarn viskimiz kt kokmayacak. Ayrca, bize zaman kazandrdn; kasabaya daha abuk gidip geleceiz" der. Burada dede geribildirim vermitir. Kk Aa, ailesine katkda bulunduu iin kendisiyle gurur duyar. Dede, verdii geribildirimlerle, torununun davranlarnn ne ie yaradn fark etmesine katkda bulunmutur. Kk Aa davranlarnn ne ie yaradn kendi kendine fark etse, i kaynakl geribildirim alsa, belki daha iyi olurdu. Ama henz kktr ve bir byn rehberliine ihtiyac vardr. Dede, Kk Aa'a geribildirim vererek, neyi iyi yaptn fark etmesi konusunda ona rehberlik etmitir. (Neyin "iyi" olduu grecelidir. Ancak insanlarn, greceli olanlar renmeye de ihtiyalar vardr. stelik dedenin yukarda kazan konusunda verdii mesajlar, greceli olmaktan ok, yere, zamana gre pek fazla deimeyecek bilgileri iermektedir.)
* Yetikin tavrnn ne olduu konusunda, Dkmen'in "letiim atmalar ve Empati" adl kitabna baklabilir; Sistem Yaynclk, 2004
Eer Kk Aa kazan iyi temizlemeseydi, dedesi byk ihtimalle onu azarlamayacakt. O zaman geribildirimi bir ihtimal yle verecekti: "Kk Aa, uras kirli kalm, bu yzden yarn viskimiz kt kokabilir." nceki blmde, insanlarn, hayvanlarn davranlarn ceza vererek ekillendirmenin, snrl bir etkiye sahip
olduunu, fazlaca ilevsel olmadn belirttik. (Ceza, yapmamay, korkmay, fobi edinmeyi kolaylatryordu; karmak eyleri ceza ile retmek kolay deildi.) zellikle insanlarn dncelerini ve bunun bir uzants olarak davranlarn ekillendirmek istiyorsak, onlara kabul edici iletiim ortamlar salamal, uygun geribildirimler vermeli ve zellikle iltifat/dl yneltmeliyiz. "nsanlarn dncelerini ekillendirmeye hakkmz var m?" sorusu ayr bir konu. Hakkmz var veya yok, pek oumuz, zellikle ana babalar ve retmenler bunu yapyoruz. Toplumsal deerler dorultusunda galiba, arya kamadan yapmak da zorundayz. (Eer "Ben toplumun deerlerinin dllerle kiilere benimsetilmesine karym" derseniz, bu da baka bir deerdir, toplumun yelerinden birisi olan siz, kendi deerinizi ortaya koymu olursunuz.) Madem eninde sonunda, u ya da bu deeri ne karp ocuklarmzn dncelerini ve davranlarn ekillendirmeye alyoruz, o halde bu ii usulne uygun yapalm. Madem eninde sonunda, doru veya yanl insanlar ynlendireceiz, bari onlara ac vermeden, cezalar vermeden yapalm. Ceza yerine geribildirimler verelim, dller verelim, iltifatlar edelim. Yalnzca kendi isteklerimiz dorultusunda onlar ekillendirmek iin deil, insan olduklar iin iltifat edelim. ada, demokratik deerlere uygun davranabilmeleri iin iltifat edelim. Bazen, yerine gre, Kk Aa'n dedesi gibi yeni yollar deneyelim. Romandan bir olay: Dede bir gn yaban hindisi avna gideceini syler. Kk Aa da heveslenir, katlmak ister. Dede "Geleneklerimize
gre, bir erkek hindi avna gidecei zaman, gne domadan kendi kendine uyanmaldr. Onu kimse uyandrmaz. Eer kendi kendine uyanabilirsen gelirsin" der. Kk Aa o gne kadar hi, gne domadan kendi kendine uyanmamtr. Ava gidemeyeceini dnerek umutsuz bir ekilde yatar. Ancak o gecenin sabahnda dede, barakada grlt yapmaya balar. Saa sola vurur, arpar, grltyle ksrr. Kk Aa grltden uyanr. Henz gne domamtr. Hemen giyinip avluya kar. Dedesi yle bir bakp "A kalktn m?" der. Kk Aa kendisiyle gurur duyarak "Evet" der. Birlikte ava giderler. Burada ne olmutur? u galiba: Dede pas vermitir, Kk Aa ise gol atmtr. Burada iyi bir ekip/takm vardr. Kazan temizleme konusunda Kk Aa topu ken-disi ele geirip gol att diye dnebiliriz. Ama hindi av konusunda topu kendisi ele geirememitir; dedesi ona pas vermitir. Kk Aa da bu pas deerlendirerek gol atmtr. imdi sevgili ana babalara sormak isterim: Gerektiinde ocuklarnza pas veriyor musunuz? Yoksa, sabrszlk ederek topu ayanza geirip onlar adna gol m atmaya alyorsunuz? Eer devlerini/projelerini siz yapyorsanz, onlar adna gol atmaya alyorsunuz demektir. Yok, eer devlerine kaynak bulmada yardmc oluyor, neyin nasl yaplaca konusunda onlarla birlikte sesli dnerek olay sorgulamalarna rehberlik/katalizrlk ediyorsanz, onlara pas veriyorsunuz demektir.
ocuklarmz kendileri gol attklarnda, kendilerine gvenleri artar, benlik sayglar ykselir, beceri gelitirirler, bamsz olmay renirler. Onlara destek olmak, rehberlik etmek yerine, bir eyleri onlar adna planladmzda, onlar adna kararlar aldmzda, kendilerine gvenmeyen, kendi ayaklar zerinde duramayan, hayat boyu srekli birilerinin desteine ihtiya duyacak bir insan yetitirmeye baladk demektir. Zaman zaman baz okullarda (daha ok ilkretimde) baz velilerin retmenlerin yzne kar yle sylediini duymuumdur: "Hocam hep sylyorum, matematik, fen, ingilizce senin temel derslerin diyorum. Sen onlara al, teki derslerin devlerini getir, ben yapaym diyorum. " Bu tavr yanltr; birka adan yanltr, hakszlktr; hem teki derslere kar hakszlktr hem de ocua kar hakszlktr. ocua hakszlktr, nk ocuk, eer iyi okutulursa tm derslerde yaam boyunca kullanabilecei temel beceriler kazanabilir. lerde bir gn ynetici olacak bir ocuk, beden eitimi dersinde ekip olmay, resim dersinde organize etmeyi, mzik dersinde uyum salamay renebilir. Velinin bu tavr, ocua olduu kadar resme, mzie, beden eitimine, kompozisyona da hakszlktr. nk eer bu derslere de iltifat etmezsek, sanata, spora ve topluma da hakszlk etmi oluruz. Marifet iltifata tbidir.
17
MOLA: TAMAMEN DURMAMAK N DURMAK
Genel anlamyla mola, bir yolculuk srasnda dinlenmek iin yolculua ara vermek demektir. Yolculuklarda, zellikle kara yolculuklarnda mola vermek gerektiini biliriz de, yaam yolculuu srasnda da bazen mola vermek gerektii pek oumuzun aklna gelmez. (Kara yolcuu srasnda mola vermek gerektiini herkesin bildiinden emin deilim; nice src, bir gnde dokuz saatten, aralksz olarak ise be saatten fazla arabama kullanmama kuraln bilmiyor; nicesi de direksiyonun bandan uzun sre kalkmamay yiitlik sayyor.) Evet, yaam yolculuu srasnda, yerinde ve zamannda mola vermek, yaammzn kalitesini ve sresini artrabilir. Molasz almak, bir gn tamamen durmaya, en azndan tkenmilie (burnout sendromuna) yol aabilir. Bu yzden, tamamen durmamak iin arada, ksa ya da uzun molalar vermekte yarar vardr. kolik olduumuz zaman
mola, zaman kayb gibi gelebilir. Ancak ilevsel bir yaamda, yerinde kullanlan molalar, ksa vadede zaman kayb gibi gzkse de, uzun vadede kazan getirir. Bu yzden bir gn tamamen durmamak iin, kk durmalarn gerekli olduunu unutmamak gerekir. Mola kk bir eydir; ancak byk eyleri, bazen btn bir hayat kurtarabilir. Yukardaki blmde, ceza-dl-geribildirim-yaptnm drtlsn ele aldk, doada dl ve ceza bulunmadn, geribildirimler bulunduunu, "yaptrm (meyyide)" denen eyin ise, geribildirimi bir adm ileri gtren insana zg bir tr geribildirim olduunu belirttik. Mola bir tr yaptrmdr. Mola iki ana konuda verilebilir: Bunlardan birisi, zihinsel veya bedensel yorgunluk olduunda, dinlenme amal mola vermektir, dieri ise fke kontrol amacyla mola vermektir. Bu blmde, fke kontrol amacyla verilen molalardan, zellikle ocuklara verilen molalardan sz etmek istiyoruz.
Genel fke Kontrolnde Mola

