T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI KELAM BLM DALI

BKILLN VE BN RDDE RADE FL LKS

Yksek Lisans Tezi

HSEYN HATPOLU

stanbul, 2006

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI KELAM BLM DALI

BKILLN VE BN RDDE RADE FL LKS

Yksek Lisans Tezi

HSEYN HATPOLU

Danman: Do.Dr. Adil BEBEK

stanbul, 2006

NDEKLER NDEKLER ............................................................................................................................. i KISALTMALAR.......................................................................................................................... iv 1. GR........................................................................................................................................ 1 1.1 VII. XIII. YZYIL ARASI KELAM VE SLAM FELSEFES TARHNE GENEL BR BAKI .......................................................................................................................................... 1 2. BKILLNNN HAYATI, ESERLER, LM AHSYET VE GRLER................. 13 2.1 Bkllnnin Hayat ve Eserleri ............................................................................................. 13 2.2 Bkllnnin lm ahsiyeti.................................................................................................... 20 2.3 Kelam Grleri .................................................................................................................... 25 2.3.1 Bilgi ..................................................................................................................................... 25 2.3.2 lem .................................................................................................................................... 30 2.3.3 Allahn Birlii (Vahdaniyet) .............................................................................................. 33 2.3.4 Allahn Sfatlar .................................................................................................................. 34 2.3.5 Hdislerin Hepsini Allahn Yaratmas ............................................................................... 40 2.3.6 Her eyin Allahn Meiyeti ve radesiyle Meydana Gelmesi ............................................ 41 2.3.7 Yaratma ve rade ................................................................................................................. 49 2.3.8 Kulun Kesbi ve stitaati ....................................................................................................... 52 2.3.9 Rzk..................................................................................................................................... 54 2.3.10 man ................................................................................................................................... 54 2.3.11 Kabir Azab, Sorgu-Sual, Srat, Mizan, Kevser Havuzu ve efaat ................................... 60 2.3.12 Nbvvet ve Mucize.......................................................................................................... 63

2.3.13 Hsn Kubuh.................................................................................................................. 66 2.3.14 Halkul-Kuran .................................................................................................................. 68 2.3.15 Ruyetllah ........................................................................................................................ 70 2.3.16 mamet ............................................................................................................................... 75 3. BN RDN HAYATI, ESERLER, LM AHSYET ve GRLER ....................... 80 3.1 bn Rdn Hayat ve Eserleri .............................................................................................. 80 3.2 lm ahsiyeti.......................................................................................................................... 100 3.3 bn Rdn Grleri ............................................................................................................ 120 3.3.1 Din-Felsefe likisi .............................................................................................................. 120 3.3.2 lemin Kdemi .................................................................................................................... 124 3.3.3 Allahn lmi ........................................................................................................................ 127 3.3.4 ldkten Sonra Dirili (Mead) ............................................................................................ 130 3.3.5 Allahn Varl (sbat- Vacib) ........................................................................................... 131 3.3.6 Vahdaniyet (Allahtan Baka lahlar Reddetme Keyfiyeti) ............................................... 135 3.3.7 Allahn Subt Sfatlar....................................................................................................... 137 3.3.8 Selb ve Tenzih Sfatlar ...................................................................................................... 140 3.3.8.1 Cismiyet............................................................................................................................ 141 3.3.8.2 Cihet: Yn......................................................................................................................... 142 3.3.8.3 Ruyet ............................................................................................................................... 143 3.3.9 Nbvvet ve Mucize............................................................................................................ 144

3.3.10 Cevr ve Adl (Hayr ve er)................................................................................................ 147 4. BKILLN VE BN RDDE RADE FL LKS ................................................... 150 4.1 rade ve Fiil Kavram.............................................................................................................. 150 4.2 Bkllnde rade-Fiil likisi ................................................................................................ 154 4.3 bn Rdde rade Fiil likisi.............................................................................................. 163 5. SONU..................................................................................................................................... 197 KAYNAKA ............................................................................................................................... 201

KISALTMALAR b. bk. C. ev. DA drl. ed. hzl. Hz. m.. m.s. nr. . red. s. TDVY ts. vb. yay. : Bin, bn : Baknz. : Cilt. : eviren : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Derleyen : Editr : Hazrlayan : Hazreti : Milttan nce : Milttan Sonra : Nereden : lm : Redaktr : Sayfa : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar : Tarihsiz : Ve benzeri : Yaynlayan

ZGEMM 1972 ylnda Gmhanede dodum. 6 yanda iken ailem ile birlikte stanbula tandm. lkokulu mraniyede okudum. Ortaokul ve lise tahsilini ise stanbul mam-Hatip Lisesinde tamamladm ve 1990 ylnda bu liseden mezun oldum. 1992 ylnda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesini kazandm, 1997 ylnda bu faklteden mezun oldum. 1998 ylnda Hatay/Reyhanl mam-Hatip Lisesine retmen olarak atandm. Bir sre bu okulda retmenlik yaptktan sonra stanbula tayin istedim ve 2003 ylnda mraniye Piri Reis lkretim Okuluna tayinim kt. Hlen bu okulda retmen olarak grev yapmaktaym. Evliyim ve bir kzm var.

Hseyin HATPOLU

CURRICULUM VITAE I was born in Gmhane in 1972. I moved to stanbul with my family when I was 6. I finished my primary school education in mraniye. I completed my secondary school and high school education in stanbul mam-Hatip High School and graduated in 1990. I started Ankara University Theology Faculty in 1992 and gratuated in 1997. I was appointed to Hatay/Reyhanl mam-Hatip High School as a teacher in 1998. After working for some time I asked for an appointment to stanbul and I was appointed to mraniye Piri Reis Primary School in 2003. I am stil working in this school. I am married and have a daughter.

Hseyin HATPOLU

BKILLN VE BN RDDE RADE - FL LKS zet Aristo felsefesine iddetle kar kan, sebep-sonu ilikisinin zorunlu olduunu duyularla bilmenin mmkn olmadn ileri sren, diyalektik bir metotla imkn metafiziinin alternatifi sistemlerle hesaplamaya koyulan ve bu yaklamyla Gazzlnin filozoflar eletirisine zemin hazrlayan, atom nazariyesini Allahn lem zerine mutlak hkimiyetini tesis etmek zere ileri sren Bkllnye gre; btn madd varlklar cevherleri itibariyle ayn mahiyete sahip olup onlar farkl klan arazlardr. Arazlar ise her an Allahn irade etmesiyle yaratlmaktadr. Bundan dolay hibir madde baka bir maddeye tesir eden sebep olamaz ve hibir sonu meydana getiremez. Her hususta fail ve hakiki messir Allahtr. Allahn irade ve kudretine vurgu yapan Bklln, insann kendi znde herhangi bir kudret kabul etmez. lah kudret olmadan insanlar herhangi bir fiil gerekletiremezler diyen Bkllnye gre; fiilin asln Allah yaratr, iyi veya kt gibi vasflar ise kulun iradesiyle gerekleir. Bkllnnin aksine hayatn Aristo felsefesini aratrmaya vakfeden, Ear kelamn kapsaml bir ekilde bilen, onlarn imkn metafiziini eletiren ve dnce sistemini sebeplilik esas zerine kuran bn Rd, lemin yaratln Allahn bir fiili olarak grr ve lemdeki mkemmel nizamn, bunu irade eden Allahn sanat olduunu belirtir. Ona gre; irade ilimden ayrlmaz. Bunun iin Allah ztlar bilir, ilmiyle en uygun olan seer ve yaratr. bn Rde gre; Allah insana fiillerini gerekletirecei irade ve kudret vermitir, ancak bu insann btnyle hr olduunu ifade etmez. nk insan tamamen ilah tasarrufa bal bulunan haric ve dhil sebeplere boyun emek mecburiyetindedir ve bu sebeplere uyumunu salad oranda zgrdr.

BAQILLANI AND AVERROESS PERSPECTIVES OF DETERMINATION-ACTION RELATIONSHIP Summary According to Baqllan who keenly opposed Aristotles philosophy, proposed that it is impossible to know by senses that cause and effect relationship is obligatory, dialectically tried to get even with the systems that are alternative to metaphysics of possibility and by this perspective prepared a basis for Ghazali to criticise philosophers, proposed the atom theory to establish Allaha absolute control over the universe all physical beings have the same character in their esence and they differ in respect os secondary characterictics. Secondary characterictics are created by Allahs willpower at every point. Thus, any substance cannot be the reason to effect each other and cannot create any result. Allah is the agent and a true causative in every case. Baqllan who stresses Allahs volition and might does not accept that man has any kind of power in his esence. According to Baqllan, who claims that human beings cannot perform any action without divine power, Allah creates the orginal action good or bad qualities of which are results of mans will. Averroes, who dedicated his life to studying Aristotles philosophy, had extensive knowledge on Asharites theology, criticised their metaphysics of possibility and based his thought system on the principle of causality, sees creation of universe as Allahs action and states that perfect order of universe is the result of Allah will and art. According to him, will and knowledge are inseparable. Allah knows the opposites, selects the oppropriate one and creates it. According to Averroes, Allah gave man the will and power to act on it. However, this does not mean that man is liberated. Because, man has to submit to external and internal means, which are bound to divine power of disposition, and he is free as much as he is harmonious with them.

10

1. GR 1.1 VII. XIII. YZYIL ARASI KELAM VE SLAM FELSEFES TARHNE GENEL BR BAKI Hz. Muhammed hayat boyunca Mslmanlar arasnda birlik ve beraberlii salamaya almtr. O hayatta iken mslmanlarn her problemine uygun areler bulmu ve vahiy kaynandan ald emirlerle kuvvetli bir slam toplumu vcuda getirmitir. Ne var ki onun vefatyla birlikte vahiy kayna kesilmi ve gelien problemlere farkl zmler aranmaya balanmtr. Bylece Mslmanlar arasnda deiik fikirler ortaya kmtr.1 Resul-i Ekremin vefatnn ardndan Mslmanlar arasnda ilk fikr ayrlk siyasi konularda olmutur. Peygamberin yerine kimin halife olacana dair tartmalar Eb Bekir (. 13/634)in seilmesiyle zlm gibi grnse de devlet bakanl zamanla Mslmanlar arasnda nemli bir problem tekil etmi, zellikle Ali b. Eb Talibe ve onun soyundan gelen kiilere tahsis edildiini ileri srm ve konuyu dinin asl unsurlar arasnda mtalaa etmilerdir. Yine devlet bakanl etrafndaki tartmalarn bir sonucu olarak Osman b. Affan (. 35/656)n ldrlmesinin ardndan Ali b. Eb Talibin hilafeti dneminde meydana gelen Cemel ve Sffn savalar sebebiyle bir mslman ldrmenin din hkm, iman-gnah, kader-cebir, tekfir gibi konular tartlm ve zmler aranmtr. Siyas iktidar bir trl ele geiremeyen muhalif gruplar ise iktidar mitlerini canl tutmak iin kurtarc mehdi inancn icat etmilerdir. te yandan Emev idarecileri icraatlarn merulatrmak amacyla cebir inancn yaymaya almlardr. Btn bunlar Kelam disiplininin domasna sebep tekil eden i faktrlerdir.2 Kelam ilminin ortaya kn etkileyen d sebeplerin banda mslmanlarn yabanc dinlerle karlamas hususu gelir. Hulef-yi Ridin devrinden itibaren slam corafyasnn hzla genilemesi sonunda Mslmanlar deiik dinlere mensup limlerle karlam ve onlarla kltrel bir ilikiye girip din konularda tartmtr. Bundan dolay
1

Bekir Karla, slam Dncesinin Douunu Etkileyen Sosyo-Politik, Kltrel ve Ekonomik Nedenler Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 3, 1985, s.180. Yusuf evki Yavuz, Kelam, DA (Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi), C.25, Ankara : 2002, s.198.

11

Mslman limler slama yaplan itirazlara cevap bulmak mecburiyetinde kalmtr. Kendileriyle din konularda tartmalarn yapld gruplarn banda Hristiyanlar gelir. zellikle Emevler devrinde halifelerin dou Hristiyan bilginleriyle diyaloga girdikleri, saraylarnda onlara eitli grevler verdikleri bilinmektedir. Hristiyalarn yan sra tebih ve tecsme dair konularn Mslmanlar arasnda tartlmasnda Yahudilerin pay bulunduunu gsteren ipular bulunmaktadr. Nitekim Yahudilerin tebih inanc konusunda hadis uydurduklar bilinmektedir. Yine Yahudilerin Mslmanlar arasnda Sebeiyye ve Gliyye gibi ar farklarn ortaya kp taraftar bulmasnda bizzat rol aldklarna dair rivayetler mevcuttur. Ayrca Seneviyye, Mecslik, Deysnlik, Brahmanizm gibi eski Dou din mensuplarnn tensh vb. (ve benzeri) fikirler ileri srdkleri, az sayda da olsa bunlardan etkilenenlerin bulunduu da bilinen bir husustur. slam eletiren yabanc dinlere mensup bilginlerin bunu yaparken felsefeden, zellikle Grek dncesinden yararlanmalar Mslman bilginleri de felsefe renmeye sevk etmiti.3 Bu farkl kltrlerde aralarnda ortaya kan baz teolojik srtme ve tartmalarda Mslmanlar kendi inan ve dncelerini sistemli bir ekilde savunmak ve slamn stnln kantlamak zorundaydlar. Bu sebeplerden tr eski dnyann ilim ve dnce rnlerini Arapaya evirmenin gerekli olduu ortaya kt.4 Bu amala daha Emevlerin son devirlerinde Eski Yunan ilimlerini tercme faaliyeti balam; almalar Abbs halifelerinden El-Mansr (. 158/775), Hrnnurreid (.193/809) ve el Memn (.218/883) devirlerinde ilerleyerek kemale ermitir.5 Hz. Alinin hilafeti zamannda meydana gelen Cemel ve Sffn savalarnn ardndan slam hakknda yeterli bilgisi bulunmayan ve halifeyi Hakem Vakasna raz edip daha sonra bundan tr onu tekfir eden bedevler ilk itikad ayrla yol amlardr. Byk gnah (kebre) ileyen kiiyi tekfir etmekle balayan ve nasslara yzeysel olarak bakan bu hareket Haricler diye anlan bir grup tekil etmitir. Emevler devrinde, byk gnah ileyenleri tekfir eden Hariclere karlk Said b. Cbeyr ve Said b. Kutne byk gnah ilemenin kiiyi dinden karmayacan, hatta imana zarar vermeyeceini ileri srerek Mrcie diye tannan yeni bir frkann ncln yapmlardr. lk defa Eb Ynus el-Esvr, Mabed el-Cuheni
3 4 5

Yavuz, Kelam, s. 198-199. Mahmut Kaya, Felsefe, DA, C.12. stanbul : 1995, s. 312. Bekir Topalolu, Kelam lmi Giri, 2. Bask,stanbul : Damla Yaynevi, 1985 s.26.

12

ve At b. Yesr (. 103/721), Emev yneticiler tarafndan yaylan cebir inancn reddederek insann fiillerini iradesiyle yapt ve kiiyi fiil ilemeye zorlayan bir kaderin bulunmad fikrini ileri srmlerdir. Buna karlk Cad b. Dirhem (.124/742) cebir fikrini benimsemekle birlikte Kurann mahluk olmas, ilah sfatlarn nefyi, maddenin hdis olan cevher ve arazlardan meydana gelmesi gibi yeni grler ortaya atmtr. amda Gaylan edDmak (. 120/738),Mabed el-Cheninin ve Sad b. Kutnenin grlerini, Muktil b. Sleymana ait tebih ve tecsm telakkilerinin yayld Horasanda da Cehm b. Safvn (.128/745-46), Cad b. Dirhemin fikirlerini benimseyip nasslar bunlar dorultusunda ve akl delillere bavurarak yorumlamtr. Cehmiyyenin kurucusu kabul edilen Cehm b. Safvan, bylece belirgin bir ekilde akl nasslarn nne geirerek onlar akln nda yoruma tabi tuttu. Gelitirdii bu ynteme bal olarak ulhiyet, ahiret vb. konularda yeni itikad grler ileri srm ve kelam yntemini kullanan ilk lim olmu,Mutezilenin douuna da zemin hazrlamtr.Basrada Hasan- Basr (.110/728)nin rencilerinden olan Vsl b. At (.131/748), byk gnah ileyenin imanla inkr arasnda bir yerde (el-menzile beynel menzileteyn) durduunu sylemek ve bu konudaki nasslar akln altnda yorumlamak suretiyle Mutezilenin kuruluunu balatt. 100-120 (718-738) yllarnda ortaya kan bu hareket zamanla geliip nemli bir kelam ekol hline gelmitir.6 Kelam ilminin Cehmiyye ve Mutezile elinde domasnn ardndan Selefiyye, Snn kelam ekolleri ve mmiyye-snaeriyye kelam da teekkl etmitir. Literatrde iaya nisbet edilen ilk kelamc Him b. Hakem (.179/795)dir. ia kelam daha ok imamet merkezli bir ekoldr. Mutezileden esinlenen bu ekoln ondan fark genelde imametle irtibatldr.7 II. (VIII.) yzyln balarnda Hasan- Basrden itibaren olumaya balayan Ehl-i Snnet akaidi, bir taraftan itikad konularda nasslara smsk balanmay zaruri ve yeterli gren mam Malik (.179/795), fi (.204/820) ve Ahmed b. Hanbel (.241/855) gibi belli bal muhafazakr limlerin8, ayrca Buhr (.256/870), Mslim (.261/875), Eb Dvd (.275/889), Nes (.303/915), Tirmiz (.279/892), bn Kuteybe (.279/886), Eb Sad ed-

6 7 8

Yavuz, Kelam, s.199. Yavuz, Kelam, s.199. Yavuz, Eariyye, DA, C.11. stanbul : 1995, s.448.

13

Drim (.280/894) gibi hadisilerin de katksyla gelien Selefiyye9, dier taraftan nasslar esas almakla birlikte itikad meseleleri akl ilkeleriyle teyid etmeyi gerekli bulan Eb Hanfe (.150/767) ile rencileri, ayrca bn Kllab el-Basr (.240/854), Hris el-Muhsibi (.243/857), Eb Ali el-Kerbis (.248/862), Ebl-Abbas el-Kalanis (.IV./X yzyl balar) gibi limlerin ncln yapt kelamclar tarafndan temsil edilmekteydi. Mutezile mensuplarnn nakli ihmal edip itidal izgisini aan aklc bir metod takip etmeleri, Abbslerin nfuzundan faydalanarak inan ve dnce zgrln engellemeye almalar, halkn sevip sayd Ahmed b. Hanbel gibi limlere eziyet edip mihne olayna sebebiyet vermeleri, IV. (X.) yzyln balarnda kkl Snn kelam mekteplerinin domasna zemin hazrlam ve Ear (.324/935-36) nin kurduu mezhep de bunlardan birini tekil etmitir.10 Muhtemelen Earden de nce Snn kelam ekoln Mvernnehir civarnda kuran bir dier lim Eb Mansur el Mtrd (.333/944) olmutur.11 Kelam tarihine dair kaynaklar Snn kelamn kurucusu olarak Ebl-Hasan el-Earyi gsteriyorsa da, gnmze intikal eden maddi belgeler niteliindeki eserlerden hareket edildii takdirde bu kurucunun Eb Mansur el-Mtrd olduunu sylemek gerekir.12 Mtrd, Eb Hanfeden itibaren oluan ilm gelenee bal limlerce benimsenip devam ettirilen itikad grleri ve din anlayn sistemletirmi, ncelikle Trkler arasnda yaylan bir Snn kelam mektebi hline gelmitir.13 Mutezilenin nemli bilginlerinden Eb Ali el-Cbb (.303/916)den kelam dersleri alan ve krk yana kadar Mutezil dnceyi savunan Ear, bata vcb alellah (Allaha vacip olma) ilkesi olmak zere Mutezilenin grlerini nasslarn yan sra akl bilgilere de aykr bularak bu ekolden ayrldn ve Ehl-i Snnete getiini aklamtr. Ebl Hasan el Earnin itikad ve fikr hayatndaki deiikliin meydana gelmesinde Eb Hanfeden itibaren gelien Snn kelam hareketi nemli rol oynam ve onun ahsnda makes bulmu olmaldr. Earnin Mvernnehirde Eb Mansur el-Mtrd, Msrda Eb Cafer

9 10 11 12

13

Yavuz, Kelam, s.200. Yavuz, Eariyye, s.448. Yavuz, Kelam, s.200. Bekir Topalolu, Eb Mansur el-Mtrdnin Kelam Grleri, Snmez Kutlu (hzl.) mam Mtrd ve Mtrdlik, 1.Bask, Ankara : Kitabiyt, 2003, s.199-200. Topalolu, Mtrdyye, DA, C.28, Ankara : 2003, s.165.

14

Et-Tahv (.321/933)ye paralel olarak yaad devirde Ehl-i Snnetin imam saylan Ahmed b. Hanbelin nasslardan belirleyip savunduu itikad esaslar, daha nce Eb Hanfe ile ibn Kllbn yapt gibi akl ilkeleriyle teyid edip uzlatrmaya almasndan sonra slam dnce tarihinde yeni bir dnem balam ve kelam ilmi Ehl-i Snnet limlerince meru kabul edilerek temel din ilimlerden biri hline gelmitir. Earnin Ehl-i Snnet akaidini kelam metodla savunmas byk yanklar uyandrm, fi ve Malik limlerin pek ou ile baz Hanef ve Hanbel limleri onun metodunu benimseyip gelitirmeye balamlardr.14 Hicri III. yzyla gelindiinde15 Snn kelam ekolnn kurulmasna paralel olarak16 bu yzylda, artk kelam dncelerden ayrlm, zellikle Yunan ve Helenistik tesirler tayan felsefenin ortaya ktn gryoruz. lk Filozof el-Kind (.252/866) kabul edilir. Kelimenin gerek anlamyla ilk filozof Frb (.339/950)dir.17 Ondan bir asr sonra da bn Sn (.428/1037)y gryoruz. Bu filozofla slam felsefesi teesss etmitir.18 Mutezile ilm-i kelamnn gelitii zaman ve muhit iinde yetien el-Kind eski Yunan ilimlerini okumu, tercme ve telifler vermi olmasna ramen kelam ilminin tesirinden kurtulamam ve tefekkr tarihimizde kelamdan felsefeye intikal devresinin mmessili mevkisini elde etmitir. Asl slam felsefesi Frb ile kurulmu, bn Sn ile tekemml etmitir.19 slam dnyasnda ilkin Mutezile elinde zuhr eden ve daha sonra Ear ile Mtrdnin elinde Ehl-i Snnet dairesine giren ilm-i kelam, akla nem vermekle beraber vahyi hareket noktas kabul ediyordu. Srf akla dayanarak ilahiyat sahasnda gr beyan eden felsefenin fikirleri slam limlerinin gznden kamamtr. Felsefenin amansz dman olan Selefiyyenin yannda Mutezile ve Ehli Snnet kelamclar da felsef meseleleri daima tenkit

14 15 16 17 18 19

Yavuz Eariyye, s.448. Mehmet Bayrakdar, slam Dncesi Yazlar, 1. Basm, Ankara : Elis Yaynlar , 2004, s.13. Yavuz Kelam, s.200. Bayrakdar, slam Dncesi Yazlar, s.13-14. Topalolu, Kelam lmi Giri, s.26. Topalolu, Kelam lmi Giri , s.26.

15

etmilerdir. Bu sebepledir ki felsefenin ortaya kndan sonra kelam ilmi devaml olarak onunla ilgilenmitir.20 Earnin metodunu kendisinden sonra kuvvetle mdafaa edenlerin banda Bklln (.403/1013) gelir.21 El-Kind tarafndan balatlan slam felsefesi Frbi ve bn Sn tarafndan zirveye tanmt.22 bn Snnn felsefe ekol Bkllnnin mensub olduu kelam ekolne pek ziyade zdd.23 Her iki taraf akl ve akl yrtmeyi temel ilke kabul ettikleri hlde metafizik meselelerinde bir trl uyumuyorlard. Onun iin kelam ilmini ikmal etmek, akl ilimlerin en stn hline getirmek, felsefe karsna kp metafizik meselelerinde hatalarn meydan koymak gerekiyordu.24 Gerek Irakta Ear gerekse Trkistanl Mtrd akaid meselelerinin izahnda hep eski usule, yani nakl delillerle istihad yoluna gitmilerdi. Hlbuki Ear ile Bklln arasnda geen yarm asrlk mddet zarfnda bu gibi meseleleri mantk ve felsefe yoluyla mdafaa ve yeni bir kelam sistemi kurma mecburiyeti hsl olmutu. Ehl-i Snnetin btn bu mesaisini yeni batan, akl yoluyla ve yeni bir zihniyetle tetkik ederek sistemletirmek, yeni izah yollar bulmak gerekiyordu.25 Bklln, iniks- edilleyi (delilin yanllnn kantlanmak istenen dncenin yanlln gerektirmesini) benimsemi,mantk usulne, Aristo mantna iddetle kar km, dou felsefe okulunda hkim olan Aristo felsefesini red ve iptal iin Yunan felsefesinden Demokritos (m. 460-370) ve Epikuros (m. 341-270)un temel tan tekil eden atom ile haly (lemin iinde veya tesinde var olduu dnlen boluu) lemin hudusu (yaratlml) iin mukaddime kabul etmi, cevher-i ferdi (kendi bana bulunan, deimeyen, daima bir yklemin konusu olup kendisi yklem olmayan z varl) takviye

20 21 22 23

24 25

Topalolu, Kelam lmi Giri , s.26. Topalolu, Kelam lmi Giri , s.26. mer Aydn, Kelam-Mantk likisi, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say 7,2003, s.6. smail Hakk zmirli, Eb Bekir Bklln, Darl-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Say : 5-6, 1927, s.141. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.141. Halim Sabit ibay, Bklln, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, 5.Bask , C. 2, stanbul : 1979, s.254.

16

etmi,26 bunlar uluhiyet anlaynn temeli hline getirmi,27 bylece Snn cevher anlaynn sistemletirilmesinde nc olmu 28 ve Snn kelamn hakiki kurucusu kabul edilmitir.29 Filozoflar reddetmek iin Dekaikul-kelam adl hacimli bir eser telif ettii bilinen Bklln, Aristo felsefesiyle Aristocu filozoflarn fizik ve metafiziine ilikin ynelttii tenkitleri dolaysyla felsefe karsnda kelam disiplininin stnlk kazanmaya balamasnda rol oynayan ciddi teebbslerin ncs olarak kabul edilmelidir. Onun bu hususta maml Haremeyn el-Cveyn (. 478/1085) ile Gazzl (.505/111)ye nclk etmi olduu sylenebilir.30 Sebep-sonu ilikisinin zorunlu olduunu duyularla bilmenin mmkn olmadn ileri srerek diyalektik bir metodla imkn metafiziinin alternatifi olan sistemlerle hesaplamaya koyulan Bkllnnin bu yaklam daha sonraki kelamclarn, zellikle de Gazzlnin, eletirel yaklamnn ekillenmesine ve bilhassa filozoflar eletirisine temel tekil etmitir.31 Mtekkaddimn kelamclarn sonuncusunu el Cveyn tekil eder. Cveyn Ear kelamn daha da inkiaf ettirmitir.32 O, Ear mezhebine gre e-amil isimli kitabn yazm bu kitapta btn bu meseleler zerinde ayrntlaryla durmutur. Sonra bu kitab elrd isimli kitapta zetlemi ve insanlar bu kitab inanlar konusunda rehber edinmilerdir.33 Bkllni ile Cveyn arasnda geen srede (Bklln .403/1013, Cveyni . 478/1085) Ear mezhebi siyasi ynden ok nemli gelimeler kaydetmi, Abbs halifesi Kdir-Billh (.422/1031) zamannda devletin resm mezhebi olmasnn temelleri atlmtr.34 Halife tikdl-Kdir (Kdir Akidesi, Kdir ments) adyla yer alan ve Ehl-i Snnet
26 27

28 29

30 31

32 33

34

zmirli, Eb Bekir Bkln, s. 146. erafeddin Glck, Bklln , DA (Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi), C.4 . stanbul: 1994, s.532. lhan Kutluer, Cevher, DA, C.7. stanbul : 1993, s.454. Eb Bekr Muhammed b. Et-Tayyib b. Muhammed b. Cafer b. el-Kasm, et-Temhd fir-red alelmlhdetil-muattla, Mahmud Muhammed el-Hudayr ve Muhammed Abdulhd Eb Rde (thk.), Kahire: Darl Fikril-Arab, 1947, tahkik edenlerin nsz s.26. Glck, Bklln, s.531. Muhittin Macit, mkn Metafizii zerine-Gzzalnin Felsefi Determinizmi Eletirisi, Dvn lm Aratrmalar, Yl :2, Say:3, 1997/1, s.101-101. Topalolu, Kelam lmi Giri, s.27. Eb Zeyd Veliyyddn Abrurrahman b. Muhammed b. Muhammed b Muhammed b. Hasen b. Haldn, Mukaddime, Halil Kendir (ev), Ankara: maj Yaynlar, 2004, C. 1, s.646. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, el-Kef an menhicil-edille fi akidil-mille ev nakd ilmil-kelam zdden alet-tersmil-idyuluci lil akideti ve difaan anil-ilmi ve hrriyetil-ihtiyari fil-fikri vel-fili), Muhammed Abid Cabiri (nr.), neredenin nsz, 1.Bask, Beyrut: Merkez Dirasatil-Vahdetil-Arabiyyeti, 1998, s. 28.

17

inancnn unsurlarn tekil eden ve ayn zamanda Abbs hilafeti ve devletinin resm ideolojisi ya da akidesi olarak tarif edilerek topluma sunulan bir bildiri metnini 408/1017-18 ylnda byk bir merasimle Badatta ilan ettirmi35 ve Mutezile fakihlerinden tvbe etmelerini, eski grlerinden vazgemelerini istemi onlar da grlerinden vazgetiklerini, Snnlie muhalif bir ey sylemeyeceklerini belirterek bu hususu yazl olarak beyan etmilerdir.36 Halife de emrine muhaleszfet etmeleri durumunda cezalandrlacaklar konusunda onlar uyarmtr.37 Kdir Akidesi Kdir-Billh zamannda 420/1029 ylnda yeniden hilafet divannda okunduktan sonra devrin birok fakih, kad, ilim adam ve toplumun her kesiminden tannm kimselerin katlmyla imzalanp onaylanm ve ilan edilmi ve hatta ayn bildiri halife KimBiemrillah (. 467/1075) devrinde de 433/1041-42de bir kere daha tekrarlanarak vurgulanmtr.38 Ayn ekilde bu devrede Horasan, Ear nderlerinden Eb Bekir bn Frek elsfahn (. 406/101), Eb shak el-sferayin (. 418/1027) ve Eb Mansur Abdlkdir elBadd (. 429/1037-38) gibi birouna vatan olmutur. Bunlar, Eariyye mezhebini savunan kimselerdi ve bunlarn gayretleri Kdir akidesinin ilan edilmesiyle talanmtr.39 Eyyblerin ve Byk Seluklularn siyasi desteini kazanan Earler mezheplerini kolayca yayma imknna kavumakla birlikte, Seluklu Sultan Turul Bey dneminde (10401063) Vezir Amdlmlk el-Kndr (.456/1064)nin Mutezil grleri benimsemesiyle Earler bir sre ilm faaliyetten men edilmi, aralarnda mml-Haremeyn el-Cveynnin de bulunduu bir Ear lim grubu Hicaz blgesine kamaya mecbur kalmtr. Ancak bu durum fazla srmemi, Alparslan (. 456/1072)n tahta geip Kndryi azletmesinden sonra Eariyyeye ynelik basklar sona ermi, Vezir Nizmlmlk (. 485/1092) tarafndan Nibur ve Badatta yaptrlan Nizmiye medreseleri mezhebin yaylmasnda nemli

35

36 37 38 39

Sleyman Gen, Halife el-Kdir Dneminde Badatta Yaanan Dini-Siyas Hadiseler ve onun Snn Siyaseti, Marife Dergisi, Yl : 4, Say : 2, gz 2004, s. 235. Mustafa Sabri Kka, Kdir-Billh, DA, C.24, stanbul, 2001, s.128. bn Rd, el-Kef, Cabiri(nr.), neredenin nsz, s.29. Gen, s.235. bn Rd, el-Kef, Cabiri, (nr.), neredenin nsz, s.29.

18

hizmetler grmtr.40 Nizmlmlk dnemi Btniyyeye kar Eariyyenin resm ideoloji hline geldii dnem olmutur.41 V. (XI.) yzyl kelam tarihinde nemli bir dnm noktasdr. Bu asrdan itibaren kelam ilminin terminoloji ve metodunda bir farkllk meydana gelmitir. nce el- Cveyn kelamclarn rabet etmedii Aristo mantna kelamda zemin hazrlam, Bkllnnin srarla savunduu delilin rtlmesi hlinde kantlayaca hkmn zarar grecei ilkesini (inikasl-edilleyi) geri plana atmtr. Onun rencisi Gazzl de eserleri ve faaliyetleriyle kelam ve genel olarak slam dncesinde baz deiimleri fiilen balatmtr. Mantk kurallarn kullanmann bir mahzur tekil etmediini, aksine bunlarn kelamn bir paras olduunu ve daha nce kelamclarn delillerinde farkl ibare ve stlahlarla yer aldn belirten Gazzl, kelam ve dier slam ilimlerde daha nce ortaya kan eilimi hem merulatrm, hem de hzlandrmtr. limlerdeki istidll biimine bir dzen getirmek amacyla srarla savunduu bu uygulamasyla o, kelamda Mutezile ile balayp Ear, Mtrd ve Bklln gibi Ehl-i Snnet kelamclar ile devam eden mtekaddimn dnemini sona erdirip felsefe ve manta kaplar aan mteahhirn dnemini balatan kii olarak kabul edilmitir.42 Filozoflara yaklamnda Gazzl, onlarn kullandklar mantk kurallarna msbet bakarken, ilahiyat konularndaki grlere kar mcadele vermi,43 hatalarn ortaya koymak maksadyla mehur eseri Tehftl-felsifeyi kaleme almtr. O, Tehftnde, Frb ve bn Snnn ilahiyata, ksmen de tabiiyyata dair hatal grlerini yirmi mesele hlinde ele alm, bunlarn on yedisinde filozoflarn hataya, nde de kfre dtklerini ispata almtr.44 Bu dnemde Eb Hmid el-Gazzl ile gren Eb Bekir bnl-Arab (.543/1148), el-Avsm minel-kavsmda, kef metodu ile Aristocu gelenee bal felsef anlaylar eletirmekle birlikte Eariyyeyi Endlste temsil etmitir.Bu dnemin nl isimlerinden Muhammed b. Abdlkerm e-ehristn (.548/1153) Nihayetl ikdm f ilmilkelamnda Gazzlnin balatt felsefe-kelam ilikilerini glendirip kelam meselelere
40 41 42

43 44

Yavuz, Eariyye, s.448-449. bn Rd, el-Kef, Cabiri, (nr.), neredenin nsz, s. 28. M.Sait zervarl, Kelamda Yenilik Araylar (XIX. Yzyl Sonu XX.Yzyl Ba), 1.Bask, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi (sam) Yaynlar, 1998, s. 12-13. zervarl, Kelamda Yenilik Araylar (XIX. Yzyl Sonu XX. Yzyl Ba), s. 13. Topalolu, Kelam lmi: Giri, s. 29.

19

felsef aklamalar getirmitir. 45 Salam tefekkr ve zengin felsef kltryle VI.-VII. (XII.XIII.) yzyln byk ahsiyetlerinden bn Rd (.595/1198)n muasr 46 Fahreddin er-Rz (.606/1210) el-Melim, el-Muhassal ve el-Metlibl-aliye adl eserlerinde felsefeyle kelam birletirerek felsef kelam dnemini balatmtr.47 Onlardan sonra gelenler ise felsefe kitaplarna gmlp aralarndaki benzerlikten dolay her iki ilmin meselelerini birbirine kartrmlar ve ayn ey sanmlardr.48 slam leminin yetitirdii ender mtekellim ve filozoflardan bn Rd49 ise kelam ile felsefeyi deil-nk henz karp birlememilerdi-aksine her ikisinin iinden, yapsn aslna iade etmeye alarak, her ikisinin bamszln, usul ve yntemlerini muhafaza ederek ve her ikisinin ayn hedefte, fazilet hedefinde bulutuunu vurgulayarak genel olarak felsefeyle din arasn ayrmakla meguld.50 Fahreddin er-Rz, Eariyye akidesiyle ibn Sn felsefesini birbirine dhil etmiti. bn Rd ise felsefeyi asllara, bizzat Aristoya dnerek ibn Snnn yorumlarndan kurtarmaya almakla, bir taraftan Kuran akidesiyle felsefeden her birini kendi yapsna dndrm; dier taraftan da Earlerin akl mukaddimelerindeki yorumlarndan slam akidesini kurtarmaya almakla, dinin insanlar gtrmek istedii inanlarn zahirinden kan metoda, Selef akidesine dnmtr.51 bn Rd zamannda akide sahasnda hkim mezhep Eariyye mezhebiydi. Mntesipleri, mezheplerini hak mezhep olarak ortaya koymular ve dier mezheplerin batllna hkmetmilerdi. Bazlar kendilerince imann art olarak akl mukaddimeler ortaya koymular ve Allahn varln, kendi niteledikleri metodla bilmeyenleri tekfir etmilerdi. Buna ilaveten akl zorunluluklar da inkr etmilerdi.Gazzl ise Eariyyenin bak asyla ihtilaflarndan dolay filozoflar tekfir etmitir.52 te btn bu sebeplerden dolay ibn Rd,Eariyye mezhebi zerinde younlam, slam akaidi ispat hususunda metodlarn tahlil etmi, mantk ynnden eksiklilerini,
45 46 47 48 49

50 51 52

Yavuz Eariyye, s.449. bn Rd, el-Kef, Cabiri, (nr.), neredenin nsz, s. 31. Yavuz Eariyye, s.449. bn Haldun, s.647. Ramazan Altnta, bn Rdn Din Anlay ve Kritii, slam Aratrmalar Dergisi, c.15,say:3, 2003, s.400. bn Rd, el-Kef, Cabiri, (nr.), neredenin nsz, s. 31. bn Rd, el-Kef, Cabiri, (nr.), neredenin nsz, ss. 31-32. bn Rd, el-Kef, Cabiri, (nr.), neredenin nsz, s. 73.

20

zayflklarn ortaya koymu, dinin insanlar gtrmek istedii inanlardan uzaklklarn, bir ynden Kurn- Kerimde zikredilen metodla ve bir ynden de aklla, ilm ve felsef bilgiyle elikilerini (kendi bak asyla) ortaya koymutur.53 Bir tarafta Aristo mantna ve felsefesine iddetle kar kan54, filozoflar reddetmek iin Dekaikul-kelam adl hacimli bir eser telif eden, Aristocu filozoflarn fizik ve metafiziine ilikin ynelttii eletiriler dolaysyla felsefe karsnda kelam disiplininin stnlk kazanmasnda rol oynayan, bu hususta Cveyn ve Gazzlye nclk eden55, sebep-sonu ilikisinin zorunlu olduunu duyularla bilmenin mmkn olmadn ileri sren, diyalektik bir metodla imkn metafiziinin alternatifi olan sistemlerle hesaplamaya koyulan ve bu yaklamyla daha sonraki kelamclarn, zellikle de Gazzlnin eletirel yaklamnn ekillenmesine ve bilhassa filozoflar eletirisine zemin hazrlayan56 , cevher-i ferd anlayn uluhiyet anlaynn temeli hline getirerek57 kaynaklarda Eariyye mezhebinin ikinci kurucusu olarak gsterilen Bklln58; dier tarafta hayatn Aristoyu aratrmaya vakfeden,59 slam dnyasnda Mea felsefeyi en iyi anlayp yorumlayan60, btn dnyada Aristonun en byk rihi61, Aristo felsefesini kendisinden nceki filozoflardan daha iyi kavrayan62, Aristonun bak asyla slam vahyi arasndaki ayrlk ve ihtilaf en aza indirmeye alan63, kelam ilmini, zellikle Ear kelamn kapsaml ve ciddi bir ekilde bilen64 ve bu kelam sistemindeki elikileri, tutarszlklar el-Fasl ve el-Kefte ortaya koyan65, Earlerin, lemin hudus (sonradan yaratlml) konusundaki dncelerini

53 54 55 56 57 58 59

60

61

62

63

64 65

bn Rd, el-Kef, Cabiri, (nr.), neredenin nsz, s. 73. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.146. Glck, Bkllan,s.531. Macit, s.101-102. Glck, Bkllan,s.532. Yavuz, Eariyye, s. 488. Hasan brahim Hasan, Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slam Tarihi, smail Yiit,(ev.), 1.Bask, stanbul : Kayhan Yaynlar, 1986, s.247. Necip Taylan, slam Dncesinde Din Felsefeleri, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1994, s.235. Hilmi Ziya lken, slam Dncesi Trk Dncesi Tarihi Aratrmalarna Giri, 2. Bask, stanbul, lken Yaynlar, 1995, s.231. Abdlmeteal Said, el-Mceddidun fil slam minel-karnil- evveli ilel-karnir-rbii aer, Kahire: Mektebetl-Adab, 1965, s.220. Muhammed Abid Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, Said Aykut, (ev.), 1.Bask, stanbul : Kitabevi, 2000, s.280. Muhammed Abid Cabiri, bn Rd, 1.Bask, Beyrut : Merkez Dirasatil Vahdetil-Arabiyye, 1898, s. 30. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Fasll-makal, el-Kef an minhciledille, Sleyman Uluda , (ev.), 3. Bask, stanbul: Dergah Yaynlar, 2004, evirenin nsz, s.70-71.

21

zerine bina ettikleri cevher-i ferd anlayn66 ve imkn metafiziini eletiren sistemini sebeplilik esas zerine bina eden ibn Rd.68

67

ve dnce

te biz, birbirinin tamamen zdd iki farkl dnce sistemini benimseyen ve kar dnce sistemine eletiriler ynelten iki byk mfekkir, Bklln ve ibn Rdn irade-fiil ilikisi hakkndaki dncelerini ortaya koymaya gayret ettik. Onlarn bu konudaki dncelerini ortaya koymadan nce, konunun daha iyi anlalmas dncesiyle bu iki byk mtefekkirin hayatlarn, eserlerini, grlerini ve zellikle ilm ahsiyetlerini de inceledik. Her ne kadar bu iki byk mfekkirin bu zellikleri hakknda fazlaca incelemeler yaplm olsa da biz, bu incelemelerden ve yeni yaynlanan eser ve makalelerden de faydalanarak kendi bak amz ortaya koyduk ve bu incelemelere yeni baz bilgiler de ilave ettik. Bkllnnin Kdir-Billh dneminde Eariyye mezhebini resm mezheb hline getirmeye gayret ettiini, bn Rdn son dneminde yaad mihne (eziyet, sknt) ile ilgili rivayetlerin birbiriyle eliik olduunu ve mihnenin gerek sebebinin siyasi olduunu aratrmalarmz neticesinde ortaya koymamz rnek olarak zikredilebilir. Biz bu almamz yaparken iki byk mfekkirin hayat, eserleri ve ilm ahsiyetleri iin tarih ve biyografi kitaplarn ve onlar hakknda yazlan pek ok eseri gzden geirdik. Akademisyenler Bkllnnin grlerini ortaya koyarken genellikle onun etTemhd adl eserini kaynak olarak kullanmlardr. Biz ise et-Temhdin zeti niteliindeki elnsaf adl eserini kullanmay tercih ettik. Aratrmamz, VII-XIII. Yzyl aras kelam ve slam felsefesi tarihine genel bir bak konu edinen bir giriten sonra Bkllnnin hayat, eserleri, ilm ahsiyeti, grleri; bn Rdn hayat, eserleri, ilm ahsiyeti, grleri; Bklln ve bn Rdde irade-fiil ilikisi ve sonu blmlerinden olumaktadr. Bklln ve bn Rdde irade-fiil ilikisini ortaya koyarken bu iki byk mfekkirin, bu konudaki grlerini hangi dnce sisteminden hareketle ortaya koyduklarn belirtmeye de gayret ettik.
66 67

68

Cabiri, bn Rd, s.124. Muhammed Abid Cabiri, et-Tras vel hadse: drasat ve mnakaat, 1.Bask, Beyrut : el-MerkezsSekfiyyl-Arabiyy,1991, ss. 206-207. Osman Emin, (hzl.), Dirasatn felsefiye=Etudes Philosophiques, Kahire: el-Heyetl-Msriyyetl-mme lil-Kitb, 1974,s.209.

22

2. BKILLNNIN HAYATI, ESERLER, LM AHSYET VE GRLER 2.1 Bkllnnin Hayat ve Eserleri Tam ad, Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Cafer b. elKsmdr. Mehur mtekellim El-Bklln el-Basr olarak tannmaktadr.69 Babas veya dedelerinden biri bakla ticaretiyle urat iin bnl-Bklln70 diye hret kazanmtr.71 Genellikle el-Kd lakabyla birlikte zikredilen knyesi Eb Bekirdir.72 Ukbera ve Badatta kadlk, Sarda kdl-kudatlk yapt iin, Kd nvanyla da mehurdur..73 Eariyye arasnda Kd denildiinde Bklln kastedilmektedir.74 Hayatndan bahseden

kaynaklardan hibiri nerede ve ne zaman doduunu zikretmemektedirler. Ancak herkes tarafndan Basraya nisbet edildii iin Basrada doduu, ilesinin Basral olduu ve ilk yllarnn Basrada getii gr tercih edilmektedir.75 Tahsilini o vakitler dil, edebiyat ve kraatte pek kuvvetli bir mevkiye erimi olan Basriyyn mektebi stadlarnn nnde yapan Bklln76, Ear (.324/936)nin rencilerinden Eb Abdullah b. Mchid et-T (.370/980)den77 ve ders arkadalar Eb shak el-sferyini (.418/1027), bn Frek (.406/1015) ile birlikte Ebul-Hasan el-Bhili

69

70

71 72

73 74

75 76 77

Ebl Abbas emsddn Ahmed b. Muhammed b. brahim b. Ebi Bekr b. Halikn el-Bermek el-rbil, Vefeytl-ayn ve enb ebniz-zaman, hsan Abbas, (thk.), Beyrut: Dar-u Sadr, 1978, C.4, s.29. Bkllnden, bnl Bklln diye bahseden baz kaynaklar unlardr: Ebl-Fazl yaz b. Ms b. yaz elYahsub, Tertibl-medarik ve takribl-mesalik li marifeti alami mezheb-i Malik, Ahmed Bekir Mahmud, (thk.), Beyrut: Dru Mektebetil-Hayat, Trablus: Dru Mektebetil-Fikr,C.3, s.585; emsuddn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, Siyer Almin-Nbela, uayb Arnat, Muhammed Nam Argasus, (thk.), 1. Bask, Beyrut: Messesetr-Risle, 1983, c.17, s.190; Eb Bekr Ahmed b. Al b. Sabit el Badd, Trhu Badd, Beyrut : Drl Ktbil-lmiyye, C.5,s. 379; Ebl Ksm Al b. el-Hasan b. Hibetillah b. Abdillah, b. Hseyn ed-Dmak, Tebyn kezibil-mfteri fma nsibe ilel-mam EbilHasan el Ear, 3. Bask, Beyrut Darul-Kitabil-Arab. 1984 ,s.217. Glck, Bklln, DA, C. 4 stanbul: 1994, S.531. Kamil Gne, slam Dncenin ekilleniinde Akl ve Nass, 1.Bask, stanbul: nsan Yaynlar,2003, s.26. Glck, Bklln, s.531. zmirli smail Hakk, Eb Bekir Bklln, Darul-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Say : 5-6, 1927, s.142. Bklln, et-Temhid, el-Hudayr ve Eb Rde (thk.), tahkik edenlerin nsz, s.2. ibay, Bklln, s253; Gne, s.38. Ebl Fellah Abdlhay b. Ahmed b. Muhammed es-Slhi bnl-md, ezeratz-zeheb f ahbari men zeheb, Abdlkdir el-Arnat ve Mahmut el-Arnat, (thk.), 1.Bask, Beyrut : Dru bn Kesr, 1989, s.21; emsddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, el-Iber f haberi men gaber, Eb Hcer Muhammed es-Sad b. Besyn Zall, (hzl.), 1. Bask, Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye, 1985, C.2, s.207; Hasan brahim Hasan, Tarihul-slam es-siyasi ved-din ves-sekaf vel-ictima, 13.Bask, Beyrut: Darl-Cil, Kahire: Mektebn-Nahdatil-Msriyye, 1991, C.3, s.479.

23

(.370/980)den kelam78 , Eb Abdullah e-rz (.370/980)den usul79 , Eb Bekir Muhammed b. Abdullah el-Ebher (.375/985) ve bn Eb Zeyd el-Kayravn (.386/996)den fkh, bn Semn (387/997)dan ahlak ilimlerini tahsil etmitir.80 renimini tamamlamak iin genlik yllarnda (muhtemelen 961de) Badata gitmi Drekutn (.385/995),81 Eb Bekir el-Kt (.368/978), bn Ms (.369/979) ve Nsbr (.375/985) gibi mehur muhaddislerden hadis dersleri almtr.82 Bkllnnin ilim tahsili iin gittii dnemde Badat Abbs hilafetinin merkezi olma durumunu ismen muhafaza etmekle birlikte, Abbs devleti fiilen birok beyliklere ayrlmt.83 Bveyhlerin 334/945 tarihinde hilafet merkezi Badat ele geirmesiyle birlikte Abbslerin, Bveyh emirlerin idaresi altnda 110 yllk bir vesayet devri balam oldu84. Bveyhilerin Badat kontrol altna almasyla birlikte Bklln hayatnn neredeyse tamamn bu hanedann iktidar blgesinde geirmitir.85 Bveyhlerin dier birok hanedan ile birlikte iktidarda bulunduklar hicri IV. ve V. (milad X. ve XI.) asrlar, bir ynyle slam corafyasnn siyasi adan paralanp deiik mahall hanedanlara ayrld ve birok sosyal huzursuzluun yaand bir dnem olsa da, kltrel adan, slam kltr ve medeniyetinin oluumunu tamamlayarak, en yksek seviyesine, doruk noktasna ulat bir dnem olarak kabul edilir. Bu asrlar kimilerince slam medeniyetinin altn a, kimilerince de slam rnesansnn gerekletii bir devir olarak deerlendirilir.86

78

79

80 81 82

83

84

85 86

Bklln, et-Temhd, el-Hudayr ve Eb Rde (thk.), tahkik edenlerin nsz, s.10; erafeddin Glck, Kelam Tarihi (Kiiler, Grler, Eserler) 1.Bask, Konya: Esra Yaynlar, 1992, s.86. Glck, Bklln, s.531; Hasan Hseyin Tunbilek, Eb Bekir Bklln Hayat ve Baz Kelam Grleri , Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say : 4, 1998, s.7. Glck, Bklln, s.531, Tunbilek, ss. 7-8. Glck, Bklln, s.531. bn Askir, s.217; Eb Sad Abdlkerim b. Muhammed Mansur el-Mervez es-Semn, el-Ensab , Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemani, (thk.), 2. Bask, Beyrut: 1980, C.2, s.51, Ebl-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed bnl-Cevzi, el-Muntazam f tarhil-mlk vel-mem, Muhammed Abdlkadir Ata, Mustafa Abdlkadir Ata (thk.), 1.Bask, Beyrut : Darul Ktbil-lmiyye, 1992, C.15, s.96. erafeddin Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, 1.Bask, Ankara : Trkiye Diynet Vakf Yaynlar, 1997, s.17. Cafer Karada, Bkllnye Gre Allah ve lem Tasavvuru, 1.Bask, Bursa : Arasta Yaynlar, 2003, s.17; Hakk Dursun Yldz, Abbsler, DA, C.1, stanbul, 1988, s.35. Karada, s.16. Ahmet Gner, Bveyhler Dnemi ve ok Seslilik, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say : 12,1999, s.60.

24

slam hanedannn farkl siyasi hanedanlara blnmesi, dnce, ilim ve kltr hayatnn gelimesine zarar vermemi, aksine ona yeni imknlar ve frsatlar sunmutur. Birbirine rakip slam hanedanlarnn kurulmas, yeni siyasi merkezler ortaya karm ve rakip hkmdarlar arasnda ilim ve kltr himaye etmede de bir yara sebep olmutur. Bu da din limleri, bilim adamlar, filozoflar, edip ve airler iin geni bir hareket sahas ortaya karmtr.87 Netice olarak Bklln siyasi bakmdan kark, ama ilim ynnden dinamik bir dnem ve blgede, ilim tahsiline elverili bir ortamda Badata gelmi88, renimini tamamladktan sonra Basraya dnm ve Basra Camisinde ders vermeye balamtr.89 Bveyh meliki Addddevle (. 372/983) ilmi ve limleri severdi.90. Meclisi ounluu fukaha ve mtekellimnun oluturduu eitli bilim dallarndan mteekkil bir limler topluluunu ihtiva ederdi91. Onlar iin mnazara meclisleri dzenler, kendisi de bu mnazaralara katlrd. Adudddevle, bir gn Mutezil Kdl-Kudt (bakad) Bir b. elHseyine : Bu meclis limlerle dolu, ancak ben Ehl-i isbat vel-hadis (lah sfatlarn varln kabul eden kelamclar) gremiyorum diyerek Ehl-i snnetin ilmiyle mehur limlerinden bazlarnn ilim meclisinde bulunmasn talep etmiti. Neticede Ebl-Hasan elBhil ile Bklln davet edilmi, el-Bhil bu davete icabet etmemi, daveti kabul eden Bklln ise, Adudddevlenin ilim meclisine katlmak zere Basradan iraza gitmi92 ve emirin saraynda, Mutezile ve mmiyyenin nde gelen kelamclar ile tartmaya girmi kendisine yneltilen btn sorulara ikna edici cevaplar vermi, stn mnazara gcn ortaya koymutur. Bu durum emirin dikkatini ekmi ve Bkllnden olu Samsmddevle (.376/986)ye Ehl-i snnet kelamn retmesini istemi, Bklln de, bu i emirin oluna Ehl-i snnet kelamn retmitir.93

87 88 89 90

91

92 93

Gner, Bveyhler Dnemi ve ok Seslilik, s.60-61. Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, s.18. Glck, Bklln, s.531. Kd yz, s.590; Abdlkerim zaydn, Addddevle, DA, C.1, stanbul: 1988, s.393; Hasan Mneymine, Tarihud-devletil-Bveyhiyye es-siyasi vel-iktisad vel ictima ves-sekaf, 1.Bask, Beyrut: Darl Cmiye, 1984, s.315. Kd yz, s.590; Ahmet Gner, Bveyh Devlet Adamlarnn Kitaba lgileri ve Ktphaneleri, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 13-14, 2001, s.40. Kd yz, s.590. Kd yz, ss.591-593.

25

Bklln, Adudddevle tarafndan Bizansa eli olarak gnderilmi ve mparator II. Basilusun huzurunda Hristiyan din adamlar ile din ve ilmi tartmalar yapmtr.94 stanbuldan dndkten sonra Ukbera, Badat ve Surda kadlk ve Kdl-Kudatlk yapmtr. Adudddevlenin 983te lmnden sonra Badata yerlemitir. Badatdaki Mansur Camisinde mderrislik yapan Bkllnnin ders halkas, Endlsten Horosana kadar slam Dnyasnn eitli blgelerinden gelen rencilerle genilemitir.95 Eb Zer elHerev (. 434/1043), Eb mrn el-Fs (. 430/1039), Ali b. Muhammed el-Harb (.437/1045), Eb Cafer es Simnan (.444/1052), Eb Abdurrahman es-Slem (.412/1021), Ebl-Kasm es-Sayraf (.435/1043) ve Samsmddevle (.376/986) gibi yzlerce renci yetitirmitir.96 Btinlerin, slam dnyasnn her yerinde, hatta Badat ilerinde bile youn propagandalar yapmalar sonucunda 401/1010da Karva b. Mukalled el-Ukayl Musulda- elHakim-Biemrillah (. 411/1021) adna hutbe okutmaya balam ve Ftmlere balln bildirmi, hatta bu durum Enbar ve Kfe gibi ehirlere kadar yaylmtr.97 Karvan El-Hkime balln ilan etmesiyle, Abbs halifesi Kdir-Billh (.422/1081), Absiler ve Snnlik aleyhine gelien Ftim propagandalar karsnda harekete gemi, Bkllnyi durumun vahametini anlatmak zere Bahddevle (.989-1012)ye gndermitir. Bunun zerine Bveyh emiri Bahddevle, Bakumandana tedbir almasn emretmi, Bakumandan, Karva cezalandrmak iin harekete geince, durumu haber alan Karva, el-Hkim ve Ftmler adna okunan hutbeye son vermi ve yeniden Kdir-Billh adna hutbe okutmaya balamtr.98 Kdir-Billh zamannda Eariyyeyi resm mezheb hline getirmeye alan Bklln,99 Ehl-i Snnet anlayn mdafaa iin zerine den sorumluluklar yerine getirmeye alm, Ehl-i Snnet anlayna aykr dnce ve akmlar delilleriyle rtmek

94

95 96 97 98

99

Hayreddin ez-Zirikl, el-Alam: kamusu teracim li eherir-rical ven-nisa, Beyrut: Darl-lmilMelayin,1984, 2. Bask, C.7., s.46; Karada, s.19. Glck, Bklln,s.531. Gne, s.29-30; Tunbilek, s.8-9. Gen, s.229; Kka, s127; Mustafa z, Hkim-Biemrillah, DA, C.15, stanbul: 1997. Ebl-Hasan zzeddin Ali b. Muhammed b. Abdlkerim bnl-Esir, el-Kamil fit-tarih, Abdlkerim zaydn (ev), stanbul Bahar Yaynlar,C.9, s. 180-181; Kka, s.127. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Fasll-makal f takrr ma beyneerati vel-hikmeti minel-ittisal (ev vcubn-nazaril-akl ve huddut-tevil, Muhammed Abid Cabiri (nr.), 1.Bask, Beyrut : Merkez Dirsatil-Vahdetil-Arabiyye, 1997, neredenin nsz, s. 24.

26

iin eserler kaleme alm100, bundan dolay da kendisine fahrl-mme (mmetin vn kayna), lisanl-mille (inancn tercman), seyfs-snne (snnetin keskin klc), imdd din (dinin direi), nsirul slam (slamn yardmcs) gibi lakaplar retilmitir.101 Kaynaklarda zellikle muhaliflerinden Rfza, Mutezile, Cehmiyye, Havric ve dierlerini red konusunda yaygn birok eserleri olduu belirtilen Bkllnnin102 bata kelam olmak zere dinler tarihi, mezhepler tarihi, fkh ve usul-i fkha dair kaleme ald eserlerden gnmze kadar ulaanlardan bazlar unlardr.103 1. et-Temhd: Bkllnnin kelamla ilgili grlerini renebildiimiz mevcut en nemli eseri et-Temhddir. et-Temhd kelam ilmi konularn kapsaml ve hepsini iine alacak tarzda ele alan ilk kitap zelliindedir.104 et-Temhd, klasik dnemin ilk mkemmel kelam kitaplarndan saylr. Bu bakmdan kendisinden sonra tasnif edilen Abdlkdir el-Baddinin Usld-dn, ehrstaninin Nihayetl-ikdm, Cveynnin e-amil, el-rd, Addiddin elcnin el-Akaidl-Adudiyye, mer en-Nesefnin el-Akaidn-Nesefiyye, Devvnnin erhl-akidil-Adudiyye gibi eserlere rnek olmu ve tesirler icra etmitir.105 2. el-nsaf : Baz kaynaklarda Risletl-Hurre olarak zikredilen ve Bkllnnin, bu eserinin mukaddimesinde el-Hurre ibaresini kullanmasndan ve Kd yzn mellifin eserleri arasnda el-nsafa yer vermemesinden hareketle bu kitabn asl adnn Risletl-Hurre olduu ileri srlmektedir.106 Bkllnnin kelama dair bir eseri olan el-nsafta mtekaddimn dnemi kelamclarnn sistematik olmaktan ok, dnemin problemlerini ne karan bir plan rgsn

100

101 102

103 104 105

106

Bk. Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Cafer el Kasm el Bklln, cazl-Kuran madddin Ahmed Haydar (thk.), 1.Bask, Beyrut: Messesetl-Ktbis-Sekfiyye, 1991, tahkik edenin nsz, s.15. bn Askir, s.223. es-Seman, s.51; Muhammed b. Muhammed Mahlf, eceretn-nuriz-zekiyye f tabakatil-Malikiyye, Beyrut: Darl-Kitabil-Arabi, s.93; bn Askir, s.219; Eb Muhammed Abdullah b.Esad b. Al b. Sleyman el-Yfi, Miratl-cinan ve ibretl-yakzan f marifeti ma yuteber min havadisizzaman, 2. Bask, Beyrut: Messesetl-Alem lil-Matbt, 1970, C.3, s.7; El-Badd, s.378. Glck, Bklln, s.534. Gne, s.32. Abdurrahman Bedev, Mezahibl-slamiyyin el Mutezile vel-Eaire, 2.Bask, Beyrut: Darl-lmilMelayin, 1979, C.1, s. 596; Mustafa Sait Yazcolu, Kelam Ders Notlar, Ankara. 1987, ss.88-89. Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Cafer el Kasm el Bklln, Olaanst Olaylar ve Aralarndaki Farklar (Mucize, Keramet, Sihir), Adil Bebek (ev.), 1. Bask, Rabet Yaynlar, 1998, evirenin nsz, s. 16.

27

grmek mmkndr. Eserde felsef ve teknik bir dil yerine edeb ve etkileyici bir slubun kullanlmasna zen gsterilmitir.107 Temhdin bir zeti gibidir, akideye ait grlerinin veciz bir hlsas mahiyetindedir.108 3. El-Beyn : Bu kitap Bkllnnin, mucize konusunu ayrntl bir ekilde ele adl eseridir. El-Beyn, balang dnemi kelamclar tarafndan mucize konusunda telif edilip gnmze kadar ulaabilen ilk eser olmas, mucizeye farkl bir tanm ve yorum getirmi bulunmas, benzeri dier olaylarla mukayesesini yapp farklarn ortaya koymu olmas bakmndan nemli bir kelam kaynadr.109 el-Beynn, Bkllnye ait fil-Mucizt adndaki hacimli eserden geriye kalan bir blm olduu kabul edilir.110 Bu eser, Olaanst Olaylar ve Aralarndaki Farklar (Mcize, Keramet, Sihir) adyla Adil Bebek tarafndan Trkeye tercme edilmitir.111 4. Hidayetl msteridn vel-makne f usuld din : Tamam on yedi cz (cilt) olan eserden geriye on iki cz kalm olup yazma bir nshas Ezher Ktphanesinde mevcuttur. Muhammed b. Ebl-Hattab el-bil Telhsul-kifye min kitabil-hidye adyla eseri ihtisar etmitir.112 5. Menakbl-eimme ve nakzl-metain an selefil-mme : Hulef-yi Ridne yneltilen tenkidlere verilen cevaplardan oluur. Eksik bir yazma nshas Dmak Zhiriye Ktphanesinde mevcuttur.113 6. cazl-Kuran : Kurann icaz ve belaat zerindeki telif ve tartmalarn sregeldii bir ortamda, Ear ekolnn en byk isimlerinden Kad Eb Bekir el-Bklln, bu almalarn en kapsamlsn yine czl-Kuran adyla ortaya koymutur. Gerek kelamclar ve gerekse edipler tarafndan nceden yaplm bulunan tm belgat almalar, el-Bkllnde metodik bir hviyet kazanmtr.114 Bu eser, bu konuda yazlanlarn en
107 108 109 110 111 112 113 114

M. Sait zervarl, el-nsaf, DA, C.22, stanbul, 2000, s.319. Yazcolu, Kelam Ders Notlar, s.89. lyas elebi, el-Beyn, DA, C.6, stanbul, 1992,s.26. Glck, Bklln, s.534. Bk. Bklln, Olaanst Olaylar ve Aralarndaki Farklar (Mucize, Keramet, Sihir), Bebek (ev.). Glck, Bklln, s.534; Gne, s.532. Glck, Bklln, s.534. Nasrullah Hacmftolu, Kelamclar le slam Felsefecilerinin Belagat ve cz limlerinin Gelimesinde Rolleri, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say : 9, 1990, s.227.

28

gzellerindendir. Bklln bu eseriyle ayrca byk bir edip olduunu da ispat etmitir. Bu eser Kurann yksek fesahat ve belagatn dile getirmi ve Kurann mucize olduunu ispat yolunda pek mhim izahlarda bulunmutur.115 czl-Kuran, Bkllnye ait eserler iinde ilk defa yaynlanan ve zerinde en ok durulan bir kitap olup konusunda gnmze intikal eden eserlerin en nemlilerinden kabul edilir.116 Bkllnnin bu eseri limlerin vg ve kabulne mazhar olmutur. Hatta bu eser gibisinin tasnif edilmedii sylenmektedir.117 7. el-ntisar li shhati naklil-Kuran ver-red ala men nahalehl-fesad bi ziyade ev noksan: Bu eser Muhammed Zall tarafndan tahkik edilerek neredilmi bulunmaktadr. Kuran ilimlerinde nemli bir yer igal eden czl Kuran kitabnn tamamlaycsdr.118 Bu eserin ayrca Fuat Sezgin tarafndan tpkbasm yaplmtr.119 8. Sult ehlir-rey anil-kelam fil Kuran : Kurann tevil ve tefsiriyle ilgili sorulara verilen cevaplardan oluan kk bir risale olup yazma bir nshas Sleymaniye Ktphanesindedir.120 9. et-Takrib vel-irad f usulil-fkh : Hacimli bir kitaptr. Bu kitabn es-Sari Eb Zend Abdlhamid b. Ali tahkiki ile cilt olarak Messesetr-Risle tarafndan 1993de Beyrutta neredilmitir.121 Bklln, et-Takribde fkh usul konularn ele alrken fur-i fkhn usuln ortaya koymakla birlikte kelam boyutunu da gstermeye almaktadr. Kitabn mtekellim edasyla yazld her tarafndan anlalmaktadr. Bkllnnin bu eseri usul-i fkh alanndaki en nemli kaynaklardan biri olarak kabul edilmektedir. Hatta e-fi (.204/819)nin erRislesinden sonra yeni bir metod ve daha kapsaml olarak ele alnan ilk eser olmasndan ve bu anlamda sonrakileri etkilemesinden sz etmek de mmkndr.122

115 116 117 118

119

120 121 122

Ali zek el-Bklln, slam Dncesi, 2.Bask, Yl : 1, say : 1, 1967, s.57. Glck, cazl-Kuran, DA, C.21, stanbul: 2000, s.407. Gne, s.34. erafeddin Glck, Bkllnnin el-ntisar li Naklil Kuran, Atatrk niversitesi slam limler Fakltesi Dergisi, Say : 3, 1979,s. 429-430. Glck, Bklln, s.534;Bkz. Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Cafer el Bklln, el-ntisar lil-Kuran, Fuat Sezgin (yay.), Frankfurt: Mahed Tarihil-Arabiyyeti vel-slamiyyeti, 1986. Glck, Bklln, s.534. Gne, s.32. Gne, s. 32-33.

29

Yaad dnemde Ear123 ve Malik124 mezhebinin nderi konumuna kadar ulaan Bklln, 23 Zilkade 403 (6 Haziran 1013) cumartesi gn125 Badatta lm,126 namazn olu Hasan kldrmtr. nce evine defnedilmi, sonra da Bb- harb mezarlna nakledilmi,127 Ahmed b. Hanbelin yanna gmlmtr. Yetitirdii renciler128 ve yazd kitaplarla gelecek nesillere nemli bir miras brakmtr.129 2.1 Bkllnnin lm ahsiyeti Bklln, slam ilimlerin tamamen teekkl ettii mezheplerin kkletii slam felsefesi ve tasavvufunun gelimeye yz tuttuu hicri IV. asrn zengin kltr ortamnda yetimi,130 tahsilini o vakitler dil, edebiyat ve kraatte pek kuvvetli bir mevkiye erimi olan Basriyyn mektebi statlarnn nnde yapmtr.131 Bklln ilimde132 ve sahasnda (kelam) zamannda bir tek idi133, Arap dilinin kaidelerine ve inceliklerine uygun olarak insanlarn en fasih konuan ve meseleleri en iyi izah edeni, karsndakini delil ile susturma bakmndan en iyisi idi. Btn vaktini derse, ilim tahsiline ve telife ayrmt. Endlsten ve en uzak beldelerden limler ondan ilim tahsil etmek iin ona seferber oluyorlard.. el-Mansur Camisinde byk bir ders halkas vard ve sahip olduu bilgileri rencilerine anlatyordu.134 Cedel ve mnazara konusundaki

123

124

125

126

127

128 129 130 131 132 133 134

bn Hallikn, s.269; Ebl-Fid el-Melikl-Meyyed mdddn sml b. Al b. Mahmd el-Eyyb, elMuhtasar f ahbaril-beer, Hseyin Mnis (hzl.), 1.Bask, Kahire: Darul-Maarif, C. 3, s.208; ez-Zirikl, s. 46. Zeheb, Siyeru alamin-nbela, s.191; Ebl-Mehsin Cemlddn Ysuf b. Tarberd, en-Ncumzzahire f mluki Msr vel Kahire, s. 234; Mahlf, s. 92. Karl Brockerman, Tarihul-edebil-Arab, Fehmi Hicaz (Arapaya ev.), Msr: el-HeyetlMsriyyetl-mme lil Kitab, 1993, C. 2, s. 442; Badd, s. 382; Ebl Vefa Burhnddn brahim b. Al b. Muhammed bn Ferhn, ed-Dibacl-mzheb f marifeti ayani ulemail-mezheb, Muhammed elAhmed Ebun-Nr (thk.), Kahire: Mektebet Darit-Tras, 1972, C. 2, s. 229. bn Hallikn, s.270; Ebl-Hasen zzeddin Al b. Abdlkerim bnl-Esir, el-Lbab f tehzibil-ensab, hsan Abbas (thk.), Beyrut: Daru Sadr, C.1, s.112; Badatl smail Paa, Hediyyetl-arifn esmalmellifn ve asarul-musannifin, bnl-Emn Mahmud Kemal nal, Avni Aktu (thk.), 1.Bask, stanbul : Maarif Basmevi, 1955, V. 2, s. 59; ez-Zirikl, s. 46; Brockelman, C. 2, s. 442. bn Hallikn, s.370; Ebs-Safa Selahaddin Halil b. Abdullah Aybek Safed, el-vafi bil-vefeyat, Deyd Reyna (hzl.), Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1997, C.3, s. 177. Karada, s.19. bn Askir, s.223. Glck, Bklln, s.531. ibay, s.253. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.138. Safed, s.177. Nureddin el-Itr, el- Bklln, el-Mevsuatl-Arabiyye, C. 4, 1. Bask, Dmak: Heyetl-MevsuatilArabiyye, 2001, s. 625-626.

30

yeteneiyle mehur olmutu.135 Mnazarada o kadar sz syler, o kadar geni ibarelerle meramn ifade ederdi ki o szlerin derlenip toparlanmas kabil olmazd.136 Muhaliflerine kar delillerinin salaml etkisinin iddeti bakmndan cedelde ok keskin idi.137 Bu onun diyalektii (cedel) en iyi ekilde kullanmasndan ileri gelmektedir. O, cedeli Ehl-i Snnet kelamnn temel ve vazgeilmez unsuru hline getirmi ve fevklade bir ekilde kullanarak gelitirmitir.138 Bu yzden kendisine srimul slam (slamn keskin klc, celdetli bahadr) namn vermilerdi.139 Ksaca Bklln pratik zeks, kuvvetli hafzas, derin vukufu, baarl mnazaralar, stn hitabeti ve ok ynl ilm ahsiyetiyle tannan bir limdir. Onun ilm ahsiyetinde kelamclk yn ar basar. Ayrca hadis, fkh, usul-i fkh, tefsir, belgat, dinler ve mezhepler tarihi alanlarnda da adndan nemle bahsedilmi ve bunlarn ounda otorite kabul edilmitir.140Kd yz ok retken bir lim olan Bkllnnin kelam, usul-i fkh ve iczl-Kuran meseleleri hakknda bir ok eserini zikretmitir.141 Bkllnnin kelamdan sonra hreti bilhassa usul-i fkhta idi142, Kelam ilminde olduu gibi Fkh ilminde de yksek bir konumu, bilgisi ve tecrbesi vard.143 Ukbera ve Badatta kadlk, Sarda bakadlk (Kdlkudtlk)144 grevini yapmtr.145 Bu yzden Eariyye arasnda Kdi denildiinde Bklln kasdediliyordu.146 Fkh ve usul-i fkh ilminde yksek seviyede bilgisi vard,147 fkh limlerinin mehurlarndand.148 Asrnda Irakta Malik mezhebinin nderliine kadar ulamt.149 Fkh ve usul-i fkha dair eitli
135 136 137 138 139 140 141

142 143

144

145 146 147 148 149

Ahmed Atiyyetullah, el-Kamusl-slam, C.1, Kahire : Mektebetn-Nahdatil Msriyye, 1963, s.260. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.138. Bkllan, et-Temhid, el-Hudayr ve Eb Rde (thk.), tahkik edenlerin nsz, s.11. Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, s. 37-38. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.138. Glck, Bklln, s.257. Ahmed Mahmud Subh, f-ilmil-kelam dirase felsefiye li arail-firakil-slamiyye f usulid-din elEairet, Beyrut: Darn-Nahdatil-Arabiyye, C.2, 1985, s.94. ibay, s.257. Sad Murad, el-Firaku vel-cemaatd-diniyyet fil-vatanil-Arab, 2. Bask, el-Haram: Ayn lidDirasati vel Buhusil-nsaniyyeti vel-ctimaiyyeti, 1999, s.155. Kdlkudt, slam devletlerinde yarg sisteminin banda bulunan grevliye verilen nvandr. Bu konuda geni bilgi iin bkz. kr zen, Kdlkudt, DA, C.24, stanbul:2001, ss. 77-82. Glck, Bklln, s.531. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.142. el-Itr, s. 325. Hasan el-Emn, el-Mevsuatl-Arabiyyetl-slamiyye, Beyrut: Drut-Tearufil-Matbuat, 1979, s.47. Mahlf, s.92; el-Mevsuatl Arabiyyetl-lemiyye, C.4, Riyad: Messeset Amlil-Mevsuati lin-Neri vet Tevz, 1999, s.104.

