TEFSRDE TEK

CELLEYNDE SRLYT

PROF.DR. MUSTAFA NVER

SDRE 2008

PROF. DR. MUSTAFA NVER:

1966da ankrda dodu. 1985te Ankara Merkez mam Hatip Lisesinden, 1991de Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun oldu. 1993te Kuran Anlamada Siykn Rol balkl almasyla Yksek Lsans; 1998de Tefsir Uslnde Mekk-Meden lmi adl teziyle Doktora almalarn tamamlad. Alanyla ilgili aratrmalar yapmak zere 1993-1994 retim ylnda Msrn bakenti Kahirede bulundu. 2004te doent, 2009da profesr olan ve alt tanesi basl kitap olmak zere altmn zerinde yayn bulunan nver, 2005-2007 yllar arasnda Krgzistann O ehrindeki Devlet niversitesi Teologiya Fakltesinde misafir retim yesi olarak grev yapt. Evli ve ocuk babas olan nver, halen Samsun Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesinde retim yesi olarak almalarn srdrmekte; Arapa, ngilizce ve Rusa bilmektedir.

TEFSRDE TEK
CELLEYNDE SRLYT

PROF. DR. MUSTAFA NVER

SDRE 2008

Sidre: 11 Kuran Dizisi: 6 Kasm, 2008, Samsun

Prof.Dr. Mustafa NVER Tefsirde teki Celleynde srailiyat

ISBN 978-605-60581-0-3

Bask Bahadr Bask-Fotokopi

SDRE Mimar Sinan Mah. 154. Sk. (eyh Galip) 2/15 Atakum SAMSUN Tel: 0 362 437 81 05

THF Bu niz eseri, 20 Temmuz 1995 Perembe gn le saatlerinde elim bir trafik kazasnda ikisini birden yitirdiimiz sevgili annem Ltfiye nver ve sevgili babam Enver nverin ruhlarna ithf ediyor, Yce Rabbimden rahmet ve balarna vesile olmasn niyz ediyorum.

NDEKLER

KISALTMALAR .....................................................................................................7 NSZ .................................................................................................................9 GR ..................................................................................................................11 A. Konunun nemi ve Amac .......................................................................11 B. Aratrmann Metodu ve Konuyla lgili almalar..................................30 I. BLM ...........................................................................................................34 SRALYAT KAVRAMI VE SRALYATA BAKI...................................................34 A. srailiyat Terimi ve Kapsam.....................................................................34 B. slami Kaynaklarn srailiyata Bak.........................................................39 C. eru Men Kablen erevesinde srailiyat .............................................75 KNC BLM ...................................................................................................87 CELLEYN TEFSR VE SRALYAT .....................................................................87 A. Celleyn Tefsiri Mellifleri .......................................................................89 B. Celleyn Tefsirinin Deeri ve Tefsir Yntemi ..........................................94 C. Celleyn Tefsirinde srailiyat Haberleri ve Deerlendirmesi.................100 SONU.............................................................................................................169 KAYNAKLAR.....................................................................................................179

KISALTMALAR

age. Ahmed as. Ata.D. AFD. ASBE. a.y. b. Bkz. Bsk. c. ev. FD. CFD. DEFD. DA. DB. ed. h. no: Hz. A. Kr. Md. MEBY.

Ad geen eser Ahmed b. Hanbel, Msned aleyhisselm Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi Dergisi Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ayn yer bn (olu)/Binti (kz) Baknz Bask cilt eviren ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Diyanet leri Bakanl editr Hadis Numaras Hazreti slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar Karlatrnz Maddesi Milli Eitim Bakanl Yaynlar

Ata.FD. Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

MFV. Nak. Ner. S. s. sas. thk. trz. vd. Yay. yty. YFD.

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Nakleden Neriyat/Nereden say sayfa Sallallhu aleyhi ve Sellem tahkik eden tarih yok ve devam Yaynlar yaynland yer ve tarih yok Yznc Yl niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

OMSBE. Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

NSZ

Beeriyet tarih boyunca ayrtrmadan ve teki olarak yaftalanmadan kaynaklanan ok byk aclar ve trajediler yaad. Bu akbet hala da sona ermi deil ve insanlk benzer aclar yaamaya devam ediyor. Binaenaleyh btn mahlukat topyekn rahmet ve efkat kanatlaryla sarp kucaklayacak bir medeniyet almna iddetle ve acilen ihtiya duyulmaktadr. Tm samimiyetimizle inanyoruz ki, bu medeniyet alm, yce dinimiz slamn temsil ettii rahmet ve efkat medeniyetinde karlk bulacaktr. Tarihte bu efkat ve rahmetin saysz rnekleri grlmtr ve inanyoruz ki bu rahmet medeniyeti tm insanl yeniden kucaklayacak, emniyet ve selamet kanatlarn zerine indirecektir. slam; tredi, sonradan kma bir din deildir. Bilakis slam, hep kucaklayc ve kuatc bir rahmet dini olmu, kendisini srekli ilahi dinler ve peygamberler silsilesinin son halkas olarak grm, bu itibarla gemi kitaplara ve peygamberlere sahip km, onlara iman etmeyi son din slama girip iman etmeye edeer kabul etmitir. slamn bu kucaklayc nitelii, mntesiplerine nceki din ve kltrlere ait bilgi ve tecrbe birikiminden yararlanmalar noktasnda tevik edici olmutur. stisnalar olmakla birlikte, ortaya konmu olan tefsir, hadis ve tarih tr eserlerde sz geen bilgi ve tecrbe birikiminden mstagni kalnmamtr. Hatta nceki din, toplum ve kltrlerin birikimlerine kaytsz kalmamas; slamiyetin, sunduu medeniyet projesiyle tm mahlukat kuatc, kapsayc vasfa sahip olduunun da iareti olmutur. slam nceki kltr ve medeniyetlerle yzleme kudretine ve gvenine sahiptir ve bu ynyle de evrensel olma niteliini devam ettirir. Ne ki bu kanaldan olumlu ve yararl birikimler getii gibi maalesef slamn ruhuna uymayan kimi yanl ve zararl birikimler de slam kaynaklarna girmi ve zaman iinde Mslmanlarn inan, fikir ve davranlar zerinde etkili olmutur. Bu tr olumsuz szmalardan kendisini koruyabilmi kaynaklarmz bulunmasna ramen, bata tefsir, hadis ve tarih kaynaklar olmak zere birok eser, israiliyattan nasibini

alm, asrlar boyunca yararlar yannda kimi olumsuz etkilerini de srdrmtr. Bu itibarla elinizdeki alma, Celleyn Tefsiri adyla mehur olan ve deyi yerindeyse drt asrdr Mslmanlarn elinden dmemi olan bu Kuran yorumunu israiliyat asndan ele alp incelemeye alacaktr. Celleyn Tefsiri, zl yaps sayesinde hemen her dnemde revata olma baarsn elde etmi ve srdrm nadir kaynaklardan birisi olmakla birlikte, ierdii israiliyat haberleri asndan da kimi zaman eletiriye ak bir yap arzetmitir. Biz, gemiteki mellif ve kaynaklarna takdir, ihtiram ve kran duygularyla yaklamak durumunda olduumuz kadar; onlar ilm, akademik, toplumsal vb. ynlerden analiz ve tahkik eden, deerlendiren ve gerektiinde de eletiren bir bak asyla sahiplenmek greviyle mkellefiz. Zira iyisiyle ktsyle, dorusuyla yanlyla bu kaynaklar bizim geleneimizi oluturan temellerdir ve bu ynyle gelecee gvenle bakabilmemiz adna dorularmz devam ettirmek, yanllarmz dzelterek islah etmek Kurann deyiiyle en hayrl bir mmet olabilmemizin temellerini oluturur. Binaenaleyh bu almamzn Celleyn Tefsiri zelinde dorular takdir; kusurlar tenkit dorultusunda Kurann salkl bir ekilde anlalmasna ve Tefsir Edebiyatna mtevaz da olsa bir renk katabilmesini niyaz ediyoruz. Son olarak bu almay batan sona okuyarak gerekli dzeltmeleri yapan ve deerli gr ve nerileriyle nemli katklar salayan kymetli dostum Prof.Dr. Osman Gnere ve olum Ahmet Emine, ayrca fedakarane desteini akademik hayatmn her aamasnda arkamda hissettiim canperver eime teekkr ediyorum. almak bizden, tevfik Allah Teldandr.

Prof. Dr. Mustafa nver Samsun 2008

10

GR

almamzn bu blmnde konumuzun ele alaca meselelerde okuyucunun zihninde netliklerin olumasna katk salamak amacyla ncelikle slam kltr tarihinde israiliyat maddesinin nemi ve armlar zerinde durulacaktr. Ardndan Celleyn Tefsiri zelinde israiliyat maddesi ele alnrken takip edilecek yntemden bahsedilecek ve konuyla ilgili daha nce yaplm olan baz nemli almalara iaret edilecektir. A. Konunun nemi ve Amac Allah Teala, elisi Hz. Muhammedin (sas), Kuran Kerimi inkar eden ehl-i kitaba, Musann getirdii Kitab kim indirdi?1 sorusunu sormasn ister. nk slam inancna gre Hz. Musann (as) getirdii kitaba inandn iddia eden bir kimse, Hz. Muhammedin (sas) getirdii kitab da inkar edemeyecektir. Benzer ekilde Kuran- Kerim insanlarn bir erkek ve bir diiden yaratlarak ubelere ve kabilelere ayrlmasn da birbirleriyle tanp etkileim iine girmeleri sebebine balar.2 Hakikaten de sosyal bir varlk olan insanolunun meydana getirdii medeniyetlerin bir ekilde birbirini etkileyip rekabete yol at, bu sayede imkanlarn gelitii, hayatn kolaylat tarih boyunca grlmtr. Kuran teki kltr ve inan gruplarnn zellikle de kendisiyle ayn gelenee ait olan dinlerin inanlarna, ilkelerine, pratiklerine ve kutsal kitaplarna atfta bulunarak deerlendirmeler yapan bir kitaptr.3 Hatta
1 2 3

Enam, 6/91. Bkz. Hucurat, 49/13. Kuran- Kerim, iine Yahudilerin ve Hristiyanlarn girdii Ehl-i Kitaba, Sabiilere, Putperestlere ve Mecusilere pek ok ayette atfta bulunur. Bu ayetlerden bazlar iin bkz. Ehl-i Kitaba atflar: Fatr, 35/32 ; Yunus, 10/6870 ; Nahl, 16/118, 124 ; Bakara, 2/40-48, 75-80, 96, 111-113, 122, 159, 174, 211, 253 ; Al-i mran, 3/19, 21-25, 75-78, 181-184, 187, 199 ; Nisa, 4/44-47, 11

slam hukukunun dayand kaynaklar arasnda bizden ncekilerin eriatlar anlamna gelen eriu men kablen da yer almaktadr. Kart grler bulunmakla birlikte, balayc olduunu dnen ilim adamlarna gre bu kaynak, icma ve sahabe gr gibi kaynaklardan farkszdr, onlar kadar neme haizdir.4 Byle dnen alimler en bata Kurann O size dinden Nuha tavsiye ettiini, sana vahyettiimizi, brahime, Musaya ve saya tavsiye ettiimizi eriat yapt. yle ki: Dini doru tutun ve onda ayrla dmeyin. (te Allahn gnderdii btn dinlerin temeli budur). Fakat kendilerini ardn bu esas, Allaha ortak koanlara ar geldi. Allah dilediini kendisine seer ve iyi niyetle yneleni kendisine hidayet eder5 ayetine dayanrlar. Daha da nemlisi bu ayet tm peygamberlerin getirdikleri retilerin zde ayn olduklarn gstermektedir.6 Muhyiddn bn Arab (638/1240)nin deyiiyle sylenecek olursa, btn eriatlar, Allahn vazdr, hkmdr.7 nsanlar aras ilikilerde olduu gibi kltrler aras ilikilerde de dier mensubiyetlerle karlamaya ve yzlemeye hazr olabilmek, esasnda sahip olunan deer ve niteliklere inanmann ve gvenmenin de bir gstergesidir. Binaenaleyh israiliyat olgusunu bir anlamda Mslmanlarn dier din ve kltr mensuplaryla karlamas, bulumas ve bir anlamda yzlemesi olarak okumak mmkndr. Aksi takdirde israiliyat haberlerini ayrm yapmadan ktleyerek bizim havzamzdan btnyle uzaklatrmak, baka bir deyile bu kayna tasdik ve tashih edicisi olmadan kendi bana brakmak, ilahi yaklama uygun bir tutum
153-162, 171-172 ; Hadid, 57/16, 27-29 ; Beyyine, 98/4-5 ; Cuma, 62/6-8 ; Maide, 5/14, 17, 41-45 , 64-66, 72-76, 78-85. Putperestlere atflar: Kalem, 68/10-14 ; Furkan, 25/55 ; Yusuf, 12/106 ; Enam, 6/136-140 ; brahim, 14/30 ; Ankebut, 29/65-68 ; Bakara, 2/165 ; Al-i mran, 3/151 ; Nisa, 4/116. Sabiiler ve Mecusilere Atflar: Bakara,2/62 ; Maide, 5/69 ; Hac, 22/17. Dehlev, ah Veliyyullh b. Abdirrahm, Huccetullhil-Bliga, thk. Seyyid Sbk, Kahire-Badad, trz., Drul-Ktbil-Hadse-Mektebetl-Mesn, c. I, s. 267-270 ; Konu hakknda geni bilgi iin ayrca bkz. Altnta, mer Faruk, Gemi eriatlarn slam Hukukunda Kaynak Deeri, OMSBE., Samsun 1994, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), s. 11, 15, 27-74. ura, 42/13. Ate, Sleyman, Yce Kurann ada Tefsiri, stanbul 1991, Yeni Ufuklar Ner., c.VIII, s. 178. bn Arab, Muhyiddn, el-Futuhtl-Mekkiyye, Beyrut, trz., Dru Sdr, c. III, s. 11. 12

5 6

olmayacaktr. Zira onlar zaman zaman tasdik, zaman zaman tashih ederek olgunlatracak ve sz gelimi Tevratta recmin bulunduunu onlara hatrlatacak bir son din ve rehbere her zaman ihtiya duyulmaktadr. slamn teki kltr gruplaryla yzleme olgusunun tarih boyunca ok eitli temsilleri var olmutur. Hatta slamiyet daha ilk zuhur etmeye baladnda eitli din mensuplaryla karlalm, ilk etapta Hristiyan ve Mecusilerle buluulmutur. Zaten ticari mnasebetleriyle mehur olan Mekkelilerin Hristiyanlar yannda Yahudi gruplarla da sk sk bir araya geldikleri tarihen sabittir. Mslmanlarn karlam olduu Hristiyanlar daha ziyade Talib ve Necran Araplaryd. Ancak Cevad Alinin de dedii gibi Kuda, Temm ve Tay kabilelerinde de Hristiyanlk yaygnd ve Araplar gelenek ve grenekleriyle etkiliyorlard. Bunun gibi Mekke, Yesrib ve Taif gibi ehirler de bu din mensuplarn barndrmaktayd. Necran ise dnemin bal bana nemli Hristiyan merkezlerindendi.8 te yandan Araplara byk tesiri olduu bilinen Hre devleti ise Dou Sryani Kilisesinin nemli bir merkezidir. Hatta Izutsunun deyiiyle ifade edecek olursak O gnlerde Araplar Hristiyan kuvvetlerle evrili idiler. Habeistan Hristiyan idi; Habeistanllar monofizit idiler. Araplarn, yksek medeniyetlerine hayran kaldklar Bizans imparatorluu da Hristiyan idi. Arabistann snr blgesinde yaayan, Bizans Rum imparatorlupuna bal bir kral olarak hkm sren Gassan ailesi de Hristiyan idi Gassaniler de monofizit idiler.9 Medinede ise hatr saylr oranda bir Yahudi nfus bulunmaktayd. ok eski zamanlardan beri Yahudiler eski ad Yesrib olan Medineyi vatan tutmular; sanatta, ziraatte, ticarette ve ilimde nemli bir yer ihraz etmilerdi.10
8

10

Bkz. Cevd Ali, el-Mufassal f Trhil-Arab kablel-slm, yty., c. IV, s. 1464 vd., (166. fasl). Izutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, y.t.y., Yeni Ufuklar Ner. s. 100. Bkz. Derveze, Muhammed Izzed, Sratr-Rasl Suverun Muktebesetn minel-Kurnil-Kerm, nr. Abdullah b. brahim el-Ensr, Beyrut-Sayda, trz., Menrtl-Mektebetil-Asryye, c. II, s. 121 ; Gner, Osman, Reslllahn Ehl-i Kitabla Mnasebetleri, Ankara 1997, Fecr Yay., s. 61-63 ; Gner, Osman, Snnetten Topluma Toplum ve Kltr Yazlar, Ankara 2006, Fecr Yay., s. 175-176. 13

Esasnda Araplar teden beri hem Arabistan Yarmadasnda hem de am blgesinde Yahudi ve Hristiyanlar tanmlar, onlardan etkilenmilerdi. nk onlar kitap ehli kimselerdi ve birok konuda kendilerinden daha fazla bilgiye sahiplerdi. Bu itibarla slam ncesi Araplar ehli kitaptan salt etkilenmelerinin tesinde bazs Yahudilik veya Hristiyanlk dinine de giriyor, bazs da braniceye ynelerek kendi dilini bozuyordu. Dervezeye gre hatta dini ve mezhebi meselelerde ihtilafa dp tefrika meydana getirmeyi bile yine karlatklar Yahudi ve Hristiyanlardan renmilerdi.11 Mekkede, ilticalar bisetten ok nce gereklemi olan ehl-i kitab mlteciler bulunmaktayd ve slam ncesinde Araplar onlarla daha kolay kaynayor, arkadalk ve komuluk edebiliyorlard.12 Ne var ki bn Haldunun da dedii gibi bu Araplarn karlap tantklar Hristiyanlk tevil ve felsefe karm bir din deil, nassa dayanan sade bir Hristiyanlkt.13 Mslmanlarn bu ilk karlamalarnn ardndan Suriye ve Irak topraklarnn fethedilmesiyle yeni bulumalar ve karlamalar gereklemitir. Bu kez Mslmanlar youn bir tevil ve felsefe birikimiyle karlam, Hristiyanlkla organize ve kurumsal bir din olarak kar karya gelmilerdir. Muhammed Behiyye gre bu yeni Hristiyanlk, zellikle sa-Mesih meselesi, eknim fikri, kader ve ihtiyar gibi konularda Mslmanlara tesir etmitir.14 O dnemde bu blge Hristiyanlarnn medeniyet ve kltr bakmndan Araplara nazaran olduka ileride
11

12 13

14

Bkz. Derveze, Sratr-Rasl, I, 327. T. Izutsuya gre Hristiyanlarn slam ncesi Araplara tesiri ok fazla aratrmaya konu olmam, onun deyiiyle bu konu aratranlarn dikkatinden kamtr. Bkz. Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, 92. Bkz. Derveze, Sratr-Rasl, I, 328. bn-i Haldun, Abdurrahman, Mukaddime, y.t.y., Darul-Fikr, s. 439. Ayrca bkz. bn-i Haldun, Mukaddime, ev. Halil Kendir, Ankara 2004, Yeni afak Kltr Armaan, c. II, s. 614-615. Bkz. Behiyy, Muhammed, slam Dncesinin lahi Taraf, ev. Fuat Sezgin, stanbul 1948, s. 76 ; Cerraholu, smail, Kuran Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, Ankara 1968, AF. Yay., s. 71 ; Newman, Terry, The Israiliyyat Literature: What is the nature of this literature and how did it reflect relations between Islam and Judaism?, http://www.terrynewman.com/ Israiliyat%20literature.htm (11.08.2008) ; Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, ev. Zeki Megamiz, stanbul 1974, dal Ner., c. IV, s. 75-76, 78-80. 14

bulunduklar bir vakadr. Bu ynyle de slam fatihlerinin onlarn bu tesirlerinden pay almalar muhtemeldir. Mslmanlar Suriyeye geldiklerinde oradaki Hristiyanlar slama davet etmiler, onlara kar slamiyetin hak din olduunu ispat etmeye almlard. Benzer tavrn Hristiyanlar tarafndan da gelitirilmi olduunu tahmin etmek zor deildir. nk o dnemde Suriye (am) Hristiyanlk merkezlerinden biri konumundayd ve youn bir Hristiyan nfusa sahipti. Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki mnakaalar daha ok Hz. sann konumu, Allahn kelimesi olmas, ruhun flenmesi gibi konular hakknda oluyordu. Bu tr mnakaalar zellikle Emeviler dneminde amda sklkla yaplmaktayd. Szgelimi Abdlmelikin saraynda makam, mevki sahibi olan ve ayn zamanda Hristiyanlk dinine de smsk bal olan Yahya edDmak, Mslmanlara kar Hristiyanl mdafaa etmek iin bir kitap yazmt. Bu kitap sorulu ve cevapl bir slupta yazlm, Mslman sana yle sorarsa sen de ona yle cevap ver tarznda telif edilmiti.15 Benzer bir karlamaya II/VIII. yzyllarda meydana gelen ve Abbasi halifesi Mehd ile Nastr Kilisesi patrii Timothy I arasndaki dini ierikli tartmay rnek olarak vermek mmkndr. Bu diyalog ve yzlemede halife patrie Hristiyanlk dinindeki tezahrlerle ilgili sorular yneltmekte, patrik de bunlara cevaplar vermektedir.16 Mslmanlarla ehl-i kitap mensuplar arasnda cereyan eden bu tr yzlemelerin gerekletii dnemlerde Hristiyanlar ve dier din salikleri slam dininin hakim olduu blgelerde geni bir zgrlk anlay iinde din ve vicdan hrriyetine sahip olarak inanlarn yaayabiliyor ve onlar savunabiliyorlard. Hatta bununla da kalmayp, rnein bilhassa Emeviler dneminde, Hristiyanlar olduka yksek makam ve mevkileri igal edebiliyorlard. Kendilerine Mushafn dahi yazdrld oluyordu. rnein Abdurrahmn b. Avf (31/651) Hre ehlinden bir Hristiyana Mushaf yazdrm ve cret olarak altm dirhem vermiti. Baka bir haberde Abdurrahmn b. Eb Leyl (148/765)nn da Hre Hristiyanlarndan bir

15

16

Ahmed Emin, Duhal-slm, 10. Bsk., Kahire, trz., Mektebetn-NahdatilMsryye, c. I, s. 362-363. Bkz. Lejla Demiri, Muslim-Christian Dialague In The Eighth Century: The Nestorian Patriarch Timothy I and The Abbasid Caliph al-Mahdi, Rome 2004, Pontificia Universita Gregoriana Facolta di Missiologia (Unpublished Licentiate Thesis), s. 7-8, 38-68. 15

ktibe mushaf yazdrd rivayet edilmektedir. Ayrca yine bir Hristiyann Alkameye (62/681) de Mushaf yazd bilinmektedir.17 Hasl slamn zgrlk dncesinin etkisiyle slam devletinde bir arada yaayan unsurlar birbirlerinden medeniyet alveriinde bulunuyorlar ve bunda bir beis de grmyorlard. Bu anlay ierisinde Mslmanlar, gayr-i Mslim bir kle edinme konusunda da bir rahatszlk duymuyorlard. Benzer ekilde bir Hristiyann Mslman ve Mecusi rencisi olduu gibi, bunlarn aksi de olabiliyordu. Nitekim Hristiyan ve Mecusilerin en gzde rencilerinin Mslmanlar olduu ifade edilmektedir.18 Bu ortam ierisinde farkl din mensuplarnn Mslmanlar zerinde eitli ynlerden tesir etmeleri doal karlanmt.19 Mslmanlarn dier din mensuplaryla mnasebetlerine etki eden dier bir mil de slamiyetin ehli kitap kadnlaryla evlenmeyi caiz kabul etmesi olmutur.20 Bylece bu nevi evlilikler yaplm, baz ehli kitap kadnlar Mslman olmu, bazlar da olmamt. Hatta bazlar da Mslman grnp eski dinlerinde sebat etmilerdi. Hz. mer (23/644)in hilafeti zamannda meydana gelmi olan u olay olduka ilgin grnmektedir. Kureyin ileri gelenlerinden Hris b. Abdillah (80/700)n annesi Kub lmt. Kadnlar ykayp kefenlemek zere elbiselerini kardklarnda aknlktan barp armaya balamlar, bunun zerine Hris kadnlara ne olduunu sormu, onlar da annesinin bir Hristiyan olarak ldn, nk boynunda bir ha bulduklarn haber vermilerdir. Bunun zerine Hris insanlarn huzuruna karak u cmleleri sarfeder: Ey insanlar Allah sizden raz olsun, dalabilirsiniz. nk annemin kendisine bizden ve sizden daha evl olan dini bir

17

18 19

20

Sahabe ve Tabiinden baz kimselerin Hristiyanlara Mushaf yazdrmalar konusundaki tm rivayetler iin bkz. bn Eb Dvd, Eb Bekr Abdullh, Kitbul-Meshf, nr. Arthur Jeffery, 1. Bsk., Msr 1936, el-MatbaatrRahmniyye, s. 133. Ayrca Mslmanlarn Hristiyanlarla ilk dnemdeki karlamalar hakknda daha geni bilgi iin bkz. Lejla Demiri, MuslimChristian Dialague In The Eighth Century, 9-11. Bkz. Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, IV, 42. Ayrca bkz. Cerraholu, Kuran Tefsirinin Douu, 71-72 ; Newman, The Israiliyyat Literature. Bkz. Cerraholu, Kuran Tefsirinin Douu, 72. 16

cemaati bulunmaktadr. karlamlardr.21

nsanlar

Hrisin

bu

davrann

ho

Mslmanlarn teki kltrlerle temaslarn artran yollardan bir bakas da gler olmutur. Hicret dncesi Arap zihninde su ve otlak bulmak amacyla slam ncesi dnemlere kadar uzanyordu. Daha geni maiet imkanlarna nail olmak amacyla mamur ehir ve memleketlere halklaryla, adrlaryla, hayvanlaryla ve eyalaryla g eden Mslman Araplar elbette g ettikleri yerlerde dier kltrlerle yakndan temas ediyorlard.22 Galiba bu karlama ve yzlemeyi mmkn klan faktrlerin banda da bizzat slamn konuya bak gelmektedir. nk slam, Hz. Adem (as)den Hz. Muhammed (sas)e kadar gelmi olan tm ilahi dinlerin ortak addr.23 Bu bakmdan Hz. Muhammed (sas)e gelmi olan slamiyet dininin son versiyonu, Hz. Ademden beri gelen ayn adl dinin bir eit ihyas ve tecdidi olarak tanmlansa yanl olmasa gerektir. Bu dorultuda Kuran, gelmi gemi pek ok peygamberden bahsetmi, onlara ve mesajlarna sahip km, tevhid mcadelesindeki abalarn desteklemitir. Ancak Kuran, onlarn ve mmetlerinin tm tarihini anlatmaktan ziyade, yaam servenlerinin ilahi rehberlikle ilgili ynlerini hatrlatp gemitir. Haliyle Mslmanlar zellikle de Hz. Peygamberin vefatndan sonra Kurann zl ve mphem ifadeleri karsnda merak etmiler ve eski alara ait bilgi eksikliklerini telafi etme saikiyle hemen her mevcut areye bavurmulard. Merhum Muhammed Hamidullaha gre onlarn bu merak ve bilgi elde etme istek ve gayretleri tm peygamberlerden ziyade sadece Kuranda ismi geen peygamberler ve

21

22

23

Ebul-Ferec el-Isfehn, el-En, 1. bsk., erh. Abdullah Ali, Semr Cbir, Beyrut 1986, Drul-Ktbil-Ilmiyye, c. I, s. 76. Mslmanlarn ehli kitap kadnlaryla yaptklar evliliklere dair baka rnekler iin de bkz. Ayn eser, I, 74-75. Bkz. Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, IV, 80-81 ; Durant, Will, slam Medeniyeti, ev. Orhan Bahaeddin, y.t.y., Tercman Yay., s. 15. Bkz. Al-i mran, 3/19, 85, 67 ; Maide, 5/3 ; Enam, 6/125 ; Zmer, 39/22 ; Yusuf, 12/101. 17

ahslar zerine odaklanmt. Bu ynyle esasnda onlarn bu tutumlar ar ve garip bir arzu da deildi.24 Kuran- Kerim pek ok ayetinde Kitab- Mukaddese paralel aklama ve atflarda bulunmutur. Daha ak baka bir deyile Irakl tarihi Cevad Alinin de kaydettii gibi Kurann Hz. Adem, Nuh ve tufan, brahim, shak, Yakub, smail, Ad, Semud, Salih ve kavmi, Eykeliler, Tubba gibi ahsiyet ve toplumlardan bahsetmesi; rivayet, tarih ve tefsir alimlerini bu konular hakknda daha fazla bilgi sahibi olmaya sevketmi, kimi kapal konularda nceki kaynaklara mracaat etmeye tevik etmitir.25 Bu itibarla kimi Kuran ifadeleri ile Kitab- Mukaddes cmleleri arasnda paralellikler kurulabilmekte, bir anlamda israiliyat haberlerinden de bu boluklar doldurmas istenebilmektedir. Ne var ki bazen de bu boluklar doldururken ilgili israiliyat anlatlar konunun manev ve dern ynn datmakta ve ruhunu bozan aklamalar katabilmektedir. Nitekim Ahkmul-Kurn sahibi bnl Arab (543/1148), Kuran kssalaryla israiliyat arasnda bir balant kurar ve Allah Teala Peygamberine en gzel kssalar en doru ekilde anlatmken, israiliyatn srece mdahil olarak bu en doru ve en gzel anlatm bozmu olduunu ve yanl beyanlar kartrdn syler.26 Kurann teki kitaplara bakn Maide Suresinin 48. ayetinde yer alan Kurann mheymin sfatndan okumak mmkndr. Buna gre Kuran, teki semavi kitaplar orijinal kkenleri itibariyle kll anlamda tasdik ve teyid etmektedir. Hali hazrdaki konumlar itibariyle de asli ekliyle muhafaza edilen ksmlar tasdik; tahrif ve deiiklie uram ksmlar ise tashih edici zellie sahiptir.27 Mfessir Ebussuud Efendi (982/1574), Maide suresinin 48. ayetini tefsir ederken Kurann nceki vahiyleri tasdik edici olmasnn manasn izah ettikten sonra onun mheymin olma vasf zerinde durur ve
24

25 26

27

Bkz. Hamidullah, Muhammed, slami limlerde srailiyat Yahut Gayr-i slami Meneli Rivayetler, ev. brahim Canan, Ata....D., S. 2, Ankara 1977, s. 295. Bkz. Cevd Ali, Mufassal, I, 149, (10. fasl). bn Arab, Eb Bekr Muhammed b. Abdillh, Ahkmul-Kurn, thk. Ali Muhammed el-Becv, Msr, trz., Matbaat s el-Bb el-Haleb, c. III, s. 1266. Remz Nana, el-sriliyyt ve Eseruh f Ktbit-Tefsr, Dmek-Beyrut 1970, Drul-Kalem-Drud-Dy, s. 30. 18

Kurann bu sfatn yle izah eder: Kuran, deiiklie uramaktan korunmu olan teki kitaplar gzetip kollaycdr (rakb). nk o, bu kitaplarn salkl ve sabit olduklarna ahitlik eder, eriatlerinin temellerini ve geerlilii devam etmekte olan feri hkmlerini kabul eder, neshedilmi hkmlerini de tayin eder. Bylece ilgili kitaplarn (baz hkmlerinin) meruiyetinin sona erdiini ve artk onlarla amel etmenin sresinin bittiini beyan eder. Kukusuz Kurann nceki kitaplarn meruiyeti devam eden hkmlerini geerlilik sresi biten hkmlerinden ayrmas onun mheymin olma sfatndan kaynaklanmaktadr.28 Kurn- Kerm ile Kitb- Mukaddes anlatlar arasnda grlen gnderme ve paralleliklere u rnekleri vermek mmkndr: Kuranda ksasla ilgili olarak Biz onda (Tevratta) onlara unu da yazdk: cana can, gze gz29 ayeti yer alrken, Tevratta da u cmle gemektedir: Fakat zarar olursa, o zaman can yerine can, di yerine di, el yerine el, ayak yerine ayak, yank yerine yank, yara yerine yara, bere yerine bere vereceksin.30 Benzer ifadeler Levililerde de yle geer: Ve bir kimse bir adam vursa mutlaka ldrlecektir. Ve bir kimse komusunu sakatlarsa kendisine de yapt gibi yaplacaktr; krk yerine krk, gz yerine gz, di yerine di olmak zere, adam nasl sakat etti ise kendisine de yle edilecektir.31 Kuranda Andolsun Tevrattan sonra Zeburda yazmzdr ki, yeryzne salih kullarm miras olacaktr.32 mealindeki ayet, Kitab- Mukaddesde Salihler yeri miras alr, ve onda ebediyen otururlar33 eklinde yer alan paralel cmlede karlk bulmaktadr. Hz. sayla ilgili olarak Kuranda geen Ne Mesih, ne en yakn melekler Allahn kulu olmaktan asla ekinmezler34 ayetiyle (sa gelip) dedi ki: Ben gerekten Allahn kuluyum. O, bana kitap verdi ve beni
28

29 30 31 32 33 34

Ebussud, Muhammed b. Mahmud, rdul-Aklis-Selm il MezyalKuranil-Kerm, II. Bask, Beyrut 1990, Dru hyit-Tursil-Arab, c. III, s. 45. Maide, 5/45. k, 21/24-25. Levililer, 24/17-20. Enbiya, 21/105. Mezmurlar, 37/29. Nisa, 4/172. 19

peygamber yapt.35 eklindeki ayetin muhtevas, Kitab Mukaddesteki u cmlelerde yer bulmaktadr: te benim setiim kulum, canmn kendisinden raz olduu sevgilim36, te kendisine destek olduum kulum; canmn kendisinden raz olduu seme kulum.37 Ayn ekilde Kuran, baz konularda Yahudi ve Hristiyanlar arasnda zemedikleri ihtilaflar bulunduunu ifade eder ve bu ynyle de ehl-i kitaba ve Kitab- Mukaddese atfta bulunur. Bu ayetlerden iki tanesi u mealdedir: Bu kitab sana (baka bir hikmetle deil) ancak hakknda ihtilaf ettikleri eyleri aka anlatmak iin ve iman edecek herhangi bir kavme bir hidayet ve rahmet olarak gnderdik.38 phesiz bu Kuran, srail oullarna, ihtilaf iinde olduklar pek ok konuyu aklar.39 Yukardaki ayetlerin aklamas sadedinde rnein altn buza yaplmas hususunda Hz. Haruna izafe edilen rol, Kitab- Mukaddes ve Kuran anlatmlar balamnda nemli bir ihtilaf konusudur. Nitekim Tevrata gre kavmi bir tanr yapmas iin kendisine mracaat edince Hz. Harun altn buzay dkmtr. Keza bu altn buzann nnde kurban kesilecek mezbah da yapan Hz. Harunun kendisidir.40 Oysa Kuran iin byle bir eyi bir peygamber olan Hz. Harun hakknda dnmek imkanszdr. Nitekim Kuran bu batl ii yapann Smir adnda bir yerlinin olduunu belirtir. Hz. Harun ise bu menfur ie deil rza gstermek, engel olmaya almtr, ne var ki halk onu ldrmekle tehdit etmitir.41

35 36 37 38 39 40 41

Meryem, 19/30. Matta, 12/16-18. aya, 42/1. Nahl, 16/64. Neml, 27/76. Bkz. k, 32/1-30. Bkz. Taha, 20/80-99 ; Araf, 7/150-151. Kitab- Mukaddesteki buza anlatlarndaki birok kapal noktann Kuran anlatmlaryla aydnlandna inanan D. J. Halperin adl bir oryantalistin yapt bir alma iin bkz. Halperin, David J., Can Muslim Narrative Be Used as Commentary on Jewish Tradition?, Medieval and Modern Perspectives on Muslim-Jewish Relations, ed. Ronald L. Nettler, Oxford 1995, Horwood Academic Pub. 20

nceki din taraftarlarnn yanl inan ve tasavvurlarnn Peygamberimiz (sas) tarafndan da tashih edildiini grmekteyiz. rnein Hz. Peygamber Mekkeyi fethettiinde Kabenin iine girmi ve Kabenin duvarlarnn resimlerle dolu olduunu grmt. Bunlar arasnda Hz. Peygamberin dikkatini brahim ve smail peygamberlerin suretleri de ekmiti. Resimde bu iki peygamber ellerinde birer fal oku ile ksmet diliyorlar, falclk yapyorlard. Hz. Peygamber, brahim ve smail peygamberlerin bu resimlerine bakarak: Allah bu suretleri yapanlar kahretsin! Allaha yemin ederim ki bu putperestler de pekala bilirler ki bu iki peygamber hibir zaman rzklarn ve geimlerini byle mnker ve fena ilerden kazanmamlard buyurmutur.42 Hz. Peygamberin (sas) ehli kitapla ilikilerini dikkate almak da konuya nemli bir boyut kazandrmaktadr. Nitekim ehli kitap mensuplar zaman zaman Peygamberimize gelerek eitli amalar iin sorular sormulardr. Bu amalar bazen Peygamberimizin risaletinin hak olup olmadn test etmek, bazen de iledikleri bir suun cezasnn Tevratta ar olmas sebebiyle daha hafif bir cezayla kurtulmay istemek olabiliyordu.43 Baz durumlarda da Peygamber Efendimiz bu din mensuplarna, kitaplarnda eitli sulara verilen cezalarla ve kendisinin mjdelendii vasflarla ilgili sorular soruyordu.44 Kurann ve Hz. Peygamberin nceki dinlere ilikin yaklam tasdik ve tashih edici bir yap arzetmesine ramen bu konuda msterik W. M. Watt farkl bir dnceyi savunur ve Kurann tashih edici baknn olmadn ileri srer. Nitekim bu yaklama gre Kuran zellikle Yahudilik ve Hristiyanlk bata olmak zere nceki dinler ve corafyalar hakknda dnemin bilgi dzeyi erevesinde mevcut birtakm yanl kanaatleri dile getirmi ve bunlar dzeltmeden aynen tekrar etmitir. nk Kurann temel hedefi bu yanllklar dzeltmek deildir. Buna
42

43

44

bn Him, es-Sratn-Nebeviyye, nr. Taha Abdurrauf Sad, Beyrut 1975, Darul-Ceyl, c. IV, s. 41 ; bn Kayym el-Cevziyye, Zdul-Med f Hedyi Hayril-Ibd, Kahire 1989, el-Mektebetl-Kayyime, c. II, s. 265. Bu tr sorulara Kuran da iaret etmektedir. Bkz. sra, 17/85 ; Maide, 5/4143. Konuyla ilgili deiik hadisler iin bkz. Buhr, Eb Abdillh Muhammed b. sml, Sahhul-Buhr, stanbul, trz., el-Mektebl-slm, By 50 ; Tabern, Sleyman b. Ksm, el-Mucemul-Kebr, thk. Abdulmecid Hamd, Musul 1404, yy., c. XVIII, s. 332. 21

rnek olarak Yahudilerin Uzeyri, Hristiyanlarn da Meryem ve say Allah brakarak ilah edindiklerini bildiren ayetler zikredilir.45 M. Watta gre Kuran bu ayetlerde o dnemde Mekkelilerin Yahudiler ve Hristiyanlar hakknda edindikleri yanl kanaati tekrar etmi, temel amac onlar tashih etmek de olmad iin dzeltmeden brakmtr.46 Biz bu iddiay kabul edilemez bulmakta ve bu yaklam Kuran Hz. Muhammedin eseri olarak grme vehminden ve takntsndan M. Watt gibi nispeten lml oryantalistlerin bile hala kurtulamam olmalarnn bir tezahr olarak grmekteyiz. Kald ki Kurann tashih edici ynn kabul edip bu durumu Kitb- Mukaddes adna yararlanlabilir bulan kimi oryantalistler de bulunmaktadr. rnein Ida J. Glaser, birok oryantalistin Kurann ierdii mesajlardan ok, kkenine takldklarn ve bu yzden de Kuran Kitab- Mukaddes ve dier dini metinlerin anlalmasna katk salayan bir tefsir kayna olarak gremediklerini ve bundan faydalanamadklarn belirtir. Glasere gre slm kaynaklara kulak vermek onlarn Eski ve Yeni Ahit okumalarn etkileyebilecek gtedir. Bu tezin ispat sadedinde ise Glaser, Kuran ve Kitab- Mukaddesteki yaratl/tekvin kssalaryla ilgili anlatmlar karlatrr ve Kurann verdii bilgilerle ve slm tefsirlerin Kitab- Mukaddesin anlalmasnda u ana fonksiyonu yerine getirdiini syler: 1. Kitab- Mukaddes anlatmndaki boluklar doldurmak. 2. Baz kapal blmlere aklamalar getirmek. 3. Dzeltmeler yapmak.47 Gerekte Hz. Peygamberin ehl-i kitaba ve kltrne ilikin baknn, Kurandan farkl olmayan koruyucu, kollayc, tasdik ve tashih edici olduunda phe yoktur, almamz iinde sklkla verilen tarihi belgeler bunu aka gstermektedir. M. zzed Dervezeye gre Hz. Peygamberin ehl-i kitaba ilikin hissettii scaklk ve sevgi, nbvvet ncesi Mekke dnemine dayanmaktadr. Bu itibarla Mekke dneminin ilk yllarnda nazil olan ayetlerde ehli kitaba scak, yumuak ve kabul edici bir yaklam

45 46

47

Bu ayetler iin bkz. Maide, 5/116 ; Tevbe, 9/30. Bkz. W. Montgomery Watt, Muhammads Mecca History in the Quran, Edinburgh University Press, 1988, s. 2. Bkz. Albayrak, smail, Metinsel Diyalog: slamiyat, slamiyat, c. V, S. 3, Ankara 2002, s. 113-114. 22

sergilenmekte, lml mesajlar verilmektedir.48 Daha sonra ehl-i kitabn hakikat karsndaki sert, inat ve yanl tutumlarna paralel olarak eletiri de artm, slup keskinlemitir. Netice itibariyle gerek Kurann gerek Hz. Peygamberin (sas) nceki din ve kltr mensuplarna bak sebebiyle yaratln balangc, mead, nceki milletlerin kssalar, kevni olaylar, peygamber kssalar gibi eitli alanlardaki kapallklar, kaynaklardan biri olarak bahsi geen din ve kltr verilerinden giderilmeye allmtr. Kapal noktalarn izahnda ve tefsirinde bu kaynan istihdam edilmi olmasnn slam toplumuna tesiri kanlmaz olmutur. slam alimlerinin ouna gre bu tesirin bir ksm, zararl ve olumsuz ynde gereklemitir. Szgelimi Bedizzaman Said Nurs (1960) israiliyat haberlerinin zararl olan ksmnn slam toplumuna olumsuz tesirde bulunduunu ifade etmekte ve meseleye bakn zetle yle dile getirmektedir: Bu ksm israiliyat slam dairesine girmekle, din ad altnda grnerek fikirleri kartrmaya balamtr. mmi olan Araplar, slam kabul eder etmez btn kabiliyetlerini slam renmeye hasretmilerdi. Araplarn hassas olan zevklerine, tabii mizalarna ilham veren geni ve sakin olan bir evreleri vard ve bu ortamda ftratlarn terbiye eden de sadece Kur'an- Kerim'di. Araplar hayatlarna bu minval zere devam ederken dier kavimlerin slama kazandrlmalar da dier taraftan adeta bu saf ve berrak evrenin kirlenmesine yol at. Bylece Mslman olan kavimlerin malumatlar da kendileriyle birlikte slama girmi oldu. Asl ve esas olmayan israiliyat haberleri, Vehb b. Mnebbih (124/741) ve Kabu'lAhbar (32/652-653?) gibi ahsiyetlerin Mslman olmasyla, Araplarn dnce ve hayal dnyalarnda ma'kes bulmaya balad. Ayrca halife Memun asrnda hikmet-i Yunaniyyeyi Mslman etmek iin tercme olunmasyla beraber iindeki pek ok hikaye ve hurafe de Mslmanlarn fikirlerine kart. Bylece slamiyetin ilk saf ve berrak ufku israiliyat haberleriyle birlikte Yunan felsefesinin evirileriyle daha da karmak hale gelmitir. Bu iki kapnn almasyla zahirperest bilginler, Kur'an'n nakliyatn israiliyat, akliyatn da Yunan hikmetine tatbik ettiler. Sonuta zahirperest bir ksm bilginler Kur'an ve Snnet ile israiliyat arasnda
48

Derveze, Sratr-Rasl, I, 336. Ehl-i kitaba nisbeten scak mesajlar veren erken dnem Mekke ayetlerinden bazlar iin bkz. Enam, 6/84-90, 92; Mddessir, 74/31; Al, 87/18-19; Araf, 7/156-157; Fatr, 35/31-32; Yunus, 10/37. 23

kprler kurarak mnasebetler gelitirmeye altlar. Ayrca Kur'an ve Snnetin gerek akliyat ile de sahte olan Yunan felsefesi arasnda bir benzerlik kurdular ve bunlar Kur'an ve Snnete tefsir kayna haline getirdiler. Dier taraftan israiliyat slamn temel prensipleriyle elimedii gerekesiyle mcerred hikayeler eklinde rivayet edilerek tenkitsiz bir ekilde dinlenmeye baland. Fakat ne yazk ki, zamanla bu hurafeler hak ve doru telakki edilerek Kur'an ve snnetin baz iaretlerine de kaynak kabul edildi. Zahirperest baz alimler de bir ksm ayet ve hadisleri srailiyata tatbik ederek tefsir ilmine soktular. Oysa sahih hadisin dnda hibir kaynak Kur'an'n gerek tefsiri olamazd, hkmleri gibi kssalar dahi neshedilmi ve tahrife uram olan Tevrat ve ncil de Kur'an'a tefsir olamazd.49 slam kltrne doru gerekleen nceki din ve kltr medeniyetlerine ait yanl bilgi ak, Mslman toplumda birtakm hurafe ve bidat anlaylarnn olumasna sebep olmutur. Aslnda din d alanlar da kapsamakla birlikte din konularda daha yaygn olarak grlen hurafe hemen hemen btn dinlerde mevcuttur. Genellikle hurafeler otantik din metinlerin zamanla yok olmas ve gemi kavimlere ait btl inanlarn yeni dine tanmas yoluyla oluur. slmn temel kayna olan Kurn Kermin bizzat Hz. Peygamber tarafndan yazl bir metin haline getirilmesine, ayrca Mslmanlarca ezberlenmesine ramen yine de dinimize nceki din ve kltrler kanalyla eitli hurafeler sokulmutur. eitli hurafe ve bidatlarn Mslmanlarn zihinlerinde olumasnn baz sebepleri vardr ve bu sebeplerin hemen hepsinde de israiliyat kayna etkili rol oynamtr:50 1. nceki din ve kltrlere ait baz unsurlarn slma gemesi: slmiyeti kabul eden eitli din mensuplarnn eski dinlerine ait baz anlay ve telakkiler, belki de doal olarak, Mslmanla aktarlmtr. rnein chiliye devri Araplar uura, uursuzlua ve cinlerle ilgili eitli
49

50

Bedizzaman Said-i Nurs, Muhkemat- Bediyye, Kostantiniyye, Matbaa-i Ebuzziy, s.18-19. Ayrca bkz. Ylmaz, Msa Kzm, Bedizzaman'n Tefsir Anlay, Kpr Dergisi, S.54, Bahar 96, http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi& YaziNo=265 (13.10.2008) Yavuz, Yusuf evki, Hurafe Md., DA., c. XVIII, s. 382. 24

hurafelere sahiplerdi. Cinlerin kertenkele, kirpi, deve kuu, tarla faresi, tavan gibi hayvanlarn ekline brnerek insanlara grndne inanlmas, karga vb. kularn uursuz addedilmesi, gz demesinin insanlar zerinde etkili olmas, cinler ocuklarna zarar vermesin diye zerlerine tilki ve kedi gibi hayvanlarn dilerini takmalar bu dnemdeki inanlar arasnda zikredilir.51 Eski ran ve Hint dinlerine mensup gruplarla Trklerin slmiyeti kabul etmesinden sonra slm dnyasnda baka yeni hurafeler de meydana gelmeye balamtr. nceden amanizm, Budizm, Maniheizm ve Zerdtlik gibi dinlere bal olan din adamlar, chiliye devri Arap kltrne ait hurafelerin cahil halk tabakas arasnda yaylm olmasndan da faydalanarak cesaret bulmulardr. rnein eski aman afsunlarna yet, Kbe, levh i mahfz, ar, krs gibi eitli slm motifleri kartrmak suretiyle eski mesleklerini yeni dinlerinde de devam ettirmilerdir. amanizmden intikal eden su klt, Yahudilikten geen tlsmlar, Hristiyanlktan kalan trbeleri kutsallatrma hurafeleri bu konudaki baz rnekleri tekil eder. 2. Cehalet: Daha ok bilgisizlie bal olduu kabul edilen hurafelere inanlmas hususu, slm ana kaynaklarndan renip halk aydnlatacak yeterli sayda limin yetimemesiyle yaygnlamtr. slmiyet insanlar, dnmek suretiyle inanlarn temellendirmeye ve akl yrtme glerini kullanmaya davet eden bir dindir. Bu maddeye baz vizlerle sohbet ehli kimseler de olumsuz katk salamlardr. Nitekim pek ok slam limi zellikle baz viz ve tasavvuf ehli kimselerin yayd bidat ve hurafeler konusunda uyarlarda bulunmulardr. 3. Mevz hadisler: slmn ikinci kaynan oluturan hadislerin toplanmasna II. (VIII.) yzyldan itibaren balanmas, eitli konularda hadis uydurulmasna ve birok sriliyat haberlerinin slm kaynaklara girmesine zemin hazrlamtr. Bu yolla da baz hurafeler slma girmitir. srailiyat konusunun daha iyi anlalmasna katk salayaca dncesiyle, grlen belli bal hurafelerin neler olduuna yine Yusuf

51

slam ncesi cahiliye dneminin cin ve uursuzluk alglamas konusunda ayrca geni bilgi iin bkz.. ls, Mahmd kr, Bulgul Ereb f Marifetin liahvlil-Arab, nr. Muhammed Behcet el-Eser, Beyrut, trz., Drul-KtbilIlmiyye, c. II, s. 325-365; Cevd Ali, Mufassal, III, 943-944 vd. (86. fasl); 949950 vd. (87. fasl). 25

evki Yavuzun kaleme ald Hurafe maddesi kapsamnda bakmak faydal olacaktr:52 1. Ulhiyyetle lgili Hurafeler: Allahn herhangi bir madd varlk ekline brnmesi, yaratklarndan birinin bedenine girmesi (hull, tecessd), yaratklarla birlemesi (ittihad ve baz vahdet i vcd yorumlar) veya onlara benzetilmesi (tebih) ulhiyyetle ilgili btl inanlardandr. Bu tr inanlara Hristiyanlar, Yahudiler, Allahn imamlara hull ettiini kabul eden ar i gruplar (Galiyye) ve baz ar sflerde rastlanlmaktadr. Ulhiyyete ait sfat veya fiillerden birini veya bir ksmn yaratklara nisbet etmek de btl inan ve hurafedir. Baz tasavvuf mensuplarnn vel nazaryla baktklar eyhlerine dilediklerini ldrme veya diriltme gcn nisbet etmeleri ve kinatn ynetiminde sz sahibi olabileceklerini iddia etmelerini bu maddeye rnek olarak vermek mmkndr. 2. Gayb Bilgisi: Kurn Kermde duyu, haber ve akl yoluyla bilinemeyip gayb lemine ait kalan hususlar Allahtan baka hi kimsenin bilemeyecei aka belirtilir.53 Yldzlardan ahkm karma, kahve, ok, bakla, iskambil kd, suya bakma ve kitap yani Kuran veya baka kitaplar ama gibi yntemlerle yaplan falclk, slm ncesi dneme ait btl inanlardandr. 3. Uur veya Uursuzluk: Baz hayvanlar grmek veya seslerini duymak, belirli gnlerde ve zamanlarda i yapmak, mavi boncuk vb. eyleri takmann ve baz rakamlarn uursuz yahut uurlu olduuna inanmak, slm temeli bulunmayan hurafelerdendir. Ayn btl inanlar erevesinde evden karken kedi veya kpek grmek, bayku tmesini ve kpek ulumasn duymak, elden ele sabun veya makas vermek, sal gn i yapmak veya yolculua kmak, cuma gn almak, iki bayram arasnda nikh kymak, cumartesi gn yorgan kaplamak, insan zerinde iken elbisenin skn dikmek uursuz saylm; buna karlk at nal, kurt dii, leylek kemii, inek veya ko boynuzunu tamak yahut bunlar evin dna asmak uurlu kabul edilmitir. 4. llerden Medet Ummak: Yaygn hurafelerden biri de llerin trbelerini ziyaret ederek onlardan yardm beklemektir. Dileklerin
52 53

Bkz. Yavuz, Hurafe Md., XVIII, 383. rnek olarak bkz. Al-i mran, 3/179 ; Enam, 6/50, 59 ; Araf, 7/188 ; Yunus, 10/20 ; Hud, 11/123 ; Sebe, 34/14. 26

gereklemesi iin veya hastalktan kurtulmak amacyla din limlerine ve eyhlere ait trbeleri ziyaret edip mum yakmak, bez, aput balamak, ta yaptrmak ve adak adamak suretiyle llerin ruhaniyetinden medet ummak bu konudaki belli bal hurafeleri tekil eder. Aalara bez paras balamak da buna benzer inanlardandr. 5. Cinlerden Korunmak in Dans vs. Etmek: Kuranda cinler leminin varlndan haber verilmekle birlikte onlarn mahiyeti, faaliyetleri ve insanlarla ilikileri konusunda ayrntl bilgi yer almamtr. Buna karlk halk arasnda cinlerin zellikle kadnlar etkiledii, insanlar arpt ve ruh hastalklarna sebebiyet verdii inanc yaygndr. phesiz insanlara zarar veren bu trden cinler sfl ve habis cinlerdir. Cinlerin tasallutundan korunmak iin cincilere bavurup muska yazdrmann ve bunu tamann gerektiini kabul etmek de bu inancn bir devamdr.54 Bu telakkinin Eski Msr ve Roma inanlarnda da karl bulunmaktadr. Chiliye devri Araplar arasnda da bu tr inanlarn grld ve insanlarn bedenlerine giren kt ruhlar kovmak iin gruplar halinde dans ettikleri rivayet edilir. M. Red Rz bunun cinlere tapmaktan ileri gelen bir inan olduunu belirtir.55 Bu tr hususlar istismar ederek din gereine materyalist ve pozitivist bir anlayla yaklaan baz dnr ve yazarlar dinin bilimsel verilere dayanmadn, bu sebeple hurafelere kaynak oluturduunu ileri srerler ve madde ve fizik tesi varlklar inkar etme cihetine giderler. Ancak ilh dinlerin ve zellikle tevhid inancn en nemli ilkesi olarak kabul eden slmiyet hurafelere zemin hazrlamak iin deil, onlarla mcadele etmek iin gnderilmitir. Kald ki hurafeler sadece din meselelere has deildir; din d baz konular, hatta bilim adna ileri srlen kantlanmam teoriler de bu stat iine girebilmektedir. Bu eit teoriler modern hurafeler olarak deerlendirilebilir. Evrim teorisi bunun en arpc rneklerinden biridir. Zira evrim teorisine ilikin tatmin edici kant bulunmad itiraf edilmesine ramen yine de bu teorinin doruluuna inandn syleyen ve savunan bilim adamlar mevcuttur. zellikle de eski Sovyetler
54