Mola, tarihin eski alarndan beri, farkl adlarla da olsa, fke kontrolnde kullanlan bir yaptrm ekli. Bu anlamda mola, fke duygusu ile fkeli davran arasna belli bir mesafe koymak demektir. eitli tarzlarda uygulanr. rnein kltrmzde "La havle... " diye balanp yedi-sekiz saniyelik bir la-havle ekilir. imdilerde fkelenenlere yirmiye kadar saymalar tleniyor. Baz sporlarda, rnein buz hokeyinde hrnlaan oyuncular
belirli bir sre iin saha dna alyorlar. Bunlar, kiilerin kendi kendilerine verdikleri veya dardan verdirilen molalardr. Kt giden evliliklerde, boanmaya ynelmeden nce iftin evlilie mola vermesi nerilebilir. Bu geici ayrlk dnemi bazen, kadnn ve erkein sakinlemesine, evliliklerinin artlarna ve eksilerine sakin bir gzle bakabilmelerine yol aar. Boanmak zereyken mola veren, birka aylk ayrlk dneminden sonra evliliklerini baaryla yrtmeyi beceren iftler vardr. Soluklanma genellikle ie yarar.
ocuklara Mola
Bat lkelerinde mola ocuklara yaygn olarak uygulanyor. lkemizde, okullarmzda molann uygulanmas konusunda lehte, aleyhte grler var. (Molann uygulanp uygulanmamas, uygulanacaksa nasl uygulanaca konusunda, geneldeki tartmalarn yan sra, bir okuldaki retmenlerin, o okula zg yapy da dikkate alarak karar almalarnda yarar var.) Mola ksaca u: Hrnlaan, fkeli davranlar sergileyen ocuklar veya genler, bir sreliine ortamn dna karlr. rnein salonda hrnlk yapyorsa bir baka odaya gnderilir. Snfta saldrganca davranta bulunuyorsa, okulun bu i iin ayrlm bir odasna gnderilir. Bu odalarda sakinletikten sonra eski ortama dnerler.
Snfta retmenin, yaramazlk eden renciye "Git, kat muavinini gr" demesi mola saylmaz. Bu tr szler, olsa olsa ceza--tehdit karm bir ey saylmaldr. ocuklara mola uygularken dikkatli olmak gerekir. Burada molay btn ynleriyle ele almayacaz. Yalnzca iki noktay vurgulamak istiyorum: Mola, sadece fkeli davranlar sergileyen, disiplini bozan ocuklara uygulanmaldr. stediimiz eyleri yapmayan ocuklarn molaya gnderilmesi yanltr. Yemek yemedi, dev yapmad diye ocuu molaya gnderirsek, mola deil, hapis cezas olur bu. Mola konusunda dikkat edilmesi gereken dier nokta, ocuun mola iin gittii yerin, geldii yerden, belirgin ekilde daha ekici olmamasdr. Mola yeri, ne fazla renkli bir ortam ne de hapishane benzeri bir tecrit odas olmaldr. Mola yeri, yalnzca sakinlemek iin ksa sre durulan bir ortam olmaldr.
Ailemizde Bir Mola Uygulamas