31

eserler yazmas, hatta Gazzl zerinde tesir braktnn kabul edilmesi onun bu alanda nemli bir mevkiye sahip olduunu gstermektedir.150 Arap edebiyatn iyi bilen ve eserlerini akc bir slupla kaleme alan Bklln, Kurann icz, Kuran tarihi gibi konularda yapt almalar ve ilerce Kuran hakknda ileri srlen iddialara verdii cevaplarla tefsir ilminde de dirayetli bir lim olduunu gstermitir.151 Kurann icz ve belgat zerindeki telif ve tartmalarn sregeldii bir ortamda Ear ekolnn en byk isimlerinden Kad Eb Bekr el-Bklln, bu almalarn en kapsamlsn czl-Kuran adyla ortaya koymutur. Bklln Kurandaki iczn kendi nazmnda olduunu ispatlamak iin belgata ait figrlerin tmn vasta olarak kullanm ve bylelikle kendisinden sonra gelen Abdlkadir el-Crcan (. 471/1078-1079) ve Fahreddin er-Rz gibi byk ahsiyetlere tesir eden sekin eserlerini brakmtr.152 Bklln, czl Kuran adl eseriyle byk bir edip olduunu da ispat etmitir.153 zmirli smail Hakk, Bkllnnin Arap edebiyat ve belgatndaki yksek mertebesini u szlerle ifade eder :czl Kuran Okuyan kimse Bkllnnin belgat ve edebiyatta da pek yksek bir mertebeyi elde ettiini teredddsz tasdik eder. Zaten baka trl Kd Bklln olamaz.154 Bkllnnin et-Temhd adl eserine gz atldnda, onun Hristiyanla kar reddiyeye byk nem verdii grlr. Onun yaad blgede Hristiyanlkla slam arasnda gl mnazaralar yaplyordu. zellikle Badatta felsefe ve teolojiyi mezceden Hristiyan limler ile karlat.155 O, Hristiyanla kar iddetli bir polemikidir. ncilden tam ve doru iktibaslarda bulunmas, Hristiyanl iyi incelediinin iaretidir. Teslis ve hull nazariyelerini tenkidle reddeder.156 O, eli olarak gittii stanbuldaki papazlarla ve Badattaki Hristiyan rahiplerle157 yapt mnazaralar ve Ehl-i Kitaba kar yazd reddiyeler sebebiyle, dinler tarihi sahasnda ilgi duyulan bir ahsiyet olmutur.158 Bu yzden A.Abel, onun et-Temhd adl eserinde
150 151 152 153 154 155 156 157 158

Glck, Bklln, s.531. Glck,Bklln, s.531. Hacmftolu, s.227-228. zek, s.57. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.171. Bedev, Mezahibl-slamiyyin Mutezile vel-Eaire, s.595. Yazcolu, Kelam Ders Notlar, s.90. Hacmftolu, s.227. Glck, Bklln, s.531; Gne, S. 40.

32

Hristiyanla, R. Brunschwig de yahudilie ynelttii tenkitleri inceleme konusu yapmlardr.159 Onun Mutezile, ia ve zellikle Btiniyyeye kar yazd reddiyeler de mezhepler tarihi asndan nemlidir.160 bn Kesr (.774/1373)e gre onun kitaplar arasnda en gzeli, Btniyyeyi red konusunda yazd, kefl-esrar ve hetkl-estr adn verdii kitaptr.161 Bklln, Ear yntemi zere kelam ilminde (Usuld-din ve akaidde) ok yetenekli idi. Asrnda Eariyye mezhebinin liderlii konumuna kadar ulaan Bklln,162 Eariyyenin nde gelen simas olmu, kurucusundan sonra mezhebin en ok gze arpan ismi olarak tarihteki yerini almtr.163 slam dnyasnda Kind tarafndan balatlan slam felsefesi, Farab ve bn Sn tarafndan zirveye tanmt.164 bn Snnn felsefe ekol Bkllnnin mensub olduu kelam ekolne pek ziyade zd idi. Nitekim Frbnin felsefesi de muasr Earnin kelamna pek ziyade zdd.165 Her iki taraf da akl ve akl yrtmeyi temel ilke kabul ettikleri hlde metafizik meselelerinde bir trl uyuamyorlard. Onun iin kelam ilmini ikmal etmek, akl ilimlerin en stn hline getirmek, felsefe karsna kp metafizik meselelerinde hatalarn meydana koymak gerekiyordu.166 Gerek Irakta Ear (.324/935-936), gerekse Trkistanl Mtrd (.333/944) akaid meselelerinin izahnda hep eski usule, yani nakl delillerle istihad yoluna gitmilerdi Hlbuki Ear ile Bklln arasnda geen yarm asrlk mddet zarfnda bu gibi meseleleri mantk ve felsefe yoluyla mdafaa ve yeni bir kelam sistemi kurma mecburiyeti hasl olmutu. Ehli Snnetin btn bu mesaisini yeni batan, akl ve felsefe yoluyla ve yeni bir zihniyetle tetkik ederek sistemletirmek, yeni izah yollar bulmak gerekiyordu.167

159 160 161

162 163 164 165 166 167

Bedev, s.595. Glck, s.532; Gne, s.40. Ebl-Fid mdddn smil b. ihbiddn mer b. Kesr, el-Bidaye ven-nihaye, 2.Bask, Beyrut : Mektebetl-Maarif, 1977, C.11, s.350. el-Itr, s.625. Gne, s.41. Aydn, Kelam-Mantk likisi, s.6. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.141. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.141. ibay, s.254.

33

Bklln, iniks- edilleyi (delilin yanllnn kantlanmak istenen dncenin yanlln gerektirmesini) benimsemi, mantk usulne, Aristo mantna iddetle kar km, dou felsefe okulunda hkim olan Aristo felsefesini red ve iptal iin Yunan felsefesinden Demokritos ve Epikurosun temel tan tekil eden atom ile haly alemin hudusu iin bir mukaddime yapm, cevher-i ferdi takviye etmi,168 bunlar uluhiyet anlaynn temeli hline getirmi,169 bylece Snn cevher anlaynn sistemletirilmesinde nc olmu170 ve Snn kelamn gerek kurucusu kabul edilmi,171 almalar kelam biliminin sistemletirilmesinde nemli rol oynamtr.172 Filozoflar reddetmek iin Dekikul-kelam adl hacimli bir eser telif ettii bilinen Bklln, Aristo felsefesiyle Aristocu filozoflarn fizik ve metafiziine ilikin ynelttii tenkitleri dolaysyla felsefe karsnda kelam disiplinin stnlk kazanmaya balamasnda rol oynayan ciddi teebbslerin ncs olarak kabul edilmelidir. Onun bu hususta mmlHaremeyn el-Cveyn ile Gazzlye nclk etmi olduu sylenebilir.173 Sebep-Sonu ilikisinin zorunlu olduunu duyularla bilmenin mmkn olmadn ileri srerek diyalektik bir metodla imkn metafiziinin alternatifi olan sistemlerle hesaplamaya koyulan Bkllnnin bu yaklam daha sonraki kelamclarn, zellikle de Gazzlnin, eletirel yaklamnn ekillenmesine ve bilhassa filozoflar eletirisine temel tekil etmitir.174 Bkllnnin kendisinden sonraki Earlerden Cveyn ve Gazzl gibi filozoflar zerinde ok byk bir etkisi vardr.175 Cveyn, Bkllnye ait 12.000 varak hacminde olduu rivayet edilen eserleri deta ezberlercesine okumutur.176 O, Bkllnnin at kelam ve usul yolunu geniletmi, onun gr ve ncllerini genellikle kabul etmitir.177 Cveynnin rencisi Gazzl de Bkllnnin kelam ilmine dair kitaplarn okumu ve onun dncelerinden etkilenmitir. ehristan (.548/1153), Bkllnnin kelam yolunu

168 169 170 171 172 173 174 175 176 177

zmirli, Eb Bekir Bklln,s.146. Glck, Bklln, s.532. Kutluer, Cevher, s.454. Bklln, et-Temhid, el-Hudayr ve Eb Rde, (thk.), tahkik edenlerin nsz, s.26. inasi Gndz, Din ve nan Szl , 1. Basm, Ankara : Vadi Yaynlar, 1998, s.58. Glck, Bklln, s.531. Muhittin Mcit, mkn Metafizii zerine-Gazzlnin Felsef Determinizmi Eletirisi, ss.101-102. Bklln, et-Temhid, El-Hudayr ve Eb Rde (thk.), tahkik edenlerin nsz s.26. Abdlazm ed-Db, mml Haremeyn el-Cveyn, DA, C. 8, stanbul, 1998, s.142. zmirli, smail Hakk, slamda Felsefe Cereyanlar, Darl-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Yl:3, Say : 12 (Eyll 1929), s.35.

34

izlemi,178 mteahhirn mtekellemnin bata geleni Fahreddin er-Rz ise Eariyye mezhebi hakkndaki szlerinin mhim bir ksmn Bkllnnin kitaplarndan almtr.179 Bkllnden eserleri vastasyla etkilenenlerden birisi de nl mutasavvf Kueyr (.465/1072)dir. bn Frek (.406/1015)in, onun vefatndan sonra da Eb shak el-sferyin (.418/1027)nin derslerine devam eden Kueyr, bu dnemde Bkllnnin eserlerini inceleyerek Ear kelamn benimsemitir.180 Basra, Badat, iraz, Rey gibi ehirlerde bir ok renci yetitiren Bklln,181 bu rencilerinden Eb Addullah el-Ezd ve Eb Thir el-Badd (. 448/1056) araclyla Eariyyeyi Kuzey Afrikadan Endlse kadar yaymtr.182 2.3 Kelam Grleri 2.3.1 Bilgi Bu konuda ilk sz ilim, ilmin hkmleri ve mertebeleri hakkndadr. Bkllnye gre; ilim: Malumu, olduu gibi marifet (bilmek)tir. Her ilim marifet, her marifet de ilimdir.183 Bkllnye gre; ilim iki ksma ayrlr: a) Allahn ilmi. Bu ilim Allahn zatnn sfatdr. Zorunlu ve istidll ilim deildir. Allah yle buyurmutur: Onu (Kuran) kendi ilmiyle indirdi184, Onun bilgisi olmadan hibir dii ne gebe kalr, ne de dourur185 Bilin ki o (Kuran), ancak Allahn ilmiyle indirilmitir186 Allah, ilmi kendi zatna nisbet etmitir. Kitabnn ibaresinde (ayetlerinde) ilmin kendisinin sfat olduunu belirtmitir.187 b) Yaratlmlarn ilmi: ki ksma ayrlr: a) Zorunlu ilim b) Nazar (idrak) ve istidll (sonu, karm) ilmi. Zorunlu ilim, btn insanlara gerekli olan, reddi mmkn olmayan ve
178 179 180 181

182 183

184 185 186 187

Gne, s.46. zmirli, Eb Bekir Bklln, s.171. Sleyman Uluda, Abdlkerm b. Hevzin Kueyr, DA, C.26, Ankara : 2002, s.473. Bklln, et-Takrib vel-irad es-sagir, Abdlhamid b. Ali Eb Zenid (thk.), 1.Bask, Beyrut: Messesetr-Risale, 1993, tahkik edenin nsz,s.33. Yusuf evki Yavuz, Eariyye, DA, C.11, stanbul: 1995, s.448. Eb Bekr Muhammed b. Et-Tayyib b. Muhammed b. Cafer b. El-Kasm el-Bklln, el-nsaf fma yecib itikadh ve la yecuzl-cehl bih, mdddn Ahmed Haydar, (thk.), 1. Bask, Beyrut; leml-Ktb, 1986, s. 22. en-Nisa, 4/166. Ftr, 35/11. Hd, 11/14. Bklln, el-nsaf, ss. 22-23.

35

bilinmesinde phe olmayan ilimdir. Be duyuyla idrak ettiin, doruluu zorunlu olarak kabul edilen ilim gibi.188 Nazar ilim: ortaya kmasnda dnmeye ve fikre ihtiya duyulandr. Bunun yolu da idrak ve delildir. Bu nazar ilmin hkm, ondan dnmenin ve onunla ilgili hususlarda phenin caiz olmasdr.189 Bkllnye gre; btn zaruri ilimlerin yaratlmlar iin meydana gelmesi alt yolla olur. Bunlar: Grme, iitme, tatma, koklama ve dokunma duyulardr. Bu duyulardan her bir duyuyla idrak edilen cisim, renk, olu, sz, ses, koku, yeme, scaklk, soukluk, yumuaklk, sertlik, katlk ve geveklikten, ilim zorunlu olarak meydana gelir. Altnc yol, duyu organlarndan bazlaryla elde edilenlerden deil de, kiinin kendisindeki ilk ilmidir. nsann kendi varln bilmesi gibi. Kendisinde ortaya kmas, lezzeti, elemi, kederi, sevinci, kudreti, acizlii; shhati, hastal ihtiva etmesi. ki zddn bir araya gelmeyeceini, cisimlerin birleme ve blnmeden yoksun kalamayacan, her bilinenin akl ncllerle bilineceini, aa olmadan meyve ya da hurma olmayacan, meme olmadan st olmayacan bilmek. te btn bunlar, alkanlklarn gereklerindendir.190 Bunlarn dndaki btn ilimler, istidll ilmidir. stidll ilmi, hatrlama, dnme, mantkla ve aklla tefekkre yeniden balamakla elde edilir. Akllarn nclleriyle gerek zorunluluklarla ilim zorunluluklar cmlesindendir. lminde aklllarn ortak olmad alkanlklarn gerei hayvanlar, ocuklar ve akl eksik olanlarda sezgiyle gerekleen ilim gibi. Alknlardan ounu yapsnda bulundurur, ikinin birden ok olduunu bilmek, iki zddn bir araya gelmeyeceini bilmek gibi. Alkanlklarn gereklerinden ve akllarn tartlmaz dorularndan olan bu misalleri bilmek aklllarn zellii olamaz.191 stidll: Aranan zn idrakidir. Aranan zn idrakiyle ilim, his ve zorunluluktan ayrlr. Delil: Salam bir anlayla zorunlu olarak bilinemeyen bir eye ulama imkn salayan her duruma delil denir. Delil, e ayrlr:192

188 189 190 191 192

Bklln, el-nsaf, s. 23. Bklln, el-nsaf, ss. 23-24. Bklln, el-nsaf, s. 24. Bklln, el-nsaf, s.24. Bklln, el-nsaf, s.25.

36

1. Akl Delil: spat yaplm olan delille ilikisi olan delil. Fiilin failine delalet etmesi gibi, hayat, ilim, kudret, irade gibi sfatlarnn olmasnn gereklilii gibi.193 2. itmeye Dayal Din delil: Lafzdan kartlan mana ynnden, uzlama (muvazaa)dan sonra lafz yoluyla delalet eden delil.194 3. Dil le lgili (Filolojik) Delil: simlerin, sfatlarn ve dier lafzlarn ve kelamn manalar zerinde uzlama (muvazaa),hemfikir (muvatae) olma ynnden delalet eden delil. Bu bba katlanlar unlardr: Yazlarn, iaret ve sembollerin delletleri, saylarn miktarlarna delalet eden hemfikir (muvatae) olmalar, btn bunlar, ancak ortak bir gayede anlaldnda ve hemfikir olunduunda delalet eder. Delalet eden, delilin tayin edicisidir. Medll: Delil olarak gsterilen eydir. Mstedel, delil gsterilerek ispat olunan eydir. Mstedelin istidlli, delil gsterilerek ispat edilmesi, delille mstedelin istenmesi ve ondan ayrlann bilinmesidir.195 Bkllnye gre; malumat (bilgiye konu olan eyler) iki ksma ayrlr; Madum (mevcut olmayan, bulunmayan) ve mevcut, bu ikisinin ncs olmad gibi, ikisi arasnda bir arac da yoktur. Madum mevcut olmayan, bulunmayan, bir ey olmayandr. Allah Tel yle buyurmutur: Daha nce, sen hibir ey deilken seni de yaratmtm196, nsann zerinden, henz kendisinin anlan bir ey olmad uzun bir sre gemedi mi?197 Haber verdi ki madum, mevcut olmayan, bulunmayan, bir ey olmayandr. Mevcud, var olan, sabit olan eydir. ey szmz, ispat, Hibir ey deil szmz, nefiy anlamna gelir. Allah, yle buyurmaktadr. De ki: Hangi ey ehadete en byktr? De ki: Allah198 Allah, madum olmayan mevcuttur.199 Dil bilginlerinin bir eyi bildim, bir eyi grdm, bir eyi iittim sz var olana, mevcut olana iarettir. Onlarn bir ey deil sz, madmun yokluu gereine iarettir.

193 194 195 196 197 198 199

Bklln, el-nsaf, s.25. Bklln, el-nsaf, s.25. Bklln, el-nsaf, s.25. Meryem, 19/9. el-nsn, 76/1. el-Enm, 6/19. Bklln, el-nsaf, ss. 25-26.

37

Madum ey olsayd hibir ey deil sz kesinlikle gereklemeyen, ancak yalan olan nefiy olurdu. Bu da ittifakla geree aykrdr, batldr.200 Bkllnye gre; btn varlklar ikiye ayrlr: Kadim (evvel), ezel (hir) olan Allah Teldr.201 kinci ksm: Muhdes. Muhdesin manas yok iken sonradan var olan, bu kavram, onlarn u sznden alnmtr. Filan bir hadise yapt. Hastalk, ya da baars, dinde bidati ilk kez ihdas etti, yani daha nce var olmayan bir ey yapt.202 Bkllnye gre; sonradan yaratlan varlklarn hepsi ksma ayrlr: Cisim, cevher ve araz. Cisim, szlkte, toplanm, birletirilmi anlamna gelir. Buna u szleri delalet eder: ri adam, Zeyd, Amrdan daha iridir. Bu lafz mbalaa binalarndandr. simde mbalaa manasnn isim manasndan alndnda ittifak edilmitir. Bunu u szleri aklamaktadr: Edrab Darbn okluunu ifade etmek iin yle sylenir: Vurmay ifade etmek iin dvtrd. Toplanm, birletirilmi, ictima ve telifin okluunu ifade etmek iin ayn ekilde sylerlerse, szlerinin cismi ifade etmek iin ayn ekilde olmas gerekir.203 Cevher: Hayyizi olandr. Hayyiz, mekn ya da mekn takdir edilen, kendisine bakasn yneltendir.204 Araz: Cevherde grnendir. ki zamanda bak olmas doru olmaz. Buna u szleri delalet eder: Filana hastalktan, baarsndan dolay bir ey arz oldu. Hastaln sona ermesi yakn olduunda ve devamna inanlmadnda byle sylenir. Allahn u ayeti de bu anlamdadr: Siz, geici dnya maln istiyorsunuz, hlbuki Allah, (sizin iin) ahireti istiyor205, u ayeti de bu anlamdadr: Bu bize yamur yadracak yaygn bir buluttur.206 Yok olmas ve ortadan kalkmas yakn olan her ey bu ekilde vasflandrlr. Bunlar,

200 201 202 203 204 205 206

Bklln, el-nsaf, s. 26. Bklln, el-nsaf, s.26. Bklln, el-nsaf, ss. 26-27. Bklln, el-nsaf, s. 27. Bklln, el-nsaf, s. 27. el-Enfl, 8/67. el-Ahkaf, 46/27.

38

cisimlerle kaim olan manalarn sfatdr. Bunlarn akl bahsinde arazlar diye vasfedilmesi gerekir.207 Bkllnye gre; lem, muhdes (sonradan yaratlm)tir. lem, bir araya getirilmi cisim olmasndan dolay ulv (yce) ve sfl (aalk) olmaktan ya da baka bir eyle bal olmayan cevher, ya da baka bir eyle dolu olan araz olmaktan ayr olamaz. lem, tamamen muhdestir. lmin metodu, cisimlerinin ve arazlarnn meydana gelmesiyledir. Arazlarnn varlna delil udur: Cismin, durduktan sonra hareket etmesi, toplandktan sonra ayrlmas, durumlarnn deimesi, sfatlarnn yer deitirmesidir. Kendi kendisine hareket etse, zat bir hlden baka bir hle kendiliinden gese, durma hlinde, skn hlinde kalmas, ll olmas durumunda da, bir hlden baka bir hle gemesi, bakalamas gerekir. Bu delilin geersizlii, hareketinin, durmasnn, renklerinin, oluumlarnn ve bunlardan baka sfatlarnn, ispatdr. nk araz, bu ekilde kendiliinden olursa, hlinin deimesi ve vasfnn dnmesinin bir anlamnn olmas gerekir.208 Bu arazlarn hudusunun delili udur: Birbirine aykr ve birbiriyle eliik olmalardr. Eer hepsi kadim olsalard, ezel olurlard, yok olmazlard. Cisimde ne zaman hareket olsa, onda sknun da olmas; durmann olmas hlinde de hareketin olmas; yayor olmas hlinde de lmesi gereklidir. Sknun gelmesinden sonra hareketin; yokluundan sonra aniden, tesadfen meydana gelmesinin geersizliidir. Madum, ittifakla, var olduktan sonra muhdes olur. nk kadim, ne sonradan var olur, ne yok olur, ne de bo ve anlamsz olur.209 Cisimlerin hudusunun delili udur: Cisimler, sonradan meydana gelenlerden nce, meydana gelmemilerdir ve sonradan meydana gelenlerden de yoksun olmazlar. nk biz, zorunlu olarak biliyoruz ki: Cisim, renklerden ayrlamaz. Renklerin anlam, toplanma ve ayrlmadr. Cisim, sonradan meydana gelenlerden de ayrlamaz, sonradan meydana gelenlerden nce de meydana gelemezler. nk cisim, vaktinde ya da vaktinden sonraki cisimle var olandan nce de meydana gelmezler. Bunlardan hangisi varsa, onun sonradan meydana geldiine ve onun var olmadan nce, madum olduuna hkmedilir.210

207 208 209 210

Bklln, el-nsaf, ss. 27-28. Bklln, el-nsaf, s. 28. Bklln, el-nsaf, s. 28. Bklln, el-nsaf, s. 28.

39

Bkllnye gre; lemi yaratan bir yaratc vardr. Buna delil, sonradan var olann nceden varla gelmesi, nceden var olann gecikmesinin doruluuyla birlikte, sonradan meydana gelen ve nceden meydana gelen varlklarn varldr. Bu varlklardan nce ve sonra meydana gelmenin kendiliinden olmasnn geerli olmamasdr. nk onun nceden meydana gelmesinin doruluuyla birlikte, nceden meydana gelmesi, sonradan meydana gelmesinden daha uygun deildir. Failin fiiline delalet etmesi gerekir. radesini varlklara sarfetmesi ve isteini varlklara tahsis etmesi gerekir. Allah, varlklardan dilediini nce yaratr, dilediini de sonra yaratr.211 Allah Tel yle buyurmaktadr Allah, istediini hakkyla yapandr212, Biz, bir eyin olmasn istediimiz zaman, ona szmz sadece ol dememizdir. Hemen oluverir.213 Bkllnye gre; ilmimiz, fiilin oluumunda faille fiilin ilikisine, failin, fiille fail oluundaki ilikisine delalet eder. Yaznn ve sanatn, ktip ile sanatyla olan ilikisi, ktibin yazyla ktip oluundaki ilikisi gibidir. Eer fail olmadan fiilin, yada ktip olmadan yaznn, inaat olmadan inaatn, ressam olmadan resmin meydana gelmesi caiz olsayd, fiili olmadan failin, yazs olmadan ktibin, sanat olmadan sanatnn da olmas caiz olurdu. Bunun da imknszl hlinde fail iin fiilin lazm olmas ve fail olmasnda failin lazm olmasndaki gibi ona delalet etmesi gerekir. Fiilin varl ve ondan fiilin meydana gelmesi iin, bu yce yaratcnn sfatlarndan bazlar unlardr: Mevcut, kadim, vahid, ehad, hayy, lim, kdir, mrid, mtekellim, semi, basr, bak.214 Allahn benzeri hibir ey yoktur. O, iitendir, grendir.215 2.3.2 lem Bkllnye gre; lem muhdestir; o, Allahtan gayr varlklardan ibarettir. lemin hudusuna delil, bir hlden bir hle, bir sfattan bir sfata deimesidir. Peygamberimiz, Allahtan baka btn mevcudatn sonradan yaratlm olduunu en gzel beyanla yle aklamtr: Ona yle dediler: Ey Allahn elisi bu iin balangc hakknda bizi bilgilendir. O da yle dedi: Evet, Allah var iken, hibir ey yok idi. Sonra Allah eyleri yaratt Bu da teyit eder ki, Allahtan baka btn varlklar sonradan yaratlmlardr. Ayn
211 212 213 214 215

Bklln, el-nsaf, s. 29. Hd, 11/107. en-Nahl, 16/40. Bklln, el-nsaf, s. 29. e-r, 42/11.

40

ekilde Hz. brahime gre; varlklarn sonradan yaratlmlklarna iaret, bir hlden bir hle gemeleri ve deimeleridir. nk o, yldz grdnde yle dedi: te Rabbim!216 O zaman anlad ki yldz bir hlden bir hle geince, deiince, bu onun sonradan yaratlmlna ve onun bir yaratcs olduuna delalet eder. Bunlar cereyan ettiinde Hz. brahim yle dedi:217 Ben, yzm gkleri ve yeri yoktan yaratan Allaha evirdim218 Bkllnye gre; lemin sonradan yaratlm olduunun doruluu kabule ayan olduunda, onu yaratan bir yaratcnn, tasvir eden bir tasvir edicinin varl muhakkaktr. Buna delil udur: Yazy yazan bir yazcnn, tasviri ekillendiren bir ekillendiricinin, binay ina eden bir inaatnn varl muhakkaktr. Ktip olmadan yaznn, sanat olmadan sanatn, dokumac olmadan dokumann meydana geldiini haber veren kiinin cehaletinden phe etmeyiz. Bunun doruluu kabule ayan olduunda lemin eklinin, krenin hareketlerinin bir yaratcnn yaratmasyla ilikisinin kurulmas gerekir. nk yaratl bakmndan daha zarif, daha harika bir canlnn yaratc olmadan var olmas imknszdr.219 kinci delil udur: Sonradan yaratlan varlklarn bazlarnn, bazlarndan nce; bazlarnn da bazlarndan sonra, ayn cinsten ve benzer yaratldn biliyoruz. O varlklardan nce varolann kendiliinden nce var olmas caiz deildir. nk o, kendiliinden nceden var olsayd, onun cinsinden olanlarn hepsinin, onunla beraber nce var olmalar gerekirdi. Ayn husus sonradan var olanlar iin de geerlidir. Kendiliinden sonradan var olsayd, nceden var olann varl sonradan var olandan daha uygun olmazd. Biz biliyoruz ki, birbirine denk olanlardan nce var olanlar, nceden var olmakla, sonradan varolanlardan daha mnasiplerdir. Buna delil, onun varlkta nde olann nde olmasyla, acele edenin acele etmesiyle dilemesi kstlanmtr.220 Ayn ekilde bunun doruluuna delil, var olan ekillerden bazlar drtgen, bazlar yuvarlak;ayn cins olmakla birlikte baz ahslar bazlarndan daha uzun, dierleri dierlerinden daha enlidir. Drtgenin, kendiliinden drtgen olmas, uzunun kendiliinden uzun olmas, irkinin kendiliinden irkin olmas, gzelin kendiliinden gzel olmas

216 217 218 219 220

el-Enm, 6/76-79. Bklln, el-nsaf, ss. 43-44. el-Enm, 6/79. Bklln, el-nsaf, ss. 44-45. Bklln, el-nsaf, s. 45.

41

mmkn deildir. Geriye, ona iradesi ve dilemesiyle ekil veren bir musavvirin; onu uzun, ksa, irkin, gzel yapan bir varln olmasndan baka bir ey kalmyor.221 Bklln zikrettiklerinin doruluuna u hususlar delil olarak gstermektedir: Ona gre; varlklarn kendiliklerinden fail olmas mmkn deildir. Onlardan bazlarn canszlar ve arazlar olarak buluyoruz. Yani kendilerinde hayat olmayan cemadat buluyoruz. Bunlarn kendileri ya da bakalar iin fail olmalar mmkn deildir. nk canl ve kudretli olmak fail olmann artlarndandr. Bunlarn kendilerini var etmeleri anlamsz olur, aksine onlar var eden bir yaratc vardr.222 Ayn ekilde bunun doruluuna u delalet eder: lemdeki varlklardan biri olan insann canl, kudretli, akll, kazanan olduunu biliyoruz. Senin de bildiin ve tasdik ettiin gibi o, ilk nce l bir nutfe idi. Can da, kudreti de yoktu. Sonra kan phtsna, sonra et parasna, sonra hlden hle dnm, sonra canl olarak ana rahminden dnyaya gelmitir. Sen de bilir ve tasdik edersin ki kendisini bilmez bir hlde, kendine ekil vermesi, sentez yapmas, sonra aklnn, dncesinin, zeksnn ve anlaynn olgunluu hlinde bedeninde kl, herhangi bir ey ve damar meydana getirmesi gc dhilinde deildir. Hl byle iken kendi kendini yaratmas, eksik durumda iken ekilden ekle, hlden hle gemesi nasl sz konusu olabilir? Olgunluu hlinde bu durum geersiz olunca, noksanl hlinde geersiz olmas daha mnasiptir. Bu durumda kendisini yaratan bir yaratcnn, hlden hle geiren bir dntrcnn, kendisine ekil veren bir musavvirin olmasndan baka bir durum sz konusu olamaz. O da btn eksikliklerden mnezzeh, yce Allahtr.223 Bkllnye gre; lemi yaratan bir yaratcnn, varl ispatlannca, bilinmesi gerekir ki, Onun sonradan yaratlmlara benzemesi caiz olmaz. Eer bu caiz olursa Onun ya cinste, ya ekilde benzemesinden baka bir durum sz konusu olamaz. Cinste benzemesi caiz olmaz; nk ayet cinste benzerse lem gibi muhdes olmas, ya da kendisi gibi kadim bir lem olmas caiz olur.224

221 222 223 224

Bklln, el-nsaf, s. 45. Bklln, el-nsaf, ss. 45-46. Bklln, el-nsaf, s. 46. Bklln, el-nsaf, ss. 46-47.

42

nk birbirine benzeyenlerin ve ayn cins olanlarn hakikati: kisinden birinin n kapanrsa, dierinin de n kapanr, onun yerine vekleten geer; onun iin geerli olan, dieri iin de geerli olur. ekilde leme benzemesi caiz olmaz; nk eklin hakikati, birletirilmi cisimdir. Birletirme de ancak, iki ya da daha fazla eyden olur. nk o, eer ekil veren bir musavvire ihtiya duymayan bir ekil olursa, mmkn olur. nk ekil, ancak musavvirden olur. Allah Tel bunu beyann en gzeliyle yle aklamtr:225 O hlde yaratan (Allah), yaratmayan gibi olur mu?226 Varlklarn yaratcsnn ve var edicisinin varlklara benzemesinin mmkn olmad ispatlannca, bilmek gerekir ki lemin yaratcs kadimdir, ezeldir, varlnn evveli, devamnn sonu yoktur. Bunun doruluuna delil udur: Eer O, zikrettiimiz gibi kadim olmazsa, muhdes olur; muhdes olursa onu yaratan bir muhdise ihtiyac olur. nk varlklardan Ondan bakas muhdise ihtiya duyar. nk onlar, yaratlmlardr. Btn bunlar bu ekilde olursa, her sonradan yaratlan baka bir yaratcya ihtiya duyar. Bunun sonu da, amac da olmaz. Bunun anlamszl ispatlannca Onun kadim ve ezel oluu da sahih olur.227 2.3.3 Allahn Birlii (Vahdaniyet) Bkllnye gre; kudreti belli olan lemin yaratcs tektir, birdir. Bunun anlam udur: Onunla birlikte hibir ilah yoktur, Ondan baka ibadete layk olan yoktur. Bklln, bununla Onun say bakmndan bir olduunu anlatmak istemiyor. Bir (ehad) sz de ayn ekilde Onun varlnn benzersizlii anlamndadr. Bununla sadece, Onun dengi ve benzerinin olmadn anlatmak istiyor. Bununla ulhiyyete Ondan bakasnn layk olmadn anlatmak istiyor. Allah Tel yle buyurmutur: Allah, ancak bir tek ilahtr228 Bunun anlam udur: Allahtan baka ilah yoktur.229 Buna delil, Allah Telnn u kavlidir: Eer yerde ve gkte Allahtan baka ilahlar bulunsayd, yer ve gk (bunlarn nizam) kesinlikle bozulup gitmiti230 Naklonulan bu nasstan makul sonu karc delil udur: Biz, ilerin gklerde ve yerde, ikisi arasnda, ay,
225 226 227 228 229 230

Bklln, el-nsaf, s. 47. en-Nahl, 16/17. Bklln, el-nsaf, ss. 48-49. en-Nis, 4/171. Bklln, el-nsaf, s. 49. el-Enbiy, 21/22.

43

gne ve bunlarn dndaki ilerin tek bir hl zere cereyan ettiini gryoruz. Eer ilah, iki ya da daha fazla olsayd ikisinden birisinde anlamazlk ya da deimenin meydana gelmesi kanlmaz olurdu. Allah Tel bu durumu yle aklamaktadr: De ki: Eer syledikleri gibi Allah ile birlikte baka ilahlar da bulunsayd, o takdirde bu ilahlar, arn sahibi olan Allaha ulamak iin areler arayacaklard.231 Yce Allah, onlarn sylediklerinden mnezzehtir.232 Ayn ekilde iki ya da daha fazla olmalar caiz olsayd, ikisinden biri bir ey isteyecek, dieri zddn isteyecekti. kisinin de istei tamam olacak, ya da birisinin istei olmayacak, dierinin istei tamam olacak. kisinin isteinin tamam olmas caiz olmaz. nk ikisinden birinin muradnn tamam olmas durumunda, dieri ciz olacak. nk onun istemedii olacaktr. Bu da, ikisinden birinin cizlii anlamna gelecektir. kisinden birinin murad tam olmadnda, ikisinden birinin cizlii sabit olacaktr. ciz olan ilah olamaz, ya da ikisinden birinin murad olacak, dierinin ki olmayacak. Murad olan ilah, murad gereklemeyen de ciz olacak, ilah olamayacak. Zikredildii gibi ancak tek bir ilah olur.233 Eer, iradede ihtilaf etmeleri mmkndr denirse, biz de deriz ki: Bu sz, iki iten birine yol aar: kisinden birinin dierine sen isteyemezsin, ancak ben isterim sz olur. Bu durumda biri amir, dieri memur olur. Memur ilah olamaz. Hakikatte ilah amirdir. Ya da, ikisinden birinin istemeye g yetirememesi, ancak dierinin murat etmesidir. Eer durum bu ekilde olursa ikisinin de aczine delalet eder. nk, ikisinden birinin murad, onunla beraber dierinin iradesiyle oluyor. Bunun anlamszl sabit olunca, akland gibi ancak birisi ilah olur.234 2.3.4 Allahn Sfatlar Kudreti apak belli olan yaratc diridir. Buna delil Allahn u kavlidir: O, diridir, kayyumdur235 Ve Allahn u kavlidir: lmsz ve daima diri olan Allaha

231 232 233 234 235

el-sr, 17/42. Bklln, el-nsaf, ss. 49-50. Bklln, el-nsaf, s. 50. Bklln, el-nsaf, s. 50. el-Bakara, 2/255; l-i mrn, 3/2.

44

gvenip dayan236 Ayn ekilde, diri olmayan lden fiilin gereklemesi imknszdr. Allah Tel ise, eylerin faili ve yaratcsdr. Dolaysyla Onun diri olmas gerekir.237 Bkllnye gre; Allah, btn takdir edilenlerin kdiridir. Buna delil Allahn u kavlidir: O, her eye kdirdir.238 nk biz kesinlikle biliyoruz ki, fiillerin kudreti olmayan cizden kaynaklanmas imknszdr. Allahn eyann faili olduu sabit olunca, Onun kdir olmas da sabit olur.239 Bkllnye gre; Allah, btn bilinenleri bilendir. Buna Allahn u ayetleri delildir: Onu kendi ilmi ile indirdi240 O, insanlarn geleceklerini de, gemilerini de bilir241 Allah, gzlerin hain bakn ve kalplerin gizlediini bilir.242, Allah, gklerde ve yerde olanlar da bilir243, Bilin ki o ancak Allahn ilmiyle indirilmitir244 Bunlarn dnda, saylamayacak kadar ok ayet vardr.245 Ayn ekilde, Allahn lim olduuna u delalet eder: Hikmetli, eksiksiz, en gzel tertip ve nizama ve salamlk ve mkemmellie uygun fiillerin meydana gelmesidir. Btn bunlar bunlar bilenden meydana gelir. izmesini bilmeyenden, tam ortadan tertipli, dzenli bir izginin meydana gelmesi akl ddr.246 Ayn ekilde bunun doruluuna u delalet eder: Allah, diridir, kdirdir, limdir. Diri, lim ve kdir olmayandan salam, mkemmel fiillerin meydana gelmesini uygun grsek, insanlarn fiillerinden yazma, sanat ve dier sanatlardan bize grnenlerin hepsini belki de bilmeyiz. Belki bizim iin onlar ller, cizler ve cahillerdir. Belki de bu grnen meselede l ve cizdir.247

236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247

el-Furkan, 25/58. Bkllni, el-nsaf, ss. 51-52. el-Mide, 5/120. Bklln, el-nsaf, ss. 51-52. en-Nis, 4/166. T-H, 20/110. Mmin, 40/19. l-i mrn, 3/29. Hd, 11/14. Bklln, el-nsaf, s. 52. Bklln, el-nsaf, s. 53. Bklln, el-nsaf, s. 53.

45

Bkllnye gre; Allah, hakikatte btn varlklar ve murat edilenleri irade edendir. Buna Allahn u ayetleri delildir:248 Rabbin istediini hakkyla yapandr.249 Allah, sizin iin kolaylk ister, zorluk istemez. Btn bunlar, sayy tamamlamanz ve size doru yolu gstermesine karlk, Allah tazim etmeniz, Allaha kretmeniz iindir.250, Allah, (sizin iin) ahireti istiyor251, Allah sizden yknz hafifletmek ister252 Baz rivayetlerde de yle denilmitir:253 Allah Tel yle buyurur: Ey demolu; sen de irade ediyorsun, ben de irade ediyorum, ama sadece benim irade ettiim oluyor. Allahn mrid olduuna akl ynnden delil udur: Fiillerin tertibi, herhangi bir vakte, zamana ve mekna tahsis edilmesidir. Ayn ekilde Onun unu nce, unu sonra, unu u sfatta, dierini baka sfatta, unu u meknda, unu baka bir meknda irade etmesidir.254 Bkllnye gre; Allah, btn iitilenleri iiten, btn grnenleri de grendir. Buna Allahn u ayetleri delalet eder:255 O, iitendir, grendir.256 Yoksa onlar, bizim kendilerinin srlarn ve gizli konumalarn iitmediimizi mi sanyorlar? Hayr, yle deil, yanlarndaki elilerimiz yazmaktadrlar.257, Kocas hakknda seninle tartan ve Allaha ikayette bulunan kadnn szn Allah iitmitir. Allah sizin konumanz iitir. nk Allah iitendir, grendir.258 O, Allahn grdn bilmez mi?!259 Ayn ekilde, eer Allah iitme ve grmeyle vasflanmasayd, bunlarn zdd olan sarlk ve krlkle vasflanmas gerekecekti. Allah, bu eksikliklerden ycedir.260 Bkllnye gre; Allah, mtekellimdir. Onun kelam yaratlmamtr ve sonradan meydana gelmemitir. Buna delil, Allahn u ayetleridir:261 Allah, peygamberlerden bir

248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261

Bklln, el-nsaf, ss. 53-54. Hd, 11/107; el-Brc, 85/16 el-Bakara, 2/185. el-Enfl, 8/67. en-Nisa, 4/28. Bklln, el-nsaf, s. 55. Bklln, el-nsaf, s. 55. Bklln, el-nsaf, s. 56. e-r, 42/11. ez-Zuhruf, 43/80. el-Mcdele, 58/1. el-Alak, 96/14. Bklln, el-nsaf, s. 56. Bklln, el-nsaf, ss. 56-57.

46

ksm ile konumu262, Ve Allah, Musa ile gerekten konutu.263, Rabbinin sz tamamlanmtr264 Peygamberimiz de yle buyurmutur: Allahn kelamnn, mahlukatn kelamna stnl, yaratcnn yaratlanlara stnl gibidir. Balang ve sonla nitelenemez. nk Peygamberimiz, Hasan ile Hseyini Allahn korumas iin dua ettiinde kinizi Allahn tam ve genel kelimeleriyle Allahn korumas altna alyorum. Yaratlmn yaratlma snmas imknszdr. Onun yaratlm, yaratlmam olann korumas iin dua ettii sabit olmutur. Bu konuyla ilgili bunlar dnda ayet ve hadisler vardr. nk ayet Allah mtekellim olmasayd, kelamn zdd olan lal, suskun, kendini ifade edemeyen gibi sfatlarla sfatlanmas gerekirdi. Allah Tel, btn bu eksikliklerden mnezzehtir.265 Bkllnye gre; Allah, bakdir. Bunun anlam: Varl devam eden, var olmay srdrendir. Buna delil Allahn u ayetleridir:266 Rabbinin zat bak kalacak.267 Yani rabbinin zat. u ayette ayn anlamdadr: Onun zatndan baka her ey yok olacaktr268 Yani zat. nk Onun kdemi sabit olmutur. Kdemi sabit olann ademi mmkn deildir.269 Bkllnye gre; yaratc, btn malumatla ilikili kadim bir ilimle limdir. Onun ilmi sonradan elde edilmilikle ve zorunlulukla nitelenemez. O, btn takdir edilenleri kapsayan bir kudretle kdirdir, btn var olanlarla ilikili kadim bir iradeyle mriddir, btn iitilenlerle ilikili kadim bir iitmeyle iitendir, btn grlenlerle ilikili kadim bir grmeyle grendir, btn emredilen ve yasaklananlarla ve haber verilenlerle ilikili bir kelam ile mtekellimdir. Onun ilmi kesblikle ve zaruretle nitelenemez. nk kesblik ve zaruret yaratlmlarn sfatlardr. Onun kudreti istitaat (kapasite) ile nitelenemez. nk istitaat sfat yaratlmlarn sfatdr. itmesi de, yaratlmlarn organlarla iitmekle meydana gelen, iitmesiyle nitelenemez. Grmesi de, yaratlmlarn grmesi gibi derinliklerle meydana gelen grmeyle nitelenemez. itmesi de aletler ve organlarla nitelenemez. nk bu sfatlar, yaratlmlarn kemal sfatlarndandr. Aksine zatnn sfatlar; ezel, kadim sfatlardr; ebed,

262 263 264 265 266 267 268 269

el-Bakara, 2/253. en-Nis, 4/164, el-Enm, 6/115. Bklln, el-nsaf, s. 57. Bklln, el-nsaf, s. 58. er-Rahmn, 55/27. el-Kasas, 28/88. Bklln, el-nsaf, s. 58.

47

daim sfatlarla sfatlanmtr, yaratlmlarn sfatlarna benzemez. Sfatlar, Odur ve Onun gayrdr denemeyecei gibi, Onun sfatlar zlerinde bir hlden bir hle geer, deiir denemez.270 Bu cmleye Allahn u ayetleri delildir: Onun benzeri hibir ey yoktur.271, O, dourmam ve domamtr. Onun hibir dengi yoktur.272 Ayn ekilde Onun zat, yaratlmlarn zatna; ilmi, yaratlmlarn ilmine benzemez ve yaratlmlarn ilmiyle nitelenemez. Ayn ekilde Allahn kudreti ve iradesi de yaratlmlarn kudreti ve iradelerine benzemez. Onun sfatlarndan hibiri yaratlmlarn sfatlaryla nitelenemez.273 Allahn sfatlar iin, sfatlar Odur denemez. Eer sfatlar O olursa, sfatlar Onun gibi fail ve yaratc olur. Bu anlamn doruluuna Hz. Alinin Kuran hakkndaki u sz delalet eder: Kuran, ne yaratcdr ne de mahluktur. nk onu yaratc kabul etse, Allah ile birlikte ikinci bir ilah olur, ayet onu mahluk kabul etse bu kez de Allahn kelamsz olmas, kelamn sonradan yaratlmas gerekecekti ki bu da doru olmaz. nk Zatnn sfatlar Zatnn kdemiyle kadimdir. Kadim sfatlar da yokluktan sonra varlkla, varlktan sonra yoklukla nitelenemez. Zatnn sfatlar Onun gayr, O, sfatlarnn gayr deildir. Sfatlar zatlarndan bir halden bir hle geen, deien deildir.274 Bkllnye gre; Allahn gazab, rza, sevgi, buz, dmanlk ve dostluk sfatlaryla vasfnn anlam udur: Gazab, gazab ettii kimseye; rzas, raz olduu kimseye; sevgisi, sevdii kimseye; buzu, buz ettii kimseye; dostluu, dost olduu kimseye; dmanl dman olduu kimseyedir. Btn bunlarla kastedilen udur: Raz olduu, sevdii, dost edindii kimseye sevap; gazab ettii, buz ettii ve dmanlk ettii kimseye ceza vermeyi irade etmesidir. Bundan farkl deildir.275 Allahn gazabla vasflanmasna delalet eden ayetler unlardr: Kim bir mmini kasden ldrrse cezas, iinde ebediyen kalaca cehennemdir. Allah ona gazab

270 271 272 273 274 275

Bklln, el-nsaf, ss. 58-59. e-ra, 42/11. el-hls, 112/3-4. Bklln, el-nsaf, s. 59. Bklln, el-nsaf, ss. 59-60. Bklln, el-nsaf, s. 61.

48

etmitir276 Beinci defa da eer (kocas) doru syleyenlerden ise Allahn gazabnn kendi zerine olmasn dilemesi, kendisinden cezay kaldrr.277 Konuyla ilgili bunlardan baka ayetler oktur.278 Allahn sevgiyle vasflanmasna delalet eden ayetler unlardr: Allah tevbe edenleri de sever, temizlenenleri de sever.279, Allah onlar sever, onlar da Allah sever280, Allah, iyi ve gzel i yapanlar sever.281 Allahn dost olmasyla ilgili ayetler unlardr: Allah mminlerin dostudur, Sizin dostunuz (veliniz) ancak Allah ve resuldr282 Allahn dman olmasyla ilgili ayetler unlardr: Allah da kfirlerin dmandr, Benim de, sizin de dmannz olanlar dost edinmeyin283 Konuyla ilgili bunlardan baka ayetler ve rivayetler oktur.284 Peygamberimizin u sz, Allahn buzettiine delalet eder:285 Allah Tel, kiiye buzeder: Zina eden yal, yemin eden satc, hilekr fakir. Allahn ehvetle nitelenmesi caiz midir? denirse, ona denilir ki: Soran ahs, Allahn ehvetle vasflanmasyla, fiilleri iin iradesini murat ederse, bu mana ynnden dorudur. Ancak, kadim olan Allah ehvetle vasfetme konusunda hata yapm ve mmete muhalefet etmi olur. nk bu, kitap ve snnetle vrid olmamtr. nk Allahn isimleri kyas yoluyla tesbit olunamaz. Yani ya kitap, ya da Snnet nassyla tesbit olunur.286 Bkllnye gre; Allah Tel, ynlerle tahsis edilmekten, sonradan yaratlmlarn sfatlaryla vasflanmaktan mnezzehtir. Ayn ekilde O, deimekle, yer deitirmekle, ayakta olmakla ve oturmakla nitelenemez. Allah yle buyurmaktadr: Onun benzeri

276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286

en-Nis, 4/93. en-Nr, 24/9. Bklln, el-nsaf, s. 61. el-Bakara, 2/222. el-Mide, 5/54. el-Mide, 5/93. l-i mrn, 3/68. el-Mide, 5/55. Bklln, el-nsaf, ss. 61-62. Bklln, el-nsaf, s. 62. Bklln, el-nsaf, ss. 63-64.

49

hibir ey yoktur.287 Onun hibir dengi yoktur.288 nk bu sfatlar, sonradan olmaya delalet eder. Allah Tel, bundan mnezzehtir. Rahman Ara istiva etmitir.289 denmi deil midir? sorusuna Bkllnnin cevab udur: Evet, bunu demitir. Biz bunu, Kitapta ve Snnette gelen benzerlerini Ona hamlederiz, fakat Ondan, sonradan olma alametlerini uzaklatrr ve deriz ki: Onun istivas, yaratlmlarn istivasna benzemez. Ar Onun yerleme yeri ve mekn demeyiz. nk Allah var iken mekn yok idi. Mekn yarattnda, mevcudiyetinde bir deiiklik olmad.290 2.3.5 Hdislerin Hepsini Allahn Yaratmas Bkllnye gre; btn yaratlmlar; faydas, zarar, iman, kfr, itaati, isyan Allahn yaratklardr.291 Buna delil Allahn u ayetidir: Sizi ve amellerinizi Allah yaratt.292 Ayn ekilde kfirler yaratmada Onunla birlikte ortaklar iddia ettiklerinde Allah Tel onlara yle karlk vermitir: Yoksa Onun yaratt gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma onlarca birbirine benzer mi grnd? De ki Allah her eyi yaratandr. Ve O, birdir, kar durulamaz g sahibidir.293 Ve yine Allah yle buyurmutur: Sizi karada ve denizde gezdiren Odur294 Allah Tel, seyrimizi yaratann Kendisi olduunu haber vermektedir. Seyir de hareketler ve durulardr (Her durum, yaplan her eydir.) Ve yine Allah yle buyurmutur: Allahtan baka bir yaratc var m?...295 Peygamberimiz de yle buyurmutur: Allah, her faili ve yaptklarn yaratandr. mmet de u sz zerinde icma etmitir: ki cihanda da Allahtan baka yaratc yoktur. Allahtan baka ilah olmadnda icma ettikleri gibi.296

287 288 289 290 291 292 293 294 295 296

e-r, 42/11. el-hlas, 112/4. T-H, 20/5. Bklln, el-nsaf, ss. 64-65. Bklln, el-nsaf, s. 66. es-Safft, 37/96. er-Rad, 13/16. Ynus, 10/22. Ftr, 35/3. Bklln, el-nsaf, ss. 66-67.

50

2.3.6 Her eyin Allahn Meiyeti ve radesiyle Meydana Gelmesi Bkllnye gre; yaratlan varlklarn hepsi Allahn muradna gre meydana gelir. Dnyada ve ahirette Allahn murat etmedii bir eyin mevcudiyeti tasavvur olunamaz. ster fayda, ister zarar, ister rzk, ister ecel, ister itaat, ister isyan ve bunlar dndaki geriye kalan varlklar olsun fark etmez.297 Buna delil udur: Daha nce de akland gibi, onlar Allah yaratmtr. Bu doru olunca, Onun yarattn irade ettii, icat ettiini yaratmaya yneldii neticesine varlr. Buna Allahn u ayetleri delalet eder: Allah dileseydi, elbette onlar hidayet zere toplayp birletirirdi298, Allah kimi doru yola iletmek isterse onun kalbini slama aar; kimi de saptrmak isterse ge kyormu gibi kalbini iyice daraltr. Allah, inanmayanlarn stne ite byle murdarlk verir.299 Eer biz onlara melekleri indirseydik, ller de onlarla konusayd ve her eyi toplayp karlarna getirseydik, Allah dilemedike yine de inanacak deillerdi; fakat oklar bunu bilmezler.300 Eer Rabbin dileseydi, yeryzndekilerin hepsi elbette iman ederlerdi. O hlde sen, inanmalar iin insanlar zorlayacak msn?301 Biz dilesek, elbette herkese hidayetini verirdik. Fakat, Cehennemi hem cinlerden hem insanlardan bir ksmyla dolduracam diye benden kesin sz kmtr.302 Kuranda bu anlamdaki ayetler saylamayacak kadar oktur. Ayn ekilde mmet, kelimenin umumiyle u sz zerinde icma etmitir: Allahn diledii olur, dilemedii olmaz. Ayn ekilde Allah bir ey irade etse, bakas bir ey irade etse, Allahn murad olmasa, bakasnn murad olsa bu, aczin ve zaferin (Allahn aczinin, bakasnn zaferinin) delili olurdu. Allah, btn bunlardan mnezzehtir.303 Hz. uayb yle demitir: Rabbimiz Allah dilemi baka, yoksa ona (dininize) geri dnmemiz bizim iin olacak ey deildir304, Hz. Musa yle demitir: Bu i senin imtihanndan baka bir ey deildir. Onunla dilediini saptrrsn, dilediini de doru yola

297 298 299 300 301 302 303 304

Bklln, el-nsaf, s., 67. el-Enm, 6/35. el-Enm, 6/125. el-Enm, 6/111. Ynus, 10/99. es-Secde, 32/13. Bklln, el-nsaf, s. 68. el-Arf, 7/89.

51

iletirsin. Sen bizim sahibimizsin, bizi bala ve bize ac! Sen balayanlarn en iyisisin!305 Peygamberimiz yle demitir: De ki: Ben, Allahn dilediinden baka kendime herhangi bir fayda ve zarar verecek gce sahip deilim306 Cennet ehli yle demitir: Hidayetiyle bizi (bu nimete) kavuturan Allaha hamdolsun! Allah bizi doru yola iletmeseydi kendiliimizden doru yolu bulacak deildik. Hakikaten Rabbimizin elileri gerei getirmiler. Onlara: te size cennet; yapm olduunuz iyi amellere karlk ona vris klndnz diye seslenilir.307 Cehennem ehli yle demitir: Rabbimiz! Azgnlmz bizi altetti308 Ayn ekilde yle demitir: azap sz kfirlerin zerine hak olmutur.309 blis yle demitir: Rabbim! Beni azdrmana karlk310 Allah Tel da yle buyurmutur: Allah bir topluma ktlk dilediinde, artk onun iin geri evrilme diye bir ey yoktur311 Bkllnye gre; irade, meiyet, ihtiyar (tercih), rza ve muhabbet arasnda bir fark yoktur. Btn bunlarda, imdiki zamana deil, gelecee itibar edilir. Allah kimden raz olduysa, daima ondan raz olur, u an asi olsa bile, ebediyen ona kzmaz. Kime de kzdysa, daima ona kzar, u an itaat etse bile ebediyen ondan raz olmaz.312 Ayn ekilde, onlarn geleceini, Ona dnmeyeceklerini, hllerinin deimeyeceini bildii iin blis ve Belama daima kzacaktr.313 kinci cevap, ve onlar doru yola ilettik. Yani onlara hidayet yolunu beyan ettik. Bunu Katde sylemitir ve bu dorudur. Buna Allahn u ayeti delalet eder: ona iki yolu (doruyu ve eriyi) gstermedik mi?314 Yani ona hayr ve er yolunu beyan ettik. Hz. Eb Bekir ve Allahn elisi Mekkeden Medineye hicret etmeye yneldiklerinde, insanlar bildikleri hlde Hz. Eb Bekire yle soruyorlard: Seninle beraber olan adam

305 306 307 308 309 310 311 312 313 314

el-Arf, 7/155. el-Arf, 7/188. el-Arf, 7/43. el-Mminn, 23/106. ez-Zmer, 39/71. el-Hicr, 15/39. er-Rad, 13/11. Bklln, el-nsaf, s. 69. Bklln, el-nsaf, s. 69. el-Beled, 90/10.

52

kimdir? O da yle demitir: Beni doru yola iletendir. Yani yolumu tarif edendir. Hz. Eb Bekir hak ve din yolunu kasdetmitir.315 nc cevap, onlara hidayet ve dalaleti retmemizdir.316 Drdnc cevap, onlardan bir grubu hidayete ulatrmamz, bir grubunu saptrmamzdr. Buna delil Allahn u kavlidir: Andolsun ki, Allaha kulluk edin! (demesi iin) Semd kavmine kardeleri Salihi gnderdik. Hemen birbiriyle ekien iki zmre oluverdiler.317 Ayn ekilde Allahn u ayetleri de buna delalet eder: Kavminin ileri gelenlerinden byklk taslayanlar, ilerinden zayf grlen inananlara dediler ki: Siz Salihin, Rabbi tarafndan gnderildiini biliyor musunuz? Onlar da: phesiz biz onunla ne gnderilmise ona inananlarz, dediler. Byklk taslayanlar dediler ki: Biz de sizin inandnz inkr edenleriz.318 Bylece sylediimiz doru oldu. Allah, bazlarna doru yolu gstermi, bazlarn da saptrmtr.319 Beinci cevap, Semd kavminden bir grup iman ettiler, sonra kfre dndler. Ve onlar hakknda ayet indi. Allahn kavli buna delalet eder: ama onlar krl doru yola tercih ettiler320 Yani imandan sonra kfre dndler.321 Allah Telnn Allah bozgunculuu sevmez.322 Kavlinin anlam nedir? Sorusuna Bklln yle cevap verir: Bununla kastedilen, O, bozgunculua sevap vermez, onu vmez ve emretmez. Muhabbet ismi, kendisine sevap verilenin ve sevap ileyenin hissesine der. steyene, her istediini seviyor denilemez. Ancak bir eyi sevdii, vd, meth sena ettii ve sevap verdiinde istediini seviyor denir. Allah Tel, fesad vmez, fesaty methetmez ve ona sevap vermez.323 Dier bir cevap da Allahn u kavlidir: Allah bozgunculuu sevmez Yani Allah, uygun davranlarda bulunanlarn ve itaat edenlerin fesadn sevmez. Allahn u kavli
315 316 317 318 319 320 321 322 323

Bklln, el-nsaf, s. 226. Bklln, el-nsaf, s. 226. en-Neml, 27/45. el-Arf, 7/75-76. Bklln, el-nsaf, ss. 226-227. Fussilet, 41/17. Bklln, el-nsaf, s. 227. el-Bakara, 2/225. Bklln, el-nsaf, s. 223.

53

de byledir: O, kullarnn kfrne raz olmaz324 Yani mmin kullarnn kfrne raz olmaz.325 Allahn, Andolsun, biz cinler ve insanlardan birounu cehennem iin yaratmzdr326 kavli de, Allahn onlarn itaat etmelerini murat etmediine delalet eder.327 Semda gelince onlara doru yolu gsterdik, ama onlar krl doru yola tercih ettiler328 ayetinin anlam nedir denilirse, buna birok ynden cevap verilebilir: Birinci cevap: Hedeynhm onlar davet ettik anlamndadr. Bunu Sfyan sylemitir ve bu dorudur. Hda, dua anlamnda olur. Allah yle buyurmutur: Sen ancak bir uyarcsn ve her toplumun bir rehberi vardr.329 Yani onlar hidayete aran bir daveti vardr. Ve yine Allah yle buyurmutur: phesiz ki sen, doru bir yolu gstermektesin.330 Yani, doru bir yola davet etmektesin.331 Allah kimi doru yola iletmek isterse onun kalbini slama aar; kimi de saptrmak isterse ge kyormu gibi kalbini iyice daraltr332 Allahn bu ifadesi hidayetin ve dalaletin Onun iradesiyle gerekletiini belirtir. Bu ifade nettir, bu ifadede anlalmazlk yoktur.333 Allahn u ayeti de ayn ekilde bu konuya delalet eder: Eer biz onlara melekleri indirseydik, ller de onlarla konusayd ve her eyi toplayp karlarna getirseydik, Allah dilemedike yine de inanacak deillerdi334 Allah Tel ayetlerin ve delillerin fayda etmediini, eylerin kendisiyle tamam olduu meiyetin ancak fayda verdiini bildirmitir. Kimin imann dilerse o, iman eder, kimin de kfrn dilerse o, iman etmez.335

324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335

ez-Zmer, 39/7. Bklln, el-nsaf, s. 224. el-Arf, 7/179. Bklln, el-nsaf, s. 225. Fussilet, 41/17. er-Rad, 13/7. e-r, 42/52. Bklln, el-nsaf, s. 226. el-Enm, 6/125. Bklln, el-nsaf, s. 219. el-Enm, 6/111. Bklln, el-nsaf, s. 219.

54

Ayn ekilde Allahn u ayeti de buna delalet eder: Allah bir kimseyi aknla (fitneye) drmek isterse, sen Allaha kar onun lehine hibir ey yapamazsn336 Bu ibare, Allahn kfirin aknln ve sapknln (idllini) irade ettiini gsterir. Ayn ekilde Allahn u kavli buna delalet eder: Eer Rabbin dileseydi, yeryzndekilerin hepsi elbette iman ederlerdi.337 Bu, izaha ihtiyac olmayan net bir ifadedir. Allah dileseydi yeryzndekilerin hepsinin iman edeceini bildirmektedir. Muhalifce de Allah bunu dilemitir. Allah, bu ve buna benzer ayetlerle onu yalanlamtr.338 Allahn u ayeti de ayn ekilde buna delalet etmektedir: onlar, Allahn, kalplerini temizlemek istemedii kimselerdir339 Bu ayet de Allahn kfirlerin kfr zere kalmalarn irade ettii hususunda nettir.340 Eer inkr ederseniz, phesiz Allah, size muhta deildir. Bununla beraber O, kullarnn kfrne raz olmaz341 ayeti hakknda Bkllnnin dncesi yledir: Allahn kfr murat etmeyecei dorudur. Buna cevap iki ynden verilir:342 Birincisi, sizin dediiniz gibi olsayd yle buyururdu: Hi kimsenin kfrne raz olmaz. Ya da yle buyururdu: Sizin kfrnze raz olmaz Byle buyurmadna gre, bu sizin iin delil olamaz.343 kincisi, Allah Tel yle buyurmutur: O kullarnn kfrne raz olmaz344 Ubudiyet lafzna Allah lafzn izafe ettiinde, bununla kfirleri deil, ancak mmin kullarnn sekinlerini kasdeder. Biz diyoruz ki: Allah, sekin kullarnn kfrne raz olmam, onlarn kfrn de murat etmemitir. Onlar iin ancak imana raz olmutur. Bunun doruluuna delalet eden udur: bad kelimesine Allah lafzn izafe ettiinde, kullarla murat, bakas deil, mminler olur. Allah yle buyurmutur: phesiz kullarm zerinde senin bir hkimiyetin yoktur345 Bununla kfirleri deil mminleri kasdetmitir. Allahn u ayeti de ayn
336 337 338 339 340 341 342 343 344 345

el-Mide, 5/41. Ynus, 10/99. Bklln, el-nsaf, s. 219. el-Mide, 5/41. Bklln, el-nsaf, s. 219. ez-Zmer, 39/7. Bklln, el-nsaf, s. 227. Bklln, el-nsaf, s. 227. ez-Zmer, 39/7. el-Hicr, 15/42.

55

ekildedir. Kullarm! Bugn size korku yoktur. Sizler zlmeyeceksiniz de.346 Kfirleri deil mminleri kasdetmitir. Allahn u ayeti de ayn ekildedir: (Bu) Allahn has kollarnn itikleri ve akttka akttklar bir pnardr.347 Kfirleri deil, mminleri kasdetmitir. Allahn u kavli de ayn ekildedir: O, kullarnn kfrne raz olmaz348 Kfirleri deil, mminleri kasdetmitir.349 kinci cevap: Bir eye rza, onu vmek, meth sena etmek, ona sevap vermektir ve onun dinen ve hukuken uygun olmasdr. Allahn kfre raz olmamasnn anlam, varln ve yaratmasn irade etmeksizin Allahn kfr vmemesi, ona sevap vermemesi, dinen ve hukuken ondan raz olmamas demektir.350 Allah Tel, gnahlar yaratmasnda olduu gibi, onlar, kaza ve takdir mi etti denirse, Bkllnnin cevab yledir: Evet, bunu, Allah onu maksadna ve iradesine gre yaratt ve ortaya kard anlamnda deriz; Allah onu emretti anlamnda kaza etti, dinen ve hukuken raz olmad, onu vmedi ve ona sevap vermedi demeyiz.351 Bkllnye gre; kaza birok ksma ayrlr:352 Baz ksmlar: Kaza, yaratma manasndadr. Allahn u kavli bu anlamdadr: Bylece onlar, iki gnde yedi kat olarak yaratt...353 Yani onlar yaratt. Kaza, musallat etmek ve yaratmak anlamnda da olur. Allahn u kavli bu anlamdadr: Onun (Sleymann) lmne hkmettiimiz zaman...354 Yani onun iin lm yarattk ve ona musallat ettik. Kaza, bildirme ve haber verme anlamnda olur. Allahn u kavli byledir: Biz, Kitapta srailoullarna: Sizler, yeryznde iki defa fesat karacaksnz... diye bildirdik.355 Yani onlara bildirdik, haber verdik. Kaza emir anlamnda olur.356 Allah yle buyurmutur: Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi kesin bir ekilde emretti...357 Kaza, hkm ve
346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357

ez-Zuhruf, 43/68. el-nsn, 76/6. ez-Zmer, 39/7. Bklln, el-nsaf, s. 228. Bklln, el-nsaf, s. 228. Bklln, el-nsaf, s. 228. Bklln, el-nsaf, s. 228. Fussilet, 41/12. Sebe, 34/14. el-sr, 17/4. Bklln, el-nsaf, s. 228. el-sr, 17/23.

56

zorunlu tutma anlamnda olur. Denir ki: Kad filana byle hkmetti, yani aleyhine karar verdi, yalnzca onu zorunlu tuttu ve aleyhine hkmetti. Allah Tel, gnahlar ve kfr kaza etti, yani onu irade etti, yaratt ve takdir etti anlamndadr. Onu emretti, dinen ve hukuken seti anlam caiz olmaz. Onu medhetmez, ona sevap vermez, onu kimseye farz klmaz, aleyhine hkmeder anlamndadr.358 Bklln, Allahn kaza ve kaderine raz olur musunuz? sorusunun, ayrntl bir aklamaya ihtiya duyduunu belirtir ve yle bir aklama yapar: Rza en genel anlamyla Allahn kaza ve kaderine hamledelir. Kaza ve kader, gemi hkmne ve ezel iradesine engel tekil etmez anlamndadr. tiraz ile onun nne geilemez, aksine bizim hakkmzda ve bizden bakalar hakknda irade ettiine teslim oluruz, yaptna itiraz etmeyiz. Ve deriz ki: Biz Allahn yaratt kazaya raz oluruz, bize bildirdii, yapmay vd, sevap vaadettiine raz oluruz ve onu kendimiz ve btn Mslman kardelerimiz iin isteriz. Demeyiz ki Allahn yaratma anlamndaki kazas ve yaratma anlamndaki meydana getirmesi yerilen kt, gnah, isyan, kfrdr. Dinen ve hukken bunlara raz oluruz ama, bunlar sevmeyiz, bunlara raz olmayz, bunlar kendimiz iin de, Mslman kardelerimizden hi kimse iin de istemeyiz. Bu ayrnty bil, samalklarn phelerinden, Allahn tm sfatlarn inkr edenlerin hilesinden emin ol. Bunu bizim sylememiz ve btn mslmanlarn genel olarak sylemesi glendirir ve belirler: Btn eyler Allahndr. Onlar Allah yaratmtr ve onlar Allahn mlkdr. Onlarn Allahtan baka yaratcs ve maliki yoktur. ster baba, ister ocuk, ister e, ister dost olsun. Btn bunlar genele hamlederiz. Ayrntya gelince deriz ki: Btn gzel isimler Allahndr. Ve deriz ki: Cell, cemal, kudret ve kemal Onundur, dost Onundur. Ve yine genel olarak deriz ki: Btn mahlukat lr, fni olur, yok olur, snp gider. Ayrntl olarak demeyiz ki: Allahn yaratmasna delil olanlar ve namaz, oru, hac gibi ameller lr, fni olur, yava yava snp gider.359 Sonra onlara deriz ki ey cahiller: Allah, peygamberinin ve ayn ekilde btn peygamberlerin lmesine hkmetmedi mi? Kesinlikle derler ki: Evet. Biz de onlara deriz ki, bunlara ve benzerlerine raz oldunuz mu? Evet derlerse, hepimiz deriz ki, Allah buna hkmetmitir. Ayn ekilde deriz ki: Genel olarak her mahlukat ve mevcudat yaratm ve

358 359

Bklln, el-nsaf, ss. 228-229. Bklln, el-nsaf, ss. 229-230.

57

irade etmitir. Ayrntl olarak demeyiz ki: Biz Hz. Peygamberin lmnden dolay sevindik, mutlu olduk anlamnda, onun lmne raz olduk.360 Denirse; Allah Tel kfr ve gnah ilemeyi yasaklamam mdr? Deriz ki: Evet, bunlar yasaklamtr. Denirse bir eyi, onun var olmasn isteyip sonra da onu yasaklamak gzel olmaz. Biz de deriz ki: Buna iki ynden cevap verilir:361 Birincisi: Onlara yle denilmesidir; Allah, kfirin inkr edeceini kesinlikle biliyor deil midir? Allahn onda kfr ortaya kardnda en ufak bir phe yoktur. Onlarn evet demeleri kanlmazdr. Onlara denir ki: ondan meydana geleceini kesinlikle bildii emri nasl yasaklar? Ondan meydana geleceini kesinlikle bilmekle beraber yasaklamas caiz olursa, irade ettiini yasaklamas da caiz olur.362 Dier bir cevap: Onlara yle denilmesidir: Allah Tel, peygamberlerin ve inananlarn ac ekmelerini yasaklar, deil mi? Evet demeleri kanlmazdr. Onlarn ac ekmelerini yasaklamas caiz olur, sonra da bunu isterse bu gzel olur. stiyor ve yasaklyor meselemizde Kendi Zat iin kudretin kemali, emrin ve istein infaz gerekleene kadar durum ayndr. Allah, yaptndan sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya ekileceklerdir.363 Btn olarak emir Bizden, yasaklama Bizden, fiil Bizden, irade Bizden. Bu ancak bazen gzel, bazen irkin olur. Bunun anlam udur: Allahn emrine aykr olarak yaptmz her ey irkin olur. His, mantk ve din ynnden hli gzel olursa, gzel olarak yaptmz her ey, ancak bylelikle gzel olur. nk Allahn emrine uygundur. Yoksa hli ve gzelliinden dolay deil. Bu doru olursa Allah Telnn fiillerine, iradesine, emrine ve nehyine geliriz ve Allah Tely Onun stn olarak Ona emreden amir, yasaklayan yasaklayc olmadn buluruz. Bylece Onun btn fiilleri, emir ve yasaklar her hlkrda doru olur, bundan bakasyla da vasflanamaz.364 Ayn ekilde Abdullah bn mer, babasndan o da Allahn elisinden rivayet ettii haber de bu konuya delalet eder: Allahn elisine bir adam geldi ve ona iman hakknda sordu, o da yle dedi: Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne,
360 361 362 363 364

Bklln, el-nsaf, s. 230. Bklln, el-nsaf, s. 230. Bklln, el-nsaf, s. 230. el-Enbiy, 21/23. Bklln, el-nsaf, ss. 230-231.

58

kaderin hayr ve errinin Allahtan olduuna inanmandr. Dedi ki: Doru syledin ya Muhammed, Sonra Allahn elisi onun Cebrail olduunu onlara haber verdi. Bylece nebilerin, resullerin, meleklerin ve sahabenin icmasyla btn ilerin Allahn kaza ve kaderiyle olduu kabule ayan oldu.365 Bkllnye gre; ehl-i snnet vel-cemat mezhebinin doruluuna u delalet eder: Sahabe ve zamanmza kadar onlar gibi mslmanlarn icmas udur: Onlarn hepsi inkr etmeksizin ak ak unu sylemilerdir; Allahn diledii olur, dilemedii olmaz. Genel ve zel olarak btn ilerin Allahn dilemesi ve kaderiyle olduunda icma gereklemitir. Denilmitir ki Allah baz enbiyaya yle vahyetmitir: Siz de istiyorsunuz, ben de istiyorum. Benim istediimden bakas olmuyor. Benim istediimi kabul etmezsen, seni senin istediin konuda skntya sokarm. Sonra da benim istediimden bakas olmaz. Bu, iki cihanda da Allahn irade ettiinden bakasnn olamayaca hakknda net bir ifadedir.366 2.3.7 Yaratma ve rade Bkllnye gre; yaratma ve irade meselesi, kullarn tasarrufunda olan bir mesele deil, ancak Allahn yaratmas ve irade etmesidir. Ondan bakasnn yaratmas, Onun mlknde Onun irade ettiinden bakas sz konusu olamaz.367 Bkllnye gre; ehl-i snnet vel-cemat mezhebine gre Allah Tel, tek yaratcdr. Ondan baka yaratcnn olmas mmkn deildir. Yaratlm olan btn kullar ve fiilleri; az, ou, hayvanlarn btn hareketleri gzeli, irkini Allahn yaratdr, bunlarn Allahtan baka yaratcs yoktur. Bunlar yaratmak Allahtan, kesbetmek kullardandr. Bizden birisi fail diye isimlendirilirse; bu, onun mktesib (iktisab, kazanan) anlamnda olduudur, yoksa bir eyi yaratmas anlamnda deildir. Mutezile, Neccariye, Cehmiyye ve Rafizler yle derler: Kullarn fiilleri, kullarn kudretiyle kullar tarafndan yaratlmtr. Bizden birisi yaptn yapar, yaptn yaratr. Allahn fiillerimiz zerinde genel bir kudreti yoktur. Bklln, bu inantan ve szn ktsnden Allaha snlmas gerektiini belirtir.368

365 366 367 368

Bklln, el-nsaf, s. 221. Bklln, el-nsaf, s. 222. Bklln, el-nsaf, s. 200. Bklln, el-nsaf, s. 201.

