3

BLM 1. GR

imento retim ve kullanm teknolojilerinin birlikte bir yzyl aan gelimesi sonunda, gnmz deiik ihtiyalarn karlayan eitli cinslerde imentonun retildii byk bir endstri dalnn olutuu bir gerektir. Bu gerein, lkemizde de, 1950lerden sonra balayan ve halen devam etmekte olan hzl bir gelime srecinin ierisinde bulunduu bilinmektedir. retim aamalarnn ana balklar hammadde prosesi ve boyut kltme prosesi olarak incelenebilir. Bu nitelerde yaplan retim almalarnda niform bir rnn minimum harcamayla yaplmas, dier bir ifadeyle optimum retimin gerekletirilmesi; kullanlan ok sayda makinenin verimli kullanlmas ve hammadde parametrelerinin kontrol ile mmkn olabilir. imento retimi enerjinin youn tketildii bir proses olup, gnmz teknolojileri ile yaplan retimlerde 1 ton imento retmek iin 100 Kwh enerji harcanmaktadr.. Gnmzde artan enerji fiyatlar ve imento kalitesinde artan kalite gereksinimleri retim aamalarnda optimizasyonu zorunlu hale getirmitir. Ulusal ve uluslararas alanda rekabet yapabilmek iin imento fabrikalar enerji ve iilik masraflarn minimize ederken yksek kaliteli ve niform imento retmek durumundadr. retimde kullanlan makinelerin iyi iletilmeleri bu ynden nemlidir. Makinelerin kullanlabilirlik orannn maksimize edilmesi iin bakm onarm planlamasnn yaplmas zorunluluk arz eder. Ayrca evre asndan retimlerin sorun tekil etmemeleri gerekir. Gnmzde retilen 1 ton imentonun maliyetinin % 33n yakt, % 33n elektrik enerjisi, % 5-7sini iilik giderleri, % 29-27sini ise bakm onarm masraflar oluturmaktadr. imentonun kalitesine etki eden dier bir konuda imentonun mukavemetini etkileyen artlarn bulunup onlarn kalitesini de aratrmaktr.

BLM 2. MENTO

2.1. imentonun Tanm imento, ilkel maddeleri kalker ve kil olan mineral paralarn

(kum,akl,tula,biriket... vb.) yaptrmada kullanlan bir malzemedir. imentoya bu yaptrma zelliini yerine getirebilmesi iin mutlaka ihtiya vardr. imento birok beton karmnda hacimce en kk yeri igal eden bileendir; ancak beton bileenleri iinde en nemlisidir [1]. 2.2. imento Trleri imentolarn pek ok trleri vardr. Bunlarn ounluu Portland tr veya Portland klinkeri ile belirli oranlarda baka balayclar kartrlarak elde edilen trlerdir. zel bir talep gerekmedii srece fabrikalarmz farkl nitelikli imentolar retip piyasaya sevk etmezler. Kullanc, yapsna ve ortamna uygun imento konusunda bilinlenmedii srece de pazarlama koullarnn deimesini beklememeliyiz. Gnmzde piyasada bulunan imentolar T 32.5 (Trasl imento), P 32.5 (Portland imento), K 32.5 (Katkl imento) ve yksek dayanml Portland imentolar olan P 42.5 ve P 52.5 tur. P 32.5 P 42.5 P 52.5 salt Portland imento klinkeri ierirler. T 32.5 ve K 32.5da ise, imento klinkeri dnda belirli oranlarda ( % 40a kadar varan oranlarda) doal puzolan vardr. Simgeden sonra grlen say, standart imento harlarnn 28 gnlk kp basn dayanmlarn N/mm2 cinsinden verirler. (1N/mm2=1 Megapaskal (Mpa) 10 kgf/cm2)(N=Newton) Trk standartlarnda retimde kullanlan hammaddelerin trne ve imentonun mukavemetine gre ayrlm snflar aadaki Tablo 2.1 ve Tablo 2.2de zetlenmitir[1

Tablo 2.1. imento Snflar[2]

MENTO CNS

katks z

KATKILI

TRASLI

CRUFLU

UUCU KLL

SLFATA DAYANIKLI

HAR

TS NO SEMBOL ve DAYANIM SINIFI KATKI CNS

19 P 32.5 P 42.5 P 52.5

10156 K 32.5

26 T 32.5

20 C 32.5 C 42.5

640 UK 32.5

10157 SD 32.5

22 HR 16.0

PUZOLAN

TRAS

CRUF

UUCU KL

PUZOLAN

Tablo 2.2. Trk Standartlarndaki Yeni imento Tipleri[2]

TS NO TS 12139 TS 12141 TS 12140 TS 12143 TS 12144 TS 10142

MENTO ADI PORTLAND CURUFLU MENTO PORTLAND SLKA FME MENTO PORTLAND KALKERL MENTO PORTLAND KOMPOZE MENTO PUZOLANK MENTO KOMPOZE MENTO

ARET PC / A PC / B PSF PL / A PL / B PK / A PK / B PZ / A PZ / B KZ / A KZ / B

T 32.5, K 32.5, P 32.5 imentolar ile retilen betonlarn basn dayanm asndan edeer olduklar grlr. Bu tutum tketiciyi ve reticiyi korumak, gvene almak iin dnlm yanl bir tutumdur. Betonlarn yeterliliini sadece basn dayanmlarna balayarak deerlendirmek ar ve hatalara gtren bir basitletirmedir. Bylece tketici, bu imentodan herhangi birini semekle amacna ulatn sanmaktadr, halbuki betonlarnn ekil deitirme, geirimsizlik, erken atlama, d etkilere dayankllk asndan byk farklar olacaktr [2].

2.3. imentonun Ana Karma Bileenleri

imentolarda drt ana bileen vardr. Bunlar karma oksitlerdir. 1- C2S olarak ksaltlan (CaO)2SiO2(bikalsiyum silikat) 2- C3S olarak ksaltlan (CaO)3SiO2(trikalsiyum silikat) 3- C3A olarak ksaltlan (CaO)3Al2O3(trikalsiyum alminat) 4- C4AF olarak ksaltlan (CaO)4Al2O3Fe2O3(tetrakalsiyum almino ferrit) Bunlarn dnda alta (CaSO42H2O) ve minr oksitler dediimiz birlememi Cao, MgO, baz durumlarda Na2O, K2O ve erimeyen maddeler (ounlukla SiO2) de bulunur [2]. 2.4. imentonun zelliklerine Ana Karma Bileenlerin Etkileri Doal olarak bu maddelerin taze ve sertlemi betonun zelliklerinde, davranlarnda farkl etkileri mevcuttur. Bunlar ksaca zetleyelim: C2S ve C3S, yani ksaca silikatlar sertlemi imentonun tayc iskeletini meydana getirirler.C3S daha hzl sertleir ve dayanm kazanr, yksek dayanml imentolarda zellikle ilk dayanm yksek imentolarda miktar fazladr. Sertleme srasnda daha ok s karr, bu ise kusurdur. C2S ve C3Sin hidratasyonu srasnda kire (Ca(OH)2) aa kar. Bu snm kire miktar C3Sde daha fazla olur. Bu kire, elik donatnn paslanmasn geciktirir, yararldr, ancak zamanla ykanr, yeri bo kalr ve beton geirimli olur. C3A, yani kalsiyum alminat (trikalsiyum alminat) imentonun kimyasal dayankllnda en nemli rol oynar. Sertletikten sonra bu bileen en dk dayanma sahiptir, hidratasyon srasnda byk s karr ve asl nemlisi kalsiyum slfatla, yani al veya alta ile birleerek ok byk hacimli bir tuz (Etrenjit veya Candlot tuzu) oluturur. Bu tuz kristallemi, yani hidrate olmu C3A durumunda da oluur ve asl kts de budur. Zira bu yksek dereceli genleme betonu patlatr,

