NDEK LER G R ...........................................................................................................................................1 1. KAVRAM VE KURAMLAR................................................................................................5 1.1. Toplumsal Hareketler......................................................................................................5 1.2. Kadn Hareketleri ............................................................................................................5 1.2.1.

Birinci Dalga Feminizm (1840-1920)..................................................................7 1.2.2. kinci Dalga Feminizm (1960 ) .........................................................................10 1.2.2.1. kinci Dalga Dneminde Feminist Kuramlar .....................................11 1.2.2.2. kinci Dalga Dneminde Kadn Eylemleri ........................................12 1.2.2.3. Eitlik-Farkllk Tartmalar .............................................................14 2. D NLER VE KADIN YORUMLARI ................................................................................17 2.1. Yahudi ve Hristiyan Dinlerinde Kadn Yorumlar .....................................................17 2.2. slamda Kadn Yorumlar ...........................................................................................18 2.3. Mslman Toplumda Kadn ........................................................................................19 2.3.1. rtnme Meselesi ............................................................................................20 2.4. Kuran- Kerim Yorumcular ........................................................................................23 2.4.1. Modernist Yorumcular .....................................................................................23 2.4.2. Muhafazakar Geleneki Bak .........................................................................24 2.4.3. Kktendinciler ..................................................................................................26 3. RANDA KADIN HAREKETLER ................................................................................27 3.1. ran Toplumunda Kadnn Yaam ve Toplumsal Stats ...........................................27 3.1.1. Rakamlarla ran Kadn ....................................................................................28 3.2. Babizm Hareketi ve Kadnlar ......................................................................................29 3.3. Kadna likin Erkek Grleri ....................................................................................30 3.3.1. Kadn Destekleyen Grler ...........................................................................30 3.3.2. Kadn Serbestiine Kart Grler .................................................................31 3.4. rann nc Kadn Eylemcileri ..................................................................................32 3.4.1. Quarrat Ul-Ayn (1814/15-1852) .....................................................................32 3.4.2. Sadigeh Dowlatabadi ......................................................................................32 3.4.3. Farakhroo Parsha ............................................................................................33 3.5. Antik Dnemde ran Kadn .......................................................................................34

3.6. Kaar Hanedan Dnemi ............................................................................................34 3.6.1.Ynetim ve Reformlar ......................................................................................34 3.6.2. ran Kadn Hareketinin Balangc...............................................................35 3.6.2.1. Ekonomik Eylemler ...........................................................................35 3.6.2.2. Ulusu Eylemler ................................................................................36 3.6.2.3. Feminist Eylemler ..............................................................................36 3.6.3. Kz Okullar ......................................................................................................37 3.6.4. Kaar Dneminin Kadn Dernekleri ve Dergileri .............................................38 3.6.4.1. Kadn Dernekleri ................................................................................38 3.6.4.2. Dergi ve Gazeteler .............................................................................39 3.7. Pehlevi Hanedan ..........................................................................................................41 3.7.1. Pehlevi Hanedan ve Kadn ...............................................................................42 3.7.2. Pehlevi Dneminde Kadn Eylemleri ...............................................................45 3.7.3. Pehlevi Dneminin Kadn rgtleri .................................................................45 3.7.3.1. Rza ah Dnemi ...............................................................................45 3.7.3.2. Muhammed Rza ah Dnemi ...........................................................47 3.7.4. Pehlevi Dneminin Kadn Gazete ve Dergileri ................................................50 3.7.5. Muhammed Rza ah Dneminde Kadnlara Tannan Haklar .........................50 3.8. Humeyni Dnemine Doru ..........................................................................................51 3.8.1. Muhammed Rza ah Dneminde Sosyo-Ekonomik Kriz ...............................51 3.8.2. ran Solunun Gerilemesi ...................................................................................52 3.8.3. slami Poplizmin Ykselii .............................................................................53 3.8.4. Dini Dernekler ..................................................................................................54 3.8.5. slami Poplist Giyim .......................................................................................54 3.8.6. Devrim Hareketinin Kadn Profilleri ................................................................54 3.8.7. ah kart Kadn Gerillalar ..............................................................................55 3.8.8. slami Devrimin deologlar .............................................................................56 3.8.9. slami Poplizm-Faizm Benzeimi .................................................................57 3.9. slam Cumhuriyeti Dnemi ..........................................................................................57 3.9.1. slam Cumhuriyetinin Yasaklar .......................................................................58 3.9.1.1. Kadna Eve Dn nerileri ..............................................................60 3.9.1.2. slam Cumhuriyetinin Kadn Sular ve Tepkiler ..............................60 3.9.2. Eitimde ve Yasalarda yilemeler ...................................................................62

ii

3.9.3. Kadn Dernekleri ...............................................................................................63 3.9.4. Dergi ve gazeteler .............................................................................................64 3.10. ran Devlet Ynetiminde Kadn ..................................................................................66 4. MISIRDA KADIN HAREKETLER ...............................................................................68 4.1.Msr Toplumunda Kadn ..............................................................................................68 4.1.1. Rakamlarla Msr Kadn ..................................................................................69 4.2. Eski alar ....................................................................................................................70 4.3. Napolyon Bonapart Dnemi..........................................................................................70 4.4. Osmanl Valileri Dnemi ..............................................................................................71 4.5. Erkek Dnyasnn Kadna Bak ..................................................................................73 4.6. Msr Feministleri .........................................................................................................74 4.6.1. Labiba Ahmad (1870ler-1951) ........................................................................74 4.6.2. Zainab Al-Ghazali (1917-2005) ........................................................................75 4.6.3. Huda Shalawi (1879-1947) ...............................................................................75 4.6.4. Saiza Nabarawi (1897-1985) ............................................................................76 4.6.5. Nabawiyyah Musa (1886-1951) .......................................................................76 4.6.6. Doria Shafik (1908-1975) .................................................................................77 4.6.7. nji Aflatun (1923-1989) ...................................................................................77 4.7. lk Kadn Yazarlar ........................................................................................................78 4.8. Msr Kadn hareketinin Balangc...............................................................................78 4.8.1. Ulusu Kadn Eylemleri ....................................................................................79 4.8.2. lk Feminist Eylemler .......................................................................................80 4.8.3. Msr Feminist Birlii (Al- ttihad Al-Nisai Al-Misr) ......................................80 4.8.4. Dier Kadn rgtleri .......................................................................................82 4.8.5. Doria Shafik Aktivizmi ve Bint El-Nil .............................................................82 4.8.6. lk Kadn Dergileri ............................................................................................83 4.8.7. lk Dnem Eylemlerin Kazanmlar ..................................................................84 4.9. 1952 Devrimi ve Nasr Dneminde Kadn Hareketleri (1954-1970) ...........................85 4.9.1. Nasrn Yaam ................................................................................................85 4.9.2. Nasr Dnemi Reformlar .................................................................................85 4.9.3. Nasr Dneminde Kadn Hareketleri ................................................................86 4.9.4. Nasr Dneminin kadn Dergileri .....................................................................87 4.10. Enver Sedat Dnemi (1970-1981) ..............................................................................87

iii

4.10.1. Msrn Hristiyan Kadnlar ..........................................................................88 4.10.2. Sedat Dnemi ve Kadn ..................................................................................89 4.10.3. Nawal El-Sadawi (1931-) ...............................................................................90 4.11. Hsn Mbarek Dnemi (1981-) ...............................................................................91 4.11.1. Msrda slami Poplist Giyim ......................................................................91 4.11.2. Gnmz Feministleri ....................................................................................92 4.11.3. Eski-Yeni Nesil Eylemci Tartmalar ............................................................93 4.11.4. slamc-Laik atmas ...................................................................................94 4.12. Kadn Meseleleri .........................................................................................................96 4.12.1. Medeni Kanun .................................................................................................96 4.12.2. Kadn Snneti (FGM) Meselesi ......................................................................97 4.12.2.1. Kadn Snneti Tanm ve Uygulamas .............................................97 4.12.2.2. Msrda Kadn Snneti ....................................................................97 4.12.3. Mbarek Dnemi Kadn Dernekleri ...............................................................98 4.12.4. Mbarek Dnemi Dergileri ...........................................................................103 4.13. Devlet Ynetiminde ve Siyasette Kadn ...................................................................105 SONU....................................................................................................................................106 KAYNAKA ........................................................................................................................111 EKLER ..................................................................................................................................116 DNYA FEM N STLER ....117 FOTORAFLARDA RAN KADINI 119 FOTORAFLARDA MISIR KADINI ..122

iv

KISALTMALAR

AKY

Aile Koruma Yasas (Family Protection Act)

AKDD Arap Kadnlar Dayanma Dernei (Jamiyya Taddamun lil-Mara at Arabiyya) CEDAW Kadn Ayrmcln Kaldrlmas Konvasiyonu (The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women) FAO Birlemi Milletler Tarm rgt (Food and Aggricultural Organization of The United Nations) FGM Kadn Snneti (Female Genital Mutilation ) ICPD Uluslar aras Nfus ve Kalknma Konferans (International Conference on Population and Development) ICWR Uluslararas Kadn Haklar Kongresi (The International Congress on Womens Rights) IWA/IAW Uluslar aras Kadn ttifak International Alliance of Women Uluslararas Buday IWSA Uluslararas Kadn Oy Hakk dernei (The International Woman Suffrage Alliance) K KT ran Kadn rgt (Sazeman-e Zanan-e Iran) ran Kadn Tekilat (Tashkilat-e Zanan-e Iran)

KBH Kadn Baarsnn Habercileri (Paik-e Saadat Nesvan) KU Kadnn Uyan (Bidariy-e Zanan)

MFB Msr Feminist Birlii (Al-Ittihad Al-Nisa'i Al-Misr-Msr) NOW Ulusal Kadn rgt (National Organization of Women ) NWSA Ulusal Kadnlarn Oy Hakk Dernei (National Woman Suffrage Association) STK Sivil Toplum Kuruluu UDP Ulusal Demokratik Parti (National Democratic Party) UNESCO Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgt (United Nations Educational, Sciantific and Cultural Organization) UNICEF Birlemi Milletler ocuk Fonu (United Nations Childrens Fund ) UNIFEM Women USOM Birlemi Milletler zek Komisyonu (United Nations Special Commission) WHO World Health Organization (Dnya Salk rgt) WILPF Uluslararas Kadn Bar ve zgrlk Dernei (Womens International League for Peace and Freedom) YKD Yurtsever Kadnlar Dernei (Nesvan-e Vatankhah-e Iran) Birlemi Milletler Kadn Kalknma Fonu (United Nations Development Fund for

vi

GR
Kadnlar zerine yaplan ilk aratrmalarda kadnlarn ilkel toplumlardan itibaren toplumda eit, bazen stn olan statlerini, sabann bulunmasyla erkeklere brakm olduklar ne srlmtr. Ancak, antropolog Sherry Ortnern son aratrmalaryla anaerkil topluma ulalamad saptanm, kadnlarn gnmzde de sren ikincillii ve ev hapsini simgeleyen ataerkil kltrn insanlk tarihiyle beraber var olduu sonucuna ulalmtr.1 Dnya nfusunun % 49.7sini oluturan kadnlarn, yaadklar toplumsal baskya ve toplumdaki ikincil statlerine kar 1800lerde balayan mcadeleleri gnmzde de devam etmektedir.2 Dnya kadnlarndan yola karak Ortadounun Msr ve ran kadnlar ve onlarn toplumsal eylemleri alma konumuzu oluturmaktadr. Kadnlarn, erkeklerle ekonomik, siyasi ve kltrel alanlardaki ayrmcla, eitsizlie kar kmalar literatrde feminizm bal altnda incelenmektedir. Feminist Hareketler de bu kar k nda kadnlarn organize olarak taleplerini eylemlerle ortaya koymalardr. Feminist hareketler zaman zaman siyasi partilerle veya bar hareketi gibi dier toplumsal hareketlerle dayanmaya girmi, ortak hareket etmitir.3 Feminist hareketlerin ortaya k 18.yy. sonu Fransz Devrimi ve 19.yy. ngiliz Sanayi Devrimiyle olmutur. Feminist hareketlerin balangcnda kadnlar erkekler tarafndan desteklenmi, bazen ynlendirilmilerdir. Feminist hareket tarihinde kadn erkek dayanmasnn en belirgin ilk rnei, ngilterede kadn haklarn savunan John Stuart Milli parlamentoya setirebilmek iin kadnlarn, 1851 ve 1867de kurduklar derneklerdir.4 Msrda Qasim Amin, Husain Haykal gibi, randa ise Mirza Aqua Khan Kermani gibi entelekteller ve siyasiler kadn zgrletirme hareketlerinin ncleri olmulardr.

http://www.geocities.com/yesilanarsi/ataerkillik.htm. http://www.ses.org.tr/kadinlar/k78.htm. 3 Feminist terim olarak ilk kez Fransada tbbi terim olarak 1871de cinsel organ zelliini tanmlama amacyla kullanlmtr. Bkz. Victoria Robinson ve Diane Richardson, Introducing Womens Studies-Feminist Theory and Practice (London: Macmillan, 1997), s.1. 4 Andree Michell, Feminizm ( stanbul: letiim Yaynlar, 1990), s.63.
2

Aratrmann Sorunsal ve Yntemi Toplumlarn gelimesi yalnzca teknolojik, bilimsel gelimelere endekslenemez, teknolojik bulgularn toplum yararna, sosyokltrel ilerlemeler yaratma ynnde kullanlmasyla toplumsal gelime salanabilir. Bunu da insanlar baarabilir. Kaynak ve olanaklar yalnzca erkek kullanmna ap toplumun tamamnn gelimesini beklemek de yanltr. Kadn, insan yaamna dourarak biyolojik kaynaklk eden ve kiiye dilini reten, ilk eiten kii olarak sosyokltrel kaynaktr. Kadn insan yaamndaki bu nemli temel vericilik nitelii nedeniyle gelimelerden geri kaldnda toplumun salkl gelimesi beklenemez. Kalknma ve gelime kadn yaamna ve retimine de yansyorsa ve kadn da toplumla birlikte kalkndryorsa salkl toplumsal gelime mmkn olacaktr. Bu almada dnya kadn ve zgrleme abalar incelenirken, aadaki sorulara yant aranacaktr: 1- Msrda tarihsel sre ierisinde gerekletirilen modernleme hareketlerinin ve reformlarn Msr kadnnn stats zerindeki etkileri ne olmutur. 2- randa ah dnemi modernleme abalarnn ve Molla rejiminden sonra yaanan slamlatrma politikalarnn kadn yaamna etkileri nelerdir? 3- Kadn ikincil pozisyona iten ve geriliin sembol gibi kabul edilen rtnme gerekten geriliin sembol mdr? slamc feminist kadnlarn maruz kaldklar basklar var mdr, yoksa bu da Batnn bir dayatmas mdr ? 4- slamc kadnlar da feminist olarak tanmlanabilir mi? Son dnemlerde Msrda ve tm slam dnyasnda ivme kazanan slamc poplizm ve slamc kadnlarn talep ve eylemleri dier dnya feminist talepler ve eylemlerle rtmekte midir? 5- Batnn ve Osmanl ynetiminin Msr ve ran kadnnn zgrlemesinde ne gibi etkileri olmutur? Modernleen toplumlarn kendilerine teki yaratma srecine kadnlar da dahil olmu, kadn, iiler, deliler gibi dikkat edilmesi ve ynetilmesi gereken teki statsne yerletirilmitir. Kadn eylemlerinin balangc olan Birinci Dalga dnemindeki (1840-1929) talepler eitim hakk, alma artlarnn dzeltilmesi (eit ie eit cret gibi), oy hakk elde etme gibi konular kapsarken, kinci Dalga (1960 sonras) olarak adlandrlan dnemde talepler

eitlenmi, krtajn serbest braklmas, cinsel devrim gibi fakllaan taleplerle tartmalar eitlik-farkllk, cinsiyet (gender)-cins (sex) zerine younlam ve bu tartmalar nda farkl feminist kuramlar gelitirilmitir. Tm bu abalar ve tartmalar, Toplumsal Hareketlere Genel Bak ad altnda Birinci Blmde incelenecektir. Batdaki muhafazakarlar, din ve biyolojik farklar da ne kararak, kadn evde tutmu ve ondan itaat beklemitir.5 Ancak, Batl yneticiler ve toplumlar, kilise ve devleti ayrarak, kilisenin toplum zerindeki etkisini azaltmay baarmtr. Nikki Keddie, laikliin Hristiyanln doasnda olduu fikrine ve laiklii Hristiyan bat ile zdeletirme abalarna kar kmaktadr. Keddie, laikliin entelektel kkenini, Locke, Millon, Toleration ve Voltaire gibi kiliseyi eletiren aydnlara, manastra el koyan ve kilisenin devlet zerindeki kontrol gcn azaltan III.Henrye, Fransz Devrimine ve Napolyona balamtr.6 Mslman toplumlarda ise baz yneticilerin modernleme abalarna ramen, din ve din adamlarnn toplumsal yaam zerindeki etkisiyle, kadn zerindeki bask ve kadnn ev hapsi devam etmektedir. Mslman lkelerde din ve Kutsal Kitaba dayanlarak, kadna yaplan bask g kazanm, Mslman din adamlar kadn rtmeye ve onu ikincil pozisyonda tutmaya almak iin Kurandaki ayetlerden yardm almtr. Kadn zerine yaplan tartmalar din adamlarn ve entelektelleri kart gruplara ayrm, her grup haklln Kuran yorumlarna dayandrarak kantlamaya almtr. Bu balamda, slamn Kadn yaam zerindeki etkisi ve ayrca dier iki tek Tanrl din olan Yahudilik ve Hristiyanln da kadn zerindeki yorumlar ikinci blmde detaylandrlmaya allacaktr. Kadn ve geirdii deiimleri, toplumsal deiimlerden soyutlamak olanakszdr. Kadnlarn ilerlemesi, hak talep etmeleri ve aydnlanmas eitim ve i olanaklarna ulamasyla mmkndr. Bu nedenle Ortadou kadn ve Ortadou kadn hareketleri aydnlanma ve reform abalaryla beraber incelenecektir. Ortadou tarih boyu, corafi konumu ve zellikle de zengin petrol kaynaklar nedeniyle emperyalist glerin ilgi oda olmu, srekli karmaa dnemleri yaamtr.
Mary Crawford ve Rhoda Unger, Women and Gender : A Feminist Psychology (Boston: McGraw-Hill, 2000). Nadje Al-Ali, Secularism, Gender and the State in the Middle East : The Egyptian Women's Movement (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), s.131.
6

randa nceleri Rusya mdahaleleri etkinken, petroln bulunmasyla Avrupa bu srece dahil olmutur. ran, tarihi boyunca hibir lkenin kolonisi olmam, yar smrge dnemleri yaamtr. randa, kadn hareketleri smrge faaliyetleri, ulusalc hareketler, Pehlevi hanedan ve slami ynetim dnemi ierisindeki durumlar nc blmde incelenecektir. Ortadou ve Afrikann gzde merkezi olan Msr geirdii smrge dneminde, smrgeci glerin mdahaleleriyle kar karya kalmtr. Nil Deltasnda yetitirilen pamuunun dnyann en kaliteli pamuu olduunun anlalmas ve 1869da alan Akdeniz-Kzldeniz balantsn salayan Svey kanal bu lkeyi srekli d ilgi ve etkilere maaruz brakmtr. Tm bunlarn Msr toplumuna ve kadnna etkileri, ve Msrdaki modernleme abalarnn kadn yaamna yansmas drdnc blmde incelenecektir. Sonu blmnde ise ran ve Msr kadn harekelerine ksaca deinilip, iki lke kadn ve eylemleri kyaslanacak ve kadnlarn bugnk durumlarndaki farkllama nedenlerine ulal maya allacaktr. Bu almada konu ile ilgili makale, kitap, internette yaymlanan bilimsel literatr taramasyla Ortadouda Kadn meselesine salkl, objektif bak getirmeye alld.

B R NC BLM KAVRAM ve KURAMLAR

1.1. Toplumsal Hareketler Yerleik kurumlar dnda toplu eylemler yoluyla ortak kar korumak, ortak hedefe ulamay salayabilmek iin uzun veya ksa bir zaman dilimi iinde giriilen toplu aba toplumsal harekettir. Toplumsal hareketler politikay ve demokrasiyi etkilemi; zellikle feminist, ii ve genlik hareketlerinde olduu gibi bireylerin ve sivil toplumun zgrlk alann iktidar karsnda geniletmi ve haklarn korunmas iin gerektiinde iktidarla youn bir mcadele iine girmitir. Toplumsal Hareketleri be balkta inceleyebiliriz: 1) Dntrc hareketler: Toplumda, geni kapsaml, ykc iddete dayal deimeleri hedefleyen hareketlerdir. Devrimci hareketler, kkten dinci hareketler gibi. 2) Reformcu Hareketler: Eitsizlik ve adaletsizliklere kar eylemler yapan, varolan toplumsal dzeni baz ynlerinden deitirmeyi hedefleyen hareketlerdir. rnekse, krtaj kart grup eylemleri gibi. 3) Kurtarc Hareketler: Deersizmi gibi grnen yaamda insanlar kurtarmay amalar. Protestan veya slami kkten dinci hareketler bu hareketlere rnektir. 4) Deitirici hareketler: Bireylerde ksmi deiiklii salamay amalayan hareketlerdir. Adsz Alkolikler derneinin yapt eylemler ve toplantlar deitirici hareketlerin rneidir. 5) Feminist Hareketler: Kadnlarn toplum iindeki roln ve haklarn geniletmeyi amalayan hareketlerdir.7 1.2. Kadn Hareketleri Feminist hareketlerin amac kadnlarn cinsleri nedeniyle maruz kaldklar ayrmclk ve toplumdaki aa statlerini dzeltmek, toplumsal, ekonomik, siyasi ve kltrel dzende
7

Anthony Giddens, Sosyoloji ( stanbul:Ayra Yaynlar, 1999), ss. 540,541.

karlatklar basky azaltmak, alma yaamna katlmak, zgrlemek, kltrel ve ekonomik alanlarda erkeklerle eit dzeye gelebilmektir. Bu ana fikirle kadnlar eitli dnemlerde talep ve amalaryla ilgili farkl kuramlar retmi ve bu farkl kuramlar erevesinde hareket etmiler, eylemler, kampanyalar yapmlardr. Kadnlarn organize hareketler oluturmalarn Avrupa sanayilemesi tetiklemitir.

ngilterede tekstil tezgahlarnn makinelemesi ile balayan sanayi devrimi srecinde artan igc gereksinimi kadnlar ve ocuklarn da i yaamna katlmasyla karlanmtr. Ancak Batl lkelerdeki zellikle de ngilteredeki sanayileme dneminde almaya balayan kadnlar ve ocuklar gsz olduklar ve retime daha az katklar olduu gerekesiyle ikinci snf iiler olarak kabul edilmilerdir. Gnde 10 saat alarak erkeklerden az kazanmak, sosyal haklarnn olmamas gibi alma koullarndaki zorluklar bu dnem ii kadnn sorunu olmutur. Bu dnemde yaanan byk yoksulluk, kadn igcnn erkek igcnden daha fazla smrlmesi kadnlar isyana ve organize bakaldrya ynlendirmitir. Bu eylemler dnem dnem artmtr. Sava dnemlerinde ise kadnlar hak taleplerini teleyip enerjilerini bar abalarna, lke ekonomisine katkda bulunmaya harcamlardr. Bar abalarnn gnmzdeki rnei srailde Yahudi kadnlarn kendi devletlerinin Filistini igal etmesine kar yaptklar eylemlerde ve avaa katlmay reddeden Redcilerin annelerinin eylemlerinde grlmektedir. znde eitlik ve zgrlk amalaryla yola ksalar da kadn gruplarn farkl kuramlar ve hareketleriyle tek snfta toplamak gtr. Farkl grte toplanan hareketler (faist, liberal gibi) ve marjinal hareketler (lezbiyen vs.) feminist hareketler diye anlmaktadr. Eylem yntem ve ama farkllamas nedeniyle bu gruplar bazen kendi ilerinde atmaktadrlar. Feminizm kuramsal farkllklaryla temel grupla snrlanabilir: Liberal Feminizm, Marksist-Sosyalist Feminizm ve Radikal Feminizm. Liberal feministler, liberal devlette erkeklerle eit vatandalk haklarna sahip olmak isterken Marxist-sosyalist feministler, kapitalist sistemin cins eitsizliini ve kadnlara yaplan basklar bu sistemin uygulamalar olarak grmektedir. Radikal feministler ise, erkek stnln dier yaplardan bamsz, ataerkilliin sonucu olarak kabul etmektedir.8 srailli Vicdani

Robinson ve Richardson, a.g.e. , s. 4.

Feminizm tarihi, ortaya k ve hareketleriyle dnemsel farkllklar temel alnarak snflandrlmtr. Bu snflandrmalara dalga nitelemesi yaplmtr. Feminist hareketler dnemsel olarak dnemde toplanr. Birinci Dalga hareketleri 1840-1929 aras, kinci Dalga 1960 ve sonras dnemde olumutur. lk iki dnem arasndaki 30 yllk dnemde feminist hareket tamamen kaybolmam ancak kadnlarn sesleri daha az duyulmutur.9 1.2.1. Birinci Dalga Feminizm (1840-1920) Kadnlar iin eit siyasi haklar ve oy hakk talepleriyle simgelenen dnemdir. 1812de un fiyatlarnn saptanmas srecinde Nottingham olaylarn balatan kadnlar, 1830larda sendikalara ye olarak, grev ve isyanlara erkeklerle beraber katlarak etkin olmulardr.10 Orta snf ve alan kadnlarn organize hareketleri 1860-1870 arasnda younluk kazanm, eylemleri balatan ii kadnlar oy hakk kampanyalarnda ve erkeklerle eitlie ulama abalarnda burjuva kadnlardan destek grmtr. Gnmz feminist hareketlerinin dier toplumsal ve siyasi hareketlerle ittifaka girmesi gibi, kadn eylemciler 1860larda klelik kart hareketlerle dayanmaya girmilerdir. i snfnn kadnlar oy hakk talebi hareketlerine orta snf kadnlardan daha fazla katlmlardr. alan kadnlarn 1900lerde oy hakk talebi, ii hareketlerinde tehlike olarak alglanm, gerilime neden olmutur. Daha sonraki dnemlerde feminist tarihiler feminist hareketlerle beraber rk, cins, ve snflarn birbirlerine etkilerini aratrmlardr.11 Fransada kadn hareketleri, orta snf ve ii kadnlarla emekilerin sosyalist toplum kurmay amalayan mcadelesi olmutur ve bu kadnlarn ou komnist hareketlere de katlmlardr. "Madem ki kadna giyotine kma hakk veriliyor, yleyse krsye kma hakk da verilmelidir" szleriyle tannan ve sonunda giyotinde can veren Olympe de Gouges (17451793), imparatorluk rejiminin 1868de tand dernekleme hakk ve dier haklar iin kulpler ve dernekler kurarak mcadeleler yapmtr. 1848-1914 yllar arasnda yaayan Hubertine Auclert 1876da kadnn oy hakkn talep eden Kadn Haklar Derneini (Socit le droit) kurdu ve 1883te dernein ad Kadn Oy Hakk Dernei (Socit le suffrage des Femmes) olarak deiti. Auclert yayn gnmzde de devam eden Kadn Haklar Dergisini
9

Ibid, s. 5. Michell, a.g.e., s. 56. 11 June Hannam ,Women, History and Protest, (Houndmills: Macmillan, 1993), ss. 85, 93.
10

(Le Droit des Femmes) yaynlanmaya balad, 1881de Suffragette12 ve siyasal haklara ynelik Kadn Yurtta (La Citoyenne) dergisini kard.13 ngilterede kadn haklaryla ilgili ilk yayn olan A Vindication of The Rights of Woman (Kadn Haklarnn Hakll) Marry Wollstonecraft (1759-1797) tarafndan 1792'de yaynlanmtr. Daha sonra 1825de evli kadnlarn karlarnn kocalarna kar korunmadn ilan eden feminist manifesto Willam Thompsonun kaleminden yaymlanmtr. Bu birikimler sonucu hareketleri balamtr.14 Londrada 1840da esaretin kaldrlmas kongresine kadnlarn alnmamasna fkeye neden olmutur. Sekiz yl sonra Elizabeth Cady Stanton (1815-1902) ve Lucretia Mott (17931880)un, New York Seneca Falls kasabasnda ilk kadn Kongresini toplamas Amerikada kadn hareketinin balangc olmutur. Bunu takiben Elizabeth Cady Stanton ve Susan B.Anthony (1820-1906) 1869da, kadnlara seme hakk verilmesine ynelik anayasa deiiklii yaplmasn isteyen Kadnlarn Oy Hakk Ulusal Derneini (National Woman Suffrage Association/NWSA) kurdular.15 Ayrca, 19.yy feministleri, erkek feministlerin de katklar ile yalnzca toplumsal yaama katlm kazanmakla kalmam ayn zamanda evlilikte kadn artlarn iyiletirmeyi baarmtr. Ayn feministler, 1900den sonra siyasi hareketlerde rol alm ve ahlakn ifte standardna isyan etmilerdir. Kendilerine verilen ahlak bekilii roln kabul eden 19.yy feministleri ayrca erkeklerin cinsel alkanlklar konusunda reform talep etmilerdir.16 19.yy. feministleri, dnya kadnlarnn birlemesi ve dayanmasn da gerekletirdiler ve bunu kadn kardelii (sisterhood) olarak adlandrdlar. Bu dayanmay 1878de Uluslararas Kadnlar Kongresinde (The International Congress on Womens Rights/ICWR) kurumsallatrdlar. ICWRnin kurulu toplants 1888de Washingtonda 66 Amerikal, 8 Avrupal kadn yenin katlmyla yapld. 1889da Londrada dzenlenen ikinci toplantya 11 ye rgt ve 5000 delege katld. Kongrede eitlik, adalet talepleri yan sra, hapishane,
12 13

ngilterede 1840larda kadna oy hakk talebi

Oy hakk savunucusu kadn militanlara verilen ad. Michell, a.g.e., s. 81. 14 Ibid, s. 79. 15 Ibid. 16 Hannam, a.g.e., ss. 89,92.

hastane ve dini kurumlar gibi kurulularda reform, kadnlara ilk, orta ve yksek okul eitim talepleri dillendirildi. Kadnlarn her dzeyde eitim kurumlarna alnmalar 19.yy. feministlerinin en byk kazanmlarndandr. 1902de ABDde dier rgt, Uluslararas Kadn Oy Hakk Birlii (The International Woman Suffrage Alliance/IWSA) ve 1903te ngilterede Kadnlarn Siyasi ve Toplumsal Birlii (Womens Social And Political Union/WSPU) cam krma, bomba koyma, yangn karma, parlamento toplantlarn engelleme, alk grevi yapma, intihar etme gibi radikal eylemler yapmtr. IWSA ve ICWR kadn smrs olarak grdkleri fuhua kar da g birlii yapmtr. I. Dnya Sava srasnda orta snf kadnlar kutsal ev kadnl rollerini ve gen kzlar gittikleri niversiteleri brakp, silah fabrikalarnda almaya baladlar. Burjuva kadnlar da bu dnemde hastalara ve tutuklulara yardm, kaybolanlar bulma, gibi ilerde altlar, ICWRnin Uluslararas Kadn Bar ve zgrlk Dernei (Womens International League for Peace and Freedom/WILPF) adndaki bar komitesini kurdular. Dernein 1915 ylnda Laheydeki toplantsnda savaan lkelerin kadnlar birbirlerini karde ilan ettiler. Feminist abalar ii kadnlar iin de kazanmlar getirmitir. ICWR 1918de Versailles Antlamas ve Milletler Cemiyeti szlemesine kadnlar iin eit ie eit cret maddesini koydurmay baarmtr. Feministler bar ve sosyal yasalar iin urarken, ii kadnlar da giderek militanlamlardr.17 IWSAnn ad 1926 Paris Kongresinde International Womens Alliance olarak deiti. rgtn slogan ise eit hakla, eit sorumluluklar olarak belirlendi.18 Rusyada 1917 devrimi srecinde kadnlar doum ncesi ve sonras 16 haftalk cretsiz izin, parasz salk hizmeti, eiyle mal varl ortakl, boanma, evlilik ii ve d ocuk velayeti gibi sosyal haklarda ve siyasi haklarda eitlik kazand. Ancak, Bolevik devriminden sonra bu haklar yaanan ekonomik glkler ne srlerek ynetim tarafndan kstlanmaya balad. Stalinciler, sosyalist toplum dzeni iin kadnlarn geleneksel aile rollerine dnmeleri gerektiini iddia ettiler. Ynetim, bu dnemde alan kadnlarn ocuklar iin kre ve yuva almas ynndeki taleplerini reddetti. Daha sonra 1929da Komnist partisinin kadnlar kolu Genotdelin faaliyetlerine son verildi. 1936da krtaj hakk ve evli olmayan kadnlara devletin mali destei kaldrld, boanma zorlatrld.19

17 18

Michell, a.g.e., ss. 88-89. http://www.womenalliance.com/history.html. 19 Michell, a.g.e., ss. 93-95.

Sosyalist ynetimlerde kadnlarn geleneksel kalmalar istenmekle beraber bu anlay faist rejimlerde olduu gibi kurumsallatrlmad. Kadnlara eitim, alma, siyasi ve kltrel hayata katlma olanaklar kapatlmad. Faist toplumlarda kadna, douran, kocaya ve ulusalsosyalist devlete hizmet etmesi gereken, aa gren arasal bak sistemletirildi, doktrin haline getirildi. Nazi Almanyasnda 3K (Kilise/Kirche, Mutfak/Kche, ocuk/Kind) slogan benimsendi. Kz ocuklarn eitim almalar zorlatrld. Almanyada kamuda alan evli kadnlar kartlan kararnameyle iten kartld. Kadnlarn doktorluk yapmalar yasakland. Nazi doktrininde kadn bir tr hayvan, aile kadnn yaayabilecei doal ortam, zgrlk isteyen kadn da, Yahudi, zenci ve ecinsel kadar soysuz yaratk olarak nitelendirildi. spanyadaki kadnlar ise, Cumhuriyet dneminde kazandklar oy hakkn Franconun faist dneminde yitirdiler. Avrupadaki faist dneme direnite ve faist igalin son bulmasnda kadn destei ok nemli etken olmutur. Sovyet kadnlarnn Anti-Faist komitesi Eyll 1941deki ilk toplantsnda tm dnya kadnlarn faizme kar savaa armtr. Kadnlarn talya ve spanyadaki faist ynetimlere kar rgtl direnileri ngiliz ve Amerikal kadnlar tarafndan desteklenmitir. Bu dnemde kadnlar gerilla savana da girmilerdir.20 Avrupada I.Dnya sava ve Rusyada 1917 Devrimi srasnda kadnlarn katksn kabulde tereddt etmeyen sistem, sava ve devrimden sonra, yani ii bittikten sonra kadnlarn geleneksel rollerine dnmelerini istemitir. 1944de sava ncesine gre 2 milyon artan alan kadnlarn i yaamlarn kolaylatrabilmek amacyla alan kreler ve ocuk yuvalar, savatan sonra kadnlarn yaamn zorlatrmak amacyla kapatld. Savatan dnen erkeklere yer amak amac gdld ve kadnlardan evlerine dnmeleri istendi. ABD ve ngilterede alan kre ve yuvalarn tm kapatld. Bu dnemde kadnlar sava srasnda eitlenen cretler yerine, ilerini kaybetmemek iin dk cretlerle almaya raz oldular. Fransada kadnlar sava sonrasnda feminist hareketler yerine smrge kart eylemler yaptlar. Hindiin ve Cezair gibi smrge altndaki kadnlarla dayanmaya girdiler.21 1.2.2. kinci Dalga Feminizm (1960lardan Gnmze) Kadn eylemleri 1960larn sonunda erkeklerle eitlik talepleriyle yeniden gndeme geldi. Bu dnemde kadnlar, erkeklerle siyasal hak eitlii yansra, aile, cinsellik ve alma yaamn da sorguladlar. 1960larn sonunda yeniden ivme kazanan feminist hareketler toplum
20 21

Ibid, s. 95. Ibid, ss. 99-101.

10

tarafndan 1970lerden itibaren artarak benimsendi. Kadnlar alma alanlarnda, ticari birliklerde, siyasi ve toplumsal reform hareketlerinde, ii hareketlerinde ve genlik hareketlerinde de etkin oldular. Bu hareketlerin iinde olan feministler zellikle, Amerikada, 19.yy. Amerikas kadnnn toplumsal rol ve cinselliiyle, idealleri ve deerleri; sanat ve edebiyatta kadn imaj; ahlakn ifte standard; fahielik; ada kadnn zelliklerini ve kadnl sorguladlar. Bu dnemde yksek renimin yaylmas, nemli ekonomik ve siyasi deiimlerin yaanmas sonucu kadnlar kamu ve siyasi alanda ne kmlardr. Ancak, siyahi kadnlar sz konusu alanlarda ve istatistiklerde hi bir ekilde var olamamlardr. Onlar, daha ok iftilerin zel almalarnda ve misyonerlik faaliyetlerinde yer almlardr. Eylem ve ilgi alan genileyen feministler ikinci dalga dneminde varl gzard edilen siyahi kadnlar ve lezbiyenlerle de ilgilenmilerdir.22 1.2.2.1. kinci Dalga Dneminde Feminist Kuramlar kinci dalga dneminin ana tartma konusu olan toplumsal/kltrel cinsiyet olan gender bu almada cinsiyet olarak, biyolojik cins olan sex ise, cins olarak anlatlmtr. Kadnlarn sosyal ve siyasi vatandalktan hari tutulmalar eitlik-farkllk tartmalarn karmaklatran faktr olmutur. Cinsel farkll inkar ederek, erkek cinsiyle eitlik mi yoksa cinsler aras eitlik frsat m istenmeli tartmalar, feminizmin merkezinde yer alm, bu tartmalar sosyal ve bilimsel gelimelerle karmaklam ve eitlenmitir. Bu farkllama farkl feminist kuram ve bak alarn gndeme getirmitir.23 kinci dnem analizleri ve tartmalarndan, Liberal Feminizm, Sosyalist Feminizm ve Radikal Feminizm, daha sonra Lezbiyen, Siyah, Anarist, Postyapsalc Feminizm akmlar kmtr: 1) Liberal feministler; liberal devlette erkeklerle eit vatandalk haklarn elde etmek iin yasalar ile gelenek ve deerlerde deiiklik yaplmas gerektiini savunmulardr.24 2) Marksist-Sosyalist Feministler; 1970lerin balarnda snf, cinsiyet ve kadnlara basknn maddi artlarna kar savamlardr. Marksist-Sosyalist Feministler Irk ve cinsiyet
22 23

Hannam , a.g.e., ss.79-80. Robinson ve Richardson , a.g.e.,ss. 8-9. 24 Ibid ,s. 2.

11

eitsizliinin ayn derecede yanl olduunu ne srmlerdir.25 Bu akm cins eitsizliini ve kadnlara basky kapitalist sistemin uygulamalar olarak grmektedir.26 3) Radikal Feministler; ataerkillii kadna bak arac, yani kadnn ikincilliinin anahtar olarak grmektedir. Onlara gre kadnn ikincillii biyolojik ya da snfsal deil, ataerkil dncenin sonucudur. alma yaam ve bu alandaki cinsel ayrmclkla daha az ilgilenerek, cinsellik ve toplumsallamayla beraber cinsel ve ideolojik yaplara nem vermilerdir. Cinsi, kar cinsin zayflna inanan basknn en yaygn bask olduunu dnerek, kadna ynelik iddet ve erkek gcn anlamaya almlardr. Radikal feministler ve sosyalist feministler arasndaki fark cinsellik ve snf ilikileri konusundadr.27 1.2.2.2. kinci Dalga Dneminde Kadn Eylemleri nceki dneme kyasla daha eitimli olan kadnlar 1965ten sonra kendi kurtulu hareketlerini balattlar. 1966da Amerikada Ulusal Kadn rgt (National Organization of Women/NOW) kuruldu. 1967de gen ve evli olmayan kadnlar NOWdan ayrlp, daha radikal grlere sahip olan Kadnlarn Kurtuluu Hareketi (Womens Liberation Movement/WLM) grubunu kurdular. Toplumsal bir hareket olan WLM lke apnda, kitle iletiim aralarn kullanarak, hkmet kart eylemler gerekletirdiler. niversitelerde ve toplumun genelinde gerekletirilen bu eylemlerle cinsiyetiliin deitirilmesini i-cret ayrmclna son verilmesini ve krtajn serbest braklmasn talep ettiler. NOW ve WLMnin en byk baarlar ITT gibi byk irketlere kar atklar davalarla, gemite kadn iilerin cret ayrmcl nedeniyle alamadklar cretlerin denmesini kazanmalar olmutur. Avrupada da Kadnlarn Kurtuluu Hareketi (Movement de Liberation de Femmes/MLF) etkili olmutur. Fransada, 1968 renci hareketinde kadnlar da nemli rol oynadlar. 8 Mart 1971de Simone de Beauvoir(1908-1986)n bakanln yapt Kadn Haklar Dernei-League de Droit des Femmes kuruldu ve bu ok sayda feminist grubun kurulmasn tevik etti. 1974de Fransada kadnlarn ezilmiliini anlatan Trone Fuar ald.28

25 26

Crawford ve Unger, a.g.e., s.7. Robinson ve Richardson, a.g.e., s.2. 27 Hannam, a.g.e., s. 85. 28 Michell, a.g.e., ss. 108-112.