59

Bkllnye gre; ehl-i snnet vel-cemat mezhebinin doruluunun, bidat ve ifsat ehlinden, onlara muhalefet edenlerin grlerinin anlamszlnn delili Kitap, Snnet, cma- mmet ve akln delilleridir. Kitaptan delil, saylamayacak kadar oktur. Bunlardan birincisi, Allahn u ayetidir: Sizi ve amellerinizi yaratan Allahtr.369 Allah Tel, genel olarak amellerimizin yaratcs olduunu haber vermitir. Genel olarak ekillerimizin ve zatlarmzn yaratcs olduunu da keza haber vermitir. Bu, Kitaptan en ak delildir.370 kincisi Allahn u ayetidir: O, her eyin yaratcsdr371 ttifakla bilinmektedir ki fiillerimiz yaratlmtr. Fiillerimizin yaratcs olmas hususunda ihtilaf edersek, Allah Tel, yaratlan her eyi yaratmasna dhil etmitir. Bu da delalet etmektedir ki, yaratlm, bir eyin Allahtan baka yaratcs yoktur. Eer kelam, eydir, onun da yaratlm olmas gerekir denecek olursa, biz de deriz ki: Allahn ltfuyla biz bu soruya kar u grmzle tedbirli olmuuzdur: Allah, yaratt her eyin mahluk olduunu haber vermitir. Onun kelam ve Zatnn sfatlar, ispatladmz gibi ne yaratlmtr, ne de yaratcdr. Aksine o sfatlar, btn yaratlmlardan nce yaratcnn kdemiyle kadim, varlyla mevcut sfatlardr. Bylece bu soru anlamsz olur.372 ncs Allahn u ayetidir: Allah (o yce varlktr) ki, sizi yaratm, sonra rzklandrmtr; sonra O, hayatnz sona erdirecek, daha sonra da sizi tekrar diriltecektir. Peki, sizin (Allaha e tuttuunuz) ortaklarnz iinde bunlardan birini yapabilecek var m? Allah, onlarn ortak kotuklarndan mnezzehtir ve ycedir.373 Bu ayetin birok ynden delleti vardr:374 Birinci yn: Allah Tel yle buyurmutur: Sizi yaratan Allahtr bu zatlarmz ve sfatlarmz hakknda geneldir. Sonra bunu u kavliyle kuvvetlendirmitir: Sonra sizi rzklandrmtr, sonra O, hayatnz sona erdirecek, daha sonra da sizi tekrar diriltecektir

369 370 371 372 373 374

es-Sfft, 37/96. Bklln, el-nsaf, s. 201. el-Enm, 6/102. Bklln, el-nsaf, s. 202. er-Rm, 30/40. Bklln, el-nsaf, s. 202.

60

Yani sonra rzklarnz yaratmtr. Muhaliflerce kul rzkn ve fiillerini kendisi yaratr. Bu da Allahn bizi ve rzklarmz yaratan olduunu bildirmesine aykrdr.375 kinci yn: Allahn u kavlidir: Sonra O, hayatnz sona erdirecek, daha sonra da sizi tekrar diriltecektir. Hi kimse lmn ve hayatn yaratamaz. Ayn ekilde fiilini ve rzkn yaratmaya g yetiremez. Hareket, durma ve bundan baka fiilleri de yaratamaz.376 nc yn: Allah Tel, bir eyi yapmay ve yaratmay kendisinden bakasna izafe ettiklerinde onlarn kt durumlarndan ve dmlerinden kendisini tenzih etmi ve yle buyurmutur: Allah, onlarn ortak kotuklarndan mnezzehtir ve ycedir. Sonra bunu, ondan sonra baka ayetlerle glendirmi ve yle buyurmutur: Allahtan baka bir yaratc m var?.. Allah, bundan mnezzeh ve ycedir. Ve Allah yle buyurmutur: O hlde yaratan Allah, yaratmayan gibi olur mu?..377 Ayn ekilde Snnetten de delil oktur: Peygamberimizden rivayet olunduuna gre o, yle demitir: Btn yaplanlar ve onlar yapan Allah yaratmtr. Yapann yapmas ancak hareketleri ve fiilleriyle olur. ster, Kuran, hadis, fkh, yazma gibi mbah ve salih amel olsun; isterse hayvanlarn resmini izmek, mslmanlar onunla ldrmek iin silah yapmak gibi tehlikeli iler olsun fark etmez. Bu haberle kabule ayan olur ki, bizden faili ve fiilini yaratan yce Allahtr.378 Bklln, sznn doruluuna delil olarak mslmanlarn icman zikretmi ve yle demitir: Onlar yle diyorlar: Allahtan baka yaratc yoktur. Ayn ekilde yle diyorlar: Allahtan baka rzk veren, hayat veren ve ldren yoktur. Biz de diyoruz ki, Allahtan baka yaratc yoktur. Ve Onu yaratc olarak gsterdiler.379 Eer Allahn (cennettedirler).
380

szyle delil

getirirlerse Yaptklarna karlk

olarak

Derler ki, amel iin gerekli delilleri saladk. Amel, fiildir; fiil ise

yaratmadr. Buna cevap: Allah Tel burada amelle kesbi irade etti. Akladmz gibi kul mktesibdir. Buna u delalet eder: Allah Tel, baka bir ayette yle buyurmutur:
375 376 377 378 379 380

Bklln, el-nsaf, s. 203. Bklln, el-nsaf, s. 203. Bklln, el-nsaf, s. 203. Bklln, el-nsaf, s. 203. Bklln, el-nsaf, s. 204. el-Vka, 56/24.

61

Kazanmakta olduklarnn cezas olarak.381 Biz kulun kesbinin, onun ameli olarak isimlendirilmesine engel olmuyoruz, sadece kulun fiili yokluktan varla yaratc olarak karmas dncesine engel oluyoruz. Akladmz gibi yaratmaya, icada, yokluktan varla karmaya Allahtan bakas g yetiremez. Bu ayette onlar iin delil olma zellii yoktur.382 Bkllnye gre; lemde Allahn irade ettiinden baka hibir ey ortaya kmaz. Mmin ancak Allahn iradesiyle iman eder, kfir de ancak Onun iradesiyle kfir olur. Takdir edilen kudretinden dar kmayaca gibi, irade edilen de iradesinden dar kamaz. Bklln der ki: Allahn dinini din olarak kabul eden ehl-i snnet vel-cemat mezhebi olarak biz diyoruz ki: Hareket eden hareket edemez, duran duramaz, itaat eden itaat edemez, isyan eden isyan edemez. Btn bunlar ancak Allahn iradesi, kazas ve meiyetiyle olur. Allahn mlknde ve kullarndan sdr olan fiillerde Allahn irade, kaza ve kaderinden baka bir eyin olmamas doru olur.383 Bir kraln mlknde onun istemedii bir ey cereyan ederse bu kraln gcnn eksikliine, zayflna ve aczine delalet eder. Allah Tel kemal sfatlarla sfatlanmtr, Onun mlknde eksiklik, zayflk ve acz mmkn olamaz. Mlknde istemedii bir ey nasl olabilir ki? Asla! Allah, tiksindirici eylemi emretmekten, ya da mlknde istemediinin olmasndan yce ve mnezzehtir.384 2.3.8 Kulun Kesbi ve stitaati Bkllnye gre; kulun kesbi vardr. Kul mecbur deildir, bilakis itaat ve gnah bakmndan fiillerinin mktesibi (kazanan, vasfna sahip olan)dir. nk Allah Tel yle buyurmaktadr: Herkesin kazand (hayr) kendinedir385 Yani itaatin sevab, Sahip olduu (er) de kendinedir386 Yani gnahn cezas. nsanlarn bizzat kendi iledikleri yznden387, Banza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle iledikleriniz yzndendir388, Eer Allah, yaptklar yznden insanlar (hemen)

381 382 383 384 385 386 387 388

et-Tevbe, 9/82. Bklln, el-nsaf, ss. 206-207. Bklln, el-nsaf, ss. 217-218. Bklln, el-nsaf, s. 223. el-Bakara, 2/286. el-Bakara, 2/286. er-Rm, 30/41. e-r, 42/30.

62

cezalandrsayd, yeryznde hibir canl brakmazd. Fakat Allah, onlar belirtilmi bir sreye kadar erteliyor. Vakitleri gelince (gerekeni yapar). Kukusuz Allah, kullarn grmektedir.389 Bunun doruluunun delili udur: Hemcinsimizden akll kii, elinin zorlamayla hareket etmesiyle, bedeninin herhangi bir organnn heyecanla harekete gemesi, ya da titremesi ve kendi tercihiyle organlarndan bir uzvunu harekete geirmeye ynelmesi arasndaki fark bilir. Kullarn fiilleri onlarn kesbi, Allahn yaratmasdr. Allahn nitelendiiyle yaratlm nitelenemez; yaratlmn nitelendiiyle de Allah nitelenemez. Allah Tel iin mktesib (kazanan, vasfna sahip olan) denemeyecei gibi, kul iin de o yaratcdr denemez.390 Bkllnye gre; kul iin istitaat (g yetirmek), fiille beraber olur. stitaatin fiilin nne gemesi de, fiilden geriye kalmas da mmkn deildir. Yaratlmlarn ilmi ve idraki gibi. lmin malumun, idrakin idrak edilenin nne gemesi mmkn deildir.391 Bklln buna delil olarak u ayeti zikretmektedir: dinlemeye g yetiremezler.392 Yani, davet esnasnda kabule g yetiremezler. Yani, farkll esnasnda onlarn istitaati yoktur, zira daveti kabul istitaatle meydana gelir. Allahn u ayetinde olduu gibi, Sen, benimle beraberlie sabredemezsin.393 Hz. brahimin u sznde olduu gibi, Ey Rabbim! Beni namaz devaml klanlardan eyle394 Eer istitaat fiilden nce olsayd yle derdi: Seni devaml namaz klanlardan eyledim. O zaman da isteinin anlam olmazd. nk bir ey istendiinde onu veren, ona kdir olur (g yetirir). Yine Allahn u ayetinde olduu gibi, (Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz ve yalnz senden medet umarz.395 Eer istitaat fiilden nce olsayd, istitaat konusundaki istein anlam olmazd. nk sonradan meydana gelen kudret, fiilden nce gelir, bylece fiil, kudretten farkl olur. nk kudret arazdr, araz fiilden sonra kalmaz ve arazn fiilden sonra kalmas da doru olmaz. nk araz, kudret olmadan fail olur, arazlar ancak fiille durumlarn muhafaza ederler.396

389 390 391 392 393 394 395 396

Ftr, 35/45. Bklln, el-nsaf, ss. 70-71. Bklln, el-nsaf, s. 71. el-Kehf, 18/101. el-Kehf, 18/67. brahim, 14/40. el-Ftiha, 1/5. Bklln, el-nsaf, s. 71.

63

2.3.9 Rzk Bkllnye gre; kullarn ve btn canllarn rzklar Allah Teldandr. ster helal, ister haram olsun Allahtan baka rzk veren yoktur.397 Bklln buna delil olarak u ayetleri zikretmektedir: Allah dilediine rzk bollatrr da daraltr da398 Yeryznde yryen her canlnn rzk, yalnzca Allahn zerinedir399 Allah, (o yce varlktr) ki sizi yaratm, sonra rzklandrmtr; sonra O, hayatnz sona erdirecek, daha sonra da sizi (tekrar) diriltecektir. Peki sizin (Allaha e tuttuunuz) ortaklarnz iinde bunlardan birini yapabilecek var m? Allah onlarn ortak kotuklarndan mnezzehtir ve ycedir.400 Mslmanlar da Allahtan baka yaratc yoktur sz zerinde nasl icma etmilerse, ayn ekilde genel olarak Allahtan baka rzk veren yoktur sz zerinde de icma etmilerdir.401 Ayn ekilde u da delalet eder: Farzedilse ki bir ocuk, bebekliinden ergenliine kadar hrszlarn ve yol kesicilerin arasnda yetise ve onlarn gasbettikleri ve aldklar yemeklerden yese, sonra bilinli ve ergen olduktan sonra ihtiyarlayncaya ve elden ayaktan dene kadar hrszlk, gasp ve baskn konusunda onlarn gittii yolu izlese ve kesinlikle helal bir lokma yemese birisi de yle dese: Bu ahs, kesinlikle Allah rzklandrmamtr, rzk olarak onun yiyecei yoktur. Bunu syleyen bu ahs, zikredilen nassa inatla kar kan dikkafaldr ve mslmanlarn icmana kar kandr. Buna u genel ifade delalet eder: Allahtan baka yaratc yoktur ve Ondan baka rzk veren yoktur.402 2.3.10 man Bkllnye gre; iman ikiye ayrlr. Kadim (ezel olan) iman ve muhdes (sonradan meydana gelen) iman. Kadim iman, Allah Telnn imandr. nk O, kendisini mmin olarak isimlendirmi ve yle buyurmutur: Selamet verendir, mmindir, gzetip koruyandr,403 Allahn iman zatn tasdik etmesidir. O, yle buyurmutur: Allah

397 398 399 400 401 402 403

Bklln, el-nsaf, s. 77. er-Rad, 13/26. Hd, 11/6. er-Rm, 30/40. Bklln, el-nsaf, ss. 77-78. Bklln, el-nsaf, s. 78. el-Har, 59/23.

64

(delilleriyle) u hususu aklamtr ki, kendisinden baka ilah yoktur404 Ayn ekilde kelamyla peygamberlerini tasdik etmesidir. Onun kelam kadimdir, zatnn sfatlarndan bir sfattr.405 Muhdes man: Yaratlmlarn imandr. nk Allah Tel iman kalplerinde yaratmtr. Buna Allahn u kavilleri delalet eder: te onlarn kalbine Allah iman yazm406 Fakat Allah size iman sevdirmi ve onu gnllerinize sindirmitir407 nk kulun iman, kulun sfatdr ve yaratlmn sfat yaratlm sfattr, yaratcnn sfat, zatnn sfat kadimdir. Ayn ekilde: Kadimin tanm udur: Varlnn snr, devamnn sonu olmayandr. Muhdesin tanm da udur: Yok iken sonra olandr. Kadimin sfatnn muhdesin sfat olmas caiz olmad gibi, ayn ekilde muhdesin sfat, kadimin sfat olamaz. Muhdesin sfat nasl kadim sfat olur? O arazdr ve ancak bir taycyla bamsz olur, kendiliinden var olmas mmkn deildir. nk hareket ettirici olmadan hareketin olmas, durdurucu olmadan durmann olmas, lim olmadan ilmin olmas, siyahlatc olmadan siyahn olmas ve bundan baka yaratlmlarn sfatlarnn olmas imknszdr.408 Bkllnye gre; imann hakikati tasdiktir. Buna delil, Allahn Hz. Yusufun kardeleri hakknda haber verdii u kavlidir: Sen bize inanmazsn.409 Yani bizi tasdik etmezsin. Ayn ekilde dil bilginlerinin u sz de buna delildir: Filan ldkten sonra dirilmeye, cennete ve cehenneme inanyor, yani bunlar tasdik ediyor. Filan ahiret azabna inanmyor, yani onu tasdik etmiyor.410 Ona gre; tasdikin mahalli kalptir. Kalp tasdik eder ki: Allah, tek bir ilahtr, peygamber haktr, peygamberin Allahtan getirdii her ey haktr, lisanda bulunan ikrar, organlarda bulunan ameldir. Ancak iman, kalptekinden ibarettir. Buna delil udur: man isimlendirmesi hakiki olarak bir ekilde mecaz olarak da bir ekilde mmkn olur: Bunun anlam udur: Kul, sylediklerimizi kalbiyle tasdik eder, diliyle ikrar eder, ve organlaryla uygularsa o, Allah katnda ve bizim nazarmzda gerek mmindir. Dier taraftan kalbiyle

404 405 406 407 408 409 410

l-i mrm, 3/18. Bklln, el-nsaf, s. 84. el-Mcdele, 58/22. el-Hucurt, 49/7. Bklln, el-nsaf, s. 84. Ysuf, 12/17. Bklln, el-nsaf, ss. 84-85.

65

yalanlar, Allahn birliini diliyle ikrar eder ve organlaryla ibadetleri yaparsa bu, hakikaten mmin deildir, ancak mecazen mmindir. nk bu hl, dnya hkmlerinde onun canna ve malna zarar verilmesini engeller, nk o zahiren mmin grnr, Allah katnda ise mmin deildir.411 Bunun doruluuna delil Allahn u ayetidir: Mnafklar sana geldiklerinde: ahitlik ederiz ki sen Allahn peygamberisin, derler. Allah da bilir ki sen elbette Onun peygamberisin. Allah, mnafklarn kesinlikle yalanc olduklarn bilmektedir.412 Allah, onlarn yalanlarn haber vermektedir. Biz biliyoruz ve her akll olan biliyor ki dillerinin ikrar yalan deildir, ancak kalpleri yalanlamtr. leri, dlarndan farkldr. nk kalbiyle tasdik eden dilsizin iman sahihtir. Konumaya ve diliyle ikrar etmeye gc yetmezse, bunun aksi de ayn ekildedir, kalbiyle tasdik eden mmin Allah katnda da mmindir, inkr ettiini sylese bile. Bunun doruluuna Allahn u sz delalet eder: Kim iman ettikten sonra Allah inkr ederse kalbi iman ile dolu olduu hlde inkra zorlanan baka- fakat kim kalbini kfirlie aarsa...413 Allah, kalbin srarla inkryla birlikte, dilin iman sylemesinin fayda vermeyeceini, kalbin tasdikiyle birlikte dilin kfr ikrarnn zarar vermeyeceini bildirmitir.414 Bklln, hadiste zikrolunduu zere, imann kalple akit, dille ikrar, temel prensiplerle amel olduu szn genele hamletmeyi inkr etmiyor. nk ona gre; peygamberimiz bununla, dnya ve ahirette faydal olan imann hakikatinden haber vermeyi kasdetmitir. nk kim diliyle ikrar, kalbiyle tasdik ve temel prensiplerle amel ederse, tereddtsz ve artsz dnyada iman ve imann hkmleriyle hkmedilir. Ayn ekilde, mevcut durumu gznnde bulundurarak, ahirette sevaba ve ahiret hayatnn gzelliine hkmedilir. Allahn onu bu durum zere ldrecei ve dirilteceinin malum olmas artyla, ahirette de bu ekilde hkmedilir. Eer diliyle ikrar eder, temel prensiplerle amel eder, kalbiyle tasdik etmezse, ona bu hli dnya hkmlerinde fayda verir, ahirette fayda vermez.

411 412 413 414

Bklln, el-nsaf, s. 85. el-Mnfikn, 63/1. en-Nahl, 16/106. Bklln, el-nsaf, ss. 85-86.

66

Peygamberimiz bunu yle diyerek aklamtr: Ey diliyle iman edip, kalbine iman girmeyen kimseler!415 Bkllnye gre; bu konuda kitapta ve Snnette bir karklk ve farkllk yoktur. Karklk, noksanlk ve farkllk bunu duyann anlayndadr, onun da anlay doru deildir. Bklln, bu durumda bulunmaktan Allaha snlmas gerektiini belirtir.416 Ayn ekilde Bklln, Kitap ve Snnette zikrolunduu gibi, imann arttn ve eksildiini genel olarak inkr etmiyor. Fakat imanda artma ve eksilme iki durumdan birine baml olur: Eer imanda artma ve eksilme, tasdik olmakszn sz ve amele baml olursa; nk bu durumda imann devamyla birlikte ikisi de dnlebilir. Tasdike gelince, onda ne zaman bozukluk meydana gelirse, en dk ihtimalle iman geersiz olur. Bunun aklamas udur: Allahn elisinden gelen her eyi tasdik eden kii, namaz, orucu, zekt, okunmas gereken yerde okumay, ya da bundan baka grev niteliindeki artlar terketse, tasdikin tam olmas ve tasdik zerinde sebat etmekle birlikte sadece terk etmekle inkrla vasfolunamaz. Bunun zdd da udur: Btn itaat edilmesi gerekenleri yapsa, btn grev niteliindeki artlar yerine getirse, peygamberden gelen btn esaslar tasdik etse ancak ikiyi, ya da anneyle evlenmeden birini yapsa, o inkrla vasfolunur, imandan kar, bu bir hkmdeki tasdikinin bozulmasyla birlikte, yapt hibir eyden faydalanamaz. mann artmas ve eksilmesi szler ve fiiller ynnden mmkn olur, tasdik ynnden mmkn olmaz. Peygamberimiz onu u szleriyle aklamtr: Mslman kardeinin iyiliini istemedike, kulun iman tam olmaz. Bununla, eziyetten vazgeirmeyi kasdetmitir, tasdiki

kasdetmemitir. nk eziyetin helal, kanuni olduunu dnrse, onun imannda artma da, eksilme de olmaz.417 kinci durum: mana artma ve eksilmeyi genelletirmenin imkn hususu, ayn ekilde hkm ynnden dnlr, ekil ynnden deil. Bu, ayn ekilde tasdik, iman ve amelin hepsinde mmkn olur. Bununla artma ve eksilme konusunda kastedilen, ekil

415 416 417

Bklln, el-nsaf, s. 86. Bklln, el-nsaf, s. 86. Bklln, el-nsaf, ss. 86-87.

67

ynnden, tasdikte artma ve eksilme olmakszn methe ve vgye, sevap ve cezaya baml olmasdr. Kitap ve Snnet, buna delalet etmitir.418 Bklln, bu konuda Kurann delili olarak u ayeti zikretmitir: ... Elbette iinizden, fetihten nce harcayan ve savaanlar, daha sonra harcayp savaanlara eit deildir. Onlarn derecesi, sonradan infak eden ve savaanlardan daha yksektir. Bununla beraber Allah hepsine de en gzel olan vaadetmitir. Allahn yaptklarnzdan haberi vardr.419 Fetihten nce iman edenin tasdikinin, fetihten sonra iman edenin tasdikinden fazla olduu zikredilmemitir. nk her ikisi de ekil bakmndan Resulllahn getirdii esaslarn hepsini tasdik etmektedir. Fakat fetihten nce iman edenlerin tasdiki hkm, sevap ve derece ynnden daha kmildir. nk bunun tasdik ettiini, dieri tasdik etmemitir.420 Snnetin deliline gelince, peygamberimiz yle buyurmutur: Ashabma

svmeyiniz. Sizden birisi Uhud kadar altn infak etse, onlardan birisinin seviyesine de, yarsna da ulaamaz. Sahabeden hibirinin Uhud kadar altn infak etmedii bilinmektedir. Fakat onlarn iman ve infaklar hkm, sevap, karlk ve derece ynnden, bakalarnn infaklarndan daha fazladr, daha kmildir. nfak, hakiki ynden deil, eklen olursa daha ok, fakat hkm ynnden olursa daha eksik olur. Bunun hkmn ve doruluunu bil ve bunu bugnk fiillerimiz ynnden deerlendir. Bugnk fiillerimiz hakiki ynden deil, hkm ynnden artmayla nitelendirilir. Mekke ve Medine dndaki ehirlerden birinde btn artlarn yerine getirerek le namazn klan kii ile Mekke ve Medinede ayn ekilde namaz klan baka bir kiiyi dnelim. ki namazdan biri ekil ve hakikat bakmndan dierinden daha fazladr denilemez. Fakat ikisinden biri, hkm yolu bakmndan fazilet ve sevap elde etmek hususunda daha fazladr. Bunun iin benzer durumlar, saymay uzatr. Artma, tasdik delillerinin okluuyla olabilir, tasdikte olmaz.421 Bkllnye gre; her iman islamdr; her islam, iman deildir. nk slamn anlam boyun emek, imann anlam ise tasdiktir. Tasdik edenin boyun ememesi imknsz,

418 419 420 421

Bklln, el-nsaf, ss. 87-88. el-Hadd, 57/10. Bklln, el-nsaf, s. 88. Bklln, el-nsaf, ss. 88-89.

68

boyun eenin tasdik etmemesi imknsz deildir. Bu, u ekilde de sylenebilir: Her peygamber erdemlidir, her erdemli peygamber deildir.422 Btn bunlarn doruluuna Allahn u kavli delalet eder: Bedevler nandk dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama Boyun edik deyin...423 Onlardan iman nefyetmi, onlarda iman deil, slam olduunu belirtmitir. Ayn ekilde Allah Tel yle buyurmutur: Onlar slama girdikleri iin seni minnet altna sokuyorlar. De ki: mslmanlnz benim bama kakmayn. Eer doru kimseler iseniz bilesiniz ki, sizi imana erdirdii iin asl Allah size ltufta bulunmutur.424 Bylece iman ile slam arasndaki fark gstermitir.425 Ayn ekilde bu szn doruluuna u delalet eder: Allahn elisi ve Cebrail, Cebrail ona sorduunda iman ve slam arasndaki farkll ortaya koymulardr. Cebrail, Hz. Peygambere iman nedir? dedi. Hz. Peygamber ona dedi ki: Allaha,meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne, kadere hayrna ve errine, acs ve tatlsna iman etmendir. Cebrail ona, doru syledin, dedi. Btn bunlardan kastedilen udur: Allah Peygamberini ve zikredilen dier esaslar tasdik etmendir. Sonra Cebrail ona dedi ki: slam nedir? O da dedi ki: Allahtan baka ilah olmadna ve benim de Allahn elisi olduuma ahitlik etmen, namaz klman, zekt vermen, ramazan ay orucunu tutman, Kbeyi haccetmen ve cnplkten gusletmendir. Bu ikisinin de farkl olduu hususu ak ve nettir. mann mahalli kalp, o da tasdiktir, slamn mahalli ise organlardr. Bu hadis, sana zikredilenlerin hepsini senin iin takviye eder. Tasdik, ondan bir ey eksik olduunda, imann yok olduu hlidir. Sz ve amel, artar ve eksilir. Hz. Peygamberin getirdiklerinin hepsini tasdikle birlikte iman yok olmaz. Sana anlatlanlar genelletirmek caiz olmaz. yle denir: Herhangi birimizin iman, Cebrailin iman gibidir, Hz. Muhammedin iman, Hz. Eb Bekirin iman gibi deildir. Bilakis, bunu yasaklyoruz, bununla onlarn imannn sana aklanan hkm ynnden daha faziletli, daha kmil, daha yce olduunu kastediyoruz. Baka bir yoldan: Onlarn imanyla bizim imanmz arasndaki eitlii genelletirmiyoruz. Bununla biz, Hz. Peygamberin getirdii esaslarn bazlarn tasdik ediyoruz, Eb Bekir hepsini tasdik ediyoru

422 423 424 425

Bklln, el-nsaf, s. 89. el-Hucurt, 49/14. el-Hucurt, 49/17. Bklln, el-nsaf, s. 89.

69

kasdetmiyoruz. Bilakis btn eseslar tasdik etmedike kiinin iman geerli olmaz. Fakat Hz. Eb Bekirin iman sana aklanlan ynlerden daha tam ve daha faziletlidir.426 Bkllnye gre; kulun ben gerekten mminim demesi ve bununla imdiki zaman kasdetmesi ve nallah ben mminim demesi ve bununla gelecek zaman kasdetmesi caizdir. Gemi ve imdiki zamanda inallah demesi caiz olmaz. nk bu ekilde sylerse imannda phe olur. nk istisna ancak gelecek hakknda doru olur, gemi zaman hakknda doru olmaz. Allah Tel bunu peygamberi iin syledii u kavliyle beyan etmitir: Allahn dilemesine balamadka (inallah demedike) hibir ey iin Bunu yarn yapacam deme.427 Ayn ekilde Hz. Peygamber yle demitir: nallah biz yarn Beni Kinne suluunda konaklarz. nk Allahn dilemesi, her varlktan nceliklidir. Eer Allah dilemeseydi varlk mevcut olmazd. imdiki zamanda istisna yapmak (inallah demek) caiz olmad gibi, gelecek zaman hakknda da kesin ifadeler kullanmak caiz olmaz.428 2.3.11 Kabir Azab, Sorgu-Sual, Srat, Mizan, Kevser Havuzu ve efaat Bkllnye gre; nasslarda zikrolunan kabir azab, Mnker-Nekirin sorgu-suali, sorgu-sual esnasnda ruhun lye geri dnmesi, srat, mizan, Kevser havuzu ve mminlerin asi olanlar iin efaat. Btn bunlarn hepsi gerek ve dorudur. Bunlara inanmak ve doru olduunu kesin olarak ifade etmek gerekir. nk bunlarn hibiri aklen imknsz deildir.429 Ayn ekilde, cennet ve cehennemin hlihazrda mevcut olduunu, cennet ehlinin nimetlerinin kesintisizliini, kfirleri iin cehennem azabnn srekliliini ve mmin olanlarn cehennemde ebediyyen kalmayacan kesin olarak ifade etmek gerekir.430 Kabir azabnn doruluunun delili udur: Allah Tel yle buyurmutur: Kim beni anmaktan yz evirirse phesiz onun skntl bir hayat olacak...431 Eb Hreyre yle demitir: Yani kabir azab. Ayn ekilde Hz. Peygamber yle demitir: Kabir, ya cennet bahelerinden bir bahedir; ya da cehennem ukurlarndan bir ukurdur. Allah Tel yle

426 427 428 429 430 431

Bklln, el-nsaf, ss. 89-90. el-Kehf, 18/23-24. Bklln, el-nsaf, s. 91. Bklln, el-nsaf, s. 78. Bklln, el-nsaf, s. 79. T H, 20/124.

70

buyurmutur: Onlar sabah akam o atee sokulurlar...432 Sabah ve akam ancak dnyada olur. Ayn ekilde Hz. Peygamberden rivayet edildiine gre o yle demitir: Kabir azabndan Allaha snrm.433 Mnker-Nekirin sorgu sualinin delili udur: Allah Tel yle buyurmutur: Allah, salam szle iman edenleri hem dnya hayatnda hem de ahirette sapasalam tutar...434 Ahirettenin anlam, Mnker ve Nekirin sorgu suali esnasnda demektir. Ayn ekilde Hz. Peygamber, olu brahim defnolunduunda kabrin bana oturdu, bir sz syledi, sonra dedi ki: Olum! Babam de. Kendisinden rivayet edildiine gre, o, Hz. mere yle demitir: Ey mer! Kabir fettanlar sana geldiinde hlin nice olur? Hz. mer dedi ki: u an ki gibi olur muyum? Hz. Peygamber ona evet dedi. Hz. mer de ona dedi ki: yleyse ben ikisine de yeterim. Abdullah bn merden rivayet edildiine gre o yle demitir: Ryamda babam grdm. Ona, babacm Mnker ve Nekir gerek midir? dedim. Dedi ki: Evet, Kendisinden baka ilah olmayan Allaha yemin olsun ki, ikisi bana geldiler ve dediler ki: Rabbin kim? Onlara sitem ettim ve dedim ki: Rabbinizin kim olduunu bana anlatncaya kadar sizi brakmayacam. kisinden birisi dierine dedi ki: Onu brak, o mer Faruktur, Cennet ehlinin kandilidir.435 Srat kprsnn delili udur: Allah Tel yle buyurmutur: inizden, oraya uramayacak hi kimse yoktur. Bu Rabbin iin kesinlemi bir hkmdr.436 Tefsirde yle denilmitir: O, srat zerinden gemedir. Hz. Peygamberin sz de u ekildedir: Srat, cehennem yolu zerine dikilmitir. Ktler cehenneme der. Srat zerinde peygamberler, korunun, korunun derler. nsanlar srat zerinden geerler. Onlardan kimi sratli Burak gibi geerler, kimi de yar at gibi geer437

432 433 434 435 436 437

Mmin, 40/46. Bklln, el-nsaf, s. 79. brahim, 14/27. Bklln, el-nsaf, ss. 79-80. Meryem, 19/71. Bklln, el-nsaf, s. 80.

71

Mizann kurulmasna delil udur: Allah yle buyurmutur: Biz, kyamet gn iin adalet terazileri kurarz438, Biz onlar iin kyamet gnnde hibir l tutmayacaz.439 Kevser Havuzunun delili udur: Allahu Tel yle buyurmutur: (Resulm!) Kukusuz biz sana Kevseri verdik.440 Tefsirde yle denilmitir: Kevser, havuzdur.441 efaatin kesinliinin delili udur: Allah Tel yle buyurmutur: Allahn raz olduu kimseden bakasna efaat edemezler.442 Allahn diledii kimse iin efaatin kesinliine delalet eder. Ayn ekilde Allahn u kavli de efaate delalet eder: Rabbinin, seni vgye deer bir makama gndereceini umabilirsin.443 efaat haktr ve dorudur. Allah katnda efaatlerin en ycesi peygamberimiz Hz. Muhammedin efaatidir. Ayn ekilde asilerden efaat konusunda kendisine izin verilenlere de melek, peygamber ve mmin efaat edecektir.444 Bil ki, ehl-i snnet vel-cemat, Hz. Peygamberin bu mmetten byk gnah ileyenlere efaat edecei konusunda icma etmilerdir.445 Allah Telnn u kavilleri cennet ve cehennemin yaratlm olduklarnn delilidir: Takva sahipleri iin hazrlanm olup, genilii gkler ve yer kadar olan cennete koun!446 Hazrlanm olan ancak hazrlanm ve yaratlm olur. Ayn ekilde Allah Tel yle buyurmutur: Biz cehennemi kfirlere bir konak olarak hazrladk.447 Hz. Peygamberin u sz de ayn ekildedir: sr gecesi bana cennet ve cehennem arzolunmutur.448

438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448

el-Enbiy, 21/47. el-Kehf, 18/105. el-Kevser, 108/1. Bklln, el-nsaf, s. 81. el-Enbiy, 21/28. el-sr, 17/79. Bklln, el-nsaf, s. 200. Bklln, el-nsaf, s. 231. l-i mrn, 3/133. el-Kehf, 18/102. Bklln, el-nsaf, s. 82.

72

Cennet ehlinin nimetlerinin, cehennem ehlinin azabnn srekliliinin delili udur: Allahn cennet ehli hakkndaki kavli udur: Cennette ebedi olarak kalacaklardr. Allah onlardan raz olmu, onlar da Allahtan raz olmulardr. Bu, Rabbinden korkanlar iindir.449 Bu konudaki ayetler oktur. Hz. Peygamberin sz de ayn ekildedir: Kyamet gn l ko eklinde getirilir ve Cennetle cehennem arasnda bekletilir. Ona bakarlar ve onlara yle denilir: Bunu tanyor musunuz? Evet, bu l derler, bylece o kesilir, sonra bir mnd (tellal), ey cennet ehli! Sonsuza kadar kaln, lm yok; ey Cehennem ehli! Sonsuza kadar kaln, lm yok.450 Gnah sebebiyle mminlerin hibirinin cehennemde sonsuza kadar kalmayacann delili udur: Allah yle buyurmutur: Allah, kendisine ortak koulmasn asla balamaz; ondan baka gnahlar diledii kimse iin balar451, De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aan kullarm! Allahn rahmetinden mit kesmeyin! nk Allah btn gnahlar balar.452 Hz. Peygamberin sz de ayn ekildedir: Kalbinde zerre kadar iman olan kimse cehennemde kalmaz. Kfirlere inkrla birlikte, ihsan fayda etmez, cehennemden de kamazlar. Ayn ekilde Allahn birliine inanan da, tevhid inancnn bulunmasyla birlikte ktlk ona zarar vermez, cehennemde de ebed olarak kalmaz.453 2.3.12 Nbvvet ve Mucize Bkllnye gre; Allahn rusul ve enbiya gndermesi, Berhimenin iddiasnn aksine caizdir.454 Bunun delili udur: Allah, mlkn malikidir, dilediini yapar, Onun peygamberler gndermesi imknsz deildir, akln gereklerine de aykr deildir. Btn bunlar Allahn peygamberler gndermesinin imknna delalet eder.455 Peygamberlik iddia edenin doruluu, sadece davasn iddia etmesiyle ispatlanmaz, ancak mucizelerle ispatlanr. Mucizeler, peygamberlerin iddialarna uygun olarak meydana

449 450 451 452 453 454 455

el-Beyyine, 98/8. Bklln, el-nsaf, ss. 82-83. en-Nis, 4/48; 116. ez-Zmer, 39/53. Bklln, el-nsaf, s. 83. Bklln, el-nsaf, s. 92. Bklln, el-nsaf, ss. 92-93.

73

gelen Allahn olaanst fiilleridir ve peygamberlerin bunlarn benzerlerini getirmelerini istemek suretiyle mmetlere meydan okumalardr.456 unlar bunu sana daha iyi aklar: Hz. Musa sihir ve sihirbazlar zamannda peygamberlikle grevlendirilmi ve sihirbazlara asay ylana evirmek suretiyle meydan okumutur. Onlardan sihir konusunda uzman olanlar bilmilerdir ki vuku bulan, onu yapmaktan ciz olduklar, sihiri aan olaanst bir hadise olduu iin sihirden farkl bir olgudur. Bu yzden imana komulardr. Bu, hangi eidinden olursa olsun ilmin faziletine delalet eder. Bu konuda ilimleri, -ki bu ilim geree uymayan batl bir ilim de olsakavimlerinden onlardan baka sihir bilmeyenlere kar onlara byk bir stnlk salamtr.457 Ayn ekilde Hz. sada tp ve tedavi toplumu zamannda peygamberlikle grevlendirilmitir. lleri diriltmi, doutan kr olan, vcudunda lekeler bulunan cilt hastasn tedavi etmitir. Bunlar tptan farkl bir ekilde meydana getirmitir. Tpta yaratlmn gcnn yetmeyecei bir harikuladeliktir.458 Ayn ekilde peygamberimiz fesahat, iir, hitabet, nazm ve nesir zamannda peygamber olarak gnderilmi, nazm ve nesirde onlarn geleneklerinden farkl olan Kuran onlara getirmi ki Kuran en fasih, en beli ve en veciz kelamdr. Kurann benzerini meydana getirmeleri iin onlara meydan okumu, Kuran nazm ve nesirlerine aykr ve allmn dnda bulmular, onun benzerini meydana getirmekten ciz kalmlar, Allahn onunla hidayete ilettii kimseler imana komulardr.459 Bkllnye gre; peygamberimiz Hz. Muhammed btn yaratlmlara

gnderilmitir. Onun din nesholunamaz, aksine onun din ona aykr olan dinlerin hepsini nesheder (geersiz klar).460

456 457 458 459 460

Bklln, el-nsaf, s. 93. Bklln, el-nsaf, s. 93. Bklln, el-nsaf, s. 93. Bklln, el-nsaf, s. 93. Bklln, el-nsaf, s. 94.

74

Bunlara delil: Peygamberliinin kesinlii, sylediklerinin doruluu ve btn bunlar bildirmi olmasdr. Bil ki, onun en byk mucizesi Arapa Kurandr. Kuranda icazn eitli ynleri vardr: Birincisi: Belgat, fesahat ve nazm ynnden ifade ekli sluplarndan farkl olmakla rakipsiz olmas, onunla Araplarn fasihlerine benzerini meydana getirmeleri iin meydan okumas, onlarn benzerini meydana getirmekten ciz kalmalardr. Onlar belgat ve fesahat ehli olmalarna ramen bunu yirmi senelik mddet zarfnda gerekletirememilerdir.461 Kurandaki icazn eitlerinden bazlar unlardr: ncekilerin kssalarn

kapsamasdr. Bunlar mazinin haberleri deildir. Hz. Muhammedin okuma-yazma bilmeyen mm olmas pheye yer brakmayacak kesinlikte olmakla birlikte, ondan hayatnn hibir dneminde kitaplar okumak ve renmekle megul olma malumat ulamamtr. Allah Tel, u ayetiyle ondan bunu nefyetmitir: Sen bundan nce ne bir yaz okur, ne de elinle onu yazardn. yle olsayd, batla uyanlar kuku duyarlard.462 Kurann ak seik gelecekle ilgili gayb olanlarn ilminden saylamayacak kadar kapsamasdr. Allahn u kavillerinde olduu gibi: Akbet, takva sahiplerinindir.463, Mescid-i Harama gireceksiniz464, Allah: Elbette ben ve elilerim galip geleceiz diye yazmtr465 Bundan baka, Kuranda icaz eitlerinden pek ok vardr.466 Bkllnye gre; Hz. Muhammedin Kurandan baka mucizeleri ve alametleri vardr: nikak- kamer (Ayn ikiye ayrlmas), yamur yadrmas, hastalklarn zararn gidermesi, parmaklarnn arasndan su kmas, elinde akl talarnn Allah tesbih etmesi, hayvanlarn konumas, bundan baka mucizeleri, alametleri, mucize kabilinden olaanst olaylar vardr.467

461 462 463 464 465 466 467

Bklln, el-nsaf, s. 94. el-Ankebt, 29/48. el-Kasas, 28/83; el-Arf, 7/128. el-Fetih, 48/27. el-Mcdele, 58/21. Bklln, el-nsaf, ss. 94-95. Bklln, el-nsaf, s. 95.

75

Bkllnye gre; peygamberlerin peygamberlikleri, dnyadan ayrlmalar ve ahiret yurduna gmeleriyle geersiz olmaz ve son bulmaz. Aksine dnyadan ayrlmalarndaki hkmleri, uykularndaki, yeme, ime, ya da amaca ulama gibi meguliyetleri hlindeki hkmleri gibidir. Buna delil udur: Nbvvetin hakikati: Nbvvet, dier hllerden baka, peygamberlik grevini yerine getirme meguliyetleri hlinde onlar iin geerli olsayd, peygamberlik grevini eda hli dnda peygamberlikle vasflanmazlard. Dnyadan ayrlmalaryla birlikte peygamberlerin peygamberliklerinin geersiz olduunu, tevhid ehlinden gerei aratranlar mezhebine nisbet eden kesinlikle hata yapmtr. Bu doru deildir. Peygamber, peygamberlik grevini yerine getirmekle peygamberlik erefini hak etmitir. Ve ancak onu gnderenin ki onu gnderen Allahtr- sen benim resulm ve nebimsin szyle risalet ve nbvvet erefini hak etmi ve peygamber olmutur. Ve Allahn sz kadimdir, unutulmaz ve deimez.468 Ayn ekilde bunun doruluuna delil udur: Hz. Muhammede soruldu ve ona yle dendi: Ne zamandan beri peygambersin? O da yle dedi: dem su ve toprak arasnda iken peygamberdim. Bu cevabn sonucu udur: Nbvvetin erefi ve makamn kemali, u an btn peygamberler iin geerlidir. Yayorlarken onlarn peygamberlikleri geerli olduuna gre, peygamberlik erefi lekelenmez, eksilmez, ister dinleri nesholsun; ister olmasn, kim kendini sorgular, algsnda yanlmazsa farknda olur ve emin olur ki Hz. Muhammed u an konuamaz, onlara emredemez, onlara arac olmadan sz sylemez. Fakat dininin hkm, peygamberliinin doruluu geerlidir, geersiz olamaz. Dnyadan ayrld iin mertebesi sona ermez, peygamberlii bitmez, mucizesi hkmsz olmaz.469 2.3.13 Hsn Kubuh Bkllnye gre; akl kendiliinden hibir eyi iyi ve makbul hle getiremez, hibir eyi de ktletiremez ve yapmaya davet edemez. Btn bunlar anlamszdr ve bunlarn asl esas yoktur. Mkellefin yapt fiilin iyilik ve ktlkle vasflanmas, ancak Allahn, o fiilin iyiliine ya da ktlne hkmetmesiyle zorunlu olur.470

468 469

Bklln, el-nsaf, s. 95. Bklln, el-nsaf, ss. 95-97. 470 Eb Bekr Muhammed b. Et-Tayyip b. Muhammed b. Cafer b. El-Kasm el-Bklln, et-Takrib velirad: es-sagir, Abdlhamid b. Ali Eb Zend (thk.), 1. Bask, Beyrut: Messesetr-Risle, 1993, s. 279.

76

Allahn bunlara hkmetmesinin anlam Allahn bunlarn sfat bakmndan akla aykr olduunu bildirmesi deildir. Bunun anlam, Allahn iyilii ileyeni vmeyi bize emretmesi, onu yceltmesi ve onu methsena etmesi, onu yermekten ve gzden drmekten uzak durmasdr.471 Ayn ekilde fiilin ktlkle vasflanmasnn anlam da, Allahn ktlk yapan yermesi, gzden drmesi, kt zelliklerini ortaya koymasdr. Allahn hsn ve kubuh konusundaki hkm, Onun kesinlikle bununla hkmettiini bildirmesiyle bize rehberlik eder. Ve ayn ekilde iyiyi emretmesi, haram klnm kty yasaklamas da mmetin bunlar zerine icma etmesi iindir. Herhangi bir iyilii yapmay emretmeye, herhangi bir ktl emir ve yasakla haram klmaya hkmetmesi, bu iki hkmn haber konumunda olmasndandr.472 Fiillerden herhangi bir eyin iyi ya da kt diye vasflandrlmas hususu akln kapsam dhilinde deildir.473 yinin iyiliini,ktnn ktln bilmenin vahiyden baka yolu yoktur.474 taat, sevab sebebiyle deildir, isyan da cezann sebebi deildir. Bunlarn hibirisi Allaha vacip deildir. Aksine sevap, Allahn kula nimeti ve ltfudur, cezalandrma da Onun adaletidir. Allahn kendisine uygun grdn yapmak kulun grevidir, Allaha zorunlu deildir, Allah buna zorlayan bir sebep de olamaz.475 Hsn, emre muvafk (uygun) olan fiil; kubuh da yasaa uygun olan fiildir. Hsn ekil bakmndan iyi olduu iin hsn; kubuh da, ekil bakmndan kt olduu iin kubuh deildir.476 yi, emre uygun olan, kt de emre aykr olandr: Cinsel ilikinin lezzetinin ekli, helal de naslsa, haramda da yledir. Ancak, helal olan hukuka uygun olduu iin iyi, haram olan da hukuka aykr olduu iin ktdr. ldrme de ayn ekildedir: Ksastaki ldrmeyle, ksas olmakszn ldrme ekil olarak birbirinin benzeridir. Ancak birisi hukuka
471 472 473 474 475 476

Bklln, et-Takrib vel-irad: es-sagir, s. 279. Bklln, et-Takrib vel-irad: es-sagir, s. 280. Bklln, et-Takrib vel-irad: es-sagir, s. 281. Bklln, et-Takrib vel-irad: es-sagir, s. 283. Bklln, el-nsaf, s. 74. Bklln, el-nsaf, s. 74.

77

uygun olduu iin iyi, dieri de hukuka aykr olduu iin ktdr. Ramazan gnndeki yeme ile, bayram gnndeki yeme de ekil asndan benzerdir. Ancak birisi uygunluundan dolay iyi, dieri de aykrlndan dolay ktdr.477 Hukuk kaidelerinin hepsi delalet eder ki, iyi: Hukukun iyi grd, tasvip ettii ve msaade ettiidir. Kt: Hukukun kt grd, haram kld ve yasakladdr.478 Bu bylece sabit olup, karara balannca, Allahn stnde emreden amir, yasaklayan yasaklayc olmad tasdiklenir. Allahn fiilleri emre uygun olduu iin bazen iyilikle vasflanr, emre aykr olduu iin ktlkle vasflanamaz. Bilakis O, mlknde diledii gibi tasarruf eden gerek maliktir. O, yaptndan hesaba ekilmez, ama onlar hesaba ekilirler.479 2.3.14 Halkul-Kuran Bkllnye gre; Allah Tel mtekellimdir. Ehl-i snnet vel-cemate gre Onun kelam sfat vardr ve Onun kelam kadimdir, sonradan yaratlm, mahluk ve muhdes deildir. Bilakis Onun kelam kadimdir, ilmi, kudreti ve iradesi gibi Zatnn sfatlarndan bir sfattr. Allahn kelam ibaret (sonradan meydana gelen, oluan, mteekkil)tir, hikayet deildir denmesi caiz deildir. Yaratlmlk sfatlarndan bir eyle sfatlanamaz. Birisinin, Kuranla lafzm mahluktur, gayr- mahluk deildir demesi caiz olmaz.480 Allahn kelamnn gayr- mahluk (yaratlmam) kadim olduunun delili, Allahn u kavlidir: Bilesiniz ki, yaratmak da, emretmek de Ona mahsustur481 Emretmekle yaratmann arasn ayrmtr. Bu da gstermektedir ki, emir yaratlmamtr, nk Onun kelam emir, yasaklama ve haberdir. Allahn u kavilleri de ayn ekildedir: Allah gerei syler482, Biz, bir eyin olmasn istediimiz zaman, ona (syleyecek) szmz sadece Ol dememizdir. Hemen oluverir.483 ayet Onun kelam mahluk olsa, yaratmasnda onunla Ol dedii bir sze, bu sz nc sze, nc sz drdnc sze ihtiya duyar ve bunun sonu olmaz. Bu da imknsz ve anlamsz olur. Bylece ortaya kar ki, yaratlm

477 478 479 480 481 482 483

Bklln, el-nsaf, s. 76. Bklln, el-nsaf, s. 76. Bklln, el-nsaf, s. 77. Bklln, el-nsaf, s. 115. el-Arf, 7/54. el-Ahzb, 33/4. en-Nahl, 16/40.

78

eylerin kendisiyle olduu sz, yaratlm deil (gayr- mahlk)dir ve Onun kelam kadimdir.484 Snnetten de bu konuya Hz. Peygamberin u sz delalet eder: Allahn kelamnn dier kelamlara stnl, Allahn dier varlklara stnl gibidir. Allahn yarattklarna stnl kdemi ve devamyladr. nk Allah yaratlmamtr, onlar ise yaratlmlardr. Bylece Onun kelam hakkndaki grn yle olmas gerekir: Onun kelam gayr- mahluk (yaratlmam)tur, onlarn kelam ise mahluk (yaratlm)tur.485 Ayn ekilde bu konuya u da delalet eder: Eb Derd Allahn elisine Kuran hakknda sorduunda o, yle demitir: Allahn kelam gayr- mahluk (yaratlmam)tur.486 Ayn ekilde bu konuya sahabenin icmas da delalet eder: Hz. Ali, tahkimi inkr ettiinde ve Haricler kendisini tekfir ettiklerinde sahabenin huzurunda yle demitir: Mahlk (yaratlm) olanla hkmetmedim, Kuranla hkmettim. Bunu hi kimse inkr etmedi. Bu da gstermektedir ki bu konuda icma vardr. nk Kuran mahluk (yaratlm) olsayd: Yaratlmas, ya kendinde, ya bakasnda ya da baka bir eyde olmaktan yoksun olmazd. Kendisinde yaratlm olmas mmkn olmaz, nk Onun zat mahlukat ve sonradan meydana gelenleri kapsamaz. Allah byklk ve ycelikle bundan mnezzehtir.487 Onu bakasnda yaratmas da mmkn olmaz. nk bakasnda yaratm olsa, bu bakas ilah, amir olur. Allah, yle buyurarak bundan men etmitir: Ey Musa! yi bil ki, ben, mutlak galip ve hikmet sahibi olan Allahm!488 Bu imknsz ve anlamszdr. Onu baka bir eyde yaratmas da imknszdr. nk bu, konuan olmadan konumann var olmasna gtrr ki bu da imknszdr. Bu ksmn da samal ortaya ktna gre Allahn kelamnn gayr- mahluk (yaratlmam) olduundan baka bir seenek kalmamaktadr. Bilakis kelam, Onun zatnn sfatlarndan bir sfattr, Onun kdemiyle kadimdir, varlyla mevcut, Onunla nitelenmitir. O varken yok olmaz, o varken sonu gelmez. Ondan farkl

484 485 486 487 488

Bklln, el-nsaf, ss. 115-116. Bklln, el-nsaf, s. 116. Bklln, el-nsaf, s. 117. Bklln, el-nsaf, s. 117. en-Neml, 27/9.

79

olmas, onu terk etmesi ve yaratlmta grnmesi mmkn olmaz. Dorudan deiiklikle nitelenmez.489 Bklln, ehl-i snnet vel-cematin Allahn kelamnn kadim olduu; mahluk, muhdes, hdis, fiil ve meful olmad grnde olduunu belirtir. Allahn kelam ezel, ebed bir kelamdr, Allah bu kelamla ezelde mtekellimdir. Ayn ekilde Allah hl bu kelamla mtekellimdir, varlnn evveli ve sonu yoktur ve Onun kelam hikayettir, ibaret (sonradan meydana gelen, olan, mteekkil) deildir, Allahn kelamn hikye ediyorum, Allahn kelamn tabir ediyorum denemez. Bilakis Allahn kelamn tilvet ediyoruz, okuyoruz, yazyoruz, ezberliyoruz deriz. Kraat ile makr (okunan), tilvet ile metlv (tilvet edilen), kitabet ile mektup (yazlan), hfz ile mahfuz (ezberlenen) arasn ayrmak gerekir. Allahn kelamna harf ve ses cinsinden sonradan meydana gelme emarelerinden hibir eyin hamledilmesi caiz olmaz. Kadimin, bir eyin bir eye hull gibi muhdes (sonradan meydana gelen)e hull mmkndr denemez. Btn bunlarla ilgili deliller takdim edildi ve ispatland. Mebbihe mezhebine gre Allahn kelam harfler ve seslerdir ve Allah kadimdir. Yaratlmlarn kelamnda bulunan harfler ve seslerin hepsi kadimdir. Bu, btn aratrmaclarca, lemin kdemine gtren bir szdr.490 2.3.15 Ruyetllah Bkllnye gre; Allahn grlmesi akl ynnden caizdir. Ahirette mminlerin Allah grmesi karara balanm bir meseledir. Allah onlar ereflendirmek, onlara ihsanda bulunmak iin onlara bunu vadetmitir. Mminler cennette Allah Kitap ve Snnette zikrolunduu gibi keyfiyet, benzetme ve snrlama olmakszn greceklerdir. Allahn grlmesi, Allahn, mmin kullarna bahettii hediyelerin en ycesi, cmertliin en parladr. Bundan daha fazlas yoktur. Aksine o ziyade, Allahn u kavlinde zikredilen ziyadedir:491 Gzel davrananlara daha gzel karlk, bir de ziyade vardr492

489 490 491 492

Bklln, el-nsaf, ss. 117-118. Bklln, el-nsaf, s. 162. Bklln, el-nsaf, s. 72. Bklln, el-nsaf, s. 200.

80

Bkllnye gre; ehl-i snnet vel-cemat, Allahn grlmesine aklen ve eran cevaz vermilerdir. Bu konuda, aralarnda genel anlamda bir anlamazlk yoktur. Ancak aralarnda anlamazlk, Allahn, dnyada grlmesi mmkn olur mu, yoksa bu sadece ahirette mi gerekleir? konusunda meydana gelmitir.493 Btn sahabe ve onlardan sonra gelen ehl-i snnet vel-cematten herkes Allahn cennette grlecei hususunda icma etmilerdir. Anlamazlk olmakszn mminler Onu cennette greceklerdir. Sahabe, Hz. Peygamber, Allah kalp gzyle mi, ya da ba gzyle mi grd konusunda farkl iki gre ayrlmlardr: Hz. ie ve Sahabeden bir topluluk yle demilerdir: Ba gzyle deil, kalp gzyle grmtr. bn Abbas ve sahabeden bir topluluk da yle demilerdir: Hz. Peygamber Mirac gecesinde Allah ba gzyle grmtr. Bklln de bn Abbasn dncesini benimsemitir.494 Mutezile, Neccriye, Cehmiyye, Rfizler ve Hariclerin hepsi ruyeti inkr ediyorlar ve hibir ekilde bunu mmkn grmyorlar.495 Ruyetin Kitap, Snnet, icms icma kabul edilenlerin icmas ve akl delili vardr.496 Bklln, Kurann bu konudaki delillerinden bazlarn u ekilde zikretmitir: Kitabn delillerinden bazlar, Allahn Hz. Musa kssasndaki u kavlidir: Rabbim! Bana (Kendini) gster; Seni greyim497 Bu istek, ancak Hz. Musann peygamberliinden sonra olmutur. nk Allah Tel yle buyurmutur: Musa tayin ettiimiz vakitte (Tra) gelip de Rabbi onunla konuunca Rabbim! Bana (Kendini) gster, Seni greyim! dedi498 Hz. Musann istei ki bu istek peygamberlik ve olgunluktan sonradr- drt ynden birinden yoksun olamaz: Allah grmeyi istemesi ya Rabbini grmenin mmkn olduunu bilmesinden sonra olur, ya da Rabbini grmenin imknsz olduunu bilmekle olur. Ya Allah grmeyi istediinde bu konuda pheci olur, ya da akl dank, hibir eyi anlamayan birisi olarak istemitir. Allahn grlmesinin imknsz olduunu bilmekle beraber, bunu istemesi mmkn olmaz. nk deerli bir peygamberin, Allah hakknda imknsz olan bir

493 494 495 496 497 498

Bklln, el-nsaf, s. 241. Bklln, el-nsaf, s. 241. Bklln, el-nsaf, s. 242. Bklln, el-nsaf, s. 242. el-Arf, 7/143. el-Arf, 7/143.

81

eyi Allahtan istemesi imknszdr. Allah hakknda imknsz olduu gibi, caiz de olmaz. Bu meselenin hkmn bilmeyen pheci, ya da idrak edemeyen zihni dank birinin Allah grmeyi istemesi de mmkn olmaz. nk bu mesele, dinin temel meselelerindendir. Deerli bir peygambere bu konuda phe, zihin dankl, ya da bu meseleden kalbin gafleti nasl mmkn olur? Btn bunlarn hepsi geersiz olduunda, Hz. Musann Allahn grlmesinin imknna inanm olarak bunu istemesinden baka bir yol kalmaz. Deerli bir peygamber ruyetin imknna inandnda, ya isabet etmi, ya da hata etmi olmaktan yoksun kalmaz. Deerli bir peygamberin inand konuda hata yapmas mmkn olmaz. O hlde geriye isabet ettiinden baka bir durum kalmaz. Muhalifin bu aklamadan herhangi bir sebep ya da yntemle ka mmkn olmaz.499 Allah Tel: Sen beni asla gremezsin dememi midir? Bununla isteinin gereklemesinin hibir yolu olmadn belirtmitir denilirse, buna iki ynden cevap verilir:500 Birinci Cevap: Bu, ruyetin imknn yasaklamyor. nk Allahn sen beni asla gremezsin kavli, ancak istek annda ruyetin mmkn olamayacan kapsar, akland gibi ruyetin imknszln deil. Eer ruyetin imknszln isteseydi, senin beni grmen mmkn deildir derdi. Byle bir ey bulunmad gibi, bunun imknszlna delalet eden bir ey yoktur. Len harfi, ebed kelimesiyle birlikte zikredilse bile, dnya ve ahirette ruyetin imknszln gerektirmez. Grmyor musun Allah Tel Yahudiler hakknda yle buyurmutur: Onlar, kendi elleriyle nceden yaptklar iler (gnah ve isyanlar) sebebiyle hibir zaman (ebeden) lm temenni etmeyeceklerdir501 Bu, dnya ve ahirette lm temenni etmeyeceklerini gerektirmez. nk Allah Tel, onlarn cehennemde lm temenni edeceklerini haber vermektedir: Ey Malik! Rabbin bizim iimizi bitirsin! Diye seslenirler502 lm kastederler. Len harfi ebed kelimesiyle birlikte zikrolunsa bile dnya ve ahirette bunun olmayacan gerektirmezse, nasl olur da ebed kelimesi olmadnda gerektirir? Ayn ekilde cevap, bu konuda istisnann mmkn olmasdr. yle diyerek: Sen beni dnyada gremezsin, u u vakte kadar sen beni gremezsin. Hz. Yusufun kardeinin

499 500 501 502

Bklln, el-nsaf, ss. 242-243. Bklln, el-nsaf, s. 244. el-Bakara, 2/95. ez-Zuhruf, 43/77.

82

dedii gibi: Bu yerden asla ayrlmayacam503 Sonra istisna yapyor, Babam bana izin verinceye veya benim iin Allah hkmedinceye kadar504 Len harfinin ruyetin imknn ortadan kaldramayaca gerei ortaya kmtr.505 kinci Cevap: Allah Tel ruyetin imknn mmkn bir ie balamtr. Eer imknsz olsayd, bulunmas mmkn olan bir ie ruyeti balamazd. O da dan yerinde durmasdr. Dan yerinde durmasnn mmkn olmas, ruyetin mmkn olduuna delalet eder.506 Hz. Musa, Sana tevbe ettim507 dememi midir? Ancak hatadan dolay tvbe edilir. Hz. Musa, hata yaptn anlaynca hemen tvbe etti, denilirse buna birka ynden cevap verilir:508 Birinci cevap: Hz. Musa dan parampara olduundan, imekler aktndan dolay alametin bykln grdnde, det olduu zere korku, panik annda sylenen sz sylemitir. Sana tevbe ettim stei imknsz olmasa bile, bizden birisi byk bir imek sesi duyduunda, ya da zifiri karanlk grdnde, ya da korkun bir i grdnde bundan nce herhangi bir gnah, ya da gereklemesi imknsz bir istei olmasa bile hemen tvbe istifara snr.509 kinci cevap: Hz. Musann istei ve maksad ruyeti kendisi iin ahiretten nce dnyada abuklatrmakt. Allahn murad ise onun iin ruyetin ahirete ertelenmesi, ruyette Hz. Peygamberi geememesidir. Sanki o yle demitir: steimden ve maksadmdan vazgeerek Senin muradna dndm. Bu dorudur. nk tvbe dnmektir. Sanki o, kendi isteinden vazgeip, Allahn muradna dnmtr.510 Bklln, sunduu cevaplara Allahn u ayetlerinin de delalet ettiini belirtir: Yzler vardr ki, o gn l l parldayacaktr. Rablerine bakacaklardr (Onu)

503 504 505 506 507 508 509 510

Ysuf, 12/80. Ysuf, 12/80. Bklln, el-nsaf, ss. 244-245. Bklln, el-nsaf, s. 245. El-Arf, 7/143. Bklln, el-nsaf, s. 245. Bklln, el-nsaf, s. 245. Bklln, el-nsaf, s. 246.

83

greceklerdir.511 Gzel davrananlara daha gzel karlk, bir de fazlas vardr512 Hayr! Onlar phesiz o gn Rablerinden (Onu grmekten) mahrum kalmlardr.513 Allah grmekten mahrum kalmak, kfirler iin bir azaptr. Buna, mminlerin mahrum kalmamalar delalet eder. Mahrumiyet azabyla cezalandrlmazlar.514 Ayn ekilde u haberler de ruyete delalet eder: Sahabe, Hz. Peygambere Rabbimizi grecek miyiz? diye sorduklarnda, O yle demitir: Rabbinizi, dolunay olduu gece hilali grdnz gibi ayan beyan greceksiniz. Onu grme hususunda bir sknt

ekmeyeceksiniz. Sanki Hz. Peygamber, grmeyi grmeye benzetmitir. Ayn ondrdnc gecesi dolunay gecesi ayn hareketlerini inceleyen gzlemci, ayn grleceinden phe etmez. Ayn ekilde cennette Allah Telya bakan kii, Allah keyfiyet, benzetme ve snrlama olmakszn greceinden phe etmez. Hz. Peygamber, bir duasnda yle demitir: Allahm! Senden Zatna bakmann lezzetini, zarar ziyan ve yanltc fitne olmakszn Sana kavumann honutluunu istiyorum. Bu da ayn ekilde ruyetin imkn konusunda Allahn elisinden bir aklamadr. Ruyet imknsz deildir, nk O, imknsz bir ii istemez, zellikle nceden Hz. Musann ruyeti istemesinden sonra ki onun istei gereklememitihi istemez. Eer imknsz ya da sama olsayd Hz. Peygamber ruyeti istemezdi. stediine gre, bu ruyetin imknna delalet eder ve inatlarn sz anlamsz olur.515 Genel olarak ruyetin imkn konusunda sahabenin icmas da ruyetin imknnn doruluuna delalet eder. Onlar ancak Mirac gecesi Hz. Peygamberin Allah grp grmedii konusunda ihtilaf etmilerdir. Bu konuda iki gr vardr: Ruyetin imkn konusunda onlarn ittifak olmasayd, bu ihtilaf doru olmazd. Bu ihtilaf meydana geldiinde Sahabeden bazs yle dedi: Hz. Peygamber, ahiretten nce dnyada Allah grmtr. Bazlar yle demilerdir: Genel olarak ruyetin imkn konusunda delil zikredilmemitir ve bu konuda ittifak vardr. Ancak konuanlardan hibiri, ruyet ahiretten nce dnyada gereklememitir, ruyet nasl mmkn olur, ruyet onun iin imknszdr dememitir.

511 512 513 514 515

el-Kyamet, 75/22-23. Ynus, 10/26. el-Mutaffifn, 83/15. Bklln, el-nsaf, ss. 246.247. Bklln, el-nsaf, s. 247.

84

Onlardan hibiri byle bir ey sylemediine gre, bu durum onlarn ruyetin imkn konusunda icma ettiklerine delalet etmitir.516 Bklln akl ynnden ruyetin imknn u ekilde aklar: Allah Tel vardr. Var olann grlmesi imknsz deildir. Ancak yok olann grlmesi imknszdr. Ayn ekilde Allah Tel, her grleni grmektedir. O, yle buyurmutur: (Bu adam) Allahn (yaptklarn) grdn bilmez mi?!517 O (Allah), seni gryor518 Her grenin grlmesi mmkndr. Allahn grlmesinin ilme hamledilmesi mmkn deildir. nk Allah, iki iin (ruyetle ilmin) arasn ayrmtr. Bizim ikisinden birini dierine hamletmemize gerek yoktur. Grmyor musun, O kendisini lim diye, mrid diye isimlendirmitir. Bizim iradeyi ilme hamletmemiz doru olmad gibi, ruyeti ilme hamletmemiz de doru olmaz, bunu byle bil.519 Dier cevap: Sahabe, Hz. Peygambere Rabbimizi grecek miyiz? diye sormular, o da evet demitir. yle sormalar caiz olmazd: Rabbimizi bilecek miyiz, ya da Rabbimiz bizi bilecek mi? Bylece ruyeti ilme hamledenlerin gr geersiz olur. Bunun iin Hz. Peygamber yle cevap vermitir: Rabbinizi, bulutsuz bir dolunay gecesi ayn ve bulutsuz bir gnde gnein grlecei gibi greceksiniz. Yani, Allahn grlmesi konusunda, hilali ve gnei gren kimsenin phe etmeyecei gibi phe etmeyeceksiniz Gzleyenden pheyi nefyetmek hususunda ruyeti ruyete benzetmi; grleni grlene benzetmemitir.520 2.3.16 mamet Bkllnye gre; ensar ve muhacirlerden mslmanlarn lideri, inananlarn yneticisi ve Allahn btn yarattklarnn ba, nebiler ve resullerden sonra Eb Bekirdir.521 Allahn u kavlinden dolay: Hani onlar maaradayd, iki kiiden biri olarak522 Allahn u kavlinden dolay ncleri Allah olan iki kiiden daha faziletli olan yoktur: Ey iman edenler! Sizden kim dininden dnerse (bilsin ki) Allah, sevdii ve kendisini seven bir

516 517 518 519 520 521 522

Bklln, el-nsaf, s. 247. el-Alak, 96/14. e-uar, 26/218. Bklln, el-nsaf, ss. 247-248. Bklln, el-nsaf, s. 248. Bklln, el-nsaf, ss. 98-100. et-Tevbe, 9/40.

85

toplum getirecektir523 O toplum, irtidat edenlere kar savatklar iin Eb Bekir ve arkadalardr. Ve yine Allahn u ayetinden dolay: Doruyu getiren ve onu tasdik eden var ya524 tefsirlerin en sahih olannda yle denilmitir: Doruyu getiren Hz. Muhammed, tasdik eden de Eb Bekirdir. Bu yorumun doruluunu Hz. Muhammedin u sz kuvvetlendirir: nsanlar bana, yalan syledin dediler, Eb Bekir, doru syledin dedi. Buna Allahn u kavli delalet eder: Elbette iinizden, fetihten nce harcayan ve savaanlar, daha sonra harcayp savaanlara eit deildir. Onlarn derecesi, sonradan infak eden ve savaanlardan daha yksektir. Bununla beraber Allah hepsine de en gzel olan vaat etmitir. Allahn yaptklarnzdan haberi vardr.525 Eb Bekir Allahn elisine ilk nce infak eden kiidir.526 Bu durumu Hz. Muhammedin u sz kuvvetlendirir: nsanlarn bana can ve mal konusunda en gvenilir olan Eb Bekirdir.527 Buna Hz. Muhammedin Ebud-Derdya syledii u sz delalet eder: Senden daha hayrl olann nnde mi yryorsun. Vallahi, nebiler ve resullerden sonra, Eb Bekirden daha faziletli bir adamn stne gne domam ve batmamtr. Eb Bekir, mslmanlarn icmasna gre liderliine itaatin ve kendisine uymann farz klnd kiidir. Hz. Eb Bekir: En hayrlnz olmadm hlde beni mi destekliyorsunuz dediinde, Hz. Ali onun bu szne cevap vermek iin yle demitir: Ne seni destekliyoruz, ne de desteklemek istiyoruz. Allahn elisi dinimiz iin seni ne geirmitir, dnyamz iin mi senden raz olmayacaz Bununla varlnda namazda imamlk iin onu ne geirdiini, Hac emirliinde onu temsilci setiini kastediyor. Hz. Eb Bekir mmetin en faziletlisi, iman bakmndan en stn ve anlay bakmndan en mkemmeli, ilim bakmndan en bilgilisi, en yumuak huylu olandr. Bununla ilgili olarak Hz. Muhammed yle demitir: Yeryzndeki insanlarn iman ile Eb Bekirin iman tartlsayd, Eb Bekirin iman, yeryzndeki insanlarn imanndan stn olurdu.528

523 524 525 526 527 528

el-Mide, 5/54. ez-Zmer, 39/33. el-Hadd, 57/10. Bklln, el-nsaf, s. 100. Bklln, el-nsaf, s. 100. Bklln, el-nsaf, ss. 100.101.

86

Bundan sonra, Hz. Eb Bekir sadece Hz. meri halife olarak atad iin, mminlerin yneticisi Hz. mer oldu. Hz. merin faziletleri hakknda hadislerden vrid olanlar saylamayacak kadar oktur.529 Bu cmleden olarak Allahn elisi yle buyurmutur: Benden sonra peygamber olsayd, mer olurdu. Allah hakk merin kalbine ve diline balamtr. Hz. Muhammedin u kavli de ayn ekildedir: merin nefesi, neredeyse vahyi geecekti. nk o, Bedir esirleri hakknda, boyunlarnn vurulmas gerektiini sylemi ve hemen Allahn u kavli inmitir: Yeryznde ar basncaya (kfrn belini krncaya) kadar, hibir peygambere esirleri bulunmas yaramaz. Siz geici dnya maln istiyorsunuz, hlbuki Allah (sizin iin) ahireti istiyor. Allah gldr, hikmet sahibidir.530 Allah Telnn Allah tarafndan nceden verilmi bir hkm olmasayd, aldnz fidyeden tr size mutlaka byk bir azap dokunurdu.531 kavli nazil olduunda, Hz. Peygamber yle demitir: Eer gkten azap inseydi, merden bakas kurtulamazd. Hz. merin fazileti bu saylanlardan ok fazladr.532 Hz. merden sonra, mminlerin yneticisi Hz. merin belirledii alt kiilik gruptan mslmanlarn icmasyla seilen Hz. Osmandr. Hz. Peygamber yle demitir: Osman, cennette benim kardeim ve arkadamdr. Yine Hz. Peygamber yle demitir: Ey Osman! nc kzmz olsayd, onu seninle evlendirirdik. Ve yine Hz. Peygamber yle demitir: Allah Telnn Osmandan hesab kaldrmas iin dua ettim, Allah da yle yapt. Ve Hz. Peygamber yle demitir: Kim mescidi bytrse, ona cenneti garanti ederim. Mescidi Osman geniletmitir. Hz. Peygamber yle demitir: Kim isteyerek satn alrsa, ona cenneti garanti ederim. Hz. Osman onu satn alm ve mslmanlara vermitir. Ve yine Hz. Peygamber yle demitir: Kim zorluk ordusunu tehiz ederse, cennet onundur. Zorluk ordusunu Hz. Osman tehiz etmitir: 950 deve ve bunlara 1050 at eklemitir.533 Hz. Osmandan sonra Ali b. Ebi Talip, mminlerin yneticisi olmutur. Hz. Alinin faziletleri hakknda birok hadis vrid olmutur. Bu hadislerden bazlar unlardr: Hz.

529 530 531 532 533

Bklln, el-nsaf, ss. 101-102. el-Enfl, 8/67. el-Enfl, 8/68. Bklln, el-nsaf, ss. 102-103. Bklln, el-nsaf, ss. 103-106.

