T.

C DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MAKNA MHENDSL BLM

RZGAR ENERJS

BTRME PROJES

Mehmet SLN 2002485045

Projeyi Yneten Prof. Dr. smail H. TAVMAN

Haziran,2007 ZMR

TEZ SINAV SONU FORMU Bu alma / / . gn toplanan jrimiz tarafndan BTRME PROJES olarak kabul edilmitir. Yaryl ii baar notu 100 (yz) tam not zerinden ( .. ) dir.

Bakan

ye

ye

Makine Mhendislii Blm Bakanlna, .. numaral jrimiz tarafndan / / . gn saat da yaplan snavda 100 (yz) tam not zerinden . almtr.

Bakan

ye

ye

ONAY

TEEKKR

Bu projeye beni uygun gren ve destekleyen Sayn hocam Prof. Dr. .Hakk TAVMAN a itenlikle teekkr ederim.

Ayrca projenin her admnda bana destek olan aileme, arkadalarma teekkrlerimi sunarm.

Mehmet SLN

ZET

Gnmzde dnyamzn bulunduu enerji dar boaznda, yenilenebilir enerji kaynaklarna ihtiya artmaktadr ve bu yeni ve temiz enerjilerden olan rzgar enerjisine olan ilgi ve yatrmlarda gn getike nem kazanmaktadr.

Bu almada rzgar enerjisinin geliimi, Trkiyede ve dnyada kulanm ve bir rzgar trbininin alma prensibi incelenmitir.

NDEKLER

Sayfa No indekiler...........................................................................................................5 ekil Listesi.........................................................................................................8 Tablo Listesi........................................................................................................9

Blm Bir Giri 1.1. Rzgar Enerjisinin Tarihesi..........................................................................10 1.2. Rzgar Enerjisinin zellikleri.......................................................................12 1.3. Rzgar Enerjisinin Dier Enerji Kaynaklaryla Karlatrlmas.................13 1.3.1. Maliyet.......................................................................................... ......13 1.3.2. Emisyon Deerleri............................................................................ ..14 1.4. Rzgar Hznn Snflandrlmas...................................................................14

Blm ki

Dnyada ve Trkiyede Rzgar Enerjisinin Durumu

2.1. Dnyadaki Durumu.....................................................................................15 2.2. Trkiyedeki Durumu...................................................................................19 2.2.1. Trkiye Rzgar Hz ve Potansiyeli Dalm Haritalar......................22 2.2.2. Trkiyedeki Rzgar Santralleri..........................................................23 2.2.3. Trkiyede Rzgar lmlerine likin Tebli...................................24 2.2.4. Trkiyede Kapatlan ve alan stasyonlarnn lm Verileri.......28 2.2.5. Trkiyede Kapatlan ve alan stasyonlarnn Yerleri.....................32 2.2.6. Trkiyede Rzgar Enerjisi in Mmkn Hedefler............................40

Blm

Rzgar Trbinleri ve Generatrleri Sayfa No 3.1. Rzgar Trbinleri ve Snflandrlmas.........................................................41 3.1.1. Eksen Yapsna Gre Rzgar Trbinleri...............................................42 3.1.1.1. Yatay Eksenli Trbinler..................................................................42 3.1.1.2. Dey Eksenli Trbinler.................................................................42 3.1.1.3. Eik Eksenli Trbinler....................................................................42 3.1.2. Pervane Kanat Saysna Gre Rzgar Trbinleri..................................42 3.1.2.1. Kanatl Rzgar Trbinleri........................................................43 3.1.2.2. ki Kanatl Rzgar Trbinleri........................................................43 3.1.2.3. Kanatl Rzgar Trbinleri........................................................43 3.2. Rzgar Trbini Elemanlar...........................................................................44 3.2.1. Rotor Kanatlar....................................................................................45 3.2.2. Yaw mekanizmas...............................................................................45 3.2.3. Kule.....................................................................................................45 3.3. Rzgar Trbini Genaratrleri.......................................................................46 3.3.1. Gerilim retme....................................................................................46 3.3.2. Soutma Sistemi..................................................................................46 3.3.3. Generatr Balatma ve Durdurma.....................................................47 3.3.4. Generatr Seimi ve ebeke Balants...............................................47 3.4. Rzgar Gcnden Elektriksel G Elde Etmede Kullanlan Dnm Sistemleri ve Kontrol Teknikleri.........................................................................48 3.4.1. Sabit Hz Sabit Frekans Dnm Sistemleri (SHSF)........................48 3.4.2. Deiken Hz Sabit Frekans Dnm Sistemleri (DHSF)................49 3.4.2.1. Deiik Frekansta Alternatif Akm retme..................................49 3.4.2.2 DC Akma Dntrme.................................................................50 3.4.2.3. Sabit Frekansl Alternatif Akma Dntrme.............................50 3.4.2.4 Alternatif Akmn Filtre Edilmesi..................................................50 3.4.3 Deiken Hz Deiken Frekans Dnm Sistemle...........................52

Blm Drt

Rzgar Oluumu ve Rzgar Enerjisi Metodolojisi 4.1.Giri...............................................................................................................53 4.2. Rzgar Potansiyelinin Belirlenmsi...............................................................53 4.3. Rzgar Oluumuna Etki Eden Kuvvetler.....................................................55 4.4. Rzgar Enerjisi Metodolojisi.......................................................................56 Sonu...................................................................................................................57 Kaynaklar............................................................................................................58

TABLO LSTES

Sayfa No Tablo 1.1. Maliyet deerleri...................................................................................13 Tablo 1.2. Kresel snmaya yolaan karbondioksit iin elektirk retimi srasnda karlatrlamal emisyonlar..................................................................................13 Tablo 1.3. Asit yamuruna yolaan kkrtdioksit iin elektirk retimi srasnda karlatrlamal emisyonlar..................................................................................14 Tablo 1.4. Asit yamuruna ve duman oluumuna yolaan azotoksitler iin elektirk retimi srasnda karlatrlamal emisyonlar.......................................................14 Tablo 1.5. Rzgar lei........................................................................................14 Tablo 2.1. lkeler baznda rzgar trbini yatrmlarlar.........................................18 Tablo 2.2. Avrupa lkelerinde rzgar enerjisi potansiyeli......................................19 Tablo 2.3 Trkiyedeki rzgar santralleri...............................................................24 Tablo 2.4. 30 m lik lm direinde llen parametreler ve lm ykseklikleri...........................................................................................................27 Tablo 2.5. alan baz lm istasyonlarn yllara gre rzgar hz verileri..........28 Tablo 2.6. Kapatlan baz istasyonlarn yllara gre rzgar hz verileri.................29 Tablo 2.7. Trkiye nin blgeleri iin oluturulan rzgar hz ve enerji younluu deerleri..................................................................................................................31 Tablo 2.8.Trkiyede yllara gre rzgar gc hedefleri.......................................40 Tablo 2.9. Trkiye rzgar endstri tarafndan yaratlacak i says.......................40 Tablo 3.1. Generatr seiminde ebeke balants.................................................47

EKL LSTES
Sayfa No ekil 1.1 Smith-Putnam Rzgar Trbini..................................................................11 ekil 1.2. Gedser Trbini..........................................................................................11 ekil 2.1. Dnyann teknik rzgar potansiyel dalm ........................................... 16 ekil 2.2. Dnya rzgar enerjisi kurulu g hedefi .................................................. 17 ekil 2.3. Rzgar hz dalm haritas...................................................................... 21 ekil 2.4. Rzgar potansiyeli dalm haritas .......................................................... 22 ekil 2.5. Krklareli ve Muratldeki istasyonlar ...................................................... 32 ekil 2.6. anakkaledeki istasyonlar....................................................................... 32 ekil 2.7. Bursadaki istasyonlar .............................................................................. 33 ekil 2.8. Sinoptaki istasyon ................................................................................... 33 ekil 2.9. zmirdeki istasyonlar ............................................................................... 34 ekil 2.10. Muladaki istasyonlar ........................................................................... 34 ekil 2.11. Konyadaki istasyonlar ........................................................................... 35 ekil 2.12. skenderundaki istasyonlar .................................................................... 35 ekil 2.13. Kayserideki istasyon ............................................................................. 36 ekil 2.14. Adyamandaki istasyonlar ..................................................................... 36 ekil 2.15. Siirt ve Batmandaki istasyonlar............................................................. 37 ekil 2.16. Van istasyon ........................................................................................... 37 ekil 2.17. Ktahyadaki istasyon ............................................................................ 38 ekil 2.18. Bigadaki istasyon .................................................................................. 38 ekil 2.19. Erzincandaki istasyonlar ....................................................................... 39 ekil 2.20. Gebzedeki istasyon................................................................................ 39 ekil 3.1 Bir rzgar trbininin elemanlar ................................................................ 44 ekil 3.2 Tp kule ........................................................................... 46

ekil 3.3 Kafes yapl kule.......................................................................................46 ekil 3.4 Dire kkule..................................................................................................46 ekil 4.1 Weibull ve Rayleigh modellerindeki hata yzdeleri ................................. 54 ekil 4.2 Weibull ekil katsaysnn hz dalmna etkisi ........................................ 54

BLM BR

GR

1.1. Rzgar Enerjisinin Tarihesi

Rzgar

enerjisinin

kullanm

ok

eskilere

dayanmaktadr.

lk

olarak,

Asya

Medeniyetlerinden in, Tibet, Afganistan ve randa kullanld bilinmektedir. Rzgar Tribnlerinin (RT) kullanmna ait ilk yazl bilgiler Byk skender tarafndan M.. 200300 yllarnda basit yapdaki yatay-eksenli rzgar trbinler hakkndadr.

Dey eksenli ilk rzgar trbinleri, M..500-900 yllarnda Farsllar tarafndan dizayn edilip, buday tme ve su pompalama amal kullanlmtr. Bu rzgar trbinleriler merkezi dey bir afta bal,aa ve kam dallarndan yaplan dey yelkenlerden olumu bir yapya sahiptir.

Rzgar gc kullanm, Asyadan Avrupaya 10.yzyl civarnda gemitir. Bu geiin ilk belirtileri olarak 11. ve 12.yzylda ngiltere de rzgar deirmenlerinin kullanld bilinmektedir. Mesela, 1190l yllarda Alman hallar rzgar deirmenlerini Suriyeye getirmitir. Dolaysyla Orta a dneminde rzgar enerjisinin Avrupa da kullanldn grmekteyiz. Hala gnmzde birok lkede iftiler tarafndan kullanlan rzgar deirmenleri daha ok kuyulardan su ekmek amal kullanlmaktadr.

Endstri devrimi ile birlikte, 18.yzylda buhar makinelerinin ortaya kmas sonucunda dnya,enerji ihtiyac temini iin termodinamik ilemlere dayanan makinelerden yararlanmaya balamtr. zellikle kmr, petrol ve doal gaz gibi fosil yaktlarn kullanm ile beraber , bu makineler daha avantajl bir duruma gelmitir.

stenildii anda enerji retimi olana salamasndan dolay, rzgar enerjisinden daha popler hale gelmilerdir. Bu nedenle 19.yzylda ve 20.yzyln ortalarna doru rzgar enerjisinin nemi azalmtr. Sadece, Amerika, Rusya ve Avustralya gibi nfusu geni bir alana yaylm olan lkelerde rzgar enerjisi iftiler tarafndan su ekmek iin kullanlmtr.

10

1981 ylnda Paul la Cour ve Danimarka Askov Folk High School bilim adamlarnn oluturduu bir grup rzgardan elektrik enerjisi reten ilk tribn yaptlar. Danimarka hkmetinin desteiyle de test amal bir rzgar santrali kurdular[1].1918 ylna

gelindiinde Danimarkada rzgardan elektrik enerjisi retmek amacyla kurulan 120 adet RT bulunmaktayd. Gleri 20-30 KW arasnda deien bu RT lerin toplu gleri 3 MW civarndayd.

kinci Dnya Sava yllarnda rzgar enerjisinde byk gelimeler oldu. Danimarkal bir irket olan F.L Smith 2 ve 3 kanatl rzgar tribnleri ina etmitir. Bunlarn en by 1941 ylnda Vermont da ina edilen 1.25 megawatt Smith-Putnam makinesidir(ekil 1.1). Yatay eksenli, 2 kanatl ve 175-foot rotor apna sahiptir.

ekil 1.1 Smith-Putnam Rzgar Trbini

ekil 1.2 Gedser Trbini

Bu zamana kadar ina edilen tribnler doru akm retiyordu. 1951 ylndan sonra doru akm generatrlerinin yerini alternatif enerji reten 35 kW asenkron makineler almaya balad. 1960 yllarn banda, 200 kW gcnde Gedser tribn Juul tarafndan SEAS elektrik irketi iin Gedser de yaplmtr. Bu tribn 3 kanatl, elektromagnetik yaw (ynerge) sistemini ve asenkron generatr kullanmaktayd. Stall(durdurma ) kontrol sistemine gre alan Gedser trbinin de ayrca, aerodinamik fren bulunmaktayd. Bu sistem gnmzde kullanlan trbinlerde de bulunmaktadr(ekil 1.2).