Aileme ait bir any okuyucularmla paylamak istiyorum. (Paylaabilmek iin ev halkndan izin aldm.) Kk kzmz drt--be yalarndayd; zaman zaman, zellikle de sofrada hrnlk ediyordu. Eim meslektamdr; kitaplardan okuduk, deerli bir ocuk psikologu arkadamza dantk, mola uygulamaya karar verdik. Birka defa hrnlk yaptnda, olay kendisine aklayarak odasna gitmesini syledik.
Mola uygularken kitaplarda yazmayan bir ey ekledik. Birlikte yemek yerken onu molaya gndereceimiz zaman "Odana git, sakinle, gel; sen gelene kadar biz dier yemee gemeyeceiz, seni bekleyeceiz" dedik. Dier yemee gemememizin gerekesi vard: Birincisi, dier yemee gemeyip onu bekleyerek, kendisini yalnz hissetmemesini salamak, grubun/ailenin bir paras olduunu hissettirmek istedik; ailede birinin bir sknts varsa, bunu herkes paylamalyd, ikinci neden, sofradakilerin kendisini bekliyor olmalar, zerinde bir bask yaratsn ve bir an nce sakinlesin dncesiydi, ncs ve belki de asl neden, o olmadan yemein boazmzdan gememesiydi. Mola uygulamas iyi sonu verdi. Kzmzn sofradaki zellikle ablasyla arasndaki- hrn davranlar byk lde azald. Ancak bir gn ilgin bir ey oldu. Bir akam sofrada yemek yerken ben sesimi ykselttim. (Ben bu olay, eim sesini ykseltti diye hatrlyorum; ancak eim "Sen yanl hatrlyorsun, o sendin" diyor. Eim daima hakl olduu ve bellei de benden gl olduu iin, olayn znesinin ben olduumu belirttim.) Neyse ben sesimi ykselttim. Bir an kk kzmn gzleri parlad ve "Baba abuk odana git, sakinle, yle gel!" dedi. O an, "Bu kural sizin iin geerli, bykler iin deil" demeyi dndm, ancak vazgetim. Daha sonra eimle konuup mola uygulamasnda deiiklik yaptk. Yeni kuralmz uydu: Sofrada sesini ykseltip gerginlik yaratan ieriye gidip sakinletikten sonra dnecekti. Bu kural, yani
mola uygulamas ocuklarn yan sra biz bykler iin de geerliydi. Sonra ne oldu? Yeni uygulamay izleyen gnlerde ailedeki herkes ayan denk ald; mola almamak iin dikkatli davrandk.
18
KADININ DEER, BAMSI BEYREK'N EREF
Kadn--Erkek Eitlii
Pek ok konuda neyin kk neyin byk olduu greceli. Bu arada kadn ile erkein arasndaki farklln nemli mi nemsiz mi olduu da greceli. Biyolojik adan cinsiyetler arasnda nemli farkllk -ama birbirini tamamlayan, yaam iin gerekli olan bir farkllkbulunmaktadr. Ancak kadn ile erkek arasnda, sosyal adan, kiilik zellikleri, yaamdaki roller asndan, abartld kadar nemli, zorunlu bir farkllk yoktur. ki cinsiyet arasnda farkllk varsa da, bu farkllk "farkllk var" dendii iin, zamanla yapay olarak ortaya km farkllklardr. Kadn ile erkek arasndaki kk biyolojik farklar yzyllar boyunca vurgulana vurgulana, sosyal adan byk farkllklar ortaya kt. Aadaki Bams Beyrek
masaln bu duruma rnek vereceiz. Ancak daha nce unu belirtmek istiyorum: Erkek ile kadn arasnda yapay olarak ortaya karlm farkllklarn bir benzeri, galiba asil--halk ayrmnda da ortaya kyor. Herhalde balangta asillerle asil olmayanlar arasnda kk farkllklar vard. Lider/ynetici, eitler arasnda birinciydi, belki de kavgalarda bir adm nde dvyordu. Sonra giderek fark ald; kk farkllklar zamanla byk farklla dnt; asiller snf kt ortaya, kastlar olutu. Asalet konusunda da, cinsiyetler arasnda da, kendinizi inandrr, tarihsel sreci dikkate almazsanz, ciddi farkllklar bulunduunu ileri srebilirsiniz. Kanmca Bams Beyrek bu konuda gzel bir rnek.
Bams Beyrek Masal