87

Peygamber yle demitir: Musa ile Harunun konumu gibi, sen de benimle bu konumda olmak istemez misin? Ancak, benden sonra peygamberlik yoktur. Hz. Peygamber yle demitir: Yarn sanca, Allah ve elisini seven, Allah ve elisinin de kendisini sevdii bir adama vereceim. Ve Hz. Peygamber sanca Hz. Aliye vermitir.534 Bklln, drt halifenin bu sralamaya gre hilafetinin ispatnn delilini yle aklamaktadr: Sahabe din en iyi bilen, kesin ve salam bilgi sahiplerinin kandili, vahyin indiriliinin ahitleri, yorumu bilenler ve Hz. Peygamberin asrlarn en hayrllar olduuna ahitlik ettii kimselerdi. Hz. Peygamber bu konuda yle demitir: Asrlarn en hayrllar, benim asrmda yaayanlardr. Bu drt halife de dier sahabeden nce gelenler ve sralamalar da zikredilen sralamadr. Biz de biliyoruz ki onlardan hibirisi drt halifenin nne gemek iin istekli olmamlar, ancak inanlarna gre hilafet iin en faziletli ve en uygun olan, atama zaman ne geirmilerdir.535 Bkllnye gre; bu sralamadan bakasnn olmas doru olmaz, nk Hz. Ali nce halife olsayd, de halife olamazd, nk Hz. Ali nden de sonra lmtr. Ayn ekilde Hz. Osman nce halife olsayd, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer halife olamazd. nk Hz. Osman ikisinin lmnden sonra lmtr. ayet Hz. mer nce halife olsayd, Hz. Eb Bekir halife olamazd. nk Hz. mer ondan sonra lmtr. Gerekleen bu durum dnda olmas doru olmaz.536 Bkllnye gre; mmetin en hayrllar Allahn elisinin ashab, en faziletlileri de cennetle mjdelenen on sahabe, drt raid halife ve Allahn elisinin ehl-i beytidir. Bylece Allahn elisinin elerinin faziletlerini de itiraf ediyoruz. Onlar, Allah Tel ve elisinin onlar vasfettii gibi mminlerin anneleridir. Hepsi hakknda hayrl, iyi diyoruz, onlar veya onlardan biri hakknda kt konuan muhalif olmakla (bidatilikle), sapmakla ve fask olmakla niteleriz. nk Kitap ve Snnette onlarn fazileti, methi ve vgs hakknda nasslar vardr. Buna aykr konuan fsktr, Kitap ve Snnete muhaliftir. Btn bunlardan Allaha snrz.537

534 535 536 537

Bklln, el-nsaf, ss. 106-107. Bklln, el-nsaf, ss. 107-111. Bklln, el-nsaf, ss. 111-112. Bklln, el-nsaf, s. 112.

88

Bkllnye gre imamet, ancak artlarn tamam olduu kimseler iin uygun olur. Bu artlar da unlardr:538 1. Kureyli olmas. Hz. Peygamberin mamlar Kureytendir. eklinde bir kavli olduu iin.539 2. Fetva ehlinden bir mctehid olmas. nk kad (hkim), btn bunlarn eksikliini, btn bunlara muhta olduunu hisseder. Devlet bakan buna daha layktr.540 3. Cesaretli, yeterli olmas, siyaset ilerinde rehberlik etmesi, hr olmas ve dininde muttaki olmas (harama ve helale dikkat etmesi).541

538 539 540 541

Bklln, el-nsaf, s. 112. Bklln, el-nsaf, s. 113. Bklln, el-nsaf, s. 113. Bklln, el-nsaf, s. 113.

89

BN RDN HAYATI, ESERLER, LM AHSYET ve GRLER 3.1 bn Rdn Hayat ve Eserleri Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd,542 dedesi EblVeld Muhammed b. Ahmed b. Rdn543 vefatndan birka ay nce 520/1126 ylnda544 Murabtlarn hkmranl srasnda545 Kurtubada domutur.546 bn Rd, aslen Sarakusta (Saragossa)l olup sonradan Kurtubaya yerleen bir aileye mensuptur.547 Ailedeki ilim gelenei dedesinin babas Ahmedle548 balam ve birka nesil devam etmitir.549 Byk dedelerinden Rde550 nisbetle bn Rd olarak tannan
542

3.

543

544 545

546

547

548 549

550

Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh b. Eb Bekr b. Abdillah b. Abdirrahmn b. Ahmed b. Eb Bekr elKud bnl-Ebbr et-Tekmile li-Kitabis-Sla, Madrid: el-Matbaat-erefiyye, 1886, C. 1, s. 269; Zeheb, Tarihul-slam ve vefeyatil-meahiri vel-alam, s. 196; es-Safed, C. 2, s. 114; bn Ferhn, s. 284; mer Rza Kehhle, Muceml-mellifn: tercim musannifil-ktbil-Arabiyye, Beyrut: Daru hyit-Trsil-Arab, C. 7, s. 313. Kd yz, el-Gunye: Fihristi yuhil-Kd yz, Mahir Zheyr Cerrar, (thk.), 1. Bask, Beyrut: DarulGarbil-slam, 1982, s. 54; Zeheb, el-ber f haberi men gaber, s. 414; Yfi, C. 3, s. 225; Ebl-Felah Abdlhay b. Ahmed b. Muhammed es-Salihi bnl-md, ezeratz-zeheb f ahbari men zeheb, Abdlkadir el-Arnaut ve Mahmud el-Arnaut, (nr.), 1. Bask, Beyrut: Daru hyit-Trsil-Arab, C. 3, s. 62; Mahlf, s. 129; Brockelman, C. 4, s. 13. bnl-Ebhr, s. 270; Zeheb, Siyeru almin-nbela, s. 196. Ahmed Fuad el-Ehvan, bn Rd, lhan Kutluer, (ev.), slam Dncesi Tarihi, M. M. erif ve Mustafa Armaan, (ed.), stanbul: nsan Yaynlar, 1990, s. 164. Muvaffakuddn bn Eb Usaybia, Uyunul-enba f tabakatil-etbba, Nizr Rz, (nr.), Beyrut: Dru Mektebetil-Hayat, s. 530; Brockelman, s. 79. Ali Bardakolu, bn Rd, DA, C. 20, stanbul 1999, s. 254; el-Muhtar b. Et-Tahir et-Telili, bn Rd ve Kitabuhul-Mukaddemat, Trablus: ed-Darul-Arabiyyet lil-Kitab, 1998, s. 79. Bardakolu, s. 254. et-Telili, s. 84-86; Muhammed b. erfe, bn Rd el-Hafd: sretn vesikyyetn, 1. Bask, (DarlBeyza: Matbaatn-Necahil Cidde) 1999, s. 317. Muhammed b. erfe, s. 316. Muhammed b. erfe ad geen eserinin 316. sayfasnda bn Rdn eceresini u ekilde gstermektedir. Rd Abdullah (veya Ubeydullah) Ahmed Muhammed Ahmed Muhammed (bn Rd el-Ced) Ahmed (bn Rdn babas) Muhammed (bn Rd el-Hafd) mm Yunus Ebul-Hasan Ali Eb Muhammed Abdullah Ebul-Kasm Ahmed Yunus Abdurrahman Muhammed Abdurrahman

90

dedesinden ayrt edilmesi iin dedesi bn Rd el-Ced (el-Ekber, el-Fakh), kendisi de bn Rd el-Hafd eklinde anlmtr.551 bn Rd, ilme olduka meyilli olan bir ailede yetimitir.552 Dedesi, zamann Endls ve Marib yresindeki fakihlerin nderiydi.553 Meselelerin zmnde kendisine mracaat edilirdi.554 Kd yz (. 544/1149) ve birok byk fakih ve muhaddis onun rencisi olmutur.555 Murabtlar meliki Ali b. Tafn (. 537/1143) dneminde 511/1117 ylnda Kurtuba Kdl-Kudt veya Kdl-Cemaas olmutur.556 Kurtuba Kdl-Kudat olmadan nce yazmaya balad fkh ansiklopedi niteliindeki el-Beyan vet-tahsil adl eserinin telifine devam etmek iin istifasn istemi ve 515 (1121) ylnda grevinden ayrlm, telif ve tedris (retim)e devam etmitir.557 bn Rd el-Ced Kurtuba Camisinin baimamln da yapmtr.558 Rivayetten ziyade dirayet ve yorum yeteneiyle temyz etmitir.559 slam dnyasnda Malik fkhnn, VI./XII. yzyln, ilk yarsndaki, en byk temsilcilerinden biri olan bn Rd el-Ced560 akaidde Ear izgisinde, Ehl-i Snnetin geleneksel prensip ve tavrna sk skya bal kalmtr.561 Filozofumuzun babas Ebl-Kasm (. 563/1167), babasndan iyi bir eitim alm,562 iyi bir hukuku olarak yetimitir.563 Kurtuba Camisinde ders halkas olan Ebl-Kasm564 532 ylnda kurtuba Kads olmu,565 bylece babas gibi nemli devlet adamlar arasna girmitir. Fakat ilme fazlaca meyilli olduu iin o da babasnn yaptn yapm, kadlktan istifa etmi, lene kadar tedris (retim) ve telife ynelmitir.566 Filozof bn Rdn babasyla ilgili olarak belirtilmesi gereken bir husus da arptrld ceza gerei birka ay

551

552 553 554 555 556 557 558

559 560 561 562

563 564 565 566

Bardakolu, s. 254; Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi, 1. Bask, stanbul: Klasik Yaynlar, 2003, s. 15; Cabiri, bn Rd, s. 27. Cabiri, bn Rd, s. 13. Kd yz, el-Gunye, s. 54; bn Ferhun, s. 278. Kd yz, s. 54; Mahlf, s. 129. Cabiri, bn Rd, 27; Kd yz, el-Gunye, s. 55; Mahlf, s. 129; Sarolu, ss. 15-16. Cabiri, bn Rd, ss. 27-28; Bardakolu, s. 255; et-Tell, s. 209. Cabiri, bn Rd, ss. 27-28; Bardakolu, s. 255; et-Tell, ss. 219-220. Bardakolu, s. 254; et-Tell, s. 212; Ebl-Kasm Halef b. Abdlmelik b. Mesud b. Bekvl, es-Sla, Msr: ed-Darul-Msriyyet lit-Telf, 1966, s. 576; bn Ferhn, s. 279; Brockelman, s. 13. Kd yz, el-Gunye, s. 54; bn Ferhn, s. 278; Bardakolu, s. 255; Sarolu, s. 15. Bardakolu, s. 255. Bardakolu, s. 255; et-Tell, ss. 197-198. bn Bekvl, Kitabs-Sla, zzet el-Attr el-Hseyn, (nr.), Kahire: Ners-Sekfetil-slamiyye, 1955, s. 85; bnl-Ebbr, s. 139. Sarolu, s. 16; Cabiri, bn Rd, s. 28; Mahlf, s. 146. Cabiri, bn Rd, s. 28; Mahlf, s. 146. bn Bekvl, s. 85; bnl-Ebbr, s. 139. Cabiri, bn Rd, s. 28.

91

hapis yatan bn Bacce (. 533/1139)nin onun giriimiyle serbest braklmasdr ki bu olay onun hem nfuzunu, hem de felsefe evreleriyle olan yakn ilikisini gstermesi bakmndan ayrca nemlidir.567 Knyesi Ebl-Velid568 ve bn Rd569 olan filozofun nisbesi ise el-Kurtubdir. 570 Kurtuba, Endls ehirleri arasnda en ok kitaba sahip olan, okumann en yaygn olduu, ktphanelere sahip olmak iin, maln oka sarfedildii bir ehirdi.571 bn Rdn yaad dnemde Kurtuba am, Badat, Kahire ve Doudaki dier byk slam ehirleriyle rekabet etmekteydi.572 bn Rd de doduu ehrin ilm atmosferinden gururla sz etmi ve tabib bn Zhr (. 556/1162)e yle demitir: Eer biliyyede bir bilgin lrse kitaplar satlmak zere Kurtubaya gnderilir; eer Kurtubada bir mzisyen lrse mzik aletleri biliyyeye gnderilir.573 bn Rd, ailesinin ve Kurtubann ilm atmosferinden ok iyi bir ekilde istifade etmi, eitimine, ocukluunun ilk dnemlerinde Kuran- Kerimi ok iyi bir ekilde ezberleyerek balam,574 temel din ilimleri babasndan renmi, Endlste det olduu zere mam Malikin el-Muvatta adl eserini ezberleyerek575 babasna okumutur.576 Ayn zamanda, bata babas olmak zere bn Bekval (. 578/1183), Eb Mervan bn Meserre, Eb Bekir bn Semhn, Eb Cafer bn Abdlaziz, Eb Abdullah el-Mazer (. 536/1141), gibi dnemin nl muhaddis ve fakihlerinden hadis ve fkh ilmini renmitir.577 Arapaya vkf olan bn Rd, ed-Darr fin-nahv adnda bir kitap telif etmitir. air Mtenebb (.354/965) ve Eb Temm (. 231/846)n iirlerinden bir ounu ezberlemiti. Bu iki airin ve dier
567 568

569 570

571

572 573 574

575 576 577

Sarolu, s. 17. bnl-Ebbr, s. 229; bn Ferhn, s. 284; Ebl-Hasen b. Abdillah b. Muhammed el-Czami Nbahi Merkabetil-ulya fmen yestehkkul-kaza vel-feteya, Beyrut: el-Mektebett-Ticaretil-Kbra, s. 111; Mahmut Kaya, Felsefe Metinleri, 1. Basm, stanbul: Klasik, 2003, s. 463. Kaya, s. 463. smet Abdllatif Dende, el-Endels f nihayetil-Murabitn ve mstehillil-Muvahhidn, 1. Bask: Darl-Garbil-slam, 1988, s. 382. smet Abdllatif Dende, el-Endels f nihayetil-Murabitn ve mstehillil-Muvahhidn, 1. Bask: Darl-Garbil-slam, 1988, s. 382. el-Ehvn, s. 164. el-Ehvn, s. 164. Cabiri, bn Rd, s. 29; Cabiri, bn Rdn Kuran- Kerimi ok iyi bir ekilde ezbere bildiinin onun Bidayetl-mctehid, Faslul-makal, el-Kef, Tehftt-Tehft ve dier felsef ve ilm eserlerinde birok ayeti kullanmasndan aka anlaldn belirtmektedir. Bk. Cabiri, bn Rd, s. 29-30. Bekir Karla, bn Rd, DA, C. 20, stanbul 1999, s. 257. Cabiri, bn Rd, s. 30. Sarolu, s. 17; smail Hakk zmirli, slamda Felsefe Akmlar, N. Ahmet zalp, (hzl.), 1. Bask, stanbul: Kitabevi Yaynlar, 1995, s. 286, bn Ebbr, s. 269; bn Ferhn, s. 284; Mahlf, s. 146.

92

Chiliye airlerinin iirlerini delil olarak kullanmtr. Yazdklar, kelam ilminde, zellikle Er kelamnda ne kadar kapsaml ve ciddi bir bilgisi olduuna delalet etmektedir.578 bn Rd, din ilimleri renmekle yetinmemi, nce tababete ynelmi,579 Eb Mervn bn Cryl el-Belensi ve bn Rdn zamannda Endlste tabiplerin en mehuru olan, bn Rdn kendisinden Calinus (. 200 [?])tan sonra en byk tabip diye bahsettii, mehur tabip Eb Bekir bn Zhrn babas Eb Mervan Abdlmelik bn Zhrden tp eitimi almtr.580 bn Rd ile Eb Mervan bn Zhr arasnda samimi bir dostluk vard.581 Bu dostluk onun tp alanndaki baarlarnda ve bu alanda eser vermesinde nemli rol oynamtr.582 Eb Harun Cafer bn Harun et-Tercalden de tp ve felsefe eitimi almtr.583 bn Bcce (. 533/1139) vefat ettiinde, bn Rd henz on yandayd. bn Rd, bn Bcceden dorudan ders almamtr, ancak kitaplarndan istifade etmi ve etkilenmitir. bn Rd, felsef dncelerinin oluumunun ilk merhalelerinde ondan olduka fazla etkilenmi, sonra grlerinde bamszlam ve onu amtr.584 bn Rd ayrca matematik, fizik, astronomi, mantk gibi sahalarda da ilm aratrmalarn srdrmtr.585 bn Rd zamannda Endlste eitim dzeni yleydi: O, Kuran- Kerimi ezberledikten sonra, Arap dili ilimlerinde derinlemi, sonra fkh, hadis, tefsir gibi din ilimleri renmitir. Akl ya da felsef ilimler, resm eitim program ierisinde deildi. Bu ilimler evlerde, muhtemelen de gizli olarak reniliyordu. Bu ilimlerin retiminde u dzen ve tertibe uyuluyordu: lk nce matematik, ikinci olarak mantk, nc olarak tabiat bilimleri, son olarak da felsefe, kelimenin dar manasyla tabiat tesi (Felsefe-i l, lahiyt, Metafizik). Tp, tabiat bilimleri ile ilahiyat ilimleri arasnda yer alyordu. Tp iin tabiat tesi ilimlerde derinlemek art deildi. Tabi ilmi bilmek, amel tbb uygulayacak kii iin zorunluydu.586

578 579 580 581 582 583 584 585 586

Cabiri, bn Rd, s. 30. bn Rd, Fasll-Makal, el-Kef an Minhcil-Edille, Sleyman Uluda, (ev.), evirenin nsz, s. 12. Cabiri, bn Rd, s. 30. bn Eb Usaybia, s. 530. Sarolu, s. 17. bn Eb Usaybia, s. 530. Cabiri, bn Rd, s. 30. el-Ehvn, s. 164. Cabiri, bn Rd, s. 32.

93

bn Rd, hem din ilimleri; hem de felsef ilimleri renmi, hem din; hem de felsef ilimlerde mctehid seviyesinde kitap telif etmitir. yle grnyor ki nakl ilimlerle akl ilimler birliktelii, bn Rd zamanndaki eitimde tercih edilen yntem olmutur. En azndan, felsef ilimlere dalmak iin nakl ilimler art olarak grlmtr. bn Rdn dostu tabip Eb Bekir bn Zhr, bn Rd ile ilgili bir hatrasn u ekilde anlatmtr: bn Rd, baz talebelere ders veriyordu. lerinden biri Mantk konusunda bir kitap getirdi. bn Rd o kitab ald, bu gibi kitaplar konusunda onlar uyard ve rencilerine din ve lugav kitaplar okumalarn emretti. mtihan vakti geldiinde onlar imtihan etti ve din ilimlerdeki seviyelerini iyi bulduunda Mantk kitabn kard ve onlara imdi bu kitab okumanz mmkndr dedi ve meseleleri yorumlamaya balad.587 bn Rd, olduka kark siyasi artlarn ortasnda yaamtr. Murabtlarn hkmranl srasnda domu,588 ocukluu ve genlii,589 din ilimlerle kadim felsefenin birbirine zd olduuna inanlan ve fukahann nfuzunun artt Murabtlar dneminde gemitir.590 Murabtlar, 542/1147de Muvahhidler tarafndan Merkete devrilmitir.591 Muvahhidler hareketi, kendisine Mehd denilen bn Tmert (. 525/1130) tarafndan balatlmtr.592 bn Tmert, Emr-i bil-maruf ven-nehyi anil-mnker (yilii emir, ktlkten nehiy) irn din bir silah, Taklidi terk ve asllara dn irn da ideolojik bir silah edindi, kendince sahih dinden, tevhidden uzak olduunu dnd Murabtlar Devletine ldrc darbeler indirmeye balamt. nk onlarn limleri Kyasul-ib ale-ahid (Gib olan ahide kyas)e dayanm, Allah insana kyas etmekle tebih (antropomorfizm) ve tecsim (cisimlendirme)e bulamlard. Hukukta da furuu usul konumuna koymakla taklidi kutsamlar, Kitap ve Snnetten uzaklamlard.593 bn Tmertin bu ideolojisi taklidin terk edilmesi gerektiini haykryor, ictihad kapsnn yeniden
587 588 589

590

591 592 593

Cabiri, bn Rd, s. 33. el-Ehvn, s. 164. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Fasll-makal f takriri ma beyneerati vel-hikmeti minel-ittisal ev vcubun-nazaril-akl ve hududt-tevl, Muhammed Abid Cabiri, (nr.), 1. Bask, Beyrut: Merkez Dirasatil-Vahdetil-Arabiyye, 1997, neredenin nsz, s. 30. Ahmed Fuad Kamil, M badet-taba inde bn Rd, Amlu nedveti bn Rd ve Medresetuh filgarbil-slami, Darul-Beyza: Drun-Neril-Maribiyye, 1979, s. 196. el-Ehvn, ss. 164-165; Cabiri, bn Rd, ss. 42-43. el-Ehvn, s. 165. bn Rd, el-Kef an menhicil-edille f akaidil-mille ev nakd ilmil-kelam zdden alet-tersmilidyuluci lil-akideti difaan anil-ilmi ve hrriyyetil-ihtiyari fil-fikri vel-fili, Cabiri, (nr.), neredenin nsz s. 42; Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 272.

94

almas iin asllara dnmenin kanlmaz olduunu vurguluyordu. O hlde mesele, din metinlerin yeniden okunmasna aran bir kltr devrimiyle ilgilidir. Bu okuyu tm ayrntlaryla asllardan uzaklam yerleik mezhepten kopmak, yepyeni, eletirel ve rasyonalist karakterli bir hareketin ortaya kmas iin saha amak anlamna geliyordu.594 bn Tmertin lmnden sonra onun yerini alan Abdlmmin (. 558/1163),595 bn Rd eitimin slah ve enstitlerin inas konusunda grlerinden istifade etmek ve istiare etmek iin (547/1153) ylnda Merkee davet etmitir. bn Rd o zamanlar henz yirmi yedi yandayd. Bylece Muvahhidler dneminde, bn Rdn nnde itibar kaplar yava yava almaya balamtr.596 Abdlmmin, devlet ynetimine ailesinin hkim olmasn ve hkmdarln veraset yoluyla oullarna gelmesini istiyordu. Arap kabile reislerinin ricasyla olu Muhammedi veliaht, dier oullarn da belli bal ehirlere vali tayin etmiti. Abdlmmin lmeden birka ay nce olu Eb Abdullah Muhammedi veliahtlktan azledip yerine Eb Yakup Yusuf (. 580/1184)u tayin etmiti.597 Eb Yakup Yusufun dneminde insanlar ok zenginlemi, bylece ilme olan rabet de artmt. Eb Yakup Yusuf, Kuran reniminden sonra, babasnn salnda Sahh-i Buhryi ezberlemi, Arap dili ve edebiyat ve nahiv ilminde engin bilgi sahibi olmutu. Sonra byk bir azimle felsefe renmeye ynelmi ve btn felsefe kitaplarnn toplanmasn emretmitir. Bylece Hakem el-Mstansr-Billah el-Emev (. 366/976)nin topladna yakn kitap toplanmtr.598 Eb Yakup Yusuf, Endls ve Marip blgelerindeki kitaplar toplamaya, limleri, zellikle akl ilimlerle megul olanlar aratrmaya devam etmi ve kendisinden nceki hibir Marip kralnn bir araya getiremedii kadar limi bir araya getirmitir. Bunlardan biri de felsefenin btn blmlerinde aratrmas olan Mslman filozoflardan Eb Bekir bn Tufeyl
594 595

596 597 598

Cabiri, Felsef mirasmz ve Biz, s. 272. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Kenan Seyithanolu (ed.); Hakk Dursun Yldz, (ed.), stanbul: a Yaynlar, 1987, C. 5, s. 345. et-Tell, s. 106; Cabiri, bn Rd, s. 43. Abdlkerim zaydn, Abdlmmin el-Km, DA, C. 1, stanbul 1988, s. 275. Eb Muhammed Muhyiddin Abdlvahid b. Al et-Temm el-Merrk, el-Mucib f telhis-i ahbarilMarib, Muhammed Said el-Uryan, (thk.), Muhammed Tevfik Uveyd, (nr.), [y.y.]: Lecnetl-hyaitTrasil-slam, ts. ss. 309-310.

95

(. 581/1185)dir. Eb Yakup Yusuf onu ok seviyordu. bn Tufeyl, btn blgelerdeki limleri ona takdim ediyor, onu limlere ikram ve vmeye tevik ediyordu. bn Tufeylin Eb Yakup Yusufa takdim ettii limlerden biri de bn Rdd.599 Abdlmminin iktidar yllar bn Rdn tahsil hayat asndan verimli bir dnem olmutur. Nitekim din ilimlerin yan sra youn olarak tp ve bu arada felsefe ile urama imkn bulan dnr, bn Tufeyl tarafndan 1169 ylnda Yusuf b. Abdlmmine takdim edildii srada tp alannda el-Klliyt gibi bir eser kaleme alm, felsefede ise Aristonun eserlerine erh yazacak bir dzeye ulam bulunuyordu.600 bn Tufeyl ile bn Rd arasnda dorudan bir hoca-talebe ilikisinden sz edilemese bile, bn Tufeylin ona, kendisini hkmdara takdim edecek kadar gvenmesi, bu iki dnrn byle bir gvenin olumasna yetecek younlukta felsef ierikli sohbet ve tartmalar yaptklar, bunun da en azndan ya ve tecrbe itibariyle bn Tufeylin onun hocas saylmasn gerektirdii dnlebilir.601 Bakentini ilim merkezi yapmak isteyen Eb Yakup Yusuf, evrede bulunan bilim adamlarn Merrkee ekmeye alm ve kendisi de entelektel bir aba iine girmitir.602 Felsefeye kar duyduu byk ilgiyle Aristonun eserlerini okumak isteyen hkmdar,603 Aristo ve mtercimlerinin szlerini anlamakta glk ektii yolunda bn Tufeyle ikayette bulunmu ve filozofun maksadn, mphem bulduunu zikretmitir.604 Merrknin verdii bilgiye gre, bn Rdn rencisi fakih Eb Bekir Bndd b. Yahya el-Kurtub bn Rdden bu olay dinlemi ve bn Rd yle demitir: Bir gn bn Tufeyl beni ard ve yle dedi: Bir gn hkmdarn Aristonun ya da mtercimlerin ondan aktardklar ibarelerin mphem, niyetinin belirsiz oluundan ikyeti olduunu duydum. Hkmdar yle diyor: Eer birisi bu eserleri bir araya getirip zetleseydi ve iyice kavrayp asl maksad ortaya koysayd, insanlarn onlar anlamas, referans olarak kullanmas daha kolay olurdu. Eer sende bunu yapacak kuvvet varsa bu ii sen yap. Ben, bu grevi senin
599 600 601 602

603 604

el-Merrk, ss. 311-314. Sarolu, 17-18. Sarolu, 18. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Fasll-makal, Bekir Karla, (ev.), 2. Bask, stanbul: ret Yaynlar, 1999, evirenin mukaddimesi, s. 11. Sarolu, s. 18. el-Ehvn, s. 165.

96

yerine getirmeni istiyorum, nk biliyorum ki, sende bu grevi yapacak akl yeterlilik, kabiliyet ve meyil var. Sen de biliyorsun ki beni bu grevi yapmaktan alkoyan, yamn bykl ve hizmet meguliyetidir. Bunun zerine bn Rd yle demitir: Aristonun kitaplarna ait erhlerimi yazmaa beni sevkeden, ite bu hadise olmutur.605 Aristonun ok ar olan slubunu anlamakta zorluk eken hkmdar, bn Tufeylden, onlarn zetlenerek muhtevasnn kolay anlalmasn salayacak aklamalar yapmasn ister. O sralarda yaklak altm sekiz yanda olan bn Tufeyl, bu klfetli ii yapamayacan ancak bunu gerekletirecek birini bulabileceini syleyerek bn Rd halifeye takdim eder.606 Merrknin bn Rdn rencisinden naklettiine gre, bn Rd bu olay yle anlatmtr: Emirl-mminnin huzuruna girdiimde, onu ve Eb Bekir bn Tufeyli grdm. Orada ikisinden baka kimse yoktu. bn Tufeyl beni vmeye, ailem ve atalarmdan bahsetmeye balad. Bunlara ilaveten, layk olmadm eyler de syledi. Emirl-mminn, benim, babamn ve soyumun ismini sorduktan sonra ilk olarak konuyu benimle konumak iin bana yle dedi: Filozoflarn sema hakkndaki dnceleri nedir? Kadim midirler, yoksa hdis midirler? Bunun zerine birden beni korku ve utanma duygusu kaplad. Sebepler uydurmaya ve felsefeyle uratm inkr etmeye baladm. bn Tufeylin onunla neye karar verdiini bilmiyordum. Emirl-mminin, benim utandm ve ekindiimi anlad ve bn Tufeyle dnerek; onunla, bana sorduu soru hakknda konumaya balad. Aristonun, Efltun (m.. 427-347)un ve btn filozoflarn sylediklerini hatrlatyor ve mslmanlarn bunlara kar kullandklar delilleri naklediyordu. Vaktini bu meselelere ayrp, bu meselelerle megul olanlarda dahi grmediim engin bir hafzaya sahip olduuna ahit oldum. O, bu arada beni konumaya tevik etmeye alyordu. En sonunda ben de konutum. Bu konudaki bilgilerimi rendi. Dnmde bana mal, deerli giyecek ve binek gnderdi.607 1169 yl civarnda gerekleen bu buluma neticesinde bn Rd beenen halife, onu biliyye (Seville) kads yapm608 ve kendisinden Aristonun eserlerini yorumlamasn istemitir.609 Bylece o, felsef almalarnda halifenin tevik ve desteini de almtr.610
605 606 607 608 609

el-Merrk, s. 315. bn Rd, Faslul-makal, Bekir Karla, (ev.) evirenin nsz, ss. 11-12. el-Merrk, ss. 314-315. Brockelman, s. 79. bn Rd, Faslul-makal, Bekir Karla, (ev.), evirenin nsz, s. 12.

97

Ayn yl Aristonun Eczl-hayevn adl kitabna yazd erhin drdnc blmnde, ilerin younluu sebebiyle yeterince alamadndan ve Kurtubadan uzaklat iin arad kaynak eserleri bulamadndan yaknmtr. Fakat bu grevi uzun srmez, 567/1171de, Kurtuba bakads olur. Daha sonraki yllar filozofun telif hayatnn en youn getii dnemlerdir. Nitekim el-Mecistnin (Almagest) zetinde, bir yandan eserler kaleme almaya alrken bir yandan da grevi gerei deiik yerlere gitmek zorunda kaldn belirtmitir. Ancak bu yolculuklarnda bile ilm almalarn aksatmad bilinmektedir. Nitekim 574/1178de Fasta Cevherl-feleki 575/1179da biliyede ilahyata dair baz kitaplar tamamlamtr.611 1182de yaland gerekesiyle bn Tufeylin ayrlmasyla boalan saray tabiplii grevine getirilmesi sebebiyle Merrkee gitmitir.612 Yusuf b. Abdlmminin 580/1184 tarihinde Endlste spanyollarla yapt savata ehid dmesi zerine Eb Ysuf el-Mansr (. 595/1199) emirl-mminin nvanyla tahta gemitir.613 Eb Ysuf el-Mansr da bn Rde saygda kusur etmemi ve saraynda zel hekim olarak almasn rica etmitir.614 bn Rd, el-Mansr yannda saygn bir konumda olmu ve devletin nemli bir ahsiyeti olarak deer grmtr. Ayn ekilde el-Mansrun olu en-Nsr da ona ok sayg gstermitir. el-Mansr 591/1194 senesinde Kurtubada Kastilya (Castillo) Kral II. Alfonsoya kar savaa giderken bn Rd davet etmi, yanna geldiinde ona ok sayg gstermi ve onu huzurunda oturan Abdlmminin dostu olan, onlar meclisinin nc ya da drdnc kiisi olan Eb Muhammed Abdlvahidden daha stn bir konuma ykselterek kendisine yaklatrmtr. Bu Eb Muhammed Abdlvahidin el-Mansr nazarndaki yksek konumundan dolay el-Mansr onu kzyla evlendirerek onunla akraba olmu ve kzndan Ali adnda bir olu olmutur.615 Yukardaki ifadelerden elMansrun bn Rde gsterdii bu yakn alaka ve hrmetin 1194 senesinde hl srmekte olduunu gryoruz. Ne var ki bu tarihten sonra bn Rd ile el-Mansrun arasnn ald ve bu yzden616 bn Rd ile birlikte Eb Cafer ez-Zeheb, Bicye Kads Eb Abdullah Muhammed brahim, Ebr-Reb el-Keff, Ebl-Abbas el-Karb gibi devrin pek ok

610 611 612 613 614 615 616

Sarolu, s. 19. Karla, bn Rd, ss. 257-258. Sarolu, s. 19. Mehmet zdemir, Eb Ysuf el-Mansr, DA, C. 10, stanbul 1994, s. 265. Karla, bn Rd, s. 258. bn Eb Usaybia, s. 531. Sarolu, s. 19-20.

98

limini, Kurtubaya 73 km. mesafede eski bir Yahudi yerleim yeri olan Elsnede mecburi ikamete tabi tutmutur.617 bn Rdn gzden dmesinin sebebiyle ilgili olarak kaynaklarda farkl rivayetler yer almaktadr.618 Abdlvahid el-Merrk, bn Rdn ektii byk sknty yle anlatmaktadr: bn Rd, byk bir sknt yaamtr. Bunun gizli ve ak olmak zere iki sebebi vardr. Gizli sebep, bu skntnn en bydr. Filozof bn Rd, Aristonun Kitblhayevnn erhetmeye balad. Bu kitapta, zrafadan, onun nasl doduu ve nerede yaadndan bahsederken yle demitir: Onu Berber kralnn yannda grdm... bn Rd milletlerin krallarndan ve iklimlerin isimlerinden bahsederken, krallarn verdii grevi stlenirken, limlerin iltifat etmeksizin izledikleri yntemi izlemi ve ktiplerin dalgnl, eip bkmeleri, krpmalarna benzer ayn cins olaylarla karlamtr. Bunlar, her ne kadar aklamasalar da bu gibi olaylara sinirlenmilerdir. Ksaca bu olayda bn Rdn gafleti de olmutur. Olaylar bu minval zere devam ederken, Kurtubadan bir grup bn Rde dmanca davranmaya, bn Rdn ailesi ve gemiinin erefiyle kendi aile ve gemilerinin ayn seviyede olduu gibi haksz iddialarda bulunmular ve onu el-Mnsrun yannda kk drmeye balamlar, btn bunlar yapabilmek iin de, bn Rdn yazd baz erhleri incelemeye balamlar ve onda baz eski filozoflardan hikye ederek kendi el yazsyla yle yazdn bulmulardr: Aka belli olmutur ki Zhre (Vens) ilahlardan biridir... Hemen bu cmleyi el-Mansra haber vermilerdir. Onu da ardktan sonra el-Mansr, Kurtuba ehrinin nderleri ve erafn davet etmi, bn Rd de geldiinde kendisine verilen evrak bir keye frlattktan sonra yle demitir: Bu senin yazn m? bn Rd inkr etmi ve emirl-mminin yle demitir: Allah bunu yazana lanet etsin. Orada bulunanlara da lanet etmelerini emretmitir. Sonra da kt bir ekilde ehirden srgn edilmelerini ve uzaklatrlmalarn ve bu ilimler hakknda bir eyler konuanlarn da uzaklatrlmalarn, insanlara ulaan bu kitaplarn ve bu ilimlerin hepsinin hemen terk edilmesini, tp, hesap, gece, gndz ve vakitlerinin ve kblenin ynnn bilinmesini salayan ilm-i ncum haricindeki btn felsefe kitaplarnn yaklmasn emretmitir. Bu mesaj btn ehirlere yaylm ve gereince amel edilmitir.619

617 618 619

Karla, bn Rd, s. 258. Karla, bn Rd, s. 258. el-Merrk, ss. 384-385.

99

bn Eb Usaybiann Kad Eb Mervn el-Bcden naklettiine gre el-Mansr 591/1194 senesinde Kurtubada Kastilya (Castillo) Kral II. Alfonsoya kar savaa giderken bn Rd davet etmi, yanna geldiinde ona ok sayg gstermi ve onu, huzurunda oturan Eb Muhammed Abdlvahidden daha stn bir konuma ykselterek kendisine

yaklatrmtr. Eb Muhammed Abdlvahid o zaman Afrikann yneticisi idi. bn Rd, talebelerinden bir grupla el-Mansrun huzurundan ktktan sonra, onu bekleyen dostlarndan birou el-Mansrun huzurundaki konumundan ve ilgisinden dolay bn Rd kutlamlardr. bn Rd ise yle demitir: Vallahi, bu kutlamay gerektirecek bir durum deildir. Emirl-mminin, defalarca umduumdan daha ok beni kendisine yaklatrmtr.620 bn Rdn bu durum karsnda nemsemez bir tavr taknmas dmanlar tarafndan elMansra ulatrlnca hkmdar onun ve taraftarlarnn srgn edilmesini kararlatrmtr.621 bn Eb Usaybiann yine Eb Mervn el-Bcden aktard dier bir rivayete gre ise bn Rd ne zaman el-Mansrun meclisine gelse, onunla konusa ve ilm bir konu hakknda mzakerede bulunsa ona yle hitabederdi: Dinle, ey kardeim! Ayn ekilde bn Rd, hayvanlar hakknda bir kitap yazm, o kitapta eitli hayvanlardan ve her birinin zelliklerinden bahsetmi, zrafaya sra geldiinde onu vasfetmi sonra yle demitir: Zrafay Berber kralnn yani el-Mansrun yannda grdm. Bu bilgi el-Mansra ulatnde el-Mansrun ok zoruna gitmitir. el-Mansrun bn Rdden intikam almasn ve onu srgne gndermesini gerektiren sebeplerden biri bu olmutur. Denilmitir ki bn Rd yle diyerek zr dilemitir: Ben, ancak melikl-berreyn (iki ktann, Afrika ve Avrupann kral) dedim, ancak kelime yanl harekelenmi ve okuyucu melikl-berber (Berber kral) demitir.622 Ensr, bn Rdn Kurtuba kads iken halk arasnda dehetli bir frtnann kopacana dair haberlerin yaylmas zerine baz kiilerin bu olay d kavmini helak eden rzgara benzettiklerini ve evrede mazgallar kazarak iine girdiklerini, buna kar kan dnrn, d kavminin gerekten var olup olmad bile belli deildir, dolaysyla onlarn ne ekilde helak edildiklerini bilmiyoruz demesini gereke gstererek Kuranda yer alan bir hadiseyi inkr ettiini ileri sren muhaliflerinin ikayeti zerine srgn edildiini
620 621 622

bn Eb Usaybia, s. 531; Karla, bn Rd, s. 258. Karla, bn Rd, s. 258. bn Eb Usaybia, s. 532.

100

bildirmitir.623 Ayrca Ensr, srgn olayn bir baka adan da deerlendirmitir. Ona gre bn Rdn Elsneye srlmesinin sebeplerinden biri de onun Halife el-Mansrun kardei Eb Yahyann tarafn tutmasdr. el-Mansr tahta getiinde gerek kardeleri, gerekse amcas onun aleyhinde baz komplolara karmlardr. Hkmdar, Portekiz Kral Alfonso ile savaa girdiinde kardei Eb Yahyay Kurtubaya vali tayin etmiti. Bu srada Kurtuba kads olan bn Rd ile Eb Yahy arasnda samimi bir dostluk kurulmutu. Savatan sonra Merrkee dnen halife ar bir hastala tutulmu ve hayatndan mit kesilmiti. Bunun zerine Eb Yahy, kardeinin lmek zere olduunu bildirerek kendisinin tahta geirilmesi iin Endlsn nde gelen baz ahsiyetleriyle temas kurmu, ancak durumdan haberdar olan el-Mansr, Sel yaknlarnda kardeini yakalatarak ldrmtr.624 Eb Yahy ile bn Rd arasndaki dostluktan hkmdar rahatszlk duymu ve bu yzden onu Kurtubadan uzaklatrmtr.625 Muhammed Abid Cabiri, bn Rdn gzden dmesi ve Elisnede mecbur ikamete tabi tutulmasyla ilgili, kaynaklarda yer alan farkl rivayetlere ilikin

deerlendirmelerde bulunmu, rivayetlerin birbiriyle eliik olduunu belirtmi ve grlerini u ekilde ifade etmitir: ... Zhre ilahlardan biridir. rivayetini ele alalm ve deerlendirelim. Halife de, bn Rde kar olanlar da bilirler ki Kurtuba filozofu, Yunanl gemi filozoflarn grlerini aktarmtr ve ayn ekilde bilirler ki kfr hikye eden kfir deildir. Bu, iin bir yn, dier bir yn ise bn Rdn maruz kald sknt, ileri gelenler ve eraftan bir toplulua kadar uzanmtr. Oysa, bn Rde Zhre hakknda nisbet edilen sua bu kiiler ortak olmamlardr. Bu konuda onlarn da felsefeyle uratklar dncesi yeterli deildir. nk bu ilimlerle megul olanlar, sadece onlar deildir. Son olarak unu da ilave edelim ki halife el-Mansrun kendisi kesinlikle felsefeye ve kadim ilimlere kar deildir. Felsef ilimler kendi asrnda, gzlerinin nnde ve meclislerinde gelimi, ieklenmitir. Ayn ekilde bu babasndan bir emirdi ve devletin nem verdii bir husustu. Sonra kendisi felsefe eitimine kol kanat germitir.626

623 624 625

626

Karla, bn Rd, s. 258. Karla, bn Rd, s. 258. Karla, s. 258; Muhammed Abid Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, 2. Bask, Beyrut: Merkez Drstil-Vahdetil-Arabiyyeti, 2000, s. 128. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 128-129.

101

Zrafay Berber kralnn yannda grdm. rivayetine gelince, eer bu hatay bn Rd yaptysa, ileri gelenleri ve eraf da kapsayan skntnn sebebiyle ilgili sorular geride kalyor. el-Merrknin iaret ettiine gre bu kitap, Aristonun Kitbl-hayvnnn erhidir. Bu kitap, bn Rdn felsef almalarnn ilk merhalesinde, yani Elisneye srlmeden en az yirmibe sene nce erhettii kitaptr. bn Rd kitabn sonunda kitab 565/1169 senesinin safer aynda bitirdiini belirtmitir. Yani el-Mansr halife olmadan ve babas Eb Yakup Yusuf b. Abdlmminin bn Rde Aristonun kitaplarn erhetmesini teklif etmeden nce bn Rd bu erhi bitirmitir.627 Cabiri, burada Kad Eb Mervnn ekledii yeni sebebi tartmaya ihtiya olmadn, nk bunun da nceki sebepler cinsinden olduunu belirtir. bn Rdn halifeye Dinle, ey kardeim! ibaresinin onun, ileri gelenlerin ve erafn skntsn (Elisneye srlmelerini) yorumlamaya yetmeyeceini ifade eder.628 Eer mesele, bn Rdn kitaplarnda geen ibareyle, ya da halifeye, halifenin makamna yakmayan ibarelerle hitap etmesi ise niin onunla birlikte ileri gelenler ve eraf da bir araya getiriliyor ki ilerinde devlette stn mertebesi ve konumu olanlar bulunmaktadr. yleyse burada bn Rdn sknts noktasnda zikri geen btn delilleri rten, zikredilmeyen, bn Rde nisbet edilen ve sknt konusunda gerek sebep olan bir unsurun szkonusu olmas zorunludur. Bu eyle, gerek sebeple ileri gelenlerin ve erafn da alakas olmas kanlmazdr.Bu itibarla mesele ele alnacak olursa eski olsun yeni olsun devletin din ve kltrel meselelere genellikle mdahale etmediini, ancak siyasi sebepler, ya da siyasetle alakal sebepler yznden mdahale ettii grlr. Rivayet edilen thmetlerin tutarszl ortaya ktna gre meseleyi siyasi zaviyeden aratrmak zorunlu olmutur. Gerek sebep, bn Rdn ektii skntnn siyasi bir mesele olmaktan baka bir mesele olmaddr.629 Bylece kendimizi, bu meselede halife el-Mansru bn Rd ve ileri gelenlerden ve eraftan bir topluluu muhakeme etmeye ve mecbur ikamete karar vermeye iten siyasi ya da siyasetle ilgili thmetlerin olduunu kabul etmek zorunluluu nnde buluyoruz. Halifenin ahsnda yanks olmas mmkn olan siyasi thmetler ya bn Rdn metinlerinde
627 628 629

Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaretil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 129. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 130. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, ss. 130-131.

102

younlam olmaldr ki, bu durumda tek bir siyasi metni olan Cevmiu siyaseti Efltuna ynelmek, ya da siyaset taraflarndan biriyle alakal phelere dayal olmaldr ki, bu durumda da skntnn sebebi olarak zikredilen, bn Rdn, halifenin kardei Kurtuba vlisi Eb Yahya ile arasndaki ilikiden kaynaklanan sebebe ynelmek gerekir.630 yleyse bu iki unsuru aratrmaya ve incelemeye ynelmek ve bn Rdn siyas metniyle balamak gerekir. Siyaset konusunda bn Rdn tek metni Cevmiu siyaseti Efltun adl kitabdr. Bu kitap, Efltunun Cumhuriyet adl kitabnn veciz bir erhinden ibarettir.631 Bu kitapta halife el-Mansrun bn Rde dmanlk beslemesinin mmkn olduu grleri olabileceini aklamak istediimizde aratrma ve incelemeyle dikkati eken hususun olduu kanlmazdr.632 Birincisi: bn Rdn bu kitab telif tarihi kincisi: Kitabn genel konusu ncs: Bu kitapla, daha nce ikinci unsur olarak isimlendirilen meseleyi, yani bu kitapla bn Rdn halife el-Mansrun kardei arasndaki ilikiyi kastediyoruz. yle ki baz kaynaklar bn Rd ile onun arasndaki ba skntnn sebebi olarak zikretmektedirler.633 Konumuz asndan olduka nemli ve temel olan birinci noktay renmek iin bu bahsi kesinlikle belirtmeliyiz.634 bn Rdn, Cevmiu siyaseti Efltun kitabnn telif tarihinin belirlenmesi nemlidir ve bu konuda bizim gayemiz de budur. nk bu kitabn bn Rdn halifenin yannda ktlenmesine sebep olmas iin kitabn yazl tarihinin bn Rdn hasmlarnn bn Rdle halifenin arasn bozmak iin Merrkee gelme cesaretini gsterdikleri tarihten uzak olmamas gerekir ki bu tarih 590/1194tr. Gerek u ki bn Rdn bu metni yazd tarihin

630 631 632 633 634

Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 131. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 131. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 132. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 132. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 132.

103

belirlenmesi ii birinci derecede ictihad bir itir. nk bn Rd, birok kitabnda yapt gibi, bu kitabn sonunda da telif tarihi zikretmemitir.635 Bildiimiz gibi o, Aristonun hayran idi, Efltunun deil. Bu olayn bir yn, dier yn ise bn Rdn Efltunun Cumhuriyet adl kitabna bavurmas, ancak Aristonun Siyaset adl kitabn elde etmekten midini kesmesinden sonra mmkn olmutur. yleyse ar basan gr, bn Rdn Cevmiu siyseti Efltun adl kitab telifi sonraki merhalede, yani Aristonun dier kitaplarnn erhini bitirdikten sonra olmaldr.636 Cabiri, bn Rdn bu kitab hayatnn son dnemlerinde tamamlam olmas gerektiini belirtir. Bununla bn Rdn Calinus tbb terimler konularndaki eserlerini telif ve erhe balad vakti, yani 587/1191, 590/1194 seneleri arasn kasteder ki, bu seneler bn Rdn bu kitaplarnda ve erhlerinde zikrettii tarihlerdir. bn Rdn Aristo erhini 586/1190 ylnda bitirdiini bildiimizde ki, bu sene bn Rdn Ma badet-taba kitabnn erhini bitirdii senedir, o ayn senede Cevmiu Calinus fit-tbbit-tatbk erhine balamtr. Artk bizim iin onun Cevmiu siyseti Efltun kitabnn -Cevmiu Calinusla ayn konuda bantldr- telif tarihi 586/1190, 590/1194 seneleri arasna dner.637 590/1194 senesi, bn Rdn hasmlarnn, bn Rd ile halifenin arasn bozmak iin harekete getikleri senedir. Bu senede hasmlar halife ile grmek ve bn Rdn telif ettii evraklar sunmak iin Kurtubadan Merrkee gitmilerdir. Hasmlar bn Rdn ktl iin istediklerinin halifece kabul edileceinden ve bn Rdn yarglanarak sulu bulunacandan emindiler ve buna phe yoktu. Ancak halife el-Mansr, Endlsn baz ehirlerine saldran dmanlarn saldrlarna karlk vermek iin askerlerini hazrlamakla megul olduu iin halifeyle grememilerdir. Halife ve ordusu Endlse gitmi, tarih Erek savanda parlak bir zafer kazanmlardr. Bylece bn Rdn hasmlar yeniden harekete gemilerdir.638 Cabiri, meseleyi u ekilde zetliyor:639

635 636 637 638 639

Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 132. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 133. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 134. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 135. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 151.

104

1. el-Mansr hastalandnda sene 589-590/1193-1194t ve hastal uzun srm, insanlar ondan midin kesmiti. Halife el-Mansrun kardei Kurtuba vlisi Eb Yahy, insanlar kendisine biat etmeye arm ve Endlsn ileri gelenleriyle grmtr. Grt kimseler arasnda bn Rd ve ileri gelenler ve eraf (el-Ayn vel-Fudal) topluluunun olmas kanlmazdr. Bu zikri geen aratrmalarda belirtilen olaylar, tamamen, yoruma gerek kalmakszn aklar. Aklanacak hususlar unlardr: Meydana gelen sknt, sadece bn Rdn tek bana ektii bir sknt deil, aksine aabeyi el-Mansrun hastal esnasnda Eb Yahynn kendisine biata davet ettiinde Eb Yahynn kendileriyle grt ileri gelenler arasnda olduunda phe olmayan ahsiyetlerden bir grubun ektii skntdr. Bunlardan en az , el-Mansr bunlar yarglamak istemeden nce gizlenmilerdir. Ayn ekilde bn Rd de, halife Erek Savana yolunun zerindeki Kurtubadan giderken 591/1195 ylnda arttnda halifeden bana kt bir olay geleceini bekliyordu.640 2. Hasmlarnn, bn Rd halife nazarnda ktlemek iin takdim ettii metinler, zayf noktalarn ve tutarszlklar aklanan ve tahlil edilen zikri geen muhtelif rivayetlerin iddia ettii gibi din ve felsefeyle alakal metinler deil, aksine bn Rdn Efltunun Cumhuriyet kitabn erhederken Endlsteki durumlar iin eletirel bir dille giritii siyasi metinlerdir.641 bn Rde gre, el-Mansr zamannda yaad ehir, erdemli bir ehir deil, aksine militarizmin ve tek bir otoritenin tahakkmnn olduu bir ehirdi.642 Bununla birlikte biz bn Rdn Endlsteki durumlar eletiriyor olmas noktasnda tamamen masum olduunu ve eletirilerin onun genel eletirel hitab erevesinde sdr olduunu tercih ediyoruz. Kitabn sonundaki ithaf sigas, aratrmacy, kitabn ithaf edildii kiinin bizzat Eb Yahynn kendisi olduuna, kuvvetli bir temaylle ynelmeye sevkediyor. Bundan daha uzaklara gitmek ve Siyset-i Efltn erhini bn Rdden, hareketi iin n hazrlk erevesinde Eb Yahynn talep ettiini farzetmek de mmkndr. Kitaptaki ithaf ibareleri bu faraziyeyi hakl karyor. bn Rd, Efltunla ilgili siyas metinlerin anlalmasnda Eb Yahynn kendisine yardmc olduunu aklyor, sonra muvaffak olmas iin ona dua ediyor

640 641 642

Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, ss. 151-152. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 152. Cabiri, bn Rd, s. 69.

105

ve Allahtan yolundaki engellerin ortadan kalkmasn talep ediyor ve ayn ekilde zamann karkl sebebiyle erhin ksa olduunu belirtiyor ve zr diliyor.643 Bu sadece bir faraziyedir. Fakat, bu aratrmalarda yaplan tahlilden sonra phe gtrmeyen bir ey var ki o da bn Rdn ektii sknt, siyasi karakterli ilerden dolay kendisine nisbet edilen durum sebebiyledir. O da Cevmiu siyseti Efltn kitabndaki Endlsteki vaziyetleri eletirmesidir. Bu eletirilerin, el-Mansrun kardei Eb Yahy ile bn Rdn ve bn Rd ile birlikte sknt eken ileri gelenler ve erafn, Eb Yahy ile ilikileri evresindeki pheleri harekete geirmesi kanlmazdr. Bu, biliyye ileri gelenlerinin, bn Rdn Eb Yahy ile su ortaklndan kendisine nisbet edilenden farkl olduu noktasndaki ahitlikleriyle yorumlanamaz.644 yleyse bn Rdn ektii skntnn sebebi, halifenin aklad, rivayetlerde zikredilen, bn Rd ve arkadalarndan bir grubun felsefe ve kadim ilimlerle uramalar kesinlikle deildir. Burada felsefe bir kez daha siyasete kurban gitmitir. Buna bedel olarak da halife gazabn tahrik eden kitabn, Cevmiu siyseti Efltn kitabnn ve btn felsefe kitaplarnn yaklmasn emretmitir. Bizzat felsefeden intikam almak iin deil, aksine bizzat kasdolunan kitab gizlemek iin bunu emretmitir. Ve halife el-Mansr, bn Rd ile kardei Eb Yahynn ilikisine bedel olarak, bn Rdn Yunanllardan hikye ettii Zhre ilahlardan biridir. ibaresini gereke gstermitir.645 Hkim (halife) siyasetteki irki reddetmi, ama uluhiyyetteki irk ismiyle yarglamtr.646 Halife el-Mansr, bn Rd yarglam, kitaplarnn yaklmasn emretmi, Kurtuba yaknlarndaki Elsne kasabasnda mecburi ikamete zorunlu tutmu, iki sene sonra647 btn bunlardan vazgemi, felsefe eitimine ynelmi, bn Rd, ona ihsanda bulunmak ve affetmek iin Endlsten Merrkee davet ettirmitir.648 Bu davete icabet eden bn Rd Merrkee gelmi ancak ksa bir sre sonra, 10 Aralk 1198 (9 Safer 595)de Merrkete

643 644 645 646 647 648

Cabiri, bn Rd, s. 152. Cabiri, bn Rd, ss. 152-153. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 153. Cabiri, el-Musakkfun fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel ve nikbet bn Rd, s. 153. Cabiri, bn Rd, s. 60. el-Merrk, s. 385; Karla, bn Rd, s. 258.

106

vefat etmitir.649 Ondan bir ay sonra da halife el-Mansr vefat etmitir.650 bn Rdn cenazesi nce Merrkete defnedilmi, ay sonra da memleketi olan Kurtubaya tanarak bn Abbas mezarlndaki aile kabristanna defnedilmitir.651 bn Rd, uzun bir sre yaam ve geride Eb Muhammed Abdullah ve EbulKasm Ahmed (. 622/1225) adnda iki olunu brakmtr.652 Ebul-Ksm Ahmed, babasndan, dedesi Ebul-Kasmdan ve bn Bekvalden rivayette bulunmu, kendisinden de Ebul-Kasm bn et-Taylesn (. 642/1244) rivayette bulunmutur.653 Fkhla megul olmu ve Kr kadl yapmtr.654 Eb Muhammed Abdullah ise tp sanatna vkf olmu ve teekkre layk almalar yapm, halife Nsrn huzuruna km, onu tedavi etmi ve Makle f hletil-br adl tp kitab telif etmitir.655 bn Rdn, bn Saffr diye tannan Eb Ynus Mus b. Ahmed adnda bir torunundan da kaynaklarda bahsedilmitir.656 bn Rdn rencilerinin Endls ve Maripte uzun yllar kad, mderris ve tabip olarak grev yaptklar bilinmektedir.657 Eb Muhammed b. Havtullah (. 612/1215), EblHasan Sehl b. Malik (. 672/1274), Ebr-Rebi b. Slim (. 634/1237), Eb Bekir b. Cevher ve Ebl-Kasm b. et-Taylesn gibi baz rencilerinin daha ok kad ve mderris olarak hukuk alannda, Eb Abdullah en-Nadrm ile Eb Cafer Ahmed b. Sbk gibi bir ksmnn da tabip olarak Muvahhidler saraynda altklar ve baz tbb eserler kaleme aldklar anlalmaktadr.658 bn Rdn oullarndan ve sekin rencilerinden hibiri felsefe ile n kazanmam, bn Rdn felsefesini devam ettirememilerdir. stadlarnn bana gelenler, onlarn felsefeye olan heveslerini krm olmaldr.659

649 650

651 652 653 654 655 656 657 658 659

Bedev, Mevsuatl-Felsefe, s. 23; Brockelman, s. 79. Zeheb, Siyeru alamin-nbela, c. 21, s. 310; Zeheb, Tarhul-slam ve vefeyatil-meahiri vel-alm, s. 199. bnl-Ebbr, s. 270; Karla, bn Rd, s. 258; Sarolu, s. 22. Sarolu, s. 22. bn erfe, s. 318. bn Eb Usaybia, s. 532. bn Eb Usaybia, s. 533; Karla, bn Rd, s. 258. bn erfe, s. 320. Karla, bn Rd, s. 258. Sarolu, s. 22; Karla, bn Rd, s. 258. zmirli, slamda Felsefe Akmlar, s. 345.

107

bn Rd din ilimleri, mantk, tabiat bilimleri (fizik), metafizik, psikoloji, zooloji, astronomi, tp, politika ve ahlak gibi660 Ortaada bilinen bilimin tm ubelerinde eserler yazm olduu gibi, bilhassa Aristonun kitaplarna yazm olduu ksa, orta ve byk erhleriyle hakl olarak antik dncenin en byk yorumcular arasnda yer almtr.661 slam dncesinin entelektel konulu btn dallarnda eserler vermi olan bn Rd, uzun asrlar boyunca bir benzerinin yetimesi mmkn olmayan mtebahhir (geni ve derin bilgi sahibi) dnr tipinin en byk temsilcilerinden biri olmutur.662 bn Rdn eserlerinin says tam olarak bilinmemektedir. Nitekim bu say, bn Eb Usaybiann Uynulenbda verdii listeye gre krk yedi iken, Zehebnin Trhul-slamndaki listede krk drttr.663 bn Rdn eserlerini drt gruba ayrmak mmkndr:664 1. 2. 3. 4. Felsef ve ilm eserler ya da erhler Tbb eserler ya da erhler Fkh ve Kelam eserler Edeb ve lugav eserler

Biz burada bn Rdn baz eserlerini vermekle yetineceiz.665 1. a. Felsef ve ilm eserler ya da erhler: Cevmiu siyseti Efltn

660 661 662 663

664 665

Karla, bn Rd, s. 272; Sarolu, s. 33. Karla, Faslul-makal Felsefe-Din likisi, s. 15. Karla, Faslul-makal Felsefe-Din likisi, s. 15. Sarolu, s. 33; Georges C. Anawati, Melleft bn Rd, Cezayir: el-Munazzamatl-Arabiyye, 1978, ss. 29-35. Macid Fahr, bn Rd Feylosofu Kurtuba, 2. Bask, Beyrut: Darul-Mark, 1986, s. 12. Nuri Adgzel, Georges C. Anawatinin Melleft bn Rd adl almasnn bn Rdn eserleriyle ilgili olarak gerek teknik gerek muhteva olarak en iyi almalardan biri olduunu, Anawatinin bn Rdn eserlerinin hangi tarihlerde ve hangi dillerde basldn, onun hakknda yaplan kongre ve sempozyumlar ve hatta kitaplarnda bn Rde kk de olsa bir blm ayran btn mellifleri zikrettiini belirtir. Bk. Nuri Adgzel, bn Rdn Varlk Felsefesi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1996, s. 8.

108

b. c. d. e.

Tefsiru ma badet-tabia666 Kitbl-hayvan Makale f ittislil-aklil-mfrik bil-insn Makale fir-red al bn Sina f taksmihil-mevcdt il mmkin alel-tlk ve

mmkin bizatihi vacip bigayrihi ve il vacip biztih f. g. 2. a. b. c. d. e. Mesele f ennellhe Tebreke ve Tel yaleml-cziyyt Kitb Tehftit-Tehft667 Tbb eserler ya da erhler: Kitbl-Klliyyt erhul-rczel-mensbe il bn Sina fit-tb Telhsu kitabil-lel vel-arz li Clins Telhsun-nsfis-sn min Kitabi hletil-br li Clins Mracaat ve mebhis beyne Eb Bekir bn Tufeyl ve bn Rd f resmihid-devi

fi kitabihil-mevsm bil-Klliyyt 3. a. b. c.
666

Fkh ve Kelam eserler: Bidayetl-mctehid ve nihayetl-muktesid668 el-Kef an menhicil-edille669 Fasll-makal fma beynel-hikmeti ve-erati minel-ittisl670

667

668 669

bn Rdn Tefsru ma badet-taba adl eseri hakknda bilgi almak iin bk. Muhammed Atf el-Irak, Tefsiru ma badet-tabia, Trasl-insaniyye, Kahire: Trasl-nsaniyye, 1977, ss. 360-381. bn Rdn Tehftt-Tehft adl eseri hakknda bilgi almak iin bk. Said Zayed, TehafttTehaft,Trsl-nsniyye Kahire: Trsl-nsniyye, 1970, ss. 233-244. Cengiz Kallek, Bidayetl-Mctehid, DA, C. 6, stanbul 1992, ss. 133-134. bn Rdn el-Kef adl eseri hakknda bilgi almak iin bk. H. Bekir Karla, el-Kef, DA, c. 25, Ankara 2002, ss. 317-319; Mahmud Kasm, el-Kef an menhicil-edille f akaidil-mille bni Rd, Traslinsaniyye, Kahire: Trasl-insaniyye, 1971, C. 3, ss. 155-168.

109

d.

Makale f en yatekdhl-mene ve ma yatekdhl-mtekkellimne min

ehl-i milletina f keyfiyeti vcdil-lem mtekaribun fil-mana e. f. g. 4. a. b. erhu Akdetil-mm el-Mehd (bn Tmert) Muhtasaru kitabil-Mustasfa lil-Gazzl Makale fil-ilmil-lah (ed-Damme) Edeb ve lugav eserler: ed-Darr fin-nahv Kelam alel-kelimeti vel-smil-mtak

bn Rdn hemen hemen btn eserleri Ortaan iki bilim dili olan latinceye ve brancaya evrilmi ve sonuta bn Rdlk (Averroisme) Bat dnyasnn kltr merkezlerinin etkili fikir akm hlini almtr.671 3.2 lm ahsiyeti bn Rd, Endlste temayz etmi bir limler ve fakihler soyundan gelmekteydi.672 O, fertleri ilme meyilli olan bir ailede yetimitir. Babas ve dedesi, Murbtlar devletinde673 Kurtuba kadl yapm, retim grevinde bulunmu nemli ilim adamlarndand.674 bn Rd ailesinin ve Kurtubann ilm atmosferinden ok iyi bir ekilde istifade etmitir.675 Kuran- Kerim ayetlerini ezbere bilmesinin yannda, bu ayetleri akl ve nakl grlerini savunmak iin fkh, kelam ve hatta felsef eserlerinin birounda iten gelerek ve akc bir slupla kullanm, ayn ekilde Arap dilinin detine gre tevil ve tefsir (yorum) gzellii iin, o dili renme ve retme zorunluluunun bilinci sebebiyle Arap dilinde de derinlemitir.676

670

671 672 673 674 675 676

bn Rdn Fasll-makal adl eseri hakknda bilgi almak iin bk. H. Bekir Karla, Fasll-makal, DA, C. 12, stanbul 1995, ss. 217-219. bn Rd, Fasll-makal, Bekir Karla, (ev.), evirenin nsz, s. 26. Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, (ev. Kasm Turhan) 6. Bask, stanbul: a-to Yaynlar, 2004, s. 311. bn erfe, s. 46. Cabiri, bn Rd, s. 13. Cabiri, bn Rd, s. 29. Gerard Ciham, Mevsuat Mustalahati bn Rd el-Feylosof, 1. Bask, Beyrut: Mektebet Lbnan, 2000, s. V.

110

bn Rdn genliinde mhim bir siyasi inklap olmu, Muvahhidler, Murabtlar hanedann iktidar mevkiinden drerek ynetime gemilerdir.677 Muvahhidlerle birlikte Endlsn entelektel tarihinde yeni bir dnem balamtr.678 Muvahhidler Devletinin fiil kurucusu Abdlmmin, taklidi terke ve asllara dnmeye davet eden bn Tmertin grleriyle dolu idi.679 bn Rde emsiyelik etmi olan Muvahhid devleti, bn Tmertin slahat hareketini talandrmak iin kurulmutur. bn Tmertin serbest, aklc karakter tayan bu ideolojisi taklidin terk edilmesi gerektiini haykryor, ictihad kapsnn yeniden almas iin asllara dnmenin kanlmaz olduunu vurguluyordu.680 Muvahidler devletinin fikr kurucusu bn Tmertin ynettii slah hareketi ve kltr devriminden bn Rd, byk lde etkilenmi ve bylece Maripteki felsefe medresesi, asllar, bizzat Aristo felsefesini yeniden okumaya yani soylu aratrmaya ynelmitir.681 Bu hareketin hedefi Dou slam Dnyasnn kltrnden bamsz orijinal bir kltr ortaya koymaktr.682 Abdlmminin nceliklerinin banda eitim geliyordu. 448/1153 senesinde eitim metodunu planlamak ve programn belirlemek iin aralarnda bn Rdn de olduu bir komisyon oluturmutur.683 bn Rd o zamanlar henz yirmi yedi yandayd.684 bn Rdn bu komisyon yeleri arasnda yer almas, onun Endlsn byk limlerinden olduunu ve kapsaml bir bilgi sahibi olduunu gsterir. Fakat temel sebep baka bir eyde gizlidir ve o da Muvahhidlerin, eitimde taklid yntemine kar kmalardr. Onlar eitim iin, siyasetlerine uygun yeni hedefler belirlemiler, taklide ve ezbere deil, kavramaya, idrake ve akletmeye dayal bir izgi belirlemilerdir.685 Abdlmminin iktidar yllar (1146-1163) bn Rdn tahsil hayat asndan verimli bir dnem olmutur. bn Tufeyl tarafndan 1169 ylnda Muvahhidlerin ikinci hkmdar Ysuf b. Abdlmmine takdim edildii srada tp alannda el-Klliyt gibi bir eser
677 678

679 680 681

682 683 684 685

Abbe Barbe, Tarih-i Felsefe, Bohor srail, (ev.), stanbul Maarif-i Umumiye Nezareti, 1331, s. 271. Muharrem Kl, bn Rdn Hukuk Dncesi-Tarihi, Siyasal, Hukuksal ve Felsef Balamda Bir Analiz, 1. Basm, stanbul: Ensar Neriyat, 2005, s. 123. Cabiri, bn Rd, s. 43. Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, ss. 272-273. Muhammed bid Cbiri, el-Medresetl-felsefiyyet fil-Maribi vel-Endelsi meru kratin ceddetin li felsefeti bn Rd, Amlu nedveti bn Rd ve medresetuh fil-garbil-slam, Darul-Beyza: Drun-Neril-Maribiyye, 1979, s. 85. Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 273. Cabiri, bn Rd, s. 43. Cabiri, bn Rd, s. 41. Muhammed Zneybir, bn Rd ver-Rdiyyet f trihimit-tarih, Amalu Nedveti bn Rd ve Medresetuh fil-Garbil-slam, Darul-Beyza: Drun-Neril-Maribiyye, 1979, s. 26.

111

kaleme alm, felsefede ise Aristonun kitaplarna erh yazacak bir dzeye ulam bulunuyordu.686 bn Rd, arkada mehur tabip Eb Bekir bn Zhrn babas, bn Rdn bizzat kendisinin, Clnstan sonra en byk tabip idi diye vasfettii, zamannda Endlsn en mehur doktorlarndan biri olan Eb Mervn Abdlmelik bn Zhrden tp eitimi almtr.687 bn Tufeyl gibi devrin nde gelen hekimleriyle birlikte alan ve Muvahhidler saraynda zel hekim olarak grev yapan bn Rd ayn zamanda dneminin nde gelen hekimlerindendi. Onun fkh fetvalarna deer verildii gibi tbb fetvalarna da deer verilirdi. Tp alannda telif ve tercme olarak yirmi eser kaleme alan filozofun bu eserlerinden en nemlisi elKlliyt fit-tbdr.688 Din ve tbbn birbiriyle eliir yannn bulunmadn savunan bn Rd tbb konularda bilim d yollara bavurulmasna, gk cisimlerinin dnya ve insan bedeni zerinde etkili olduunu ne sren ve buna gre tedavi usulleri neren astrolojiye, fala, byye ve her trden olaanst ifa arama yntemlerine kar kmtr.689 bn Rd, astronomi alanndaki grleriyle de kendinden sonra gelen bilginler zerinde etkili olmutur. zellikle Aristonun De Caelo et mundo (gk ve yeryz) adl eserinde yazd erhiyle kendisinin kaleme ald De Substentia orbis (felein cevher oluu) isimli eserinde Batlamyusun yer merkezli sistemine kar gelitirdii fikirleri Rnesans dneminde ok itibar grmtr. Nitekim spanyol bilim tarihisi Juan Vernet bn Rdn Aristonun gk ve yeryzne dair eserine yazm olduu erhin Latinceye evrilmesiyle birlikte Bat dnyasnda yeni bir ilm reformun gerekletiini ileri srmtr. Bu evirilerin zellikle XV. yzylda bn Rdclerin hkim olduu talya niversitelerinde eitim grm ve hayat boyunca bn Rdc bilgin ve filozoflarla yakn iliki ierisinde blunmu olan Copernicusun Batlamyus teorisini reddedip gne merkezli sistemi kurmasnda nemli tesirler icra ettii sanlmaktadr.690

686 687 688 689 690

Sarolu, ss. 17-18. Cabiri, bn Rd, s. 30. Karla, bn Rd, s. 267. Karla, bn Rd, s. 267. Karla, bn Rd, ss. 267-268.

112

Eb Harun Cafer bn Harun et-Tercalden felsefe eitimi alan,691 bn Bccenin kitaplarndan istifade eden,692 Abdlmminin iktidar yllarnda youn olarak tp ve bu arada felsefe ile urama imkn bulan bn Rd, bn Tufeyl tarafndan 1169 ylnda Yusuf b. Abdlmmine takdim edildii srada Aristonun eserlerine erh yazacak bir dzeye ulam bulunuyordu.693 bn Rd gibi din ilimlerle felsef ilimlere ayn anda ilgi gsteren Eb Yakup Yusuf b. Abdlmmin, Aristonun ifadesindeki mulkl, maksadlarndaki kapall grmt. Ona gre felsefenin halk arasnda yaygnlamasn engelleyen buydu. Bu sebeple de bn Tufeylden, Aristonun eserlerini zetleyip maksadlarn basitletirmesini ve onlar iyice anladktan sonra halkn istifade edebilecei ekle sokmasn istemiti. bn Tufeyl, bu grevi bn Rde havale etmiti.694 Sonu itibariyle mesele, devletin direktifiyle ilgiliydi. Dolaysyla onu bilinli bir kltr politikasnn parasyd. Ama neden Aristo? Halife Aristonun ifadesindeki mulkl neden Frb ve bn Snnn aklamalaryla gidermek istememitir? te yandan altnc asrn ikinci yarsnda Aristonun ibarelerinde hl kapallk m vardr?! Oysa bn Snnn lmnn zerinden yaklak bir eyrek asr gemitir. Btn bu soru ve tereddtleri gidermek iin bn Tmertin izdii ekilde Muvahhidler Devletinin ideolojik projesini incelememiz gerekmektedir. Hatrlanaca zere bu proje taklidin terk edilip asllara dnlmesi slogan zerine kurulmutur. Burada ise felsefeyle ilgili olarak taklidin terk edilmesi Frb ve bn Snnn yapt erh ve tevillerin braklmas, asllara dnlmesi ise Aristonun kendisine dnlmesi anlamna gelmektedir.695 bn Rd, hayatn Aristoyu aratrmaya vakfetmi, bu filozofun eserlerinden veya eserlerinin erhlerinden ele geirebildii btn kitaplar mukayeseli olarak, derin bir ekilde etd etmi,696 felsefe ve ilimlerde rih ve yorumcular tarafndan dhil edilen deiikliklerden Aristo mezhebini ayklamaya ve tashihe almtr.697 bn Rd, erhlerinde tahlil ve tenkide

691 692 693 694 695 696 697

bn Eb Usaybia, s. 531. Cbiri, bn Rd, s. 30. Sarolu, s. 1. Cabiri, Arap-slam Aklnn Oluumu, s. 336. Cabiri, Arap-slam Aklnn Oluumu, s. 337. Hasan, C. 4, s. 247. Cabiri, bn Rd, s. 153.