113

tahrip eder. Slfatl ortamlarda kalacak imentolarda, C3A miktar dk imento semek zorunludur [2]. C4AFin etkisi C3Annkilere benzer, fakat etki daha dk dzeydedir. 2.5. imentolarda Minr Bileenler ve Bunlarn Etkileri Minr bileenlerden CaO ve MgO, zamanla su alp hidroksit haline gelirler, bu dnm hacim artmas ile olur ve zararldr. Na2O ve K2O ise, beton agregalarnn opal, kalseduvan, tiyplit gibi aktif silis iermeleri durumunda hacim artna yol aabilirler. Beton teknolojisinde ok nemli saylan bu olaya hasarlarn sebebidir.[2] K 32.5 ve T 32.5 imentolarnda, portland imento klinkeri ve altanda puzolan veya tras adn verdiimiz doal aktif silis ieren maddeler vardr. Bunlar imento frnnda piirilmeden katldndan imento retiminde byk ekonomi salarlar. lkemiz doal puzolan ynnden zengindir. imento sanayinde bu maddelerden yararlanlmas kanlmaz ve aklc bir yaklamdr. Bu maddeler, silikatlarn hidratasyon rn olan kirele birleerek sertleir ve dayanm kazanr. Bu zellikleri betonun geirimlilii zerinde yararldr, te yandan kirecin donaty pastan koruma niteliini azalttklarndan zararldr. Etrenjit oluumunda da slfat iyonu dnda gerekli olan kire bileimini azalttklarndan yararl bir etki meydana getirirler. Doal puzolanlar ok farkl kkenli olabilirler:Bazaltik, riyolitik vb.. gibi. Bu farkllk, tm K ve T imentolarnn ayn dayanklla sahip olmayacaklarn, en azndan farkl zararl ortamlarda farkl davran gsterebileceklerini aklar. [2] 2.6. Priz Sresi Beton teknolojisinde imentonun iki zellii fazla zamana gerek kalmadan etkilerini gsterirler. Bunlar priz ve incelik zellikleridir. Priz, imento hamurunun veya betonun sv kvamdan kat hale gemesini tanmlar. Bu geiin balamas 2 ile 4 saat zarfnda , sona ermesi 2.5 ile 6 saat zarfnda olur. Burada standartta verilen deerler alkali - agrega reaktivitesi ad verilir. Uzun yllar sonra dahi ortaya kan bu genileme, nemli

114

yerine, uygulamada rastlanan deerler verilmitir. Uygulamada rastlanan en sakncal durumlar, prizin beklenenin dnda ok ani olarak meydana gelmesidir. Ani priz iki ekilde oluur. Bunlar imek priz ve yalanc prizdir.

2.6.1. imek priz imek priz, C3A bileeninin alta ile denetime alnmamasndan kaynaklanr. C3A priz olayn balatan edir, ancak balamadan sonra ilevi durdurulmazsa ortamdaki btn suyu ekerek silikatlarn hidratasyonlarn tamamen nler, sertleen imento dk dayanml ,krlgan, ie yaramayan bir madde olur. imek prizi nlemeye ve meydana gelen kt durumu gidermeye imkan yoktur. Buna karlk, yalanc priz baz nlemlerle geitirilir.[2] 2.6.2. Yalanc priz Yalanc priz, scak klinkere katlan altann istenmeyerek alya dnmesi sonucu oluur. Islatlan imentoda miktar ok dk olan bu al, tekrar altana dnr; sertleen aldr, imento deildir. Betonyerde kartrma ilemi uzatlarak bu geici etkiden kurtulunur.[2] 2.7. ncelik ve Etkileri

115

ncelik imentonun nemli bir zelliidir. imentoya aktivite kazandran husus onun ince olarak tlmesidir. imento ne kadar ince ise dayanm o kadar yksek olur. P 42.5, P 52.5 gibi imentolar ince tlm imentolardr. Bunlarda ince olan, klinker bileiminde olan blmdr. Bu incelik hidratasyon ssn ykselten bir dier faktr olmaktadr. T ve K imentolarnda da kolay tlebilen baz doal puzolanlar kullanldnda incelik fazlalar. Ancak bu ince blm, tlm klinker gibi aktivitesi belirgin olan bir blm deildir, yani hidratasyon ssn ykseltmesinde fazla etkinlii yoktur. Bunlar imentonun su tutma, su kusma ve erken rtre kapasitesi zerinde negatif etki meydana getirir. ncelik Blaine zgl yzeyi bykl ile nicelendirilir. Hava geirgenlii llerek saptanan bu byklk, bir gram imentodaki tanelerin yzeylerinin toplam olarak tanmlanr (cm2/g ve m2/kg). imentolarda bu deer 3000-4000 cm2/g arasnda deerler alr.[2]

2.8. Hidratasyon Iss ve Termik Rtre imentolardaki dier nemli bir sorun hidratasyon ssdr. imentonun katlamas, sertlemesi fiziksel bir olaydr, ancak bu olayn hidratasyona kkeni kimyasal bir olaya, dayanr. Hidratasyon, toz imentoyu oluturan karma oksitlerin

molekllerine su alarak kristallemeleri eklinde, basitletirilerek aklanabilir. Bu kimyasal reaksiyon ekzotermiktir, yani s kararak meydana gelir. kan s fazla olursa betonun i scakl ok ykselir; dkm izleyen daha sonraki saatlerde ise souma balar ve betonun hacmi klmeye balar. Bu srada beton katlam ancak, yeterince dayanm kazanmamtr (yeil beton aamas); bzlme betonun atlamasna yol aar. Bu olaya termik rtre ad verilir. zellikle ktlesi fazla betonlarda (baraj betonlar) olay ok zararldr, olduka derin olan bu atlaklar su geirimliliine neden olur. Hidratasyon ssyla scakl ykselen betonda plastik rtre (erken rtre) ihtimalide yksektir. C3A ve C3S ynnden zengin ve ince tlm Portland imentolarnda (P 42.5 ve P 52.5) hidratasyon ss genellikle fazla olur. Buna karlk T 32.5 ve K 32.5 imentolarnda bu deer yava geliir ve bu yzden dayanm kazanma da yavatr.[3] 2.9. imentonun Hazr Betonla Paralel Denetlenmesi

116

Byk beton retiminde ve hazr beton tesislerinde imento girdisinin titizlikle denetlenmesi, kabilecek hukuksal sorunlarn zm asndan gereklidir. Beton retiminde kullanlan imento trnn, fabrikann hangi partisinden alndnn kaydedilmesi lazmdr. Bunun iin sevkiyat pusulalarnn dzenli bir biimde, tarihleri ve kullanldklar betonlar belirtilerek saklanmas zorunludur. Hatta imento silosundan numune alnmas ve beton dayanm sonular elde edilinceye kadar sk kapatlm kavanozlar iinde saklanmas tavsiye edilir. Bylece betonlarda kabilecek bir kt sonucun imentodan kaynaklanp kaynaklanmad aratrlabilir. Bu tarz bir yaklama, imentolarn beton retimi ile paralel denetlenmesi adn verebiliriz.[3]

BLM 5. MENTO TME DEVRELER

5.1. Giri imento retiminde boyut kltme ilemleri retimin en nemli aamalarndan biridir. Klinker tlmeden hibir kimyasal reaksiyona girmez ve imento zellii kazanmaz, bunun iin tlp kimyasal reaksiyona girecek incelie getirmek lazmdr. Ve bu enerji tketiminin youn olduu bir prosestir ve sadece imento tme devrelerinde 35-40 Kwh/ton enerji tketilmektedir. Buna hammadde hazrlama ilemlerindeki boyut kltme enerji sarfiyatlar da ilave edildiinde bu tketim 55-60 Kwh/ton mertebelerine ular. imentonun verimli kullanlmasndaki en nemli iki zellii olan alabilirlii ve basn dayanm; nihai rnn boyut dalm, kltme oran ve zgl yzeyi alan ile birlikte kimyasal kompozisyonu tarafndan belirlenir. rn kalitesindeki giderek artan istekler homojen, niform ve yksek kaliteli mamul retmeyi zorunlu klarken, globalleen dnyada daha dk maliyetlerle retim yaparak ancak pazar pay bulmak mmkn olabilmektedir. imento tme devrelerindeki makinelerin daha iyi iletilmesi amacyla almalar yllardr

