“BEDA” FIKRININ iMAmi- -Sii LITERATURE GiRisiNiN TARiHi SURECINE iLiSkiN DEGERLENDiRMELER - I . - REDDIYECi YAKLASIMA GORE - An Assessment on the Historical Process in Which The Idea of “Bada” Has Been Articulated in Imami-Shi’i Literature (1) -On the Basis of Rejectionist Approach- Yusuf BENLi* Ozet Kargasal tarihi boyunca Sif toplumun korunmasinda ‘onemii bir ol oynayan Bed kavrarm, zuhur etme veya sartla- ‘rn midahalesinin yeni bir gorge yol acmast yahut daha énceki bir takditi degigtirmesi anlaminda hullanimis, Allah'a nispet cedilip edilemeyecodivle thilaf konusu olmus bir kavramdr. Imamiyye'ye g6ee beda: Insan kaderindeki zahiet dedigikik- leri agilamak icin kabul edilen karmagk kelami bir ogreti ki, ‘bununla bel bir degigebliik ilaht hakimlerin tezahurine atfedilir. Beda fktinin ik defa; 67/686-87'de vapilan bir savas- ta, maglubiyetin bahanesi icin bu kavrama bagvuran Muhtar es-Sakéfi veya Abdullah b. Nev? tarafindan: “Allah bana zafer s0z vermist,fakat daha sonra kendisine degigklik zahir oldu (bedi leu)” dige ilerisaraldugu nakedilen anlamda ortaya gk {it kaydediic.Imamniyye'de benimsenen BedA fikri; Zeydiyye, ‘Mutezile ve Ehl-i Suinnettarafindan ise reddedilir. Gercekte, bu konuda, Sii ve Sint ulema arasinda tarigmaya yol agan; laht bbeda hususundal bilgi problemidir. Bed8 flrine karg reddiyeet vyallasima gore; 0, ag unsurlann bir 6gretisidir ve daha sonra sgeligmelte olan Imamiyye tarafindan kabul edilmitc. Ancak ‘mutedi Siler, ameli ve kelami gayeer icin laht hukkimde degi- siklige zn vererek,ilahbiginin dedigmealiginin korunmasinda highir gayret sarfetmemisleler. Aymi iddia sahipler, imami $i gelenekteki bed& kavramiin filet koklerni: ban agin gahislanin beda ile igi gbrislerine; Yahullikteki bed anlayisina; Siligin tarihfsirecinde sivasi ve ictal amillrn tesirine dayandirmak- tacit. Aragirmamuz, bu gergevede ele alinan beda kavraminin intl kéWerine dair reddiyeci yallagmin tecerini tahll etmektedir. Anahtar Kelimeler Beda, llahi Bilgi, imamet, Imamiyye, Galiye, Yahudi fnancs Girig {slam dusince tarihinde, ihtilafi bazi kavram ve fikilerin mengeine dair fark iddialar ileri siralduga bilinmektedir. Essen cogu kavram ve fikir, neg‘et et- tigi kaynagy ile ilgili muhtelif degerlendirmeler ve an- lamlandirmalar sebebiyle intilaf konusu olmustur. Sia ve muhalifleri arasinda siyasi ve akidevi bir tartigma konusu olan “beda” (ss.) fikri de, kékeni itibariyle; ini gegeriligi olan kaynaklara veya Islam digi k6- Toni Oni laivat Fak ybenli@inonu edie Abstract, ‘The concept of Badd has played a crucial role in the preservation of the Shi'i community throughout its turbulent history. The term bed (appearance or intervention of new cir- cumstances leading to a new opinion or altering an earlier deci- sion), both lexically and theologically, is an arguable concept. According to Emamia, Bade’ is a complex theological doctine whereby a certain alterabilly is altibuted to the manifestation cof Divine decrees, this being held to explain apparent changes in one's destiny. The notion of bad’ is said to have been put forward frst by Muhtar b. Ebi Ubeyd SakAff or Abdallah b, Nawf lina battle in 671686.87, claiming to have received a promise of God to that effect and, ater their defeat, explained that God had