12

1970lerdeki doum kontrol tartmalarnda, bir grup feminist doum kontrolnn kadn zgrletirdiini savunurken, dierleri doum kontrolnn kadn sosyal ve ekonomik olarak baml yaptn ve erkeklere kadn vcudunda byk lde kontrol gc vereceini iddia etmilerdir. Katolik kilisesinin muhalefetine karn ABDnin ou eyaletinde, doum kontrol yasallam ve krtaj klinikleri almtr. Krtaj hakk ngilterede 1967de, ABDde 1973te, Fransada 1975te ve talyada 1978de yasalamtr.29 Kadnlarn ikinci dalga dneminde nceki dneme gre hayli fazla kazanmlar elde etmilerdir. Bu kazanmlarn etkisi istatistiklere de yansmtr. Batda yaplan aratrmalara gre kadnlarn evlilik ve dourma eilimleri bu dnemde azalm; ou kadndan gelen boanma talepleri artm; evlilik d zgr birliktelik ve ecinsellie hogr artmtr. Bu dnemde ABDde okul kitaplar yeniden yazlm; ocuklara ynelik resimli kitaplarda cinsiyet rol imgeleri deitirilmi; tiyatro, sinema, kabarelerde kadnlarn geleneksel rollerine kar klm ve pornoya kar eylemler yaplmtr. Belika, srail ve Japonyal kadnlar siyasi partiler kurmulardr. Amerika Birleik Devletleri ve Bat Almanyada porno ve genelevlere kar davalar almtr. Ev ii iin cret talep eden feministlere, baka grup feminist, bunun kadn aileye daha baml klaca gerekesiyle kar km ev ii iin cret yerine erkein de ev iine katlmas nermilerdir.30 Feminist hareketlerin cret eitsizlii konusundaki taleplerinde beyaz ya da mavi yakal kadnlar ba ektiler. Bunalm dnemlerinde tehdit edilen alma haklarn korumak; kltrel alanda, kadna uygulanan cinsel bask ve iddete kar kmak, tecavz edilen kadnn sank sandalyesine oturtulmasn reddederek tecavzn su saylmasn salamak iin ve krtaj yasallatrmak iin eylemler yaptlar. Baka bir deyile doum kontrol ve krtaj haklarn savunarak cinsellikle dourganln ayrlmas gerektiini ne srdler ve tecavze kar karak cinsel hazz gndeme getirdiler. Ayrca ecinsellie uygulanan basklara son verilmesini de talep ettiler. Feministler kocalarndan dayak yiyen kadnlar iin snma evleri kurarak ezilen kadnlarn kendilerine gvenmelerine olanak saladlar. Snma evlerinin yan sra telefonla yardm sistemleri kurarak moral ve fiziki adan aciz kadnlarn sorunlaryla ilgilendiler.31
29 30

Ibid s, 106. Ibid s, 113-119. 31 Robinson ve Richardson, a.g.e., ss. 8-9.

13

1.2.2.3. Eitlik-Farkllk Tartmalar Yzyldan bu yana kadn ve erkein biyolojik farkll toplumsal yaplandrmaya mazeret oluturmutur. Kadnlara, dourma, emzirme gibi biyolojik zellikleri, fiziksel glerinin yetersizlii ve daha az mantkl olduklar savyla ev ii ve ocuk bytmek rolleri uygun grlmtr. Bu nedenle kadnlarn kamusal alanda faaliyet gstermelerinin uygun olmad ne srlmtr. Bu iddialar filozoflar ve teorisyenler tarafndan yaplan bilimsel aratrmalarla da desteklenmitir. 19.yy sonu ve 20.yy banda, beyin ls, kadn ve erkek aklndaki farklla ilikin nermeyi kurmak iin kullanlm ve bu konuda ampirik almalar yaplmtr. 1980lerin sonu ve 1990larda sosyal Darwinizmin yeniden ykseliiyle cinsel zorbala kar yasalar karlmas salanmtr. Feministler Sosyal Darwinizmdeki psikolojik zellik ve doal farkllk balantsn yenmek iin toplumsal roller hazrlamaya, planlamaya ve sorgulamaya balamlardr. Pek ok feminist teori, biyolojik cinsin doal farkllk olduunu ne srerek, farkl toplumlarca yaratlan cinsiyet rollerinin esasnda psikolojik ve toplumsal cins olduunu belirtmilerdir.32 Toplumlar biyolojik ayrm toplumsal ayrmn temeli gibi kullanmaktadrlar. Bu kltrel ayrm ocuk doduunda pembe-mavi battaniye uygulamasyla balamaktadr.33 Trkiyede ocuk arklarnda da kk Ayenin bebeine bakp, kk askerin silahn tamas gibi toplumsal roller ocukluktan itibaren retilmektedir. Feministler farkllk tartmasnda ataerkilliin reddini teorilerle desteklerken, kadn ve erkek arasndaki doal farklla farkl toplumlarda ve uygarlklarda farkl sosyal, siyasi ve ekonomik anlamlar verildiini analiz ettiler. Kadn erkek arasndaki doal farklln deimezliini kantlamaya alrken, toplumda kadna uygun grlen ikincil statnn doal cinsel farkllk nedeniyle verildiini grdler ve dourmak, meme vererek ocuk beslemek, annelik gibi kadn niteliklerinin erkek nitelikleri kadar deerli ve nemli olduunu kantlamaya altlar. Kart grl feministler, eitlik-farkllk tartmasnda kadnn farkllna iaret edilmesinin, kadn ikincil konumda tutmaya devam edeceini ne srd. Feministlerin asl sorunu kadnlarn serbestlii ve eitlii ile kadnn ortak kimlikle zel

32 33

Ibid., ss, 12,13. Crawford ve Unger, a.g.e., s. 27

14

toplumsal grup olarak tannmas abas oldu.34 Sherry Ortner bu konudaki dncelerini yle aklamaktadr: Kltrel kavramlarn eitliliinde, psikolojisi, sosyal rol ve fiziki ile doaya daha yakn gibi grnen kadnlar erkekler kendilerini toplumsal ve siyasal yaama daha uygun grp kadn ikincil statye srm, kadnn ev hapsi balamtr. Dolaysyle kadnn ikincillii evrensel gerektir ve kadnn farkl toplumlardaki ikincil stats ve sembolizasyonu devam etmektedir. Gebelikten korunmada yeni teknolojiler kadnlar biyolojik bamllktan kurtarsa ve bu bazlar iin eitlie eriimin iareti, yeni imkanlara alma anlamna gelse de toplumsal hiyerarik yapdan kamak neredeyse olanakszdr. Ortnerin bu savyla, toplumsal yapda tarafsz olmaktansa kadn-erkek kimlik farkll hesaba katlmal tartmalar balamtr.35 Simone de Beauvoir 1949da yazd kinci Cins (The Second Sex) adl kitabnda nl kadnlarn aa pozisyonlarnn doal veya biyolojik deil toplumsal kreasyon olduunu, yani psikolojik davransal, ataerkil kltrn rn olduu grn ne srm ve kadnlara, onlar ikincillie mahkum eden evlilik kurumuna bamllktan kurtulmalarn, kadn onuruna sahip kmalarn nermitir. Dii biyolojik cins ve toplumsal cinsiyet pek ok feminist kuramda yaygndr. 1930larda psikologlar toplumsal cinsiyeti insanlarn psikolojik nitelikleri olarak (kadn-erkek balants olmadan) tanmlamada kullanmlardr. Robert Stroller Cins biyolojik kromozomlara gre doar, cinsiyet kii byrken benimsenir, toplumsal rol ve model tarzn onlar aa pozisyonda tutmaya devam etmeyi medeniyetler tayin eder saptamasn yapm, Kadn-erkek arasndaki biyolojik farklln kanlmaz olduunu sylemi, kadnn biyolojik farkyla deil davransal olarak toplumsal yap olduunu savunmutur.36 1970-1980 yllar arasnda toplumsal yap klasik feminist metinlerde kltrel buyruk, dayatlan hak cinsiyet olarak aklanm, cinsiyet kavram feministlere kadn ezilmesinin kuramsal analizinde yeni yollar amtr. Delph Christine cinsiyetle cins arasndaki tm farkn toplumsal ve keyfi olduunu, toplumdan topluma deitiini, cinsiyet ayrmnn hiyerarinin, kadn erkek arasndaki g eitsizliinin gstergesi olduunu ve cinsiyeti akademik feministlerin rettiini sylemitir. Ann Scott ise, Feminizmin etraf tartmalarla tam
34 35

Ibid., ss, 9,13. Ibid., s. 9. 36 Robinson ve Richardson, a.g.e., ss, 14, 16.

15

anlamyla evrilmitir saptamasn yapmtr. Kadnlarn da birbirinden farklln ne sren feminist tartmalardan yola kan feminist tarihiler rk, cins, ve snfn birbirlerine olan etkilerini aratrmlardr. Yaptklar aratrmalarla, kapitalizmde snf ve rk dayanmasnn, cins-cinsiyet atmasndan daha gl olduu sonucuna ulalmlar ancak ataerkil yapnn etkilerini koruduunu gzlemilerdir. 1980lerde ou medya, toplumlarn knden feminizmi sorumlu tutmu, kadnlarn eitlik kazanmlar konusunda eitlik ynndeki haklara tamamen ulald, feminizm artk geersizdir eklinde yorumlar yapmtr.37 1980lerin sonu ve 1990larda Sosyal Darwinizmin yeniden ykselii ile feministler psikolojik zellikleri ve doal farkllklar balantsn yenmek iin sosyal roller hazrlamaya planlamaya ve sorgulamaya baladlar. Pek ok feminist, kadn ve erkek arasndaki biyolojik farklln toplumsal rgtlenmeyle ilgisini yadsmtr. Pek ok feminist teori davran ve biyolojik snflandrmann temeli olarak psikolojik cins ve toplumsal cins ayrmn getirmitir. Biyolojik snflamay Segal yapm, Robert Wright insan doas hakkndaki Darwinci gerekleri yadsmayla ve kadnlarn eitlik araylaryla alay etmitir.38 Aydnlanma, ilerleme dneminin en nemli varsaym olan Sosyal Darwinist yaam ilkesi, doada gl olann kalabileceini, gsz olann ise yok olacan savunmutur. Gszlerin mcadeleden baarsz kaca ve retime katks olmayaca iin ortadan kaldrlmas gereini vurgulamtr. 39

37 38

Ibid, ss. 24, 9. Ibid s, 13. 39 http://www.cagridogan.com/ayrimcilik.htm.

16

K NC BLM D NLER VE KADIN YORUMLARI

Tm dinler kadnn ikincillii iin biyolojik mazeret yeterli olmadnda, dini yorumlara bavurmutur. Dinlerin kndan itibaren din ve din adamlar toplumlar zerinde etkin olmulardr. Din adamlarnn toplumdaki etkisi feminist hareketlere de yansm, 19.yy. bat kadn hareketinde kilise basks korkulan faktr olmutur.40 Bu blmde Tek tanrl dinlerin kadn yorumlar incelenecektir. 2.1. Yahudi ve Hristiyan Dinlerinde Kadn Yorumlar Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk dinleri kadnlar aa statde, gnahkar, cazibesiyle erkekleri ayartan g olarak grm, onlar gzden uzak tutmaya almtr. Ancak daha sonraki dnemlerde Hristiyanlk bu konuda reformlar yapm kilise ile devlet ayrlmtr. Yahudi ve Hristiyan dinlerinin kadn erkek ilikilerine yaklam yalnzca evlenme ve dourma ile snrlanm, dier konulara dinin mdahalesi kaldrlmtr.41 Tarihsel Musevilik dnyevi zevkli evlilii ve dllenmeyi tevik eder. Kadnn ykc gc yalnz Kuranda deil Yahudi yazl ve szl (Talmud) geleneklerinde, zellikle Hasidiclerde42 kadn, agzl ve saldrgan cinsel drtsyle batan karc olarak betimlenmektedir. Yahudiliin kadna bak bu dine inananlarn dnyann hangi kesinde yaadklarna bal olarak farkllamaktadr. rnein, lkelerinden ayr olduklar iin muhafazakarlaan diaspora Yahudilerinde dini uygulamalar ve kurumlar etkindir. Ancak srail yasalarnda kadnn evlilikte ve boanmadaki yasal haklar devletin milliyeti ve askeri hedefleri ve Yahudi ataerkil deerlerin uzlamasyla ekillenmitir. Parlamentoda inanllarn iddetli savunusuyla, Yahudi ataerkil deerlerin eklemlenmesi sonucu yasalar kadn, vatanda olarak deil evinin koruyucusu, gelecek neslin reticisi yani anne olarak kabul edilmitir. Kadn konusunda yasalar ve geleneksel kurallarda uzlama salanmtr. 1953teki

40 41

Michell, a.g.e., s.92. Haideh Moghissi, Feminism and IslamicFundamentalism :Tthe Limits of Postmodern Analysis (London: Zed Books, 1999), s.21. 42 Kendilerini "Siyonizm Kart olarak tantan radikal Yahudiler.

17

kararnameyle evlilik ve boanma Haham Mahkemesine devredilmi, medeni nikaha son verilmitir.43 Kadnn ykc gc Kuran ve Talmudun yan sra Hristiyan dininde de sabitlenmitir. Hristiyan din adamlar kadn ayartan cazibesi nedeniyle gnah melei olarak grr. Ancak Batda bu cinsel ahlaki mesele gnmzde ksmen sonlandrlmtr. Hristiyanlk bekareti kutsar ve evlilii dnyevi ykmllk olarak grr. oalmay getirmeyen seksi knar. Erken Hristiyanlkta ocuk ama deilse cinsel zevk gnah olarak grlm ve ehvet olmayan evlilik yceltilmitir. Hristiyan din adamlar devlet adam olmamasna ramen toplum zerinde etkin olmulardr. Avrupa toplumlarnda modern yasa sisteminin kuruluu, bireysel haklarn tannmasyla, oy hakk eitlii salanm, bylece Hristiyan kilisenin gc ve ahlaki rehberlii azaltlmtr. Kilisenin devletten ayrlmasyla sivil toplum glenmi, bu gelimeleri cins eitlii, adaleti, kadn abalar izlemitir. Batda kk yatakilerle cinsel iliki tecavz olarak kabul edilir, ancak, cinsel ilikide zorlama yoksa su saylmaz. slamda ise, kar-koca ilikisi dndaki tm ilikiler su saylm ve bu slami-ahlaki standartlarn cezai ykmllkleri baz ynetimlerde yasalarla belirlenmitir.44 2.2. slamda Kadn Yorumlar slami toplumlarda kadn vcudu cazibe ve zevkten meydana gelir. Dllenme ve dourma zellikleri nedeniyle kadn toplumsal saygnln semboldr. Kadn, yasalarla kapatlm ve haklar snrlanmtr ve erkee toplum tarafndan kadn yaam zerinde haklar verilmitir. Mslman inancna gre gen kz ilk adet grmesiyle ailenin onuru haline gelir ve zerinde basklar balar. slami toplumlarda kadn ahlaki yargda zayf ve anlay kapasiteleri az olarak grlr, kadn cinsel gc ve cazibesi nedeniyle gzetim altnda tutulmal ve cinsel safl korunmaldr. slami eriatn evlilik ve boanma yasalar da aka kadnn yetersizlii zerine kurulmutur. eriat yasalarna gre boanmada erkek einin, baba ise kznn zerinde sz sahibidir. Erkek karsnn onay olmadan evliliini bitirebilir. slam ve dier dinler arasndaki asl farkn cinsel zevk konusunda olduu saptanmtr. slam bekarl uygun grmez, cinsel zevki ver ve evlilii dinin yars olarak niteler. Maliki ve Hanefi mektebine gre evlilik erkek iin zorunluluktur. slam erkekleri iin evlilik zinann ve ecinsel ilikinin kalkandr. slama gre, kadn erkein cinsel objesidir ve erkek kadn meselelerini yneten kiidir.
43 44

Moghissi, Feminism and IslamicFundamentalism :Tthe Limits of Postmodern Analysis, s.21. Ibid, s. 24.

18

Ayetullah Humeyni kadn ve cinsellik konusunda Kadn kocasnn izni olmadan evini terk etmemeli, kocasnn istedii her zevke kendini brakmaldr. Bu konuda dini engel yoktur, Eer kadn kocasna itaat etmiyorsa gnahkardr ve yeme, giyinme ve barnma hakk yoktur aklamasn yapm, okelilii ve Muta nikahn da onayladn bildirmitir.45 Fatna Sabah, slam kltrnde kadnn cinselliinden, ayartan cazibe gcnden

korkulduundan ev hapsi ve gzetimde tutulmasnn slam yasalarnda ve erotik sylemlerde ak olduunu, bunun iki nedeni olduunu ne srmtr; Kadnn cinsel enerjisinin boalmas ve kadnn ihtiyacnn karlanp karlanmad yani erkein cinsel performans ve kadnn cazibesinin tehlikesi kadnn kapatlmasna neden olan erkek kayglardr. mam Ali Mslman toplumun tehdidi olarak kadn kt, bela ve uursuz, en kts ise belaya ihtiya duyar eklinde tanmlamtr. mam Gazali ise yorumunda kadn toplumun ykc eleman olarak grmtr.46 2.3. Mslman Toplumda Kadn Toplumsal yap cinsiyeti g ilikileri sistemidir ve bilinen tm insan toplumlar cinsiyete dayal toplumsal ayrm yaparlar. Cinsiyet sistemi g ve kaynaklara eriimde de etkilidir. Kadna ynelik iddet, kadn snneti, cinsel taciz, tecavz, ensest iliki kadnn kontrol amacyla kullanlan yntemlerdir. Kadn ikincil statye srmede biyolojik mazeret dinle birletirilerek kadnn itaat etmesi beklenir.47 Fasl feminist yazar Mernissi Kuran ayetlerini tarihi olaylarla beraber incelemitir. Mernissi yapt Kuran ve Hadis almalarnda aadaki sonulara ulamtr; Hz. Muhammedin karlar toplumun arka plan yeleri deil, dinamik, etkili profillerdir ve Muhammedin entellektel partnerleri olarak ynetimin karar alma srecine katlmlardr. Ancak Cemel Vakaas gibi politik konulara Hz. Ayenin katlmas, Peygamberin lmnden sonra Hadis ve dini yazlarla eletirilmitir. Muhammedin slami vizyonunun eitliki olmasna karn, toplumun erkek yeleri bu deiikliklere hazr olmadklarndan, Hz. Muhammede tepkiyle Umar Ibn al-Khattah liderliinde kar hareket rgtlemilerdir. Sonuta askeri ve siyasi zayflk dnemi olan Hijrann 37.yllar dneminde, Kurann 33:53. ayeti Hijabla Muhammet eitliki

45 46

Ibid, s.20-23. Ibid,s.24. 47 Crawford ve Unger, a.g.e., ss.22, 23.

19

vizyonunu, toplumsal dayanma btnlk iin ve islami davann devam iin iin feda etmitir. Peygamber elerini kamusal yaamdan uzaklatrmtr.48

slamn kadna davrannn knanmas ve kadnn kleliinin iareti olarak kabul edilen rtnme, harem ve okelilik, cinsel-kltrel basknn bileimi olarak grlmektedir. Feminist yazlarda Avrupa smrge kurumunun, dier kltrlere kar feminizmi kulland ne srlmektedir. Bu nedenle slami devletlerde kadnn cinsel safl bu denli taknt haline gelmesinde Avrupa smrs sulanmtr. Beth Baron Msrl yazar-hukuku Quasim Aminin feminizmin babas deil smrgenin olu olduunu, Aminin Kadnn Kurtuluu (Tahrir al-mara) eserindeki dncelerin smrge dncesinin kopyas olduunu ve burada kutsal kitaptaki slami erkek stnlnn yerini Bat tipi erkek stnlnn aldn ne srmtr.49 Leila Ahmed smrge feminizmini, Avrupa medeniletirme projesinin paradoksu olarak grm ve bunu Lord Crommer Msrda kadnn ev hapsinden zgrlemesini ve peenin braklmasn savunurken, ngilterede Kadn Oy Hakkna Kar Erkekler Derneinin (Mens League for Opposing Women Suffrage) kurucu yesi ve bakan olmas ile aklamtr. Ahmede gre ngiliz mparatorluunda kadnn ikincillii srerken, smrge toplumunda bastrlm kadn imgesi kullanlarak yerel kltrn yok edilmesi projesi hakllatrlmaya allmtr. Dolaysyla slami kimliin korunmas, toplumsal saygnlk ve kltrel devamllk iin kadn Batl gzlemcilerden saknma abalar Mslman erkein endie ve fkesinin nedeni haline gelmitir. slamn Batllar tarafndan kadna kt davranmay yetenekli klan din olarak grlmesi, slamda kadnn yeri konusunu Mslmanlar ve Batllarn tartma oda haline getirmitir.50 Kadnn eve kapatl ve pee mslman gelenein geerlilii, doruluu ve saygnlnn merkezine oturtulmutur. Sosyoekonomik deiimlerle hijab toplumsal tepkinin sembol haline gelmitir. 2.3.1. rtnme Meselesi (Hijab-Hejab/Trban, Veil/Pee, Chador/araf) slamclar ve slami toplum kadnn saflnn koruyuculuunu stlenmiler, bu konuda fikirler retmilerdir. Smrge dnemlerinde kadn cinselliinden korku, ahlaki kayg ile
48 Fatima Mernissi, The Veil and the Male Elite : A Feminist Interpretation of Women's Rights in Islam (Addison-Wesley Pub.Co., 1991), ss.133,134. 49 Al-Ali, a.g.e., s.57. 50 Moghissi, Feminism and IslamicFundamentalism :Tthe Limits of Postmodern Analysis, s.165.

20

beraber rtnme de slami kltrde ncelik kazanmtr. Kadnlarn rtnmesi Ortadou toplumlarnda emperyalizm ve smrgeye direnmenin sembol haline gelmi, yaygnlamtr. rtnme ve Hijab slami toplumlarda nemini korumutur. rtnmeyi savunanlar Kuran ve Peygamberin elerini rnek gstererek savlarn glendirmeye almlardr. Kadnn ikincillii Kuranda 33-Nisa suresinde belirtilmitir. Sure 33:53un kndan sonra Peygamberin karlarnn hijabla rtnmelerini; Aye, Muhammedin torunlar olan Hasan ve Hseyinden bile gizlenmi, kr olan Ishak al-Asmadan bile (o grmese bile kendisi grd iin) gizlendi rneiyle desteklenmitir. Seyahatler srasnda kadnlar, deve taycyla gizlenmi, 33:33teki evinde otur emrine Sevda Bint Zam ve Zeynep Bint Jash uymular emre uyarak umre veya hac iin bile evlerinden dar kmamlardr. Ancak inananlarn annesi Ayenin Peygamberin lmnden sonra sosyal yaama karmas, cesaretiyle Peygamberin dier dullarndan tamamen farkl rnek olmutur.51 Ayatollah Motahari devrim ncesi ran yazlarnda rtl olmayan kadndan kayg duymu, kadnn ergenlie geerken gcn ve dayanklln sembol olduunu, yksek renim kurumlarnda rtnmenin zorunlu hale getirilmesini savunmutur. Peesiz kadnlarn eitim kurumlarnda ve iyerlerinde grnmesinin cinsel kkrtcl canlandrdn ve erkein dikkatini retimden dattn ne srmtr. Motahari hijabn kadnn cinsel cazibe gcn engellemek iin kullanlmas gerektiini ve niversitelerde de kz-erkek rencilerin perdeyle ayrlmas gerektiini sylemitir. Bu fikir devrim sonras randa uygulamaya konulmutur. Hindistanl Abu Al Mawdudi ise kadnn iffetinin purdahla(araf, pee, eldiven) korunmas gerektiini, kadn kendini arafla, yzn de peeyle saknmas gerektiini sylemitir. slami dnce, yasalarla ve uygulamalarla Mslman toplumu etkilemi, kadn cazibesi ve cinsel gcyle toplumsal dzen iin zararl grlmtr. Mslman olan ve olmayanlar da bu grlerden ayn ekilde etkilenmilerdir.52 Gnmz slam toplumlarnda d smrgeye ve batllaan sahte Mslmanlarn

eletirilerine kar, slami ar kltrel yerel sahilikle cisimlendi ve kadn tartmalarn odanda kald. Kadn eve dne ve rtnmeye davet edildi. Muhafazakarlara gre Mslman kadnn mmkn olduunca abuk ve tutarl davranarak ev hayatna dnmesi
51

Barbara Freyer Stowasser, Women In Quran Traditions, And Interpretation (New York: Oxford University Press ,1994) s.117. 52 Moghissi, a.g.e., s.25.

21

gerektii sylendi. Ekonomik zorunluluk nedeniyle alma yaamnda artan orta snf kadn says, bu kadnlar muhafazakarlarn yeni hedef grubu haline getirmitir. Deien yaam koullar nedeniyle ev hapsi daha fazla savunulamaz hale geldiinden, ev hapsinden vazgeen muhafazakarlar rtnmeye odaklanmlardr. Muhafazakar yazarlar ve vaizler, ev dnda saygnln ve ahlakn korunmas amacyla, Mslman kadn hijab giymeye tevik etmilerdir. Ve Hijab modern slam dnyasnda kltrel sembol haline gelmitir. Hintli Mslman Abu al-Ala al-Mawdudinin bat kltr ve laiklemenin trajik toplumsal sonucundan kanmak iin muhafazakarlara nerdii slami engelleyici nlemler arasnda, kadn ayrm en nemlisidir. Mawdudiye gre sure 33:33 ve 33:53te Peygamber kendi karlarna ve btn Mslman kadnlara yasaklama getirmitir. Mawdudi 33:59 Jilbab suresinden inanl slami kadn elini ve yzn de kapatmal sonucunu kartmtr. Pee Kuranda aka belirtilmemi ise de, Mslman kadnn sahiliini-yerelliini, drst yaam eklini, dini ball sembolize eder hale getirilmitir.53 Hijab baz yorumcularca ba rtmek(veil) diye nitelenmi, katolik rahibelerin bartsne benzer sa ve boynu gizleyen barts olarak tanmlanm, ancak mslmanlarda boaz da kapatlmal yorumu yaplmtr. Hijab dini ballk derecesinin gstergesi olarak niteleyen kktendinciler, tm yzn peeyle ve eldivenle de elin kapatlmas gerektii yorumunu yapmlardr. Ancak rtnmenin ekli slami toplumlarda farkllamtr. rnein Msr alt snf kadn hala folklorik yerel giysi giymektedir. Hijab giyiminde, Msr muhafazakarl 24:31 surede Hijabn kadnn boazn, gsten yukarsnn hesaplayp uzun ve bedene oturmayan, topua ulaan cppe sonucuna ulamtr. Bu giysinin detayl tanm ise; Peygamber geleneindeki gibi sadece eller ve yz grnmeli, giysinin kuma hafif olmamal, giysi ekilli ve gsterili olmamal ve erkek giysisine benzememeli eklinde tanmlanmtr. Bartsnn uygulanmasn ve eklini muhafazakar vaiz Sharawi siz hanmlar bizden iyi bilirsiniz diye yorumlamtr. Muhafazakarlarn ve kktendincilerin ok istemesine ramen bugnn Mslman toplumu, cins ayrmcl paradigmasndan ayrlm, st ve orta snf kadnlar, eskiden evde gzetimde iken, imdi eitim alp, kamu yaamna katlmlardr. Altorta snf kadnlar ise geleneksel olarak ev iinde ve dnda almak zorundadrlar. Bu nedenlerle kadna Hijaba slami ar deimi ve bu ar eskiden kadnn gzetimini erkek aracl ile yapyorken artk kadnn kendini korumasna yneliktir. Vaazlarnda ve yazlarda
53

Stowasser, a.g.e., ss. 127-129.

22

popler Msrl vaiz Muhammed Mutawalli al-Sharawi, rnein kadna Tanrnn bahettii yerin, Tanrnn verdii fiziksel ve akli nitelikleri nedeniyle evi olduunu, kadnn dnyadaki tm meslekleri izleyebileceini(ki gelecek kua yetitirebilsin) ve kadnn evde oturarak aile btesine darda kazanaca paradan daha fazla katkda bulunacan sylemitir. Dier muhafazakar sesler kadnn darda almasnn uursuzluunu, darda almann evin dzenini bozacan, evin giderlerine katkda bulunan kadnn, 4:34 surede aileyi geindirmeye tayin edilmi- buna zorunlu olan adamn kutsalln sarsacan, kadnn almasna izin veren erkein de saygnln yitireceini yorumlamlardr.54 2.4. Kuran- Kerim Yorumcular 2.4.1. Modernist Yorumcular tihat ve yorumda yasal reform taraftar olan bu grup slamda okeliliin yrrlkten kaldrlmasn, geni sosyo-ekonomik deiim istemiler, feminist ve dier liberal hareketleri destekleyerek, Tunus ve Trkiyedeki gibi yasal deiiklikler nermilerdir. Arap dnyasnda modernizmin teorik temeli, Muhammed Abduhun formule ettii Kuran ve Seriada dini gereklerin, toplumsal uygulamalardan ayrlmas yani laikliktir. Abduh ve dier modernistler modern slami toplumun 7.yy mmetinden farkl olduunu, ibadet ve dinde deiiklik gerekmediini ancak Mslmanlara dnemlerinin ihtiyalar nda yeni yasal yorum gereini ne srmlerdir. Modernistler kamusal yararn (al maslaha al-amma) koruyucusunun toplumsal ahlak ve ruh olduunu sylemilerdir. Onlara gre metodoloji metnin arkasndaki ruhu aa karmaya altndan baz modernistler kadn erkek eitlii savunmasn Kurana dayandrmlardr. Modernistler, Peygamberin elerini ve ilk Mslman toplumu eitliki yasalarla ynettiini, o dnemde kadnlarn toplumsal yaama katldn, snrlamalar tarihi nedenlerle getirdiini, rnein Hijab 33:57nin ev halkn korumak iin olduunu ve toplumun dier kadnlarna uygulanmadn ne srmlerdir.55 Bu grubun en tannm isimlerinden olan Msrl teolog ve hukuku Muhammed Abduh(1849-1905), syleminde slami toplumun yaplanmas iin kadnn erkek basksndan zgrlemesini, okelilik ve boanma yasalarnda deiiklik gerektiini, kadn-erkek eitlii iin kadna sosyopolitik haklarn tannmas gerekliliini sylemitir. Abduhun, Tafsir al54 55

Ibid, ss. 130-133. Ibid, s. 132.

23

Manarda 4:125. ayette brakt Kuran yorumlarn Rashid Rida 12:25. ayete kadar srdrmtr. Bu yorumlarda kadnn insani deerini anlatlarak, okeliliin nceki inananlarda (Al-salaf, al-salih) yararl uygulama olduu, fakat adalet ve eitlik duygusunun dntne iaret edilmitir. Yeni neslin ahlaki kntsne vurgu yaplarak okeliliin 19.yy. realitesine uygun olmad anlatlmtr. Msrl gazeteci-avukat ve siyasetci Qasim Amin(1865-1908)in ncelii cehalet, kadnn eitimsizlii olmutur. Amin Hijab cinsel ayrmn kurumsallamas olarak grp kadnn yzn ve ellerini akta brakan eri slami giysi ile darda dolama hakkn kazanmasnda srar etmitir.56 Peygamberin modern zamanda yazlan en etkin biyografisi olan Muhammed Husayn Haykaln 1935te yazd Hayat Muhammed- Muhammedin Hayat adl eserinde, Muhammedin beeri dehasn gstermeye alt yorumu bat soundlu olarak nitelenmektedir. Haykaln ortaa geleneklerine ve Orientalizme tepkiyi anlatan yeni yaklam, balangta Msrl ar sa tarafndan eletirilmi ancak ou Mslman Arap dnyasn ve tesinde 3 kua etkilemitir.57 2.4.2. Muhafazakar Geleneki Bak Bu grup, moderniteye, batclk anlayna, kltrel kirlenmeye kar eski geleneklerin korunmas gerektiini, kadnn fiziksel ve akli yetersizlii nedeniyle korunmaya ihtiyac olduunu ne srmtr. Kadnn ba zelliinin annelik, erkein ba zelliinin ise evin reisi ve tedarikilik olduunu iddia etmilerdir. Ancak, 1960lardan buyana kadnn eitlii ynnde gr bildirmilerdir. Bu dini dnr ve yazarlar, kktenci aktivistler kendilerini slamn askerleri olarak grmlerdir. Yerel gelenekilerden Abbas Mahmud al-Aqqad (1889 -1964) peygamber almalarnda Hz. Muhammedin karlarnn, elikili imajlarn sosyal ve psikolojik analizini slami erevede yapm, bu almalar metodolojinin gelimesinde bavuru kayna niteliinde grlmtr. Mektuplar nlenen Al-Aqqad, slamla ilgili orientalist literatr hakknda da bilgi sahibi olmutur. Dier etkin alma Bint al Shati takma adyla edebiyat ve dilde akademisyen olan Aisha Abd al-Rahmann(1913-1998) kuran ve hadis almalar, ortaa kaynakl ve anlatm hikaye niteliinde grlmtr. Ancak AlTasfir al-bayani lil-Quran al-Karim adl almas metodolojinin gelimesinde bavuru niteliinde grlmtr. Bint al-Shatinin yanllar ve oryantalist taklitlerle dolu olarak
56 57

Ibid, ss. 6, 119. Ibid, ss. 119,120.

24

nitelenen hadis kitab Peygamberin ev halkn, Muhammedin karlarn modern anlatsa da kadn zelliklerini ev aile iinde gsteren tutucu alma olarak tanmlanmaktadr.58 Aziz Al-Ahmeh farkl corafya ve toplumsal artlarda eitli islami kltrel varlklara iaret ederek Trkiye ve Tunustaki okelilik yasann, dier slam lkelerinde ise okeliliin slamn iareti olarak grlmesini ve dier eriat yasalarna farkl yaklam dinin farkl yerel kltr ve toplumlarla eklemlenmesinin farkllamas olarak grmtr.59 Grleri entellekteller zerinde de etkili olan ranl Cemaleddin Afgani(1839-1897) Mslman dnyann tannm, sosyal reformcusu Pan- slamist ve ajitatordr. Hindistan, Afganistan, Trkiye, Msr, Rusya ve Avrupada yaad, rejim kart propagandalar nedeniyle bu lkelerin oundan kovuldu. 1884te Pariste Arap entelijansiyasnda etkili olan ngiliz kart Pan- slamist gazete kard. ran reformistlerinin, ah devirme komplolarna katld. Trkiyedeki kat monariyide eletirdi. slamn ilk dnemdeki saf halini, dinin ideolojik temelinde toplumsal ilerleme kapasitesi olduunu ve tm Mslmanlarn birliini savunmutur. Toplumda feodal baskya ve hkmete kar dini dayanmay tevik etmitir. Avrupann dier lkelere kar baarsn bilim ve teknolojiye balayan Afganinin slamn reformasyonunda rol olmutur. slamn rasyonel ve makul din olduunu, Mslman dnyann yeni artlara uyum salamaya muktedir olduunu, daha sonra slama yanl anlamlar yklendiini ve slamn katlatn ne srerek, slama dn savunmutur. Panslamist grlerle 19 yy.da Mslman toplumlarn, Batya kar birlik oluturma ars yapm ve tm Mslman lkelerden taraftar kazanmtr. Afganinin emperyalizm kart ulusu duruu ve sosyalist eilimi ou Mslman reformcuyu da etkilemitir. Msr, Trkiye ve randa ou entelektel onun ibirlikisi ve rencisi olmutur. 1871de El-Ezherde de eitmenlik yapm olan al-Afganinin etkisi Msrda daha fazla grlmektedir.60 Muhafazakarlarn Peygamber ilikileri rnekliiyle yaptklar okelilik savunmas u balklarda toplanmaktadr; 1) okelilik insan soyunun devam iin, erkek salkl-gen yeni e alrken, yal, hasta veya ksr eski ei boanmadan korur bu yzden merhametli ve onurlu sistemdir.

58 59

Ibid, ss. 119, 120. Ibid, s.117. 60 Kumari Jayavardana, Feminism and Nationalism in the Third World (London: Zed Books, 1986), ss.47-48.

25

2) okelilik sava zamannda yeterli evlenecek erkek bulunmadndan btn kadnlarn evlenmelerine ve anneliine frsat tanyan, demografik sorunlara eitliki zmdr. 3) okelilik batnn kaamaklar, sosyal eitsizlik ve sosyal ikiyzllklerle dolu olan tekeliliine gre daha drst gereksinimlerin tatmininde daha stndr.61 2.4.3. Kktendinciler slamn yaylmacln hedefleyen ve peygamberin ilk toplumuna inanan bu grup, slamda ve toplumda kadnn yeri tartlmamal tezini savunmutur. Balangta blgesel olan muhafazakar sivil ve resmi Arap- slam nermesi ekonomik ve kltrel byme ile ihra edilerek komu lkeleri de etkiledi. Ortaa kaynaklar ve yaklamlarnda Kadn, Kuran temelinde, sosyo-ahlaki yeniden yaplanmann merkezinde yer almtr. Kadnlar ahlaki kn nedeni olan batl uygulamalar ve yaplara kar, kktenci toplumsal drstlk ve slami deerlerin korunmas iin, eve dn, giyim gibi hayati slami geleneksel deerleri korunmasnda savan gzde askerleri olarak benimsenmitir. Din, ahlak ve kltr onunla durur ve der. Muhafazakar Mslman Kardeleri Msrda 1928de kuran Seyyid Qutbun fikirleri, gnmz muhafazakar gruplar tm Mslman dnyada etkilemeye devam etmektedir. Qutbun Kuran yorumlarn Fi Zilal al-Kuran adl eserinde toplamtr.62 Mawdudide 1941de Jamaat al Islam rgtn kurmu Mslman dnyada etkin isim olmutur.63

61

Moghissi, Feminism and IslamicFundamentalism :Tthe Limits of Postmodern Analysis, s.17. Ibid,.s. 7. 63 http://www.nmhschool.org/tthornton/sayyid_abu.htm.
62

26

NC BLM RANDA KADIN HAREKETLER

3.1. ran Toplumunda Kadnn Yaam ve Toplumsal Stats ran toplumunda kadnn stats, varolan toplumsal yapya bal olarak farkllama gstermektedir. Kentli st ve orta snfa ait kadnlar 1979dan nce onlara sunulan yasal olanaklardan yararlanarak, eitim frsat elde etmiler ve evlilik ve alma hayatnda ada normlar yakalamlardr. Alt snf ve krsal kesimde yaayan kadnlar ise toplumsal yaamdaki gelimelere ayak uyduramamlar ve sunulan frsatlardan yararlanamamlardr. ran alt snf ve krsal kesim kadnlarnn kimlikleri, yaamlar ve cinsiyet ilikileri toplumsal norm ve ii geleneklerle biimlendirilmeye devam etmitir.64 Genelde ran kadnnn cins rollerini, halk masallar, dini gelenekler ve hiyerarik g ilikileri belirlemektedir. Kapitalist kalknma ve modernizasyon srecinde alt ve orta snfa ait kadnlar ekonomik gelimelerde kendine yer bulamam, deien toplumsal artlara entegre olamamtr. Ekonomik ve toplumsal kaynaklara eriimde snrl haklara sahip olan kadnlar doal otorite olarak kabul edilen elerinin kendilerine iddet uygulamasna maaruz kalmaktadrlar.65 ran nfusunun %80i muhafazakar ve erkek merkezli yapya sahip krsal kesimde yaamaktadr ve tarmla uramaktadr. Deien toplumsal artlara az da olsa ayak uydurarak, eitimini srdren kyl gen kzlar genellikle cinsiyet nitelii nedeniyle retmenlik gibi meslekleri tercih etmektedirler. Ancak, bu alan kzlar ailelerince evlenme ansn yitirmi olarak grlmektedir. Krsal kesimde alan kadnlarn mal-mlk haklar, gelirleri slami yasalarca ve erkek kontroll sivil kurallarca belirlenmi ve dzenlenmitir. Kentli kadnn tam tersine krsal kesimde yaayan kadnn kazancn erkek kontrol etmektedir.66

64

Erika Freidell, Notes From the Village = On the Ethnographic Construction, Der: Fatma Mge Gek ve Shiva Balaghi, Reconstructing Gender in the Middle East : Tradition, Identity, and Power (New York: Columbia University Press, 1994), ss. 86,88. 65 Haideh Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, (New York: St. Martin's Press, 1996), s 49. 66 Ibid, s.49.