117

yaplmaktadr. Klasik yntemler yannda, matematiksel modelleme ve simlasyon bu amala kullanlmakta tesislerin optimum artlarda iletilmesi, yeni tesis tasarmlar ve gelitirilmesi sayesinde rn kalitesinin ve tesis kapasitelerinin artrlmas potansiyel olarak karlln maksimize edilmesi salanmaktadr [3]. Bu blmde; imento hammadde tmesinde kullanlan sistemlere ana hatlar ile bakldktan sonra imento tme devreleri incelenmi ve deneyler yaplmtr. imento tme devrelerinde yaygn olarak kullanlan hava sprmeli bilyal deirmen, yksek basnl merdaneli pres (pressvals) ve yksek verimliliklere sahipseparatrlerincelenmitir. 5.2. Hammaddenin Hazrlanmasnda Kullanlan tme Sistemleri imento hammaddeleri normal olarak 90 mikron elek st %10-15 arasnda olacak incelie kadar tlr, bu da >2800 cm2/g blaine kadar tlr. Modern imento fabrikalarnda hammadde tme devrelerinde en ok kullanlan makineler bilyal deirmenler, dik deirmenler ve separatrlerdir. imento deirmenlerinden daha geni apl ve boylar daha ksa olan deiik tasarmlardaki bu bilyal deirmenlerin ekonomikliini arttrmak iin merdaneli presler (pressvalsler) n tc olarak kullanlmaktadr [3]. imento hammaddelerinin tlmesinde harcanan spesifik enerji tketimi bilyal deirmen kullanldnda 10-20 Kwh/t, dik deirmen kullanlmas durumunda ise %10-20lik d sz konusudur. Ancak hammaddenin nemi azaldka iki sistem arasndaki enerji tketimindeki bu farkta azalacaktr. imento hammaddelerinin ounda nem oran % 4-8 civarnda olup, baz durumlarda bu oran % 20nin zerine kabilmektedir. Bu hammaddeleri verimli bir ekilde tmek iin tme ileminden nce rutubetin uzaklatrlmas gerekir. tlen malzemenin incelii separatr iletim parametreleri ile ayarlanr. En uygun hammadde tme sisteminin seimini etkileyen faktrler; Hammaddenin nem miktar

118

Fabrikann kapasitesi Hammaddenin andrma zellii Enerji tketimi Sistemin kurulma maliyetidir.

Hammaddelerin ok andrc olamad ve nem miktarnn %16-18den az olduu durumlarda dik deirmenler kullanlabilir. Nem orannn %3-6dan az olmas durumunda zellikle kk lekli sistemlerde dik deirmenlerin enerji tketimi asndan bilyal deirmenlere olan avantaj ortadan kalkar. Bilyal deirmenler hammaddenin dk ve orta nemlilik durumlarnda uygun olup, ok andrc hammaddelerin tlmesinde dier sistemlere gre avantajlar olup yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu sistemlerde kurutma kapasiteleri deirmen iindeki kurutmann optimizasyonu veya primer krcda bir n kurutucu ile artrlabilir. imento hammadde tme sistemlerinde kullanlan deirmenler tek kompartmanl hava sprmeli bilyal deirmenlerdir. Hava akm kurutma ilemi yannda malzemenin deirmen iinde tanmasn ve separatre beslenmesini de salar. Deirmenin i yzeyini kaplayan deiik boyutlardaki linerler bilyalarn deirmen iinde uygun biimde dalmasn salarlar. Ocaktan kan hammaddelerin krlmasnda ise, darbe ve vurma kuvveti ile boyut kltme yapan ekili krclar (impact crusher) yaygn olarak kullanlmaktadr. 5.3. imento tmede Kullanlan Sistemler Bu projede imento fabrikalarnda, ezme ve basn kuvveti ile boyut kltme yapan yksek basnl merdaneli presler (high pressure roller press) YBMP, srtnme darbe ve ezme kuvveti ile boyut kltme yapan hava sprmeli bilyal deirmenler (air-swept ball mill), ile birlikte statik ve dinamik separatrler ieren tme devreleri incelenmitir. Yksek verimliliklere sahip dinamik separatrlerin ve YBMPlerin imento tme tesislerinde kullanlmas nemli bir gelimedir. Bu krclar deirmen

119

ncesi boyut kltme yapmakta ve separatr ile birlikte deirmene beslene malzemenin boyut dalmn tayin etmektedir. 5.3.1. Yksek basnl merdaneli krc imento tme teknolojisinde bilyal deirmenlerden nce YBMPlerin kullanlmas enerji tasarrufu ve sistem kapasitelerinin arttrlmas asndan nemli bir gelimedir. YBMP, klinkerin ve dier katk maddelerinin iki yatay silindirin yaratt ezme ve basn kuvveti ile krlan ve krma esnasnda nemli miktarda ince malzeme oluturan bir sistemdir. Krlan malzemede yapsal atlaklarn da olumas daha sonraki aamadaki boyut kltme ileminde kolaylk salamaktadr. Bu sistemde merdaneler arasndaki mesafe, beslenen malzemenin boyutuna ve sertliine, istenilen boyut kltme oranna bal olarak merdanelere verilecek iletme basncnn ve besleme miktarnn etkileiminin optimize edilmesi gerekir. Ayrca bu devrelerin optimizasyonunda, YBMP ile kapal devre alan separatrn devri ve separatr hava akm parametrelerinin birlikte dnlmesi gerekir. Krcnn alma karakteristii malzemenin makineye beslendii andan makineyi rn olarak terk ettii ana kadar her bir nite tarafndan belirlenen mevcut alma artlarnda, yaratlan fonksiyonlarn etkileimleri esasna dayaldr. Dolaysyla makinenin verimlilii ve rnn zellikleri, tlen malzemenin zellikleri ve aada belirtilen makinenin alma faktrlerine baldr; Beslenen malzeme miktar ve hz, Merdaneleri iten hidrolik kuvvet, Merdanelerin devir says, Merdaneler arasndaki mesafe.

Krc yatay eksende dnen iki merdane arasnda krma ilemini yapan bir makine olup aadaki ana ksmlardan olumutur. Kafes (Press Frame):

120

Kafes iki paraya blnm olup altta ve stte elik konstrksiyon mevcuttur. Ayrca mesafe ayarlayc bir blok ve iki adet kiri bulunmaktadr. ki paraya blnm kafesin taban konstrksiyonu ortak olup, kafes silindirlere ve hidrolik iticilere yataklk grevini de grr. Kiriler silindirlerin taklp sklmesinde kullanlr. Malzeme besleyici ve hunisi de krc kafesine monte edilir [3].