113

dayanan sistematik bir metodla alm698 ve Aristonun kitaplarnn telhis ve tefsirlerinin mcmelinde sekin metod sahibi bir rih olmutur.699 Byk rih bn Rd, Aristonun erhleri boyunca, dzenleyerek, tashih ederek, sebepleriyle aklayarak, zmleyerek ve yorumlayarak Aristo metinlerinin derinliklerine dalm, Aristo felsefesinin manalarn ve maksadlarnn srlarn aa karmtr.700 bn Rd, slam dnyasnda Mea felsefeyi belki de en iyi anlayp, yorumlayan filozoftur.701 Aristonun btn dnyada en byk rihidir,702 felsefenin nderlerinden kabul edilir. Yunan felsefesinde zellikle Aristo felsefesi almalarnda derinlemi, Aristo felsefesini kendisinden nceki filozoflardan daha iyi kavram ve Aristonun eserlerini erh hususunda dier filozoflardan daha ok baarl olmutur.703 bn Rd Aristoya hayrand ve sadece Aristo felsefesinin felsefe adn almaya layk olduunu dnyordu. Fakat onun bu hayranl Aristo felsefesinde birbiriyle smsk iliki iinde bulunan blmlerden olumu salam bir yap bulduundan dolay idi. Oysa Aristonun felsefesinden nceki felsefeler bu salamlktan yoksundu, ayrca bu denli mantksal bir dzen o felsefelerde bulunmuyordu. Aslnda bn Rdn Aristoya hayran olduunu sylemek son derece dikkatle ele alnmas gereken bir yargdr. bn Rdn Aristoya ait grleri mdafaa etmesi onun u ya da bu problemde daima Aristoyu desteklemesinden tr deildir. Bilakis sz konusu sistemin Aristo sistemi ierisinde nasl gerekelendirildiini ortaya koyma arzusudur. Yani bn Rd, bu grlerdeki doruluun sistem dnda deil, iinde tahakkuk ettiini izah etmeye alyordu.704 Hakikaten de bn Rd, Aristoyu hem dost hem de hasm olarak gryordu. Dost olarak gryordu, nk onun kiiliinde hakikati arama hedefine sarlm byk bir filozof gryordu. Bu ynyle ona baktnda karsnda teknik anlamda bir mctehid, yani kinat kitabn anlamaya alan, bu i iin ter dken bir lim gryordu; fakat bn Rd Aristonun
698 699

700 701

702 703 704

Hasan, s. 247. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Telhsu mantk Aristo, Gerard Ciham, (thk.), Beyrut: Menratl-Cmiatil-Lbnaniyye Ksmd-Dirasatil-Felsefiyye vel-ctimiyyeti, 1982, muhakkikin nsz, s. 27. Ciham, Mevsuat mustalahati bn Rd el-feylosof, s. XVIII. Taylan, slam Dncesinde Din Felsefeleri, s. 235; Mustafa arc, bn Teymiyyenin Bakyla Gazzl-bn Rd Tartmas, slam Tetkikleri Dergisi, C. 9, 1995, s. 78. lken, slam Dncesi Trk Dncesi Tarihi Aratrmalarna Giri, s. 231. es-Sad, s. 220. Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 279.

114

kendisi iin bir hasm ve rakip olduunun tam anlamyla bilincindeydi. O ok iyi biliyordu ki Aristonun hakikati arayta dayand ilkelerin tm; bn Rdn inand slam dini tarafndan ngrlen temel prensiplerle tam uyumuyordu.705 stadyla birlikte geree ulamak iin akln rehberliinde yol almaya alan dnr, ayr noktalardan ve ayr kaynaklardan hareket etmeye zen gsterir. nk her iki filozofun hareket noktas ve yaklam tarz farkl olduundan zaman zaman vardklar sonular da farkl olmaktadr.706 Her birinin kendine zg kaynak manzumesi vard... (te bn Rdn din ile felsefe arasnda kurduu iliki de budur.)707 Aristo karsnda slam bir muhalefetin egemen olduu bu ikili bilin onun Aristo felsefesini okuyuunda da yanksn bulmaktadr. Kurtuba filozofunun Aristo sistemine kar gsterdii sayg, bir yerde onu Aristoya ait baz grleri zekice ve hafifce tevil etmeye mecbur brakyordu. Bir yandan bu grleri tamamen arptmamak, te yandan slam akidesiyle sarih bir ekilde eliki tayor hlde brakmamak iin byle yapmtr. Bu yzden bn Rd nezdinde, Aristonun erh edilmesi operasyonu yeni bir grnm kazand: Aristonun bak asyla slam vahyi arasndaki ayrlk ve ihtilaf en aza indirmeye almak. Her iki taraf birbirine yaklatrma ilevinin imknsz olduunu anlaynca Aristoya mazeret bulmaya gayret etmi ve bu gayreti iin yle bir izahat getirmiti: Bu filozofun dayand ncllerden elbette slamn bakna uzak neticeler kmas lazm gelir, dolaysyla bu neticeler mutlak olarak doru deildir ancak Aristoya zg sistem iinde doruluk deeri tarlar. Onlarn doruluu mantk bir doruluktur ve kendisini douran ncllerin doruluu ile koulludur. Bu ncller doru ise neticeler de doru olacaktr.708 Bu durum, bn Rdn amacnn Aristoyu her alanda ve her konuda savunmak deil onun sisteminin btnn anlamaya almak olduunu gstermektedir.709 Bu almasnda bn Rdn orijinallii hemen gze arpmaktadr. bn Rdn bizzat kendisinin izah edip de aka ve iaret yoluyla Aristoya nisbet ettii yle ok fikirler vardr ki... Fakat bunu Aristo aka telaffuz ettii iin deil, Aristo sisteminin temel balamnn
705

706 707

708 709

Cabiri, el-Medresetl-felsefiyyet fil-Maribi vel-Endelsi meru kratin ceddetin li felsefeti bn Rd, s. 116. Karla, bn Rd, s. 259. Cabiri, el-Medresetl-felsefiyyet fil-Maribi vel-Endelsi meru kratin ceddetin li felsefeti bn Rd, s. 117; Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 280. Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 280. Karla, bn Rd, s. 259.

115

byle bir hkm elde etmeye ve yklenmeye elverili olmasndan dolay yapyordu. te yandan bu yolla Aristonun bak asn slamn bak asna yaklatryordu. Kukusuz Aristoya yazd erhlerde son derece zgn ve orijinal bir bn Rd felsefesinden bahsedilebilir ve bu felsefe, adyla adlanmaya (=Rdiyye) layktr ve phesiz slamlik vasfna da sahiptir.710 bn Rd salt nakilci, rih ve takliti deil; tam tersine kurucu yenileyici ve orijinaldir.711 bn Rdn birinci zellii rih-i azm olmak ise ikinci, belki de birincisi kadar nemli olan dier zellii din ile felsefeyi uzlatrmas ve badatrmasdr. bn Rd bu husustaki fikirlerini geni bir ekilde Faslul-makl ile el-Kefte ifade etmitir. Bu konuda ondan daha gzel izah ve tefsir tarz getiren filozof yoktur. Onun bu konudaki fikirleri felsefe ile ilgilenmeyen mslmanlara ve hatta Yahudi ve Hristiyanlara bile faydal olmutur. phesiz ki, bu sahada ilk nce fikir beyan eden bn Rd deildi.712 Kindden beri bu mesele kelamclarn filozoflarn karsna diktikleri nemli meselelerden biri idi. bn Rd, kendisine bu meseleyi etkili bir ekilde ele alma imkn veren seleflerininkinden daha sistemli ve salam kelam bir metod gelitirmitir.713 O, felsefe-din mnasebeti ile ilgili problemi derinden, kuatc bir biimde ve seleflerinden daha sistematik ve salam bir metod ile yeniden ortaya koyup zme balam,714 felsefe-din uzlamasn ele aldnda snrl bir bak as ve belirli bir durumla irtibatl zmle yetinmemi, aksine gelecee bakmtr. Meseleyi kendi asrna, bize ve bizden sonra geleceklere nisbetle ele alm,715 gnmzde dahi tartmas devam eden bir konuya, olduka baarl aklamalar getirmitir.716 Gazzlnin filozoflara yapt saldr baarya ulamtr: Bir ynden felsefeyi kfr ve ilhadla megul olmak diye tanmlayan lafzc fakihleri temize karm, te yandan mantk ve felsefe aracl ile din meselelere kant getirmenin imknsz olduuna dair kantlar icat etmeyi de becermitir. Bu yzden byle bir durumda Muvahhidler dnemindeki slam rasyonalizmin, din-felsefe ilikisine yeni bir bak arama abasna girmesi gerekiyordu. Bu bak din ve felsefenin tamamen birbirinden ayrlmas prensibi zerine kurulmalyd. nk ancak bu

710 711 712 713 714 715 716

Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 280. zmirli, slamda Felsefe Akmlar, s. 298. bn Rd, Fasll-makal, el-Kef an minhcil-edille, Sleyman Uluda, (ev.), evirenin nsz, s. 23. Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 316. Taylan, slam Dncesinde Din Felsefeleri, s. 235. Zneyber, s. 32. bn Rd, Fasll-makal, Bekir Karla, (ev.), evirenin nsz, s. 15.

116

yolla her birinin kimlii korunabilir, tesir sahas tayin edilebilirdi... slam rasyonalizm, zellikle Frb ile beraber felsefeyi dine katma abalaryla yksek bir geliim merhalesine girmise bn Rdle beraber, din ile felsefe arasnda son derece rasyonalist bir ayrma gitme abalaryla daha yksek bir merhaleye ulamtr.717 Ayrca bn Rd, slam leminin yetitirdii fkhlardan da biridir.718 O, orijinal fkh evin ocuudur.719 Babas ve dedesi gibi fkhta bilgilidir.720 biliye ve Kurtuba gibi dnemin ilim ve kltr merkezlerinde kadlk yapm, fkh alannda olduka seviyeli iki eseri gnmze ulamtr.721 Fkhta Klliyat mertebesinde ed-Darr f uslil-fkh adl bir kitap telif etmitir.722 bn Rdn fkh alanndaki en mehur eseri ise, zerinde yirmi yl akn bir sre altn belirttii, tamamlanmas lmnden yaklak on yl nceye (584/1188) tesadf eden723 fkhn cziyat mctehiddir.724 Bu kitap, isminin de iaret ettii gibi Bidayetl-mctehid- Kurtuba filozofunun genel projesi kapsamnda olan ictihad kapsnn almas ameliyesine bir admdr. bn Rde gre ictihad kaps, devaml ak kalmas gereken bir kapdr. bn Rdn, ictihad kapsnn almasnn zarureti konusundaki fikri ilm almalarnn ilk dnemine ed-Darr f uslilfkh adl eserine dner. Bu kitaptaki ictihad hakkndaki sznde gzlemlenmektedir ki, zamanndaki hukukular avam konumundaki mukallidlerdir, mctehid konumunda deillerdir. Bu konuda onlarn mertebeleri mctehidlerden nakledenlerin mertebeleri gibidir.725 Felsef tutum olarak ilk kaynaklara dn ilkesini benimseyen bn Rd, bu ilkeyi hukuk dncesinde de egemen klmaya alm ve bu erevede taklid merkezli yerleik hukuk anlayna kar bir tutum sergilemitir.726 Onun, taklid merkezli yerleik hukuk
717 718

meselelerinde telif ettii Bidayetl-

719 720 721 722 723 724 725 726

Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 273. Mehmet Bayrakdar, slam Felsefesine Giri, 1. Bask, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997, s. 231. Cabiri, bn Rd, s. 93. Cabiri, bn Rd, s. 89. H. Yunus Apaydn, bn Rd (Fkh Grleri), DA, C. 20, stanbul 1999, s. 288. Cabiri, bn Rd, s. 89. Apaydn, s. 288. Cabiri, bn Rd, s. 89. Cabiri, bn Rd, s. 89-90. Kl, s. 138.

117

anlayna kar, ictihada yapt vurgu ve bu yndeki ars, hem Muvahhid hukuk politikasna uygun bir hukuk dncesi ngrm ve hem de geleneksel hukuk anlayna meydan okumutur.727 bn Rd, farkl ekollerin gr ayrlklarnn arkasnda yatan sebepleri sistematize etme abas ile hukuk meselelerin salt taklitten te, ilkeler temelinde zlebileceini gstermeye alarak ictihada olan balln ortaya koymutur. bn Rdn eletiri konusu yapt taklid anlay, Malik ekoln taklidini reddeden Muvahhidlerin hukuk politikasnn temelini oluturmutur. ctihad metodolojisi konusunda bir el kitab olarak nitelendirilebilecek olan Bidye, Muvahhid doktrinin arda bulunduu hareket ve dinamizmi temsil etmi, Murbt domann grece durgunluuna dman olmu,728 limleri ictihadn ihyasna armtr.729 Hukuk dncesini ahlak bir temele dayandrmaya alan bn Rd, hukuk normlarnn temel gayesinin insan erdemler olduunu kesin bir ekilde vurgulamtr.730 bn Rdn hukuk dncesinde idealize etmi olduu fkh bilgini prototipi, bir anlamda hukukun felsef adan deerlendirilmesini ya da felsef bir bakla hukukun ele alnmasn kendine temel ictihad etkinlik olarak belirlemek durumundadr.731 Bu yzden bn Rd, sradan bir fakih olarak deil bir hukuk filozofu olarak deerlendirilmeyi hak etmektedir.732 bn Rdn din ilimler alannda alm olduu temel eitimin balca disiplinlerinden birini de kelam ilmi oluturmaktadr. Genlik dnemi almalar arasnda kelam ilmine dair eserleri de yer alan bn Rdn Gazzlnin ve Gazzlnin hocas olan elCveyn gibi Ear bilginlerin almalarn yakinen bildii grlmektedir. Kitaplarnn Endlse ulamadn ifade ettii Mutezile ekolnn retilerine ilikin genel bir bilgisinin olduu grlmektedir. bn Rd, fkh, fkh usul ve kelam gibi klasik din ilimler alannda yetkin saylabilecek bir ilm birikime sahip olmutur.733 Yazdklar, kelam ilminde zellikle Ear kelam ilminde kapsaml ve ciddi bir bilgisi olduuna delalet etmektedir.734 bn Rd,

727 728 729 730 731 732 733 734

Kl, s. 163. Kl, ss. 164-165. et-Tell, s. 119. Kl, s. 249. Kl, s. 246. Apaydn, s. 290. Kl, s. 64. Cabiri, bn Rd, s. 30.

118

kelam ilminde, zellikle Ear kelamnda sekinlemitir.735 bn Rdde asl mhim cihet kelam ile mcadelesidir. Bu nokta gerek erhlerinde, gerek dier eserlerinde ihmal edilmeyecek kadar orijinal ve byk bir yer tutmaktadr.736 Kurtuba Kads, ictihad iin taklid snrda, fkh snrnda durmamtr. ctihad konusunda dnm ve ictihad daha geni alan zerinde, akide alan zerinde uygulamtr. Akidedeki ictihad, sadece mtekellimnin tevilleri neticesinde meydana gelen deiiklikleri tashihe deil, bilakis akide ve felsefe arasndaki dzenlemenin iadesine ve ikisi arasndaki mutabakat aklamaya ynelmitir.737 Kelam sahasnn en yetkili ve kudretli bir mellifi olarak bn Rd, Ear kelam sistemindeki elikileri ve tutarszlklar gayet ak bir ekilde ve deliller vererek el-Fasl ve elKefte ortaya koymutur. Earlik hakknda en ciddi ve ilm tenkid budur.738 bn Rd, el-Kef adl kitabyla akidenin slahn ya da en azndan akide alannda ictihad kapsnn yeniden almasn hedeflemitir.739 bn Rdde benzerlerinde grlmeyen bir eletiri gc vard. Dnceleri arasnda ann ufkunu aan dnceler vard.740 bn Rd, skender Afrodisi (. III. yzyln ilk yars) ile Themistius (. 388)un erhlerini eletirmi, anlaylarnn yanlln ortaya koymutur.741 Eletirici bir dnceye sahip olan bn Rd, Gazzlnin bilgi ve zeksn inkr etmemi, ama yanln bulunca kesinlikle balamam ve iddetle hcum etmitir.742 Gazzlnin Aristocu filozoflara kar ynelttii tenkidlere kar tenkidleriyle tannmtr.743 Aristotelesin eserlerini erh konusunda bn Rdn dierlerinden farkl ve imtiyazl yn asl olarak onun erhlerinin zne ve muhtevasna ilikindir. te tam da bu noktada o, Frb ve bn Snya kar bir ksm eletiriler yneltmektedir. O, Aristotelesin grlerini
735

736

737 738 739 740 741 742 743

erefddn Horasan, bn Rd Dairetl-Merifil-slamiyyetil-Kbra, 1. Bask, Tahran: Merkez Diretil-Merifil-slamiyyeti, 1998, s. 135. Hilmi Ziya lken, bn Rd, Milli Eitim Bakanl (M.E.B.) slam Ansiklopedisi, C. 5, stanbul 1988, s. 787. Cabiri, bn Rd, ss. 261-262. Uluda, ss. 70-71. Cabiri, bn Rd, s. 103. zmirli, slamda Felsefe Akmlar, s. 269. zmirli, slamda Felsefe Akmlar, s. 293. zmirli, slamda Felsefe Akmlar, s. 298. Bayrakdar, s. 231.

119

anlayamadklar, yanl anladklar, bakalarnn grleriyle kartrdklar ve arpttklar gerekesiyle Frb ve bn Sny tenkid etmi, bundan da te Frb ve bn Snnn Aristotelese tam olarak ters dtn gstermeyi amalayan bir dizi eletiri kitab kaleme almtr.744 bn Rd, Muallim-i Sn Farab ve bn Sny tenkid hususunda ok iddetlidir. Kendi seleflerini tenkidde, Aristonun Efltunu tenkidinden daha iddetli davranmtr.745 bn Rdn Tehftt-Tehftteki eletirileri sonunda bn Sn felsefesi byk darbeler almtr.746 O, Frb ve bn Sn kkenli feyz (=Sudr) teorisine de iddetle hcum etmitir.747 bn Rd, kelamclarn -zellikle de Earlerin grlerini iddetle tenkid etmi,748 kelama cidd tenkidler yneltirken kendi ahs fikirlerini ortaya koymutur.749 O, Eariyye ile dinin dndan deil, iinden tartmtr. Belirli bir slam mezhebe bal olmam, akln kullanm ve ictihad etmitir.750 bn Rd, bn Sn, Gazzl ve doudaki dier kelamclar ayn kefeye koymu, onlarn tmn de burhan yntemi kullanmamakla sulam ve burhana dayal olmad iin bu yntemi reddetmitir.751 bn Rd, slam adalet tekilatnda kadlk grevini yrtmesine ramen, ou kere kelamclara ve slam fkhlarna hcum etmi752 ve pek ok konuda Malik b. Enesi bile eletirmitir.753 bn Rd felsefede en yksek dereceye km, tpta sivrilmi, hukuk ve karlatrmal hukukta (hilfiyat) esiz, ilk bilimlerde yksek olmutur. Edebiyat da biliyordu. Sorunlarnn zmnde ncekilerden gelen bilgilerden ok kendi aklna ve

744

745 746 747 748 749

750

751 752 753

mer M. Alper, bn Rdn bn Sny Eletirisi: el-Fark beyne reyeyil-hakmeyn, Dvn lm Aratrmalar, Yl: 6, Say: 10, 2000/1, s. 17. Hasan, s. 248. H. Bekir Karla, bn Sina Etkileri, DA, c. 20, stanbul 1999, s. 346. Cabiri, Arap-slam Aklnn Oluumu, s. 340. Cabiri, Arap-slam Aklnn Oluumu, s. 340. Necip Taylan, Ana Hatlaryla slam Felsefesi: Kaynaklar, Temsilcileri, tesirleri, 2. Bask, stanbul: Ensar Neriyat, 1985, s. 257. Muhammed Abid Cabiri, Hiam Cait, Rdvan Seyyid, Vaddah erare ve Ali Omll, (Rportaj: Abdlilah Belkazz), el-slam vel-hadse vel-ictima es-siyas: Hvrt fikriyye, 1. Bask, Beyrut: Merkez Dirasatil-Vahdetil-Arabiyyeti, 2004, s. 20. Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 248. Hasan, s. 250. Vecdi Akyz, bn Rdn Eb Hanife le lgili Deerlendirmeleri, mam- Azam Eb Hanife ve Dnce Sistemi (Sempozyum, Tebli ve Mzakereleri) brahim Hatibolu, (ed.), Bursa: Kurav Yaynlar, 2005, C. 2, s. 71.

120

dnce gcne bavurma eilimi baskn kmtr. bn Rd felsefe kitaplar ile tpta bilgisinin kuatcl ve uygulamalarnn titizlii ile, yargda yksek mevkisi ile sekindi. Bu Allah ba hibir zaman, hibir kimsede toplanmamt.754 bn Rd, din, felsef bilimleri ve Arap dilini kapsaml bir ekilde renmi, kendisinden nceki filozoflardan, din ve felsef ilimleri bir arada bulundurmasyla, felsefe nderlerinden kabul edildii gibi fkh nderlerinden kabul edilmesiyle, Yunan felsefesi zellikle Aristo felsefesindeki bilgisinin derinliiyle stn olmutur.755 bn Rd, doulu byk selefleri ile kyaslandnda onlardan, birincisi Aristo metinlerini kavrama ve tefsir etmedeki dikkati, ikincisi de; bilhassa felsefe-din mnasebeti ile ilgili problemi derinden, kuatc bir biimde ve seleflerinden daha sistematik ve salam bir metod ile yeniden ortaya koyup bir zme balamasyla ayrlr.756 Ayrca, ondan baka hibir filozofun yapmad kadlk grevi yahut fkha dair sistemli eserler telif etmesi, nc bir zellik olarak zikredilmelidir.757 bn Rd, Kind, Frb, bn Sn, bn Bcce ve bn Tufeyl gibi felsefeyi felsefeyle deil, fkhla mdafaa etmitir. Ayn ekilde Gazzli ve ondan bakalarnn, kudemnn kitaplarn incelemeyi yasaklayanlara ve filozoflar tekfir edenlere, dinin iinden asllara istinad ederek kar kmtr. Ayn ekilde mtekellimnin ve zellikle kendilerinin resm akide mezhebi olduunu ifade eden Earlere kar Kuran, hadis ve mantkla kar kmtr. Btn bunlar, nezih ve kapsaml bir kavray, mull bir bak erevesinde, felsefe ve dinin kendi usul ve yntemleriyle bamszlklarn ve ikisinin de beraberce fazilet hedefiyle bir araya geldiini tekid ederek felsefe ve din mdafaa etmitir.758 Gerekten bn Rd Gazzl den stn klan en bariz zellii, onun ilm, felsef bilgiyle; fkh ve din bilgiyi kendisinde birletirmi olmasdr. Hukukinas, fakih, uzman Gazzl felsefe eitimi almam, sadece bn Snnn grlerini reddetmek iin bn Snnn kitaplarn okumu, bn Sny Eariyye akidesine gre itham etmitir. Din ve felsef

754 755 756 757 758

zmirli, slamda Felsefe Akmlar, s. 288. Sad, s. 220. Taylan, slam Dncesinde Din Felsefeleri, s. 235. Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 312. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Fasll-makal f takrri m beyneerati vel-hikmeti minel-ittisal ev vcbn-nazaril-akl ve huddut-tevl, Muhammed Abid Cabiri, (nr.), 1. Bask, Beyrut: Merkez Dirasatil-Vahdetil-Arabiyye, 1997, neredenin nsz, ss. 49-50.

121

ilimlerde, Arap-slam kltr ve Yunan-Felsefe ilm kltrnde uzmanlam bilgisiyle tannan bn Rddr. Bunun iin o, Gazzlnin filozoflara hcum ettiini ve onlar fkh ve din ismiyle mahkm ettiini grdnde, o da bir fakih gibi, felsefe ismiyle karlk vermektense, din ve fkh ismiyle mcadele etmenin ve karlk vermenin daha kuvvetli olduunu fark etmitir. te bu yeniliktir ve ite bu ondaki kuvvetli yndr.759 bn Rd, phe yok ki, slam leminin en byk limlerinden biridir. Zamannn mslmanlarnca bilinen ilimlerin mecmuunu biliyordu.760 Bilinmektedir ki bn Rd, akl ve nakl ilimlerin nderi, zamannda felsefenin zirvesi ve ilk stad idi.761 O, temel ilimleri, geni kltr kendisinde toplam, ahsiyet sahibi birisidir. Biz onu gemi filozoflarn rihi, felsefe ve kelamda mellif, hukuk konularn kavrayl fakihi, kad, tabip ve lim olarak tandk.762 lgilendii her alanda otorite olmay baaran bn Rd,763 en veld (retken) ve kuvvetli muharrirlerden biri idi. Onun felsef, tbb ve kelam retkenlii ciltler dolusu ve Doudaki sadece iki dengi Frb ve bn Snnn retkenliine karlk gelmektedir.764 lmnden ksa bir mddet sonra Endlste slam hkimiyetinin son bulmas ve Maribde karklklarn ortaya kmas sebebiyle bn Rdn fikirleri bu blgelerde yeterli yanky bulamamtr.765 bnl-Hatb (. 810/1407) el-hta adl eserinde, bn Haldun (. 808/1406)un bn Rdn kitaplarndan birounu zetlediini belirtmitir.766 Ancak bn Haldun felsefeye pek scak bakmad iin bn Rdden sz etmemitir.767 slam dnyasnn dousundaki limlerinden biri olan, kelam, felsefe, tefsir ve usul-i fkh alanndaki almalaryla tannan Fahreddin er-Rz,768 bn Rdn felsefeyle ilgili baz kitaplarn okumu, onu grmek istemi, skenderiyeden Endlse gitmek iin gemi kiralam, ancak bn Rdn srgn edilmesinden dolay geri dnmtr. Ayn ekilde dou limlerinden Tceddin bn Hameveyh (. 642/1244) de bn Rd ile grmek istemi,
759 760 761

762 763 764

765 766 767 768

Cabiri ve Dierleri (vd.), s. 20. Hilmi Ziya lken, slam Dncesi Trk Dncesi Tarihi Aratrmalarna Giri, s. 231. el-Emn Abdlhafz Eb Bekr er-Ragrug, ttifakat bn Rd el-Hafd min hilali kitabih Bidayetlmctehid (Dirase fkhiyye mukrene), 1. Bask, Sebha: Camiat Sebh, 2001, s. 25. Ciham, bn Rd Telhsu Mantk Aristo, s. 22. Sarolu, s. 23. Macid Fahri, slam Felsefesi Kelam ve Tasavvufuna Ksa Bir Giri, ahin Filiz (ev.), stanbul: nsan Yaynlar, 1999, s. 126. Karla, bn Rd, s. 268. bn erfe, s. 244. Karla, bn Rd, s. 268. Yusuf evki Yavuz, Fahreddin er-Rz, DA, stanbul: C. 12, 1995, s. 89.

122

Maribe kadar ulam, fakat el-Mansr kzd ve hi kimsenin ziyaret etmesine izin vermedii iin, onu grememitir.769 Bununla beraber slam dnyasnn dou kesiminde de bn Rdn fikirlerine fazla itibar gsterildii sylenemez. XIV. yzylda bn Teymiyye (. 728/1328), bn Rdn din ve felsef fikirlerini eletirmitir. Ancak Aristonun grlerini en gzel biimde onun akladn, grlerinin sahih nakille sarih akln uzlatrlmas noktasnda bn Snnnkinden daha doru ve tutarl olduunu belirtmi,770 fakat kendisi gibi Ear kelamn tenkid etmi olan bn Rd eletirmekten de geri durmamtr.771 bn Teymiyyeden sonra gerek eletirme gerekse benimseme anlamnda yaygn bir bn Rd literatr ortaya kmtr. Mesel akl-nakil tartmasn gndeme getirerek slam dncesinde yeni bir akm balatmak isteyen Fatih Sultan Mehmedin, ulemay Gazzl ile bn Rdn fikirlerini deerlendirmeye tevik etmesi772 zerine Hocazde Mustafa Muslihiddn Efendi (. 893/1488) ile Aleddin Ali et-Ts Tehftlerini kaleme almlardr. Bu eserler incelendiinde Osmanl ulemasnn bn Rdden ok Gazzlden yana tavr koyduu grlr. XVI. yzyl boyunca da tartlan bu konu zerine Kemalpaazde (. 940/1534), Hakm ah el-Kazvn ve Muhyiddin el-Karab de birer eser yazmlardr. ran ve Mvernnehir blgesinde ise bn Rdn eserlerinin okunduuna dair herhangi bir bilgi yoktur. Hatta Safevler devrinde zellikle Mir Dmd ve Molla Sadra ile balayan i dncesindeki felsef atlmlarda bn Rdn izine rastlanmaz. XVIII. yzyla gelindiinde Osmanl Devletinde Yanyal Esad Efendi (. 1731)nin Aristonun Fizikasn Arapaya tercme ederken bn Rdn erhlerinden faydaland, Mestizde Abdullah Efendinin kelam konularn ieren eserinde Gazzl ile bn Rdn Tehft tartmalarna yer verdii grlmektedir.773

769

770 771 772

773

Hamed el-Abd, bn Rd ve ulumu-eriatil-slamiyye, 1. Bask, Beyrut: Darul-Fikril-Arab, 1991, s. 21. Karla, bn Rd, s. 268; Sarolu, ss. 41-42. Sarolu, s. 42. smet Birkan, Fatih dneminden itibaren Osmanlda Tehft dosyasnn tekrar almasnn ve ard ardna Tehftler yazlmasnn son derece anlaml bir olgu olduunu vurgulayarak, Fatih Sultan Mehmedin yeni eyler dndn, mirasna konduu kltrlerin byle bir aray gerekli kldnn farknda olduunu gsterdiini ifade etmektedir. Bkz. smet Birkan, bn Rd Dncesinin Tarihteki Yeri ve Etkileri, Felsefe Dnyas, Ankara, 1994, say 11, s. 67. Karla, bn Rd, s. 268.

123

XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren bn Rd felsefesi slam dnyasnda belirli bir aydn kesim iin ilgi oda olmu, bir ksm onun grlerini benimseyerek slam dncesinde yeni bir ihya hareketi balatmay tasarlarken bir ksm da filozofun aklc yaklamn, Latin bn Rdcleri ve Renan (. 1892) tarznda pozitivist bir yorumla deerlendirerek kendi laik, demokratik ve zgrlk anlaylar iin temel yapmaya almlardr. Bu erevede ilk defa Lbnanl Arap asll bir Hristiyan olan Farah Anton (. 1922) el-Cmia dergisinde daha ok Renann Averroes et lAverroisme adl eserini zetleyerek bn Rdn hayatn, eserlerini ve dnce sistemini konu alan makaleler yaymlamtr. Olduka sbjektif, rasyonalist ve pozitivist yaklamlar ieren bu yazlar Muhammed Abduh (. 1905) ve M. Reid Rza (. 1935) tarafndan el-Menr dergisinde eletirilmitir. O dnemde ilgiyle takip edilen din-devlet, din-siyaset ilikisi gibi konulara dair tartmalar Mslman aydnlarn dikkatini yeniden bn Rd zerine ekmi, onun fikirleri ada slam dncesinde nemli gelimelerin odak noktas hline gelmitir. Hayatnn byk bir ksmn bn Rd aratrmalarna tahsis eden Mahmud Kasm da bn Rdc dncenin slam dnyasndaki ada temsilcilerinden biri saymak gerekir.774 Bu balamda, Osmanl Trkiyesinde Celal Nuri ile Filibeli Ahmed Hilmi arasnda geen fikr ve felsef tartmalarda, bn Rd adnn geiyor olmas ayrca kayda deer bir gelimedir.775 Mehmet kif: Medresen var m senin? Bence o oktan yrd Hadi gster bakaym imdi de bnr-Rd derken hkim ve yaygn dncenin taassup ve taklid olduuna iaret ettiini, Kaya Nurinin bn Rde dair yazd risaleye, bn Rd zerindeki alma ve aratrmalaryla dikkati eken Ahmed Naim (. 1934)in nsz yazdn da belirtmek gerekir.776 bn Rdn etkileri hakknda btn kaynaklarn az birlii ettii nokta, slam leminin bu en byk ve sonuncu filozofunun Mslmanlar arasnda byk bir tesiri olmad, bu etkinin hemen hemen tamamyla Bat lemiyle snrl olduudur.777 bn Rdn

774 775 776 777

Karla, bn Rd, s. 268. Sarolu, bn Rd Felsefesi, s. 42. bn Rd, Fasll-makal, el-Kef an minhcil-edille, Sleyman Uluda, (ev.), evirenin nsz, s. 71. Birkan, s. 57.

124

Batya etkileri hem ok ynl olmu, hem de uzun asrlar boyunca devam etmitir.778 Aristoyu istisna edecek olursak, Latin skolstik felsefesi tarihinde altn asr olan XIII. asr boyunca Bat Latin lemindeki din ve felsef evrelerde bn Rdn oynad rol hibir filozof oynamamtr. Uzun sredir Latin Bat dnyas, Aristonun felsef eserleri konusunda neredeyse tam bir cehalet ierisindeydi. XIII. yzyln ortalarnda, mtercimlerin Arapa tbb ve felsef metinlerin Latinceye tercme edilmesinden nce el-Maklt ve el-bre adl iki kitab dnda, Aristonun hibir eseri Bat Avrupaya ulamamt.779 bn Rdn eserlerinin, zellikle Aristo erhlerinin tercmesiyle ilk megul olanlar spanya Yahudilerinden bir gruptu. Bunlar XIII. asrn balaryla sonlar arasnda bn Rdn en nemli erhlerini tercme etmilerdir.780 Sadece tercme etmekle kalmamlar, felsefelerinde olduka etkilenmilerdir.781 1217-1230 yllar arasnda bn Rdn eserlerinin tercmesine ynelen ilk kii Michael Scot (. 631/1236)tur.782 bn Rdn eserlerinin XII. yzyla ait olduu hatrlanrsa bu artc bir durumdur.783 Scot, bn Rd Latin dyasna ilk tantan kiidir.784 Bu yzden Scot, Averroism ismiyle mehur Latin bn Rdclk mezhebinin kurucularndan biri olarak kabul edilir. Tuleytulada bn Rdn eserlerini Latinceye tercme eden en mehur mtercimlerden biri de Hermanus Alemanustur.785 Yahudi ve Hristiyanlarn bn Rd felsefesini ve onun Aristo erhlerini nakil almalar sayesinde Avrupann kaplar, Yunan Felsefesi nnde almtr.786 Bu tercme faaliyetleri neticesinde fikirlerinden doan tesirlerle Batda Averroisme (bn Rdclk) adyla bir felsef akm domutur.787 bn

778 779 780 781

782 783

784

785

786 787

Sarolu, s. 43. Fahri, bn Rd feylosofu Kurtuba, s. 138. Fahri, bn Rd feylosofu Kurtuba, ss. 138-139. Zeynep Mahmud el-Hudayr, sru bn Rd fi felsefetil-usril-vusta: Drus-Sekfeti lin-Neri vetTevz, 1983, s. 86. Fahri, bn Rd feylosofu Kurtuba, s. 139. Bertrand Russel, Bat Felsefesi Tarihi (Orta a), Muammer Sencer), (ev.), stanbul: Kita Yaynlar, 1969, C. 2, s. 198. A. Glnihal Kken, Dou-Bat Felsef Etkileiminde bn Rd ve St. Thomas Aquinas Felsefelerinin Karlatrlmas, 1. Basm, Alfa Basm Yaym Datm, 1996, s. 29. Abdlvahid Zenn Taha, Mevkfu badl-cmiatil-Avrubiyyeti min felsefeti bn Rd fil-usuril-vusta, bn Rd feylosofu- ark vel-garb fiz-zikrel-mieviyyetils-samine li vefatihi, Mikdad Arefe Mensiye (hzl.), 1.Bask, Tunus: Beytl-Hikme:el-Munazzamatl-Arabiyyet lit-Terbiye ves Sekafe vel-Ulum, 1999. C. 2, s. 337l. Ahmed Emin, Zuhrul-slam, 4. Bask, Kahire: Mektebetn-Nahdatil-Msriyye, 1966, C. 3, s. 258. Sleyman Hayri Bolay, Endlste Gelien Dnce Hayat ve Batya Tesirleri, Endlsten spanyaya, 1. Bask, Ankara: TDVY, 1996, s. 58.

125

Rdn eserleri Michael Scot tarafndan Latinceye evrilir evrilmez entelektel bir frtna kopmu, bunlar bir yandan hzla btn mfredat programlarna girerken, te yandan, telaa den kilise yetkilileri ve resm ulema hemen savunmaya gemitir.788 XIII. yzyldaki Latin Avrupa filozoflar bn Rdn Aristo ile olumlu ve olumsuz ilikisini kurmular, onu benimsemiler ya da reddetmilerdir. bn Rdn en byk hasm ve ayn zamanda onun eserlerinden ve erhlerinden en ok istifade eden kii St. Thomas Aquinas (. 1275)tr.789 Talebesi St. Thomas kadar ateli bir bn Rdclk kart olmasa da, genellikle bn Rd ve bn Rdcleri tenkid eden bu yzyln en nemli simalarndan biri de Alman St. Albertus Magnus (. 1280)tur.790 Buna mukabil bn Rde en ok hayranlk duyan kii,791 bn Rdcln Batdaki en byk ve verimli rn Roger Bacon (. 1292)dur.792 bn Rd hakkyla tanyan ve kendi bilimsel zihniyetini nyarglara bulamakszn oluturan Siger de Brabant (. 1281) ise diyebiliriz ki onun deta akirdi,793 kesin olarak bu hareketin efi ve esas temsilcisi,794 XIII. yzylda Paristeki Latin bn Rdclk okulu sancann taycsdr.795 Kar grubun temsilcisi St. Thomas Aquinas, dorudan bn Rde deil, bu okula, zellikle Vahdetl-akl ya da er-Redd aler-Rdiyyn (De Unitate intellectus contra Averroystos) adl kitabnda kar kmtr. Bu iki frka arasndaki tartma yle bir noktaya geldi ki kilise otoritesi mdahale etmek zorunda kalm 1271 ve 1277 senelerinde Hristiyanlk akidesine ters den bn Rd ve Aristo takipilerinin byk felsef meselelerdeki yorumlarn ilzam eden yasaklama kararn yaymlamtr.796 1277de yaymlanan bu karar neticesinde, tefti mahkemesi bakan tarafndan artlmasnn akabinde Paris niversitesindeki retim faaliyetini braktktan sonra Siger de Brabant Parisi terk etmi, Romaya kam, Roma

788 789 790

791 792 793 794

795 796

Birkan, s. 57. Bedev, Mevsuatl-felsefe, s. 38. Mehmet Bayrakdar, ada Bir bn Rdclk: Alman dealizmi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 51, 2000, s. 22. Bedev, Mevsuatl-felsefe, s. 38. Orhan Hanerliolu, Felsefe Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi, 1985, C. 1, s. 26. Kken, s. 25. Etienne Gilson, Latin bn Rdcl: (Brabantl Siger), Murtaza Karlaeli, (ev.), Felsefe Dnyas, Say: 29, Ankara 1999, s. 118. Fahri, bn Rd feylosofu Kurtuba, s. 140. Fahri, bn Rd feylosofu Kurtuba, s. 140.

126

mahkemesine bavurmu ve hapsine hkmedilmi ve cinnet nbeti geiren ktibinin gerekletirdii cinayet sebebiyle 1281 ylnda vefat etmitir.797 1277 mahkmiyetinden sonra bn Rdn nazariyeleri ve grleri, zellikle akln birlii (vahdetl-akl) nazariyesi talyaya intikal etmi, burada hayranlkla ve ayn ekilde garezle karlamtr. bn Rd garezle karlayanlardan biri de Dante (. 1321)dir.798 Dante lah Komedyasnda onu byk rih olarak resmeder: Geometrici klid, Batlamyus Galen, Hipokrat ve bn Sina Byk rih bn Rd. (Dante, Cehennem, IV, 142-144)799 Dantenin bn Rde rih nvann vermesinden sonra Avrupal filozoflar onun bu fikrine katlmlar ve bn Rd Aristonun en byk rihi kabul etmilerdir.800 bn Rd, Aristonun eserlerinin byk rihi olmas itibariyle Avrupada orta alar boyunca ve modern kalknma asrnda byk rih olarak mehur olmu, btn asrlarda Aristonun eserlerinin rihlerinden en by kabul edilmesinin mmkn olmas sebebiyle bu sfat hakkyla kazanmtr.801 talyada bn Rd felsefesi Dantenin iiri gibi mehur olmutur.802 Padoue niversitesi 14. yzyldan beri bn Rdcln merkezi olmu, bn Rdcle kar olanlar da, Aristotelesin gerek retisine ulamak isteyenler de, yani btn kadro, burada toplanmtr.803 Padoue ile Venise ve Bologne bn Rdcln merkezi hline gelmi ve canllklarn 1640 ylna kadar srdrmtr. Genel olarak talya zellikle de Bologne yoluyla XIV. ve XV. yzyllarda Hollanda, Almanya, Polonya ve Orta Avrupaya ikinci bir
797

798 799 800 801 802 803

Ali e-enf, Sada nazariyyati bn Rd f Avrubel-Garbiyyetil-karn vasatiye bn Rd feylosofuark vel-garb fiz-zikrel-mieviyyetils-samine li vefatihi, Mikdad Arefe Mensiye (hzl.), 1.Bask, Tunus: Beytl-Hikme:el-Munazzamatl-Arabiyyet lit-Terbiye ves Sekafe vel-Ulum,1999. C. 2, s. 329. e-enf, s. 329. el-Ehvn, s. 165. Hasan, s. 147. Horasn, s. 137. Th, s. 350. Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, 4. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1980, ss. 197-198.

127

bn Rdclk dalgasnn yayld bilinmektedir. zellikle Erfurt XIV. yzyln sonlarnda bir grup bn Rdclerin merkezi hline gelmiti.804 XIV. ve XV. yzyllar bn Rdn tesirlerinin en yksek seviyeye ulat asrlardr. O, btn skolastiin en byk stad olarak kabul edilmitir.805 Batda bn Rde kar srekli hamlelere ramen onun etkisi asrlarca devam etmi, hatta XVIII. asrda baz Alman filozoflar din akidedeki grlerinde bn Rdn usuln metod olarak benimsemilerdir.806 bn Rdclk, Bat felsefe tarihinde gl bir akmn addr. Bu akm, 1200 tarihinden 1600 tarihine kadar ilk drt yzyllk tarihinde -ki bu, bn Rdcln deta altn adr ve Latin bn Rdclk olarak anlr- zaman zaman Aristoculuu glgelemi, bn Rd ismi Aristo isminin nne gemitir. lki 1277 ylnda ve ikincisi 1513 ylnda olmak zere iki kere resmen mahkm edilmesine, baz temsilcilerinin aforoz edilerek hapsedilmelerine ve hatta yaklmalarna ramen, bu son tarihten itibaren de Bat dnce tarihinde isimsel olarak daha az zikredilmesine karn en temel dnceleriyle ierik olarak bn Rdclk, aslnda hayatiyeti ve canllndan ok fazla ey kaybetmeksizin XIX. yzyla kadar srmtr. Bu yzyldaki bir bn Rdclk rnei ve ekli Fichte (. 1814), Schelling (.1854) ve Hegel (. 1831)in temsil ettikleri Alman idealizmidir; zellikle Hegel felsefesi bunu yanstan en iyi bir rnei tekil etmektedir.807 Hegelde grlen bn Rdc tesirler, eer dorudan deilse byk lde Hegel ncesi Leibniz (. 1716), Kant (. 1804) ve Spinoza (. 1677) gibi filozoflar, zellikle de Hegelin genelde fikirlerini benimsedii Spinoza yoluyla olduu aktr. Spinozann Fichte, Schelling ve Hegel zerine byk bir etkisi olduu gibi, bn Rdn de Spinoza zerine gerek dorudan ve gerekse Hristiyan ve Yahudi Latin bn Rdcler vastasyla dolayl byk bir etkisi vardr. bn Rd felsefesiyle Hegel felsefesi arasnda metafizik, bilgi nazariyesi ve pratik felsefe konularnda sanldndan daha ok benzerlikler ve paralellikler vardr.808 Belirli felsef konulardaki fikr benzerliklerin ve ayrlklarn tesinde, temel felsef konulara

804 805 806 807 808

Bayrakdar, ada Bir bn Rdclk: Alman dealizmi, ss. 22-23. Ahmet Grkan, slam Kltrnn Garb Medeniletirmesi, stanbul: Aka Yaynlar, 1969, s. 270. Fahri, Feylosofu Kurtuba, ss. 143-144. Bayraktar, ada Bir bn Rdclk: Alman dealizmi, s. 21. Bayrakdar, ada Bir bn Rdclk: Alman dealizmi, ss. 23-24.

128

yaklamlarda ve ortaya konan genel tezlerde Alman idealizmi ve bn Rdclk arasnda genel bir benzerlik vardr.809 Yaplan ilm aratrmalar Montaigne (. 1592), Descartes (. 1650), David Hume (. 1776), Spinoza (. 1677), Leibniz (. 1716)810 ve hatta mmanual Kantn (.1804) da ondan etkilendiini gstermektedir.811 bn Rd, slam dnyasnda deil, Latin Bat dnyasnda dnceleriyle yaamaya devam etmi,812 slam felsefesinden ok Hristiyan felsefesinde nemli olmu,813 bu sebeple bn Rdclk slam felsefesinin deil, Bat felsefesinin bir paras olmutur.814 Batl tarihiler bn Rd slam filozoflarnn en mehuru ve Avrupa dncesini etkileyenlerin en by olarak kabul etmilerdir.815 Avrupallar Aristoyu onun Aristo kitaplarnn erhiyle tanmlar ve etkilenmilerdir.816 bn Rdn Batya yapt tesiri baka hibir Mslman filozof yapamamtr.817 bn Rd, gelitirdii zgn dnce stili ve farkl yaklam tarzyla klasik slam dncesinin son ve en byk temsilcilerinden biri olmu, yzyirmibei akn eserleriyle slam dnyasndan ok Bat dnyasnda byk izler brakm,818 Aristodan sonra gelen Helenistik dnemin ve Ortaa bilim ve dncesinin de en byk ahsiyetlerinden biri,819 Rnesansn mbeiri (mjdecisi) olmutur.820 Ayrca bn Rd gelitirdii tevil anlayyla modern hermentiin ncs, aklc yaklamyla rasyonalizmin hazrlaycs ve objektif aratrma yntemiyle metodolojinin kurucusu olduu gibi XVII-XVIII. yzyl aydnlanma hareketinin ve modern bilimsel dncenin de nc ahsiyetlerinden biri kabul edilmitir.

809 810 811

812

813 814 815

816 817 818

819 820

Bayrakdar, ada Bir bn Rdclk: Alman dealizmi, s. 27. Bayrakdar, slam Felsefesine Giri, s. 262. Mehmet zdemir, Endls mslmanlar III (lim ve Kltr Tarihi), 1. Bask, Ankara: TDVY, 1997, s. 171; zdemir, Endls, s. 223. Stuart Mac Clintock, bn Rd, Mustafa Armaan, (hzl.), slamda Bilgi ve Felsefe, stanbul: z Yaynclk, 1997, s. 139. Russel, s. 197; Hanerliolu, s. 263. Clintock, s. 139. Muhammed Osman Necati, ed-Dirasatn-nefsaniyyet inde ulemail-mslimn, 1. Bask, Kahire: Dar-uruk, 1993, s. 233. Necati, s. 233; Hanerliolu, s. 263. Taha, s. 336. Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, 1. Bask, stanbul: Litera Yaynclk, 2004, ss. 377-380. Karla, bn Rd, s. 272. lken, bn Rd, s. 788.

129

Buna ramen onun dncelerinin slam toplumunda ilgi grmemi olmas, Paul Kurtz tarafndan yalnz slam felsefesinin deil, genel felsefenin en byk entelektel trajedisi olarak deerlendirilmitir.821 3.3 bn Rdn Grleri 3.3.1 Din-Felsefe likisi bn Rde gre, felsefenin ii; var olanlara bakmaktan ve (varlklarn) Snia (Yapcya = Allaha) delleti bakmndan onlar deerlendirmekten te bir ey deilse varolanlar; ancak Onun sanatn bilmek suretiyle varediciye (Sni) delalet eder. Onun sanatn bilmek ne kadar mkemmel olursa Snin (Yapcsn) bilmek de (o nisbette) mkemmel olur ve din de var olanlar deerlendirmeyi mendup saym ve bu hususta tevik etmise, apaktr ki; bu ismin (felsefe teriminin) delalet ettii konunun (bilinmesi) din bakmndan vacip veya menduptur.822 Din; varolanlar aklla deerlendirmeye ve bu yolla onlarn bilgisini aratrmaya davet etmektedir. Nitekim bu, Allahn birden ok ayetinde apak grlmektedir. u kavli gibi: Ey basiret sahipleri ibret aln.823 Bu ayet, akl kyasn veya hem akl, hem din kyasn birlikte kullanlmasnn vacip olduunu (kesin olarak) belirtir. Ve (yine) Allah Telnn u kavli gibi: Gklerin ve yerin melektuna ve Allahn yaratt eylere bakmazlar m?824 Bu ayet, btn varolanlara ibret nazaryla bakp deerlendirmeyi tevik eden bir nasstr. Daha saylamayacak kadar ok ayet vardr.825 bn Rde gre; dinin varolanlara akl vastasyla bakmay ve deerlendirmeyi vacip kld ve deerlendirmenin de; bilinenden bilinmeyeni karmaktan te bir ey olmad kesinletiine gre -ki bu, ya bir kyastr veya bir kyas ile yaplr- bizim varolanlara akl kyasla bakmamz vaciptir.826

821 822 823 824 825 826

Karla, bn Rd, s. 272. bn Rd, Fasll-makal, Bekir Karla, (ev.), s. 64. el-Har, 59/2. Arf, 7/185. bn Rd, Fasll-makal, ss. 64-65. bn Rd, Fasll-makal, s. 65.

130

Dinin davet ve tevik ettii bu bak tarz; kyas trlerinin en mkemmeli ile yaplan en mkemmel bak tarz olduu aktr ki, bu burhan ad verilendir.827 u hlde dine inanp var olanlara bakmak (nazar) konusunda ki emrine imtisal eden kiinin; bunlara bakmadan (nazar) nce bak (nazar) iin; i yaparken alet ne ise o durumda olan eyleri bilmesi vaciptir.828 bn Rd, hibir kimsenin akl kyasa bu trden bakn (nazar) Asr- saadette bulunmad iin bidat olduunu syleyemeyeceini belirtir ve yle der: Dorusu, fkh kyas ve trlerine bak (nazar) tarz da ilk asrda ortaya kartlm olduu hlde bidat olarak grlmektedir. Akl kyasa bakmay da ayn ekilde kabul etmemiz gerekir. Zaten slam mmetinin ounluu akl kyas kabul etmektedirler, sadece Haviyye taifesinden az bir topluluk akl kyas kabul etmemektedir ve onlara, nasslar ile deliller getirilerek kar konulmutur.829 bn Rde gre; ayet bizden bakalar (mslmanlardan ncekiler) onu aratrmsa yrdmz yolda, bizden nce geenlerin (Mslman olmayanlarn) bu konuda sylediklerinden yardm istememiz gerektiinin zerimize vacip olduu hususu apaktr.830 bn Rd derki: Bu (konunun mahiyeti) byle olunca; bizden nce gemi olan mmetlerden birinde burhan artlarnn gerektirdii tarzda varolanlarla ilgili bir bak (nazar) ve deerlendirmeye (itibar) rastlarsak bu konuda onlarn syledikleri ve kitaplarnda kaydettikleri eye bakp deerlendirmemiz zerimize vaciptir. Bunlardan hakikate uygun olan bulunursa; onu kabul eder, bununla sevinir ve kendilerine bunun iin teekkr ederiz. bunlardan hakikate uygun olmayana gelince; ona da dikkatleri eker, ondan sakndrr ve kendilerini bu yzden mazur sayarz.831 bn Rde gre; bu aklamalardan belli oluyor ki; eskilerin kitaplarna bakp deerlendirmek (nazar) din bakmndan vaciptir. nk onlarn kitaplarndaki maksadlar ve amalar; dinin bizi, kendisine tevik ettii maksat ve amacn aynsdr. Kim de bu kitaplara
827 828 829 830 831

bn Rd, Fasll-makal, s. 66. bn Rd, Fasll-makal, ss. 66-67. bn Rd, Fasll-makal, ss. 67-68. bn Rd, Fasll-makal, ss. 68-69. bn Rd, Fasll-makal, ss. 71-72.

131

bakp deerlendirmeye (nazar) ehliyetli olan kimseyi -ki o kimse iki eyi birletirmitir: Birincisi doal zek, ikincisi de din adalet, ilm ve ahlak fazilettir- onlara bakp deerlendirmekten nehyederse; dinin halk Allah bilmeye ard kapdan insanlar geri evirmi olur. Bu davran ise bilgisizliin zirvesi ve Allahtan uzaklamann son haddidir.832 bn Rde gre; insanlar, tasdik konusunda farkl tabiatlere sahiptirler. Kimisi burhan ile tasdik eder, kimisi de burhan sahibinin burhan ile tasdik ettiini cedelci (diyalektik) szlerle tasdik eder. nk onun tabiatinde bundan daha fazla bir kabiliyet yoktur. Kimi de hatab szlerle tasdik eder.833 Bunun sebebi udur: Bizim bu ilah dinimiz, insanlar bu yolla tasdike davet ettiinden dolay insanlarn bu yolla tasdiki yaygnlamtr. Bu Allah Telnn u kavlinde apaktr:834 Rabbinin yoluna hikmet ve gzel tle davet et. Ve onlarla en gzel olanla tart.835 Bu din hak olduuna ve hakk bilmeye sevkeden baka (nazar = Spclation) ve deerlendirmeye davet ettiine gre; biz Mslmanlar topluluu kesin olarak biliriz ki: Burhan nazar, dinin getirmi olduuna aykr neticelere gtremez. nk hakikat, hakikate ters dmez, aksine uygun olur ve onun lehine ehadette bulunur.836 Bu byle olunca, burhana dayal bak; herhangi bir varolan iin, herhangi bir bilgi trn gsterirse, bu varolan, ya din tarafndan tantlm ve tarif edilmitir, ya da onun hakknda susulmu ve bir ey sylenmemi olacaktr. Eer o varolan dinde hakknda susulmu olan bir ey ise; bu takdirde bir eliki bulunmayacaktr. Bu, fkhnn er kyas yoluyla kard (hakknda) susulmu olan (mesktn anh) hkmler mesabesindedir.837 ayet din, onun hakknda konumusa; konuulann zahiri; ya o konuda burhann gsterdii neticeye uygun veya aykr olacaktr. Eer muvafk ise; burada sylenecek bir sz yoktur. Eer aykr ise; burada onun tevili aratrlr. Tevilin anlam; bir eyi benzeri veya sebebi veya neticesi veya birlikte olduu, ya da mecaz sz trlerinin tanmnda saylan dier
832 833 834 835 836 837

bn Rd, Fasll-makal, s. 72. bn Rd, Fasll-makal, s. 75; 104-105. bn Rd, Fasll-makal, s. 75. en-Nahl, 16/125. bn Rd, Fasll-makal, s. 75. bn Rd, Fasll-makal, ss. 75-76.

132

eylerden bir bakasyla isimlendirme gibi Arap dilinde det olan gelenei ihlal etmeksizin, szn delletini, hakiki delletinden karp mecaz delletine gtrmektir. Fkh er hkmlerin birounda byle yaptna gre, burhan bilgisine sahip olan kiinin byle yapmas ok daha uygundur. nk fkhnn yannda sadece zann kyas vardr, arif kiinin yannda ise yakini kyas vardr.838 bn Rd der ki: Biz kesinlikle bildiriyoruz ki: Burhann gsterip de dinin zahirinin ona aykr dt her sonuta, Arapann tevil kurallar uyarnca dinin zahiri tevil kabul eder. Bu nermeden hibir Mslman kuku duymaz ve hibir mmin de phelenmez. Bu anlam inceleyip deneyen, makul (akl olan) ile menkul (nakl olan) birletirmekte bu maksad gden kiiler iin bu yakinin ne denli fazlaca artt bilinmelidir. Hatta biz deriz ki: Din tarafndan sylenmi olup da zahiri, burhann gsterdii eye aykr olan hibir sz yoktur ki; din iyice deerlendirildii ve dier blmleri aratrld zaman, dinin lafzlar arasnda, zahiri ile o tevili destekleyecek veya onun lehinde yaklak ehadette bulunacak bir ey bulunmasn. Bu manada, dinin lafzlarnn btnyle zahirine hamledilmemesi ve tevil yoluyla dinin zahirinden tamamen dar klmamas gerektii konusunda Mslmanlar icma etmiler, fakat nasslardan hangisinin tevil edilip hangisinin edilmeyecei konusunda ihtilaf etmilerdir. bn Rde gre; dinde zahir ve btnn vrid olmasnn sebebi; tasdik konusunda insanlarn ftratnn farkl, dncelerinin ayr olmasdr. Dinde birbiriyle eliir gibi grnen zahiri manalarn vrid olmasnn sebebi ise, ilimde yetki sahibi olanlarn zahir ile btn arasnda birletirici bir tevil yapmalar hususunda uyarlmalardr. Nitekim Allah Telnn u kavlinde bu anlama iaret vardr:839 Sana kitab indiren Odur. Onun baz ayetleri muhkemdir ki bunlar, kitabn esasdr. Dier bir ksm da mteabihlerdir. te kalblerinde erilik bulunanlar, fitne karmak ve teviline yeltenmek iin mteabih olanlara uyarlar. Hlbuki onun gerek tevilini ancak Allah bilir. limde derinlemi olanlar: Biz ona inandk, hepsi Rabbimizin katndandr, derler. Bunu ancak akl sahipleri dnr.840 bn Rdn tercih ettii gr, bu ayetteki limde derinlemi olanlar sz zerinde durmaktr. Zira ilim ehli, tevili bilmeyecek olsayd, bu takdirde onlarn yannda
838 839 840

bn Rd, Fasll-makal, s. 76. bn Rd, Fasll-makal, ss. 76-78. l-i mrn, 3/7.

133

bildirilene iman etmeyi gerektiren ve ilim ehli olmayanlarda mevcut olmayan tasdik zellii bulunmazd. nk onlar, Allah Tel Ona inanrlar diye nitelendirmitir. Bu ise, burhan bakmndan geerli olan bir imana hamledilebilir ki, o da ancak tevili bilmekle olur. Zira mminlerden ilim ehli olmayanlar da imana ehildirler. Ancak bunlarn iman burhan ynnden geerli bir iman deildir. ayet Allah Telnn bilginleri onunla nitelendirdii bu iman, onlara has ise, bunun burhan yoluyla olmas gerekir. ayet bu iman burhan yoluyla ise bu da ancak tevili bilmekle mmkn olur. nk Allah Tel onun gerek olan bir tevili bulunduunu bildirmitir ki ancak gerek zerinde burhan olur. Bu byle olduuna gre, Allah Telnn bilginlere tahsis ettii teviller konusunda mstefz (sarih) bir icmann kesinlemesi mmkn olmaz. nsafl olan kimsenin yannda bu husus kendiliinden bellidir.841 Derseniz ki: Bu konuda icma tasavvur edilmedii iin tevil konusunda icmann bozulmas tekfiri gerektirmediine gre, Frb ve bn Sn gibi slam milletinden filozoflar hakknda ne dersiniz. Zira Gazzl, Tehft diye tannan kitabnda meselede o ikisinin tekfirine kesin hkm vermitir. Bu mesele lemin kdemi, Allah Telnn cziyyt bilmeyecei -ki O, bundan mnezzehtir- ve cesedlerin hari, ldkten sonra dirilmenin (med) hlleri konusunda vrid olan ayetlerin tevilidir.842 bn Rd der ki: Gazzlnin bu konuda sylediklerinden aa kan odur ki; ikisini tekfir etmesi kesin deildir. Zira o, Faysalt-tefrika beynel-slam vez-zendeka isimli eserinde, icmay bozmadan dolay tekfir etmenin bir ihtimal eklinde olduunu belirtmitir.843 3.3.2 lemin Kdemi lemin kadim veya hdis olmas meselesine gelince; bn Rde gre Ear kelamclarla eski filozoflar arasndaki ihtilaf hemen hemen adlandrmadaki ihtilafa rcdir. Bilhassa eskilerden bir ksmna gre byledir. yle ki; onlar (eski filozoflar), ortada snftan varolanlar bulunduunda ittifak etmilerdir: ki taraf (kadim ve hdis) ve bu iki

841 842 843

bn Rd, Fasll-makal, ss. 81-82. bn Rd, Fasll-makal, ss. 80-81. bn Rd, Fasll-makal, s. 81.

134

tarafn arasnda kalan orta. Bunlar bu iki tarafn adlandrlmasnda ittifak etmiler, ortada kalan hususunda ise ihtilaf etmilerdir.844 mdi birinci taraf; (Hdis) kendinden baka bir ey araclyla (madde) ve kendinden baka bir ey sonucu (fail sebep) varedilen bir mevcuttur. Bu eyin var olmasndan nce de zaman gemitir. Bu; oluumu duyu yoluyla kavranan cisimlerin hlidir. Szgelimi suyun, havann, topran, canlnn, bitkinin ve dierlerinin oluumu gibi. Bu trden varolanlara muhdes (sonradan meydana gelmi) ad verilmesinde eski filozoflar ile Earlerin hepsi ittifak etmilerdir.845 Buna mukabil olan tarafa (Kadim) gelince; bu, kendinden bir ey araclyla (madde) ve kendinden bir ey sonucu (fail sebep) olmam olan ayrca ondan nce bir zamann gemedii mevcuttur. Her iki grup da (filozoflar ve Ear kelamclar) topluca bu mevcuda kadim denmesi zerine ittifak etmilerdir. Bu mevcut, burhan ile kavranan klln faili, icad edicisi ve koruyucusu bulunan Allah Teldr.846 Bu iki tarafn arasnda yer alan mevcut trne gelince; bu, kendinden baka bir ey araclyla (madde) olmayan ve kendisinden nce bir zaman gemeyen var olandr (mevcut). Ancak o, kendisinden baka bir ey (fail sebep) sonucu var olmutur ki bu, btnyle evrenin kendisidir.847 bn Rde gre; onlarn (kelamclar ve filozoflarn) hepsi, lem iin bu zelliin varl konusunda mttefiktirler. Zira kelamclar evrenden nce zamann gemediini kabul ederler veya bunu kabul etmek zorunda kalrlar. nk onlara gre zaman; hareket ve cisimlere bitiik olan (ayrlamayan) bir eydir. Ayrca onlar, gelecekteki zamann sonlu olmad konusunda eski filozoflarla mttefiktirler. Gelecekteki varolu da byledir. Sadece gemi zaman ve gemi varolu konusunda onlardan ayrlrlar. Kelamclar, gemiteki zamann ve varoluun sonlu olduunu kabul ederler ki bu Eflatun ve taraftarlarnn grdr.

844 845 846 847

bn Rd, Fasll-makal, s. 84. bn Rd, Fasll-makal, s. 85. bn Rd, Fasll-makal, s. 85. bn Rd, Fasll-makal, s. 85.

135

Aristo ve grubu ise gemiteki varolu ve zamann tpk gelecekteki gibi sonlu olmad grndedirler.848 Bu sonuncu varoluun durumu daha aktr. nk o, gerek varln (hdis) varoluu ile kadim varolu arasnda benzer bir durum almtr. Onda bulunan; kadim (ncesiz olma) benzerliini (sonradan olma) benzerliine, galip klanlar ona kadim adn vermilerdir. Onda bulunan; muhdes (sonradan olma) benzerliini, kadim (ncesiz olma) benzerliine galip klanlar ise buna, muhdes (sonradan olma), adn vermilerdir. Hakikatte ise o, ne gerek anlamda muhdes; ne de gerek anlamda kadimdir. nk gerek anlamda muhdes, zorunlu olarak bozulucudur. Gerek anlamda kadimin ise illeti yoktur.849 O hlde bn Rde gre; lem konusundaki grler, birbirinden tamamen uzak deildir ki bir ksm tekfir edilsin de, bir ksm tekfir edilmesin. Byle olan (tekfir edilip edilmeyen) grlerin birbirinden son derece uzak olmas gerekir. Kelamclarn sand gibi yani lem konusunda hudus ve kadim isminin btnyle birbirinin kart olmas icabeder. Hlbuki durumun byle olmad aklananlardan ortaya kmtr.850 Btn bunlarn yan sra bn Rde gre; lem konusundaki bu grler dinin zahirine de tam olarak uygun deildir. Zira dinin zahiri aratrlacak olursa; lemin icad edilmesi hususundaki haberlerle ilgili ayetlerden aa kyor ki; lemin sureti gerekten muhdestir. Ve varoluun kendisi de zamanda iki taraftan (gemi-gelecek) srekli (kesintisiz)dir. yle ki; Allah Telnn Gkleri ve yeri alt gnde yaratan Odur. Ve Onun Ar suyun zerinde idi.851 buyruunun zahiri; bu evrenin varoluundan nce bir varoluu gerektirir ki bu Arn ve suyun varoluudur. Ve yine bu ayetin zahiri bu zamandan nce bir zamann varoluunu gerektirir. Felein hareketinin saysndan ibaret olan bu varoluun suretine bitiik olan zaman demek istiyorum. Allah Telnn; O gn yer baka bir yer ile deitirilir. Gkler de.852 kavlinin zahiri; alemin bu varoluundan sonra ikinci bir varoluu

848 849 850 851 852

bn Rd, Fasll-makal, s. 86. bn Rd, Fasll-makal, ss. 86-87. bn Rd, Fasll-makal, s. 87. Hd, 11/7. brahim, 14/48.

136

gerektirmektedir. Ve Allah Telnn, Sonra ge yneldi ki o, duman hlindeydi.853 kavlinin zahiri de, gklerin bir baka eyden yaratlm olmasn gerektirmektedir.854 bn Rde gre; bu konudaki szlerinde kelmclar, dinin zhirine de uymu deildirler. Aksine tevile ynelmilerdir. nk dinde Allah Telnn salt yokluk (adem = pur nant) ile birlikte varolduunu gsteren bir nass yoktur. Ve bu konuda ebediyen de bir nass bulunamaz. yleyse kelamclarn bu ayeti tevilleri dorultusunda icmann gerekletii nasl tasavvur edilebilir.?855 bn Rd der ki: Bizim dinden naklen lemin varoluu hususunda sylediimiz zahiri grleri filozoflardan bir grup da sylemilerdir. yle grnyor ki: Bu basit meselelerin tevilinde ihtilafa denler; ya isabet edip mkfat kazanmlardr veya hata edip mazur saylmlardr. nk bu hususta Hz. Muhammed: Hkim ictihad eder de isabet ettirirse ona iki mkfat vardr. Yanlrsa bir mkfat vardr. buyurmutur. Varln yle olduuna veya byle olmadna hkmeden kiiden daha ulu hangi hkim vardr? Bu hkimler; Allahn, tevil yetkisini kendilerinin tahsis ettii bilginlerdir.856 3.3.3 Allahn lmi bn Rde gre; kelamclarn allagelen biimiyle bu meseleye; Allah Tel, eyleri olmazdan nce, olduu zaman ve olaca zaman, varolann varoluuna zg mekn ve dier sfatlaryla birlikte bilir, eklindeki cevaplaryla bu problemin iinde klamaz.857 bn Rde gre; bu problemin kendisiyle zme kavuaca aklama yledir: Kadim bilginin varolan nesne ile durumunun; sonradan meydana gelen muhdes bilginin varolan nesne ile durumundan farkl olduu bilinmelidir. yle ki; varolan nesnenin varoluu, bizim onu bilmemizin sebebi ve illetidir. Kadim bilgi ise varolan nesnenin kendisinin illet ve sebebidir. ayet varolan, nceden varolmamken sonra varolmusa sonradan meydana gelen

853 854 855 856 857

Fussilet, 41/11. bn Rd, Fasll-makal, ss. 87-88. bn Rd, Fasll-makal, s. 88. bn Rd, Fasll-makal, s. 89. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Damme, Bekir Karla, (ev.), Fasllmakal Felsefe-Din likisi iinde, s. 121.

137

bilgide ortaya kt gibi, kadim bilgide fazlaca bir bilgi sonradan meydana gelirse; kadim bilginin; varolann illeti deil, malulu olmas gerekirdi.858 yleyse, sonradan meydana gelen muhdes bilgide olduu gibi kadim bilgide de bir deiikliin meydana gelmemesi icabeder. Bu yanllk aslnda sadece kadim (ezel) bilginin, muhdes bilgiyle kyaslanmasndan gelmektedir. Bu ise grlmeyenin (gaibin) grlene (ahide) kyaslanmas demektir ki bu kyasn bozuk olduu bilinmektedir.859 Nasl meful (eseri) varolduu zaman fail (messir)de bir deime meydana gelmiyorsa, ayn ekilde, bilinenin (malumun) sonradan meydana gelmesiyle birlikte kadim bilgide de bir deime meydana gelmez.860 yleyse phe zlmtr. Kadim bilgide sonradan bir deime meydana gelmeyince, o zaman kadim bilgi var olan meydana geldii esnada, olduu hl zere bilemez demek mecburiyetinde kalmayz. Sadece, onu muhdes bir bilgi ile deil, kadim (ezel) bir bilgi ile bilmesi lazm gelir. nk varolann deimesi srasnda, bilgide de deimenin meydana gelmesi; sadece varolan hakkndaki malul (illetlenmi) bilgide arttr ki bu, muhdes bilgidir.861 yleyse bn Rde gre; kadim bilgi; varolana, muhdes bilginin ilitii niteliklerden baka bir nitelik ile iliir. Yoksa ona asla ilimez deildir. Hlbuki durum filozoflarn aleyhinde tevehhm edildii gibi de deildir.862 Aksine filozoflar; Allah Telnn cziyyat bizim bilgimiz cinsinden olmayan bir bilgi ile bildiini sylerler. nk bizim cziyyat bilmemiz; kendisiyle bilinen ey tarafndan belirlenmitir. Dolaysyla kendisiyle bilinen ey hdis olmakla bizim bilgimiz de hdis olmakta, onun deimesiyle bu da deimektedir. Allah Telnn varl bilmesi ise bunun kartdr. nk Allahn bilgisi, varolann kendisi olan bilinenin belirleyicisidir, (var olmasnn illetidir.) Bu iki bilgiyi birbirine benzetenler, kartlarn kendileriyle, zelliklerini ayn klm olurlar ki bu, bilgisizliin son noktasdr.863

858 859 860 861 862 863

bn Rd, Damme, s. 124. bn Rd, Damme, s. 124. bn Rd, Damme, s. 124. bn Rd, Damme, s. 125. bn Rd, Damme, s. 125. bn Rd, Fasll-makal, ss. 82-83.

138

bn Rde gre; ilim kelimesi, hdis bilgi ve kadim bilgi iin sylendiinde bu, yalnzca isimde ortaklk ile sylenmektedir. Bunun iin ortada gnmzdeki kelamclardan bazlarnn tevehhm ettii gibi her iki bilgiyi (kartlarn bilgisini) kapsayan bir tanm yoktur.864 Filozoflar, Allah Telnn cziyyt, varolann sonradan meydana gelmesiyle bilginin de sonradan meydana gelmesi art olan muhdes bir bilgi ile bilmediini sylerler. nk o zaman, muhdes bilgide olduu gibi varolu; onun bilgisinin malulu deil illeti olur.865 Bu ise kabul edilmesi gereken tenzihin son noktasdr. nk burhan; Allah Telnn eyleri bilen olduunu kabul etmek zorunda brakmaktadr. Zira eylerin ondan suduru sadece Onun varolan olmas veya u sfatla varolmas cihetiyle deil, ayn zamanda bilen olmas cihetiyledir. Allah Telnn Yaratm olan bilmez mi hi? O, Latf ve Habr olandr.866 buyurduu gibi.867 bn Rde gre; burhan; Allahn muhdes bilginin sfat olan bilgiden ayr bir bilgi ile bildiini de kabul etmek zorunda brakmtr. yleyse varolanlar iin keyfiyeti belirtilemeyen baka bir bilgi tr olmas gerekir ki bu, kadim bilgidir.868 Allah, varlklar, kendisinden baka hibir varln bilemeyecei bir biimde bilir; nk baka bir varlk Onun bildii bir biimde bilmi olsayd, Onun bilgisine ortak olurdu. Oysa yce Allah, byle bir eyden ok ycedir. Yalnzca Allaha zg olan nitelik ite budur.869 Me filozoflarn, kadim bilginin cziyyat kuatamayacan kabul ettikleri nasl dnlebilir? Kald ki onlar; bu bilginin rya, vahiy ve dier ilham trlerindeki uyarlarn sebebi olduunu kabul etmektedirler.870

864 865 866 867 868 869

870

bn Rd, Fasll-makal, s. 83. bn Rd, Damme, s. 125. el-Mlk, 67/14. bn Rd, Damme, s. 126. bn Rd, Damme, s. 126. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Tehftt-Tehft, Kemal Ik ve Mehmet Da, (ev.), stanbul: Krkambar Yaynlar, 1998, ss. 256-257. bn Rd, Damme, s. 126.