55

Bkz. Ebun-Nl, Muhammed Abdsselm, Dirst fil-Kurnil-Kerm Tefsr Mevdyy, 2. bsk., Kahire 1987, Drul-Fikril-slm, s. 75-86. Ayrca cinlerin tarih boyunca alglan biimleri ve insanlk zerine etkileri konusunda bkz. Red Rd, Muhammed-Muhammed Abduh, TefsrlMenr, Kahire 1983, el-Heyetl-Msryyetl-mmet lil-Kitb, c. VIII, s. 56, 369-371; VII, 538-540, 422-430. 27

Birliine bal lkelerde eitim ve retim felsefesi hala mutlak doruymuasna Darvinizm temeline dayandrlmaktadr. Hurafelerin Kuran ve Snnete dayanan herhangi bir temelinin bulunmad, bu iki kaynan her trl hurafeyi reddettii slmiyeti bilen herkesin kabul ettii bir husustur. eitli yetlerde gayb yalnz Allahn bildii, peygamberlerin bile sadece Allahn bildirmesi halinde gaybdan haber verebilecekleri ifade edilmektedir.56 Bundan dolay slamda falclk yasaklanmtr.57 Hadislerde de arrflk, falclk ve khinlik yapmak, gaybdan haber almak iin bunlara bavurmak, Allaha e koup Hz. Peygamberi ve onun getirdii vahiyleri inkr etmek anlamna geldii bildirilmitir.58 Ayrca slmda uursuzluk telakkisinin bulunmad, uursuzlua inanmann kiiyi irke drebilecei haber verilmi, kuun tmesinin ve umasnn uursuzluk saylamayaca belirtilerek ilgin grlen nesne ve olaylarn hayra yorulmas tavsiye edilmi,59 by yapmann, byden ve hastalktan korunmak iin muska tamann tevhid inancn zedeleyecei bildirilmitir.60 Kiilerin inanlarn istismar eden khin ve falclarla onlarn gnmzdeki uzantlar olan medyum ve astrologlarn szlerine itibar edilmemesi slm adan bir zorunluluktur.61 Hasl toplumda grlen hurafelerde israiliyat haberlerinin nemli bir etkisi olmutur ve tefsir kitaplarnda nakledilen israiliyat haberleri de ounlukla yukarda ifade edilen detaylardan farkl deildir. Binaenaleyh tefsir kitaplarnda israiliyat haberlerinin u konularda younlat grlmektedir: Kuran kssalar ve nceki peygamberler ve mmetleri. Hz. Adem ve Hz. Havvann yaratl, cennetteki hayatlar, Kabenin yapm, Tufan hadisesi ve Hz. Nuhun gemisi, Hz. brahimin babasyla ilikisi, kurban olarak kesmeye niyet ettii olunun smail mi shak m olduu, Hz. Davud ve iki davacnn muhakemesi, Harut ve Marut kssas, srailoullar, Hz. Yusufun ailesiyle ilikisi, Hz. Eyyubun imtihan edilmesi,
56 57 58

59 60

61

li mrn 3/179; Cin 72/26-27. Mide 5/90. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, 5. Bsk., Beyrut-Dmek 1985, el-Mekteblslm, c. II, s. 68, 408 ; Mslim, bn Haccc el-Kueyr en-Neysbr, Sahhu Mslim, stanbul, trz., el-Mektebl-slm, Selm, 122, 125. Buhr, Tb, 19; Mslim, Selm, 102-109, Mescid, 33. Ahmed, I, 381; Eb Dvd, Sleyman b. el-Eas es-Sicistn el-Ezd, es-Snen, stanbul, trz., el-Mektebl-slm, Tb, 17. Bkz. Yavuz, Hurafe Md., XVIII, 383. 28

Hz. lyasn hayat, Hz. Musann Msr ve Medyen gnleri, Firavunla mcadelesi, Hz. sann ve annesi Hz. Meryemin hayat gibi pek ok konuda israiliyat haberleri bulunmaktadr.62 Ne var ki israiliyat srecinin islamiyat srecine63 doru devinim yapabileceine dair iaretler belirmeye balamaktadr. Daha nce Glaser rneinden sz ederken de ifade ettiimiz gibi, Kuran ve tefsirinin sunduu verilerin Kitab- Mukaddes ve dier dini metinler iin nemli olduunu ifade eden oryantalistler de bulunmaktadr. Bu tr yaklamlar Albayrakn deyiiyle metinsel diyalou israiliyat ve islamiyat snrlar iinde atlm temelleri olarak okumak ve ciddi analiz ve ihtiyata konu edinmek mmkn grnmektedir.64 Bu kapsamda bata Kuran ve zellikle de hadisler olmak zere slami kaynaklarda yer alan veriler dorultusunda rnein Hz. sann emailini konu alan bir alma ok nemli grnmektedir. Aka grlmektedir ki kimi oryantalistlerin denedikleri bu tr ilevler aslnda Mslmanlarn Hz. Peygamberin (sas) salndan beri mracaat ettikleri isrliyytn tefsirdeki konumuyla fazlasyla rtmektedir. rnein Glaser bu tarz deneyimi yaratl kssas erevesinde rneklendirir. Ona gre, Kitab- Mukaddes bize Havvann aldatldnda Hz. Ademin nerede olduunu, Hz. Adem ve Havvann daha sonra tvbe edip etmediklerini ve Tekvin 1/26da65 kime hitap edildiini belirtmemektedir. te yandan Kuran bu konulara ak bir ekilde deinmektedir.66 Tekvinde kapal kalan nemli bir baka konu da eytann konumudur. Oysa Kurana gre eytan, kendisine kar stn

62

63

64 65

66

Dehlev, h Veliyyullh, el-Fevzul-Kebr f Uslit-Tefsr, ev. Mehmed Sofuolu, stanbul 1980, ar Yay., s. 26-28 ; Aydemir, Abdullah, Tefsirde srailiyyt, Ankara 1979, DB. Yay., s. 73-316 ; Birk, Abdlhamit, srailiyat Md., DA, c. XXIII, s. 200. Buradaki islmiyyt ifadesi isrliyyt kavramnn kart olarak kullanlmakta ve sreci her iki taraftan tanmlamak iin de metinsel diyalog tabiri retilmektedir. Bkz. Albayrak, Metinsel Diyalog: slamiyat, 109. Bkz. Albayrak, Metinsel Diyalog: slamiyat, 112-113. Ve Tanr dedi: Sretimizde, benzeyiimize gre insan yapalm; ve denizin balklarna, ve gklerin kularna, ve srlara, ve btn yeryzne, ve yerde srnen her eye hakim olsun. Bkz. Araf, 7/20-25 ; Taha, 20/115-123. 29

tutulan insanolunu kskanmaktadr.67 Kurann Kitab- Mukaddesi dzeltmesiyle ilgili olarak da Glaser u tespitleri yapar. Tekvine gre Adem bizatihi kendisi hayvanlar isimlendirmektedir, halbuki Kuran Allahn Hz. Ademe isimleri rettiini bildirmektedir. Bir baka konu da Adn cennetinin bulunduu yerle ilgilidir. Tekvine gre Adn cenneti yeryzndedir, Kurana gre ise sz konusu yerin cennette olduu -ki burasnn da dnya olmad- kssadan anlalmaktadr. Bu ek bilgiler ona Kitab- Mukaddesi yorumlarken ciddi katklar sunmaktadr. Fakat Glaser iin asl nemli olan bu iki benzer anlatmn arka plannda yer alan farkllklarn grlmesidir. nk ona gre bir diyalogtan sz edilecekse, birinin kssas, tekinin bak asyla deerlendirmeye alnmaldr. u halde gerek bir diyaloun balangc tekine, tekinin bak asyla kendi kssasn sunabilmekten gemektedir. Baka bir deyile, bir Hristiyan olan Glaser bu tr bir okuyula iki inan arasndaki peygamber, gnah ve tvbe gibi birok konunun daha iyi anlalacann altn izmektedir. Nitekim ona gre Mslman-Hristiyan diyalounun nndeki en byk engel, iki inan grubunun birbirlerini anlamamasdr ve Kuran ve Kitab- Mukaddes arasnda gerekletirilebicek olan bu tr ksa okumalar karlkl anlaya kaplar aabilecektir. Biraz nce de ifade edildii gibi Glaser, tekinin din metin anlayn kavramay ya da her bir din metnin farklln grebilmeyi diyaloun olmazsa olmaz artlarndan kabul etmektedir.68 yle grnyor ki slam dininin mensuplarna alad kapsayclk, kuatclk, bakasn hogrme ve insanln ortak deerlerinden istifade etme fikri ve yaklam, bata Yahudi ve Hristiyanlar olmak zere tm insanla egemen olmaldr. Zira bu yaklam tm insanlara medeniyetlerini gelitirme, tekiyle birlikte hogr ve bar iinde yaamay mmkn klacak bir dinamie sahiptir. B. Aratrmann Metodu ve Konuyla lgili almalar Aratrmamz kaynak taramas ve ulalan bulgularn analiz edilerek deerlendirilmesi metoduna dayal olarak gerekletirilmitir. Bata israiliyat alanyla ilgili, yeri geldike de konuya katk salayabileceini dndmz slami ilimlere dair dier kitap, tez ve makaleler taranm,

67 68

Bkz. Araf, 7/12-13, 17-18. Bkz. Albayrak, Metinsel Diyalog, 114-115. 30

ulalan bilgiler kaydedilerek analitik ve deerlendirmeci bir bak asyla, fikri bir tutarllk ve btnlk iinde yazya geirilmitir. almaya, zellikle yirminci yzyln sonlarnda Sovyetler Birliinin tm bloklaryla birlikte kmesi ve Amerika Birleik Devletlerinde gerekleen 11 Eyll saldrlar sonrasnda dnyann slama ve Mslmanlara daha ok islamafobi penceresinden baknn bir miktar etkili olduu ifade edilebilir. Anlan alg sebebiyle israiliyat konusunun slamn tekiyle birlikte yaama projesine olumlu katklar ierdii dnlm; mesele teki dinlere ve kltrlere sahiplenici tutumu penceresinden ele alnmaya allmtr. Bu itibarla tad kimi zelliklerden dolay yaklak alt asrdr mmetin takdir ve iltifatna mazhar olmu Celleyn Tefsiri zelinde israiliyat konusunu ele almann, hem klasik tefsir tarihi ve edebiyat asndan, hem de slamn birlikte yaama projesinin nemli bir ayan oluturduuna inandmz geleneksel israiliyat meselesine farkl saylabilecek bir zaviyeden baklmas asndan nemli katklar salayaca dnlmtr. srailiyat konusu zerine analitik, deerlendirmeci ve daha ok da eletirici tarzda yaplan aratrmalarn byk ounluu modernleme dnemine aittir ve alana ait pek ok alma yaplmtr. Bu konudaki ilk almann Vehb b. Mnebbihe ait olduu ifade edilmekte ve onun Kitbul-sriliyytta yaratltan slama kadar geen sreteki tarihi olaylar konu ald ileri srlmtr. slami kaynaklara israiliyat haberlerinin girmesi problemini ele alan en nemli alma Hsni Ysuf el-Etyrn el-Bidytl-Ul lil-sriliyyt adl eseridir (Kahire 1991). Oryantalistlerin konuya ilikin ilk almalarn ise Abraham Geigerin Judaism and Islam, Erwin Isak Jakub Rosenthalin Judaism and Islam, Charles C. Torreyin Jewish Foundation of Islam gibi eserleri oluturmutur. Bu eserler ncelikle slamn Yahudilikten etkilendii dncesini savunmay hedeflemilerdir. Kavram olarak konuyu ele alan en nemli almalardan biri de Roberto Tottolinin Origin and Use of the Term Israiliyyat in Muslim Literature adl makalesi olmutur.69 srailiyat konusu daha ok tefsir alanyla ilgili grld ve bu tr haberler en ok da tefsir kitaplarnda bulunduu iin konuyla ilgi almalar daha ok tefsir sahasnda yaplmtr. Remzi Muhammed
69

Bkz. Hatibolu, brahim, srailiyat Md., DA, c. XXIII, s. 198. 31

Nanann el-sriliyyt ve Eseruh fi Ktbit-Tefsr, Abdullah Aydemirin Tefsirde srailiyat, Muhammed Eb ehbenin el-sriliyyt vel-Mevdt f Ktbit-Tefsr, Muhammed Huseyn Zehebnin el-sriliyyt fit-Tefsr vel-Hads, Roland Meynetin de iinde bulunduu bir grup Batl aratrmacnn Kitab- Mukaddes metinleriyle Kuran ve Snnet metinlerini karlatrdklar Tarkatt-Tahllil-Belg vet-Tefsr: Tahllt Nuss minel-Kitbil-Mukaddes ve minel-Hadsin-Nebeviyyi-erf (Beyrut 1993) adl eserleri nde gelen almalardandr. Bu eserler israiliyat, slami kaynaklara giri yollar ve bu tr haberleri rivayet eden mehur ahsiyetleri asndan ele almaktadr. Konuya dair zgn yaklamlar ieren aratrmalaryla tandmz ve bizim de bu almay yaparken ok istifade ettiimiz Do.Dr. smail Albayrakn bata Quranic Narrative and Isrliyyt in Western Scholarship and in Classical Exegesis , (ngiltere Leeds niversitesi 2000) balkl baslmam doktora tezi olmak zere Metinsel Diyalog: slmiyyt, Re-evaluating the Notion of Isrliyyt ve Isrliyyt and Classical Exegetes Comments on the Calf with a Hollow Sound: Q.20:8398/7:147-155 with Special Reference to Ibn 'Atiyya balkl makalelerini zikredebiliriz. Bunlara ilaveten konuya tefsir ilmi erevesinde yaklaan, gerek oryantalist gerekse Mslman aratrmaclar tarafndan makale boyutunda yaplm olan pek ok alma bulunmaktadr. Bunlar arasnda W. Montgomery Wattn Islamic Attitude to Cultural Borrowing ve The Early Development of the Muslim Attitude to the Bible, zziyye Ali Tahann et-Tesebbt fi Kabul-Ahbar ve Rivayetha fi Risaletis-Sema balkl makaleleri de saylabilir.70 Giri blm dnda iki temel blm eklinde planladmz almann giri blmnde Kuran ve Snnet zaviyesinden bata ehl-i kitap olmak zere tekine bakn mahiyeti ortaya konmaya allmtr. Bu itibarla almann giri blmnn israiliyat rivayetleri bir tarafa slamn birlikte yaama ve teki projesine bak ve katklar balamnda meselenin nemi vurgulanmaya allm ve alanla ilgili yaplan balca almalara ksaca temas edilmitir. almann birinci blmnde israiliyat terimine geni bir perspektiften baklmaya allm; kkeni, kelimenin slam kaynaklarnda kullanlmaya ne zaman balad, slami
70

Bkz. Hatibolu, srailiyat Md., XXIII, 198. 32

kaynaklarn meseleye bak gibi zaviyeler ilenmeye allmtr. kinci blm ise Celleyn Tefsiri ve melliflerinin tantld, tefsirin ihtiva ettii btn israiliyat tabanl yorumlarn tespit edilerek kaydedildii ve deerlendirmeye tabi tutulduu bir blm olmutur. Celleyn Tefsiri zelinde tespit ettiimiz israiliyat haberlerini imkan ve fayda mlahazas lsnde dier tefsirlerden ve Kitab- Mukaddesten de tahkik etmeye altk. Bylece okuyucuya Celleyn Tefsirinde mevcut bulunan israiliyat anlatmlarna dair daha btncl bir bak kazandrmay amaladk. Nihayet alma sonu ve bibliyografya ksmyla son bulmutur. alma boyunca verilen ayet mealleri zaman zaman Sleyman Ate ve Suat Yldrm Hocalarmzn meallerinden alnmtr, baz durumlarda da ayetlerin mealleri tarafmzdan yaplmtr.

33

I. BLM SRALYAT KAVRAMI VE SRALYATA BAKI

Bu blm israiliyat konusunu incelemeye alacamz Celleyn Tefsirinden bamsz olarak ele alacak; israiliyat kavramn kkeni, tanm, kullanm, etkileri ve slami kaynaklara gemesi gibi ynlerden inceleyecektir. A. srailiyat Terimi ve Kapsam sriliyyt, isriliyye kelimesinin oulu olup isrl deyiinin nispet ismidir. Byk oranda Yahudi, ksmen de Hristiyan kaynaklarndan nakledilen efsane, kssa, olay veya bilgi manasna kullanlmaktadr. Kuranda da krk defa gemekte olan71 isrl kelimesi, Remzi Nanaya gre Hz. Yakub (as)un ikinci ismi veya lakab olup Allahn kulu demektir. Ne var ki Kitab- Mukaddeste defa gemekte olan bu kelime, her seferinde Hz. Yakubun Tanryla yapt grei anlatmaktadr.72 Bu anlamdan hareketle isrl kelimesinin anlamn mcadele etmek, uramak ve kararl olmak eklinde vermek daha isabetli grnmektedir. l kelimesinin Tanry tanmlayan genel bir isim olduu konusunda ihtilaf bulunmamaktadr. srl kelimesinin Allahla birlikte cihad eden emir manasna bir lakap olduunun belirtilmesi de bahsi geen tespit dorultusunda anlalmaldr. Bu yzden Hz. Yakubun soyundan gelen Yahudiler srailoullar diye anlmaktadr. srailiyat kelimesi Hz. Yakubdan, Musa ve sa peygamberlere, hatta Hz. Muhammed (sas)e kadar gelen bir sreci anlatr. Baz alimler, kkenleri ne olursa olsun btn slam muhaliflerinin bu dine ilave etmeye altklar aslsz ve uydurma haberlerin hepsi hakknda israiliyat terimini kullanarak kelimenin anlam alann geniletirler. Baz alimler ise Yahudi kaynakl bilgiler iin isriliyyt,

71

72

Bkz. Abdl-Bk, Muhammad Fud, el-Mucamul-Mfehres li ElfzilQurnil-Kerm, stanbul 1982, el-Mektebetl-slmiyye, s. 33. Bkz. Tekvin, 32/24-29. 34

Hristiyan kaynakl bilgiler iin ise meshiyyt veya nasrniyyt kelimelerini kullanmlardr.73 yle grnyor ki, lgav anlam itibariyle kelime her ne kadar slam kaynaklarna girmi olan Yahudi kltrn ifade ediyorsa da, bunda bir inhisar dnmemek daha doru grnmektedir. srailiyat kelimesinin seilmi olmasnn sebepleri arasnda u hususlar saymak makul ve mmkn gzkmektedir: Yahudiler eski bir dinin mensubudurlar, Hz. Musa itibarl ve kkl bir eriata sahiptir ve tm srailoullar bu eriat kabul ederler, ierisinde eriat anlamnda hkmler bulunmayan ncil mntesipleri bile Yahudi eriatna uyarlar. Ayrca slam vahyi dneminde Arap Yarmadasnda Araplar tarafndan daha ok Yahudiler bilinmekte ve bu din mensuplar ounluu tekil etmektedirler.74 u halde slam kaynaklarna ve zellikle tefsir literatrne girmi olan Yahudilik, Hristiyanlk, Mecusilik ve Sabilik gibi dier dinlere ve kltrlere ait bilgi birikimleriyle, dinin gerek lehine ve gerekse aleyhine uydurulup Hz. Peygambere ve onun muasrlar olan sahabe ile mteakip nesillere izafe edilen her trl haber, isriliyyt kelimesinin kapsam alanna girmektedir. Buna gre Garanik, Hz. Zeyneb b. Cah ve Peygamberimizin onunla evlenmesi etrafnda kurgulanan kssalar da israiliyat konusuna girmektedir.75 srailiyat kapsamnda deerlendirilebilecek olan bir baka konu ise peygamberlerin kssalarn inceleyen kssul-enbiy alandr. Aslnda israiliyat bu konuya inhisar etmek de doru deildir. nk
73

74

75

Eb ehbe, Muhammed b. Muhammed, el-srliyyt vel-Mevdt f Ktbit-Tefsr, 4. Bsk., Kahire 1408, Mektebets-Snne, s. 12 ; Zeheb, Muhammed Huseyn, el-srliyyt fit-Tefsr vel-Hads, 4. Bsk., Kahire 1990, Mektebet Vehbe, s.13 ; Hatibolu, srailiyat Md., XXIII, 195 ; Msd Mslim Abdullah, Eserut-Tatavvuril-Fikriyyi fit-Tefsir fil-Asril-Abbsiyyi, Beyrut 1984, Messesetr-Risle, s. 120-121 ; Remz Nana, el-sriliyyt ve Eseruh fi Ktbit-Tefsr, 71-72 ; Aydemir, Tefsirde srailiyyat, 6, 7 ; Albayrak, Metinsel Diyalog, 110 ; Ferid Vecdi, Muhammed, srl Md., Diratl-Merif, c. I, s. 280 ; Cerraholu, smail, Tefsir Usul, Ankara 1983, Diyanet Vakf Yay., 244 ; Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, DBY., c. I, s. 120. ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerm, el-Milel ven-Nihal, thk. Muhammed Seyyid Keyln, Beyrut, trz., Drul-Marife, c. I, s. 209. Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 72-74 ; Hatibolu, srailiyat Md., XXIII, 195; Zeheb, srliyyt fit-Tefsr vel-Hads, 13-14 ; Aydemir, Tefsirde srailiyyat, 7. 35

peygamberlerin kssalarnn btn kayna israiliyat olmad gibi israiliyatn tek konusu da peygamber kssalar deildir. Bu bakmdan peygamberlerin kssalar konusuna, israiliyat teriminin kapsama alannda yer alan komu kavramlardan biri olarak bakmak daha isabetli grnmektedir.76 Etimolojik olarak Yahudi kltrne iaret eden israiliyat kavramnn tm dier kltrlere de amil olmas, taglb tarikiyle aklanmaktadr. Buna gre kkenleri ne olursa olsun tm batl ve hurafe haberlerin Yahudilere dayandrlmas, temelde bu tr haberlerin ounun Yahudi meneli olmasndan kaynaklanr.77 Esasnda bu genelleme dorultusunda dier tm unsurlarn Yahudilere katlarak israiliyat teriminde bu anlam geniliini oluturmas, Emin el-Hlnin de dedii gibi Yahudilerin batan beri yeryznde youn olarak yaadklar gler, maceralar, tecrbeler ve skntlara dayanmaktadr. Gerekten de srailiyat oluumunda yer bulan bu kadar zengin renk, figr ve maceralarn youn dokusu, tm bu srete israiloullarnn edindikleri tecrbelerden kaynaklanmaktadr.78 srailiyat terimi zerine zellikle de arkiyat ilim adamlar pek ok dnce gelitirmilerdir. Gordon Newbya gre israiliyat haberleri yaygn olarak kullanlmaya hicri I. asrdan sonra balamtr. Nitekim birinci asrda israili rivayetler toplanm ve bylece yaygn ekilde kullanlmaya zemin hazrlanmtr. Ne var ki daha sonraki asrlarda anlan tre ait dkmanlar, fkh imamlarn marifetiyle popularitesini yitirmitir. N. Abbot ve R. Firestone ise israiliyat rivayetlerinin eletiriye balanmasn, Abbasi hilafetinin Badatta kurulmas olayna kadar ileri tarihlere gtrr. Bu gre ilave olarak W.R. Taylor ise anlan rivayetlere kar gelitirilen olumsuz bakn Yahudi ve Hristiyanlara olan dmanca tutumdan ileri geldiini belirtir ve bunun tarihini Abbasi hilafetinin veya Snniliin kurulmasna balar.79
76

77 78

79

Bkz. Albayrak, smail, Re-evaluating the Notion of Israiliyyat, DEFD., S. XIV, zmir 2001, s. 71. Zeheb, srliyyt fit-Tefsr vel-Hads, 15. Emn el-Hl, Tefsr Md., Diratl-Merifil-slmiyye, Tahran 1966, ntirti Cihn, c. V, s. 351 ; Emn el-Hl, Kurn Tefsirinde Yeni Bir Metod, ev. Mevlt Gngr, stanbul 1995, Kuran Kitapl Yay., s. 22. Bkz. Albayrak, Israiliyyat and Classical Exegetes Comments on the Calf with a Hollow Sound Q.20: 83-98/ 7:147-155 with Special Reference to Ibn c Atiyya, Journal of Qur'anic Studies, S. XLVII/1, Spring , Manchester 2002, s. 36

Ayrca israiliyat teriminin slami kaynaklarda ilk defa grlmesiyle ilgili olarak da oryantalist yazarlar, bn Kesr ismini n plana karmakta ve onun bu konudaki gayretlerini antisemitik ve dogmatik bir sebebe ve alana sktrmaktadrlar. Biraz sonra verilecek olan delil ve aklamalardan da anlalaca zere, bu tez isabetsiz ve temelsiz bir iddiadr, doru deildir. nk bu temelsiz iddia, daha nceki almalar ihmal ederek kurgulanmtr.80 Bir terim olarak israiliyat, slami kaynaklarda yanl tespit etmediysek ilk defa Endlsl mlik mfessir ve fakih Eb Bekr bnlArab (543/1148) nin Ahkmul-Kurn adl eserinde gemektedir. bnlArab mezkur tefsirinde yapm olduu dokuz deiik ayetin yorumunda israiliyat kelimesini kullanmakta, Kurana aykrlk arzeden bu tr rivayetleri eletirmekte, eliki ve aykrlk arzetmeyen rivayetleri de zikretmekte ve bunlar kullanmakta bir beis grmemektedir.81
39-40. Ayrca bkz. Twakkal, Abd Alfatah, Kab al-Ahbar and the Israiliyyat, (A Thesis Submitted To Mcgill University In Partial Fulfilment Of The Requirements For The Degree Master Of Arts), Montreal, Quebec 2007, s. 9-13. Ayrca bkz. Albayrak, Metinsel Diyalog, 112. bn Arab, Ahkmul-Kurn adl tefsirinde israiliyat kavramn aadaki ayetlerin yorumunu yaparken kullanmaktadr: Araf, 7/59 ; Hud, 11/69 ; Taha, 20/44 ; Enbiya, 21/78 ; Nur, 24/30 ; Furkan, 25/63 ; uara, 26/63 ; Kasas, 28/27 ; Sebe, 34/13. Hatta uara suresinin 63. ayetini tefsir ederken mezhep imam Malik b. Enesden bir israiliyat cmlesi nakletmekte ve bu cmlenin, mezhep imam nezdinde Kurana uyan israiliyatn makbul addedildiini gsterdiini ifade etmektedir. Deerli meslektamz smail Albayrak zhul eseri bn Teymiyye (728/1328) isminden sz ederek, onun da el-Mukaddime f Uslit-Tefsr adn tayan kitabnda israiliyat terimini kullandn belirtmektedir ki bu ak bir yanllktr. Bkz. Albayrak, Israiliyyat and Classical Exegetes Comments, 40-41. nk bn Teymiyye ilgili eserinde israiliyat terimini deil, sahih ve sahih olmayan rivayetler anlamnda menkl ve menklt kelimelerini kullanmaktadr ki bu kelimeler ehl-i kitabtan alnm bilgiler kadar, Hz. Peygamber (sas)den sahih yolla nakledilen haberler iin de istihdam edilmektedir. Bkz. Bkz. bn Teymiyye, el-Mukaddime f Uslit-Tefsr, y.t.y., s. 6, 7, 8. Bize gre arkadamzn byle bir kanaate ulamas eserin orijinalinden deil, ngilizce evirisinden yararlanm olmasndan kaynaklanmaktadr. Esas itibariyle bn Teymiyyenin rencisi olan EbulFid bn Kesr (774/1373), nl rivayet tefsirinde bu kelimeyi teknik 37

80 81

Yanlmyorsak kelimeyi ikinci olarak kullanan lim, Necmddn Sleyman b. Abdilkav et-Tf (716/1316)dir. Nitekim Necmddn Tf teknik anlamda israiliyat teriminden tefsir usulne hasrettii el-ksr f IlmitTefsr adl eserinde bahsetmektedir. Aslnda tespit edebildiimiz kadaryla Tufi, israiliyat konusundan ok da olumsuz bir durum olarak deil, ancak ihtiyatan domu bir tefsir kayna olarak sz etmektedir.82 Ele ald temalar itibariyle kapsam olduka geni olan israiliyat rivayetlerinin genellikle srailoullarna gnderilen peygamberleri ve mucizeleri, peygamberlerin isyankarlara yaptklar uyarlar ve mcadeleleri, bunlara verilen cezalar, inananlarn sz ve davranlaryla, mazhar olduklar manevi lutuflar ele ald grlmektedir. M. J. Kister gibi Batl aratrmaclar, hakl olarak, terimin peygamberlerin gemii ve gelecei, halifeler, idareciler, saltanatlarn ykselmesi ve k, mehdi inanc, kyamet alametleri gibi hususlar da iine aldn ifade ederler. Baz arkiyatlar ise konuyu gemi dinlerin kaynaklarna dayal bilgilerden ok, nceki mmetlere ait folklorik bilgileri ihtiva eden rivayetler olarak belirlerler. u halde israiliyat kavramnn sadece gemi olaylar deil, gelecekteki olaylar ve gayba dair bilgilerle fiten ve melahim tr rivayetleri de iine ald rahatlkla ifade edilebilir.83 Hatta israiliyat kelimesinin, zaten sahip olduu geni manalara ilaveten, modern Bat dncesinin yayd fesat ve ateistik fikirleri de ihtiva etmesi gerektiine dair nerilerle de karlalmaktadr. rnein Bekr b. Abdillh Eb Zeyd, bir ilim talebesinin hususiyetleri konusuna tahsis ettii eserinde kanlmas gereken olumsuz durumlarn arasnda,
anlamda kullanmaktadr. Nitekim bu eserin mukaddimesinde ve tefsirinin deiik yerlerinde hem israiliyat terimi kullanlmakta, hem de konuya bakn nasl olmas gerektii belirtilmektedir. rnein bn Kesrin israiliyat kavramn kullanmas ve eletirmesi iin bkz. bn Kesr, Ebul-Fid sml, Tefsrul-Kurnil-Azm, Beyrut 1984, Drul-Marife, c. I, s. 4 ; c. III, s. 181-182, 145. Bkz. et-Tf, Necmddn Sleyman b. Abdilkav, el-ksr f Ilmit-Tefsr, thk. Abdulkdir Huseyn, Msr 1977, el-Matbaatn-Nemzeciyye, s. 6. Tfnin ama yapt ilim yolculuunda ders ald hocalarndan biri de bn Teymiyyedir. Bkz. Ta, Abdurrahman, Necmuddin et-Tufi Hayat, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, OMSBE., Samsun 2003, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), s. 15. Hatibolu, sraliyat Md., XXIII, 195-196. 38

82

83

yeni israiliyat manasnda isriliyyt cedde eklinde bir balk atmaktadr. Eb Zeyd bu balk altnda ilim talebesinin oryantalistlerin yaydklar fsit dnce ve fikirlerden uzak durmas gerektiini savunur. Hatta ona gre bu israiliyat eidi, ihbr olan israiliyattan daha zararldr. nk israiliyat rivayetlerinden hangisinin reddedilecei, hangisinin kabul edilecei artk bellidir, alimlerimiz bu alanda pek ok eser vermilerdir. Bu itibarla ihbr israiliyatn zararlar artk olduka snrl hale gelmitir. Ancak genelde Yahudi ve Hristiyan olan yazar ve fikir adamlarndan, slam dininin zellikle de muamelt ve ibadet konularnda sadr olan dnce ve fikirlerinden uzak durmak ve bunlara kar uyank olmak bir ilim talebesinin yapmas gerekenlerdendir. Bu uyarya kulak asmayan kimi Mslmanlarn sonuta barts emri, okevlilik ruhsat, iki ime haraml, yabanc kadnlarn elini skma yasa gibi kimi slami davran ekillerini eletirdikleri ve kmsedikleri grlmektedir ki, Eb Zeyde gre bu olduka tuhaf bir durumdur.84 B. slami Kaynaklarn srailiyata Bak Bir nceki balk altnda kavram olarak israiliyat kelimesinin ilk defa ne zaman kullanldn tesbit etmeye almtk. Bu balk altnda da slami kaynaklarn israiliyat konusuna bakna gemeden nce bir olgu olarak israiliyat yaklamnn ilk defa ne zaman ve nasl ortaya kt, bu tr rivayetlerin slam kaynaklarna kimler eliyle nasl girdii, bu srete herhangi bir reaksiyonla karlap karlamad gibi sorularn cevaplanmaya allmas yararl olacaktr.85 Bu sorularn cevabn vermeye almak nemlidir, nk slam kaynaklarnda zellikle de klasik tefsir kitaplarnda israiliyat haberlerinin younlukla kullanld bilinmekle birlikte bu tr tefsir rivyetlerinin gerekte hangi Yahudi ve Hristiyan kaynana ve geleneine ait olduunu gsteren yeterli bilgi ve delil sunulmamaktadr.86 Bu itibarla israiliyat rivayetlerinin slam kaynaklarnda daha ok, Kuranda kapal braklan boluklarn salt doldurulmas olarak ele alnd, isnad dnda detayl kken aratrmasna pek de girilmedii sylenebilir.
84

85

86

Bkz. Bekr b. Abdillah Eb Zeyd, erhu Hlyeti Tlibil-Ilmi, erh. Muhammed b. Slih Asyumeyn, thk. Muhammed b. Hmid, Mektebetu Dril-Basra, skenderiye, trz. s. 218-219. smail Albayrak da bu tr sorular sormakta ve cevaplarn bulmaya almaktadr. Bkz. Re-evaluating the Notion of Israiliyyat, 71 vd. Albayrak, Metinsel Diyalog, 111. 39

Arabistan Yarmadasnda Yahudi gruplarn yaad ve bunlarn bir ksmnn da Medine ve civarnda ikamet ettii bilinen bir tarihi gerektir. Beni Kaynuka, Beni Kureyza ve Beni Nadir gibi Yahudi kabileler Medine ve civarnda; Hayber, Teyma, Fedek ve Vdil-Kur Yahudileri ise Arabistan Yarmadasnn Medineye uzak ksmlarnda yerlemilerdi. Bu Yahudilerin Yarmadaya ne zaman gelip yerletikleri konusunda eitli grler olmakla beraber baz alimlere gre bu g, Hz. Davud (as) zamannda, bazlarna gre ise M.. 717-690 yllar arasnda hkm srm olan kral Hazekyal zamannda gereklemiti. Konuyla ilgili bir dier gr ise onlarn miladi I ve II. Yzyllar arasnda Romal Titusun Yahudileri 70 ylnda srmesi zerine gn gereklemi olmasdr. Onlarn Arabistan Yarmadasna gelirken yaptklar en nemli eylerden birisi beraberlerinde doal olarak inanlarn, dini ve rfi geleneklerini, uygulamalarn ve ritellerini getirmek olmutur. inde Tevrat ve Mina tedris ettikleri, tarihlerini, kltrlerini ve peygamberlerinin servenlerini renip rettikleri ve adna da el-midrs, beytl-midrs ya da midr dedikleri dini mekanlar vard. Araplarn ticaret ehli olmalar sebebiyle k mevsiminde Yemene, yaz mevsiminde ama seyahat etmeleri, bu blgelerde yaayan ok saydaki ehl-i kitapla tanp grmelerine vesile oluyordu. Ne var ki slam gelmeden nce Araplarn bu kltrlere kar tavr ve tepkisi daha ekingen bir grnmdeydi. Ancak slamdan sonra Mslmanlarn ehli kitapla ilikileri kendileri asndan daha bilinli ve salam temellere oturmutu. Burada israiliyat asndan tekrar ifade edilmesi gereken nemli husus, ehli kitabn Arabistan Yarmadasnda beytul-midrs tabir ettikleri medreselerini, ibadetgahlarn ve meclislerini korumalar ve faaliyetine devam etmeleridir.87 Hatta Hz. Peygamberin hicretten sonra Medinede kald dnemde Yahudileri slama davet etmek, onlar inkar etmekten sakndrmak iin midraslarna gidip geldiini sahih haberler bildirmektedir.88 Ayn ekilde
87

88

Bkz. Cevd Ali, Mufassal, III, 859 (77. fasl), IV, 1150 (141. fasl) ; Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 106-107 ; Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, 100. Ayrca cahiliye ve ehl-i kitap geleneklerine ait pek ok rf ve adetin slam diniyle ortaklaa devam ettirildii hakknda geni bilgi ve rnekler iin bkz. Ate, Ali Osman, slama Gre Cahiliye ve Ehl-i Kitab rf ve Adetleri, stanbul 1996, Beyan Yay., s. 27-498. Mesela bkz. Buhr, tism, 18 ; bn Him, Sre, II, 144. 40

Hz. Ebu Bekr ve Hz. mer gibi baz sahabilerin de beytul-midrsa gittikleri, alimlerini dinledikleri ve onlara Hz. Muhammed (sas)e iman etmeleri gerektiini, nk onun doruluunu en iyi kendilerinin bildiini hatrlatmlardr.89 mmi olan Araplara kar kitap bilgisine sahip olma stnlkleri sayesinde Yahudiler, kendilerine yneltilen sorulara cevaplar veriyorlar, bir anlamda Hristiyanlardan daha ok Yarmadann nabzn tutma imkann elde ediyorlard. Blge Araplarnn bu tr sorular Hz. Peygamber (sas)in peygamberliinden sonra da Yahudilere ynelttikleri, onlardan bilgi sorduklar bilinmektedir. Bilgi elde etmenin bu tarz gereklemesi de israiliyat haberlerinin ileride bir ekilde hadis ve tefsir kaynaklarna gemesi yollarndan biri olacaktr.90 Buna ilaveten Kuran- Kerim de onlarn bu sorulara verdikleri cevaplar veya deindikleri meseleleri dikkate alarak bu hususlara deinmekte ve deerlendirmeye almaktayd.91 slamiyetin zuhur ettii asrda, hem Yahudilerin ve hem de Hristiyanlarn kendi mukaddeslerine dayal birer medeniyetleri mevcut idi ve bu iki medeniyet, belli ller dahilinde Mslmanlara tesir etmitir. Bunlardan Yahudilik, dierine nispetle, daha belirleyici bir hviyete sahip olmutur. nk slamiyetin doup gelitii blgelerde Yahudilerin fazlaca bulunmas, bu insanlarn slamn bidayetinden itibaren Mslmanlarla kaynamas ve netice olarak bazlarnn Mslmanl kabul etmesi gibi sebepler, Yahudilere ait menklatn slamiyete dierlerinden daha fazla girmesini salamtr. Bu blgede slamdan nce elliden fazla ekol bulunmakta ve bunlar sahip olduklar kltrel, felsefi, dini ve ilmi sermaye ile bilgi alveriinde bulunuyorlard. Baka bir deyile skenderiye'den, yarmadann kuzeyinden, gneyinden ve dousundan bilgi ykl dalgalar yarmadann ortasna ve etrafna doru yaylmaktayd. Elbette ticari yolculuklar bu kltr dalgasnn yaylmasnda nemli bir rol oynamtr. Ancak unu da sylemek durumundayz ki, skenderiye ve Antakya gibi ilim ve kltr merkezlerinden gelen bu kltrel dalgalar, Arap yarmadasna yani
89 90 91

Bkz. Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 107-108. Bkz. Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 109-110. Mesela bkz. Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, Beyrut 1988, Drul-Fikr, c. XV, s. 155-157 ; c. XXX, s. 342-343 ; c. VII, s. 266-268. 41

Mekke, Taif ve Yesrib gibi ehirlere ulatnda buralarda lim/havass bir kltr deil, bn Haldun'un israiliyat iin sylemi olduu gibi, avam bir kltr oluturuyordu. Bu durum, Arap kltr tarznn oluum devresindeki baskn karakterdi.92 u halde Muhammed Hseyn Zehebnin de dedii gibi aslnda israiliyatn, tefsir ve hadis kaynaklarna girmesinden ok daha nce, cahiliye dneminde Arap kltrne szm olduu gerei dikkate alnmaldr.93 Rivayet tefsirlerine israili haberlerin karma sreci ve sosyolojik sebepleri hakknda bn Haldun, Mukaddime adl eserinde yle der: Tefsirin iki snfndan biri, seleften nakledilen haberlere dayanan nakl tefsirdir ve nasih-mensuh, esbb- nzul ve ayetlerin maksatlar hep bu yolla bilinir. Bu tr konular sahabe ve tabiinden gelen rivayetlerden baka bir yolla renme imkan da yoktur. nceki alimler nakli tefsir olan rivayetleri kitaplarda toplamlar ve hibir eyi darda brakmamlardr. Ne var ki onlarn bu kitaplar salam, zayf, doru, yanl her trden rivayeti ihtiva etmektedir. Bunun sebebi Araplarn kitap ve ilim ehli olmamalarndan ve mmilik vasfnn onlara galip gelmesinden kaynaklanmtr. Onlar varlklarn srlar ve sebepleri ve yaratln balangc gibi konularda her insan benliinin merak ettii bilgileri renmek istedikleri zaman yaptklar ey, bu konular ehli kitaba sormak ve onlarn verdikleri cevaplardan yararlanmak olmutur. Soru sorulan bu kimseler ellerinde Tevrat bulunan Yahudiler ile onlarn dinine tabi olmu Hristiyanlard. Ancak o dnemde Araplar arasnda yaayan Yahudiler de bedevi idiler ve aslnda bu konularda sradan bir ehli kitabn bildiinden de fazla bir ey bilmiyorlard. Bunlarn ou da Yahudilie gemi Himyer kabilesi mensuplaryd. Bu kimseler Mslman olduktan sonra, eri hkmlerle ilgili olmayan yaratln balangc ve istikbalde vuku bulacak olaylarla ilgili
92

Bkz. el-Cbir, Muhammed bid, Badat: Kltrel eitliliin barn kayna, http://www.yenisafak.com.tr/yorum/?c=12&i=6196, (20.09.06) Ayrca tercmeler hakknda geni bilgi iin bkz. Demirci, Mustafa, Beytl-Hikme, stanbul 1996, nsan Yay., s. 71-108 ; Watt, Montgomery, slam Medeniyetinin Avrupaya Tesiri, ev. Hulusi Yavuz, stanbul 1984, Boazii Yay., s. 34-51. 93 Zeheb, srliyyt fit-Tefsr vel-Hads, 15-17. 42

haberleri muhafaza ederek rivayet ettiler Bu tr rivayetler Hz. Peygambere dayanan merfu haberler eklinde deil, mevkuf hadisler tarzndayd ve eri hkm olmadklar iin doru olup olmadklaryla da ilgilenilmemiti. Bu yzden mfessirler byle haberleri almada gevek ve rahat davrandlar ve tefsir kitaplarn bunlarla doldurdular. Biraz nce de sylediimiz gibi bu haberlerin asl lde bedevi tarzda yaayan Tevrat ehline dayanyordu ve naklettikleri bu haberlerin doruluunu tahkik etme durumlar yoktu. Ne var ki din ve mmet iinde sahip olduklar konumlarndan dolay yaygn bir hret elde etmiler, etkinlikleri byk olmu ve o gnden beri kabul grmlerdir.94 bn Haldunun yukardaki ifadelerinden de anlald gibi israiliyat haberlerinin tefsir kitaplarna giriinin arkasnda birtakm dini sebepler bulunduu gibi eitli sosyal sebepler de mevcuttur. yle grnyor ki bni Haldunun Yahudilerin de Araplar gibi bedevi olmalarndan sz ettii ifadeler Reid Rza gibi baz alimler tarafndan maksad aan ifadeler olarak deerlendirilmitir. Zira bu alimlere gre madem ki bni Haldun Yahudilerin de bedevi olduklarn syler, o halde onlardan nakledilen bu tr rivayetlerin hibir asllar yoktur. Buna binaen Reid Rza, slam kaynaklarndaki israili rivayetleri kutsal kitaplardaki mevcut bilgilerle karlatrdn ve bir ounun bu kaynaklarda yer almadn grdn syler.95 Araplarn bedevi olularn kltrel olarak anlamak gerektii gibi, corafi olarak da anlamak gerekir. Zira Arap Yarmadasnn skenderiye, Antakya, am, Babil gibi ilmi ve kltrel merkezlerden uzak olduu bir gerektir, ama oradaki israili bilgilerin aslsz ve temelsiz olduunu sylemek olduka zordur, belki bunlar ifahi kltrle yaygnlamtr demek daha isabetlidir. Hem sonra bu tr bilgilerin sadece Ehli Kitap kltrnn temel kitaplarndan yzeysel olarak aranmas ve bulunamam olmas, bu bilgilerin aslsz olduunu da tam olarak gstermez.96

94

95 96

bn Haldun, Mukaddime, 439. evirisi iin ayrca bkz. bn Haldun, Mukaddime, II, 614-615. Bkz. Muhmmed Reid Rza, Tefsirl-Menar, IV, 219. Bkz. Hatibolu, sraliyat Md., XXIII, 196 Msd, Eserut-Tatavvuril-Fikriy, 123-124. 43

Yahudi ve Hristiyan kltrne ait israiliyat birikiminin tefsirde messir oluunun bir baka sebebi de, daha nce de ifade edildii gibi Kuran- Kerimin bu milletlere ve mensup olduklar dinin kitaplarna sk sk atfta bulunmas, ortaklaa baz konulara deinmesidir.97 Ne var ki Kurann nceki kitaplarla, en azndan konu olarak, ortaklaa anlattklar kssalar arasnda pek ok ynden farkllklar da vardr. Nitekim Kurandaki kssalarda czi meselelerin detaylarna girilmez, olaylarn tarihleri, kahramanlar ve gerekletikleri mekanlarn isimleri verilmez, sadece ibret alnacak esasa temas edilir.98 Kurann mphem brakt hususlarn detaylarn renmek maksadyla aratrma iine giren Mslmanlar, doal olarak, hemen her yerde rahatlkla ulalabilecek olan Kitab- Mukaddes bilgisine sahip kimselere mracaat ediyorlard; bu srete Mecusi ve Sabi kaynaklar ise daha az yaygnlktayd.99 Bylelikle yaratln balangc, mead, nceki milletlerin kssalar, kevn olaylar, peygamber kssalar gibi eitli konularla ilgili israili haberler gndeme geliyor; bazen de bu haberler ya peygamberimize ya sahabeye veya tabiine isnad edilerek rivayet ediliyor ve bu tr haberlere uydurma anlamnda mevdt ismi veriliyordu.100 Tefsirdeki baz israili haberler de slam ilim geleneinin bir rivayetin kabul edilebilmesi iin art kotuu isnad zincirinden yoksun olarak rivayet ediliyordu.101 Tefsirin evvel emirde mstakil bir ilim olmad, hadis ilminin bir ubesi olduu dikkate alndnda israiliyat ve uydurma kabilinden haberlerin tefsire de rivayetler kanalyla getii grlmektedir.102

97

98 99 100 101

102

Zeheb, Muhammed Huseyn, et-Tefsr vel-Mfessirn, Beyrut, trz., Dru hyit-Trsil-Arab, c. I, s. 165 ; elik, Ahmet, Kurann Nassna Aykr Olduu Halde Tefsir Kitaplarnda Yer Verilen Haberler, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, K 2005, C. 3, S. 11, s. 56-57. www.esosder.com/dergi/1106ACelik.doc (10.10.2008) Bkz. Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 122. Ayrca bkz. Ate, ada Tefsir, I, 47. Hamidullah, slami limlerde srailiyat, 295. Eb ehbe, sriliyyt vel-Mevdt, 15. Bkz. Goldziher, Ignaz, slam Tefsir Ekolleri, ev. Mustafa slamolu, stanbul 1997, Denge Yay., s. 85. Bkz. Eb ehbe, sriliyyt vel-Mevdt, 85-86. 44

Hz. Peygamber, Sahabe, Tabiin ve Tebei Tabiin Dnemlerinde srailiyat Sahabe tabakas arasnda Kuran tefsir etmek iin israiliyat haberlerini kullananlarn says snrl iken; tabiin ve tebei tabiin dnemlerinde bu sayda byk bir art grlmtr.103 Bu tespitin izah sadedinde sahabe dnemi iin Hz. Peygamberin (sas) hayatta olmas, farkl kltrlerle daha az kaynama ve tanma gibi birok dini, sosyal ve kltrel sebepler ileri srlebilir. Ancak u bir gerektir ki tabiin ve tebei tabiin dneminde kullanlan israiliyat rivayetlerinde belirgin bir art olmutur. Bunun en ak rneklerinden birisi, Muktil b. Sleymn (150/767)n pek ok israiliyat haberiyle dolu olan tefsiridir.104 bn Nedimin (385/995) el-Fihrist adl eserindeki beyanna gre bu dnemlerde tefsirlerde ar derecede israiliyat haberlerinin grlmesinin sebeplerinden birisi Ahmed b. Abdillah b. Selm tarafndan Tevrat ve ncil gibi pek ok kitabn harf harf branice, Yunanca ve Sabice olmak zere yabanc dillerden Arapaya tercme edilmesidir.105 te yandan Mslmanlarn eski dinlere ve kltrlere ait kaynaklara mracaat etme konusunda btnyle lehte veya btnyle aleyhte davran gelitirmelerinin nnde baz teorik zorluklar da bulunmaktayd. Bu zorluklarn en banda belki de Kurann nceki din ve kltrlere bak geliyordu. nk Kuran, Yahudilerin kendi kitaplarn tahrif

103

104

105

Suyt, Celleddn, el-tkn f Ulmil-Kurn, 4. bsk., stanbul 1978, Kahraman Yay., c. II, s. 227. Bkz. Goldziher, slam Tefsir Ekolleri, 85; Gngr, Mevlt, Kuran Tefsirinde Fkhi Tefsir Hareketi ve lk Fkhi Tefsir, stanbul 1996, Kuran Kitapl Yay., s. 103, 105. slam Ansiklopedisinde yer alan maddede Muktile israiliyat haberlerini kullanmasndan deil, almalarna konu olan malzemeyi salam ve elikisiz rivayetlere dayanmamasndan dolay eletiri yneltilmektedir. Bkz. Trker, mer, Muktil b. Sleyman Md., DA., c. XXXI, s. 135-136. Bkz. bn Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978, Drul-Marife, s. 33 ; Birk, srailiyat Md., 199-200. Sahabe tabakasndan ismi israiliyata karm Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Amr b. s, Abdullah b. Selm, Temm ed-Dr gibi ahsiyetlerin hayatlar ve israiliyat haberlerine kar tutumlar ve neticede bu kimselerin israiliyata gz yumuk bulamadklar hakknda geni bilgi ve belge iin bkz. Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 123-164. 45

ettiklerini aka ifade etmiti.106 te yandan baz ayetlerinde de, Kitab- Mukaddesin bir ksm cmlelerini aynen zikrederek atfta bulunmutu.107 Baz ayetlerinde ise Yahudilerden kitaplarn getirip okumalarn istemi108 ve yirmiye yakn ayette de kendisini nceki vahiylerin tasdikisi olarak tantmt.109 Baz durumlarda ise, Kitab- Mukaddesin yanllarn aka dzeltmiti.110 Esasnda Hz. Peygamberin nceki vahiylere kar tutumu da Kurana paralellik arzediyordu. Her eyden nce Hz. Peygamber (sas) kendisini nceki kltrlerden btnyle bamsz ve soyut grmyordu. Szgelimi aadaki hadiseler Hz. Peygamberin nceki din ve kltrlerin kaynaklarna kar nasl bir tutum iinde olduu hakknda fikir vermektedir: Cdmeden nakledilen bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurmutur: Vallahi gileyi, yani emzikli kadnla cinsel ilikiyi yasaklamak istedim. Fakat Romallarla ranllarn bunu yaptklarn ve sonucunda ocuklarna herhangi bir zarar gelmediini grdm. Bu itibarla yasaklamaktan vazgetim.111 Grld gibi bu hadis, Romallarla ranllarn eriatlarnda, emzikli kadnla cinsel ilikinin serbest olduunu bildirmekte ve ayn serbestliin slam eriatnda da devam ettirildiini ortaya koymaktadr.112 Vhidnin kaydettii bir rivayete gre Hz. mer Yahudilerin derslerine gidiyor, alimlerini dinliyor ve Kuranla Tevratn karlkl olarak birbirlerine bu kadar ok muvafakat etmesine taaccb ediyordu.113 Bir gn Hz. mer Medine Yahudilerini Kitab- Mukaddes okurken iitir. Okunan ksmn neresi olduu bilinmemekle beraber, Kitab- Mukaddesten okunan bu ksm Hz. merin ok houna gider ve
106 107 108 109 110 111 112 113

Bkz. Nisa, 4/46; Maide, 5/13, 41; Bakara, 2/75. Kr. Kuran, Maide, 5/45 Eski Ahit, k, 21/23-25, Levililer, 24/20. Al-i mran, 3/93. rnein bkz. Bakara, 2/89. Kr. Kuran, Bakara, 2/102 Eski Ahit, 1.Krallar, 11/7 vd. Mslim, Nikah, 49. Bkz. Altnta, Gemi eriatlarn slam Hukukunda Kaynak Deeri, 59. Bkz. Vahd, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed en-Neysbr, Esbbun-Nzl, 2. bsk., Beyrut-Lbnan 1991, Drul-Ktbil-Ilmiyye, s. 16 ; Suyt, Cellddn, Lbbun-Nukl f Esbbin-Nzl, 7. bsk., Beyrut 1990, Dru hyil-Ulm, s. 22. 46