Merdaneler (Rollers): Merdaneler silindir eklinde demir bir gvdeye sahip olup zel olarak yataklanmtr. Yzeyleri sertletirilmi olup anmaya kar dayankl bir malzeme ile kaplanmtr. Ters ynde dnen silindirler yukardan beslenen malzemeyi alarak basnl zona srkler ve boyut kltme ilemi gerekleir. Silindirlerin zerinde soutma suyunun sirkle ettii kanallar vardr. Silindirler arasnda ok az bir boluk olacak ekilde yataklarn tasarmlanmas silindirlerin birbirine deerek hasar vermelerini nler. Bu mesafe iletme gereksinimlerine ve tlen malzemenin cinsine bal olarak ayarlanabilir. Yataklar (Bearings): Silindirler kendi kendine ayarlanabilen yataklara monte edilmitir. Yataklarda kafese monte edilmi yatak bloklarna baldr. Silindirler, biri sabit dieri de hareketli iki yataa sahiptir. Yataklarn mrlerinin uzatlmas iin koruyucu sistemleri vardr. Hareketli merdanenin yata zerinde bir hidrolik durdurma mekanizmas ve yataklarn otomatik salama sistemleri mevcuttur. Hidrolik Sistem (Hydraulic System): Silindirler iki taraftan hidrolik olarak itilir ve bu ekilde krma ilemi esnasnda basn kuvvetinin niform olmas salanr. Buna ilave olarak, hidrolik itme pistonlar ar

121

yklemelerde presin emniyetini de salar. Hidrolik sistem, iki silindir blou, hidrolik akmlatr ve boalma vanalar, ya tank ve pompa, basn ler ve ihtiya duyulacak hortum donanmlarndan oluur. Malzeme Besleme Sistemi ve Kontrol (Material Feeding System and Control): Malzemenin makineye beslenmesi ayarlanabilen ve yerekimi ile alan bir sistemle yaplr. Malzeme yerekimi etkisi ile iki silindir arasndaki basnl zona der. Malzemenin beslendii boluk her iki tarafnda bulunan yanal tabakalarn ayarlanmas ile belirlenir.

Ana Tahrik nitesi: Ana g nitesi bir elektrik motoru, hidrolik veya mekanik kavrama sistemi, devir drme dililerinden oluur. Bu sistem, iki deiik k arf uzants press tarafndan dili nitesine doru iki ayr kavramay ierir. lave Ekipmanlar: lave sistemler; Merdaneler ve yataklar iin su soutma sistemi, Dili nitesi iin ya soutma sisteminden ibarettir.

Yalama Sistemleri: Yataklar gres yap ile dondurulur ve bylelikle alma esnasnda otomatik olarak yalama yaplr. Devir drme dilileri de ya ile doldurulur ve otomatik olarak yalama yapar. 5.3.2. Hava sprmeli bilyal deirmen

122

Deirmenin tme kanunlar erevesinde hareket ettii kabul ile modelde deirmen, byk boyutta bilyalarn bulunduu birinci kompartman iki eit reaktr ve ince boyutlu bilyalarn bulunduu ikinci kompartmanda be eit reaktr olarak kabul etmektedir. Modelde deirmenin en nemli iletme parametrelerinden biri olan ve malzemenin deirmen iinde kalma sresini (residence time) etkileyen hava emi miktar ayr bir parametre ile gsterilmitir. imento deirmenlerinin de hava emiinin birinci grevi tme srasnda klinkeri soutmak olup buna ilave olarak; Deirmen ierisindeki ince malzemeyi uzaklatrarak deirmen ii klasifikasyon salanmas, nce malzemenin uzaklatrlmas ile tme verimliliinin artrlmas, tme verimini arttrmak iin kullanlan organik katk maddelerinin daha iyi dalmasn salamaktadr. Deirmen boyunca oluan hava akm trblans akm rejiminde olup, hava ak hzna ve deirmen ierisindeki malzemenin boyut dalmna bal olarak belli bir oranda ince malzemenin hava ierisinde tanarak deirmeni terk edecek fakat kaln taneler deirmen ierisine bilyalarn arasna decektir. 5.3.3. Separatr Genel amal ok sayda separatr mevcut olmakla birlikte, imento tme devrelerinde klasik statik separatrler ve siklon tipi separatrler gemi yllarda yaygn olarak kullanlmtr. imento sektr iin son yllara verimlilikleri ok yksek separatrler gelitirilmi ve modern fabrikalarda kullanlmaktadr. ekil 4.8de seperatrn blmleri grlmektedir.

BLM 6. P. KLNKERNN TEMEL YAPISI

6.1. Portland imentosunun Bileim Faktrleri

123

Geni hacimli bir malzeme ktlesini temsil eden normal Portland imentosu ngiliz Standart artnamesi B.S.12de normal ve abuk sertleen Portland imentosu olarak belirtilen imento yle tanmlanmaktadr: imento ister normal ister abuk donan trden olursa olsun, ounlukla kalsiyum silikatlardan oluan ve esas olarak kire (CaO) ve silis (SiO2) ile daha az miktarda alumin (Al2O3) ve demir oksit (Fe2O3) in homojen ve nceden saptanm miktarlara gre karmn ksmi ergimeye kadar piirilmesiyle oluan klinkerin tlmesi ile elde edilmektedir.[2] imentoda aada belirtilen hibir katk maddesi ihtiva etmeyecektir.[2] (a) Su veya al veya anhidrid, veya dier CaSO4 trevleri, veya bunlarn kombinasyonlar, katk miktar slfirik anhidrid ve kzdrma kayb limit deerlerini gemeyecek ekilde olacaktr. Normal Portland imentosuna (NP) ve abuk dona Portland imentosuna (NDP) ilaveten aadaki iki zel imento tipi de bu tanmlanmann kapsamna girmektedir. Beyaz Portland imentosu bileim bakmndan beyazl salamak zere, gri imentodan farkl olmakla beraber B.S. 12ye uymaktadr. Slfata Mukavim Portland imentosu (SMP) ise imdi ayr bir ngiliz standart artnamesi erevesine girmektedir. 6.2. P klinkerinin Temel Yaps stee uygun ham karmn ksmi ergime derecesine kadar (%20-30 sv faz) piirilmesiyle oluan klinker balca 4 kristal yapda kalsiyum bileii karmndan oluur, bunlarn ikisi silis, biri almin teki de almin ve ferrit oksitlerin birlikte bulunduu kalsiyum bileikleridir. Klinkerde bu balca 4 kire (CaO), silis(SiO2) almin (Al2O3) ve demir oksit (Fe2O3) ana yap tandan baka, alkali metal oksitler (Na2O,K2O), magnezyum (MgO) ve kkrt (balca alkali metal ve kalsiyum slfatlar

124

olarak) ieren ve klinkerin %2-6s orannda bir miktarn oluturan bir ok ikincil bileikler de bulunmaktadr.[2} Bu aamada, imento endstrisinde kullanlan formller; Kire yada CaO Silis yada SiO2 Almin yada Al2O3 Ve Demir (3) oksit yada Fe2O3 Klinkerin 4 ana kompeneti unlardr; 1. Trikalsiyum silikat 3CaO,SiO2, C3S olarak belirtilir. Buna genelde Alite denir, C3S saf olmayp kat halde, zellikle MgO ve Al2O3 gibi baz ikincil bileiklerle modifiye olduu ifade edilmektedir.[2] 2. Dikalsiyum Silikat 2CaO.SiO2 veya C2Se Belit denir. C2Sin deiik kristal yaplar bulunup enok mevcut olan - C2Sdir, gayri safiyetler nedeniyle stabilize olmu bir yapdr. Bir baka ekilde - C2S olup hibir hidrolik zellik tamadndan mevcudiyeti hi istenmez.[2] 3. Trikalsiyum alminat 3CaO. Al2O3 olup C3A olarak gsterilir. Bu bileik, % 15 nadiren aan genellikle %9-12 miktarlarda bulunmaktaysa da imento karakteristii stnde nemli rol vardr.[2] 4. Kalsiyum almino ferrit. Bu bileik genel olarak tetra kalsiyum almino ferrit 4CaO. Al2O3.Fe2O3 veya C4AF olarak ifade edilir ise se dikalsiyum ferrit C2F ve dikalsiyum alminat C2A kombinasyonlar ile tems,il edilen geni bir arala yaylm olup C4AF veya C2A.C2F bu kombinasyon aralnn sadece belli bir bileimini oluturmaktadr. SPSde bu kombinasyon C2A. 2C2Fye daha yakndr.[2] S ile A ile F ile gsterilmektedir. C ile