27

Yaplan aratrmalarla, ran toplumunda kadnn cinsel kimliine dair nyargl inan ve toplumsal uygulamalarn, slam ncesindeki Sasani rannda da varolduu saptanmtr. Germaine Tillon blge analizinde din-cinsellik geriliminin varolduu ve kadnn boyun een statsnn kurumsallat saptamasn yapmtr.67 3.1.1. Rakamlarla ran Kadn Kadn geleneksel rolnden farkllatran ve alma yaamna gtren en nemli etmen eitimdir. randa eitime ynelik abalar Kaar Hanedan dneminde kadnlarn kendi giriimleriyle balam, Pehlevi Hanedan dneminde devlet destei ve yapsal reformlarla srdrlmtr. Rza ah dneminde araf yasann toplumun tm tarafndan benimsenmemesinin etkisi ile eitimden yararlanan kadn saysndaki art snrl kalmtr. Pehlevi hanedanl dneminde eitim sistemi geleneksel cins rollerini az deitirmi, okul mfredat ve ders kitaplar kzlar annelie ve bakc rolne hazrlayan nitelikte kalmtr. 1935te kzlar, teoloji ve tarm hari niversitede eitim hakk kazanmlardr.68 Rza ah dneminde okullu kz says, 1925te 3.467den 1930da 1.710a kadar gerilemitir. 1935te ise bu rakam tekrar 2.599a ulamtr.69 Muhammed Rza ah dneminde ise ilkokuldan niversiteye okullu kz renci says hzla artmtr. Okullu kz renci says 1949-1956 aras 3 kat artarken, ayn dnem erkek renci says 2 kat artmtr. 1940tan itibaren Tahran niversitesinde karma eitime geilmitir. niversiteli kz renci says 1956da 801den, 1959da 1.912ye ulamtr. 1978e gelindiinde ise, niversitedeki kz renci says toplam renci saysnn %30.9una ulamtr. Erikin eitim snflarnn says 1946da 469dan 1956da 24.718e karlmtr. Ayn ekilde kadn retmen saysnda da nemli artlar grlm ve kadn retmenlerin aldklar cret erkek retmenlerin aldklar cretle eitlenmitir.70 1957de % 9 olan kadn okur-yazar says 1977de %35e ulamtr. Eitimde ve i yaamndaki kadn says lkede 1979 ylnda gerekletirilen slam devriminden sonra
Ibid, s.75. Ibid, s.47. 69 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s.49. 70 Ruth Frances Woodsmall, Women and the New East (Washington : Middle East Institute, 1960), ss. 53,54.
68 67

slamn douundan nce

ran dahil tm dou toplumlarnda

28

azalmaya balamtr. alan kadn says 1956da % 9.3ten 1976da %13.7ye ykselmi, ancak bu rakam slam rejimi dneminde 1986da %9a gerilemitir. 1966 ile 1976 yllar arasndaki rakamlar, krsal kesim alanlarnn %91inin cretsiz aile kurumlarnda almakta olduunu ve bunlarn da %85ini kadnlarn oluturduunu gstermektedir.71 Birlemi Milletlerin (BM) 1986 verilerine gre, lkedeki niversitelerden eitim alan kz renci says toplam renci saysnn %2sini (49 bin) oluturmaktadr.72 ehirlerde okullu kz renci says 1976da yani, slam devrimi ncesinde %64 orannda iken, bu rakam devrim sonrasnda 1986da %51 oranna gerilemitir.73 3.2. Babizm Hareketi ve Kadnlar randa 1840larda sosyal adalet, zgrlk ve kii haklar, adaletsiz vergilerin dzeltilmesi, kadnn statsnn ykseltilmesi, okeliliin snrlanmas, kadna kar iddetin yasaklanmas ve eitimde reformlar savunan ve heretik bir hareket olan Babizm (sonraki adyla Bahaizm) 1850lerde ran toplumunda poplaritesini artrd. Babi hareketini, ranShirazda 23 Mays 1844te ilan eden Mirza Ali Muhammed (1817-1850), kendisini Bab (gerein kaps) ilan etti. Babizmin kutsal kitab Bayann 19 yl sonra geleceini ve Kurann yerini alacan iddia etti.74 Babist reformist hareket, gerici Mslmanlarca ve hkmete tehdit olarak grldnden, Bab'a kar tepki ve eylemler olutu. Bab ve rann ilk feminist kadn eylemcisi Qurrat ul-Ayn dahil 28 kadar yanda 1850de idam edildi.75 Kadnlara da zgrlkler isteyen Babizm hareketi, lider ve nclerinin idamndan sonra da randa etkin oldu. ranl aznlk muhalifler, entelekteller ve kadnlar Babist grleri desteklemeyi srdrdler.76 Gnmzde de Bahailere devlet basksnn srd randa 1980lerde 200 kadar Bahai ldrld veya idam edildi. 2005 ylnda ise randa 65 Bahai tutukland.77

71

Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,

ss.
72

46-48. Women, Islam & Equality, http://www.iran-e-azad.org/english/book_on_women/wi&e.pdf, s.30. 73 Mahnaz Afkhami ve Erika Freidell, In The Eye of The Storm-Women in Post-Revolutionnary Iran, (New York: IB Tauris & co.Ltd.,1994), s.48. 74 http://i-cias.com/cgi-bin/eo-direct.pl?babism.htm. 75 http://www.letusreason.org/Bahai3.htm. 76 http://www.bodazey.com/womens_movement.html. 77 http://news.bahai.org/story/450

29

3.3. Kadna likin Erkek Grleri 20.yy banda ou Avrupada eitim grm olan ran entelektelleri, milliyeti ve demokrat hareketin ncleri olmulardr. Kaar monarisine kar siyasi tartmalar balatan bu grup, okelilii ve rtnmeyi eletirmi, kadn-erkek eitliini savunmu ve kadnn eitilmesinin gelecek kuaklarn yetimesindeki nemini vurgulayan yeni fikirler ne srmlerdir. Entellektellerin pek ou modernist grleri nedeniyle srgne gnderilmitir. II. Dnya Savandan sonra ise, yaygnlaan Bat kartlyla beraber kadna ilikin grler deiime uramtr. 3.3.1. Kadn Destekleyen Grler Iraj Mirza(1874-1925) ve Mirzadeh Eshqi (1893-1923) kadnn eitimini savunmu ve peenin kaldrlmasn dile getirmilerdir. Kadn haklarn destekleyen reformculardan ran Ermenisi olan ve sonra Mslmanla geen Mirza Malkom Khan(1833-1908) Pariste eitim grdkten sonra ran'da Mason cemiyetini kurmutur. Cemallettin Al-Afganinin reformcu fikirlerinden de etkilenen Malkom Khan, Londrada iken, 1890da yazd Yasa da (Qanun) insanlarn zgrce temsil edilmesi, lkenin refahyla ilgili konularn zgrce tartlmas, parlamentonun kurulmas gibi fikirlerinin yansra kadn haklarn da savunmutur.78 Babist Mirza Aqua Khan Kermani ise, (1853/54-95) rann slam ncesi dnemini yceltip, banaz slam eletirmitir. Yz Sylem (Sad Khatabeh) adl eserinde erkein kimlik ve karakter kazanmnda annenin nemini vurgulam, kadnn hayat arkada tanmn yapmtr. Kadn eitiminin nemini destekleyen cinsiyet ayrmcl ve rtnmeye kart grler yazmtr. Mirza Agha Khan Kermani, Mohammad Ali ahn emriyle idam edilmitir. Kermaninin 1992de Mektup (Seh Maktub) adl kitab ran dnda 1000 adet baslm, Yz Sylem adl kitab ise, halen el yazmas formunda korunmaktadr.79 Babist yazar ve retmen olan Shaikh Ahmad Ruhi ile Hasht Bihisht, 1892de kadn erkek eitlii, evlilik haklar ve sanat ve ahlaki konular dahil tm bilimlerde kadnn eitimini desteklemiler, rtnmenin kaldrlmas ile gnah, ktlk ve zinann engellenebilecei gibi radikal grler ortaya koymulardr. Dier etkili yazar Fathali Arkhunzadeh (1812-1878),
78 79

http://www.muslimphilosophy.com/hmp/chp77. http://www.tvs.se/womensvoice/condition_culture.html.

30

slami eriatn eletirisini yaparken, zorla evlilik, okelilik, kadnn rtnmesi, kadnn eitimden ve toplumsal hayattan yoksun braklmasna kar kmtr.80 Akhundzadehin Yazmalar (Maktubat) adl eseri ise, lkesinde lmnden 100 yl sonra 500 adet baslabilmitir.81 1911de Hadir Vakil el Roaya'nn Parlamentoda yapt kadna oy hakk verilmesi nerisine, dini lider eyh Assodollah, bunun slami Parlamentoya ters olduu ve Tanr'nn kadnlara siyasete katlma kapasitesi vermedii savyla kar kmtr.82 3.3.2. Kadn Serbestliine Kart Grler II.Dnya Savandan sonra kapitalist ilikilerin hzlanmas, modernizasyon programlarnn olumsuz etkileriyle laik aydnlarn kadna bak deiime uramtr. II. Dnya Savana kadar kadnn serbestlemesini ve i yaamna katlmn savunan ran entelektelleri sava sonrasnda 1953 darbesi ve sosyalist-ulusu hareketin bozguna uramasndan sonra kadnn artarak toplumsal yaama katlmndan rahatsz olmutur. Bu dnemde zellikle, cinsiyet ayrmcl ve cinsleraras eitsizlik yanls slami entellektel sylem g kazanmtr.83 Laik air, yazar ve edebiyat profesr Reza Barahani, kadnn toplumdaki ikincil durumunu ve ran tarihinin ataerkil yapsn, Erkekliin Tarihesi (Tarikh-e Mozakar) adl eserinde anlatmtr. Bu eserinde, kadnn zgr vizyonu ve sesi olmamasn eletirmi toplumsal ortamn eril zellikte olduunu ve tipik ran erkek saplantsnn seks olduunu yazm, bugnn kent erkeini insani zellikten uzaklamakla sulamtr. Ancak, daha sonra Barahani kent kadnn Bat kltrnden ve 1970lerin kltrel yabanclamasndan etkilenmekle sulamtr.84 1960-1970lerin romanlarnda kentli modern kadn frenk-burjuva (farangi) olarak niteleyen, batllaan kadn yeren ve nostaljik yerel kadn ven yazlar yazlmtr. Jalal Al-e Ahmad nceki romanlarnda kadnn zgrlemesini desteklerken, daha sonralar Batdan etkilenen kadn zelliklerini knamtr. Gharbzadeghi adl romannda kentlerde iyi kadn bulmann

80

Afsaneh Najmabadi, Crafting an Educated Housewife in Iran, Der: Lila Abu-Lughgod, Remakng WomenFeminism Modernity in the Middle East (New Jersey: Princeton University Press, 1998), ss. 92,94. 81 http://www.tvs.se/womensvoice/condition_culture.htm. 82 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s.80. 83 Ibid, s.83. 84 Ibid, s 84.

31

zorluundan yaknmtr. Geleneini, ailesini, rkn koruyan gerek ran kadnn bulmak iin taraya gitme gerekliliini anlatmtr.85 3.4. rann nc Kadn Eylemcileri rann kadn haklar aktivistleri yaadklar dnemin lke artlarna gre daha acl nitelikte eylemler yapmlardr. Eylemciler zaman zaman baarl sonular elde etmiler, ancak ou kadn eylemcinin srgn ve dlanmlkla dolu yaamlar trajik ekilde sonlanmtr. 3.4.1. Qurrat Ul-Ayn (1814/15-1852) rann bilinen ilk kadn eylemcisi olan Fatima, dini liderin kz olarak Ghazvinde 1814de dodu. ran kadn iin yerel model olan Fatima, Arapa ve Farsa din eitimi ald. 14 yanda dini lider olan kuzeniyle evlendi. 1828de kzkardeiyle Iraka gitti. Necef ve Kerbelada dini almalar yapt. Bu dnemde Ortadouda etkin olan Avrupa dncesini rendi. Kendisine Qurrat ul-Ayn adn veren bayan Rashti'yle tantktan sonra kocasn terk ederek, Babist harekete katld ve bu hareketin nclerinden biri oldu. Babistlerle beraber savaa katld. Bu dnemde siyasi eylemlere erkek klnda katlan pek ok kadn sivil savata yaamlarn yitirdiler. Qurrat ul-Ayn kadna eit haklar ve okeliliin yasaklanmasn talep etti. 86

Kadnlarn randa ilk rgtlenmesini balatan Qurrat ul-Aynn kocasn ve akrabalarn terk edip, peesiz olarak topluluklara sylevler vermesi, akrabalar ve inanl Mslmanlar arasnda tepkiye neden oldu. Qurrat ul-Ayn toplumca din kartlyla suland. 1850de Babi katliamnda idam edildi.87

3.4.2. Sadigeh Dowlatabadi Sadigeh Dowlatabadi 1882de sfahanda dodu. Darlfnun politeknik enstitsnde eitim grd. 15 yanda evlendi. 1917de sfahanda ilk kz okulunu ve 1918de de fakir kzlar iin Ummulmadaresi at. 1918de sfahan Kadnlar Derneini (Isfahan Khawateen) kurdu. 1919da sfahann ilk kadn gazetesi Kadnn Sesini (Zaban-e Zanan) yaynlad. Din
85

Nayereh Tohidi, Modernity, Islamization, and Women in Iran, Der: Moghadam,Valentine M., Gender and National Identity : Women and Politics in Muslim Societies (London: Oxford University Press, 1994), s.130. 86 http://www.bodazey.com/womens_movement.html. 87 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,ss. 27,29.

32

adamlarnn (mollalarn) tepkisi ve Wusuqqudawla antlamasn eletirmesi nedeniyle karlat basklar sonucu gazeteyi kapattktan sonra Tahrana gitti ve Kadnn Sesini Tahranda aylk yaymlad. 1921de Tahranda Kadn Deerleri Derneini (Anjoman-e Azmayesh-e Banovan) kurdu ve ithal rn kart harekette alt. 1923te Parise giderek Sorbonneda i idaresi eitimi ald. 1926da Uluslararas Kadn Oy Hakk Dayanma Konferansnda ran kadnn temsil etti. 1927de rana dndkten sonra arafn kard ve 1935te rtnmeye kar olduunu ilan etti. Eitim Bakanlnda kadn eitimi denetmeni oldu. Daha sonra kadn okullar mfettiliine atand. 1936da Kadn Derneine (Kanoon-e Banuwan) atand. 1947de Uluslararas Kadn Bar ve zgrlk Konferansnda ran kadnn temsil etti. Sediqeh Dowlatabadi, Kasm 1942de "Kadnn Sesi"ni 48 sayfalk dergi olarak yeniden yaynlad. 1947de Uluslararas Kadn Bar ve zgrlk Konferansna katld ve ran Kadn konulu bir konuma yapt. 1962de 80 yanda ldnde rtl kadnlarn mezarn ziyaret etmemesini vasiyet eden Dowlatabadinin kendisinin, erkek kardeinin ve babasnn mezarlar slamc fanatiklerce Austos 1980de tahrip edildi.88 Dowlatabadinin kiisel arivi ve belgeleri ile 20.yyn ilk yarsndaki kadn hareketine k tutan Kadnn Sesi gazete ve dergi arivi ailesi tarafndan Uluslararas Sosyal Tarih Enstitsnn Ortadou ve Orta Asya blmne verildi.89 3.4.3. Farakhroo Parsha Muhammed Rza ah dneminde, rann ilk kadn milletvekili ve ilk kadn bakan olan Farakhroo Parsha, slam Cumhuriyeti tarafndan Tanrya kar kmak ve toplum deerlerini bozmakla suland ve 1979 slam Cumhuriyetinin idam ettii ilk kadn oldu. Annesi FakrAfaq Parshada 1921de kadn dergisi yaynlad iin srgn cezasna arptrlmtr. Kadn haklar eylemcisi olan Parsha, 1963te girdii parlamentoda, kadn ve aile yasalarnn iyiletirilmesi iin urat. Lise mfredatnda cinsel eitimin de olmas gerektiini savundu. 27 Austos 1968te rann ilk kadn Eitim Bakan oldu.90 Lisede Biyoloji retmenlii yapt yllarda, okul saati dnda hapishanelerdeki kadnlara eitim verdi.91 Eitim Bakan olduu srada milyonlarca kadn niversite dahil eitim alma
88

http://www.iranchamber.com/personalities/sdowlatabadi/sediqeh_dowlatabadi.php. http://www.iisg.nl/collections/dowlatabadi.html. 90 http://samiramohyeddin.blogspot.com/2005/05/in-memory-of-farakhroo-parsa.html. 91 http://www.tapesh.com/forum/showpost.php?p=35954&postcount=36.

89

33

olanana kavutular ve erkeklerle eit haklardan yararlandlar. ah devrildikten sonraki dnemde idam cezasna arptrlan Parsha, buna Ben doktorum. lmden korkmuyorum. lm anlktr. rtnmektense lm tercih ederim diyerek tepki gsterdi ve Cumhuriyeti tarafndan 8 Mays 1980de idam edildi.92 slam

3.5. Antik Dnemde ran Kadn Antik randa ou inan kadn ermi ve efsane statsne ykseltmitir. Sasani dneminin resmi dini olan Zoroastrianism kadnlara mal-mlk zerinde haklar, dini trenlerde ve yasalarda erkeklerle eit haklar tanmtr. ii Mslman inannda ise kutsal kadnlar ve ermiler bulunmaktadr. Peygamberin kz ve mam Hseyinin kars olan Fatima ve Firdevsinin eyhnamesindeki kadn kahraman Gordafarid, ran tarihinden gnmz kadnna model kimlik oluturan nemli kadnlardr. ran toplumunda kadnlarn serbestlemesine ynelik ilk sylem 12.yyda bn Rd'den gelmitir. Felsefeci bn Rd (1126-1198) lkenin nfusunun yarsn oluturan kadnlarn i gcnn yadsnmasn ve kadnn dk yaam standardn eletirmi ve kadn-erkek eitliini savunmutur. Daha sonra 1800'lere dek kadnlardan veya erkeklerden kadnlarn ikincilliine, bastrlmlna ynelik sylem gelmemitir.93 3.6. Kaar Hanedan Dnemi (1794-1925) 3.6.1. Ynetim ve Reformlar Kaar Hanedan dneminde yar-smrge durumdaki randa, modernleme almalar balatlmtr. Bu dnemde aydnlanmac bir hareket olan Babizm hareketi ortaya kmtr. ran entellektelleri zerinde etkili olan bu hareket, saray kadnlar tarafndan da desteklenmitir. Ekonomide liberallemenin de katksyla ithalat, ihracat ve sanayi sektrnde faaliyet gsteren yeni ran burjuvazisi toplumsal hareketlilie ivme kazandrmtr. Ancak, 1885-1900 aras 15 yabanc lkenin giriimcilerine tannan ayrcalklar nedeniyle yerli reticiler yabanc rekabete kar pazarn koruyamam, lke ekonomisinde gerileme ve sknt balamtr. Muhammed Aa Han tarafndan kurulan Kaar hanedannn nc yneticisi

92 93

http://www.daneshjoo.org/article/publish/article_1998.shtml. Jayawardena, a.g.e., ss. 57,60.

34

Nasuruddin ah (1848-1896) dneminde, modernleme abalar sonucu ilk Farsa gazete karlm, politeknik okulu alm, posta sistemi kurulmu ve askeri reformlar yaplmtr. Bu giriimler reformlara kar kan muhafazakar dindar kesimin kart tepkileriyle karlamtr. Reformlar yeterli bulmayan ulusalc liberaller ise, daha fazla yenilik iin eylemler yapmlardr.94 Bu dnemde ulemann tepkisi ekonomiyle ilgili konularla snrl kalmamtr. Bu kesim, kadnn serbestlemesine ve kadna ynelik reformlara da kar kmtr. rnein, reformist olarak tannan ah Nasuruddin, elerinden biri olan Anis-ud Dowlehi Kafkasya seyahatine beraberinde gtrdnde, ran tarihinde srekli etkin olan din adamlarnn sert tepkisiyle karlanca eini Tahrana geri gndermek zorunda kalmtr.95 1906daki eylemlere katlan tccar, banker ve ulemann reform yanls kesiminin talepleri dorultusunda 1906 ylnn Ekim aynda ilk meclis toplanarak, ran anayasas ilan edilmitir. Ancak, 1911de Rusyann yeniden saldrs ve rann gneyinde ngilizlerin petrol bulmasyla lkede kaos ortam srmtr.96 3.6.2. ran Kadn Hareketinin Balangc ran kadn hareketinin balangcn yaanan ekonomik zorluklara tepkiler oluturmutur. Daha sonraki ulusalc eylemlere hanedan kadnlar da dahil st snftan kadnlar katlmlardr. Bu eylemler yabanc basnda da yer almtr. Amerikal maliyeci Morgan Shuster, kadnlarn bu eylemlerini rann Kuatlml (The Srangling of Persia) adl kitabnda detayl olarak anlatmtr.97 3.6.2.1. Ekonomik Eylemler Fakir ailelere mensup kadnlarn vergi ve yksek fiyatlara kar balattklar sokak eylemleriyle ran kadn ilk defa modern anlamda kamusal alanda yer almaya balamtr. Ancak, kadnlar hi bir hakka sahip olmadklar ve yok sayldklarndan bu tr eylemlerde

94

Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s.27. 95 Ibid. 96 Jayawardena, a.g.e., s 59. 97 Ibid, s. 65.

35

eleri tutuklanmtr. rnein, 1800lerde kadnlarn ekmek ktlna kar gerekletirdikleri eylemlerden sonra 1000den fazla kadnn kocas yarg nne karlmtr.98 3.6.2.2. Ulusu Eylemler randa kadnlarn ulusu eylemlere katlmalar ilk kez, 1895te lkedeki ttn retiminin G. F. Talbott adl ngiliz bir irketin tekeline gemesi zerine balatlmtr. Ekonomideki yabanc stnlne kar kan bu ulusalc eylemlere Kaar Hanedannn kadnlar da katlmtr. Zeynep Pasha kadnlar ttn tekelini dzenleyen Reji anlamasna kar rgtlemi ve kadnlar dkkanlarn kapatlmas eylemini ynetmitir. Hkmetin emriyle dkkanlarn almas zerine kadnlar araflarn giyip dkkanlar yine kapatm ve sonuta ah Nasruddin anlamay iptal etmek zorunda kalmtr. randa arlk Rusya ve ngilterenin smrsne kar gelien toplumsal direni hareketlerine tm snflardan ve dinlerden (Yahudi, Bahai, Zoroastrian) kadnlar da katlmlardr. 29 Kasm 1911de Rusya, hkmetin finansal danman olan Amerikal Shusterin 48 saaat ierisinde lkeden karlmas ltimatomu Tarhan kartrmtr. Tahranda kadnlar dahil 50 bin kii yrye gemitir. 1 Aralk 1911de Anavatan Kadnlar Dernei, meclis nnde binlerce kadnn katld bir gsteriyi rgtlemitir. Bu gsteriye katlan 300 kadar silahl kadn meclise girerek, meclis yelerine, rann zgrlk ve onurunu korumalar, aksi halde nce kocalarn ve ocuklarn sonra da kendilerini ldreceklerini bildirdiler. Kadnlar Austos 1906da anayasann onayndan sonra ilk ulusal bankann kuruluu kampanyasna mcevherlerini ve eyizlerini satmak suretiyle katkda bulundular ve yabanc mallar boykot ettiler.99 3.6.2.3. Feminist Eylemler Tm abalara karn 1906 anayasas kadna oy hakk vermemitir. Kadnlar, aznlklar, sahtekarlar, mflisler, katiller, dilenciler, hrszlar snfnda tutulmu ve slami yasalara gre cezalandrlacaklar bildirilmitir. Bunun zerine, 1906 anayasasnn topluma getirdii snrl zgrlk ortamnda, st snf erkeklerin, laiklerin ve baz din adamlarnn da desteini alan kadnlar kendilerine zgrlk ve siyasete katlma taleplerini dillendirmeye baladlar. Anayasalc hareket liderlerinin eleri ve akrabalar olan Malikiyayi ran , Safia Yazdi ,Sadigeh Dowlatabadi, Badri Tundari gibi eylemciler, ou gizli olan kadn dernekleri
Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s. 27. 99 Women, Islam & Equality, s.6.
98

36

kurdular ve haftalk gazetelerle ve brorler yaymlayarak grlerini duyurmaya altlar. 1906da kadnlar peelerini kartp, vatandalk haklar iin yry eylemleri yaptlar. Bu harekete tepki duyanlar ise, eylemci kadnlar devrimin 'kiralanm fahieleri' olarak tanmladlar. Kadnlar zgrleme abalarnda Avrupal oy hakk eylemcileriyle de iletiime girdiler. ran Kadn rgtnn 1911de ngiliz oy hakk talepilerinden destek isteini, ngiliz kadnlar kendileri iin bile yararl olamadklar gerekesiyle reddetti.100 20 Ocak 1907 kadn eyleminde kadn sorunlarnn zm iin, eyize harcanacak parann eitime, yani kz okullarnn kurulmas iin harcanmas dorultusunda karar alnd.101 3.6.3. Kz Okullar Kadnlar, 1906 anayasasnda ikincilliklerinin salamlatn grdklerinde okullar amaya baladlar. Erkeklerin desteiyle balayan kadnlarn kz okullar ama abalarna din adamlar tepki gstermi, kzlarn okula gitmelerini engellemeyi srdrmlerdir. Kz okullar almadan nce, 1851'de, kzlar 7 yana kadar Geleneksel Eitim Merkezlerine (Maktab Khaaneh) gidiyorlard. 7 yandan sonra ailelerine yardm etmeleri gerektiinden eitime devam edemiyorlard. Ancak, varlkl aile kzlar isterlerse zel kadn retmenler araclyla eitimlerini srdryorlard. Bu okullarda kz-erkek renciler yan yana oturabilir ancak, bazen kilim gibi eylerle kz rencilerin izolasyonu salanrd. Kz okullar almaya baladktan sonra, kadn hareketlerini din kart ve Babist olmakla sulayan eyh Fazlullah Nur ve Seyyed Ali Shushtari gibi muhafazakar ulemalarn da etkisiyle bu okullar tehdit edilmi, yaklm veya kapatlmtr. rnein, 1902de Tooba Roshdieh, Tahrandaki evinde at Eitim Okulunu (Madresseh-e-Parvaresh) din adamlarnn emriyle drt gn sonra kapatmak zorunda kalmtr.102 rann ilk kz okullarn misyoner Katolikler 1835te Urumiyede, 1860ta Tebrizde ve sfahanda atlar. Amerikan Prebisteryen Misyoner Okulu (Iran Bethel) 1874te Tahranda ald.103 rencileri Ermeni ve dier aznlk ocuklar olan bu okula 1891de iki Mslman kz girdi.104 1909da Bethelin Mslman kz renci says 120ye ykseldi. Bibi Khanoom
100 101 102 103

Jayawardena, a.g.e., s. 64. http://www.iranian.com/History/2000/March/Women/index3.html. http://www.iranian.ws/iran_news/publish/printer_6592.shtml. Bu tarih Urumiye ve Azarbeycan'da Mart 1838 olarak gemektedir. Bkz, http://www.bodazey.com/womens_movement.html.

37

Astarabadi, Tahranda kz okulu Maidensi atnda, nce ondan okulun adn deitirmesi istendi, alt gn sonra da saldrlar karsnda okulu kapatmak zorunda kald.105 1907de ilk Mslman kz okulu ve 1908de Fransz kzlar okulu Tahranda kuruldu. Tahranda kadn retmen says artt. Tuba Azamodeh Hanm liberal grl kocasnn desteiyle evinde 20 kz renciyle okul at. Okul daha sonra byd ve 400 renciye eitim veren bir okul haline geldi ve okulun ad da Namus oldu.106 eyh Fazl Allah Nur'un torunu Zia Ashraf Nasr da bu okulda eitim grd.107 Bu dnemde Tahran dndaki ehirlerde de okullar almaya devam etti. Yine 1907'de Bibi Vazirof, Doushizegan Medresesini at. Safiye Yazdi, Effatiyah adl okulu aarken, Mahrukh Gawharshinas kocasna kar karak 1911'de Taraghi'yi at. Ayn yl Mah Sultan Amir Sehei, Tarbiyat at.108 Sadigeh Dawlatabadi 1917-1918'de Isfahan'da ilk kz okulunu atktan sonra kapatmaya zorland ve bu nedenle ay tutukland.109 3.6.4. Kaar Dneminin Kadn Dernekleri ve Dergileri 3.6.4.1. Kadn Dernekleri Kadn aydnlar bu dnemde ran kadnnn sorunlarnn yansra, laik siyasi yap ve sanayilemeyle de ilgilendiler. Rus Ekim devriminin de etkisiyle, randa yaylmaya balayan sosyalist-komnist fikirler, kadnlar ve kadn derneklerinde de yansmasn buldu. ou Tahranda olmak zere faaliyette olan gizli kadn rgtleri brorlerle, kardklar gazete ve dergilerle ve yaptklar kampanyalarla lke kadnlarnn durumuna dikkat ekmeye altlar. Kadnlar, Anayasal devrimden sonraki 10 ylda cinsiyet eitliini talep ederek, ran toplumunun ataerkil yapsna meydan okudular. Parlamenter demokrasi gibi siyasal ve toplumsal reform talepleriyle siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda aktif rol oynadlar. Saray kadnlarnn da katld dernekler yardm almalar yansra, okul ve hastane de kurdular. Kadn derneklerinin says 1913'te 9a ulat.110

104

Mslman kz rencilerin okula ilk gidii olarak 1870 tarihi gsterilmektedir. Bkz, http://www.bodazey.com/womens_movement.html. 105 http://www.womeniniran.org/archives/EH/000937.html. 106 Jayawardena, a.g.e., s. 63. 107 http://www.iranian.ws/iran_news/publish/printer_6592.shtml. 108 http://www.bodazey.com/womens_movement.html. 109 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s. 32. 110 http://www.bodazey.com/womens_movement.html.

38

Ulusal Kadnlar Derneine Eftekhar ol-Sultaneh, Taj-ol Sultaneh ve Maleke-ye ran gibi hanedan kadnlar da katld. Taj-ol-Saltaneh sosyo-politik yapya ve gelenek-greneklere kar karak, ranl kadnlarn Avrupal kadnlar gibi zgr almas gerektiini ve kadnnekonomik bamszln kazanmasn savundu.111 1907'de Gizli Kadnlar Birlii ve 1910da Anavatan Kadnlar Dernei kuruldu. te yandan 1915te ran Hristiyan Mezun Kadnlar Dernei ve Yahudi Kadnlar Dernei kendi cemaatlerine yardm amac ile kuruldu. En etkin dernek olarak bilinen Kadnlarn zgrl Dernei 1907 ylnda erkeklerin de katld toplantlarn saldr olaslna kar gizli yapt. Sadigeh Dawlatabadi, Mohtaram Eskandari, Huma Mahmudi, Tifliste karma okulda ba ak eitim veren ilk kadn olan Shams al-Muluk, hanedan kadnlar Eftekhar Saltaneh ve Taj Saltaneh bu dernein ilk yeleri oldular.112 Yurtsever Kadnlar Dernei/YKD (Nesvan-e Vatankhah-e Iran) 1919da Mohtaram Eskandari bakanlnda, eitimin ilerlemesi, yetikin kadna okuma-yazma eitimi, fakir kadnlar iin hastane ve bakm, ulusal sanayinin teviki almalar gibi amalarla kuruldu.113 YKDden ayrlan marksist kadnlarca kurulan Kadnn Uyann (Bidariy-e Zanan), komnist Tudeh Parti lideri Kambakhsh ynetti. Kadn derneklerini kltrel gruplar diye niteleyen Kambakhsh, bu tr dernekler araclyla Tudehin tabann geniletmeye almtr. Kadn Baarsnn Habercileri (Paik-e Saadat Nesvan) Rashd kentinde Marksist kadnlarca 1921te kuruldu.114 Dernek, erikin okuma-yazma eitimi, diki eitimi veren snflar at, kz okullar ve ktphaneler kurdu, gazete yaynlad.115 Kadn derneklerinin komnist yeleri Rasht'ta 1915 Dnya Kadnlar gn kutlamas yaptlar.116 3.6.4.2. Dergi ve Gazeteler randa 1910-1930 yllar aras 20den fazla sreli yayn bulunmas, kadn hareketlerinin glendiini gstermektedir. 1910larn toplumsal ve siyasi ortam kadn eylemciler iin tehlikeli olmasna ve yaynclkta yaadklar mali sorunlara karn kadnlar yaynclk
111

Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s. 30. 112 http://www.iranian.com/History/2000/March/Women/index3.html. 113 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s. 33. 114 Paik-e Saadat Nesvann kurulu tarihi http://www.iranchamber.com/history/tudeh/tudeh_party01.phperiimli sitede 1923 olarak verilmektedir. 115 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,. 34, 35. 116 http://www.iranian.com/History/2000/March/Women/index3.html.

39

abalarn srdrdler. Kadnn eitimi, kzlar iin teknik okullar, hijyenik koullar, fahielie kar abalar, ocuk bakm, yerli mallarn tketiminin desteklenmesi, ulusal bamszlk ve zgrleme abalar bu dergilerin konusu oldu. lk kadn dergisi Bilgiyi (Danesh) 1910da bayan Kahal kard. Navabeh Safavi ve Ameed Mozayan-al Saltaneh, 1912de Olgunlamak (Shekoofeh) ve Kadn Dnyas (Jahan-e Zanan) adl dergileri kardlar.117 1913 -1917 yllar arasnda yaynlanan, Olgunlamakn, reformistlerden avama kadar farkl snflardan geni okuyucu kitlesi oldu. Derginin modernleme amal gndemini laiklik ars deil, slami gelenein yeniden yaplanmas oluturdu. Dergi modernleme konusunda kadn haklaryla annelik ve aile deerlerine, kadnn dier faaliyetlerine kyasla daha ok yer verdi. Makale ve dier yazlarda, toplumsal uyum ve ahlakn korunmas ve ayn zamanda kadnn mutluluu ve slami toplumun ilerlemesi iin slami gelenein ve rtnmenin gereklilii anlatld. Avrupadaki tm sorunlarn nedeni olarak cinslerin birarada olmas gsterildi. Zoroastrian, Ermeni ve Yahudi kadnlarn da kendi dinlerince emredilmedii halde rtnmelerine gereke olarak bunun randa slam ncesi var olan uygulama ve kltrel sahilik olduu sav gsterildi.118 Mozzayen'ul-Saltaneh kat pahall gibi nedenlerle dergiyi karmakta zorlannca gmleri de dahil baz eyalarn satt ancak, sonunda dergiyi kapatmak zorunda kald.119 Fakr-Afaq Parsha, 1921de kadn dergisi Kadn Dnyasn (Jahan-e Zanan) yaynlamas nedeniyle kutsal kent Mehedden nce Tahrana sonra Araka srld ve slam dman olarak ilan edildi.120 Dowlatabadinin Kadnn Sesi (Zaban-e Zanan) gazetesi 1917den balayarak, farkl dnemlerde yaynland. Gazete kadn meseleleri yansra sosyal demokrasi ve sosyalizm gibi konularla da ilgilendi. Gazetenin slogan: Sadece kadn yazlar kabul edilir, yaznsal dzeltmeler tarafmzdan cretsiz yaplr oldu. Gazetede kullanlan basit, akc Farsayla anlar, mektuplar, resmi belgeler ve hkmete ak mektuplar yaynland.121

117

http://takhost.com/Cansel/echoiran.com/www/News/breaking_news17.htm RAN. Monica Ringer ve Rethinking Religion: Progress and Morality in the Early Twenteeth Century Iranian Womens Press, http://cssaame.com/issues/24/ringer.pdf, s.2. 119 http://www.womeniniran.org/english/1382en/no-03/history=no-03.htm. 120 Moghissi , Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,s. 32. 121 http://www.iisg.nl/collections/dowlatabadi.html.
118

40

YKDnin gazetesi, Yurtsever Kadn rtnmeye kar karak, kadnn eitimini savundu. Toplumun dikkatini kadnn kt durumuna ekmeye alarak, din adamlarnn ve sivil otoritenin dmanl ve saldrsna kar kt. Gazetenin kurucusu Mohtaram Eskandari grubu ile din adamlarnca yazlan ve datlan kadn haklarna kar brorleri yaktklar iin tutuklandlar.122 te yandan, Kadn Baarsnn Habercilerinin gazetesi Kadnn Baarsnn (Paik-e Saadat) toplumun her kesiminden okurlar oldu. rann ilk komnist gazetesi olan Kadnn Baarsn Roushanak Nowdoost kard.123 Kadn Dnyas (Alam-e Nesvan) 1921-1936 yllar arasnda yaynlanarak, dnemin en uzun sreli yayn oldu. Dergiyi, Tahranda ran Bethel Amerikan Protestan Kz Okulunun mezunlarndan Annie Stocking Boyce kard. Bethel mezunlar, derginin yazar ve editr kadrosunu oluturdu. Dergide salk, hijyen, eitim, ocuk bakm ev ekonomisi gibi konular yansra dinin yaam dzenlemeyecei, kadnn kendisinin ve ulusun ilerlemesi iin mcadele etmesi gerektii, toplumun ilerlemesinden erkek kadar kadnn da sorumlu olduu, kadn erkek eitlii, eitimin nemi, cehalet ve batl inanla sava gibi konular da yer ald. Yazlarda batl inanlar modernitenin toplumsal ve kltrel engeli olarak gsterilirken, batl inanlarn yerleikliinden Moollar, Islam ncesi Araplar ve ksmen Yahudiler (Yahudiler islam gelmeden nceki gerek ranllar olarak kabul edilerek) sorumlu tutuldu. Modern toplum kuruluunun dinde modernlemeyle baarlacana ilikin laik oulcu grler savunuldu.124 Dergi gzellik ve moda ile de ilgilendi. Kadnlara tasarruf amal eski giysilerden yeni moda giysi yapabilmeleri iin neriler yapan yazlar yazld.125 3.7. Pehlevi Hanedan Rza ahla balayan Pehlevi Hanedan dneminde kadnlara ynelik devlet kontrolnde snrl reform hareketi balatlmtr. Daha sonra tahta kan Rza ahn olu Muhammed Rza ah zamannda kadnlar yasal kazanmlar elde etmilerdir. Ancak, kadn dernekleri zerinde devletin kontrol ve maniplasyonu hakim olmutur.

122

Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, s. 34. 123 Ibid , s. 35. 124 Ringer, a.g.m., s.3,5. 125 Camron Michael Amin, Importing Beauty Culture, into Iran in the 1920s and 1930s: Mass Marketing Individualism in an Age of Anti-Imperialist Sacrifice, http://www.cssaame.ilstu.edu/issues/24-1/amin.pdf, s.8

41

1919da balayan randaki karmaa Rza Hann 1921de Tahrana yryerek, isyanlar bastrmasyla sonland. 1925te Rza ahn kendisini ah ilan etmesiyle reformcu ve baskc Pehlevi hanedan dnemi balad. Trkiyedeki modernleme ve laikleme hareketini rnek alan Rza ah, otoriter bir anlayla ynettii randa kkl reformlar gerekletirdi. Bu dnemde, finans, vergi ve hukuk reformlar yapld. lke ulam sisteminde nemli adm olan yol yapmna baland. 1939da balatlan Tekstil, sabun, cam gibi sanayi dallarnda balatlan sanayileme hamlesi ile sanayideki igc 650 bine ulat. ahn siyasi kartlarna zellikle komnistlere kar basklaryla, Gilan Cumhuriyetinin kertilme srecinde kadnlar da dahil ou aktivist ld.126 Sosyalist kadn rgt liderleri Roushanak Nowdoost, Jamileh Sedighi ve Shoukat Roosta tutukland.127 1930larda kadn rgtleri de dahil tm rgtler kapatld. 1941de balayan Muhammed Rza ah dneminde randa reform ve sanayileme hz kazand ve toplum zerindeki basklar azald. Bu dnem ayn zamanda kargaalklarn hakim olduu bir dnem oldu. Baba ahn sansrledii siyasi rgtler, laik gazeteler, ilerici partiler tekrar faaliyete geti. lkede din kart atmosfer oul Rza ah dneminde kayboldu ve srgndeki dini liderler tekrar geri dnd. Ancak, Muhammed Rza ah, dindarlarn ve kltrel normlarn direnilerine karn, din adamlarnn yasal, toplumsal ve siyasi etkisini azaltan reformlar gerekletirmekten geri kalmad. Bunun haricinde, Eitim, brokrasi, sanayi ve iktisadi alanlarda ve ayrca toplumsal kurumlarda da reformlar gerekletirildi. Bu dnemde randa meydana gelen en nemli olaylardan biri petrol sanayinin devletletirilmesini savunan babakan Musaddkn 1953te askerlerin basksyla grevinden uzaklatrlmasdr. Bunun zerine, Ulusu ngiliz kart eylemler artm ve 1979a dek lkede kaos ortam hkm srmtr.128 3.7.1. Pehlevi Hanedan ve Kadn ah Rza, baskc ynetimle kadnlar zgrletirmeye, onlar toplum ve alma hayatna katlmaya tevik etmi, kadnn eitimi, arafn-peenin yasaklanmas gibi giyimde reformlar gerekletirmitir. zellikle, kadnlar araftan vazgeirme abalarnda, hanedan kadnlarnn toplumda rnek olmas muhafazakarlarn tepkisiyle karlamtr. Ynetim ve din adamlar arasnda gerginlikler yaanmtr.
126

Jayawardena, a.g.e. ss..60,67. Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, s. 40. 128 Ibid, s. 42.
127

42

1928 Medeni Kanunuyla dini mahkeme laik eitimli hukukularn ynettii mahkemelerle yer deitirmitir. slam hukukunun etkisi azaltld evlilik ya minimum 15 yapld. Kadna boanma hakk evlilik kontratna dahil edildi. Ancak, evlilik, boanma, ocuk velayetinde eski uygulamalar devam etti. eriat kurallaryla dolu olan sz konusu yeni yasa, slamn toplum zerindeki etkisini ve ran aile yapsndaki ataerkil yapy sarsmad. Kadnn ikincilliini deitirmeyen 1928 yasal reformlar yzeysel ve ataerkil nitelikte grld.129 1935te 12 kadn niversiteye giri hakk kazand. 1934te kadn retmenler ve rencilerin araflarn kartmalar emredildi. 1936da Mslman lkede ilk kez tm lke kadnlarnn araf giymesi yasakland ve arafl kadn resmi olarak yasa d sayld. Eleri arafl olan devlet memurlarnn, sinema ve kamu yerlerine girmeleri yasakland. Taksi frlerine arafl kadn mteri almamalar aksi halde para cezasna arptrlacaklar bildirildi. ah katld tren ve toplantlarda nfusun yarsn oluturan kadnlara nem verilmediini, kadnlarn i glerinden yararlanlmadn ve kadn eitiminin gelecek kuak iin nemini anlatt. Ynetici brokratlar, okul mfettileri kadn reformlarn tantm toplantlar yapt. Basn ve tiyatrolarda reformlar tantld, kadnn deiim resimleriyle, atlet okul kzlar, kadn izciler, kadn kulb faaliyetleri anlatld. Reformlar orta ve st snfta benimsendi. okelilikte gerileme, evlilik ve boanmalarda eitsizlik azald. alan kadnn creti artt, ancak kadn nemli kazanmlara karn ekonomik ve sosyal eitlik iin siyasal haklar ele geiremedi.130 arafn yasal yasa orta ve st snfa kabul grrken, krsal ve alt snf ehirli kadnlar bu yasa reddettiler. Mslman gelenekselciler bu yasa kii haklarna ve slama eziyet diye alglad. Din adamlarnn araf yasana kar rgtledii, Mashad ehrinde Gowharshad Camiindeki hkmet kart eylem kanl bitti.131 araf yasann resmen ilan edildii gn (7 Ocak) randa 1950lerden 1979 ylna dek Kadnlarn zgrleme Gn olarak kutland.132

129 130

Ibid, s. 38. Jayawardena, a.g.e., s. 69. 131 Moghissi , Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s. 39. 132 Hoodfar Homa, The Women's Movement in Iran: Women at the Crossroads of Secularization and Islamization, http://www.wluml.org/english/pubs/pdf/misc/women-movement-iraneng.pdf, s.14.