changed His decision or His mind (bada' lah). Bada’ is upheld in Imami Shi'ite doctine and rejected by Zaydiyva, Mu'taalah ‘and Sunni schools. In fact, itis the problem of knowledge in Divine bada’ which led to much controversy between Shi'i and ‘Sunni scholars. On the basis of rejectionst approach to badd’, It became a theological doctrine of the Ghaliya, and was then, adopted by the nascent Emémiva, but, moderate Shi's spared no effort in safeguarding the immutabiity of Divine knowledge while allowing change in Divine decree for practical and theolo- sical ends. Yet, according to them, ideal origins of the concept (of badd! in Imm Shi tradition are opinions of some extremist personalities and Jewish bells. The concept of bada' is used by Imamiyya for theological /poltical ends in Sh history, This article, aims to analyse the thesis of opponent appro- ‘achs concerning religiousideal origins of the concept of bada in Imamt Shi tradition Keywords Bads', Divine knowledge, Imamate, Emémiya, Ghaliya, Jewish Belief kenlere yahut tart, siyasi ve sosyal gartlann etkisine dayandinlarak aciklanmaya caligian bir intilaf mese- ik te, bed kelimesi, fkrin kabul bakig agilarina gére kav- ramlastnimaya caligilmistr. Bazi tarihi rivayetlere gére; “bed” fikrinin islam tarihinin erken déneminde, ik defa siyasi amaclar icin ileri stirtildiga kaydedilmektedir. Bu fikrin, Muhtar b. Ubeydullah es-Sakaift (67/687) veya onun destekile- inden Abdullah b. Nevf tarafindan, Allah’in ilminde ISLAMI ARASTIRMALAR DERGISt,CILT: 18, SAYI:3, 2005, Sayfa: 211-225, ISSN 1300-0373, TEK-DAV‘YUSUF BENL daha énce sahip olmadiii yeni bilgi nedeniyle, bir dedisiklige cevaz verecek kadar agin manada kabul edilmig oldugu nakledilir. Bu “gall beda” anlayiginin;, baz: Siller tarafindan benimsenerek Sia tarihinde kul- lanildiga ve baai Siler, Zeydivye, Mutezile ve Sinniler tarafindan da reddedildigi belirtilmektedir. Bu farklt vaklagimlarla “bed” fikri, Sia ve bu fikri reddedenler arasinda tartigma konusu ol mus, muaralannea sid- detle clestirilmisti. Imamiyye Siast'na tevaris eden eda kavraminin da, her ne kadar kismen “tadil eilip elistiilmi” olsa da, esas itibariyle “gall” anlamda- ki gekli ile astiyetini muhafaza ettigi iddia edilmistr Buna kargin imamiyye ulemasi, “géli” anlamda bir beda fikinin kendilerine atfedilmesini reddederek, ‘mutedil manada, genellikle nesh anlaminda bir bed anlayigina sahip olduklanm: ileri sirmekteditler. ima- miyye kaynaklannnda, imamlara isnad ettirilen rivayet- lerle yiiceltilen beda fikri, énemli bir inang olarak ka- bul edilmektedir. Bu nedenlerle Sli gelenekte kelamt vve ameli alanda ifade ettigi anlam ve isleviyle lugat ve kelam ilminin konusu olan bed8 terimi, Sii tefsir ve hadis geleneginde de ele alinmis, kavramin yol actgt kelami karmaga ve tartigmalatia ilgili baat ilmi aragtr- malar yapilmisti Beda kavrams, Siligin guldv iliskil ilk dénemlerin- den imamiyye'deki Mutezile etkisi sonrasi donemlerine kadar gecirdigi fle! serdivenle, adeta, Siligin fikri dedi- sim ve gelisimine igk tutmaktadir. “Beda” ile igi tar- ‘tgmalarda Imamiyye'ye yéneltilen elestrlere onlann vyeniden Grettikleri covap ve gerekcelerle, beda fikrinin farkh sekllerde izahlanyla kavramla ilgili ihtlaf noktala- rnin derinlestrimesi veya