125

6.3. imentonun Kimyasal Bileimi Pnin kimyasal bileimi, ieren bulunan komponentlerin miktarna gre deiir; Tablo 6.1de tipik bir Pnin analizini vermekte olup her komponentin rastlanabilecek varyasyonlar da hizalarnda gsterilmitir. imentonun kimyasal yaps imento zelliklerini belirleyen deiik faktrler cinsinden ifade edilmektedir; bu faktrler Tablo 6.1deki analizlere gre tartlacaktr. Bu faktrler silikat modl, almin modl, kire doygunluk (KDF) faktr ve kire balama (KBF) faktrdr.[4] Standart artnamelerde bulunmas gereken miktarlarn kstland bir dizi komponent daha bulunmaktadr.[4] 1. znmez kalnt (K). Bu, asitle znmeyen maddeler olup genellikle ilave edilen altandan gelen topraklardan olumaktadr.artnamede belirtilen metoda gre tayin edildiklerinde %1.5 gememeleri gerekir. 2. Magnezyum oksit. imentoda buluna magnezyum oksidin oran %4.0u gememelidir. Aslnda byk Britanyadaki pek az sayda imentolarda magnezyum oksit, bu miktarn yarsn gaemektedir. 3. Kkrt Trioksit(SO3). imentoda msaade edilebilen miktar SO3 cinsinden, C3A %7den yksekse %3.0, C3A %7den daha dkse %2.5u gememelidir. 4. Kzdrma kayb (KK) vasat iklim koullarnda toplam kzdrma kayb %3 tropikal iklimlerde ise %4 gememelidir. 6.4. Silikat Modl Bu, imentodaki SiO2 miktarnn, Al2O3 ve Fe2O3 toplamna oran olup yle ifade edilir;[5]

126

[%SiO2 / (%Al2O3+%Fe2O3)] veya ksaca [ S / (A+F) ] veya S/R Bu modln anlam silis oran ne kadar yksekse, dier faktrler deimedii taktirde imentodaki kalsiyum silikat oran da o kadar yksek demektir. 6.5. Almin Demir Oksit Oran (Almin Modl) Almin Demir oksit oran imentodaki alminyum oksidin demir okside oran olup yle ifade edilir. %Al2O3 / %Fe2O3 veya ksaca A / F

Tablo 6.1.AD, BEYAZ VE SLFATA MUKAVM PORTLAND MENTOSUNUN TPK ANALZ[2]

NP % SiO2 IR(K) Al2O3 Fe2O3 Mn2O3 TiO2 P2O5 CaO MgO SO3 LOI K2O Na2O 20.70(18.0-24.0) 0.5(kadar 1.5*) 5.75(4.0-8.0) 2.50(1.5-4.5) 0.50(0.03-0.50) 0.30(0.20-0.40) 0.15(0.05-0.30) 64.00(62.0-66.0) 1.00(0.7-4.0*) 2.75(1.5-3.0*) 1.50(kadar-3.0*) 0.60(0.1-1.5) 0.20(0.1-0.9) 100.00 BEYAZ P % 22.50 0.10 4.50 0.30 0.03 0.33 0.17 67.50 8.35 2.50 1.50 0.10 0.12 100.00 SMP % 20.50 0.20 3.75 5.50 0.05 0.30 0.15 64.50 0.75 2.20 1.50 0.40 0.20 100.00

127

Serbest Kire LSF(KDF) KS(KBF) S/A+F A/F Mineralojik Yap (Bogue) C3S C2S C3A C4AF Serbest Kire * BS spesifikasyonu limiti LOI Kzdrma kayb

2.0(0.5-3.0) 93.4(88-102) 90.4 2.51(1-4) 2.30(1-4) % 4.51 25.3 11.0 7.6 2.0

2.5 95.9 92.2 4.69 15.00 % 55.8 22.4 11.4 0.9 2.5

1.0 96.2 94.6 2.22 0.68 % 63.4 11.0 0.6 16.7 1.0

Bu oran imentodaki C3Ann C4AFye orann tayin eder, bu oran ne kadar yksekse C3Ann oran da o kadar yksek demektir. Grlecei gibi 0.647 gibi bir oran ferrit faz olarak C4AF ile C3A muhtevasnn sfr olduu ifade edilmektedir.

6.6. Kire Doygunluk Faktr Genelde ama mmkn olduu kadar yksek C3S ierikli bir klinker retmektir, tabii ki bu, mevcut malzemenin toplam kompozisyonuna ve iletme koullarna bal olan bir husustur. Bu potansiyeli BS 12de verildii gibi kire doygunluk faktr cinsinden ifade etmekteyiz. LFS=[CaO-0.7(SO3) / (2.8(SiO2)+1.2(Al2O3)+0.65(Fe2O3))] (x 100 yzde ifade etmek iin) burada parantez iindeki her sembol (toplam imento arl itibariyle oksit yzdesine tekabl etmektedir ve znmez kalntda mevcut olan dikkate almamaktadr. Bu ifadede SO3n tmnn CaO ile birlemi olduu ve 0.7(SO3) de CaSo4taki SO3e edeer CaOyu temsil ettii kabul edilmektedir. Bu ifade, bu malzemelerin denge durumu kombinasyonlarnn ettlerinden kartlmtr. LSF=1 ( veya %100) olduu zaman mevcut silisin maksimum blm C3S eklinde olup SiO2, Al2O3, Fe2O3 ve CaO sisteminde pime ssnda serbest kire

128

bulunmamaktadr. LSFnin 1.0dan daha dk deerlerinde SiO2nin C3S olarak oran da giderek azalr ve C2S oran ykselir.

6.7. Kire Standard Bu deyim C3S miktar iin kullanlmaktadr. nk btn normal imentolarda bir miktar serbest kire bulunmaktadr, yani, hibir komponente balanmam olan kirecin C3S retilmesine hibir katks yoktur. te bu nedenle kire standard (KS) diye bir faktr kullanlmaktadr. Bu faktr kire doygunluk faktrnden sadece serbest kireci hesaba katmas asndan ayrlmaktadr. KS= [(CaO)-0.7(SO3)-( Serbest CaO)] / [2.8(SiO2)+1.2(Al2O3)+0.65(Fe2O3)] Bu duruma gre KS= 1 ise mmkn olabilen en ok miktardaki silis C3S eklinde bulunuyor demektir. Btn bunlar silis, alminyum, demir oksit ve kire arasndaki kimyasal etkileimin denge konumu aratrmalar ile ortaya konmu bulunmaktadr.

6.8. imentonun Fiziksel zellikleri imento dayanm snflar 32.5,32.5R, 42.5, 42.5R, 52.5 ve 52.5R zere altya ayrlmtr. Bu snflandrmada 28 gnlk minimum basn dayanm deerinin yannda belirtilmi olan R harfi erken dayanm koulu getirmektedir. Tablo 6.8.1de standarttaki dayanm snflarn ve basn dayanm snrlar verilmitir.[4] Tablo 6.8.1
Dayanm Snf 32,5 32,5R 42,5 42,5R 52,5 52,5R 2G >=10 >=10 >=20 >=20 >=30 Basn Dayanm Snflar(n/mm) 7GGGG >=6 28G >=322,5 >=52,5 >=322,5 >=52,5 >=42,5 <=52,5 >=42,5 <=52,5 >=52,5 >=52,5

129

Tablo 6.8.2de ise 1997 ncesi yrrle girmi olan Trk imento Standartlarndaki Fiziksel zelliklerle ilgili snrlar belirtilmitir. Tablo 6.8.2[4]
zellik P 32.5 Basn Dayanm (n/mm) 2G 7G 28G ncelik (Blaine) lk Priz (dk) Son Priz (saat) Hacim G (mm) >10 >21 >32.5 >2800 >60 <10 <10 >20 >31.5 >42.5 >2800 >60 <10 <10 >25 >35.5 >52.5 >2800 >60 <10 <10 >10 >16 >32.5 >2800 >60 <10 <10 >10 >21 >42.5 >2800 >60 <10 <10 >10 >21 >32.5 >2800 >45 <10 <10 >20 >31.5 >42.5 >2800 >60 <10 <10 >10 >21 >32.5 >2800 >60 <10 <10 >10 >21 >32.5 >2800 >60 <10 <10 >10 >21 >32.5 >4000 >45 <10 <5 >30 >40 >52.5 >3500 >45 <6 <10 >10 >21 >32.5 >2800 >60 <10 <10 >10 >21 >32.5 >2800 >60 <10 <10 TS 19 P 42.5 P 52.5 TS 20 C 32.5 C 42.5 TS 21 BP 32.5 BP 42.5 TS 26 T 32.5 TS 640 UK 32.5 TS 809 SS 32.5 TS 3646 EY 52.5 TS 10156 K 32.5 TS 10157 SD 32.5