43

Muhammet Rza ah dneminde eitime ncelik verilerek, btenin %21i eitime ayrld. Yoksullar iin ilk ve ortaokul parasz yapld. Temel eitim zorunlu hale getirildi. 7 yllk kalknma plan ve ekonomik kalknmaya paralel olarak artan kalifiye ara eleman ihtiyacn karlamak amacyla mesleki eitim artrld.133 ah despotizminin simgesi haline gelen araf yasa yrrlkte olmasna karn yaptrmlar yumuatld.134 Din adamlarnn toplumsal etkinlii artt. Bu dnemde lkede rtnmenin tekrar yaygnlamas ve kz okullarnn kapatlmas reform dnemi asndan paradoksal bir ortam oluturdu. zellikle, kentli kadnlar dinsel tehdit, rgtl gsteriler ve toplumsal baskyla tekrar rtndler. te yandan, baba Rza ahn yasaklad kadn rgtleri bu dnemde yeniden kuruldu. rnein, Liberal ran Partisi, kadn kolunu faaliyete geirirken, Muhafazakar Demokratik Parti kadn haklarn programna dahil etti.135 Ancak, randa kadnlar, reformlar desteklemesine karn, kadn rgtleri dahil hibir rgt devletten bamsz bir yapya kavuamad. Dolaysyla, Muhammed Rza ah dnemindeki kadn hareketi devlet gdmnde kald. Kalknma programlarna yerel bakanlklar, gnll kurulularn (ou kadn kurulular) yan sra, WHO, UNICEF, FAO, UNESCO, USOM, ICA, Near East Foundation ve Ford Foundation gibi yabanc kurulular maddi ve teknik destek salad. Sz konusu kalknma programlarnn kadnlarla ilgili olanlarn tamamn dierlerinin ise, bazlarn kadnlar ynetti. rnein Tarm bakanlnn kadnlara ynelik 6 aylk programn, Turan lkhan Baktiyar ve Malek Erfan rgtledi. Effet Mahavi zerk Toplumu Kalkndrma rgtnn (Bongah) personel yneticisi oldu.136 Salk iyiletirme abalaryla hemirelik eitimi gelitirilmeye baland. ahtan nce lkede Mslman hemire ve ebe yokken, 1947de mslman hemire says 2ye, alan hemirelik okullaryla hemire says 1956da 25e, ebe says 600e ykseldi. 1944-1954 aras 74 kz tp, 1948-1955 aras 6.498 retmenlik okudu. Eitim psikolojisi uzman olan Dr. Parvin Birjandi 1958de rann ilk kadn dekan oldu.137 1968de atanan bakan bayan Parshadan sonra 1976'da Mahnaz Afkhami Kadn leri Bakanlna atand.138

133 134

Woodsmall , a.g.e, s. 52. Haleh Afhsar, Women and Politics in the Third World (London: Routledge, 1996), s.153. 135 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s. 41. 136 Woodsmall, a.g.e., ss. 66,67,53. 137 ibid, ss. 59,61,68. 138 Afkhami ve Freidell, a.g.e., s.108.

44

3.7.2. Pehlevi Dneminde Kadn Eylemleri Kadnlarn 1920lerde rtnmeye kar eylem olarak araf renklerini siyahtan koyu kahveye deitirme giriimleri sokakta saldrya uramalaryla sonland.139 Ancak, yine de 1920 sonras eitim reformundan yararlanan orta ve st snfa ait kadnlar rtnmeyi brakt. Kadn rgtlenme hareketi ise, devlet basks ile hayrsever almalara yneldi. ran, Ortadou Kadnlar Kongresine 1932de YKDnin organizasyonu ile Tahranda ev sahiplii yapt. Kongrede kadnlarn, erkeklerle eit hak talebi, okeliliin iptali, zorunlu ilk eitim, eit ie eit cret konular tartld. Kongrenin sonu bildirgesine hkmetin atad erkek gzetmen, kadnn sorununun temelinde toplumsal ktl de besleyen tketim alkanl ve kadnn savurganl olduunu yazd.140 1953te gnlllerin kurduu Ramsar eitim ve dinlenme kampn, Crown Lands Department, Eitim Bakanl ve USOM destekledi. Tm Tahrandan liseli, niversiteli kzlar ve baz gen kadnlar kamptan yararlandlar. 1956ya kadar geen ylda 400, 1958de ise 150nin zerinde kz bu kampa katld. Tahranda kralienin destekledii Soraya gibi kadn kulpleri 1956dan sonra artt.141 1930da amda dzenlenen ilk Mslman Kadnlar Konferansna Sadigeh Dawlatabadi, Mostoreh Afshar ve bayan Tabatabai, ran adna katld.142 3.7.3. Pehlevi Dneminin Kadn rgtleri 3.7.3.1. Rza ah Dnemi Rza ah dnemi balarnda kadn rgtleri dahil tm rgtlerin faaliyetleri ve partileme hareketleri bask altna alnmtr. 1929da partiler 1930larda ise, lkedeki tm rgtler kapatlmtr. 1922de komnist Hakikat Partisinin kadnlar ve genlik kollar kuruldu. Kadnlar blm, Clara Zetkinin 1920de kurulan Komnist Enternasyonaliyle balant kurdu. Rza ahn basklar 1925ten sonra partiyi zayflatt. Partinin yasaklanmasyla ou kadn militan tutkland. Bunlardan Lamileh Sadiqui ve Shokat Rousta, arafn kaldrlmasn savunan Taqi
139
140 141 142

Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,,ss. 39,42. Ibid, s.40. Woodsmall., ss.55, 56. http://www.bodazey.com/womens_movement.html.

45

Arani ve entellektel ve yazarlardan oluan 53 kiilik grup hapse atld.143 1926da komnist dernek Uyanmz (Bidarye Ma) kuruldu. Bu dernek, 1929da ahn lkede tm komnist almalar yasaklayan yasasyla kapatld.144 Bethel (1878de kurulan prebisteryen okul) Mezunlar Dernei, Mays 1925te Tahranda, mezunlararas dostluu gelitirmek ve ran kadnnn ilerlemesi iin almak amacyla kuruldu. Mezunlar, Kadnlar Dnyas (Alam-e Nesvan) gazetesini kardlar. retmen Okulu Mezunlar Dernei, ortaokul retmenlerinin mesleki statlerini artrmak amacyla, Ermeni Kadnlar Yardm rgt, Tahranda, Ermeni cemaatine yardm amacyla 1927de kuruldu. Ayrca, Ermeni Kadnlar Kltr Dernei (Hi Geen) 1939da ermeni kadnlara yardm, dini eitim, yemek ve diki eitimi amalaryla kuruldu145. 1919da Mohtaram Eskandari tarafndan kurulmu olan Yurtsever Kadnlar Dernei Tahranda almalarn srdrd. yi rgtlenmi olan YKD kadna oy hakk, eit ie eit cret, ailede eitlik gibi abalar yansra ahn da desteiyle araf kart eylemler yapt. ahn bamsz rgt kartl nedeniyle 1929da kapatlan komnist rgtlerden sonra, 1932de son bamsz rgt olan YKD de kapatld.146 ran Ebeler Sendikas, Austos 1934te ebelii tevik etmek ve ebelik artlarnn iyilemesi iin almak, birlik anlay oluturarak, ortak ama edinmek amalaryla kuruldu. Kadnlar Merkezi (Kanoon-e Banuvan) ahn tevikiyle Sadiqe Dowlatabadi bakanlnda 1935te kuruldu. Dernek, araf kart abalarn srdrrken, konferanslar dzenledi, erikinler iin eitim snflar at, dostluk ve spor kulpleri kurdu. Devlet reformlarn onaylayan ah taraftar hayrsever kadnlarn oluturduu st snf eitimli yelerin dier toplumsal ve siyasi hareketlerle ilgilenmedi. Ayrca, bu yelerin, erkek stnl veya cinsiyet eitsizlii sorunlar olmad. Grup, kadnlarn sosyal haklar ve sorumluluklarnda toplumsal ve siyasi bilin oluturmaya alm ve ev ve ocuk bakm eitimini gelitirmek gibi almalar yapmtr.147

143 144

Jayawardena, a.g.e., s.67. http://www.iranchamber.com/history/tudeh/tudeh_party01.php. 145 http://www.salamiran.org/Women/Organisations/awsa.html. 146 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, s.40. 147 Ibid, s. 41.

46

3.7.3.2. Muhammed Rza ah Dnemi randa Muhammed Rza ah dneminde kontroll, devlete maniple edilen veya bamsz pek ok kadn rgt faaliyet gsterdi. Bu rgtler uluslararas derneklere de ye olarak uluslararas almalara katldlar. Dnemin devlet gdml kadn rgtleri, devletin ve reformlarnn destekisi olmu, rgtsel almalar da devlete desteklenmi veya ortak projeler gelitirilmitir. Kadnlar bu dnemde bata meslek gruplar, yardm gruplar olmak zere pek ok dernek kurdular148. 1956da ou Tahranda 20den fazla olan derneklarin almalar gnlllerce yrtlmtr. Gnll profili ise, 2 gruptan olutu; st snf grup; ou 40 yan zerinde, zel eitimi olmayan st snf kadnlardan olutu. Bu kadnlar, kadn haklar dernekleri ve hkmetin dzenledii yardm programlarnda alt. Dier grup yalar 30-35 aras bazlar yurt dnda okumu, iyi eitimli meslekli, alan kadnlardan olutu. Bu eitimli grup, kadn haklar programlarnda altlar.149 ran Kadnlar Dernei, Tahranda 1943 ylnda kadn-erkek eitliini salamak, okeliliin yasaklanmas, anne saln korumak, kadnn eitim standartlarnn artrlmas, ocuk bakm ve eitimi amalar ile kuruldu. Bu dernein yeleri 1947de IAWye ye oldular. Kadnn statsn yasalar nnde gelitirmek amal ran Kadnlar Cemiyetini (Jamiet Zanan Iran) Badrulmoluk Bamdad 1942de kurdu.150 Kadn haklaryla ilgili yazlar ieren grubun gazetesi Bugnn Kadn (Zan Emrus) 1944 -1945 aras yaynland.151 1942de Ulusal Kadnlar Meclisi kadna oy hakk salama amacyla Safiyeh Firouz tarafndan az sayda ye katlmyla kuruldu. Dernek, siyasi eitlik taleplerini basn ve radyo kanalyla duyurma karar alm, ancak bu karardan lke kadnnn %90nn eitimsiz olmas nedeniyle vazgemitir. Dernek, protesto mitingleri dzenleyerek, aha ve hkmetine oy hakk isteyen dilekeler vererek bask yapmaya alt. 11 Nisan 1956ta dernek merkez komitesinin ahla yapt grmede, ah siyasi hak taleplerini kabul etti ve belediye meclisinde kadnlar iin 3 koltuk sz verdi. Ancak, mollalarn tepkisi karsnda ah bu szn yerine

148 149

Woodsmall , a.g.e., s. 80. Jayawardena, a.g.e., s.76. 150 Hoodfar, a.g.m., s.17. 151 http://www.iranchamber.com/podium/society/041115_women_prepost_revolutionary_iran1.php.

47

getirmekten vazgeti. Tannm savunma avukat Mehranguiz Manoochehrian meclisin hukuk danmanln yapt. Grup International Womens Alliancea ye oldu.152 17 Ocak rgt (17. Dey 1314), 1957de Tahranda ran kadnnn zgrlk gn olarak nitelenen 7 Ocak 1936 gnn ansna kuruldu. ahn araf yasaklad gnn adn alan dernek, randaki tm kadnlarn dostluunu ilerletmeyi amalad ve fakirlerin eitim ve yaam standartlarn artrmak iin yardm almalar yapt. Yeni Yol (Rah-i No) 1955 ylnda Tahranda kadnn toplumsal ve eitim statsn artrmak amacyla Dr.Mehranguiz Doulatshahi bakanlnda kuruldu. Krsal, kentli ve orta snf kadnn durumunun iyiletirilmesi, hapishane reformu ve zellikle genlerin eitimlerinin desteklenmesi almalarna arlk verdi. Bu dernein yeleri arasnda erkeklerde yer almtr. (100 yenin 20 si erkeklerden oluuyordu)153 ran Kadn rgtleri Federasyonu 1957de 14 ye rgt yneticilerinin faaliyetlerini koordine ve ibirliiyle ortak ama oluturmak, kadnlarn eitimi ve kltr standartlarn artrmak, sosyal ve ekonomik ve salk artlarn iyiletirmek amacyla kuruldu.154 ran Kadn rgtleri Federasyonunun ad ve rgt yaps, 1959 ylnda ran Kadnlar Yksek Meclisi (Shoraa-ye Ali-ye Jamiat-e Zanaan-e Iran) olarak deiti. Yksek Meclis, ah dnetimine modern imaj kazandrmak amacyla 17 kadn derneinin ibirliiyle ahn kzkardei Ashraf Pehlevi onursal bakanlnda almalarna devam etti.155 ran Kadn rgt/ K (Sazeman-e Zana-e Iran) 1966da ran Kadnlar Yksek Meclisinin adnn deimesidir. Programnda aile yardm merkezleri oluturmak, okuma-yazma snflar amak, kadnlara yasal danmanlk yapmak ve kadnn statsn gelitirmeye almak olan K, Aile Koruma Yasas'nda deiiklik yaplmas iin de lobi almalar yapt. ah destekleyen K, 1979a kadar devlet desteinden yararland. Btesi yurt d seyahatler, konferanslar gibi lks projelere elverili olan rgtn, ou devlet alan olan ye says 1977de 70 bine ube says ise 400e ulat. yeler, Zonta Club, retmenler Dernei, Yahudi kadnlar rgt, Zoroastrian Kadnlar rgt gibi rgtlerden olutu. K, aile
152 153

Woodsmall, a.g.e., s.73. Ibid, s. 80, 73. 154 Ibid, s 83. 155 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, s.49.

48

yardm merkezlerine destek salamtr. K yelerinin hayrsever, erkek stnln kabul eden geleneksel cins rolleri ve faaliyetleri ilerici kadnlar arasnda tepkiye neden oldu.156 Kadnlar Partisi, Safiyeh Firouzun bakanlnda kuruldu. Entelektel yazar Fatemeh Sayyah partinin sekreterliini yapt. Parti Dowlatabadinin Kanoon-e Banavanndan daha lml eylemlerle aile evlilik ve boanma yasalarnn demokratiklemesi, farkl snflardan kadnlarn eitimlerini, bilinlerini artrmak amal almalar yapt. Parti daha sonra farkl grten kadnlarn katlmyla konseye dnt.157 ranl Kadnlar Tekilat, (Tashkilat-e Zanan-e Iran) 1943ten sonra kuruldu. Yurtsever Kadnlar Derneini kuran kadnlarn ou bu rgte katldlar. ou eitimli ve orta snfa ait olan kadnlarn ncln Maryam Firouz, Azar Tabari, Akhtar Kambakhsh gibi Tudeh liderlerinin akrabalar yapt. rgtn amalar kadn rgtleyip eyleme geirmek, gazete karmak, kadnlarn kltrel ilerlemesine katkda bulunmak, cehaletle, fahielikle, ahlak bozukluuyla savamak, alan kadnlarn alma saatlerinin iyiletirilmesi ve eit ie eit cret salamak, alan kadna cretli tatil hakk salamak idi. Dernek, kadna oy hakk ve ekonomik bamszlk salanmas iin de kampanyalar dzenledi. Dernek yeleri, din adamlarnn ah reformlarna tepkisini eletirdi. Tudehin nclnde kadna oy hakk iin 1944te meclise dileke sunmalar, din adamlar ve meclis dndaki laik entelektellerce eletirildi. Gazeteleri Uyanmz (Bidari-ye Ma) 1944 ylnda yaynland. ran petrollerinin ulusallamas srecinde byk kentlerdeki dernek ubeleri ismini ranl Demokratik Kadnlar Tekilat/ DKT (Tashkilat-e Demokratik-e Zanan-e Iran) olarak deitirdi. Bu sosyalist derneklere genler de katld. Komnternin emperyalizme kar tm ulusal hareketlerin desteklenmesi politikasn benimseyen rgt, kadn entellektelleri ve alan snf ulusal zgrlk ve demokrasi iin harekete geirmede etkin, fakat kadnn zgrlemesi hedefinde baarsz oldu.158 DKT 1951de adn lerici Kadnlar Dernei olarak deitirdi. Seme seilme hakk kampanyas yapt. Babakan Musaddkn devrilmesinden sonra tm bamsz rgtlerle beraber kapatld.159

156 157

Ibid, ss.51, 52. Ibid, s.42. 158 Moghissi . Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, s. 94. 159 http://www.iranonline.com/History/women-history/3.html.

49

3.7.4. Pehlevi Dneminin Kadn Gazete ve Dergileri Pehlevi dnemininin yaynlar Doulu Kadn (Nesvan-e-Shargh) 1925te, Kadn Rehberi (Rahnema-ye-Banovan) 1926da, k ve Gzel iek (Gol-e-Rana va Ziba) 1928de, Iltl (Nur-Afshan) 1930da, rann Kzlar (Dokhtaran-e-Iran) 1931de, ran Kadnnn Gazetesi (Nameh-ye-Banovan-e-Iran) 1938de, Yaam Rehberi (Rahnema-ye-Zendegi) 1940ta yaynlanm, nceki dnemin gazetesi Alam-e Nesvann (1921de yayna balayan) yayn bu dnemde de devam etmitir.160 KTnin ve dolayl olarak Tudehin yayn organ olan gazete Uyanmz (Bidari-ye Ma) 1944te basld. Yazlarnda sosyalist gelenee uygun olarak ah reformlarnn etkisizlii, polisin rtl kadna saldrs, kadn-erkek eitsizlii eletirildi. Medeni Kanunda radikal deiiklik ihtiyac anlatld.161Gnn Kadnn (Zen-e Ruz) rann iki byk basn grubundan Keyhan basn grubu, ticari kayglarla 1964te yaynlamaya balad. Kadn meselelerinde ciddi makaleler ve moda reklamlar, salk, gzellik reklamlar yaynland. ah kart tartmalara da yer veren dergi, 1966da Motaharinin yazlarn yaynlad. Derginin yayn slami Cumhuriyet dneminde de devam etti.162 Dowlatabadinin Kadnn Sesi (Zaban-e Zanan) dergisinin 1942 yaymnda, Pehlevi rejimine ballk belirtilerek kadna oy hakk tanmadaki baarszl nedeniyle parlamento eletirileri yer ald. Zaban-e Zanan, yazlarnda gzellik ve modayla ilgilenmedi. Dergide toplumsal meselelerle, kadn haklar ve eitlik feminizmle ilgili Avrupa ve Amerikan dergilerinden eviriler de yer ald.163 3.7.5. Muhammed Rza ah Dneminde Kadnlara Tannan Haklar Kadnnlarn niversite eitimi almalar, meslek sahibi olmalar, mesleki rgtlenmeleri ve i yaamna entegrasyonu bu dnemde gerekleti. Yasalarla eit ie eit cret ve cretli annelik izni saland. Musaddk dneminde 1952de kadna Belediye seimlerinde oy kullanma hakk

160

http://64.233.179.104/search?q=cache:CehWQMbvA2YJ:www.icel.org/library/Muslim%2520Women.pdf+Zaban-e+Zanan&hl=tr&gl=tr&ct=clnk&cd=18 161 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, ss. 94-96. 162 Camron Michael Amin, Importing Beauty Culture, into Iran in the 1920s and 1930s: Mass Marketing Individualism in an Age of Anti-Imperialist Sacrifice, http://www.cssaame.ilstu.edu/issues/24-1/amin.pdf, s.11. 163 Hoodfar, a.g.m., s.17.

50

tannd.1953te alan kadna erkeklerle eit hak tanyan ve evli ise kadna doum izni veren Sosyal Sigorta Yasas onayland.164 Muhammed Rza ahn Beyaz Devrim olarak adlandrlan 1963 reformlar, kadna seme ve seilme hakk vermekle beraber 1905 anayasasndan fazla hak tanmad. Kazanlan haklarla 1963te kadnlar parlamentoya girdi. Avukat Kadnlar Dernei din adamlarnn tepkisine ramen, yeni yasa tasla hazrlad. Dr. Mehrangiz Manouchehin sunduu taslan kadn ayrmclna kar olan ou maddesi mecliste reddedildi. Aile Koruma Yasas 1967de kadnlara greceli zgrlk tand ve 1975 versiyonu ise kadn zgrlklerini artrd. 1967de mecliste kabul edilen Aile Koruma Yasas ile eriat yasalar hkmszletirildi ve kadna boanma ile ocuk velayeti hakk resmi mahkeme kararna baland. okeliliin yasal saylabilmesi iin ilk e ve mahkemenin onay art getirildi. Kadna boanma hakk tannd, ancak kadnn miras hakk erkeinkinin yars olarak belirlendi. Kadnn almas ve yurt dna k kocann iznine bal kald. Kzkarde, e veya annenin zina yapmas halinde onurunu koruma adna erkee ldrme (tre cinayeti) hakk tannd.165 1975 Aile Koruma Yasas (AKY) kadna eit boanma hakk, velayet ve evlilikte eit haklar tand ve minimum evlilik ya 18 yapld.166 Afkhami ve atanm senatr Manochehriann alt yllk abasyla pasaport yasasnda deiiklik yapld. Buna gre, yurtdna her seyahat iin kadnn kocasndan izin alma zorunluluu kaldrld.167 3.8. Humeyni Dnemine Doru 3.8.1. Muhammed Rza ah Dneminde Sosyo-Ekonomik Kriz Bu dnemde artan petrol geliri toplumun tmne eit datlmamtr. Snfsal farkllklarn artmasyla toplumda kendine yer bulamayan ve yabanclaan alt ve orta snf kadn dini cemaatlerde kendine yer buldu. Laik eitimli kadnlar modernlemeyle alma haklarn

164 165

Women, Islam & Equality, s.7 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, s. 45. 166 Ibid, s.45. 167 Homa, a..g.m., s.20.

51

kazanm, eitimsiz kadnlar yeni yasalardan yararlanamamtr. Kentli toplumun da ah reformlarna ve emperyalizme artan tepkileriyle toplumsal karmaa bu dnemde artt.168 3.8.2. ran Solunun Gerilemesi randa Ekim devrimiyle beraber Rusyadan etkileimle kkl sosyalist gelenek varolmutur. Ancak, 1970lerin sosyo-ekonomik toplumsal kriziyle ran solu da deiim gstermi, emperyalizm ve ah kart harekette slamclar desteklemitir. Kadn haklarnn en byk savunucusu olan ran sosyalistleri, cinsleraras eitlii, eit ie eit cret, 2 ay annelik izni, alan annelerin ocuklarna kre ve siyasi ve sosyal haklar savundu. Ancak doum kontrol, cinsellik, kadna ve ocua iddet gibi konular tartmaktan kand. Komntern ve komnist kadnlar konferans kararlarn benimseyen ran solu, kadnlar ii snf olarak kabul edip, kadn meselesini sosyalist devrimden sonra ele almak zere erteledi. alan kadn ve burjuva feminizmi Bat taktii olarak kabul edilerek, bu bakn proletaryann gcn zayflataca dnld ve ncelikle sosyalist ve snfsz toplum kuruluu hedeflendi. Bunlar da Tudeh Partisinin ve ran solunun poplaritesinin azalmasna neden oldu. Yerleik ataerkil kltr nedeniyle cinsiyet meselesi ve kadnn eitlii konular ran solunun birincil meselesi haline gelemedi. Bu durum slam Cumhuriyeti dneminde de devam etti. Sol gerilla rgt Fedayeenin yayn organnda kadn iilerin zgrlk ad altnda serbestlemeyi istememeleri tlendi. Sol literatr slam Cumhuriyetinin basklarndan dolay ezilen kadnlardan analarmz, baclarmz gibi nvanlarla szederek ikayet etti.169 Sylemleriyle halka ulaamayan elitist kalan uluscu ve kmnist gler, fikirlerini anlatmak iin ahn medyasn da kullanmadlar ve bylece toplumda kendilerine yer bulamadlar. Devrimden sonra ynetimde kendilerine yer bulacaklarn dnerek, aha kar slamclarla dayanmaya girdiler.170

Nayereh Tohidi, Modernity, Islamization, and Women in Iran , Der: Moghadam,Valentine M., Gender and National Identity : Women and Politics in Muslim Societies (London: Oxford University Pres, 1994), ss.116-118. 169 Moghississi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, ss. 64,66,67,72,133. 170 Nayereh Tohidi, "Gender and Islamic Fundamentalism: Feminist Politics in Iran." Der: C. T. Mohanty, A. Russo and Torres, Third World Women and the Politics of Feminism (Bloomington: Indiana University Press, 1991), s.258.

168

52

3.8.3. slami Poplizmin Ykselii 1960 reformlarnn ve arpk sanayilemenin yaratt sosyo-ekonomik kriz, 1970ler sonunda Pehlevinin politik partileri yasaklamas, emperyalizm ve despotizm kart sylemleriyle slami Poplizme ideolojik zemin hazrlad. ah ynetiminin ulusu, sosyalist ve feminist hareketlere basks karsnda slami poplizm alternatif hareket olarak geni ynlardan destek buldu. Toplumda etkinlii artan Humeyni ve ekibinin hkmeti Tanr ve slama aykrlkla sulayan slami poplist sylemleri, orta snf halk tarafndan desteklendi. Humeyni, Meclisi ve milletvekillerini erkein boamadaki stnlne kar kan AKYyi onaylamamas iin uyard. Humeyni, kadnn serbestlemesinin, Kurann ve onun emirlerinin ayaklar altna alnmas anlamna geleceini ve fahielii tevik edeceini syledi. ah ynetimi bu ayrmc kadn dman sylemlere ok az kar kt. slamclar radyolarda ve haftalk vaazlarda zgrce kendi deerlerini anlatabildiler.171 1963te ev hapsi ve 1964te srgnle cezalandrlan Humeyni, srgnden sylemlerini srdrd. Humeyni, ou din adamnn da reddetii AKYye gre yaplan evlilik ve boanmalarn gerek olmadn ve resmi mahkemeyle boanan kadnn yine evlenirse zina yapm saylacan bildirdi.172 1962'da Humeyni kadnn oy hakkn toplumdaki ahlaki kn etkin gesi olduunu sylerken, 1978'de kadnlarn ah kart gsterilere katlmn tevik etti ve onlardan yararland.173 Sosyalist ve laik liberaller, ah ynetimiyle diyalou ve onun medyasn kullanmay reddereken, Motahari medyay kulland. Motaharinin Bugnn Kadnnda (Zane Ruz) 1960larn reformlarn ve aile hukukunu reddeden174 ve reformist entellektelleri Bat yaam taklitileri diye yeren 40 makalesi 1966da yaynland. Bu yazlar 1974te slamda Kadn Haklar adyla kitaplat.175

171

Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, ss. 46,61. 172 Keddie Nikki, Women in Iran Since 1979 http://www.iranchamber.com/podium/society/010920_women_iran_since_1979.php. 173 Haleh Esfandiari, "The Majles and Women's Issues in the Islamic Republic of Iran", Der: Mahnaz Afkhami ve Erika Friedl, In the Eye of the Storm (London: I.B. Tauris, 1994), s.62 174 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement,, s.63. 175 Hoodfar, a.g.m.

53

3.8.4. Dini Dernekler 1974te dini derneklerin says 12.300e ulamtr. slami poplizmin anlatld Huseyniyah tipi dini merkezlerin says ise 322ye kmtr. Kadnlarn da katld dernek toplantlarnda anti-emperyalist sylemlerle slama dn ars yapld.176 3.8.5. slami Poplist Giyim randa Bat ve emperyalizm kartlnn ve direniin simgesi rtnme olmutur. Bat ve ah kart slami modeli benimseyen st ve orta snf, earp veya arafla rtnerek kartlklarn sembolize ederken, kz renciler hijab benimsediler. Gen kzlar earp, uzun kollu bluz zerine tunik, bol pantolon, orap ve dz ayakkabdan oluan ve hijab ad verilen giysiyi toplumsal farkllklar gizleyen forma gibi grdler. Kzlar bu tip giyisiyi geleneksel araf kadar kstlayc ve Bat giysisi kadar tehirci olmad aksine, aseksel grn nedeniyle siyasi aktivisme uygun olduu iin benimsediler.177 3.8.6. Devrim Hareketinin Kadn Profilleri Pehlevi Hanedann sonlandran slami Harekete kadnlar grupta katldlar: 1) Kentli orta ve st snfa mensup laik-aydn ve niversite eitimli kadnlar; 2) Orta snfa mensup muhafazakar esnaf aile kadnlar; 3) Kente g eden krsal kesim kadn. Birinci grup, ah otokrasisine ve emperyalizme kar toplumun slamc orta snf ve alt snflarla dayanmaya girerek, slami Devrim hareketine katlmlardr. Milyonlarca ranl st snf kent kadn, 1979 eylemlerinde sokak gsterilerinde atlan Tanrnn partisi tek parti gibi sloganlara katlarak, kendi laik ve modernist zelliklerini gzard etmiler, alt ve orta snfla dayanmaya girerek slami Devrim hareketinin bileenleri olmulardr.178 ou pazarc, dkkanc ailelerinin eitimsiz ev kadnlar olan ikinci grup, erkeklerinin siyasi sylemini benimsediler ve din adamlarn destekleyen kent caddelerini dolduran arafllar ordusunu oluturdular. Kendilerini grup olarak grmeyen ve ideolojik bir durua sahip olmayan bu kadnlar, erkeklerini takiben slami Devrimi ve onun dini liderlerini desteklediler.
176

Moghissi., Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s.53. 177 Tohidi, "Gender and Islamic Fundamentalism: Feminist Politics in Iran." s.122. 178 Talpade C-Russo A.- Torres L., ibid, Gender And Islamic Fundamentalism Feminist Politics in Iran-Nayereh tohidi, s.251.

54

stekleri ise unlard: Ucuz elektrik ve su, Tahran gecekondu blgesinde gecekondu yapm iin engelin kaldrlmas, banka borlarnn balanmas ve petrol gelirinin halk arasnda eit dalmnn salanmas.179 nc grubu ise, krdan kente g ederek, kentsel dnme urayan, Humeyni hareketinin oda haline gelen kadnlar oluturdu. Kente gen krsal kadn, kynde reticiyken kentte tketici haline gelmi ve toplumsal entegrasyonu gerekletirememitir. E. Freidell 1965-70 yllar arasnda yapt almada, modernlemenin ve ekonomik kalknmann kadn geleneksellikten daha fazla snrladn gstermitir. Hossein Nayer gerekletirdii tarm aratrmasnda kyde alanlarn %68ini kadnlarn oluturduunu ve kadnn yllk kazancnn 40 milyon Riyal ve erkein ise, 19 milyon Riyal olduunu saptamtr. Erkeinin ardndan ehre g eden kadnlar, kentte cretli i bulamadlar veya dk cretli, az prestijli hizmetilik seyyar satclk gibi ilerde altlar. 1976 rakamlarna gre okur-yazar oran %17 olan krsal kkenli kadnlar, kentte kydeki yakn akraba ve komuluk ilikilerini de bulamadklarndan ve kent yaamndaki tketim srecine ayak uyduramadklarndan toplumdan izole oldular. Topluma yabanclaan, ancak camilerde ve dini ritellerde toplanma frsat bulan bu kadnlar Humeyni destekisi militan gruba dnt.180 3.8.7. ah Kart Kadn Gerillalar Muhammed Rza ah dneminde islami sylemin g kazanmasyla kadnlar slamc gruplara ve eylemlerine katldlar. 1970te aha kar silahlanan solcu Fedayeen gerilla rgtnn yansra, Tahran niversitesi mezunu ii Mslmann kurduu Mcahitler rgtnn kadna eitliki slami bak, kadn taraftar toplad. Bu rgtn almalarna katlan gerilla kadnlar, ahn gizli polisi SAVAKn saldrlarna uradlar. 1971-1972de Mcahit liderlerin tutuklanmasna aileleri ve kadn sempatizanlar Tahran, Mehed ve Kumda gsterilerle kar ktlar. Bu gerilla kadnlardan biri Mehed niversitesi mezunu Fatemeh Amini adl bir retmendir. Amini, 1963te Mcahitlere katlarak siyasi faaliyete balad. 1970te rgtten biriyle evlendi. Tutukluluu srasnda 5,5 ay ikence grdkten sonra ld.
179

Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, s.57. Yeni ve geleneksel orta snftan eitimli kadnlar, kinci Dnya Savandan sonra, geleneksel giysili dinci kadnlar dini ve kltrel inanlarn moderniteye engel olmad iddiasyla eitime ve hijab giymeye baladlar. Bu durum dindar aile ve toplumdan kadnlar da topluma katlmn salad. rtnme yasad olmaya devam ettiinden, kamusal ve zel sektrde i olananda yoksun kaldlar, ve geriliin simgesi olarak kabul edildiler ve yabanclamalar sreci balad. Bkz. Hoodfar Homa, a.g.m.,s.31 180 Tohidi, Tohidi, "Gender and Islamic Fundamentalism: Feminist Politics in Iran, s.122.

55

SAVAKn 1971 Eyllde ldrd ilk kadn olan Mehrnoosh Ebrahimi ise Fedayeen gerillasdr. Marzieh Ahmadi Oskou Fedayeen, Behjat Tiftakchi ve Zahra Goudarzi SAVAKn idam ettii mcahitlerdir. Mcahitlerin en nls Ashraf Rabii (Rajavi), Sharif Teknoloji Universitesinde fizik okudu. 1970te gerilla faaliyetine balad. Defalarca tutuklanp ktktan/katktan sonra 1979 devriminden 10 gn nce hapisten kt. 1980 seimlerinde aday oldu.181 3.8.8. slami Devrimin deologlar Kadnlarn da girebildikleri dini merkezlerde devrimin ideologlar/mollalar Motahari ve kars eitimli ve kapal olmayan Ali eriati182 ah despotizmi ve emperyalizm kart grlerini anlattlar. Bu merkezlerde Bat tketim kltr ve Batllaan kadnlar eletirildi. Bu ikilinin eleri de mslmanlar etkiledi. Ulemann sevmedii eriati, ah kart harekette, laik sol ve reformist slamclar kadar kkten dincileri de etkiledi. Ali eriatinin Marksist sylemlerinde ataerkillii gzard ederek, demokratik haklar slamn merkezinde tanmlamas, laik ve sol izgideki ulusalc entelekteller kadar kadnlar da etkiledi. eriati 1970-1971 yllar arasnda yapt konumalarda gen, orta ve alt-orta snf kadnlar ve niversite rencilerinin ikilemlerini yakalayarak, onlar harekete dahil etti. Kadn hak ve ykmllklerini slami erevede tartmaktan ustalkla kanp, eskimi geleneklere saldran eriati, Hz. Muhammedin kz ve ayn zamanda Hz.Alinin kars olan Fatimay model kimlik olarak sunmutur. Fatima modeli e, anne ve kz kimliiyle siyasi mcadelenin sembol olmutur. Bu dnemde Sosyalist ve ulusu hareketler kadn projelerini ertelemiken, slami hareket kadn da sylemlerine dahil etmitir. Bundan en ok etkilenen kesimlerin banda niversite rencileri gelmekteydi. Motahari, kadn ve erkek arasndaki fiziki, psikolojik ve cinsel farkllklar; farkl toplumsal grev ve sorumluluklarda ve farkl hak ve cezalar sisteminde tanmlad. Kadn cinselliinin toplumsal dzen iin gizlenmesi gerektiini syleyen Motahari, evlilik ve hijab vazgeilmez slami kurum olarak sundu. Ve deien yaam koullarnda kadnn hijabla ev d ilerde alabileceini anlatt.183
Women Islam & Equality, s.18, 20. Nayereh Tohidi, " Gender and national identity : women and politics in Muslim societies, s.123. 183 Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined
182 181

56

3.8.9. slami Poplizm-Faizm Benzeimi Bu iki ideolojinin kadna bak, yani kadn ulusun ve ailenin sembol olarak grp onu eve hapsetme abalar, benzemektedir. Faizm gibi baarmtr. Her iki hareket vatan, aile ve ulusal onur fikirlerini kullanarak, sorgusuz sadakat, ballk, itaatkar inan, otoriteye inan sylemleriyle kitle psikolojisi oluturarak insanlar etkilemitir. slami poplizm ve faizm, kadnn toplumdaki varln annelik ve ailenin bakcl rolyle snrlar. Kadn ailenin ve ulusun gelecei olarak tanmlayarak, onu ulusun devamndan sorumlu tutar. Bylece, onu kamu alanndan snrlandrmaya alr.184 Faizmin kadnlar 3K emberine hapsetme abasyla slami poplizmin kadn sylemleri benzemektedir. randa devrimden sonra,185 Almanyada ise 2.Dnya Savandan sonra kreler kapatlarak alan kadnn, yaam zorlatrlarak kadnlarn evii rollerine dn salanmaya allmtr. 3.9. slam Cumhuriyeti Dnemi Tm ah kartlarnn Humeyniyi manevi lider olarak benimsemesi ve Humeyninin ubat 1979da rana dnmesiyle ran kadn iin yeni dnem balad. slami Devrime aktif olarak katlan alt, orta, orta-st ve st snflardan kadnlar devrimden sonra daha nce tahmin edemedikleri basklarla karlatlar. Kadnlar, 1850lerden beri zorlu mcadelelerle kazandklar yasal haklarnn iptal edildiini grdklerinde toplumun tmne yansyan tartma balattlar. ou din adamlar ve devrimi gerekletiren erkeklerin akrabalar(karlar, kzlar, anneleri veya kzkardeleri) olan ve kendilerini yeni rejimle zdeletiren slamc kadnlar, yeni ynetimin rejimin tanmlad slami toplumsal standartlar benimserken, toplumun orta ve st snfndan, alanlardan ve eitimli kadnlarn oundan, ev kadnlarndan tepki geldi. 1979 Uzmanlar Meclisi seimlerine katlan kadn adaylardan seilen Monireh Gorji'nin slami
Revolutionary Movement, , ss. 64,66,67,72. Ibid , s.60. 185 Hoodfar, a.g.m., s.25.
184

slami poplizm de kadn hareketin

merkezine oturtarak topluma ulam, kitlesel harekette kadnn da desteini almay

57

sylemlerine laik kadnlar tepki gsterdiler. Gorji ise kadnlarn tepkilerine kar yapt savunmasnda nceki dnemin eitim, alma gibi kadn kazanmlarn kabul etti, ancak kadnlar zgrlklerini ve onurlarn zaten 1936daki ahn rtnmeyi yasaklamasyla kaybetti syleminde bulundu.186 ve i Bulma Komitesi Bakanlna atanan Marzieh Mohamadin erkeklerin fiziki gcnn stnlnn kabul edilmesi gerektiini, tarm ilerini kadnlarn yapamayacan, doum yaptnda alamayaca iin iverenlerin alan kadn doal olarak istemeyebileceini, eitimli kadnlarn eit ie eit cret ummamas gerektiini syledi. Baz slamc kadnlar ise yeni yasak ve yntemleri eletirdiler. Azam Taleqani mecliste kadnlarn konuma yapmalarnn engellenmesini, kadn haklarnn kstlanmasn ve kadnn tarmda almasnn yasaklanmasn eletiririken, Zahra Rahnaward hkmette kadn bakan olmamasna kar kt. 2. meclise seilen 12 kadndan Behruzi, Monireh Nobakht ve Marzieh Vahid Datgerdi boanma yasasn erkekler iin zorlatracak tasar sundular. Azam Taleqani gibi slamc aktivistler iddete kar mahkemelerin cinsiyeti davranna kar ktlar. Daha sonralar baskc grlerini koruyan yneticiler kadnn yaamn zorlatrc eylem ve kararlarn srdrdler. rnein, Maryam Behruzi 1991 ylnn Nisan aynda kadnlara daha erken yata emeklilik isteyen tasar sunduunda, bakan yardmcs Habibi bunun kadnn deerini azaltaca gerekesiyle onaylanmad.187

3.9.1. slam Cumhuriyetinin Yasaklar Cumhuriyet hkmeti iktidara geldikten iki hafta sonra 1967 ylnda karlan AKYnn geici olarak iptal edildiini ilan etti. Uygulamada varl devam eden geici evlilik, yasalar nnde kabul edildi. Evlenme ya ve kii iin cezai ehliyete sahip olma anlamna gelen ergenlik ya erkeklerde 14, kzlarda 9 olarak ilan edildi. Tepkiler zerine kzlarda evlilik ya 16ya karld, ancak boanan kadna ailenin sahip olduu malnn yarsnn verilmesini salayan yasa iptal edildi. Humeyni dnnden 1 ay sonra kadnlarn yarglk yapmasn yasaklad. Bu ilandan 3 gn sonra Humeyni kadnlarn iyerlerinde hejab giymeleri gerektiini, plajlarda ve tm spor olaylarnda kadn ve erkeklerin ayrlmas gerektiini ilan etti. Tepkiler zerine 1979da yumuayan slami giyim zorlamas 1980 Hazirannda mecliste yasalat. Daha sonra

186 187

Esfandiari, a.g.m., s. 61. Afhsar, a.g.m.,1996, s.128,129,132,133.