Dede Korkut masallarndan Bams Beyrek zetle yle: Bams Beyrek ile Baniek beik kertmesidirler, ancak birbirlerini tanmamaktadrlar. Ayr ayr avlanrlarken yollar kesiir, aralarnda anlamazlk kar. Gree tutuurlar. (Greleri dello niteliindedir.) Bams Beyrek'in krk yiidi, Baniek'in krk ince belli kz grei seyretmektedir. Bams Beyrek ok urar ama grei kazanamaz; ne yapsa Baniek cevabn vermektedir. Gleri denktir. Bams Beyrek krk yiidinin kendisini ayplamasndan korkar, tutup Baniek'in emceini (gsn) skar. Bu
durumdan rahatsz olan Baniek bir an duralaynca, Beyrek dalp tu eder onu. Bams Beyrek grei kazanmtr. Ama nasl? Baniek'i kadnlyla vurarak kazanmtr. Beyrek bence, kadn kadnlyla vurmutur. Balangta gleri denkti. Beyrek kk bir farkllktan, rakibinin bir cinsel zelliinden yararlanarak onu yendi. Aslnda, Baniek de erkeklere zg bir zellikten yararlanp belden aasna vursayd Bams Beyrek'i yenebilirdi. Ama ayp olurdu, Bams Beyrek de ayp etmitir. Galiba Bams Beyrek'in bu tavrn, bilinli veya bilinsiz olarak pek oumuz srdryoruz. Beyrek ne yapt? Kadn kadnlyla vurdu. Eer bugn biz, sadece kadn olduu gerekesiyle bir elemanmz ykseltmezsek ya da kre amak zorunda kalmamak iin belirli saynn zerinde kadn ii altrmazsak, Beyrek gibi kadnlar kadnlklaryla vurmu oluruz. Kltrmzn mstesna elerinden birisi olan Dede Korkut masallarndaki tm dier mesajlar gibi, Bams Beyrek masalnda da derin, zengin ve ince bir mesajn verildii kansndaym. Kssadan hisse: Zekada veya gte kadnlarmzla baa ba olmaktan gocunmayalm; ve Kadnlarmz kadnlklaryla vurmayalm. Bams Beyrek ile Baniek sonuta evlenirler.
Masallarda veya gerek yaamda Bams Beyrekler, elerinin gcnden rahatsz olmamal, elerinin gcn kendi ereflerini tehdit eden bir ey olarak grmemeliler. Dilerim bu gelecekte gerekleir. Ancak az sayda da olsa gemite bunu gerekletirenler oldu. rnein babam.
Annemin Deeri Babamn erefi

Babam, Birinci Dnya Sava yllarnda anasz babasz bym bir ocukmu. niversitede okuyamam. Kendi imknlaryla sanat okulunu bitirip dkmc olmu. Hatrladm kadaryla kendine son derece gvenen bir insand. Babam, niversite mezunu (stanbul Edebiyat Fakltesi mezunu) bir kzla, annemle evlendi. (Evlendiler.) Evliyken annem, babamn da desteiyle Hukuk Fakltesi'ni de bitirdi; yllarca hem retmenlik hem avukatlk yapt. Sanat okulu mezunu bir erkek, iki faklte mezunu bir kadn. imdi beklenir ki bu erkek, bu durumdan rahatszlk duysun, eiyle yara kalksn. Babam bunu asla yapmad. Karsna deer verdi. Yzne kar veya arkasndan, onu hep vd. Onunla gurur duydu. Bir anne veya baba, kendisinden daha tahsilli ocuuyla nasl gurur duyarsa, babam da annemle yle gurur duydu. Ben bu ynden babama ektim. Eimin gl bir kadn olmasyla, bilgili olmasyla, istatistii benden daha iyi bilmesiyle, yaamda benden daha becerikli olmasyla gurur duydum. (Ondan iyi yaptm eylerden tr o
da benimle gurur duyuyor.) Yalnz eimle deil, annemle, kaynvalidemle, ffet hocamla, Ik hocamla, Yldz hocamla, Trk ve dnya tarihindeki, bilim ve sanat tarihindeki gl kadnlarla, Nene Hatun'la, Bayan Curie'yle, Halide Edip Hanmla gurur duydum. Tarihimizde gl kadnlar olmas, erkeklerin erefine halel getirmez. Aile iinde de yle. Not: Eim Do. Dr. Zehra Yan Dkmen'in "Toplumsal Cinsiyet: Sosyal Psikolojik Aklamalar" adl bir kitab yaynland (2004, Sistem Yaynclk). Konuyla ilgilenenlere nermek isterim.
19
SNERJ
Bir evlilikte iftlerden birisi, einin deerinin, kendi deerine/erefine zarar vermediini dnrse, o evlilik sinerjik olmaya hazr demektir. Bir irkette, elemanlar i arkadalarnn deerinin, kendi deerlerine/ereflerine zarar vermediini dnrlerse, o iyeri sinerjik olmaya hazr demektir. Sinerji nedir? Sinerji ksaca u demek: Ortak bir sonuca katks olabilecek birka etkenin belirli bir etkileim sonucunda, bu etkenlerden her birisinin tek tek sergileyebilecei etkilerin toplamndan daha gl bir etki retmeleri durumuna "sinerji" ad verilir. Balangta daha ok tp alannda ilalarn etkileimi konusunda kullanlan bu kavram, gnmzde geliim psikolojisinde (psiko--motor davranlarn ortaya kmasnda) ve rgtsel davranlarn incelenmesinde nemli bir yere sahiptir. Sinerji gnmzde daha ok, ortak bir amaca ynelmi insanlarn ibirliini aklamada kullanlmaktadr; ancak ortaya k da dikkate alndnda bu kavram, aada da belirtilecei zere, doay, nesneler dnyasn yorumlamada da kullanabiliriz.
Sinerji bir anlamda ibirlii yoluyla g artrm demektir. Diyelim ki bir kii "a" kadar enerji kullanp "5" miktarnda retim gerekletiriyor, ikinci kii de byle. \ncak bu iki kii ibirlii yaptklar zaman, yine her biri 'a" kadar enerji harcayacak, ancak toplamlarnda 5x2=10 kadar deil, 10'dan fazla, szgelii 14 dzeyinde retim gerekletirebileceklerdir. ki kii sinerji sergilediklerinde, bazen enerjiden, basen malzemeden, bazen zamandan tasarruf edebilirler, sonuta da retimlerinin bazen kalitesi, bazen miktar, bazen de her ikisi birden artar. Sinerji kurumlar ileriye gtrr. Eer bir iyerinde, bir ailede veya bir lkede sinerji varsa gelime kolaylar, takm olmak, "biz" olmak kolaylar. Sinerjik iletiimde her zaman enerji tasarrufu, retim artm gzetilmemelidir. Bezen birka kiinin mutluluu, dostluu paylamalar, bir tr sinerji saylabilir. Bir zamanlar ok beendiim bir karikatr grmtm. Ne yazk ki u an elimde yok. Sanrm Balkan lkelerinden bir sanatya aitti. Bu karikatr betimlemek istiyorum: Bir Karikatr: Dostumsun
Boylar, yalan, kilolar eit iki mahkum vard karikatrde. izgili mahkum elbisesi giymilerdi. Her ikisinin de ayak bileine zincirle bal bir demir kre gzkyordu. (Bu demir kreler, gnlk yaamnda mahkuma eziyet olsun diye konulmutur.) imdi her bir mahkum kendi kresini tamak zorundadr. Ancak bu iki mahkum birbirilerinin krelerini tayorlar. Bu durumda fiziksel anlamda hibir ey deimiyor. Kendi krelerini tasalar ayn enerjiyi harcayacaklar. Fiziksel anlamda bir sinerji yok. Ama duygusal anlamda mthi bir
sinerji, inanlmaz bir paylam var. Bu mahkumlar, kendi krelerini tamak yerine birbirlerinin krelerini tayarak birbirlerine "Sen benim dostumsun" mesajn veriyorlar. Bu mahkumlar ortak bir kaderi paylamak zorunda olabilirler. Birbirlerinin krelerini tadklar zaman kaderlerine yeni bir boyut katyorlar. Bizlere verdikleri mesaj belki de u: Yaplabilecek bir ey kalmam gibi grndnde, yine de yaplabilecek bir eyler vardr. Yaamn ayanza, srtnza vurduu yk, bazen dncelerinizle, duygularnzla hafifletebilirsiniz. Ben byle yorumladm bu karikatr. (Ellerinde karikatrn kopyas olan dostlarmn gndermelerini rica ediyorum. Byle bir karikatr izebiliriz; ancak sanatnn imzas olmadan uygun olmaz.)
Yukarda dile getirilen karikatrde iki insann sinerjik iletiimi, rn veya para deil, dostluk retiyor. Hem rn hem dostluk reten bir baka sinerjik iletiim de imece. Yaplabilecek bir ey kalmam gibi grndnde, yine de yaplabilecek bir eyler vardr. Yaamn ayanza, srtnza vurduu yk, bazen dncelerinizle, duygularnzla hafifletebilirsiniz.
mecede Sinerji
Geleneksel kltrmzde "imece" ad verilen bir etkinlik vard. (Azalmakla birlikte hl yayor.) Bir kadn, tarhana, tavudka, kurut, yatak--yorgan gibi klk hazrlklarn tek bana diyelim on be gnde ancak yapabilecektir. Mahalle veya kydeki on kadn, srayla her gn bir evde toplanr, maniler, trkler syleyerek, on be gnlk ii bir gn iinde yapverirlerdi. mece denilen bu etkinlisin, bir sinerjik etkileim olduunu dnebiliriz.
mecede zaman tasarrufu olabilir, farkl bilgilerden, farkl bak tarzlarndan tr, rnlerde kalite art grlebilir. Bunlar olmasa bile imece, en azndan katlanlar arasnda birlik ve beraberlik duygusunu artrabilir, yalnzl giderebilir.
Doada, Nesnelerde, Sandalyede Sinerji