11

1960 l yllardan sonra rzgar enerjisinden elektrik retiminde ekonomik nedenlerden dolay azalma meydana gelmitir. Daha ucuz olan fosil yaktlar ( kmr, petrol, doal gaz vb.) kullanlarak yaplan termik santraller popler olmaya balamt.

1973 dnya petrol krizi, alternatif ve yenilenebilir enerji kaynaklarna gsterilen ilginin artmasna sebep olmutur. Dnya enerji ihtiyacnn nemli bir blmn karlayan fosil yaktlarn kstl kullanm srelerinin olmas, enerjinin elde edilmesi srasnda evreye yaplan tahribat ve gelecek nesillerin de enerji ihtiyac dikkate alndnda, yenilenebilir enerji kaynaklarnn nemi daha iyi anlalmaktadr.

Rzgar Enerjisi; zellikle 1990l yllardan itibaren nemli bir gelime gstermi, Amerika ve Avrupada yaygn olarak kullanlmaya balamtr. Yaplan aratrmalara gre; u an yrtlmekte olan politikalarn devam etmesi durumunda dnya zerindeki elektrik enerjisi retimindeki paynn hzla artaca tahmin edilmektedir.

1.2. Rzgar Enerjisinin zellikleri

Temiz ve ucuz yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda nemli bir yer tutan rzgar enerjisi genel olarak aadaki amalarla kullanlabilir: Dk g gerektiren yerlerde yani aydnlatmalarda, Yksek kurulu gl santraller ile yksek g gerektiren yerlerde, Kk iyerleri ve kk ilemelerde, iflikler, evler ve byk lekli sulamalarda. Rzgar enerjisi kullanmnn avantajlar unlardr: Sera gaz etkisi yaratmaz, Temiz bir enerji kaynadr, Gvenirlii ve ucuzluu gittike artmaktadr, Rzgar trbini kurulan bir arazi ikili kullanm imkanna sahiptir, Da baml deildir, Rzgar enerjisi enerjisinin baz dezavantajlar da bulunmaktadr, bunlar ise, Grlt kirlilii, Kularn yaralanma ve lmlerine sebep olmas, TV grntleri ve iletiim sistemlerine etkisi.

12

evresel stnlkleri tanndka, bir ok lke hkmet destekli giriimler ile rzgar enerjisinin geliimini desteklemeye balamlardr. Bu desteklerin hedefi pazarn hareketlendirilmesi, maliyetlerin drlmesi, konvansiyonel yaktlarn rnein devlet sbvansiyonlar yoluyla saladklar haka olmayan stnlklerinin etkisinin azaltlmasdr. Farkl lkelerde bir dizi Pazar hareketlendirme mekanizmalar kullanlmtr.

1.3. Rzgar Enerjisinin Dier Enerji Kaynaklaryla Karlatrlmas

1.3.1 Maliyet

Trbinlerin ortalama mrleri 20 yldr. Bu deer, atmosferik nem, kararl rzgar yaps vb. gibi faktrlere bal olarak deiebilmektedir. Ayrca dier nemli bir nokta da, rzgar santrali kurulduktan sonra yaplan harcamalar sadece iletme ve bakm masraflarndan ibarettir. Bu miktar da son derece dktr. Enerji retiminde kullanlan farkl yntemlerden elde edilen elektriin maliyet karlatrlmas Tablo 1.1de verilmitir. Tablodan da grld gibi dier yaygn enerji kaynaklar kadar ekonomiktir.

Tablo 1.1. Maliyet deerleri Yakt Kmr Gaz Hydro Biomass Nkleer Rzgar 1.3.2 Emisyon Deerleri Maliyet (sent/kWh) 4.8 - 5.5 3.9 - 4.4 5.1 - 11.3 5.8 - 11.6 11.1 - 14.5 4.0 - 6.0

Tablo 1.2. Kresel snmaya yolaan karbondioksit iin elektirk retimi srasnda karlatrlamal emisyonlar Salnan retilen kWh bana retilen CO2,Toplam Yakt salnan CO2 kWh, 1995 retim (milyon (pound) (milyar) ton) Kmr 2,12 1,653 1,754 Doal gaz 1,34 268 180 Petrol 1,96 56 55 ABD ortalama yakt karm 1,33 2,995 1,991 Rzgar 0 3 0

13

Tablo 1.3. Asit yamuruna yolaan kkrtdioksit iin elektirk retimi srasnda karlatrlamal emisyonlar Yakt Kmr Doal gaz Petrol ABD ortalama yakt karm Rzgar retilen Salnan retilen kWh bana kWh, 1995 SO2,Toplam retim salnan SO2 (pound) (milyar) (bin ton) 0,0136 1,653 11,26 0,000007 0,0123 0,0078 0 268 56 2,995 3 1 345 11,608 0

Tablo 1.4. Asit yamuruna ve duman oluumuna yolaan azotoksitler iin elektirk retimi srasnda karlatrlamal emisyonlar Yakt Kmr Doal gaz Petrol ABD ortalama yakt karm Rzgar 1.4. Rzgar Hznn Snflandrlmas retilen Salnan retilen kWh bana kWh, 1995 Nox,Toplam retim salnan Nox (pound) (milyar) (bin ton) 0,0079 1,653 6,514 0,0046 0,0036 0,0048 0 268 56 2,995 3 614 102 7233 0

Rzgar hz, blgenin bulunduu corafi kesime gre farkl iddete sahiptir. Bu hzlarn iddetlerine gre ald isimler aadaki tabloda rzgar lei eklinde verilmitir.

Tablo 1.5. Rzgar lei

RZGAR LE RZGAR HIZI (m/s) 0-1,8 1,8-5,8 5,8-8,5 8,5-11 11-17 17-25 25-43 43 VE ZER NTEL SAKN HAFF ORTA TAZE GL FIRTINA GL FIRTINA KASIRGA

14

BLM K

DNYADA VE TRKYEDE RZGAR ENERJSNN DURUMU

2.1. Dnya'daki Durumu

Rzgar enerjisi, temiz enerji kaynaklarndandr ve yaadmz evre zerinde olumlu etkileri gzlemlenmektedir. yle ki; 500 kW lk bir rzgar trbini, 57 000 aacn yapaca CO2 temizleme iine edeer i yapar. BTM consult tarafndan gelitirilen senaryolara gre de, ayet dnya genelinin elektirik ihtiyacnn %10u 2025 ylna kadar rzgar enerjisinden salanabilirse, ylda 1,41 Gton CO2 emisyonu azaltlabilecektir. Bu deere ulalabilmesi iin baz kabuller yaplm olup, bunlar 2002 yl sonuna kadar 20.000 MW kmlativ tesis, 2012 ylna kadar byme ilk on ylda her yl %25 ve sonrasnda byme %20 ve %15 olduu takdirde, kmlativ kapasite 2028 ylnda 1,07 milyon MWa ulaabilecektir. Avrupa birlii almalarna gre ise, elektirk enerjisinin %10luk ksm rzgar enerjisinden salanabildii takdirde, Avrupa ktas 170 milyon ton CO2 ve ayrca 2 milyon ton da kkrt ve azot oksitlerinin ( SO2 ve NO2 ) atmosfere atlmasndan kurtulabilecektir. Bunun hrsl, ama fakat gerekleebilecek bir hedef olduu ilgililerce belirtilmektedir.

Dnyann elektriinin % 10unun rzgar enerjisinden elde edilmesinin yllk yatrm gereksinimleri 1999 da 3 milyar dolar olmu ve 2020 ylnda 78 milyar dolara ulaacaktr. Bu deerler 1990l yllarda ortalama yl bana 170-200 milyar dolar olan toplam kresel enerji yatrmlarnn bir dilimidir. Tabii ki bu dilim rzgar gc elektrik sektrnn nemli bir ksmn oluturduunda greceli olarak artacaktr.

Amerika Birleik Devletlerinde rzgar iftliklerinin toplam kurulu gc 1700MW dolaylarndadr. Yllk retim miktar ise 3 milyar kWsaat kadardr.

Rzgar gc ekonomisi arln koymaktadr. Rzgar trbinlerinin inaat ve iletme maliyetleri daha imdiden nemli lde azalmtr. Danimarkada rzgar enerjisi maliyetleri 1981 ile 1995 yllar arasnda 2/3 orannda dmtr. Rzgar gl elektrik

15

maliyetleri bugnk 4.7 sent / kWh deerinden daha da azalacak ve 2013 ylna kadar 3 sent / kWh seviyesinin altna decektir. 2020 ylnda retilen birim elektrik bana maliyetler 2.5 sente kadar gerileyecektir. Bu durum rzgar enerjisini, byk lekli hidrolik dahil olmak zere, gnmzn tm yeni retim teknolojileri ile rekabet edebilir hale getirecektir.

Son yllarda rzgar enerjisinin en baarl pazarlar, zellikle Danimarka, Almanya ve spanya olmak zere Avrupa lkeleridir. Arasnda Hindistan, in ve Gney Amerika'nn da bulunduu baz gelimekte lkelerin yan sra Amerika Birleik Devletlerinde de bu teknolojinin kullanmnda bir srama grlmektedir. Rzgar enerjisi bir dizi farkl ekonomi ve corafi yapda baarl olmaktadr.

Grubb ve Meyer tarafndan yaplan ve IEA Word Energy tarafndan yaynlanm almada ,5.1 mt / sn. zerinde Rzgar kapasitesine sahip blgelerin , uygulamaya dnk ve toplumsal kstlar nedeni ile % 4 n kullanlaca esasna dayal almada , Dnya Potansiyeli 53.000 TWh / yl olarak hesaplanmtr. Bu deerin Dnyadaki dalm , Tablo 2.2 de verilmektedir.

16000 14000 14000 12000 [ T W h / y l ] 10000 8000 6000 4000 2000 0

Kuzey Amerika Dou Avrupa Rusya& Afrika Gney Amerika Bat Avrupa Asya (Rusya )hari Okyanusya

10600

10600

5400

4800

4600 3000

ekil 2.1. Dnyann teknik rzgar potansiyel dalm

2001 ylnda 24.700 MW olan rzgar kurulu gcnn 2007 ylnda 120.600 MW ye yllk% 25 lik bir artla ykselecei , daha sonra bu art orannn derek , kurulu

16

gcn 2020 ylnda 1.261.158 MW ye kaca , bu tarihten sonra sfr art hz ile [ ylda sabit 150.000 MW kurulu g ilavesi ile ] 2030 ylnda 2.551 GW , 2040 ylnda 3.044 GW kurulu gce ulalaca hedeflenmitir. Bu tarihte , rzgar enerjisi kullanmnda doyum noktasna gelinecei varsaylmaktadr. Ayrca , 20 yl olarak tahmin edilen trbin mrlerinin sonunda % 5 inin yeni teknolojiye dayal Trbinler ile deitirilecei dnlmektedir.

Bu almalarda, dikkate alnmayan 4-5 mt / sn. hzl blgelerde ayrca ciddi bir potansiyeldir. Sadece Almanyada bu deerin 90 TWh / yl olduu tesbit edilmitir. Ayrca, bu hesaplamalar sadece karasal blgeler iin yaplmtr, dikkate alnmayan denizsel

blgelerinde ihmal edilemeyecek ciddi bir potansiyeli mevcuttur. Matthies ve Garradn AB iin yap almada, bu deerin sadece Avrupa iin 2500 TWh / yl olaca hesap edilmitir.

3500000 3.044.000 3000000 2.551.300 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 2005 2010 2015 2020 2030 2040 73.900 233.900 610.000 1.261.200

ekil 2.2. Dnya rzgar enerjisi kurulu g hedefi

Dnyada rzgar enerjisi konusunda asl byme orann, Kuzey Avrupa, ABD ve Japonyada denizsel kapasitelerde olaca tahmin edilmektedir. Bu potansiyelin, zellikle ABD ve Japonyada olumakta olan elektrik enerjisi talebinin, iki katna yakn [ % 180 ] potansiyel ierdii hesap edilmektedir.