58

slami giyim 1981de Mslman olmayan aznlk dinlerden kadnlar ve turist kadnlar iin de zorunlu hale getirildi.188 Humeyninin niversite ve resmi alma yerlerinde kadn ve erkein ayrlmas ve yksek renimde baz blmlerden hari tutulmalar gereini ilan etmesi toplumda tepkiye neden oldu.189 Toplu tamada kadn-erkek ayrld. Kadnn cretsiz doum izni iptal edildi, almas kocann iznine baland. 1983te ortalkta ak grnmenin cezas 74 krba olarak belirlendi ve bu gibi zorlayc yasalar ve toplumsal bask sonucu 994te randa ba ak kadn kalmad.190 Mazandarada gibi kentlerde Devrim Komitesi slama ters den giyimi yasaklad gibi bu tr giysilerin satn da yasaklad.191 Ynetim yanllar duvarlara rtsz kadna lm gibi sloganlar yazan afiler yaptrdlar. Yksek renimde kzlarn hukuk, tarm, jeoloji, arkeoloji ve maden mhendislii gibi meslek dallarnda eitim grmeleri, evli kadnlarn ise karma okula gitmesi yasakland. Kadnlara retmenlik, hemirelik gibi meslekler uygun grld. Evlilik ya kzlarda 18den 14e sonra 9a indirildi. 4 e ve geici evlilik yani muta yasalarla serbestletirildi. Geici evlilie 1 dakikadan 99 yla kadar sre belirlendi.192 Daha nce ah dneminde 1979 ylnn Nisan aynda kabul edilen bankaclk yasas, kadna ocuklaryla ortak hesap ama hakk tanrken kadnn ocuklar stndeki vasilik ve koruyuculuk hakknn kstlanmas ile bu olanak ortadan kalkt. ocuklar kendi hesaplarn amaya yetkin klnd.193 Boanma halinde kadnn ocuk velayeti hakk kaldrld ve boanan kadna kz ocuuna 7, erkek ocuuna 2 yaa kadar bakabilme hakk tannd. Zina suuna recm(tala lm) cezas getirildi. Parlamento kadnn alma-mesai saatini yar zamanla snrlad. 1982de kabul edilen yasayla 2 kadnn tankl 1 erkee eitlendi.194 1993te slami Yasama Meclisi bekar

Hoodfar H, a.g.m., s.23, 25. Afkhami ve Freidell, a.g.e., s.63 190 Afhsar Haleh,, s. 127,132,154 191 Haleh Afhsar, Disempowerment and Politics of Civil Liberties for Iranian Women, Der. Haleh Afhsar, Women and Empowerment Illustration the Third World (London: Mac Millian Press, 1998), s. 214. 192 Nayereh Tohidi, "Gender and Islamic Fundamentalism: Feminist Politics in Iran.", s.253. 193 Ziba Mir-Hosseini, Islam and Gender : The Religious Debate in Contemporary Iran (New Jersey: Princeton University Press, 1999), s.130. 194 Tohidi, Talpade C-Russo A.- Torres L., ibid, Gender And Islamic Fundamentalism Feminist Politics in Iran-Nayereh tohidi, s.254.
189

188

59

kzlarn yurt d eitimini yasaklad, evli kz rencilere ise yurt d eitim iin kocasnn izni zorunlu hale getirildi.195 3.9.1.1. Kadna Eve Dn nerileri slami hkmet baz yasaklar ve zendirici kararlarla kadn eve dnmeye ikna etmeyi amalad. Hkmet kadna annelik grevini yapabilmesi ve ailesine kar ykmllklerini yerine getirebilmesi iin iini brakt takdirde kocasnn cretinin %40 artacan duyurdu. yeri kreleri kapatlarak kadnn alma yaam zorlatrld. Kadnn 15 ylda emeklilii, tm maann kocaya transferi gibi nerilerle alan kadnnn iten ayrlmas ve yar-zamanl almas tevik edildi. Grnte bu programlar kadn yaamn kolaylatrma ve evocuklarna dn frsat olarak sunuldu ancak gerek ama isiz erkeklere yer amak olarak nitelendi ve eletiriler yapld.196 3.9.1.2. slami Cumhuriyetin Kadn Sular ve Tepkiler nceki dnemde su saylmayan pek ok davran su saylmaya ve kadnlar cezalandrlmaya baland. Kadnlar Kurani tanmlar kullanarak uygulanan eitsizlik ve zorba yntemlere tepki gsterdiler. 1979da devrim sonras slami Cumhuriyetin onay iin yaplan referandumda, Humeyni aka kadnlardan yeni Cumhuriyeti onaylamalarn istemesine karn, 1000de 10 kadn yeni ynetimi onaylad.197 1993 yaznda kadn profesr erkek meslekdana el sallayp seslendii iin ayakta zina (zenayeh istadeh) sulamasyla iten atld. Tahranda retmen Okulunda kz ve erkek renciler birbirleriyle konuurken grldnden mahkemece konuma-grme zinas (zanayeh mosabehey) suuyla krba cezas aldlar ve okuldan atldlar. Kzlarn okuldan atlma cezalar mahkemede affedildii halde okul, kzlar ahlakszlkla sulad ve geri kabul etmedi. Ak niversitenin (Shahre Rey) kz rencileri okula girite beden ve anta kontrol srasnda uradklar taciz nedeniyle snflar boykot ettiler. Devrim muhafzlar (amr-e be-maruf) 17 yandaki Bahareh Vojdaniyi telefon kulbesinde telefonla konuurken yetersiz slami giyimi nedeniyle vurdu. Tepkiler zerine yneticiler gen kzn yanllkla

195

http://www.iran-e-azad.org/english/book_on_women/wi&e.pdf. Homa, a.g.m., s.25,27. 197 Esfandiari, a.g.m., s.72.

196

60

vurulduu aklad.198 Austos 1993te ynetim kart eylemlerin ilk iki gnnde 15.000 gen kz tutukland, 300 kadn retmen Okulu salonunda toplandlar ve hadlerini atklarn kabul etmeleri ve vazgetiklerini bildirmeleri istendi. Ancak direni srd. slami cumhuriyetin yasak ve sulamalarna kar en ses getiren eylemi nl feminist Hama Darabi yapt. Tahran niversitesinde Ulusal renci Cephesini kuran, 1960ta hapse giren, retmen, aratrmac, ve ayn zamanda ocuk psikiyatr olan Hama Darabi 1991de blm bakan olduu niversite ynetimi tarafndan, islami giyim yasasna uymad gerekesiyle ikayet edildi ve grevinden atld. Mahkeme Darabiyi grevine iade etti ancak, 1993 Maysnda niversite onu geri kabul etmedi. 21 ubat 1994te earbn ve slami uzun mantosunu Tahranda meydanda, yrtarak kahrolsun zorbalk, ok yaa zgrlk, ok yaa ran diyerek stne benzin dkt ve kendisini yakt. lm Dnyada ve randa tepkilere neden oldu. ubat 1994teki anma toplantsn hkmetin engelleme abalarna karn yaklak 10.000 kii katld.199 ah dneminde zgr rgtlenemeyen laik, slamc ve her snftan kadnlar beklemedikleri yasak ve kstlamalarla karlatklarnda rgtlenerek eylemlerle tepkilerini ortaya koymaya baladlar. 8 Mart 1979 Dnya kadnlar gnn kutlamaya hazrlanan solcu kadnlarn toplants farkl grten kadnlarn da katlmyla byyerek yeni yasalara kar eyleme dnt. Ynetimce engellenmeye allan bu gsteri mikrofonlar sabote edilerek etkisizletirilmeye alld. Kadn avukatlarn, laik ve slamclarn desteiyle Adalet Bakanlndaki oturma eylemi gsterisi basn, radyo ve televizyonun olaya ilgi gstermemesine, yaynlamamasna karn ran toplumunun byk kesiminde yanksn buldu ve kalabalklar etkiledi. Eylemci kadnlar dindar banaz ve militan erkeklerin, bak, krk bardak ve tal saldrdrlarna hedef oldular. Devrim Muhafzlar bu saldr olayn seyretmekle yetindiler ve mdahale etmediler. Bu olaydan sonra Humeyni yanl anlaldn, din adamlarnn hijab taraftar olduunu ve kadnlarn hijab benimseyeceini umduklarn, hijabn zorla benimsetmeye allmadn ve yeni yasa hazrlanncaya dek eski AKYnn geerli olduu aklad.200

198 199 200

Hosseini, a.g.e., s.157. Afhsar, Women and Empowerment Illustration the Third Wold, s.121,122. Hoodfar, a.g.m., s. 25.

61

Ayetullah Taleqaninin kz Azam Taleqani lke kadnlarnn 2/3si tarmsal faaliyet yaparken kadnlarn niversitede tarm eitimi yapamamasn, slamc feminist Zahra Rahnaward kadn ve erkeklerin lke kaynaklarndan eit yararlanamamasn eletirdi.201 slamc kadnlar Kurann kadnlara baba, olu ve e ve kardeten ayr yasal kimlik, alma hakk gibi ekonomik ve siyasi zgrlkler tandn, islami evliliin iki tarafn rzasyla yapldn, slama dnte farkl ve tercih edilebilir zgrlk bulunduunu ne srdler.202 3.9.2. Eitimde ve Yasalarda yilemeler Devrimden sonra Ayetullah Mussavi Ardabili ve Ayetullah Muhaqeq kz ve erkek hukuk rencilerine slami Yasalar retmek amacyla lisansst snflar atlar. 1980-1983 yllar aras arasnda Hukuk Fakltesi retmen eksiklii nedeniyle 3 yl sreyle kapand. slam Hukuku eitimli erkeklerin etkinlemesiyle, kadnlarn tamamen Hukuki alandan uzaklamas istendi. Ancak Irak savann ran toplumuna negatif yansmas hukuk alannda da grld. Bu dnemde devrim ncesinin hukuk eitimli kadnlar g kazandlar. 1979 ylnda Ulusal Rehberlik Bakanlnn Resmi Dairesi Genel Mdrlne Ershaded Meli atandnda 24 yandayd. Yeni ynetimin ilk dnemlerinde eski Medeni Yasa geerli kalrken ve aile mahkemeleri ksa dnem kapand ancak ihtiya nedeniyle sonra yeniden ald. 1993te Ahwazda 1500 yeyle Kadn Teknik Meslek Eitim Kursu ald. Bu kursta kadnlara bilgisayar, elektronik teknik ressamlk, ev eyas tamiri, muhasebe gibi teknik bilgiler yan sra kek yapm gibi ev ile ilgili iler de retildi. Qumda Kadnlara Tp Fakltesi ald. 1994te hkmet kzlara dier tp okullarna da gidebilmeleri iin %25 kontenjan hakk tand. Monire Gorji Kadn Teoloji College Jameat al-Zahray Tahranda kurdu ve bu okulun mdrln yapt.203 lke kadnlarnn tepkileri ve d dnyadan gelen eletiriler sonucu ynetim yasaklarndan geri atm atmaya balad. rnein, AKYnn 1992 dzenlemesi ile erkein boanma haklar kstland, kadna nafaka alma hakk tand. Yeni dzenlemelerde Irakla yaplan sava sonucu kadn emeine duyulan ihtiyacn artmasnn da nemli etkisi oldu.204

Afhsar, "Gender and Islamic Fundamentalism: Feminist Politics in Iran," s.129. Ibid., s.118. 203 Hosseini, a.g.e., ss. 125, 154,163. 204 Afhsar, Women and Politics in the Third World, s.210.
202

201

62

Kadn, eer devletten maa alyorsa ocuklarnn velayetine sahip olma hakk tannd. Kadnn evde yapt iin maddi karln kabul eden Ojrat ol mesaj yasas 1991de kabul edildi. 1994te kadna kocann iktidarszl, hapiste olmas, okelilik gibi 12 nedenin varl halinde boanma hakk tannd. Einden boanmak isteyen kocann, boanmak iin iyi nedeni yoksa kadna mal-mlkn yarsn alabilme hakk tannd, Ocak 1997de kadna boand kocasndan nafaka alabilme hakk tannd. Yarglktan ve dier hukuki grevlerden alkonan kadn avukatlar, erkek aile yelerinin adyla ilerini srdrmeye ve irketlere yasal danmanlk hizmeti vermeye baladlar. Ancak almay srdren kadn hukukulara,205 slami Yasalarla eitilmi hukuku azl karsnda 1994te aile mahkemelerinde danman olabilme hakk ve savc yardmcl hakk tannd. 1996-1997de 4 kadn hukuk danma brosu ald ancak bu tarihte kadnlarn tam yarglk haklar halen yoktu.206 4 Mays 1994te Humeyni, radyo ve televizyonda yaynlanan konumasnda kadnn eitim, alma ve politika hayatnda erkeklerle eit olduunu aklamas, ynetimin kadn ve erkei eitlemesi olarak algland. Buna ramen devam eden hapis ve ikencelere karsnda laikler ynetime kart eylemlerini srdrdler.207 3.9.3. Kadn Dernekleri Yeni ynetimle beraber laik kadnlar dernekler kurmaya baladlar. Kurulan dernekler kendi aralarnda 1979 ve 1980 yllarnda Kadn Dayanma Komitesi oluturmaya alt, ancak cinsiyet meselesine odaklanmaya alan komitenin abalar gr ayrlklar nedeniyle baarsz oldu. Ve bu organize dnem hkmetin Irak savan ne srerek manipule etmesiyle ksa srd, kadn derneklerin yeleri tutukland, hapse atld, bazlar ise yurt dna kat. slamc kadnlar ynetimin daha nce sz verdii gibi kadn merkezli slami yorumda erkeklerle eitlik haklar beklediler. Kadnlarn yllarca evde esir tutularak slam toplumunun gelimesinin engellendiini ne srerek, gerek slami ltlerle ataerkil uygulamalardan vazgeilmesini talep ettiler.208 Ancak bu talepler yerine getirilmediinde slamc kadnlar da hkmetin kadna ynelik baskc politikalar karsnda rgtlenmeye baladlar. Kadnn i yaamn, aile sorumluluklarn slamn yeni yorumuyla tanmlamaya altlar. Ancak bu giriimler onlar Hizbullah rgtnn hedefi haline getirdi. Kadn dergileri kapand bazlar daha lml yazlar yazarak faaliyetlerine devam ettiler. Bu dnemde devlet te kadn sorunlar
205 206

Hosseini, a.g.e., s.125 Nikki, a.g.m. 207 Afhsar, Women and Empowerment: Illustrations from the Third World, s. 120. 208 Homa, a.g.m., ss.26, 39.

63

ve tepkilerinden haberdar olmak sorunlara zm bulmak amacyla resmi kadn rgtleri kurdu. slam Devriminin Kadn Dernei( DKD), 1979 ylnda kuruldu. DKDnin yeleri yurt ii ve yurt dnda eitim alm, yksek okul eitimli, ah kart politik gruplarn yesi veya slam eilimli kadnlardan olutu. Grup yeleri hkmetin slami ayetleri arptarak kadna basksn eletirerek bunun slami toplum kavramn tahrip ettiini ne srdler. Batnn kadn cinsel objeye dntrd, ancak hkmetin de islami toplum kavramn rtnmeye indirgemesinin yanl olduunu, giyim yasasnn her iki cinsi de kapsamas gerektiini savundular.209 Cumhurbakanna bal kadnn statsn iyiletirme amal Kadn Meseleleri Brosu (KMB), bakanlklarda brolar at. 1988de yelerini hkmetin atad Kadnlar Kltr ve Toplum Konseyi kuruldu. Dernek Pehlevi dnemindeki Soraya benzeri kulp faaliyetleri yapt.210 Ve kadnlarn lobi yaptklar, cinsiyet ayrmclnn tartld yer haline geldi.211 3.9.4. Dergi ve Gazeteler 1980 sonras randa kadn basn zengin eitlilik gsterdi. slamclar ve laikler dncelerini duyurabilmek iin basn platform olarak setiler. Hkmetten beklentilerine yant alamayan kadnlar, fikir ve taleplerini slami cinsiyet bakn etkin olduu dergi ve gazetelerde yazmaya baladlar. Toplumun slamilemesiyle yeni cinsiyet ayrmcl, okelilik kart, slami adaletin kadnlara basksn anlatan protesto yazlar ve ak mektuplarla durumu sorgulamaya baladlar. Dergilerde geici evlilikten hamile kalp ocuunun babasn arayan, byk ehirlerde yokolan yoksullukla savaan evli gen kadn hikayeleri, ev ii iddet, recm, okelilik gibi konulara ilikin tepkilerin yer ald yazlar yaynland. Kadnlar (Zanan), Kadn Bildirisi (Payam-e Zan), ar (Neda), Kadn Haklar (Hoghogh-e Zanan) aylk, Hajarn Mesaj (Payam-e Hajar) slamc kadn dergileri oldular.212 Devrimden nce de yaynlanan radikal islamc kadn dergisi Zeynepin Yolu (Rah-e Zeinab), hzl slamilemeye kar kt.213 ran Devlet Bakanlarndan Ekber Haimi Rafsancaninin kz Faezeh Hasheminin kard siyasi, slamc kadn gazetesi Kadn (Zan), 1979da
209 210

Ibid., s.27. Afhsar, Women And Politics in the Third World, s.127. 211 Keddie, a.g.m. 212 M. Baquer Namazi, Iranian NGOs:Situation Analysis, http://www.iranngos.org/Sitauation%20Analysis.htm. 213 Hoodfar, a.g.m., s.29.

64

yaynlanmaya balad. Farah Dibann yeni yl mesajn yaynlad iin 1999da mahkeme kararyla kapatld.214 Khanevadeh (Aile) dergisinin okurlar kadn ve erkekler oldu. Derginin konular arasnda aile ve kadn sorunlar yer ald. slami izgideki dergi evlilik, ocuk velayeti ve boanmadaki yasal sorunlarn, ev ii iddetin tartld platform haline geldi. Dergide bu konularla ilgili yorumsuz hikayeler anlatld. Yayn devam eden dergide bugn dini liderlerin tleri yer almaktadr.215 Dergi kadn meselelerine daha az yer vermekle beraber, kadnlarn sorunlarn anlattklar mektuplar ve yantlar da (Trk gazetelerindeki Gzin abla tarz) yer almaktadr.216 1964te yayna balayan Pehlevi dneminin gazetesi Zan-e Ruz devrimden sonra ynetim yanls, eraiti dncesini onaylayan, ama kadnn muhafazakar roln ve yeni yasalar eletiren izgide yaymna devam etti. Derginin yayn politikasyla beraber ynetimi de deiti. Ancak ynetimin topluma yapt basklara tepkiler dile getiren yazlar da dergide yer ald. rnein kocann karsn iten alabilme hakkna kar yazlar v.b. Zan-e Ruzun 19841985 kampanyasnda kadnlara boanabilmeleri iin kocann da imzalamas gereken, evlilik kontratna koyacaklar 12 art yazld gerek slami kadnn ataerkil olmadn, kadnn kamusal haklar 1981-1985 aras ve sonra yaymland.217 1982den beri ef editr olan Shahla Sherkat kovuldu ve 1991de aylk Zanan (Kadnlar) dergisini yaynlamaya balad.218 Sherkat ayn zamanda siyasi, slami kltr dergisi rt,korumay (Poushesh), yaynlamaya balad.
219

haftalk olarak

Sherkatn eit haklar grl dergisi Kadnlarda kadn avukat Mahrengiz Karn yasal dzenlemelerin kadnn durumunu iyiletirmediini ve nerilerini anlatt yaz dizisi yaynland.220 Kadnlarda yer alan makaleler kadn-erkek, slamc ve laik grl kiiler tarafndan yazld. Reformcu din adam Saidzadehin kadn takma adyla slamda adalet

214

http://www.zan.org/news8.html. Hoodfar, a.g.m., s.30. 216 http://www.badjens.com/marriage.html. 217 Hoodfar, a.g.m., s.29. 218 Camron Michael Amin, Importing Beauty Culture, into Iran in the 1920s and 1930s: Mass Marketing Individualism in an Age of Anti-Imperialist Sacrifice, http://www.cssaame.ilstu.edu/issues/24-1/amin.pdf, 219 Namazi, a.g.m. 220 Hosseini, a.g.e., s.161.
215

65

sistemini ve kadn haklarn anlatt yazlar yaynland. Felsefeci Abdol Karim Soroosh gibi entellektellerin, rejimi ve rejim kltrn destekleyerek Islam ilahi din olarak yorumlayan yazlar yan sra Kurann yeni yorumuyla eitlik savunulurken, eitliki olmayan slami uygulamalarn nyargl yarglar ve tarihsel artlar nedeniyle olduu ne srld. Kadnlarn balatt bu tartmalarla ynetimde ve toplumda kadnn ataerkil gelenekteki ve slam yorumundaki stats tartmalar balad.221Zananda kadn haklar yan sra botoks, estetik ameliyat, ikebana-iek dzenleme gibi konular da yer ald.222 Kadnn Haberi (Payam-e Zan) 1989da slami propaganda brosunun finansal desteiyle aylk olarak yaynland. Dergide, dini inanlar savunan yazlar yan sra, kadn haklarndaki yeni yorumlar ve geleneksel bak eletiren yazlar da yer ald. Payam-e Zann editrln Sayyed Zia Mortazavr yapt.223 3.10. ran Devlet Ynetiminde Kadn 1963 kadnn seme ve seilme hakkyla kadn devlet ynetimine girmeye balad. Pehlevi dneminde kadnlar bakanlk ta dahil devlet ynetiminde grev aldlar. slami Cumhuriyet ynetiminde ise kadnlarn ynetime katlm oran azald. 1996 seimlerinde 84 blgeden aday olan 179 kadnn oylarn yarsndan fazlasn alarak ilk turu gemesine karn Koruyucu Konsey sonular iptal ederek kadnlarn parlamentoya girmelerini engelledi. Adaylklar reddedilen kadn adaylar arasnda laiklerin yan sra slamc ama ynetim yanls olmayan kadnlar da yer ald. Mehrangiz Kar 1997de bu durumu ah rejiminin adaylk kstas Monari ve avrupa yandal, slami ynetimin kstas ise rejim yandal diyerek eletirdi. Meclise giren Faize Rafsanjani, kadnlarn spor faaliyetlerine katlmn destekledi. 1998de meclisteki kadn says
224

14e

kt.

Ancak kadn bakan

veya

yksek

brokrat

bulunmamaktadr.

Mecliste kadn ve erkek parlamenterlerin yemek salonlar ayrlmtr.225

221 222

Keddie, a.g.m. http://humanities.uchicago.edu/orgs/cgs/GSSW%20Papers/Bucar%20Paper.htm#_ftnref106 . 223 Afhsar, Women And Politics in the Third World, s.154. 224 Women, Islam &Equalit, s.39. 225 http://www.iranian.com/Gheytanchi/2004/November/Women/index.html.

66

Yllara Gre Meclisteki Kadn Parlamenter Says226

Yasama Yl 1963-1967 1963-1971 1971-1976 1976-1979 1979-1983 1983-1987 1987-1992 1992-1996 1996Tahran 3 3 3 3 4 4 4 5 6 Dier Kentler 4 7 14 15 0 0 0 4 4 Toplama oran % %3.5 %3.5 %6.5 %7.0 % 1.5 % 1.5 %1.5 %3.3 %3.7

226

Hoodfar, a.g.m., s.29.

67

DRDNC BLM MISIRDA KADIN HAREKETLER

Msr tarihinde Firavunlar Dneminden itibaren kadnlar ynetimde sz sahibi olmular, baz dnemlerde firavun seviyesine kadar ykselmilerdir. Msrda devlet politikalar ve devletkadn ilikileri dnemsel farkllklar gstermitir. Nasr, Sedat, Mbarek dnemlerinde devletin kadna bak farkl olmutur. Bu nedenle Msr kadn ve kadn hareketleri devletin aydnlanma ve reform abalaryla beraber dnemsel olarak ele alnacaktr. 4.1. Msr Toplumunda Kadn Msr toplumunda kadn en genel anlamda iki grupta toplanabilir: st ve orta/alt snfa mensup kadn. Msrdaki st ve ksmen de orta snfa mensup kadnlar byk lde ada olanaklar elde etmitir. Eitim frsat ve i olanaklarna sahiptir. Orta ve alt snfa mensup kadnlar ise snfsal ikincilliklerine ek olarak gelenekler ve toplumsal kstlamalarn etkisiyle daha g yaam koullaryla yaamak zorundadr. Msr kadn ev ii iddet ve koca basksnn yansra kadn snneti gibi biyolojik iddete de maruz kalmaktadr. Erkek merkezli siyasi katlma ramen antropologlar Ortadou ve Msr kadnlarnn, yaadklar toplumlarda merkezi rol oynadklarn belirtmilerdir. Msrdaki elitler ve siyasilerin grmezden gelmelerine karn kadnlarn ev ynetiminde ve toplumsal iletiimde etkin olduklar saptanmtr. Msrda uygulanan ekonomi politikalar nedeniyle i bulmakta zorlanan kadn, zel giriimcilik yapmak iin de engellerle karlamaktadr. Kimlik kart bile olmayan kadn bankalardan kredi alamamaktadr. Kahire merkezinde nfusun youn olduu blgede yaayan alt snfa mensup abiler, ortak kimlikleriyle siyasi ve toplumsal hareketlerin ortaya kmasna kaynak olmalarna ramen devlet hizmetinden eit lde yararlanamamaktadrlar. Tm bunlar mahallelerde yasad ekonomik rgtlenmelerin domasna neden olmutur.227

227

Diane Singerman, Where Has All Power Gone? Women and Politics in Popular Quarters of Cairo, Der, Fatma Mge Gek ve Shiva Balaghi, Reconstructing gender in the Middle East : Tradition, Identity, and Power, (New York: Columbia University Press, 1994), s.174.

68

Msrda bankalar abi, ii ve ev kadnn mteri olarak tanmamaktadr. Kadnlar para birikimlerini resmi kayd, hukuki temeli olmayan kaytd rgtlerde toplamaktadrlar. Bu rgtler i kurmada ailelere ve kadna finansal destek salamaktadr. Bu kurumlar yetersiz devlet hizmetlerine ulamada da etkindirler. Faizsiz ksa dnemli borlar veren kaytd tasarruf kurumlar kadna gvenirken, kadnlar da bu gruplara daha fazla katlarak kredibilitelerini korumaktadrlar. retmenler, sekreterler, maaza tezgahtarlar veya almayan ancak itibarl pencere gzelleri228 bu kurumlarn yeleridir. yeler, ksa dnemde bor bulabilme kapasiteleri nedeniyle mahallede yeni evlenenlerin en gvenilir kiileridirler. Bu kaytd tasarruf kurumlarnn pek ou, genleri cinsel yaama gtren ve Msrda yapsal tercih olan evlilii finanse etmek iin kurulmutur.229 Sokakta gazete satan, frnclk yapan ve benzer meslekleri yapan kadnlar retimleri iin gereken mallar veya finansal destei hkmet subvansiyonundan veya bu kaytd kurumlardan salamaktadrlar.230 4.1.1. Rakamlarla Msr Kadn Msrda okur-yazarlk devlet ve STKlarnn abalarna karn krsal blgede hala sorun olmaya devam etmektedir. Birlemi Milletlerin 2003 raporuna gre, Msrda 15 ya ve st kadnlarn %56.1si okuma yazma bilmektedir.231 Eitimin yaygnlamasndaki engel ailelerin eitime (zellikle kzlarn eitimine) kar olmalar ve ekonomiktir. Kadn Ayrmcln Kaldrlma Konvasiyonunun (CEDAW) 1996 raporuna gre hkmet zellikle krsal blgede kzlara eitim frsat tanmaktadr ve bu kzlarlarn ou yksek renime kaydolmaktadr. 1960lardan bu yana ekonomide nemli yere sahip olan kadnlar, 1998de doktor, avukat gibi mesleklerde az temsil edilmekle beraber alan nfusun %30unu oluturmaktadr. 19981999 dneminde kadnlar, iilikte %22, tarmda %35, sanayide %9 ve hizmet sektrnde %56, ynetici pozisyonunda %16 ve teknik grevlerde %31 orannda temsil edilmilerdir. zel giriimcilerin yaklak %17sini kadnlar oluturmaktadr. 1970 ekonomik liberalizasyonundan sonra ou kadn ii, kaytd sektrde istihdam edilmektedir. Arap lkeleri arasnda ulusal nfus politikas gelitiren ilk lke olan Msrda, 1962de hkmetin uygulamaya koyduu doum kontrolu program toplumda kabul grmtr. 2001 rakamlarna
228

Pencere Gzeli olarak nitelenen kadnlar Trk toplumunda da grlen, yaadklar mahallenin tm bireylerini tanyan, mahallede yaanan olaylardan haberi olan, arabulucu ve haber tayc zellikleri de bulunan, mahalle yaamnn nemli bireyleridirler. 229 Msrda evlilik, dier lkelerin nemli toplumsal deerleri olan eitlik, bireysel haklar kadar nemli temel deerler arasnda yer almaktadr. 230 Singerman, a.g.e., ss. 187-190. 231 http://hdr.undp.org/reports/global/2003/indicator/cty_f_EGY.html.

69

gre Msrda her kadna 3.4 doum dmektedir. Msrl kadn erkek ocuu varsa 3. ocuktan sonra doum kontrolne bavurduu saptanmtr.232 Evii iddet Msrda en byk sorun olmaya devam etmektedir. Sigorta ve Sosyal Hizmetler Bakanl evii iddete kar kadna destek olmak amacyla 150 aile danma brosu amtr. UNICEFin 2002 raporuna gre, Msr kadnn %35i, kocas tarafndan dvlmekte ve cinayetlerin %47si tre ve namus nedeniyle ilenmektedir. UNIFEM-Birlemi Milletler Kadn Kalknma Fonunun skenderiyedeki Arap lkeleri ubesi verilerine gre, Msr kadnnn isizlik oran erkeklerden 4 kez fazladr ve alan kadnlarn ya ortalamas 20-25 aras olarak saptanmtr.233 4.2. Eski alar Msr tarihinde kadnlarn toplumda varolular eski alara dayanmaktadr. Firavunlar dnemi heykellerinde gc, yksek kltr ve sporcu kimlikleri resmedilen tanralar ynetici olarak da erkek tanrlarla neredeyse eit rol oynamlardr. Palmyra Kraliesi Zenobia, firavun Hatshepsut, Nefertiti ve tabii Cleopatra Msr tarihinin tannm kadn yneticileridir. Bunlarn yan sra Msr tarihinde kadn vali ve yneticiler bulunmaktadr. Firavun Hatshepsutun fresklerinden kadnln belirtecek izlerin silinmesi, Hatshepsutun kadn olduunun ancak yakn zamanlarda anlalabilmesi ise kadnlarn urad ayrmclkla bu gl yneticilerin de karlatklarnn gstergesidir.234 4.3. Napolyon Bonapart Dnemi Msrn 7. yy.da Mslmanla gemesinden sonra, Msr kadnnn modernlemeden etkilendii ilk dnem Napolyonun Msr seferi dnemidir. Napolyon 1798 Msr seferi srasnda tarihi, tarmsal ve tbbi aratrmalar yapmak zere beraberinde getirdii 120 bilim adam ile Kahirede Msr Enstitsn (Institut dEgypte) kurmutur. Napolyonun bilim adamlarnn halkla iletiime gemeleri, ktphanelerini halka amalar ile yaanan etkileim, Msrda modernlemenin balangc olmutur. Msrdaki ilk gazete Msr Postas (Corrier de LEgypte) bu dnemde yaymlanmtr. Yine bu dnemde Fransz brokrat ve askerlerin yerli

232

233

http://www.pogar.org/countries/gender.asp?cid=5. http://www.unifem.org.jo/hdocs/mainform.asp?p=readNews&key=14. 234 Jayavardana, a.g.e., s. 47.

70

toplumla sosyal ilikilere girmeleri sonucunda, Fransz kltr st snf Msrllar etkilemi, bu da, toplumsal hareketlenmeyi dourmutur. Napolyonun generali Menounun Msrl bir kadnla evlenmesi, karsna davranlar ve Fransz subaylarn Msr toplumuyla karmas sonucu Franszlarla iletiime geen st snfa mensup kadnlar bundan etkilenmilerdir. Bylece kadnlarn serbestleme talepleri balamtr. 3 yl sonra Franszlarn lkeyi terk etmesiyle, kadnlar tarihin byk toplumsal basksyla karlam, ikence grmler, zehirlenmi, dvlm, ldrlm ve Nil Nehrine atlmlardr. eyh al-Bakrinin kznn Fransz tarz giyindii ve Franszlarla dostluk kurduu iin ldrlmesi bu olaylarn en arpclarndandr. Tarihiler, Avrupallarla iletiime geen erkeklerin ayn vahete maruz kalmadn yazmlardr.235 4.4. Osmanl Valileri Dnemi Msr yakn tarihinde kadnn ve toplumun ilerlemesine ynelik en arpc reform abalar Kavalal M.Ali Paa dneminmde gereklemitir. Franszlarn ngiliz donanmasn yenip ngilizleri Msr boaltmaya zorlad dnemde, Msr sultanlar ve Osmanl temsilcileri lkenin ynetimi iin rekabet ederlerken, Kavalal Mehmet Ali Paann 1805 ylnda otoriteyi salamasyla balayan Msrdaki reform dnemi 1848 ylna dek srmtr. Ekonomide, vergide ve eitimde reformlar yaplm, Eitim Bakanl kurulmu, ilk tp ve mhendislik okullar almtr. Bu okullara ve devlete, eitimli personel salamak amacyla Msrl renciler Fransa, talya, ngiltere ve Avusturyaya eitime gnderilmilerdir. Devlet matbaas ve tercme brosu kurulmu, Ortadounun ilk Trke-Arapa gazetesi Vekay-i Msriye 1829da yaynlanmaya balam ve ou tercme 243 kitap yaynlanmtr. Bu dnemde yurt dna gidip dnen renci ve diplomatlarla lkede Fransz kltrnn etkisi artmtr. Kadnlarn eitimi de bu dnemin en nemli meselesi olmu, bu konuda ilerlemeler kaydedilmitir. Zengin aile kzlar evde eitilirken, fakir aile kzlar Kuran retilen kttablarda236 eitim grmlerdir.237 M.Ali Paa reform abalar erevesinde 1825te salk sistemini rgtlemesi iin Msra getirttii Fransz Dr.Antoine- Barthlemy ile hastaneler ve tp okullar kurmu ve lke

235 236

Ibid., s.47. Osmanllarn ilkretim seviyesindeki okullarna "sbyan mektebi", mahalle mektebi" veya kttabdenilmektedir. Kttab-mekteb, yaz retilen yer anlamna gelir. Kttablarda nceleri sadece yaz retilirken, sonra temel islmi bilgiler de retilmeye balanmtr. http://www.egitim.aku.edu.tr/ergun3.htm. 237 Jayavardana, a.g.e., s.48.

71

apnda eitli hastalklara kar, iek as ile balayan alama kampanyalar dzenlemitir. iek gibi hastalklarn yan sra byk tehlike olan frenginin yaylmasnn nne fahieliin artmas engellenerek geilebilecei dnlm; bu nedenle, gen fahieler, kleler, fakir ve yetim kzlar ebelik okullarna gitmee tevik edilmitir. Ancak halkn modernlemeye ve Kavalalya tepkisi nedeniyle bu okullara istekli Mslman kz renci bulmak ok zor olmutur. Yine de Kuhnkenin Ortadoudaki ilk resmi kurumlar olarak niteledii, 1832de kurulan Ebelik okullar, Msr kadnlar iin aydnlanmann balangc olarak grlr. Arap dnyasnda ilk olan bu projenin kadnlar iin at bu okullarda, gen kadnlar 6 yllk eitim srasnda doum-ebeliin yan sra temel modern tp ve doum ncesi ve sonras bakm eitimi grmlerdir. rencilerin eitim srasnda beslenme ve harcamalar devlete karlanmtr. Bu okullardan mezun olanlar kzlar snf atlam ve toplumsal pozisyonlar glenmitir.238 Kadnlarn topluma katlmalarna ve meslek edinmelerine byk katk salayan Ebelik Okulundan mezun olan Hakima diye adlandrlan ebeler, Kahiredeki salk ofisinde (makatib al-sihha) halka cretsiz salk hizmeti sunmulardr. Ayrca, salk klinikleri, polis karakollarnda rutin kontroller ve bekaret kontrol gibi iler iin grevlendirilmilerdir. Devlet, Hakimalarn evliliklerine de mdahale ederek, mezuniyetten sonra evlenmeden okuldan ayrlmalarna izin vermemitir. Msr kadnn statsn ykselten devlet destekli bu abalar, kadnn topluma ve alma yaamna giriinde nemli admlar niteliinde olmutur. Bu dnemde ou Msrl kadn peesini karp, pozisyonunu sorgulam ve daha fazla zgrlk talep etmitir.239 Msrda 1882 sonras ngiliz smrgesine tepkiyle ulusu hareketlerin ykseldii dnemde beklenilen radikal reformlar gereklememi, ynetimde mevcut yap devam etmitir. Misyonerler, kzlar iin Amerikan Misyoner Okulunu 1859da kurmu, Hidiv smail (186383) dneminde ekonomik gelimeler ve eitim politikasnda modernleme devam etmi, teknolojik ve bilimsel ilerlemeler kaydedilmitir. 1873te Hidivin 3. kars Jashem Afet Hanm topluma nclk yaparak Suyfiyya kzlar okuluna gittiinde okuldaki renci says 400e ulamtr. 1870deki mali sorunlar nedeniyle Hidiv smailin Svey kanalndaki

238

Khaled Fahmy Women, Medicine, and Power in Nineteenth-Century Egypt, Der, Lila Abu-Lughod, Remaking Women: Feminism and Modernity in the Middle East (New Jersey: Princeton University Press, 1998), ss. 47-49. 239 Ibid., s. 57.