Tablo 6.8.3.te 1997de yrrle giren Trk imento standartlarndaki fiziksel snrlamalar gsterilmitir. Tablo 6.8.3. 1997de yrrle Giren Trk imento Standartlarndaki fiziksel snrlar[4]
aret (standart No) PC/A PC/B (TS12139) PL/A PL/B (TS 12140) PSF (TS 12141 KZ/A KZ/B (TS 12142) PK/A PK/B ( TS 12143) PZ/A PZ/B (TS 12144) Dayanm Snf 32.5 32.5R 42.5 42.5R 52.5 52.5R Basn Dayanm (N/mm) 2G >=10 >=10 >=20 >=20 >=30 7G 16 28G 32.5-52.5 32.5-52.5 42.5-62.5 42.5-62.5 >=52.5 >=52.5 lk Priz (dk) >=60 >=60 >=60 >=60 >=45 >=45 Hacim Genl. (mm) <=10 <=10 <=10 <=10 <=10 <=10 SO3 (%) 3.5 3.5 3.5 4 4 4 Cl- (%) 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1

130

BLM 7. ANA KLNKER MNERALLERNN MUKAVEMETE ETKS

7.1. Giri

imento klinkerinin iindeki ana minerallerinin mukavemete etkilerini laboratuar artlarnda bulabilmek iin her bir mineralin miktarn tek tek deitirerek ve bu deien mineralin miktar dndaki dier mineralleri sabit tutarak bulabiliriz. imentonun mukavemeti agrega ile imento amurunun arasndaki ban kuvveti kadardr. Ve bu ba imentonun kimyas ve mekanik kilidine gre deiir. Bu blmde klinker minerallerinin laboratuar artlarnda incelenmesiyle etkilerini bulunacaktr. 7.2. Ana Klinker Minerallerinin Mukavemete Etkileri Laboratuar artlarndaki imento, klinkerin 1450 de 2 saat piirilmesiyle ve buradan mukavemete etkisi 3 parametrenin deiimiyle bulunur. Almino modl, silikat modl ve kire doygunluk faktr.

Laboratuar artlarnda incelenen imento 3200 g/cm blaine sahip, ve iine % 6 orannda kire ta eklenerek oluturulmutur. 7.3. ncelemenin Sonular 1- Kire Doygunluk faktr=%93, ve Almino modl=2.0, silika modl deitirilse; [5] silika orann ykseltirsek mukavemet genellikle ykselir, SO3 ykselmesiyle mukavemet der.

131

artar.

K2O ve Na2O %1,5 arttrlrsa ve kire faktr %100 ise 2 gnlk mukavemet

K2O ve Na2O eit miktarlarda katlrsa 28 ve 90 gnlk mukavemet azalr.

2- Kire faktr=%93 ve silika modl = 2.4[5] Almino modln drlrse mukavemet her zaman artar. K2O ve Na2O arttrlrsa 28 ve 90 gnlk mukavemet hzl bir biimde der.

3- Silika modl 2.4 ve almino modl 2.0 ise Mukavemet kire faktrn ykselttiimiz zaman artar. K2O ve Na2O miktarn arttrlnca zaman mukavemet hzla der.

Tablo 7.3.1. Almino modl 2.0 kire faktr %95[5]

SLKA MODL 1.5 1.7 2.0 2.3 2.5 2.8 ALTE 50 54 58 61 63 65 BALTE 19 17 16 15 14 14 C3A 21 20 17 16 16 15 C4AF 10 9 9 8 7 6

Tablo 7.3.2. Kire faktr %95, silika modl 2.0

132

ALMNO MODL 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 2.8

ALTE 68 65 63 58 56 65

BALTE 14 14 15 16 16 14

C3A 0 6 10 17 20 15

C4AF 18 15 12 9 8 6

Tablo 7.3.3. Silika modl 2.0, almino modl 2.0

KRE FAKTR 85 90 95 100 105

ALTE 39 50 .58 69 71

BALTE 37 26 16 4 6

C3A 15 15 17 17 17

C4AF 9 9 9 10 CaO

mukavemet

160 140 120 100 80 60 silika modl

2 gnlk 7 gnlk 28 gnlk

160 140 100

ekil 7.1. Silika Modlne Bal Mukavemet Grafii Grld zere almino modl ykseldike mukavemet der, silika modl ykselirse ise artar, C4AF ve C3Ann bu modllerde dtn grrz. Demektir ki C4AF ve C3Ann mukavemetle ters bir orana sahiptir. Kire faktr, incelik ve C3Sle ise tam bir doru orant iindedir.[5]

7.4. Mukavemetin formle edilmesi.

133

Yaplan incelemeler gstermitir ki mukavemetin forml: Mukavemet=1,66 x %C3S - 1,52 x %C4AF - 0,72 x %C3A + 0,12 incelik - 3,2[5] BLM 8. TRKYE'DE MENTO SANAYSNDEK GELMELER

8.1. Trkiye imento Sanayii 8.1.1. Trkiye imento Sanayii'nin Geliimi Trkiye'de imento sanayiinin balamas ve gelimesi olduka eski bir gemie sahiptir. lk imento Fabrikas 1912 ylnda iletmeye almtr. Ancak bu tarihe kadar hidrolik balayc olarak gemii 1885 ylna inen su kireci fabrikalar mevcut idi ve su kireci retimi imento retiminden daha fazla olmutur. lk imento fabrikalar 100-150 ton /gn ve 60-70 ton/gn kapasiteli ina edilmitir.lkenin cz-i bir imento ihtiyacn karlayan bu fabrikalar, byk miktarlarda ithalatn yapld 1920 ylna kadar ypratc bir i piyasa rekabetine girmilerdir. Bu devrede milli bir sanayi kolu mahiyeti tayan imento sanayiine Devlet mdahalesi mevzubahis olmam ve imento fiyatlar dmtr. Fabrikalarn kurulu yerlerinin askeri blgelerde bulunmas, lkenin I. Dnya Savandan ypranm olarak kmas, Dnya ktisadi Buhrannn etkisini Trkiye zerinde gstermesi ve Devletin bu sanayi koluna mdehale ve yardm etme imkann bulamamas imento sanayii'nin 1925 ylna kadar herhangibir gelime gstermesini nlemitir. 1925 ylndan itibaren balanmtr. 1912 ylnda 32000 ton/yl olan imento retim kapasitesi 1940 ylnda 268.000 ton/yl'a ykselmitir. modern imento Fabrikalar kurulmaya

134

YIL 1912 1915 1920 1925 1930 1940

MENTO RETM Ton/yl 32.000 12.000 26.000 19.000 104.000 268.000

Bu devre iinde lkenin imento ihtiyac i retimin dnda byk lde ithalat yaplarak karlanmtr. kinci Dnya Savann Dnya ekonomisinde yapt etkiler, Trkiye'de de hissedilmeye balanm ve inaat sektr genel bir duraklama devrine girmitir.kinci Dnya Savann hitamndan sonra Trkiye'de yeniden yatrmlara balanm ve bu srede yeni imento fabrikalar devreye girmi ve istihsalde ve tketimde ykselme olmutur