géailmesine giden bir sire yaganmgtr. Mezhepler tarihi acisindan bed8 teriminin bu siirecini, Sia'da ortaya cikigi ve imamiyye Siast'nda yeni anlamlar kazandmimasinda kaynak ve saik olarak ileri strdlen tezleri mukayeseli olarak (iki ayn makale- de) ele alacagimiz incelememizde, beda fkrinin tarihi seriveninde nasil agiklandiji ve ne amaciarla kullanil- digi da ortaya koymaya caligacagiz, A. Sézliik ve Istilahi Anlamuyla “Beda” “Daha énce bilinmeyen bir geyi agida gtkarmak” manasina gelen beda kelimesi, kok olarak “zuhur etmek”, “ortaya cikmak, bir seyin belirmesi,' intikal ve degigme anlamlanna gelmektedir.? Diger tarifigle bed; gililkten sonra acikik, gai bir seyin veya mev- cut olmayan bir gértistin sonradan ortaya cikmasicir| (ezzuhur ve'libane). Bir konuda beliren birkag 95- risten birinin tercih edilmesi, yapilmast niyet edilen bir igten bilgi veya zan bakimindan vazgegilerek baska bir isin yapilmaya kalkiglmast veya bagka gekilde dav- * be. Ibn Manzi, Lisénd'LArdb, Beyrit tr, XIV, s. 66; Ibn Fésis, Mu ‘oomu Melayis-Loga, thk, Abdusselam Muhammed Harun, Beyrut 1991, Ls. 212. ? es Serfu!-Corcéni, Muhammed b. Al, Kitabu't-Ta'rilat, Kahire 1971, 5.28, 212 ranilmast mimkindiir* Bu, bilgisiikten veya gered gibi bilmemekten ileri gelir.' Bu baglamda kelime, “cehilden sonra ilmin hustla”,* bilginin siniianma- s, bilmecken sonradan farkina varma gibi bir anlar da tasimaktadir, Beda kelimesinin zimni anlams; yeni garllann midahalesinin veya bir meseleyle ilgili bilg- nin yeni bir goriige yol acmasi veya daha énceki bir takdlri degistirmesi, onu baska trld ortaya cikarma- sidit, Béylece, bir kimsenin ilgili g6raginde ve eylem planinda bir degigiMige sebep olmaktadi.* Beda lafa, Kur’an's Kerim'de yedi ayette gecer. Alt: ayette? “acija cikma, zuhur etme”, bir ayette de® “g6ze hog gériinme, g6riige varma” anlaminda- dir? Bu ayetlerde, “...Bedet lehiima..." ve"...Beda Iehtim...”™ lafzlanyla kendisine bed nispet edilen Allah degildir. Bed, bir seyin gergek veghesinin belli bir zaman sonra agikca ortaya cikmasint fade eder. Inkarcilarin, emeklerinin ne kadar kéta ve ige yaramaz coldugunu ahirette kesinlikle anlayacaklannin beds fil ile anlatildign"? gibi, Hz. Adem ve Hawva'nin, farkinda colmadiklan avret yerlerini algilamaya baslamalan da bu fille ifade edilmistir? Yusuf 12/35. ayeti de Hz Yusuf'un efendisinin, onun sucsuzlugunu gésteren belgeleri gérdaga halde daha énce verdigi karart de- Gistrerek hapse attrmasin uygun gérmesini konu al- maktadir ki, bed& bu manada terimlesmistt."* Beda kelimesi, “onun (kéti) davranigint bize a6s- terene (‘men yubdi lend safhdtuhu’), biz Allah’in kita- ‘bina uygun olarak hikmedecediz.” dive rivayet edilen bir hadiste de, bir kiginin eylem ve niyetini diganiya géstermek anlamindadhr.'® 3 Seyh Mud, Muhammed b, Noman el:Ukbed (13/1022), Serna “Adds Sadak (ev) Tash’ hid (Evi ul Makaat f-Mecshibi Muar ie beraber), Tebrie 1364/1944, , 168; Mec, Muhammed Bhr(1111/1698), Bihdr-Envdr, Beyrut 1983, 1V, 5, 92: Gélpmar, ‘Asda, Tarh Boyunca islam Meshepler ve Silk, Istanbul 1987, 269; than, Avi, “Bed,” IA, tanbul 1992, V 290 4 Seyh Maid, Evi Malet, 94, 0.2. 5 Musev el Bahant, Seyyid Abdullah es Seyyid Hasan, Bahsi Hai Beda, Beyrut 1987, 5.9 ® Ayoub, Mahmoud (Mahmud Ejup), “Divine Preordinaton and Hu. ‘man Hope, A Study ofthe Concept of Bada in Imami Shit Tradition” AOS, CVI, 1986, 5. 