Yahudilerden bu paray kendisi iin yazmalarn rica eder. Sonra onu alarak Hz. Peygambere gtrr. Hatta Mslmanlarn Kuran yannda Kitab- Mukaddes metinlerini de okumalarn teklif eder. Muhtemelen daha Peygamberimizin cevabn almadan, elindeki paray okumaya balar. Hz. mer yine bu okuduu paradan o kadar etkilenmitir ki, Peygamberimizin verdii tepkiyi bile fark edemeyecektir. Sonunda cemaatten biri dayanamaz ve Ya mer, Peygamberimizin yznn renginin ne kadar deitiini grmyor musun diye uyarr. Bunun zerine Hz. mer durur, zr diler ve deyi yerindeyse iman tazeler. Ardndan Hz. Peygamber yle buyurur: Eer Hz. Musa imdi hayatta olsayd beni takipten baka bir ey yapmas ona helal olmazd. Siz de beni brakp ona tabi olsaydnz, dallete dm olurdunuz.114 Benzer ekilde bir gn Hz. merin kz ve Peygamberimizin de zevcelerinden olan Hz. Hafsa da Peygamberimize krek kemii zerine yazlm bir para getirir ve okumaya balar. Parada Hz. Yusufun hikayesi anlatlmaktadr. Bunun zerine Hz. Peygamberin mbarek yznn rengi deiir ve Hz. Hafsaya hitaben Ben aranzda iken Hz. Yusuf gelse ve siz de beni terketseniz, dallete dm olurdunuz der.115 Abdullah b. Amr b. el-s anlatyor: Bir defasnda ryamda parmamn birine erimi tereya, dierine de bal bulam olduunu ve onlar yaladm grdm. Sabah olunca ryam Hz. Peygambere (sas) anlattm, yle tabir etti: Sen iki kitab da okuyacaksn, Kuran da Tevrat da. Ravi u ilavede bulunur: Gerekten Abdullah b. Amr b. els her ikisini de okuyordu.116 Ayn tavr Yahudi mhtedilerden sahb Abdullah b. Selm da gsteriyordu, nitekim Peygamberimiz ona bir gn Kuran, bir gn Tevrat oku demiti.117 Bir seferinde Hz. Peygambere, Yahudilerden zina etmi bir erkek ile bir kadn getirdiler. Hz. Peygamber Yahudilere, bu durumda ne ceza
114

115 116

117

Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahmn, es-Snen, stanbul 1981, ar Yay., Mukaddime 39 ; Abdurrezzk b. Hemmm, el-Musannef, thk. Habbur-Rahmn el-Azam, II. Bsk., Beyrut 1983, el-Mektebl-slmiy, h. no: 10163, 10164, 19213 ; Ahmed, III, 387, 471 ; IV, 266. Bkz. Abdurrezzk, Musannef, h. no: 10165. Ahmed, II, 222. Ayrca bkz. Heysem, Hafz Nureddin Ali, Mecmeuz-Zevid ve Menbeul-Fevid, 3. bsk., Beyrut 1982, Drul-Kitbil-Arab, c. VII, s. 184. Zeheb, Eb Abdillh emsddn, Kitbu Tezkiratil-Huffz, Beyrut 1955, Dru hyit-Trsil-Arab, c. I, s. 27. 47

veriyorsunuz? diye sordu. Cevaben biz bylelerinin yzn siyaha boyar, halka tehir ederiz dediler. Bunun zerine Peygamberimiz sznzde doru kimselerseniz getirin Tevrat okuyun (bana bunun yerini gsterin) der. Tevrat getirilir ve aralarndan gvendikleri birine Hey tekgzl oku unu derler. Adamcaz okumaya balar ve belli bir yere gelince parmaklaryla kitabn bir ksmn kapatr. Orada hazr bulunan Abdullah b. Selm ona elini kaldrmasn syler, bunun zerine elini kaldrr ve zina edenlerin recm edileceini ifade eden Tevrat cmlesi ortaya kar. Bunun zerine Yahudiler Ya Muhammed, aslnda her ikisi de recm edilmek zorundayd ancak biz aramzda bu ayeti gizlemeyi adet edindik dediler. Hz. Peygamber, her iki mcrimin de recm edilmesini emreder ve emir yerine getirilir. Olay rivayet eden Abdullah b. mer ilaveten ben bu adamcazn, (recmedilen) kadn atlan talardan korumaya altn grdm der.118 Enes b. Mlikin rivayetine gre bir Yahudi, bir kadnn ban iki ta arasnda ezmiti. Hz. Peygamber kadna sana bunu kim yapt? diye sordu ve falanca m, falanca m diyerek pek ok kiinin ismini sayd. Bir Yahudinin ismi zikredilince kadncaz bayla tasdik iaretinde bulundu. Derhal yakalanan Yahudi suunu itiraf etti. Hz. Peygamber bu Yahudinin bann iki ta arasnda ezilmesini emretti119 Ebu Hureyre'nin naklettii habere gre, Hz. Peygamber zamannda ehl-i kitaptan Yahudiler Tevrat' branice okurlar ve onu Mslmanlar anlasnlar diye Arapa olarak tefsir ederlerdi. Durumdan haberdar olan

118

119

Buhr, Menkb 26 ; Tefsru Sreti 3, 6 ; Mslim, Hudd 26 ; Eb Dvd, Hudd 25 ; Mlik b. Enes, el-Muvatta, thk. Muhammed Fud Abdulbk, yty., Dru hyit-Tursil-Arab, Hudd 1 ; Dram, Hudd 15 ; Ahmed II, 5 ; bn-i Him, Sre, II, 152-153. Ayrca bkz. Levililer, 20/10-12 ; Tesniye, 22/22 ; Yuhanna, 8/3-5. Benzer bir olayla ilgili baka bir hadis iin mesela bkz. Mslim, Hudud 29. Hz. Peygamberin Yahudiler iin Kitab- Mukaddesin bu emrini tatbik etmesinin sebep ve arkaplann anlamak iin bkz. Maide, 5/4250. Buhr, Diyat 4, 5, 7, 12, 13; Husumat 1, Vesaya 5; Mslim, Kasme 15; Eb Dvd, Diyat 10; Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Sevra, el-CmiusSahh (Snent-Tirmiz), thk. Ahmed Muhammed kir, 1. bsk., Kahire 1937, Matbaat Mustafa el-Bb el-Haleb, Diyat 6 ; Nes, Ahmed b. uayb b. Ali, es-Snen, Beyrut, trz., Dru hyit-Tursil-Arab, Kasame 11. 48

Resulullah: "Ehl-i kitab tasdik de, tekzip de etmeyin; sizler biz Allah'a ve O'nun tarafndan indirilene iman ettik deyiniz120 buyurur.121 Abdullah b. Abbas bir gn baz mslmanlara yle serzenite bulunur: Ey mslmanlar topluluu! Elinizde Allah'n, Resulu Muhammed'e indirdii ve okumakta olduunuz en son ve hi bozulmam Kitab' bulunduu halde, nasl oluyor da Ehl-i kitaba (baz eyler) soruyorsunuz? Kald ki Allah Ehl-i kitabn kendilerine indirilen eyleri deitirdiklerini, Kitab elleriyle tayir edip bozduklarn haber vermitir: Onlar elleriyle Kitab yazp da, sonra onu az bir paraya satabilmek iin, bu Allah katndandr dediler.122 Vahye dayal olarak size gelen ilimden bunca ey, sizi onlara mracaattan alkoymuyor mu? Andolsun ki biz onlardan hi birinin size indirilenden sorduunu asla grmyoruz.123 yle grnyor ki bn Abbsn bu serzenii, ehl-i kitab mensuplarnn son din olan slama kar gsterdikleri ilgisizliklerine bir tepki olarak ortaya kmtr. Baka bir deyile onun bu szleri, ehl-i kitab bilgisi ve kltrne kar slamn olumsuz baka sahip olduunu ortaya koyma gayesine matuf deildir. Ehl-i Kitab alimlerinden birisi Hz. Peygambere gelerek, kendilerinin sahip olduu bir bilgiyi Peygamberimizin bilip bilmediini renmek ister ve yle der: Allah gkleri bir parmanda, yerleri bir parmanda, aalar bir parmanda, suyu ve yer altnda olan her eyi bir parmanda ve tm dier mahlukat da bir parmanda tar ve Ben Melikim der. Bunu dinleyen Peygamberimiz az dileri grnecek kadar gler ve ardndan onlar Allah hakkyla takdir edip tanmadlar124 ayetini okur.125 Benzer bir olay da Hz. Peygamber (sas) ile Selmn- Fris arasnda gemitir. Hz. Selman konuyu yle anlatr: Ben Tevrattan yemein bereketinin yemekten sonra el ve az ykamada (vudu) olduunu okudum ve Tevrattan okuduum bu bilgiyi Peygamberimize arzettim.
120 121 122 123 124 125

Bakara, 2/136. Buhr, ehdet, 29 ; tism, 25. Bakara, 2/79. Buhr, 'tism, 25 ; Tevhd, 42, 43 ; ehadet, 31. Enam, 6/91. Buhr, Tevhid, 19, 26, 36, Tefsiru Sureti 39, 2 ; Mslim, Mnafikun, 19, 21, Tefsiru Sureti 39, 3. 49

Kendileri Yemein bereketi hem yemekten nce, hem de sonra el ve az ykamada bulunur buyurdular.126 Bu rivayetlerden de anlalmaktadr ki, Hz. Peygamber ehli kitabtan gelen bilgiye kulak vermekte, onlar dinlemekte; ama ayn zamanda deerlendirme ve dzeltme yapmakta ve eksiini tamamlamaktadr. Hz. Peygamber (sas)den tekine nasl bakmalar gerektiini bylece renmi olan sahabe tabakasnn bilgi kaynaklarndan birisinin de artlar gereince nceki din ve kltrler olmas elikili grnmemektedir.127 nceki din ve kltr birikimine ancak belli artlar dorultusunda olumlu bakmay Hz. Peygamberden renmi ve bu bakta olduka da hassas olan pek ok sahabinin sorumlu tavr, ilk dnemlerden gnmze kadar birok mfessirde makes bulmamtr. Nitekim bu kabil mfessirlerin israiliyat haberlerini eserlerine herhangi bir deerlendirmede bulunmadan aldklar grlmektedir. te yandan elikili ve slami hakikatlere aykrlk arzeden bu gibi rivayetlerden kendilerini koruyabilmi limlerin says da az deildir. Hatta israiliyat kltrne kar son derece kat yaklam sahibi baz limler, konuyu fkh adan ele almlar ve Kur'an dnda kalan mukaddes kitaplarn, braknz nakledilmesine, tetkik edilip okunmasna dahi msaade etmemilerdir.128 Binaenaleyh isimleri kastl olarak israiliyat haberlerine ve uydurma rivayetlere kartrlm baz sahabiler de maalesef olmutur. Onlarn bu durumunu, bir anlamda istismar ederek, btn sahabe tabakasn israiliyat konusunda duyarsz davranm gibi gstermek hakkaniyetli bir yaklam olmasa gerektir. Nitekim Ahmed Emin129 ve Eb Reyye130 gibi kimi mellifler, bn Abbs (68/687), bn mer (74/693), Amr b. el-s (40/660), Eb Hureyre (57/677), Enes b. Mlik (93/711) ve Muviye b. Eb Sfyn (60/680) gibi nde gelen baz sahabilerin akllarnn ve

126 127 128

129

130

Eb Dvd, Etme 11 ; Tirmiz, Etme 39 ; Ahmed, V, 441. Zeheb, Tefsr vel-Mfessirn, I, 61. Ycel, Abdullah, srailiyat Md., http://kitap.ihya.org/genel/samil.php?t2 =oku&an=944&g=mhCI&s= 3&t4=&t3=isriliyt&harf=I (24.01.08) Bkz. Ahmed Emin, Fecrul-slam, 15. bsk., Kahire 1994, Mektebetn-Nahda, s. 201. Bkz. Eb Reyye, Mahmd, Edv ales-Snnetil-Muhammediyye, 5 bsk., Kahire 1990, Darul-Merif, s. 138. 50

meyillerinin israiliyata bulam, karm ve aldanm olduunu sylemilerdir. Bu tr deerlendirmelerin salkl olmadn ve sahabe tabakasnn israiliyat haberlerine kar hassas demeleri ile isimlerinin baz uydurma haberlere kartrlmas meselesinin dikkatli deerlendirilmesi gerektiini dnmekteyiz. Szgelimi ehl-i kitab'tan rivayette bulunma konusunda duyarl ve bilinli tavrn biraz nce grdmz bn Abbas'tan, bu szlerine muhalif olarak, aslsz isrili rivyetler de nakledilmi olmas durumu makul grlemez. Makul grlemedii gibi, bu elikinin zerine fikir bina ederek anlan kimsenin aklnn ve meylinin israiliyata bulam olduunu ileri srmek salkl ve iyi niyetli bir deerlendirme olamaz. Nitekim mam afi bu durumu isabetli okumu ve bn Abbas'tan rivayet edilen yz tefsir rivayeti dndaki haberlerin ona ait olmadn sylemitir. Baka bir deyile bn Abbas'n ismi istismar edilerek baz uydurma rivayetler ona isnad edilmitir.131 slam kaynaklarna ve haliyle tefsir edebiyatna girmi olan israiliyat rivayetleri ve uydurma haberler, nceleri Yahudi, Mecusi, Romal ve dier milletlere mensup olan mhtediler kanalyla sokulmutur. Bu kimseler Mslman olmular ve sahip olduklar nceki kltrlerini de slam bnyesine tamlardr. Bu kimseler arasnda ehli kitaptan bilgi nakleden Kabul-Ahbr132, Vehb. b. Mnebbih133, Abdullah b. Selm134 ve Temm ed-Dr gibi isimleri saymak mmkndr. Zamanla kan siyasi ve mezhebi ihtilaflar, i ve Rfiz gruplar ile Emevilere kar Abbasi damarn glendiren siyasi taraflar, bir nevi kirlenme olarak da grlebilecek olan
131

132

133

134

Bkz. Sahabe tabakasnn israiliyat haberlerine kar hassasiyetlerine dair eitli rnekler iin bkz. Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi KtbitTefsir, 121-122 ; Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 124-125. Hayat iin bkz. Eb ehbe, sriliyyt vel-Mevdt, 100-105 ; Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 167-183 ; Zeheb, Tezkiratl-Huffz, I, 52 ; Cerraholu, Kuran Tefsirinin Douu, 67 ; Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 130-133 ; Twakkal, Kab al-Ahbar and the Israiliyyat, 6-8. Hayat iin bkz. Eb ehbe, sriliyyt vel-Mevdt, 105 ; Remz Nana, elsrailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 183-192 ; Cerraholu, Kuran Tefsirinin Douu, 69 ; Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 133-137. Hayat iin bkz. Eb ehbe, sriliyyt vel-Mevdt, 97-100 ; Zeheb, Tezkiratl-Huffz, I, 26-29 ; Cerraholu, Kuran Tefsirinin Douu, 66 ; Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 129-130. 51

israiliyat geleneinin yaylmasn hzlandrmtr. Kssac vaizler de israiliyat geleneinin yaygnlamasn hzlandran bir baka kanal olmutur. Nitekim bu hikayeci vaizler halk heyecanlandrmak maksadyla pek ok israiliyat rivayetlerini ve uydurma haberleri slam kltrne sokmulardr.135 Hasl Emn el-Hl (1386/1966)nin dedii gibi sebepleri ne olursa olsun israiliyat tr haberlerin younlukla birok tefsir kaynana girmi olduu bir vakadr.136 srailiyat alannda nemli bir doktora tezi yapm olan Remz Nanaya gre israiliyat rivayetlerinin reva bularak hadis ve tefsir kitaplarna girmesinin en nemli sebeplerinden birisi, snnet ve ilimleri konusunda grlen bilgisizlik ve yetersizlik olmutur. Hadis ilminin inceliklerine vakf olmayan baz mfessirler ve hikayeciler srailiyata kar olduka gevek durmular, bylece israiliyat rivayetleri reva bulmu, netice itibariyle sk sk aranp sorulan bir pazar haline gelmitir. slamn temel ilke ve anlaylarna uyup uymad tahkik edilmeden, hadis ve snnet ilimleri konusunda bilgi sahibi olunmadan, hadis telakki etmeye dair hassas kurallar uygulanmadan, geliigzel alnm olan srailiyat haberlerinin bir ksm slam mmetinin akidesini de ciddi anlamda etkilemitir. Zamanla bu tr haberler, slamn ve Kurann bir paras ve dinin temel prensiplerinden biri gibi alglanmaya balam ve israiliyat meselesi zellikle de Taber (310/922)den gnmze kadar hemen hemen btn mfessirleri yle ya da byle, az ya da ok megul etmitir. Meselenin bu kapsayc zelliinden ve zaman zaman da tad olumsuz sonularndan dolay bu kabil israiliyat rivayetlerine kar sorumlu bir anlay ve bilincin gelitirilmesi gerekmektedir.137

135

136

137

Bkz. Eb ehbe, sriliyyt vel-Mevdt, 86-93. simleri israiliyat haberlerine bir ekilde karm sahabe ve tabiin alimlerinin durumlar hakknda geni bilgi iin bkz. Zeheb, srailiyyat fit-Tefsir vel-Hadis, 54-93. Emn el-Hl, Tefsr Md., V, 352 ; Emn el-Hl, Kurn Tefsirinde Yeni Bir Metod, 23-24. Remz Nana, sriliyyt ve Eseruh f Ktbit-Tefsr, 6-8. Ayrca bkz. bn r, Muhammed el- Fdl, et-Tefsru ve Ricluh, Kahire 1997, Ezher Mecmaul-Buhsil-slmiyye, s. 50-51 ; bn Kesr, Tefsr, I, 4 ; Aydemir, Abdullah, Byk Trk Bilgini eyhulislam Ebussuud Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Ankara, trz., DB. Yay., s. 204-205 ; Krbaolu, Mehmet Hayri, slam Dncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara 2000, Ankara Okulu Yay., s. 344-349. 52

Neticede bn-i run da belirttii gibi ortaya kan durum, insaf sahibi mslman alimleri rahatsz ederek onlar harekete geirmitir. Tefsirlerini bu tr aslsz haberlerden temizlemek iin alimler, ilgili rivayetleri hadis ilminin cerh-tadil ve tenkit kriterleri dorultusunda ele alp deerlendirmeye, sahihini sakiminden ayrmaya ynelmilerdir. Buna ramen uydurma ve aslsz olduklar ortaya kan ilgili rivayetleri mevcut tenkit kriterleri dorultusunda ele alp deerlendirmeyen ve kitaplarn gz yumuk ekilde hala bu tr isril haberlerle dolduran kimseler manevi vebal altnda kalacaklardr.138 Tefsir kitaplarnn zellikle de mukaddimeleri incelendiinde, genelde mfessirlerin, izleyecekleri tefsir yntemi sadedinde, israiliyata baklarn da net olarak ortaya koyduklar grlmektedir. Nitekim onlardan pek ok mfessir, tefsirlerinde israiliyat haberlerinden uzak duracaklarn beyan etmelerine ramen uygulamada bu szlerini ou zaman yerine getirememilerdir. Tefsirlerinde bu tr rivayetlere sklkla yer veren birok mfessir, sakndrmak ve yalan olduklarn ortaya koymak iin deil, hatta herhangi bir tenkit ve isnad serdetmeksizin gerek olaylar gibi deerlendirerek kullanmtr.139 Nitekim tefsir ve hadisteki israiliyat konusunda nemli bir eser telif etmi olan Zeheb de tefsir melliflerinin israiliyata kar durular konusunda u kategorilerin altn izer:140 1. srailiyat haberlerini sadece isnadlarn vermek suretiyle nakleden tefsirler: Bu gruptaki tefsirler naklettikleri bu tr haberlerin tenkide ak ynlerini vurgulamazlar. Bu tr mfessirler isnad vermenin, ayrca tenkit etmekten kendilerini mstagni kldna kanidirler. Onlar bu yaklamlaryla hadis ulemas nezdinde sana haberi isnadyla veren, onun doruluunu ve yanlln da bildirmi olur manasna gelen men esnede leke fekad hameleke yerleik kural tatbik etmilerdir. Bu maddeye verilecek en karakteristik rnek Tabernin Cmiul-Beyn adl tefsiridir. Nitekim Taber, gerek ad geen tefsirinde ve gerekse tarihinde pek ok israiliyat haberi nakletmi ve bu rivayetleri daha ok Kabul138 139

140

bn r, Tefsr ve Ricluh, 51. Bkz. Zeheb, srailiyyat fit-Tefsir vel-Hadis, 95 ; Remz Nana, sriliyyt ve Eseruh f Ktbit-Tefsr, 8. Bkz. Zeheb, srailiyyat fit-Tefsir vel-Hadis, 95-97. 53

Ahbr, Vehb b. Mnebbih, bn Creyc, bn shk ve Sddye dayandrmtr. Rivayetleri arasnda senedi zayf olanlar bulunmasna ramen bunlar hakknda da herhangi bir uyarda bulunmamtr.141 2. snadlaryla ve tenkitleriyle birlikte israiliyat haberlerini zikreden tefsirler: Bu tr tefsirler, israiliyat rivayetlerine tefsirlerinde yer verirken, sadece isnadlarn zikretmekle yetinmemi, eletirilmesi gereken ynlerini de ortaya koyarak okuyucularda bir bilin oluumunu da salamlardr. Bu grubun en nemli rneklerinden birisi bn Kesr (774/1372)in Tefsrul-Kurnil-Azm adl tefsiridir. Nitekim bn Kesr yalan bilgiler ierdiine kani olduu rivayetlerle ilgilenmeyi vakit kayb olarak grr ve israiliyat haberlerinin esas itibariyle Tevrattan daha ok, Yahudiler tarafndan kendi dinlerine sokuturulmu olan aslsz bilgilere dayandn dnr. Fakat bn Kesrin naklettii doru veya yanl olmas muhtemel baz rivayetler zerine herhangi bir yorum yapmad da grlmektedir.142 Terry Newman israiliyat haberlerine kar bn Teymiyyenin reddedici bir r atn dnr ve devamnda bn Kesrin de ayn yoldan gittiini syler. Ona gre bu damarn kkeninde anti-semitizm yatmaktadr, bu gibi alimler ilerinde tadklar Yahudi aleyhtar duygulardan tr israiliyat konusuna ar reddedici bir yaklamla bakmaktadrlar. Bu tepkici yaklam T. Newmana gre Araplarda ve Yahudilerde ykselen milliyetilik dalgasyla ondokuzuncu yzylda yeniden nksetmi ve Muhammed Abduh (1323/1905) ve Muhammed Reid Rza (1359/1940) gibi alimlerin israiliyata kar reddedici ve tepkici yaklam iinde olmalarna sebep olmutur. Buna gre bu alimlerin israiliyata kar durmalarnn temel sebebi, Yahudilerin kendilerine ait ilimlerle slamn temelini sarsmaya almalardr.143 Hatta oryantalistler, daha nce de tespit ettiimiz gibi, tarihi vakaya aykr olarak israiliyata kar durmann kkeninde, mfessirler arasnda israiliyat terimini ilk defa kullanarak bu rivayetlere cephe aan ismin nce bn Teymiyye, ardndan da rencisi bn Kesr olduunda

141 142 143

Ayrca bkz. Birk, srailiyat Md., XXIII, 200. Bkz. Birk, srailiyat Md., XXIII, 200. Bkz. Newman, The Israiliyyat Literature. 54

srarldrlar.144 Genelde oryantalist yazarlarn israiliyata kar bn Teymiyye-bn Kesir merkezli yorumlar, daha nce ele alnp deerlendirmesi yapld iin, tekrar deerlendirilmeyecektir. Ancak burada u kadarn syleyelim ki: bn Teymiyyeden daha nce bnlArabnin ve Necmddn Tfnin eserlerinde israiliyat kelimesini kullanarak eletirel yaklamalar145 oryantalistlerin gnah keisi olarak bn Teymiyye ve rencisi bn Kesri grme tezlerini geersiz klmaktadr. 3. snad ve tenkit zikretmeksizin ya da nadiren isnad zikrederek bulduu tm israiliyat haberlerini kaytsz nakleden tefsirler: Bu tr almalar, bazen hezeyan boyutunda batl fikir ve tutumlar zikretmi olurlar. Muktil b. Sleymn (150/767) ve Eb shk es-Saleb (427/1036) bu grubun nde gelen temsilcileridir.146 Ayrca aratrma konusuna hasrettiimiz Celleyn Tefsirini de bu gruba dahil etmek mmkndr. 4. snadsz olarak, ancak bazen zayf gr anlamna gelen denildi (kle) lafzn kullanmak ve yer yer de rivayetin tenkide ak ynn birka kelimeyle ifade etmek suretiyle israiliyat haberlerini nakleden tefsirler: Vhd (468/1075)nin el-Vast, el-Bast ve el-Vecz adl tefsirleri ile Begav (516/1122)nin Melimt-Tenzli, Hzin (741/1341)in LbbutTevli ve Suyt (911/1505) nin ed-Drrl-Mensru bu trn rnekleri arasndadr.147 5. Okuyucularn yanlg iine dmemelerini salamak maksadyla nceki kitaplarda zikredilen yanl ve batl israiliyat haberlerini tenkit ederek hatal ynlerini ortaya koyarak nakleden tefsirler: Tefsirlerin byk ounluu bu ksm oluturur. Slem (412/1021), Zemaher (538/1144), bn Atyye (546/1151), Fahreddin Rz (606/1209), Kurtub (671/1272), Nesef (710/1310), Eb Hayyn
144

145

146

147

bn Kesr merkezli iddialar ileri sren oryantalistlerin kimler olduu ve bu iddiann hakllk payna sahip olup olmad hakknda geni bilgi ve tartma iin bkz. Albayrak, Re-evaluating the Notion of Israiliyyat, 83-87. Bu konuda detayl bilgi, almamzn birinci blmn srailiyat Terimi ve Kapsam bal altnda verilmitir. Bkz. Birk, srailiyat Md., XXIII, 200 ; Bkz. Gngr, Fkhi Tefsir Hareketi, 103, 105. Muktil b. Sleymann tefsirinin israiliyat asndan eletirisi iin bkz. Msd, Eserut-Tatavvuril-Fikriy, 125-129. Birk, srailiyat Md., XXIII, 200. 55

(745/1344), bn Cevz (597/1201), Ebussuud Efendi (982/1574) ve Hatb irbin (977/1569) gibi mfessirler bu grubun nemli rneklerindendir. Ne var ki bu tr tefsirlerin de zaman zaman msamahal ve geni baklar sebebiyle az da olsa problemli olabilecek baz israiliyat haberlerini naklettikleri grlr.148 6. srailiyat haberlerini isnadsz olarak zikrettikleri halde asl amalar tenkit etmek olan tefsirler: Bu gruba rnek olarak ls (1270/1854)nin Rhul-Men adl tefsirini vermek mmkndr. ls israiliyata kar ar derecede muhaliftir ve bunlar rivayet edenlere erbbul-ahbr diyerek eletiri yneltir. Kuranda ve sahih snnette yer almayan bilgileri reddetmekle birlikte ls, peygamberlerin ismetine ve naslara ters den rivayetlere kar olduka iddetli ve sert eletirilerde bulunur. Kabenin yapmyla ilgili olarak149 nceki bilgileri reddederken kulland slupla, baz tefsirlerde yer alan ve peygamberlerin ismetini zedeleyen israili rivayetler iin kulland slup olduka farkldr. lsnin israiliyat konusundaki en nemli eksiklii baz rivayetlerin zahirini reddedip bunlar ir olarak yorumlamasdr. rnein Hrt ve Mrt hadisesiyle ilgili rivayeti israiliyat olarak adlandrmakla birlikte ir olarak yorumlamas ls adna ak bir eliki olarak grnmektedir. Dier bir eksiklik de lsnin ok az da olsa baz israiliyat haberlerini hibir tenkide tabi tutmadan nakletmesidir.150 Grubunun baka bir rnei ise evkn (1250/1834)nin Fethul-Kadr adl rivayet-dirayet karm tefsiridir. Bu tefsirde israiliyat ok azdr ve mfessir bunlar sadece eletirmek iin zikretmitir.151 7. srailiyat haberlerini nakletmi olan nceki melliflere hcum edip onlar karalamak maksadyla bu tr haberleri kullanan tefsirler:

148

149 150

151

Birk, srailiyat Md., XXIII, 200-201 ; Ylmaz, Muhammet, Razi Tefsirinde srailiyyat, ukurova niv..F.D., S. 2, Adana 2001, c. I, s. 71, 87. Bakara, 2/128. Birk, srailiyat Md., XXIII, 201. rnein lsnin Fahreddin Rzyi ikindi namaznn faziletini gstermek adna aslsz israiliyat haberi rivayet ettii gerekesiyle ciddi tarzda eletirisi iin bkz. ls, ihbddn Mahmd, Rhul-Men f Tefsril-Kurnil-Azm ves-Sebl-Mesn, Beyrut, trz., Dru hyit-Trsil-Arab, c. XXIII, s. 195. Birk, srailiyat Md., XXIII, 201. 56

Bu tr tefsirlerin sergiledii sistemsiz ve dzensiz hcumlardan, kendilerinden nceki mellifler paylarn ald gibi, kaynak olarak kendilerine dayandrlan sahabe ve tabiin tabakasnn mensuplar da paylarn alrlar. Ne var ki doruluuna ve yanllna bakmakszn ve herhangi bir yorum ve aklamada bulunmakszn srf israiliyat olmas hasebiyle hcum eden bu tefsirler; batl israiliyat kr krne nakledenlerin dt yanlla bir baka ynden dm grnmektedirler. rnein Muhammed Reid Rza (1354/1935)nn Tefsrul-Menr byledir. Nitekim Reid Rza, israili haberleri rivayet eden Kabul-Ahbr ve Vehb b. Mnebbih gibi Yahudi asll mhtedi ravileri dini kasten bozmakla itham eder ve onlar hakknda ar ifadeler kullanr. Hatta Reid Rza fiten, deccal, kyametin kopmas ve Hz. sann nzul gibi konularla ilgili sahih rivayetlerden bazlarn da israiliyat olarak adlandrp reddeder, bu haberlerde de Kabul-Ahbrn elinin olduunu syler. te yandan Reidin, israiliyat konusunda son derece hassas olmasna ramen zaman zaman Kitab- Mukaddese bavurarak ayetlerdeki kapall gidermeye almas, bunu yaparken tefsirlerde ve hadis kitaplarndaki rivayetleri reddetmesi izah olduka zor bir eliki olarak grnmektedir. rnein Reid, srailoullarna tufan, ekirge, haere, kurbaa ve kan gnderilmesinden sz eden ayetlerin152 tefsirinde Tevrattan uzun uzun alntlar yapar ve bu izahlar slami literatrde yer alan rivayetlere tercih eder.153 Ayn ekilde Reidin Hz. Peygamberin (sas) Tevrat ve ncilde mjdelendiini ortaya koymak iin anlan kitaplardan sayfalarca alntlar yapmas da, kendi asndan ncekine benzer bir tutarszlk olarak ortaya kmaktadr.154 XIX ve XX. yzyl tefsir alimlerinin byk ounluu israiliyat haberlerini deyi yerindeyse yok sayarak protesto etme hususunda neredeyse ortak tavr almlar ve kapal ayetlerin tefsirinde bile bu tr

152 153

154

Araf, 7/133. Red Rz, Muhammed-M. Abduh, Tefsrl-Menr, Kahire 1983, elHeyetl-Msryyetl-mmet lil-Kitb, c. IX, s. 79-81. Red Rz, Tefsul-Menr, IX, 199-254. Reidin bu konuda tutarszlk iinde olduu hakknda ayrca bkz. Birk, srailiyat Md., XXIII, 201. Red Rznn tefsirindeki israiliyat yaklam iin ayrca bkz. Zeheb, srailiyyat fit-Tefsir vel-Hadis, 147-160 ; Hatibolu, srailiyat Md., XXIII, 197. 57

rivayetleri pek kullanmamlardr.155 Bu hareketin nde gelen mfessirleri arasnda Muhammed Abduh (1323/1905), Reid Rza, Muhammed Ferid Vecdi156 (1374-1954), Hintli mfessirlerden Seyyid Ahmed Han (1316/1898), Ebul-Kelam Azad (1378/1958), ibl Numn, Hamdddn Ferh (1349/1930), Seyyid Sleyman Nedv (1373/1953), Mevdud (1399/1979) ve Emn Ahsen Islh ile Trk mfessirlerinden Elmall Hamdi Yazr (1361/1942) ve Sleyman Atei zikretmek mmkndr.157 Biraz nce tefsirleri israiliyata baklar asndan belirlenen yedi kategori iinde ncsne, yani isnad ve tenkit zikretmeksizin ya da nadiren isnad zikrederek bulabildii tm israiliyat haberlerini kaytsz olarak nakleden tefsirler grubuna dahil ettiimiz Celleyn Tefsiri, etkinlik ve yaygnlk asndan nemli bir eserdir. Bu itibarla sz konusu tefsirin israiliyat haberlerini nasl ve hangi konularda kullandn ortaya koymak nemli grnmektedir. Merhum Babanzde Ahmed Naim Efendi (1353/1934), hadis ilmi asndan israiliyat tr haberlerin rivayet edilmesinin caiz, fakat hakknda verilecek hkmn tevakkuf olduunu belirtmekle olduka temkinli bir tavr izler. Zira ona gre bu tr rivayetler akla aykr olmasalar bile yine de doru kabul etme cihetine gidilmez. Akla, Kuran ve Snnete aykr olanlar ise mutlak manada merduttur. Muvafk olanlarn ise mevzu olma ihtimalleri vardr, en iyimser ifadeyle senetleri munkat olan sahih rivayetlerden olmalar sz konusudur. Bu itibarla sz konusu rivayetlere doru ya da yanl eklinde hkm vermemek, baka bir deyile tevakkuf etmek gerekmektedir.158 bn-i Atyye (546/1151) ise el-Muharrarul-Veciz adl tefsirinde israiliyat ve benzer hurafelerin ilimle alakalar bulunmayan halktan bazlar ile alimlere ve mutemed ilmi kaynaklara mracaat etmekten

155

156

157 158

srailiyata kar olumsuz tutum taknan alimlerden birisi de XVIII. yzyl alimlerinden olan Huccetullh Dehlev (1176/1764)dir. Bkz. el-Fevzul-Kebr, 106-107. Mfessirin israiliyat gr iin mesela bkz. Ferid Vecdi, Muhammed, Ilmt-Tefsr Md., Dirat Merifil-Karnil-Irne, III. Bsk., Beyrut 1971, Drul-Marife, c. VII, s. 287. Birk, srailiyat Md., XXIII, 201. Bkz. Ahmed Naim Efendi, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, 5. bsk., Ankara 1979, DB. Yay., c. I, s. 97. 58

kendisini mstagni grenlere kt tesir edebileceini, aksi takdirde bunlarn olumsuz bir etkiye sahip olmayacan belirtir.159 Nihai anlamda slami kaynaklarn konuya bakn zetleyen Muhammed Zhid el-Kevser (1372/1952) yle der: slam dininin tasdik ettii israili haberlerin dorulanmas, tekzip ettiklerinin reddedilmesi, bunun dndakiler hakknda da tevakkuf edilmesi eklinde kesin bir kural konulmutur. Nitekim Buharinin naklettii u hadis bu kuraln temelini oluturmaktadr160: Ehl-i Kitab ne tasdik edin, ne tekzib edin. Sadece biz Allaha, bize ve size indirilenlere ve ilahnzn tek bir ilah olduuna iman ettik ve biz ona teslim olduk deyin.161. Kevsernin dedii gibi bu bak, israiliyata bakta izlenebilecek salkl ve doru bir yntem olarak grnmektedir ve anlan kural takip edildii mddete israiliyat kltr ve birikiminden dinimiz adna ekinmeye de gerek yoktur. nk israiliyat haberlerini kullanacak kimseler, sz konusu ilke erevesinde hareket edecekleri iin bu tr haberler slam dnce, inan ve geleneine olumsuz anlamda tesir edemeyecektir. Bu tr bir tesirde bulunmu olan haberlerin ise daha ok kaytsz ve deerlendirme yaplmadan nakledilmelerinden kaynakland, buraya kadar ifade ettiimiz hususlardan hareketle rahatlkla sylenebilir.162 Kald ki bu rivayetlerden en geni ekilde istifade edenlerin bile, yanll ve uydurma olduu aklkla grlen israili haberlere mutlak sahih olarak inanp inanmadklar meselesi de farkl bir aratrma konusudur. Bize gre onlar bu tr haberlere, inanlmas gereken mutlak hakikatler gzyle bakmamaktadrlar. nk onlarn bu haberlerden geni ekilde istifade etmek istemelerinin temelinde, Kuranda ksa ve
159

160

161 162

Kevser, Muhammed Zhid, Kabul-Ahbr vel-sriliyyt, MakltlKevser adl kitap iinde (s. 126-129), Kahire 1994, el-Mektebetl-Ezheriyye, s. 129. Kevser, Kabul-Ahbr vel-sriliyyt, 128. Makalenin Trke evirisi iin bkz. Kabul-Ahbar ve srailiyat ev. Osman Gner, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, IV (2004), S. 1, s. 224. Kevserden naklettiimiz bu yaklam esasnda hemen hemen btn slam alimlerinin ortak grdr. Bunun iin mesela bkz. bn Arab, Ahkmul-Kurn, III, 1266 ; Cerraholu, Tefsir Usul, 249. Buhr, tisam, 25 ; Tevhid, 42 ; Ahmed, V, 98. Ayrca bkz. Kevser, Kabul-Ahbr vel-sriliyyt, 129. (ev. 225). 59

kapal olarak geen bir ksm haberlerin izahnda israili anlatmlarn faydal olabilecei, belki bir miktar renk katabilecei dncesi yatmaktadr. Nitekim bu sylediklerimizi destekler mahiyette Necmddn et-Tf, el-ksr f Ilmit-Tefsr adl eserinde benzer bir noktaya temas eder. Ona gre mfessirler tefsirlerinde Hz. Peygamberden renilen bilgiler yannda ihtiya duyduklar Kuran tefsirini bata dil olmak zere snnetten, benzer ayetlerden, tarihten, gemi milletlere ait olaylardan ve de israiliyat kaynakl haberlerden elde etme ynne gitmilerdir.163 O halde konuyla ilgili olarak taknlmas gereken tavr, gerek Kuranda gerekse Hz. Peygamberin hadislerinde kapal olarak zikredilmi hemen hemen tm konularla alakal nceki dinlerde ve kltrlerde bulunan bilgileri gz yumuk bir ekilde kabul etmemek, meseleyi deiik boyutlaryla analiz edip deerlendirmeye almaktr. Aksi takdirde, zellikle de gnmzde, Kuran tefsirlerinde ya da tarih kitaplarnda melliflerin tarihi dedikodularla yetinerek bulduklar her eyi rastgele kaydetmeleri ve mbalaaya dm olmalar bu eserlerin alay ve kerahet kayna olarak grlmelerine sebep olacaktr.164 Binaenaleyh rahmetli Muhammed Hamidullahn ifadeleriyle syleyecek olursak bu konuda ne ok saf, ne ok pheci olmal, aksine farkl kaynaklarn her birinde mevcut malumattan istifade etmeli, hepsine deerine gre haklarn vermelidir.165 Ayn konuyu AhkamulKuran sahibi bnl-Arab de uar suresinin 63. ayetinin tefsiri sadedinde ele alr ve mezheb kurucusu mam Mlik (179/795)in israiliyat haberlerini sadece Kurana, snnete, hikmete veya eriatlarn farkl bakmad maslahata uygun olmas durumunda zikrettiini ve bu tavrn da nemli bir kural ierdiini syler.166 sriliyyat'n mslmanlar nezdinde delil olmas konusunda birtakm ihtilaflar olmutur. Ancak israiliyat slama uygunluuna gre ksmda mtl etmek mmkndr. Benzer ekilde Yahudilerden alnan

163 164 165 166

Tf, ksr, 6, 7 ; Kevser, Kabul-Ahbr vel-sriliyyt, 129. Hamidullah, slami limlerde srailiyat, 316. Hamidullah, slami limlerde srailiyat, 317. bn Arabi, Ahkmul-Kurn, III, 1435. 60

haberlerin nakline ait Hz. Peygamberden baz hadisler167 de rivayet edilmitir. Binaenaleyh alimler bu hadislerin de altnda israiliyata ait haberleri ksaca e ayrmlardr:168 1. Sahih bir ekilde Hz. Peygamberden menkul olanlar: Bu tr rivayetlerin kabulnde hibir phe yoktur. rnein Hz. Musaya arkadalk yapan kimsenin Hzr olduuna dair yaplan rivayet gibi.169 2. Yalan ve eriata muhalif olduu aikar olan rivayetler: Kabulne aklen de imkan olmayan bu ksm haberlerin kabul caiz olmad gibi, rivayeti de caiz deildir. 3. Birinci ve ikinci ksma dahil olmayanlar: Bunlarn lehinde veya aleyhinde hibir ey sylenmemi olup; bunlar ne tasdik, ne de tekzip edilir. Bu tr haberleri hikaye etmek caiz olmakla birlikte bu ksma giren haberlerin ekserisinde dinen bir fayda mlahaza edilmez. Bu maddeyle ilgili olarak Eb Hureyrenin rivayet ettii u hadisi hatrlamak mmkndr: Ehli kitab Tevrat branice okuyup, Arapa tefsir ediyordu. Bunun zerine Hz. Peygamber yle buyurdu: Ehli Kitab tasdik etmeyin, tekzib de etmeyin, Allaha, bize ve size indirilene iman ettik deyin.170 Benzer bir tasnif de israiliyat haberlerinin sened ve metinleri birlikte dikkate alnarak gelitirilmitir. Bunlar da: 1. Senet ve Metin Bakmndan Sahih olan srailiyat, 2. Sened ve Metin Bakmndan Zayf olan srailiyat, 3.
167

168

169

170

Buhr, ehadet 29; Tefsir, Bakara,11; tisam 25; Tevhid 51; Enbiya 50; Tirmiz, lim 13 ; Drim, Mukaddime 46 ; Ahmed, II, 159, 202, 214. Bkz. Zeheb, srailiyyat fit-Tefsir vel-Hadis, 35-41; Eb ehbe, sriliyyt vel-Mevdt, 106-107 ; Cerraholu, Kur'n Tefsirinin Douu, 65 ; Ahmed Naim, Tecrd-i Sarh, I, 97 ; Birk, srailiyat Md., XXIII, 199 ; McAuliffe, Jane Dammen, Quranic Hermeneutics: The Views of al-Tabari and Ibn Kathir, Approaches to the History of the Interpretation of the Qur'an, ed. Andrew Rippin, New York 1988, Oxford University Press, s. 57. Senedi, ierdii konular ve slam dinine muhalif olup olmamas gibi alardan da israiliyat eitli ksmlara ayrlmtr. Bkz. Remz Nana, el-srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 76-85. Buhr, Tefsir, Kehf 2-3-4; lim 16, 19, 44; cra 7; urut 17; Bedl-Halk 11; Enbiya 27; Tevhit 31; Mslim, Fedail 170; Tirmiz, Tefsir, Kehf, 3148; Eb Dvd, Snnet 17. Buhr, ehdt 29; Tefsru Sra 2, 11 ; tisam 25 ; Tevhd 51 ; Eb Dvd, Ilm, 2 ; Ahmed, IV, 136. 61

Uydurma olan srailiyat olmak zere gruba ayrlmtr. Biraz nce verdiimiz tasnifle byk lde benzetiinden ayrca aklama cihetine gitmiyoruz.171 Esasnda bu ve benzeri aklamalar da dikkate alarak Hz. Peygamberin, Kurann da gr dorultusunda, Kitab- Mukaddesi bir taraftan nazari anlamda Allah tarafndan vahyedilmi bir kitap olarak kabul ettii; stelik onun amel hayatta da birok uygulama iin istihdam edilebilecei grnde olduu sylenebilir. Bu yzden slam alimleri, ilgili balk altnda da ele alnaca zere, nceki din ve kltrlerin uygulamalarn, bu bak asyla, kayda deer grmlerdir. Bu gerekelere ayrca Hamidullahn dile getirdii u sebebi ilave etmek de mmkndr: Kuran- Kerim pek ok defa, ister Kitab- Mukaddes olsun, ister bunda geen peygamberlerden herhangi birinin szleri olsun zikretmektedir. Mslman mfessirler bunlar aratrmak zorundadr. Kurann bu atflarn hafife alp grmezden gelemezler.172 Nasl ki Kuran- Kerim, Tevrat ve ncili tamamen deilse bile ksmen tahrife uram kitaplar olarak kabul eder, israiliyat haberlerinin de bu dorultuda deerlendirilmesi gerekir. Sened ve metin ksmlarnn kritik edilmesi neticesinde bu bilgilerden bir ksmnn salam, bir ksmnn ise uydurma olarak grlmesi tabidir, sonuca gre hareket etmek gerekir. srailiyat kabilinden baz bilgilerin de Hz. Peygamber tarafndan ashabna anlatlmas, bu sylenenleri desteklemektedir. rnein aadaki hadisler bunlardan bir kadr: Eer ehl-i kitab size bir ey anlatacak olursa onu ne tasdik, ne tekzib edin. Biz Allaha ve peygamberlerine ve onlara indirilenlere inandk deyin. Eer batl bir ey ise tasvib etmeyin; doru bir eyse kar kmayn.173 srailoullarndan nakletmenizde bir beis yoktur.174
171

172 173 174

Bu tasnif hakknda geni bilgi iin mesela bkz. Aydemir, Tefsirde srailiyyat, 7-9. Hamidullah, slami limlerde srailiyat, 301. Buhr, Tefsru Sra 2, 11; Eb Dvd, lm 2; Ahmed, IV, 136. Buhr, Enbiya 50; Mslim, Zhd 72; Tirmiz, lm, 13; bn Mce, Muhammed b. Yezd el-Kazvn, Snen-i bn-i Mce Tercemesi ve erhi, ev. ve erh. Haydar Hatipolu, stanbul 1982, Kahraman Yay., Mukaddime 5 ; Ahmed, III, 39, 46. 62

Nitekim Yahudi iken sonradan Mslman olan Abdullah b. Selm (43/663), Eb Hureyre, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Amr b. el-s (65/684), Hristiyan bir alimken hidayete eren Temm-i Dr (40/660) ile Tabiinden Kabul-Ahbr (32/652) ve Vehb b. Mnebbih (113/731) gibi zatlar eski dinlerin hkmlerini iyi bilirlerdi, mukaddes kitaplardaki bilgiye sahiplerdi. Nitekim Abdullah b. Amr b. el-sn, Tevrat okuduu bilinmektedir. Daha nce de ifade edildii gibi Abdullah b. Selma Tevrat okuma emri bizzat Hz. Peygamber tarafndan verilmitir. Eb Hureyrenin de Tevrat okumad halde ilme merak ve ezber kuvveti sebebiyle, ondaki bilgi ve hkmleri en iyi bilen kimselerden olduu bildirilir.175 Hz. Peygamberin Hz. mer ve bir baka zaman da hanm Hz. Hafsann elinde Tevrat sahifelerini grp menetmesinden bahseden hadisler ise yle anlalabilir: Bu men, mutlak anlamda deil, kendilerinde konuyla ilgili kabiliyet ve inan derinlii hasl olmam kimselerin dier semavi kitaplarla megul olmasna engel olmaya matuf bir mendir. nk Mslmanlar her eyden nce kendi Kitaplar olan Kuran ve Snneti aratrmalar, renmeleri ve onlar hayatlarna geirmeleri gerekir. Ancak bundan sonra bilgi artrmak iin dier kitaplardan yararlanmalar mmkndr. Bu bakmdan Peygamber efendimizden sadr olan bu ifadeler, son derece yerinde ve makul bir uyar olmutur. Ayrca Hz. Peygamberin Tevrat iin sadece teorik inan anlamnda deil, uygulama anlamnda da, rnein ayaa kalkarak sayg gsterdii bildirilmektedir. Buradan hareketle semavi kitaplar iin zellikle de Kuran iin ayaa kalklacana dair hkm ihdas edilmitir. Bu kapsamda slam alimleri cnp kimsenin Tevrat, Zebur ve ncil okumasn da mekruh grmlerdir. Btn bunlar Tevrat, Zebur ve ncil gibi nceki kitaplarn tamamnn tahrife uramadn ve sayg gsterilmeyi hak ettiklerini ortaya koymaktadr.176

175

176

Bkz. Kettani, Abdulhayy, et-Teratibul-dariyye, ev. Ahmet zel, st 1993, III, 223, vd.; Aydemir, Tefsirde srailiyat, 7 vd.; Gner, Snnetten Topluma, 189-190. bn bidn, Muhammed Emn, Raddl-Muhtr aled-Drril-Muhtr, Beyrut, trz., Dru hyit-Trsil-Arab, c. I, s. 116, 195 ; Kettani, Teratibul-dariyye, III, 226 ; Ekinci, Ekrem Bura, slam Hukuku ve nceki eriatler, stanbul 2003, Ar Sanat Yay., s. 211. 63

Konuya bakn ve yaklamn makul ve dengeli bir dzeyde yer almas ve burada durdurulmas esasnda mmkn olmasna ramen, uygulamada byle olmamtr. Akln zaaflarndan kanmak ve sapmay nlemek iin her ayeti mmkn olduu kadar, daha ok rivayetle aklama yntemi izleyen Rivayet Tefsirleri deyi yerindeyse zellikle de israiliyat haberlerini rivayet etme konusunda kantarn topuzunu karmtr. Daha nce de ifade edildii gibi bu yolla tefsirlere giren israiliyat rivayetleri de eitli bidat, hurafe ve batl davran ekillerinin ortaya kmasna sebep olmutur. Neticede bu olumsuz duruma kar baz Mslman alimler de bunlar ayklama cihetinde ar hassasiyet sahibi olmulardr. Aslnda israiliyata bakta alimlerde grlen bu ar hassas tavr, daha makul ve dengeli olarak sahabe tabakasnda da grlmekteydi. rnein Hz. mer (23/644) gibi kimi sahabiler, bu rivayetlere daha dorusu nceki kitaplara bakta, tarafsz ve ntr bir tavr taknyorlar ve hakikatini bilemedikleri rivayetleri ne kabul ediyorlard, ne de reddediyorlard. Ama Ebu Hureyre gibi ilmini artrmaya daha fazla merakl olan baz sahabiler ise kimi dini meselelerde israili kaynaklara mracaat, kontrol, mukabele ve teyid ediyorlard. Aslnda muhaddisler bu konularda neyin israiliyattan olduunu, neyin olmadn ayklamaya almlar ve problemli grmedikleri baz konularda rnein Vehb b. Mnebbih ve Kabul Ahbar gibi Yahudi asll limlerden gelen haberleri genellikle kabul etmilerdir. Ama, daha nce de getii gibi, snnet konusunda toptanc davranma eiliminde olan Ahmed Emin, Muhammed Abduh, Reid Rza ve Ebu Reyye gibi baz modernist alimler, bu mesele karsnda iddetle kar durarak, kat bir tutum taknmlar israiliyat ve bu alana ismi karan herkesi tmyle reddetme yolunu semilerdir. Bu tavrlaryla onlarn hadis klliyatn elemek ve budamak maksadyla israiliyat meselesini de bir manivela arac olarak kullanmaya kalkm olmalar ihtimali de akla gelmektedir. Nitekim israiliyatn tmden reddedilmesi tavr, rnein bn Hacer (852/1448)in Fethl-Br adl Buhari erhinde Hz. Peygamberin yalan rivayetlere izin vermediini hatrlatmas, ancak doruluundan ve israiliyat kaynaklarnn sdkndan emin olunan hususlarda kullanlabileceine hkmetmesi karsnda ar bir gayret olarak

64

grnmektedir.177 yle anlalyor ki her trden bilgi ve rivayetin ls, Kuran ve sahih snnet olmaldr. Doruluklarn test etmek iin nceki kitaplarn veya mmetlerin miraslarn Kuran ve snnet mihengine vurmak gerekmektedir. Binaenaleyh daha nce de ifade edildii gibi, izlenmesi gereken orta yolun hususiyeti hakknda unlar sylenebilir: Eski dinlerin nesh edilmediini, yrrlkten kaldrlmadn savunmak ne kadar yanl ise; onlardan geriye hi hakikat krnts kalmadn sylemek de o derece isabetsizdir. srailiyatn tmn reddetme eilimi, tmn her halkarda kabul etme gibi ar bir yaklamdr. Nitekim baz israiliyat kabilinden kaydedilen bilgilerin yoruma elverili olduunu ve bu yzden de reddedilmeyi hak etmediini ifade etmek lazmdr. Burada rnek olarak at konusunda verilen u israili bilgi hatrlanabilir. Hz. Ali Peygamberimizden Allah at rzgardan yaratmtr. Bu yzden onu kanatsz uabilen bir varlk yapmtr eklindeki bir hadisi rivayet edince Vehb b. Mnebbih, Allah at gney rzgarndan yaratmtr diye aklamada bulunmutur.178 Aslnda Vehbin bu cevab israiliyat kabilinden deerlendirilse de, atn sratli oluunu anlatan mecazi bir ifade olarak anlalmas pekala mmkn ve makul grnmektedir. nk burada verilen bilgi, atn yaratl zyle ilgili ontolojik bilgi olmaktan ok, tabiatna ve yeteneine ilikin bir zellii edebi ve mecazi bir uslupla anlatmaktadr. Muhammed bid el-Cbir ise israiliyat konusuna kltr ve felsefe havzas penceresinden bakar, sreci slam ncesi dnemlere kadar geriye grrr ve Arablarn durumlar ve konumlar itibariyle ehl-i kitabtan yararlanm olmalarn doal grr. slam ncesi Araplar szl kltr geleneine tabi olduklar iin mracaat edebilecekleri herhangi bir dini kitaplar da yoktur. Bu yzden Ehl-i kitap/Yahudi ve Hristiyanlar karlnda onlara mm/okuryazar olmayan ad verilmektedir. Ayrca nazil olan Kur'an- Kerim de sadece birtakm hkmler, emirler ve yasaklar ihtiva eden bir kitap deil, ayn zamanda peygamber kssalar, gemi mmetlere dair haberleri anlatan, metafizikten ve ahirete ilikin
177

178

Bkz. bn Hacer, ihbddn el-Askaln, Fethul-Br erhu Sahhil-Buhr, 2. bsk., Beyrut, trz., Drul-Marife, c. XIII, s. 435-439. Kurtub, Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li-Ahkmil-Kurn, Beyrut 1985, Dru hyit-Trsil-Arab, c. IV, s. 32 ; Aydemir, Tefsirde srailiyat, 91. 65

meselelerden bahseden bir kitaptr. te yandan Kuran- Kerim de bu iki dini kabul etmekte ve kendini onlarla ayn asla yani Hz. brahim geleneine ait grmektedir. Bu itibarla Kuran tefsiri yapanlar, peygamber kssalarndan, gemi milletlerin haberlerinden, kyametin kopma an, cennet ve cehennem gibi konulardan bahsederken tafsilat vermek maksadyla bu kaynaklardan yararlanmlar, israiliyat diye bilinen rivayetlerden, Tevrat'tan ve Talmud'dan yazl veya szl olarak gelen bilgilerden istifade etmilerdir. Ayrca Hz. Peygamberin dneminde ve daha nceleri Araplar arasnda, zellikle de Hristiyanlar arasnda Tevrat sahifelerinin bulunmas, bu tr kaynaklarn daha sonradan da kabuln salayan dier bir etkendir. Kuranda geen ncekilerin hikayeleri179 deyii farkl bir siyakta kullanlm olmasna ramen, esasnda israiliyat ve ncekilerin ilimleri diye adlandrlan ve Farsadan, Sryaniceden ve Yunancadan Arapaya tercme edilen ilimler derlemesini de ihtiva edebilir. Cbirye gre bu iki gelime, yani vahyin indii blgede ehli kitab mensuplar arasnda kendi dini metinlerine sahip bulunmalar ile tercmeler yoluyla giren bilgi birikimi, slam kltr hayatnda zhir-btn damarlarn beslemi, nev nema bulmalarn salamtr. Daha ak bir deyile israiliyattan yaplan nakiller, rivayet ekoln benimseyenlerce Kuran nassnn arka plann aan btn; tevilcilerce veya baka bir deyile dirayet ekoln benimseyenlerce ise zellikle tercmeler yoluyla girmi olan eski dini felsefeler, Kurann beyan zelliini tayan btn olarak kabul edilmitir.180 srailiyat kltrnn slami kaynaklara geiini bir ynyle hzlandrm olan tercme faaliyetlerine medeniyetlerin bir eit yzlemesi olarak da bakmak mmkndr, hatta bunun kanlmaz bir yzleme olduu ifade edilebilir. Bu kanlmaz yzleme II/VIII. yzyldan itibaren bata Yunan felsefesi, ran, Hint, Mezopotomya ve Msr kkenli ilmi ve kltrel gelenekler Badatta kurulan Beytl Hikme sayesinde Arapaya tercme edilerek slam dnce havzasna tanmas