Sinerjik etkileim yalnzca insanlara zg de deil. Hayvanlar da bunu beceriyorlar. rnein arlar, karncalar, aslanlar... Belki baz nesnelerin ilevleri de bir tr sinerjik etkileim saylabilir. Bu dnceden hareketle, doada, nesnelerde, rnein bir sandalyenin bacaklar arasnda bir tr sinerji bulunduunu syleyebilir miyiz? Sinerji, ibirlii/dayanma yoluyla g artrm demekti. Bir sandalyeyi oluturan paralar, bir araya geldiklerinde, tek balarna olduklar zamana kyasla daha ilevsel olurlar. Bir sandalyenin ortasna otursanz ve ayaklarnz yerden kaldrrsanz, drt bacaktan her biri sizin arlnzn yzde 25'ini tar. Eer bu drt bacaktan birisini kesersek, vcudunuzun yzde 25'i deil, tm birden devrilir yere. Bu durumda unu dnebilir miyiz: Sandalyenin her baca, arlnzn hem yzde 25'ini hem yzde 100'n tamaktadr. (Bu durum, kuantum fiziindeki, bir elektronun ayn anda iki farkl enerji durumunda bulunabilecei bilgisine benzemektedir.) Bunun yan sra, sandalye, her bir bacann tek tek tayabilecei ykn drt katndan fazlasn tamaktadr. Bir sandalyeyi oluturan paralar,
bir araya geldiklerinde, tek baslarna olduklar zamana kyasla daha ilevsel olurlar Btn bunlara baktmzda, sandalyenin drt baca arasnda muhteem bir sinerji bulunduunu dnebiliriz. Sandalye rneinden yola karak, doadaki ya da yapay evredeki pek ok eye bu gzle bakmak mmkndr. Ekolojik dengede de bir tr sinerji bulunduunu dnebiliriz. Corafi koullar, bitkiler ve hayvanlar, karlkl dayanma iinde, tek balarna yapamayacaklar olaanst bir ey yapmakta, byk bir g ve gzellik yaratmaktalar.
Evlilikte Sinerji
Bir iftin evliliklerindeki paylar yzde katr? Yzde 5050 mi? Tam deil. Kadnn evlilikteki pay hem yzde 50 hem yzde 100'dr. Erkeinki de yle. Sandalye rneine benzer ekilde. Eer kadnn ve erkein evlilikteki paylar yzde 50 ve yzde 100 olmazsa, szgelii yzde 51 ve yzde 49 olursa o evlilik salam durmaz. Sandalyenin bacaklarndan birisi dierlerinden uzun olursa, o sandalye de salam durmaz. Bir kadn ile erkek arasndaki sinerji, hem biyolojik anlamda oalmaya hem de mutlulua yol aar.
yerinde Sinerji
yerlerinde, bireyler ve birimler arasnda sinerji bulunmaldr. Ancak bunu her zaman grmek mmkn olmuyor. Baz irketlerde retim biriminin, zaman zaman
kendini fazla nemsediini, en azndan sat biriminden stn grdn duyabilirsiniz. Ayn anda sat biriminin de kendini stn grdn, "Ben satamazsam onlarn retmesi neye yarar, depolar dolar taar, retimi ksmak zorunda kalrlar" dediini iitebilirsiniz. retim ve sat birimlerinin bu tavrlar sinerjik deildir. Acaba bir irketteki birimleri sandalyenin bacaklar gibi dnebilir miyiz? Diyelim ki bir irkete ait retim, pazarlama, bilgiilem ve insan kaynaklar bir sandalyenin drt baca gibi bir btn oluturmaktadr. Her birinin btn iindeki pay yzde 25'tir ve yzde 100'dr. Sandalyenin drt bacandan hangisinin dierlerinden daha nemli olduunu syleyemediimiz gibi, bir irketi oluturan birimlerden hangisinin dierlerinden daha nemli olduunu da syleyemeyiz. Tek balarna nemli bir ilev sergileyemeyecek olan birimler, bir araya gelip sinerjik bir iletiim oluturduklarnda, byk bir gce sahip bir irket ortaya karabilirler. Giderek artan bir ekilde i dnyasnda sinerjiden, ekip olmaktan sz ediliyor. Ekip olmak nemli phesiz. Ancak ekip olmay olmazsa olmaz bir art kabul etmek, ekip olamayanlarn ie yaramaz olduklarn dnmek, her halde bir abart olsa gerek. Her konuda olduu gibi bu konuda da arlktan kanmak, gerektiinde istisnalar kendi snrlar iinde deerlendirmek doru olmal. Yerine gre yneticilerin, ekip almasna yatkn olmayan kiileri, kendi yetenekleri ve tercihleri dorultusunda, bireysel olarak alabilecekleri ilere ynlendirmeleri yararl olabilir.
Moreno'nun Sosyometri'sinde, birlikte alan, yaayan insanlara, kiminle birlikte almak, yaamak istedikleri sorulur*. Aratrmalar, karlkl olarak birbirlerini seen kiilerden oluan ekiplerde verimin arttn, hata orannn dtn gstermektedir. Bu konudaki klasik almalar nda yeni aratrmalar yaplmasnda, gnmzde iyerlerinde pek dikkate alnmayan sosyometrik tercihlere nem verilmesinde yarar vardr. Sinerjik etkileim iin, ekip olabilmek iin, alanlarn sosyometrik tercihlerinin sorulmas, bu alanda yeni ufuklar aabilir.