139

3.3.4 ldkten Sonra Dirili (Mead) bn Rde gre; mead, yani ldkten sonra diriliin varl konusunda dinlerin ittifak ettii ve ulemaya gre de hakknda burhanlar bulunan hususlardandr. Dinler sadece, meadn mevcudiyetinin sfat ve keyfiyeti meselesinde ihtilaf etmilerdir. Hakikatte varlnn keyfiyeti hakknda bile ihtilaf etmemilerdir, fakat ihtilaf sadece, bahis konusu gaip hlin halka temsil ve tasvirle anlatlmas iin gsterilen (madd, hiss, cisman ve) ahid eylerdedir.871 bn Rde gre; bu meselede hak olan udur: hiretin esasn ve asln kkten iptal neticesine gtrmemek artiyle her insana farz olan, dncesini ve kanaatinin ulat eye itikad etmektir.872 yle grnyor ki; bilginlerden bu meselede yanlanlar mazur, isabet edenler de mkfata ve teekkre layktrlar. Bu, onlarn ldkten sonra dirilmenin varln kabul etmeleri, fakat bu hususta tevil ekillerinden birini benimsemeleri hlindedir. Yani meadn varl konusunu deil, sfat konusunu tevil ediyorlar demek istiyorum. Ayrca onlarn yaptklar bu tevil meadn varln reddetme sonucuna gtrmezse bu byledir. Zira meadn varln inkr etmek kfr olur. nk mead, dinin esaslarndan bir esastr.873 slam dininde dirili konusuna ilikin olarak ileri srlen grler, insanlar erdemli fiillere, baka dinlerde ileri srlen grlerden daha ok ynlendirir. te bu sebepledir ki, diriliin insanlara cisman ifadelerle anlatlmas, ruhan ifadelerle anlatlmasndan daha iyidir.874 Btn bu sylenen hususlar ruhun bak oluu esasna dayanr. u hlde, Dinde ruhun bekas hakknda bir delil veya buna dair bir iaret var mdr? sorusuna bn Rd olumlu cevap verir ve u ayeti delil olarak zikreder:875 ldkleri zaman, ruhlar vefat ettiren Allahtr, lmeyeceklerin de uykular esnasnda ruhlarn alr ... lmelerine hkmetmedii kimselerin ruhlarn tutar...876 lmn
871

872 873 874 875 876

Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, el-Kef an minhcil-edille, Sleyman Uluda, (ev.), Felsefe-Din likileri Fasll-makal, el-Kef an minhcil-edille, 3. Basl, stanbul: Dergh Yaynlar, ss. 263-264. bn Rd, el-Kef, s. 270. bn Rd, Fasll-makal, s. 96. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 713. bn Rd, el-Kef, s. 270. ez-Zmer, 39/42.

140

bu anlamda uykuya benzetilmesi nefsin kalc ve srekli olduu hususunda ak bir kant oluturmaktadr; nk nefsin kendisi yok olmad hlde fiili, uyku srasnda, organn ileyiini durdurmasyla, yok olmaktadr. Dolaysyla onun lm srasndaki durumunun uyku srasndaki durumuna benzemesi gerekir; nk paralar iin ayn hkm geerlidir. Bu da herkesin ortaklaa kabul edebilecei, halkn doruluuna inanabilecei ve bilginlere nefsin kalcln ortaya koymak konusunda izleyecekleri yolu gsterecek bir kanttr.877 3.3.5 Allahn Varl (sbat- Vacip) bn Rde gre; ilk nce mkellefin bilmesi lazm gelen ey Allahn varlna ulatran yolun tannmas ve bilinmesi meselesidir.878 Ona gre Haviye, Earler, Mutezile ve Sflerin yollarndan hibirinin dinin deiik ftrat ve yaradl zere bulunan btn insanlar Allah Telnn varln ikrar ve kabule davet ettii yollar olmadklar aktr. Aziz Kitabn dikkat ektii ve herkesi davet ettii yol, yine o Aziz Kitabn batan sona kadar incelenmesi ve taranmas hlinde grlecektir ki, iki tre inhisar etmektedir. Birincisi insana gsterilen inayete ve btn bu varlklarn bu inayet iin olduuna vkf olma yoludur. Bu, inayet delilidir. kincisi, cansz varlklarda hayatn, hiss idraklerin ve akln ihtira edilmesi gibi var olan eyann cevherlerinin ihtira olunmasndan aikr olan husustur. Bu da ihtira delilidir.879 Birinci yol inayet delili: nayet delili iki esas zerine kurulmutur: Birinci esas: Kinatta mevcut olan her ey insann varlna uygundur. kinci esas: Bu uygunluk ve uyumluluk, bunu kasd ve irade eden bir fail ynnden zaruridir. nk bu uygunluun ve ahengin tesadf olmas imknszdr.880 bn Rd, varlklarn, insan varlna uygunluunu ele alr ve yle der:881 Gnein durumundan aka ortaya kmaktadr ki, eer cismi olduundan daha byk olsa veya mekn bakmndan olduundan daha yakn olsa, btn bitki ve hayvan trleri iddetli

877 878 879 880 881

bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 678. bn Rd, el-Kef, s. 143. bn Rd, el-Kef, s. 163. bn Rd, el-Kef, s. 164. bn Rd, el-Kef, s. 164.

141

scaklktan helak olurdu. Bunun gibi cisim olarak daha kk veya mekn olarak daha uzak olsa, bu defa iddetli souktan dolay yok olurdu.882 bn Rde gre; bunun gibi, yine Gnein felek-i mailinde (eimli yrngesinde) de inayetin durumu apak bir ekilde ortaya kar. Zira eer Gnein yrngesinde eim olmasayd ortada (mevsimler yani) yaz, k, ilkbahar ve sonbahar olmazd. Aktr ki bitki ve hayvan trlerinin varlnda bu dnemler zorunludur. nayet gnlk harekette de olduka aktr. Zira gnlk hareket olmasayd gndz ve gece de olmazd. Yln yars gndz dier yars da gece olurdu. O zaman eyler, gndz scaktan gece de souktan helak olurdu.883 Ayn tesiri ise, yamurun olumasnda ve meyvelerin olgunlamasnda ortaya kar. Aktr ki yine Ay da olduundan daha byk veya daha kk ya da olduundan daha uzak veya yakn olsayd, veyahut da n Gneten almasayd onun bu fiilleri olmazd. Yine bunun gibi eer eimli yrngesi olmasayd deiik zamanlarda deiik etkiler yapyor olmazd. Bu sebeple geceler, souk zamanda onunla snr, scak zamanda da sourlar.884 Yine bu uygunluk bedendeki organlarda ve hayvanlarn uzuvlarnda, yani bu organlarn onun hayatna ve varlna muvafk olmasnda da kendisini aa vurmaktadr.885 Buna gre; yeryzndeki eylerin varl, trleri korunarak varlklarnn devam zorunlu olarak amalanan bir eydir ve antik filozoflarn ounluunun kabul ettii zere, bunun failinin tesadf olan bir ey olmas mmkn deildir.886 bn Rd der ki: Ksacas bunlar bilmek, yani varlklarn faydalarn bilmek bu tre ve yola dhil bulunmaktadr. Bundan dolay Allah Tely tam bir marifet ve bilgi ile tanmak isteyen kimseye, varlklardaki faydalar (hikmetleri ve gayeleri) aratrmak vaciptir.887

882

883 884 885 886 887

Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rd, Telhsu ma badet-taba (Metafizik erhi), Muhittin Macit, (ev.), stanbul: Litera Yaynclk, 2004, s. 145. bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 145. bn Rd, Telhsu ma badet-taba, ss. 145-146. bn Rd, el-Kef, s. 164. bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 145. bn Rd, el-Kef, ss. 164-165.

142

bn Rde gre; ikinci yol ihtira delili: Var olan btn canllar, mevcut olan bitkiler ve semalarn varlklar bu delile dhil bulunmaktadr. Bu yol da btn insanlarn ftratlarnda bilkuvve mevcut olan iki esas zerine kurulmutur.888 Birinci esas: Bu varlklar ihtira olunmutur, yani yaratlmtr. Bu, hayvanlarda ve bitkilerde bizatihi bilinen bir eydir. Nitekim Allah Tel, Allah brakp da kendilerine yalvardklarnz bir sinek bile yaratamazlar, bu i iin hepsi bir araya gelse bile...889 buyurmutur. Biz birtakm cansz maddeler grmekte, sonra bunlarda bir hayatn meydana geldiini mahade etmekte, bylece burada hayat icad eden ve ihsan eden bir varln mevcut olduunu kesinlikle bilmekteyiz. te bu varlk mbarek ve mtel olan Allahtr.890 Semalara gelelim: Semalardaki amayan ve aksamayan hareketlere bakarak anlyoruz ki, gkler buradakilerine inayet etmekle memur ve bizlere musahhardr. Musahhar olan memur zaruri olarak bakas tarafndan ihtira olunmutur.891 kinci esas: htira olunan her varln mutlaka bir ihtira edeni vardr.892 Bu iki esastan yle bir sonuca gitmek doru olur: Bir mevcudun mutlaka onu ihtira eden bir faili vardr.893 bn Rde gre; Allah hakkyla bilmek isteyen bir kimsenin, btn varlklardaki hakiki ihtiraya vkf olabilmesi iin eyann cevherlerini tanmas icabeder. nk eyann hakikatini tanmayan ihtiran hakikatini bilemez. Semalarn ve arzn melektne ve bir de Allahn yaratm olduu eyaya bakmyorlar m?894 ayetinde buna iaret vardr. Ayrca bir varln, var oluundaki hikmeti, yani o eyin yaratlnn sebebi hakkndaki bilgiyi ve onunla kasdedilen gayeyi aratran kimse, inayet deliline daha mkemmel bir ekilde vkf olur.895 bn Rde gre; dinin delilleri bu iki delildir. Aziz Kitapta Allah Telnn varlna ileten delillere dikkat eken ayetler, delillerin bahis konusu iki eidine inhisar
888 889 890 891 892 893 894 895

bn Rd, el-Kef, s. 165. el-Hacc, 22/73. bn Rd, el-Kef, s. 165. bn Rd, el-Kef, s. 165. bn Rd, el-Kef, s. 165. bn Rd, el-Kef, s. 165. el-Arf, 7/185. bn Rd, el-Kef, ss. 165-166.

143

etmektedir. te bu yol, Allahn insanlar, kendi varln bilmek iin davet ettii srat- mustakim yani dosdoru bir yoldur. Zaten onlarn ftratlarnda bu manay idrak iin bir istidat yaratmak suretiyle de bu hususa onlarn dikkatlerini ekmi oluyor. Beerin tabiatnda bir garize olarak bulunan ilk ftrata, Hani Rabbin, o demoullarnn srtlarndan zrriyetlerini almt da onlar kendilerine ahit tutup: Ben sizin Rabbiniz deil miyim, demi, onlar da: Evet Rabbimizsin, kendimize ahid olduk demilerdi.896 mealindeki ayette iaret vardr. Bundan dolay Allaha iman ve peygamberlerinin tebli ettiklerine uymak suretiyle Allah Telya itaat etmeyi gaye edinen kimsenin bu yolu tutmas lazmdr ki bizzat Allahn ve ayrca meleklerinin ehadetiyle beraber Hakk Telnn rububiyetine ahit olan ulemadan olabilsin. Nitekim Allah Tel buyurur: Allah, melekler ve ilim sahipleri en mkemmel bir dorulukla ehadet ederler ki, O Aziz ve Hakm olandan baka ilah yoktur.897 Yce ve mukaddes Allahn Kinatta hibir varlk yoktur ki Onu tesbih etmesin. Lakin onlarn bu tenzihini siz fark etmiyorsunuz.898 buyurmas da bunu gsterir.899 bn Rde gre; bu iki yol (inayet ve ihtira delili) aynen hem havassn, yani ulemann hem de halkn yoludur, iki zmrenin bilgisi arasndaki fark, sadece tafsilat ve teferruattadr. limler, bu iki yolla ilgili olarak istidll ve kyas yaparlarken, sadece kemiyet ynnden halka stn olmazlar, ayrca bir eyin bizzat kendisini tanma hususunda derinlemeleri itibariyle de halktan stn olurlar. phesiz ki halk, bu gibi eylerin durumundan, onlarn sadece masnu olduklarn, onlar icad eden bir sanatkrn bulunduunu bilir. Ulema ise, sanat eserleri hakknda bilgisi olan ve bu gibi eserlerin ne gibi hikmetler ihtiva ettiini anlayan uzman bir kimse gibi bunlara bakar.900 bn Rd, ulu ve yce yaratcy red ve inkr eden Dehriyenin, yani materyalistlerin bu husustaki misali, sanat eserlerini his ve mahade eden, ama bunlarn sanat eseri olduklarn kabul ve itiraf etmeyen, tam tersine bu eserlerde grm olduu sanat tesadfe ve kendiliinden meydana gelen bir ie balayan kimsenin misali gibi olduunu belirtir.901

896 897 898 899 900 901

el-Arf, 7/172. l-i mrn, 3/18. el-sr, 17/44. bn Rd, el-Kef, ss. 166-167. bn Rd, el-Kef, ss. 167-168. bn Rd, el-Kef, s. 168.

144

3.3.6 Vahdaniyet (Allahtan Baka lahlar Reddetme Keyfiyeti) bn Rde gre; vahdaniyet, Allahtan baka bir ilah bulunmadn bilmektir. Bu nefiy, yani Ondan baka ilahlar reddetme keyfiyeti, l ilahe illh (Ondan baka ilah yoktur) cmlesinin ihtiva ettii icaba (yani Allah vardr, eklindeki msbet hkme) ilave olunan bir manadr. imdi burada nefyin sbutundan maksat nedir? (Niin birden ok Allahn varln reddediyoruz? Bu redde er yol nedir?)902 bn Rd bu soruya yle cevap vermektedir: phesiz ki, bu husustaki er yol, Allah Telnn Aziz Kitapta gayet ak olarak beyan etmi olduu yoldur. Bu da ayette anlatlmtr:903 1. Gklerde ve yerde Allahtan baka ilahlar bulunsayd, (buralardaki nizam) bozulurdu.904 2. Allah ocuk edinmemitir. Kendisi ile birlikte herhangi bir ilah da mevcut deildir, yle olsayd, her ilah kendi yarattn idare etmeye kalkr, netice olarak da ilahlardan biri brne stn gelirdi. Allah, onlarn, kendisine verdikleri vasflardan pek ok mnezzehtir.905 3. De ki, sylemi olduunuz gibi Onunla birlikte birtakm ilahlar mevcut olsayd, Arn sahibi olan Allaha kar bir yol bulmaya (ve onun ilerine mdahale etmeye) kalkrlard.906 bn Rde gre; birinci ayetin delalet ettii husus insan ftratnda ve hilkatinde tabii bir garaz (ve istidat) olarak bulunmaktadr. Hi phe yok ki, ne zaman bir yerde bir neviden olan iki fiil ve idare bir araya gelirse, mutlaka o yerin idaresi ve dzeni bozulur. Allahtan baka ilahlar bulunsayd yer ve semalarn nizam bozulurdu ayetinin manas ite budur.907

902 903 904 905 906 907

bn Rd, el-Kef, s. 169. bn Rd, el-Kef, s. 169. el-Enbiy, 21/22. el-Mminn, 23/92. el-sra, 17/42. bn Rd, el-Kef, s. 170.

145

zet olarak lem yalnzca bir ilke ile bir olmutur, aksi takdirde ondaki birlik araz olurdu veya hi varolmamas gerekirdi.908 ... Her ilah kendi yarattn idare etmeye kalkrd... mealindeki ayete gelince: bn Rde gre bu ayet, fiilleri deiik (ve tek tip olmayan) birok ilahlar kabul edenleri (yamur yadran ilah, bereket ilah diyenleri) reddetmektedir. nk birinin yaptn brnn yapmasna elvermeyecek ekilde fiilleri muhtelif olan ilahlardan, bir mevcudun meydana gelmemesi icabeder. Bu takdirde lem bir olduu iin, fiilleri mkemmel olan ilahlardan alemin vcuda gelmemesi zaruri olur.909 De ki, sylemi olduunuz gibi onunla birlikte birtakm ilahlar mevcut olsayd, Arn sahibi olan Allaha kar bir yol bulmaya (ve onun ilerine karmaya) kalkrlard. mealindeki ayete gelince: bn Rde gre; bu ayet ilk ayet gibidir. Yani fiilleri bir olan (ayn ii yapan ve ayn derecede etkili ve yetkili olan) iki ilahn bulunmasnn imknsz olduunu gsteren bir burhandr. Bu ayetin manas udur: Arzda ve semalarda mevcut Allahtan baka, lemi icad ve halk etmeye kdir ilahlar bulunsa ve bunlarn leme nisbeti de yaratcnn ona nisbeti derecesinde olsa bu ilahlarn Allah ile beraber Ar zerinde olmalar icab ederdi. Bu takdirde de bir tek nisbetle bir tek yere mensup, yekdierinin dengi iki mevcut var olurdu. phesiz ki, bu iki denk varlk belli bir yere belli bir nisbetle mensup olamazlar. nk nisbette ittihad ve birlik olursa, mensupta da ittihad ve birlik bulunmu olur. Yani birbirinin misli ve dengi olan iki varlk, belli bir yere hull edemeyecekleri, belli bir yeri tutamayacaklar gibi belli bir nisbette belli bir yere de mensup olamazlar, iki denk ilahn belli bir mahal ile kaim olma zelliine sahip olduklarnn farz edilmesi hlinde durum budur. Hlbuki ilahn Ara olan nisbeti bunun zdddr. Yani Ar ilahla kaim olur, yoksa ilah Ar ile kaim olmaz. Bundan dolaydr ki Allah Tel, Onun krss semalar ve arz kaplar. Bunlar muhafaza etmek Ona ar da gelmez.910 buyurmutur. Allahn vahdaniyetini bilme konusunda taban veya eran mevcut olan delil ite budur.911 bn Rde gre; Allah Telnn varln kabul ve ikrar, Ondan bakasndan uluhiyeti red ve inkr hususuna dinin davette esas ald yol kelime-i tevhidin, yani l ilahe
908 909 910 911

bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 127. bn Rd, el-Kef, s. 170. el-Bakara, 2/255. bn Rd, el-Kef, ss. 170-171.

146

illallah cmlesinin ihtiva ettii iki manadr. u hlde bu ekilde dnen ve kelime-i tevhidin ihtiva ettii iki manay, ispat ve nefyi, yani kabul ve imkn vasfetmi olduumuz yoldan tasdik eden bir kimse, akidesi slam akide olan hakiki bir mslmandr. Dier taraftan akidesi bu delillere dayanmayan bir kimse, kelime-i tevhidi tasdik etse bile sadece isim itiraki suretiyle hakiki Mslman ile beraber Mslman saylr.912 3.3.7 Allahn Subut Sfatlar ibn Rde gre; Aziz Kuranda, lemin yaratcs ve Mucidi hakknda aka ifade edilen vasflar insanlarda da mevcut olan kemal vasflardr. Bunlar yedidir: lim, hayat, kudret, irade, sem, basar, kelam.913 lim sfat: Aziz kitap, delalet ynnden buna iaret etmi ve Yaratan bilmez mi hi? O latf ve her eyden haberdardr.914 demitir. bn Rde gre; bu ayetin delalet yn udur: lem ancak ve ancak belli bir gayeyi yine belli bir gayeden evvel tertip ve tanzim eden bir Sni tarafndan ihdas edilmitir. Bu sebeple yaratcnn lem hakknda ilim sahibi olmas zaruridir.915 bn Rde gre; bu sfat kadim ve ezel bir sfattr. nk Hakk Telnn bu sfatla sadece herhangi bir zamanda muttasf olmas caiz deildir. Lakin bu hususta derinliklere dalarak kelamclarn dedikleri gibi, Allah muhdes olan, hudusu vaktinde kadim ilmi ile bilir demek doru olmaz. nk bundan, yokluu vaktinde de varl vaktinde de muhdes hakkndaki ilmin bir tek ve ayn ilim olmas lazm gelir. Bu ise makul bir ey deildir. Zira bu takdirde ilmin mevcuda ve eyaya tabi olmas icabeder. Hlbuki mevcut bazen bilfiil, bazen de bilkuvve olarak varolduu iin, varln her iki nevi ile ilgili ilmin deiik olmas zaruridir. nk mevcudun bilkuvve var olma zaman, bilfiil var olma zaman deildir, iki zaman farkldr. Dinin aka bahsetmedii husus ite budur. Hatta din bunun aksini aka beyan etmitir. O da Allahn muhdes varlklar, hudus ettikleri zaman bilmesidir. Nitekim, Hibir yaprak dmez ki Allah onu bilmi olmasn, ne yerin karanlklarndaki bir tane, ne ya ne de kuru bir ey yoktur ki kitab- mbinde, yani onun ilminde bulunmu olmasn.916
912 913 914 915 916

bn Rd, el-Kef, s. 174. bn Rd, el-Kef, s. 175. el-Mlk, 67/14. bn Rd, el-Kef, s. 175. el-Enm, 6/59.

147

buyrulmutur. u hlde bu mesele ile ilgili er esasn u ekilde vazolunmas uygun olur: Allah bir eyi olmadan evvel, o ey olacaktr diye bilir; olan bir eyi de oldu, diye bilir; mahv olan bir eyi de mahv olduu vakitte mahv ve telef oldu diye bilir. er esaslarn icabettirdii husus bundan ibarettir. Allah muhdes varlklarn hudusunu ve bozulan eylerin bozuluunu bilir ama bu ilim muhdes veya kadim bir ilimdir denemez. nk bu slamda bidat olarak ortaya kan bir szdr.917 lim sfatndan hayat sfatnn varl aikr olarak anlalr. yle ki: ahidde ve grnrde olan udur: lim sahibi olmann artlarndan biri hayat sahibi olmaktr.918 bn Rd, Allahn irade sfat ile muttasf olduunun aikr olduunu belirtir. nk ona gre; lim olan failden bir eyin meydana gelmesi iin, o failin o eyi irade etmi olmas arttr. Ayn ekilde kadir olmas (kudret) da artlardan bir dieridir. Allah muhdes olan hususlar kadim iradesi ile irade eder, denilmesi ise bir bidattir, ulemann akllarna sdramadklar ve cedel mertebesine ulaan, halk da ikna etmeyen bir szdr. Uygun olan, Allah bir eyin olmasn o ey vaki olaca zaman irade eder, henz vakti gelmedii iin de irade etmez! denilmesidir. Nitekim, Olmasn irade ettiimiz bir eye szmz; sadece ol dememizden ibarettir. O da hemen oluverir.919 buyrulmutur.920 bn Rd diyor ki; Allahn kelam sfat, onun hakknda nereden ve ne suretle sabit oluyor, sorusuna cevaben deriz ki: htiraya dair olan kudret sfat ve ilim sfatnn kendisi ile kaim olmas ynnden Allahn kelam sfat sabit olur. nk kelam haddizatnda konuan ve sz syleyen ahsn kendisinde mevcut olan ilme, muhatabn delalet etmesini salayan bir i yapmasndan veyahut da muhatab, kendisinde mevcut olan ilme vkf olacak bir hle getirmesinden baka bir ey deildir. Bu ise failin fiilleri cmlesinden bir fiildir. Hakiki fail olmayan bir mahluk yani insan, lim olmas itibariyle bu fiile kdir olunca, ayn hususun hakiki fail olan Allah hakknda bahis konusu olmasnn gereklilii ok daha uygun olur.921 bn Rde gre; Allahn kelam olan Kuran kadimdir, Ona delalet eden lafz ise insann deil, Allah Telnn mahlukudur. Kurann lafz ile Kuran haricinde sylenen
917 918 919 920 921

bn Rd, el-Kef, ss. 175-176. bn Rd, el-Kef, s. 176. en-Nahl, 16/40. bn Rd, el-Kef, s. 177. bn Rd, el-Kef, s. 177.

148

lafzlar arasndaki fark da bylece birbirine muhalif ve zt olmutur. Yani bu lafzlar Allahn izni ile bize ait fiillerdir. Kuran lafzlar ise Allah tarafndan yaratlmtr. Bu hususu bu ekilde anlamayanlar, bu meseleyi (ve muhakeme tarzn) anlayamaz, Kuran iin nasl Allahn kelam denileceini de kavrayamazlar.922 Mushaftaki harflere gelince, bn Rde gre; bunlar Allahn izni ile bizim sunumuz ve fiilimizdir. Ona sayg gsterilmesinin lzumlu oluu, Allah tarafndan yaratlan lafzlara ve mahluk olmayan manaya delalet ettikleri iindir. Manay dikkate almayp sadece lafz gznnde bulunduran, yani meseleyi tafsil etmeyen (Mutezile), Kuran mahluktur, demitir. Lafzn delalet ettii manay dikkate alan (Hanbeliye) ise Kuran mahluk deildir, demitir. Doru olan ikisini telif etmektir.923 bn Rde gre; Sem ve basar, yani iitme ve grme sfatlarna gelince, din bu iki sfatn Allah Telya aidiyetini u cihetten kabul etmitir: Masnu ve eserde bulunan her eyi idrak etmek yaratcnn artlarndan olduundan, onun bu iki idrake de sahip olmas zaruri olmutur. u hlde onun, gzle idrak edilen eyleri de kulakla idrak edilen eyleri de bilmesi icabeder. nk bunlar onun masnuat ve eserleridir.924 bn Rde gre; btn bu sfatlarn, Allah Telda varlna; dinde Onun ilim sfatna sahip olmas asndan iaret edilmekte ve dikkat ekilmektedir.925 Allahn her trl bilgi ve marifetten yoksun olmayacan anlatmak iin, dinde O, iitme ve grme ile nitelendirilmitir. Bu anlam, halka ancak iitme ve grme ile anlatmak olasdr.926 Ksaca, ilah ve mabud isimlerinin medll olan bir varln, idrak edilme zelliine sahip olan her eyi idrak etmesi gerekir. nk insann, yapt ibadeti idrak etmeyen ve ondan habersiz olan bir varla ibadet etmesi abes ilerdendir. Nitekim Babacm! Niin iitmeyen, grmeyen ve sana bir faydas dokunmayan bir eye ibadet ediyorsun?927 mealindeki ayette bu hususa dikkat ekilmitir.928

922 923 924 925 926 927 928

bn Rd, el-Kef, ss. 178-179. bn Rd, el-Kef, s. 179. bn Rd, el-Kef, s. 180. bn Rd, el-Kef, s. 180. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 536. Meryem, 19/43. bn Rd, el-Kef, s. 180.

149

3.3.8 Selb ve Tenzih Sfatlar bn Rd der ki: Tenzih ve takdisten ibaret olan bu cins bilgi de Aziz Kitabn birok yerlerinde ortaya konulmutur. Bu hususta ayetlerin en ak ve en mkemmel olan, Onun misli gibi bir ey yoktur, O iitir ve grr929 mealindeki ayettir. Yaratan hi yaratlan gibi olur mu?930 mealindeki ayet ise ise yukardaki ayetin burhandr. Herkesin ftratndaki garizenin icabdr ki, Halikn, ya hibir ey yaratamayan varln sfatnn gayrs zere bulunmas icabeder veya hibir ey yaratamayan varln sfatna benzemeyen bir sfat zere olmas lazm gelir. Aksi takdirde Halik varlk, halik olmayan varlk gibi olur.931 Halik ile mahluk arasnda bir benzerliin varln dinin ak bir biimde reddettii ve bunu gerektiren burhan da sarih olarak ortaya koyduu sabit bulunmaktadr. Benzerliin (ve mmaseletin) red ve inkr edilmesinden iki ey anlalmaktadr: lki, mahluktaki sfatlardan birounun Halikta olmamas; ikincisi, mahluktaki sfatlarn, aklen sonsuz olan en mkemmel ve en stn ekillerinin Halikta mevcut olmasdr.932 bn Rd diyor ki: 1. Dinin, Halikta bulunmadn aklad mahluklara ait sfatlarn eksik ve kusurlu sfatlardan olduu hususu aikr olanlardan: a. lm: Nitekim mbarek ve mtel olan Allah buyurur: lmeyen hayye ve diriye tevekkl et.933 b. Uyku ve derece itibariyle uykudan aa olup da idraklerden ve varlklarn muhafazasndan gafil olmay ve sehiv hlinde bulunmay gerektiren cinsten olan dier eyler: Bu husus yce Allahn u sznde aklanmtr: Onu ne uyuklama ne de uyku tutar.934 c. Unutma ve hata: Nitekim yce Allah buyurur: Ona ait ilim, Rabbinin nezdinde bir kitaptadr. Rabbin ne aar ne de unutur.935

929 930 931 932 933 934

e-r, 42/11. en-Nahl, 16/17. bn Rd, el-Kef, ss. 184-185. bn Rd, el-Kef, s. 185. el-Furkan, 25/58. el-Bakara, 2/255.

150

bn Rde gre; eksiklie ve kusura delalet eden bu nevi sfatlarn Allahta bulunmadna vkf olmak, zaruri ve bedihi bilgilere yakn bir eydir. Onun iin bu neviden olup da zaruri ve bedihi ilme yakn olanlarn, kusurdan ve noksandan mnezzeh Allahta bulunmadn din saraheten ortaya koymutur.936 2. Din, ilk zaruri ve bedihi bilgilerden uzak olan (ince ve derin) hususlara, bunlar halkn pek az bilir, diye tarif ederek iaret etmitir. Nitekim Allah Tel birok ayette yle buyurmutur: Yerle semalarn yaratlmas, insanlarn yaratlmasndan daha byk bir itir. Lakin insanlarn ou bilmezler,937 Bu, Allahn insanlar yaratmada esas ald bir ftrat ve tabiattir, Allahn yaratnda deiiklik olmaz. Dosdoru din ite budur, ama insanlarn ou bilmezler.938 bn Rde gre; kusur ve noksanlk ifade eden bu sfatlarn Allahta bulunmadnn delili, araya bir aksaklk ve bozulma hali girmeksizin, varlklarn nizamnn muhafaza edilmesi hususunun aikr olmasdr. ayet Allaha gaflet, hata, unutma ve sehiv yol bulmu olsayd, elbetteki mevcudata (ondaki nizama) halel gelirdi.939 3.3.8.1 Cismiyet bn Rde gre; dinin durumundan ve tutumundan aka anlaldna gre cismiyet (yani Allahn cisim ve madd varlk olup olmamas) sktla geilen hususlardandr. Dinde cismiyetin reddedilmesinden ok isbat ve var kabul edilmesi tasrih edilmitir. nk din, Aziz Kitabn birok yerinde Allahn yz ve iki eli bulunduunu sarahaten ifade etmitir. Bu ayetler, mahluka nazaran Yaratcda cismiyetin daha stn bir ekilde mevcut olduu kanaatini vermektedir.940 bn Rde gre; bu sfat konusunda yani cismiyet hususunda takip edilmezi zaruri olan yol, onu dinin usulne gre anlayarak, nefy ve ispattan, red ve kabulden aka

935 936 937 938 939 940

T H, 20/52. bn Rd, el-Kef, s. 186. el-Mmin, 40/57. er-Rm, 30/30. bn Rd, el-Kef, s. 186. bn Rd, el-Kef, s. 187.

151

bahsetmemektir. Bu konuda halktan, soru soranlara, Onun gibi bir ey yoktur, O iitir ve grr941 ayeti ile cevap verilerek bu nevi sual sormaktan da menedilirler.942 3.3.8.2 Cihet: Yn bn Rde gre; bu sfat, yani cihette olmann Allahn sfat oluu, ta balangtan itibaren din ehli olanlar tarafndan yce Allah hakknda isbat ve kabul edilegelmi, Mutezilenin bu sfat red ve inkr etmesine kadar durum bylece srp gitmitir. Daha sonra bu sfat reddetme konusunda Ebul-Mel ve onun kanaatine uyan sonraki Earler de Mutezileye tabi olmulardr.943 Hlbuki dinin zevahiri tamamiyle, cihetin var olduunu icab ettirmektedir. Bu husustaki ayetlerin bazlar: a. O vakit, Rabbinin Arn onlarn zerinde sekiz melek tar.944 b. Melekler ve Ruh (Cebrail) Ona ykselirler.945 c. O, ii semadan yere doru idare eder. Sonra sizin hesabnza gre miktar bin sene olan, bir gnde i yine Ona kar.946 Buna benzeyen daha baka ayetler de mevcuttur diyen bn Rde gre; ayet bunlarn hepsine tevil musallat klnrsa, din batanbaa mevvel hle gelir. ayet, bunlar mteabihattandr, denilirse, bu sefer de din batanbaa mteabih bir hle dner. nk btn dinler, Allahn semada olduu, peygamberlere vahyi getiren melein oradan indii ve ilah kitaplarn semadan nazil olduu (ondan dolay bu nev kitaplara semav kitap ismi verildii) temel akidesi zerine kurulmutur.947

941 942 943 944 945 946 947

e-r, 42/11. bn Rd, el-Kef, ss. 187-188. bn Rd, el-Kef, s. 194. el-Hkka, 69/17. el-Meric, 70/4. es-Secde, 32/5. bn Rd, el-Kef, s. 195.

152

bn Rde gre; cihetin isbat ve kabul aklen de eran da zaruridir. Cihet esasn ortaya koyarak kendi varln onun zerine kuran bizzat dindir. Bu esas iptal etmek, dinleri iptal etmek olur.948 3.3.8.3 Ruyet bn Rde gre dinin maksad, Allahn cisim olmadn halka tarif etmek olsayd bu nevi eylerden (yani sem, basar, vech, yed v.s.) hi birini onlara aklamazd. Bilakis, tahayyl edilen varlklarn en ycesi nur olduu iin Allah, hakknda halka onu misal getirmitir. nk hisse gre de hayale gre de varlklarn en mehuru ve en ak bilineni nurdur. te tasavvurun bu ekli ile, ahiretteki varlklarn manasn anlamak, halk iin mmkn olabilmitir. bn Rd, demek istiyor ki, ahiretle ilgili manalar halka hiss ve hayal hususlar olarak temsil bir biimde anlatlmtr. u hlde mbarek ve mtel olan Allah hakknda din zahiri zere ele alnd vakit, orada ne byle ne de baka trl bir phe ve tereddd meydana gelmez. nk Kuran ve sahih hadislerde de getii gibi Allah nurdur, ve Allahn nurdan bir hicab vardr. denilir ve arkasndan da Tpk gne grld gibi ahirette mminler Allah greceklerdir diye sylenirse, btn bunlarn hibirinde halka da ulemaya da ne bir phe ne de bir tereddd arz olur. Zira ulemaya gre bu hlin (ruyetin) bir ilim artndan (mezd-i ilimden) ibaret olduu burhanla sabittir. Lakin bu hususu onlara, yani halka tasrih ettikleri zaman, onlarn nazarnda din tamamen batl ve hkmsz olur veya halk, kendilerine bu hususu tasrih edeni tekfire kalkr. u hlde bu gibi eylerde dinin yolundan ayrlan bir kimse, dosdoru bir yoldan uzaklam ve aztm olur.949 bn Rd der ki: Dikkat edilince grlr ki, misal verilmeden tasavvur etmeleri mmkn olmayan bahiskonusu hususlar halka temsil bir ekilde anlatan din, bununla beraber, halka misal vererek anlatm olduu bu manalarn bizzat kendileri konusunda ulemaya tenbih ve ikazda bulunmutur. u hlde insanlardan her bir snf iin tahsis edilen talim tarz konusundaki er snrlar zerinde durmak ve onu amamak icabetmektedir. Aksi takdirde her iki talim ekli birbirine karr, bu suretle nebilerin dinindeki hikmet bozulup gider.950

948 949 950

bn Rd, el-Kef, s. 197. bn Rd, el-Kef, s. 211. bn Rd, el-Kef, ss. 211-212.

153

bn Rd, talim konusunda btn insanlar tek bir yol ve usul zerinde sayan bir kimseyi, herhangi bir amel hususunda onlar birtek yol ve usulde sayan kimse gibi kabul eder. Ona gre; btn bunlar hisse de akla da aykr olan eylerdir.951 bn Rde gre; ruyet, manas ak olan bir eydir. Mtel ve mbarek Allah hakkndaki din zahiri zere alnrsa, ruyet konusunda hibir phe ve tereddd meydana gelmez. Bundan maksad da, orada cismiyetin varlnn da yokluunun da tasrih edilmemesi ve bunun zerinde hi durulmamasdr.952 3.3.9 Nbvvet ve Mucize bn Rde gre; iki bakmdan bu mesele zerinde dnlebilir: a. Peygamberler vardr (sbat- rusl) b. Peygamberlik iddia eden Hz. Muhammed de onlardan biridir ve davasnda yalanc deildir.953 bn Rde gre; resuller ve nebiler ad verilen bir zmrenin varlklar bizatihi malumdur. nsanlardan bir snf olan bu zmre, beer bir renme ile deil Allahtan gelen vahiy ile halka yntemler ve kanunlar vaz ederler. nk bunlarn varln, mahade etmediimiz fakat tevatren sabit olan dier eylerin, felsefe ile mehur olan ahslarn ve benzeri hususlarn varln inkr edenden bakas reddetmez. Zira szlerine kulak aslmamas lazm gelen dehriye (materyalistler) mstesna btn filozoflar ve insanlar ittifak etmilerdir ki, burada, beer nevinden baz zevat vardr, kendilerine gelen vahye dayanarak, mutluluklarnn tam olmasna vasta olan gzel fiil ve ilim nevinden baz hususlar halka tebli eder, bozuk akideler ve irkin ilerden onlar menederler. Peygamberlerin yapm olduklar i (fiil) budur.954 bn Rde gre; Allah Tel tarafndan ald vahiy ile, yntemler ve kanunlar vaz etmek demek olan bu fiil kendisinde mevcut olan bir ahs peygamberdir. Beer ftrat dikkate alnrsa, bu esasta da phe edilemez. nk mesel tedavi tbb bir fiildir, kendisinde tedavi
951 952 953 954

bn Rd, el-Kef, s. 212. bn Rd, el-Kef, s. 212. bn Rd, el-Kef, s. 228. bn Rd, el-Kef, ss. 236-237.

154

sanat ve fiili mevcut olan bir kimse tabiptir hususu bizatihi malum olduu gibi, peygamberlerin iinin de Allahtan gelen vahiy ile yntemler ve kanunlar vaz etme olduu ylece bizatihi malum bulunmaktadr.955 bn Rde gre; Hz. Muhammedin hlinden aikr bir surette anlalan udur: O, insanlardan herhangi birini ve topluluklardan bir topluluu peygamberliine ve tebli etmi olduu hususlara iman etmeye, maddelerden birini baka bir madde hline getirme gibi harikulde fiillerden olan bir harikay davasnn nne srerek davet etmemitir.956 Bu duruma gre; Hz. Peygamberin, herkese meydan okuduu ve peygamberlik meselesindeki iddiasnn doruluuna delil sayd mucize Aziz Kitaptr.957 bn Rde gre Kurann mucizeliine birka suretle vkf olunur: 1. Kurann ihtiva ettii ilim ve amelle ilgili er hkmlerin ve kanunlarn, renme ile kazanlan cinsten olmayp vahiy ile olduunu bilmek suretiyle, 2. Kurann gaybdan haber vermeyi ihtiva etmesi suretiyle, 3. Kurann nazmnn ve ifadesinin dnmeye tanmaya dayanan nazm ve ifade nevinin haricinde olmasyla, yani, Arap dili ile konuan beli ve ediplerin szleri cinsinden olmadn anlamakla bilinir.958 bn Rd, btn bunlara ilave olarak, dinleri ve konular vaz eden zatn u hususu bilmesine de ihtiya olduunu belirtir: Acaba bu bilgilerden ne kadaryla halk mesut olur? Halk, hangi yollardan bu bilgileri edinmeye sevk etmek uygun olur? Btn bunlar -hi olmazsa ekserisi- ne renme, ne sanat ve ne de hikmetle idrak olunabilir. Bunun byle olduunu ilimlerle, bilhassa dinleri vaz, kanunlar tesbit ve ahiret ahvalinden bahsetme ii ile uraanlar ok iyi bilirler.959

955 956 957 958 959

bn Rd, el-Kef, s. 237. bn Rd, el-Kef, s. 235. bn Rd, el-Kef, s. 235. bn Rd, el-Kef, s. 239. bn Rd, el-Kef, s. 240.

155

bn Rd, btn bu hususlarn, mmkn olan en mkemmel ekilde Aziz Kitapta mevcut olduu iin, artk bunun Allahtan gelen bir vahiy ile olduu ve peygamberin dili zerine ilka ettii kendi kelamndan ibaret bulunduunun malum olduunu belirtir.960 Ona gre; baka bir yolla da bu hususa vkf olunabilir. Bu yol, bu dini dierleri ile mukayese etme esasna dayanr. yle ki: Peygamberlerin peygamber olmalarn temin eden fiil, Allah Teldan aldklar vahiy ile er hkmler (ve hukuk kaideler) vaz etmekten ibarettir. Aziz Kitabn ihtiva ettii, saadet iin faydal olan amel ve ilim itibariyle yararl er hkmler sonsuz derecede dier er hkmlerden stndr.961 Kuran Allahn kelam ismini almaya, dierlerinden kat kat fazlasyla layk ve mstehaktr. Semav kitaplara, yani Tevrata ve ncile vkf olanlar, bu hususu derhal farkederler.962 bn Rd der ki: Btn bu hususlar anlatm olduumuz gibi olunca, artk u husus btn akl ile ortaya kmtr. Kurann, Hz. Muhammedin nbvvetine delil oluu, ylan hline gelen asann Musann nbvvetine, ly diriltmenin, abra hastalna tutulanlarla, anadan doma krleri tedavi etmenin Hz. sann peygamberliine delil olmas nevinden deildir. nk bu hususlar da her ne kadar peygamber olanlardan bakasndan zuhur etmeyen fiillerden olup halk inandrc ve ikna edici nitelikte iseler de, tek balarna kaldklar vakit kat delil deillerdir. nk bu gibi fiiller, nebiye nebi isminin verilmesine sebep tekil eden sfatn fiillerinden bir fiil deillerdir. Kurana gelince, bu sfata delil oluu, aynen tedavinin tababete delil oluu gibidir.963 Mucizelerin en ak olan, olaanst nitelii, asann ylana dnmesi gibi, bakalarndan iitmek suretiyle (nakl olarak) iletilmi olmayan Allahn yce kitabdr. Onun mucize oluu ancak bugn var olan ve kyamete dek var olacak olan insanlarn duyum alglar- ve incelemeleri sayesinde anlalmtr ve anlalacaktr. Bu sebeple bu mucize, teki mucizelere nazaran, ok daha stndr.964

960 961 962 963 964

bn Rd, el-Kef, s. 240. bn Rd, el-Kef, s. 241. bn Rd, el-Kef, s. 242. bn Rd, el-Kef, s. 243. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 624.

156

bn Rde gre; mucize ve harika eyler peygamberliin delili olamaz. nk akl peygamberlikle mucize arasndaki irtibat idrak edemez.965 Ne zaman, Peygamberler vardr ve harikulade fiiller sadece onlardan zuhur eder, kaidesi vaz olunabilirse, o zaman mucize ve harikalar, peygamberi tasdik iin bir delil olur. Bununla bn Rd, berran (haric, hiss ve kevn) mucizeyi kasdediyor ona gre; Berran mucize, peygambere peygamber isminin verilmesine esas olan sfata mnasip dmez. Berran mucize vastasyla gerekleen tasdik sadece halka has bir yol gibi grnyor. Mnasip (ilm, amel, manev, ahlak ve hukuk) mucize ile tasdik ise halk ile ulema arasnda mterek bir yoldur. Din iyice incelendii zaman grlr ki; o, berran mucizeye deil, sadece ehl ve mnasip mucizeye itimad etmitir.966 3.3.10 Cevr ve Adl (Hayr ve er) bn Rde gre; insann yaratlna esas tekil eden, tabiat ve vcuda getirilmesine esas alnan terkip, insanlar iinde kk bir aznlk olan baz kimselerin tabii olarak erli olmasn icabettirmitir. Ayn ekilde insanlarn hidayete ermeleri iin hariten tertip ve tanzim edilen sebepler her ne kadar ounluk iin irad edici ise de, arz olarak baz kimseler iin dll edici olmutur. Hikmetin icab olarak u iki husustan birinin olmas zaruri ve kanlmazd. Ya aznda er, ounda hayr bulunan varlk hi yaratlmayacak, bu suretle gayet az olan er sebebiyle ok fazla olan hayr da yok olacakt veya varln bu eitleri yaratlacak, netice olarak ekalliyet olan onlardaki er yannda ekseriyet olan hayr da mevcut olacakt. Bizatihi malum olan hususlardandr ki, ok az olan erle birlikte pek fazla olan hayrn bulunmas, ok az er sebebiyle pek fazla olan hayrn yok olmas hlinden ok daha iyidir. te melekler iin kapal kalan, bu nitelikteki errin hikmetten oluu idi. Yeryznde bir halife, yani insanolunu yaratacam diye kendilerine haber verince, meleklerin vermi olduklar cevab Allah Tel yle hikye etmiti: Ya Rabbi, yeryznde fesad karacak ve kan dkecek birini mi yaratacaksn? Hlbuki biz hamd ederek seni tenzih ve takdis ediyoruz, demiler.967 Allah Tel unu anlatmak istiyor: Meleklerin kavrayamadklar ilim u idi: Varlklardan bir eyin varl hem hayr hem er olur da ondaki hayr ciheti daha galip bulunursa, hikmet, onun yok edilmesini deil, var edilmesini gerektirir.968 lah hikmet, az bir miktar ktlk karm da olsa, iyiliin miktar bakmndan ok olarak bulunmasn zorunlu
965 966 967 968

bn Rd, el-Kef, s. 233. bn Rd, el-Kef, s. 244. el-Bakara, 2/30. bn Rd, el-Kef, s. 260.

157

klmtr; nk az bir miktar ktlkle birlikte ok miktarda iyiliin bulunmas, az bir ktln bulunmasndan dolay, bu ok miktarda iyiliin hi bulunmamasndan daha ye tutulur.969 bn Rde gre; yeryznde var olan salt hayr niteliindeki her ey Allahn irade ve kasdyla var olmutur. Bozulma, yalanma ve bunun gibi ktlklerin varl ise maddenin zorunluluklarndan dolaydr. Byle olmasnn sebebi udur; bu varlk iki durumdan biriyle bulunur; ya varlna bir ktlk eklenen eyler varolmayacaktr ki bu (yokluk) daha byk ktlktr. Ya da bu hliyle var olacaktr. nk onun varlnda bundan daha fazla (ktlk) bulunmas mmkn deildir. rnein atein lemdeki faydas apaktr ve ona birok canly ve bitkiyi bozmas araz olarak tesadf etmitir.970 Bu aklamalardan anlalyor ki: Allah dalalet sebeplerini, ekseriya onlardan dalaletten fazla hidayet vcuda geldii iin yaratmtr. nk varlklar iinde yleleri var ki, kendilerine hibir ekilde dlale vesile olmayan hidayet sebepleri verilmitir. Meleklerin hli byledir.Baz varlklara ise, sadece ok az saydaki kimseler iin ndir hllerde riz olarak dlale vesile olabilecek hidayet sebepleri verilmitir. Zira bu aznln, terkip ve teekkl tarzlar icab bundan baka trl olmaya durumlar elverili deildir. nsann hli de byledir.971 bn Rde gre; tevil yapma zarureti ortaya kacak derecede, aralarnda tearuz bulunan ayetlerin, bu konuda nazil olmasnn sebebi ve hikmeti, halka, meseleyi olduu gibi anlatma zaruretinden dolaydr. yle ki: Halk, Allah Telnn adaletle muttasf olduu, hayr olsun er olsun her eyi yaratma sfatna malik olduu hususunda bilgi sahibi olma ihtiyac iindedir. nk dalalette kalm millet ve din mensuplarndan birou, lemde biri hayr, dieri er ilah olmak zere iki ilahn bulunduuna itikad ettiklerinden, bu durum karsnda halkn, her ikisinin de, yani hayrn ve errin de tm ile yaratcs Allahtr diye bilmeleri icabetmitir.972 bn Rde gre; er olan dlalin Allahtan baka Halik bulunmad iin, erri yaratmak Allaha nisbet edildii gibi dlali de Ona nisbet ve isnad etmek icabetmitir. Lakin bunun kaytsz ve artsz bir ekilde mutlak olarak anlalmas uygun olmaz. Fakat bunu u ekilde anlamaldr: Allah, hayrn zat iin hayr yaratmtr. erri de hayr iin, yani erle
969 970 971 972

bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 208. bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 147. bn Rd, el-Kef, ss. 260-261. bn Rd, el-Kef, s. 261.

158

birlikte bulunan hayr iin yaratmtr. u hlde Allahn erri yaratmas Onun adaletinin eseridir. Bunun misali atetir. Ate, sadece mevcudatn kvam olmak zere yaratlmtr. ayet ate olmasayd, onun sayesinde var olan eylerin mevcut olmas shhatli olmazd. Fakat baz eyleri ifsadetme zellii, arz surette ortaya kan ve erden ibaret olan fesat ile yine ondan meydana gelen ve hayr olan varlk mukayese edilecek olursa, atein var oluunun yok oluundan daha iyi olduu anlalr. u hlde ate er deil, hayrdr.973

973

bn Rd, el-Kef, ss. 261-262.

159

4. BKILLN VE BN RDDE RADE FL LKS slam dncesinde Allahn her trl noksan sfatlardan uzak ve btn gzel sfatlarla nitelenmesi ok nemli bir yer tutmaktadr. Tek ve biricik olan, varl zorunlu olup hibir maddeye, surete ve illete muhta olmayan, ezel ve ebed olup kendine has bir varla sahip olan Allahn insan ve evrenle olan ilikisi nasl aklanacaktr?974 te yandan beer planda, mutlak bir ilim ve irade sahibi olan Vacip bir yaratc karsnda insan fiillerin stats nedir?975 nsann irade ve fiillerinin, Allahn iradesi ve fiilleri ile ilgilsi nedir?976 rade ile ilgili en nemli problem irade-fiil ilikisinden domaktadr.977 nk insann evrendeki yeri, Allah karsndaki konumu ve gc, eylemde bulunabilme kapasitesi gibi sorunlar metafiziin bata gelen konularndandr.978 zellikle Allahn fiillerinde irade problemi, kelam ile felsefenin, zerinde en sert tartmalar icra ettii bir alan olmutur.979 Bizim buradaki maksadmz irade-fiil ilikisinin Bklln ve bn Rd tarafndan nasl anlaldn ortaya koymaktr. 4.1 rade ve Fiil Kavram rade kelimesi szlkte, bir eyi yapmak ve yapmamak konusunda karar verebilme ve bu karar yrtebilme kudreti, isteme, dileme980 anlamlarna gelir. Rb el-sfahn (.502/1108) irade kelimesini yle tarif etmektedir: rade, rde yerdden nakledilmitir. Bir eyin talebi konusunda ilerleme kaydetmek anlamna gelir. Aslnda irade: Emel, ihtiya ve ehvetten mrekkep bir kuvvettir. sim olarak, yaplmas ya da yaplmamas gereken hkmle birlikte kiinin bir eye zlemini ekmek iin kullanlr. Sonra balangta kullanlr: Nefsin bir eyi yapmay arzulamas, bazen de sonuta kullanlr: Yaplmas ya da yaplmamas gereken hkm anlamnda kullanlr. Allah hakknda kullanldnda balangtaki deil sonutaki kullanlr. nk Allah bir eyi arzulamaktan mnezzehtir. Ne zaman Allah yle
974

975 976 977 978 979 980

Temel Yeilyurt, Gazzliye Gre Allahn radesi, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 4, 1998, s. 194. Halife Keskin, slam Dncesinde Allah-lem likisi, stanbul: Beyan Yaynlar, 1996, s. 20. M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Mtrdi, stanbul: amil Yaynevi, 1980, s. 30. Keskin, s. 127. Mehmet Evkuran, Sosyal Bilimler Mant ve Kelam, 1. Basm, Ankara: Aratrma Yaynlar, 2005, s. 57. Yeilyurt, s. 187. D. Mehmet Doan, Byk Trke Szlk, 15. Bask, Ankara: Vadi Yaynlar, 2001, s. 641.

160

yle irade etti denirse, onun manas udur: O konuda yle deil, yle hkmetti. Bazen irade zikredilir ve onunla emir manas kasdedilir, senin u sznde olduu gibi: Senden yle yle yapman istiyorum, yani: Sana yle yle yapman emrediyorum. Bazen de irade zikredilir ve onunla kasd, taleb murat edilir.981 bn Manzr (. 711/1311)un irade kelimesi hakkndaki grleri ise yledir: Bir ey irade etti: onu diledi (eh). Allah Tel Kehf Sresinin 77. ayetinde yle buyurmutur: Orada yklmak isteyen (yrd) bir duvarla karlatlar. (O kul) hemen onu dorulttu. Yrd ve irade ancak canllardan ortaya kar. Duvar hakiki iradeyi murat edemez. nk duvarn dmek zere hazrlanmas irade edenlerin fiillerinin belirgin olmas gibi belirgin olmutur ve bylece duvar, iki suret bir olduu iin iradeyle nitelendirilmitir.982 rade, ksaca harekete geme gc ve yeteneidir, fiilin gerekletirilmesinde belirleyicidir. rade kiiyi fiile ynlendirmekte, fiil de iradeye bal olmas bakmndan gerekleme imkn bulmaktadr. Her ne kadar irade fiilden nce geliyorsa da fiil srecinde de onunla birlikte olan, onunla btnleen bir faaliyettir. Bu anlamdaki irade sadece, psikolojik bir fonksiyon yahut meleke olmayp ayn zamanda bilinli bir seme gc983, bundan dolay da kiiyi davranlarnn sonularndan sorumlu hle getiren ahlaki bir ilkedir.984 Yaplan tanmlarda, irade terimine yklenen anlam kodlar dikkatle incelendiinde ister talep ve istek isterse de kasd ve tercih anlamnda ele alnsn, hepsinde de sonucun fiile ynelik olduu aka grlmektedir. radenin canlya fiili gerektiren nitelik985 olarak tanm da irade-fiil ilikisini doru orantl hle getirmektedir. Buradan iradenin bulunmad dnldnde, fiilin de bulunamayaca eklinde bir sonuca ulamak mmkn

981

982

983 984 985

Rgb el-sfahn, Mfredat elfazil-Kuran, Safvan Adnan Dvd (thk.), Dmak: Darul-Kalem, Beyrut: ed-Dar-miyye, 2002, s. 371. Ebl-Fazl Cemlddn Muhammed b. Mkerrem b. Al b. Ahmed el-Ensr er-Rveyl bn Manzr, Lisanl-Arab, Yusuf Hayat ve Nedim Maral (hzl.), Beyrut: Dru Lisnil-Arab, ts. C.1., s. 1253. Mustafa arc ve Hayati Hkelekli, rade, DA, C. 22, stanbul: 2000, s. 381. arc ve Hkelekli, s. 22. Ebl-Hasen Al b. Muhammed b. Al es-Seyyid e-erif el-Crcn, et-Tarifat, Abdurrahman Umeyra, (thk. ve talik), 1. Bask, Beyrut: leml-Ktb, 1987, s. 37.

161

gzkmektedir. Bylece fail olabilmek, irade sahibi olabilmeye balanmtr. O halde, denilebilir ki, gerek anlamda fail ve yaratc olan, irade sahibi olmaldr.986 Kuran perspektifinden meseleye bakldnda Kuran- Kerimde irade kavram hem Allaha hem de insana nisbet edilerek 139 yerde geer.987 Bu ayetlerde Allah Tel irade kavramn hem kendi zat iin hem de kulu iin kullanmaktadr.988 Bu ayetlerin nemli bir ksmnda ilah iradenin mutlak, zgr ve nne geilemez olduu, dolaysyla kulun iradesini snrlad, hayr veya er olarak olup biten her eyin Allahn iradesi istikametinde gerekletii fakat Onun iradesinin mutlaka amal, anlaml, hikmetli ve adil olduu, kullar iin asla zulm, ktl ve meakkati murat etmedii bildirilmektedir. Ahlaki muhteval ayetlerde insann iradesinde serbest olduu belirtilmekte bundan dolay onun iyi eyleri istemesinden de kt eyleri istemesinden de sz edilmekte fakat insan iradesinin Allahn sonsuz derecede zgr iradesi tarafndan snrlandrld ve insann Allahn izin verdii lde zgr olduu belirtilmektedir.989 Yani Kuran insana bir hareket serbestisi tanmakta ve neticesinden onu sorumlu tutmaktadr.990 lahi sfatlardan irade hakknda Kuran- Kerimde yaplan aklamalara gre Allah dilediini yapar ve diledii ekilde yaratr. O dileyenin iman, dileyenin inkr edebileceini bildirmi, iman edeceklere hidayet vermeyi, inkr edenlerin de sapklklarn srdrmelerini murat etmitir. Eer isteseydi herkes iman ederdi, ancak insanlarn kendi irade ve tercihleri olmadan iman etmelerini dilememi, onlar serbest brakmtr.991 Fiil kelimesi szlkte; i, olu, davran, hareket, tasavvurda kalmayan, grnr hle gelen ey gibi anlamlara gelmektedir.992 Seyyid erif Crcn (. 816/1413) fiili yle tarif etmektedir: Fiil, kat olmas sebebiyle nemli olan iin meydana gelen durum gibi, her eyden nce, tesir sebebiyle messirin bakasnda ortaya kard durumdur. yle de denmitir: Bir

986 987 988 989 990 991 992

Yeilyurt, s. 188-189. arc ve Hkelekli, s. 381. Celal Krca, rade, slam Kavramlar, Ankara: Sem Yazar Genlik Vakf Yaynlar, 1997, s. 387. arc ve Hkelekli, s. 381. Mevlt zler, slam Dncesinde Tevhid, stanbul: Nn Yaynclk, 1995, s. 218. Yusuf evki Yavuz, Kader, DA, C. 24. stanbul: 2001, s. 58-59. Doan, s. 432.

162

eyin, sonu getirmeye devam ettii srece sonu getiren gibi, bakasnda tesirini gsteren olmasdr.993 Fiil, messir tarafndan meydana gelen tesir994 diye de tarif edilmitir. Bir fiil ortaya koyabilmek iin failde bulunmas zorunlu olan birtakm zellikler vardr.995 Her eyden nce bir fiilin gereklemesi iin failin o fiili semesi ve istemesi gerekmektedir. Ancak bir ok ihtimal iinden belirli bir zaman ve eklin seilebilmesi iin,bunlarla ilgili bir bilgiye sahip olmann zorunluluu aikrdr. Bu noktada ilim sfat belirleyici rol oynamaktadr. Ancak hlen fiil neticelenmi deildir. Zira failin eyaya tesir edebilmesi iin bir gce sahip olmas gerekmektedir. Zira ciz olandan bir fiilin meydana gelmesi imknszdr. O hlde failin kudret sfatna da sahip olmas gerekmektedir.996 Yani bir fiilin gerekleebilmesi iin failde bulunmas gereken sfatlar unlardr: lim, irade ve kudret.997 Kuran- Kerimde hemen hepsi fiil kalplarnda olmak zere 100 akn ayette geen fiil kavram (isim olarak sadece bir ayette geer, el-Enbiya, 21/73) Allaha, meleklere, cinlere ve insanlara; isim ve fiil kalplaryla tekil veya oul olarak 300den fazla yerde zikredilen amel kelimesi de yaratklara nisbet edilmitir. Bu ayetlerde Allahn, dilediini yapan ve yaptklarndan sorumlu tutulmayan bir varlk olduu bildirilirken Onun izin vermemesi veya dilememesi hlinde insanlarn hibir ey yapamayaca ifade edilir.998 Kuran, Allah ile insann fiilleri konusunda iki byk gerei retir: Allahn mutlak iradesi ile kudreti ve insann eylemde bulunabilen sorumlu bir varlk olmas. Allah, zat ve sfatlarnda olduu gibi, fiillerinde de mutlak Tevhid sahibidir. Kuranda ulhiyyetin temel nitelii olarak gsterilen yaratma noktasnda, insann Allaha hibir suretle ortak olmas dnlemez. Bununla beraber Kuran, insann i yapabilen sorumlu bir varlk olduunu da kabul eder. O hlde nemli olan; Allahn mutlak Tevhidi ile insann sorumluluunu badatrabilmektir.999

993 994

995 996 997 998 999

Crcn, s. 215. Semh tf ez-Zeyn, Tefsru mfredti elfzil-Kuranil-Kerm, 2. Bask, Beyrut: Darul-KitabilLbnn; Mektebetl-Medrese, 1984, s. 667. Keskin, s. 16. Keskin, ss. 18-19. Keskin, s. 20. Mustafa Sait Yazcolu, Fiil, DA, C. 13. stanbul: 1996, s. 60. zler, slam Dncesinde Tevhid, s. 290.

163

Fiil kavram konusunda yaplan bu tanmlarn iaret ettikleri ortak nokta; fiilin mcerret bir kavram olmayp, d dnyada gereklii olan bir ey olduudur. Yani fiil, insann iradesinin d dnya ile temasa gelmesi, onun i dnyasnn d dnyaya zaman ve mekn plannda aksetmesi, irade ve kudretinin eyleme dnmesidir.1000 Fiil, insann zaman ve meknda i dnyasnn bir baka deyile iradesinin d dnya ile temasa gelii oluyor. Bu temasa gelite fizyolojik, biyolojik, psikolojik ve sosyolojik pek ok amilin rol oynadna iaret etmekte yarar vardr. Burada nemli olan fiilin meydana geli eklidir. Szn ettiimiz fiil, insann irade ve gcn aarak metafizik bir anlamda m olumaktadr; yoksa insann kendi irade ve gc snrlar iinde mi meydana gelmektedir?1001 Netice olarak unu syleyebiliriz: Bir fiil kavram vardr. Buna verilen izah tarzlar deiiktir. Gerek insan g sahibi kabul edip fiilin kaynan onda, grenler, gerek insan metafizik bir yaratk grp fiilin kaynan onun dnda arayanlarn birletii nokta, fiilin insann d dnya ile temasa gelmesi, onun i dnyasnn d dnyaya zaman ve mekn plannda aksetmesi oluyor.1002 4.2 Bkllnde rade-Fiil likisi Bkllnye gre; irade, mrid ve mtekellim olann fiillerinden bir fiildir. rade, meiyet, ihtiyar, rza ve muhabbet arasnda fark yoktur.1003 Fiil ise, fiil olmas bakmndan sadece fail , hayy ve kdirle ilintili olandr.1004

1000

1001 1002 1003

1004

Mevlt zler, slam Dncesinde nsan Hrriyeti -Cveyn eksenli bir tetkik-, stanbul: Nn Yaynclk, 1997, s. 50. Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, s. 52. Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, s. 57. Semra Ferhat, Mucemul-Bklln f ktbihis-Sels et-Temhd, el-nsaf, el-Beyan, 1. Bask, Beyrut: el-Messesetl-Cmiiyyetd-Dirasat ven-Ner vet-tevzi, 1991, s. 217-218. Eb Bekr Muhammed b. Et-Tayyib b. Muhammed b. Cafer b. el-Kasm el-Bklln, et-Temhdl-evail ve telhsd-delil, mdddin Ahmed Haydar, (nr.), Beyrut: Messesetl-Ktbis-Sekfiyye, 1986, s. 69; Allahn sfatlar meselesinin de ortaya k sebebi yahut en azndan arlkl sebeplerinden birini hiz olma zelliine sahip olan insan fiilleri meselesi ele alnrken ilk devir kelamnda hatta mtekaddimn dnemi boyunca mcerred olarak fiil kavram zerinde durulmam ve onun tarifi yaplmam, buna mukabil daha ok insandan sadr olan fiillerin ona nisbet edilip edilemeyecei ve buna bal olarak da fiilirade, fiil-istita ilikisi, yaratma, kesb, tevld vb. kavramlar asndan olaya yaklalmtr. Bk. Kasm Turhan, Bir Ahlk Problemi Olarak Kelam ve Felsefe Asndan nsann Fiilleri, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1996, s. 33.

164

Bkllnnin irade-fiil ilikisini kavrayabilmemiz iin cevher-araz metafiziinin kelamclar, Earler ve Bklln tarafndan hangi amalar iin bir vasta olarak kullanldn ortaya koymamz gerekmektedir. Kelamclar metafizik gayelerine ulamak iin fizik sistemlerinde arazlarn mevcudiyetini ispat etmeye byk nem vermiler, hatta belirledikleri nitelikleriyle birlikte onlar kabul etmeyi bir inan meselesi hline getirmiler,1005 lah mutlak kudreti mahfuz tutabilmek iin realiteyi yle bir ekilde paralara ayrmlar ki, nesneler arasnda geriye kalan yegne rbta, dikey yahut ilah sebep olmu ve yatay sebebin varl btnyle gzard edilmitir. Onlar her eyden nce cisimlerin Aristocularn madde ve suretinden deil atomlardan, ancak, Demokritosun atomlar hilafna boyutsuz olan atomlardan mteekkil olduuna inanmlardr. Hlasa onlar tamamyla atomize bir lem tasarlamlardr. Bu lemde yalnzca ilah irade hkmrandr ve eitli olgu ve nesneler arasnda bir sebebe bal olarak grnen iliki, vesilecilik (occasionalism) denilen eyin bir sonucu eklindedir.1006 Kelamclar Allahn varl ve birlii ile lemin hudusunu (sonradan var olduunu) ispat etmek, tabiatn, eyann ve insanlarn fiil gcn inkr etmek, fiili yalnzca Allaha isnad etmek gibi birok felsef-din byk meselelerin ispatna ynelik bir vasta olarak kullanmlardr.1007 Cevher-i ferd anlay ilk mtekellimlerce kudret-i ilahye asln belirlemek iin nemli bir vasta olmu, zellikle Earler bu byk aslla uyum iinde olmayan btn grleri iptal etmek iin bu vastay tam bir fikr surette kullanmlardr.1008 Earler yaratlm olmalar hasebiyle atomlarn mecmuundan meydana gelen lemin de yaratlm olduunu, maddeye devamllk izfe edilemeyeceini, aksi takdirde Allahn bir ksm varlklar yaratmakta serbest olmad fikrini kabul zorunda kalnacan ileri srmler,1009 her eyden nce Allah ile lem arasndaki ontolojik ztla arlk vermiler, alemin yoktan yaratld tezini ispata alm ve yaratc irade ile atomlar arasna girebilecek determinist zorunlulua dayal her trl zorunlu tabii sebep fikrini reddetmeyi
1005

1006

1007

1008

1009

Yusuf evki Yavuz, slam Kelamnda Araz Nazariyesi Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 5-6, 1987-1988, s. 72. Seyyid Hseyin Nasr, slam ve Bilim slam Medeniyetinde Pozitif Bilimlerin Tarihi ve Esaslar, lhan Kutluer (ev.), stanbul: nsan Yaynlar, 2006, s. 137. rfan Abdlhamid, slamda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, M. Saim Yeprem,(ev.), stanbul: Marifet Yaynlar, 1981, s. 253. S. Pines, Mezhebz-Zerreti Indel-Mslimin ve Alakath bi Mezahibil-Yunan vel-Hund, AbdlHd Eb Rde, (Arp. ev.), Kahire: Mektebetn-Nahdatil-Msriyye, 1964, s. 33. Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Szl, 2. Basm, stanbul: tken Neriyat, 1981, s. 100.

165

Allah yegne fail olarak tanmann bir gerei saymlardr; bylece atomculuun tercihi ile Allahn tenzihi arasnda bir balant kurmulardr.1010 Bir tarafta sonsuz g, kudret ve irade sahibi olan Allah, dier tarafta ise snrl, sonlu ve yaratlm bir lem dncesi Er kelamnn en karakteristik ynn oluturmutur.1011 Snn cevher anlaynn sistemletirilmesinde nc olan Bklln,1012 atom nazariyesini Allahn kudret ve irade sfatn ispatta, Allahn tek ve esiz yaratc olmasnda, mucizeyi izahta, Kuran vahyini teyitte kullanmtr. Demek ki Bkllnnin atomculuu Allahn lem zerine mutlak hkimiyetini tesis etmek zere ileri srlm bir doktrindir. Bu doktrine gre atomlar ve arazlar Allahn irade etmesiyle var olurlar. Var olur olmaz da yok olurlar. Bu duruma gre, lem Allahn iradesine bal olarak srekli bir yaratlma (halk- daim) durumundadr.1013 Yani Allahn iradesi yalnzca bir yaratma iradesi deildir. Onun kudreti de yalnzca yaratma aamasnda kendini gsteren anlk bir etki deildir. Eya zerinde Allahn yaratma ve ynetme ilikisi her an yrrlktedir.1014 Bkllnye gre arazlar cismin gelip geici nitelikleri olup, varlklar kendi tabiatlarnn gerei olmayp, kendi balarna var olamazlar. Dolaysyla arazlar hdis olduundan, cismin meydana gelebilmesi iin kendilerine ihtiya duyulan cevherlerin de hdis olduu kabul edilmitir. Bylece cevher ve arazlardan teekkl eden lemin hdis yani yaratlm olduu sonucu ortaya kmaktadr. Bu yzden lem, Allahn ilim, irade ve kudretiyle meydana gelmi olup sonlu ve snrl bir yapya sahiptir.1015 Hdis cisimlerden meydana gelen lem hdis olunca, onun bir Muhdisi ve Snii olmas gerekir. Zira her kitabn bir yazar, her suretin bir suret vericisi ve her binann bir banisi olmas zorunludur. Yine hdis varlklarn homojen (mtecanis) bir yapda, srayla bir ksmnn nce dier bir ksmnn sonra varla gelmeleri ve cisimlerin, her trl terkibe yetenekli olduklar hlde muayyen suretlerde varla kmalar, iradesiyle onlar dzenleyen kadim bir varla delalet etmektedir.1016

1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016

lhan Kutluer , Cevher, DA, C. 7, stanbul, 1993, s. 454. Evkuran, s. 46. Kutluer, Cevher, s. 454. Yazcolu, Kelam Ders Notlar, s. 94. Evkuran, s. 47. Musa Koar, Mtrdde Allah-lem likisi, 1. Bask, stanbul: tken Neriyat, 2004, ss.15-16. Macit, s. 101.

166

Bklln, baz nesnelerin zaman bakmndan nce gelmesinin, onlar nce yapan bir faili gerektirdiini ileri srer ki, bu fail Allahtr. kincisinde de imkn kavramn icad eder ve kendiliklerinde dnldnde nesnelerin eitli form ve keyfiyetleri kabil olduunu ileri srer. Onlarn fiilen muayyen ekillere sahip olup da dierlerine sahip olmamalar, onlarn bu ekilleri alp dierlerini almamalarna karar veren bir muhasss (tahsis ve tayin edici)n olmasn gerektirir ki, bu muhasss Allahtr.1017 Buna gre, lemin yoktan var edicisi (muhdisi) olan ve ona bulunduu biimi vermeyi irade eden Allahn varl da kantlanm olmaktadr.1018 Bkllnye gre; Allahta iradenin delili, Allahtan fiillerin varl, varlkta bazlarnn bazlarna ncelii, bazlarnn bazlarndan sonraldr. ayet Allah, yarattn yaratmay dilemeseydi o mevcut olmazd. nce olmas sonra olmasndan daha doru olduu; sonra olmas nce olmasndan doru olduu hlde, Onun nce olmasn dilemedii nce olmaz, sonra olmasn dilemedii de sonra olmaz.1019 Btn varlklar; faydas-zarar, imankfr, itaati-isyan Allah Telnn mahlukatdr ve hepsi Allahn murad olarak meydana gelir ve dnyada da, ahirette de fayda ya da zarar, rzk, ecel, itaat, isyan ve bundan gayr mevcudatta, Allahn istemedii hibir eyin olmas tasavvur edilemez. Allahn iradesi itaatlere, isyanlara ve dier btn varlklara amildir. Ulv olsun, sfl olsun btn lem yaratlmtr ve her eyinde ilah meiyetle ilintilidir.1020 Bkllnye gre; Allahn lemi yaratmas bir gaye iin deildir. Buna delil udur: Etkenler, endieler, meyiller ve gayeler sadece menfaat elde etmek ve zarar defetmek isteyen ihtiya sahipleri iin sz konusu olur.1021 Fail, insan olduunda o, fiilini menfaat temini ve zararn defi iin yapar.1022 Allah btn bunlardan mnezzehtir. nk o olaca olmadan nce bilir, ilerin sonucu Ona dner ve O, gizliyi de aikr da bilir. Kadim, lemi illet iin yapmaz. ayet Allah lemin illet iin faili ise bu illetin kadim ya da muhdes olmaktan hal olmamas gerekir. Eer kadimse lemin, illetinin kdeminden dolay kadim olmas gerekir.

1017 1018

1019 1020 1021 1022

Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, Kasm Turhan (ev.), stanbul: klim Yaynlar, 1987, s. 169. Celal Muhammed Musa, Neetl-Eariyyeti ve Tatavvuruha, Beyrut: Darl-Kitbil-Lbnan, 1982, ss. 325-326. Musa, s. 337. Subhi, s. 108. Bklln, et-Temhdl-evil, s. 50. Musa, s. 325.

167

Kadim illet ile lemin varl arasnda yaratma zaman sresi gerekir ki bu da kadimin hudusunu (sonradan olmasn) gerektirir.1023 Bkllnnin sebeple sonu arasndaki zorunluluun inkr kavram iki esasa istinad ediyor: Birincisi: Tabiattaki ilah kudretin mutlakldr. Hibir tabii harici eyin tabiat icab kendisinden meydana gelen zel bir fiili yoktur. Her ey sadece ve sadece Allahn, fiili hizmetine vermesi sebebiyle meydana gelir. kincisi: Cismin kendiliinden, onu fail klan bir gc yoktur. Bu sebeple cisimlerin fiilinde zaruret yoktur. ayet cisimler ayrk paralar olurlarsa tabii deil ilah bir ilke sebebiyle bir araya gelir. Arazlar iki zamanda bak olmadnda, yani nasl cisimler meknla ilgili olarak paralara ayrlyorsa, arazlar da zamanla ilgili olarak ayrlrlar. nk ayrlma ilkesine uygun tabii lem tasavvurunda, ancak zorunluluk fikrini inkr sebebiyle sebepten bamsz sonucun tasavvuru kalr.1024 Tabiatnn zorunluluuyla messir olan bir Allah tasavvuru, lemin hudusunu kabul etmeyi gletirmektedir. Ona gre, mrid olmayan ve tek ynl bir ileyie sahip olan kadim bir tabiatten, hdis olan lemin varolmas mmkn deildir. Bu balamda Allahn kudretinin, fiillerine taallukunun, zorunlu bir illet-malul ilikisi gibi olamayacan savunan dnr, iradenin irade edilene taallukunu da bu ekilde deerlendirmektedir.1025 Bkllnye gre, atein hararetinden yanma ve arabn etkisinden sarholuun meydana geldiini, duyularla ve zorunlu olarak biliriz eklindeki bir iddia cehalettir. Zira bu durumlarda gzlemlediimiz ve duyularla algladmz ey, yalnzca cismin hlinin deimi olmasdr. Bu sonularn neyin ve kimin fiili olduunun bilgisini mahadeyle elde etmek mmkn deildir. Bu durum, ancak derin inceleme ve aratrmayla bilinir. Bkllnye gre;

1023 1024

1025

Bklln, et-Temhdl-evil, ss. 50-51. Subh, s. 109. Subhye gre; Ear dncede Bkllnnin dncesinin orijinallii lliyet ve det dncesindedir. Bu dnce Eariyye mezhebinin fizik ve metafizik alanndaki mmeyyiz vasf olmutur. Macit, s. 102.