179

180

Kuranda estrul-evveln olarak yer alan bu ifade, slama muhalif dnce ve inan ierisinde olan inanszlarn Hz. Peygamberin getirdii vahyi eletirmek, hafifsemek ve alay etmek maksadyla kulland bir deyitir. Tamam Mekki ayetlerde geen bu ifadenin iinde getii baz ayetler rnein bkz. Enam, 6/25; Enfal, 8/31; Nahl, 16/24; Kalem, 68/15. Bkz. Cbir, Badat: Kltrel eitliliin Barn Kayna. 66

gereklemitir.181 teki medeniyetlerden yaplm olan bu tercmeler slam dnyasnda gl bir ekilde makes bulmu, ilgiyle karlanmtr. Bu ilgi sayesinde ve medeniyetlerin karlkl olmas ilkesinin bir doal sonucu olarak X ve XI. yzyllardan itibaren de bu kez Mslmanlarn kaleme aldklar slam eserleri Latinceye evrilerek Avrupaya k sam, oralara medeniyet gtrmtr. Hatta XV ve XVI. yzyllara kadar Avrupann tbb tamamen slam eserlerine dayal olarak yrtlmtr.182 slami kaynaklarn israiliyat bilgi birikimine kar sahip olduu dengeli ve lml bak, bir iki asrdan beri yerini, daha nce de ifade edildii gibi, btnyle olumsuz, sert ve kat bir yaklama terk etmi grnmektedir. Bu krlmada Bat medeniyeti ve dncesiyle farkl dzlemlerde karlatmz 19 ve 20. yzyllarda meydana gelen reformist hareketin etkili olduu sylenebilir. srailiyata baktaki krlmann modern dnyadaki temsilcileri arasnda isimlerini daha nce de saydmz Abduh, Reid Rz, Eb Reyye, Aie Abdurrahmn gibi alimler, israiliyat haberlerini genelde yabanc ve slam dinine zararl unsurlar olarak grmler, bu tr haberlerin ounu akla ve manta ters gelen irrasyonel fikirler ve gelenekler olarak kabul etmilerdir.183 srailiyat haberlerine kar gelitirilen olumsuz dalga hatta o kadar etkin hale gelmitir ki, Albayrakn deyiiyle son iki asrdr bu tr haberlerin aleyhinde sz eden pek ok ilim adam kmtr.184 Neredeyse meseleye daha makul bir cepheden, en azndan geleneksel bak asndan bakan insanlarn sesleri duyulmaz olmutur. Bu dalga o kadar etkindir ki, A.H. Johnsa gre ngiltere ve Almanyada eitimini alarak lkelerine dnen orta ve uzak doulu Mslmanlar, lkelerinde Kuran ve Snnetin birbirlerinden bamsz mstakil kaynaklar olduklarn savunmakta ve israiliyat haberlerinin ve kraat farkllklarnn tamamen ortadan kaldrlmas gerektiini ileri srmektedirler.185
181

182 183 184 185

Bkz. bn Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978, Drul-Marife, s. 32-33 ; Demirci, Beytl-Hikme, 17-19. Bkz. ve kr. Watt, slam Medeniyetinin Avrupaya Tesiri, III ve V. Blmler. Bkz. Albayrak, Re-evaluating the Notion of Israiliyyat, 87-88. Albayrak, Re-evaluating the Notion of Israiliyyat, 88. Johns, Anthony H., Quranic Exegesis in the Malay World: In Search of a Profile, ed. A. Rippin, Approaches to the History of the Interpretation of the Quran, Oxford 1988, Clarendon Press, 274. 67

Oysaki mesele, tefsir tarihinde konuya eletirel pencereden bakan bn Arab, Tf ve bn Kesr gibi alimler tarafndan bile btnyle zararl ve kt unsurlar olarak grlmemitir. Hatta slami kaynaklarda az ya da ok yer alan israili rivayetler, aklama makamnda bir kaynak olarak kabul edilmi, ancak bunlar kabulde baz kriterlerin aranmas gibi artlar oluturularak mesele disiplin altna alnmaya allmtr. srailiyat Haberlerinin slami limlere Etkisi Daha nce de ifade edildii gibi Kuran, bahsettii tarihi ahsiyet ve vakalarda detaylardan ziyade t ve ibret yn zerinde durmakta, bu maksada vesile olmayacak ayrntlara girmemektedir. Olaylarn nerede, ne zaman ve isim isim kimler arasnda getii Kurann zerinde durduu meselelerden deildir. Oysa Eski ve Yeni Ahitler Kurann bu ynteminden olduka farkl bir grnmdedir. Szgelimi Hz. Adem kssas, hem Eski Ahit hem de Kurann ele aldklar bir ortak konudur. Kuran bu konuya deinirken cennetin nerede olduundan, yasaklanan aacn hangi cins olduundan, eytann Adem ve Havvay kandrarak cennetten kartmak iin hangi hayvann iine gizlendiinden, bu konuda Hz. Ademle Allah Teala arasnda geen diyaloun detaylarndan, cennetten karldktan sonra yeryznde nereye indirildiklerinden sz etmez. Ne var ki tm bu konularda Eski Ahit detayl bilgiler vermekte; cennetin dou Adnde olduundan, yasaklanan aacn cennetin orta yerinde bulunan hayat aac olduundan, eytann iine gizlenerek Adem ve Havvay kandrmak iin szd hayvann ylan olduundan ve ceza olarak toprak yemeye mahkum edildiinden, Ademin aldanmasnda temel rol oynayan Havvann da iddetli doum sanclar ekmek suretiyle cezalandrldndan bahsetmektedir.186 Ne var ki Kitab- Mukaddes kkenli bu bilgiler bizim tefsir ve hadis kitaplarna o kadar youn olarak girmi bulunmaktadr ki biz artk bu tr bilgileri Kitab- Mukaddesten deil Taberi ve Mukatil b. Sleyman gibi mfessirlerin tefsirlerinde, ilgili ayetlerin aklanmas sadedinde kimi zaman Vehb. b. Mnebbihden, kimi zaman Kabul-Ahbrdan, kimi zaman Sddden, kimi zaman da benzer isimlerden nakledilen rivayetlerle okumaktayz.187

186 187

Bkz. Tekvin, 2/4-19; 3/1-24. Bkz. Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 112-113. 68

srailiyat haberleri her ne kadar temelde hadis ilminin sorunu olarak gzkse de, tefsir ilmi asndan dndmzde de temelde rivayet tefsirinin sorunu olarak karmza kmaktadr.188 Hatta olduka farkl konular ieren israiliyat haberleri, bata tefsir, hadis, kelam, tasavvuf ve hatta fkh olmak zere birok slami ilme yle ya da byle etkide bulunmutur. Bu tr haberler her zaman ciddi bir tenkid szgecinden geirilseydi ve esasnda bu haberlere kar gelitirilmi olan l yntem iletilseydi bu kadar etkiden sz etmek belki sz konusu olmayacakt.189 srailiyatn tefsir ve hadis kitaplarna girmesi kadar nemli bir dier husus da ayn birikimin cedel ve kelam ilimlerine de karm ve etkide bulunmu olmasdr. Nitekim baz frkalarn savunduu fikirlerin israiliyat temeline dayal olduunun grlmesi olduka ilgintir. bnl-Esrin Trhinde, 241de len Ahmed b. Eb Dd hakknda syledii u szler olduka nemli grnmektedir: Mutezile mezhebinin grlerinden olan Kurann mahluk olmas gibi hususlar yayan bir davetiydi ve o da Kurann mahluk oluu fikrini Bir el-Mreysden almt. Bir, Cehm b. Saffndan, Cehm de Cad b. Edhemden almt. Cad ise Ebn b. Semndan, o da Lebd b. Asamn kzkardeinin olu Tlttan ve Lebdin enitesinden almt. Tlt ise bu fikri Hz. Peygambere by yapan Yahudi Lebd b. Asamdan almt. Zira Lebd, Tevratn mahluk olduuna inanyor ve sylyordu. Bu itibarla bu konuda tasnifte bulunan ilk kii bir zndk olan Tlttur ve zndkl yayan bir kiidir.190 El-Fark beynel-Firak yazar Eb Mansr el-Badd de Sebeiyye frkasnn grn tantrken onlar hakknda u bilgileri verir: Abdullah b. Sebe, Hz. Alinin ldrlmediini, aksine Hz. sa gibi ge ykseltildiine inanr ve ldrlen Ali deil, Ali klna girmi olan eytandr fikrini yayard. Ona gre Yahudiler ve Hrstiyanlar nasl Hz. sann armhta ldrldn iddia etmekle yalan sylemilerse, Hz. Alinin ldn syleyen frkalar da yalan sylemilerdir191

188

189 190

191

Bkz. Zeheb, srailiyat fit-Tefsir vel-Hadis, 21-22; Cerraholu, Tefsir Usul, 229. Bkz. Cerraholu, Tefsir Usul, 253, 250. bn Esr, Izzddn Ali b. Muhammed e-eybn, el-Kmil fit-Trh, Beyrut 1965, Dru Sdr-Dru Beyrut, c. VII, s. 75. Badd, Abdulkhir b. Thir, el-Farku beynel-Firak, thk. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Kahire, trz., Mektebetu Drit-Turs, s. 233-234. 69

u halde olumsuz manadaki israiliyat sadece Kuran tefsirlerini etkilemekle kalmam zaten birbiri ile doal bir etkileim halinde olan hadis literatrn de yakndan etkilemitir. sraili rivayetlerin byk lde yanl bilgileri ve tahrifat iermesi ve bu tr haberlerin Hz. Peygambere ve sahabeye nisbet edilmesi phesiz slam dini asndan eitli sakncalara sebebiyet vermitir. Bu durum tebih ve tecsim sorununa zemin hazlam, peygamberlerin ismetini zedeleyecek fikirlerin, ahiret hayatyla ilgili olarak da naslarla badamayan aklamalarn ortaya kmasna neden olmu, neticede dinin bidat ve hurafelerle dolu olduu izlenimi uyandrmtr.192 rnein zellikle de ehl-i kitap mensuplar arasnda grlen antropomorfizm yaklamn, yani insan grnml tanr anlayn akla getiren baz hadislerin Kitab- Mukaddeste yer alan cmlelerle byk oranda benzerlik arzetmesi ilgin bir durumu ortaya karmaktadr. Szgelimi Allah Ademi kendi suretinde yaratt193 mealindeki hadis ile Tevratta geen u pasaj arasndaki birebir uyum, nemli bir paralellie rneklik etmektedir: Ve Allah yerin hayvanlarn cinslerine gre ve toprakta srnen her eyi cinsine gre yapt ve Allah iyi olduunu grd ve Allah dedi; Sretimizde benzeyiimize gre insan yapalm ve denizin balklarna ve gklerin kularna ve srlara ve btn yeryzne ve yerde srnen her eyin hakimi olsun...194 Ne var ki Kurann korunmu lafz ile Hz. Peygamberin buna ahitliinin tevatren ve kesintisiz bir ekilde nesilden nesile aktarlm olmas, Mslmanlar arasnda batl ulhiyet tasavvurlarnn yaygnlamasna engel olmutur. Muhyiddn bn Arab asndan bu sz zaten hakikati ifade etmekte ve vahdeti vcud prensibini desteklemektedir. Kk ve zayf bnyesine ramen insan, byk alemin bir muhtasar ve btn ilahi isimlerin taycs yce bir varlktr.195

192 193

194 195

Hatibolu, srailiyat Md., XXIII, 197. Buhr, stizn 1; Mslim, Birr 110, Cennet 28; Ahmed, II, 244, 251, 315, 323, 434, 463, 519. Tekvin, 1/25-26. Bkz. bn Arab, Futuht, II, 123-124. Hadisin izahn bn Kuteybe de yapamamakta, izah sadedinde ileri srlen her trl tevil ekillerinin problemli ynler ierdiini ve dolaysyla bu sze inanp, hakknda herhangi bir yorum yapmamann daha iyi olacan ifade etmektedir. Bunun iin bkz. 70

srailiyat Haberlerinin Sahabe Sonras Dnemde Seyri Rivayet dneminde israili haberlerin tefsir ve hadise gemesi sahabe zamannda balar ve tebei tabiin dnemine kadar devam eder. Sahabe kendi dnemlerinde Kuran okuyor ve karlatklar kssalar daha ok ibret ve t amacyla ele alyor, detaylar renmek iin de fazla bir tecesss iine girmiyordu. Bu genel gidiat yannda olaylarn ve kssalarn iyzn ve detaylarn merak eden kimi sahabiler de yok deildi. Nitekim onlar da bu detaylar ehli kitaptan Mslman olanlara soruyor, onlar da nceki kitaplarnda ve kltrlerinde olan eyleri aktararak cevap veriyorlard. Kurann mcmel olarak iaret edip, Hz. Peygamberin de herhangi bir aklama getirmedii konularda baz sahabilerin ehli kitap kltrnden bilgi almas snrl miktar ve artlarla kaytl olarak gerekleiyordu.196 Ne var ki daha nce de ifade edildii gibi, sahabe asrndan sonra balayan tabiin dneminde bu snr iyiden iyiye genilemi ve hadis ve tefsir alanlarnda ortaya kan israiliyat rivayetlerinde dikkat ekici boyutta bir art mlahaza edilmitir. Hatta bu dnemde yaam olan Katde (117/735) ve Mchid (104/722) gibi alimlere ait tefsirler neredeyse tamamen ehli kitap anlatmlar olan israiliyat haberlerinden meydana gelmiti. Bu bakmdan tefsir maddesi ynyle tabiin tabakas eletiriye ak hale gelmiti.197 Tebei tabiin dnemine gelindiinde ise israiliyat haberlerini rivayet etme ii deyi yerindeyse tamamen rndan kmt. nsanlar akla aykr olsa bile duyduklar israiliyat kabilinden neredeyse her eyi Kurana ilitirebiliyorlar, bunda da bir beis grmyorlard. Bu minval zere tedvin dnemine ulalmt.198 Tedvin dneminde ise israiliyat haberlerinin yaylmasnda nemli messirlerin banda kssac vaizlerin geldii grlmektedir. Bu kimseler
bn Kuteybe, Tevl Muhtelefil-Hads, thk. Abdul-Kdir Ahmed At, Beyrut 1988, Messesetl-Ktbis-Sekfiyye, s. 143-144. Zeheb, srailiyat fit-Tefsir vel-Hadis, 22. Geni bilgi iin bkz. Zeheb, srailiyat fit-Tefsir vel-Hadis, 23 ; Zeheb, Tefsr vel-Mfessirn, I, 130-131 ; Zerkn, Muhammed Abdulazm, MenhillIrfn f Ulmil-Kurn, Kahire, trz., Dru hyi Ktbil-Arabiyye,c. I, s. 490 ; Remz Nana, sriliyyt ve Eseruh f Ktbit-Tefsr, 18, 165-166. Zeheb, srailiyat fit-Tefsir vel-Hadis, 23. Ayrca bkz. Tefsr vel-Mfessirn, I, 167. 71

196 197

198

mescitlerde ve halkn bol bulunduu dier mekanlarda halkn karsna geerler ve onlarn dikkatlerini ekmeyi baarmak gibi eitli maksatlara binaen konuma ve vaazlarnda bol bol israiliyat haberleri anlatrlar ve bir anlamda bu haberlerin meruiyetini kendilerince salam olurlard.199 srailiyat Haberlerini Rivayet Etmenin Hkm slam dinine aykr olmayan israiliyat haberlerinin makbul olduu temelinden hareketle, bu tr haberlerin rivayet edilmesi de caiz grlmektedir. Dinimize aykr olan israiliyat haberleri ise makbul deildir, rivayeti de ancak batl ve yanl olduu ifade edilerek caiz grlmektedir.200 bn Teymiyye israiliyat haberlerinin itikad asndan deil, istihad asndan rivayet edilebileceini syler. Zira ona gre israiliyatn u ksmn dikkate almak gerekmektedir: 1. Shhati bizce malum olan ve kaynaklarmzn da doruluuna ahitlik ettii israiliyat haberleri sahihtir. 2. Kaynaklarmza muhalif olan ve yalan olduu bizce de malum olan israiliyat haberleri merduddur. 3. Doruluu ve yanll konusunda bir ey sylenemeyen israiliyat haberleri konusunda ise biz bir hkm vermeyiz. Yani tevakkuf eder, onlarn ne yalan, ne doru olduunu syleriz. Bu kabil rivayetleri rivayet etmemiz caiz olmakla beraber, bunlarn dini adan kayda deer bir neminin olduunu da syleyemeyiz. Bu kabil konularda ehli kitap alimleri zaten ihtilaf iindedir ve ayn ekilde mfessirler arasnda da ihtilaf sz konusudur. rnein maara arkadalarnn isimleri, ka kii olduklar ve kpeklerinin rengi, Hz. Musann asasnn hangi aatan olduu, Hz. brahimin elinden diriltilen kularn cinsleri, maktle inein hangi uzvuyla vurulduu, Allahn Hz. Musaya hangi aatan konutuu gibi Kuranda mbhem olarak braklan konulara ait detaylarn mkelleflere din ve dnyalar konusunda hibir yarar tamad aktr. Kald ki bu kabil konulara kar taknlmas gereken tavr hakknda Kehf suresinin 22. ayeti nemli bir adap retmektedir. Buna gre biz dini ve dnyevi faydas olmayan
199

200

Zeheb, srailiyat fit-Tefsir vel-Hadis, 23. Ayrca bkz. Uur, Mcteba, Vaz, Kssaclk ve Hadiste Kussas, AFD., S. 28, 1986, s. 291-326 ; Goldziher, slam Tefsir Ekolleri, 86-88 ; Albayrak, Re-evaluating the Notion of Israiliyyat, 78-82. Lehte ve aleyhteki deliller hakknda bkz. Zeheb, srailiyyat fit-Tefsir velHadis, 41-52 ; Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 86-97 ; Hatibolu, sraliyat Md., XXIII, 196-197. 72

hususlarn detaylarna girme konusunda kendimizi yormamal, tartmaya girmemeliyiz. Zira bu tr konularda girilen her tartma nks ve zann olmaktan teye geemeyecektir. nk her zaman doru olmaya ak olduu gibi, yalan ve yanl olma ihtimaline de aktr.201 Mfessir bn Kesr de israiliyat kaynakl rivayetler konusunda hocas bn Teymiyye paralelinde yorumlar yapar ve zellikle slami esaslara uygun olan veya muhalif grlmeyen ve bu yzden de Hz. Peygamber tarafndan ne tasdik ne tekzib edilmesi istenen rivayetlerin hikaye edilebileceini belirtir.202 Ayn meseleye slam Tarihi alanna hasrettii elBidye ven-Nihye adl eserinin banda da deinir ve eserinde ancak slam alimlerinin kabul ettii, dinin izin verdii israiliyat haberlerini aktaracandan sz eder. Ona gre zaten bu ksm israiliyat haberleri, Kurana ve Hz. Peygamberin hadislerine muhalif olmayan rivayetler olacaktr. Bu rivayetlere yer vermesinin sebebi olarak ise bn Kesr, bizim dini kaynaklarmzda muhtasar olan bir meselenin aklanmasn, dinimizce muayyen klnmasnda herhangi bir yarar grlmeyen bir mbhemin adlandrlmasn ifade eder. Bu yzden ilgili israili haberler bir renk ve ss kabilinden bir deere sahip olacak, itimad ve itikad noktasnda bir kaynak deer ifade etmeyecektir.203 Bu konuda Buknin el-Akvll-Kavme f Hukmin-Nakli minelKtbil-Kadme adl eserinde ve ayrca ayet ve surelerin mnasebetleri konusunda ok nemli bir eser olan Nazmud-Drer adl tefsirinde yapm olduu u yorumlar olduka nemli grnmektedir: Kurann ne tasdik ettii, ne de yalanlad konularda srail oullarndan veya dier din mensuplarndan nakilde bulunmann hkmnn caiz olduu grlmektedir. nk bunlar nakletmekten maksat, yaknlk, istins kesbetmektir, dayanp gvenmek, itimd etmek deildir. Bunlar bizim kendi dinimizin kaynaklarndan istidlal etmeden farkldr. nk bizim dini kaynaklarmzdan istidlal etme srecinde dikkate alnmas gereken esas, ilgili delilin sabit olmasdr. Zira bizim dini kaynaklarmz balamnda deliller: uydurma, zayf ve sahih olmak zere ksmdr. Uydurma ve
201

202

203

bn Teymiyye, Mukaddime fi Usult-Tefsir, s. 13-14; Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi Ktbit-Tefsir, 97-100. Bkz. bn Kesr, Tefsr, I, 4; Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi KtbitTefsir, 100. bn Kesr, el-Bidaye ven-Nihaye, 2. bsk., Beyrut 1977, Drul-Merif, c. I, s. 6. 73

zayf olmayan deliller hccet makamnda grlr. te yandan zayf deliller, tergib alannda kullanlabilirken, uydurma olanlar ise yalan olmalar hasebiyle sadece uyar amacyla zikredilebilirler. u halde alimlerimizin dinimizin bir konusunda istidlal etmek maksadyla kendi kaynaklarmzdan nakilde bulunmalaryla ehli kitaptan nakletmeleri konusunu karlatrdmzda unu gryoruz: Ehli kitaptan hccet makamnda nakilde bulunmak, biraz nce ksmlar saylan delil eitlerinden hibirine dahil deildir. nk onlardan nakilde bulunmak, bizim kendi dinimize ilikin hibir hkm sabit klamaz. O halde geriye sadece Kurann dorulad konular kalr ki bunlar nakletmekte bir saknca yoktur ve caizdir. Kurann yalanlad konularda ise onlardan yaplan nakiller, uydurma gibidir ve batl olduunu aklama maksadndan baka bir gaye iin nakletmek caiz deildir.204 Bu konuda benzer aklama ve yorumda bulunan alimler, Hz. Peygamberin, daha nce de tekrar edilen, teknik anlam ykl u hadisini dikkate almlardr: Bir ayet dahi olsa benden rivayette bulununuz. srailoullarndan da rivayette bulunmanzda bir saknca yoktur. Kim benim hakkmda kasten yalan uydurursa cehennemdeki yerine hazrlansn.205 Buhr rihi bn Hacere gre Hz. Peygamber (sas) vahyin ilk yllarnda fitne kmas endiesine binaen genelde nceki kltrlerden, zelde ise ehl-i kitabdan istifade edilmesini yasaklamtr. Ancak slami hkmler iyice yerleip artk herhangi bir fitne tehlikesi kalmaynca Hz. Peygamber bu yasa kaldrm, srailoullarndan rivayette bulunmann bir sakncas olmadn belirtmitir.206

204

205

206

Buk, brhim b. Omer b. Hasen er-Ribt, Nazmud-Drer f Tensbil-yi ves-Sver, yty., mile, c. I, s. 64 ; II, 356 ; Ayrca bkz. Zeheb, srailiyyat f Tefsr vel-Hadis, 54-55 ; Remz Nana, srailiyyat ve Eseruhu fi KtbitTefsir, 103-105. Buhr, Enbiya 50 ; Tirmiz, lim 13; Drim, Mukaddime 46; Eb Dvd, lim 11; Ahmed, II, 159, 202, 214, 474, 502; III, 46, 56. Bu hadisin ilgili hadis kitaplarndaki senetleri ve gvenilirlii iin ayrca bkz. Aksu, Abdullah, Kitab- Mukaddesle lgili Rivayetlerin Tahlil ve Tenkidi, OMUSBE., Samsun 2003, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), s. 33-41. Bkz. bn Hacer, Haddis an ben srle ve l Harace, http://www.almeshkat.net/index.php?pg=art&cat=10&ref=321 74

C. eru Men Kablen erevesinde srailiyat Bu balk altnda israiliyat konusuna eitli ynlerden dolay ok yakn benzerlikleri olan bizden nceki eriatlarn slam fkhnda kaynaklardan kabul edilmesi konusunu ele almaya alacaz. slam fkhnda eri delillerin feri kaynaklar arasnda kabul edilen nceki eriatler manasnda eru men kablen, eri-i slife veya eriu men kablen gibi tamlamalar, esasnda bu almann temel konusu olan israiliyatla yakndan ilgili olup, gerek kaynaklar, gerekse hkmleri itibariyle israiliyat konusuyla byk benzerlikler tamaktadr. Hz. Peygamber (sas)in peygamber olmadan nce, daha nceki peygamberlerin eriatlarna gre hareket ettii ulemann pek ou tarafndan kabul edilmektedir. Szgelimi Hanefilerin ve afiilerin ou, Kad Adudiddin Ic ve Kad Beydv gibi kelam alimleri, bir grup Hanbeli ulema ve Malikilerden bn Hcib bu grtedir.207 Szgelimi Hz. Peygamber (sas), brahim eriat zere, sabah ve gne batmadan nce olmak zere gnde iki vakitte ikier rekat namaz klard. Hac ve umre yapar, Kabeyi tavaf eder, ona tazim gsterirdi. Sadaka verir, hayvan boazlar, et yer, hayvana biner, meyte (le) yemekten kanrd. Tm bunlar eriata tabi olmakszn sadece akln yol gstermesiyle yaplacak eyler deildir. Bu bakmdan tm bu uygulamalarn bir kitb eriate dayanm olmas daha anlaml grnmektedir. Nitekim slam fkh, istishab prensibi gereince nceki peygamberlerin getirdikleri eriatlarn neshi sabit olmadka geerli olduunu ifade etmitir.208

207 208

(06.11.2008). Ayrca bkz. bn Hacer, Fethul-Br, VI, 361. (Kitabu EhdselEnbiy, Bbu m Zkira an Ben srle). Zuhayl, Vehbe, Usll-Fkhil-slm, Dmek 1986, Drul-Fikr, c. II, s. 839. Geni bilgi iin bkz. Serahs, Eb Bekr Muhammed b. Ahmed, UslsSerahs, stanbul 1984, Dru Kahraman, c. II, s. 99-105 ; mid, Seyfddn Ebul-Hasen Ali b. Eb Ali, el-hkm f Uslil-Ahkm, y.t.y., c. IV, s. 121 ; Gazl, Huccetl-slm Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasf min Ilmil-Usl, 1. bsk., Bulak 1322, el-Matbaatl-Emriyye, c. I, s. 246 ; evkn, Muhammed b. Ali b. Muhammed es-Sann, rdul-Fuhl il Tahkkil-Hakki min Ilmil-Usl, Beyrut 1979, Drul-Marife, s. 239. Ayrca Hz. Peygamberin bisetten nce, neye gre amel ettii hakkndaki tartma ve grler hakknda geni bilgi iin bkz. Ekinci, nceki eriatler, 151-158. 75

slamn nceki eriatlara bak konusunda Takprzadenin Mevdtl-Ulm adl eserinde szn ettii u hususlar teorik taban konusunda nemli bilgiler iermektedir: Kurandaki bilgiler ksmdr. Birinci ksma ait bilgileri Allahdan baka kimse bilmez. Allahn isimleri ve sfatlar byledir. kinci ksm bilgiler hakknda ise Kuran, yalnz Hz. Peygamber ile rasih alimlerin anlayabileceini bildirir. Mteabih ayetler byledir. nc ksm bilgiler ise Hazreti Peygambere bildirilmi ve insanlara da bildirmesi emredilmitir. Bunlar gemi insanlarn hallerini bildiriyorsa kssa/ksas, dnya ve ahirette yaratlm ve yaratlacak olan eyleri bildiriyorsa haber/ahbardr. Bunlar da yalnz Peygamberin bildirmesiyle anlalr. nc ksm bilgilerin son dal ise akl, tecrbe ve ilim ile anlalabilir. Bunlar da fen bilgileri ile inanlmas ve yaplmas gereken eyler, yani ahkamdan ibarettir.209 Grld gibi Kuran, zellikle de Takprzadenin ahbr olarak niteledii bir ksm bilgiler ierisinde nceki din ve kltrleri dikkate almakta ve onlara atflarda bulunmaktadr. Nitekim fakihlerin Kehf suresindeki Hzr-Musa kssasndan yirmiye yakn hkm karm olmalar bu sylediklerimizi destekler mahiyettedir. Bu itibarla bisetten sonra Hz. Peygamberin nceki eriatlara nasl bakt konusunda aadaki hususlar alt izilmeye deer mahiyettedir: 1. Hz. Peygamber (sas) eski eriatlarn hkmleriyle amel etmitir. Zira bir peygamber iin sabit olan eriatn neshedildii bildirilmedike kyamete kadar hak zere baki olmas asldr. Bu yzden slam hukukunun kaynaklar arasnda, eski eriatlerin neshedilmeyen hkmleri de yer almtr. Burada ihtilaf olmamakla birlikte alimlerin gr ayrl bu itibarn vahiy yoluyla olup olmad noktasndadr. Nitekim Ebu Hanife ashabnn ou, afii ashabndan baz imamlar ve mtekellimlerden bir grup, Maliki hukukular, iki rivayetinden birinde Ahmed b. Hanbel, Hz. Peygamberin bisetten sonra Yahudi ve Hristiyanlarn yani ehli kitabn veya Mslmanlarn ellerinde mevcut bulunan kitaplardan rivayet etmek suretiyle deil, vahy yoluyla amel ettiini kabul ederler.210
209

210

Takbrizde, Ahmed Efendi, Mevdtl-Ulm, stanbul 1313, Dersaadet kdam Matbaas, s. 414-415. Casss, Eb Bekr Ahmed b. Ali er-Rz, Ahkmul-Kurn, thk. Muhammed Sdk Kamhv, Beyrut 1985, Dru hyit-Trsil-Arab, c. IV, s. 92; mid, 76

2. Hz. Peygamber (sas)in bisetten sonra eski eriatlerin hkmleriyle amel etmediini ifade eden gr ise Eb Hanife ve afiinin ashabndan baz imamlar, Hanbelilerden bir grup ile mtekellimlerin bir ou, ayrca Eariler kabul ederler. Buna gre vefatyla beraber her peygamberin eriat son bulaca iin, er olduuna dair sonraki peygamber tarafndan bir delil ortaya konmadka bunlarla amel etmek caiz olmaz. mid, Eb shk irz, bn emn, Havrezm, Rz ve bn Hazm bu grtedir. Mutezile ve ia da ayn kanaate sahiptir.211 3. Kuran ve Snnette neshi bildirilmeyen nceki eriatler, Mslmanlar iin geerlidir ve balaycdr. nk artk bu hkmler eski eriat olmaktan kmtr. Ancak burada Ehl-i kitabn nakillerine ve Mslmanlarn bu kaynaklardan rivayetlerine itibar edilmez. Zira nceki mukaddes kitaplar tahrife uramtr. Hanefilerden Eb Mansr, Kad Eb Zeyd, Serahs ve Pezdev ile mteahhirun ulemasnn tamam, neshedildiine dair ak bir bilgi olmadka nceki eriatlerde bulunduu bildirilen hkmlerle amel etmenin herkes iin vacip olduu grndedir. nk artk bu hkmler Hz. Muhammed (sas)in eriat haline gelmitir. Hanefi mezhebinde mtalaa edilen baz meseleler bu yaklama gre zlmtr. rnein mam Muhammed taksimi mmkn olmayan mterek maln nbetlee kullanlmas (muhyee) yoluyla taksimini, Eb Ysuf erkek ile kadn arasndaki ksas cereyann, Kerh kle ve zimm ile Mslman arasndaki ksas cereyannn meruluunu Kuranda geen eski eriat hkmlerine dayandrmtr. mam f de bu yaklamlara kar olmamtr. Ayrca Hz. Peygamberin tatbik ettii recm konusu ilgin bir rnektir ve bu uygulamada recmin meruluu aka Tevrattan istidlal edilmi grnmektedir. Nitekim Peygamberimizin Ben u Yahudilerin ldrd (terk ettii) bir snneti ihyaya daha laym212 sz, gayri Mslimler zerine recmin vcbuna delalet ettii gibi ayn zamanda bu hkmn artk slam dairesine girdiine
hkm, IV, 123-124 ; Kurtub, Cmi li Ahkmil-Kuran, VI, 178-179 ; evkn, rdl-Fuhl, 240; Altnta, Gemi eriatlarn slam Hukukunda Kaynak Deeri, 18-22 ; Ekinci, nceki eriatler, 158-159. mid, hkm, IV, 123-124 ; evkn, rdl-Fuhl, 240 ; Altnta, Gemi eriatlarn slam Hukukunda Kaynak Deeri, 22-24 ; Ekinci, nceki eriatler, 159. Mslim, Hudd, 28. 77

211

212

de delalet eder. Fakat burada slam eriat dzenlemesinin recm konusuna muhsan olma art koymasnn ve hkme ilavede bulunmasnn bir nevi nesh olarak deerlendirilebilme ihtimali de sz konusudur.213 Gemi eriatlerin slam snrlar iinde balayc olmas gerektii meselesinde eitli deliller ileri srlmtr: Hamidullahn alntlad bir bilginin de ortaya koyduu gibi Peygamberlerin eriat bir bakma Allahn eriatdr, dolaysyla bu eriatlar sadece bizden ncekilere ait deildir. nk Allah temelde eriatlerin ve hkmlerin koyucusudur. Biz Nuha ve ondan sonra gelen peygamberlere vahyettiimiz gibi sana da vahyettik214 eklindeki ayet, btn peygamberlerin insanlar Allahn eriatna ardn ifade etmektedir. Zaman deitike insanlarn maslahat da deimi; bylece nesh sz konusu olabilmitir. Bu bakmdan her peygamberin vefat veya yenisinin gnderilmesiyle nceki eriatn son bulduunu sylemek caiz deildir. nk bu bir anlamda Allahn emirlerinde tenakuz olduunu sylemek demektir.215 Ayrca Yusuf suresinde yer alan gemi peygamberler ve mmetlerinin kssalarnda akl sahipleri iin pek ok ibretler vardr216 mealindeki ayet de bir anlamda eski eriatlerle amel olunabileceine dair delil kabul edilmitir. Ancak bu ayetin nceki peygamberlere ait mukaddes kitaplardaki kssalardan ibret alnmas maksadyla sevk edildii yolunda itiraz vakidir. Ayrca de ki: yeryznde bir gezin de bakn; sizden ncekilerin akbeti nice olmutur?217 gibi ayetler de nceki milletlerin hallerini bilmeye tevik etmektedir. Hz. Peygamber Kim namaz uyuyarak veya unutarak geirirse, sonra onu klsn diyerek ardndan okuduu beni anmak iin namaz

213

214 215

216 217

Serahs, Usl, 100; evkn, rd, 240; Ekinci, nceki eriatler, 159-160. Grld gibi burada zikredilen bir ve nc maddeler birbirlerine olduka yakndr ve bu snflama ilk dnem usul kitaplarnn sistematiini yanstmaktadr. Bu bakmdan son dnem fkh usul kitaplarnda deil sadece iki gr nakledilmektedir. Nisa, 4/163. Bkz. Hamidullah, Muhammed, slam Hukukunun Kaynaklar Asndan Kitab- Mukaddes, ev. brahim Canan, Ata....D., S. 3, Ankara 1979, s. 403. Yusuf, 12/111. Bkz. Ali mran, 3/137; Nahl, 16/36; Neml, 27/69; Rum, 30/42. 78

kl218 mealindeki ayet, aslnda Allah Tealann Hz. Musaya hitap ettii bir emirden ibarettir.219 Daha nce de ifade edildii gibi Tevratta srail oullar zerine unu da farz kldk: cana can, gze gz, buruna burun, die di ve yaralar birbirine ksastr220 mealindeki Kuran ayetinde Tevratn hkmlerine atf vardr.221 Bizden nceki eriatlerin bizim iin delil olmas konusunu Hz. Peygamberin u hadisiyle sonulandrmak mmkndr: sa (as)n yaptn yapmakta ben herkesten ileriyim. Peygamberler babalar bir olan kardeler gibidir. Analar ayrdr. Dinleri birdir.222 slami kaynaklarn iaret ve rivayet ettii ve etmedii israiliyat haberlerinin hkmnn ne olaca konusunu da ele almak gerekmektedir. nk bazen israiliyat kaynana hi atfta bulunulmakszn ayn konunun tashih edildii veya bakasyla deitirildii yahut da aynen korunduu grlebilmektedir. Bu bakmdan konuyu u iki madde halinde incelemek mmkndr: 1. Atfta Bulunulmadan Geersiz Saylan srailiyat Haberleri: srailiyat haberlerine hi deinilmeden yaplan aklamalardan ilgili israiliyat rivayetlerinin yanl ve kabul edilemez olduu anlalr. rnein ncildeki zina dndaki boanma yasa,223 slami kaynaklar tarafndan kendisine hi temas edilmeksizin kaldrlm ve neticede Yeni Ahit hkm geersiz klnmtr.224 Benzer ekilde Tevratta ilk olun mirastan iki kat pay almas;225 oul varken kzlarn mirastan mahrum braklmas;226 annenin varis saylmamas; efendinin cariyesinden olan ocuklarnn mirasa hak
218 219

220 221

222

223 224 225 226

Taha, 20/14. Buhr, Mevakts-Salat 38; Tirmiz, Salat 131; Eb Dvd, Salat11 ; Nesai, Mevakt 52, 53; bn Mce Salat 10; Drim Salat 26. Maide, 5/45. Hz. Peygamberin hayatndan benzer pek ok rnek, bu almann slami Kaynaklarn srailiyata Bak bal altnda yer almtr, burada onlar yeniden tekrar etmeye lzum grmedik. Buhr, Enbiya 48; Mslim, Fezail 143, 145; Eb Dvd, Snnet 13, Melahim 14; Ahmed II/319, 406, 437, 463, 464, 482, 451. Matta, 5/32, 19/3, 6, 8-9; Markos, 10/11; I. Korintliler, 7/11. Bkz. Bakara, 2/231, 232; Talak, 65/1. Tesniye, 21/15-17. Saylar, 27/9-11. 79

kazanamamas227 gibi hkmler slamda kaldrlmtr. Bu srete Ehl-i Kitap kltrne herhangi bir referansta bulunulmadan yeni hkmler vaz edilmitir.228 Deve ve tavan etinin yenilemeyecei229, gvercin ve kumrudan kurban olabilecei230, kurban etlerinin yaklaca veya medyumlara verilecei231 gibi Tevrat hkmleri de slam tarafndan yeni hkmler konarak kaldrlmtr.232 2. Atfta Bulunulmadan Geerli Olduu Anlalan srailiyat Haberleri: Bu balk altnda eski dinlerde ve kltrlerde yer ald belirtilmeden ayn veya benzer aklamalarn slami kaynaklarca da yaplmas, dolaysyla geerli kabul edilmesi durumu aadaki rnekler dorultusunda ele alnacaktr: On Emirde geen puta tapmayacaksn, anne-babaya hrmet ve itaat edeceksin, adam ldrmeyeceksin, zina etmeyeceksin, bakasnn malna, rzna gz dikmeyecek ve almayacaksn, yalan ahitlik etmeyeceksin eklindeki hkmler,233 Hz. Musaya emrolunduu tasrih edilmeksizin Kuranda da yer almtr.234 Ayn ekilde Tevratta adam ldrme suunun cezas olarak ngrlen ksas ve diyet;235 gebe kadnn ocuunu drmesi durumunda tazminat (gurre) demesi236 esas slam kaynaklarnca da kabul edilmitir. Yine Tevrat, oullar iin babalarn, babalar iin de oullarn ldrlmemesi gerektiini ifade etmitir. Kuran da bu esas, kimse kimsenin gnahn yklenmez237 diyerek kabul etmitir.238
227 228 229 230 231 232 233 234 235 236

237

Tekvin, 21/10. Bkz. Ekinci, nceki eriatler, 218. Levililer, 11/4; Tesniye, 14/7. Levililer, 1/14. Levililer, 14/22, 30-31; 15/14. Bkz. Ekinci, nceki eriatler, 218. Bkz. k, 20/3-17; Tesniye, 5/7-22. Bkz. Enam, 6/151-153. Levililer, 24/20; Tekvin, 9/6 ; Tesniye, 19/21 ; k, 21/23-25. k, 21/22-25. Bu husus Peygamberimiz (sas)in hadislerinde de yer almaktadr. Bkz. Buhari, Diyt, 25 ; Mslim, Kasme, 34. Enam, 6/164. 80

ok evlilik ve ve cariyeyle evlenme Tevratta meru grld gibi, Kuranda da kabul edilmitir.240 Tevratn hayz zamannda cinsel ilikiyi yasaklamasnn Kuran tarafndan da devam ettirildii grlr.241 Tevrata gre erkek diledii zaman karsn boayabilir. Boanm bir kadn da bakasyla evlenebilir. Bir erkek karsn zinayla sular, ancak ahit tutamazsa bu takdirde haham huzurunda lanetleerek ayrlabilirler.242 Kuran bu konuya lian adn vermekte ve bu usul benimsemektedir.243
239

Tevrat, nikah akdinde hazr bulunanlara verilen ziyafetten sz etmektedir.244 ncilde de bu adetten bahsedilir.245 Hz. Peygamber (sas) de velme ad verilen dn yemei adetini hem kendisi tatbik etmi, hem de ashabna tatbik etmeleri iin tavsiyede bulunmutur. Nitekim Ensardan bir kadnla evlendiini bildiren Abdurrahman b. Avfa bir koyunla da olsa ziyafet ver buyurmutur.246 Ayn ekilde Tevratta yer alan evlenilen kadna bir mal ve menfaat yani bir mehir verilmesi usul247 Kuranda da meru grlerek emredilmitir.248 slami kaynaklarn geersiz veya geerli kabul ettii, ancak bu srete kaynana da atfta bulunduu israiliyat haberleri konusunu, yine rnekler dorultusunda iki madde halinde ele almak mmkndr: 1. Atfta Bulunulan Fakat Geersiz Saylan srailiyat Haberleri: Baz israiliyat haberlerinin ve hkmlerinin, eski kaynaklarda getikleri bildirilmekle beraber artk geerli olmad beyan edilebilmektedir. Bu haberlerin ierii ve delalet ettikleri hkmn artk slami noktay- nazardan herhangi bir geerliliinin olmas mevzu bahis deildir.

238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248

Ekinci, nceki eriatler, 221. Tekvin, 16/2-3; 30/3, 4; 32/22; I. Krallar, 11/3; Hakimler, 8/30. Nur, 24/6-9. Bakara, 2/222. Bkz. Tesniye, 24/1-3; Yeaya, 50/1. Ekinci, nceki eriatler, 221. Tekvin, 29/21. Yuhanna 2/1-10; Matta, 22/2-4. Buhr, Nikah 7, 49, 54, 56, 68. Tekvin, 34/11-12; k, 22/16-17. rnein bkz. Nisa, 4/24, 20-21. 81

Hz. Ademin her batnda biri erkek dieri kz olmak zere ikiz ocuklar dnyaya gelirdi. Bu ocuklardan nceki batnda olan kzn sonraki batndaki erkekle evlenmesi Hz. Ademin eriatna gre meruydu. Hatta mehur Habil-Kabil ihtilafnn ve yer yzndeki ilk cinayetin bu hkme boyun eip ememe sebebiyle kt ifade edilmektedir.249 Hatta Tevratta bildirildiine gre Hz. Adem zamanndaki geerli adet, Hz. brahim zamannda da muhtemelen geerliydi. Zira Hz. brahim, Msrdayken kars Sareyi vey kzkardei olarak tantmt.250 Nitekim Hz. brahimle Sare hakknda anlatlan bu kssa hadis kitaplarnda da yer almaktadr.251 yle anlalyor ki bu adet, ilk olarak Hz. Musann eliyle kaldrlmtr.252 Baka bir rnek de Tevratta Hz. Yakubun iki kzkardele evlendiinin anlatlmasdr.253 Oysa bu adet, yani iki kzkardele ayn anda evli bulunma uygulamas Hz. Musann eriatnda yasaklanmtr.254 Ayn yasak Kuran tarafndan da ifade edilmitir. Hatta iki kz kardele evlenmenin eskiden caiz olduu, ancak artk kaldrld aka belirtilmektedir.255 Hz. Musann eriatnda evlenilecek kadnlarn saysnda bir st snr yoktu. Nitekim Kitab Mukaddes Hz. Sleymann yedi yz kars ve yz
249

250 251

252 253 254 255

bn shkn nceki kitaplarn bilgisine sahip birinden naklettii habere gre Hz. Adem, oullar Habil ve Kabile farkl batndan olma kzkardeleriyle evlenmelerini emreder. Bu emre Habil raz olur, ne var ki Kabil bunu kabul etmez ve daha gzel olan kendi batnndaki kzkardeiyle evlenmek ister. Bu ekime Kabilin kardei Habili ldrmesi ve bylece yeryznde ilk insan kannn dklmesi olayyla sonulanr. Benzer bir rivayet de bn Abbs ve bn Mesuddan nakledilmitir. Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, VI, 188. Tekvin, 20/12, 13. Buhr, Hibe 26, krah 6, Enbiya 8, 11; Mslim, Fedail 154; Tirmiz, Tefsiri Sret-i Enbiya 3 ; bni Mace Taharet, 413, 414; Abdulbk, Muhammed Fud, el-Ll vel-Mercn fm ttefeka aleyhi-eyhn, stanbul 1985, Dru Temel, c. II, s. 248, h. no. 1532. Bu konunun geni aklamas iin ayrca bkz. Ekinci, nceki eriatler, 226-229. Tekvin, 18/9. Tekvin, 29/21-28. Levililer, 18/18. Nisa, 4/23. 82

cariyesi olduunu haber vermektedir.256 ncilde geen on bakire kssas da poligamide bir st snr olmadn ortaya koymaktadr.257 Oysa Kuran bu snr drt olarak belirlemitir.258 Benzer ekilde Hz. Peygamber bana ganimetler helal klnd, oysa daha nce hi kimseye helal klnmamt259 szyle de nceki dinlerdeki bir konuya atfta bulunarak artk geerli olan yeni hkm ifade etmitir. Ayn ekilde eski eriatlarda adam ldrme suunda diyet cezasnn bulunmad ve sadece ksas cezasnn yer ald Bakara suresinin 178. ayeti tarafndan bildirmekte ve bu hkme diyet seenei ilave edilmektedir. Geri diyet Tevratta da vardr, ancak adam ldrme dndaki sularda ve asli olmakszn yer almaktadr.260 Yeni Ahidte zellikle de Pavlusun mektuplarnda evlilik aleyhine hkmler yer almaktadr.261 Bu hkmlerle beraber Hz. sann bekarln da dikkate alan Hristiyan din adamlar evlenmemekte, ruhban hayat srmektedirler. Ashab- Kiramdan bazlarnn da Peygamberimize gelerek hi evlenmeyeceklerini ve hep ibadetle megul olacaklarn haber vermeleri zerine kendisi onlara u tarihi cevab vermiti: Ben Peygamberim, yerim, ierim, evlenirim, ibadet de ederim. slamiyette ruhbanlk yoktur. Nikah yapmak benim snnetimdir. Snnetimi yapmayan kimse benden deildir.262 Bu cevap aka nceki dinlerde yer alan evlilik aleyhindeki kanaatleri geersiz klmaktadr. 2. Atfta Bulunulan ve Geerli Kabul Edilen srailiyat Haberleri: Pek ok konu, nceki dinlerde yer alp slam tarafndan da kabul edilmitir. Adam ldrmenin263 ve faizin264 yasak olmas, oru tutma265 ve snnet olma266 gibi hkmler bunlardan sadece bir kadr.
256 257 258 259

260 261 262

263

I. Krallar, 11/3. Matta, 25/1-10. Nisa, 4/3. Buhr, Teyemmm 1, Salat 56, Gusl 26, Humus 8; Mslim, Mesacid 3; Nesai, Gusl 26; Drim, Siyer 28. k, 21/20-22. Bkz. I. Korintoslulara, 7/6-8; I. Timoteosa, 5/11. Gmhanev, Ahmed Ziyddin, Rmz el-Ehds Hadisler Deryas Tercmesi, ev. Abdlaziz Bekine, ner. Ltfi Doan-Cevat Akit, 1982-1986, Milsan Basn, c. I, s. 144, h. no. 3, s. 239, h. no. 5; c. II, s. 498, h. no. 4-5. Bkz. Levililer, 24/17; Saylar, 35/16,18, 21, 31. 83

Bu konuda en nemli konulardan biri evlilerin zinasnda sz konusu olan recm cezasdr. Nitekim bu ceza Tevratta yer almaktadr.267 Ancak Yahudiler bu emri uygulama konusunda ciddi ahlaki zaaflar iindeydiler. Nitekim Hz. Peygamber zinakar Yahudiler hakknda recm karar vermi, Allahm unlar ldrdkleri zaman, Senin emrini ilk ben ihya ediyorum268 diyerek Tevrata gre hkmetmi, recmin uygulanmasn emretmitir. Bu olay zerine Maide 41. ayet nazil olmutur.269 Bir dier konu ise Hz. uaybn sekiz yl hizmet etmesi karlnda kzlarndan birini Hz. Musaya nikahlamay teklif etmesidir.270 slam hukukularna gre bu kssada babann uygun grd birine kzn nikahlamasnn caiz olduuna delalet eden bir delil bulunmaktadr. Mehir olarak ifade edilen faydann kza ait bir hak olmas gerektii dncesiyle, bu kssada yarar babaya ait olacak bir artn mehir olmas halinde bunu slam nesh etmi, hkmn kaldrmtr.271 Yine ayn kssada geen Hz. Musann yanlarnda ahit bulunmakszn Hz. uaybn nikah teklifini kabul etmesi hususunu Malikiler ahitsiz kylan nikahn caiz olduunu delil olarak grrler.272 Ayrca bu kssay fakihler eler arasnda denkliin aranmas gerektiine dair delil olarak kabul etmilerdir. Nitekim Medyenli Hz. uayb, kzn vermeden evvel damat adaynn halini sormu, dini durumunu, nesebini, hr olup olmadna dair bir fikir sahibi olduktan sonra nikah icra etmitir.273 Konuyla ilgili ifadeler sz konusu surede yle yer alr: O srada kzlardan biri utana skla geldi ve babam sulama cretini demek iin seni aryor dedi. Bunun zerine Musa onun yanna gelir ve bandan geenleri anlatr. Bunun zerine Hz. uayb ona: korkma, sen artk zalim milletten kurtuldun der.274 Bu hadise,
264 265 266 267 268 269 270

271 272 273 274

Bkz. Levililer, 25/36; Hezekiel, 18/8. Bkz. Zekarya, 7/1-7; 8/19, Resullerin leri, 27/9. Bkz. Tekvin, 17/10, 11, 24-27, 12-13; Yeu, 5/2-9. Tesniye, 22/22. Mslim, Hudd, 28. Taber, Cmiul-Beyn, VI, 232-233 ; Vhd, Esbbun-Nzl, 111. Bkz. Kasas, 28/27-29. Eski Ahitte Hz. Musann kaynpederine sekiz yl hizmet etmesi karlnda evlendii hususu yer almaz. Bkz. k, 2/21, 3/1, 18/1. Casss, Ahkmul-Kurn, V, 215. Kurtub, el-Cmi li-Ahkmil-Kurn, XIII, 280. Kurtub, el-Cmi li-Ahkmil-Kurn, XIII, 271. Kasas, 28/25. 84

Tevratta da kk farklarla Hz. Yakub ile days arasnda gemi olarak anlatlr275 ve Hz. Musann kaynpederi Midyani Hobab276 veya Midyan kahini Reuele olarak tantlr.277 Kurann zikrettii eski zamanlara ait bir dier kssa da Nuh tufan kssasdr. Olu Kenann gemiye binmemesi zerine tufanda boulmas, Hz. Nuhun zlmesine ve Allah Tealaya yle yakarmasna neden olmutur: Ey Rabbim, olum benim ailemdendi. Dorusu senin vadin haktr. Sen hkmedenlerin en hayrlssn.278 Hz. Nuh bu szleriyle adeta hani ehlimden kimseye zarar gelmeyecekti demek istemitir. Bunun zerine Allah Teala Ey Nuh, o senin ailenden deildir. nk o kt i yapmtr.279 buyurdu. Buna gre kiinin olu ailesinden sayld iin, maln te birini ailesine vasiyet eden bir mteveffann hakikatte kast sadece hanm olmasna ramen, bu ayet gereince olan vasyete ortak olmaktadr.280 Yine bu ayet, mmin olmayan evladn aileden saylmadn, dolaysyla varis de olamayacan gstermektedir.281 Hz. brahim ile hanm Sarenin bandan geen aadaki olay da hadis kaynaklarnda Ebu Hureyreden nakledilir. brahim (as), bir defasnda ei Sare ile yolculua kmt ve onunla bir ehre gelmiti. Orada bir zalim hkmdar vard. Bu zalim hkmdara brahim, en gzel kadnlardan biriyle ehre girdi diye bildirildi. Hkmdar, Ya brahim! Yanndaki kadn kimdir, nedir? diye haber gnderdi. brahim kzkardeimdir diye cevap verdi. Sonra brahim Sarenin yanna dnd ve sakn beni yalanc kartma, ben bunlara senin benim kzkardeim olduunu syledim. Allaha yemin ederim ki yeryznde senden ve benden baka iman etmi kimse yoktur dedi. brahim, Sareyi hkmdara gnderir. Saraya varnca hkmdar Sareye sarkntlk eder.
275 276 277 278 279 280 281

Tekvin, 29/13-20. Saylar, 10/29. k, 2/16-21. Hud, 11/45. Hud, 11/46, 42-47. Casss, Ahkmul-Kurn, IV, 377. Tevrat da Nuh tufanndan sz etmekle birlikte, gemiye binmedii iin boulan ouldan bahsetmez. Onun yerine tufandan sonra babasna kar bir su iledii iin kendisi ve soyu ebediyen lanetlenen ve Nuh peygamberin dier iki oluna kul olaca ifade edilen Ham vardr. Bkz. Tekvin, 6. vd. bablar. 85