72

payn ngiltereye satmas, Avrupa siyasi dncesinden etkilenen ehirli orta snf popler milliyeti hareketin temeli olmutur. 1922ye kadar olan askeri ve siyasi kontroln ngilizlerde olduu bu yar smrge dnemi, liberal dncenin gelitii ve milliyeti anlay taraftarlnn artt lkenin dnm dnemidir. 1922de ngiliz askeri ve siyasi varl ile beraber aznlklarn ve yabanclarn korunmas da devam ederken Msrn bamszl kabul edilmitir. Hristiyan Kptilerin bazlar ngiliz varln kabul ederken, ou ulusu hareketlere katlmlardr. 1930 ve 1940larda Kptiler ve Mslmanlar lkedeki ngiliz askeri varlna kar eylemlerde dayanmalarna karn Mslmanlarn Kptilere kar yabanc nitelemesi devam etmitir.240 4.5. Erkek Dnyasnn Kadna Bak Msrn modernlemesinde, yneticilerin eitim ve kltr reformlar ile ynetimde lkeyi modernletirme abalarnn, erkek entelektellerin modernist fikirlerinin kadna ynelik reformlar da kapsamasnn ve reformlarn kadnlar tarafndan benimsenmesinin etkisi olmutur. Msr entelektel dnyasnda kadn haklarn savunan erkekler kadar, kadn zgrlemesine kar kan erkekler de etkin olmulardr. Kadnlarn ilk erkek savunucusu Fares El Shidyak, 1855te kadnn eitimini savunan kitab Bacak Bacak stnei yaynlam; imam Rifaa Rafii El-Tahtavi(1801-1871) ise kadnn eitilmesinin ve kadnn yasalarda durumunun dzeltilmesi gerekliliini savunmutur. 19. yy.n 2. yarsnda Mehmet Ali Kavalal tarafndan Fransaya gnderilen Tahtawii gibi eyhler, dinin yansra tarih felsefe eitimi de almlardr. Aydn Fransz kadnyla tanan bu kiiler, eitimli kadnn ocuunu daha iyi eiteceine, yetitirdii erkek ocuun daha iyi nitelikler kazanacana ve kadnn daha iyi e ve anne olacana karar vermiler ve reformistler ve entellektellerle kadnlarn serbetlemesini ve kadn haklarn tartmlardr. 241 Kar gr ise, Afgani, Arabi Paa ve Mustafa Kamel gibi etkin kiiliklerden gelmitir. Cemalettin Afganinin (1839-1897) Avrupa stnlne direnii ve ulusu fikirleriyle entelektel etkisi, 1882de Arabi Paay etkilemi, Paa ngiliz reformculara ve kadn haklarna kar kmtr. Ilml ulusu ve reformistlerden, bamszlk yanls Mustafa Kamel
240 241

Al-Ali, a.g.e., s.95. Jayavardana, a.g.e., ss. 48

73

(1874-1908), Kpti ve Mslmanlarn birliini savunan reformist grlerine karn kadnn zgrlemesine kar kmtr. Hareketi muhafazakar dincilerden ve ynetimdeki Hidivden destek grmtr.242

Qasim Amin, Kadnn Serbestlemesi (Tahrir Al-Mara, 1899) ve Yeni Kadn (Al-Mara AlJedida 1900) adl kitaplarnda kadnlarn serbestlemesini desteklemitir. lk kitabnda kadnn inzivasnn/eve kapatlmasnn, yaygn boanma uygulamasnn ve ayarlanm evliliklerin slami olmadn; kadn haklarnda yasal reformlarn gerekliliini; ulusun ilerleyememesinin nedeninin kadnn geri kalml olduunu savunmu, okelilii eletirmi ve kadn eitiminin ocuklarnn yetimesinde ve kocasyla ilikilerinde nemli olduunu vurgulamtr. Amin kar gr ve eletirilere cevaben ikinci kitab Yeni Kadn yazmtr. Bu kitabnda doal haklar ve ilerleme kavramn temel alp, dinle ilgisini azaltarak laik grlerini anlatmtr.243 4.6. Msr Feministleri Msrn eitim alabilen, Bat dncesini anlayan st snf kadnlar, Msr kadnnn serbestlemesine ynelik abalarn ncleri oldular. Bu dnemde kadnlar ngiliz smrgesine kar protesto gsterilerine ve grevlere katldlar. Msrda kadn hareketinin balangcnda Msr Feminist Birliinin Kurucu Bakan Huda Sharawi, kurucular Saiza Nabarawi ve Nabawiya Moussa olmak zere, MFBnin 12 kurucu yesi nemli rol oynamlardr. Msr kadn hareketinde laik- ulusu fikirlerin yansra slamc-ulusu fikirler de etkin olmutur. 4.6.1. Labiba Ahmad (1870ler-1951) - lk slamc Feminist Ulusu sylemlere katlan Msr Feminist Birliinin (MFB) ilk yelerinden olan Labiba Ahmad, slamc Watani Partisini, Mslman Kardeler rgtn ve cinsiyet ayrmcln destekleyerek laiklie kar kt. Baka bir deyile, o dnemde Msrda popler olan ulusu laik syleme karn Labiba Ahmad, slamda kadn haklarnn yani, slamc-ulusu hareketin ncs olmutur Msr Kadnnn Uyan Derneini kurmutur. Kahireli orta snf ailedendir. Dernek kadnlar, ulusu parti Wafdn kar olduu Adli Yakann babakanln destekleme eylemini 22 Mart 1921de gerekletirdi. Grupta, kadnn ailesinin mutluluu iin uramas
242 243

Jayavardana, a.g.e., ss. 48-52. Al-Ali., a.g.e., s. 56.

74

gerektii, geleneksel Msr giysisi giymesi, tiyatrodan ve elenceden saknmas ve antik ahlaksz geleneklerin braklmas gr benimsenmitir. Bu ve benzer grler Fatima Rashidin kurduu Kadnn lerlemesi Cemiyetinin (Jamiyyat Tarqiyat al-Mara) yelerini ve toplumu da etkiledi. Yetim ve terkedilmi kzlara yardm ederken slami deerlerin propagandasn yapt ve bu kzlar earpl gruplar oluturdular. MFBnin ulusu ve sosyal yardm almalarn desteklerken, Doulu ve Arap kimliini Msr Ulusuluundan nde tutarak slami rgtlerin oalmas iin alt.244 4.6.2. Zainab Al-Ghazali (1917-2005) Ghazali 1917 ylnda orta snf aile yesi olarak dodu. 17 yanda Sharawinin MFBne katld. 1937de Mslman Kadnlar Derneini (Jamiat Al-Sayyidat-ul-Muslimeen) kurdu. Yoksul ve kimsesiz kadnlara yardm ve islami almalar yapt. 1937de dernekte konuan Mslman Kardeler kurucusu Hasan al-Bannann birleme nerisini reddetti ve bamsz alt. 1949da dernek datld. Ancak, mahkeme kararyla almalarna devam etti. Nasr, Eyll 1964te dernei kapatt. Ghazali Nasra hitaben Biz Mslman kadnlar otoriteyi ve bakann reddediyoruz. Hkmet mallarmza el koyabilir ancak inanlarmza deil diyen mektubuyla kadn ve erkekleri Tanrnn tannd lkeye ard. Dernein kapanndan sonra yeler evlerde toplandlar. Ghazali 1965-1972 yllar arasnda hapis yatt. Yasaklara karn Mslman Kardelerle balantsn srdrd. slamc Ghazali kadnn evlilikte ve toplumdaki ikincilliine kar kt. Enver Sedat dneminde balayan Msrn slamileme srecinde Safinaz Kazim, Nimat Fuad ve Kariman Hamzann Ghazali yoldal 1990larda da devam etti.245

4.6.3. Huda Sharawi (1879-1947) 23 Temmuz 1879da doan Sharawi Muhammed Sultan Paann kzdr. Franszca, Trke ve Arapa bilen Sharawi harem kltryle yetimi, 8 yana kadar Kuran eitimi almtr. 13 yanda kuzeni Ali Sharawiyle evlendirilen Huda Sharawi, evlilik kontratnda kocasnn cariyesini brakma maddesine karn evliliinden 15 ay sonra cariyenin ocuk dourmasyla

244

Beth Baron, Egypt As a Woman: Nationalists, Gender, and Politics, (New Jersey: University of California Press, 2005), ss. 107,189,194,198,200 ,219. 245 Denis J. Sullivan ve Sana Abed-Kotob, Islam in Contemporary Egypt: Civil Society vs. the State, (Boulder, Colo. Lynne Rienner, 1999), ss.104-108.

75

kocasndan 7 yllk ayrlk yaam, daha sonra kocasndan iki ocuk sahibi olmutur.246 1908de Fransz yazar Margrette Calaminein konferansn kocasnn yardmyla dzenlemi ve bylece Cuma konferanslar ad altnda devam eden Msrda kadnlarn konuma yapma gelenei balamtr. Sharawi 14 uluslararas konferansta Msr temsil etmi, 1935te stanbuldaki Uluslararas Kadn Konferansnda bakan seilmitir.247 Kocas Wafdn kurucu yelerinden biri olan nl feminist Sharawi, 1910da kzlara eitim veren bir okul am ve Msr kadnn 1919 milliyeti hareketine kadn katlmnn ncln yapmtr. 6 Mart 1923te Huda Sharawinin kurduu Msr Feminist Birlii/MFB (Al-Ittihad Al-Nisa'i Al-Misr-Msr) ile dernekleen kadn hareketi, Msr feminizminin balangc olarak kabul edilmektedir. Sharawi MFByi 12 kurucu ye ile beraber kurmutur.248 4.6.4. Saiza Nabarawi (1897-1985) MFBnin kurucularnn tannm dier iki simasndan biri olan Saiza Nabarawi 24 Mays 1897de dodu. skenderiyede Franszca eitim aldktan sonra Pariste Versaille lisesinden mezun olmutur. 1919 ulusu harekete katlm, MFBnin kuruluunda yer almtr. MFBnin Franszca yayn organ Msrn (LEgyptienne) editrln yapm ve 1944te Arap Kadnlar Derneinin kuruluuna katlmtr.249 1951de Kadn Direni Komitesini kurmutur.250 4.6.5. Nabawiyyah Musa (1886-1951) MFBnun dier nemli ismi olan Nabawiya Musa, 17 Aralk 1886da domutur. Lise eitimini snav kazanarak alan ilk Msrl ve smrgenin eitim grmesine izin verdii son rencidir. En fazla kadnn eitimiyle ilgilenmi ve bu konuda 1908de Kzlarn Eitiminin Meyveleri adl kitabn yazmtr.251 skenderiyede Kadn retmenler Yetitiren Okulun ilk Msrl mdiresi iken, okul kapatlmasn diye sokak gsterilerine katlmamtr. 1920de yaynlad Kadn ve (Al-Mar'a wa al-'Amal) adl kitabnda kadnlara eitim ve alma hakk savlarn anlatmtr.252 Dier kitaplar Kzlarn Eitiminde Ak Dizeler (Al-Ayat al-

246

http://www.pinn.net/~sunshine/whm2001/huda2.html. http://www.sis.gov.eg/calendar/html/cl121297.htm. 248 Al-Ali, a.g.e., s. 56. 249 http://digital.library.upenn.edu/women/_generate/ARAB.html. 250 http://www.aljadid.com/film/0424badran.html. 251 http://digital.library.upenn.edu/women/_generate/ARAB.html. 252 Margot Badran, Egyptian Women's Struggle for Liberation, http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm.
247

76

Bayyinat fi Tarbiyat al-Banat), Gen Kadnn iirleri (Diwan al-Fatah) ve roman Riwayat Nabhutubtur. retmenlik yapt dnemde Eitim Bakanlnn yasa nedeniyle Narin/Tutsak Vcutta Yaayan Vicdan (Damir Hayy fi Jism Raqiq) takma adyla alMuqattam ve al-Ahram gibi gazetelerde ve haftalk al-Balagh al-Usbuide yazlar yazd. 1906da Saniyah retmen Okulundan mezun olduktan sonra Abbas lkokulunda retmenlik yapt dnemde erkek retmenler ayda 10 Msr Poundu kazanrken kendisinin 6 Msr Poundu almasn eletirdi. 1937de kendi gazetesi Gen Kadnn Dergisini (Majallat al-Fatah) kurdu. 1942de Nabawiyah Musa alabilmek iin mcadele etti. 1951de ld.253 4.6.6. Doria Shafik (1908-1975) Eylemleri ve grleri bugn bile tartlan Msr feminizminin aykr ismi Doria Shafik Aralk 1908de dodu. Kadnlara oy hakk verilmesi, alt-orta snf kadnna ekonomik frsatlar tannmas iin mcadele etti. skenderiye Notre-Dame Collegeinde ilk ve orta renimini yapt. Eitim Bakanlnn bursuyla Sorboneda okudu. 1957de Nasr dnemindeki basklar sonucu inzivaya ekilen Shafik 1975te intihar etti.254 4.6.7. nji Aflatun (1923-1989) Msr Solunun ilklerinden olan nji Aflatoun, 1959-1963 yllar aras politik nedenlerle hapiste yatmtr. nji Aflatunun Saiza Nabarawi ile kurduu Gen Kadnlar Komitesi (Lagnat alShabaat) sosyalist-komnist kadnlarca desteklendi.255 Aflatoun, snf ve kadn basksn emperyalist smrnn sonular olarak deerlendirmitir. Kitaplar Bizimle Seksen Milyon Kadn (Thamanun Milyun Imra'a Ma'na) 1948de ve Biz Msrl Kadnlar (Nahnu Al-Nisa' Al-Misriyat) 1949da yaymlad.256 ngiliz tanklarnn Abdin Saray nnde

toplanmasna hkmetin izin vermesini eletirmesi nedeniyle hapse atld. Emekli ayl

253

Badran, Gender and the Making of Modern Egypt, Feminists, Islam, and Nation [e-book], (New Jersey: Princeton University Press, 1995), ss.39, 42. http://site.ebrary.com/lib/bilgi/Doc?id=10035832&ppg=47. 254 http://www.aucpress.com/cgi-aucpress/auc02/pager.cgi?catno=413_360. 255 Al-Ali, a.g.e., s. 65. 256 Badran, Egyptian Women's Struggle for Liberation

77

4.7. lk Kadn Yazarlar Feminizmin ilk iaretleri olarak bu dnemde etkili kadn yazarlar feminist konular tartmlar, takma isimle gazete ve dergilere yazlar yazmlardr. Aye al-Taymouriya (1840-1902) ve Malak Hifni Nassif (1886-1918) zamann en gl yazarlar olmulardr. Aye al-Taymouriya kadn yanls iirleri ile nlenirken, Malak Hifni Nassif, ldeki aratrmac (Bahithat al-Badiya) takma adyla evlilikte basklar, boanma, arafl inziva ve kadnn eitimi zerine yazlar yazmtr. 1900de Msrda ilk kadn retmen olan Nassif, evlendikten sonra kendisinin ikinci e olduunu ve kocasnn ilk karsndan olan kzna retmenlik yapmasnn beklediini renmitir. Yazlarnda kadn eitimini peesizlie adm olarak grdn, toplumun kadn peesizliine henz hazr olmadn anlatt.257 Kadnn kapatlmasn ve ataerkil dzeni eletirdi. 1911 Msr Yasama Meclisi toplantsndaki konumasnda kadnn gelimesi iin, kzlarn eitimini savundu, kzlarn dini eitim, hijyen, ilk yardm ve ocuk yetitirme konularnda bilgilendirilmesi, kadnn retmen, doktor gibi mesleki eitim almas ve kadna alma hakk tannmas gibi taleplerle ilgili program sundu ancak taleplerinin hepsi Meclis tarafndan reddedildi.258 Antik Kahire Heliopoliste259 1911 ylnda toplanan Msr Ulusal Kongresinde kadna eitim ve alma hakk ile kadnlara ibadet edebilmeleri iin camiye gitme hakk gibi taleplerde bulundu. slama da yakn olan Nassif almalarn, gazete makalelerini ve konumalarn 1909da Feminist Yazlarda (AlNisa'iyat) kitaplatrd.260 Dier kadn yazar May Ziada, yz peeliyken kendisini edebiyat evrelerince kabul ettirmi, erkeklerle konuup, tartmtr.261 4.8. Msr Kadn Hareketinin Balangc Bu dnemde kadnlar ngiliz smrgesine kar protesto yrylerine ve grevlere katlmlardr. st snf eitimli kadnlar 19.yy.da rgtlenmeye baladlar. 1914da Kadnlarn Islah Birliinde (al-Ittihad al-Nisai al-Tahdhibi) Huda Sharawi, Bahithat alBadiya, Nabawiyah Musa ve May Ziada gibi isimlerle Avrupal ve dier arap lkesi kadnlar

257

Nemat Guenana ve Nadia Wassef, Unfulfilled Promises-Womens Rights, http://www.popcouncil.org/pdfs/unfulfilled_promises.pdf, s.13. 258 http://www.geocities.com/Athens/Aegean/8821/news.html. 259 1911 Kongresine IWSA Uluslararas Kadn Oy hakk Dernei yesi iki Avrupal feminist, Carrie Chapman Catt ve Aletta Jacobsda katld. Bkz. Margot Badran, Feminists, Islam and Nation:Gender and the Making of Modern Egypt, (NJ,Princeton University Press, 1994), s 69 eriim http://site.ebrary.com/lib/bilgi/Doc?id=10035832&ppg=77 260 Margot Badran, Feminism in a nationalist century, Al Ahram, 30.10.199-5.01.2000, say 462. http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm 261 Jayavardana, a.g.e., s 48-52.

78

toplanp fikir tartmalar yapyordu. Ayn evre Kadn Yaznn/edebiyatn

lerletme

Cemiyetinde (Jamiyat al-Raqy al-Adabiyah li-al-Sayyidat al-Misriyat) kadnn konumasn ilerletmeyi amalyan toplantlar dzenlemitir. Fatimah Asim Kadn Uyan Derneini (Jamiyat al-Nahdah al-Nisaiyah) 1916da orta ve st snf kadnlarla beraber kurdu. Kurucu yeler 25 pound ve dier yeler 2-6 pound aidat derken orta snf yelerden aidat talep edilmedi.262 Msrn bamszlat 1922ye kadar Nabawiyah Musa, Malak Hifni Nassif, Mai Ziada, Labiba Hashim gibi eitimli kadnlar, Msr niversitesinde kadnlar bilgilendirme toplantlar dzenlediler. Fakir kadnlar ve ocuklar iin ilk yardmsever dernek Mabarrat Muhammad Aliyi kurdular.263 Mabarrat Muhammad Aliyi kuran st snf kadnlar ve baz orta snf kadnlar Yeni Kadn rgtn (Jam iyat al-Marah al-Jadidah) kurdular. Ve daha sonra 1919daki ulusu gsterilere katldlar. 12 Ocak 1920de, kadnlar St. Marks Cathedralde toplanarak Wafdist Kadnlar Merkez Komitesini (Lajnat al-Wafd alMarkaziyah lil-Sayyidat) kurdular. Kpti ve Mslman kadnlarn kurduu dernee Huda Sharawi bakan seildi. Kadnlar komitesinin yelerin ou Wafd Partililerin akrabalarndan oluuyordu.264 4.8.1. Ulusu Kadn Eylemleri nceki dnemlerde eitim olana elde eden okuyabilen kadnlar, 1900 sonras dnmeye, toplumdaki konumlarn sorgulamaya ve aktif yaama katlmaya baladlar. Bu dnemde Msrn ulusu halk hareketi 1919da Saad Zaghlulla partileti ve Ulusu-Liberal Wafd Partisi kuruldu.265 Msrn self-determinasyonunu talep eden ulusu anlay ve Wafd Partisi, entelektellerin, retmen ve rencilerin, kyllerin destei yansra Huda Sharawi nclnde kadnlarn da katlmyla g kazand.266 Wafdllarn gsteri, grev ve suikast eylemlerine kadn katlmn byk lde Wafd kurucularnn eleri organize etmi, bylece orta snf kadnlarn kamudaki ilk eylemleri balam ve bu eylemler sonucu 1922de ngilizler Msr bamsz devlet olarak tanmtr. Wafdllarn 1919da Maltaya srgn edilmesi ve siyasi ve ekonomik yetersizlikler Milliyeti heyecan krkledi. Wafd liderlerin
262 263

Badran, Feminists, Islam, and Nation, s.55. Badran, Margot Badran, Feminism in a nationalist century, Al Ahram, 30.10.199-5.01.2000, say 462. 264 Margot Bardan, a.g.e, ss.49,73, http://site.ebrary.com/lib/bilgi/Doc?id=10035832&ppg=57. 265 http://www.encyclopedia.com/html/Z/ZaghlulP1.asp. 266 Wafd Parti 1924 seimlerinde %90 oy almtr. Bkz. Al-Ali, a.g.e., s. 51.

79

srlmesine kar ulusu gsterilerin bastrlmas abalar srasnda gstericilerin vurulmasn ve Msrl liderlerin srlmesini knayan protesto dilekesi iin, Sharawi kadnlardan imza toplad. Biz Msrl kadnlar, anneler, kzkardeler ve eler ngiliz smrsnn kurbanlar diye balayp Msrllarn zgrlk ve bamszlklarn istemekten baka suu yokturla biten manifesto yazs dileke olarak ngiliz yksek delegesine verildi.267 16 Martta balayan 1919 gsterilerine alt, orta ve st snf kadnlarn igale kar dayanmalar, beraber yaptklar protesto yryleri, yaptklar grev ve gsterilerle ilgili yazlar ngiliz Gazetelerinde de yaynland. Bu eylemler srasnda Shafika Mohammed, Hamida Khalil (Al-Hussein camii nnde smrge subaynca vurulmutur), Sayeda Hassan, Fahima Riad ve Aisha Omar gibi tannm simalarn yan sra yzlerce fakir kadn da ngiliz ateiyle hayatlarn kaybetmiler veya yaralanmlardr.268 1994 Hazirannda, 16 Mart Msr Kadnlar Gn olarak ilan edildi. Beth Baron bu eylemlerin Msr sekin kadnlaryla spontan baladn, ancak sonra gsterilerin iyi rgtlendiini, katlanlarn earpl, peeli mslman ve apkal Kpti kadnlardan olutuunu yazmaktadr.269 4.8.2. lk Feminist Eylemler Eylemlerdan sonra ilan edilen 1923 anayasas Msrllarn eit olduunu kabul etmi, ancak yalnz erkeklere oy hakk vermitir. Ulusu eylemlerde kadn katlmn destekleyen erkeklerin, kadnlara hak tanmayan 1923 anayasasn kabul etmesinden sonra, kadnlar ulusuluktan feminist hak ve taleplere yneldiler.270 Kadn eylemlerine Esther Fahmi Wisa gibi hristiyan kadnlar da katldlar. 4.8.3. Msr Feminist Birlii/ MFB (Al-Ittihad Al-Nisa'i Al-Misr) (1923-1956) Msr kadnnn rgtlenme milad olarak bilinen MFB 6 Mart 1923te271 kuruldu. rgt siyasi ve toplumsal talepler yan sra kadn haklarn ieren bir program hazrlad. Kadna ynelik talepler kadnn eitimi, sosyal refahnn iyiletirilmesi, evlenme yann 16ya ykseltilmesi, oy hakk, kadn-erkek eitliinin salanmas, okeliliin yasaklanmas,
267 268

Jayavardana, a.g.e., s. 52. Al-Ali, a.g.e., s 56. 269 Baron, a.g.e., ss. 110,122. 270 Margot Badran, Egyptian Women's Struggle for Liberation, http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm. 271 http://www.sis.gov.eg/calendar/html/cl121297.htm adl resmi sitede bu tarih 18 Mart 1923 olarak gemektedir.

80

boanmann yasal mahkemelerce yaplmas taleplerini kapsad. MFB siyasi parti veya dier kurumlara direkt balantl olmamakla beraber eylem ve politikalaryla Wafd partisiyle yaknlamtr.272 Sharawinin 1924 Roma Uluslararas Kadn Federasyonu Konferans dnnde gelenee kar karak peesini denize atmas skandal olarak nitelendi. Sharawiyi takiben dier sekin kadnlar da peelerini karmaya baladlar. 1925de dernein yayn organ Franszca gazete L'Egyptienne Saiza Nabarawinin editrlyle yaymlanmaya balad. Tepkiler zerine 1927de Biz Msr feministleri dinimize sayglyz. Krlemi gelenekler slam deforme etmitir. Bunun dzeltilmesi iin urayoruz. Uygulamalar gerek ruhuyla grmek istiyoruz aklamal yaz yaymladlar. 1937de MFBnin yayn organ Msr Al-Misriya adyla Fatma Rashed Arapa olarak yaymlamaya balad. 1940da AlMisriyann yayn hayat sona erdi.273 1935deki Huda Sharawinin Kahire Amerikan niversitesindeki konumasnda kadnn stats, okeliliin iptali ars yapmas Al-Azharl eyhlerin protestosu dnda tepki almamakla beraber bu konumann gazetelerde baslmas Arap dnyasn kartrd.274 MFB, Uluslararas Kadn Oy hakk Dernei IWSAya 1923te katld. MFB toplantlar 9 yl Sharawinin evinde yapld. 1924te MFB fakir kadn ve ocuklar iin dispanser ve Reformcu Kooperatif Evi (Dar al-Taawun al-Islahi) ad verilen hal eitim merkezi at. 1929da MFBnin ye says 250ye ulat. 1930lardan sonra Pan-Arap feminizmi ve Arap ulusuluu MFBnin tartma konular arasna girdi. Bu almalar blgedeki lke yneticilerince de tevik edildi.275 MFB, 1944te Filistine ve Arap kadnna zgrlk gndemiyle Arap Feminist Konferansn rgtledi. Konferansta Pan-Arap feminizmle kimliklenen (halen var olan) Arap Feminist Birlii kuruldu. MFB 1956da dier tm bamsz rgtlerle beraber kapatld. Daha sonralar rgt, yeni ad Huda Sha'rawi Dernei ad altnda sosyal hizmet rgt olarak almalarna devam etti.276

272

http://www.sis.gov.eg/women/history/html/modern.htm. Al-Ali, a.g.e, s 54. 274 Jayawardena, a.g.m., s. 275. 275 Margot Badran, Feminists, Islam and Nation: Gender and the Making of Modern Egypt, ss. 99, 115. 276 Margot Badran, Egyptian Women's Struggle for Liberation
273

81

4.8.4. Dier Kadn rgtleri Fatima Ni'mat Rashid, Doria Shafiq ve Inji Aflatundan oluan sosyalist grup, farkl sylemlerle gndeme geldiler. 1941de Fatma Ni'mat Rashid ilk kadn partisi olan Ulusal Feminist Partisini (Al-Hizb Al-Nisa'i Al-Watani) kurdu. i-Kyl Partisiyle yaknl bulunan partinin, taleplerini sosyal ve ekonomik reformlarla, kadna oy hakk oluturdu. Parti 1 yl sonra kapand.277 1933te MFBnin gen grubu Shaqiqat kuruldu. yeleri arasnda sonraki dnemlerin de nl feministlerinden alan anne ocuklar iin ilk krei aan Hawwa Idris, Amina El-Said ve slamc feminist Zainab El-Ghazali de bulunmaktadr.278 Mslman Kadnlar rgt (1936-1964)n Zeynep Ghazali MFBden ayrldktan sonra 1936da kurdu. Talepleri slami erevede kadnn ve ulusun zgrl oldu. Mslman Kardelerin kurucusu Hassan al-Bannann ibirlii nerisini reddetti.279 niversiteli ve Enstitlerin Gen Kadnlar Dernei (Rabitat Fatayat Al-Jam'ia wal-Ma'ahid) 1945te kuruldu. Sosyalist feminist Inji Aflatun (1924-1989) ve Latifa El-Zayyatta bu grupta alt. Dernek kapatldktan sonra Geici Feminist Dernei (Jam'iya Al-Nisa'iya Al-Wataniya Al-Mu'aqqata) 1950de MFBlu Saiza Nabarawi, Inji Aflatun ve Widad Mitri, Bar Dostlar Hareketini (Harakat Ansar Al-Salam) kurdular. Solcu Inji Aflatun, liberal Hawwa Idris, slamc Zainab El-Ghazali, Kadn Direni Komitesini (Al-Lajna Al-Nisa'iya lil-Muqawama Al-Shabiya) 1952de kurdular.280 4.8.5. Doria Shafik Aktivizmi ve Bint El-Nil Doria Shafik, Nilin Kz (Bint El-Nil) derneini orta snf kadnlar ve sorunlarna zm arayyla 1948de kurdu. Doulu kadnn ataerkil erevede paralanm ve tektip imajn ykmak iin abalad. Kadna oy hakk dahil tm siyasi haklarn salanmasn savunan ve okuma yazma sorunlarn tartan grup, fakir anne ve ocuk bakm ve geliimi ile kltr, salk ve toplumsal hizmetlerin yaygnlaltrlmas iin kampanyalar yapt. Bint El-Nil resmi otoriteyi reddeden politikasyla MFBden daha bamsz profil izmektedir. 1952
277 278

Ibid. Badran, http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm 279 Women and Change, The Ahfad Journal, http://www-rcf.usc.edu/~elguindi/Al-Ahfad.pdf. s.71. 280 Margot Badran, Egyptian Women's Struggle for Liberation

82

devriminden nce 1951de Shafik ve 1500 kadn siyasi haklar, Medeni Kanunda reform, eit ie eit cret talebiyle parlamentoyu bastlar ve saat oturma eylemi yaptlar. Devrimden sonra Bin El-Nil siyasi parti olarak kabul edildi. Anayasann ekillenmesinde kendilerine yer verilmeyince basn sendikasyla 10 gnlk alk grevine gitti. Shafik ve Nilin Kz kadnlar Filistin blgesinin srail glerince igalini, Msr diktatoryal otoritesinin lkeyi kaos ve iflasa srkledii iddiasyla, 1957de Hindistan eliliinde alk grevi yaparak protesto etmilerdir. Hindistan Babakan Babakan Nehrunun araya girmesiyle hapis cezas yerine ev hapsi cezas almtr. Parti ve dergisi kapatld. 1945ten gazetenin kapand (hkmete yasakland) 1957ye kadar gazetesindeki eletirileri Nasr ve ynetimine, teki-Bat ve kendi-Msr ve slama ynelik oldu.281 4.8.6. lk Kadn Dergileri Msrl kadnlarn dergi ve gazetelerde takma isimler altnda yaz yazmaya balamalar ilk kez 19.yy.da grlmtr. Muhafazakar veya laik izgide olan bu dergiler toplumsal ve siyasi hayatta nemli rol oynamtr. 1914de Arap dilinde yaynlanan onbe kadn dergisinin ounun editrln Kpti kadnlar yapmtr. Mslman kadnlar da bu dnemde kadn dergilerinde yaz yazmlardr.282 Fatima Rashidin Kadnn lerlemesi (Tarqiyat al-Mara) 1908 1909, Sarah al-Mihiyyann Nilin Kz (Fatat al-Nil) 1913-1915 ve haftalk Erdem (alAfaf) 1910-1922 yllar arasnda yaynlanmtr. Kpti Malaka Sadin Latif Cinsi (al Jins alLatif) 1908-1925 ve Balsam Abd al-Malikin Msrl Kadn (al-Mara al-Misriyya) dergileri 1920-1939 yllar arasnda laik ulusu izgide yaymlanan aylk dergilerdi. 283 1892de ilk kadn dergisini skenderiyede Suriyeli Hristiyan olan Hind Nawfal, Gen Kz (Al-Fatah) adyla karmtr. 1907de Trk olan Gamila Hafz, Msr Msrllarndr sloganyla Al Rinanay karmtr. MFBnin L'Egyptienne dergisi Franszca olarak, Saiza Nabarawi editrlnde 1925te yaymlanmaya balamtr. Kadn haklarn savunan ve st snfa hitap eden aylk dergi 1000 adet baslm bunun 200 yurt dna gnderilmitir. Derginin n sayfasnda peesini karan kadn resmedilirdi. Eski oyuncu284 ve gazeteci Fatma El Youssefun kadn haklar ve milliyeti fikirler yaynlayan dergisi El Youssefin Gl dergisi Ekim 1925ten bu yana halen yaynlanmaktadr. Oy hakk savunucusu, feminist yazar
281 282

Al-Ali, a.g.e., s. 64. Jayavardana, a.g.m., s.52. 283 Baron, a.g.e., s.200. 284 http://www.sis.gov.eg/women/nology/html/nology.htm.

83

Mounira Thabet 1926da kendi haftalk siyasi kadn gazetesi Umut (Al Amal) Kadnlara eitimde zgrlk, siyasi ve toplumsal haklarn verilmesi, yasalarda iyileme, toplumsal yozlamaya kar sava ve dnya kadnlaryla diyalog abalar Umut gazetesinin gndeme getirdii balca konular oldu. ou bakan, muhafazakar dnrler ve din adamlar bu gazeteye kar kampanyalar yapmlar, ancak gazete yaynlanmaya devam etmitir. MFBnin Arapa dergisi Msrl Mslman Fatma Rashidin kurduu logo olarak Nefretiti yi kullan Kadnn lerlemesi (Magallet Tarqiate Al Mara) dergisi nce 1908-1909 yllar arasnda yaynlandktan sonra tekrar 1937de yaynlanmtr. Bu dergi, Msr kadnnn zgrlk hareketlerini desteklemi ve alan kadnlar iin yurdndaki dncelerin yansmasn yaymlamtr. Kadnn serbestlemesini destekleyen dier dergiler isimlerinden nce Yeniden Dou anlamna gelen Nahda-Rnesans kelimesini kullanmtr. Bunlar, slamc Labiba Ahmadin Kadnn Uyan (Al Nahda El Nisaya) ve Msr Kadnnn Uyan (Nahdat El Saidaddate El Missriate) dergileridir.285 Nabawiya Mussa kadnn eitimini savunan Gen Kz dergisi 1937de yaynlamaya balamtr.286 1922-1938 yllar aras yaynlanan Labibah Ahmadin Kadnn Uyan dergisinde Aye Abd al-Rahmann, Bint al-Shati (Sahilin Kz) takma adyla iirleri, Kuran yorumlar ve peygamberin akrabalarnn biyografileri yaynlanmtr. Dergide slami hicri takvimi kullanlmtr.287 Kadnn siyasi haklar iin savaan Doria Shafikin Nilin Kz (Bint El Nil) aylk dergisi 1945te yaynlanmaya balam ancak,1957de Nasr tarafndan kapatlmtr.288 4.8.7. lk Dnem Eylemlerin Kazanmlar Smrge kart dayanmayla balayan Huda Sharawi hareketi, Msrn bamszln kazanmasndan sonra Wafddan bamszlaarak kadnn siyasi haklar taleplerini dile getirmitir. Huda Sharawiden nji Aflatouna kadar birok feminist nderler, kadnlar yararna yeni toplumsal ekonomik ve politik yasalarn gelitirilmesi iin aba harcamlardr. MFB hareketi evlilik yann kadnlarda 16, erkeklerde 18e ykseltilmesini, kzlar iin Shubra adl ortaokulu (1925) almasn salamtr.289 1928de Kahire niversitesine kadnlar giri hakk kazanm, bu muhafazakar evrenin tepkisine ve hkmetle soruna neden
285

286

http://www.ayamm.org/english/Conference%202002%20e%202.htm. http://digital.library.upenn.edu/women/_generate/ARAB.html. 287 Baron, a.g.e., s.202. 288 http://site.ebrary.com/lib/bilgi/Doc?id=10082407&ppg=219. 289 Badran Egyptian Women's Struggle for Liberation

84

olmutur. Kadnlar, Al-Azhara (el-Ezher niversitesi) ise ancak 1962de girebilmilerdir.290 1949da yasal olan fahielik feministlerin 35 yllk abalar sonucu yasaklanmtr.291 4.9. 1952 Devrimi ve Nasr Dneminde Kadn Hareketleri (1954 -1970) 1952de Kral Faruk ynetimindeki Msrda gelir dalmnda eitsizlik ve toplumun nemli bir ksmn etkileyen yoksulluk hkm sryordu. Ocak 1952de Kara Cumartesi olarak adlandrlan Kahire halk ayaklanmasndan sonra, Kral Faruk srgne gnderildi. Ordudaki zgr Subaylar grubu ynetime el koydu. General Mohammed Naguib, ordunun ve siyasetin ynetimine geti. Darbeden bir yl sonra 1953te, Msr, anayasal olarak Krallk rejiminden Cumhuriyet rejimine gemitir. Muhammad Naguib, Devlet Bakanl grevini stlenirken, Nasr, Devrimci Komitenin ynetimine gemitir. 1954te, Nasr, Naguibi tutuklayarak Msrn bana gemitir.292 4.9.1. Nasrn Yaam Cemal Abdl Nasr 15 Ocak 1918de dodu. 1938de Askeri Okuldan mezuniyetinden sonra 3.Orduya ardndan da zgr Subaylar rgtne katld. 1956da balayan Nasr dneminde Msrda toprak reformundan, kiisel hak ve zgrlklere kadar birok kkl yapsal deiiklikler gerekletirildi. Toplumda sosyal adalet salanmaya alld. Svey kanalnn devletletirilmesi, Assuan barajnn Sovyetler kredisiyle yaplmas bu dnemde gerekleti. Nasr, Eyll 1970te geirdii kalp krizi nedeniyle yaamn yitirdi.293 4.9.2. Nasr Dnemi Reformlar 1952 devriminden sonra, Nasr ykselen muhalif hareketler karsnda bankalar, gazete ve dergileri devletletirmitir. Bu dnemde azalan kadn dergileri daha ok estetik ve toplumsal konulara ve alan kadnlarn sorunlarna eilmi, dier gazete ve dergiler de kadnlara ynelik sayfalar hazrlamaya balamlardr.294 Nasr dneminde lke genelindeki tm yabanc ve zel okullar devletletirilmi ve tm toplum ocuklarna eit, parasz eitim hakk tannmtr. Eitimin yaygnlatrlmas erevesinde skenderiyede Arap kzlar iin genlik kamplar almtr. Bu kamplara farkl lkelerden kzlarn katlm salanmtr. Yaplan

290 291

Jayawardena, a.g.e., s.55. http://weekly.ahram.org.eg/2000/467/feature.htm. 292 http://www.nmhschool.org/tthornton/mehistorydatabase/egyptian_revolution.htm. 293 http://www.famousmuslims.com/Gamal%20Abdul%20Nasser.htm. 294 Badran Egyptian Women's Struggle for Liberation

85

reform ve yenileme almalaryla Pan-Arabizm duygusu ykseltilmeye allmtr. Nasr, siyaseti Wafdn da slogan olan Ulus herkes iin Allah din iin (Al Watan Lil Gamiyyah Wa Al-Din lil Allah) sloganyla dine baklmakszn Arap toplumu zihniyetini benimsemitir. lkedeki Hristyanlar, Nasr dneminde nemli haklar kazanrken, zengin toprak sahipi Kptiler toprak reformundan olumsuz etkilenmilerdir. Ancak, aktivist Raga, 1967 yenilgisinden Kptilere kar ayrmclk baladn iddia etmektedir. Bu ayrmcla karn Raga gibi aktivistler STK ve feminist hareketlere katlmaya devam etmilerdir.295 te yandan, Nasr dneminde bamsz hareketlere izin verilmemi, tm hareketler yasayla dzenlenmitir. Buna gre, eylem gruplar belli hiyerariyle birletirilerek, devlete balanmtr. Tm grup yelerininin iktidardaki partiye kaytl olmalar beklenmitir. Bunlar, devlet gvenlik tekilatlar vastasyla dzenlenmitir. Nasrn korporatist hkmeti kadn ve rencilerden tepki almamtr.296 4.9.3. Nasr Dneminde Kadn Hareketleri Nasr dneminde kadn, yasalar nnde erkekle eitlenmi ve alma yasalaryla nemli kazanmlar elde etmitir. Bu dneminde yardmsever ve dini kurumlar bym, ancak siyasi sistem bu rgtlerin faaliyetlerine kapanmtr. Sosyal Hizmetler Bakanl tm bu kurumlarn faaliyetlerine siyasi almalar olmad srece izin vermitir. Nasrn dneminde kadnlara ve onlarn eitimine verilen zel neme karn, kadnlarn kendi gndemlerini yaratmalarna izin verilmemitir. Ulusu devlette kltr emperyalizmine direni varolan cins ilikileriyle eitlendiinden Nasr rejimi bamsz olmayan feminist organizasyonlaryla corporatist olarak nitelenmektedir.297 1956 ve 1963 anayasas tm Msrl yurttalarn, cinsiyet farkllklarna baklmakszn, eit olduunu aklamtr. Ancak, devlette alabilmek iin lise veya niversite diplomasna sahip olunmas zorunluluu alma yasasnda belirtilmitir. 1956da kadnlara seme ve seilme hakk tannm ve Rawya Attiya 1957de ilk kadn parlamenter olarak seilmitir. 1962de ise Dr. Hekmat Abu Zeid, Sosyal Hizmetler Bakan olarak atanan ilk kadn bakan olmutur. Nasr dneminde balatlan eitim seferberliiyle, eitim kalitesinin yansra
295

296

Al-Ali, a.g.e., ss. 99-100. Saad Eddin Ibrahim, Huwaida Adly ve Dina Shehata, Civil Society and Governance in Egypt http://nt1.ids.ac.uk/ids/civsoc/docs/Egypt.doc, s.10. 297 Al-Ali, a.g.e., s 63.