* Moreno, (1962) Sosyometri ve Psikodrama, Dkmen, ., Sistem Yaynclk, 2003
20
YILDIRMA (MOBBING), YER FOBS, KURUM DEPRESYONU
Genellikle kk sorunlar bir araya gelir, nemli sorunlara yol aar, bunlar da sinerjik etkileimi, ekip olmay zorlatrr veya imknsz klar. Kk birikimler byk patlamalara, damlalar sellere sebep olur. Kk birikimlerin yol at byk sorunlardan tanesinin adn belirtecek olursak unlar sralayabiliriz: Yldrma, kurum depresyonu ve iyeri fobisi. Bunlar, birbirlerinden bamsz olarak ortaya kabilecekleri gibi, birbirleriyle karlkl etkileim iinde de grlebilirler. Sz konusu bu kavram, gelecek kitapta ayrntl olarak ele alacaz. imdi ksaca, niteliklerinden ve bunlara ilikin aratrmamdan sz etmek istiyorum. Mobbing karl olarak dilimizde ilk kez "yerinde duygusal taciz" denildi; daha sonra ben "yeri zorbal" ifadesini kullandm. Son olarak meslektalarmla "yldrma" kelimesi zerinde karar kldk. Yldrma ksaca u: Bir iyerinde, bir apartmanda veya bir mahallede
birlikte yaayan bir grup insan, ok kk baz farkllklarndan tr (bu farkllklar, ille de olumsuz zellikler olmak zorunda deildir), ilerinden birisini, bilinli/kastl olmakszn kurban olarak seerler ve giderek artan bir tempoda onu beceriksiz, geimsiz olarak alglamaya balayp itici davranlaryla bu kiiyi gerekten de beceriksiz, geimsiz, mutsuz, sorunlu bir insan haline getirirler; o kiiyi psikolojik ve fiziksel anlamda ciddi olarak zedelerler. yeri fobisi kavram tarafmdan ortaya atld. Okul fobisine benzer bir oluumun iyerlerinde de ortaya kt kansndaym. eitli nedenlerden kaynaklanabilecek iyeri fobisinin nitelii ve lkemizdeki yaygnl aratrlmaya deer bir konudur. Yldrma ve iyeri fobisi konusundaki aratrmaya temel oluturmak zere nternet'te www. isyerifobisi. com adl bir site oluturduk. Bu siteye girip yldrma konusunda evrenizde gzlediiniz veya banzdan gemi olaylar anlatarak ve iyeri fobisiyle ilgili lei doldurarak, veri toplanmasna katkda bulunabilirsiniz. Ltfen nternet'te www.isyerifobisi.com adl siteye baknz. Bilimsel literatrde kurum/rgt depresyonu (organizational depression) ad verilen ey, ana izgileriyle bireyin depresyonunu hatrlatr nitelikte. Kimi kurumlarda ortaya kan kurum depresyonunda, kurumdaki genel havada umutsuzluk vardr; elemanlarda kurumu deersiz grme, kurumu ve birbirlerini sulama
eilimi yaygndr. zellikle kurumun geleceine ilikin motive edici beklentiler yoktur, karar verme sknts vardr. Kurum depresyonu iinde bulunan kurumlarda, dilimizdeki ifadesiyle kurum yelerinin zerine l topra serpilmi gibidir. Vizyon ya hi yoktur ya da unutulmutur. Kurum genelde yeniliklere ak deildir. Yeni katlan bir kii, henz depresif havaya kaplmam olsa ve herhangi bir yenilik nerse, dier yelerin tepkileri genelde "lgin, ama bizde olmaz; genel mdr scak bakmaz; daha nce denedik olmad" eklindedir. Bu tr kurumlarda ne nerirseniz nerin, ne hikmetse daha nce bir kere denenmi (!) ama ie yaramamtr. Ksacas yapacak bir ey yoktur. Kurum depresyonu, llebilir, tehis edilebilir bir sorundur. Giderilmesinde, bilisel--davran yaklamdan ve hobi terapiden arlkl olarak yararlanlabilecei grndeyim.
21
HOB TERAP
Okuma terapisi (biblioterapi), filmterapisi (sineterapi) ad verilen yaklamlar var. Birincisinde belirli kitaplar okuyan, ikincisinde ise film izleyen bir grup bunu bir uzmann denetiminde tartr. Sz konusu uzmann, etkileim gruplar konusunda bilgi sahibi bir psikolog, psikiyatrist veya psikolojik danman olmas gereklidir. Bu yaklamlar, tedavi amal uygulanabilecei gibi, rehberlik/psikolojik danma kapsamnda ruhsal geliim salamak amacyla da kullanlabilir. Kullanm amac ne olursa olsun, grubu ynetecek liderin psikoloji, rehberlik veya psikiyatri alannda uzman olmas vazgeilmez art olmaldr. Bu alanlar dnda uzmanlam kiilerin ynetecekleri tartma gruplar da phesiz yararl olabilir, ancak baka bir ey saylr; biblioterapi veya sineterapi saylmaz. Bir sredir, kiileraras iletiimle ilgili seminerlerimde, konferanslarmda zaman zaman astronomiyle, biyolojiyle ilgili ksa ksa bilgiler vermeye baladm. Bazen de mzik eliinde, Byk Patlama'dan (belki byle bir ey var) bu yana evrenin, dnyann oluumunu anlatyorum. Bu uygulamaya "Evreni Hatrlama Egzersizi"