Sare de hemen abdest alp namaza durur. Namazn ardndan Ya Rabbi, ben sana ve peygamberine iman ettimse, kadnlm kocamdan bakasna kar ebediyen muhafaza ettimse, benim zerime bu kfiri musallat etme diye duada bulunur. Bunun zerine melikin derhal nefesi kesilir, hrldamaya, hatta ayan yere vurup debelenmeye balar. Bunun zerine Sare, Allahm eer bu adam lrse, bu kadn ldrd denilir diye endielenir. Ancak hkmdar lmez. Sonra yine Sareye sarkntlk etmeye yeltenince Sare yine abdest alp namaza durur ve ayn ekilde dua eder. Hkmdara yine ayn haller olur. nc defa da ayn eyler olunca melik saraydaki adamlarna siz bana bir insan deil, bir eytan gndermisiniz, bu kadn brahime geri gnderin, Haceri de Sareye verin emrinde bulunur. Bylece Sare, Hz. brahime dnp gelir ve hadiseyi anlatp Allah kafiri zelil etti, bir cariyeyi de hizmeti verdi der.282 Tevratta283 da anlatlan bu kssadan fakihler pek ok hkm karmlardr. Bunlardan biri eski eriatlerde abdest ve namazn bulunduudur. Ayrca melikin Haceri Sareye hediye etmesi ve onun da kabul etmesi, Mslman olmayan bir harbiden hibe kabul etmenin cevazn gstermektedir. Buna kyas ederek daha baka kar ettirici akitler de caiz grlmtr.284 Buna benzer daha pek ok rnek vardr ve bunlarn hepsi de bir ekilde nceki kltr ve dinlere ait anlatmlarn deyi yerindeyse dikkate alndn, slami klndn ve zerine pek ok hkm bina edildiini gstermektedir. Bu bakmdan slamdan nceki mmetlerin eriatlerini delil olup olmamas asndan zet olarak drt grupta mtalaa etmek mmkndr:285 1. slamn aka neshettii hkmler. 2. slamn aka kabul ettii hkmler. 3. Kuran ve Hadiste zikredilmeyen hkmler. 4. Kuran ve Hadiste zikredilip de kabul veya reddi konusunda bir ey sylenmemi hkmler.
282

283 284

285

Buhr, Hibe 26 ; krah 6 ; Enbiya 8, 11; Mslim, Fedil 154; Tirmiz, Tefsiru Suretil-Enbiya 3; bn Mce, Taharet 413, 414. Tekvin, 12/1-20. Ekinci, nceki eriatler, 258. Ayrca baka rnekler iin de bkz. age., 239314. Bkz. Gngr, Mevlt, Casss ve Ahkmul-Kurn, Ankara 1989, s. 124-125. 86

KNC BLM CELLEYN TEFSR VE SRALYAT

Celleyn Tefsiri, slam dnyasnn bugne kadar neredeyse en ok hret kazanm eseri olmas yannda ayn zamanda en ok faydal bulunan tefsiri de olmutur.286 nl Celleyn Tefsirinin iki mfessir tarafndan yazld bilinmekle birlikte, hangi mfessirin hangi ksmlar yazd konusu sorun olmutur. Hakikatin eitli kimseler tarafndan karmak hale getirilmesi kr Arslann deyiiyle ad geen tefsirin n ile hi de mtenasip deildir.287 Zira rnein Ktib elebi tefsiri bandan sra suresinin sonuna kadar Celaleddin Mahallnin yazm olduunu belirtir ki, bu tamamen yanl bir bilgidir. Ayrca yine Ktibe gre Mahall, Fatiha suresini de tefsir etmemi, onun yntemi ve slubu zerine tefsiri veciz bir ekilde Syt tamamlam, Fatiha suresini de Syt tefsir ederek kitabn sonuna koymutur.288 Grld gibi Ktib elebi bu ifadesinde iki nemli iddiada bulunmaktadr: Birincisine gre tefsirin ilk yarsn Mahall, ikinci yarsn ise Syt yazmtr. Biraz nce de sylendii gibi bu iddia yanltr. Ktibe ait ikinci isabetsiz iddia da Fatiha suresini Sytnin tefsir ettiini sylemesidir. Ne var ki Katibin bu yanll kendisiyle snrl kalmam, ondan sonra gelen Badatl smail Paann Hediyyetl-rifnde, mer

286

287

288

Bkz. Zerkn, Menhill-Irfn, I, 534 ; Sv, e-eyh Ahmed el-Mlik, Hiyetl-Allme es-Sv, stanbul trz., Eser Ner., c. I, s. 2. Arslan, kr, Celleyn Tefsirinin snad ve el-Mahallnin Bakara Suresinden Yapt Tefsir, At.FD., S. 10, Erzurum 1991, s. 155. Ktib elebi, Molla Hac Halfe, Kefuz-Zunn an Esmil-Ktbi vel-Fnn, Beyrut 1990, Drul-Fikr, c.I, s. 446. 87

Nasuhi Bilmenin Byk Tefsir Tarihinde, Mehmet Sofuolunun Tefsir Dersleri ve Notlarnda yanla dmelerine de sebep olmutur.289 Oysa meselenin dorusu udur: Mahall, Kehf suresinden Ns suresine kadar olan ikinci ksmla birlikte Ftiha ve Bakara suresini de 36. ayetine kadar tefsir etmitir. Syt ise Mahallnin vefatnn ardndan onun Bakara suresinin 36. ayetine kadar yapt tefsiri dikkate alm ama bu sureyi bandan itibaren kendisi yeniden tefsir etmi ve sra suresinin sonuna kadar devam ederek tefsiri tamamlamtr.290 Nitekim Syt sr suresinin sonunda kendisinin bu surenin sonuna kadar tefsir ederek Mahallnin balatt ama tamamlayamad almay tamamladn aka ifade etmektedir.291 Fatiha suresi Mahall tarafndan tefsir edildii iin de tefsirin en sonuna, Nas suresinden sonraya konulmutur.292 Ne var ki Mahallnin tefsirini yazmaya neden Fatiha suresinden balayarak Bakara, Ali mran, Nisa eklindeki srayla devam etmeyip de, Kehf suresinden balad sorusunun cevabnda herhangi bir bilgiyle karlaamadk. Hatta hayli nemli olduuna inandmz bu soru, belki hakknda herhangi bir bilgi olmadndan olsa gerek, ilgili eserler

289

290

291

292

Arslan, Celleyn Tefsirinin snad, 158. Konuyla ilgili Katib elebinin yapt yanl beyan, daha nceden yaplm olan u almalarda da eletirilmekte ve tashih edilmektedir: Mesela bkz. Karahan, Abdlkadir, Suyti Md., A., stanbul 1964, MEBY., c. XI, s. 261 ; Zeheb, Tefsir velMfessirn, I, 234. bn Imd, Ebul-Felh Abdul-Hayy el-Hanbel, ezertz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, Beyrut, trz., el-Mektebt-Ticr lit-Tb, c. VII, s. 304. Sayn kr Arslann Mahallnin 36. ayetine kadar Bakara suresini de tefsir ettiini iki el yazma nsha zerine dayanarak tahkik etmesi ve bu tahkikli metni de neretmesi tefsir edebiyat adna ok byk bir hizmet olmutur. Syt aslnda Mahallnin Bakara suresine dair yapt bu tefsiri dikkate almtr. Mamafih yine de sureyi bandan itibaren tefsir etmitir. Bu tefsir metni iin bkz. Arslan, Celleyn Tefsirinin snad, 164-172. Suyt, Celleddn - Celleddn Mahall, Tefsrul-Celleyn lil-Kurnil-Azm, stanbul, trz., Salah Bilici Kitabevi Yay., c. I, s. 237. Arslan, Celleyn Tefsirinin snad, 155, 158-163. Bu dnceyi destekleyen, yani tefsirin isnadlarn isabetli olarak veren baka kaynaklar iin de ayrca bkz. bn Imd, ezertz-Zeheb, VII, 303-304 ; Dvd, Tabaktl-Mfessirn, yy., 1972, Matbaatl-stikllil-Kbr, c. I, s. 81 ; Ln, Ms hn, el-Lelil-Hsn f Ulmil-Kurn, Msr 1968, s. 399. 88

tarafndan, gndeme bile getirilmemitir. tiraf etmeliyiz ki bu sorunun cevabn u anki bilgilerimizle vermeye muktedir deiliz. Syt tefsiri Mahallnin slup ve nazm ls zerine tamamlam, sonuta iki mfessire ait olduu anlalamayacak yeknesaklkta bir eser ortaya kmtr.293 Syt, tefsirin kendisine ait olan blmn krk gnde telif ettiini bildirmektedir.294 Svnin aklamasna gre, Syt tefsiri yazmaya Ramazan aynn ik gn balam, evval aynn onuncu gnnde de tamamlamtr.295 Mahall, balad tefsirine herhangi bir mukaddime de yazmamtr. Bu durumu Celleyn Tefsiri zerine haiye yazm olan Sv, Mahallnin eserini ksa ve z tutmak istemesine balamaktadr.296 Ne var ki Mahallnin takip ettii sra, mukaddime yazmaya zaten elverili deildir. Gnmzde olduu gibi eski mellifler de bu tr blmleri tm eser bittikten sonra yazarlar ve eserin n tarafna koyarlard. Bu itibarla mr eserini tamamlamaya kifayet etmemi olan Mahall, elbette mukaddime yazmaya da vakit bulamamt.297 A. Celleyn Tefsiri Mellifleri Adndan da anlald zere Celleyn Tefsiri, iki mellifli bir almadr. Ne gzel bir tevfukdur ki Msrl olan her iki mellifin ad Celaldir ve her iki mfessir de afii mezhebine mensuptur. Binaenaleyh biz de bu balk altnda bu iki merhum mfessirin hayat hikayelerinden ve arkalarnda braktklar eserlerinden ksaca sz edeceiz. I. Celaleddin Mahall Tam ad Allme Celleddn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. brhm el-Mahall e-fidir, hayatn Msrda geirmitir ve 791/1389de domu 864/1459da vefat etmitir.298
293 294 295 296 297 298

Bu dnceyi ifade eden kaynaklar iin bkz. Ln, Lelil-Hsn, 400. Celleyn, I, 237; Sv, Hiye, II, 372. Sv, Hiye, II, 372. Sv, Hiye, IV, 370. Arslan, Celleyn Tefsirinin snad, 156. Ktib elebi, Kefuz-Zunn, I, 446 ; Zirikl, Hayruddn, Alm Kmsi Tercim li-Eherir-Ricl ven-Nisi minel-Arab vel-Msterabn, 8. bsk., Beyrut 1989, Drul-Ilmi lil-Melyn, c. V, s. 333 ; Brockelmann, Carl, Geschichte 89

Celaleddin Mahall tefsir, kelam, usul, fkh, nahiv, mantk gibi ilimlerde mtehasss bir alimdi. el-Bedr Mahmd el-Aksary, Cell Belkn, ems Bermv, Bcr, ems-i Bist ve Al-i Neccr gibi alimlerden ilim tahsil etmitir.299 Kahirede doup, yaayp yine orada vefat etmi olan ve dier vasflar yannda usulc ve mfessir olarak tannan Mahall, tam bir zeka harikas saylyordu. Muasrlar onun iin Mahallnin zekas elmas deler derlerdi.300 bnl-Imda gre Celaleddin Mahall, Araplarn Taftazndir. Mahall kendisi hakknda Zihnim hatay kabul etmez derdi. Buna ramen ezber yapmakta zorlanan mfessir, bir defasnda bir kitabn bir ksmn ezberlemi, bedeni skntdan ate basmt. Vakarl ve hakk haykran birisiydi. Zalimlere ve yneticilere bu ynyle muamelede bulunurdu. Yneticiler kendisine gelir, Mahall ise onlara gitmezdi. En byk kaza makam kendisine teklif edildii halde kabul etmemi, Meyyediyye ve Berkiyyede tedrisat ile megul olmutur.301 lim, amel, zhd, ver ve hilim gibi byk hasletleri kendisinde toplam olan Mahall, hizmetinde bulunan insanlar olmasna ramen, evinin ihtiyalarn yine kendisi grr, bakasna yk olmak istemezdi.302 Yardm sever, iyilii emreden ktl yasaklayan bir karaktere sahipti, gsteriten uzak yaayan mtevaz bir alimdi. Eserleri gzel tertip edilmi; ksa, zl, anlalr ve mutemed olmalar asndan byk ilgi grmtr. Geimini baba meslei olan kuma ticaretiyle salad. Ticareti vekiline brakarak kendisi tedris ve telif faaliyetleriyle megul oldu, bn Hacer el-Askalnden boalan makama geerek Meyyediyye Medresesinde fkh hocal yapt. Devlet erknndan uzak durmu, elder Arabischen Litteratur, Leiden 1949, E.J.Brill, c. II, s. 138 ; Ln, el-LelilHsn, 399 ; Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi II (TabakakatlMfessirn), Ankara 1960, D..B.Yay., s. 418 ; Arslan, kr, Mahall Md., DA, c. XXVII, s. 326. Sehv, emsddin Muhammed b. Abdirrahmn, ed-Davul-Lmi liehlilKarnit-Tsi, Beyrut, trz., Dru Mektebetl-Hayt, c. VII, s. 39-40 ; Bilmen, Tabakakatl-Mfessirn, 418. kr Arslan Mahallnin keskin zeka ve muhakeme gcne ramen hafzasnn zayf olmasndan sz etmektedir. Bkz. Mahall Md., XXVII, 326. bn Imd, ezertz-Zeheb, VII, 303-304; Zirikl, Alm, V, 333; Brockelmann, II, 138; Bilmen, Tabakat, 418. Sv, Hiye, II, 372. 90

299

300

301

302

Melikz-Zahir akmak dneminde kendisine yaplan bakadlk teklifini kabul etmemiti. Gerek ders alma, gerek fetva sorma ve gerekse ziyaret etme maksadyla Kahire dndan gelen pek ok misafiri olurdu. 1 Muharrem 864/28 Ekim 1459 tarihinde vefat eden Mahall, Kahiredeki aile kabristanna defnedildi.303 a. Mahallnin Eserleri Celalddin Mahallnin eserlerini yle sralamak mmkndr:304 1. Tefsrul-Celleyn: Daha nce de ifade edildii gibi Kehf suresinden sonuna kadar yapt tefsiridir. Fatiha suresini de Mahall tefsir etmi ve Nas suresinin sonuna konmutur. Suyt tamamlamtr. 2. Kenzr-Rgbn f erh Minhcit-Tlibn: Nevevnin afii fkhna dair yazm olduu el-Minhc f Fkhi-fii adl eserin erhi olarak iki cilt halinde telif edilmitir, matbudur ve bu erh zerine eitli haiyeler yazlmtr.305 3. el-Bedrut-Tli f Ceml-Cevmi: Bu eser, Tceddin es-Sbknin fkh usulne dair telif ettii eserin en gzel erhlerinden biri olarak kabul edilir ve matbudur.306 4. erhul-Verakt f Ilmi Uslil-Fkh: mamul-Harameyn Cveynnin el-Varakt adl eserinin erhidir. Hatta Mahallnin bu deerli erhi zerine baz haiyeler de telif edilmitir. 5. el-Envrul-Mudyye f Medh Hayril-Beriyye: Muhammed b. Sad el-Bsrnin Kasdetl-Brde adl eserinin kk ebatta bir erhidir. 6. erhul-Brde: Kab b. Zheyrin Kasdetl-Brdesinin erhidir. 7. erhul-Kavd libni Him: bn Him en-Nahvnin gramer konusunda telif ettii el-rb an kavdil-rb adl eserinin tamamlanamam erhidir. 8. Kenzz-Zehir: Takyyddin es-Sbknin et-Tiyye adl eserinin erhidir.
303

304 305 306

Bkz. Arslan, Mahall Md., XXVII, 326; Zeheb, Tefsr vel-Mfessirn, I, 333; Altunta, Abdurrahman, Celleyn Tefsiri ve Metodu, ASBE., Ankara 2004, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), s. 23. Zirikl, Alm, V, 333; Bilmen, Tabakat, 418. A.y. A.y. 91

9. et-Tbbun-Nevev: Kaynaklarda ad gememesine ramen Mahallye nispet edilen bir eserdir. imdi de Celleyn Tefsirinin ikinci mfessiri Suytnin hayat ve eserleri hakknda bilgi verelim: II. Celaleddin Syt Tam ad, Abdurrahman b. Eb Bekr b. Muhammed b. Sbikd-Dn elHudayr es-Suytdir. 849/1445de dnyaya gelmi, 911/1505de vefat etmitir. ok mehur olmu, byk bir alimdir. Kahirede dnyaya geldiinde babas Kahire kads olarak grev yapyordu, be yanda yetim kalmt. Dedeleri Msrn Syt/Asyut ehrinde ikamet etmi olduklar iin buraya nispetle Suyut ismini almtr. Vefat da Kahirede olan merhum lim Syt, Karfe kaps haricinde adna izafe edilen makberede medfundur.307 Sekiz yanda hafzln tamamlayan Syt, baz metinler ezberlemi ardndan da bn Hacer, Alemddn Blkn, Muhyiddin Kfiyeci gibi mehur alimlerden ilim ve irfan tahsil etmi, 866 da icazetini almtr. Ayrca erefddn Mnv ve et-Takyy-munn gibi alimlere de mlzemette bulunmutur.308 lmini daha da artrmak ve slam aleminin daha baka yksek alimleriyle de grmek maksadyla seyahatler yapm; Dimyat, skenderiye, am, Hicaz, Yemen, Hind, Magrib, Sdn- Garbdeki Tkrr El- gibi ehirlere gitmi, ann bilgi birikimini elde etmeye almtr.309 Hafz, tarihi ve edip olan nl mellif yaklak alt yz esere imza atmtr. Bu eserlerin kimi byk, kimi kk kitaplardan ve risalelerden oluur. Bu veld ynyle Syt, zamannda teferrd etmi, hrete de adalarn geride brakmtr. Bilhassa tefsir, hadis, fkh, nahiv, belagat, lgat, tarih ilimlerinde tartmasz bir otorite olmutur.310 Zirikl, Sytnin el-Menhul-Bdiye adl eserinden okuduu bilgi dorultusunda onun kitap ocuu manasna gelen bnl-Ktb diye lakab takldn syler. Zira babas, Suytye hamile olan annesinden bir kitab vermesini
307

308 309 310

bn Imd, ezertz-Zeheb, VIII, 51-52; Zirikl, Alm, III, 301; Bilmen, Tabakat, 446; Karahan, Suyti Md., XI, 258-263. Bilmen, Tabakat, 446-447. Bilmen, Tabakat, 447. Zirikl, Alm, III, 301; Bilmen, Tabakat, 447. 92

sylemiti. Tam bu srada annesinin doum sanclar iddetlenmi ve kitaplarn nnde Sytyi dourmutu.311 Msrda eyhniye medresesinde senelerce hocalk yapt. 871den itibaren de fetva ileri yrtt. Suyt kendisinin er hkmler, hadis, arap dili ilimlerinde mutlak ictihad derecesini ihraz ettiini syler, kendisiyle mnakaa etmeye cesaret eden insanlara kar da iddetli bir lisan kullanrd. Bu ynyle aleyhinde bir cereyan olumu ve eyhniye medresesindeki yksek hizmetine Tombay tarafndan son verilmitir. Bunun zerine krk yanda insanlardan ayrlm ve inzivaya ekilmitir. Nil zerindeki Ravdatl-Mikysda tek bana yaam, arkadalarndan sanki kimseyi hatrlamyormuasna davranm ve tam anlamyla bir mnzev hayat srerek kendini tamamen eser telif etmeye vakfetmitir. Zenginler ve emirler kendisini ziyaret ediyor, ona mal ve hediyeler veriyorlard ama bunlar kabul etmiyordu. Sultan defalarca grmek zere ardysa da gitmedi, gnderdii hediyeleri de reddetti. Vefat edinceye kadar bu hal zere devam etti.312 a. Sytnin Tefsir lmine Hizmetleri: Syt tefsir ilmine ok byk katklar olmu bir alimdir. Bu sahada ok deerli eserler vcuda getirmitir. lk telif ettii eser, istize ve besmele erhi olmutur. Bu almann temel konusu olan Celleyn Tefsiri bir dier nemli almasdr. Rivayet tefsiri metoduna gre nce kaleme ald Tercmnul-Kurn adl geni tefsirini, daha sonra, bunu okuyacak kimselerin himmet noksanln hesaba katarak ihtisar etmi ve ortaya ed-Drrl-Mensr fit-Tefsri bil-Mesr adl be ciltlik tefsiri karmtr.313 Ayrca Kad Beydvnin tefsiri zerine telif ettii deerli haiyesiyle de tefsir ilmine nemli katk salamtr. Ayrca Kuran ilimleri sahasnda telif ettii el-tkn f Ulmil-Kurn adl eseri, tefsir usul alannda merhum mellifin salad en kymetli eserlerden olmu, henz alamamtr.

311 312

313

Zirikl, Alm, III, 301. bn Imd, ezertz-Zeheb, VIII, 51; Zirikl, Alm, III, 301; Bilmen, Tabakat, 447. Bilmen, Tabakat, 447-448. 93

Eserlerinden bazlarn yle sralamak mmkndr.314 1. ed-Drrl-Mensr fit-Tefsri bil-Mesr 2. el-tkn f Ulmil-Kurn 3. Nevhidul-Ebkr ve evridul-Efkr (Kad Beydavi haiyesidir.) 4. Tercmnl-Kuran fi Tefsiril-Msned 5. Lbbn-Nkl f Esbbin-Nzl 6. el-Lelil-Masna fil-Ehdsil-Mevda 7. Tedrbr-Rv f erhi Takrbin-Nevev 8. el-Ebh ven-Nezir 9. Tabaktl-Huffz 10. el-Cmius-Sagr 11. Cemul-Cevmi 12. Bugyetl-Vt 13. Husnl-Muhdara 14. Tabaktl-Mfessirn 15. Trhul-Hulef B. Celleyn Tefsirinin Deeri ve Tefsir Yntemi Celleyn Tefsiri kk hacmine ramen, manalar engin ok yararl bir kitaptr. Merhum Bilmenin deyiiyle syleyecek olursak, Tefsru Celleyn diye yad olunan bu mbarek tefsir, gayet muhtasar, mfid bir eserdir. Tefsirlerin zdr. (Lbbt-Tefsr).315 Yazld dnemlerden itibaren ok byk rabet grm olan bu tefsir, ksa ve kolay anlalr ibarelerinden dolay ok okunan, elden ele dolaan, gnmzde bile hala iltifat edilen; medrese, lise, niversite ve dier eitim-retim kurumlarnda ders kitab olarak okutulan bir el kitabdr. Her iki mfessirin ayn slubu takip etmeleri esere ayr bir deer katmtr. Hatta Mahall ve Sytnin izledikleri slup ve yntem o kadar
314

315

Btn eserlerinin isimleri iin bkz. Zirikl, Alm, III, 301-302; Bilmen, Tabakat, 448-449; Turgut, Ali, Tefsir Usul ve Kaynaklar, st., 1991, MFV. Yay., s. 46-47. Ktib elebi, Kefuz-Zunn, I, 446; Bilmen, Tabakat, 418. 94

birbirine muvafk olmutur ki, kimin hangi ksm yazd neredeyse bilinemez ve aralarndaki farkllk yok denecek kadar azdr. Bu farkllklardan iki tanesine Muhammed Huseyn ez-Zeheb iaret eder.316 Bu iki rnekten biri ruh kelimesinin tanmlanp tanmlanmayaca ile ilgilidir. Suytye gre insann ruh hakkndaki bilgisi olduka az olduundan tanmn vermemek daha iyidir. Oysa Mahall kelimeyi latif bir cisimdir, kendisine nfuz etmesiyle insan hayat bulur eklinde tanmlamaktadr.317 Dier rnek ise udur: Mahall Hac suresinin 17. ayetinde geen sbin kelimesini tefsir ederken onlarn Yahudilerden bir frka olduklarn syler.318 Ayn kelimeyi Bakara suresinin 62. ayetinde tefsir eden Suyt ise, Sbilerin Yahudilerden veya Hristiyanlardan bir frka olduklarn ifade eder.319 Grld gibi Zehebnin Mahall ile Suyt arasnda nadiren grlen farkllklarla alakal olarak verdii bu rnek de, farkllktan ok ikmal etmeyi hedeflemektedir. Zaten bu durumu Suyt aka dile getirmitir ve kendisinin Mahallye nadirattan olarak muhalefet ettiini, bunun da yok denecek kadar az olduunu belirtmitir.320 Binanelaeyh Celleyn Tefsiri farkl melliflerce yazlmasna ramen, farkl melliflerce telif edildii fark edilemeyecek kadar kuvvetli bir btnlk ve uyuma sahiptir. Mahallnin kardei Kemleddn, Suyt tefsiri tamamladktan sonra kardei Mahallyi ryasnda grr. nnde de Suyt durmakta olan Mahall bir taraftan da tamamlanm olan tefsiri kartrmakta ve Suytye hitaben Hangisi daha gzel? Benim yazdm ksm m, yoksa
316 317

318 319 320

Bkz. Zeheb, Tefsr vel-Mfessirn, I, 337. Mahall Sad suresi 72. ayetteki ruh kelimesini latif bir cisimdir, kendisine nfuz etmesiyle insan hayat bulur (Celleyn, II, 139) eklinde tefsir etmektedir. Oysa Suyt, sra suresi 85. ayetinde ifade edilen size bu konuda az bir bilgi verilmitir sznden hareketle ruh kelimesini tanmlamaktan kanmakta ve ayet sarih veya sarihe yakn ekilde ifade etmektedir ki ruh, Allah Tealaya has bir ilimdir. Bu bakmdan kelimeyi tarif etmemek daha iyidir demektedir. (Celleyn, I, 238) Ancak Suyt, Mahallnin kendisine nfuz etmesiyle insan hayat bulur eklindeki yorumuna itirak etmekte ve bu tefsiri rnein Bakara, 2/28, 30; sra, 17/85. ayetlerin yorumunda kullanmaktadr. u halde bu mesele, Mahall ile Suyt arasnda bir tefsir farkll olarak gsterilecek bir husus deildir. Celleyn, II, 38. Celleyn, I, 10. Celleyn, I, 237-238. 95

seninki mi? diye sorar. Suyt bu soruya benim yazdm ksm diye cevap verir. Bunun zerine Mahall Suytye o halde bak uralara diyerek itiraz olan yerleri yumuaklkla gsterir. Mahallnin gsterdii yerlere Suyt cevap verdike, eyh Mahall tebessm eder ve gler. Bu bir ryadr elbette, gerekte Suyt, eyh Mahallnin yazd ksmn pek ok ynden kendi yazd ksmdan daha gzel olduunu itiraf eder ve bunun normal olduunu nk kendisinin tefsir etme yntemi ve tarzn Mahallden rendiini ifade eder. Ayrca Suyt, eyh Mahallnin ryada itiraz ederek gsterdii yerlerle ilgili olarak ise bunun bir nkte kabilinden ele alnmas gerektiini ve bu tr yerlerin ok az olduunu, saylarnn onu bile bulmayacan syler.321 Celleyn Tefsirinde garip kelimelerin manalar verilmekte, mehur kraatlere iaret edilmekte, en fazla tercihe ayan grlere yer verilmektedir. Esbab- nzule ynelik haberler de yer almakta olup, en ok da israiliyat haberleri tefsirde bulunmaktadr ki bu husus, almann son blmnde detayl olarak ele alnacaktr.322 Ayrca hem rivayet hem dirayet alanna ait grlen Celleyn Tefsirinde besmelenin tefsirinin ne Mahall, ne de Syt tarafndan yaplm olduu bir bilgi olarak hatrlanabilir.323 Yemenli bir alim Kuran harfleriyle Celleyn Tefsirinin harflerini saydn, Mzzemmil suresine kadar bunlarn eit olduunu, ancak Mddessir suresiyle beraber Kurandan daha fazla harf iermeye baladn, bu yzden de Celleyni abdestsiz tamann caiz olacan belirtir.324 Syt Buyetul-Vut adl eserinde hem Mahallnin hem de kendisinin Celleyn Tefsirini tamamlarken yararland eserler hakknda da bilgiler verir. Buna gre hem Mahallnin hem kendisinin yararland eser, Kevnin et-Telhs adl tefsiridir. Ayrca Syt kendisinin Kad

321 322

323 324

A.y. Bilmen, Tabakat, 418. srailiyat konusu da dahil olmak zere eitli ynlerden tefsirin zellikleri ve eletirisi iin ayrca bkz. Muhammed b. Abdirrahmn el-Hams, Envrul-Hilleyn fit-Tekkubt alel-Celleyn, Medine 1414, Drus-Sumay. Zeheb, Tefsr vel-Mfessirn, I, 336. Ktib elebi, Kefuz-Zunn, I, 446; Ln, Lelil-Hsn, 400. 96

Beydvden, bn-i Kesrden ve Vhdnin el-Vecz adl tefsirinden yararlandn belirtir.325 Muhtasar olmasna ramen ilim ehli Celleyn Tefsirine byk ilgi gstermi, adeta elden ele dolamtr. zerine pek ok talik ve haiye yazlmtr. Bu tr almalarn en nemlileri arasnda eyh Sleyman Cemel (1204/1789)in telif ettii el-Futuhtl-lhiyye (Cemel) ile eyh Ahmed es-Sv el-Mlik (1241/1825)nin yazd Hiyets-Sv adl erhleri yer almaktadr.326 eyh Muhammed Kenn ise Celleyn Tefsirindeki hatalar ortaya koyan Kurratl-Ayneyn alel-Celleyn adl bir eser yazmtr.327 Celleyn Tefsirinde irab hususlarnn n plana kartlarak kelime tahlilleri yaplmas, bu aklamalara binaen fkhi hkmlerin belirlenmesi tefsirde dikkat eken ynlerdendir. Daha nce de belirtildii gibi her iki mfessirin fiiyyl-mezheb olmas, bu mezhebin grlerinin ne kmasna sebep olmutur. Ayrca lgat ve Arap dili grameri bakmndan zengin bilgi ve tahlillere sahip olmas da tefsirin kayda deer ynlerindendir. Genelde her iki mfessir, farkl grler arasnda muteber olanna yer vermi, gereksiz ve faydasz detaylardan kanarak veciz bir dil kullanmaya zen gstermitir.328 Celleyn Tefsiri, her ayeti eit uzunlukta tefsir etmemekle birlikte Fatiha ile Nas suresi arasnda toplam 114 surenin tam bir tefsiridir. Baz ayetler zerine geni saylabilecek aklamalar yaplabilirken, baz ayetler iin ise sadece kelime anlam veya mradifi olan kelime veyahut da sadece irab verilmitir. Ksaca tefsirimiz ayetleri dil, nahiv, irab, nazm, mana, sebeb-i nzul, nasih-mensuh, tarih ve kssalar gibi ynlerden ele almaktadr. Kurann Kuranla, snnetle, sahabe kavliyle tefsir etmek suretiyle, benimsedii tefsir grn kuvvetlendirme yoluna gitmektedir. Bu tr vasflar, Celleyn Tefsirinin geleneksel tarzda bir rivayet tefsiriyle ortaklaa paylatklar zelliklerdir. Tefsirin dirayet
325

326

327 328

Syt, Buyetul-Vut f Tabaktil-Lgaviyyn ven-Nuht, thk. Ebul-Fadl brkm, Msr 1965, c. I, s. 401. Ln, Lelil-Hsn, 400. Ayrca dier hiyeleri iin de bkz. Altunta, Celleyn Tefsiri ve Metodu, 49-50. Zirikl, Alm, V, 333. Bkz. Candan, Abdulcelil, Celleyn Tefsirine Eletirel Bir Yaklam, YFD., S. 3, s. 344. 97

zellikleri konusunda ise u hususlarn alt izilebilir: Tefsirimiz fkh, kelam, dil, edebi sanatlar, kraat farkllklar, tekrarlar ve hikmetleri, mteabihler, belagat ve icaz yorumlar gibi alanlarda da sz sylemekte, bylece eser sadece rivayet tefsiri olmaktan kmakta, ayn zamanda dirayet tefsiri olarak da grlmeyi hak etmektedir.329 Tefsirin kaynaklar arasnda, baka bir deyile tefsirde isimlerine ve eserlerine atf yaplan nceki alimler olarak: bn Abbs (68/687), krime (105/723), Ferr (207/822), Hasan- Basr (110/728), Amr b. Ubeyd (144/761), Sibeveyh (180/796), mam fi (204/819), Mberred (286/899), bn Keysn (320/932), Tabern (360/971), Zemaher (528/1134) gibi isimleri arlkl olarak zikretmek mmkndr.330 I. Celleyn Tefsirinin Haiyeleri Ksa ve zl ifadelere sahip olmasndan dolay Celleyn Tefsiri zerine birok erh ve haiye almalar yaplmtr. Buna dair aadaki mellif ve eserleri hatrlanabilir: 1. emsddin Muhammed el-Alkam haiyesidir. Bu eserin ad Kabesn-Nrayn al Tefsril-Celleyndir. Haiyenin telifi 952 senesinde bitirilmi, iki cilt olarak baslmtr.331 2. Mevln el-Fdl Nreddn Ali b. Sultn Muhammed el-Kr (Aliyyl-Kr) (1010)nin Cemleyn adl haiyesidir. ok yararl olan bu eserin telifi 1004 senesinde tamamlanmtr.332 3. Muhammed Bedrddn el-Kerh (1006)nin Mecmaul-Bahrayn ve Matlaul-Bedreyn adn verdii bu haiye, drt ciltlik Celleyn erhidir.333 4. Fasta 1036da vefat etmi olan Abdurrahman b. Muhammed elFs el-Kasrnin de bir haiyesi vardr.334
329

330

331 332 333

Bkz. Altunta, Celleyn Tefsiri ve Metodu, 50, 51, 60-99. Ayrca Ali Akpnar da Celleyn tefsiri zerine yapt bir almada rnek birim olarak setii Yasin suresini detayl ekilde incelemi ve buradan hareketle tefsirin yntemi konusunda baz maddeler ortaya koymutur. Bkz. Ali Akpnar, Celleyn Tefsiri ve Mellifleri, http://www.cumhuriyet.edu.tr/akademik/fak_ilahiyat/der2/ 1aakpinar.htm Geni bilgi ve ad geen alimlere yaplan atflarn konu olduu tefsir rnekleri iin bkz. Altunta, Celleyn Tefsiri ve Metodu, 51-59. Ktib elebi, Kefuz-Zunn, I, 446; Bilmen, Tabakat, 419. A.y. A.y. 98

5. Atyye b. Atyye el-Burhn el-chr (1190), Kitbul-Kevkebeyni en-Nrayni f Halli Elfzil-Celleyn adl bir haiye telif etmitir. 6. Daha nce de adndan sz edilen eyh Sleyman Cemelin (1204) el-Fthtl-lhiyye adl drt ciltlik bir haiyesi vardr ki Cemel Haiyesi olarak mehurdur.335 7. Yine ismine daha nce iaret ettiimiz eyh Ahmed es-Sv elMlik (1241/1825)nin yazd Hiyets-Sv al Tefsril-Celleyn adl haiyesidir. Bu haiye de Sv Haiyesi olarak mehur olmutur. 8. Muhammed b. Salih es-Sb (1268) de ciltlik bir haiye yazmtr.336 9. Sadullah b. Gulm el-Kandihrnin kaleme ald KefulMahcbn an Hazyi Tefsril-Celleyn adnda iki ciltlik bir erh telif etmi olup, mellifi Hanefi mezhebine ve Nakibendi tarikatna mensup bir zattr.337 10. Abdullah en-Nibrv e-fi de Kurratl-Ayni ve Nzhetl-Fd adyla alt ciltlik haiye telif etmitir.338 II. eitli Alimlerin Celleyn Tefsiri Deerlendirmeleri Celleyn Tefsiri pek ok alimin iltifat ve vgsne mazhar olmutur. rnein bnl-Imd, Mahallden sz ederken tefsirinin salam bir i yapya sahip olduunu syler.339 Menahill-rfn mellifi Zerkn de yaygnlk ve yararl olma bakmndan nerdeyse en byk tefsir olduunu, muhtasar ibarelerinden dolay kolay anlaldn ifade eder.340 eitli zelliklerinden dolay Celleyn Tefsirine baz alimlerin zel muhabbet duyduklarn ve deyi yerindeyse ellerinden brakamadklarn bilmekteyiz. Bu alimler arasnda Muhammed Abduh ve Mehmet Akif

334 335 336 337 338 339 340

Bilmen, Tabakat, 419. A.y. A.y. A.y. A.y. bn Imd, ezertz-Zeheb, VII, 304. Zerkani, Menahil, I, 534-535. 99

Ersoyun ilgilerini hatrlamak mmkndr. Nitekim Abduh Ezherde verdii tefsir derslerini Celleyn Tefsiri zerinden verdii mehurdur.341 rnein Mehmet Akif Ersoyun Celleyn Tefsiri dknl mehurdur. Bu tesbiti Suat Yldrm u ifadelerle aktarr: Celleyn Tefsirini yanndan hi eksik etmediini, Kelam- kadim gibi okuduunu, imdiye kadar on sekiz defa hatmedip imdi on dokuzuncu hatme devam etmekte olduunu kendisi ifade etmitir.342 Hatta Akife gre bir mantk kitab ile senelerce urald halde medrese talebelerinin Celleyn malumat kadar olsun nasipsiz oluu phesiz pek byk bir kusurdur.343 u halde dini ilimlerle megul olan bir talebenin asgari Kuran bilgisinin lsn Celleyn Tefsiri oluturuyordu. Seblr-red 24 ubat 1327 (1912) tarihli ilk saysnda, derginin her nshasnn ba ksmnda Kurn- Kerim tefsirine yer vereceini belirterek, tefsirinde takip edecei uslleri belirlerken u ifadeleri kullanr ve insanlarn sahip olduklar Kuran bilgisini yine Celleyn Tefsiri ile mukayese eder: Zamanmzda, tefsir reniminin hayli geriledii malumdur. deta Kurn- Kerimi bilmek, anlamak ehemmiyetsiz, faydasz bir i gibi telkki olunmaya balamtr. Ortada, Kurn- Kerim artk anlalm, -h- daha bilinecek bir yeri kalmam gibi bir batl zan tremitir. Bir mantk kitab ile senelerce urald halde, medrese talebelerinin Celleyn malumat kadar olsun, tefsirden nasipsiz oluu, phesiz pek byk bir kusurdur. Bu sebeplerden tr mecmuamz, Tefsir ilminin ihya edilmesine alacak, mekteb ve medreselerimizde okutulmasna tevikten geri durmayacaktr.344 C. Celleyn Tefsirinde srailiyat Haberleri ve Deerlendirmesi Celleyn Tefsiri bilginin salt kiisel tecrbe ve akl yrtmeden hareketle deil, ayn zamanda rivayetler yoluyla da elde edebileceine
341

342

343

344

Zerkn, Menhill-Irfn, I, 535; Candan, Celleyn Tefsirine Eletirel Bir Yaklam, 341. Yldrm, Suat, Mehmed Akif'in Kur'an Anlay, Yeni mit, S. 73, Y. 18, 2006. http://www.yeniumit.com.tr/konular.php?sayi_id=73&konu_id=453&yumit =bolum2. Yldrm, Suat, Mehmet kifin Kuran Anlay, At...F.D., S. 8, Erzurum 1988, s. 4. Sebilr-Read Mecmuas, 24 ubat 1327 (1912), say:1 (183), s. 5den nak. Yldrm, Mehmed Akif'in Kur'an Anlay, http://www.yeniumit.com.tr. 100

inanan bir tefsirdir. Baka bir deyile daha nce de ifade edildii gibi Celleyn Tefsiri hem dirayet, hem de rivayet tarzna sahip bir Kuran yorumudur. Bu itibarla tefsirimiz rivayetlere pozitif deerler asndan bakmakta, teki tefsirlere nazaran olduka kk hacme sahip olmasna ramen her trden rivayeti almakta ve yararlanmaktadr. Celleyn Tefsirinin israiliyat haberleri ihtiva etmesinin ardnda, onun rivayetlere olan bu yaklam yer almaktadr. Bu bakmdan tefsirimiz kk hacmine ramen, israiliyat noktasnda onlarca ciltlik byk tefsirlerden geri kalmamtr. Celleyn Tefsirinin ihtiva ettii israiliyat haberlerini u drt ana balk altnda toplam bulunmaktayz: 1. Yaratl ve Kevni Olaylar, 2. Gemi Varlklar ve Toplumlar, 3. Peygamber Kssalar, 4. Ahiret Hayat. Bu ana balklarn altnda pek ok alt konular ve detaylar yer almaktadr. I. Yaratl Ve Kevni Olaylar Yaratp ekil verme, lp biip icad etme, Allah Tealann kudret ve hikmetini gsteren en byk ilerdendir. Kuran- Kerim, yaratma konusuna ok byk nem verir ve bu konuyu Allahn varlk ve birliinin, uluhiyet ve rububiyetinin delillerinden kabul eder.345 Ne var ki Allahn yaratmasna ilikin her detayl bilgiden sz etmek, Kurann amac deildir. Bu bakmdan Celleyn Tefsirinin israiliyat haberlerine dayanarak Kurann szn etmedii yaratlla ilgili kimi konularda aadaki bilgileri verdiini grmekteyiz: a. Yaratln Balad ve Bittii Gnler Gkleri, yeri ve ikisinin arasnda bulunanlar alt gnde yaratan, sonra ara hkmeden Allah'tr.346 Celleyn Tefsirine gre yaratl, dnya gnlerinden Pazar gn balam, Cuma gn tamamlanmtr.347
345

346 347

rnek olarak bkz. Ala, 87/2-4; Kf, 50/15; Kamer, 54/49; Yasin, 36/82; Vaka, 56/62-74; Hud, 11/7; Saffat, 37/11; Zmer, 39/62. Secde, 32/4; Kaf, 50/38; Hadd, 57/4. Celleyn, II, 103, 189, 208. Bu yorum baka tefsirlerde de yer almtr. Bunun iin bkz. el-Begav, Muhyis-Snne Eb Muhammed Huseyn b. Mesd, Melimt-Tenzl, thk. Osman Cuma-Sleyman Mslim, IV. Bask, 1997, Dru Tayyibe, c. VII, s. 364 ; bn Kesr, Tefsr, I, 68 ; ls, RhulMen, I, 85. Eski Ahite gre yaratln cumartesi gn tamamlanm 101

Biz gkleri, yeri ve ikisinin arasndaki btn varlklar alt gnde yarattk da Bize en kk bir yorgunluk dokunmad.348 Bu ayetle Yahudilerin Allah cumartesi gn istirahat etti eklindeki szleri reddedilmitir. Yorulma gibi sfatlardan Allahn mnezzeh olduu ifade edilmi, bu gibi sfatlarn yaratlmlara ait olduu sylenmitir.349 b. Gkyz Ve Cisimleri (Bakmyorlar m) yere, nasl yaylp dendi?350 Bu ayette yeryznn denmesi ve serilmesi gibi anlamlara gelen sthat fiilinden ak olarak anlalmaktadr ki, yeryz dzdr. Din alimleri bu zahir mana zerinde ittifak etmilerdir. Yoksa astronomi uzmanlarnn dedii gibi, yeryz kre eklinde deildir. Geri byle olmas da dini esaslardan herhangi birisini eksiltecek deildir.351 Andolsun ki, stnzde yedi tabaka yarattk.352 Burada sz edilen yedi kat gkler, meleklerin yollardr.353 Bakn: gndzn sinip gizlenen yldzlara. Dolap dolap yuvalarna, yrngelerine giren gezegenlere.354

348 349

350 351 352 353

354

olduu u cmleden karlabilir: nk ben, RAB yeri g, denizi ve btn canllar alt gnde yarattm, yedinci gn dinlendim. Bu yzden abat Gn`n kutsadm ve kutsal bir gn olarak belirledim. Bkz. k, 20/11. Kaf, 50/38. Celleyn, II, 189. Benzer ifadeler iin ayrca bkz. Kad Beydv, Nsruddn bn Omer b. Muhammed e-irz, Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl, Beyrut 1988, Drul-Ktbil-Ilmiyye, c. II, s. 425 ; Ebussud, rdul-Aklis-Selm, VIII, 134. Gaiye, 88/20. Celleyn, II, 261. Mminn, 23/17. Celleyn, II, 44. Ayn yorum iin ayrca bkz. Zemaher, Crullh Mahmd b. mer, el-Kef an Hakik Gavmidt-Tenzl, nr. M. Huseyn Ahmed, 3. Bsk., Kahire-Beyrut 1987, Drur-Reyyn lit-Trs, c. III, s. 179 ; Nesef, Ebul-Berekt Abdullah b. Ahmed b. Mahmd, Tefsrun-Nesef, stanbul 1984, Kahraman Yay., c. III, s. 116. Tekvir, 81/15-16. 102

Tekvir suresinde zerine yemin edilen kaybolup dnen yldzlar u be yldzdr: Zhal, Mteri, Mirrh (Mars), Zhre ve Utrid. Bu yldzlar yrngelerinde dnp karlar.355 Biz yere en yakn semay lambalarla ssledik. Onlar eytanlara atlan talar yaptk. Hem onlara alevli ate hazrladk.356 Gkyznde donatlp eytanlar iin talamalar klnan yldzlarn grevi yledir: eytanlar kulak hrszl yaptklar zaman, atein iinden alnan kor paras gibi bir alev yldzdan ayrlr ve kulak hrszl yapan cinniyi ldrr veya etkisiz hale getirir. Yerinden ayrlan cisim yldz deil, atetir.357 Burlar olan ge andolsun.358 Furkan Suresinin ilgili ayetinin tefsirinde getii zere yemine konu olan burlar, on iki yldzdr.359 Bu burlarn isimleri yledir: Hamel (Ko), Sevr (Boa), Cevz (kizler), Seretn (Yenge), Esed (Aslan), Snble (Baak), Mzn (Terazi), Akrab (Akrep), Kavs (Yay), Cedy (Olak), Delv (Kova), Ht (Balk). Bunlar yedi gezegenin konaklardr. Merih gezegeni Ko ve Akrep burlarna; Zhre gezegeni, Boa ve Terazi burlarna; Utarid gezegeni kizler ve Baak burlarna; Ay gezegeni Yenge burcuna; Gne gezegeni Aslan burcuna; Mteri gezegeni Yay ve Balk burlarna; Zuhal gezegeni Olak ve Kova burlarna sahiptir.360 Andolsun mamur eve.361 Beyt-i Mamr, gkyznn nc veya altnc veya yedinci katnda bulunup Kabenin hizasnda yer almaktadr. Buray her gn yetmi bin melek tavaf eder ve namaz klar. Ziyaret eden bir melek, bir daha asla dnmez.362
355

356 357 358 359 360 361 362

Celleyn, II, 254. Ayn yorum iin ayrca bkz. Saleb, Eb shk Ahmed b. Muhammed, el-Kefu vel-Beyn, I. Bask, Beyrut 2002, Dru hyit-TrsilArab, c. VII, s. 143. Mlk, 67/5. Celleyn, II, 228. Buruc, 85/1. Celleyn, II, 257. Celleyn, I, 212. Hcr, 15/16 ; Celleyn, II, 64. Furkan, 25/61. Tr, 52/4. Celleyn, II, 193. Ayn yorum iin ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, VII, 382. 103

c. Cinlerin Srgn Yeri Olarak Adalar Ve Dalar Hani bir zamanlar Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halfe yaratacam demiti. (Melekler ise): Orada bozgunculuk karacak, kan dkecek birini mi yaratacaksn? Oysa biz Seni verek tesbh takds ediyoruz. dediler. (Rabbin): Hayr Ben sizin bilmediklerinizi bilirim. dedi.363 Hz. Adem halife klnmadan nce, cinler yeryznde cinayet ilemiler, kan dkmlerdi. Bunun zerine Allah Teala melekleri gndermi ve cinleri adalara ve dalara srmt.364 d. imek-Melek likisi Yahut onlarn misali gkten saanak halinde boalan ve iinde youn karanlklar, gk grlemeleri ve imekler bulunan yamura tutulmu kimselerin durumuna benzer. Yldrmlarn verdii dehetle, lm korkusundan parmaklarn kulaklarna tkarlar. Fakat Allah kfirleri epeevre kuatr.365 Gk grlts anlamna gelen rad kelimesinden maksat, grevli melektir. Bunun melein sesi olduu da sylenmektedir.366 imek manasna gelen berk kelimesi ise, onu sren melein sesinin parltsdr.367 II. Gemi Varlklar Ve Toplumlar Kuran- Kerime gre btn peygamberler, mjdeleme ve uyarma misyonuna sahiplerdir. Ayn ekilde Hz Ademden kyamete kadar yeryznde yer alan btn insan gruplar da anlan mjde ve uyar vazifesine kar benzer durular sergilemilerdir. Neticede sadece iki grup insandan, yani kazanan ve kaybedenlerden bahsetmek mmkn olmaktadr. te Kuranda bu noktay- nazardan hareketle insandan, gemi varlk ve toplumlardan sz eder, amac tarih kitab yazmak olmadndan dier insanlar iin ibretlik yn bulunmayan detaylara girmez. Tefsirimizin bu tr detaylara israiliyat kanalyla girdii ve bilgiler verildii grlmektedir:
363 364 365 366 367

Bakara, 2/30. Celleyn, I, 6. Bakara, 2/19. Celleyn, I, 4. A.y., Bakara, 2/19. 104

a. nsan Size ne oluyor ki, Reslullah sizi Rabbinize iman etmeye ard halde, Allaha inanmyorsunuz. Oysa Allah sizden bu konuda kesin sz almt, eer inanyorsanz.368 Allah Tealann nefislerden kendi aleyhlerine Ben sizin Rabbiniz deil miyim? eklinde ant alarak ahit tuttuu bu sz, zerre aleminde gereklemitir.369 Biz insana, anne ve babasna gzel muamelede bulunmasn vasyet ettik. Zira annesi onu nice zahmetlerle karnnda tam ve nice glklerle dourmutur. ocuun anne karnnda tanmas ve stten kesilmesi otuz ay srer. Nihayet insan gcn kuvvetini bulup da krk yana girince Ya Rabbi! der. Gerek bana, gerek anneme babama lutfettiin nimetlerine kr yoluna beni sevket. Raz olacan makbul ve gzel ileri yapmaya beni muvaffak kl ve bana salih, dine bal, makbul bir nesil nasib et. Ben Sana yneldim, kendini Sana teslim edenlerden oldum.370 Tefsirimiz insann g ve kuvvetine ulama ya hakknda bilgi verir. Ona gre insan; kuvvet, akl ve fikir asndan kemale, en erken, otuz veya otuz yanda girmektedir.371 Dnn ki (Allah) sizi, Nh kavminden sonra, onlarn yerine halfeler (hkimler) yapt ve yaratlta sizi (onlardan) stn kld.372 Nuh kavminden sonraki insanlarn uzun boylular yz zira, ksa boylular ise altm zirayd.373 b. blis O vakit meleklere: Ademe secde edin! dedik. blis dndaki btn melekler secde ettiler. blis secde etmedi, kibirlendi ve kfirlerden oldu.374
368 369

370 371 372 373

Hadd, 57/8. Celleyn, II, 208. Ayrca bkz. evkn, Muhammed b. Ali b. Muhammed esSann, Fethul-Kadr el-Cmiu beyne Fennir-Rivye ved-Dirye min Ilmit-Tefsr, yy., trz., leml-Ktb, c. II, s. 262-263. Ahkf, 46/15. Celleyn, II, 174. Ahkf, 46/15. Arf, 7/69. Celleyn, I, 136. 105

blis, cinlerin atasyd ve meleklerin arasnda bulunuyordu.375 blisin, meleklerden bir nevi olduu da sylenmitir. in dorusu blis, melek deil, cinlerin atasdr. smiyle birlikte anlan zrriyeti vardr. Ama meleklerin zrriyeti yoktur.376 c. Nemrud Allah kendisine hkmranlk verdi diye brhm ile Rabbi hakknda tartan grmedin mi?377 Allah Tealann varl konusunda Hz. brahimle tartan ve ekien inkarc kii, Nemruddur. Hz. brahim, Rabbini yaatan ve ldren olarak tantnca, Nemrud kendisinin de yaatan ve ldren olduunu sylemi; iki adam artarak birini ldrm, dierini serbest brakmt.378 Kendilerinden nceki kfirler de peygamberler iin hileler, tuzaklar kurmulard. Ama neticede Allah onlarn binalarn ta temellerinden ykt da stlerindeki tavan tepelerine gt. Hem de bu azap onlara hi farkedemedikleri bir yerden gelmiti.379 Nemrud, gktekilerle grmek maksadyla gkyzne doru ykselmek istemi, bunun iin uzun bir gkdelen yaptrtmt. Ne var ki Allah gnderdii frtna ve depremle, bu kuleyi kknden ykmt.380 d. Lokman Andolsun ki, Lokman'a, Allah'a kretmesi iin hikmet verdik. kreden kimse ancak kendisi iin kretmi olur. Nankrlk eden ise, bilsin ki, Allah her eyden mstagnidir, vgye layktr.381 Hz. Davud (as) peygamber olarak grevlendirilmeden nce, Hz. Lokman fetva veriyordu. Lokman, Hz. Davuda da yetimi, ondan ilim alm ve artk fetva iini brakmt. Bu konuda yerime biri getiinde,
374 375 376

377 378 379 380

381

Bakara, 2/34; Kehf, 18/50. Celleyn, I, 6. Celleyn, II, 7. Ayrca bkz. Rz, Fahruddn, Meftihul-Gayb, Kahire 1992, Mektebetl-mn, c. I, s. 652. Bakara, 2/258. Celleyn, I, 40. Ayrca bkz. evkn, Fethul-Kadr, I, 278. Nahl, 16/26. Celleyn, I, 214, 217. Ayrca bkz. bn Cevz, Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed, Zdl-Mesr f Ilmit-Tefsr, II. Bsk., Beyrut 1404, el-Mekteblslmiyy, c. IV, 439. Lokman, 31/12. 106

ben artk yeter demeyeyim mi? (el ektef iz kft) eklindeki hikmetli szn sylemiti.382 e. Hcr Ashab Andolsun ki Hicr halk peygamberi yalanlamlard.383 Hcr, Medine ile am arasnda bir vadidir. Bu vadinin halk Hcr ashab olarak da bilinen Semud kavmidir.384 f. Kazkl Firavun Onlardan nce Nh, d toplumlar ve ordular sahibi Firavun toplumu da Peygamberleri yalanlad.385 Firavun ikence edecei kimseler iin drt kazk aktrr ve mahkumun iki el ve iki ayan bu kazklara balatarak eziyet ederdi.386 Firavn, milletine yle seslendi: Ey milletim! Msr hkmdarl ve ayaklarmn altndan akan u nehirler, kanallar benim deil mi? Grmyor musunuz?387 Firavun ben Msrn ve u nehirlerin yani Nil nehrinin sahibiyim, grmyor musunuz nehirler saraylarmn altndan akp duruyor diyerek gururlanrd.388 g. Firavunun Kars Allah, inananlara Firavun'un karsn misal gsterir: O, Rabbim! Katndan bana cennette bir ev yap; beni Firavun'dan ve onun errinden kurtar; beni bu zalim milletten halas eyle demiti.389 Firavunun kars siye, Hz. Musaya iman etmi bir hanmdr. manndan dolay Firavun ona ok eziyet etmi, ikence yapmtr. Onun ellerini ve ayaklarn yere sabitlemi, gsnn zerine byk bir