Arka sayfada verilen Tablo 2.1 de, 2005 ve 2006 yllarnda

eitli lkelerin rzgar

trbini retiminde yaptklar yatrmlar megawatt cinsinden verilmektedir.

17

Tablo 2.1 lkeler baznda rzgar trbini yatrmlarlar

lkeler baznda rzgar trbini yatrmlar (yl sonu verileri) lke 2005 (MW) Almanya 18 spanya 10,028 Amerika Birleik Devletleri 9,149 Hindistan 4,43 Danimarka 3,132 in 1,26 talya 1,718 ngiltere 1,332 Portekiz 1,022 Fransa 757 Hollanda 1,219 Kanada 683 Japonya 1,061 Avusturya 819 Avusturalya 708 Yunanistan 573 rlanda 496 sve 510 Norve 267 Brezilya 29 Msr 145 Belika 167 Tayvan 104 Gney Kore 98 Yeni Zelenda 169 Polonya 83 Fas 64 Meksika 3 Finlandiya 82 Ukrayna 77 Kosta Rika 71 Macaristan 18 Litvanya 6 Turkiye 20 28 23 129 109 38 31 12 59,091 MW

Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

2006 (MW) 20,621 11,615 11,603 6,27 3,136 2,604 2,123 1,963 1,716 1,567 1,56 1,459 1,394 965 817 746 745 572 314 237 230 193 188 173 171 153 124 88 86 86 74 61 55 51 50 48 163 109 38 31 12 74,223 MW

35 ek Cumhuriyeti 36 ran Avrupa'nn Geri Kalan Amerika'nn Geri Kalan Asya'nn Geri Kalan Afrika ve Orta Dou'nun Geri Kalan Okyanusya'nn Geri Kalan Dnya Toplam

18

Tablo 1.5. de verilen rzgar leine gre yaplan lmlere gre Avrupa lkeri iin potansiyel lmleri Tablo 2.2 de grld gibi lkemiz ilk sray almaktadr.

Tablo 2.2. Avrupa lkelerinde rzgar enerjisi potansiyeli

Avrupa Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Almanya ngiltere Yunanistan zlanda rlanda talya Luksamburg Hollanda Norve Portekiz spanya sve svire Trkiye

Toplam yzlm 1000 km2 84 31 43 337 547 357 244 132 103 70 301 3 41 324 92 505 450 41 781

potansiyel rzgar snf>3 1000 km2 40 7 43 17 216 39 171 73 103 67 194 0 10 217 31 200 119 21 418

Yre Potansiyeli km2 200 280 1720 440 5080 1400 6840 2640 2080 2680 4160 0 400 4560 880 5160 2440 80 9960

Teknik Potansiyel GW TWh/yr 2 3 2 5 14 29 4 7 42 85 12 24 57 114 22 44 17 34 22 44 35 69 0 0 3 7 38 76 7 15 43 86 20 41 1 1 83 166

2.2. Trkiyedeki Durumu

Trkiye'deki rzgar enerjisi kaynaklar teorik olarak Trkiye'nin elektriinin tamamn karlayabilecek yeterliliktedir. Fakat rzgar enerjisinin sisteme giriinin tutarl bir biiminde gereklemesini kolaylatrmak zere gerekli altyap tasarmlanmaldr.

Trkiye'nin teknik potansiyeli 83.000 MW dr. Bu, Trkiye'nin biran nce kullanmas gereken nemli bir rzgar enerjisi potansiyeli olduunu gstermektedir.

19

Trkiyede 1995 ylnda yaynlanan enerji raporundaki istatistiksel veriler ile 2010 ylna dek gelecee ilikin retim tahminlerinde rzgar enerjisine yer verilmemektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ve TEA, kaynak olarak rzgar enerjisini gz nne almamaktadr. Bu grmezlie karn, Trkiye iin rzgar enerjisi yabanc saylmaz.

1960/61 dneminde rzgar trbinleri ile ilgili bir aratrma iin Tarm Bakanl kanalndan Trkiye apnda yaptrlan bir anket almasnda, 718 tanesi su kartmada ve 41 tanesi elektrik retiminde kullanlan 749 rzgar kuvvet makinesi saptanmtr. Ancak ucuz petrol dneminde bu makinelerin varlklarn srdrmeleri ve saylarnn artmas sz konusu olamamtr.

Trkiyede rzgar enerjisi zerindeki bilimsel almalar 1950lerin sonlarnda niversitelerimizde balatlmtr. Bakanlk dzeyinde el atlmas ise yapay petrol bunalmndan sonra olmutur. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bal EE bnyesinde 1981 ylndan bu yana rzgar enerjisi almalar yaplmaktadr. 1989 ylnda Rzgar Enerjisi ube Mdrl diye ayr bir birim de oluturulmutur. Bu almalar Trkiyede rzgar enerjisi potansiyelinin belirlenmesi, enerji amal ve bilgisayar destekli gzlem istasyonlar kurulmas zerine toplanm, eitli rzgar trbinleri zerinde demontrasyon amal uygulamalara girilmitir.

1990 sonrasnda TBTAK Marmara Aratrma Merkezi (MAM) bnyesinde baz almalar yaplmtr. MAMda eksikler ve hatalar bulunan ilk rzgar atlas almas balatlm, Gebze zbek tepede eitli pompa altrma ve elektrik retim amal rzgar trbinleri kurularak denenmitir. Ancak pompa altrmak iin seilen makine byk elektrik retimi iin seilen makine kktr. Trkiye rzgar enerjisi potansiyelinin belirlenmesi ve rzgar atlas ile sl haritalarnn oluturulmas iin Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl ( DM ) tarafndan srdrlen ve kullanlabilir ilk sonular alnm bir alma da vardr.

EEnin giriimleri ilk 1992 ylnda Bakanlar Kurulu kararna dayanarak, Avrupa Rzgar Enerjisi Birlii Trkiye ubesi ( AREB T ) kurulmutur. Bugn Trkiye de gc 1 kW nn zerinde ve alr durumda olan elektrik retim amal ok sayda rzgar trbini vardr. Bunlardan biri 1985 ylnda Danimarka dan alnan 55 kW gl eme Altn yunus turistik tesisleri rzgar trbinidir. EE Bandrma da kurmak iin1986 ylnda 20 kW lk bir rzgar trbini ithal etmise de sistem hatas yznden altrlamamaktadr. Son olarak

20

drt zel sektr kuruluu yap ilet devret modeli kapsamnda rzgar iftlii kurmak iin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bavuruda bulunmulardr. WASP ( Wind Atlas Analysis and Application Programme) programna uygun olarak hazrlanan bir alma da 10 yllk bir periyot iin kesintisiz rzgar datasnn temini sz konusu olmutur.

WASP Avrupa rzgar atlas bir PC paket programdr ve menlerle almaktadr. Ana menleri ; DATA, OBSTACLE, ROUGHNESS, OROGRAPY, ATLAS ve WESC. Program datay analiz edip engel przllk ve daolu etkileri ynnden dzelttikten sonra ATLAS mensnde yatay ve dikey deerler olarak depolanmaktadr. 87600 karekterlik 10 yllk rzgar hz ve yn kaydn ok ksa bir srede okuyup 1 m/s lik aralklarla 30 o lik yn sektrleri iin esme saylarn hesaplyor, her yn sektr iin 1000e normalize ediyor ve bunlarn kmlatif frekansn % olarak veriyor. Bu esme saylar frekans tablosunda ayrca her bir yn sektr iin Weibull parametrelerini ( A , k ) hesaplyor ve ortalama rzgar hzn belirleyip m/s birimiyle, ortalama rzgar enerjisi younluunun deerini de hesaplayp W / m2 birimiyle veriyor.

DM tarafndan 1993 ylnda balatlan rzgar atlas almasnda 43 meteoroloji istasyonunun verileri WASP bilgisayar program ile deerlendirilmitir. 10 metre lm yksekliinde ortalama yllk hz 2.7 3.5 olan yrelerimiz Afyon, Antalya, Isparta, Samsun, Saryer, Akhisar, Malatya, Anamur ve hz 3.5 4 m/s olan yrelerimiz Bergama, Bodrum, anakkale, orlu, Gkeada, nebolu, Sinop ve son olarak hz 4 6 m/s olan yreleriz ise Antakya, Bandrma ve Mardin olup, en yksek hz 6.2 m/s ile Bozcaada da saptanmtr.

Trkiye Rzgar Enerjisi Birlii TREB' in kuruluundan sonra yatrmclar, akademisyenler, imalatlar ve dierleri Trkiye'de rzgar enerjisi geliimini desteklemek zere bir araya geldiler.

1996 ylnda da ETKB' nin Trkiye'de rzgar enerjisi kullanmna ilikin politikas pek iyimser deildi. Resmi aklamalar Trkiye'de rzgar enerjisi geliimine ok ans tanmyorlard.

21

Trkiye Rzgar Enerjisi Birlii'nin abalar ve ETKB ile Elektrik leri Ett daresinin (EE) TUREB almalarna katlm sonras Trkiye'deki rzgar enerjisi potansiyeli kabul grmeye balamtr.

2.2.1 Trkiye Rzgar Hz ve Potansiyeli Dalm Haritalar

ekil 2.3. Rzgar hz dalm haritas

ekil 2.4. Rzgar potansiyeli dalm haritas

22

2.2.2 Trkiyedeki Rzgar Santralleri

eme'de 1998 ylnda toplam 8,70 megawatt kapasitede kurulan 2 rzgar santrali ile balayan rzgar enerjisi yatrm, 2007 yln sonuna kadar anakkale-Gelibolu, ManisaSayalar ve Hatay-Samanda da kurulacak 3 retim tesisi ile 206,95 megawatta ulaacak.

2008

ylnda

stanbul'da

Gaziosmanpaa,

atalca,

zmir'de

Aliaa

Kemalpaa,Balkesir'de Bandrma, aml'da, Hatay-Samanda, Aydn-ine ve anakkale'de toplam 405,16 megawatt kurulu gte retim tesisi kurulmas planlanrken, 2009 ylnda Osmaniye-Bahe'de tek bana toplam 130 megawatt kapasiteli kurulacak rzgar santrali ile toplam kapasite 742,11 megawatta ulaacak.

Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu, rzgar enerjisine dayal retim tesisi kurmak iin Kuruma yaplan bavurular da karar balad. Buna gre 30 Nisan Kurul kararyla EPDK, toplam 847,55 megawatt kurulu gte yeni RES lisans verirken, 188,55 megawatt gte kurulmas planlanan tesis iin lisans verilmesini uygun grd.

Kurul, 32 irketin RES retim lisans bavurusunu ret ederken, 10 irketin lisansn iptal etti, 4 irketin de lisansn sonlandrd.

Bylelikle EPDK, yatrma geemeyen, ngrlen srede yeterli gereklemeleri gsteremeyen irketlerin lisanslarn iptal etmek suretiyle rzgar alannda ciddi yatrm yapacak irketlerin nn amay amalyor.

Rzgar enerjisine dayal retim tesisi iin lisans bavurusu saysnn beklenenden ok olmas zerine, EPDK gerekli incelemeleri yapmak zere 1 Mart 2007 olarak belirlenen bavuru alma tarihini 1 Ekim 2007'e erteledi. Karasal (on-shore) rzgar asndan zengin saylabilecek bir konumda olan Trkiye'de zellikle Balkesir, anakkale, zmir, Manisa, Hatay illeri rzgar potansiyeli asndan ba ekiyor. Rzgar enerjisine dayal retim yapmak isteyen irketlerin, teknik adan u hususlara dikkat etmesi gerekiyor: -Seilen blgedeki rzgar verilerinin uluslararas normlarda toplanm olmas, -Yatrma karar verilen blgede ebekeye balantnn mmkn olduunun veya ebeke genilemesinin veya yenilemesinin TEA veya glgedeki datm irketinden teyit

23

edilmesi, -Seilen blgenin ST alan gibi, izin, onay ve ruhsat gibi ilemler asndan problemsiz olduunun tespit edilmesi.

Bu arada 2007 itibariyle Trkiye'de tamamlanm toplam 7 rzgar santrali bulunurken, 14 tesisin yapm devam ediyor, 2 tesisin de yap-ilet-devret modeliyle devreye girmesi bekleniyor.