168

bu tr fiiller ne tabii fiillerdir ne de mtevellid fiillerdir, ancak ve ancak kudret sahibi yaratcnn fiilleridir.1026 Sebep-sonu ilikisinin zorunlu olduunu duyularla bilmenin mmkn olmadn ileri sren Bklln, Allah Telnn, aklen mmten olmayan her eyi yapmaya kdir olduunu, insanlara gre, olaanst ve mucizev olan eyleri, detini bozarak yaratabileceini sylemektedir. Bklln bylelikle det kavramn evrendeki dzenin ve gzlemlenen sebep-sonu ilikisinin aklayc bir argman olarak ortaya koymakta ve mucize inancn, vesileci metafizik sistem ierisinde imkn sahasna sokmaktadr.1027 Bkllnye gre; tabiatta Mutezilenin dedii gibi kesin kanunlar (zorluklar) yoktur. nk atomlarn uygunluu ve arazlarn onlar, takibi zat, nisb iki durumdur. Cevherlerin ve arazlarn tabiatndan bir ey meydana gelmez, bilakis Allahn iradesinden meydana gelir. ayet Allah dilerse bize oluu harekete geiren eklinde grnen bu nizam ve deti deitirir, araz yerine baka bir araz yaratr, bylece mucize meydana gelir, mucize de harikuladeden (olaanst olaydan) baka bir ey deildir. yleyse sebeplilik mevcut deildir. Ya olaylar naslsa yle devam ediyor, ya da Allahn iradesine gre deitiriliyor.1028 lk illet olarak Allahn ibda edici faaliyetiyle birlikte malul durumundaki lemin de ezelden beri mevcut olmas gerektiini ima eden sebeplilik fikrine kar kan Bklln, ard ardna gelen olaylarn arasnda zorunlu bir illiyet ba olmadn, bunun Allahn deti olduunu, lemin ise var oluu Allah tarafndan geciktirilmi olarak (alet-terh) iradeyle yaratldn formlletirmitir.1029 Bkllnnin illiyet konusundaki grlerini ylece zetlemek mmkndr: Btn madd varlklar cevherleri itibariyle ayn mahiyete sahip olup birbirinin benzeridir, onlar farkl klan arazlardr, arazlar ise her an Allah tarafndan yaratlmaktadr. Bundan dolay hibir madde baka bir maddeye tesir eden bir sebep olamaz ve hibir sonu meydana getiremez.1030 Her hususta fail ve hakiki messir Allahtr ve u ey dier bir eyin hakiki

1026 1027 1028 1029 1030

Macit, s. 102. Macit, s. 102. Hanna el-Fahuri ve Halil Cer, Tarihul-felsefetil-Arabiyye, Beyrut: Darl-Cil, C. 1, s. 186. lhan Kutluer, Determinizm, DA, C. 9, stanbul: 1994, s. 217. Yusuf evki Yavuz, lliyet DA, C. 22, stanbul: 2000, s. 122.

169

illetidir denilemez.1031 Yce Yaratc nesneleri dzenlemekte ve kendisinin irade ettii ekilde eyada tasarrufta bulunmaktadr. Eya da bizim tarafmzdan gzlemlenen sreklilik de gerekte, arazlarn srekli yaratlmas sonucu oluan bir durumdur.1032 Bkllnye gre; yaratc Allah Teldr, Ondan baka yaratc yoktur. Ondan bakasna yaratc demek caiz deildir. Btn mevcudat, kullar, fiilleri, canllarn hareketleri, az-ou, gzeli-irkini Allahn yaratdr, Ondan baka yaratc yoktur. Btn bunlar yaratmak Allahtan, kesbetmek de kullardandr.1033 Bkllnye gre; kulun kesbi vardr. Kul mecbur deildir, bilakis itaat ve gnah bakmndan fiillerinin mktesibi (kazanan, vasfna sahip olan)dir. nk Allah Tel yle buyurmaktadr: Herkesin kazand (hayr) kendinedir, sahip olduu (er) da kendi aleyhinedir.1034 Yani itaatin sevab, gnahn cezas kendinedir.1035 Bkllnye gre; fiilin hdis kudretle veya hdis kudretin tahtnda hasl olmas ciheti zel bir nisbettir ki kesb adn alr ve bu, hdis kudretin eseridir. Ona gre hdis kudretin tesiri ve eseri vardr. Bu zel bir keyfiyet olup, hdis kudretin fiile taallukundan ortaya km bulunan fiilin cihetlerinden biridir. Bu cihet sevap ve cezann mukabili olmak zere taayyn etmi bir cihettir.1036 Ona gre fiilin asl Allah tarafndan yaratlmakla birlikte onun iyi veya kt, itaat ve isyan oluu gibi vasflar kulun iradesiyle gerekleir.1037 nsanlarn fiilleri, biri Allaha dieri kendilerine ait olmak zere iki ayr kudretin tesiriyle yaratlr. lah kudret fiilin asln, beer kudret ise vasfn meydana getirir;1038 Yani Bklln, kuldaki kudreti fiilin sfatnda messir klyor, fiilin aslnda ise ise Allah Tely messir kabul ediyor.1039 Bylece yaratma ve icad olmakszn hdislerin ve durumlarn sfatlarnda, insan kudreti, fiilin sfatlarnda ve belli bir durum zerine olmasnda messir klyor. Mesel haraket ilah kudretin yani Allahn yarat ise, hareketin yrme ayaa kalkma, oturma gibi
1031

1032 1033 1034 1035 1036

1037 1038 1039

M. emseddin Gnaltay, Mtekellimn ve Atom Nazariyesi, Darl-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Sene: 1, Say: 1, stanbul: 1925, s. 100. Evkuran, s. 51. Ferhat, ss. 36-37; Bklln, el-nsaf, s. 209. el-Bakara, 2/2. Bklln, el-nsaf, s. 70. Muhammed Abdlkerim e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, Mustafa z, (ev.), 1. Basm, stanbul: Ensar Neriyat, 2005, s. 101. Yazcolu, Fiil, s. 61; Yavuz, Eariyye, s. 451. Glck, Bklln, s. 532. zmirli, Eb Bekir Bklln, s. 159.

170

belirli bir durum zere olmas ise hdis kudretin, yani insann fiilinden oluyor.1040 Muhassalda, Bkllnnin bu gr Rz tarafndan ksaca yle ifade edilir: Kd (Bklln) fiilin kendisinin Allahn kudretiyle vuku bulduunu, fakat onun taat veya masiyet olmasnn insann kudretiyle olduunu ileri sryor. Bu suretle, insann kudreti fiilin varln etkilemedii halde, onun varolu hlini etkiliyor.1041 Bu ekilde fiilin iyi veya kt oluu kulun irade ve gcnn tesiriyle gerekleiyor,1042 buna gre insan ihtiyar sahibi (muhtar) bir mktesib oluyor.1043 Bkllnye gre; kesb ile halk (yaratma) arasndaki fark udur: Kesb, her ne kadar ksibin kudretiyle meydana geliyor ise de ksib onu tek bana meydana getiremez. Fakat yaratc yle deildir. O fiili tek bana yaratr.1044 Bylece Bklln yaratma ve fiili sadece Allaha tahsis ediyor, ister insann direkt ya da dolayl (mtevellid) etkilerinden, isterse tabiatn tesirlerinden olsun btn fiilleri ilah failiyete ait kabul ediyor, beer ya da tabii failiyetin (aktivitenin) bamszln reddediyor.1045 Bkllnye gre failin yaratlm gc asla Allahtan bamsz olamaz; nk Allah onda her an kastl eylemin ilenmesine uygun g ya da istitaati yaratr. Beer fail, kendi tasarmlarndan herhangi birisini, kendi bana tmyle gerekletiremez; nk o, etkinin gerek belirtileri olan zyeterlik ve bamszlk zelliklerinden yoksundur. O, yapt ilerde, ne lde bamsz ve yardma muhta olduunu kendinden bilir; ite bundan dolaydr ki o, srekli olarak kendisine bylesi inayet ve yardm etmesi iin Allaha yalvarr.1046 Bklln, et-Temhdinde istitaat (g yetirebilme) ele alan blmn balang ksmnda insan eylemini kazanma gcne sahip midir? diye sorar ve bu soruya olumlu cevap verir. O, konuyu aklamak zere unlar ekler: nsan ayaa kalkma ve oturma gibi istemli eylemlerle titreme ve kaslma gibi istem d eylemler arasndaki fark kendinden bilir. Ayn ekilde o, bu iki tr eylemin, cins, yer ya da irade bakmndan deil, onda istemli fiilin
1040 1041

1042 1043 1044 1045 1046

Bklln, et-Temhd, el-Hudayri ve Ebu Ride (thk.),tahkik edenlerin nsz, ss. 14-15. H. Austryn Wolfson, Kelam Felsefeleri Mslman-Hristiyan;Yahudi Kelam, Kasm Turhan (ev.), stanbul: Kitabevi, 2001, s. 530. Glck, Bklln, s. 532. Hdaverdi Adam, Baz Kelam Problemleri, 1. Basm, Sakarya, Deiim Yaynlar, 1988, s.67. Adam, s. 68. Faruk Desuki, el-Kaza vel-kader fil-slam,skenderiye:Dard-Dave,1982,C.2,ss.334-335. Macid Fahri, Ahlak Gnlllk lk Cebrler ve Earler Fethi Kerim Kazan (ev.), Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 9, 1997, s. 325.

171

tam gerekletirilme annda Allah tarafndan yaratlan g bakmndan birbirinden farkl olduunu da bilir.1047 Bkllnye gre; insan fiile iktisab (fiil ilemesi) hlinde g yetirir, fiili ilemesi hlinden nce g yetirmesi geerli olmaz, nk kesb esnasnda kudret arazdr, bekas doru olmaz.1048 stitaat iki zaman birimi iinde devam etmeyen bir arazdr. Fiilden nce bulunmas hlinde fiil annda yok olacaktr ve dolaysyla fiil onunla deil fiil annda ortaya kacak olan yeni bir istitaatle gerekleecektir.1049 nk ayet insan fiilden nce fiili yapmaya g yetirse fiili ilemesi (iktisab) hlinde Rabbinden mstani kalr ve fiilden dolay Allaha muhta olmak zorunda kalmaz. Fiil hlinde Allahn yardmndan mstani olmas mmkn olursa, fail olmad zaman Allaha muhta olmamas daha uygundur. Bu ise ittifakla imknszdr. Bylece istitaatn fiil iin fiille birlikte olmas gereklidir.1050 Bkllnye gre; insan bir kudrete sahiptir. Fakat bu kudret insann znde olmayp, insanda yaratlan bir kudrettir.1051 nsann kudreti arazdr ve kendi znde insann herhangi bir gc yoktur.1052 Bklln, insann kendi znde bir kudretin varln kabul etmez. Ona gre insanda ancak yaratlm bir kudret vardr. nsanlar ya ciz braklr (icz) ya da kdir klnr (ikdr).1053 Bkllnye gre; yaratma ve irade meselesi kullarn tasarrufunda olan bir mesele deil, ancak Allahn yaratmas ve irade etmesidir. Allahtan bakasnn yaratmas ve Onun mlknde Onun irade ettiinden bakasnn olmas szkonusu olamaz. Bizden birimiz fail diye isimlendirilirse; bu onun mktesib anlamnda olduudur, yoksa bir eyi yaratmas anlamnda deildir.1054 Bkllnye gre; lemde Allahn irade ettiinden baka hibir ey ortaya kmaz. Mmin ancak Allahn iradesiyle iman eder, kfir de ancak Onun iradesiyle kfir olur. Takdir
1047 1048 1049 1050 1051

1052 1053

1054

Fahri, Ahlak Gnlllk lk Cebrler ve Earler, s. 323. Bklln, et-Temhdl-evail, s. 325. Yusuf evki Yavuz, stitaat, DA, C. 23. stanbul: 2001, s. 400. Bklln, Temhdl-evil, s. 325. Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, s. 131; mer Aydn, Kuran Inda Kader ve zgrlk, stanbul: Beyan Yaynlar, 1998, s. 92. Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, s. 140. Osman Karadeniz, Kelamclara Gre Kuran- Kerimin caz Meselesi, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 3, 1986, s. 141. Bklln, el-nsaf, s. 218.

172

edilen kudretinden dar kamaz. Allahn dinini din olarak kabul eden ehl-i snnet velcemat mezhebinin gr udur: Hareket eden hareket edemez, duran duramaz, itaat eden itaat edemez, isyan eden isyan edemez. Btn bunlar ancak Allahn iradesi, kazas ve meiyetiyle olur. Allahn mlknde ve kullarndan sdr olan fiillerde, Allahn irade, kaza ve kaderinden baka bir eyin olmamas doru olur. Bir kraln mlknde onun istemedii bir ey cereyan ederse bu, kraln gszlne, zayflna ve aczine delalet eder. Allah Tel kemal sfatlarla muttasftr, Onun mlknde eksiklik, zayflk ve acz mmkn olamaz. Mlknde istemedii bir ey nasl olabilir ki?! Allah, mlknde istemediinin olmasndan yce ve mnezzehtir.1055 4.3 bn Rdde rade - Fiil likisi bn Rde gre irade; herhangi bir eyi tahayyl ve tasavvur veya bir eyi tasdik etmekten bizde meydana gelen bir evk ve bir arzudan baka bir ey deildir.1056 Yani irade failin bir fiili yapma istei (evk)dir.1057 bn Rd baka bir yerde de iradeyi, zdlardan birine etki etmeyi tercih ettiren kuvve diye tarif etmektedir.1058 bn Rd iradeyi hayal gc (el-kuvetl-mtehayyile), dnme gc/akl (en-nefsn-ntka) ve istek gc (en-nefsn-nzuiyye) balamnda aklar. Hayal gc bulunmakszn istek gcnden sz etmenin mmkn olmadn savunan Kurtuba filozofu, bu gcn hayalde canlanan izdmn veya imajin durumuna bal olarak iki ekilde kendini gsterebileceini belirtir: Bunlardan biri, fayda veya haz veren yahut arzulanan bir nesne karsnda ortaya kan ve canly onu elde etmek zere harekete geiren arzu gc (evk, el-kuvvet-ehvniyye), dieri de elem yahut zarar verdii iin istenmeyen bir ey karsnda canly, o eyin stesinden gelmek, etkisinden kurtumak zere motive eden fke gc (el-kuvvetlgadabiyye)dr. stek gcnn bu iki trne hayvanlarda sahip olup, insan sz konusu olduunda bunlara bir de seme gc (ihtiyar, irade) ilave olur ki bu, istek gcnn insana zg aklla olan ilikisinin bir sonucudur. Arzu (e-ehve) ile irade arasindak fark, istein hayal gcnn gerektirdii dorultuda bir davrana, iradenin ise akln gerektirdii bir fiile sebep olmas eklinde aklayan bn Rd, akldan kaynaklanan btn fiillerin dzgn ve

1055 1056 1057 1058

Bklln, el-nsaf, s. 223. bn Rd, el-Kef, ss. 248-249. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 20. bn Rd, Telhisu ma badet-Tabia, s. 72.

173

doru (mstakim ve savb) olduu, arzu ve tahayylden doan fiillerin ise bazen doru bazen yanl olduu/olaca kanaatindedir. 1059 bn Rde gre mevcut kuvve ve fiil diye iki ksma ayrlr.1060 O, kuvve kavramn fiil kavramyla ve fiil kavramn da kuvve kavramyla tanmlamaktadr.1061 Buna gre fiil kuvve hlinde olmayan eyin durumudur. Son tahlilde bn Rde gre; kuvve maddeye, fiil ise surete ilikin durumlardr. O, fiilin hem zaman hem de sebeplik asndan kuvveden nce geldii kanaatindedir ki bu, tmel kuvve ile tmel fiil balamnda sz konusu olan bir durumdur.1062 bn Rd, insann fiilleri konusunu Tehftt-Tehftte daha ok Allah-lem ilikisi sorunu etrafnda ilah irade ve yaratma, fiil ve fail; Telhsus-siyasede erdem ve akl, Telhsu kitabin-nefste akl ve istek gc; el-kefan menhiciledillede ise kaza ve kader ile adalet ve tecvir kavramlar erevesinde ontolojik, psikolojik, ahlak ve din boyutlar bulunan bir sorun olarak grp irdeledii anlalmaktadr.1063 bn Rd, sebeplilik ilikisi demek olan illiyet prensibine tamamen inanr ve bu dnyadaki her eyin sebep-sonu ilikisi eklinde anlalabilecek mkemmel bir nizama gre meydana geldii fikrini savunur.1064 O, dnce sistemini sebeplilik esas zerine bina eder ve ayn ekilde sebeplilik esasn inayet ve ilah hikmet fikrine dnmekle aklar.1065 Bundan dolay bn Rdde irade-fiil ilikisini kavrayabilmemiz iin onun hem genel dnce sisteminin; hem de bilgi felsefesinin temeli durumundaki sebeplilik anlayn1066 ele almamz gerekmektedir. Malumdur ki Gazzl filozoflar sebebiyet konusunda reddetmi ve bunu sadece det kavramna indirgemitir. nk Gazzlye gre sebeplerin var olduunu savunmak Allah
1059

1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066

lyas elebi ve Hseyin Sarolu, bn Rdde nsan Fiilleri, Marmara niversitesi-Progetto Tomasso birlii ile Hazrlanan Aristotales, bn Sn, bn Rd ve Aquinal Thomasta nsan Fiileri Sempozyomu, 31 Mays-1 Haziran 2004, s. 4. bn Rd, Telhisu ma badet-Tabia, s.22. Adgzel, s. 87. Sarolu, ss. 159-160. elebi ve Sarolu, ss. 1-2. Kken, s. 106. Emn, s. 209. Sarolu, s. 108.

174

Telnn iradesine ve hrriyetine snr koymaya yol aar ve dolaysyla mucizenin iptalini gerektirir. bn Rd bu meselede Gazzlyi ayrntl ve kkl bir ekilde reddeder ve sebebiyet problemini muhtelif kitaplarnda iki sahada; epistemoloji ve ontoloji sahasnda ele alr. Epistemolojik sahada bn Rd unlar savunur: Bilginin tm sebebiyeti savunma temeli zerine kuruludur, nk msebbepler (=bir sebep sonucu meydana gelmi olan eyler, varlklar) hakkndaki bilgi ancak onlarn sebeplerini bilmekle kemale eriir. O hlde msebbep ile sebebin irtibatn inkr etmek ilmin iptali ve yok olmas anlamna gelir. eyler arasnda ayrm ve tanm, zat yarglar arasna bir snr koyma ve kesin sonu elde etmek; ite bunlarn tm evvela sebebiyet ilkesine baldr.1067 bn Rd ontolojik sahada da sebebiyeti kabul ederek lemin tmnn sebepler ve sonulardan ibaret olduu grne varyor. Bu yzden evrende gzlemlediimiz nizam ve tertip ilah akldaki nizam ve tertibe racidir. nsan sebep ve sonular anladka; sz konusu dzen ve tertibe vkf olduka bilgi kazanr.1068 bn Rde gre; duyulur nesnelerde gzlenen etkin sebeplerin varlnn inkr bir safsatadr. Byle bir eyi syleyen kimse, ya diliyle gnlndekini inkr etmektedir, ya da bu konuda kendisine ilien safsataya dayal bir kukunun peindedir. Bunu reddeden kimsenin her fiilin mutlaka bir faili bulunduunu kabul etmesi mmkn deildir. Bu sebeplerin, kendilerinden kan fiillerde kendi kendilerine yeterli olmalar ya da ister ayrk olsun ister olmasn, ancak dardaki bir sebeple fiillerin tamamlanmas, kendiliinden bilinen bir husus deildir ve birok aratrma ve incelemeyi gerektirmektedir. Kelamclarn, bu dnyada failleri alglanmayan birtakm eserler bulunduu iin, birbirlerini etkiledikleri alglanan etkin sebepler konusunda byle bir kukuya dmeleri doru deildir. Sebepleri alglanmayanlar, yalnzca sebeplerinin bulunduunun alglanamamasndan tr bilinmemekte ve

aratrlmalar gerekmektedir. Sebeplerinin bulunduu alglanmayan nesneler, tabii olarak bilinmiyor ve aratrlmalar gerekiyorsa, bu durumda bilinmeyenler dnda kalan nesnelerin sebepleri zorunlu olarak duyularla kavranyor demektir.1069 bn Rde gre; nesnelerin tek tek her varla zg fiilleri gerektiren ve nesnelerin zlerinin, adlarnn ve tanmlarnn farkl olmalarn salayan zleri ve niteliklerinin
1067 1068 1069

Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, ss. 260-261 Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 261 bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 631.

175

bulunduu kendiliinden bilinmektedir. Eer tek tek her varln kendine zg bir fiili bulunmasayd, kendisine zg bir tabiat da bulunmazd. Kendine zg bir tabiat olmaynca da, kendine zg ne bir ad ne de bir tanm bulunur ve dolaysyla btn nesneler bir tek ey olabilecei gibi bir tek ey olmayabilirdi de.1070 bn Rde gre; iki var olan nesne arasnda bulunan bir tek fiile edilgi ancak sonsuz saydaki ilikilerden meydana gelmektedir ve ou kez bir iliki tekine bir engel oluturmaktadr. Bu sebepledir ki, atein, duyarl bir cisme yaklatrldnda mutlaka onu etkileyecei kesin olarak bilinemez; nk talk ta vb. hakknda sylendii gibi, duyarl bir cisimle atein etkin ilikisini engelleyen bir ilikiye sahip bulunan bir varln sz konusu olmas hi de imknsz deildir. Ancak bu, atein ate adna ve tanmna sahip olduu srece, yakma niteliinin kaldrlmasn gerektirmez.1071 bn Rde gre; sonradan var olan varlklarn, fail, madde, suret ve gaye olmak zere drt sebebi olduu kendiliinden bilinen bir eydir. Bunlarn sonularn varl iin zorunlu olduu da yine kendiliinden bilinmektedir. Akl, varlklarn sebepleriyle kavranmasndan baka bir ey deildir. te bununla teki kavrama yetilerinden ayrlr. O hlde, sebepleri reddeden kimse akl reddetmi olur. Mantk sanat, sebeplerin ve sonularn bulunduunu ve bu sonular bilmenin ancak onlarn sebeplerini bilmekle yetkinlie ulaabileceini ortaya koymaktadr. Bu eyleri reddetmek, bilgiyi geersiz klmak ve reddetmek demektir; nk bu, gerek bilgiyle bilinebilen herhangi bir eyin

bulunamayaca; bulunsa bile, byle bir eyin zanna dayal bir ey olaca, ne bir kantn ne de bir tanmn bulunaca anlamna gelir. Zorunlu hibir bilginin bulunmadn kabul eden kimsenin, bu sznn zorunlu olmadn kabul etmesi gerekir.1072 Bu nitelikte birtakm nesnelerin yan sra, nefsin, kendileri hakknda zann bir yargda bulunduu ve onlarn zorunlu olmadklar hlde, zorunlu olduklar kuruntusuna kapld zorunlu olmayan nesneler bulunduunu kabul eden kimseye gelince, bn Rde gre; onun bu grn filozoflar inkr etmezler. Eer onlar buna det adn verirlerse, byle bir ey mmkndr. Aksi takdirde onlarn det kelimesinden ne anladklarn kestirmek mmkn deildir. Acaba onlar bundan failin detini mi, varlklarn detini mi, yoksa bu
1070 1071 1072

bn Rd, Tehftt-Tehft, ss. 631-632. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 632. bn Rd, Tehftt-Tehft, ss. 633-634.

176

varlklar hakknda hkm verme detimizi mi anlyorlar? bn Rde gre; Yce Allahn bir detinin olmas imknszdr; nk det, failin kazanm olduu bir yeti olup, failden kan fiilin sk sk yinelenmesini gerektirir. Oysa Yce Allah yle buyurmaktadr: Sen Allahn snnetinde (yasasnda) bir deiiklik bulamazsn; sen Allahn snnetinde bir deime de bulamazsn.1073 Eer onlar var olanlarn alkanln anlarlarsa, bu alkanlk ancak nefs sahibi olan varlkta bulunabilir. Eer bu alkanlk nefs sahibi olmayanda bulunuyorsa, bu gerekte bir tabiat demektir; byle bir ey, yani var olanlarn, ister zorunlu olarak ister ounlukla olsun, nesneyi gerektiren bir tabiatnn bulunmas da mmkn deildir. Bizim var olanlar hakknda bir hkm verme alkanlmzn bulunmasna gelince, bu alkanlk, akln tabiatnn gerektirdii ve akl akl hline getiren akl fiilden baka bir ey deildir. Filozoflar bu trden bir alkanl inkr etmezler. Aslnda bu det yanltc bir kelimedir. Aratrldnda det kelimesinin altnda, ounlukla yle yapar anlamnda falan kimsenin deti yle yapmaktr dediimizde grld gibi, onun sonradan konulmu bir fiil olmasndan baka bir anlamn yer almad grlmekterdir. Durum byle olduu takdirde, btn var olan nesneler de sonradan konulmu eyler olur ve faile bilge denilmesini salayan hibir bilgelik bulunmaz.1074 bn Rde gre; bu varlklarn birbirlerini meydana getirdikleri ve birbirleri araclyla i grdkleri bu i iin kendi kendilerine yeterli olmayp, fiili, varlklarn fiilinin art olan, yalnzca onlarn fiilinin deil, varlklarnn da art olan bir d failin bulunmas gerektii konusunda phe duyulmas gerekmez. Bu failin ya da faillerin cevheri konusunda filozoflar bir yandan ayrla dmler, bir baka ynden ise birlemilerdir. Onlarn hepsi u konuda birleirler: lk fail maddeden uzaktr, bu failin ilgili var olanlarn varlnn ve onlarn fiillerinin artdr; bu failin fiili, failin eseri araclyla bu var olan nesnelere iliir ve failin sz konusu olan bu eseri de, bu var olan nesnelerden farkldr. Felsefenin inceledii en stn konu ite budur.1075 bn Rd, lemin yaratln Allahn bir fiili olarak grr. Allah lemi tesadfle deil, takdirle yaratmtr. lemde hakm olan Allahn varlna bir delil olarak mkemmel

1073 1074 1075

Ftr, 35/42-43. bn Rd, Tehftt-Tehft, ss. 634-635. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 635.

177

bir nizam salanmtr.1076 nsan lemde mevcut olan ve drt mevsimin, gecenin, gndzn, yamurun, sularn, rzgrn, yeryznde muhtelif mamur yerler olmasnn, insan varlnn, var olan sair bitki ve canllarn mevcut oluunun sebebi olan gnee, aya ve yldzlara baknca, ayn ekilde yeryznn insanlarn vesair kara hayvanlarnn meskeni olmaya uygun bir hlde bulunuuna dikkat edince ve yine sularn sularda yaayan canllara, havann uan canllara muvafk geldiini gznne getirince, bu hilkat ve bnyeden bir eyin bozulmas hlinde, buradaki btn mahlukatn varlna halel geleceini nazar- itibara alnca, kesinlikle bilir ki, insan, hayvan ve bitkiler iin lemin btn paralar ve ksmlarnda mevcut olan bu uygunluk tesadf deildir. Daha akas lem, onun byle olmasn kasd eden bir ksddan ve irade eden bir mriddendir, o da Allahtr. Ve yine kesin surette bilir ki, lem masnudur, nk bir Sniden meydana gelmemi olsayd, belki tesadfen mevcut olsayd, onda bu uygunluun mevcut olmas mmkn olmazd, diye kat olarak hkmeder.1077 bn Rde gre; bu nevi bir istidll (inayet delili); Earlerin yce ve mukaddes Allah hakkndaki bilgi sahibi olmann yolu olduunu iddia ettikleri istidlal tarzna son derece zddr. nk Earlerin iddiasna gre, varlklarn, mbarek ve mtel Allaha delil olmas, onlarda mevcut olan ve inayeti gerektiren bir hikmetten dolay deildir, fakat imkn ynndendir. Yani btn varlklarn, u sfat veya onun zdd olan dier bir sfat zere bulunmalarnn aklen mmkn oluunun zahir olmas itibariyledir. phesiz ki bu imkn, eitlik esasna dayanrsa, (bir eyin belli bir sfata veya onun zdd dier bir sfata haiz oluu ayn derecede mmkn olursa) burada hikmet mevcut olmayaca gibi insanla lemin paralar arasnda bir ahengin varlndan da sz edilemez.1078 bn Rde gre; sanatla ilgili hususlarda, sebeplerin varlnn msebbeb ve neticeler zerine tertip ve tanzim edildiini inkr eden veya bunun manasn anlamayan bir kimsenin sanat ve sanatkr hakknda bilgi sahibi olmas mmkn olmad gibi, bu lemde neticelerin sebepler zerine tertip ve tanzim olunduunu inkr eden bir kimse de hakm olan yaratcy inkr etmi demek olur ki, Yce Allah bu gibi eylerden ok mnezzehtir.1079

1076

1077 1078 1079

Eyp Bekiryazc, bn Rdn Tehftt-Tehftnde Din Delili Kullanmas, Ekev Akademi Dergisi, Yl: 7, Say: 14, K 2003, s. 159. bn Rd, el-Kef, s. 215. bn Rd, el-Kef, ss. 219-220. bn Rd, el-Kef, s. 220.

178

bn Rde gre; Earlerin, Yce Allah detini bu sebeplerle icra ediyor, yoksa Onun izni ile olmas hli mstesna, sebeplerin neticeler zerinde herhangi bir tesiri yoktur , demelerini hikmetin gereinden hakikaten ok uzak bir sz, hatta hikmetin gereini iptal eden bir sz olarak deerlendirir. Zira neticeler, bu sebeplerle mevcut olmalarnn mmkn olmalar lsnde, dier bir takm sebeplerle de vcuda gelme imknna haiz olsalard, bu sebeplerle vcuda gelmelerinde ne hikmet bulunurdu?1080 bn Rde gre; sebep-sonu esasn ortadan kaldracak olursak, ortada tesadflii, yani burada, bir yaratcnn mevcut olmadn, bu lemde meydana gelen her eyin sadece madd sebeplerden vcuda geldiini iddia edenleri reddetmeye yarayan bir ey kalmaz. nk mmkn olan iki eyden birinin meydana gelmesi, fail-i muhtardan ok tesadfe dayanr, diye izah edilmesi daha doru olur. u hlde Ear olan bir zat kar da, iki veya daha fazla mmknden birinin var oluu, burada tahsis ve tercih yapan bir failin bulunduuna delildir, derse, tesadfe inananlar ona yle diyebilirler; ki veya daha fazla mmkn varlklardan birinin meydana gelme esas zerine varlklarn var oluu, tesadfendir. nk irade, sebeplerden birini tercih etme esasna gre i yapar. Sebepsiz ve illetsiz olan ey ise tesadftendir. (llet, sebep, gaye ve hikmet fikrini reddeden Earlerin buna cevap vermeleri gerekir.)1081 bn Rde gre; daha mkemmeli ve tam olan imknsz olacak derecede burada bir tertibin ve nizamn mevcut oluu zaruridir. Bu da sreklidir, hi amaz dedii illiyyete kanaat getirdii iindir ki, ona gre bu lemin tesadfen olmas mmkn olamaz. Zira tesadfen mevcut olan bir ey ok az zaruridir. Her eyi, muhkem ve mkemmel yapan Allahn sunu ve eseri1082 mealindeki ayetle de buna iaret edilmitir. ayet imkn hli zere bulunsayd, acaba varlklardaki muhkemlik ve mkemmellik ne olurdu? Bunu bir bilsem diyen bn Rd, douya doru olan hareket batya doru, batya doru olan hareket douya doru olsa, lemdeki sanat bakmndan bir fark meydana getirmez diye iddia eden kimsenin hikmeti iptal etmi olacan belirtir. nk ona gre iki taraf da mmkn olan bir ey iin;

1080 1081 1082

bn Rd, el-Kef, ss. 220-221. bn Rd, el-Kef, ss. 221-222, en-Neml, 27/88.

179

iki mmknden biri zerine fail -i muhtardan meydana geldi denilebilecei gibi, ki mmknden biri zerine tesadfen meydana geldi de denilebilir, ikisi de mmkndr.1083 bn Rde gre; adi ve baya bir eser hakknda halk, yaplm olduklar ekilden baka trl de yaplabilecei grnde bulunur. Hatta eserlerin birounda mevcut olan bu derecedeki adilik sebebiyle, onlarn sadece tesadfen ve rastgele meydana gelmi olmalarnn zannedilmelerine yol aar. Halka gre erefli ve deerli eserler, faili tarafndan ortaya konulan biimden daha mkemmel ve daha gzel bir ekilde ortaya konulmas mmkn olmayan eserlerdir. u hlde kelamclarn imknla ilgili fikirleri dine de hikmete de zddr.1084 bn Rd, imkna inanmann, Allahtan hikmeti kaldrmakla beraber ayrca Onun var olduundan ok yok olduuna delil tekil edebilir demesinin anlamn u ekilde izah eder: Ortada tertip ve nizam olmaynca alm ve mrid bir failin varl hakknda mevcudatn delil tekil etmesi konusunda da ortada bir ey kalmaz. Zira tertip, nizam ve sonularn sebepler zerine kurulmu olduu esasdr ki, varlklarn ilim ve hikmete dayanan bir eser olarak meydana geldiine delil tekil eder.1085 bn Rde gre; mmkn bir eyin, iki mmknden birinin meydana gelmesi esas zerine mevcut olmas hususuna gelince, byle bir varln hakm olmayan bir failden tesadfen meydana gelmesi mmkndr. Arl dolaysyla yuvarlanan bir tan u cihete deil de bu cihete, u yere deil de bu yere, u vaziyette deil de bu vaziyette dmesi gibi. Bu grten de ya zaruri olarak mutlak surette failin varln iptal etmek lazm gelir veya alm ve hakm bir failin iptali icab eder ki, Allah byle olmaktan ycedir, isimleri de bundan mukaddes ve mnezzehtir.1086 bn Rd, Allahn hikmet sahibi oluunu sebeplilik ve yasa fikri ile beraber mtalaa eder. Allahn irade sfatn ne alan, vurgulayan ve kelam bir endienin sonucunda sebeplilik ilkesinin Allahn iradesini snrladn dnen1087 Ear mezhebini byle bir gr benimsemeye srkleyen husus, bn Rde gre nefs, ruh, can ve tesir icra eden dier

1083 1084 1085 1086 1087

bn Rd, el-Kef, ss. 222-223. bn Rd, el-Kef, s. 223. bn Rd, el-Kef, ss. 223-224. bn Rd, el-Kef, ss. 223-224. Atilla Arkan, bn Rd Dncesinde Disiplinler Aras liki, Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 5, 2002/1, s. 46.

180

sebeplerde terkip ettii tabii kuvvetlerin (tabiat kanunlarnn) i yapmalar ve tesir meydana getirmeleri kanaatinden kamak istemeleridir.1088 bn Rde gre; Earler, Allahtan baka, ortada bir de fail birtakm sebeplerin bulunmasn kabul etmek gerekir, diyerek tabii kuvvetlerin tesirini kabul etmekten kamlardr ama heyhat ki, ortada Allahtan baka fail yoktur. nk sebepleri ihtira (icad) eden ve yaratan Odur. Sebeplerin tesirli olmalar da Onun izni ve varlklarn muhafaza etmesiyledir.1089 bn Rde gre; Allahtan baka fail yoktur demek, Ondan baka ve Onun tarafndan teshir edilen sebeplere fail ismi verilemez demektir meer ki, mecazen verilmi olsun. nk bu sebeplerin varl sadece ve sadece Onunladr. Bunlar, var olan sebepler hline getiren de Odur. Hatta fail sebepler olarak varlklarn muhafaza eden Odur. Tesir ettikten sonra bunlarn mefullerini koruyan Odur. Sebeplerle birlikte bulunduklarnda, mefullerin cevherlerini O ihtira eder. Mefullerin bizzat kendilerini de O muhafaza etmektedir. ayet sebepler hakkndaki ilah muhafaza bulunmasayd, iaret edilmesi kabil olan (ok ksa srede ve) zamanda dahi mevcut olmazlard, yani zaman olarak idrak edilebilen en ksa bir zaman paras iinde (bir an, bir lahza) bile sebepler var olmazlard.1090 bn Rde gre; btn eyann cevherlerini ihtira eden Allahtr. Bu eya ile birlikte bulunan ve onlara ait olan sebeplere, cari olan dete gre eyann sebepleri denilmektedir. Allahtan baka fail yoktur, esasndan bu ekilde anlalan manann doruluuna his de, akl da, din de ahitlik eder.1091 bn Rd his ile akln ahitliklerini yle aklar: Bu lemde baz eylerin dier baz eylerden meydana geldiini ve varlklarda cari olan nizamn sadece iki cihetten olduunu his ve akl grmektedir. Bu iki cihetten biri udur: Varlklarda cari olan nizamn sebebi, Allah Telnn onlarda terkib suretiyle icad ettii tabiatlar ve canlardr. Dieri de udur: Varlklardaki nizamn br sebebi, bu varlklar dardan kuatan dier varlklardr. Bu d varlklarn en mehuru da gkteki cisimlerin hareketidir. nk gecenin, gndzn gnein,

1088 1089 1090 1091

bn Rd, el-Kef, s. 224. bn Rd, el-Kef, s. 224. bn Rd, el-Kef, s. 251. bn Rd, el-Kef, s. 252.

181

ayn ve yldzlarn bize musahhar olduklar grnmektedir. Ve yine aikrdr ki, gk cisimlerinin hareketine bal olarak yaratcnn meydana getirdii nizam ve tertip sayesinde bizim mevcudiyetimiz ve burada bulunan eylerin varlklar muhafaza olunmaktadr. Hem de o derece mkemmel biimdeki, onlardan birinin ortadan kalkt veya imdiki yerinden baka bir yere kayd veya u andaki hacminden baka bir hacimde olduu veyahut da Allahn onda meydana getirdii sratten baka bir srate sahip olduu vehmedilse, mutlaka yeryzndeki varlklar muattal ve ie yaramaz bir hle gelirlerdi. Bu da gk cisimlerini, Allahn bahis konusu tabiatte yaratm olmasndan ve yeryzndeki varlklar da o varlklarn tesirinde kalabilecek bir tabiatte icad etmesindendir. Bu husus gnete ve ayda gayet aikrdr. Yani bunlarn yeryznde bulunan sular, rzgrlar, yamurlar, denizler ve bilcmle hiss varlklar zerindeki tesiri son derece aktr. Hele bitkilerin ve birok canlnn, hatta tmyle ne var ne yok btn canllarn hayatlarnn varlnda bu tesir, en fazla bir zaruret olarak gzkmektedir.1092 bn Rde gre; lemde o derece mkemmel bir nizam ve dzen var ki, bu da gk cisimlerini, Allahn bahis konusu tabiatte yaratmay irade etmi olmasndan ve yeryzndeki varlklar da o varlklarn tesirinde kalabilecek bir tabiatte icad etmeyi irade etmi olmasndandr. Ona gre; gk cisimlerinden birinin Allahn yaratm olduu konumdan baka konumda olduu vehmedilse, mutlaka yeryzndeki varlklar ie yaramaz hle gelirlerdi.1093 bn Rd, Allah Telnn birok ayette bu hususa dikkati ektiini belirtmekte ve u ayetleri zikretmektedir: Geceyi, gndz, gnei ve ay size teshir eden ve emrinize amade klan Odur.1094 De ki, Allah, geceyi kyamet gnne kadar zerinizde devaml klsayd bu hususta ne dnrdnz!1095 Onun rahmetindendir ki, istirahat etmeniz iin geceyi ve lutfettii rzk ele geirmeniz iin de gndz meydana getirmitir.1096 Gklerde olanlar, yeryznde olanlarla birlikte tmyle istifadenize amade klan Odur.1097 Devaml ve belli bir hareket
1092 1093 1094 1095 1096 1097

bn Rd, el-Kef, ss. 252-253. bn Rd, el-Kef, s. 253. en-Nahl, 16/12. el-Kasas, 28/71. el-Kasas, 28/73. el-Csiye, 45/13.

182

ekline sahip olan gnele ay, emrinize ram eden, gece ile gndz istifadenize amade klan Odur.1098 bn Rd, ayet bu kuvvetlerin, bnyemiz zerinde tesiri olmasayd, bunlarn mevcudiyetlerinin hakkmzda bir ltuf olduu ifade edilmez ve zellikle karlnda kretmemiz gereken nimetler olarak takdim edilmezdi diyerek zikredilen ayetlerle ilgili anlayn ortaya koymaktadr.1099 bn Rd, aklamalarna devamla demektedir ki, hdis varlklarn bir ksm cevher ve ayandr, dier ksm arazdr, yani hareket, scaklk, soukluk gibi eylerdir. Bunlardan cevherler ve ayan, sadece ve sadece yce yaratc tarafndan ihtira (icad) olunur. Ayan ve cisimlerle birlikte bulunan sebepler ise, bunlarn cevherlerinde deil sadece arazlarnda tesir icra eder. Bunun misali udur: Meni, kadna veya onun tms denilen hayz kanna sadece bir hararet verir, temin ettii fayda bundan ibarettir. Ceninin yaratl ve hayattan ibaret olan ruhu ihsan eden sadece mbarek ve mtel Allahtr. ifti iin de durum budur. O sadece topra srer, nadas yapar, tohumu mayalayacak bir hle getirir veya slah eder, iine tohumu atar. Baa yaratmay ihsan eden ise sadece mbarek ve mtel Allahtr. O hlde buna gre Allahtan baka bir halik (yaratc) yoktur. nk hakikatte mahluk olanlar cevherlerden (ayn ve ecsamdan) ibarettir.1100 Bunun iindir ki, ne yakn ne de uzak bir istiare yolu ile de olsa, Halik ismine bir mahlukun itirak etmemekte olduunu grmekteyiz. Bunun sebebi, Halikn, Cevherleri ihtira eden manasn ifade etmesidir. Onun iin Hak Tel, sizi ve yapmakta olduklarnz Allah yaratmtr.1101 buyurmutur.1102 bn Rd, meseleyi, fail sebepler kendi kendilerine yeterli deildir, onlar yaratan, muhafaza eden, tesirde bulunacak kuvveti veren Allahtr, eklinde deerlendirmektedir. Buna gre gnl rahatlyla, bn Rdn sebeplilik anlaynn madd, mekanik sebeplilik deil,

1098 1099 1100 1101 1102

brahim, 14/33. bn Rd, el-Kef, s. 254. bn Rd, el-Kef, s. 254. es-Safft, 37-96. bn Rd, el-Kef, s. 255.

183

balang olarak Allahtan kaynaklanan ve sonu olarak Ona dnen iman bir sebeplilik anlay olduunu sylemek mmkndr.1103 bn Rde gre; Allahn izniyle olmak artyla, sebeplerin sonular zerine tesirli olduklarn inkr eden, hikmeti de, ilmi de iptal etmi olur. nk ilim, eyay sebepleriyle bilmekten ibaret olduu gibi hikmet de g sebepler hakkndaki bilgiden baka bir ey deildir. Sebeplerin tmden red ve inkr edilmesi grnde olmak, cidden insan tabiatine yabanc olan bir grtr. ahidde ve madd lemde, sebeplerin reddi grnde olan bir kimse iin gaip ve manevi hususlarda fail bir sebep bulunduunu ispat etmenin yolu yoktur. Zira bu konuda gaip hakknda hkm vermek, sadece ahid hakknda verilen hkm sayesinde mmkn olabilmektedir. Madd lemdeki sebepler reddedilince artk bu kiiler Allah Tel hakknda bile marifet ve bilgi sahibi olamazlar. nk bu dncede olanlarn, Her fiilin bir faili, her messirin bir eseri vardr, temel fikrini kabul etmemeleri lazm gelir. Durum byle olunca, mslmanlarn, Yce Allahtan baka fail yoktur esas zerinde icma ve ittifak etmelerinden, ahitteki failin varlnn inkr ve reddedilmesi manasnn karlmas kesinlikle mmkn deildir. nk gaipteki failin varlna, ahitteki failin varlyla istidlal etmi bulunmaktayz. Lakin gaip mevcudiyeti bir kere bizce sabit olunca, Ondan baka hibir ey, Onun izni ve iradesi olmadan asla fail olamaz.1104 bn Rde gre; bir de Earler, tabii sebepleri ve tabiat kanunlarn kabul etmek hlinde, lemin tabii bir sebepten sadr olmasn kabul etmeyi gerektiren bir sahaya dhil olacaklarndan korkmulardr. Fakat, tabiat masnudur (yaratlmtr), bu derece mkemmel olan bir mevcudun var oluundan, yaratcya daha ok delil tekil eden bir ey yoktur, diyebilmi olsalard o zaman anlam olurlard ki, tabiat reddettiini syleyen bir kimse, lemin yaratcsnn varlna istidlal etmeye yarayan varlklardan muazzam bir ksmn ortadan kaldrmtr, zira Allahn varlklarndan bir ksmn inkr etmitir. nk mahluk olan mevcudattan bir cinsi inkr eden bir kimse, kusurdan mnezzeh olan Halikn fiillerinden bir fiili inkr etmi olur. Bu durumdaki bir kimsenin hli de Onun sfatlarndan bir sfat inkr edenin hline yakndr.1105

1103

1104 1105

Muhammed Abdullah e-erkav, el-Esbabu vel-msebbebat dirase tahliliye mukarene lil-Gazzl ve bn Rd ve bn Arab, Beyrut: Darl-Cil, 1998, s. 125. bn Rd, el-Kef, ss. 225-226. bn Rd, el-Kef, s. 224

184

bn Rde gre; kelamclarn fikirleri sath gre dayanr. Bu ise, ilk bakta insann hatrna gelen birtakm zanlardan ibarettir. lk bakta zahir olan bir eyi ve onun zddn yapmaya kdir olan zata mrid isminin verilmesidir. Onun iin kelamclar, Mevcudat mmkndr, eklinde bir esas ortaya atmazlarsa, mrid olan failin varln kabul etmenin kendileri iin kabil olmadn dnmler ve fail olan mebdenin mrid olduunu ispat edebilmek iin, Mevcudat tmyle mmkndr, demilerdir. Bu varlklar mrid bir failden sadr olduu ve yaratcy da O olduu hlde sanatla ilgili hususlardaki tertibi sanki zaruri grmemilerdir. Ayrca Earler, byle bir gr kabul etmenin, ya Sniden hikmeti reddetme veya varlklar alanna tesadf bir sebebin giriini kabul etme neticesini douracandan da gafil olmulardr. Zira hibir ey olmakszn, yani herhangi bir gaye gtmeksizin iradenin yapm olduu i sadece abes olur ve tesadflie nisbet edilir.1106 bn Rd, lemin kendi yaratt ve masnuu olduunu bilmeleri iin Allahn kullar iin ortaya koymu olduu er yollarn, lemdeki btn varlklara, zellikle insana gsterilen inayet ve hikmet nevinden olduunu belirtmi, ak olma bakmndan gnein hisse nisbeti ne ise, bu yolun akla nisbetinin de o olduunu vurgulamtr. Ona gre; bu hususu tasavvur etmeleri iin dinin halk sevketmi olduu yol, ahit ile temsil yoludur. Velev ki ahitte misali bulunmasn. nk ahitte misali bulunmayan bir eyi knh ile tasavvur etmek (temsile mracaat etmeden anlamak) halk iin imknszdr, ite bundan dolaydr ki, Hakk Tel lemi bir zaman iinde yarattn, onu bir eyden yarattn haber vermitir. nk ahitte bu nitelikte olmayan bir mkevvenin ve vcuda gelen bir eyin var olduu bilinmemektedir. Yce ve eksik sfatlardan mnezzeh olan Allah, lemin var oluundan nceki hlinden haber verirken, O vakit Allahn ar su zerinde idi.1107, Rabbiniz, gklerle yeri alt gnde yaratan Allahtr.1108 Sonra ge yneldi, o vakit gk duman hlinde idi.1109 buyurmutur. Aziz Kitapta bu hususta baka ayetler de vardr. Onun iin bunlardan hibirini halk iin tevil etmemek ve bu temsilden baka trl bir ifade ekline sokma teebbsnde bulunmamak gerekir. nk bunu bozan ve deitiren er hikmeti iptal etmi olur.1110

1106 1107 1108 1109 1110

bn Rd, el-Kef, ss. 224-225. Hud, 11/7. el-Arf, 7/54. Fussilet, 41/11. bn Rd, el-Kef, ss. 225-226.

185

bn Rd, Earlere yle der: lem hakkndaki er akide, lem muhdestir, bir ey ve madde olmadan yaratlmtr ve zaman bahiskonusu olmakszn var edilmitir, eklinde olsayd, brakn halk bir yana, ulem iin dahi bunu tasavvur etmek mmkn olmazd. O hlde, sylemi olduumuz gibi dinin, halk iin ortaya koymu olduu tasavvur biiminden sapmamak ve onlara bunun dnda hibir eyi tasrih etmemek uygun olur. Zira lemin yaratl hakknda bu eitten bir temsil, Kuranda da Tevratta da ve dier semav kitaplarda da mevcut olan bir temsildir. Bu hususta insana hayret veren cihet, lemin yaratlyla ilgili olarak dinde bahiskonusu edilmi olan temsilin, ahitteki hudusun manasna mutabk oluu, sadece orada hudus kelimesinin sylenmemi olmasdr. Bu da Allahtan, lemin hudusu ahitteki hudus gibi deildir, diye ulemaya bir tenbih ve ikazdr. Kuran, lemin yaratlmasn halk ve ftur kelimeleriyle anlatmtr. Bu kelimeler her iki manann tasavvuruna yani hem ahitteki hudusun tasavvur edilmesine hem ulemann elindeki delil ile ulalan gaipteki hudusun tasavvuruna elverilidir. Buna gre (bu konuda) hudus veya kdem kelimelerini kullanmak bidattir, halkn, bilhassa halktan cedelci olanlarn akidelerini bozmaya sebep olacak byk bir phe ve tereddde dme vastasdr. Onun iin dindalarmz olan kelamclar, yani Earler phelerin en byne ve hayretlerin en iddetlisine maruz kalmlardr. yle ki: Earler, Allahn kadim bir irade ile mrid olduunu ki iaret ettiimiz gibi burada kadim kelimesini kullanmak bidattir- tasrih ederek, lem muhdestir, esasn ortaya atnca, kendilerine yle denildi: Kadim bir iradeden hdis bir murat nasl hdis olur? Cevaben yle dediler: Kadim iradenin muradn icabna taalluk etmesi zel bir zamandadr, bu zaman da, iinde muradn vcuda geldii vakitten ibarettir. Onlara tekrar yle denildi: Mrid bir failin, yok olduu esnada muhdese olan nisbeti, icat edildii vakit ona olan nisbetinin ayn ise, o hlde muhdes yok iken ortada bulunmayan bir fiilin, muhdes var olduu vakitte ona taalluk etmesi hlinde, o muhdesin o vakit iinde vcuda gelmesi baka bir vakitte vcuda gelmesinden evl olmaz. Eer o nisbet ayn deil de deiik ise, bu takdirde ortada hdis bir iradenin bulunmas zaruridir. Aksi hlde kadim bir fiilden muhdes bir mefuln meydana gelmesi icab eder. nk bu hususta fiile ne lazm geliyorsa, iradeye de o lazm gelir.1111 bn Rde gre; bunun izah udur: onlara sorulur: O muhdesin vakti ve var olma zaman gelip mevcut olunca, acaba kadim bir fiille mi, yoksa muhdes bir fiille mi mevcut
1111

bn Rd, el-Kef, ss. 226-227.

186

oldu? ayet kadim bir fiille derlerse, kadim bir fiille muhdesin var oluunun imknn kabul etmi olurlar. Yok eer, hdis bir fiille derlerse, onlara gre ortada hdis bir iradenin bulunmas lazm gelir. Eer, irade fiilin kendisidir diyecek olurlarsa o vakit de imknsz bir ey sylemi olurlar. nk irade, mride fiilin hasl olmasnn sebebidir. ayet mrid, herhangi bir eyi herhangi bir vakitte irade ettii zaman, nceden, var olan bir irade ile failden bir fiil hasl olmadan sadece vaktin gelii ile vcuda gelmi olsayd, o eyin failsiz meydana gelmesi lazm gelirdi. Bir de u mesele var: Zannolunabilir ki, hdis bir muradn hdis bir iradeden meydana gelmesi icab ederse, kadim bir muradn da kadim bir iradeden olmas icab eder, aksi takdirde kadim iradenin de hdis iradenin de bir ve ayn ey olmas icab eder.1112 bn Rde gre; slamdaki btn bu phe ve tereddtleri, Allahn izin vermedii bir ekilde dinde yaptklar tasrihleriyle kelamclar ortaya dkmlerdir. nk dinde kusurdan mnezzeh olan Allahn hdis ya da kadim bir irade ile mrid olduuna dair hibir ey yoktur.1113 bn Rd, Allahn irade sfat ile muttasf olduunun aikr olduunu belirtir. nk ona gre, alm bir failden bir eyin meydana gelmesi iin, o failin o eyi irade etmi olmas arttr. Ayn ekilde kdir olmas (kudret) da artlardan bir dieridir. Allah muhdes olan hususlar kadim iradesi ile irade eder denilmesi ise bir bidattir, ulemann akllarna sdramadklar ve cedel mertebesine ulaan halk da ikna etmeyen bir szdr. Uygun olan, Allah bir eyin olmasn, o ey vaki olaca zaman irade eder, henz vakti gelmedii iin de onu irade etmez, denilmesidir. Nitekim Olmasn irade ettiimiz bir eye szmz; sadece ol dememizden ibarettir. O da hemen oluverir.1114 buyurulmutur. nk bn Rde gre; kelamclarn vehimlerinin eseri olan, Hdis eylerle kaim olan hdistir, prensibinden hareket ederek, Allah, muhdes olan varlklar kadim iradesi ile irade eder demeye halk ounluunu mecbur eden hibir ey yoktur.1115 bn Rd, d lemdeki etkili failleri fiillerini yerine getirirken bunu bilgi ve iradeye dayal olarak yapp yapmama asndan iki blme ayrr: 1116 Bunlardan birinci blme giren

1112 1113 1114 1115 1116

bn Rd, el-Kef, ss. 227-228. bn Rd, el-Kef, s. 228. en-Nahl, 16/40. bn Rd, el-Kef, s. 177. elebi ve Sarolu, s. 2.

187

failler ancak bir tek eyi yaparlar bu da scakln scakl, soukluun da soukluu meydana getirmesi gibi z bakmndan olur. Bu trden faillere filozoflar tabii failler adn verirler. kinci blme giren faillere gelince, bunlar belli bir anda bir eyi, baka bir anda da onun zddn yapabilen faillerdir. te bunlara da, filozoflar irade eden ve seen failler adn verirler. Bu failler yalnzca bilgiye ve ayrntl incelemeye dayanarak bir eyi yaparlar. Oysa lk fail olan Yce Allah, filozoflara gre oluan ve yok olan eyleri nitelendirmesi bakmndan bu iki fiilden biriyle nitelendirilmekten uzaktr; nk seen ve irade eden varlk irade ettii eyden yoksundur, oysa yce Allah irade ettii eyden yoksun olamaz. te yandan seme gcne sahip olan varlk kendisi iin stn grd iki eyden birini seer; oysa yce Allah kendisi iin stn bir duruma muhta deildir. Ayrca irade edilen ey gerekletiinde irade edenin iradesi sona erer. Ksaca irade bir edilginlik ve deimedir; oysa yce Allah, edilginlik ve deimeden uzaktr. Bundan baka Allah tabii fiilden de uzaktr; nk tabii bir eyin fiili, bu eyin tz bakmndan zorunlu olup, irade sahibinin tz bakmndan zorunlu deildir; ancak o, bu eyin yetkinlie ulamasn salamaktadr. Ayn ekilde tabii fiil bilgiye de dayanmaz; oysa kesin kantla aklanmtr ki, yce Allahn fiili bilgiye dayanmaktadr. Allahn hangi ynden fail ve irade sahibi olduu burada aka ortaya konmamtr; nk bu lemde Allahn iradesinin benzeri yoktur. O hlde nasl olur da failden ancak inceleme ve seme sonucu olarak bir eyi yapann anlalabilecei ve bu tanmn hem bu leme hem de teki leme ayn lde uygulanabilecei sylenebilir? Oysa filozoflar, bu tanmn her iki leme de birden uygulanabileceini kabul etmezler. Dolaysyla onlarn bu tanm ilk fail hakknda kabul etmemelerinden fiilin de Ondan kaldrlaca sonucu karlabilir. Bu kukusuz, kendiliinden bilinmektedir. Yce Allah, insan iradesine benzemeyen bir irade ile irade eder diyen kimse ile, Allah insan bilgisine benzemeyen bir bilgi ile bilir diyen kimse arasnda hibir fark yoktur. Dolaysyla Onun bilgisinin nasl olduu kavranamad gibi iradesinin de nasl olduu kavranamaz.1117 bn Rde gre Allah, nitelii bilinmeyen (gayr- mkeyyefe) bir iradeye sahiptir. Yce Allahn kendisini niteledii dier sfatlar gibi irade sfatnn da mahiyeti kavranamaz olup, teki varlklarn sonradan olma ve mahiyeti bilinen niteliklerine benzemez.1118

1117 1118

bn Rd, Tehftt-Tehft, ss. 175-176. arc, s. 114.

188

bn Rd der ki: Filozoflar, sebeplerin fail, madde, suret ve gaye olmak zere drt blme ayrldn dnrler. Onlarca fail bakasn kuvveden fiile ve yokluktan varla karandr. Bu ilem bazen inceleme ve semeye bazen de tabiate dayanr. Filozoflar kiiye, glgeyi meydana getirdii iin ancak, mecaz anlamda fail adn verirler. nk glge kiiden ayr deildir. Oysa fail, ortak gre gre, yaplan eyden ayrlr. Onlar yce Allahn lemden ayr olduuna inanrlar; dolaysyla Allah tabii sebepler trnden olmad gibi, bu lemde grdmz seme gc olan ve seme gc bulunmayan fail anlamnda bir fail de deildir. Tersine O, bu sebepleri meydana getiren, her eyi yokluktan varla karan ve bunlar koruyan bir varlktr. O, btn bu fiilleri, bu lemde grdmz faillerden farkl olarak, en yetkin ve en erefli bir biimde yapar. O hlde filozoflara gre Allahn fiili, bilgisinin bir sonucu olarak, bu fiili gerektiren herhangi bir zorunluluk bulunmakszn, kendi z ve znn dnda herhangi bir eyden dolay deil, tersine yceliinden ve cmertliinden tr ortaya kar. Buna gre Allah zorunlu olarak, irade ve seme gcne sahiptir, nk bu dnyada grdmz irade sahibine ilien eksiklik Ona ilimez.1119 bn Rd, filozoflarn yce Allahn mutlak anlamda irade sahibi olmadn sylemediklerini belirtmektedir. nk filozoflara gre Allah bilgi sayesinde ve bilginin sonucu olarak faildir ve O, her ikisi de mmkn olan birbirine kart iki fiilden en stnn yapandr.1120 Bu iki zt eyden daha aada olann deil, daha stn olann bu iki eyi bilenden kmas dolaysyla bilgiliye erdemli (fzl) ad verilir. te bu sebepledir ki, filozoflar Allaha en uygun sfat bulunduunu ve bunlarn da Onun bilgili, erdemli ve kudretli olduunu sylemilerdir. Yine onlar Onun dilediinin, varlklarda bilgisine uygun olarak meydana geldiini ve kudretinin de insanlarda olduu gibi, dileinin gerisinde kalmadn ileri srmlerdir.1121 Ksaca filozoflar, yalnzca, Allahn insan iradesine benzer bir irade ile irade eden olmadn sylerler.1122 bn Rde gre; filozoflar, iradeyi yce Allahtan kaldrmadklar gibi, insan iradesini de Ona isnad etmezler; nk insan iradesi, irade edende bir eksiklii ve irade edilende de bir edilginlii gerektirmektedir. rade edilen ey elde edilince, eksiklik tamamlanm ve irade ad verilen bu edilginlik ortadan kalkm olur. Filozoflar Allahta irade
1119 1120 1121 1122

bn Rd, Tehftt-Tehft, ss. 177-178. bn Rd, Tehftt-Tehft, ss. 188-189 bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 506. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 189.

189

bulunmasnn, Ondan kan fiillerin bilgi araclyla kmas anlamna geldiini kabul ederler. Filozoflara gre, bilgi ve bilgeliin sonucu olarak ortaya kan her ey, zorunlu ve tabii bir biimde olmakszn, failin iradesiyle ortaya kmaktadr; nk bilginin tabiati, fiilin kendisinden kmasn gerektirmez. Zira, biz, Onun iki zdd bildiini sylediimiz takdirde, bu iki zddn ayn anda Ondan kmas gerekir. Oysa byle bir ey imknszdr. yleyse Ondan bu iki zddan birinin kmas, bilgiye eklenmi bir sfata iaret eder ki, bu sfat da iradedir. te iradenin filozoflara gre, ilk ilkede bulunmasn bu ekilde anlamak gerekir. Dolaysyla Allah onlara gre, zorunlu olarak bilgili ve bilgisinden dolay irade sahibidir. Gazzlnin fiilin tabii ve irad olmak zere ikiye ayrld eklindeki sz de yanltr. nk filozoflara gre, Allahn fiili hibir bakmdan tabii olmad gibi, mutlak anlamda irad de deildir. Daha dorusu Onun fiili, insan iradesinde bulunan eksikliklerden uzak olan irad bir fiildir. te bu sebepledir ki irade kavram hem insana hem de Allaha ortaklaa olarak verilmi bir deyimdir. Nitekim bilgi kavram da hem ncesiz, hem de sonradan olan bilgiye (yaratlmlarn bilgisine) karlk olarak kullanlmtr. nk hayvandaki ve insandaki irade edilen eyden tr, onlara ilimi olan bir edilginliktir ve dolaysyla irade edilen eyin eseridir. te insan iradesinden anlalan budur. Oysa yce Allah, kendisinde sebepli bir sfatn bulunmasndan ycedir. Dolaysyla iradenin, bilgiye bal olarak fiilin kmasndan baka bir anlam yoktur; nk bilgi, iki zd eyle ilgilidir. Dolaysyla ilk ilkenin bilgisinde bir bakma iki zd eyin bilgisi yer almaktadr. Onun bu iki zddan birini yapmas, Onda baka bir sfatn bulunduunu gsterir ki, bu sfata da irade ad verilir.1123 bn Rde gre fiil, Allahtan iradeden daha stn bir sebep sayesinde kar ve bu sebebi de yalnzca Allah bilir. Onun iradeli olduunun kant, birbirine zt iki eyi bilmesidir. Eer O, yalnz bilgili olmas dolaysyla fail olsayd, iki zt ii birlikte yapard ki byle bir ey imknszdr. O halde, Onun iki zddan birini semek suretiyle yapmas gerekir.1124 bn Rde gre irade, ilimden ayrlmaz. Bunun iin Allahn fiili devaml olarak en uygun olanla alakal olan hikmetli bir fiildir ve Allah eylerin en erdemlisini yaratr. Allah

1123 1124

bn Rd, Tehftt-Tehft, ss. 518-519. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 533.

190

imknsz olan yapmaz, kartlar ve zdlar idrak eder ve ilmiyle en faziletli, en uygun olan seer.1125 bn Rd, insann fiillerini kaza ve kader bal altnda ele almtr. nk insann sorumluluu fiillerine bal olduuna gre, hangi anlamda kullanlrsa kullanlsn, kader kavramndan sz edildiinde, ak ya da gizli insann fiillerinden sz ediliyor demektir.1126 bn Rde gre; kaza ve kader konusu, din meselelerin en zor anlalanlarndandr. Sebebi de udur: Bu husustaki nakl deliller iyice incelendii zaman, aralarnda birbirine zd olma ve kart olma hlinin mevcut olduu grlr. Bu meseledeki akl deliller iin de ayn ey bahiskonusudur. Nakl deliller arasndaki birbirine zt olma hli Kuranda da hadislerde de mevcuttur.1127 Nakl ve akl delillerdeki bu elikileri giderici bir aklama yapmak bn Rd iin kanlmaz bir grev olmaktadr. nsann zgrl veya zgr olmay arasnda bir tercih yapmak yerine, insann zgr olduu alanlar ile zgr olmad alanlar belirtmek ve bir deerlendirmeye giderek elikileri kaldrmak, bn Rdn setii hedef olmaktadr.1128 bn Rde gre; Kuranda karlalan birok ayetin umumi ifadesi, her eyin kader ile olduuna ve insann fiillerinde cebir altnda bulunduuna; dier birok ayet ise, insann, kendi fiilini kendi kesb ve iradesiyle yaptna ve fiilleri hususunda mecburiyet altnda olmadna delalet eder. Hatta nice kereler belli bir ayette bile bu hususla alakal bir birbirine zt olma hli (tearuz)nin aikr olduu grlr.1129 Btn ilerin zaruri olduuna ve her eyin nceden tesbit edilen bir kadere gre cereyan ettiine delil tekil eden ayetler: phe yok ki, biz her eyi bir kaderle yarattk.1130 Onun katnda her ey bir miktar iledir.1131 Yeryzne ve canlarnza isabet eden bir musibet yoktur ki, Biz onu
1125

1126 1127 1128 1129 1130 1131

Corc Kettre, Mefhmul-fil inde bn Rd beynel-akl ven-nakli, el-Fikrl-Arab, Beyrut: Yl: 7, Say: 41, Mart 1986, ss. 179-180. Turhan, s. 26. bn Rd, el-Kef, s. 244. Hasan ahin, slam Felsefesi Tarihi Dersleri, 1. Bask, Ankara: lahiyat Yaynlar, 2000, s. 109. bn Rd, el-Kef, ss. 244-245. el-Kamer, 54/49. er-Rad, 13/8.

191

yaratmadan evvel bir kitapta ve yazda tesbit etmi olmayalm. Bu, Allaha kolay gelen bir itir.1132 Bunlar ve bunlardan daha baka ayetler bu manay ihtiva eder.1133 nsann bir iktisab bulunduuna ve ilerin haddizatnda zaruri deil, mmkn olduuna delil tekil eden ayetler:1134 Yahut yaptklarna ve kazandklarna karlk olmak zere onlar mahveder, biroklarn da affeder.1135 te bu azab, elinizle ettiinizin karldr, yoksa Allah kullarna zulmedecek deildir.1136 O kimseler ki gnah kazandlar1137 nsann kazand iyilik lehine, ettii ktlk de aleyhinedir.1138 Semuda gelince, biz onlara hidayet ettik, doru olan gsterdik de onlar yine de krl ve dalaleti hidayete tercih ettiler.1139 Belli bir ayette bu hususla alakal bir tearuzun olduuna delalet eden ayetler: Bakalarnn bana iki katn getirdiiniz o musibet kendi banza gelince, Bu da nerden? Dediniz. De ki: O kendi tarafnzdandr.1140 buyurulduktan sonra, peinden ayn konuda, iki topluluun karlat gnde banza gelen hl Allahn izni (ve takdiri) iledir.1141 denilmitir. (lk ayet belli bir hadisenin insan eliyle meydana geldiini ifade ederken hemen ardndan gelen ikinci ayet, ayn hdisenin Allahn izni ve kaderiyle vaki olduunu belirtmektedir.1142 u ayet de byledir:1143 Sana iyilik namna ne dokunursa o Allahtandr, ktlk adna ne dokunursa o da kendindendir.1144 De ki: Her ey Allah katndandr.1145 Bu konudaki ayetlerde olduu gibi hadisler arasnda da bir tearuzun, yekdierine kar olma hlinin, mevcut olduu grlmektedir:1146
1132 1133 1134 1135 1136 1137 1138 1139 1140 1141 1142 1143 1144 1145

el-Hadd, 57/22. bn Rd, el-Kef, s. 245. bn Rd, el-Kef, s. 245. e-r, 42/34. l-i mrn, 3/182. Ynus, 10/27. el-Bakara, 2/286. Fussilet, 41/17. l-i mrn, 3/165. l-i mrn, 3/166. bn Rd, el-Kef, s. 245. bn Rd, el-Kef, s. 245. en-Nisa, 4/79. en-Nisa, 4/78.

192

Her ocuk ftrat (din olan slam) zere dnyaya gelir, sonra anne ve babas o ocuu Yahudi veya Hristiyan yaparlar. Bunlar cennet iin yaratldlar ve cennetlik olanlarn amelini ilerler. (Cennete layk ekilde hareket ederler), unlar da cehennem iin yaratldlar ve cehennemliklerin amelini yaparlar. Bu iki hadis arasndaki tearuz udur: Birinci hadise gre kfrn ve kfir olmann sebebi, kfr iinde ve kfir bir evrede yetimek; imann sebebi ise insann cibilliyeti ve hilkati dediimiz ftrattr. kinci hadis, kfrn ve gnahn Allah tarafndan yaratlm olduunun ve insanlarn bunlar yapmaya mecbur olduunun delilidir. Bundan dolaydr ki, Mslmanlar bu konuda iki frkaya blnmlerdir:1147 a. Mutezile: Bu frka, sevabn da gnahn da sebebi insan iktisabdr, bu yzden insan zerine mkfat ve ceza terettp eder, diye itikad etmitir.1148 b. Cebriye: Bu frka, yukardakinin tam zddna itikad etmitir. O da, insan, ilerini yaparken (stn bir iradenin ve kudretin) cebri ve kahr altndadr, inancndan ibarettir.1149 bn Rde gre; Earler ise, iki grn ortas olan bir gr ortaya koymak istemiler ve insann bir kesbi vardr, kazanma vastas olan ey de kazanmak da (mktesebn bih ve kesb) Allah Tel tarafndan yaratlmtr, demilerdir. Fakat bu manasz bir szdr. nk iktisab (kazanma) da mkteseb (kazanlm) de Hak Telnn mahluku ise, kul iktisabnda mutlaka cebir altndadr.1150 bn Rd, ite bu meselede ihtilafa dlmesinin sebeplerinden birinin bu olduunu, yani ayet ve hadislerdeki tearuz olduunu vurgular, nceden de syledii gibi nakilden hari ihtilafn baka bir sebebi olduunu, onun da meseledeki akl delillerde grlen tearuz olduunu belirtir.1151 bn Rde gre; farzedilsin ki, insan, fiilini bizzat kendisi icad ve halk etmektedir. Bu takdirde ortada yce Allahn meiyeti, iradesi ve ihtiyar zere cereyan etmeyen birtakm
1146 1147 1148 1149 1150 1151

bn Rd, el-Kef, s. 246. bn Rd, el-Kef, s. 246. bn Rd, el-Kef, s. 246. bn Rd, el-Kef, s. 246. bn Rd, el-Kef, s. 246. bn Rd, el-Kef, s. 246.

193

fiillerin bulunmas icabeder. Bu hlde de ortada Allahtan baka bir yaratcnn (halikn) mevcut olmas lazmdr. Bu ihtimal zerinde duranlar, Hlbuki yce Allahtan baka yaratcnn (halikn) bulunmad hususunda Mslmanlar icma ve ittifak etmilerdir demilerdir.1152 Yine farzedilsin ki, insan, kendi fiillerini iktisab etmemektedir. Bu takdirde, fiilleri hususunda cebir altnda bulunmas icabeder. nk cebir ile iktisab arasnda bir vasat ve orta nokta yoktur. (nsan ya irade sahibidir veya deildir, nc bir hl yoktur.) ayet insan, fiillerini istemeyerek ve mecburen yapmakta ise, o hlde (din, ilah, hukuk ve ahlak) tekliflerin, g yetirilemez (teklif-i m l yutak) cinsten olmas gerekir. nsan, tkat getiremedii eylerle mkellef tutulunca da, onunla cansz bir maddenin mkellefiyeti arasnda fark kalmam olur. nk cansz maddede de istitaat (iradeyle i yapma kuvveti) yoktur. Ve ayn ekilde takat getiremedii hususlarda insann da istitaat mevcut deildir. Bundan dolaydr ki, ulemann ounluu, akl gibi ve aklla eit olarak mkellefiyetin artlarndan birinin de istitaat olduu kanaatine ve sonucuna varmlardr. Onun iin EbulMel el-Cveynnin el-Akdetn-nizmiyyede nsann fiilleri iin iktisab vardr ve fiili zerinde de istitaati mevcuttur, (yani insann fiilinde iradesi ve kudreti vardr) dediini gryoruz. O, bunu teklif-i m l yutakn imknszl esas zerine bina klmtr, yani ona gre ayet byle olmasayd, teklif-i m l yutak lazm gelirdi. Lakin bu, Mutezilenin menettii ve kar kt cihetten ayr bir cihettir, Mutezile ayn eyi baka bir ynden ileri srmtr.1153 Cveynnin bu yaklamnn, Mutezile ile sadece gnrte paralellik arzettiini, aksine onun temelde ok farkl sonular ortaya koyduunu belirten bn Rd, insann hrriyeti ve fiillerinin oluumu meselesinde ilk Earlerin anlaylarn iddetle tenkit etmi ve eskilere muhalefet eden sonraki baz Earlerle teklifi m l yutakn caiz olmad konusunda uzlatklarn farkl bir slupla ortaya koymutur.1154 Ona gre Mutezile, g yetmeyen bir eyin teklif edilmesi aklen irkindir, diye reddetmiti. Earler ise bir eyin irkinliini

1152 1153 1154

bn Rd, el-Kef, ss. 246-247. bn Rd, el-Kef, s. 247. Abdulgaffar Aslan, bn Rde Gre nsan Hrriyeti, slam Aratrmalar Dergisi, C. 15, Say: 4, 2002, s. 490.