382 383 384 385 386 387 388 389

Celleyn, II, 101. Ayrca bkz. Nesef, Tefsr, III, 280. Hcr, 15/80. Celleyn, I, 214. Sd, 38/12; Fecr, 89/10. Celleyn, II, 136, 261. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, X, 198. Zuhruf, 43/51. Celleyn, II, 165. Tahrim, 66/11. 107

deirmen ta koymu, bu halde gnein altnda tutmutu. Firavun bandan ayrld zaman grevli melekler onu glgelendiriyorlard.390 Bu ikence halindeyken, siyeye Allah Tealadan dilekte bulunduu cennetteki kk gsteriliyor, bylece ektii azap ve ikence hafifliyordu. bn Keysna gre siye daha hayattayken cennete ykseltilmi, orada yiyip imiti.391 h. Ad Kavminin Helaki Allah onlarn kkn kesmek zere, zerlerine o rzgar yedi gece sekiz gn estirdi. Halkn, kknden karlm hurma ktkleri gibi yere ykldklarn grrsn.392 Ad kavmi, k mevsiminin souk gnlerinde yani evval aynn son sekiz gnnde, ayn son aramba sabahndan itibaren balayan bir frtnayla helak edilmiti.393 . Tubba Ve Kavmi Eyke halk ve Tubba milleti (de yalanlamlard); bunlarn hepsi peygamberleri yalanlamlard da tehdidim gereklemiti.394 Tubba, Yemende bir melikdi. slam kabul etmi, kavmini de Mslman olmaya davet etmiti. Ancak kavmi onu yalanlamt.395 i. Boylu Boslu rem Andolsun yksek stunlarla dolu rem'e396 lk d milleti olan rem halk boylu boslu kimselerdi. Uzun boylu bir rem insan, drt yz zira boyundayd.397

390

391 392 393

394 395 396

Celleyn, II, 227. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, IV, 572 ; Saleb, Kef velBeyn, IX, 351. A.y. Hakka, 69/7; Kamer, 54/19. Celleyn, II, 200, 233. Ayrca bkz. bn Atyye, Eb Muhammed Abdulhak b. Glib el-Endels, el-Muharrarul-Vecz f Tefsril-Kitbil-Azz, thk. Abdusselm Abdu-f Muhammed, I. Bsk., Lbnan 1993, Drul-KtbilIlmiyye, c. V, s. 329. Kaf, 50/14. Celleyn, II, 188. Fecr, 89/7. 108

j. Belam B. Br Onlara, kendisine ayetlerimiz hakknda ilim nasib ettiimiz kimsenin kssasn da anlat: Evet, o adam bu ilme ramen ayetlerden syrld, eytan da onu peine takt, derken azgnlardan biri olup kt.398 Celleyn Tefsirine gre ylan derisinden nasl syrlp kyorsa, Belam da kfryle dinden kmt. Oysa srail oullarnn alimlerinden biriydi. Kendisinden hediyeler karlnda Hz. Musaya beddua etmesi istenmiti. Bedduada bulununca duas kendi aleyhine dnd ve dili gsne kadar uzad.399 k. Ashab- Kehf (Maara Arkadalar) Yoksa sen Maara ve Kitb ehlini alacak yetlerimizden mi zannettin?400 Maara arkadalarn anlatmak zere kullanlan kelimelerden bir dieri olan rakm kelimesi, levha demektir. Bu levha zerinde onlarn isimleri ve soylar yazlmt.401 Birka gen maaraya snm: Rabbimiz! Katndan bize rahmet ver ve iimizde doruyu gster, bizi baarl kl demilerdi.402 Ashab- Kehf, imanlarndan dolay kafir olan kavimlerinden korkmular ve maaraya snmlard.403 Kalblerine kuvvet ve metanet verdik de onlar ayaa kalkp: Rabbimiz, gklerin ve yerin Rabbidir. Ondan baka hibir ilaha ynelmeyiz. ayet byle birey yapacak olursak, gerek d, pek sama bir sz sylemi oluruz dediler.404
397

398 399

400 401 402 403 404

Celleyn, II, 261. Ayrca bkz. Hatb irbn, emsddn Muhammed b. Ahmed, Tefsrus-Sircil-Mnr, Beyrut, trz., Drun-Ner-Drul-KtbilIlmiyye, c. I, s. 560. Arf, 7/175. Celleyn, I, 147. Ayrca bkz. smail Hakk Bursev, Tefsru Rhul-Beyn, Beyrut, trz., Bursev, Drun-Ner-Dru hyit-Trsil-Arab, c. II, s. 360 ; Harman, mer Faruk, Belam b. Br Md., DA., c. V, s. 389. Kehf, 18/9. Celleyn, II, 3. Kehf, 18/10. Celleyn, II, 3. Kehf, 18/14. 109

nk bu genlere, putlara secde etmeleri emredilmiti. Onlar da krallarnn nnde ayaa kalkarak hakk haykran yukardaki szleri sylemilerdi.405 u akeyi verip iimizden birini ehre gnderelim de baksn hangi yiyecek daha ho ve helal ise ondan size azk tedarik etsin.406 Maara arkadalarnn, uyanmalarnn ardndan, ilerinden birini gnderdikleri ehir, imdi adna Tarsus denilen ehirdir.407 l. Yasin Suresindeki ehir imdi sen onlara kendilerine Resuller gelmi olan u ehir halkn misal olarak anlat. Hani Biz onlara iki eli gndermitik.408 Yasin suresinde ehir halk (ashbel-karye) olarak misal gsterilen ehir, Antakyadr. Hz. sann gnderdii eliler bu ehre gelmilerdi.409 O anda ehrin br ucundan koarak bir adam gelmi ve yle demiti: Ey halkm! Gnderilen elilere uyun.410 Elilerin teblilerini yapmalar zerine, halk onlar tehdit etmiti. Bunun zerine ehrin en uzak tarafndan gelerek elilere destek olan mmin kii, Habbun-Neccrdr.411 Ona buyur gir cennete! denildi. O ise halkn hatrlayarak: Ah keke halkm da bunu bir bilseydi! Ah bir bilseler! Rabbimin beni affettiini, beni ikramlara nasl garkettiini dedi.412 Halkn talayarak ldrd bu kiiye, cennete gir diye mjde verilmitir. Daha lmeden diri diri cennete girdii de sylenmitir.413

405 406 407 408 409

410 411 412 413

Celleyn, II, 3. Kehf, 18/19. Celleyn, II, 4. Ayrca bkz. Kurtub, Cmi li-Ahkmil-Kuran, X, 359. Yasin, 36/13. Celleyn, II, 123. Ayrca bkz. bn r, Muhammed Thir b. Muhammed Tuns, et-Tahrr vet-Tenvr (Tefsru bn r), I. Bsk., Beyrut 2000, Messesett-Trhil-Arab, c. XXII, s. 206-207. Yasin, 36/20. Celleyn, II, 123. Ayrca bkz. bn r, Tahrr vet-Tenvr, XIX, 53. Yasin, 36/26-27. Celleyn, II, 124. 110

III. Peygamber Kssalar Kuran kssalarnn byk ksm, peygamberlerin davet ettikleri kavimleriyle yaptklar mcadelelerden oluur. Daha nce de sylendii gibi bu kssalarda geen detaylardan ibret asndan kayda deer bir yarar grlmediinde Kuran bahsetmemitir. Kuranda bahsedilmeyen konulardan birisi de, peygamberlerin saysdr. Celleyn Tefsiri aadaki ayet vesilesiyle bu konuda bilgi verir: Biz senden nce de birok resuller gnderdik. Onlardan bazsn sana anlattk, bazsn ise anlatmadk.414 Rivayete gre Hz. Muhammede (sas) kadar sekiz bin nebi gelmitir. Bu peygamberlerin drt bin tanesi srail oullarna, drt bin tanesi ise dier insanlara gnderilmitir.415 a. Hz. Adem (As) Hani bir zamanlar Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halfe yaratacam demiti.416 Allah Teala, Hz. Ademi yeryznden, yer yzeyinin, st tabakasndan yaratmtr. Topran tm renklerinden bir avu alm ve bu topra eitli sularla kartrarak hamur yapm, dzeltmi, ekil vermi ve ona ruh flemitir. Bylece cansz ve donuk hal sonrasnda bu varlk, duyular olan bir canlya dnmtr.417 dem'e isimlerin tmn retti.418 Allah Teala, Hz. Ademe, kalbine ilka etmek suretiyle anak, iddetli ve hafif yellenmeler ve kepeye varncaya kadar btn medlllerin isimlerini retti.419

414 415 416 417

418 419

Gfir, 40/78. Celleyn, II, 151. Ayrca bkz. Hatb irbn, Tefsrus-Sircil-Mnr, I, 277. Bakara, 2/30. Celleyn, I, 6. Bu konuda Ebu Ms ve Abdullah bn Abbs (ra)dan gelen bir rivayetler iin bkz. Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Huseyn, el-Esmu ves-Sft, thk. Abdullah b. Muhammed el-Hid, I. Bsk., Cidde, trz., MektebetsSevd, c. II, s. 257, h. no: 815-816. Bakara, 2/31. Celleyn, I, 6. 111

Ey nsanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan, ondan eini var eden ve ikisinden pek ok erkek ve kadn meydana getiren Rabb'inize kar takval olun.420 Ayetten anlaldna gre yaratlm olan tek nefis, Hz. Ademdir ve ei bu tek nefisten yaratlmtr. Celleyn Tefsiri, Hz. Havvnn Hz. Ademin sol kaburga kemiinden yaratldn ifade etmektedir.421 Ey dem, sen ve ein Cennet'te oturun, ondan dilediiniz yerde bol bol yiyin, ama sakn u aaca yaklamayn, yoksa zlimlerden olursunuz dedik.422 Hz. Adem ve Havvann yemek suretiyle yaklamalar yasak klnan aa, buday veya zm veya baka bir aatr.423 Sizi bir nefisten yaratan ve gnlnn huzura kavuaca eini de ondan var eden Allah'tr. Eine yaklanca, ei hafif bir yk yklendi ve bu halde bir mddet tad. Hamilelii arlanca, kar koca, Rableri olan Allah'a: Bize kusursuz bir ocuk verirsen, andolsun ki kredenlerden oluruz. diye du ettiler. Allah onlara kusursuz bir ocuk verince, kendilerine verdii ey hakknda Allah'a ortaklar kotular. Allah, onlarn ortak kotuklar eylerden ycedir.424 Havvann hamilelii ilerleyip karn byynce Hz. Adem ve Havva, bunun bir hayvan olmasndan korktular.425 Bu yzden, doacak yavrunun
420 421

422 423

424 425

Nis, 4/1. Ayrca bkz. Bakara, 2/35 ; Rum, 30/21. Celleyn, I, 6, 69; II, 97. Ayrca bkz. Izz b. Abdisselm, Tefsrul-Izz b. Abdisselm, I. Bsk., thk. Abdullh b. brhm el-Vehb, Beyrut 1996, Dru bn Hazm, c. I, s. 301 ; Semerkand, Bahrul-Ulm, thk. Mahmd Matarac, Beyrut, trz., Drul-Fikr, c. I, s. 70. Bahrul-Ulm tefsirinin bu basksnda ilgili tefsir Ebul-Leys Nasr b. Muhammed b. brahim es-Semerkand (373/983)e isnad edilmektedir. Dorusu udur ki Bahrul-Ulmun mellifi Aleddn Ali b. Yahy es-Semerkand (860/1456)dir ve bu tefsir, yanllkla Ebul-Leyse isnad edilmektedir. Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz. Yazc, shak, BahrulUlm Md., DA, c. IV, s. 517-518. Bakara, 2/35. Celleyn, I, 7. Ayrca bkz. Tabress, Eb Ali el-Fadl b. El-Hasen, MecmaulBeyn f Tefsril-Kurn, Tahran, trz., Mektebetl-Ilmiyyetil-slmiyye, c. I, s. 85-86. Arf, 7/189-190. nk blis, Havvay korkutarak kandryor ve karnndaki eyin bir kpek, eek veya baka bir hayvan olduunu sylyordu. Yine blisin korkutmasna 112

salih bir insan olmas durumunda Rablerine kr iinde olacaklarna sz vermilerdi. Salih bir ocuk dounca, ocua eytann ismine nispetle eytann Kulu anlamnda Abdl-Hris ismini vermekle irk kotular. Oysa kul, ancak Allaha nisbet edilmeliydi. Ama bu irk, ubudiyette bir irk koma eklinde deildir. nk Adem masumdur, gnahlardan korunmutur. Semurenin Hz. Peygamberden rivayet ettii hadise gre, Havvann dnyaya getirdii bebekler yaamyordu. Yine hamile kalnca blis yanna geldi ve yaamas iin bebee Abdul-Hris ismini koymasn, byle yaparsa ocuun yaayacan syledi. Havva da bu ismi verdi ve bebek yaad. Bunlar eytann vahyi ve emriydi.426 Onlara, dem'in iki olunun kssasn doru olarak anlat: kisi birer kurban sunmular, birininki kabul edilmi, dierininki edilmemiti. Kabul edilmeyen, andolsun seni ldreceim deyince, kardei: Allah ancak saknanlarn takdimesini kabul eder demiti.427 Hz. Ademin oullarnn ad Hbil ve Kbil idi. Hbilin Allaha sunduu kurban kabul edilmi, gkyznden inen bir ate kurbann yemiti. Kabilin kurban ise kabul edilmemiti. Bu yzden Kabil ok kzm, hasedini babas dem hacca gidene kadar iinde saklamt.428 Allah, kardeinin lsn nasl gmeceini gstermek zere, ona yeri eeleyen bir karga gnderdi. Bana yazklar olsun! Kardeimin lsn rtmek iin bu karga kadar olmaktan aciz kaldm dedi de, yaptna piman olanlardan oldu.429 Yeryznde ilk defa Adem oullarndan biri ld iin, kardeinin l bedenine nasl muamele edeceini bilemediinden Kabil, bir mddet onu srtnda tayp durmutu.430

426

427 428 429 430

gre karnndaki bu hayvan Havvann gznden veya burnundan kabilir, ya da karnn paralayabilirdi. Havva meseleyi Hz. Ademe arzedince Hz. Adem Allaha dua etmiti. Bkz. Sv, Hiye, II, 112. Celleyn, I, 147. Hkim, Semure hadisinin sahih olduunu belirterek rivayet etmitir. Tirmiz ise bu haberi hasen garib diyerek tahric etmitir. Bkz. Tirmiz, Snen, Tefsrul-Kurn, 3003. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, IV, 315 ; Kurtub, Cmi li-Ahkmil-Kuran, VII, 338. Mide, 5/27. Celleyn, I, 99. Mide, 5/31. Celleyn, I, 99. 113

b. Hz. dris (As) Kitapda dris'i de zikret, nk o dosdoru bir peygamberdi. Biz onu yce bir yere ykselttik.431 Hz. dris, Hz. Nuhun babasnn dedesidir. Hz. dris u anda drdnc, altnc veya yedinci gkte yahut cennette diri olarak durmaktadr. lm tattktan sonra diriltilmi, gkyzne alnm ve halen de buradan karlmamtr.432 c. Hz. Nuh (As) Andolsun ki, Nuh'u milletine gnderdik.433 Hz. Nuh, krk yanda veya daha byk bir yata peygamber olarak gnderilmiti.434 Allah, inkr edenlere Nuh'un karsyla Lt'un karsn misal gsterir: Onlar, kullarmzdan iki iyi kulun nikh altndaydlar ve onlara kar hainlik edip inkrlarn gizlemilerdi. Bu iki peygamber Allah'tan gelen azb onlardan savamamlard. O iki kadna: Cehenneme girenlerle beraber siz de girin dendi.435 Hz. Nuhun hanmnn ad Vhiledir ve bu kadn dar kp kavmine kocasnn deli olduunu sylerdi. Bu ekilde eine hiyanet iinde olmutu.436 Bunun zerine ona gzetimimiz altnda sana bildirdiimiz gibi gemiyi yap; Emrimiz gelip tandrdan sular kaynaynca her cins hayvandan birer ifti ve aleyhine hkm verilmi olann dnda kalan oluk ocuunu alp gemiye bindir. Hakszlk yapanlar iin Bana ba vurma, nk onlar suda boulacaklar diye vahyettik437 Allah Teala, Nuhun gemiye almas iin tm peneli hayvanlar, yrtc kular ve dierlerini toplamt. Hz. Nuh her cins hayvann arasnda durarak sa eli erkeine, sol eli de diisine dokunmak suretiyle her cinsten hayvan iftini gemiye almt. Kurtulanlarn hanmlaryla beraber
431 432 433 434 435 436 437

Meryem, 19/56-57. Celleyn, II, 16. Ankebut, 29/14. Celleyn, II, 91. Tahrim, 66/10. Celleyn, II, 227. Mminn, 23/27; Hud, 11/40. 114

alt erkek olduu sylenmektedir. Ayrca gemiye yars erkek, yars kadn olmak zere toplam yetmi sekiz veya seksen kiinin binerek kurtulduu da ifade edilmektedir.438 Hz. Nuha iman ederek kurtulanlarn yars erkek, yars kadn olmak zere yetmi sekiz kiiydiler.439 Gemi, dalar gibi dalgalar iinde onlar gtrrken, Nh, bir kenarda ayr kalm olan oluna oulcuum! bizimle beraber gel, kfirlerle birlik olma diye seslendi.440 Hz. Nuhun hanm ve olu Kenn helak oldular. Dier oullar Sm, Hm ve Yfes ise hanmlaryla birlikte gemiye binerek kurtuldular.441 te bunlar Allah'n kendilerine nimetler sunduu peygamberlerdir; dem'in soyundan, Nh ile beraber tadklarmzdan; brhm ve smail'in neslinden ve doru yola erdirdiimizden, seip beendiklerimizdendirler.442 Gemiye binmi aile fertleri arasnda olu Smn olundan torunu brahim de bulunmaktayd.443 Yere, suyunu ek!, ge, ey gk sen de tut! denildi. Su ekildi, i de bitti; gemi Cudi'ye oturdu. Hakszlk yapan millet Allah'n rahmetinden uzak olsun denildi.444 Yeryzne, topraktan kan kaynak sular yutmas emredildi ve yer bu sular geri iti. Gkyznden yaan yamurlar ise nehirler ve denizlere dnt. Tufan sonras geminin oturduu Cudi, Musul yaknlarndaki Cizre mevkisinde yer alan bir dadr.445 Ama Biz, Nuh'u ve gemide bulunanlar kurtardk ve bunu dnyalara bir ibret kldk.446

438

439 440 441

442 443 444 445 446

Onlarn seksen kii olduklarn Suyt sylemektedir. Celleyn, I, 184. Hud, 11/40. Yetmi sekiz saysn ise Mahall vermektedir. Celleyn, II, 45. Hud, 11/42. Celleyn, I, 184. Helak olan olunun Kenn olduu hakknda ayrca bkz. Celleyn, I, 184; II, 45. Meryem, 19/58. Celleyn, II, 16. Hud, 11/44. Celleyn, I, 184. Ankebut, 29/15. 115

Hz. Nuh, insanlar yeniden oalncaya kadar, tufandan sonra altm veya daha fazla yl yaamt.447 d. Hz. Salih (As) Semud milletine de kardeleri Salih'i gnderdik. Milletim! Allah'a kulluk edin, O'ndan baka tanrnz yoktur. Rabbinizden size bir belge geldi: Allah'n u dii devesi size bir delildir, onu brakn Allah'n topranda otlasn; ona ktlk etmeyin, yoksa can yakc azaba urarsnz448 Kavmi Hz. Salihe inanmyor, mucize olarak belirledikleri bir kayadan kendileri iin bir deve kartmasn istiyordu.449 Emrimiz gelince, Salih'i ve beraberindeki inananlar katmzdan bir rahmet olarak o gnn azabndan kurtardk. Dorusu Rabbin pek kuvvetli ve gldr.450 Hz. Salihe, drt bin insan inanm ve kurtulmulard.451 e. Hz. brahim (As) brhm de phesiz O'nun yolunda olanlardand.452 Hz. brahim, Nuh neslindendir ve aralarnda iki bin alt yz krk sene gibi uzunca bir zaman gemitir. Bu iki peygamber arasnda Hud ve Salih peygamberler de vardr.453 Bu (hkm) elbette ilk sahifelerde de vardr: brhm ve Ms'nn sahifelerinde.454 Hz. brahime verilen suhuf, on sayfadr.455 (Hani brahim) Babasna yle demiti: Babacm! itmeyen, grmeyen ve sana bir faydas olmayan eylere niin tapyorsun?456
447 448 449 450 451 452 453 454 455 456

Celleyn, II, 91. Arf, 7/73. Celleyn, I, 136. Hud, 11/66 ; Neml, 27/53. Celleyn, I, 186; II, 77. Sfft, 37/83. Celleyn, II, 131. Ala, 87/18-19. Celleyn, II, 260. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, I, 283. Meryem, 19/42. 116

Hz. brahimin babasnn ad, zerdir.457 Babas: Ey brhm! Sen benim tanrlarmdan yz evirmek mi istiyorsun? Bundan vazgemezsen mutlaka seni talarm; uzun bir sre benden uzakla git dedi.458 zerin putlar reddeden olu brahime, bu davadan vaz gememesi durumunda kendisini talayacan ifade etmesinden maksad, onu talayarak ldrmek ya da ona irkin szlerle hakaret etmektir.459 Gece basnca (brahim) bir yldz grd, ite bu benim Rabbim dedi; yldz batnca, batanlar sevmem dedi.460 Hz. brahimin, gkyznde belirdii zaman bu benim rabbimdir dedii yldz, Zhre yldzdr.461 Rabbi brhm'i birtakm kelimelerle denemi, o da onlar yerine getirmiti.462 Allahn Hz. brahimi ykml tuttuu kelimeler, emirler ve yasaklard. Bunlarn hac mensiki olduu da sylenmitir. Ayrca bunlardan kast mazmaza, istinak, misvak, byklarn ksaltlmas, sa ikiye blmek, trnaklar kesmek, koltuk alt kllarn yolmak, etek tra olmak, snnet olmak ve kazai hacetten sonra temizlenmek olduu da sylenmitir.463 brhm: Rabbim! lleri nasl dirilttiini bana gster dediinde, nanmyor musun? deyince, Hayr yle deil, fakat kalbim iyice mutmain olsun demiti. yleyse drt eit ku al, onlar kendine altr, sonra onlar paralayp her dan zerine bir para koy, sonra onlar ar; koarak sana gelirler. O halde Allah'n gl ve Hakim olduunu bil demiti.464

457 458 459 460 461 462 463 464

Celleyn, II, 15. Meryem, 19/46. Celleyn, II, 16. Enm, 6/76. Celleyn, I, 119. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, IV, 163. Bakara, 2/124. Celleyn, I, 18. Ayrca bkz. Kurtub, Cmi li-Ahkmil-Kurn, II, 101. Bakara, 2/260. 117

Hz. brahimin ldkten sonra diriliin nasl olacan bilmek istemesi zerine, alp kesmesi, sonra da armas emredilen kular: tavus, kartal, karga ve horozdur. brahim onlar kesmi, kafalarn elinde tutmu, sonra da onlar geri armt. Bunun zerine btn paralar tamamlanncaya kadar bir araya gelmiler, sonra da ortaya kan vcutlar kafalarna ynelmilerdir.465 Kocam yamda bana smail ve shak' veren Allah'a hamdolsun. Dorusu Rabbim dualar iitendir.466 smail dnyaya geldiinde Hz. brahim doksan dokuz yandayd.467 shakn mjdelendii srada ise hanm Sre doksan veya doksan dokuz, Hz. brahim ise yz veya yz yirmi yandayd.468 Tefsirimiz baka bir ayetin aklamasnda ise shakn dnyaya gelmesi annda Hz. brahimin yz on iki yanda olduunu syleyerek, peygamberin o andaki ya hakkndaki versiyonu e ykseltmektedir.469 (brahim misafirlerin ikram ettii yemekten yemediklerini grnce) onlardan endieye dt; korkma dediler ve ona bilgin bir oul sahibi olacan mjdelediler.470 Hz. brahime mjdelenen ilim sahibi ocuk, shaktr ve bu durum Hud suresinin 71. ayetinde de ifade edilmitir.471 Bunun zerine Lt ona inand ve brhm dorusu ben Rabbimin diledii yere hicret ediyorum, O phesiz gldr, Hakim'dir dedi.472 Allaha iman konusunda kavmiyle bir trl anlaamayan Hz. brahim, kfr diyarndan yani Irak banliylerinden, ama doru hicret etmi, Arz- Mukaddese gelmiti.473

465 466 467 468 469 470

471 472 473

Celleyn, I, 41. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, II, 253. brahim, 14/39. Celleyn, I, 210. Celleyn, I, 186. Hud, 11/72; Celleyn, II, 191. Zriyt, 51/29. Celleyn, I, 210. brahim, 14/39. Zriyt, 51/28. Eski Ahit anlatmna gre Lut kavmini helak iin gelen melekler, Kurann beyanndan farkl olarak, Hz. brahimin hazrlad yemekten yemilerdir. Bkz. Tekvin, 17/8. Ayrca bkz. Celleyn, II, 191. Ankebut, 29/26. Ayrca bkz. Safft, 37/99. Celleyn, II, 92; II, 131. 118

brhm'in korkusu gidip de mjde kendisine ulanca, Lt milleti hakknda elilerimizle mcadeleye giriti, (Lut kavminin helakini nlemeye alt). Dorusu brhm ok ili, yumuak huylu ve kendini Allah'a vermi bir kimse idi.474 Hz. brahim, Lut kavmini helak etmekle grevlendirilmi meleklerle mcadele ederek onlar, Lut kavmini helak etme iinden caydrmaya almtr. Onlara iinde yz tane mmin bulunan bir ehri yok mu edeceksiniz? der. Bunun zerine melekler hayr cevabn verir. Bu kez brahim iinde krk tane mmin olan bir ehri mi helak edeceksiniz diye sormas zerine melekler yine hayr cevabn verir. inde on drt mminin bulunduu bir ehri mi yok edeceksiniz diye mcadele etmesi zerine melekler yine hayr der. Bu kez brahim peki iinde bir tek mmin varsa yine de o ehri yok mu edeceksiniz? diye sormu, meleklerin yine hayr diye cevap vermeleri zerine brahim Ama o ehirde Lut var demiti. Melekler ise biz orada kimin olduunu pek iyi biliyoruz diye cevap vermilerdi. Hz. brahim yine mcadeleye devam edip sz uzatnca melekler tarafndan Hud 76. ayette yer alan ey brahim sen bu iten artk vazge sz kendisine sylenmiti.475 Onlara brhm'in konuklarn da anlat.476 Hz. brahime gelen melekler biri Cibril olmak zere on iki veya on veya taneydi.477 ocuk kendisinin yansra yrmeye balaynca: oulcuum! dorusu ben ryamda seni boazladm gryorum, bir dn, ne dersin? dedi. Ey babacm! ne ile emrolundunsa yap, Allah dilerse sabredenlerden olduumu greceksin dedi.478 Hz. smailin kurban edilmeye gtrlme yann yedi veya on olduu sylenmektedir.479 Kurban edilme olay, Minada geer. Bak
474 475

476 477

478 479

Hud, 11/75. Celleyn, I, 186. Hz. brahimin Lut kavmini helak etmemeleri iin meleklere kar gsterdii bu mcadele Eski Ahitte yer almaktadr. Bkz. Tekvin, 18/2326. Hcr, 15/51. Ayrca bkz. Zriyt, 51/24. Celleyn, I, 213; II, 191. Ayrca bkz. Hatb irbin, Tefsrus-Sircil-Mnr, III, 491. Safft, 37/102. Celleyn, II, 132. 119

boazna srld halde ilahi kudretin mani olmas sayesinde bak boaz kesmez.480 Buna bedel olarak byk bir ko verilir. Bu ko da Habilin Allaha sunduu kurbandr. Cebrail bu kou getirmi, Hz. brahim de tekbirlerle onu kesmitir.481 f. Hz. Lut (As) Bunun zerine Lt ona inand ve brhm Dorusu ben Rabbimin diledii yere hicret ediyorum, O phesiz gldr, Hakim'dir dedi.482 Hz. Lut (as), Hz. brahimin kardei Hrnn oludur ve brahime de iman etmitir.483 Hz. Lut ve kavmi Sodom ehrindendir.484 Hz. Lutun hanmnn ad Vledir ve eve gelen misafirlerinden kam almalar iin kavmine geceleri ate yakmak, gndzleri duman yapmak suretiyle haber gnderir, iaret verirdi. Bylece eine hiyanet iinde olmutu.485 Bir rivayete gre Hz. Lut, hanmn helakten kurtulacaklar arasna katmamtr. Buna karn baka bir rivayette hanmn beraberinde kartt da sylenmektedir. Fakat sonuta helakten kurtulacaklar arasnda yer almasna ramen Lutun hanm karken (yasakland halde) arkasna dnp bakm, geride helak olan kavmini grnce vah benim kavmim diyerek feryat etmi, bu srada bir ta arparak onu helak etmitir.486 (Azb) emrimiz gelince orann stn altna getirdik, zerine de ta yadrdk: amurdan talam (azb iin) hazrlanm, istif edilmi...487 Lut kavminin ehirleri alt st edilmiti. Cebrail ehrin altn gkyzne kaldrm, yeryzne doru kvrarak drmt. zerlerine

480 481 482 483 484 485 486 487

Celleyn, II, 132. Safft, 37/103. Celleyn, II, 132. Safft, 37/107. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, IV, 55. Ankebut, 29/26. Celleyn, II, 92. Celleyn, I, 214. Hcr, 15/67. Celleyn, II, 227. Tahrim, 66/10. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, IX, 351. Celleyn, I, 187. Hud, 11/81. Hud, 11/82. Ayrca bkz. Hcr, 15/74; Zriyt, 51/34.

120

atlan talar da cehennemde piirilmiti.488 Atlan her tan zerinde talanacak kimsenin ad iaretlenmi ve belirtilmiti.489 Hemen gecenin bir ksmnda ileni yrt, sen de arkalarndan git, iinizden hikimse arkasna dnp bakmasn. Emredildiiniz yere gidin.490 Hz. Luta emredilen yer, amdr. Ailesiyle birlikte ona ama gitmesi, hicret etmesi emredildi.491 g. Hz. Yakub (As) Tevrat'n indirilmesinden nce srl'in (Hz. Ykb'un) kendilerine harm ettiinden baka btn yiyecekler srloullarna helal idi; doru sylyorsanz Tevrat' getirip okuyun.492 Hz. Yakubun kendisine haram kld yiyecek deveydi. Nitekim Hz. Yakub, halk arasnda sinir romatizmas denilen siyatik hastalna yakalanmt. ayet ifa bulursa deve yemeyeceine dair adakta bulunmutu. Bylelikle srail oullarna deve haram klnmt.493 h. Hz. Yusuf (As) (Kardeleri) demilerdi ki: Ysuf ve kardei babamza bizden daha sevgilidir. Oysa biz bir cemaatiz. Babamz da apak bir hat iindedir.494 Hz. Yusufun Bnyamindir.495 anne-baba bir olan kk kardeinin ad

Babalar, onu gtrmeniz beni zyor; siz farkna varmadan kurdun onu yemesinden korkuyorum dedi.496 nk Hz. Yakubun yaad blge, ok miktarda kurt bulunan bir yerdi.497
488 489 490 491 492 493

494 495 496

Celleyn, I, 187; I, 214. Celleyn, II, 192. Hcr, 15/65. Celleyn, I, 214. l-i mrn, 3/93. Celleyn, I, 57. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, II, 67 ; Hzin, Aluddn Ali b. Muhammed, Lbbut-Tevl f Menit-Tenzl (Tefsrul-Hzin), Beyrut 1979, Drul-Fikr, I, 380-381. Yusuf, 12/8. Celleyn, I, 191. Yusuf, 12/13. 121

Yusuf'u gtrp bir kuyunun derinliklerine brakmay kararlatrdlar. Biz ona, kardelerinin bu ilerini hi farknda olmayacaklar bir srada haber vereceksin diye vahyettik.498 Kardeleri nce gmleini karmlar, sonra dvmler ve lmesini istemilerdi. Kuyuya sarktmlar, kuyunun yarsna gelince de lmesi iin brakmlard. Bunun zerine Yusuf suya dm ve bir taa tutunmutu. Kardelerinin yukardan (muhtemelen lp lmediini anlamak maksadyla) seslenmeleri zerine, kendisine merhamet ettiklerini ve geri karacaklarn dnerek cevap vermiti. Oysa onlar Yusuftan ses gelmesi zerine, bu kez ta atarak ldrmeyi istediler ama onlara Yahuda engel oldu.499 Nihayet Msra varnca, onu dk bir fiyata, bir ka dirheme sattlar. Zaten ona pek kymet bimiyorlard.500 Kuyudan karanlar Hz. Yusufu Msra getirerek yirmi veya yirmi iki dirheme satmlard. Yusufu satn alm olan kii, onu Azize yirmi dinar, bir ift ayakkab ve iki elbise karlnda satmt.501 Msrda Yusufu satn alan vezir hanmna: ona gzel bak! dedi. belki bize faydas dokunur, yahut onu evlat ediniriz!502 Hz.Yusufu Msrda satn alarak yllarca evinde kalacak olduu efendisinin ad Azz, hanm efendisinin ad ise Zelh veya Zleyhdr.503 O keml ana geldiinde kendisine hkm ve ilim verdik.504 Hz. Yusuf, otuz veya otuz yana girdiinde peygamber olmutur.505 And olsun ki kadn onu arzulamt, o da kadn arzulamt. Ancak Rabbinin delilini grd (de arzusuna yenik dmedi). te bylece Biz
497 498 499 500 501 502 503 504 505

Celleyn, I, 191. Ayrca bkz. Hatb irbn, Tefsrus-Sircil-Mnr, I, 1636. Yusuf, 12/15. Celleyn, I, 191. Yusuf, 12/20. Celleyn, I, 191. Yusuf, 12/21. Celleyn, I, 192. Yusuf, 12/22. Celleyn, I, 192. Eski Ahit, Hz. Yusufun Firavunun huzuruna ktnda otuz yanda olduunu belirtir. Bkz. Tekvin, 41/46. 122

fenal ve fuhu ondan uzaklatrmak iin (ona brhanmz gsterdik). nk o, Bizim tam ihlasa erdirilmi kullarmzdand.506 Abdullah b. Abbasa gre Hz. Yusuf, hanmefendisiyle olan serveni esnasnda temsili olarak babas Hz. Yakubu karsnda grmt. Babasnn Hz. Yusufun gsne vurmas zerine ehveti parmak ularndan kp gitmiti.507 (Ysuf): (hayr), dedi, (ben ona saldrmadm), asl o benden murd almak istedi. Kadnn ilesinden bir hit de yle hitlik etti : eer Ysuf'un gmlei nden yrtlmsa, kadn dorudur; o yalanclardandr.508 Hanmefendisinin Hz. Yusufu sulamas, onun kendisine saldrdn sylemesi zerine bir kimse ahitlik etmitir. Bu kii, Zleyhann amcasnn oluydu ve gmlein hangi taraftan yrtlm olduunun tespit edilmesinin meseleyi zeceini, sulu olan ortaya karacan ileri srmt. Buna ilave olarak sz konusu ahsn, beikteyken bunlar syledii de ifade edilmitir.509 Kadnlarn kendisinin dedikodusunu ettiklerini iitince onlar davet etti; koltuklar hazrlad; geldiklerinde herbirine birer bak verdi. Yusuf'a: yanlarna k dedi. Kadnlar Yusuf'u grnce ap ellerini kestiler ve

506 507

508 509

Yusuf, 12/24. Celleyn, I, 192. Ayrca bkz. Kurtub, Cmi li-Ahkmil-Kurn, IX, 170. And olsun ki kadn onu arzulamt, o da kadn arzulamt. Ancak Rabbinin delilini grd (de, arzusuna yenik dmedi) ayetinde Celleyn Tefsirinin yukarda yapt yorum bazlar tarafndan Peygamberin ismetine aykr grlerek, Hz. Yusufun irkin eyleme teebbs etmesi, Allahn kendisi iin murat ettii makamla da badamamaktadr denilerek israiliyat haberi nakleden tefsir eletiriye tabi tutulmutur. Bkz. Candan, Celleyn Tefsirine Eletirel Bir Bak, 351. Bize gre bu haksz bir eletiri olmutur. nk Hz. Yusuf, insan olmas hasebiyle sadece arzu duymu, ancak Allahn korumas sayesinde bu arzunun gnah ilevine dnmesi mevzu bahis olmamtr. Bu itibarla iddetli tahrik karsnda meydana gelen ve fiiliyata dnmemi bir dncenin peygamberlerin ismet sfatn zedelemediini dnmekte, israiliyat kkenli olsa bile Celleyn Tefsirinin yapt yorumun makul olduuna inanmaktayz. Yusuf, 12/26. Celleyn, I, 193. 123

Allah' tenzih ederiz ama, bu insan deil ancak ok gzel bir melektir dediler.510 Ortaya kan dedikodular zerine Zleyhann evine davet ederek ellerine bak vererek ikramda bulunduu meyve, turungillerden aa kavunuydu.511 Hapse, onunla beraber, iki gen daha girdi.512 Hz. Yusufun iki zindan arkadandan birisi melikin ikisinden sorumlu hizmetisi yani sksi, dieri ise melikin yemeinden sorumlu hizmetisi, bir anlamda baasyd.513 kisinden, kurtulacan sand kimseye Yusuf: efendinin yannda benden bahset. dedi. Ama eytan efendisine onu hatrlatmay unutturdu ve Ysuf bu yzden birka sene daha hapiste kald. Hz. Yusufun zindanda yedi yl kald sylendii gibi, on iki yl kald da sylenmitir.514 Hkmdar: Ben, yedi semiz inei yedi zayf inein yediini; yedi yeil baak ve bir o kadar da kurumu baak gryorum. Ey ileri gelenler! eer rya yormasn biliyorsanz ryam tabir edin. dedi.515 Melikin ad, Reyyn b. el-Veld idi.516 Hkmdar: Onu bana getirin, yanma alaym dedi. Onunla konuunca: bugn senin yanmzda nemli bir yerin ve gvenilir bir durumun vardr. dedi.517 Melik, ynetimde kendisine yakn alma arkada yapaca Hz. Yusufun zindandan karlarak yanna getirilmesi iin bir eli grevlendirir. Eli, Hz. Yusufa melikin teklif ettii grevi tebli eder ve ondan melikin davetine olumlu cevap vermesini ister. Bunun zerine Hz. Yusuf kalkar, zindan arkadalaryla vedalar, onlara dua eder, sonra

510 511 512 513 514 515 516 517

Yusuf, 12/31. Celleyn, I, 193. Yusuf, 12/36. Celleyn, I, 193. Celleyn, I, 194. Yusuf, 12/42. Yusuf, 12/43. Celleyn, I, 194. Yusuf, 12/54. 124

gusl abdesti alarak temizlenir, gzel kyafetler giyer ve bu halde melikin huzuruna kar.518 Yusuf'u bylece o memlekete yerletirdik; istedii yerde konaklayabilirdi. Rahmetimizi tpk bu misalde olduu gibi istediimize veririz; Biz iyi davrananlarn ecrini zayi etmeyiz.519 Melik, Hz. Yusufa byk tevecchlerde bulunmu, kendisine yzk takm (mhr yetkisi vermi) ve Azizi azlederek yerine Yusufu geirmiti. Daha sonra Azizin lmesi zerine hanmyla da Hz. Yusufu evlendirmiti. Evlendiklerinde Hz. Yusuf, Zleyhay bakire bulmutu. Zleyha Hz. Yusufa iki ocuk dourmutu.520 Yusuf'un kardeleri gelip yanna girdiler. Kendisini tanmadlar, fakat (Ysuf) onlar tand.521 Aradan ok uzun zaman getii iin ve de ldn sandklar iin kardeleri Yusufu tanyamamlard. Kardeleri Yusufla branice konuuyorlard. Yusuf kardelerine sanki onlar hi tanmyormu gibi sorular sormutur. Yusufun lkeme gelme sebebiniz nedir? sorusuna, Ailemizin rzk iin geldik diye cevap verirler. Yoksa casus musunuz? sorusuna, Allah saklasn, Nerelisiniz? sorusuna Kenan lkesinden geliyoruz ve babamz Allahn peygamberi Yakubdur, Babanzn sizden baka ocuu var m? sorusuna ise Evet, on iki taneydi. En kmz lde ld. Babamz aramzda en ok onu seviyordu. Kendisine teselli olmas iin kk kardei babamzn yannda kald diye cevap verdiler. Bunun zerine Yusuf grevlilere, bu kimseleri kalacaklar yerlerine yerletirmeleri ve ikramda bulunmalarn emretti.522 Yusuf adamlarna: Karlk olarak getirdiklerini de yklerine koyun. Belki ailelerine varnca, bunun farkna varp da bir daha dnerler dedi.523

518 519 520

521 522 523

Celleyn, I, 195. Yusuf, 12/56. Celleyn, I, 195. Melikin Hz. Yusufa gsterdii tevecchler ve sunduklar hediyeler hakkndaki fantezi anlatmlar iin bkz. Sv, Hiye, II, 248-249. Yusuf, 12/58. Celleyn, I, 196. Yusuf, 12/62. 125

Kardelerin ihtiyalar olan gda maddesi karlnda takas etmek zere getirdikleri, Yusufun da memleketlerine dnerken antalarna geri koydurduu ey, birka dirhem deerindeki bir eyayd.524 Babalar: Oullarm! tek bir kapdan deil, ayr ayr kaplardan girin. Geri ben ne yapsam, Allahtan gelecek takdiri nleyemem. Zira hkm ancak Allah'ndr, O'na gvendim, gvenenler de O'na gvensinler dedi.525 Hz. Yakub oullarna nazar dememesi iin onlardan ehre farkl kaplardan girmesini ister.526 Onlarn yklerini hazrlatrken, su kabn, z kardeinin yknn iine koydurdu.527 Bnyaminin antasnda bulunan marapa, zerine cevherler ilenmi altndan yaplm bir su kabyd.528 Cezs kimin yknde bulunursa ite o, (ald eyin) karl (olarak kleletirilir). Biz zlimleri byle cezlandrrz. dediler. Yusuf kardeinin yknden nce onlarnkini aramaya balad; sonra kardeinin yknden su kabn kard. te biz Yusuf'a (kardeini yannda alkoyabilmesi iin) byle bir plan kullanmasn vahyettik. nk hkmdarn kanunlarna gre kardeini alkoyamazd, meer ki Allah dilemi olsun. Biz dilediimizi derecelerle ykseltiriz. Her ilim sahibinden daha ok bilen biri muhakkak vardr.529 Msr melikinin kanunlarna gre Hz. Yusuf, su kabn ald gerekesiyle bir insan alma ve tutma hakkna sahip deildi. Zira bu kanunlara gre hrszln cezas, dayak atmak ve alnan eyay tazmin ettirmekti; hrsza el koyarak kleletirmek mevcut kanunlara uygun deildi. Bu zm Hz. Yusuf, babas Yakubun eriatna gre bulmutur.530

524

525 526 527 528 529 530

Celleyn, I, 196. Bu eya, pabular ve hayvan derileriydi. Bkz. Sv, Hiye, II, 250. Yusuf, 12/67. Celleyn, I, 196-197. Yusuf, 12/67. Yusuf, 12/70. Celleyn, I, 197. Ayrca bkz. Rz, Meftihul-Gayb, IX, 109. Yusuf, 12/75-76. Celleyn, I, 197. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, X, 241. 126

almsa, zaten daha nce kardei de almt dediler.531 Hz. Yusuf kkken anne tarafndan dedesinin altndan yaplm putunu alm ve tapmasn diye onu krmt.532 Ondan mitlerini kesince aralarnda konumak zere (bir kenara) ekildiler. Bykleri dedi ki: babanzn sizden Allah adna kesin sz aldn; daha nce Ysuf hakknda ilediiniz kusru bilmiyor musunuz? Babam bana izin verinceye, yhut Allah benim iin hkmedinceye kadar bu yerden ayrlmayacam. O da hkmedenlerin en iyisidir.533 Bu szleri syleyen, kardelerin yaa byk olan Rbl, ya da isabetli gre sahip olmas asndan Yahudadr.534 Bu gmleimi gtrn, babamn yzne srn, grmee balar. Ve btn ilenizle birlikte bana gelin.535 Hz. Yusufun babasna gnderdii gmlek, Hz. brahimin atee atld zaman giydii gmlekti. Kuyuya atldnda Yusufun boynunda sarlyd ve bu gmlek cennetten gelmiti. Cebrail Yusufa bu gmlei babasna gndermesini emretmi ve bu gmlekte (cennetin veya brahimin iine atld atein) kokusu var, hangi hastaya bu gmlek srlse, iyileir demiti.536 Kervan, memleketlerine dnmek zere ayrldnda, babalar: Dorusu, bana bunak demezseniz, Ysuf'un kokusunu duyuyorum dedi.537 Saba rzgar Allahn izniyle Yusufun kokusunu babasna ulatrmt. Oysa Hz. Yakubla Yusuf arasnda yrme , sekiz veya daha fazla gnlk mesafe yol bulunmaktayd.538

531 532 533 534 535 536

537 538

Yusuf, 12/77. Celleyn, I, 197. Ayrca bkz. bn Atyye, Muharrarul-Vecz, III, 267. Yusuf, 12/80. Celleyn, I, 198. Yusuf, 12/93. Celleyn, I, 199. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, V, 254 ; Begav, Melimt-Tenzl, IV, 275. Yusuf, 12/94. Celleyn, I, 199. Ayrca bkz. Ebussud, rdl-Aklis-Selm, IV, 305. 127

Mjdeci gelip, gmlei Yakub'un yzne braknca, hemen gzleri ald. Bunun zerine Yakub Ben size, Allah katndan sizin bilmediinizi biliyorum dememi miydim? dedi.539 Mjdecilik grevini Yahuda stlenmiti. Daha nce kanl gmlei babasna getiren yine Yahudayd. O zaman babasn bu davranyla zmt, ama bu kez onu sevindirmek istemiti.540 Yakub: Rabbim'den balanmanz dileyeceim; O phesiz balar ve merhamet eder dedi.541 Hz. Yakub oullarnn gnahlarnn affedilmesi iin Allaha yalvarp yakaracana sz vermiti. Ne var ki o, bu duasn kabule daha yakn olmas bakmndan seher vaktine veya Cuma gecesine kadar erteledi.542 Ana babasn tahtn zerine oturttu, hepsi onun nnde secde ettiler.543 Kardeleri ile anne-babasnn Hz. Yusufa yaptklar secde, aln yere koymak eklinde deil, eilme secdesiydi ki, o dnemde sayg byle gsteriliyordu.544 Hz. Yakub, olu Yusufun yannda yirmi drt ya da on yedi yl kalmt. Birbirlerinden ayr kaldklar sre ise on sekiz veya krk veya seksen seneydi.545 Babas, ldnde kendisini (ama) gtrp babasnn yanna defnetmesini olu Yusufa vasiyet etmiti. Hz. Yusuf da onun cenazesini bizzat gtrp orada defnetmiti. Hz. Yusuf sonra Msra geri dnd ve babasndan sonra Msrda yirmi sene daha kald. Sonra meliklie gc takati kalmadn, lmnn yaklatn grnce Allah Tealaya babalarmdan salih olanlara beni kavutur diye dua etti. Bu duadan

539 540 541 542 543 544 545

Yusuf, 12/96. Celleyn, I, 199. Ayrca bkz. Ebussud, rdl-Aklis-Selm, IV, 305. Yusuf, 12/98. Celleyn, I, 199. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, II, 504. Yusuf, 12/100. Celleyn, I, 199. Ayrca bkz. Rz, Meftihul-Gayb, IX, 103. Celleyn, I, 199-200. Ayrca bkz. Tekvin, 47/27-31. 128

sonra Hz. Yusuf bir veya birka hafta daha yaad. Vefat ettiinde ya yz yirmi idi.546 Msrllar kabrinin hazrlanmasna byk itina gsterdiler. Onu mermer bir sanduka iine yerletirdiler ve bereketi her yan kuatsn diye Nilin en yksek tarafna gmdler.547 . Hz. Eyp (As) Biz de onun duasn kabul etmi ve bana gelenleri kaldrmtk. Katmzdan bir rahmet ve kulluk edenlere bir hatra olmak zere ona tekrar ailesini ve kaybettikleriyle bir mislini daha vermitik.548 Hz. Eyp iin len evlatlar diriltilmi ve onlarla birlikte bir o kadar da rzk olarak verilmiti.549 Hz. Eybn biri buday dieri arpa tlen iki harman vard. Allah iki bulut gnderdi, buday olan harmann zerine altn; arpa olan harmann zerine ise gm yadrd. Sonunda harmanlar altn ve gmle tat.550 Ey Eyp! eline bir demet sap alp onunla vur, yeminini bozma demitik.551 Hanm bir gn Hz. Eybn yanna ge gelmiti. Bunun zerine Hz.Eyp de ona yz sopa vuracana yemin etmiti. Emir gereince Hz. Eyb, iinde yz sap bulunan bir demet alm ve karsna onunla bir defa vurmutu.552 i. Hz. Zlkifl (As) smail'i, Elyesa', Zlkifl'i de an. Hepsi iyilerdendir.553 Hz. Zlkiflin peygamber olup olmad ihtilafldr. lmden kaarak kendisine snan yz peygambere kefil olduu sylenmitir.554 Hz.
546

547 548 549 550

551 552 553

Celleyn, I, 200. Yusuf, 12/100-101. Eski Ahide gre Hz. Yusuf vefat ettiinde yz on yandayd. Bkz. Tekvin, 50/22-26. Celleyn, I, 200. Yusuf, 12/101. Enbiya, 21/84. Ayrca bkz. Sad, 38/43. Celleyn, II, 138, Celleyn, II, 34. Ayrca bkz. Abdl-Mecd e-eyh Abdl-Br, er-RivyettTefsriyye f Fethl-Br, I. Bsk., 2006, Vakfus-Selmil-Hayr, www.raqamiya.org, c. II, s. 789. Sad, 38/44. Celleyn, II, 138. Ayrca bkz. Beydv, Envrut-Tenzl, II, 314. Sad, 38/48. 129

Zlkiflin peygamber olmad da sylenmitir. O gndzlerin tamamnda oru tutmaya; gecelerinin tamamnda ise namaz klmaya, mahkemeleen insanlar arasnda hkm vermeye ve kzmamaya sz vermiti ve bunlarn tamamn yerine getirmiti.555 j. Hz. uayb (As) Eykeliler de phesiz zalim kimselerdi. Bunun iin onlara da hak ettikleri cezay verdik.556 Eyke, Medyen yaknlarnda aalarla dolu ormanlar olan bir yerdir ve bu blgenin halk Hz. uaybn kavmidir.557 iddetli scaklarla helak edilmilerdir.558 Medyen'e doru yneldiinde: Rabbimin bana doru yolu gstereceini umarm dedi.559 Medyen, Msrdan sekiz gnlk yrme uzaklnda olan bir ehirdir. Bu ehir, Medyen b. brahim diye isimlendirilir.560 k. Hz. Musa (As) Hz. Musann knyesi, bn Imrndr.561 Krk yanda peygamber olmutur.562 Oraya gelince, kutlu yerdeki vadinin sa yanndaki aa cihetinden: Ey Ms! phesiz Ben lemlerin Rabbi olan Allah'm diye seslenildi.563 inden Ben Allahm sesinin geldii aa; zm (nb), brtlen (ahududu) (ulleyk) veya teke dikeni (avsec) denilen bir aad.564

554 555

556 557 558 559 560 561 562

563 564

Celleyn, II, 138. Ayrca bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, III, 163. Celleyn, II, 34. Enbiya, 21/85. Ayrca bkz. Rz, Meftihul-Gayb, XI, 188189. Hcr, 15/78-79. Celleyn, I, 214 ; II, 71. Celleyn, I, 214. Kasas, 28/22. Celleyn, II, 83. Ayrca bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, II, 603. Celleyn, II, 8. Kehf, 18/60. Celleyn, II, 21. Th, 20/40. Ayrca bkz. bni r, Tahrr vet-Tenvr, XIX, 125. Kasas, 28/30. Celleyn, II, 84. Ayrca bkz. enkt, Edvul-Beyn, III, 433. 130

Size ikence eden, kadnlarnz sa brakp oullarnz boazlayan Firavun ailesinden sizi kurtarmtk; bu Rabbinizin byk bir imtihan idi.565 Kahinlerden birisi Firavuna srail oullarndan doacak bir erkek ocuunun mlknn yklmasna sebep olacan haber vermiti.566 Bu yzden Firavun, srail oullarndan doan btn erkek ocuklar ldrtyordu. Ms'nn annesine: ocuu emzir, bana gelecekten korktuun zaman onu suya brak; korkma, zlme; Biz phesiz onu sana dndreceiz ve peygamber yapacaz diye bildirmitik.567 Hz. Musay annesi ay emzirmiti. Musa hi alamyordu. Yakalanp ldrlmesinden korkunca, ii yatak olarak hazrlanm ziftle sval bir sanduka iine Musa bebei koyarak kapan kapatm ve sandukay geceleyin Nilin sularna brakmt.568 Firavun'un adamlar onu almlard. Firavun, Hmn ve askerleri, sulu olduklarndan o, onlara dman ve balarna da dert olacakt.569 Firavunun hizmetileri sandukay bulup Firavunun nne koymulard. Kapan ap Musay iinden kardnda onun ba parmandan st emmekte olduunu grd.570 Bylece onu, annesinin gz aydn olsun, zlmesin, Allah'n verdii szn gerek olduunu bilsin diye, ona geri evirdik. Fakat ou bilmezler.571 Musa memeden kesilme anna kadar annesinin yannda kald ve z annesi tarafndan emzirildi. Bu hizmete mukabil annesi her gnne bir dinar alyordu. nk Firavun, srail oullarnn harbsi idi, mal da harb malyd.572
565 566 567 568

569 570 571 572

Bakara, 2/49. Ayrca bkz. Kasas, 28/4. Celleyn, I, 8; II, 81. Ayrca bkz. bn Atyye, Muharrarul-Vecz, I, 140. Kasas, 28/7. Celleyn, II, 81. Ayrca bkz. smail Hakk, Rhul-Beyn, VI, 382. Konunun Eski Ahit anlatm iin bkz. k, 2/2-3. Kasas, 28/8. Celleyn, II, 82. Ayrca bkz. enkt, Tefsrus-Sircil-Mnr, III, 131. Kasas, 28/13. Celleyn, II, 81. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, III, 396-397. 131