Tablo 2.3 Trkiyedeki rzgar santralleri

Elektrik retimine Gei Tarihi 1998 ubat 1998 Kasm 2000 Haziran 2003 Kasm Mevcut RES'ler 2006 Mays 2006 Austos 2006 Kasm 2006'da retime geenler 2007 Mart 2007 Mays 2007 Aralk 2007'de retime geecekler

Kurulu G (MW) 1,5 7,2 10,2 1,2 20,1 30 39,2 30,4 99,6 15 30,4 28,8 74,2

Firma Demirer Gbirlii Demirer-Enercon Sunjut-Demirer

Yer eme ZMR eme ZMR Bores ANAKKALE Hadmky STANBUL Bandrma BALIKESR eme ZMR anakalan ANAKKALE

Bares-Bilgin Demirer-Enercon Demirer-Ado

Demirer-Polat Demirer-Polat Demirer-Enercon

Gelibolu ANAKKALE Sayalar MANSA Dares DATA

2.2.3. Trkiyedeki Rzgar lmlerine likin Tebli

Rzgar enerji santralnn projelendirilmesi ve ekonomisi temel olarak seilen santral sahasndan retilebilecek enerji miktarna bal olmaktadr. Bu enerji miktarnn tespiti iin seilen proje sahasna ait arazinin toporafik yaps da gz nne alnarak uygun nokta veya noktalara rzgar gzlem istasyonu (RG) kurulmaldr. RGlarndaki bir lm direi

24

zerine yerletirilmi lm aletleri ile standartlara uygun olarak yaplan rzgar hz, rzgar yn gibi lmler rzgar enerji santral projesinin daha sonraki aamalar olan verilerin deerlendirilmesi, enerji retim miktarnn belirlenmesi ve rzgar trbini seiminde yol gsterici olacaktr.

RGlarnn yerlerinin belirlenmesi hayati neme sahiptir. RGnun kurulaca nokta veya noktalar her eyden nce o alan temsil edebilecek bir yer olmaldr. WMO (Dnya Meteoroloji rgt) standartlarna gre temsil mesafesi arazinin topografik yapsna bal olarak 500 m ile 100 km arasnda deimektedir. Ayrca seim yaplan nokta, toporafik adan son derece uygun olmakla birlikte bu alanda, engel yksekliinin 10 kat mesafeden daha yaknda baka yksek engeller bulunabilir. Bu ekilde seilmi yerler amaca uygun olmamaktadr. Tepe arkalarnda yer seimi tercih edilmemelidir. Bu durumda rzgar hz gerek deerinden trblanslar nedeniyle ok fazla uzaklaabilir. Ayrca RGnun kurulaca noktadaki rzgar aklar daima birbirine paralel (laminer) olmal, bozulmu rzgar aklar ve trblanslar bulunmamaldr. zellikle enerji amal rzgar hz ve yn lmlerinde hassasiyetin ok dk olmas istenmektedir. Zira, lmlerde yaplabilecek kk bir hata enerji retimine nemli oranda hata ve belirsizlik olarak yansr. Bu yzden yer seimi mutlaka bu konularda son derece deneyimli uzman personel tarafndan yaplmaldr. RGlarnn kurulduu noktalara ait 1/25 000 lekli harita zerinde UTM (Universal Transver Mercator) ve corafi koordinatlar ile deniz seviyesinden olan yksekleri de uzman elemanlar tarafndan tespit edilmelidir.

RGundaki

lm aletleri tamamen doal atmosferik artlarda altndan kapal

yerlerde alan dier aletlere gre ekonomik mrleri daha ksadr. Paslanma, korozyon, rme, anma, buzlanma gibi etkenler yznden rzgar aletlerinin lm deerleri normalden hzla uzaklar. Bu yzden rzgar lm aletleri ve kayt sistemleri ile elektrik devreleri sk sk kontrol edilmeli, bakmlar ve kalibrasyonlar standartlarda ve aletlerin teknik el kitaplarnda ngrlen zamanlarda mutlaka yaplmaldr. Bir RG kurulurken aada sralanan unsurlar da ayrca gz nne alnmaldr:

RG rzgar profilini deitirecek engellerden uzak yerlere kurulmaldr.

lm aletleri kuzey-gney dorultuda olacak ekilde monte edilmelidir. lm yksekliine bal olarak direk tipi (i ie gemeli boru veya demir gen, drtgen profil) projelendirilmelidir.

25

lm direinin yerinden oynamamas iin direi topraa balayan betonun yzeyi ve derinlii projelendirilmeli, yksek rzgar hzlarnda direin devrilmesi nlenmeli, gerektiinde eitli yksekliklerde lentelerle yere irtibatlandrlmaldr.

Sistemlerin uulara engel olmamas iin direk zerine yanp snen krmz flar lamba balantlar ile evrede direkten daha yksek engel yoksa direk zerine paratoner tesisat projelendirilmelidir.

Direk zerine monte edilecek sistemlerin periyodik bakm, kalibrasyonlar iin direklerin yatrlabilir olmas salanmaldr.

onarm ve

Montaj esnasnda sensrlerin yerlerine uygun ekilde monte edilip edilmedii kontrol edilmeli, di kapmas veya ar skmalara meydan verilmemelidir. Sistemlerde ar yalama yaplmamaldr. Zira fazla ya evredeki tozlarla birleerek sistem millerinin ve sistem yataklarnn normal almasna engel olur.

lm aletlerinin kablolar direk zerine balanmal, hibir kablo sarkk durumda olmamaldr.

Montaj bitmi bir lm direi yer dzlemine dik konumda olmal ve lm aletlerinin hepsi tek bir direk zerine monte edilmelidir.

Ara lm aletlerini lm direine balayabilmek iin traversler kullanlmaldr. Bu traverslerin tad lm aletlerinin lm direine olan uzakl, lm direinin apnn en az 7 kat kadar olmaldr.

lm direinin en st noktasna yerletirilecek anomemetre, lm direinin st seviyesinden en az 800-900 mm yukarya monte edilmelidir.

Ayn tip ve marka lm aletlerinin kalibrasyon erileri birbirinden tamamen farkl olup biri dierinin yerine kullanlamaz. Bu nedenle lm direi zerine monte edilen lm aletleri lm sresince deitirilmemelidir.

26

Rzgar hz ve ynn belirlemek amacyla yaplan lmler, lm amacna gre deiir. Meteorolojik amal (klimatolojik, sinoptik, hava kirlilii vb) yer rzgar lmlerinde Dnya Meteoroloji rgt (WMO) kurallarna gre standart lm ykseklii 10 metredir. Enerji amal rzgar lmlerinde ise rzgar hz, rzgar yn ve evre scakl gibi parametreler 30 metre ve mmknse trbin hub yksekliinde en az bir yl periyodik olarak (10 dk, 1 saat) llr ve bilgisayar ortamnda deerlendirilebilinecek ekilde veri paketi olarak tespit edilir. Rzgar hz ve rzgar ynnn yansra dier baz meteorolojik parametrelerin de llmesi son derece faydal olacaktr. zellikle rzgar enerjisi hesaplamalarnda kullanlan bir deer olan hava younluunu hesaplayabilmek iin basn, evre scakl ve nemlilik deerlerinin llmesi nemlidir.

lm aletlerinde retilen sinyal voltaj kablolar yardmyla bir data loggera iletilir. Data logger gelen bu sinyalleri ileyerek lm deerlerini depolar. Depolanan veriler bilgisayar ortamna aktarlp deerlendirilir.

Bir blgenin rzgar enerjisi potansiyeli rzgar hzlarnn kbyle orantldr. Bu nedenle rzgar hz lmlerinde yaplabilecek lm hatas santral sahasnn rzgar enerji

potansiyelinin belirlenmesindeki doruluu olduka etkiler. lm periyodunun uzatlmas ve mmknse trbin hub yksekliinden alnacak rzgar lmleri rzgar potansiyelini daha salkl belirleyecektir. Ayrca, elde edilen rzgar lm kaytlar yeterli ilikiye sahip yakn istasyonlarla veya ayn lm noktasndan alnan uzun dnem rzgar lm kaytlaryla karlatrlp deerlendirilmelidir. Rzgar lm verileri mmkn olduunca srekli olmal, kesintili ve eksik olmamaldr. lm serilerinde bir ayda meydana gelen lm kesintilerinin 180 saatin zerine kmas hassas bir deerlendirmeyi mmkn klmadndan elde edilen lm deerleri iptal edilmelidir.

Tablo 2.4. 30 m lik lm direinde llen parametreler ve lm ykseklikleri

LM YKSEKL (m) 2 10 20 30 LLEN PARAMETRELER evre Scakl ve Basn Rzgar Hz Rzgar Hz Rzgar Hz ve Rzgar Yn

27

2.2.4. Trkiyedeki Kapatlan ve alan stasyonlarnn lm Verileri

Tablo 2.5. alan baz lm istasyonlarn yllara gre rzgar hz verileri

YER YIL
1998 1999 BABABURNU 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1994 1995 1996 1997 1998 BELEN 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1994 1995 1996 1997 1998 DATCA 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1996 1997 1998 KOCADA 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 5,1 5,6 5,1 5,0 4,4 4,6 5,4 4,6 5,7 5,7 9,1 9,2 6,8 9,5 8,8 8,5 8,0 9,2 5,8 N/A 6,4 6,0 5,3 5,1 4,0 7,6 6,4 5,8 10,0 8,8 9,8 8,9 9,7 8,9 7,7 N/A 5,6 N/A 6,2 6,8 6,3 N/A 4,7 5,0 6,2 6,0 5,8 9,8 10,3 9,5 7,5 8,1 8,5 8,0 N/A 7,4 5,4 5,5 6,3 4,7 5,0 N/A 4,5 5,5 5,9 4,6 5,7 7,2 7,8 7,4 6,5 6,3 8,5 7,0 7,3 19,9 5,2 5,1 4,8 5,7 3,5 5,9 6,5 5,4 3,9 4,8 5,5 6,2 6,8 6,7 7,5 6,9 7,0 6,5 6,1 5,1 6,7 7,0 7,2 7,5 6,3 5,6 5,4 5,8 N/A 6,9 9,4 6,5 7,9 7,6 9,7 8,6 8,0 7,8 4,5 6,1 5,6 6,3 5,1 4,8 4,8 5,0 8,0 5,5 5,8 4,9 5,6 3,4 6,1 5,6 N/A 4,9 5,8 8,3 6,0 5,7 5,5 4,4 4,1 5,7 6,1 N/A 5,4 5,3 8,8 6,0 5,1 5,7 5,6 4,1 6,1 6,2 N/A 6,0 5,4 6,4 6,2 6,1 6,1 7,3 6,5 7,4 7,0 5,0 5,4 6,4 7,7 7,6 9,4 8,1 5,6 5,9 6,0 5,1 6,2 7,5 6,1 6,0 5,9 6,0 4,9 7,3 6,5 7,1

M
6,8 4,9 5,6 5,9 6,0 6,0 6,3 N/A

N
5,4 4,7 4,4 6,0 5,0 5,1

M
5,1 5,2 4,0 3,0 4,8 3,9

H
5,3 5,2 N/A 5,3 6,3 5,4

T
6,2 6,2 5,2 6,2 5,0 5,9 N/A 5,2

A
6,3 5,8 6,5 6,4 5,6 6,5 N/A

E
4,6 4,5 5,2 4,5 4,2 5,3 6,3

E
4,5 4,6 4,9 5,7 5,0 5,6 4,9

K
5,3 5,9 4,7 5,9 4,3 5,1 5,6

A
6,0 6,5 5,7 8,2 6,4 5,7 4,3

ORT. 5,6 5,4 5,3 5,8 5,2 5,7 5,9 5,5 6,7 6,8 6,8 6,3 7,1 7,4 5,5 6,8 6,5 7,1 7,0 6,9 6,1 5,8 5,9 6,0 5,9 5,5 5,5 5,6 5,2 5,9 5,3 6,2 8,5 8,4 8,4 8,2 8,2 8,8 7,4 8,3 8,4 9,4