194

tesbitte akl l kabul etmemek iin m l yutakla mkellef olmay mmkn grmtr. Sonraki Earler, bu konuda eskilere muhalefet etmilerdir.1155 bn Rde gre; dier akl deliller de unlardr: a. ayet insann iktisab yoksa, ortaya kmas muhtemel olan erlere ve ktlklere kar tedbirli olmann ve hazrlanmann (def-i mazarratn) manasz olmas lazm gelirdi.1156 b. Hayrl ve faydal olan celb ve temin (celb-i menfaat) hususunda da tedbir almak ve hazrlk yapmak manasz kalrd. Bunun sonucu olarak da, iftilik meslei gibi, celb-i menfaat veya fayda temin etmek gayesi gden btn meslek; zenaat ve sanatlarn, istifade etmek bahiskonusu olduu vakit, tmden muattal bir hlde bulunmalar gerekirdi. Ayn biimde harp, gemicilik ve tababet gibi def-i mazarrat ve korunmak maksadyla vcuda getirilen meslek, zenaat ve sanatlarn da tamamyla muattal bir durumda bulunmalar lazm gelirdi. Btn bunlar da insann dndklerinin haricinde kalan, olmayacak eylerdir.1157 Durum byle olunca, bizatihi nakille malum olan hususlarda da; bizatihi aklla malum olan hususlarda da mevcut olan tearuz nasl cem ve telif edilecektir?1158 Din nasslarn ve akl delillerin gerek kendi ilerinde ve gerekse birbirleriyle eliir gibi grnmeleri, kaza ve kader konusunda ortaya kan fikr ayrlklarn en nemli sebebi durumundadr.1159 Oysa dinin maksad bu iki itikad ayrmak deildir. Dinin gayesi, bu meselede onlar hak olan ortalama bir noktada cem ve telif etmektir.1160 Yani dinin amac, bu iki ztlk arasnda orta bir yolun bulunmasn salamaya yneliktir.1161 bn Rde gre; bu meselenin hlli yolunda atlmas gereken ilk ve en nemli adm, zellikle birbiriyle eliir gibi grnen din nasslardan yalnzca bir grubu tercih ederek, dier ayetleri btnyle geersiz klmak anlamna gelebilecek ekilde tevile tabi tutmaktan iddetle saknmaktr. Yaplmas gereken ise, tam tersine, bir tanesi bile feda edilmeksizin konuyla ilgili btn nasslarn dikkate alnmas, eliik ve zt gibi gzken hususlar arasnda orta bir yol bulunarak bu
1155 1156 1157 1158 1159 1160 1161

bn Rd, el-Kef, s. 247. bn Rd, el-Kef, ss. 247-248. bn Rd, el-Kef, s. 248. bn Rd, el-Kef, s. 248. Aslan, s. 490. bn Rd, el-Kef, s. 248. Aslan, s. 490.

195

nasslar uzlatrmak gerektiinin idrak edilmesidir. Bunu gerekletirmenin yolu da bn Rde gre; insann fizyolojik ve psikolojik yaps ile varlk leminde geerli olan sebepsebepli ilikisinin nasl ilediinin ok iyi kavranmasndan gemektedir.1162 bn Rde gre; btn varlklar kendi yaratl amalarn salayan hareketi tabii olarak, insan ise irad olarak yapar. Bu sebeple, teki varlklar arasnda yalnzca insan ykml ve sorumlu tutulmutur. Yce Allahn u ayetinin anlam da ite budur:1163 Dorusu biz sorumluluu gklere, yere ve dalara sunmuuzdur da onlar bunu yklenmekten ekinmiler ve ondan korkup titremilerdir. Pek zalim ve ok cahil olan insan ise, onu yklenmitir.1164 Yine ona gre teklifin (ykmlln) art semedir (ihtiyardr)1165 ve fiil hrriyeti, bizim iin, hayra ynelmeyi ve erden kanmay kapsar. Hatta erdemli fiil, meiyet ve ihtiyarla olan fiildir. Ve bu, bn Rdn irade tarifiyle uyumludur. O, iradeyi u szyle tarif etmektedir: rade, iinde zdlardan birini ayn ekilde yapma imkn olan bir kuvvedir.1166 O, hrriyete ve insann seme serbestsi olduu dncesine sahiptir.1167 Ona gre; Allah insana fiillerini gerekletirecei irade ve kudreti vermitir, ancak bu, insann btnyle hr olduunu ifade etmez. Zira insan tamamen ilah tasarrufa bal bulunan haric ve dhil sebeplere boyun emek mecburiyetindedir.1168 bn Rd, bir yandan Allahn insana birbirine zt eyleri irade edip yapabilecek baz melekeler verdiine dikkat ekerken, dier yandan da bu durumun hibir zaman, insann her istediini yapabilecei anlamna gelmedii gereini srarla vurgulamaktadr. nk insann fizyolojik ve psikolojik yapsn oluturan ve onun farkl eyleri isteyip yapabilmesine imkn salayan dhil sebeplerden baka, bir de onu dtan kuatan ve fizik dnyann ileyiini salayan haric sebepler bulunmaktadr. Burada, iaret edilen bu i ve d sebeplerin varlnn tesbiti kadar nemli olan bir baka gerek de, bu sebeplerin tmyle Allahn ezel ilim, irade ve kudretiyle kuatlm olduu gereidir. nsan fiillerinin gereklemesi, sz edilen i ve d sebeplerin birbiriyle badamas veya bunu engelleyen sebeplerin ortadan

1162 1163 1164 1165 1166 1167 1168

Sarolu, ss. 261-262. bn Rd, Tehftt-Tehft, s. 261. el-Ahzb, 33/72. bn Rd, Fasll-Makal, s. 89. Emin, s. 206. Fahuri ve Cer, s. 462. Yazcolu, Fiil, s. 62.

196

kalkmasna baldr.1169 Durum bu olunca, bize nisbet edilen fiillerin icras irademiz ve hariten olan fiillerin irademize muvafakati ile gereklemekte ve tamamlanmaktadr. Allahn kaderi tabir edilen ey, hariten olan fiillerin irademize muvafakatinden ibarettir. Allahn, hariten teshir ettii (hizmetimize verdii) bu sebepler, sadece icra etmek istediimiz fiilleri tamamlayc veya onlarn gereklemesini engelleyici olmakla kalmaz, daha ileriye giderek iki zddan ve ktan birini irade etmemize de sebep olur. nk irade, herhangi bir eyi tahayyl ve tasavvur veya bir eyi tasdik etmekten bizde meydana gelen bir evk ve bir arzudan baka bir ey deildir.1170 nsann idrak ve dnme glerinin ileyiiyle bu gler vastasyla elde ettii, rettii bilgilerin d dnyadaki varlk ve olaylarla olan ilikisi ise bilinmektedir. Szgelimi evremizde itahmz kabartan bir ey grdmzde ister istemez ona doru yneliriz. Ayn ekilde houmuza gitmeyen, bize korku ve rknt veren bir eyle karlatmzda da ondan uzaklarz. Bu da gsteriyor ki, insan iradesi, d dnyada olup bitenlerle snrldr ve onlarn etkisi altnda belirlenmektedir. Bu sylenenlerin din bir temelinin de bulunduunu gstermek zere nnden ve ardndan, insanolunu takip edenler vardr, Allahn emriyle onu muhafaza ederler1171 mealindeki ayeti zikreden bn Rd, buradaki takip edenler (muakkibat) ifadesiyle yukarda sz edilen d sebepler ve onlarn etkilerinin anlatlmak istendii kanaatindedir.1172 Yani i tesirlerle d amiller insan iradesini ynlendirmektedir.1173 Allah tarafndan lemde var olan tertip ve dzenin temeline yerletirilen sebeplilik ilkesinin, insan iradesinin ekillenmesi ve dolaysyla fiilin gereklemesi hususundaki ilevini bylece ortaya koyan ibn Rd, insan fiillerinin de yine bu kll tertip ve dzene bal olarak, zaman ve mekn boyutunda belli l (kader) ve artlar iinde gereklemesinden daha tabii bir ey olamayacan sylemektedir. Ona gre, belirli ve snrl sebeplere bal olarak ortaya kan sonularn da belirli ve snrl olmas kanlmazdr. Allahn gayb bilmesini i ve d sebeplerin Onun bilgi, irade ve kudretiyle varlk kazanmas eklinde

1169 1170 1171 1172 1173

Sarolu, s. 262. bn Rd, el-Kef, s. 248. er-Rad, 13/11. Sarolu, ss. 262-263. bn Rd, el-Kef, s. 249.

197

yorumlayan bn Rde gre; kaza ve kader ile Levh-i mahfuz da ite bu gerei ifade etmektedir.1174 bn Rde gre; mademki, hariteki sebepler belli bir nizam ve mkemmel bir tertip zere cereyan etmekte ve yaratcsnn takdirine tabi olarak o nizam hi ihlal etmemektedir ve yine mademki, irademiz ve fiillerimiz, esas itibariyle haric sebeplere muvafk olmadka vcuda gelmemektedir, o hlde fiillerimizin de belli bir nizama gre cereyan etmesi, yani belli vakitlerde ve belli miktarda vcuda gelmesi icabetmektedir. Bunun byle olmasn icabettiren ey, fiillerimizin, bahiskonusu haric sebeplerin bir sonucu olarak meydana gelmesidir. Zira mahdut, mukadder ve muayyen sebeplerin sonucu olan her ey zaruri olarak mahdut, mukadder ve muayyen olur. Bu irtibat, sadece fiillerimizle haric sebepler arasnda grlmez, ayn zamanda, Allah Telnn bedenimizin dhilnde yaratt sebeplerle fiillerimiz arasnda da byle bir irtibat mevcuttur. Haric ve dhil (fizik ve psikolojik amillerde ve) sebeplerde mevcut olan muayyen ve sabit nizam, Allahn kullar iin yazm olduu kaza ve kader olup bu da Levh-i mahfuz denilen eyden ibarettir. Bu sebeplerin var olmalarnn illeti, Allah Telnn bu sebepleri bilmesi ve bunun lzumlu kld neticedir. Onun iin bu sebepleri bilgiyle ihata eden sadece Allahtr. Hakiki manada ve sadece gayb onun bilmesinin sebebi de budur.1175 De ki yerlerde ve gklerde Allahtan baka gayb bilen yoktur.1176 bn Rde gre; kinattaki zorunluluk kaza ve kader isiminin Allahn eyay bilmesi ve bu ilmine uygun olarak onlar ihtira ve icad etmesine hamledilmesidir. nk fiillerimiz hakikaten ancak insan irade ve haric sebeplerin birlikte bulumasyla tamam olur. te bu, bize fiillerimizin nasl planlanm kanunlara gre cereyan ettiini ve nasl haddi amas mmkn olmayan bir snrda durduunu aklamaktadr.1177 bn Rd, kaza ve kaderi akl bir yorumla akladnda din anlamndan madd zorunlulua ulamtr.1178 Yani bn Rdn kulland felsef stlahlarn delalet ettii anlam, mtekelliminin ve filozoflarn stlahlarnn delalet ettii manadan bazen farkllamaktadr. O, lafzlar, genelde kullanlan manadan, daha farkl bir anlamda kullanmaktadr.1179 Onun dncesinde kaza ve kaderin

1174 1175 1176 1177 1178 1179

Sarolu, s. 263. bn Rd, el-Kef, ss. 249-250. En-Neml, 27/66. E-erkv, ss. 178-179. Ferruh, s. 675. Emin, s. 208.

198

manas mutlak cebir ve mutlak tahyir (seme yapmaya mecbur etme) anlamnda deildir.1180 Ona gre; lemde her ey ilah yasa erevesinde ilemektedir. Bu yasay (kaderi) mutlak anlamda cebir dairesinde grmek ne kadar yanlsa, mutlak anlamda Allahtan bamsz grmek de o kadar yanltr.1181 bn Rde gre; eylem zgrl snrsz deildir. O, d sebeplerle snrldr. te insan, d sebeplerle uyumunu salad oranda zgrdr. Bu anlay, insan, d dnyay ve onun tabi olduu yasa ve dzeni tanmaya yneltir. Darsn ve ondaki yasa ve dzeni bilen insan, eylem zgrlnn snrlarn da o lde tanr, bilir ve geniletir.1182 nsan akll bir varlktr. Akl da sebeplerin idrak edilmesidir. O hlde insan szkonusu evki (arzuyu) var eden sebeplerin ortaya kn anlarsa o zaman iradesini gerekletirmeye kdir olur ve hrriyetini salar. Dolaysyla insann ilmi ne kadar artarsa hrriyeti o kadar artar, iradesi o derece gerekleir.1183 nsan bu iradeyi sahip olduu ilim ve hikmet orannda kullanrken, bu bilgi orannda da iradesini evresine egemen klabilir. Dolaysyla insan iin mutlak bir hrriyetten bahsedilemez. Mutlak irade ve mutlak kudret Allaha aittir.1184 bn Rde gre; insan eylemlerini kendisi tayin etmekte, fakat eylemler d dnyaya uyum salad lde gereklemektedir; ayn zamanda din metinlerde de bir eliki yoktur. nk insann zgr olmadn ifade eden metinler, deimeyen dzen ve yasalar alann gstermekte; insann zgr olduunu ifade eden metinler de iradesini bu dzen ve yasalara uyduran insann zgrlk alann gstermektedir.1185 bn Rde gre; sebepler hakkndaki bilginin, aynyla gayb hakkndaki bilgiden ibaret oluunun yegne sebebi udur: Gayb, bir mevcudun gelecekteki var oluunu veya var olmayn bilmekten ibarettir. Belli bir eyin herhangi bir zamanda var oluunu veya yine o zamanda yok oluunu gerektiren husus, sebeplerde mevcut olan tertip ve nizamdan ibaret olduuna gre, herhangi bir eyin sebeplerini bilmenin, aynen o eyin herhangi bir zamanda var veya yok oluu konusundaki bilgiden ibaret olmas icab eder. Mutlak olarak, sebepler
1180

1181 1182

1183 1184 1185

efik el-Bak, bn Rd el-lim vel-Feylusuf Messisl-Fikril-Hr, el-Fikrul-Arab, Say: 81, 1995, s. 91. Altnta, s. 412. A. Kamil Cihan, bn Rdn zgrlk Anlayna Genel Bir Bak Felsefe Dnyas, Say: 29, Temmuz 1999-1, s. 71. Cabiri, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 262. Aslan, 495. Cihan, s. 71.

199

hakkndaki bilgi tm zamanlardaki vakitlerden bir vakitte, o sebeplerden vcuda gelecek veya yine o sebepler dolaysyla yok olacak ey hakkndaki bilginin ta kendisidir. Tm varlklarn btn sebeplerini ilim ve ihtira itibariyle ihata eden zat, ne kadar yce bir varlktr! Gaybn anahtarlar Onun yanndadr, Ondan bakas Onu bilmez1186 mealindeki ayetle belirtilen anahtarlar ite budur (sebepler hakkndaki bilgidir).1187 Sebeplerin mutlak anlamda bilinmesi, herhangi bir zamanda lemde olup biten her eyin btn ynleriyle bilinmesi anlamna gelir. Bu da varlklarn btn sebeplerini bilen ve onlar yaratann Allah olduunu gsterir.1188 Hlasa iradeyi belirleyen bilgidir. Allahtan sonra en iyi bilen de insan olduuna gre insan Allahtan sonra iradesini en ok kullanmaya layk varlktr. bn Rdn Cebriyyeyi ve Mutezileyi reddi, biri insan iradesini, dieri de Allahn iradesini yok saymalar dolaysyladr. bn Rd ise insan hayatnda, hem insann ve hem de Allahn etkin olduunu ifade etmektedir. Hem insan ve hem de Allah fail konumundadrlar. Ancak iki iradenin birletii ve ayrld yerin alan ilah bilgi olduundan, bizim o noktay tam aklamamz bn Rde gre mmkn grnmemektedir. Tam da bu noktada bn Rd bu kanaatinden dolay agnostisizmle itham edilmitir. Ancak bn Rdn, Allahn kll ya da cz btn varlklar ve onlarla ilikili olup-biten her eyi ayrntlaryla bildii hususunda en kk bir kukusu yoktur. u nokta zerinde de durmamz kanlmazdr; bn Rd ne insan Cebriye gibi atl brakmakta ne de Mutezile gibi Allah insann fiil dnyasndan karmaktadr. Sadece insan her gn yaad pratiine uygun olarak konumlandrmaktadr.1189 nsan fiillerinin, i (biyolojik ve psikolojik) ve d (tabii ve sosyolojik) sebeplere bal olarak meydana geldiinin anlalmas hlinde, bn Rde gre; gerek nasslarda ve gerekse akl delillerde eliki gibi grnen hususlar ortadan kalkacaktr. Btnyle sebepsebepli ilikisi balamnda temellendirilen bu yoruma kar, Allahtan baka fail yoktur eklinde bir itirazn ileri srlebileceini ngren bn Rd, buna meydan vermemek zere, konuya gerek fail-mecaz fail ve cevher-araz ayrmna dayanan bir aklama daha getirir.

1186 1187 1188 1189

el-Enm, 6/59. bn Rd, el-Kef, s. 250. Aslan, s. 492. Grbz Deniz, bn Rde Gre Hrriyet, slam Felsefesinin Sorunlar, Mehmet Vural (hzl.), 1. Basm Ankara: Elis Yaynlar, 2003, s. 151.

200

Ksaca ifade etmek gerekirse, ona gre; gerek anlamda fail yalnzca Allahtr. nk sebebi olmayan yegne sebep Odur. Dier btn varlklar sebep-sebepli ilikisiyle varlk kazandklarndan dolay, ancak mecaz anlamda fail saylmaktadrlar. ki temel varlk kategorisinden biri olup var olma ve varln srdrmek bakmndan bir dayanaa muhta olmayan cevherleri var eden ve onlar zerinde etkili olann yalnzca gerek fail olduunu syleyen bn Rd, mecaz faillerin ise cevherler sayesinde varlk kazanan arazlar zerinde etkili olabileceklerini belirtmektedir. Szgelimi bir ceninin meydana gelmesinde spermann rol, yalnzca yumurtaya hararet vermekten ibarettir; onun canl bir varlk olarak yaratlmas dorudan Allaha ait bir ltuftur. Ayn ekilde iftinin, budayn varlk kazanp yetimesindeki etki ve katks sadece tarlay srp tohumu ekmesidir; tohumun filizlenerek baak hline gelmesi ise Allahn yaratmasna bal bir durumdur.1190 Nitekim bn Rde gre; Ey insanlar! (Size) bir misal verildi; imdi onu dinleyin: Allah brakp da yalvardklarnz (taptklarnz), bunu yapmak zere hep bir araya gelseler, bir sinei dahi yaratamazlar. Sinek, onlardan bir ey kapsa, bunu ondan geri de alamazlar; isteyen de ciz kendinden istenen de!1191 mealindeki ayet de ite bu gerei ifade etmektedir.1192 O hlde buna gre, Allahtan baka halik yoktur. nk hakikatte mahluk olanlar cevherlerden (ayn ve ecsamdan) ibarettir. Bunun iindir ki, ne yakn ne de uzak bir istiare yoluyla da olsa, Halik (Yaratc) ismine herhangi bir mahlukun itirak etmemekte olduunu grmekteyiz. Bunun sebebi, Halikn, cevherleri ihtira eden manasn ifade etmesidir.1193 nsann fiilleri ise cevher olmayp arazdr. Bu durumda cevherlerin faili Allah, arazlarn faili de insan olmaktadr.1194

1190

1191 1192 1193 1194

Sarolu, s. 264; bn Rdn, ceninin meydana gelmesinde spermann ve budayn baak hline gelmesinde iftinin rolyle ilgili misallerinin Vka Sresinin Sizi biz yarattk. Tasdik etmeniz gerekmez mi? Syleyin yleyse, (rahimlere) dktnz meni nedir? Onu siz mi yaratyorsunuz yoksa yaratan biz miyiz? (el-Vka, 56/57-59) ayetleriyle, imdi bana, ektiinizi haber verin. Onu siz mi bitiriyorsunuz, yoksa bitiren biz miyiz? Dileseydik onu kuru bir p yapardk da aar kalrdnz. Dorusu bor altna girdik. Daha dorusu biz yoksul kaldk (derdiniz). (el-Vka, 56/63-67) ayetlerinden mlhem olduunu dnmekteyiz. el-Hacc, 22/73. Sarolu, 264. bn Rd, el-Kef, ss. 254-255. Aslan, s. 494.

201

bn Rdn cevher ve araz fikri arasn temyiz etmesinin hedefi, arazlar bize dnk olduu iin, esasen hrriyeti teslim etmektir.1195 Cevherlerin varlk kazanmasnn dorudan Allahn irade ve kudretine bal olduu gerei, Sizi de, sizin yaptklarnz da yaratan Allahtr1196 ayetiyle vurgulanmaktadr. Bunun byle olmas insann cebir altnda olduunu gstermez. Ancak insann, fiillerinin meydana gelii srasnda birok tesirlerin etkisi altnda kaldn gsterir. Bu durumu, onun fiil yaparken tam bir ihtiyara sahip olmadnn uurunu vermek olarak mtalaa etmek gerekir. Zira insan, Allahn mutlak irade ve kudretinin karsnda yaratlm ve snrl bir varlktr.1197 bn Rde gre; Allahn izni olmak artyla, sebeplerin sonular zerine tesirli olduunu inkr eden, hikmeti de; ilmi de iptal etmi olur. nk ilim eyay sebepleriyle bilmekten, hikmet de g sebepleri bilmekten ibarettir. Sebeplerin tmden inkr grnde olmak, gerekten insan tabiatna yabanc olan bir grtr.1198 bn Rdn bu dnceleri, onun Earlerin yntemi ve ortaya koyduklar ncllerin ilim ve akl hakknda ulatklar tehlikeli neticeleri eletirisinin zetidir. nk sebepleri ortadan kaldran, ilmi ortadan kaldrm olur. Onun buna kar alternatifi ise sebeplilie dayanmaktadr.1199 bn Rde gre sebep-sonu ilikisinde var olanlar da koruyan Allahtr. Bu sebeple o, grnr lemdeki sebep-sonu ilikisini kabul etmeyen bir anlayn grnmeyen lemdeki fail bir sebebi kabul etmesinin tutarl bir yaklam olmadn savunur. Bu demektir ki, grnmeyen lem ile ilgili hkm verebilmek, ancak grnr lem hakknda hkm verebilmekle mmkn olur. Grnr lemde sebep-sonu ilikisinde zorunlu ball kabul etmeyenlerin Allah hakknda bilgi sahibi olamayacaklarn belirten bn Rd, bu dncede

1195 1196 1197 1198 1199

Emin, s. 211. es-Sfft, 37-96. Aslan, s. 494. bn Rd, el-Kef, s. 255. Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, s. 663.

202

olanlarn her fiilin bir faili vardr temel nermesini kabul etmemelerinin gerekliliini vurgulamaktadr.1200 bn Rde gre; sebep-sonu ilikisinin zorunlu olmadn savunan Earler, mslmanlarn Allahtan baka fail yoktur esas zerinde birlemelerini gereke olarak ne srmlerdir. Oysa ona gre; bu nermeden byle bir anlamn karlmas mmkn grlmemektedir. nk grnmeyen lemdeki fail, grnen lemdeki fail ile istidlal edilir. Bu da bizi, Ondan baka hibir ey, Onun izni ve iradesi olmadan fail olamaz hkmne ulatrr.1201 zetle, fail ve halik meselesinde durum bu ekilde anlalacak olunca, bu hususta ne akl ve ne de nakil ynnden bir eliki sz konusu olmaz. Tearuzun varl zannn uyandran ve manalar umumi olan ayet ve hadisleri cem ve telif hususunda dinin maksad ite bu trl bir uzlatrma ve badatrmadr. Nasslarn umumi olan ifadeleri, bu ekilde tahsis edilince, onlardaki tearuz ortadan kalkm olur.1202 Yine bu konuda akl deliller arasnda grlen phe ve teredddler de bu suretle hlledilmi olur. Yani irademizin eseri olarak mevcut olan eylerin var olularnn iki hususla tamamlanmalar, daha dorusu biri kendi irademiz dieri haric sebepler olmak zere iki hususla gereklemeleri de bylece akla kavumu olur. u hlde fiiller, mutlak bir ekilde bahiskonusu iki husustan sadece birine nisbet edilirse, evvelce temas edilen phe ve tereddtler o vakit ortaya kmaktadr.1203 bn Rde gre; Cebriye ve Mutezile gibi, bu meselede iki u noktada bulunanlar hatal bir kanaat zeredirler. Earlerin varln ortaya koymak suretiyle hak zere olmak istedikleri ekilde bir orta yol esasen mevcut deildir. Zira Earler insan iin iktisab isteminde, titreme sebebiyle insann elinde mevcut olan hareket ile iradeyle insann elini hareket ettirmesi arasndaki fark idrak etmekten fazla bir mana kasdetmiyorlar, (onlara gre iktisab, sadece elin titreme suretiyle mi yoksa baka trl m hareket ettiini insann idrak etmesinden ibarettir. Yoksa her iki titreme ekli de ayn derecede Allahn iradesine kudretine

1200 1201 1202 1203

Aslan, s. 494. Aslan, s. 494. Altnta, s. 412. bn Rd, el-Kef, s. 251.

203

ve yaratmasna baldr). Her iki hareket ekli de bizim tarafmzdan deildir, deyince, byle bir fark kabul etmelerinin hibir manas kalmam olur. Zira eer bu hareketler bizden deilse, onlardan kanmaya kdir deiliz, bu takdirde zdrar ve cebir altndayz, yle olunca da titreme eklindeki hareketle kesb dedikleri hareket manaca yekdierine eit olur. Buradaki fark sadece lafz ve isimden ibaret kalr. Lafz ve isimdeki ihtilaf ve farkllk ise zat bir hkmn mevcut olmasna sebep tekil etmez.1204 bn Rd, Cebriye ve Mutezilenin problemi zm ekillerini btnyle reddederken, Earlerin yaklamn da ilke olarak kabul etmez. Ona gre, Earlerin grlerini temellendirmede kullandklar yntem anlalrlktan uzaktr. Yine onlarn Allahn ve insann irade ve kudretinin, insann fiilleri zerindeki etkileriyle ilgili ifadeleri de mulktr. Bu sebeple problemin zmsz kaldn syleyen bn Rd, onlarn bu konuda kullandklar baz kavramlar haricinde cebr anlayla ayn sonuca ulatklarn belirtmektedir.1205 Dier taraftan Kurtuba filozofuna gre; iktisabn (edinmenin, kazanmann) manas sebeplilik nizam dhilinde Allahn hariten insann hizmetine sunduu ona has fiilleri zerinde insann kudretidir.1206 Sebepliliin dndan deil, iinden hareketle bu meseleyi (kaza ve kader meselesini) zmeye alan Kurtuba filozofunun dncesinin zeti udur: Allah, bizim iin, zt eyleri iktisab etmemize g yetireceimiz kuvvetler yaratmtr. Fakat bu eyleri iktisab etmek, Allahn bize hariten boyun edirdii sebeplerin uygunluu ve bunlardaki engellerin ortadan kalkmasna baldr. Bize nisbet edilen fiiller, bu iki durumun bir arada bulunmasyla, yani bu ikisinin uygunluuyla tamam olur.1207 - Bedenlerimizdeki sebeplilik nizamna tabi olan iimizdeki yaratlm dhil kuvvetler (Allahn bizde yaratt potansiyel gizil gler).

1204 1205 1206 1207

bn Rd, el-Kef, s. 256. Aslan, ss. 488-489. Salba, s. 514. Muhammed Abid Cabiri, el-Akll-ahlkyyl-Arab: dirse tahlliyye nakdiye li nazmil-kayyim fissekfetil-Arabiyye, 1. Bask, Beyrut: Merkez Dirstil-Vahdetil-Arabiyye, 2001, ss. 88-89; Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, s. 662.

204

- lemdeki sebeplilik nizamna tabi olan Allahn bize boyun edirdii haric kuvvetler.1208 Bu son kuvvetler, birinci kuvvetler iin sebep veya engel rol oynamakla kalmaz, ayn zamanda iki zt eyden birini tercih ediimizin de sebebi olurlar. nk irade, bir eyi tahayyl veya tasdik ediimizle bizde meydana gelen evk (istek)tir. Bu tasdik, bizim seimimize bal deildir, hariteki eylerden bize ular.1209 u hlde: 1. Haric eyler, eylerden herhangi birini istememiz iin bizdeki evk (istek) ve rabeti aktif hle getirirse, 2. Eer bu istek, bizde o ii yapmak iin kuvvet bulunmasna denk gelirse, yani bedenlerimizdeki sebeplilik ve btn varlmz buna msaade ederse, 3. Haric kuvvetler de msait olursa, yani, haric lemdeki sebeplilik de buna bir baka ekilde msait olursa, 4. O zaman istediimiz eyi yapmaya muktedir oluruz.1210 te bedenlerimizdeki ve varlmzdaki bu sebeplilik ile, lemdeki sebepliliin uygunluu, kaza ve kaderdir.1211 bn Rdn kaza ve kader meselesindeki bu anlay, rfan Abdlhamid tarafndan modern ilmin de ortaya koyduu bilgi olarak deerlendirilir. nk ona gre bu gr, insann irade hrriyetini inkr etmeyen ve fakat ayn zamanda tabiattaki dzenli ve devaml kanunlarn varln da kabul eden grtr.1212

1208 1209 1210

1211

1212

bn Rd, el-Kef, Cabiri (nr.), neredenin nsz, ss. 85-86. bn Rd, el-Kef, Cabiri (nr.), neredenin nsz, ss. 85-86. bn Rd, el-Kef, Cabiri (nr.), neredenin nsz, s. 86.; Cabiri, el-Akll-ahlkyyl-Arab: dirse tahlliyye nakdiye li nazmil-Kayyim fis-sekfetil-Arabiyye, s. 89; Cabiri, bn Rd, s. 131. bn Rd, el-Kef, Cabiri (nr.), neredenin nsz, s. 86; Cabiri, el-Akll-ahlkyyl-Arab: dirse tahlliyye nakdiyye li nazmil-kayyim fis-sekfetil-Arabiyye, s. 89; Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, s. 662; Cabiri, bn Rd, s. 131. Abdlhamid, s. 303.

205

E-erkv, son zamanlardaki Earlerin en tannmlarndan biri olmasna ramen Mustafa Sabri (. 1954)nin, bn Rdn insan hrriyeti ve kader meselesindeki grne katldn,1213 filozof Muhammed kbal (. 1938)in de insan hrriyeti ve kader meselesinde bn Rdn dncesine yakn bir dnceyi dile getirdiini ve adalardan birounun bu meselede bn Rdn dncesini zikrettiklerini belirtir.1214

1213 1214

e-erkv, s. 182. e-erkv, s. 184.

206

5. SONU Aristo mantna ve felsefesine iddetle kar kan, cevher-i ferd anlayn dnce sisteminin temeli hline getirerek kaynaklarda Eariyye mezhebinin ikinci kurucusu olarak gsterilen Bklln, atom nazariyesini Allahn lem zerine mutlak hkimiyetini tesis etmek iin ileri srmtr. Bu nazariyeye gre atomlar ve arazlar Allahn irade etmesiyle var olurlar. Yani lem Allahn iradesine bal olarak srekli bir yaratlma durumundadr. Eya zerinde Allahn yaratma ilikisi her an yrrlktedir. Btn madd varlklar cevherleri itibariyle ayn mahiyete sahip olup, onlar farkl klan arazlardr, arazlar ise her an Allah tarafndan yaratlmaktadr. Bundan dolay hibir madde baka bir maddeye tesir eden bir sebep olamaz ve hibir sonu meydana getiremez. Her hususta fail ve hakiki messir Allahtr. Nesneleri Allah dzenlemekte ve kendisinin irade ettii ekilde eyada tasarrufta bulunmaktadr. Eyada bizim tarafmzdan gzlemlenen sreklilik de gerekte, arazlarn srekli yaratlmas sonucu oluan bir durumdur. Bkllnye gre; Allahtan baka yaratc yoktur. Btn mevcudat, kullar, fiilleri Allahn yaratdr. Bunlar yaratmak Allahtan, kesbetmek de kullardandr. Kulun kesbi vardr, o mecbur deildir, itaat ve gnah bakmndan fiillerinin mktesibi (kazanan, vasfna sahip olan) dir. Yani itaatinin sevab, gnahn cezas kendinedir. lah kudret fiilin asln, beer kudret ise vasfn meydana getirir. Bkllnye gre; kesb ile halk (yaratma) arasnda fark vardr. Kesb, her ne kadar ksibin kudretiyle meydana geliyorsa da ksib onu tek bana meydana getiremez. Fakat yaratc, fiili tek bana yaratr. Bylece Bklln, yaratma, irade ve fiili sadece Allaha tahsis eder, btn fiilleri ilah failiyete ait kabul eder, beer ya da tabii failiyetin (aktivitenin) bamszln reddeder. Ona gre failin yaratlm gc asla Allahtan bamsz olamaz; nk Allah onda her an kastl eylemin ilenmesine uygun g ya da istitaati yaratr. Bklln, insann kendi znde herhangi bir gcn, kudretin varln kabul etmez. Ona gre insanda ancak yaratlm bir kudret vardr. nsanlar ya ciz braklr ya da kdir klnr. Yani ilah kudret olmadan kullar herhangi bir fiil gerekletiremez. Bklln, kulun kesbinin onun ameli olarak isimlendirilmesine kar kmaz, sadece kulun, fiilini yokluktan varla yaratc olarak karmas dncesine kar kar. Ona gre yaratmaya, yokluktan varla karmaya Allahtan bakas g yetiremez.

207

Ksaca, her hususta fail ve hakiki messirin Allah olduunu ve Onun, irade ettii ekilde eyada tasarrufta bulunduunu belirterek Allahn irade ve kudretine vurgu yapan Bklln, kulun da mecbur olmadn, itaat ve gnah bakmndan fiillerinin mktesibi olduunu belirterek sorumluluk anlayn temellendirmeye alr. Ear kelamnda Bkillnnin dncesinin orijinallii lliyet ve det

dncesindedir. Bu dnce Eariyye mezhebinin fizik ve metafizik alanndaki mmeyyiz vasf olmutur. Aristo mantk ve felsefesine iddetle kar kan, felsefe karsnda kelamn stnlk kazanmasnda rol oynayan, sebep sonu ilikisinin zorunlu olduunu duyularla bilmenin mmkn olmadn ileri sren ve diyalektik bir metodla imkn metafiziinin alternatifi olan sistemlerle hesaplamaya koyulan ve bu yaklamyla Gazzlnin filozoflar eletirisine zemin hazrlayan Bkllnnin aksine; hayatn Aristo felsefesini aratrmaya vakfeden ve slam dnyasnda Mea felsefeyi en iyi anlayp yorumlayan, btn dnyada Aristonun en byk arihi olan, kelam ilmini, zellikle de Ear kelamn kapsaml ve ciddi bir ekilde bilen ve onlarn dnce sistemlerinin temeli olan cevher-i ferd anlayn ve imkn metafiziini eletiren ve dnce sistemini sebeplilik esas zerine bina eden ve bu esas inayet ve ilah hikmet fikrine ynelerek aklayan bn Rd, lemin yaratln Allahn bir fiili olarak grr. Ona gre lemdeki mkemmel nizam, insan, hayvan ve bitkiler iin lemde mevcut olan uygunluk, lemin byle olmasn irade eden bir mriddendir ki, o da Allahtr. bn Rde gre; kelamclarn irade konusundaki fikirleri sath gre

dayanmaktadr. Bu ise, ilk bakta insann hatrna gelen birtakm zanlardan ibarettir. lk bakta zahir olan, bir eyi ve onun zddn yapmaya kdir olan zata mrid isminin verilmesidir. Onun iin kelamclar, mevcudat mmkndr eklinde bir esas ortaya atmazlarsa mrid olan failin varln kabul etmenin kendileri iin kabil olmadn dnmler ve fail olan mebdenin mrid olduunu ispat edebilmek iin, mevcudat tmyle mmkndr demilerdir. Oysa Earler, sebep-sonu esasn ortadan kaldrmann ve imkna inanmann Allahtan hikmeti reddetme ve varlklar alanna tesadf bir sebebin giriini kabul etme neticesini douracandan gafil olmulardr. Zira herhangi bir gaye gtmeksizin iradenin yapm olduu fiil sadece abes olur ve tesadflie nisbet edilir.

208

Earler, Allahtan baka bir de fail birtakm sebeplerin bulunmasn kabul etmek gerekir endiesiyle sebeplilii kabul etmemilerdir. Oysa bn Rde gre; hdis varlklarn bir ksm cevher, bir ksm arazdr. Bunlardan cevherleri yaratan sadece ve sadece Allahtr. Sebepler ise bunlarn cevherlerinde deil, sadece arazlarnda tesir eder. bn Rd meselenin daha iyi anlalmas iin ifti ve baak rneini verir: ifti topra srer, tohumu mayalayacak hle getirir, iine tohumu atar. Baa yaratmay ihsan eden ise yce Allahtr. Yani baa yaratmay ihsan eden Allahtr, ancak insann da topra srmesi, tohumu iine atmas gerekir. bn Rd, Allahn irade sfat ile muttasf olduunun aikr olduunu belirtir. nk ona gre; alm bir failden bir eyin meydana gelmesi iin, o failin o eyi irade etmesi ve o eye kdir olmas arttr. Allahn iradeli olduunun kant, birbirine zd iki eyi bilmesidir. Eer O, yalnz bilgili olmas dolaysyla fail olsayd iki zt ii birlikte yapard ki byle bir ey imknszdr. Allahn bu iki zddan birini yapmas onda baka bir sfatn bulunduunu gsterir ki, bu sfata da irade ad verilir. Ancak bn Rde gre; Allah, nitelii bilinmeyen (gayr- mkeyyefe) bir iradeye sahiptir. Allah tabii sebepler trnden olmad gibi, bu lemde grdmz seme gc olan ve olmayan fail anlamnda bir fail de deildir. O, btn fiillerini, bu lemde grdmz faillerden farkl olarak en yetkin ve en erefli biimde yapar. bn Rde gre; fiil, Allahtan iradeden daha stn bir sebep sayesinde kar ve bu sebebi de yalnzca Allah bilir. Ona gre; irade ilimden ayrlmaz. Bunun iin Allahn fiili devaml olarak en uygun olanla alakal olan hikmetli bir fiildir ve Allah ztlar bilir ve ilmiyle en faziletli, en uygun olan seer ve yaratr. nsann fiillerini kaza ve kader bal altnda ele alan bn Rde gre kaza ve kader konusu din meselelerin en zor anlalanlarndandr. Meselenin zorluu bu konudaki akl ve nakl delillerin birbiriyle ve kendi ilerinde eliir gibi grnmesinden kaynaklanmaktadr. bn Rde gre; bu meselenin hlli yolunda atlmas gereken ilk ve en nemli adm, zellikle birbiriyle eliir gibi grnen din nasslardan yalnzca bir grubu tercih ederek dier nasslar btnyle geersiz klmak anlamna gelebilecek ekilde tevile tabi tutmaktan iddetle saknmaktr. Yaplmas gereken ise, tam tersine, bir tanesi bile feda edilmeksizin konuyla

209

ilgili btn nasslarn dikkate alnmas, eliik ve zt gibi grnen hususlar arasnda orta bir yol bulunarak bu nasslar uzlatrmak gerektiinin idrak edilmesidir. bn Rd bu meselenin zmnde Kurann ve hadislerin btnln gz nne alm, parac yaklamlardan uzak btncl yntem uygulamtr. Onun uygulad bu yntem hem bu meselenin; hem de dier din meselelerin zm asndan uygulanmas gereken fevkalade nemli bir yntemdir. bn Rde gre; Allah insana fiillerini gerekletirecei irade ve kudreti vermitir, ancak bu, insann btnyle hr olduunu ifade etmez. Zira insan tamamen ilah tasarrufa bal bulunan haric ve dhil sebeplere boyun emek mecburiyetindedir. te insan bu sebeplerle uyumunu salad oranda zgrdr. Bu anlay insan, d dnyay ve onun tabi olduu yasa ve dzeni tanmaya yneltir. D dnyay ve ondaki yasa ve dzeni bilen insan, eylem zgrlnn snrlarn da o lde tanr, bilir ve geniletir. Dolaysyla insann ilmi ne kadar artarsa hrriyeti de o kadar artar, iradesi o derece gerekleir.

210

KAYNAKA Abdlhamid, rfan. slamda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar. (ev. M. Saim Yeprem), stanbul: Marifet Yaynlar, 1981. El-Abd, Hamed. bn Rd ve ulmu-eratil-slamiyye. 1. Bask, Beyrut: DarulFikril-Arab, 1991. Adam, Hdaverdi. Baz Kelam Problemleri: (Sistematik). 1. Basm, Sakarya: Deiim Yaynlar, 1998. Adgzel, Nuri. bn Rdn Varlk Felsefesi. (Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1996). Akyz, Vecdi. bn Rdn Eb Hanife le lgili deerlendirmeleri mam- Azam Eb Hanife ve Dnce Sistemi. (Sempozyum, Tebli ve Mzakereleri), (ed. brahim Hatibolu), Bursa: Kurav Yaynlar, 2005. Alper, mer Mahir. bn Rdn bn Sinay Eletirisi: el-Fark beyne reyeyil-hakmeyn, Dvn lm Aratrmalar. Yl: 6, Say: 10, 2000/1. Altnta, Ramazan. bn Rdn Din Anlay ve Kritii, slam Aratrmalar Dergisi. C. 15, say: 3, 2003. Anawati, Georges C. Melleftu bn Rd. Cezayir: el-Munazzamatl-Arabiyye, 1978. Apayadn, H. Yunus. bn Rd Fkh Grleri, DA. C. 20, stanbul: 1999. Arkan, Atilla. bn Rd Dncesinde Disiplinler Aras liki, Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi. Say: 5, 2002/1. Aslan, Abdulgaffar. bn Rde Gre nsan Hrriyeti, slam Aratrmalar Dergisi. C. 15, Say: 4, 2002. Atiyetullah, Ahmed. El-Kamusl-slam. Kahire: Mektebetn-Nahdatil-Msriyye, 1963. Aydn, mer. Kelam-Mantk likisi, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 7, 2003. ______ , Kuran Inda Kader ve zgrlk. stanbul: Beyan Yaynlar, 1998. El-Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit Hatib. Trhu Badad. Beyrut: DarlKtbil-lmiyye, ts. Badatl, smail Paa. Hediyyetl-rifn esmal-mellifin ve asarul-musannifin. bnlEmin Mahmud Kemal nal, Avni Aktu (thk.), 1. Bask, stanbul: Maarif Basmevi, 1955.

211

El-Baka, efik. bn Rd el-lim vel-feylosof messisl-fikril-hr. El-Fikrul-Arab. Say: 81, 1995. El-Bklln, Eb Bekr Muhammed b. Et-Tayyib b. Muhammed b. Cafer el-Kasm. cazlKuran. madddin Ahmed Haydar, (thk.), 1. Bask, Beyrut: Messesetl-KtbisSekafiyye, 1991. ______ , el-nsaf fma yecib itikaduhu vela yecuzl-cehlu bihi. madddin Ahmed Haydar, (thk.), Beyrut: leml-Ktb, 1986. ______ , el-ntisar lil-Kuran. Fuat Sezgin (yay.), Frankfurt: Mahed Tarihil-Arabiyyeti vel-slamiyyeti, 1986. ______ , et-Takrib vel-irad: es-sagir. Abdlhamid b. Ali Eb Zenid, (thk.), 1. Bask, Beyrut: Messesetr-Risale, 1993. ______ , et-Temhdl-evail ve telhsd-delail. mdddin Ahmed Haydar, (nr.), Beyrut: Messesetl-Ktbis-Sekafiyye, 1986. ______ , et-Temhd fir-red alel-mlhidetil-muattla. Mahmud Muhammed Hudayri ve Muhammed Abdulhd Eb Rde, (thk.), Kahire: Darl-Fikril-Arab, 1947. Barbe, Abbe. Tarih-i felsefe. Bohor srail, (ev.), stanbul: Maarif-i Umumiye Nezareti, 1331. Bardakolu, Ali. bn Rd, DA. C. 20, stanbul, 1999. Bayrakdar, Mehmet. ada Bir bn Rdclk: Alman dealizmi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 51, 2000. ______ , slam Felsefesine Giri. 1. Bask, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997. ______ , slam Dncesi Yazlar. 1. Basm, Ankara: Elis Yaynlar, 2004. Bedev, Abdurrahman. Mezahibl-slamiyyin el-Mutezile vel-Eaire. 2. Bask, Beyrut: Darul-lmil-Melayin, 1979. Bekiryazc, Eyp. bn Rdn Tehftt-Tehftnde Din Delili Kullanmas. Ekev Akademi Dergisi, Yl: 7, Say: 14, K 2003. Birkan, smet. bn Rd Dncesinin Tarihteki Yeri ve Etkileri, Felsefe Dnyas. Ankara, 1994. Bolay, Sleyman Hayri. Endlste Gelien Dnce Hayat ve Batya Tesirleri, Endlsten spanyaya. 1. Bask, Ankara: TDVY, 1996. ______ , Felsefi Doktrinler Szl. 2. Basm, stanbul: tken Neriyat, 1981.

212

Brockelman, Karl. Tarihul-Edebil-Arabi. Fehmi Hicaz (Arapaya ev.), Msr: elHeyetl-Msriyyetl-Amme lil-Kitb, 1993. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, rade. C. 10, stanbul: Geliim Yaynlar, 1986. Cabiri, Muhammed bid. El-Akll-ahlakyyl-Arabi: dirase tahliliye nakdiyye li nazmil-kayyim fis-sekfetil-Arabiyye. 1. Bask, Beyrut: Merkez DirasatilVahdetil-Arabiyye, 2001. ______ , Arap-slam Kltrnn Akl Yaps. Burhan Krolu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli (ev.), 2. Bask, stanbul: Kitabevi, 2001. ______ , Felsefi Mirasmz ve Biz. Said Aykut (ev.), 1. Bask, stanbul: Kitabevi, 2000. ______ , bn Rd. 1. Bask, Beyrut: Merkez Dirasatil-Vahdetil-Arabiyye, 1998. ______ , el-Medresetl-felsefiyyet fil-Maribi vel-Endelsi meru kratin ceddetin li felsefeti bn Rd, Amalu Nedveti bn Rd ve medresetuh fil-garbil-slam. Darl-Beyza: Darun-Neril-Maribiyye, 1979. ______ , el-Musakkfune fil-hadaratil-Arabiyyeti mihnet bn Hanbel nikbet bn Rd. 2. Bask, Beyrut: Merkez Dirasatil-Vahdetil-Arabiyye, 2000. ______ , et-Tras vel-hadase: Drasat ve mnakaat. 1. Bask, Beyrut: el-MerkezsSekafiyyl-Arabi. 1991. Cabiri, Muhammed Abid. Hiam Cait, Rdvan Seyyid, Vaddah erare ve Ali Omlil, (Rportaj: Abdlilah Belkazz), el-slam el-hadase vel-ictimais-siyasi Hvarat fikriye. 1. Bask, Beyrut: Merkez Dirsatil-Vahdetil-Arabiyyeti. 2004. Cihami, Gerard. Mevsuat mustalahati bn Rd el-feylosof. 1. Bask, Beyrut: Mektebet Lbnan, 2000. Cihan, A. Kamil. bn Rdn zgrlk Anlayna Genel Bir Bak Felsefe Dnyas. Say: 29, Temmuz 1999. Clintock, Stuart Mac. bn Rd, Mustafa Armaan, (hzl.), slamda Bilgi ve Felsefe. stanbul: z Yaynclk, 1997. el-Crcn, Ebl-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid e-erif. Et-Tarft. Abdurrahman Umeyra, (tahkik ve talk), 1. Bask, Beyrut: leml-Ktb, 1987. arc, Mustafa; Hkelekli, Hayati. rade, DA. C. 22, stanbul: 2000. elebi, lyas. el-Beyn DA. C. 6, stanbul, 1992. elebi, lyas; Sarolu, Hseyin. bn Rdde nsan Fiilleri, Marmara niversitesi-

213

Progetto Tomasso birlii ile Hazrlanan Aristotales, bn Sn, bn Rd ve Aquinal Thomasta nsan Fiilleri Sempozyomu. 31 Mays-1 Haziran 2004. Dende, smet Abdllatif. El-Endels f nihayetil-Murabitin ve mustahilll-muvahhidin. 1. Bask: Darul-Garbil-slami, 1988. Deniz, Grbz. bn Rde Gre Hrriyet, slam Felsefesinin Sorunlar. Mehmet Vural, (hzl.), 1. Basm Ankara: Elis yaynlar, 2003. Desuki, Faruk. el-Kaza vel-kader fil-slam. skenderiye:Dard-Dave,1982. Ed-Db, Abdlazm. mml-Haremeyn el-Cveyni, DA. C. 8, stanbul, 1998. Doan, D. Mehmet. Byk Trke Szlk. 15. Bask, Ankara: Vadi Yaynlar, 2001. Ebl-Fida, el-Melikl-Meyyed mmddn smail b. Ali b. Mahmud el-Eyyb. elMuhtasar f ahbaril-beer. Hseyin Mnis (hzl.), 1. Bask, Kahire: Darl-Maarif, C. 3. ts. el-Ehvn, Ahmed Fuad. bn Rd, lhan Kutluer, (ev.), slam Dncesi Tarihi. M. M. erif ve Mustafa Armaan, (ed.), stanbul: nsan Yaynlar, 1990. Emin, Ahmed. Zuhrul-slam. 4. Bask, Kahire: Mektebetn-Nahdatil-Msriyye, 1966. Emin, Osman. Dirasatn felsefiye = Etudes Philosophiques. Kahire: el-HeyetlMsriyyetl-Amme lil-Kitb, 1974. Evkuran, Mehmet. Sosyal Bilimler Mant ve Kelam. 1. Basm, Ankara: Aratrma Yaynlar, 2005. Fahri, Macid. Ahlk Gnlllk lk Cebrler ve Earler, Fethi Kerim Kazan, (ev.), Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 9, 1997. ______ , bn Rd feylosofu Kurtuba. 2. Bask, Beyrut: Menrat Dril-Mark, 1986. ______ , slam Felsefesi Kelam ve Tasavvufuna Ksa Bir Giri. ahin Filiz (ev.), stanbul: nsan Yaynlar, 1999. ______ , slam Felsefesi Tarihi. Kasm Turhan (ev.), 6. Bask, stanbul: a-to Yaynlar, 2004. Fahuri, Hanna ve Halil Cer. Tarihul-felsefetil-Arabiyye. Beyrut: Darul-Cil, 1982. Ferhat, Semira. Mucemul-Bklln f ktbihis-sels: et-Temhd, el-nsaf, el-Beyn. 1. Bask, Beyrut: el-Messesetl-Camiiyye lid-Dirasat, 1991. Gen, Sleyman. Halife el-Kdir Dneminde Badatta Yaanan Dini-Siyas Hadiseler ve Onun Snn Siyaseti, Marife Dergisi. Yl: 4, Say: 2, gz 2004.

214

Gilson, Etienne. Latin bn Rdcl (Barabantl Siger), Murtaza Korlaeli, (ev.), Felsefe Dnyas. Say: 29, Ankara: 1999. Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi. 4. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1980. Glck, erafeddin. Bklln, DA. C. 4, stanbul: 1994. ______ , Bklln ve nsann Fiilleri. 1. Bask, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997. ______ , Bkllnnin el-ntisar li Naklil-Kuran, Atatrk niversitesi slam limler Fakltesi Dergisi. Say: 3, 1979. ______ , czl-Kuran, DA. C. 21, stanbul: 2000. ______ , Kelam Tarihi (Kiiler, Grler, Eserler). 1. Bask, Konya: Esra Yaynlar, 1992. Gnaltay, M. emseddin. Mtekellimn ve Atom Nazariyesi, Darl-Fnun lahiyat Fakltesi Mecmuas. Sene: 1, Say: 1, stanbul, 1925. Gndz, inasi. Din ve nan Szl. 1. Basm, Ankara: Vadi Yaynlar, 1998. Gner, Ahmet. Bveyh Devlet Adamlarnn Kitaba lgileri ve Ktphaneleri, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 13-14, 2001. ______ , Bveyhler Dnemi ve ok Seslilik, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 12, 1999. Gne, Kamil. slam Dncenin ekilleniinde Akl ve Nass. 1. Bask, stanbul: nsan Yaynlar, 2003. Grkan, Ahmet. slam Kltrnn Garb Medeniletirmesi. stanbul: Aka Yaynlar, 1969. Hacmftolu, Nasrullah. Kelamclar ile slam Felsefecilerinin Belagat ve cz ilimlerinin Gelimesinde Rolleri, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 9, 1990. Hanerliolu, Orhan. Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi, 1985. Hasan, Hasan brahim. Tarihul-slam es-siyas ved-din ves-sekaf vel-ictima. 13. Bask, Beyrut: Darul-Cil, Kahire: Mektebn-Nahdatil-Msriyye, 1991. ______ , Siyas-Din;Kltrel-Sosyal slam Tarihi. smail Yiit, (ev.), 1. Bask, stanbul: Kayhan Yaynlar, 1986. Horasan, erefddn. bn Rd, Diretl-merifil-slamiyyetil-kbra. Kazm Musevi Bocnurdi, (ed.), 1. Bask, Tahran: Merkez Dairetil-Mearifil-slamiyyeti, 1998.

215

el-Hudayr, Zeynep Mahmud. sru bn Rd fi felsefetil-usril-vusta. Kahire: DarusSekafe, 1983. el-Irak, Muhammed Atf, Tefsiru ma badet-tabia, Trasl-nsaniyye. Kahire: Traslnsaniyye, 1970. el-Itr, Nureddin. el-Bklln, el-Mevsuatl-Arabiyye. Mdiril-am Mesud Bubu, Heyetl-Mevsuatl-Arabiyye, C. 4, 1. Bask, Dmak: 2001. bn Askir, Ebl-Kasm Ali el-Hasen b. Hibetillah b. Abdillah b. Hseyin ed-Dmak. Tebyn kezibil-mfteri fima nsibe ilel-mam Ebil-Hasan el-Ear. 3. Bask, Beyrut: Darul-Kitabil-Arab, 1984. bn Bekval, Ebl-Kasm Halef b. Abdlmelik b. Mesud. es-Sla. Msr: ed-DarulMsriyyet lit-Telfi vet-Tercme, 1966. ______ , Kitbs-Sla. zzet el-Attar el-Hseyn, (nr.), Kahire: Ners-Sekfetilslamiyye, 1955. bn Eb Usaybia, Muvaffakuddn. Uyunul-enb fi tabaktil-etbba. Nizar Rza, (nr.), Beyrut: Darl-Mektebetil-Hayat, ts. bn Ferhn, Ebl-Vefa Burhnddin brahim. B. Ali b. Muhammed. Ed-Dibacl-mzheb f marifet ayani ulemil-mezheb. Muhammed el-Ahmed Ebn-Nur (thk.), Kahire: Dart-Tras, 1972. bn Haldun, Eb Zeyd Veliyyddn Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Mukaddime. Halil Kendir (ev.), Ankara: maj Yaynlar, 2004. bn Hallikn, Ebl-Abbas emsddn Ahmed b. Muhammed b. brahim b. Eb Bekr elBermek el-rbil. Vefeyatl-ayan ve enba ebnaiz-zaman. I-VIII, hsan Abbas (nr.), Beyrut: Daru Sadr, 1978. bn Rd, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed. Faslul-makal. Bekir Karla, (ev.), 2. Bask, stanbul: aret Yaynlar, 1999. ______ , Fasll-makal f takrr ma beyne-eriati vel-hikmeti minel-ittisal (ev vcbn-nazaril-akl ve huddut-tevil (ed-din vel-mctema)). Muhammed Abid Cabiri, (nr.), 1. Bask, Beyrut: Merkez Dirsatil-Vahdetil-Arabiyye, 1997. ______ , Fasll-makal, el-Kef an minhcil-edille. Sleyman Uluda, (ev.), 3. Bask, stanbul: Dergah Yaynlar, 2004.

216

______ , el-Kef an menahicil-edille fi akaidil-mille ev nakd ilmil-kelam zdden alet-tersimil-idyuluci lil-akide ve difaan anil-ilmi ve hrriyetil-ihtiyari filfikri vel-fili). Muhammed Abid Cabiri (nr.), 1. Bask, Beyrut: Merkez DirasatilVahdetil-Arabiyye, 1998. ______ , Tehaftt-Tehaft. Mehmet Da ve Kemal Ik (ev.), stanbul: Krkambar Yaynlar, 1988. ______ , Telhisu mantk Aristo. Gerard Cihami, (thk.), Beyrut: Menuratl-CamiatilLbnaniyye Ksmd-Dirasatil-Felsefiyyeti vel-ctimaiyye, 1982. ______ , Telhisu m badet-tabia (Metafizik erhi). Muhittin Macit, (ev.), 1. Bask, stanbul: Litera Yaynclk, 2004. bn Kesr, Ebl-Fid mdddn smil b. ihbiddin mer b. Kesr. El-Bidye ven-nihye. I-XIV, 2. Bask, Beyrut: Mektebetl-Maarif, 1977. bn Manzur, Ebl-Fazl Cemlddn Muhammed b. mkerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensar erRveyl. Lisanl-Arab. Yusuf Hayyat ve Nedim Maral (hzl.), Beyrut: Daru Lisanil-Arab, ts. bn erife, Muhammed. bn Rd el-Hafid: sretn vesaikyyetn. 1. Bask, (Darl-Beyza: Matbaatn-Necahil-Cedide), 1999. bn Tarberd, Ebl-Mehsin Cemleddin Yusuf. en-Ncumz-zahire f mlki Msr vel-Kahire. Kahire: Vezarets-Sekfe vel-rad, 1929. bnl-Cevzi, Ebl-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam f tarihilmluk vel-mem. Muhammed Abdlkadir Ata, Mustafa Abdlkadir Ata (thk.), 1. Bask, Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye, 1992. bnl-Ebbr, Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh b. Eb Bekr b. Abdillah b. Abdirrahman b. Ahmed b. Eb Bekr el-Kud. et-Tekmile li-kitabis-sla. Madrid: el-Matbaaterefiyye, 1886. bnl-Esir, Ebl-Hasan zzeddin Ali b. Muhammed b. Abdlkerim. el-Kamil fit-tarih. Abdlkerim zaydn (ev.), stanbul: Bahar Yaynlar, C. 9, 1978. bnl-md, Ebl-Felah Abdlhay b. Ahmed b. Muhammed es-Salihi. ezeratz-zeheb f ahbari men zeheb. Abdlkadir el-Arnaut ve Mahmut el-Arnaut (thk.), I-IV, 1. Bask, Beyrut: Daru bn Kesir, 1989. bnl-md. ezeratz-zeheb f ahbari men zeheb. Abdlkdir el-Arnat ve Mahmud elArnat, (nr.), 1. Bask, Beyrut: Daru hyait-Trasil-Arabi, ts.

217

el-sfahn, Rgb. Mfredatu elfazil-Kuran. Safvan Adnan Davudi, (thk.), 3. Bask, Dmak: Darl-Kalem; Beyrut: Daru-amiyye, 2002. zmirli smail Hakk. Eb Bekir Bklln, Darl-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas. Say: 5-6, 1927. ______ , slamda Felsefe Cereyanlar, Drl-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas. Yl: 3, Say: 12 (Eyll 1929). Kd yz, Ebl-Fazl yz b. Ms b. yz el-Yahsub. Tertibl-medarik ve takriblmesalik li marifeti alami mezheb-i Malik. Ahmed Bekir Mahmud, (thk.), I-III, Beyrut: Daru Mektebetil-Hayat, Trablus: Daru Mektebetil-Fikr, 1967. ______ , el-Gunye: Fihristi yuhil-Kd yz. Mahir Zheyr Cerrar, (thk.), 1. Bask, Beyrut: Darul-Garbil-slami, 1982. Karada, Cafer. Bkllnye Gre Allah ve lem Tasavvuru. 1. Bask, Bursa: Arasta Yaynlar, 2003. Karla, H. Bekir. Fasll-makl, DA. C. 12, stanbul: 1995. ______ , bn Rd, DA. C. 20, stanbul: 1999. ______ , slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri. 1. Bask, stanbul: Litera Yaynclk, 2004. ______ , slam Dncesinin Douunu Etkileyen Sosyo-Politik, Kltrel ve Ekonomik Nedenler Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 3, 1985. ______ , el-Kef, DA. C. 25, Ankara: 2002. Cengiz ,Kallek. Bidayetl-Mctehid, DA. C. 6, stanbul: 1992. Kamil, Ahmed Fuad. M badet-taba inde bn Rd, Amalu nedveti bn Rd ve medresetuh fil-garbil-slami. Darl-Beyza: Darn-Neril-Maribiyye, 1979. Karadeniz, Osman. Kelamclara Gre Kuran- Kerimin caz Meselesi, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 3, 1986. Kasm, Mahmud. el-Kef an menhicil-edille f akidil-mille libni Rd. Kahire: Trasl-nsaniyye, 1971. Kaya, Mahmut. slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri. 1. Basm, stanbul: Klasik Yaynlar, 2003. ______ , Felsefe, DA, C. 12, stanbul: 1995. Kehhale, mer Rza. Muceml-mellifin: teracim musannifil-ktbil-Arabiyye, IXV. Beyrut: Daru hyit-Trsil-Arabi, ts.

218

Keskin, Halife. slam Dncesinde Allah-lem likisi. stanbul: Beyan Yaynlar, 1996. Kettre, Corc. Mefhumul-fili inde bn Rd beynel-akli ven-nakli. el-Fikrl-Arab. Beyrut: Yl: 7, Say: 41, Mart 1986. Kl, Muharrem. bn Rdn Hukuk Dncesi-Tarihi, Siyasal, Hukuksal ve Felsef Balamda Bir Analiz-. 1. Basm, stanbul: Ensar Neriyat, 2005. Krca, Cell. rade, slam Kavramlar. Ankara: Sem Yazar Genlik Vakf Yaynlar, 1997. Koar Musa. Mtrdde Allah-lem likisi. 1. Bask, stanbul: tken Neriyat, 2004. Kutluer, lhan. Cevher, DA. C. 7, stanbul: 1993. ______ , Determinizm, DA. C. 9, stanbul: 1994. Kka, Mustafa Sabri. Kdir-Billh, DA C. 24, stanbul, 2001. Kken, A. Glnihal. Dou-Bat Felsef Etkileiminde bn Rd ve St. Thomas Aquinas Felsefelerinin Karlatrlmas: 1. Basm, Alfa Basm Yaym Datm, 1996. Macit, Muhittin. mkn Metafizii zerine-Gazzlnin Felsef Determinizmi Eletirisi, Dvn lm Aratrmalar. Yl: 2, Say: 3, 1997/1. Mahluf, Muhammed b. Muhammed b. mer el-Mnestiri Muhammed. eceretn-nurizzekiyye f tabaktil-Malikiyye. I-III, Beyrut: Darl-Kitbil-Arabi, ts. el-Mevsuatl-Arabiyyetl-lemiyye. C. 4, Riyad: Messeset Amalil-Mevsuati linNeri vet-Tevzi, 1999. el-Merrak, Ebu Muhammed Muhyiddin Abdlvahid b. Ali et-Temimi, el-Mucib fi telhis-i ahbaril-Marib. Muhammed Said el-Uryan,(thk.),MuhammedTevfik Uveyd,(nr.) [y.y.]: Lecnetl-hya-it-Trasil-slami,ts. Murad, Sad. el-Firaku vel-cemaatd-diniyyet fil-vatanil-Arabi: kadimen ve hadisen. Kahire: 2. Bask, Ayn lid-Dirasati vel-Buhusil-nsaniyyeti vel-ctimaiyyeti, 1999. Musa, Celal Muhammed. Neetl-Eariyye ve tatavvuruha. Beyrut: Darul-KitabilLbnani, 1982. Mneymine, Hasan. Tarihud-devletil-Bveyhiyye: es-siyas vel-iktisad vel-ictima ves-sekaf. 1. Bask, Beyrut: ed-Darl-Camiyye, 1984, (1987). Nasr, Seyyid Hseyin. slam ve Bilim slam Medeniyetinde Pozitif Bilimlerin Tarihi ve Esaslar. lhan Kutluer, (ev.), stanbul: nsan Yaynlar, 2006. Necati, Muhammed Osman. ed-Dirasatn-nefsaniyye indel-ulemail-mslimin. 1. Bask, Kahire: Daru-uruk, 1993.

219

Nbahi, Ebl-Hasan b. Abdillah b. Muhammed el-Czami, el-Merkabetl-ulya fmen yestehikkul-kaza vel-feteya. Beyrut: el-Mektebett-Ticaretil-Kbra, ts. z, Mustafa. Hkim-Biemrillah, DA. C. 15, stanbul: 1997. zaydn, Abdlkerim. Addddevle, DA. C. 1, stanbul: 1988. zek, Ali. el-Bklln, slam Dncesi. 2. bask, Yl: 1, Say: 1, 1967. zervarl, M. Sait. el-nsaf, DA. C. 22, stanbul, 2000. , Kelamda Yenilik Araylar (XIX. Yzyl Sonu XX. Yzyl Ba). 1. Bask, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi (SAM) Yaynlar, 1998. zdemir, Mehmet. Eb Ysuf el-Mansr, DA. C. 10, stanbul: 1994. , Endls Mslmanlar, III (lim ve Kltr Tarihi). 1. Bask, Ankara: TDVY, 1997. , Endls, DA. C. 11, stanbul: 1995. zler, Mevlt. slam Dncesinde nsan Hrriyeti-Cveyn eksenli bir tetkik-. stanbul: Nn Yaynclk, 1997. , slam Dncesinde Tevhid. stanbul: Nn Yaynclk, 1995. Pines, S. Mezhebz-zerreti Indel-mslimin ve alkath bi mezhibil-Yunan velHund. Muhammed Abdlhadi Eb Rde, (Arapaya. ev.), Kahire: MektebetnNahdatil-Msriyye, 1946. Ragrugi, Emin Abdlhafiz Eb Bekr. ttifakat bn Rd el-hafid min hilali kitabihi Bidayetl-mctehid (Dirase fkhiyye mukarene). 1. Bask, Sebha: Camiatu Sebha, 2001. Russel, Bertrand. Bat Felsefesi Tarihi (Orta a). Muammer Sencer, (ev.), stanbul: Kita Yaynlar, 1969. es-Safed, Ebs-Safa Selahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah. Kitbl-vafi bil-vefeyat. Mahir Cerrar (itina), I-XXII, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1997. Said, Abdlmteal. el-Mceddidun fil-slam minel-karnil-evveli ilel-karnir-rbii aer. Kahire: Mektebetl-Adab, 1965. Sarolu, Hseyin. bn Rd Felsefesi. 1. Bask, stanbul: Klasik Yaynlar, 2003. es-Semani, Eb Sad Abdlkerim b. Muhammed Mansur el-Mervez. el-Ensab. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemani, (thk.), 2. Bask, Beyrut: 1980.

220

Subh, Ahmed Mahmud. f ilmil-kelam dirase felsefiyye li arail-firakil-slamiyye f usulid-din: el-Eaire. Beyrut: Darn-Nahdatil-Arabiyye, C. 2, 1985. ahin, Hasan. slam Felsefesi Tarihi Dersleri. 1. Bask, Ankara: lahiyat Yaynlar, 2000. e-ehristan, Muhammed Ebl-Feth Taceddin Abdlkerm. slam Mezhepleri (el-Milel ven-nihal). Mustafa z, (ev.), 1. Basm, stanbul: Ensar Neriyat, 2005. e-enf, Ali, Sad nazariyyati bn Rd f Avrubel-Garbiyyetil-karn vasatiye. bn Rd feylesofu-ark vel-garb fiz-zikrel-mieviyyetis-samine li vefatihi. Mikdad Arefe Mensiye, (hzl.), 1. Bask, Tunus: Beytl-Hikme: el-MunazzamatlArabiyyet lit-Terbiye ves-Sekafe vel-Ulm, 1999. e-erkav, Muhammed Abdullah. el-Esbabu vel-msebbebat: dirase tahliliye mukarene lil-Gazzl ve bn Rd ve bn Arab. Beyrut: Darl-Cil, 1997. Halim Sabit ibay. Bklln, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi. 5. Bask, C. 2, stanbul: 1979. Taha, Abdlvahid Zenn. Mevkfu badil-cmiatil-Avrubiyyeti min felsefeti bn Rd filusuril-vusta, bn Rd feylosofu-ark vel-garb fiz-zikrel-mieviyyetissmine li vefatihi. Mikdad Arefe Mensiye (hzl.), 1. Bask, Tunus: Beytl-Hikme: el-Munazzamatl-Arabiyye lit-Terbiye ves-Sekafe vel-Ulum, 1999. Taylan, Necip, Ana Hatlaryla slam Felsefesi: Kaynaklar, Temsilcileri, Tesirleri. 2. Bask, stanbul: Ensar Neriyat, 1985. , slam Dncesinde Din Felsefeleri. stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1994. Telili, el-Muhtar b. et-Tahir. bn Rd ve Kitbuhu el-Mukaddemat. Trablus: DarlArabiyyet lil-Kitab, bk. 1998. Topalolu, Bekir, Eb Mansur el-Mtrdnin Kelam Grleri, Snmez Kutlu (hzl.) mam Mtrd ve Mtrdlik. 1. Bask, Ankara: Kitabiyt, 2003. , Kelam lmi Giri. 2. Bask, stanbul: Damla Yaynevi, 1985. , Mtrdyye, DA. C. 28, Ankara: 2003. Tunbilek, Hasan Hseyin. Eb Bekir Bklln Hayat ve Baz Kelam Grleri, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. say: 4, 1998. Turhan, Kasm. Bir Ahlk Problemi Olarak Kelam ve Felsefe Asndan nsann Fiilleri. stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1996. Uluda, Sleyman. Abdlkerm b. Hevzin Kueyr, DA. C. 26, Ankara: 2002.

221

lken, Hilmi Ziya. bn Rd, Milli Eitim Bakanl (M.E.B.) slam Ansiklopedisi. C. 5, stanbul, 1988. , slam Dncesi Trk Dncesi Tarihi Aratrmalarna Giri. 2. Bask, stanbul: lken Yaynlar, 1995. Wolfson, H. Austryn, Kelam Felsefeleri Mslman-Hristiyan-Yahudi Kelam. Kasm Turhan (ev.), stanbul: Kitabevi, 2001. Yafi, Afifddin Abdullah b. Esad b. Ali el-Yemani, Miratl-cenan ve ibretl-yakzan f marifeti ma yuteber min havadisiz-zaman. I-IV, 2. Bask, Beyrut: Messesetl-Alemi lil-Matbuat, 1970. Yavuz, Yusuf evki, Eariyye, DA. C, 11, stanbul: 1995. , Fahreddin er-Rz, DA. C. 12, stanbul: 1995. , lliyet, DA. C. 22, stanbul: 2000. , slam Kelamnda Araz Nazariyesi Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 5-6, 1987-1988, s. 72. , stitaat, DA. C. 23, stanbul: 2001. , Kader, DA. C. 24, stanbul: 2001. , Kelam, DA. C. 25, Ankara: 2002. Yazcolu, Mustafa Sait. Fiil, DA. C. 13, stanbul: 1996. , Kelam Ders Notlar. Ankara: 1987. Yeprem, M. Saim. rade Hrriyeti ve mam Mtrd. stanbul: amil Yaynevi, 1980. Yeilyurt, Temel. Gazzlye Gre Allahn radesi, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 4, 1998. Yldz, Hakk Dursun. Abbsler, DA. C. 1, stanbul, 1988. Yldz, Hakk Dursun, (red); Seyithanolu,Kenan, (ed.), Doutan Gnmze Byk slam Tarihi. stanbul: a Yaynlar, 1987. Zayed, Said Tehaftt-Tehaft. Kahire: Trasl-nsaniyye, 1970. Zeheb, emsuddn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru alamin-nbela. uayb Arnaut, Muhammed Nuaym Argasusi, (thk.), I-XXIII, 3. Bask, Beyrut: Messesetr-Risle, 1983. , el-Iber f haberi men gaber. Eb Hacer Muhammed Zaglul, (hzl.), I-V, 1. Bask, Beyrut: Darl-Ktbil-lmiyye, 1985.

222

ez-Zeyn, Semih tf. Tefsiru mfredati elfazil-Kuranil-Kerim. 2. Bask, Beyrut: DarlKitabil-Lbnani, 1984. ez-Zirikl, Hayreddin. el-Alam: kamusu teracimi li eherir-rical ven-nisa. 2. Bask, Beyrut: Darl-lmil-Melayin, 1984. Zneybir, Muhammed, bn Rd ver-Rdiyyet f itrihimit-tarih, Amalu nedveti bn Rd ve Medresetuh fil-Garbil-slami. Darl-Beyza: Darn-Neril-Maribiyye, 1979.

223