adn verdim. Bunlarn tmnn izleyicilere iyi geldiini, onlar rahatlattn, yaama farkl bir gzle bakmalarn saladn, yaama sevinlerini artrdn gzlyorum. Bu gzlemlerden yola karak ve biblioterapi, sineterapi kavramlarndan esinlenerek "Hobi terapi" adn verdini bir yaklam ortaya koymay dnyorum. Hobi terapide, kk gruplarda katlmclara astronomi, biyoloji, arkeoloji, antropoloji, fizik, corafya gibi alanlarda veya el sanatlar konusunda, herkes tarafndan anlalabilir dilde, ounluun ilgisini ekebilecek nitelikte bilgiler verilecek, kk uygulamalar yaplacak, etkileim gruplar konusunda eitim alm bir psikolog, psikolojik danman veya psikiyatrist liderliinde, grup yelerinin duygular--dnceleri ele alnacaktr. nsanlar, corafya okuyor, teleskopla gzlem yapyor veya el sanatlaryla urayorlar; bunlar zaten hobi terapi oluyor diye dnlebilir; ancak bu doru olmaz. Bu tr uralar, hobiler, uraana iyi geliyor olabilir, belirli bir teraptik etkileri bulunabilir. Ama burada sz konusu olan teraptik etki, kontrol altna alnm, sistematik hale getirilmi bir etki deildir; tesadfi niteliktedir. Bu yzden biyoloji okumay, hobi edinmeyi, hobi terapi saymyoruz. Hobi terapide, sistematik bir tarzda psikolojik mdahale, liderin bilinli bir katalizrl sz konusudur. Hobi terapinin ileyii genel izgileriyle yle olmaldr: Grup, etkileim gruplar konusunda uzmanlam bir ruh sal uzmannn liderliinde toplanr. Astronomi, biyoloji... konularnda yetimi bir uzman, grubun anlayaca dilde bilgiler verir; veya grup lideri, astronomi,
biyoloji... uzmanlarnca hazrlanm bilgileri okuduktan sonra gruba aktarr; ya da grup yeleri biblioterapide olduu gibi grup ncesinde bu bilgileri kendileri okurlar. Bunun zerine lider grup iinde paylam balatr. yeler edindikleri bilgilere ilikin duygularn, izlenimlerini paylarlarken, lider belirli psikoterapi/psikolojik danma yaklamlarna uygun olarak grubu ynetir. rnein psikodrama yapabilir veya bilisel--davran yaklam uygulayabilir. Gerekli bulduunda eklektik bir yaklam izleyebilir. Hobi terapinin iki temel ilevi olacaktr. Birincisi, astronomide, biyolojide veya el sanatlarnda edinilen bilgiler, psikodramadaki snma aamas gibi, grup etkinlikleri iin bir snma salayabilir, ikincisi, belki de daha nemlisi, katlmclarn, kendileriyle uramaktan uzaklap d dnyaya ilgi gstermeleri, ilgi alanlarn, dolaysyla yaam alanlarn geniletmeleri salanabilir. Her iki ilev de ruhsal geliime katkda bulunacak niteliktedir. Byk bir ihtimalle hobi terapinin en etkili yan, katlmclarn, yaam ilgin ve heyecan verici bulmalar, d dnya ile iletiimlerini artrarak ruhsal sorunlarndan uzaklamalar olacaktr. Ruh sal ile d dnyaya ilgi duyma arasnda karlkl etkileim bulunduunu dnebiliriz. Kiinin ruh sal bozulduka d dnya ile etkileimi de azalacaktr. Ayn anda d dnya ile etkileimin azalmas da ruh saln bozucu bir etkiye sahiptir. Youn ruhsal sorunlar olan kiilere hobi terapinin yarar salayacan herhalde dnemeyiz. Ancak hobi terapinin bir tr koruyucu ruh sal ilevine
sahip olacan, d dnya ile salkl etkileim iinde bulunan bir kiinin ruh salnn bozulma ihtimalinin sfr olmasa da- azalacan dnebiliriz. Hobi terapi, gnlk yaamda karmza sk sk kan, bazen ise hi kmayan kk eyleri fark etme ve heyecan duyma ihtimalimizi artracaktr. Belki de yaammzn sresine ve kalitesine katkda bulunacaktr. Eer bu olursa, yaamda kk eylerden byk kazanlara giden yolda bir tr sinerji de yaratm oluruz. Hobi terapinin nitelii ve ilevleri konusunda rencilerimle program gelitirmeye ve deneysel aratrma yapmaya alyoruz.
SONSZ
Kk eyler'de her zaman sylediim bir eyi tekrarlayarak kitab bitirmek istiyorum. ocuklarnz eitirken baz hatalar yaptnz iin sakn kendinizi sulamaynz. Ana babalarn saylabilir miktarda hatalar vardr; ama saylamayacak kadar artlar vardr. ocuklarnz iin nice ey yaptnz; hepsinden nemlisi sevdiniz onlar. Saylabilir miktarda hatanz var diye, binlerce, onbinlerce artnz pe gitmesin. nemli olan, gelimek ve fark edilen hatalar tekrarlamamaktr. Franszlarn dedii gibi, bakalarna iek atnz ama bu konuda da -her konuda da- arada bir de kendinize iek atnz. Dalarda, koparlmam btn iekleri, koparmadan sizlere hediye ediyorum. Grmek zere.
www.web-turkiye.com