N/A N/A N/A 4,9 4,4 5,4

10,6 10,4 11,3 11,5 10,4 9,8 9,8 N/A 9,1 10,6

6,9 9,0 7,6 7,0 7,4 9,4 8,2 6,0 7,6 7,9 5,3 6,2 7,7 6,1 5,9 6,2 4,9 7,0

4,5 5,1 5,4 4,4 5,6 3,9 5,3

5,9 4,7 5,2 5,0 3,8 3,7 5,6 4,6 5,2 4,7 6,7 5,0 3,9 4,3 2,7 5,3 3,5 4,3 5,0 N/A 8,3 6,4 8,1 10,5 6,4 9,3 7,1 6,9 N/A 9,5

5,5 4,4 4,5 6,4 4,7 N/A 4,4 5,8 N/A 6,5 5,4 3,9 5,9 4,9 4,4 5,9 4,8 N/A 5,6 5,4 5,1 5,2 4,8 N/A 10,1 10,0 10,1 9,4 9,3 10,7 N/A 9,3 N/A 9,7

N/A N/A 10,7 11,8 10,1 11,0 7,4 N/A 9,3 7,8 5,7 9,3 9,3 11,7 N/A 8,8 8,9 9,2

N/A N/A N/A

11,5 10,3

N/A N/A 5,0 4,9 4,6 5,9 5,4 5,4 5,3 5,5 4,6 5,8

N/A N/A N/A

10,8 11,3 6,8 7,5 8,0 6,5 6,8 7.0. 5,6 8,0 6,2 8,0 N/A 6,9 9,9 7,5 9,3 8,3 8,1 N/A 8,6 8,6 9,5 N/A 7,0 8,3 7,3 7,6 6,8 6,7 5,9 7,0 6,6

N/A N/A N/A N/A

N/A N/A N/A

N/A N/A

N/A N/A N/A 7,0 8,5 8,6 9,5 9,1 9,8 N/A 6,5 9,7 7,7 7,4 7,3 6,4 9,6 7,6 6,2 7,3 6,7 7,2 7,8 9,1 6,9 5,6 7,3 9,6 7,6 7,2 7,9 9,0 5,3 9,2 6,7 8,2

N/A N/A

N/A N/A 10,0 N/A 11,5

N/A N/A N/A

28

Tablo 2.6. Kapatlan baz istasyonlarn yllara gre rzgar hz verileri

1994 1995 GKEADA - I 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1996 1997 1998 SOKE 1999 2000 2001 2002 2003 1999 FETHIYE 2000 2001 2002 2003 BERGAMA 2001 2002 2003 1993 1994 1995 1996 AKHSAR 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1993 1994 DIDIM - I 1995 1996 1997 1998 1999 2000 4,8 6,1 4,9 5,1 4,5 4,9 5,2 5,0 5,1 5,0 5,6 5,8 5,7 5,0 5,4 5,6 6,0 5,5 5,9 4,8 4,5 4,5 4,0 5,1 5,1 3,4 3,6 6,3 5,1 6,3 N/A 5,4 4,2 5,9 5,2 5,2 6,5 5,5 6,7 6,3 6,6 6,2 5,6 6,2 4,3 9,0 6,4 6,9 8,5 8,4 7,3 4,7 2,7 5,3 7,6 7,5 4,9 5,8 5,3 4,8 4,0 4,0 2,7 5,3 5,8 5,3 6,9 4,5 4,9 6,1 6,3 4,3 6,1 5,4 3,7 4,5 3,8 3,6 3,5 4,0 3,7 4,7 8,0 4,4 8,6 7,3 7,4 8,7 5,4 7,2 7,6 4,3 5,5 3,4 5,1 3,9 5,0 5,0 10,1 10,4 9,5 N/A 8,7 8,2 7,0 8,7 6,0 8,2 5,4 4,7 5,7 4,8 4,8 4,7 3,9 8,8 8,1 8,6 N/A 9,0 8,5 9,3 9,0 6,2 8,6 4,5 5,3 4,5 4,5 4,7 4,3 4,3 6,6 5,4 4,3 8,0 6,2 5,6 6,0 5,0 3,8 7,1 4,3 3,6 4,1 3,9 4,8 4,1 2,9 4,8 5,5 2,9 3,1 1,6 3,0 2,1 3,5 2,7 2,2 3,3 2,5 2,4 2,9 2,7 3,1 2,6 2,6 5,2 4,0 3,9 3,6 6,3 6,8 N/A 7,8 N/A 4,8 N/A 8,4 N/A 5,6 N/A 7,7 5,6 3,4 3,3 N/A N/A N/A N/A N/A 4,2 3,4 3,2 4,1 3,2 4,2 4,4 4,6 3,0 3,6 3,5 3,3 4,5 4,2 3,2 3,3 3,1 3,8 5,1 3,4 3,1 2,9 3,1 3,4 3,8 7,8 9,3 8,6 7,4 5,2 7,4 7,2 7,7 6,6 8,2 7,4 7,5 8,6 7,7 6,4 6,7 6,8 6,9 6,2 10,4 7,6 7,7 8,1 7,7 8,1 6,1 6,5 8,1 7,8 7,8 6,4 5,7 4,5 6,1 7,2 5,2 4,4 6,7 6,2 9,7 4,5 6,9 5,5 5,8 5,8 4,3 5,3 5,9 9,5 3,8 3,7 3,4 4,6 4,5 5,4 4,6 6,0 5,5 5,2 4,7 5,9 6,3 6,4 5,1 5,6 5,1 4,9 6,7 5,2 5,9 5,0 4,6 6,0 3,8 6,5 5,1 6,2 4,9 5,3 5,1 4,1 3,0 5,9 4,2 3,8 3,8 3,7 2,6 3,6 4,2 3,6 3,7 4,0 4,5 3,1 3,2 2,9 2,6 3,7 3,0 3,5 N/A 3,5 3,2 3,6 2,9 3,8 3,6 N/A 8,2 7,4 7,3 N/A 6,9 7,1 4,2 6,2 N/A 6,1 6,6 6,4 N/A 7,7 6,6 7,9 7,8 N/A 6,1 5,3 5,2 N/A 6,4 4,7 6,9 5,7 4,7 7,2 8,4 6,2 7,8 6,4 6,1 7,4 8 5,4 7,4 6,7 6,9 5,9 7,7 7,4 5,5 7,6 5,2 6,5 8,3 8,2 7,6 10,0 8,6 7,2 11 8,3

6,7 7,0 6,8 7,4 6,9 6,4 6,1 7,2 6,3 9,1 3,1 4,3 4,2 3,8 3,9 4,1 3,5 4,3 4,4 3,0 2,6 2,6 2,8 6,6 5,2 5,9

N/A N/A

N/A N/A N/A N/A N/A 3,9 -

N/A N/A

6,7 3,5 2,5 N/A

5,6 2,9 2,7 N/A

4,9 2,5 1,9 N/A

3,6 N/A 2,0 N/A

1,2 N/A 1,6 1,9

N/A N/A N/A N/A N/A 7,4 6,3 5,2 5,3 -

6,5 5,0 8,1 5,4 7,0 5,0 5,3 3,4 7,1 4,3 6,0 3,4 3,9 4,3 3,8 4,4 4,0 3,5

6,5 7,7 5,0 4,6 3,3 5,0 5,8 5,3 5,6 N/A 4,2 6,8 6,3 5,3 4,4 3,7 4,2 4,3

5,2 5,2 6,6 6,8 5,7 6,6 N/A 4,4 8,3 5,4 5,1 5,6 5,7 5,3 6,1 4,7 4,5

6,1 6,7 6,6 6,6 6,2 6,3 6,1 6,0 5,9 5,4 6,9 4,7 4,9 4,8 4,8 4,8 4,6 4,3 5,1

N/A N/A

N/A N/A N/A

29

DIDIM - II

2001 2002 2003 1991 1992 1993 1994 1995 1996 BANDIRMA - II 2001 2002 2003 1997 1998 1999

N/A 5,0 4,2 5,3 4,9 5,5 5,2 5,4 5,5

3,3 3,3 5,8 5,6 6 5,6

N/A N/A N/A 3,9 4,8 6,3 5 5,6 4,1 4,2 4,8 4,9 5,2 3,5 2,5 3,9 3,5 4

4,2 4,3 4,3 5,7 4 4,5

4,6 3,8 5,3 5,9 5,5 5,9 6,9

3,7 4,3 4,2 6 6,5 4,8 5,4

3,5 3,3 5 4,7 5,2 4,1

4,1 3,4

4,7 2,9

5,2 4,7

4,2 3,9 4,4 5,5 5,1 5,0 4,8 5,5 6,0

BANDIRMA - I

6 5 6 6

4,7 5,9 2,7 3,8

7 5,2 4 3,7 5,7

N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A

N/A N/A N/A N/A N/A 5,6 6,9 8,1 6,6 6,4 6,0 4,5 4,4 4,0 5,3 4,4 4,5 5,3 5,1 4,6 6,0 4,6 5,9 6,4 7,8 6,0 5,9 6,5 6,5 7,0 6,7 4,4 5,1 4,8 4,8 4,7 4,3 6,8 6,2 6,9 5,4 5,2 6,0 5,5 5,7 5,4

8,2 5,2 6,0 6,1 5,6 5,1 5,8 4,8 5,6

9,6 6,1 8,2 6,4 5,5 6,2 6,3 5,5 5,9

6,1

8,4

8,1

12,0 7,0 6,3 6,3 6,3 5,2 7,4 6,1 5,9

8,0 6,4 7,2 5,7 5,3 5,2 5,1 5,7 4,9 5,4 6,0 8,6 6,4 6,4 6,8 5,8 6,7 6,9 6,1 6,6 6,2 6,3 6,2 5,1 5,2 5,8 5,0 4,7 5,0 4,8 5,0 4,4 5,0 5,2

6,1 7,7 4,2 5,3 5,2 5,6 5,1 6,0 6,7 6,9 7,1 7,4 6,2 7,8 8,0 6,0 5,4 4,9 6,2

6,2 9,3 5,7 5,5 5,7 5,5 4,8 6,6 6,0 6,4 6,6 6,7 6,0 9,2 6,6 7,7 6,7 6,3 6,6

7,4 8,2 6,0 4,6 5,1 5,6 5,3 5,8 6,1 6,1 6,2 8,3 6,5 7,2 6,5 6,8 7,5 7,5 6,8

N/A N/A N/A 7,6 6,1 5,3 4,6 5,2 4,7 4,1 5,3 7,0 6,0 4,6 4,7 5,8 4,6 5,5 5,7 4,4 5,2 4,0 6,0 4,0 4,3

N/A N/A

FOCA

2000 2001 2002 2003 2004 1998 1999

8,0 5,9 5,9 5,2 5,0 6,0 7,1 5,7 6,5 6,2 5,7 5,8 6,5 7,1 6,3 6,6 6,3 6,0 5,8 5,1 6,4 5,2 4,6 4,8 4,9 4,7 5,4 6,6 6,3 6,6 6,4 5,5 6,8 6,0 6,1 5,3 4,9 6,0 5,0 4,3 3,9 4,2 3,7 4,7 5,2 6,7 5,9 5,3 5,3 5,4 5,1 6,6 5,8 5,9 7,0 5,7 5,7 5,4 6,7 8,1 7,6 6,7 6,0 6,8 5,7 6,1 5,6 7,5 7,4 4,6 6,8 7,5 5,2 7,0 N/A 6,1

9,1 8,2 6,6 9,1 7,9 7,0

GELIBOLU

2000 2001 2002 2003 2004 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1997 1998

N/A N/A N/A N/A

7,0 7,6 5,6

BODRUM

N/A N/A N/A 5 4,6 6,8 5,1 4,2 4,1 4,2 4,0 5,2 N/A N/A 4,5 4,5 3,0 3,0 5,5 3,0 5,5 4,1 3,4 6,4 6,4 5,5 N/A 5,2 5,3 6,1 4,3 4,2

N/A N/A N/A N/A N/A 5,7 5,1 4,2 4,5 5,2 4,4 4,5 4,5

N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A 6,5 3,6 5,0 5,3 3,8 4,2 6,5 5,1 7,2 5,3 6,6 5,2 6,0 4,3 6,6 6,1 6 6,0 6,1 5,4 5,6 4,8 5,0 5,0 5,4 5,9 7,3 4,8 4,7 6,3 6,0 4,9 5,6 5,3 3,8 4,4 4,9 4,6 3,9 5,3 4,7 3,9 4,8 5 3,7 4,6 5,3 4,7 5,2 4,6 4,5 4,4