623-624, 627 7 nam 6(28; A'af 7/22; TahA 20/121, Zimer 39147, 48; Cisiye 4563 8 Yusut 12/35. ° -Sonrahesin eller gle hale onu bt sre aindanaatma gr sine vara” 3 pal 722; Ta Ha 20121 1 Exyam 628; Zdmer 39/4748; Yusuf 1225, 22 zumer 3948; Casve 4523. 2 aval 7122;7aHs 20121, % Cénuah, Musa, elVeSia f Nakai Ak’ Sia( Ion Teymiyye'nin luk Sebbis Sahabe ese! de bite) Kahie 1400/1983, 5. 183- 184, Sutn, Murat, "Kuran'dali Genel lah lim Telakxine Ayer ‘Ayetzrin Yorumu, Abademik Argamalar Deri, XX, Istanbul 200, 188, 35 yn Mana, XIV, 66“BEDA" FIKRININ IMAME-SII LITERATORE GIRISININ TARIEi SORECINE ILISKIN DEGERLENDIRMELER Kelam ilminde farkh gekillerde anlaglabilen beda; “degigme, goriigiinden vazgegme”, “Allah’in belli bir sekilde meydana gelecegini bildirdigi bir olayin bagka bir sekilde gergeklesmesi" seklinde tarif edilmektedir."¢ Bir kelam kavrami olarak; Allah'in énceki emrinde ilahi bir karann veya hikmin degigmesini gerektiren yeni sartlarin ortaya cikmasi anlaminda terimlesmis- tir.” Beda kelimesi, “ilk emre aykin olarak emretmek, yeni emirden dénerek nehyetmek veya nehyettikten sonra yapilmasini emretmek” anlamt ile pigmanlik, cehalet, “tahmine dayali tegebbiis” gibi olumsuz an- lamlar yahut degisik anlamlar yiklenmesi/yiklenme- ‘mesi yni ile bir ihtlaf meselesi olmugtur. Bu durum- da kelimenin Allah igin kullaniip kullanilamayacad firkalar arast tartigma konusu olagelmig ve mezhebi bir kavram ve fkre dénusmisti. Bazen zenginlikten soni hastalik, dirilikten sonra éltim gibi bi terimle ifade edilir® Kimi zaman “Sii-Gulét”in” bir temel kavrami olarak, “hiikmiin degismesine gre iradenin degismesini ve karann degistirilmesini amag- Jamis olan” anlaminda Allah’n ilminin, iradesinin ve kudretinin degigmesine igaret etmektedir."? Bu galt beda anlayis,, “Allah’in fikir degistirmesi ve ilminde degisme” olarak Allah hakkinda beda fikrini caiz gGr- mektedir. Genel olarak, Allah’ ilim, irade ve tekvin sifatlannda degigmeler meydana gelebilecegini, yahut bu sifailann bazilarinda degigikligin olacagim kabul eden beda anlayislanna gére kavram; ilim, irade ve emirde beda olarak tig manada ifade edilmektedir.” Allah hakkinda bedd; Allah’in kendi hikimlerinin kendisi tarafindan, aym zamanda hem ayetlerin hem de mateakip degisikligin tam ileri gbraslalukle dedis rilmesi anlamina gelir. Mesela; “Allah’a o kadar zahir oldu ki (bedilillah), cizaml,, kel ve kOr tig adams im- tihan etmek istedi” hadisinde beda lafzi Allah’a nis- pet edilmistir.” Meshur tarihgi ve muhaddis fbn Esir 6 Tehanevt, Muhammed Al, Mewstatu Key IstléhiFandn ve Um, th, All Dahir, (Farsgadan Arapeaya te. Abul ela) Beyrut 1996, 1,313, 2” Golder, gaz, "Beds, I, Itanbulll, 499; Madelung, W., “Bad, tr, London 1989, tl, 354. 1 Mogniyye, M, Cov, et Cevamiu ve'LFevinke Bayne’ Stnne ve'p Sia, Bayt 1994, 299-300. » Abdu'n-Nézx, Mubsin, Mes'elet-mame, vel: Ved uf Hadi! nde "Fil slémige, Beyrt 1988, s. 472-473 7 biz. Sehishint 648/1159), ol Mile ve nhl, thk. Emir Al Mehn-A Hasan Faur, Beyrt 1998, . 