YIL 1941 1945 1946 1949

MENTO RETM Ton/yl 168.000 288.000 323.000 375.000

1950 Ylnda liberalist gre sahip siyasi partinin genel seimleri byk ekseriyetle kazanmas ve byk lde yeni yatrmlara girimesi, zel sektr tarafndan da imento sektrne yatrm yaplmasn tevik etmitir. Memleketin imento ihtiyacnn karlanmas ve balatlan yatrmlarn aksamadan yrtlmesi iin zel sektr kurulularnn yannda, devlet de kurduu bir irket vastasyla yeni imento

135

fabrikalarnn inasna balamtr. Tm bu gayretli almaya ve istihsalin ykseltilmesine ramen ihtiya duyulan imento karlanamam ve 1957 ylna kadar byk lde imento ithalat devam etmitir. YIL 1950 1955 1957 1958 1959 1960 STHSAL Ton/yl 517.000 819.000 1.261.000 1.517.000 1.734.000 2.038.000 THALAT Ton/yl 299.000 811.000 199.000 20.000 2.000 4.000

1960-1963 yllar arasnda Trkiye'nin politik yapsnda vuku bulan kriz nedeniyle tm sanayilerde olduu gibi imento sanayiinde de bir duraklama devri yaanmtr. Yatrmlarn bir program dahilinde yaplmaya baland 1963 yln takip eden yllarn imento ihtiyacnn karlanmas iin yatrmlarda ge kalnm ve bu ge kalnma tekrar tekrar imento ithalatn gerektirmitir. Bu duruma hzl bir zm getirmek ve mmkn olduu kadar az imento ithal etmek iin aadaki tedbirler alnmtr. -Azami lde katk maddesi kullanmak, -Mevcut nitelerin force altrlmas, -Kuru sisteme dn, -Mevcut fabrikalarn tevsi edilmesi, -Yeni fabrika tesis etmek, Devlet Planlama Kuruluunca yaplan ilk 5 yllk kalknma plannda (1963-1967) imento tketim tahminleri kifayetsiz kalm ve imento ithalat devam etmitir.

YIL

RETM

THALAT

HRACAT

136

Ton/yl 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 2.967 2.940 3.244 3.865 4.249 4.735 5.730 6.295 7.589 8.411

Ton/yl 91 92 48 162 211 441 282 -------

Ton/yl --------------325 1.131 1.144

1970 ylndan itibaren imento sanayiinde retim fazlal balam ve bu sebeple yatrmlar dururken dier yandan ihracata ynelinmitir. Ancak ihracat olanaklarnn domas ve dnya piyasasnda imentonun deer kazanmas ve ite tekrar yarmlarn balamas imento sektrnde 1972 ylndan itibaren tekrar yeni fabrikalarn kurulmasn tevik etmi ve istihsal ykselmeye balamtr.

YIL 1973 1975 1977 1979

RETM Ton/yl 8.834 10.850 13.832 13.812

MENTO Ton/yl 695 884 905 1.077

KLNKER Ton/yl 270 37 36 95

Trkiye'de 1978 ylndan itibaren ekonomik ve siyasi istikrarn hissedilir lde zedelenmesi, 1980 ylnda getirilen ekonomik istikrar tedbirleri ve 1980 yl Eyll ayndan sonra tatbik edilen yeni para-kredi politikasnn sonucu, yatrmlarn bir plan iinde, daha doru bir deyimle politik mlahazalar yerine ekonomik grlere gre ele alnmas, halkn yksek faiz oranlarna itibar ederek parasn inaata yatrm yerine

137

banka ve bankerlere yatrmas, inaat sektrnde bir duraklama devri balamtr. 1980 ylnda balayan bu duraklamann 1981 ylnda da arlaarak devam etmesi, imento fabrikalarnda ar stoklarn birikmesine sebep olmu ve bu durum retimlerin durdurulmasn gerektirmitir. Bu yllarda devlete ihracat zendirici tedbirlerin alnmas sonucu, imento reticileri gerek ar stoklar eritebilmek ve gerekse maliyetlerini drebilmeyi temin maksadyla tam kapasite ile almlar ve i tketim fazlasn ihracata yneltmilerdir. HRACAT YIL 1980 1981 1982 1983 RETM Ton/yl 12.875 15.043 15.778 13.595 753 3.256 3.980 2.063 Ton/yl MENTO KLNKER 35 108 182 268

Ancak 1983 ylndan itibaren rakip lkelerin imento ihracat kapasitelerinin ykselmesi, imento alcs lkelerinin bazlarnda yatrmlarn durmas, pazar olan lkelerde yeni imento fabrikalarnn devreye girmesi gibi sebeplerle hem pazar daralm, hem de ihra fiyatlar byk lde d gstermitir. Dier yandan rakiplerimize gre FOB fiyatlar bakmndan uygun fiyat gsteren memleketimiz imento ihra fiyatlar, limanlarmzdaki alt yap noksanl sebebiyle gnlk ykleme miktarndaki dk tonaj ve navlun fiyatlarndaki ykseklii C+F veya CIF teslimatlardaki fiyatlarmz ykseltilmi ve rekabet ansmz drmtr. Pazarmz tekil eden lkeler torbal imento almndan vazgemi ve dkme imento talep eder duruma gelmitir. 1983 ylnn ilk yarsndan itibaren i tketimde meydana gelen art, ihracatla meydana gelen zorluu hafifletmi ve 1984 ve onu takip eden yllarda i tketimde beklenmedik bir ykselme grlmtr.

MENTO

MENTO

138

YIL 1984 1985 1986 1987 1988 1989

TKETM 13.536 15.757 18.935 23.325 23.747 23.376

ARTI --16.2 20.6 18.8 1.8 -1.6

THALAT ----65 2.037 1.646 507

1983-1988 yllar arsnda i tketimde grlen ve %20' ye varan yllk tketim ykselmeleri aslnda bir patlama deil, 1980-1983 yllar aras vuk olan duraklamay telafi edici bir ykselmedir. Trkiye'de imento tketimi politik ve ekonomik krizlerin olmad yllarda ortalama %10-12 nispetinde bir art gstermitir. Nitekim 19801989 yllar arasnda ortalama yllk tketim art %10-12 seviyesini muhafaza etmitir. Blgelerin retim ve tketim dengelerine bakld baz blgelerde retim fazlal baz blgelerde talep fazlal grlmektedir. Bu dengesizlii giderebilmek ve tketimi, retimden yksek olduu blgelerdeki ihtiyacn zamannda ve yeterince karlanmasn temin etmek iin Trkiye imento Mstahsilleri Birliince 1987 ylndan itibaren "Yllk Master Plan" hazrlanm ve bu plana gre tketimin retimden fazla olduu blgelere yar mamul ve mamul aktarlmas programlanmtr. Dier yandan Marmara Blgesindeki talebin karlanmas iin 1987-1988 yllarnda ithalat ta yaplmtr. imento tketimi, 4 ubat 1988 tarihli ekonomik kararlar takiben 1988 ylnn ikinci yarsndan itibaren dmeye balam ve 1988 yl i tketimi 1987 ylna nazaran ancak %1.8 art gstermi bu dme 1989' da devam etmi ve 1989 yl i tketimi 1988 ylna nazaran -2.1 yzde ile 23.243.000 ton olmutur.

MENTO MENTO YIL TKETM %ARTI THALAT HRA

139

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

23.795 24.321 25.932 29.778 26.703 30.185 32.000 36.000

1.8 2.21 6.6 14.8 -10.3 13.0 6.3 6.3

1.148 ---------------

--2.402 2.830 1.889 1.567 2.102 2.300

100 90 80 70 60

PORTLAND MENTOSU PUZOLAN KATKILI MENTO

%M KTARI

50 40 30 20 10 0 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97

YILLAR

1997 ylndaki bu %10.3'lk dn ana nedeni 5 Nisan zamannda alnan ekonomik kararlardr. Den i tketim sebebiyle reticiler istihsallerini durdurmamak iin byk lde ihracata ynelmiler ve 1995 ylnda 5.3 milyon ton ile rekor bir ihracat gerekletirmilerdir. hracat 1996 ylnda 3.1 milyon ton ile gereklemitir. Trkiye'nin imento sektrnn geliimi ile ilgili grafik EKL I 'de gsterilmitir.