N/A N/A N/A N/A

GELENDOST

1999 2000 2001 2002 2003 2004

30

YER
KARABIGA

YIL

M
5,1 7,2 7 8,7

N
4,8 5,5 5,1 -

M
6,2 3,9 5,1 6,2

H
5,3 5,5 5,3 4,8

T
6 6,3 7,9 7,1

A
7,3 8 6,5 6,7

E
7,4 6 6,3 5,7

E
6 7 8 9

K
9 N/A 5,6

A
5,8 6 8,9

ORT. 6,0 6,4 6,4 6,7 8,0 3,8 7,5 7,7 6,6 7,2 4,8 4,8 5,1 4,7 4,2 4,4 4,6 3,8 4,0 4,3 2,1 2,1 3,7 4,0

1992 N/A N/A 1994 1995 1996 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1996 1997 1999 2000 2001 2002 5,7 3,8 4,7 3,9 3,6 4,8 4,8 4,6 4,2 4,1 6,1 8,4 8,1 4,3 5,1 3,6 3 4,5 6,6 6,1 7,5

N/A N/A

1993 N/A N/A N/A N/A

3,3 N/A N/A N/A 5,7 3,8 4,4 5,0 5,3 6,4 5,0 4,0 4,6 4,6 4,7 4,9 6,8 6,3 5,6 5,7 5,3 4,3 4,6 4,7 6,7 6,7 N/A 4,4 4,4 4,5 3,6 4,5 3,4 4,9 4,5 4,0 4,4 4,8 4,4 5,3 4,9 4,8 3,9 5,0 4,4 3,5 3,8 4,2 4,4 3,9 4,7 4,1 3,5 3,6 2,4 3,9 4,6 4,0 3,6 3,8 4,0 4,0 4,1 4,0 3,9 2,8 2,1 2,5 1,2 4,6 4,5 5,0 3,5 4,5 3,3 3,6 4,4 3,9 5,0 4,6 4,3 4 4 5,5 4,2 4,5 4,9 4,1 5,3 3,5 4,1 11 9,5 6,9 11 13 12 15 14 11 11 12 14 8 10 6,7 11 6 4 4 5 3,9 3,6 3,3

4,2 4 3,4 3,2

NURDAGI

N/A N/A

N/A N/A

4,4 N/A 4,3 4,1 3,6 5,2 4,8 4,3

1998 N/A N/A N/A N/A N/A N/A SINOP

N/A N/A

N/A N/A

2003 N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A 2004 TIRE KELES 2003 2004 2003 2004 2,2 1,9 2,0 2,2 2,1 1,9 4,6 4,8 4,3 4,6 4,6 3,9 3,6 2,6 2,6

1,5

N/A

Trkiyede bulunan rzgar lm istasyonlarnn verilerine gre, Trkiyenin % 64nde g younluu 20 W/ m2 yi gemezken, % 16 snda 30 40 W/m2 arasnda, % 5.9 unda 50 W/ m2 nin ve % 0.08 inde de 100 W/ m2 nin zerindedir. Corafi blgelerimize gre 10 metre ykseklikteki rzgar hzlar ve g younluklar aadaki Tablo 2.5. te verilmitir.

Tablo 2.7. Trkiye nin blgeleri iin oluturulan rzgar hz ve enerji younluu deerleri Dou Anadolu Karadeniz Akdeniz Anadolu Ege Gney Dou Anadolu Marmara 2,12 m/s 2,38 m/s 2,45 m/s 2,46 m/s 2,65 m/s 2,69 m/s 3,29 m/s 13,19 W/ m2 21,36 W/ m2 21,38 W/ m2 20,14 W/ m2 23,47 W/ m2 29,33 W/ m2 51,91 W/ m2

31

2.2.5. Trkiyede Kapatlan ve alan stasyonlarnn Yerleri

ekil 2.5. Krklareli ve Muratldeki istasyonlar

ekil 2.6. anakkaledeki istasyonlar

32

ekil 2.7. Bursadaki istasyonlar

ekil 2.8. Sinoptaki istasyon

33

ekil 2.9. zmirdeki istasyonlar

ekil 2.10. Muladaki istasyonlar

34

ekil 2.11. Konyadaki istasyonlar

ekil 2.12. skenderundaki istasyonlar

35

ekil 2.13. Kayserideki istasyon

ekil 2.14. Adyamandaki istasyonlar

36

ekil 2.15. Siirt ve Batmandaki istasyonlar

ekil 2.16. Van istasyon

37

ekil 2.17. Ktahyadaki istasyon

ekil 2.18. Bigadaki istasyon

38

ekil 2.19. Erzincandaki istasyonlar

ekil 2.20. Gebzedeki istasyon

39

2.2.6. Trkiyede Rzgar Enerjisi in Mmkn Hedefler

Rzgar enerjisinin gelitirilmesine gereken nem verilerek pazar yaratldnda Trk Endstrisi rzgar gc santrallerinin imalatna kolayca adapte olabilecektir. Yeni kurulan rzgar iftliklerinin kuleleri yerel olarak imal edilmeye balanmtr.

Tablo 2.8.Trkiyede yllara gre rzgar gc hedefleri Yl 2005 2010 2020 Kurulu Kapasite 5.00 MW 10.000 MW 20.000 MW

Trkiye iin ngrdmz kurulu g hedefleri ve bu kurulu kapasitenin Trkiye Endstrisi tarafndan imalat durumunda yaratlabilecek i potansiyeli aadaki tabloda verilmitir.

Tablo 2.9. Trkiye rzgar endstri tarafndan yaratlacak i says Yl 2005 2010 2020 Yaratlan Adam Yl 100.000 200.000 400.000

Aadaki tabloda ETKBnin gelecek yllar iin ngrd kurulu g kapasitesi iinde rzgar enerjisi kullanmyla oluturulabilecek retim kapasitesi paylar verilmitir.

Trkiye 2020 ylnda kurmay hedefledii toplam elektrik enerjisi retim kapasitesinin %18 i kadar rzgar g santral kapasitesini mevcut altyapda radikal deiiklikler yapmadan tesis edebilecektir. Bu hedefe ulalabilmesi iin;

Trkiyede rzgar gc tesisi iin uzun vadeli hedefler konmaldr.

Halen yenilenebilir enerji kaynaklar ve enerjinin etkin kullanmn cezalandran

kmr, akaryakt ve doal gaza salanan tevikler ve sbvansiyonlar kaldrlmaldr.

Enerji sektrne ilikin kararlar alnrken fosil ve nkleer g santrallarnn neden

olduu toplumsal maliyetler ekonomik fizibilite almalarnda hesaba katlmaldr.

40

BLM

RZGAR TRBNLER VE GENERATRLER

3.1. Rzgar Trbinleri ve Snflandrlmas

Rzgar trbnne bal elektrik retici, mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Rzgar enerjisi dntrme sistemleri 50W ile 2-3 MW arasnda mekanik veya elektrik gc salayabilmektedir. Havann zgl ktlesi az olduundan, rzgardan salanacak enerji rzgar hzna baldr. Rzgar hz ykseklikle, gc ise hznn kb ile orantl biimde artar. rzgarn salayaca enerji, gcne ve esme saati saysna baldr zgl rzgar gc, hava debisine dik birim yzeye den gtr. Toporafik koullara gre yerden 50 m ykseklikte zgl g, hz 3.5 m/s den kk iken 50W/m2 den az olabilecei gibi hz 11.5 m/s den byk iken 1800W/m2 den ok olabilir. Ortalama rzgar hz yldan yla deiebilir. Rzgar hznn deikenliinden dolay, rzgar enerjisi potansiyelinden elde edilecek enerji, yllk ortalama hz deerinden hesaplanan enerjiden daha fazla olmaktadr. Bu yzden belli bir blgede rzgar trbnleri ile retilebilecek elektrik enerjisi retim miktarnn hesabnda, yllk ortalama rzgar hzndan ok, gzlemlenene dalm veya Weibull dalm ile hesap edilmi rzgar hz sklk dalm kullanlmaktadr. Trbn tarafndan retilen enerjinin miktar, rzgar hz dalmna baldr. Rzgar hzlar, frekans dalmna bal olarak, ayn ortalama rzgar hzna sahip farkl yerlerde iki kata varabilecek g younluluu farkllklar olabilir. Bu durum kb arpanndan kaynaklanmaktadr. G Katsays (Power Coefficent): bir trbnn rzgardaki enerjiyi elektrie dntrme verimi olarak adlandrlr. Bu rzgar trbinin enerji kts aadaki eitlik ile belirlenir. P=1/2*d*v3*A*CP P, g kts; d, hava younluu; A, sprme alan; CP, G katsays; v, Rzgar hz Modern rzgar trbnlerinde g kts rated power dzeyinde snrlandrlr.

Belirli bir uygulamada kullanlan rzgar trbinleri o uygulamann gerektirdii zelliklere sahip olmaldr.imdiye kadar deiik nitelikte ve tipte trbinler gelitirilmi olup bunlarn bir ksm gnmzde ticari hale gelimitir.

41

3.1.1. Eksen Yapsna Gre Rzgar Trbinleri

3.1.1.1. Yatay Eksenli Trbinler

Bu tr trbinler, dnme eksenleri rzgar ynne paralel, kanatlar ise rzgar ynne dik olarak alrlar.Bu tr trbinler bu konuma, rotor kule zerinde dndrlerek getirilir.Yatay eksenli trbinlerin kule zerinde yatay eksen ynndeki hareketi, motorlar(rzgar veya elektrik), rzgara ynelik birimlerde klavuz bir kuyruk ve rzgar arkadan gren birimlerde ise oluturulan konik a ile salanr.

3.1.1.2. Dey Eksenli Trbinler

Dnme eksenleri rzgar ynne dik ve dey olan bu trbinlerin kanatlar da deydir.Bu trbinlerin rzgar her ynden kabul edebilme stnl vardr.Kanatlarn g retebilmeleri iin rzgardan daha hzl dnmeleri gerektiinden, ilk harekete geileri gvenli deildir.Giromill ise as deitirilebilen kanatlara sahip olduundan, kendi bana almaya balayabilir.Dey eksenli trbinlerin bir dier stnl ise makina aksam, hz ykselticisi ve jeneratrn toprak zerine konulabilmesidir.Gnmzde eitli lkelerdeki elektrik enerjisi retimi uygulamalarnn ounluunu 2 veya 3 kanatl yatay eksenli rzgar trbinleri oluturmaktadr.Byk gl dey eksenli uygulamalar da mevcuttur.

3.1.1.3. Eik Eksenli Trbinler

Dnme eksenleri deyle rzgar ynnde bir a yapan rzgar trbinleridir.Bu tip trbinlerin kanatlar ile dnme eksenleri arasnda belirli bir a bulunmaktadr.

3.1.2. Pervane Kanat Saysna Gre Rzgar Trbinleri

Rzgar trbinleri farkl kanat saylarna sahiptir. Temel kural ise, kanat saysnn azalmas ile, dn hznn artmasdr. Bu dnm ls olarak u hz oran denen bir parametre tanmlanmtr. ile gsterilen bu oran, pervane dn hznn rzgar hzna oran olarak tanmlanr. Eer =1 ise, pervanenin dn hznn rzgar hzna eit olduu grlr.

42

3.1.2.1. Kanatl Rzgar Trbini

Modern rzgar trbinlerinde en ok kullanlan model kanatl olandr. Bunun temel nedeni, pervanenin tm hzlarda sabit atalet momentine sahip olmasdr. veya daha fazla kanada sahip olan tm pervaneler bu avantaja sahiptir. Ayrca, kanatl pervane bu avantajndan dolay rzgar trbinleri zerinde ek bir yk getirmemektedir.

3.1.2.2. ki Kanatl Rzgar Trbini

25 yl ncesine kadar iki kanatl rzgar trbinleri yaygn bir ekilde kullanlrd. 10 mden 100 mye kadar deien farkl pervane aplarnda Avrupa ve Amerikada kullanlmtr. ki kanatl rzgar trbini, kanatl rzgar trbininden daha ekonomik gibi grnmesine ramen, iki kanatl rzgar trbinleri dinamik etkilerden dolay bir takm ek ekipmanlar gerektirdiinden, kanatl rzgar ile ayn maliyete gelmektedir. kanatl rzgar trbinden farkl olarak dnmeden meydana gelen ve kulenin yatay eksenine gre olan bir atalet momentine sahiptir. Bu durum rzgar trbini zerinde ek bir yklemem meydana getirir ve sadece sallanan gbek ile giderilebilir. Sallanan gbek kullanlmasnn nedeni, dnen pervane zerinde byk atalet moment deiimlerinin etkilerini nlemektedir. Ayrca dk iddetteki rzgar hzlarnda (rnein 3 m/s) pervane devreye girememektedir.