171-172; lide “bea bid bic gevin sonradan bids! gibi olmadiginn ortaya lige "Aimin Ui hata tava glmasdi.” Allah konusunda; Alah'n daha éncelé bin alsine bir bilge ulajablecog anlaminda bigide deigme olarak alin. Imani, ade ve emirde “beda” da, rae ve emir iin benger Guru lann raya. gkmnast anlamlannda lanimakiad. DBdbih, Aga, "Beda", Dirt: Mea et Teyyyu', Taran 1371, I, 5. 128 2 Fadisn tam meta iin bl. ex Zeb, Zeynaddin Ahmed b. Ahmed b ‘Abdulla, Sah Buhés MublasaTeréSarth Tercemes ve Seri (tw Kami Mis), Anlara 1975, IX, s. 193-198; Hadsin yorum ig la fin Hacer el-Astaln, Ft Barf Serti Salhel-Buht, Bey- rit (Dar -Ma‘ife) ts, VI 5 500-501, bbeda terimini “kazA” (ilaht hakim) anlamina gelecek gekilde agiklad:. Unlii dilbilimei ve Kur'an alimi Fer- 18, beda’ys; “bagka bir goris” anlaminda yorumladh Benzer bir yorum, diger (nla difbiimci Cevhert tara~ findan verlir2® Bununla birlikte bed terimi; fark bir sekilde aciklansa da, mutlaka, fkirle ilgili bir degisiklik anlamina gelir kio da, Allah’a atfedilemez. Muhaddis- ler, Allah ile ilgili ullamidignnda bed&'nin “kazi” veya “emir” anlamina geldigini aciklayarak bu 2orlugun Us- tesinden gelmeye caligmislardir. Buna ragmen, bunun ezeli bir hakim veya bir éncekinin yerini alan yeni bir hakim anlamina gelip gelmedigi agisindan sorun devam etmistir.* Beda inancin benimseyen Imamiy- ye anlayigina gore de, beda’nn auhur anlamu; eger hesapta olmayan geyin zuhuru ise, bu ancak, olmus, olacak ve olan geyler hakkinda bilgi verilmeyen cahil mahluklarla ilgili olarak tasavvur olunur. Beda'nin bu anlamiyla Allah Teala’ya nispet edilmesi imkénsadir. “Ancak beda, gizlemis oldugu geyi varattiKlanndan di- ledigi kimseler igin izhar etmesi (bedé minhi) anla- minda Allah Teala hakkinda kullanulabilir.** Beda kelimesinin, islahi yéndintin geligmesi sire- since karmagk hale gelmesinde bir “gaye problemi” ortaya cikmigt.2° “Beda”; insan icin kullamidiginda, daima yeni bir bilgiye veya ilgili meselenin yeniden incelenmesini gerektiren sartlara dayalt duslincenin degisikigi anlamina gelmektedir. Buna karsin bed&- ‘nin, ilmi zaman ve sartlarla sinirlanmayan Allah igin kullaniip kullanimayacagr; Allah igin hangi anlamda kullanilacagi ve bunun problemi yénleri; imamiyye kelameilannt zor bir mesele ile karg kargiya getiren bir tartigma konusu olmustur. lahi beda problemine karst g6zimler ve bu géziimlerin yarattij gerilimler beda teriminin anlamunda bir belirsizlige yol acmistr. B. Sii Diigiincede Beda Fikrinin Onemi Sia tarihinde ve rivayetlerinde, mutedil ve gall Sia’nin fikirleri arasinda, Allah’a nispet edilen beda gOrdsiine yer verilmektedir.*6 Beda fikri; vasivet, “gizli lim", mehdilik, gaybet ve ric’at gibi goruslerle Sia’nin aginlannda imamet mitolojisinin; mutedillerinde ise imamet teorisinin dayandigi yapiyi olusturan unsur- lardan biti?” olarak énemarzeder. 7 ibn Mand, XIV, 5.6, 2 Meld, Yusuf, Akiet'¢ Satna Sik ve Seine, Beyrut 1987, 40.mam lemave ge, bed kelmesnn Alaa nspetnde, “silken sonra auhu” anlamnda bir beds, ahi cealet sedi an- lamina gemeledi. Bunun yerne, “ain sonra tha” aniaminda bir beda, Al igh fulandabir bla. er- Raf, Mustafa, mun fe Tevfls Beyn'esSinne w't- Sa, Beyrat 1984, s 210; ebHai, Mu hammed Hiseyin ela, “eb-Beds", Darts! Mea, ey Sit Anme, Beyrit 198, VI 5.98. 2 Musee Bohn, Bohso Holl Bad 15, 2° Nese, AliSémi, Neqeti-Fa Fels slam, , abire 1977, 08.70, 7 abi, Muhammed Abi, tam’ da Sivasal A, (we. Vee Aly), ‘anbul 1997, 5. 548 213