Küçük Şeyler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Küçük Şeyler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.webturkiyeforum.

Prof. Dr. stn Dkmen

Tel/Faks: (312) 418 75 22

Prof. Dr. stn Dkmen

NSZ: KTAP ZERNE

nsan likilerinde Kk eyler

Kadnlarn Empatik Becerileri Niin Gelimi?

Kk eylere Dikkat renilebilir

inliler Birbirine Benzer mi?

Mutlu Olmak renilebilen Bir ey mi?

Kk eylere nem Vermek Her Zaman Mutluluk Getirir mi?

Midye Kabuklar zerine Bir iir

Rezalet mi Nezaket mi; Felaket mi Zarafet mi?

Yaamnzdaki Enstantaneleri Yakalamak

Ben-Merkezci Davranlara rnekler

Fiziksel Ben-Merkezcilik: Kime Gre?

Deerlere Uymada Hata

Birinci Hata: Ortama Gre Deerlere Uymak

* Yap Kredi Yaynlar.

kinci Hata: Keyfimize Gre Davranmak

nc Hata: Karmzdaki Kiiye Gre Deerlere Uymak

nsanlarn Onurlar Eittir

Buzun inde Ate Var m?

bir fazilet saylmaldr.

kilemlerde Sklmak Bir Tr eliki mi?

elikilerimize Birka rnek

Gurur Duyma/Duymama ve Babalar

Ana Babalar ve ocuklar Arasnda Bir Benzerlik

tekini kileme Sokmak

cevap ne iimize yarayacak? En fazla ocuu skntya sokmaya yarayacak.

Annem mi Haklyd Babam m?

Kissinger Siyaseti, Hitler'in Vagonu,

ocuunuz Yalan Sylerse

Trafik Canavar Tamamen Canavar m?

Mafyaya Destek Olmuluunuz Var mdr?

kalp dncelerdir. Sknt yaratan kalp dncelere birka rnek:

yznden hem kendimizi hem evremizi huzursuz ediyoruz. u rneklere ne dersiniz?

Diyelim Anahtarnz Unuttunuz

Diyelim Bir yerinde alyorsunuz

Evlilik Yldnmlerini Unutan Erkekler

Bilime, Sanata, Spora ltifat

bunlarn etkisiyle bilimde daha baarl olacaz.

Arazi Olmaya Deil, Araziye ltifat Etmeli

Yanl ltifat, Yanl Beceri ("Benim olan pek zeki... ")

davranmak, birbirimizi yreklendirmek hem de iimizi iyi yapmak mmkndr.

Tarihten Bugne ltifat/-szlk

ocuklarmza kt modeller sergilememek iin, birbirimizi krmamak iin.

Az ltifat, Az Marifet, vgden Kanma, Eletiriye Rabet

Labirentteki Fareye ltifat

Labirentlerden karma Yolu

ocuklara ekil Vermek

Ceza Tuhaftr, Komiktir

ocua Dayak Ahlak D m?

Ceza ve dl Yerine Geribildirim

Genel fke Kontrolnde Mola

Ailemizde Bir Mola Uygulamas

Bams Beyrek Masal

Annemin Deeri Babamn erefi

Doada, Nesnelerde, Sandalyede Sinerji

You might also like