35 30 25 MKTAR (MLYON TON) 20 15 10 5 0

70 71 72 7 3 74 75 7 6 77 78 79 80 81 8 2 83 84 85 86 87 8 8 89 90 9 1 92 93 94 9 5 96 97 S A T I +T H A L A T R E T M

Y IL L A R

EKL I

8.1.2. Trkiye'de Puzolan Katkl imentolarn Geliimi

140

1962'den nce sadece portland imentosu retiliyordu. 1962'de ilk puzolan katkl imento fabrikas yanndaki elik fabrikasnn artklarn kullanarak cruf imentosu retimine baland. 70'li yllarla birlikte birka dier kk fabrikalar da kk miktarlarda trasl imento retimine baladlar. 1973 yakt krizinden sonra puzolan katkl imentolar toplam retimin %20'lerini oluturuyorlard. Enerji iddetinin ve yakt fiyatlarnn artmas yznden imento endstrisi hasara urad. Ve mevcut olan stoklarn azaltt. G hisseleri ortak oldu. Bu durumdan kurtulmak iin fueloil yerine kmr kullanlmas, slak yntemden kuru ynteme geilmesi ve puzolan katkl imentolarn daha fazla retilmesi, yakttan tasarruf edilmesi ngrld. 1973'te puzolan katkl imentonun portland imentosuna oranla %20'lerden 1975'te %30'lara frlad ( Kamu sektrnde ). 1978'e kadar hibir zel fabrika puzolan katkl imento retmedi. Bu yldan sonra zel ve kamu sektrnde puzolan katkl imento retimi hzlanarak balad. Ve 1979'da %75'lere varan puzolan katkl imento retimi 1981'lerde %92'lere ulat. Daha sonralar da bu aamada gitmeye devam etti. 1983'e kadar portland imentosunun oran 4.3'e kadar dt. ve 1996'da %18.14'e kadar ykselie geti. Portland imentosunun 1987'deki dne son vermesinin sebebi daha kaliteli ve daha yksek binalara ihtiyatan, kaliteli ve risk tamayan portland imentosuna ihtiya artmtr.EKL II Katkl imentodan daha fazla puzolana sahip trasl imento retimine gei yanl karar olabilirdi. Tabii yksek frn cruflu imento ki bu hepsinden daha fazla puzolan ieriyor: buna da ilginin artmas sz konusu idi.Fakat fabrikalarn puzolanlar hakknda bilgi ve tecrbeleri ilerledike bu fikrin yanl olduu yani istenilen standartlara ve kaliteye uygun puzolan katkl imentolarn retildii srece yeterli art salanm oluyordu. Fabrikalarmz

10 0 9 0 8 0 % MKTARI 7 0 6 0 5 0 4 0 3 0 2 0 1 0 0 7 5 7 6 7 7 7 8 7 9 8 0 8 1 8 2 8 3 8 4 8 5 8 6 8 7 8 8 8 9 9 0 9 1 9 2 9 3 9 4 9 5 9 6 9 7 Y A ILL R KAT KILI EN O M T T SLI M T AR EN O C R FLU M T U EN O

141

u anda bu bilgi ve tecrbeye sahiptir. Hepsinden daha fazla puzolan ieren cruflu imentoya fazla itibar edilmemesinin sebebi crufun ok ince

tlmesi gerektiinden ileri gelmektedir. Crufun fazla ince tlmesi ise fabrika kapasitesini %60 orannda drr. Bylece fazla mal retemez ve iilik ykselir.. Puzolan katkl imentolarda ise 1980 'lere kadar katkl imento rabetteydi, puzolan miktar en az olan katkl imentoydu. nk o zamana kadar puzolanlarla ilgili fazla bilgi ve tecrbe yoktur. Daha sonra puzolan miktar fazla olan trasl imento daha ucuza mal olduundan 1988'e kadar tekrar katkl imento sat ve retimi ykseldi. Gelien teknoloji ile tme makinelerindeki gelime sonucu tekrar traslya gei yapld ve u anda 1997'in sonunda trasl imentoyla katkl imentonun sat miktar neredeyse eitlenmi durumdadr. Yani traslya rabet ykselerek artmtr.Cruflu imentoya ise daha nce bahsedildii sebepten dolay rabet yoktur. Teknolojinin ilerlemesi sz konusu fakat cruf miktarnn %85'lere ulamas tlmeyi ok zorlatryor.

142

8.2. Trk imentolarnn Standartlar Ve stenilen zellikleri 8.2.1. imentolarn Bileenleri Sembol
P

Kzdrma Kayb 4.0 4.0 4.0 5.0 6.0 5.0 5.0 ----5.0 3.0

znmeyen Madde MgO SO3 CaO Fe2O3 Miktar 1.5 1.5 15.0 --1.0 --1.5 3.0 50.0 29.0 1.5 5.0 3.5 5.0 3.5 5.0 3.5 5.0 3.5 5.0 4.0 10.0 3.5 5.0 3.5 9.0 >4.5 5.0 5.0 4.0 3.5

EY K T BP C SD SS H UK Klinker

0.8 55 50

Sembol P BP EY K T SS UK C SD H

Klinker

Cruf

Tras

Uucu Kl

Herhangi Puzolan

100 100 100 81 80-60 35 90-70 20-80 100 40-100

19 20-40 10-30 80-20 0-60

143

8.2.2. imentolardan stenen Mekanik ncelemeler Snf 325 425 525 160 C32.5 C42.5 Basn Mukavemeti 2 Gn 7 Gn 28 Gn 10 20 30 --10 10 21 31.5 40 10 16 21 32.5 42.5 52.5 16 32.5 42.5 Eilme Mukavemeti YEN STANDARTLARDA
STENMYOR

8.2.3. imentolarn Kimyasal Analizi

8.2.4. Trk Standartlar ve Standart imentolar Standart TS 19 TS 19 TS 19 TS 3646 TS 21 TS 21 TS 26 TS 10156 TS 809 TS 10157 TS 20 Yl 1992 1992 1992 1994 1993 1993 1992 1992 imento Portland imentosu Portland imentosu Portland imentosu Erken Dayanm Yksek im. Beyaz Portland imento Beyaz Portland imento Trasl imento Katkl imento Basn Mukavemeti 325 425 525 525 325 425 325 325 325 325 325 Sembol P P P EY BP BP T K SS SD C

1994 Sper Sulfat imentosu 1992 Slfata Dayankl imento 1992 Yksek Frn Cruflu

144

imento 1992 Yksek Frn Cruflu imento TS 640 1992 Uucu Kl imento TS 22 1992 Har imentosu TS 20

425 325 160

C UK H

8.2.5. Yeni Trk Standartlarndaki Eklemeler YEN TRK STANDARTLARI

KLNKER (%) PZ/A PZ/B KZ/A KZ/B PK/A PK/B PL/A PL/B PC/A PC/B PSF CRUF (%) 65-89 45-64 40-64 20-39 80-94 65-79 80-94 65-79 80-94 65-79 90-94 SLKA FME (%) 0 0 18-30 PUZOLAN UUCU KL (%) (%) <-------------11-35------------> <--------------35-55-----------> 0 <---18-30---> KALKER (%) 0 0 0

PUZOLANK MENTO TS 12144 KOMPOZT MENTO TS12142 PORTLAND KOMPOZE TS 12143 PORTLAND KALKERL TS 12140 PORTLAND CRUFLU TS 12193 PORTLAND SLKA FME TS 12142

31-50 0 --31-50---> <-------------------------------6-20---------------------------------------> <---------------------------21-35-----------------------------------------> 0 0 0 0 6-20 0 6-20 21-35 0 0 0 0 6-20 0 0 0 0 0 0 0 0 21-35 0 0 0