86

ortaokul ve yksek renime kadnlarn katlmnda art meydana gelmitir. Mervat Hatem, Nasr dnemindeki kadna ynelik devlet merkezli btn abalar devlet feminizmi diye nitelemitir. Nasr dneminde karlan alma yasalar aktivistlere gre baz Avrupa lkelerinden bile daha ilerici idi. Doum izni, cretsiz izin ve 100den fazla ii altran iyerlerine getirilen kre ama zorunluluu gibi kadnlara ynetilik gerekletirilen iyiletirici refomlar yaplmtr.298 Ayrca, kadnlarn snnet olmas 1956 ylnda yasaklanmtr.299 Msr aktivistlerine gre, Nasrn siyasetiyle kadn, eitim ve alma yaamna daha fazla katlmaya balam kadnlar, kltrel g, yeni yasal ve toplumsal kazanmlar elde etmilerdir. Ancak, Nasr dnemine ilikin kadnn stats konusu ada eylemciler arasnda tartlmaktadr. Bugn Nasr dnemine duyulan zleme karn, Msrl kadnlar eletirel sylemlerde de bulunmaktadr. rnein Aktivist Azza H. 1967 yenilgisinin halk olumsuz etkilediini, halkn bu konudaki tepkilerine karn Nasr rejiminin polis devletine dntn sylemektedir.300 4.9.4. Nasr Dneminin Kadn dergileri Eski MFB yesi Amina El-Said 1954te Havva-Hawwa dergisini yaymlamaya balad ve basn sendikasnn ilk kadn yesi oldu. Dergisinde liberal feminist grle Mslman yasalardaki eitsizlii eletiren, alan kadna kre ihtiyac gibi konular yansra301 salk, gzellik, yemek tarifleri gibi konular ieren yazlar yer alyordu. Okuyucu kitlesi kadn ve erkekler olan derginin tiraj 1967de 200.000e ulat, srail yenilgisinden sonra 175.000e dt. 1964te Akhbar Hiya Kadn dergisini yaynlamaya balad. Fransz Elle dergisine yakn, st snfa hitabep eden derginin yayn 21 say sonra yasakland.302 4.10. Enver Sedat Dnemi (1970-1981) Enver Sedat dnemi Msrn Ulusu ve Pan-Arabist dnceden uzaklat, ekonominin liberalletii ak kap (infitah) politikalarnn izlendii dnemidir. Sedat dneminde Ulusal Demokratik Parti (UDP) Austos 1978de kuruldu ve ok partili sisteme geildi.303 Sedatn

298 299

Ibid., ss. 68,156. http://www.iiav.nl/ezines/email/AlRaida/2003/No100.pdf. 300 Al-Ali, a.g.e., ss.100-104. 301 Badran Egyptian Women's Struggle for Liberation 302 http://www.ayamm.org/english/Conference%202002%20e%202.htm. 303 http://www.sis.gov.eg/npd/1.htm.

87

Camp David Bar anlamasn imzalamasyla Msr halknda anti-siyonist duygular yeniden canland. Medyada Bat uygarlnn vaheti ve yozlamas, aileye saygszlk, karmaa, din basks ve manevi deerler, aids, uyuturucu ve paralanm aileler gndeme geldi. Gazete balklarn bu dnemde en ok emperyalizm kartl, Nasr yanls sloganlar, Msrn eski gzel gnleri, Ortadou pazar ve nkleer silahszlanma konular megul etmekteydi. Bat kltrne daha ok yaklaan yeni zengin snf kadnlar yabanc turist diye etiketlendi. Uygulanan liberal ekonomi politikalar, zelletirme ve tketimin poplerlemesi halk daha fazla yoksullatrd. Dier Arap lkelerine ii g balad. Bu yoksullama ve ii g en fazla kadnlar etkiledi. bulmalar g olan kadnlarn, kocalarnn almak iin evden uzaklamasyla sorumluluklar artt. Sedatn politikalarndan toplumsal ve ekonomik olarak olumsuz etkilenmeleri nedeniyle artan sayda kadn eylemlere katld. Bu dnemde rencilerle kadnlar dayanma iindeydiler. 1977de slamclarn eylemleri artm, Dinden srumlu Bakan Dr. Hassan Al-Dhahabiye suikast yaplmtr. Tketime neden olduu, toplumu yozlatrd dnlen infitah-ak kapya karn inhilal-toplumsal blnme/ kutuplama kullanlmaya baland.304 Sedatn 1970lerdeki liberal iktisadi politikasyla zayflayan ekonomiden olumsuz etkilenen halk, gittike glenen slami harekete destek vermitir. Bu destek kadn gruplarna da yansm ve olmutur.305 4.10.1. Msrn Hristiyan Kadnlar 1967 srail yenilgisinin Msrn Hristiyan Kptileri de dahil tm Arap dnyasnda yaatt hayal krkl toplumu yeni araylara yneltti. Cinsiyet kimlii de elikili hale gelen Mslman Kpti kadnlarn dini kimlikleri glendi. Bu arayta hayatlarna yeni anlam arayan Msrl Kpti kadnlarnca Bakire Meryem model kimlik olarak benimsendi. 1960larn Kpti canlanmasnda gl din adamlarnn da etkisi oldu. Evlerinde bask yaayan, toplumda rtl olmayan Mslman kzlardan bile zor durumda olan ve cinsiyet meselesi dini kimliklerinden daha fazla sorun olan Kpti kadnlara kilise snak oldu. Kpti kadnlar, Meryemin Kzlar (Banat Maryam) grubunu kurdular. Sembolik inziva ve Meryem
304 305

slamc kadn gruplar kendi sylem ve eylemleriyle gndemlerini

oluturmulardr. slamc kadn gruplarnn ulusu ve snfsal gndemi i gerilime neden

Al-Ali, a.g.e., ss. 29,73,184. Ibid., s 61.

88

kimliini setiler. Tanr iin ideal olan erdemli, uysal, sabrl, inanl kadnlar olarak kiliseye almaya gittiler. z sayglarn dindar desteki rolyle kilisede alarak kazanmay umdular. Banat Maryan, Katolik Sisters of Rosary rgtne benzilmektedir. 1960larda cemaate hizmet amacyla rahibe olamak isteyenlerin yansra aktif yaamlarn da srdrmek isteyenler adanm bakireler olarak kliniklerde, ocuk evlerinde, renme zrl ocuk merkezlerinde ve dier toplumsal projelerde altlar. Bu kadnlar yaam ekilleri ve giyimleriyle de farkllatlar.306 4.10.2. Sedat Dnemi ve Kadn Sedat dneminde feminist abalar ekonomik ve toplumsal nedenlerle yn deitirdi. Kadnlar 1970lerde emperyalizm, siyonizm ve snf ayrmcl kart bamszlk mcadelelerinde rencilerle ortak hareket ettiler. 1970lerin belirsizliinde sraille barn salanamam olmas nedeniyle, renciler Sedat rejimini Filistin meselesinde zm retmemekle sulam ve eylemler yapmtr. renciler ve kadnlar fikir ayrlna karn dayanmalarn srdrdler. Bu dnemde kadnlar ve erkekler ekonomik durum, sosyal adalet iin beraber hareket ederlerken, erkeklerin norm ve ahlak kurallar kabul grmtr. niversitelerde kz rencilerin kafeteryaya gitmeleri byk deiiklik olarak alglanm, erkek arkada olmayan kz iyi kz olarak nitelenmitir. Kz rencilerin ahlak kurallar ve cinsiyet ilikileri konularnda seminerler dzenlemelerine, erkek renciler, bunlarn toplumsal meseleler olduu, beraber zlmesi gerektii ve alan snfn zgrlemesinin daha nemli olduu savyla kar kmlardr. Kadnlar, toplumdaki sorunlarn nemli bir blmnn kadn sorunlarndan kaynaklandn savunmulardr. Bu dnemde balayan slami poplizmin etkinlii ve slama dn, toplumun orta ve alt snfnca benimsenmitir.307 Bu eylemler srasnda kadnlar da dahil 1500 kii tutuklanmtr.308 1970 ylnda Sosyal Hizmetler Bakanlna ikici kez kadn Bakan Dr. Aisha Rateb atanmtr. 1977de ise, ayn Bakanla Dr. Amal Othman atanmtr.309 1979da PLWda deiiklikler yapldnda Kadn ve Aileyi Koruma Komitesi (Lajnat AlDifa' 'an Huquq Al-Mar'a wal-Usra) almalar yapt. Sedatn islami gruplar maniple
306

Willy Jansen, Visions of Mary in the Middle East : Gender and the Power of a Symbol, ss.147,148,150. Der: Inger Marie Okkenhaug ve Ingvild Flaskerud, Gender, Religion and Change in the Middle East: Two Hundred Years of History (New York : Oxford.Berg, 2005). 307 Al-Ali, a.g.e., ss. 105,108,126. 308 http://www.mediterraneas.org/article.php3?id_article=141. 309 http://weekly.ahram.org.eg/2000/467/feature.htm.

89

ederek, popler solcu gruplar zayflatma siyaseti dinde canlanmaya neden oldu. Bu dnemin slamc gleri lml Mslman kardeler ve muhafazakar slami Cemiyeti (Gamaat alislamiyya), toplumda etkin oldular. Din, tre, adet ve islami deerlere nemin art zellikle kadn(giyim ve yaamn) etkiledi.310 4.10.3. Nawal El-Sadawi (1931-) Gnmz Msrn en tannm feministlerinden olan Nawal El Sadawi, 1931 ylnda Kahirenin kuzeyinde Kafr Tahla adl kk bir kyde dodu. 1955te tp fakltesinden mezun olan Sadawi, 1971de Kadn ve Seksini (Al-Mara Al-jins) yazmtr. Kitabnda kadna snnet dahil yaplan uygulamalarn ve cinsel basknn fiziki ve psikolojik hastalk nedeni olduunu belirtmesi, kadn ahlakszla tevik ve dine saygszlk olarak nitelendi. Sadawi, ataerkil basky snf basks ve emperyalist baskyla da ilintilendirdi. Sedat dneminin ak kap politikas srasnda kadn hareketleriyle birleen renci hareketlerinin oda anti-siyonist ve anti-emperyalist amalar oldu.311 Kitabn kardktan sonra Salk isimli tp dergisindeki yaz ileri mdrln ve Msr Tp Birliindeki genel sekreter yardmcl grevlerini kaybetti. Feminist etkinliinin yansra siyasi sylemleri de etkin olan El Sadawi, hem Msr ynetiminin hem de slami kurulularn hedefi olmutur. 1981de El Sadawi, Bakan Enver Sedatin i ekonomi politikalarn ve sraille yrtlen tek tarafl bar anlamasn eletirmesinin ardndan Enver Sedat tarafndan hapse atld. 1982de tahliye olduunda, kadnlarn Arap toplumsal yaamna etkin katlm iin alan, Msrn ilk yasal ve bamsz feminist rgtn, Arap Kadnlarnn Dayanma Birliini kurdu. Ancak, grubun almalar, 1991de I.Krfez Savana kar kmasndan ksa bir sre sonra Msrl yetkililer tarafndan yasakland. 2001de slamc muhafazakarlar, El Sadawinin halka verdii demelerin ve yazlarnn kendisini slami snrlarn dnda brakt gerekesiyle yazar erif Hetata ile evliliini bozmas iin mahkemeye verdiler. Dava, insan haklar rgtlerinin uluslararas protestolar sonrasnda dt. Bilimsel kitaplar yansra roman da yazan El Sadawi, Kahirenin kuzeybatsnda ii snfnn yaad Shubrada eiyle birlikte yaamn srdrmektedir.312

310 311

Al-Ali, a.g.e., s 180. Margot Bardan, Gender Activism : Feminists and Islamists in Egypt, s.210. Der: Valentine M. Moghadam, Identity Politics and Women: Cultural Reassertions and Feminisms in nternational Perspective (Boulder: Westview Press, 1994) . 312 http://www.nawalsaadawi.net/bio.htm.

90

4.11. Hsn Mbarek Dnemi (1981-) 1928de Aa Msrda doan Hsn Mbarek asker kkenlidir. zgr Subaylar Hareketinin yesi olmad bilinmektedir.313 1981de Ulusal Demokratik Partinin Bakan seilmi ve Msr Devlet Bakan olmutur. Sedat dneminde yrtlen liberal ( ntifah) politikalar Mbarek dneminde de devam etmitir. Bu dnemde d yardmlar, Amerika, OECD lkeleri ve Dnya Bankas ve IMF ile olan ilikiler artarak devam etmitir. Tm bunlarn toplumsal yansmas ise Batclk etkisinin ve tepkisinin toplum katnda hzla artmas olmutur. Bu durum zellikle Msr genlerini etkilemitir. k olmak, Lewis pantalon giymek ve fast foodlarda yemek yemek gibi Bat alkanlklar toplumu tketim toplumu haline getirmitir. Tm bu gr ve akmlarn tepkisel yansmas yirmi yldr slami akmlarda artarak taraftar toplamtr. Sz konusu akmlar kadn hareketleri ve kadn gruplarnda da grlmektedir. te yandan Mbarek dnemde kadnlara ynelik devlet destei devam etmektedir. Mbarek Ocak 2003te Msr Anayasa Mahkemesine ilk kadn yarg atama kararnamesini karm ve Yksek Adalet Meclisine avukat Tahani Al Jebaliyi bu grev iin aday gstermitir. Anayasa Mahkemesi Komisyonuna iki kadn ye atanmtr. Mbarek dneminde kadn rgtleri, Bayan Mbarekin de desteiyle pekok ulusal ve uluslararas kadn toplantlar dzenlenmitir. 1994te Kahirede dzenlenen uluslararas Nfus ve Kalknma Konferans ile 1995te Pekinde dzenlenen Dnya Kadn Forumunda hazrlk almalar ve sonularyla yeni gndemler oluturulmutur.314 4.11.1. Msrda slami Poplist Giyim 1970lerde yaygnlamaya balayan ve niversitelerde de etkin olan slami akm ve islami giyim ekli bu dnemde art gsterdi. Balad veya Shabi olarak adlandrlan orta snf kadnlar giysi zerine khimar ad verilen araf giyerken, niversite rencileri pantolon, trban ve pardesden oluan hijab benimsediler. 1993te Eitim Bakan Husain Kamal Baha' al-Din, slami poplizmle mcadele amacyla, islamc eilimli retmenlerin yerini veya mevkiini deitirme, mfredatta deiilik veya rtnmenin snrlanmas gibi nlemlere bavurdu. niversitelerde rtnmenin yasaklanmas
313 314

http://reference.allrefer.com/country-guide-study/egypt/egypt56.html. http://www.pogar.org/countries/gender.asp?cid=5.

91

eletirilerle karlat ve mahkeme tarafndan iptal edildi. 1994te rtnme devlet ve toplum arasnda ekime haline geldi.315 slami giyim poplaritesinin artmasyla hijab tutuculuk ve gericiliin kurumsallamas olarak grlmeye baland. Pek ok Msrl laik ve ilerici kadn haklarnn tehdit altnda olduunu dnmeye balad. Ulusulukta ortak dnen modernist ve slamclar kadnn rtnmesi konusunda zt tezler ortaya koydular. Fathiyya Al-Assal gibi modernistler, kariyerlerinden vazgeip hijab rtnen ve hikayeleri yeniden doan kadn portreleri olarak kitaplarda pazarlanan nl oyuncu, arkc ve dansz kadnlar reklam yaplp sermaye olarak kullanlan iyi tannan figrler olarak tanmlamaktadr. Modernistlere gre, szde piman olmu kadnlar olarak nitelenen bu sanatlar slamclardan dolgun maa almakta, slamclar tarafndan arafa ve evlerine dnmeleri model kimlik olarak kullanlmaktadr. rtnme, 1970lerden itibaren snf fark gzetmeksizin yaylrken, Batl giyimi tercih edenlerin saldrya maruz kalmas film yldz Yusrann urad saldrlarla rneklenmektedir.316 Msr Toplumsal ve Kriminolojik Ulusal Aratrma Merkezi 1980ler ortalarnda yapt aratrmaya gre; Msrdaki eitimli kadnlarnn % 60 slami giyiniyor. Tercih nedenleri ise; % 40 sade olduu iin, %25 moda olduu iin, %10u berbere gitmemek iin, % 5i ise tacizlerden korunmakolarak saptanmtr.317 4.11.2. Gnmz Feministleri Kadnlar eylemcilie iten nedenler arasnda ailenin kat kurallar, nianl basks, annenin dvlmesi gibi etkenler bulunmaktadr. Bu nedenler, kadnlar ortak ama ve eylemler iin bir araya getirmektedir. Farkl hikayeleri ve ilikileriyle farkl profiller izen eylemci kadnlar hem ocuk bakm, hem alma hayat, hem de siyasi aktivismle urarmaktadr. Baz eylemciler kocalar tarafndan desteklenmekte, aktivism bazlarnn hayatn ise zorlatrmakta ve mutsuz evliliklerle boanmalara neden olmaktadr. Kadn dernekleri daha nceleri faaliyetlerini kadnlara hak arama iin srdrrken gnmzde kadn aktivizmi cinsiyet ve ulusal kimlikle zdelemitir. Gnmz Msr feministleri, cinsiyet basksnn rk basks kadar kt olduunu dnmektedirler.318
315

Fadwa El Guindi "An Enduring Gendered Resistance, Feminist Veiling, Islamic Feminism" The Ahfad Journal, say: 22.No:1.Haziran 2005 http://www-rcf.usc.edu/~elguindi/Al-Ahfad.pdf, s 54,55. 316 Lila Abu-Lughod The Marriage of Feminism and Islamism in Egypt: Selective Repudiation as a Dynamic of Postcolonial Cultural Politics, Der: Jonathan Xavier Inda, Renato Rosaldo ve Imprint Malden, The Anthropology of Globalization : A Reader, MA : Blackwell Publishers, 2001) ss.266-272 317 Denis J. Sullivan ve Sana Abed-Kotob, Islam in Contemporary Egypt: Civil Society vs. The State (Boulder, Colo.Lynne Rienner, 1999), s.115. 318 Al-Ali, a.g.e., ss.120-123.

92

Emperyalizmin devam eden smrsne kar, Huda Sharawiyle balayan ulusuluk, Msr feministleri arasnda halen etkin gr olarak devam etmektedir. Solcu, liberal veya slamc tm kadn gruplarnda ulusuluk, yerellik ve Bat kartl fikirleri yansra 1980 sonras cinsiyet abalar da gndeme oturmutur. Gnmz Msr feministleri eski ve yeni nesil olarak kutuplamann yansra, solcu veya liberal grte Batc-Laikler ve slamclar olarak da ayrlmakta ve kadn gruplarnn fikirleri atmaktadr. slami dnce taraftar kadnlar, Sedat dneminde uygulanan ekonomi politikasnn getirdii yoksullamann da etkisiyle artmaya balamtr. By art, 1980lerden sonra da devam etmitir. Feministler, 1980 sonras glenen slamclarn hedefi haline gelmitir. Nadje Al-Ali, 1990larda kadn eylemcilerin gndeminin Avrupallarla yaknlat, kiisel zgrlk talepleri gibi konularn ne kt saptamasn yapmtr.319 4.11.3. Eski-Yeni Nesil Eylemci Tartmalar Feminist gruplara katlan kadnlar eski ve yeni nesil olarak birbirlerinden ayrlmakta zaman zaman birbirlerini eletirmektedirler. Eski nesil, ou 20li ve 30lu yalardaki yeni nesili en ok, heyecan, siyasi faaliyetlere katlmlarndaki azl ve dayanma eksiklii konularnda eletirmektedir. Eskiler, Sivil Toplum Kurulular, fonlar ve yabanc yardmlarn rgtsel almay profesyonelletirdiini, kendi nesillerinin ise, gnll olduunu syleyerek, yeni nesli kariyer meraklllyla sulamaktadrlar. Eskiler kendi gruplarnn daha zgr olduunu, erkeklerle daha rahat beraber olabildiklerini syleyerek, imdiki eylemcilerin Hristiyan ve Mslman kkten dincilere daha yakn olduunu belirtmektedirler.320 Yeni Nesil aktivistler ise, Sharawi feminizmini sekincilikle sulamaktadr. Shafik bugnn aktivistlerince Fransz kltrne ball ve st snf burjuvalyla eletirilerek onun feminist modeli kimlik olarak kabul edilmemektedir. Sosyalist Latifa Zayyad, Shafikin fazla aristokrat ve haval ve farkl snftan olduunu ve dergisi Bint-el Nili yaynlamak iin Amerikan istihbaratndan para ald iddisyla sulamaktadr.321

319 320 321

Ibid., s. 110.
Ibid., ss.94,110-114.

Ibid., s. 65.

93

4.11.4. slamc-Laik atmas Laik grup: Mslman veya Hristiyan her dinden insan haklarn savunup, dini insanlarn bireysel meselesi olarak grmektedir. Bugnn Bat ile diyalog halindeki eylemcileri, cinsiyet basksnn rk basks kadar kt olduunu dnmektedir. Laikliin, Msrn modernlemesinde pozitif rol oynad grndeler. Laiklik tanmnda din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas ilkesinin yer almasna karn, laik feministler laiklii Mslman olmamak olarak tanmlamaktadrlar. Laikler, seklarizmi (Almaniyyah) eriat uygulamalarna kartlk olarak tanmlamtr. Baz kadnlar, dini yorumlarn ataerkil deerlerle bantl olduunu, slamn yeniden yorumlanmas geretiini savunurken, dierleri dine bulamamak gerektiini sylemekteler. Aida Seif El-Dawla, ayn snf ve eitimden kadnlarn ayn dili konutuu ve ayn toplumsal normlardan etkilendii dncesinden yola karak, kadn sorununun snfsallna iaret etmektedir.322 Msrl laik insan haklar aktivisti Farag Fodann 1992de slami militanlarca

katledilmesinden sonra pek ok laik dnr ve aktivist dini konularda tartmaktan ve o konular hakknda fikir beyan etmekten ekinir duruma gelmitir. Din deitirmekle sulanan Profesr Nasi Hamid Abou Zeid yarglandktan sonra karsndan boanmaya mahkum edilince karsyla yurt dna kamtr ve halen yurt dnda yaamaktadr. Bu olay entelekteller arasnda nefret uyandrm ve dayanma yaratmtr. dneceini iddia etmektedirler.323 slamclar: Feminizmin Batl olarak yadsnmas gnmzde en fazla slamclarda kendini gstermitir. slamclar, dini deerleri ve aile yapsn tehdit eden materyalizm ve sekularizm kartlnda ortak gre sahipler. Ancak, slamclar salt kkten dinci grte deiller, aralarnda lml-liberaller de bulunmaktadr. 50li ve 60l yllardan beri televizyon ve medyada uygulanan sansre ve bu sektr alanlarnn laik kesimden olmasna karn, slamclar fikirlerini yaymak iin dergi, kitaplar ve broler, camide vaazlar ve telif haklar mslmanlara aittir yazan kasetleri kullanmaktadrlar.324 slama dnen ve frsatlk sulamalaryla kar karya kalan baz yazarlarsa laiklerin sonunda slama ve ulusal kltre

Ibid., ss. 50,129,127,142. Ibid.,s,134. 324 The Marriage of Feminism and Islamism in Egypt: Selective Repudiation as a Dynamic of Postcolonial Cultural Politics, Lila Abu-Lughod, ss.176-183.
322 323

94

Baz slamclar, laiklii ve laikleri ateist (mulhid), kafir gibi dnrken, bazlar daha lml grlere sahiptir. slamclara gre, laiklik ulusal kltre yabanc, Bat zorlamas ve yabanclama anlamna gelmektedir. Liberal slamc ve Felsefeci Prof.Dr. Hassan Hanafi solcu ve slami siyasi fikirleri birletirmeye alarak, slamn tm dinler arasndaki en laik eilimli din olduunu iddia etmektedir. slamda dogmalar, ritel ve doa st glerin stnl olmadn, slami toplumsal ve siyasi sistemde sosyal adalet olduunu, Luther ve protestanln baz slami kavramlar benimsediini iddia etmektedir. Hanafi, yaamn modernlemesi iin laiklemeye gerek olmadn ancak, slam aydnlanmay anlayabilmek iin dini retilerin ve gnlk yaamdaki pratiklerin birbirinden ayrlmas gerektiini sylemektedir. Msrda gl ulema kurumu ve alimler ayrcalkl toplumsal ve ekonomik statlerini toplumu kontrol etmek iin kullanmaktadr. Adel Hussain ve dier slamclar, laikliin slam etiine uygun olmadn iddia etmektedirler.325 Eski slamc Zainab AlGhazali (MKD kurucusu) ve Safinaz Kazim (eski solcu ve gazeteci 1970lerde kendini slama adam) slamn yeniden yorumlanmas gerektiini ne srmekteler. Mslman Kardelere yakn olan, Kahire niversitesi slam felsefesi profesr Z.Rdvan ise, Islamn rtnme ve eitimle snrlanmamas gerektiini, kadn haklar ve kadnn ailedeki yerinin slamda belirlendiini sylemektedir. 1965 Kahire doumlu Heba Rauf, slam tarihini yeniden inceleyerek, itihad, dini ve geleneksel deerleri yeniden yorumlam ve teori gelitirmeye almtr. Rauf, feminizmin dini reddetmek anlamna geldii iddiasna katlmamaktadr. Kadn zgrln Bat ideas gibi gren ve yeni yorumlara kapal olan Gazali, Kazim gibi slamc kadnlar eletirmekte ve slami kltrn yeniden yaplanma ihtiyacn dile getirmektedir.326 alan kadnlarn eleri ve ocuklarn ihmal ettikleri ve bu sorunun gelecek kuaklar etkileyecei iddiasyla Soha Abdel Kader, 1985te parlamentoya kadnlarn yar maala ilerini brakmalarn ieren bir yasa tasla sunmutur. Bu yasa taslann temelinde alan kadnlarn ocuklar arasnda artan su ve uyuturucu bamll sorunu bulunmaktadr. Kadnlara annelik ve elik rollerine dnmeleri arlar, Shayhk al-Sharawi ve gen Dr. UmarAbdal-Kafi gibi popler dini otoritelerce yaplm ve bu konuya ynelik vaaz kasetleri slami programn temeli olmutur.327

325 326

Al-Ali, a.g.e., ss. 127,136,137. Ibid, s.184. 327 Lila Abu-Lughod, a.g.e., s.187-193.

95

4.12. Kadn Meseleleri Msr Sivil Toplum Kurulular, zel Gnll rgtler ve Yerel Toplumu Kalkndrma rgtlerinin (Local Community Development Organization) kurulu ve faaliyetleri 32 sayl yasayla dzenlenmektedir. rgtler bu yasann kstlayc olduunu ne srmektedirler. 4.12.1. Medeni Kanun Medeni Kanun kadn kareketinin balangcndan itibaren zaman zaman yasal deiiklikler yaplmasna karn kadnlarn gndeminde sorun olarak kalm, kadnlar gerek anlamda serbestletirecek yasal dzenleme yaplamamtr. Medeni Kanunda Sedat dnemi deiiklii 1979da yapld. Cihan Yasalar olarak da adlandrlan bu deiiklikler kadna evlilik, boanma, okelilik ve ocuk vesayetinde haklar tand. Ahadida el-Baz gibi aktivistler, yaplan deiikliklerin o zaman iin byk baar olarak nitelemektedirler.328 Avukat Zulfikar, Hoda El-Sadda gibi Kadn Haklar (Huquk Al-Mara) feministleri AKYnn kadn ikincilletirdiini, zellikle boanma ve velayette eitsizlik ve ayrmclk kayna olduunu savunmulardr. Feministler, Vatandalk Yasasna gre, Msrl olmayanla evlenen Msrl kadnn ocuklar Msr uyruuna geemezken, ayn durumdaki erkee bu hakkn tannmasnn anayasaya aykr olduu gerekesiyle kar ktlar. Grubun yeleri yasa tasarsnn hazrlk almalarna katlmtr.329 1980lerin ortalarnda, hkmet ve kadn aktivistlerin uzlat kampanyalarla evlilik, alma, seyahat, boanma haklar gibi maddelerde yaplan yasal deiikliklere karn kadnn ikincillii uygulamadaki eitsizliklerle devam etmektedir. Mslman kadn Hristiyan erkekle evlenemiyor, Mslman olmayan kadn Mslman erkekle evlenirse slami kurallara balanyor. Kadnlara baz hak ve ayrcalklar veren yeni Medeni Kanun (2000), kadna boanma hakk ve boanrken eyizini geri alma hakkn tanm ancak, kocay da nafaka demekten muaf tutmutur. Yeniliklere karn kadn hala, kocasnn izni olmakszn yurtdna seyahat edememektedir. 2000 ylnn sonbaharnda, Msr mahkemeleri kadna pasaport alma yasa, koca veya babann izni olmadan seyahat yasa ile ilgili yasalar iptal etmitir.330

328 329

Al-Ali, a.g.e., s.178. Al-Ali, a.g.e., ss.153,155. 330 http://www.pogar.org/countries/gender.asp?cid=5.

96

4.12.2. Kadn Snneti (FGM)331 Meselesi Msr kadnnn hemen hepsi snnet olmaktadr. Kadn snnetinin dnyann farkl lkelerinde farkl uygulama ekilleri bulunmaktadr. Msrda FGM Hristiyan ve Mslman gruplarda lkenin gneyi olan yukar Msrda uygulanmaktadr.332 4.12.2.1. Kadn Snneti Tanm ve Uygulamas Tarihiler kesin kant bulamamakla beraber FGMnin ilk uygulamalarnn Eski Msrda yapldn iddia etmektedirler. Dnya Salk rgt, FGMnin 4 farkl uygulamasn tesbit etmitir. Bu gelenek baz Ortadou, Afrika ve Asya lkelerinde dini ve sosyo-kltrel nedenlerle uygulanmaya devam etmektedir. Hristiyan ve slam dnyasnda kadn Snnetinin doktrinal temeli bulunmamaktadr. Kuranda bu ritele ait tanm bulunmamakta ancak, muhafazakar Mslmanlar bu ritelin slam asndan nemli olduunu ne srmektedirler. Uygulama nedeni ise farkl olmakla beraber geleneklere dayandrlmaktadr. Yaklak 132 milyon kadn bu uygulamaya tabi tutulmutur. Ve her yl 2 milyon kadn snnet edilmektedir. Kadn snneti, kadnn gelecekte e ve annelik rolnn balangc olarak kabul edilmektedir. Gen kzlarn safln, bekaretini ve evlenmeden nce kadnlar cinsellikten ve cinsel arzudan korumak amac gtmektedir.333 4.12.2.2. Msrda Kadn Snneti 1994te Kahirede dzenlenen Uluslararas Nfus ve Kalknma Kongresi (ICPD) srasnda yaynlanan CNN Kadn Snneti belgeseli, Msr hkmeti ve toplumda FGM tartmasnn balamasna neden oldu. Kadn Snneti 1994 ICPDden sonra ulusal tartma konusu haline geldi. Bu sorunun farknda olmalarna karn ama ve konularndaki farkllklar nedeniyle daha nce gndemlerine almayan kadn gruplar FGMyi tartmaya baladlar. FGMnin gncel hale gelmesine tepki gsterenler bunun Batnn karalama abas olduunu iddia ettiler.334 Kadn snneti konusunda siyasi otorite muhafazakar dinci gruplarn FGM kart kampanyalarnn artmas veya azalmasndan etkilenmekte ve karar deitirebilmektedir. Hkmet Kadn snnetini bu toplantdan sonra knad, Salk ve Nfus Bakan, uluslararas topluma bu uygulamann yasaklanaca szn verdi ancak, tepkiler karsnda szn
FGM: Female Genital Mutilation. Sullivan, ve Abed-Kotop, a.g.e., s.117. 333 http://www.pitaconsultants.com/fgm/fgm.html. 334 Al-Ali, a.g.e., s.160.
332 331

97

tutamad. FGM kart Sudanl Dr.Nahid Tobiann desteiyle Ford Vakfnn yardm saland. FGM kart ibirlii erevesinde eski nesil aktivistlerin de katlmyla oluturulan Kzlarn Snnetine Kar Mcadele Gcnn (Quwwat Al-'Amal lil-Munahaddat li Khitan Al-Banat) bakanlna Msrl aktivist Mary Assad seildi.335 Al-Azhar niversitesi ve resmi din kurumu, hkmetin yasak yanls duruunu knad. Tepkiler zerine hkmet verdii sz tutmad. 1996 ylndaki tartmalarda slamc rgtler ve Al-Azhardeki din adamlar, kadn aktivistlerin muhtemel fkesinden, taleplerinden rkerek, maniplasyona gittiler. Aktivistlerin taleplerine ilikin yaptklar aklamalarda FGMnin duygusal ve kltrel anlam olduunu, yerel, etik ve ahlaki kural ierdiini kartln ise Bat zorlamas olduunu iddia ettiler. Yrtlen kampanyalarda muhafazakarlarn hkmetle yaknlamas sonucu Salk Bakanl tbbi olmayan uygulamay yasaklad ve hastane uygulamas zorunluluunu getirdi. Geleneksel yntemlerle yaplan snnetin kadn saln tehdit ettiinden kadn saln korumak amacyla 1994te Salk Bakan kamu hastanelerine snneti uygulama izni verdi. Ancak, aktivistler bunun Kadn Snnetini yasallatracan ne srerek, kararn iptalini talep ettiler ve sonunda yasa 1997de iptal edildi. yeler tarada da devam eden kart kampanyaya ramen, uygulamann kalkmayacan dnmektedir. Aratrmalar 1995te salk taramasnda bekar kadnlarn %97sinin snnetli olduunu, %82sinin de uygulamay desteklediini gstermitir. FGM kartlar, lkeki kadnlarn deerler, normlar ve iddet altnda ezildiini, kadn snnetinin cinsiyet eitsizliinin, ataerkil g ilikilerinin artmas demek olduunu belirtmilerdir.336 1997 ylnda Msrdaki nfus ve salk taramasnda evlenmemi kadnlarn % 97sine genital operasyon uygulamas yapld, cehalet, muhafazakarlk, okuma-yazma sorunu ve yoksulluk nedeniyle bu uygulamann devam ettii saptanmtr.337 4.12.3. Mbarek Dnemi Kadn Dernekleri Bugn Msrki tm kadn rgtlerinin ortak noktas ulusuluk ve smrge kartldr. Laik, liberal ve slamc kadnlar, emperyalizmin kltrel smrsne kar ortak kartl paylamakta, yoksulluk, cehalet ve eitim sorunlar ile yasalardaki eitsizliklerle de mcadele etmektedirler. Kadn rgtlerinin hemen hepsinin merkezi Kahirededir. ou, yabanc
335 336

Ibid., s.167. Ibid., ss.167,161. 337 http://www.pogar.org/countries/gender.asp?cid=5.

98

fonlarn desteiyle faaliyetlerini srdrmektedir. Baz kadn rgtleri yabanc fonlarn ve aratrmalarn neo-emperyalist karlara hizmet ettii savyla evrensellii tartmakta ve bu fonlar reddetmektedir. Farkl siyasal izgideki kadn rgtleri kimi faaliyetlerde ortak eylemler dzenleyebilmektedirler. rnein Solcu lerici Kadnlar Birlii ( ttihad Al-Nissa-i Al-Taqadummii) ve Arap Kadnlar ttifak (Rabidat Al-Mara Al-Arabiyya) kadnn gelirini artrma ve okuma-yazma faaliyetlerinde ortak almalar yapmlardr.338 1975 ylndan sonra Msr kadn rgtlerinin uluslararas almalarnn artt gzlenmektedir. 1990larda kadn aktivizmi uluslararas balantlar ve ykselen medyann ilgisiyle gelime gstermi ve kariyer iin ideal bir ortam sunmutur. Arap Kadnlar Dayanma Dernei/AKDD (Jamiyya Taddamun lil-Mara at Arabiyya) 1982de Arap kadnlarnn kalknmas ve karlatklar i ve d baskya kar dayanma amacyla Dr.Nawal El Saadawi bakanlnda 120 Arap kurucu yeyle Kahirede kuruldu. 1985te Uluslararas 3000 yesiyle AKDD, Birlemi Milletlerce STK olarak tannd. AKDD, Arap kadnlarnn haklar ve zgrlkleri iin savamak, bask gruplar oluturmak, kadnlar desteklemek ve bilinlendirmek amacyla uluslararas alanda eitici ve bilgilendirici konferans ve seminerler dzenlemekte ve ayrca bu konularda kitaplar yaynlamaktadr.339 ye says 1980lerde Medeni Kanun krizinde hzla artan dernek, kadnlara yeni haklar verildiinde ye saysnda azalma meydana gelmitir. Grubun yayn organ Noon 1989da yaynlanmaya balad. Farkl nesilden yeleri olan grup, kendi iinde rtnme sorunu zerinde tartrken, kadnn siyasi ve ekonomik rol konularnda hemfikir ierisindedirler.340 AKDD, cinsiyet meselesini tartmaya am, uluslarars konferanslara katlmtr. Siyasi vizyonu da olan rgt, Arap kadnnn toplumsal, ekonomik ve siyasi durumunu dzeltme almalarnn yansra, kadn haklarnn emperyalizme siyonizme ve ekonomik smrye kar glenmesi amacyla da almalar yapmaktadr. AKDD, 1985te AKYnn deiiklii dzeltilmesi kampanyalarna katld ve toplantlar dzenledi. Msrda kullanlan doum kontrol ynteminin tehlikesini tartmaya at ve bu konuda kadnlara kltrel seminerler dzenledi. 1991de Msr hkmetinin ve anti-feminist glerin hedefi haline gelen AKDD,

338 339

Al-Ali, a.g.e., s.186. http://www.awsa.net/index.htm. 340 Badran, Gender Activism : Feminists and Islamists in Egypt, s.217.

99

El-Sadawinin otoriter ynetimiyle ve cinsiyet meselesindeki sylemleriyle topluma da yabanclat.341 I.Krfez Savana kar duruundan sonra siyasi ve dini gruplarn hedefi olan AKDDnn, Msr ubesi hkmete 1991de kapatld. Grubun dergisi Noonun yayn yasakland. 1994te AKDDnin Seattela, Washington ve San Fransisco ubeleri ald. AKDD, Amerikal kadnlarla beraber Amerikan Hkmetinin, Dnya Bankasnn, IMFnin, GATTn ve dier uluslararas kurumlarn politikalarna kar dayanmaya girdi. Noon Arapa ve ngilizce olarak tekrar yaynlanmaya balad. 1995te Pekindeki Birlemi Milletler 4.Kadn Konferasnda AKDD, Arap Kadnnn Yeni Dnya Dzenine Direnii konulu seminer dzenlemitir. Dernek, 1996da Kahirede almalarna tekrar balamtr.342

1970 ylndaki renci olaylarna katlan kadnlarn tarafndan kurulan Yeni Kadnlar Grubu, (Al-Mara Al-Gedida) AKDDnn kapatlmasndan sonra uzlamac sylemle Msrdaki kadn mcadelesinin n saflarnda yer ald. Grup, Msrda kadnn ikincilliine odaklanarak, feminist anlay ykseltmek amacyla AKDDye bal Yeni Kadn Aratrma Merkezi (AlMara Al-Gedida Markaz Dirasat) adl bir birim oluturdu. Msrdaki alma yasalarnn nerdeyse Avrupadan daha modern olmasna karn i ilanlarnn erkekler iin olduunu, kadnlarn sistematik olarak sistem dnda tutulmaya alldn ve kadnn hem evde hem ite smrldn ne sren grup, i yerlerindeki cinsel tacizi de rtnmenin nedeni olarak gstermektedir. Yeni Kadn grubu kadna iddet, evdeki bask gibi sorunlar yansra FGM gibi tabu konular da tartmaktadr. Kadnlarn haklarnn farkndalklarn artrmak, kktendincilie kar mcadele etmek, kadn sal, yoksulluk ve cahillik gibi konularda projeler reterek, kadnlara yasal yardm danmanl gibi almalar yaptlar. Pekin Konferansndan sonra kadn konularnda farkl gruplarn da katlmyla alma atlyeleri dzenlediler. rnein, atlye almalarndan birinin konusu sansr ve medyada kadn imaj oldu. ngiliz Konseyinde(British Council) sunumu yaplan almada kadna iddetin medyadaki sunumu, Msr medyasndaki sansayonel tecavz hikayeleri anlatld. ou aktiviste gre, bu olaylarn gsterilmesi kadna medya yoluyla tekrar tecavz edilmesi anlamna geldiinden, resmi denetim yerine kadnlarn kendilerinin medyay izleme gruplar
341 342

Al-Ali, a.g.e., s.179. http://www.awsa.net/ http://www.awsa.net/index.htm.

100

oluturmalar nerildi. Kar-imaj ve sylemlerle toplumun fikrini ve davrannn deitirilmeye allmas nerildi.343 Gruba bal merkez olarak kurulan Yeni Kadn Aratrma Merkezi (Markaz Dirasat Al-Mar'a Al-Gedida) 1984te kurulmasna karn Sosyal ler Bakanl, gvenlik nedeniyle 2003 ylna kadar rgt tanmad. Kadn haklarn savunan rgt, kadna iddet, kadnn salk haklar ve kadnn toplumdaki imaj iin kampanya ve atlye almalar yapmaktadr. Grubun kurucular 1994 Kahire Uluslararas Nfus ve Kalknma Konferansnda ve 1995 Pekin Dnya Kadn Forumunda nemli rol oynad.344 yeleri arasnda, 1970lerin renci olaylarnn aktivistleri olan eski nesil ve 20 ile 30lu yalardaki yeni nesilden bireyler yer almaktadr. Grubun yeni nesli dine daha yakn gzkrken, yal yeler dine daha farkl yaklamaktdrlar. Baz yal yeleri dinin yeniden yorumlanmasn desteklerken, dierleri buna kar kmakta.345 Yeni Kadnn kurucu yeleri, kar amac gtmeyen iletiim irketini Appropriate Communications Techniquesi (ACT) tara halkyla iletiimi artrmak amacyla 1992de kurdu. ACT Yukar Msrda salkla ilgili bilgilendirme almalarnn yansra, iyerinde ve toplumda kadnn yerini ilerletmek iin almalar da yapmaktadr. Hedef gruplar saptayarak, onlara cinsiyet meselesini deneysel almalarla anlatmaya alt. Kadnlar kalkndrma atlye almalar yaptlar. Her deneysel grup 6 gnlk almalarnda, erkeklerle rolleri deitiinde neler hissettiklerini gstererek, cinsiyeti uygulamalarla anlatmaya alt. Tarada cinsiyet bilincini artrmak amacyla konferanslar dzenlendi. Basn, radyo ve televizyonda yer alan kampanya ve eylemlerle ve ayrca sinema, tiyatro ve yazn yoluyla hedef gruplara ulamaya altlar.346 Arap Kadnlar ttifak (Rabidat Al-Mara Al-Arabiyya) 1987de Huda Badran bakalnda liberal grl gnlllerce kuruldu. Kadnn siyasi ve yasal haklarn iyiletirmek amacn gden grubun gndemini nl hukuu, gazeteci ve dier mesleklerden kadnlar oluturdular. Msrda yaygn rgt a bulunan grup, cinsiyet ve kadn haklar konularda kendilerine ortak bulma gibi almalar yapmaktadr. Liberal izgide olan Arap Kadnlar Dayanma Birliinin alma konularn yoksulluk, kaynak dalmndaki eitsizlik, kapitalist smr, uygulanan
343 344

Al-Ali, a.g.e., s.156. http://www.wluml.org/english/newsfulltxt.shtml?cmd%5B157%5D=x-157-27198. 345 Al-Ali, a.g.e., s.147. 346 Ibid., s.175.