3.1.2.3. Tek Kanatl Rzgar Trbini

Tek kanatl rzgar trbinlerinin kullanmnn temel amac, pervanelere etkiyen yksek rotasyonel hzn drlmesidir. Dier yandan, tek kanatl rzgar trbini aerodinamik olarak dengesizdir ve bu durumda ek hareketler ile istenmeyen baz yklere sebep olur. Bu mekanizmay kontrol etmek iin, gbek ksmna ek yaplar yapmay gerektirir. Dier dezavantajlarndan birisi de yksek aerodinamik grlt seviyesidir. U hz oran, 120 m/s civarndaki kanatl pervanelerle kyaslandnda, u hz 2 kat daha yksektir. Dolays ile kanatl rzgar trbinlerinden daha grltldr.

43

3.2. Rzgar Trbini Elemanlar

Rzgar trbinleri rzgardaki kinetik enerjiyi nce mekanik enerjiye daha sonra da elektrik enerjisine dntren sistemlerdir. Bir rzzgar trbini genel olarak; kule, elektrik jeneratr, hz dntrcleri (dili kutusu), elektirk elektronik elemanlar ve rzgar pervanesinden oluur.

Bir rzgar trbini, evredeki engellerin rzgar kesemeyecei ykseklikte bir kule ve bunu zerine yerletirilmi bir gvde ve rotordan olumaktadr. Kulenin yiksek olmas, ayrca yeryzne yakn rzgar profilinin yksek hzdaki ksmn kullanmaya da yarar. Rzgarn kinetik enerjisi rotorda mekanik enerjiye evrilir. Rotor milinin devir hareketi hzlandrlarak, gvdedeki jenaratre aktarlr. Jeneratrden elde edilen elektrik enerjisi akler vastasyla depolanarak veya direkt olarak alclara ulatrlarak kullanlr.

ekil 3.1 Bir rzgar trbininin elemanlar

44

3.2.1. Rotor Kanatlar Modern kanatlarn ou glendirilmi fiber glass malzemeden (GRP ) yaplr. Epoxsy ve glendirilmi fiber polyester buna rnek verilebilir. Karbon fiber kullanm da dier bir seenektir. Ancak bu malzemeler trbin kanad iin ekonomik bir seenek deildir.Aa , aa-epoxsy karm veya bunlar gibi deiik karmlar kullanlmaz. Ayn zamanda aliminyum ve elik kanatlarda salamlklarna karn arlklar ile dezavantajldrlar. Bu tip malzemelerde yaanan dier bir problemde metal yorgunluu oluumudur. Bu tip kanatlar sadece kk rzgar trbinlerinde kullanlr.

3.2.2. Yaw mekanizmas

YAW mekanizmas trbinlerde rzgarn srekli rotora doru ynelmesini salayan sistemdir.

Rzgar trbinlerinde eer rzgar yn rotora dik konumda ise bu duruma YAW hatas denir. Bu hata sonucu rotor enerjiden daha ekilde yararlanr.

Bu durum k gcnn kontrol ile belirlenir. Dier yandan YAW mekanizmas rotoru bu konumdan alarak rzgara doru yneltir.

3.2.3. Kule

Kule, rzgar trbinlerinde nacelle ve rotoru tar. Kuleler genellikle tp eklinde elik , kafes yapl veya betonarme olarak ina edilir. Halat destekli direk tipi kuleler genellikle kk trbin uygulamalarnda kullanlr.

Tp eklindeki kule ekli en ok tercih edilen kule eklidir. ekil 3.2 de tp eklinde kule kullanlan rzgar trbinleri grlebilir. Genellikle 20 30 metre ykseklikte retilir.

Kafes yapl kuleler elik profillerin kaynaklanarak birletirilmesi ile oluturulur. ( ekil 3.3 ). En temel avantajlar maliyetlerinin dk olmasdr. Benzer boyutlarda bir tp kulenin hemen hemen yars kadar malzeme ve yapm maliyeti vardr.

45

Birok kk trbin halat destekli direk tipi kule kullanlarak ina edilir. En byk avantaj alnn ok az ve maliyetlerinin ok dk olmasdr. ekil 3.4 te bir bu kule tipine bir rnek grlyor. Dezavantajlar ise araziye kurulum zorluu ve tarm alanlarnn kullanmn engellemesidir.

ekil 3.2 Tp kule

ekil 3.3 Kafes yapl kule

ekil 3.4 Direk kule

3.3. Rzgar Trbini Genaratrleri

Rzgar trbin generatrleri mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirir.Bunlar, ebekeye balanan dier generatrlerle karlatrldnda aralarnda bir fark grrlr.Bu generatrler devaml azalp artan bir mekanik g veren tahrik kayna ile almak durumundadr.

3.3.1. Gerilim retme

Byk gl rzgar trbinlerinde (100-150 kw ve zeri) retilen 3 faz gerilim genellikle 690 V civarndadr.retilen akm daha sonra trafolara gnderilerek, gerilim ehir ebeke standartlarna bal olarak 10000-30000 V arasnda bir deere ykseltilir.

3.3.2. Soutma Sistemi

Generatrler alrken snr ve soutma sistemine ihtiya duyulur. Trbinlerin ounda generatrdeki hava kanallarndan bir fan ile hava sirklasyonu salanmas metodu ile soutulmaktadr. Fakat birka retici firma su ile soutulan generatrler kullanrlar.

Su ile soutulan jeneratrler daha kk yaplabilir. Ayrca elektriksel olarak

46

daha sorunsuz ve verimlidir. Ancak bu sistemde soutma suyu iin sv tank gereklidir. Bu tankn veya radyatrn nacelle ye yerletirilmesi problem yaratr.

3.3.3. Generatr Balatma ve Durdurma

Byk bir rzgar trbin generatrn devreye alma ve devreden karma esnasnda sradan, rasgele bir anahtar kullanlrsa generatr , dili kutusu ve yakn evredeki ebeke akm zarar grebilir.Kullanlacak anahtar generatr tasarm gz nne alnarak seilir.

3.3.4. Generatr Seimi ve ebeke Balants

Rzgar trbinleri senkron veya asenkron generatrlerle ve bu generatrlerin ebekeye dorudan veya dolayl balanmasyla tasarlanr. Trbinler jeneratrn ebekeye balant ekline gre eitli ekillerde seilir. Direkt ebeke balantl sistemlerde 3 fazl A.C jeneratrler kullanlr. ndirekt ebeke balantl sistemle de retilen gerilim eitli ara birimlerden geirildikten sonra ebekeye uyumlu hale getirilir.

Rzgar trbinlerinde kullanlan senkron rotorlarndaki doru akm ebekeden alnan besleme ile salanr. ebekeden alnan A.C dorultularak D.C ye evrilir. Daha sonra rotorun sarglarna fralar aracl ile iletilir. Jeneratrn kutup saysna ve dn hzna bal olarak istenen frekansta gerilim retilir. Aada kutup says ve dn hzna bal olarak frekans oluumu tablosu verilmitir.

Tablo 3.1. Generatr seiminde ebeke balants

Frekans Kutup Says 2 4 6 8 10 12 50 Hz Dn Hz(rpm) 3000 1500 1000 750 600 500 60 Hz Dn Hz(rpm) 3600 1800 1200 900 720 600

Jeneratr hz terimi sadece ebekeye balanan senkron makineler iin geerlidir. Asenkron jeneratrlerde byle bir ey sz konusu deildir. Rzgar trbinlerinde genellikle alt kutuplu makineler kullanlr. Jeneratrn dk yada yksek hzlarda olmas

47

kullanlaca trbinin byklne ve maliyete baldr. Byk gl trbinlerde yava , kk gllerde daha hzl generatrler kullanlr.

Generatrn ebekeya dorudan balantsnda generatrden elde edilen gerilim, zerinde hibir deiiklik yaplmadan direk ebekeye verilir.

Dolayl ebeke balantsnda ise elde edilen gerilim bir dizi elektriksel aygt vastasyla ebekeye uygun hale getirildikten sonra ebekeye verilir.

3.4. Rzgar Gcnden Elektriksel G Elde Etmede Kullanlan Dnm Sistemleri ve Kontrol Teknikleri

Rzgar enerjisi dnm sistemlerinde etkin olarak g elektronii devreleri kullanlmaktadr.Bu tr dizgeler retilen enerjinin istenen forma evrilmesinde ve amalanan kontrol mantnn gerekletirilmesinde nemli bir yer tutmaktadr.

Rzgar enerjisinin elektriksel enerjiye dntrld sistemlerin ounda g elektronii teknikleri kullanlmaktadr.Bu tr sistemlerde retilen enerjinin istenen forma evrilmesi ve belirlenen kontrol mant erevesinde rzgardan optimum enerji elde edilmesi amalanmaktadr.Yar iletken teknolojisindeki gelimeler, g kapasitesi yksek anahtarlama elemanlar ve hzl DSP ilemcilerini ortaya karm ve bylece rzgar enerjisinden optimum g elde edilmesini salayan sistemlerin tasarmna olanak salamtr.

Rzgar enerjisi dnm sistemleri, trbin hz ve retilen gerilimin frekans esas alndnda alma prensiplerine gre 3 gruba ayrlabilir. a) Sabit hz, sabit frekans dnm sistemleri b) Deiken hz, sabit frekans dnm sistemleri c) Deiken hz, deiken frekans dnm sistemleri

3.4.1. Sabit Hz Sabit Frekans Dnm Sistemleri (SHSF)

Bu tr sistemlerde rzgar trbininin mili generatre, generatr stator terminalleri ise enterkonnekte sisteme dorudan balanmaktadr.Generatr olarak senkron generatr veya indksiyon generatr kullanlmaktadr.Senkron generatr kullanld zaman ikaz akm g

48

elektronii devreleri ile kontrol edilerek g faktr ayarlanabilir.ndksiyon generatr kullanlmas durumunda rotor hzn senkron hzn zerinde tutabilmek iin trbin ile rotor arasnda hz dnm redktr kullanlmaldr.

3.4.2. Deiken Hz Sabit Frekans Dnm Sistemleri (DHSF)

Bir rzgar trbininden elde edilebilecek g aadaki forml ile ifade edilmektedir : P = Cp () A v watt Burada Cp rzgar trbinin g katsays olup ve parametrelerine bal olarak deiir. rzgar trbininin A alanndan geen hava younluu, v ise rzgar hzdr. parametresi u-hz orandr ve u ekilde ifade edilir: = 1 r / v 1 trbin milinin asal dn hz, r trbin yarap, ise trbin kanat asdr. Rzgar hznn deitii durumlarda u hz oran optimum bir deerde tutulmak suretiyle rzgardan elde edilecek gcn maksimum transferi salanabilir.Rzgar trbininden maksimum g elde etmek iin u hz oran, kanat aralk as deitirilmek suretiyle optimum deerde tutulabilir. Burada generatr k deiken gerilim ve frekansta olacandan enterkonnekte ebekeye direkt balanamaz.Generatr klarn ebeke gerilim ve frekans ile uyumlandrmak iin bir ac dc ac evirge yardmyla retilen enerji nce dc daha sonra da ac forma evrilebilir.

3.4.2.1. Deiik Frekansta Alternatif Akm retme

Burada rzgar trbin generatr mini bir ac ebeke ile almaktadr.Bu mini elektrik ebeklesi elektronik olarak inverter kullanmak suretiyle kontrol edilmektedir.Generetrn stator ksmnda retilen alternatif akmn frekans deikendir.nk trbin pervaneleri deiik hzlarda almaktadr.Generatrden nce devir saysn dililer yardmyla arttran bir dili kutusu bulunmaktadr.

49

3.4.2.2 DC Akma Dntrme

Deiken frekansl alternatif akm ehir ebekesinde kullanlmamaktadr.Bu yzden nce tristrler veya byk l transistrler kullanlarak doru akma evrilir.

3.4.2.3. Sabit Frekansl Alternatif Akma Dntrme

Deiken frekansl alternatif akmdan elde edilen doru akm, inverterler vastasyla ehir ebekesiyle ayn frekansta olacak ekilde alternatif akma dntrlr.nverterlerle yaplan bu ilem ayrca transistr ve tristr araclyla da yaplabilir.

nverterler yardmyla elde edilen alternatif akm dzgn bir sins erisi eklinde seyretmez.Gerilim ve akmda ani sramalar grlr.