Ms ergenlik ana gelip olgunlanca, ona hikmet ve ilim verdik. yi davrananlar Biz byle mkfatlandrrz.573 Hz. Musaya, otuz veya otuz yanda g ve kuvvetine, krk yanda da akli dengesine ulatnda hkm ve ilim verilmitir.574 Ms, halknn haberi olmad bir zamanda, ehre girdi. Biri kendi adamlarndan, dieri de dman olan iki adam dr buldu. Kendi tarafndan olan kimse, dmanna kar ondan yardm istedi. Ms, onun dmanna bir yumruk vurdu; lmne sebep oldu. Bu eytann iidir; nk o apak, saptran bir dmandr dedi.575 Hz. Musann Kptiyi ldrd ehir, Firavunun ehri Mnfdr. Musa oraya kaylle vaktinde, Firavundan bir zamandr ayr durduu bir dnemde girmiti.576 Kpti, srail oullarndan birine zorla Firavunun mutfana odun tatmaya alyordu. Mazlumun Hz. Musadan yardm istemesi zerine Musa Kptiye onu serbest brak dedi. Kpti de tamam zaten o odunu ben sana tatmaya niyetliyim diye cevap verdi.577 Medyen'e doru yneldiinde: Rabbimin bana doru yolu gstereceini umarm dedi.578 Hz. Musa Medyen ehrine yneldiinde orann yolunu bilmiyordu. Ancak Allah Teala ona elinde bastondan daha uzun bir mzrak bulunan bir melek gnderdi ve yolu onunla buldu.579 Ms onlarn davarlarn sulad. Sonra glgeye ekildi: Rabbim! Dorusu bana indirecein hayra muhtacm dedi.580 Hz. Musa Medyene geldiinde Hz. uaybn kzlarnn hayvanlarn dier obanlarn suladklar kuyunun yaknnda bulunan bir baka kuyudan sulad. Bu kuyunun stnde ancak on kiinin kaldrabilecei bir kaya bulunuyordu ve Hz. Musa o kayay kaldrarak hayvanlar sulamt.
573 574 575 576 577 578 579 580

Kasas, 28/14. Celleyn, II, 82. Ayrca bkz. bn Atyye, Muharrarul-Vecz, IV, 280. Kasas, 28/15. Celleyn, II, 82. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, III, 398. Celleyn, II, 82. Kasas, 28/15. Ayrca bkz. smail Hakk, Rhul-Beyn,VI, 387. Kasas, 28/22. Celleyn, II, 83. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, VII, 243. Kasas, 28/24. 132

Sonra da a bir halde gnein de iddetli scandan yanmamak iin glgeye ekilmiti.581 O srada, kzlardan biri utana skla yryp ona geldi: Babam sulama cretini demek iin seni aryor dedi. Ms ona gelince, bandan geeni anlatt. O: korkma, artk zalim milletten kurtuldun dedi.582 Kzlardan birisinin geri gelerek, Hz. Musaya yapt ie karlk, babasnn mkafatn demek zere ardn sylemesi zerine Musa yapt iyilie kar cret almay ho grmedi, ama babasyla da tanmay teberrk ederek olumlu cevap verdi. Kz nde, Musa arkasndan yrd. Ne var ki rzgar esip kzn eteini kaldrarak bacaklarn anca, Musa ona sen benim arkamdan yr ve bana yol gster dedi. Bylece Hz. uaybn yanna geldi. Hz. uayb Musaya otur, akam yemeini ye dedi. Bunun zerine, Hz. Musa bu iyiliin, kzlarn hayvanlarn sulamamn creti olmasndan korkuyorum. Zira biz ehl-i beytiz, yaptmz bir iyilie cret almayz dedi. Buna mukabil Hz. uayb da dndn gibi deil, benim ve babalarmn adeti byledir. Biz misafiri arlar, onlara yemek ikram ederiz diye cevap verdi.583 Kzlarn babas: bana sekiz yl almana karlk bu iki kzmdan birini sana nikhlamak istiyorum. Eer on yla tamamlarsan o da senden bir ltf olur. Ama sana arlk vermek istemem. nallah beni iyi kimselerden bulacaksn dedi.584 Hasbihalin ardndan Hz. uayb, Hz. Musaya koyunlarnn obanln teklif etti.585 Musa sreyi doldurunca, ailesiyle birlikte yola kt.586 Hz. Musa da obanlk grevini sekiz veya daha kuvvetli bir ihtimale gre on yl srdrd.587
581

582 583 584 585 586

Celleyn, II, 83. Hz. Musann uaybn kzlarnn koyunlarn, kuyunun zerindeki koca ta kaldrarak sulamas, Eski Ahit anlatsna gre Yakup Peygamberin days Labann kz Rahelin koyunlarn sulama usulnn aynsdr. Bkz. Tekvin, 29/10. Kasas, 28/25. Celleyn, II, 84. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, VI, 202. Kasas, 28/27. Celleyn, II, 84. Kasas, 28/29. 133

Sen bir cana kymtn, seni zntden kurtarm ve seni birok musibetlerle denemitik. Bunun iin, Medyen halk arasnda yllarca kalmtn. Sonra, ey Ms, peygamberlik grevini yklenecek bir yaa gelince dnp geldin.588 Medyende on yl589 kalan Hz. Musa, Msra dn yolunda gecenin karanlndan yolunu kaybetmiti. Ailesine ate getirmeye dair verdii sz tutabileceinden emin olmad iin yahut atein orada yolu bilen birini bulurum szn sylemiti.590 Andolsun ki, Ms'ya dokuz tane apak mucize verdik.591 Hz. Musaya verilen dokuz mucize unlardr. El, Asa, Tufan, ekirgeler, Kene Tr Haeratlar, Kurbaalar, Kan, Mallarnn Taa Dntrlmesi, (Sknt Dolu) Yllar, Meyvelerin Kesad.592 Onlara gsterdiimiz her mucize dierinden daha bykt; doru yola dnmeleri iin onlar azaba urattk.593 Hz. Musaya verilen tufan mucizesi, verilen azap ekillerinden biriydi. Sular yedi gn boyunca insanlarn evlerine girmi ve evlerinde oturanlarn boazlarna kadar ulamt.594 Ey iman edenler! Ms'y incitenler gibi olmayn. Nitekim Allah onu, sylediklerinden beri tutmutu. O, Allah'n katnda deerli bir kiiydi.595 Hz. Musa gusl abdestini kavminden gizli bir yerde alrd, onlar gibi aktan aa banyo yapmazd. Bunun zerine kavmi, Musa ftk olduu, husyeleri ikin olduu iin bizim nmzde banyo yapmyor
587 588 589 590 591 592

593 594 595

Celleyn, II, 84. Th, 20/40. Celleyn, II, 21. Celleyn, II, 20. Th, 20/10. sra, 17/101. Celleyn, I, 235. Son iki mucizenin bir mucize olduunu belirten Celleyn Hiyecisi Sv, meyvelerin kesada uramas cezasnn yllarca srm olmas gerektiini belirterek ikisini tek mucize olarak deerlendirir. Ek olarak yukarda saylan mucizelere kayadan su kartma mucizesini de ilave eder. Sv, Hiye, II, 365. Ayrca bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, II, 331. Zuhruf, 43/48. Celleyn, II, 164. Ahzab, 33/69. Ayrca bkz. Saff, 61/5. 134

dedikodusunu yaymlar ve bu tr szleriyle Hz. Musaya eziyet etmilerdi. Yine bir defasnda gizlice bir yerde elbiselerini tan stne koymutu, giyinmek zere elbiselerini almak isteyince, ta elbiselerle birlikte kamaya balad. Hz. Musa da taa yetiip elbiselerini almak iin arkasndan kouyordu. Nihayet ta srail oullarnn topluca durduklar bir yerde durdu. Hz. Musa hikmeti anlad ve elbiselerini alarak hemen orada giyindi. Kavmi de onda husyelerinin ikinlii gibi bir ftk hastalnn bulunmadn grd.596 Ms kavmi iin su aramt; Asanla taa vur dedik; ondan oniki pnar fkrd herkes iecei yeri bildi.597 inden on iki gze kaynan fkrd ta, Hz. Musann elbisesini alp kaan tatr. nsan ba gibi drt ke eklinde olan hafif bir mermer veya yumuak bir tatr. Hz. Musa asasyla bu taa vurmutu.598 Hz.
596

597 598

Celleyn, II, 112; II, 219. Bu anlatmn hemen ayns Buhr ve Mslim tarafndan da Hz. Peygambere atfen rivayet edilmitir. Bkz. Abdulbk, Ll vel-Mercn, II, 248, h. no. 1532. Bakara, 2/60. Celleyn, I, 9. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, I, 144. Tefsirimizin mcmel olarak iaret ettii ta mucizesinin detay eitli kaynaklardaki anlatmlara gre yledir: nsanlar bir gn Ya Muhammed! Bize Musa Peygamberin tandan ve mucizelerinden haber ver dediler. Hz. Peygamber de bu soruya yle cevap verir: O tan asl Cebel-i Kubeys`dir. Bykl bir kalkan miktardr. O tatan mucizeler meydana gelmesinin sebebi su idi. srail oullarnn bir adeti vard, ne zaman banyo yapmak isteseler, birbirlerinden utanmazlar, avret yerlerini rtmezler, akta birbirlerinin nnde ykanrlard. Musa Peygamberin adeti ise ykanmak ve gusletmek istedii zaman halktan ayr tenha bir yere gider, orada guslederdi. srail oullar Musann bir ayb var ki, halktan kap gizli ykanyor, nk husyelerinde ftk var demeye baladlar. Bunun zerine Allah Teala Musa Peygamberin vcudunda herhangi bir ayp, kusur ve hastalk bulunmadn halka gstermek istedi. Bir gn Musa Tur dana kt, Allah Teala ile mkleme etti. Ondan sonra halka geri dnd. Yine bir gn mutad olduu zere gsul etmek icin halktan gizli bir yere gitti. Elbiselerini karp o tan zerine koydu ve gusletti. Sonra giyinmek icin elbiselerin bulundugu tan yanna gitti. Taa yaklarken, zerinde elbiseler bulunan o ta da yerinden hareket edip Musann nnden kamaya, ondan uzaklamaya balad. Hz. Musa ta elbiselerimi gtryor, ta elbiselerimi gtryor diyerek tan peinden kotu, btn gayretlerine ramen taa yetiemedi. O tan ardndan srail oullarnn bulundugu yere kadar geldi ve orada durdu. srail 135

Musa, Tih lndeyken susuzluk yaam olan kavmi iin su istemi ve burada tatan su kartma mucizesini gstermiti.599 Ms: (Sa elimdeki) benim deneimdir, ona dayanrm, onunla davarlarma yaprak silkerim, ondan daha birok ilerde faydalanrm dedi.600 Hz. Musann asasn hangi ilerde kulland ayette, kendi dilinden ifade edilmitir. Bunlardan baka, yiyeceini yerden karmak, suyunu (kuyudan) ekmek, zehirli hayvanlar kovmak gibi faydalar olduunu da belirtmiti.601 (Allah): Al onu, dedi, korkma, biz onu yine ilk durumuna sokacaz.602
kavmi tan ardndan elbiselerini almak icin yryen Musann vcudunu grdler. Onda herhangi bir kusur ve hastalk yoktu. Hz. uaybdan ald sylenen asa ve ta mucizesi byledir ve asasyla o taa iki defa vurmustu. Her vurusunda o tan zerinde bir nefes meydana geldi. stedi ki yerine geri dnsn. Allah Tealann izzetli hitab vaki oldu ve: Ya Musa nereye gidiyorsun? o ta da beraberinde gtr. O ta size lazm olacaktr. Buyurdu. Musa (a.s) o ta alp srail oullar Tih sahrasnda aciz kalncaya kadar beraberinde gezdirdi. Nihayet srail oullar alk ve susuzluktan aciz dtnde Allah Teala Hz. Musaya vahyetti. Krk yl Tih sahrasnda kalacaksnz. Binek hayvanlar dnda toplam alt yz bin Israil oullar o lde susuzluktan aciz ve bitkin hale dtler. Musa Peygambere yalvarp acziyetlerini itiraf ettiler. Bunun zerine Musa Peygamber dua etti. Cenab- Hakka yalvardnda Hak Teala`dan izzetli hitap vaki oldu: Ya Musa! O ta yere koy. Evvelce vurduun gibi asana imdi de vur diye buyurdu. Bunun zerine ta yere koydu, evvelki vurduu gibi asas ile taa vurdu. Hak Teala`nin emriyle o tatan 12 pnar ald. Her birinden gayet souk, ekerden tatl sular akmaya balad. Hak Teala`nin izniyle her eme bir nehir gibi olup bir tarafa akt. Bir baka rivayete gre Israil oullar iinde 2 blkte 50.000 kii vard. Her blk bir nehrin kenarna konup su imeye, gusletmeye, elbiselerini ykamaya balad. Kendileri itii gibi, hayvanlarna da iirdiler, bylece susuzluktan helak olmaktan kurtuldular. Sahradan indiler ve evlerine dndler. O ta da hemen, eskisi gibi bir ta oldu. Bkz. Sv, Hiye, I, 33 ; http://www.tiav.org/Kirksual3.html (21.02.2008). Celleyn, I, 9. Th, 20/18. Celleyn, II, 20. Th, 20/21. 136

599 600 601 602

Hz. Musa elini ylann azna soktu ve ylan o an asaya dnt. Hz. Musa anlad ki elini ylann azna soktuu yer, asasn tuttuu yerdi. Ylann boyun ksm ise asann gvdesi olmutu.603 Bir de elini koynuna sok! Bir baka mcize olarak, kar onu hi przsz, parlak m parlak604 Hz. Musaya sa elini, yani aucunu yummas, pazsnn altndan koltuk altna doru sokmas ve tekrar geri karmas emredildi. Eli, derisinin esmer renginin tersine gne nn parltsyla gzleri kamatrr ekilde bembeyaz kt.605 Haydi, gidin ona ve deyin ki: Biz senin Rabbinin elileriyiz; srloullarn bizimle gnder, onlara azb etme. Biz Rabbinden sana yetler getirdik. Esenlik, hidyete uyanlaradr.606 Hz. Musa, Firavuna srail oullarn yer kazdrmak, bina yaptrmak ve ar eyalar tatmak gibi meakkatli ilerde altrarak onlara eziyet etmemesini istemiti.607 Firavun (srloullarnn gittiini duyunca) ehirlere (asker) toplayclar gnderdi.608 Hz. Musaya ve ona inananlar aleyhine olarak ilan ettii seferberlie asker toplamak iin Firavun, lkesinin btn yerleim birimlerine toplayclar yollad. Sylendiine gre Firavuna ait bin ehir, on iki bin ky bulunuyordu.609 Ms (sihirbazlara): Size yazklar olsun! Allah'a kar yalan uydurmayn, yoksa sizi azabla yok eder. Allah'a iftira eden hsrana urar dedi.610

603 604 605 606 607 608 609

610

Celleyn, II, 20. Th, 20/22. Celleyn, II, 20. Ayrca bkz. Ebussud, rdl-Aklis-Selm, VI, 11. Th, 20/47. Celleyn, II, 21. Ayrca bkz. Hatb irbin, Tefsrus-Sircil-Mnr, II, 514. uara, 26/53. Celleyn, II, 67. Ayrca bkz. Dmek, Eb Hafs Omer b. Ali b. dil el-Hanbel, el-Lbb f Ulmil-Ktb, thk. dil Ahmed-Muhammed Muavved, Beyrut 1998, Drul-Ktbil-Ilmiyye, c. XV, s. 29. Th, 20/61. 137

Hz. Musa, her birinin elinde asa ve ip bulunan yetmi iki sihirbazla yarmt.611 (Firavun onlara yle dedi) : unlar (srloullar) az bir topluluktur. Ve onlar bizi kzdryorlar.612 Firavun, kendi ordusunun byklne bakarak Musaya tabi olanlarn az bir grup olduunu sylyordu. Hz. Musaya inananlarn says alt yz yetmi bin idi. Firavun ordusunun sadece nc kuvvetinde ise yedi yz bin asker bulunmaktayd.613 Hz. Musaya Firavun hanedanndan inananlar azd. Bunlar arasnda Firavunun kars siye, Firavun ailesinden Hazekyel ve Hz. Yusufun kemiklerini gsteren Meryem binti Nms vard ve bunlardan baka kimse iman etmemiti.614 Ms'ya otuz gece vade verip sonra buna on gece daha kattk; bylece Rabbinin tayin ettii mddet, krk geceye tamamland.615 Allah Tealann vad ettii otuz gecede, Hz. Musa oru tutmutu ve bu ay Zilkade ayyd. Otuz gece tamam olduunda, Hz. Musa aznda oru tutmaktan kaynaklanan irkin bir koku duydu ve bunu gidermek iin misvak kulland. Allah Teala, Musann orutan kaynaklanan az kokusu getii iin, ona, yeniden oru tutarak az kokup ilahi konumaya hazr olmas iin, Zilhicce ayndan on gece daha orulu geirmesini emretti.616 Ms, tayin ettiimiz vakitte gelip Rabbi onunla konuunca, Ms: Rabbim! Bana Kendini gster, Sana bakaym dedi. Allah: Sen Beni gremeyeceksin ama daa bak, eer o yerinde kalrsa sen de Beni greceksin buyurdu. Rabbi daa tecelli edince onu yerle bir etti ve Ms da baygn dt; aylnca: Yarabbi, mnezzehsin, Sana tevbe ettim, ben inananlarn ilkiyim dedi.617

611

612 613 614 615 616 617

Celleyn, II, 22. Ayrca bkz. Muktil b. Sleymn, Ebul-Hasen el-Ezd, Tefsru Muktilibn-i Sleymn, thk. Ahmed Ferd, Beyrut 2003, Drul-KtbilIlmiyye, c. I, s. 407. uara, 26/54-55. Celleyn, II, 67-68. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, III, 314. Celleyn, II, 68. uara, 26/67. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, VII, 166. Arf, 7/142. Celleyn, I, 141. Ayrca bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, I, 561. Arf, 7/143. 138

Hkimin Mslimin art zere sahih olduunu syledii bir hadise gre Allah Teala, daa nurundan sadece kk parmak ucu miktarnca tecelli etmiti.618 Ona levhalarda hereyden bir t yazdk ve hereyi uzun uzadya akladk; onlara skca sarl, milletine de emret en gzel ekilde tutsunlar. Size Allah'a kar gelenlerin yurdunu gstereceim.619 Tevrat levhalar, cennetteki Sidr aacnn (Arabistan kiraz veya Trabzon hurmas tr bir aa) tahtalarndan yaratlmt. Yahut Zeberced veya Zmrd denilen deerli talardand. Yedi veya on levhayd.620 Ms, milletine, kzgn ve zgn olarak dnnce Benim arkamdan ne kt iler yapmsnz! Rabbinizin (azap) emrinin abucak gelmesini mi istiyorsunuz? dedi, levhalar att ve kardeinin bandan tutup kendine doru ekti. Harun: Ey annem olu! Bu millet beni kmsedi; az kalsn ldryorlard. Bana, dmanlar sevindirecek ekilde davranma, beni bu zalim milletle bir sayma dedi.621 Hz. Musa, Rabbi iin kavmine duyduu kzgnlktan Tevrat levhalarn atmt. Hz. Musa fke iinde kardei Hz. Harunun sa eliyle salarndan, sol eliyle de sakalndan tutmutu.622 Onlar: Sana verdiimiz szden kendi bamza caymadk. O milletin ziynet eyasndan bize ykler dolusu tatld. Biz onlar atee attk, ayn ekilde Smir de att dediler. Bunun zerine Smir onlara bren bir buza heykeli yapt. O ve adamlar: Bu sizin de, Ms'nn da tanrsdr, ama o, unuttu dediler. Smir: Onlarn grmedikleri bir ey grdm ve o sana gelen elinin (Cebrl'in) bast yerden bir avu (toprak) aldm. Bunu ziynet eyasnn eritildii potaya attm. Nefsim bana byle yaptrd dedi.623 Smir, srail oullaryla beraber yanlarndaki zinet eyasn ve Cibrilin atnn ayak izinden ald topra atmt. nk ald bu toprak
618 619 620 621 622 623

Celleyn, I, 141. Ayrca bkz. Hatb irbin, Tefsrus-Sircil-Mnr, I, 585. Arf, 7/145. Celleyn, I, 141. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, III, 281. Arf, 7/150. Ayrca bkz. Th, 20/94, 96. Celleyn, I, 142; II, 25. Th, 20/87-88. Ayrca bkz. Arf, 7/148. 139

ruhu olmayan bir eye atldnda onu ruh sahibi yapyordu. Sonra bu mcevherlerden etten ve kandan olumu bir buza yapt.624 Buza heykelinin duyulur iddette bir sesi vard. Heykel bu hale, Smirnin Cibrilin atnn ayandan ald topra buzann azna koymasyla dnmt. Topran konmasyla beraber buza hayat kazanmt.625 Ms (Smirye): Defol! Dorusu artk hayatta, Bana dokunmayn! demenden baka yapacan yoktur. Senin iin asla kaamayacan bir cez daha vardr. Durup zerinde titrediin tanrna bak, onu yakacaz, sonra denize dkeceiz dedi.626 Smir o andan itibaren yeryznde akn akn dolamaya balad ve kendisini grenlere bana dokunmayn diyordu. nk o birisine dokunsa veya birisi ona dokunsa, her ikisi birden stmaya yakalanm gibi titremeye balyordu. Hz. Musa bu buzay kestikten sonra yakt ve sonra da kllerini denize savurdu.627 Ms kavmine ey kavmim! buzay tanr edinmekle kendinize yazk ettiniz. Yaratannza tevbe edin, (buzaya tapm olanlar) ldrn, byle yapmanz Yaratannz katnda sizin iin daha hayrldr; O daima tevbeleri kabul ve merhamet eden olduu iin tevbenizi kabul eder demiti.628 Buzaya taptklar iin srail oullar cezalandrlm, bu gnah ilemeyen masumlarn irk koma suunu ileyen mcrimleri ldrmeleri emredilmiti. Bu srada grp merhamete kaplarak ldrme ileminden vazgememeleri iin zerlerine kara bir bulut gnderilmiti. Yaklak yetmi bin kii katledilmiti.629 Onlara zillet (yoksulluk ve dknlk) damgas vuruldu, Allah'n gazabna uradlar. Bu, Allah'n yetlerini inkr etmeleri ve haksz yere

624 625 626 627 628 629

Celleyn, II, 24, 25. Ayrca bkz. Taber, Cmiul-Beyn, I, 282. Celleyn, I, 142; II, 24. Ayrca bkz. Taber, Cmiul-Beyn, I, 283. Th, 20/97. Celleyn, II, 25. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, V, 292. Bakara, 2/54. Celleyn, I, 8. Ayrca bkz. Saleb, el-Kef vel-Beyn, I, 169. 140

peygamberleri ldrmelerindendi; yapmalarndand.630

kar

gelmeleri

ve

taknlk

srail oullar Zekeriyya ve Yahya peygamberleri ldrmlerdi.631 Sizden kesin sz almtk. Tur dan ykselterek tepenize dikmitik.632 Hz. Musaya Tevrat verildiinde, srail oullarndan da onu kabul etmeleri ve Allaha secde etmeleri istenmiti. Ne var ki onlar bu emirleri kabul etmekten kanmlard. Bunun zerine, Tur Da kknden sklerek, balarnn zerine indirilmiti.633 Ama zulmedenler, kendilerine sylenmi olan sz baka szle deitirdiler. Biz de, zalimlere, yoldan kmalarndan dolay gkden azb indirdik.634 Yetmi bin veya yaklak bu kadar srail oullarna mensup insan gkten inen azapla helak edilmilerdi.635 Siz bir kimseyi ldrm ve bunu birbirinize atmtnz; oysa Allah gizlemekte olduunuzu ortaya karacakt. Srn bir parasiyle ona vurun dedik. te bylece Allah lleri diriltir ve aklnz kullanasnz diye size yetlerini gsterir.636 ldrlm kimseye hayvann diliyle veya kuyruk sokumuyla vurulmu, bunun zerine l canlanm ve beni amcamn iki olu adna falan ve falan ldrd demitir. Bylece amcasnn iki olu mirastan mahrum edilerek ldrlmlerdir.637 Sizi bulutla glgelendirdik, kudret helvas ve bldrcn indirdik, verdiimiz rzklarn iyi ve gzel olanlarndan yiyin (dedik).638 srail oullarna gkyznden mucizevi olarak indirilen menn, beyaz bala benzeyen kudret helvas; selv ise bldrcn kuudur.639 srail
630 631 632 633 634 635 636 637 638

Bakara, 2/61. Celleyn, I, 9. Bakara, 2/63. Celleyn, I, 10. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, I, 103. Bakara, 1/59. Celleyn, I, 9. Bakara, 2/72-73. Celleyn, I, 11. Ayrca bkz. Saleb, el-Kef vel-Beyn, I, 220. Bakara, 2/57. Ayrca bkz. Arf, 7/160. 141

oullarna bu mucize nimetleri saklamamalar, biriktirmemeleri emri verilmiti, ama onlar nankrlk edip yemekleri sakladlar, sonuta bu nimetler kesildi, artk gnderilmez oldu.640 Binlerce kiinin memleketlerinden lm korkusuyla ktklarn grmedin mi? Allah onlara ln dedi, sonra onlar diriltti. Allah insanlara bol nimet verir, fakat insanlarn ou kretmezler.641 srail oullarndan olan bir kavimden drt bin, sekiz bin, on bin, otuz bin veya krk bin kii memleketlerini istila eden taundan kamak iin lkelerini terk etmilerdi. Helak olmalar zerine, Peygamberleri Hezakyelin duasyla sekiz veya daha fazla gn sonra dirilmilerdi. lm sararmas ve emaresi zerlerinde olduu halde bir mddet yaamlar, giydikleri elbise hemen kefene dnm ve bu hal evlatlarnda da srp gitmiti.642 Allah: ikinizin duas kabul olundu. Drst hareket edin; (Allah') bilmeyenlerin yoluna asla uymayn dedi.643 Beddualar sonucunda srail oullarnn mallar taa evrilmi, Firavun da bouluncaya kadar mmin olmamt.644 Rabbimiz, bizden ncekilere yklediin gibi, bize de ar yk ykleme. Rabbimiz! bize gcmzn yetmeyecei eyi tatma, bizi affet, bala, bize ac. Sen Mevlmzsn, kfirlere kar bize yardm et.645 srail oullar, tevbe etmek iin birbirlerini ldrmekle, zekat olarak mallarnn drtte birini vermek zorunda olmakla ve elbiselerinin necaset bulaan yerini kesip atmakla emrolunmular, bu gibi ar yklerin altna sokulmulard.646

639 640 641 642 643 644 645 646

Celleyn, I, 9; I, 143. Celleyn, I, 9. Ayrca bkz. Kurtub, Cmi li-Ahkmil-Kurn, XI, 230. Bakara, 2/243. Celleyn, I, 37-38. Ayrca bkz. Rz, Meftihul-Gayb, III, 475. Yunus, 10/89. Celleyn, I, 178. Bakara, 2/286. Celleyn, I, 46. Ayrca bkz. Mbrakfr, Ebul-Al Muhammed, TuhfetlAhfez bi erhi Cmiit-Tirmiz, Beyrut, trz., Drul-Ktbil-Ilmiyye, c. VIII, s. 270. 142

Ate bize sadece sayl birka gn deecektir, derler; sor, Allah katndan sz m aldnz? eer yle ise Allah sznden caymayacaktr647 srail oullar cehennemin kendilerine sadece krk gn isabet edeceini iddia etmilerdi. Onlara gre bu krk gn de, atalarnn buzaya taptklar mddettir.648 Dorusu, atein yiyecei bir kurban getirmedike hibir peygambere inanmamak zere Allah bize ahid verdi diyenlere sen, de ki: benden nce peygamberler size belgeler ve dediiniz eyi getirmiti. Doru szl iseniz niin onlar ldrdnz?649 Yahudiler, gkyznden inecek beyaz bir atein yere konulan bir nimeti yakmas eklinde kurbann kabul mucizesini grmedike Hz. Muhammed (sas)e inanmayacaklarn sylemilerdi. Oysa bu tarz bir mucize Hz. Muhammed (sas) ve Hz. sa (as) dnda dier tm peygamberler iin gereklemiti, ama onlar yine de iman etmemilerdi.650 Allahtan korkanlar arasnda bulunan, Allah'n nimete erdirdii iki adam: stlerine kapdan yryn, oradan girerseniz phesiz galip gelirsiniz; eer inanyorsanz Allah'a gvenin demilerdi.651 Allahtan korkan ve Onun yardmna inanan iki kii, Ye ve Klib idi. Bu iki kii, Hz. Musann grevlendirip setii lider (nakb) kadrosundand. srail oullarna korkmamalar ve ehre girmeleri iin tevik edip cesaretlendirici szler sylemiler, bylece Hz. Musaya yardmc olmulard.652 Onlara, deniz kysndaki kasabann durumunu sor. Cumartesi yasaklarna tecavz ediyorlard. Cumartesileri balklar sryle geliyor, baka gnler gelmiyordu. Biz onlar, yoldan kmalar sebebiyle bylece deniyorduk.653

647 648 649 650 651 652 653

Bakara, 2/80. Ayrca bkz. l-i mrn, 3/24. Celleyn, I, 12; I, 49. Ayrca bkz. Hatb irbin, Tefsirus-Sircil-Mnr, I, 236. l-i mrn, 3/183. Celleyn, I, 67. Ayrca bkz. Beydv, Envrut-Tenzl, I, 193. Mide, 5/23. Celleyn, I, 98. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, I, 620. Arf, 7/163. 143

mtihan olmak zere cumartesi gn akn akn balklarn geldii ehir, Kulzm denizinin kenarndaki Eyle ehridir.654 Allah: oras onlara krk yl harm klnd; yeryznde akn akn dolaacaklar. Sen, yoldan km millet iin tasalanma dedi.655 Mukaddes Beldeye girmek istemeyen srail oullarna, iledikleri bu itaatsizliin ve hiyanetin cezas olarak mukaddes topraklar haram klnm ve bn-i Abbsn beyanna gre dokuz fersah geniliindeki bir arazide krk yl serserice dolap durmulard.656 Yine rivayet edildiine gre btn gece ciddiyetle yryorlar, ancak sabah olduunda kendilerini yine baladklar yerde buluyorlard. Gndz bir gayretle yryorlar, akam olunca yine baladklar yerde durduklarn gryorlard. Bylece serserice dolap durduklar bu dnemde ya yirmiden yukar olan hepsi helak olup gitmiti. Bunlarn saylarnn alt yz bin kii olduu sylenmektedir. Beyhude dolap durduklar Tihte, Hz. Musa ve Hz. Harun vefat etmiti. Hz. Musa vefat esnasnda, Yua ve Klibe merhametinden, inat srail oullarna ise azap olmak zere kendisinin arz- mukaddese bir ta atm mesafeye kadar yaklatrmasn (ve orada defnedilmeyi) Rabbinden istedi ve Allah da onu yaklatrd. Nitekim bu anlatmlar hadiste gemektedir. Krk yllk Tih hayatndan sonra Yuaya nbvvet verildi ve zalimlere kar savamas emredildi. O da yannda kalanlarla beraber zalimlere kar savat. Cuma gnyd ve gne bir saat sava bitirmelerine kadar durdu, batmad.657 Ahmedin Msnedde rivayet ettii bir hadis, gnein Yuadan baka hibir beer iin durmadn ve Beyt-i Makdise olan yryleri boyunca geceleri batmadn ifade etmektedir.658 Ms, gen yardmcsna: ben iki denizin birletii yere ulamaa, yahut yllarca yrmeye kararlym demiti.659

654 655 656

657

658 659

Celleyn, I, 144. Ayrca bkz. Beydv, Envrut-Tenzl, I, 364. Mide, 5/26. Yani genilii dokuz fersah, uzunluu otuz fersah olan bir blge iinde skp kalmlard. Bkz. Rz, Meftihul-Gayb, V, 648 ; Sv, Hiye, I, 277. Bu anlatmlar hadis kaynaklarnda da gemektedir. Bkz. Buhari, Humus, 8 ; Mslim, Cihd, 32. Celleyn, I, 99. Ayrca bkz. irbn, Tefsrus-Sircil-Mnr, I, 424. Kehf, 18/60. 144

Hz. Musann hizmetisi Y b. Nndur. Ya, devaml Hz. Musann peinden gider, hizmetini grr, kendisinden ilim alrd.660 ki denizin birletii yer, dou yakas (Afrika) istikametinde bulunan Rum Denizi ile Fris Denizinin birletii yerdir.661 kisi, iki denizin birletii yere ulanca, balklarn unutmulard, balk (brakld yerden syrlp) denize ulat (ve kat).662 Hizmetkarn unuttuu balk denizde bir kanala yol bularak kamt. Baln denizde yol bularak kat kanal, k olmayan uzun bir yarkt. Bylece Allah Teala bal tutmutu. Su kanaldan boalnca balk baca delii gibi ortada kald. Baln dokunduu her ey kuruyordu.663 O da: Bak sen! Kayala vardmzda bal unutmutum. Bana onu unutturan ancak eytandr. Balk alacak ekilde denizde yolunu tutup gitmi dedi. Ms: stediimiz zaten buydu dedi. Hemen geldikleri yoldan geri dndler. Bu arada ikisi, katmzdan kendisine rahmet verdiimiz ve ilim rettiimiz kullarmzdan biriyle karlatlar.664 Musa ve hizmetkarn bal unuttuklar yere doru dnmeleri zerine karlatklar kul, Hzrdr.665 Allah Teala, Hzra bir gre gre peygamberlik, bir gre gre de velyet lutfetmitir ki, alimlerin ouna gre Hzr, veli bir kuldur.666 Sana bildirilmeyen bireye nasl dayanabilirsin?667 Hzr, Musay bilgisi olmad konulara kar uyarmakta ve ona yle demektedir: Ey Musa ben Allahn bana rettii, ama senin bilmediin bir bilgiye sahibim. Sen de Allahn sana rettii, ama benim bilmediim bir bilgiye sahipsin.668

660 661 662 663 664 665 666

667 668

Celleyn, II, 8. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, II, 16. A.y. Kehf, 18/61. Celleyn, II, 8. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, II, 17. Kehf, 18/63-65. Celleyn, II, 8. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, II, 17. Celleyn, II, 9. Kehf, 18/65. Ayrca Hz. Musann Hzr niin arad ve nasl bulduu Buhrnin rivayet ettii bir hadiste detayl olarak anlatlmaktadr ki Celleyn tefsiri mezkur hadisi ayn ayetin tefsirinde zikretmektedir. Kehf, 18/68. Celleyn, II, 9. Ayrca bkz. Beyhak, Esmu ves-Sft, I, 295-296, h.no: 220. 145

Yine gittiler; sonunda bir erkek ocua rastladlar, (Hzr) hemen onu ldrd.669 Hzrn ldrd ocuk, henz blua ermemiti. Dier ocuklarla birlikte oynuyordu ve onlarn en gzel yzlsyd. Hzr bu ocuu yere yatrarak bakla kesmiti veya kafasn eliyle koparm yahut da kafasn duvara vurarak ldrmt.670 Yine yola koyuldular; sonunda vardklar bir kasaba halkndan yiyecek istediler. Kasaba halk, bu ikisini misafir etmek istemedi.671 Hzrla Musann misafir olduklar ehir, Antakyadr.672 Duvar ise, ehirde iki yetim erkek ocua aitti. Duvarn altnda onlarn bir hazinesi vard; babalar da iyi bir kimseydi. Rabbin onlarn ergenlik ana ulamasn ve Rabbinden bir rahmet olarak hazinelerini karmalarn istedi.673 Hzrn eliyle dorulttuu duvar, yz zira yksekliindeydi.674 Altnda ise altn ve gmten oluan bir hazine gmlyd.675 Rablerinin o ocuktan daha temiz ve onlara daha ok merhamet eden birini vermesini istedik.676 ldrlen ocuun anne-babas inanm iyi insanlard ve o ocuk yaasayd onlara ok ktlk edecekti. Onun yerine Allah onlara bir kz ocuu verdi. Bu kz ocuu anne-babasna ok hayrl bir evlat oldu. Bir peygamberle evlendi, peygamber dourdu. Allah Teala bu peygamberle bir mmete hidayet lutfetti.677 l. Hz. lyas (As) Zekeriyy, Yahy, s ve lys'a da (yol gstermitik). Hepsi de iyilerden idi.678
669 670 671 672 673 674 675 676 677 678

Kehf, 18/74. Celleyn, II, 9. Ayrca bkz. Rz, Meftihul-Gayb, X, 358. Kehf, 18/77. Celleyn, II, 10. Kehf, 18/77. Celleyn, II, 10. Celleyn, II, 10. Kehf, 18/82. Kehf, 18/81. Celleyn, II, 10. Enm, 6/85. Ayrca bkz. Safft, 37/123. 146

Hz. lyas, Hz. Musann kardei Harunun oludur.679 Ancak onun Baalbek ve civarndaki kavme peygamber olarak gnderilen bir bakas olduu da sylenmitir.680 m. Hz. amuel (As) Ve Talut Ms'dan sonra srloullarnn ileri gelenlerini grmedin mi? Peygamberlerinden birine, Bize bir hkmdar gnder de Allah yolunda savaalm demilerdi. Ya sava size farz klndnda gitmeyecek olursanz? demiti. Memleketimizden ve ocuklarmzdan uzaklatrlmken niye Allah yolunda savamyalm ki? demilerdi. Ama sava onlara farz klnnca, az bir ksm hari yz evirdiler. Allah zalimleri bilir.681 srail oullar Hz. Musann vefatndan sonra, peygamberleri amuelden kendisiyle birlikte Allah yolunda savaacaklar bir melik tayin etmesini istemilerdi. amuel de onlara Talutu gndermiti.682 Peygamberleri onlara Allah size phesiz, Talut'u hkmdar olarak gnderdi dedi. Biz hkmdarla ondan layk iken ve ona malca da bir bolluk verilmemiken bize hkmdar olmaa o nasl layk olabilir? dediler, Dorusu Allah size onu seti, bilgice ve vcuta gcn artrd dedi. Allah hkmdarl dilediine verir. Allah hereyi kaplar ve bilir.683 Talut, o dnemde srail oullarnn en bilgilisi, en gzeli ve yaratl en mkemmel olanyd.684 Ancak Talut, saltanat ve nbvvet hanedanndan deildi, derici veya oband.685 Peygamberleri onlara, onun hkmdarlnn alameti, size sandn gelmesidir, onda Rabbinizden gelen gnl rahatl ve Ms ailesinin ve Harun ailesinin braktklarndan kalanlar var; onu melekler tar, eer inanmsanz bunda sizin iin delil vardr dedi.686 Talutun kendilerine melik olmasn istemeyenler peygamberlerinden buna dair mucize istemiler, peygamberleri de bu
679 680 681 682 683 684 685 686

Celleyn, I, 120; II, 132. Ayrca bkz. Ebussud, rdul-Aklis-Selm, VII, 203. Celleyn, II, 132. Safft, 37/123. Bakara, 2/246. Celleyn, I, 38. Bakara, 2/247. Celleyn, I, 38. Celleyn, I, 38. Bakara, 2/247. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, I, 130. Bakara, 2/248. 147

iaretin, Talutun tabutu kendilerine getirmesi olduunu ifade etmitir. Sanduka da denilen bu tabutun iinde btn peygamberlerin resimleri bulunuyordu ve Allah bu resimleri Hz. Ademe indirmiti. Bu sanduka srail oullarnn yanlarnda duruyordu. Ancak Amalikann srail oullarna galip gelmesi zerine, bu sandukay da ele geirmilerdi. Daha nce srail oullar bu sandukayla dmanlarna kar stnlk salyorlar, savata onu nlerine koyarak bununla skunete kavuuyorlard. Ayrca bu sandukada Hz. Musann iki naln ve asas ile Hz. Harunun sar, mucize olarak verilen kudret helvasnn lei ve Tevrat levhalarnn paralar bulunmaktayd. Talut, sandukann mucize olarak getirilmesini izlemi olan srail oullarnn iinden yetmi bin genci savamak zere semi, ordusunu kurmutu.687 Talut orduyla birlikte ayrldktan sonra, dorusu Allah sizi bir rmakla deneyecektir, ondan ien benden deildir, onu tatmayan eliyle sadece bir avu avulayan mstesna phesiz bendendir dedi. Onlardan pek az hari sudan itiler. Kendisi ve kendisiyle beraber olan inananlar rma geince, bugn Calut ve ordusuna kar koyacak gcmz yok dediler. Kendilerinin Allah'a kavuacan bilenler ise: nice az topluluk ok toplulua Allah'n izniyle stn gelmitir, Allah sabredenlerle beraberdir dediler.688 Talut ordusuyla birlikte Beyt-i Makdisden ayrld gn, ar scak bir gnd ve ordusu kendisinden su istemiti. taatkar olanla asi olann ortaya kmas iin imtihan edildikleri nehir, rdn ve Filistin arasnda yer almaktayd. Bu snavdan kazanl kan insanlarn says yz on ksur kimseydi.689 n. Hz. Yunus (As) (Yunusu) halsiz bir vaziyette sahile kardk.690 Hz. Yunus baln karnndan sahile bir gn iinde veya , yedi, yirmi veya krk gn sonra atlmtr.691 Onun iin, geni yaprakl bir bitki yetitirdik.692
687

688 689 690 691

Celleyn, I, 38-39. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, I, 299 ; Aydemir, Tefsirde srailiyyat, 208-210. Bakara, 2/249. Celleyn, I, 39. Ayrca bkz. Saleb, el-Kef vel-Beyn, II, 216. Safft, 37/145. Celleyn, II, 133. Ayrca bkz. Ebussud, rdul-Aklis-Selm, VII, 206. 148

Halsiz bir ekilde sahile braklan Hz. Yunusun zerine kabak aac bitirilmiti. Mucize olarak bu kabak, detin aksine gvdesi olan bir aa eklindeydi ve Yunusa glge oluyordu. Ona sabah akam bir de ceylan geliyor, kuvveti yerine gelinceye kadar onun stnden iiyordu.693 Onu, yzbin veya daha ok kiiye peygamber olarak gnderdik.694 Hz. Yunus, Musul topraklarnda yaayan Ninova kavmine tekrar peygamber olarak gnderildi. Gnderildii bu topluluk yz binden yirmi bin, otuz bin veya yetmi bin daha fazla kiiydi.695 o. Hz. Davud (As) Onlar Allah'n izniyle bozguna urattlar; Davud Calut'u ldrd, Allah Davud'a hkmranlk ve hikmet verdi ve ona dilediinden retti.696 Hz. Davud, amuel ve Talutun lmnn ardndan tahta kmt. amuel ve Talut, Davuddan baka hibiri iin fikir birlii etmemilerdi.697 Onlarn sylediklerine sabret; gl kulumuz Davudu an; o, daima Allah'a ynelirdi.698 Hz. Davudun ibadet ekli yleydi: Bir gn oru tutar, bir gn tutmazd. Gecenin yarsnda kalkar ibadet eder, son te birinde yine uyur, altda birinde yine kalkar ibadet ederdi.699 Onun hkmranln kuvvetlendirmitik. Ona hikmet ve kesin hkm selahiyeti vermitik.700 Muhafzlar ve askerleri onu gl bir ekilde koruyorlard. Mihrabn her gece otuz bin adam beklerdi.701
692 693

694 695

696 697 698 699 700 701

Safft, 37/146. Celleyn, II, 133. Ayrca bkz. Ebussud, rdul-Aklis-Selm, VII, 206. Eski Ahite gre Hz. Yunusa glgelik yapan bu bitki keneotudur. BKz. Yunus, 4/6. Safft, 37/147. Celleyn, II, 133. Ayrca bkz. Ebussud, rdul-Aklis-Selm, VII, 206 ; Eski Ahit, Yunus, 1/1-2 ; 3/3. Bakara, 2/251. Celleyn, I, 39. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, I, 132. Sd, 38/17. Celleyn, II, 136. Ayrca bkz. bn Kesr, Tefsr, IV, 29. Sd, 38/20. Celleyn, II, 136. Ayrca bkz. Rz, Meftihul-Gayb, XIII, 298. 149

Davud ve Sleyman da milletin koyunlarnn yayld bir ekin hakknda hkm veriyorlarken, Biz de onlarn hkmne hitlik ediyorduk.702 Hz. Davud ile Hz. Sleymann baktklar dava, henz olgunlamam ekin veya zm konusundayd. Geceleyin obansz olarak ekin tarlasna girmi ve oray telef etmi olan koyunlara kar Hz. Davud, ekin sahibine telef olan ekin deerinde koyuna el koymas hkmn; Hz. Sleyman ise davarlarn tarla sahibine, tarlann da ekinler ertesi sene ayn bykle gelene kadar koyunlarn sahibine verilmesi hkmn verdi. Buna gre ekinler, koyunlarn sahibi tarafndan baklacak ve bir sonraki sene koyunlarn telef etme ncesindeki haline gelene kadar yetitirilip bytlecek; o zamana kadar da tarla sahibi koyunlarn yandan, stnden ve ynnden yararlanacak; daha sonra tarla sahibi ekinlerine, davar sahibi de koyunlarna sahip olacakt.703 O mahkemeleen hasmlarn olayndan haberin oldu mu? Onlar mabedin duvarna trmanp Davudun yanna birden girince, onlardan rkt. Onlar da Korkma! dediler, biz sadece birbirimize hakk geen iki dvalyz. Senden dileimiz udur: aramzda adaletle hkmet, haktan uzaklama ve bize tam doruyu gster.704 Hz. Davudun doksan dokuz hanm vard. Ancak o, sadece bir kars olan bir ahsn karsna da sahip olmay istemiti. Nihayet onunla evlendi ve zifafa girdi.705 Hr ve cariye olmak zere Hz. Davudun doksan dokuz, Hz. Sleymann ise yz kars vard.706 . Hz. Sleyman (As) Sleyman, onun szne hafife gld ve: Rabbim! bana ve ana babama verdiin nimete krde, honut olacan ii yapmakta beni muvaffak kl. Rahmetinle, beni iyi kullarnn arasna koy dedi.707

702 703 704 705 706

707

Enbiya, 21/78. Celleyn, II, 33. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, V, 332. Sd, 38/21-22. Celleyn, II, 136. Celleyn, I, 79. Nis, 4/54. Ayrca bkz. Kurtub, Cmi li-Ahkmil-Kuran, XV, 174. Neml, 27/19. 150

Hz. Sleyman, karncalarn kendisi ve ordusu hakknda yaptklar konumalarn mil uzaktan duymutu. Onlarn konuma seslerini rzgar getirmiti. Bunun zerine Hz. Sleyman karnca vadisine geldiinde, herhangi bir zarar vermemek amacyla, karncalar yuvalarna girinceye kadar ordusunu gzetim altna alm, onlar hareket ettirmemiti. Bu seferde ordusu binekli ve yaya askerlerden olumaktayd.708 (Sleymn) kular teft etti (ilerinde Hdhd' bulamad). Ve neden Hdhd' gremiyorum. Yoksa kayplara m kart? dedi.709 Hz. Sleyman Hdhd grmek iin kular tefti etmiti. nk Hdhd, yer altndaki suyu gryor, gagasyla o yere iaret ediyor, eytanlar da Hz. Sleymana namaz iin ihtiya duyduu suyu karyorlard. Fakat Hz. Sleyman, Hdhd kularn arasnda grememiti.710 Bana (teftite hazr bulunmamas konusunda) apak bir delil getirmelidir; yoksa onu ya iddetli bir azaba uratrm yahut keserim dedi.711 Hdhdn kular arasnda teftite hazr bulunmama konusunda ciddi bir mazereti olmamas durumunda onun tylerini ve kuyruunu yolup gnein altna atmak ve haerelerin de onu yemesine engel olmamakla tehdit etti.712 ok gemeden (Hdhd) geldi: Ben, senin grmediin birey grdm ve Seb'dan sana gerek bir haber getirdim. dedi.713 Biraz sonra Hdhd son derece mtevaz bir ekilde ban kaldrm, kuyruunu ve kanatlarn ksmt. Onlar aaya ekmi olarak huzura gelince Hz. Sleyman onu affetmi ve teftite hazr bulunmamasnn sebebini sormutu.714 Daha sonra Hdhd suyun yerini
708 709 710 711 712

713 714

Celleyn, II, 74. Neml, 27/20. Celleyn, II, 74. Ayrca bkz. Dmek, Lbb f Ulmil-Ktb, XV, 135. Neml, 27/21. Celleyn, II, 74. Ayrca bkz. Cezir, Eb Bekr Cbir b. Ms b. Abdil-Kdir, Eysert-Tefsir li-Kelmil-Aliyyil-Kebr, V. Bsk., Medine 2003, MektebetlUlm vel-Hikem, c. I, s. 14. Neml, 27/22. Celleyn, II, 74. Ayrca bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, II, 578. 151

gstermi, su karldnda herkes su imi, abdestlerini alm ve namazlarn klmt.715 Ona bir akam st, alml, cins kou atlar sunulmutu.716 Hz. Sleymana le namazn kldktan sonra, cihada kacak birbirinden yaz bin at arz edilmiti. Atlarn hepsi de aya yerde, bir aya ise toynann zerinde olmak zere bekliyordu. Atlar, durdurulmas istenince sakinleip duruyor, binicisi ayaklarn brne dokundurunca da rzgar gibi kouyordu. Tefti sras dokuz yznc ata gelince gne batmt. Bunun iin Hz. Sleyman ikindiyi klamam ve zlmt.717 Onlar bana getirin. (dedi), bacaklarn ve boyunlarn okamaya balad.718 Arzedilen atlarn kendisine tekrar getirilmesini istedi ve atlarn bacaklarn ve boyunlarn klla kesmeye balad. kindi namazn onlarn yznden kard iin byle yaparak Allah Tealaya yakn olmak istedi. Atlarn etlerini de tasadduk etti. Allah ise Hz. Sleymana kestii atlardan daha iyisini ve hzlsn lutfetti, bu nimet de rzgard. Bu rzgarlar diledii her yere Hz. Sleyman uuruyordu.719 Andolsun ki Sleyman' denedik, hkmranln zayf drdk; sonra eski haline dnd.720 Hz. Sleyman mlk yznden imtihana ekildi. Hz. Sleyman arzulad bir kadnla evlenmiti. Bu kadn Sleymann evinde ondan habersiz puta tapyordu. Sleymann mlk yzndeydi ve tuvalete karken yzn de karyor, yzn genellikle Emne adl karsnn yanna brakyordu. Emneye Sleymann suretinde bir cinni gelerek yz ald. Sleymann tahtna braklan cesed, ite bu cinniydi. Ta veya baka bir ey halindeydi ve Sleymann tahtna oturmutu. Kular ve dier canllar da onu gzlyor, emrini bekliyorlard. Sleyman her zamanki klndan baka bir ekilde geldi ve taht zerinde oturan varl grd. nsanlara Sleyman benim dese de kabul etmediler. Ancak
715 716 717 718 719 720

Celleyn, II, 75. Neml, 27/27. Sad, 38/31. Celleyn, II, 137. Ayrca bkz. Dmek, Lbb f Ulmil-Ktb, XVI, 414. Sad, 38/33. Celleyn, II, 137. Ayrca bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, III, 159. Sad, 38/34. 152

birka gn sonra hakikat ortaya kt. Nitekim yzn elde edebildikten sonra mlkne dnebildi. Yzn takt ve nihayet tahtna oturabildi.721 Sebelilerin yurtlarnda Allah'n kudretine bir iaret vardr: sal sollu iki bahe vard. Onlara: Rabbinizin verdii rzktan yiyin ve O'na kredin. te ho bir ehir ve balayan bir Rab denmiti.722 Sebe, Arap atalarnn adn alm olan bir kabiledir. Sebe memleketi ylesine gzel ve ho bir yerdir ki; orada gbre, sivrisinek, sinek, pire, akrep ve ylan bulunmazd. Elbisesinde bitler bulunan bir yabanc oraya gelse, havasnn gzelliinden bitler lrd.723 Ben onlara hkmdarlk eden bir kadn buldum, kendisine (krallarn muhta olduu) herey verilmi, stelik byk de bir taht var.724 Sebe melikesinin ad, Belkstr. Belksn taht, seksen zira uzunluunda, krk zira geniliinde, otuz zira yksekliinde altn ve gmten dklm, inci, krmz yakut, yeil zeberced ve zmrt talaryla sslenmi, ayaklar krmz yakut, yeil zeberced ve zmrdden yaplmt. Tahtn zerinde yedi saray bulunmakta ve her bir sarayn da kapal bir kaps vard.725 (Sleymn) yle syledi: bakalm doru mu sylyorsun, yoksa yalanclardan msn.726 Hz. Sleyman Sebe Melikesine u ekilde bir mektup yazmt: Allahn kulu Sleyman b. Davuddan Sebe melikesi Belksa. Rahman ve Rahim olan Allahn adyla. Selamet hidayete uyana olsun. Meramm udur: Bana stnlk taslamaya kalkmayn, Mslmanlar olarak gelin bana. Sonra da bu mektubun stne misk paras koymu, mhryle de mhrlemiti.727

721 722 723 724 725 726 727

Celleyn, II, 138. Ayrca bkz. Saleb, el-Kef vel-Beyn, VIII, 207. Sebe, 34/15. Celleyn, II, 115. Ayrca bkz. bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, V, 343. Neml, 27/23. Celleyn, II, 74-75. Ayrca bkz. Saleb, el-Kef vel-Beyn, VII, 203. Neml, 27/27. Celleyn, II, 75. Ayrca bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, II, 579-580. 153

bak.