101

liberal politikalar ve yapsal dzenlemeler oluturmaktadr. rgt dar gelirli kadnlara ynelik kadnlar bilinlendirme seminerleri dzenleyerek, kadn geleneksel rolnden kurtarmak amacyla gelir artrma almalar yapmaktadr. Grup, gerekletirdii almalarnda yabanc fonlarn desteini de almaktadr.347 1987de Kadn lerletme ve Kalkndrma Dernei (Gamaat Nuhud Wa Tanmeyyat AlMara) kaytl zel gnll organizasyon olarak Manshat Nasrda ofis at. Sz konusu dernek, kadna i sahibi olabilmesi para kazanabilmesi iin yardmc olmaktadr. Gda maddesi satma, diki dikme gibi iler iin karar verme aamasndan balayarak, bor verme ve iin kurulmasna kadarki aamada yardmc olan dernek, borcun geri denmesine de borlu ile beraber karar vermektedir.348 Kadnn Statsn Ykseltme letiim Grubu, 1988de Msrl Kadnn Yasal Haklar, Teori ve Pratik balkl bir kitapk yaynlad.349 El Nadim: El Nadim, Aida Seif El Dawla bakanlnda Austos 1993te Kahirede kuruldu. rgt iddette maruz kalan Msr kadnna (erkek ve ocuklara da) profesyonel psikiyatrist ve gnlllerin desteiyle tbbi ve psikolojik destek vermektedir.350 Sosyalist Tagammu Partisi ile yakn ilikide olan lerici Kadnlar Birlii Dernei, (Ittihad AlNissa i Al-Taqadummi) yoksulluk, gelir dalmndaki eitsizlik ve cehalet sorunlaruyla ilgilenmekte ve okuma-yazma eitim almalar yapmaktadr. En tannm eylemcisi Fethiye Al Assal ayn zamanda nl bir oyun yazar ve Msr Kadn Yazarlar Derneinin de bakandr. Saadawi, lerici Kadnlar Derneinin Tagammu Partisi ile olan yaknln eletirirken, Al-Assal buna karn toplumun zgrlemesinin kadn meselelerinden ayr tutulamayacan iddia etmitir.351 Birlik Dernei (Maan), Al-Mara Al-Gedidadan ayrlan siyasi grl ve yabanc fonlar reddeden bir grup tarafndan 1991 ylnda kuruldu. Marxist-feminist ve emperyalizm kart rgt olan Maan, kar amal olmayan bamsz rgt olarak kaytldr. Dier gruplarn aksine, tartmalara ve karar alma aamalarna erkekleri de dahil ederek, Bat tipi feminizmden farkl bir anlaya sahip olduunu iddia etmektedir. Ataerkil cinsiyet ilikilerinin
347 348

Ibid., s.161. Ibid., s.162. 349 http://www.mediterraneas.org/article.php3?id_article=178. 350 http://www.time.com/time/europe/hero2004/dawla.html. 351 Al-Ali , a.g.e., s 179.

102

adaletsizlii, snf ve uluslararas kapitalist ilikilere kar almalar yapmaktadr. Maann yeleri, kadn sorunlarn kmseyen solcu erkekleri de eletirmektedir. Toplantlarnda snf ilikileri, cinsiyet ilikileri, dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slam) kadn, cinsellik, aile gibi konular tartlmaktadr. yelerinin ou orta snf mensubu olan ve fabrikalarda alan grup, aratrma ve bilinlendirme almalarnn yan sra, smr ve direni konularyla ilgili dergi de karmaktadr.352 Topran Kz Cemiyeti (Jamiyat Bint al-Ard) Mansurada, Delta blgesinde ve krsalda yaayan kzlarn ilerlemesi iin almalar yapmaktadr. Siyasi gr olmayan grup, hayrsever eilimli abalarla toplumsal deerler, bilinlendirme seminerleri ve konferanslar dzenlemektedir. Dernein yeleri, kampanyalarla, ilanlarla ve dergi ve kitaplarla almalarn halka ulatrmaya almaktadr. Ayrca, ulusal ve uluslararas balantlarla almalarn srdrmektedir.353 Ulusal Kadn Komisyonu, kadna kar ayrmcln nlenmesi ve kadnn topluma, siyasete ve ekonomiye katlmna destek amacyla 1978 ylnda kuruldu. 1994 ylnda Bayan Mbarek bakanlnda yeniden yapland.354 Bakan Hsn Mubarek otuz yeli Ulusal Kadn Komisyonunu zellikle kadn-erkek eitlii konusunda almalar yapmas iin kurduunda, hkmetin Bat yardmlar iin kadn haklarn destekledii ynnde eletirilere maaruz kald.355 1994 ylndan balayarak 2 yl arayla Ulusal Kadnlar Konferans topland. 1999 ylnda Kadnn zgrlemesinin 100.Yl konferans dzenlendi. 2000 ylnda bakana bal olarak Ulusal Kadn Vakf kuruldu.356 4.12.4. Mbarek Dnemi Dergileri Bugn Msr dergi ve gazetelerinde alan kadnlarn hepsi Basn Sendikasna yedirler. Ancak, kadn gazeteciler, hamilelikte ve ocuk bakm dneminde ilerini brakmaya zorlanmaktadrlar. Msr Basn Sendikas 1941de kurulduunda 122 yesinin 3n kadnlar olutururken, bugn 3500 kadn yesi bulunmaktadr. Bu say, toplamn %25ne tekabl etmektedir. te yandan, iki ylda bir belirlenen danma meclisi yelerinin, Amina El Saidin

352 353

Al-Ali, a.g.e., ss. 173-175. Ibid., s.186. 354 http://weekly.ahram.org.eg/2000/467/feature.htm. 355 Al-Ali, a.g.e., s.187. 356 http://www.mediterraneas.org/article.php3?id_article=141.

103

1955te bu meclise ilk katlmndan sonra, 12 yesinden biri hep kadn olmutur. Medyada etkin ve yetkin kadn katlmna karn, 3/4 erkeklerden oluan sendikalar kendilerine ynetici olarak kadn bakan sememitir.357 Bu dnemde faaliyet gsteren gruplar kendi dergi ve gazetelerini kardlar. Msrn tannm basn grubu Al-Ahram 1989 ylnda Dnyann Yars (Nisf El-Donya) dergisini yaynlamaya balad. Hedef kitlesi alan Msrl kadn olan derginin gndemini, genelde dini, siyasi ve kadn ilikileri gibi konular ve toplumsal olaylar oluturmakta.358 Topran Kz (Jamiyyat Bint al-Ard) grubunun, ayn ad tayan dergisi, 1984te yaynna baland. Dergide, alan kadna ayrmclk, eve dn ars, eitim ve cehalet, kltrel deerler, siyasi katlm, krsal blge artlar ierisindeki kadn, ar dincilik, Kpti-Mslman ilikileri gibi eitli konularda makale ve aratrmalar yaynlanmaktadr.359 Kahirede yaayan akademik ve profesyonel alan kadnlar, gerek medyann neminin bilincine varmalar gerekse, medyann kadn eylemlerine snrl olan ilgisi karsnda 1993te Arap Kadnlar Basmevini kurdular. Bu tm Arap dnyas kadnlarn yreklendirdi. 1995te I. Arap Kadnlar Yaynclk Konferans dzenlendi.360 Yeni Kadn derneinin, kendisiyle ayn ad tayan dergisi 1986da yayna balad. Dergi, nceleri deneyimlerini paylamak, kadnn eitimi sal, ocuk bakm, yasal yardm, gelir artrma gibi konularda yaynlar yapt. Daha sonra her say, kadn ve i, kadn ve medya, kadn ve iddet gibi farkl konulara ayrld ve detayl almalar yaynland. rnein, 1993te ilenen kadn ve medya saysnda gnlk gazetelerin kadn ekleri incelenerek analiz ve neriler yapld. Yeni kadn grubu, toplumdan gelen tepkiler karsnda grubun ilerici ve demokratik bir feminist grubu olduunu, Arap ve Msr kadnnn ikincilliine kar ktklarn, kadn-erkek eitliine inandklarn, kadna alma hakk, eit cret gibi haklar savunduunu ve kadn haklar iin mcadele eden bir dernek olduklarn anlatan bir mektup yaynladlar.361

357

http://www.ayamm.org/english/Conference%202002%20e%202.htm. http://www.ayamm.org/english/Conference%202002%20e%202.htm. 359 Al-Ali, a.g.e., s.176. 360 Ibid, s.177. 361 Ibid, s.218.
358

104

4.13. Devlet Ynetiminde ve Siyasette Kadn Msr kadnna 1956 ylnda tm siyasi ve vatandalk haklar tannmasna karn ekonomik ve toplumsal azgelimilii devam etmekte, karar alma srecindeki kadnn katlm henz istenen seviyede bulunmamaktadr. Bunun en gzel kant parlamentodaki kadn milletvekillerinin saysndaki dk orandr. 1919-1952 yllar arasndaki ulusu hareket dneminde eitimli orta ve st snf kadn siyasete katlm ancak, karar alma srecine yani parlamentoya dahil edilmemilerdir. 1952de balayan kadnlarn ynetim ve siyasi katlmn destekleyen Nasr dneminde 1957de Rawya' Atiya Arap dnyasndaki ilk kadn parlamenter olmutur. 1976 ylnda Enver Sedat zamanndaki ok partili sistemde kadnn siyasi katlm azalmtr. 1979da ise, Bakan Sedatn Kadn Kotas kararnamesiyle parlamentoda kadna 30 sandalye hakk verilirken, yerel ynetim meclislerinde ise %10 ile %20 aras sandalye kadnlara ayrlmtr. Kadnlar parti listesinden veya bamsz olarak aday olabilmektedir. 1987 ylnda kadn iin kota sisteminin yrrlkten kaldrlmasyla parlamentodaki kadn says 30dan 18e dmtr. (14 seilmi, 4 atanm) 1990de bu say 10a (7si seilmi 3 atanm) 1995te ise bu say 5e dmtr. Kaytl kadn semen says ise katlma ters orantl olarak 1986da 3.6 miyondan 2000de 8.8 milyona ykselmitir. Bu rakam toplam semen saysnn %35ini oluturmaktadr.362 Ekim 2000 ylnda gerekletirilen seimlerinde, toplamda parlamentonun sadece %2.4 (11 kadn milletvekili) kadnlardan olumaktayd. 2002de dzenlenen yerel seimlerde ise, kadnlar yerel meclislerde 774 sandalye kazandlar. Bunlarn 750si Milli Demokrat Partisinden seildi.363 Bugnk kabinede Dileri Bakan (Fayza Abo El-Naga) ve nsan Kaynaklar ve Gten sorumlu Bakan (Aesha Abdel Hadi Abdel Ghani) kadndr.364

362

http://www.ecwregypt.org/English/researches/2004/politicalrights.htm. http://www.pogar.org/countries/gender.asp?cid=5#top. 364 http://en.wikipedia.org/wiki/Cabinet_of_Egypt.PPP

363

105

SONU
Eitimli st ve st-orta snf kadn hari tutulduunda, ran kadnn yaam dini riteller ve geleneklerce ynlendirilmekte ve bu kadnlar ataerkil toplumsal kurallar yoluyla ezilmektedir. randa kadnlarndan zgrleme talepleri 1850lerde Babist Qurrat ul-Aynla balad. Ancak toplumsal ve hkmet basklaryla sonlandrlan hareketten sonra kadnlar ran toplumunda evii rollerine geri dndler. ran yoksul kadnlarnn lkedeki pahall ve artan vergileri protesto etmeleriyle kadnlar sokaa k Babist hareketten krk yl sonra, 1890larda gerekleti. Daha sonra st snf kadnlarn, ulusu ve entelektel erkeklerin zgrlk yeni Anayasa talep eden ve smrge kart ulusu eylemlerine katlmyla ran kadnnn grnrl balad. 1906da ilan edilen yeni anayasann kadnlara bekledikleri haklar vermemesi zerine kadnlar feminist eylem ve taleplere yneldiler. Daha sonra Baba ah dnemiyle balayan kadnlarn yasalar nnde hak kazanmlar oul Muhammet Rza ah dneminde artarak srd. Kadnlar yasalar nnde zgrlemeye baladlar. Ancak Pehlevi dneminde kadnlar, zgr ve demokratik rgtlenme hakkna sahip olamadlar. 1970lerde balayan yeni kapitalist dnem, arpk sanayileme gelir dalmndaki eitsizlii artrd. Sanayilemeyle artan gelirin toplumun tm kesitlerine eit dalm salanamad, gelir dalmndaki byk eitsizlik toplumun her snfndan ahn baskc ynetimine kar tepkilere neden oldu. Sanayiinin gelimesiyle krdan kente g yaayan ailelerin kadnlar, retimin erkek ii tercihi nedeniyle kydeki reticilik niteliini yitirdi. Ayrca kydeki yakn akraba ve komuluk ilikilerinden de uzaklaan kadn dnem kadnn izole olmasyla yabanclama duygusu balad. Eski dnemlerden itibaren etkin olan din olgusu kadnlarn bu dnemdeki yabanclamalarndan yararlanarak onlar slamc hareketin merkezine oturttu. slamclarn poplist emperyalizm kart sylemleri ahn baskc ynetimine ve emperyalist g yanls politikalarna tepki duyan aydnlanmac, laik kadnlar da harekete katt. Ve kadnlar slam Devrimin baarlmasndaki en nemli ge oldular. Ancak slami ynetimin yasaklar ilan edildiinde devrimi destekleyen kadnlar kaderlerine raz olmadlar. Laik ve slamc kadnlar ynetime ve yasaklara direni hareketleri balattlar. Irak sava nedeniyle kadnlar artan emek ihtiyacn karlamak zere terk etmeye zorlandklar ilerine ve hukuk gibi ayrcalkl mesleklerine geri dndler. Kadnlarn direniiyle gelen talepler ksmen karlansa da randa kadnnn izolasyonu bitmemitir. Ynetimin kadnlara basks ve kadnlarn basklara direnileri ve hak araylar bugn de devam etmektedir. Gnmz slamc feministleri cinsiyet meselesini gndeme getirmi, ev kadnna evde yapt ilerin

106

bedelini almalarn salayan ojrat ol mesaj yasasn kartmay baarmlardr. slamc feministlerin talepleri cinsiyeti eitlik, alma haklar gibi taleplerle devam etmektedir. 1980lerde ran terk eden veya terk etmek zorunda kalan diaspora kadnlar da laik bak asyla kart eylemlerini yurt dndan srdrmektedirler. rnein ranl renciler iin fon kuran eski bakan Mahnaz Afkhami Avrupa ve Amerikada verdii konferanlarla ve yazd kitaplarla ran kadnnn kt durumuna dikkat ekmeye almaktadr. Napolyonun 3 yllk Msr smrge dneminde Franszlarla iletiime gemeleri, elit Msrl kadnlarn sosyal ilikilerde erkeklerinden beklentilerini arttrmasyla kadnlarn talepleri balad. Ancak st snf kadnlardan gelen ve toplumsal zgrleme gibi kayglar tamayan bu talepler toplumun geneline yansmad. Kavalal dneminde gerekletirilen eitim ve kadn kalkndrma abalar dier Osmanl Yneticilerince srdrlmtr. Msrda gerek anlamda kadn hareketi olarak niteleyebileceimiz kadn eylemleri lkede gelien 1919 ulusu harekete kadnlarn katlmyla gereklemitir. st snf kadnlarla balayan katlm daha sonra alt ve orta snf kadnlarn da katlmyla younluk kazanmtr. Bu harekete katlan kadnlardan oluan grubun gerek anlamda kadn rgtlenmesi Huda Sharawi ile balamtr. Wafd Partinin de ideas olan pan-arabist toplum dncesiyle, Msr kadnlarnn dier arap lke kadnlaryla dayanmalar da Sharawi liderliinde dernekletirmitir. 1939 Arap Feminist Birliinin kuruluu gereklemitir. Bu dnem ulusu hareketlerine mslman kadnlarnn yansra ulus bilincine sahip olan kpti kadnlar da katlmtr. Msrda smrge sonras Nasr ulusu, blgeci pan-arabist dnemi Nasr siyaseti Al Watan Lil Gamiyyah Wa Al-Din lil Allah Ulus Herkes in Allah Din in sloganyla dine baklmakszn ulusu ynetimi kadna ynelik radikal yasal iyiletirmelere karn baskc yntem izledi. Nasr ulusuluunda kadn, modernlemenin ve ulusal gelimenin gesi oldu. Ancak, ailede cins eitlii salayan yasal haklar tannmasna karn, kendi gndemlerini ifade eden kadn rgtlenmesine izin verilmedi. Smrge sonras devlette ulusu parametre, kltr emperyalizmine direni varolan cins ilikileriyle eitlendi. Doria Shafikin kurduu dernek Bint el-Nilin orta ve alt snf kadnn statsnn iyiletirilmesi abalar topluma ulaamad. Sedat dneminde ise d smrgenin devam eden yeni ekli olan zelletirmeler, arpk sanayileme, retimdeki arpklklar montaj sanayii IMF ve Dnya Bankas borlanma politikas zaten rtn ispat edememi olan kadn hareketini kesintiye uratmtr. Bu dnemin toplumsal hareketlilii renci hareketi olarak ne kmaktadr. Yeni zelletirmeci

107

ak kap politikalarndan toplumun st kesimi yararlanp Batllama srecine girerken alt ve orta snf giderek yoksullat. Bu yoksullama srecinde yaanan i ve d glerden en fazla kadnlar etkilendiler. Yaanan toplumsal dnmden geleneksel akraba ve komuluk ilikileri de olumsuz etkilenen kadnlar toplumsal yabanclama srecine girdiler. Yabanclama yaayan bu kadnlar Sedatn maniplasyonu ve geleneksel ballklar nedeniyle slama ynelerek kendilerini topluma ve gelimelere kapatmay zm gibi grdler. Sedat dneminden sonra balayan Mbarek dneminde de yabanclarn(Avrupa ve Amerika) yeni smrge dzeni artarak devam etti. Artan tketim basks ve toplumsal yabanclama nedeniyle toplumdaki nceki dnemin ulusalclk dncesinin yansra yerellik Bat kartlnn simgesi oldu. Bylece toplumda Bat ve Batllarla beraber batllam st ve orta snfa da oluan tepki lkede gruplamalara neden oldu. Franz Fanonun ulusuluk anlayn ovenizme dnebilecei gerekesiyle, zararl gren nermesine gre Ulusu anlay ovenist ve yabanc dmanl sonular dourabilmesi olasl tadndan tehlikelidir. Ona gre milliyeti bamszlk toplumsal bilincin dnmn getirmedii srece kat ynetimi ile eski adaletsizlikle bal kalacak, yeni hiyerari ve bask sistemi oluturacaktr ve ulusu burjuva snf oluturacaktr.365 Msr ve ran toplumlarnn smrge sonras ynetimlerine baktmzda Msr 1923 ve ran 1919 anayasal hkmetleri Fanonun nermesini dorular nitelikte baskc ynetimler kurmutur. ki lkede de zellikle randa yrtmedeki bozukluklar ve dzensizlikler ynetim basksn ve toplumsal elikileri beraberinde getirmitir. Bu dnemin baskc ynetimleri ile merkezileen cinsiyeti g karsnda kadnlar otoritenin izin verdii kadar rgrleebilmilerdir. Bu da geleneksel ataerkilliin sreliliine neden olmutur. Daha sonraki Nasr ve Rza Pehlevi dnemlerinde ise kadn modernliin simgesi kltrn gelecek nesillere taycs olarak grlmtr. Bence kadnn gelimesi ve zgrlemesinin ilk nedeni olan eimdir. Muhammet Rza ah btenin %21i gibi nemli ksmn eitime ayrarak lke insannn zellikle kadnn kalknmas ynnde nemli abalar olmutur. Ancak her iki lkede de kadn rgtlenmeleri bask altna alnm, zgr rgtlenmelere izin verilmemitir. Crawford ve Unger Feminist Psikoloji adl kitaplarna gre ataerkil sistemle merkez lkelerin birikim sistemi, snrsz kr ve g mant kapitalizm yada devlet sosyalizmi ile
365

Moghissi, Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, , s.33

108

eklemlenerek, bu lkelerin, nc dnya lkelerine baskc ve askeri oluumlara dnmektedir. ok uluslu irketlerin karllna nemli unsuru salayan nc dnyann ev kadnlar smrye en ak kesimi oluturmaktadrlar.366 Msr ve randa bu nermenin doruland dnem ise 1970lerde balayan sanayileme dnemidir. Her iki lkede 1970lerde balayan sanayileme ile alt ve alt-orta snf kadnlarn geleneksel ikincilliine sanayilemenin neden olduu zorluklar ve yaam koullarndaki ktleme eklenince kadnlarn izolasyon dnemleri balamtr. Bu dnemde devlet ynetiminin de maniplasyonu ile kadnlar kendilerine kucak aan dini akmlara destek vermilerdir. Bu randa slamc iktidarn ynetime gelmesine neden olurken Msr bu noktada farkllamtr. Bugn ran Ynetiminin ve blge lkelerinin politik islamclarnn fenomeni olan rtnme meselesi ise dini olmaktan ok blgedeki geleneksel uygulama olarak karmza kmaktadr. Daha ne de belirttiim gibi Nikki Keddie laikliin Hristiyanln doasnda olduu fikrine kar kmakta ve laikliin Avrupadaki stnln aydnlanmac felsefecilere ve yneticilere balamaktadr. Yine daha nce grdmz gibi blgedeki kadnn rtnme konusunu Germaine Tillon aratrm ve bunun dinsel deil yresel-geleneksel olgu olduu saptamasn yapmtr. Juan R.I. Cole ise Ortadouda Smrgecilk ve Devrim kitabnda rtnmenin izini srm ve dier modalar gibi tarihi olduu sonucuna ulamtr. Colea gre; rtnme gelenei Asur, Babilde grlmemekte, Bizans ve Avrupa Hristiyan kadnlarnda ise grlmektedir. ran Zoroastrian, Sasani st snf kadnlar ise rty ss eyas gibi kullanp, onu onur koruma arac olarak grmlerdir. slam ncesi Araplarda ok scak iklim nedeniyle pagan kadnlar ak-sak giyinirken Kuranda eneden aasnn kapatlmasnn uygun olaca belirtilmitir. Ancak Kuranda sa, ba veya yzn rtlmesini syleyen hi ayet bulunmamakta ve pek ok Mslman peenin Peygamberin sylemi olduuna inanmaktadr. ada akademik bak, Kurann szl kaynaklarn Peygamberden 200 yl sonra toplanmas ile yazya getiini, rtnmenin ise Abbasi halk uygulamasnn yansmas olduuna iaret eder. rtnme kentli orta snf kadnnn bireysellemenin ifadesi, alt-orta snf kadnnn snf atlama kaygs olmas nedeniyle fenomenlemitir tezini iddia etti.367

Women and gender : a feminist psychology / Rhoda Unger, Mary Crawford. (New York : McGraw-Hill, 1996), s.95. 367 Juan R.I. Cole, Colonialism and Revolution in the Middle East: social and cultural origins of Egypt's 'Urabi movement, (Princeton, N.J. : Princeton University Press, 1993),s.23

366

109

Endstrilemeyle ii snf byd, ancak hantal brokrasi ve verimsiz endstriyle ekonomik byme yava kald. Bu endstrileme srecinde ran, Irak, Msr gibi Ortadou toplumlar, kimliklerde transformasyon geirdiler. Hzl ve arpk byyen kapitalist sistem kadn etkilemitir. ki lkenin rtnen kesiminin ortak grleri, eitimli alan kadnlara kark cinsli ofislerde dokunulmazlk kazandrd, muhafazakarlara gre toplumsal ahlak koruduu ve kltrel yerelliin-sahiliin simgesi olduu ynndedir. Ve rtnme, onu reddedenkmseyen Batlllar ve batllaan ran ve Msr toplumuna kan yerellik kavramn benimseyen toplumun alt ve orta snfn fenomeni olmutur. Bugn Msr ve ran kadnna baktmzda Msr kadn ran kadnndan daha iyi durumdadr. Bence bunda Dnya medeniyetinin temeli olan antik Msr geleneinin gnmze kalntlarnn yansra Osmanl yaylmaclnn Avrupa yaylmaclndan farkllaarak Msrda randan gerekletirdii kalc reformlarnn etkisi nemlidir. Tarihsel olarak kyasladmzda Msrda Kavalalnn gerekletirdii salk reformu 1830larda karn randa 1960larda gerekletirilmitir. Bu 130 yllk fark Msr kadnnda adalama ynnde etkin olmutur. Dnyadaki en nemli hareket olan Mslman Kardeler hareketinin Msrda km olmasna karn radikal slamclar ynetimi ele geirememitir. Her iki lkede de 1950ler ynetimi baskc yntemler izlemesine Msrda halkn ounluu yenilemeleri kabulda randan farkllamtr. randaki imdiki artlar tek gecelik sonu deil slamc canlanma ran tarihinde grdmz gibi her zaman arl olan din ve din adamlarnn ynetime ve smrgeye tepkiyle poplerlemesi. Kadn her iki dnemde hem politikadan dlandlar hem de kadnlar politikann merkezine oturdu. Her iki lkede gerek anlamda sanayileme yaamad kapitalist kalknmay baaramad iin, kadnn toplumsal kaynaklara ulamn engelleyen ataerkil toplumsal ve ekonomik yaplar da gznne alndnda kadnn serbestlemesi salanamamtr. i snf, kadnlarn i yaamna katlmas gibi olaylarda kstlanmtr dolaysyle kadnlarn zgrlemesi Simone de Beauvoirn savunduu gibi kadnlarla deil erkeklerin destei ile ve bu erkeklerin istedii oranda gereklemitir.

110

KAYNAKA
A Brief History of Womens Movements in Iran 1850-2000, http://www.bodazey.com/womens_movement.html Abu-Lughod, Lila. 2001. The Marriage of Feminism and Islamism in Egypt: Selective Repudiation as a Dynamic of Postcolonial Cultural Politics, Der: Lila Abu-Lughod, Remaking Women: Feminism and Modernity in the Middle East, Derleme (New Jersey: Princeton University Press). Afhsar, Haleh. 1998. Women and Empowerment Illustration the Third World (London: Mac Millian Press). ____________. 1998. C Der. Haleh Afhsar, Women and Empowerment Illustration the Third World (London: Mac Millian Press). __________. 1996. Women and Politics in the Third World (London: Routledge). Afkhami, Mahnaz ve Erika Freidell. 1994. In The Eye of The Storm-Women in PostRevolutionnary Iran, (New York: IB Tauris & Co.Ltd.). Al-Ali, Nadje. 2000. Secularism, Gender and the State in the Middle East : The Egyptian Women's Movement (Cambridge: Cambridge University Press). Amin, Camron Michael. Importing Beauty Culture into Iran in the 1920s and 1930s: Mass Marketing Individualism in an Age of Anti-Imperialist Sacrifice, http://www.cssaame.ilstu.edu/issues/24-1/amin.pdf Arab Womens Solidarity Association, http://www.awsa.net/ http://www.awsa.net/index.htm. Babism, http://i-cias.com/cgi-bin/eo-direct.pl?babism.htm. Badran, Margot. 1999. Feminism in a Nationalist Century, http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm __________. 1995. Gender and the Making of Modern Egypt, Feminists, Islam, and Nation [e-book], (New Jersey: Princeton University Press), http://site.ebrary.com/lib/bilgi/Doc?id=10035832&ppg=47. __________. 1994. Gender Activism : Feminists and Islamists in Egypt, Der. Valentine Moghadam, Identity Politics and Women: Cultural Reassertions and Feminisms in International Perspective (Boulder: Westview Press). 54 Bahais Arrested in Iran, http://news.bahai.org/story/450 Baron, Beth. 2005. Egypt As a Woman: Nationalists, Gender, and Politics, (New Jersey: University of California Press).

111

Crawford Mary ve Rhoda Unger. 2000. Women and Gender : A Feminist Psychology (Boston: McGraw-Hill) Dabbous, Sonia Aly. Women in the Media Past-Present-& Future: A Case Study of Egypt, Regional Conference on Arab Women Journalists adl konferansta sunulan tebli, 24-27 Ekim 2002, http://www.ayamm.org/english/Conference%202002%20e%202.htm. Demirciolu, Madule. Ayrmclk ve Sakatlk Olgusu, http://www.cagridogan.com/ayrimcilik.htm. El Guindi, Fadwa. 2005. "Gendered Resistance, Feminist Veiling, Islamic Feminism", The Ahfad Journal, Say: 22. Ergn, Mustafa. Medreseden Mektebe Osmanl Eitim Sistemindeki Deime http://www.egitim.aku.edu.tr/ergun3.htm. Esfandiari, Haleh. 1994. "The Majles and Women's Issues in the Islamic Republic of Iran", Der: Mahnaz Afkhami ve Erika Friedl, In the Eye of the Storm (London: I.B. Tauris). Freidell, Erika. 1994. Notes From the Village: On the Ethnographic Construction, Der: Fatma Mge Gek ve Shiva Balaghi, Reconstructing Gender in the Middle East: Tradition, Identity, and Power (New York: Columbia University Press). Giddens, Anthony. 1999. Sosyoloji ( stanbul: Ayra Yaynlar). Guenana, Nemat ve Nadia Wassef, Unfulfilled Promises-Womens Rights, http://www.popcouncil.org/pdfs/unfulfilled_promises.pdf. Hannam, June. 1993. Women, History and Protest (Houndmills: Macmillan). Homa, Hoodfar. The Women's Movement in Iran: Women at the Crossroads of Secularization and Islamization, http://www.wluml.org/english/pubs/pdf/misc/womenmovement-iran-eng.pdf. Inda, Jonathan Xavier ve Renato Rosaldo. 2001. The Anthropology of Globalization : A Reader (London : Blackwell Publishers). Iranian Shiite Back Talk: Tightrope Acts Over Common Moral Ground, http://humanities.uchicago.edu/orgs/cgs/GSSW%20Papers/Bucar%20Paper.htm#_ftnref106. Jansen, Willy. 2005 . Visions of Mary in the Middle East: Gender and the Power of a Symbol, Der: Inger Marie Okkenhaug ve Ingvild Flaskerud, Gender, Religion and Change in the Middle East: Two Hundred Years of History (New York : Oxford.Berg). Jayavardana, Kumari. 1986. Feminism and Nationalizm in the Third WorLd (London: Zed Books).

112

Khaled, Fahmy. 1998. Women, Medicine, and Power in Nineteenth-Century Egypt, Der, Lila Abu-Lughod, Remaking Women : Feminism and Modernity in the Middle East (New Jersey: Princeton University Press). Mernissi, Fatima. 1991. The Veil and The Male Elite: A Feminist Interpretation of Women's Rights in Islam (Addison: Wesley Pub.Co.). Michell, Andree. 1990. Feminizm ( stanbul: letiim Yaynlar). Mir-Hosseini, Ziba. 1999. Islam and Gender: The Religious Debate in Contemporary Iran, (New Jersey: Princeton University Press). Moghadam, Valentine M. 1994. Gender and National Identity : Women and Politics in Muslim Societies, (New Jersey: Zed Boks). Moghissi, Haideh. 1999. Feminism and Islamic Fundamentalism: The Limits of Postmodern Analysis, (London: Zed Books,). __________. 1996. Populism and Feminism in Iran: Women's Struggle in a Male-Defined Revolutionary Movement, (New York: St. Martin's Press). Mohanty, Chandia Talpade, Ann Russo ve Lourdes Torres. 1991. Third World Women and the Politics of Feminism (Bloomington, Indiana University Press). Najmabadi, Afsaneh. 1998. Crafting an Educated housewife in Iran, Der: Lila AbuLughgod, Remakng Women-Feminism Modernity n the Middle East (New Jersey, Princeton University Press). Namazi, M. Baquer. Iranian NGOs: Situation Analysis, http://www.iranngos.org/Sitauation%20Analysis.htm. Nikki, Keddie. Women in Iran Since 1979, http://www.iranchamber.com/podium/society/010920_women_iran_since_1979.php. Ringer, Monica. Rethinking Religion: Progress and Morality in the Early Twenteeth Century Iranian Womens Press, http://cssaame.com/issues/24/ringer.pdf. Robinson, Victoria ve Diane Richardson. 1997. Introducing Womens Studies-Feminist Theory and Practice (London: Macmillan). Saad, Eddin Ibrahim, Huwaida Adly ve Dina Shehata. Civil Society and Governance in Egypt, http://nt1.ids.ac.uk/ids/civsoc/docs/Egypt.doc. Schayegh, Cyrus. Modeling Marriage: Family Magazines in Iran, http://www.badjens.com/marriage.html Singerman, Diane. 1994. Where Has All Power Gone? Women and Politics in Popular Quarters of Cairo, Der, Fatma Mge Gek ve Shiva Balaghi, Reconstructing Gender in the Middle East: Tradition, Identity, and Power (New York: Columbia University Press).

113

Stowasser, Barbara Freyer. 1994. Women In Quran Traditions, And Interpretation (New York, Oxford University Press). Sullivan, Denis Joseph ve Sana Abed-Kotob.1999. Islam in Contemporary Egypt: Civil Society vs. the State (Boulder, Colo.: Lynne Rienner). Tohidi, Nayereh. 1994. Modernity, Islamization, and Women in Iran, Der: Moghadam,Valentine M., Gender and National Identity : Women and Politics in Muslim Societies (London: Oxford University Press). ___________. 1991. "Gender and Islamic Fundamentalism: Feminist Politics in Iran." Der: C. T. Mohanty, A. Russo and Torres, Third World Women and the Politics of Feminism (Bloomington: Indiana University Press). Women and Change, The Ahfad Journal, http://www-rcf.usc.edu/~elguindi/Al-Ahfad.pdf. Women, Islam & Equality, http://www.iran-eazad.org/english/book_on_women/wi&e.pdf. Woodsmall, Ruth Frances. 1960. Women and the New East (Washington : Middle East Institute Press). Zulficar, Mona. The Political Rights of Women in Egypt, http://www.ecwregypt.org/English/researches/2004/politicalrights.htm.

Web Sayfalar http://hdr.undp.org/reports/global/2003/indicator/cty_f_EGY.html. http://samiramohyeddin.blogspot.com/2005/05/in-memory-of-farakhroo-parsa.html. http://www.daneshjoo.org/article/publish/article_1998.shtml. http://digital.library.upenn.edu/women/_generate/ARAB.html. http://www.encyclopedia.com/html/Z/ZaghlulP1.asp. http://www.famousmuslims.com/Gamal%20Abdul%20Nasser.htm. http://www.geocities.com/yesilanarsi/ataerkillik.htm. http://www.geocities.com/Athens/Aegean/8821/news.html. http://www.icel.org/library/Muslim%2520Women.pdf+Zabane+Zanan&hl=tr&gl=tr&ct=clnk &cd=18 http://www.iisg.nl/collections/dowlatabadi.html. http://www.iiav.nl/ezines/email/AlRaida/2003/No100.pdf. http://www.iranchamber.com/personalities/sdowlatabadi/sediqeh_dowlatabadi.php http://www.iranchamber.com/history/tudeh/tudeh_party01.php. http://www.iranchamber.com/podium/society/041115_women_prepost_revolutionary_iran1.p hp. http://www.iranchamber.com/podium/society/010920_women_iran_since_1979.php http://www.iranian.com/Gheytanchi/2004/November/Women/index.html.

114

http://www.iran-e-azad.org/english/book_on_women/wi&e.pdf http://www.iranian.com/History/2000/March/Women/index3.html. http://www.iranonline.com/History/women-history/3.html. http://www.iranian.ws/iran_news/publish/printer_6592.shtml. http://www.womeniniran.org/archives/EH/000937.html. http://www.womeniniran.org/english/1382en/no-03/history=no-03.htm. http://www.letusreason.org/Bahai3.htm. http://www.mediterraneas.org/article.php3?id_article=141. http://www.mediterraneas.org/article.php3?id_article=178. http://www.muslimphilosophy.com/hmp/chp77. http://www.nawalsaadawi.net/bio.htm. http://www.nmhschool.org/tthornton/sayyid_abu.htm. http://www.nmhschool.org/tthornton/mehistorydatabase/egyptian_revolution.htm. http://www.pinn.net/~sunshine/whm2001/huda2.html. http://www.pitaconsultants.com/fgm/fgm.html. http://www.pogar.org/countries/gender.asp?cid=5. http://reference.allrefer.com/country-guide-study/egypt/egypt56.html. http://www-rcf.usc.edu/~elguindi/Al-Ahfad.pdf. http://www.salamiran.org/Women/Organisations/awsa.html. http://www.ses.org.tr/kadinlar/k78.htm. http://www.sis.gov.eg/npd/1.htm. http://www.sis.gov.eg/calendar/html/cl121297.htm. http://www.sis.gov.eg/women/history/html/modern.htm. http://www.sis.gov.eg/women/nology/html/nology.htm. http://site.ebrary.com/lib/bilgi/Doc?id=10082407&ppg=219. http://www.tvs.se/womensvoice/condition_culture.html. http://www.unifem.org.jo/hdocs/mainform.asp?p=readNews&key=14. http://www.womenalliance.com/history.html http://takhost.com/Cansel/echoiran.com/www/News/breaking_news17.htm RAN. http://www.tapesh.com/forum/showpost.php?p=35954&postcount=36. http://www.time.com/time/europe/hero2004/dawla.html. http://www.tvs.se/womensvoice/condition_culture.htm. http://en.wikipedia.org/wiki/Cabinet_of_Egypt. http://www.wluml.org/english/newsfulltxt.shtml?cmd%5B157%5D=x-157-27198. http://www.zan.org/news8.html.

115

EKLER

116

DNYA FEM N STLER

Msr feministlerinin de katld 1923 Roma konferans Eriim; http://www.womenalliance.com/history.html

Kadn Haklaryla ilgili ilk kitap Kadn Haklarnn Hakll- A Vindication of The Rights of Woman yazan Marry Wollstonecraft Eriim; http://oregonstate.edu/instruct/phl302/philosophers/wollstonecraft.html

117

Elizabeth Cady Stanton Eriim; http://en.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Cady_Stanton

Amerikada kadn hareketini balatan Elizabeth Cady Stanton veSusan B. Anthony Eriim; http://www.rootsweb.com/~nwa/cady.html

118

FOTORAFLARDA RAN KADINI

1960lar ran Kraliyet Hava Ordusu Subay eriim; http://www.iranchamber.com/podium/society/041115_women_prepost_revolutionary_iran3.p hp

119

1970lerde ranl kadn pilot Arkam Monfared Arya(sadaki) eriim; http://www.iranchamber.com/podium/society/041115_women_prepost_revolutionary_iran3.p hp

1979 slami Cumhuriyetin ilkokul kzlar eriim; http://www.iranchamber.com/podium/society/041115_women_prepost_revolutionary_iran3.p hp

120

Sadigeh Dowlatabadi Eriim; http://www.iisg.nl/collections/dowlatabadi.html

Eski Bakan Mahnaz Afkhami Eriim; http://www.scu.edu/ethics/architects-of-peace/Afkhami/homepage.html

121

FOTORAFLARDA MISIR KADINI

Huda Sharawi ve Saiza Nabarawi Roma Konferans Dnnde Peesiz Eriim; http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm

122

Rawya Atiyya 1957 Msr parlamentosuna girdi. Malak Hifni Nassif(Bahithat alBadiya) Eriim; http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm

Nabawiya Musa

slamc Feminist Zainab al-Ghazali

Eriim; http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm

Doria Shafik Eriim ;

nji Aflatun http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm

123

Sharawi ve Arap Feminist Birliini kuran Arap kadnlar Eriim; http://weekly.ahram.org.eg/1999/462/women.htm

Gnmz feministi Dr. Nawal el Sadawi Eriim; http://www.solidaries.org/igualtat/biograf/nawal.htm

124

125