3.4.2.4 Alternatif Akmn Filtre Edilmesi

Uygun endktans ve kapasitanslar kullanlarak, elde edilen alternatif akm daha dzgn bir hale getirilir yani filtre edilir(AC filtre mekanizmas).ne ulu gerilim ykselmeleri bylece ortadan kaldrlr. Deiken hz uygulamas bilezikli indksiyon generatrnde rotor direnleri deitirilerek salanmaktadr.Bu sistemde indksiyon generatr klar bir evirgece gereksinim olmadan dorudan enterkonnekte ebekeye balanabilmektedir.Rotor direnleri deitirilmek suretiyle indksiyon generatrn tork hz erisi deitirilerek g ak kontrol edilmektedir. Buradaki sistemde makinann rotor direnlerinde kaybolabilecek enerji (rotor terminalleri ksa devre edildiinde veya direnle sonlandrldnda), bir ac dcac evirge yardmyla kaynaa geri gnderilmektedir.Sistemin dinamik denklemi yazlacak olursa: Ta = J d = Tw - Td dt Burada ; Ta : hzlanma torku (Nm) Tw : rzgar trbininden elde edilen tork (Nm)

50

Td : indksiyon generatrnn rettii tork (Nm) J : tm sistemin eylemsizlik momenti (kgm) : rotor milinin asal hz (rad/s)

T rzgar hz ile mil hznn bir fonksiyonudur.Td ise mil hz ve rotor direncinin bir fonksiyonudur.ndksiyon generatrnn rettii tork, mil hz sabit kald srece, rotor direnci arttka azalr veya tersi olarak azaldka artar.Buna gre Ta deeri 0 olacak

ekilde, trbin hz artma eilimi gsteriyorsa (J d /dt > 0 ) rotor direnci azaltlr veya azalma eilimindeyse (J d / dt < 0) rotor direnci arttrlr. Bylece rotor direnci deitirilerek indksiyon generatr sabit hz uygulamasndan deiken hz uygulamasna geer ve trbin verimi optimum deerinde tutulmu olur.

Deiken hz uygulamas eer indksiyon generatr kullanlyorsa PWM evirgelerle salanr. Bu sistemde indksiyon generatrlerinin reaktif g gereksinimi PWM evirgeler, tarafndan salanmaktadr. PWM evirgelerin kontrol bulank mantkla

gerekletirilmektedir. Sistemde 3 tane bulank mantk kontrol vardr. Bunlar srayla generatr hz izleme kontrol, generatr ak programlama kontrol ve kapal evrim generatr hz kontroldr. Generatr hz izleme kontrolnde herhangibir rzgar hznda sistemin maksimum g noktas tespit edilir ve generatrn hz maksimum g verilecek ekilde ayarlanr. Generatr ak programlama kontrolnde rotor aks kontrol edilerek makinann demir kayplar azalr dolaysyla sistemin verimi artm olur. Kapal evrim generatr hz kontrolyle rzgardaki ok ani deiimleri ve trbindeki salnm torklarna kar dayankl hz kontrol gerekletirilmektedir.

Frasz ift beslemeli indksiyon generatr kullanldnda stator ksmnda farkl kutup saylarnda 2 adet sarg bulunmakta olup srayla g sarglar ve kontrol sarglar olarak adlandrlmaktadr. Stator sarg frekanslar ile rotor mil hz arasndaki iliki u ekildedir: fc = fr ( Pp + Pc ) fp Burada Pp ve Pc srasyla g ve kontrol sarglarnn kutup says fp ebeke frekans fr mil hz fc gerekli kontol sarglar frekans

51

Buradaki sistemde kullanlan PWM evirgeler yardmyla indksiyon generatrnn kontrol sarglar frekans ayarlanarak generatr mil hz kontrol edlilmekte ve deiken hz uygulamas salanmaktadr.

3.4.3 Deiken Hz Deiken Frekans Dnm Sistemleri

retilen enerjinin enterkonnekte ebekeye balanmas zorunluluu olmayan otonom sistemlerde kullanlr. Bu tr sistemlerde kenel olarak kapasitr yardmyla kendinden uyartml indksiyon generatrler, alan sargl senkron generatrler veya sabit mknatsl alternatrler kullanlr. Generatr klar bir kontroll ac dc dorultucu yardmyla doru akma evrilip batarya arjnda kullanlabilir.Kontrol edilmesi gereken parametreler k voltaj seviyesi olup deien rzgar hz koullarna gre uyartm salayan indksiyon generatrn mknatslanma akmn salayan kapasitrlerin deerinin denetlenmesi gerekir.Alan sargl senkron generatrlerde hem ikaz akm hem de kontroll ac/dc dorultucu yardmyla k gerilimi denetlenebilir.

Rzgar hznn ar ykseldii durumlarda trbini korumak amacyla kanat aralk as deitirilir. Byle bir sistemde k gc kontrol deikeni olarak kullanlr. Buna gre sistemin dinamik denklemi yledir: J 1x d1 / dt = P1 (1) + Pm (1)

Buradan da grlecei gibi rzgar hz arttka J 1x d1 / dt > 0 olur ve trbin daha fazla g retmeye balar. Benzer ekilde rzgar hz azaldka J 1x d1 / dt< 0 olur ve trbin gc der. Buna gre batarya ve ykn g ihtiyacna bal olarak dc referans akm ayarlanr. Bylece sistemin maksimum g veya gerilim / akm kontrol altnda almas salanr.

52

BLM DRT

RZGAR OLUUMU VE RZGAR ENERJS METODOLOJS

4.1.Giri

Rzgar enerjisiinin kayna gnetir. Rzgar, yeryznn eit olmayan snmas ve soumas sonucu ortaya kan kuvvetlerin etkisi ile oluan hava hareketleridir. Rzgar enerjisinden yararlanmann en nemli bm ise, rzgar enerjisi potansiyelinin doru bir ekilde belirlenmesidir.

4.2. Rzgar Potansiyelinin Belirlenmsi

Bir blgenin rzgar enerjisi potansiyelinin belirlenmesinde, ham verilerin ilenmesi yoluyla elde edilmi olan istatistiksel veriler kullanlr. Bu amala kullanlan istatistiksel metotlar arasnda en yaygn kullanlan iki tanesi Rayleigh ve Weibull dalmlardr. Rayleigh dalm, frekans dalm hesab iin sadece ortalama hza ihtiya duyan bir dalm olduu iin kullanm daha kolaydr fakat Weibull dalmnn sahip olduu hassasiyet derecesine sahip deildir. ekilde skenderun yresinde yaplan lm sonular kullanlarak Weibull ve Rayleigh dalmlar ile elde edilmi sonularn hata kyaslamas yaplmaktadr.

53

ekil 4.1 Weibull ve Rayleigh modellerindeki hata yzdeleri

Bu rnekte yllk ortalama enerji hesabnda, Weibull dalm kullanldnda % 4,9 hata yaplmakta iken Rayleigh dalm ile yaplan hesabn ierdii hata % 36,5tir. Bu rnekte de daha dk hata yzdesine sahip olduu grlen Weibull dalm rzgar enerjisi konusundaki almalarda tercih edilen metottur. Verilen ilenmesi yoluyla elde edilen Weibull parametreleri kullanlarak herhangi bir rzgar hznn frekans konusunda hassas bir tahminde bulunmak mmkn olabilmektedir. Weibull olaslk younluu fonksiyonu u ekilde tanmlanabilir. Weibull olaslk younluu fonksiyonu, rzgarn herhangi bir hzda esme skln gsteren fonksiyondur ve buna rzgar hz frekans ad da verilir. Olaslk younluu fonksiyonunun elde edilmesi, ekil katsays (k) ile byklk katsays (c) nin bilinmesini gerektirir ve bu iki katsay, ortalama hz ile standart sapmann fonksiyonudur. Weibull ekil katsays (k), oluacak olaslk younluu erisinin biimi konusunda da fikir vermektedir. Bu katsaynn bymesi ile eri daha sivrilmekte ve hz deiimi aral daralmakta iken, deerin dmesi erinin daha fazla hz deerinin ierecek ekilde yaylmas sonucunu vermektedir. ekil katsaysnn olaslk dalm zerindeki etkisi ekilde grlmektedir.

ekil 4.2 Weibull ekil katsaysnn hz dalmna etkisi

54

4.3. Rzgar Oluumuna Etki Eden Kuvvetler

Havann dnya yzeyi zerinde hareket edebilmesi iin, ona bir takm kuvvetlerin uygulanmasna gerek vardr. Rzgar meydana getiren ve rzgarn hzna etki eden atmosfer iindeki belli bal kuvvetler unlardr: 1) Basn gradyan kuvveti, 2) Coriolis kuvveti, 3) Merkezka kuvveti, 4) Srtnme kuvveti.

Basn gradyan kuvveti, havay yksek basntan alak basnca doru aktmaya alacak ekilde etki eder.

Coriolis kuvvetine, yer dnmesinin saptrc kuvveti de denir.

Rzgarlar, genel olarak bir merkez etrafnda dolanrlar. Bu hareketin neticesi olarak da,kendilerini dolanm merkezlerinden uzaklatrmak isteyen bir kuvvet etkisi altnda bulunurlar.

Bu kuvvete, merkezka kuvveti denilmektedir. Merkezka kuvvetinin birim ktleye etki eden ivmesi, a, a= Vr^2/r bantsyla verilir. Bu bantda, Vr Rzgarn hz (m/s), r Rzgarn dolanm yarapdr (m).

Rzgarn meydana getirilmesinde etkili olmayan srtnme kuvveti, rzgar hzn yavalatmaya alr. Bu kuvvet, yer yaknnda en byktr ve trblanslar tarafndan yukarya tanr. Rzgarn srtnmesinden doan bu kuvvet, yer stnde 450-600 m ykseklie kadar rzgar yavalatmaktadr.

Srtnme katsaysn K gsterirse, Vr hzyla esmekte olan rzgara tesir eden srtnme kuvveti deeri iki parametrenin arpmna eittir.

55

4.4. Rzgar Enerjisi Metodolojisi

Bilindii gibi, hareket halindeki her cisim kinetik enerjiye sahiptir. Rzgar da hareket halinde bir hava akm olduundan kinetik enerjiye sahiptir.Kinetik Enerji (E) eitlii,

ile verilmektedir. Burada m hareket eden cismin ktlesi, V ise hzdr. zgl ktle olmak zere, eitlikteki m ktlesi,

eklinde yazlr ve burada H, hacmi ifade etmektedir. Eer rzgar esme ynne dik alan A ile, rzgar ynndeki uzunlukta U ile gsterilirse bu durumda hacim,

ile ifade edilir. V rzgar hznda ve t sresinde kat edilecek mesafe ise,

eklinde olur. Bylece, ikinci denklemi birinci denklemde yerine koyacak olursak,

denklemi elde edilmi olur. Burada t=1 ve A=1 alnrsa, birim zamanda birim alandaki enerjiyi EB yani rzgarn bir noktadaki enerjisi elde edilir.

Havann zgl ktlesi ( ) deniz seviyesinde standart atmosfer artlarnda 1.223 kg/m3 dir. Rzgar enerjisi analizinde kullanlan birimler, kg , m ,s ,Watttr.

56

SONU

Yeryznde gn getike artan nfusu gz nne alrsak ve enerjinin temel bir gereksinim olduu dnrsek, her geen gn enerji ihtiyacmz daha ok artacakatr. Kmrn 230 yl, petroln 38 ve doal gazn 60 yl sonra tkeneceini gz nne alrsak alternatif enerji kaynaklarna sratle ynelmemiz gerekir. Rzgarda bu alternatif emerji kaynaklarndan bir tanesidir.

Bu yzden, dnya asndan evreyi kirletmemeyen, ekonomik olan, lkemiz asndan da d lkelere bamll olmayan rzgar enerjisine, yatrmlarn artrlmas rzgar

potansiyelinden faydalanlmas bir zorunluluk haline gelmektedir.

57

KAYNAKLAR
1) DE MHENDSLK FAKLTES FEN ve MHENDSLK DERGS Cilt:4 Say:3 sh. 159- 173 Ekim 2002 , nder zgener

2) Arda Akit Bitirme Projesi, 2002

3) T.C Enerji ve Tabii kaynaklar Bakanl Aklamalar

4) Dnyada Rzgar Enerjisi Kaynak Potansiyeli Dr. Atiilla Akaln

5) Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl

6) Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu Dr. Tanay Skt Uyar 7) 11/10/2002 tarih ve 24903 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrlle giren Rzgar lmlerine likin Tebli

8) nternet; www.eie.gov.tr http://web.gyte.edu.tr/Ruzgarenerjisi www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr www.alternaturk.org

58