728

u yazm gtr, onlara at, sonra bir yana ekil, verecekleri karara

Hz. Sleyman Hdhde mektubu vererek Belksa gtrmesi emrini vermitir. Hdhd Belksa geldiinde muhafz olarak etrafnda ordusunu grd ve mektubu odasna att. Mektubu grnce Belks titredi ve korkudan mtevaz bir ekilde rperdi. Sonra da mektubun muhtevasna vakf oldu.729 Ben onlara bir hediye gndereyim de, elilerin ne ile dneceklerine bir bakaym. dedi.730 Belksn, mektubuna karlk olarak Hz. Sleymana hediye gndermesinin sebebi, onun kral m, yoksa peygamber mi olduunu anlamak iindir. ayet kral ise hediyeyi kabul edecek, peygamber ise reddedecektir. Belks Hz. Sleymana yazd mektubu gtren bir eliyle beraber hediye olarak be yz kle, be yz cariye, be yz tane altn kerpi, deerli talarla sslenmi bir ta, misk ve anber gndermiti. Hdhd bu durumu daha onlar gelmeden Hz. Sleymana haber vermiti. Bunun zerine Hz. Sleyman derhal altn ve gm kerpilerin dklmesini, dokuz fersahlk bir meydann tabanna altnlarn denmesini, alann etrafna altn ve gmten yksek duvarlar yaplmasn emretti. Ayrca ocuklaryla beraber cinlerin ve en gzel kara ve deniz hayvanlarnn da getirilerek meydann sandan soluna kadar hazr bulunmalarn talep etti.731 (Ey eli) onlara dn, (ve syle) onlara kendilerinin asl kar koyamayacaklar ordularla gelirim ve onlar hor ve hakr bir durumda oradan srer (karrm).732 Belksn elileri, gnderdii hediyeler reddedilmi olarak dndklerinde, kralie tahtn saraynn iindeki yedi saray iine saklatt. Belksn saray da, yedi saray iindeydi. Kaplarn kilitletti ve balarna muhafzlar koydurdu. Kendisine ne emrettiini renmek zere Hz. Sleymana gitmek iin yol hazrlklarna balad. On iki bin kiilik bir
728 729 730 731

732

Neml, 27/28. Celleyn, II, 75. Ayrca bkz. Ebussud, rdul-Aklis-Selm, VI, 283. Neml, 27/35. Celleyn, II, 75. Daha fantastik anlatmlar iin ayrca bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, II, 581. Neml, 27/37. 154

orduyla yola kt. Bu saynn ok daha fazla olduu da sylenmitir. Belksn Hz. Sleymana bir fersah yollar kaldnda Hz. Sleyman onlardan haberdar oldu.733 Kitbn bilgisine sahip olan biri: gzn ap kapamadan ben onu (Belksn tahtn) sana getiririm dedi. Sleyman, taht yanna yerleivermi grnce: bu, kr m edeceim yoksa nankrlk m edeceim diye beni snayan Rabbimin ltfundandr. kreden ancak kendisi iin kretmi olur; fakat nankrlk eden bilsin ki Rabbim mstanidir, kerem sahibidir dedi.734 Belksn tahtn bir gz ap kapama hznda getiren saf b. Berhydr ve vahyedilmi kitaplarn bilgisine sahip sddk birisidir. Bu kimse ayrca, kendisiyle dua edildiinde Allah Tealann kabul ettii ism-i azm da biliyordu.735 Ona: kke gir dendi; salonu grnce, onu bir su zannetti ve paalarn svad. Sleyman: buras sradan yaplm cill effaf (bir zemin)dir. dedi. Melke: Rabbim! phesiz ben kendime yazk etmiim. Sleyman'la beraber, lemlerin Rabbi olan Allah'a teslim oldum dedi.736 Belksa Hz. Sleymann yaptrd saraya gir dendi. Taban effaf ve beyaz cam denmi olan sarayn altndan tatl sular akyor ve iinde balklar yzyordu. Denildiine gre Belksn bacaklar ve ayaklar, eek baca gibi kllyd. Saraya girdiinde tabannda su aktn grnce slanmasn diyerek eteini kaldrd ve sarayn bandaki tahtnda oturmakta olan Hz. Sleyman Belksn bacaklarn ve ayaklarn gzel grd. Belks Mslman olduunda, Hz. Sleyman onunla evlenmek istedi. Fakat bacandaki irkin kllardan holanmamt. eytanlar Sleymana kl dken bir nevi ada yaptlar. Bu ilac kullanarak Belks kllarn izale etti. Hz. Sleyman onunla evlendi ve sevdi. Belks yine mlknn kraliesi olmaya devam etti. Hz. Sleyman ayda bir defa onu ziyaret eder, yannda gn kalrd. Hz. Sleymann mlknn sona ermesiyle Belksn da mlk son buldu. Rivayete gre Hz. Sleyman on yanda mlke sahip olmu, elli yanda da vefat etmiti.737
733 734 735 736 737

Celleyn, II, 76. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, VI, 163. Neml, 27/40. Celleyn, II, 77. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, III, 367-368. Neml, 27/44. Celleyn, II, 77. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, III, 370. 155

Gndz estiinde bir aylk mesafeye gidip, akam da bir aylk mesafeden gelen rzgar Sleyman'n buyruuna verdik. Onun iin erimi bakr su gibi akttk. Rabbinin izniyle yannda i gren cinleri onun buyruuna verdik ve bunlar iinde emrimizden kan olursa ona alevli atein azbn tattrrdk.738 Erimi bakr Hz. Sleymann emrinde gn, gece sular seller gibi akmt. O gnden bugne kadar insanlar bakr eriterek retimde bulunmay Hz. Sleymana verilen bu mucizeden renmilerdir. Hz. Sleymana itaatte kusur eden cinlere, ahiret azabndan baka bir de u dnya azab verilmiti: Bir melek elinde tuttuu cehennem kamsn isyankr cine bir kere vuruyor ve o cin yanyordu.739 Sleyman ne dilerse onun iin mabedler, heykeller, byk havuzlara benzer anaklar ve tanmas g kazanlar yaparlard. Ey Davud ailesi, kredin! zira kullarmdan kredenler pek azdr.740 Direkler zerine ina edilmi sabit dev kazanlar, Yemendeki dalardan yaplmt ve bu kazanlara merdivenlerle klyordu.741 Sleymn'n hkmranl hakknda onlar, eytanlarn uydurduklar szlere uydular. Oysa Sleymn (by yaparak) kfre girmemiti. Fakat o eytanlar kfre girdiler. nk onlar insanlara byy ve Bbil'de Hrt ve Mrt adl meleklere indirileni retiyorlard. Halbuki onlar: biz bir fitneyiz, sakn kfre dmeyin! demedike kimseye birey retmiyorlard. Fakat bunlar, onlardan erkekle karsnn arasn aacak eyler reniyorlard. Ama onlar, Allah'n izni olmadan by ile hikimseye zarar veremezler. Onlar, kendilerine yarar vereni deil; zarar vereni reniyorlard. Ancak onlar, bunu sat(arak kar salay)ann, hirette hibir nasbi olmadn gyet iyi biliyorlard. Vicdanlarn sattklar ey ne ktdr, keke (bunu) bilselerdi.742 eytanlar Hz. Sleymann mlkn sihre dayandrmlard. Mlk elinden alndnda definesi tahtnn altndayd. eytanlar kulak hrszl yapyorlar ve Sleymann mlk hakknda yalanlar uydurup bu bilgileri
738 739 740 741

742

Sebe, 34/12. Celleyn, II, 114. Ayrca bkz. Hatb irbn, Tefsrus-Sircil-Mnr, III, 350. Sebe, 34/13. Celleyn, II, 114. Ayrca bkz. Hatb irbn, Tefsrus-Sircil-Mnr, III, 350. Bu kazanlarn ls hakknda bkz. Tevrat, I. Krallar Blm. Bakara, 2/102. 156

khinlere aktaryorlard. Bylece cinlerin gayb bildikleri dedikodusu etrafa iyice yaylmt. Bunun zerine Sleyman kitaplar toplam ve onlar gmerek saklamt. Vefat edince eytanlar bunlarn yerini insanlara gstermi, karp iine baktklarnda sihir bulmular ite mlknz budur, haydi bunlar renin diyerek peygamberlerinin kitaplarn reddetmilerdi. Allah Teala ilgili ayette bir taraftan Sleyman temize kartmakta, bir taraftan da Muhammede bak, Sleymandan bahsediyor, o bir sihirbazdr diyen Yahudileri reddetmektedir. bn Abbasa gre Harut ve Marut melek deil, sihir reten iki sihirbazdr.743 p. Hz. Uzeyr (As) Sen atlar yklp virane olmu bir kasabaya urayan ve bylesine harap olmu bir kasabaya Allah yeniden nasl hayat verecek diyeni de grmedin mi?744 Ykk dkk bir ehir grnmndeki Beyti Makdise urayp buralarn lmnden sonra nasl diriltileceini soran kimse eeine binmi olan ve yannda da bir sepet incir ile bir kadeh meyve suyu olan Uzeyrdir.745 r. Hz. Zlkarneyn (As) Sana Zlkarneyn'i sorarlar, onu size anlatacam de.746 Zlkarneynin asl ad skenderdir ve peygamber deildir.747 s. Hz. Zekeriyya (As) Zekeriya: Rabbim! karm ksr, ben de ok yalyken nasl olum olabilir? dedi.748 Hz. Zekeriya, Yahya (as)a mjdelendiinde yz yirmi, hanm ise doksan sekiz yandayd.749

743 744 745 746 747

748 749

Celleyn, I, 15. Bakara, 2/259. Celleyn, I, 41. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, I, 136. Kehf, 18/83. Celleyn, II, 10. Ayrca daha geni bilgi iin bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, II, 359. Meryem, 19/8. Celleyn, II, 13. Ayrca daha geni bilgi iin bkz. Semerkand, Bahrul-Ulm, I, 236. 157

Zekeriya: Rabbim! yleyse bana bir alamet ver dedi. Allah: Senin alametin, salam ve shhatli olduun halde gn gece insanlarla konuamamandr buyurdu.750 Hz. Yahyann doacak olmasnn bir iareti olarak Hz. Zekeriya, sadece zikir dndaki konumalar yapamyordu. Allah zikrettiinde ise dili alyor, szleri telaffuz edebiliyordu.751 t. Hz. Yahya (As) Ey Yahy, Kitb' kuvvetle tut (onun emirlerine gre hareket et ve onunla hkmet) (dedik) ve o daha ocuk iken ona hikmet verdik.752 Kendisine hkm verildiinde Hz. Yahya, yandayd.753 u. Hz. sa (As) mran'n kars: Ya Rabbi! karnmda olan sadece sana hizmet etmek zere adadm, bunu benden kabul buyur, dorusu iiten ve bilen ancak Sensin demiti.754 Imrann hanm Hanne, ya ilerleyip ocuk arzu edince Allaha dua etmiti. Nihayet Hz. Meryeme hamile kaldn hissetmiti. Hamilelii devam ederken kocas Imran vefat etmiti.755 Rabbi onu gzellikle kabul buyurdu ve onu gzel bir bitki gibi yetitirdi; onu Zekeriya'nn himayesine verdi. Zekeriya mabedde onun yanna her giriinde yannda yiyecekler bulurdu. Ey Meryem! bu sana nereden geldi? demi, o da: bu, Allah'n katndandr cevabn vermiti. Dorusu Allah dilediini hesapsz rzklandrr.756 Hz. Meryem hzla byyor; baka ocuklarn bir ylda byd miktar, bir gnde kat ediyordu. Annesi Beyt-i Makdisin grevlilerine Meryemi getirmi, ite bu Beyt-i Makdise adanm insan demiti. Meryem, imamlarnn kz olduu iin ona vekil olma konusunda insanlar birbirleriyle rekabet iine girmilerdi. Hz. Zekeriyya bu konuda ben daha ok hak sahibiyim, nk kzn teyzesi benim eim diyordu. Sonunda
750 751 752 753 754 755 756

Meryem, 19/10. Celleyn, II, 13. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, II, 27-28. Meryem, 19/12. Celleyn, II, 14. Ayrca bkz. smail Hakk, Rhul-Beyn, V, 317. l-i mrn, 3/35. Celleyn, I, 50. l-i mrn, 3/37. 158

kura ekmeye raz oldular ve yirmi dokuz kii rdn nehrine gelerek kalemlerini suya atmlar, kimin kaleminin suyun iinde dik duracan beklemeye balamlard. nk dik duracak ve nehrin iinde dikilecek olan kalem sahibi Meryeme vekil olacakt. Nihayet Hz. Zekeriyyann kalemi dik durdu ve Meryemi ald. Mescidde onun iin bir oda yapt. Yanna Zekeriyyadan bakas girmiyordu. Ona ihtiyac olan yiyecek, iecek ve ya getiriyordu. Ancak her seferinde onun yannda kn yaz meyvelerini, yazn ise k meyvelerini buluyordu.757 Sonra (Meryem) insanlardan gizlenmek iin bir perde germiti.758 Hz. Meryem kavmi kendisini grmesin diye aralarna perde ekmiti. San ve elbisesini temizlerken veya hayzdan ykanrken rtnmek maksadyla bu perdeyi ekmiti.759 Mahrem uzvunu koruyan Meryem'e ruhumuzdan flemi, onu ve olunu, lemler iin mucize klmtk.760 Cebrail (as) Hz. Meryemin elbisesinin yakasndan fledi ve Allah Tealann yaratmasyla onun bu fiili rahmine ulat, bylece saya hamile kald.761 Meryem olu s: Ey srloullar! dorusu ben, benden nce gelmi olan Tevrat' dorulayan, benden sonra gelecek ve ad Ahmet olacak bir peygamberi mjdeleyen, Allah'n size gndermi olduu bir peygamberiyim demiti. Ne var ki bu eli onlara delillerle geldii zaman: bu, apak bir sihirdir demilerdi.762 Hz. sa, srail oullarna hitaben ey kavmim yerine, ey srail oullar diye hitap etmitir. nk Hz. sann onlarla bir akrabal yoktu.763 te bu peygamberlerden bir ksmn dierlerinden stn kldk. Onlardan Allah'n kendilerine hitabettii ve derecelerle ykselttii
757

758 759 760 761 762 763

Celleyn, I, 51. Ayrca bkz. Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed, enNket vel-Uyn (Tefsrul-Mverd), thk. Seyyid b. Abdil-Maksd, Beyrut, trz., Drul-Ktbil-Ilmiyye, c. I, s. 393. Meryem, 19/17. Celleyn, II, 14. Ayrca bkz. Mverd, Nket vel-Uyn, III, 362. Enbiya, 21/91. Ayrca bkz. Tahrim, 66/12; l-i mrn, 3/49. Celleyn, I, 52; II, 34; II, 227. Ayrca bkz. bn Atyye, Muharrarul-Vecz, IV, 10 Saff, 61/6. Celleyn, II, 219. 159

kimseler vardr. Meryem olu s'ya ak deliller verdik, onu Ruhl Kuds'le destekledik.764 Hz. sann Ruhul-Kuds ile desteklenmesinin ve kuvvetlendirilmesinin manas, Cebrailin onun her gittii ve her yrd yere beraberinde gitmesi demektir.765 Onu srailoullarna (yle diyen) bir eli klacak: "ben size Rabbinizden bir yet getirdim. Ben size amurdan ku gibi bir ey yapp ona fleyeceim, Allah'n izniyle o hemen ku olacaktr; anadan doma krleri, alacallar iyi edeceim; Allah'n izniyle lleri dirilteceim; yediklerinizi ve evlerinizde sakladklarnz da size haber vereceim. nanmsanz bunda size delil vardr766 Hz. sann yapp fledii ku, yarasayd. nk yarasa, yaratl en mkemmel kutur. nsanlar ona bakarken uuyor, gzlerden kaybolunca da lm olarak yere dyordu. Hz. sa, iman etmeleri artyla bir gnde duayla elli bin insana ifa datmt. Hz. sa lm olan arkada zeri, yal adamn olunu ve on yandaki kz diriltmiti. Onlar hayata dnmler, ocuklar bile olmutu. Ayrca Sm b. Nuhu da diriltmiti, o canlandktan sonra tekrar ld.767 (sa yle dedi: ben) benden nce gelen Tevrt' dorulayc olarak size haram klnan baz eyleri hell yapaym diye gnderildim. Size Rabbinizden bir mcize getirdim, o halde Allah'tan korkun, bana itat edin.768 Hz. sa, daha nce srail oullarna haram klnm olan balk ve penesiz kular helal klmt. Helal klnan yiyeceklerin btn yiyecekleri kapsad da sylenmitir. Bu itibarla ilgili ayette bazs anlamnda geen bad, btn ve tm demek olan kl anlamndadr.769

764 765 766 767 768 769

Bakara, 2/253. Celleyn, I, 39. Ayrca bkz. Begav, Melimt-Tenzl, I, 120. l-i mrn, 3/49. Celleyn, I, 52. Ayrca bkz. Muktil, Tefsru Muktil, I, 170. l-i mrn, 3/50. Celleyn, I, 52. Ayrca bkz. bn Atyye, Muharrarul-Vecz, I, 441. 160

s onlarn inkrlarn hissedince: Allah urunda yardmclarm kimlerdir? dedi. Havariler yle dediler: biz Allah'n yardmclaryz, Allah'a inandk, O'na teslim olduumuza hid ol.770 Havariler, Hz. saya ilk inanm yakn dostlar ve srdalaryd. On iki kiilerdi ve kalpleri ve elbiseleri bembeyazd. Bu yzden halis beyaz manasndaki havr kelimesinden trevle onlara havari denmiti. amarc, yani elbiseleri aartc olmalarndan tr bu ismi aldklar da sylenmitir.771 Allah, Ben onu (yani yemei) size indireceim; artk bundan sonra iinizden kim inkr ederse, dnyalarda kimseye yapmadm azab ona tattracam dedi.772 bn Abbasn ifadesine gre, meleklerin gkyznden indirdii sofrada yedi rek ve yedi balk vard. Doyuncaya kadar bu yemeklerden yediler. Baka bir hadiste ise sofrada ekmek ve et bulunduu ifade edilmektedir. Kendilerine, hiyanet edip de yemei ertesi gn iin saklamamalar emrolunmutu. Ama onlar bu nimete hiyanet edip yemei sakladlar ve ceza olarak maymuna ve domuza dntrldler.773 Rivayet edildiine gre Allah Teala, Hz. saya bir bulut gndermi, annesi say buluta binmesi iin kaldrm ve alamt. Hz. sa da annesine (zlme) kyamet bizi bir araya getirecektir demiti. Bu olay Kadir Gecesinde Beyt-i Makdisde meydana gelmiti. O zamanlar Hz. sa otuz yandayd. Annesi bu olaydan alt yl sonra vefat etti. Buhari ve Mslimin rivayetlerine gre kyamete yakn bir zamanda Hz. sa inecek, Hz. Muhammed (sas)in eriatyla amel edecek, Deccali ve domuzu ldrecek, ha kracak ve cizyeyi koyacaktr.774 Mslim rivayetine gre Hz. sa yeryznde yedi yl, Eb Dvd et-Taylisnin rivayet ettii bir hadise gre ise yeryznde krk yl kalacaktr. Sonra vefat edecek, cenaze namaz klnarak defnedilecektir. Bu krk yl sresinin gkyzne ekilmeden nceki mrn de kapsayan bir say olmas mmkndr.775
770 771 772 773 774

775

l-i mrn, 3/52. Ayrca bkz. Saff, 61/14. Celleyn, I, 53; II, 220. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, IV, 528. Mide, 5/115. Celleyn, I, 111. Bu hadisler iin ayrca bkz. bn Kesr, Tefsr, II, 116-117. Bkz. Buhr, Mezlim, 31; Mslim, man, 247, 243; Tirmiz, Fiten, 21, 54; bn Mce, Fiten, 33; Ahmed, II, 94; IV, 6, 7. Celleyn, I, 53. l-i mrn, 3/57. 161

Biz Allahn Resl Meryem olu Mesih say katlettik demeleri yznden, balarna belalar vererek onlar cezalandrdk, kalblerini mhrledik. Oysa onlar sa'y ldremediler, asamadlar da; ldrlen bakas idi, fakat kendilerine ona benzer gsterildi. sa hakknda ihtilafa denler de bu hususta phe iindedirler. Bu konuda kesin bilgileri yoktur, zanna tabi olmaktan baka bir eye dayanmamaktadrlar. (Ancak) onu kesinlikle ldremediler.776 armh hadisesinden sonra insanlar, ldrlen ahsn Hz. sa olup olmad konusunda ihtilafa dtler. Onlardan bazlar armhta ldrlen kimsenin yznn Hz. sann yz olduunu, ama vcudunun onun vcudu olmadn ileri srmlerdir.777 IV. Ahiret Hayat Ahiret hayatna iman etmek, slam dininin temel inan esaslarndan biridir ve Kuran- Kerim bu hayata cennet sevinci ve cehennem azab figrleriyle sklkla temas eder. Zira ahiret hayat, dnya hayatnda ilahi iradeye uygun bir ekilde yaam ve yaamam insanlarn bu yaptklarnn karln grmeleri anlamna geldiinden son derece nemlidir. Biraz nce de ifade edildii gibi Kuran, bu hayata eitli figrlerle temas eder ve insanlarn zihninde bir ahiret tasavvuru olumasn ister. Celleyn Tefsirimiz de Kurann temas ettii baz uhrevi figrleri israiliyat kkenli bilgilerle renklendirmekte ve aklamaktadr. imdi bunlar grelim: a. ki Sur Arasndaki Zaman O gn gelince, sura ilk fleme, yeri iddetli bir depremle ykacak! Onu izleyen ikinci fleme ise herkesi mezarndan kaldracak!778 Kyametin kopmasn haber verecek olan birinci sur ile ardndan gelecek ikinci sur arasnda krk yllk bir zaman vardr.779 b. Araf ki taraf arasnda bir perde, A'raf zerinde de cennetlik ve cehennemliklerin her birini simalarndan tanyacak kimseler vardr ki

776 777 778 779

Nis, 4/157. Celleyn, I, 92. Ayrca bkz. Zemaher, Kef, I, 587. Naziat, 79/6-7. Celleyn, II, 250. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, X, 124. 162

onlar, henz cennete girmemilerdir. Fakat girmeyi iddetle arzulayarak cennetliklere selamn aleykm diye seslenirler.780 Araf, cennetin surudur, duvardr. Ayrca cennetliklerle cehennemlikler arasndaki perdenin (hcb), Araf suru olduu da sylenmitir.781 c. yilerin Kitab lliyyn bilir misin nedir? lliyyn, mminlerin yaptklar ilerin kaydedildii defterdir.782 yilerin davranlarnn kaydedildii kitap, Illiyyindedir. Illiyyinin meleklerin ve insan ve cin mminlerinin hayrl amellerinin topland bir kitap olduu sylendii gibi, arn altndaki gkyznn yedinci katnda bir yer olduu da ifade edilmitir.783 d. Ktlerin Kitab Hayr! hileye sapmayn, ahireti inkr etmeyin! Dorusu, yoldan sapan kfirlerin hesap defterleri Siccin'dedir. Siccin nedir bilir misin? Siccin kfirlerin yaptklar ilerin kaydedildii bir defterdir.784 Kafirlerin amellerinin yazld kitap, siccindedir. Siccinin eytanlarn ve kafirlerin amellerini toplayan bir kitap olduu sylendii gibi, yedi kat yerin altnda bulunan blis ve askerlerinin mekan olduu da belirtilmitir.785 e. Cennet Hayat (Cennette) yanlarnda, gzlerini elerine dikmi yat gzeller vardr.786 Cennet kzlar bir yattr ve hepsi de otuz yandadrlar.787

780 781 782 783 784 785 786 787

Arf, 7/46. Celleyn, I, 134. Ayrca bkz. Saleb, Kef vel-Beyn, IV, 235. Mutaffifin, 83/19-20. Celleyn, II, 256. Ayrca bkz. bn Kesr, Tefsr, IV, 486. Mutaffifin, 83/7-8. Celleyn, II, 255. Ayrca bkz. bn Kesr, Tefsr, IV, 484-485. Sad, 38/52. Celleyn, II, 139. smail Hakk, Rhul-Beyn, I, 83. 163

f. Cehennem Hayat O gn cehennem ortaya konur. nsan o gn t almaya alr ama artk tten ona ne? (nk i iten oktan geti).788 Cehennem o gn yetmi bin yularla getirilir ve her bir yular da yetmi bin melein ellerindedir. Cehennemin iddetli bir sesi ve fkeden galeyana gelmi bir homurdan vardr.789 Sra flenecei gn, Biz sulu kfirleri, gzleri (korku ve heyecandan) gmgk vaziyette haredip toplayacaz.790 Cehennemlik olan kafirler yzleri kapkara, gzleri ise gmgk ekilde harolunacaklardr.791 Gn gelecek, Allah onlarn hepsini huzurunda toplayp: Ey cin topluluu! demek insanlardan ounu yoldan kardnz! diyecek. Onlarn insanlardan olan velileri diyecekler ki: "Yce Rabbimiz! hepimiz biribirimizden faydalandk ve nihayet bize tayin ettiin mddetin sonuna ulatk. O da buyuracak ki: (bundan byle) ate meskeninizdir. Allahn diledikleri hari iinde ebed kalmak zere hepiniz oradasnz. Gerekten Rabbin Hakimdir, Alimdir: hkm ve hikmet sahibidir ve O hereyi hakkiyle bilir.792 Cehennemlikler kaynar su, yani hamm iirilmek iin baz vakitler dar karlrlar. Zira bu su, cehennemin dnda bulunmaktadr ve bu sudan iirildikten sonra tekrar cehenneme dndrlrler.793 Oraya atldklar zaman, onun kaynarken kard uultuyu iitirler.794 Cehennemin eek sesi gibi irkin bir sesi vardr.795

788 789

790 791 792 793 794 795

Fecr, 89/23. Celleyn, II, 262. Sv bu anlatm hadise dayandrmaktadr. Bkz. Sv, Hiye, IV, 318. Th, 20/102. Celleyn, II, 25. Ayrca bkz. Beydv, Envrut-Tenzl, II, 57-58. Enm, 6/128. Celleyn, I, 126. Ayrca bkz. Ebussud, rdl-Aklis-Selm, III, 185. Mlk, 67/7. Celleyn, II, 228. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, II, 510. 164

Onlarn ardndan, namaz brakan, ehvetlerine uyan bir nesil geldi. te bunlar gayya ile karlaacak (azgnlklarnn karln greceklerdir).796 Gayy, cehennemde bir vadinin addr.797 O gn Allah: Bana ortak olduklarn iddia ettiklerinize seslenin der. Onlar arrlar, fakat hibirisi onlarn arlarna cevap veremez. Aralarna bir cehennem deresi koyarz.798 Allaha ortak koulan putlarla, bunlara tapan putperestler arasna konulacak olan tehlikeli uurum (mevbik), cehennem vadilerinden bir vadidir. Burada hem putlar hem de putperestler topluca helak edileceklerdir.799 nkr edip Allah'n yolundan alkoyanlara, bozgunculuklarna karlk azb stne azb veririz.800 Kfrleri yznden azab hak eden inanszlara azap stne azap verilecektir. bn Mesud az dileri uzun hurma aalar gibi olan akrepler tarafndan sokulacaklarn syler.801 V. Deerlendirme Celleyn Tefsiri vaka olarak israiliyat alann bir tefsir yntemi olarak benimsemi ve tatbik etmi bir tefsirdir. srailiyatn slam Dininin temel esaslarna aykrlk ieren ksmnn birtakm zararl etkilere sahip olduu gereini makbul ve mahfuz tutmakla birlikte, Celleyn Tefsirinde yer verilen israiliyat kkenli yorumlarn khir ekseriyetinin zararl unsurlar iermedii, hatta tefsir abasna bir renk ve anlam zenginlii katt grlmektedir. Kelmn imli ihmlinden evldr eklinde Mecellede ifadesini bulan yerleik kural gereince de, kabul durumunda zararl unsurlar iermeyen anlatmlarn yorumda zenginlik olarak grlmesi mmkndr. Kald ki bu yorumlarn balayclklar olmad gibi, dinin msellem esaslarndan herhangi birini de geersiz klmamakta veya eksik brakmamaktadr.
796 797 798 799 800 801

Meryem, 19/59. Celleyn, II, 17. Ayrca bkz. Beydv, Esrrut-Tevl, II, 35. Kehf, 18/52. Celleyn, II, 7. Rz, Meftihul-Gayb, X, 335. Nahl, 16/88. Celleyn, I, 223. Ayrca bkz. Kurtub, Cmi li-Ahkmil-Kuran, X, 164. 165

Bununla beraber sunmu olduumuz Celleyn Tefsirinin israiliyat kkenli yorumlar arasnda birka husus da vardr ki, bunlarn zerinde durularak deerlendirilme yaplmas gerekmektedir. Bu tr yorumlardan birisi, doksan dokuz kars bulunan Hz. Davudun tek kars olan bir adamn karsn da almak istemesi durumudur. Nihayet Davud onunla evlenerek zifafa girmitir. Bu anlatlan hikayenin gerekleip gereklemedii, gerekletiyse zaman iinde nelerin katlp katlmad bilinemez ancak, gereklemi olmas durumunda bile bu tr olaylar o dnemdeki rf adet ve kadna bak erevesinde anlamaya almak gerekir. Nitekim lsnin de dedii gibi, farz muhal byle bir olayn vuku bulduunu dnm olmamz durumunda, Davud eriatnda bir bakasndan hanmn kendisi iin boamasn istemenin normal bir davran olarak kabul ediliyor olmasn dnmemiz mmkndr. Aslnda asr- saadetin banda Medineli bir ensarn iki hanmndan birini Mekkeden hicret eden muhacir kardeinin evlenmesi iin boamak istemesi durumunu da bilmekteyiz. Ancak bakasnn sahip olduu bir hanmla da evlenmek istemi olmas, heves ve arzusuna bu kadar yenik dm olmas elbette dnlemeyecek bir durumdur.802 Bu hikayenin asl anlatld ve slam noktay- nazarndan asla kabul edilemeyecek olan versiyonu, Eski Ahidin anlatmnda gemektedir.803 Eski Ahitin anlatt ekliyle bu hikaye, deil bir peygamber iin, sradan bir insan iin bile olduka tezyif ve rencide edicidir, kabul imkanszdr. Nitekim Eski Ahitin anlatmyla ilgili olarak drdnc halife Ali b. Eb Tlib (ra) yle demitir: Her kim Davudun olayn efsanede belirtildii ekilde anlatrsa ona yz altm denek vurun. Bu ceza peygamberlere iftira etmenin cezasdr.804 zerinde durulmas gereken bir dier israili haber de, Hz. Sleymann daha nce arzedilen atlarn kendisine tekrar getirilmesini istemesi ve bu kez atlarn bacaklarn ve boyunlarn klla kesmesidir. nk Hz. Sleyman ikindi namazn onlarn yznden karm, byle yaparak Allah Tealaya yakn olmak istemitir. Kurban olarak kestii atlarn etlerini de tasadduk etmitir. Allah ise Hz. Sleymana kestii
802

803 804

Ayrca bn Hacere gre Hz. Davud, bu meseleyi iinde gizlemi, kocas Uriyann lmesi durumunda evlenmek istediini dnmtr. Bkz. ls, Rhul-Men, XXIII, 185. Bkz. II. Samuel, XI/1-27. Bu haber iin bkz Zemaher, Kef, IV, 81. 166

atlarn yerine onlardan daha iyisi ve hzls olan rzgar nimetini lutfetmitir. Bu rzgarlar Hz. Sleyman diledii her yere uuruyordu. Hz. Sleymann ordusunu tefti etme grevini yerine getirirken, bir baka ibadeti unutmas ve bundan zlerek atlar kurban keserek etlerini tasadduk etmesi bizce kabul mmkn bir konudur. Buradan hareketle Allah zikretmekten alkoyan bir elbisenin atee atlp yaklmasnn helal olduunu syleyen mam iblnin bu sznn ar olduunu ve Hz. Sleymann yapt eyle bu rnek arasnda bir benzerlik bulunmadn, sonuta atlar kurban etmenin bir mal bou bouna telef etmek olmadn ifade etmek gerekir.805 nk Hz. Sleyman atlar kurban olarak kesmi, etlerini fakirlere datarak tasaddukta bulunmutur. Hr ve cariye olmak zere Hz. Davudun doksan dokuz, Hz. Sleymann ise yz hanmnn olduunu syleyen israili haberleri ise snrsz poligami gereinin abartl rakamlarla ifade edilmesi olarak deerlendirmek mmkndr. Dneminin bilgi dzeyinin dini metinlere yansmas neticesinde ortaya km bir yanllk olarak grlmesi gereken bir husus da, Celleyn Tefsirinin sthat fiilinin anlamlarndan hareketle yeryznn dz olduunu sylemesidir. Esasnda bu durum srailiyat kkenle ilgili olduu kadar, biraz nce de ifade edildii gibi yaadklar an bilgi dzeyiyle de ilgilidir. Tefsirimizin de dedii gibi byle yorumlar balayc nas hkm tamadklar iin dini esaslardan herhangi birini ykmamakla birlikte, zellikle de kevni konularda sahip olunan farazi ve zanni bilgilerin yorum kabilinden bile olsa, dini metinlerin anlalmasnda kullanlmamas ve bu konuda son derece dikkatli olunmas gerekmektedir. Gk grlts anlamna gelen rad kelimesinden maksadn grevli melek veya bu melein sesi olduunun; imek manasna gelen berk kelimesinin ise onu sren melein sesinin parlts olduunun ifade edilmesine gelince, Abdullah Aydemir bunun slami esaslarla hibir ilgisi yoktur demektedir.806 Ne var ki bize gre bu tr yorumlar mecaza hamlederek anlamak da mmkn olduundan, slami esaslarla hibir ilgisi yoktur eklinde kesin bir ifadeyle yarglamann isabetli olmadn dnyoruz. Tirmizinin Tefsrul-Kurn kitabnda Rad suresiyle ilgili Hz. Peygamber (sas)den rivayet ettii bir hadis de bu tutumumuzu destekler
805 806

Bkz. ls, Rhul-Men, XXIII, 193. Aydemir, Tefsirde srailiyyat, 94. 167

grnmektedir. Nitekim bu habere gre Yahudiler Hz. Peygambere gelmiler ve radn ne olduunu sormular, Peygamberimiz de buna cevap olarak radn bulutlarla grevli meleklerden biri olduunu sylemitir.807 Deerlendirmek istediimiz son israili haber de, Hz. Yusufun babasna gnderdii gmlein, Hz. brahimin atee atld zaman giydii gmlek olmas meselesidir. Nitekim bu gmlek, kuyuya atldnda Yusufun boynunda sarldr ve cennetten gelmitir. Cebrail Yusufa bu gmlei babasna gndermesini emretmi ve bu gmlekte (cennetin veya brahimin iine atld atein) kokusu var, hangi hastaya bu gmlek srlse iyileir demitir. Dedesi Hz. brahimden bir gmlein ya da bu gmlein bir parasnn hatra kabilinden geriye kalm olmas anlalabilir bir durumdur. Bir ekilde bu gmlek muhafaza edilerek Yusufun boynuna muska tarznda taklm olmas ve bu yolla saklanm olmas da imkansz deildir. Zaten Elmal merhumun da dedii gibi Hz. Yakubun alamaktan kr olmu gzlerinin mucize bir gmlekle almas kabule daha yatkndr.808

807 808

Tirmiz, Tefsru Sre 13, 1; Ahmed, I, 274. Bkz. Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979, Eser Yay., c. IV, s. 2914-5. 168

SONU

slam Dini, Allah Tealann insanla lutfettii en son dindir, Hz. Muhammed (sas) de peygamberlerin sonuncusudur. Zaten Allah katndan gnderilen tm dinlerin ortak ad slamdr, peygamberleri de en byk Mslmanlardr. Ne var ki nceki dinler ve peygamberlerinin Allahtan getirdikleri mesajlarn bir ksm tarihin zorlu aamalarndan geerken kaybolmu, bozulmu, tahrife uramtr. Byle olmakla birlikte nceki dinlere ait kimi bilgi ve mesajlar da asliyetini muhafaza ederek varln devam ettiregelmitir. Bu bakmdan slam, nceki din ve kltrlere bakta gerek asllar, gerekse muhtevalar itibariyle onlar byk bir zgvenle koruyup kollamakta; dorularn tasdik, yanllarn tashih etmektedir. Szgelimi dinimizin temel kayna Kuran- Kerim, teki kltr ve inan gruplarnn zellikle de kendisiyle ayn gelenee ait olan dier dinlerin inanlarna, ilkelerine, pratiklerine ve kutsal kitaplarna atfta bulunarak deerlendirmeler yapmaktadr. Hatta slam hukukunun dayand kaynaklar arasnda bizden ncekilerin eriatlar anlamna gelen eriu men kablen da yer almaktadr. Ayn yaklam, Hz. Peygamber (sas)in bizatihi sz, tutum ve davranlaryla, sahabe ve tabiin neslinin meseleye baknda da geerli olmutur. Tarihi bilgi ve belgeler, deyi yerindeyse bu sahiplenii btn aklyla gzler nne sermektedir. Kabul etmek gerekir ki, insanlar aras ilikilerde olduu gibi kltrler aras ilikilerde de dier mensubiyetlerle karlamaya ve onlarla yzleebilmeye hazr olmak, esasnda sahip olunan deer ve niteliklere inanmann ve gvenmenin bir neticesidir. Binaenaleyh israiliyat olgusunu bir anlamda Mslmanlarn dier din ve kltr mensuplaryla karlamas, bulumas ve yzlemesi olarak okumak mmkndr. slamn teki din ve kltr gruplaryla yzleme olgusunun tarih boyunca ok eitli rnekleri var olmutur. Hatta slamiyet daha ilk zuhur etmeye balad yllarda bile eitli din mensuplaryla karlam, ilk etapta Hristiyan ve Mecusilerle yzlemitir. Mslmanlarn ilk defa yzletii Hristiyanlk, bn Halduna gre tevil ve felsefe karm bir din deil, nassa dayanan sade bir Hristiyanlktr. Ayrca ticari mnasebetleriyle mehur olan Mekkelilerin Hristiyanlar yannda Yahudi

169

gruplarla da sk sk bir araya geldikleri tarihen sabittir. Hatta Araplarn etrafnda Yahudi ve Hristiyan kuvvetlerin kmelenmi olduunu sylemek de mmkndr. rnein Habeistan ve Araplarn medeniyetlerine hayran kaldklar Bizans mparatorluu Hristiyandr. Arabistann snr blgesinde yaayan, Bizans Rum imparatorluuna bal bir kral olarak hkm sren Gassn Araplar da Hristiyandr. Medinede ise zaten hatr saylr oranda bir Yahudi nfus bulunmaktadr. Yahudiler ok eski zamanlardan beri eski ad Yesrib olan Medineyi vatan tutmular; sanatta, ziraatte, ticarette ve ilimde nemli bir yer edinmilerdir. Hasl Araplar teden beri hem Arabistan Yarmadasnda hem de am blgesinde Yahudi ve Hristiyanlar tanyorlar ve onlardan etkileniyorlard. nk onlar kitap ehli kimselerdi ve birok konuda Araplardan daha fazla kkl bilgiye sahiplerdi. Bu itibarla slam ncesi Araplar ehli kitaptan salt etkilenmekle kalmamakta; aralarnda Yahudilik veya Hristiyanlk dinine girenler kt gibi, braniceye ynelerek kendi anadili olan Arapay bozanlar da kyordu. Mslmanlarn bu ilk karlamalarnn ardndan slamn nev nema bulmas neticesinde gerekleen Suriye ve Irak topraklarnn fethiyle de yeni bulumalar ve karlamalar gereklemitir. Bu kez Mslmanlar ncekinden farkl olarak, youn bir tevil ve felsefe birikimiyle karlam, Hristiyanlkla organize ve kurumsal bir din olarak kar karya gelmilerdir. Mslmanlarla ehl-i kitap mensuplar arasnda cereyan eden bu tr yzlemelerin gerekletii dnemlerde Hristiyanlar ve dier din salikleri, slam dininin hakim olduu blgelerde geni bir zgrlk anlay iinde din ve vicdan hrriyetine sahip olarak inanlarn yaayabiliyor ve onlar savunabiliyorlard. Hatta sadece bununla da kalmayp, bilhassa Emeviler dneminde, rnein Hristiyanlar olduka yksek makam ve mevkileri igal edebiliyorlard. Kendilerine Mushafn dahi yazdrld oluyordu. Mslmanlarn dier din mensuplaryla mnasebetlerine etki eden dier bir mil de slamiyetin ehli kitap kadnlaryla evlenmeyi caiz kabul etmesi olmutur. Bylece bu nevi evlilikler yaplm, baz ehli kitap kadnlar Mslman olmu, bazlar da olmamtr. slamn zgrlk dncesinin etkisiyle slam devletinde bir arada yaayan unsurlar birbirlerinden medeniyet alveriinde bulunmular ve bunda da herhangi bir saknca grmemilerdir.

170

Mslmanlarn teki kltrlerle temaslarn artran yollardan bir bakas da gler olmutur. Hicret dncesi Arap zihninde su ve otlak bulmak amacyla slam ncesi dnemlere kadar uzanyordu. Daha geni maiet imkanlarna kavumak amacyla mamur ehir ve memleketlere halklaryla, adrlaryla, hayvanlaryla ve eyalaryla g eden Mslman Araplar elbette g ettikleri yerlerde dier kltrlerle temas ediyorlard. Esasnda, daha nce de sylendii gibi bu karlama ve yzlemeyi mmkn klan ve kolaylatran faktrlerin banda bizzat slamn meseleye bak gelmektedir. Bu dorultuda Kuran, gelmi gemi pek ok peygamberden bahsetmi, onlara ve mesajlarna sahip km, tevhid mcadelesindeki abalarn desteklemitir. Ancak Kuran, onlarn ve mmetlerinin tm tarihini anlatmaktan ziyade, yaam servenlerinin ilahi rehberlikle ilgili ynlerini hatrlatp gemitir. Haliyle Mslmanlarn, zellikle de Hz. Peygamberin vefatndan sonra iinde bulunduklar evrenin de etkisiyle, Kurann zl ve mphem ifadeleri karsnda merak duygular kabarm ve eski alara ait bilgi eksikliklerini telafi etme saikiyle mevcut her yola bavurmulardr. Merhum Muhammed Hamidullaha gre onlarn bu merak ve bilgi elde etme istek ve gayretleri tm peygamberlerden ziyade sadece Kuranda ismi geen peygamberler ve ahslar zerine odaklanmtr. Bu ynyle esasnda onlarn bu tutumlar ar ve garip bir arzu da deildir. nk Kuran- Kerim zaten pek ok ayette Kitab- Mukaddese paralel aklama ve atflarda bulunmutur. Daha ak baka bir deyile Kurann Adem, Nuh ve tufan, brahim, shak, Yakub, smail, Ad, Semud, Salih ve kavmi, Eykeliler, Tubba gibi ahsiyet ve toplumlardan bahsetmesi; rivayet, tarih ve tefsir alimlerini bu konular hakknda daha fazla bilgi sahibi olmaya sevketmi, kimi kapal konularda nceki kaynaklara mracaat etme konusunda tevik etmitir. Ne var ki bazen bu mracaatlar neticesinde elde edilen israiliyat anlatlar, konunun manev ve dern ynn datmakta ve ruhunu bozan aklamalar katabilmektedir. Nitekim Ahkmul-Kurn sahibi bnl Arab, Allah Teala Kuranda Peygamberine en gzel kssalar, en doru ekilde anlatrken, israiliyatn srece mdahil olarak bu en doru ve en gzel anlatm bozduunu ve yanl beyanlar onlara kartrdn ifade eder. Binaenaleyh toplumda grlen baz hurafelerde, tefsir kitaplarnda anlatlan israiliyat haberlerinin nemli bir etkisi olmutur. Genelde tefsir kitaplarnda anlatlan israiliyat haberlerinin u konularda younlat

171

grlmtr: Kuran kssalar ve nceki peygamberler ve mmetleri. Adem ve Havvann yaratl, cennetteki hayatlar, Kabenin yapm, Tufan hadisesi ve Nuhun gemisi, Hz. brahimin babasyla ilikisi, kurban olarak kesmeye niyet ettii olun smail mi shak m olduu, Davud ve iki davacnn muhakemesi, Harut ve Marut kssas, srailoullar, Yusufun ailesiyle ilikisi, Eyyubun imtihan edilmesi, lyasn hayat, Musann Msr ve Medyen gnleri, Firavunla mcadelesi, sann ve annesi Meryemin hayat. sriliyyt, isriliyye kelimesinin oulu olup isrl deyiinin nispet ismidir. Byk oranda Yahudi, ksmen de Hristiyan kaynaklarndan nakledilen efsane, kssa, olay veya bilgi manasna kullanlmaktadr. Kuranda krk defa gemekte olan isrl kelimesi, Kitab- Mukaddeste de defa gemekte ve her seferinde Hz. Yakubun Tanryla gremesi hikayesini anlatmaktadr. Etimolojik olarak Yahudi kltrne iaret eden israiliyat kavramnn tm dier kltrlere de amil olmas, taglb tarikiyle aklanmakta ve bu tr haberler genellikle Yahudilere ve kaynaklarna dayandrlmaktadr. srailiyat kelimesinin sahip olduu geni manalara ilaveten, kavramn modern Bat dncesinin yayd fesat ve ateistik fikirleri ihtiva etmesi gerektii de zaman zaman ileri srlmektedir. rnein Bekr b. Abdillh Eb Zeyd, bir ilim talebesinin sahip olmas gereken hususiyetler arasnda, yeni israiliyat manasnda isriliyyt cedde diye bir ifadeden sz eder. Ona gre bir ilim talebesi oryantalistlerin yaydklar fsit dnce ve fikirlerden uzak durmaldr. Eb Zeyd, bu israiliyat eidinin ihbr olan israiliyattan daha zararl ve tehlikeli olduu fikrindedir. nk israiliyat rivayetlerinden hangisinin reddedilecei, hangisinin kabul edilecei artk bellidir, alimlerimiz bu alanda pek ok eser vermilerdir. Ancak yeni israiliyat konusunda henz bir bilin olumamtr. Bu bakmdan genelde Yahudi ve Hristiyan olan yazar ve fikir adamlarnn slam dininin zellikle de muamelt ve ibadet konularnda ileri srdkleri dnce ve yorumlarndan uzak durmak ve bunlara kar uyank olmak her ilim talebesinin grevidir. Bu uyarya kulak asmayan kimi Mslmanlarn sonuta barts emri, okevlilik ruhsat, iki ime haraml, yabanc kadnlarn elini skma yasa gibi kimi slami davran ekillerini eletirdikleri ve kmsedikleri grlmektedir ki, Eb Zeyde gre bu olduka garip bir sapmadr.

172

srailiyat terimi zerine zellikle de arkiyat ilim adamlar pek ok dnce gelitirmilerdir. Gordon Newbya gre israiliyat haberleri yaygn olarak kullanlmaya hicri I. asrdan sonra balamtr. Nitekim birinci asrda israili rivayetler toplanm ve bylece yaygn ekilde kullanlmaya zemin hazrlanmtr. Ne var ki daha sonraki asrlarda anlan tre ait dkmanlar, fkh imamlarn marifetiyle popularitesini yitirmitir. N. Abbot ve R. Firestone ise israiliyat rivayetlerinin eletiriye balanmasn, Abbasi hilafetinin Badatta kurulmas olayna kadar ileri tarihlere gtrr. Bu gre ilave olarak W.R. Taylor ise anlan rivayetlere kar gelitirilen olumsuz bakn Yahudi ve Hristiyanlara olan dmanca tutumdan ileri geldiini belirtir ve bunun tarihini Abbasi hilafetinin veya Snniliin kurulmasna balar. Ayrca israiliyat teriminin slami kaynaklarda ilk defa grlmesiyle ilgili olarak da oryantalist yazarlar bn Kesr (774/1373) ismini n plana karmakta ve onun bu konudaki gayretlerini antisemitik ve dogmatik bir sebeple izah etmektedirler. Oysa ilgili delil ve aklamalarn da gsterdii zere bu tez, isabetsiz ve temelsiz bir iddiadr ve bu temelsiz iddia daha nceki almalar ihmal ederek kurgulanmtr. Kavram olarak israiliyat, yanl tespit etmediysek ilk defa Endlsl mlik mfessir ve fakih Eb Bekr bnl-Arab (543/1148) nin Ahkmul-Kurn adl eserinde gemektedir. bnl-Arab mezkur tefsirinde yapm olduu dokuz deiik ayetin yorumunda israiliyat kelimesini kullanmakta, Kurana aykrlk arzeden bu tr rivayetleri eletirmekte, te yandan eliki ve aykrlk arzetmeyen rivayetleri de zikretmekte ve kullanmakta herhangi bir beis grmemektedir. Bu kavram ikinci olarak kullanan lim, Necmddn et-Tf (716/1316)dir. Nitekim Tf teknik anlamda israiliyat teriminden tefsir usulne hasrettii el-ksr f Ilmit-Tefsr adl eserinde bahsetmektedir. slam kaynaklarnda zellikle de klasik tefsir kitaplarnda israiliyat haberlerinin younlukla kullanld bilinmekle birlikte bu tr tefsir rivyetlerinin gerekte hangi Yahudi ve Hristiyan kaynak ve geleneine ait olduunu gsteren yeterli bilgi ve delil bulunmamaktadr. Baka bir deyile israiliyat rivayetleri slam kaynaklarnda daha ok, Kuranda kapal braklan boluklarn salt doldurulmas olarak ele alnm, isnad dnda detayl kken aratrmasna konu olmamtr. sriliyyatn mslmanlar nezdinde delil olmas konusunda birtakm ihtilaflar olmutur. Ancak israiliyat haberleri slama uygunluu
173

asndan u ksmda mtl edilmitir: 1. slama uygun olan haberler. Bunlarn makbul olduunda phe yoktur. 2. Yalan ve slama aykr olduu ak olan haberler ki, bunlarn kabul caiz olmad gibi rivayeti de caiz deildir. 3. slama muhalif olup olmad bilenemeyen haberler. Bu tr haberlerin lehinde veya aleyhinde hibir ey sylenmez, baka bir deyile bunlar ne tasdik, ne de tekzip edilirler, muallakta braklrlar. Bu tr haberleri hikaye etmek caiz olmakla birlikte ounda dinen bir fayda mlahaza edilmez. slam kaynaklarna ve haliyle tefsir edebiyatna girmi olan israiliyat rivayetleri, nceleri Yahudi, Mecusi, Romal ve dier milletlere mensup olan mhtediler kanalyla sokulmutur. Bu kimseler Mslman olmular ve sahip olduklar nceki kltrlerini de slam bnyesine tamlardr. Bu isimler arasnda ehli kitaptan bilgi nakleden Kabul-Ahbr, Vehb. b. Mnebbih, Abdullah b. Selm ve Temm ed-Dr gibi ahsiyetleri saymak mmkndr. Zamanla kan siyasi ve mezhebi ihtilaflar, i ve Rfiz gruplar ile Emevilere kar Abbasi damarn glendiren siyasi taraflar, bir nevi kirlenme olarak da grlebilecek olan israiliyat geleneinin yaylmasn hzlandrmlardr. Kssac vaizler de israiliyat geleneinin yaygnlamasn hzlandran bir baka kanal olmutur. Nitekim bu hikayeci vaizler halk heyecanlandrmak maksadyla pek ok israiliyat rivayetleriyle uydurma haberleri tervic ederek slam kltrne sokmulardr. Tefsir kitaplarnn mukaddimeleri incelendiinde, genelde mfessirlerin izleyecekleri tefsir yntemi sadedinde, israiliyata baklarn da net olarak ortaya koyduklar grlmektedir. Nitekim onlardan pek ok mfessir tefsirlerinde israiliyat haberlerinden uzak duracaklarn beyan etmelerine ramen uygulamada bu szlerini ou zaman yerine getiremezler. Onlarn bu tavrlarn, zikrettikleri israiliyat haberlerini muhakkak surette uzak durulmas gereken sakncal haberler snfna dahil etmemeleriyle aklamak mmkndr. Tefsir ve hadisteki israiliyat konusunda nemli bir eser telif etmi olan Muhammed Huseyn Zeheb de tefsirleri israiliyata kar durular asndan yedi gruba ayrmtr: 1. srailiyat haberlerini sadece isnadlarn vermek suretiyle nakleden tefsirler, 2. snadlaryla ve tenkitleriyle birlikte israiliyat haberlerini zikreden tefsirler, 3. snad ve tenkit zikretmeksizin ya da nadiren isnad zikrederek bulduu tm israiliyat haberlerini kaytsz nakleden tefsirler, 4. snadsz olarak, ancak bazen zayf gr anlamna gelen denildi (kle) lafzn kullanmak ve yer yer de rivayetin tenkide ak

174

ynn birka kelimeyle ifade etmek suretiyle israiliyat haberlerini nakleden tefsirler, 5. Okuyucularn yanlg iine dmemelerini salamak maksadyla nceki kitaplarda zikredilen yanl ve batl israiliyat haberlerini tenkit ederek hatal ynlerini ortaya koyarak nakleden tefsirler, 6. srailiyat haberlerini isnadsz olarak zikrettikleri halde asl amalar tenkit etmek olan tefsirler, 7. srailiyat haberlerini nakletmi olan nceki melliflere hcum edip onlar karalamak maksadyla bu tr haberleri kullanan tefsirler. srailiyat haberlerine slama uyup uymamas asndan baklmas ve uymas durumunda kabul, uymamas durumunda ise ret edilmesi eklinde gerekleen geleneksel temayl, XIX ve XX. yzyllara gelindiinde deyi yerindeyse krlmaya uramtr. Bu krlmada Ahmed Emin, Ebu Reyye, Muhammed Abduh, Reid Rza, Emin el-Huli ve Aie Abdurrahman gibi isimlerin etkili olduu ifade edilebilir. Nitekim bu dnemlerden itibaren ne trden olursa olsun btn israiliyat haberlerinin reddedilmesi eklinde bir temayl olumutur. Hatta bu dnem tefsir alimlerinin byk ounluu israiliyat haberlerini deyi yerindeyse yok sayarak protesto etme hususunda neredeyse ittifak etmiler ve kapal ayetlerin tefsirinde bile bu tr rivayetleri pek kullanmamlardr. Bu hareketin nde gelen mfessirleri arasnda Muhammed Abduh, Reid Rza, Muhammed Ferid Vecdi, Hintli mfessirlerden Seyyid Ahmed Han, Ebul-Kelam Azad, ibl Numn, Hamdddn Ferh, Seyyid Sleyman Nedv, Mevdud ve Emn Ahsen Islh ile Trk mfessirlerinden Elmall Hamdi Yazr ve Sleyman Atei zikretmek mmkndr. Bu tr tefsirlerin israiliyat haberlerine kar sergiledii hcumlardan, kendilerinden nceki mellifler paylarn ald gibi, kaynak olarak kendilerine dayandrlan sahabe ve tabiin tabakasnn mensuplar da paylarn almlardr. Oysa doruluuna ve yanllna bakmakszn ve herhangi bir yorum ve aklamada da bulunmakszn srf israiliyat olmas hasebiyle hcum eden kimseler; batl israiliyat kr krne nakledenlerin dt yanlla bir baka ynden dm grnmektedirler. rnein Muhammed Reid Rza (1354/1935)nn Tefsrul-Menr byledir. Nitekim Reid Rza, israili haberleri rivayet eden Kabul-Ahbr ve Vehb b. Mnebbih gibi Yahudi asll mhtedi ravileri dini kasten bozmakla itham eder ve onlar hakknda ar ifadeler kullanr. Hatta Reid Rza fiten, deccal, kyametin kopmas ve Hz. sann

175

nzul gibi konularla ilgili sahih rivayetlerden bazlarn da israiliyat olarak adlandrp reddeder, ve bu haberlerde de Kabul-Ahbrn elinin olduunu syler. te yandan Reidin, israiliyat konusunda son derece hassas grnmesine ramen zaman zaman Kitab- Mukaddese bavurarak ayetlerdeki kapall gidermeye almas, bunu yaparken tefsirlerde ve hadis kitaplarndaki rivayetleri reddetmesi, izah olduka zor bir eliki olarak dikkat ekmektedir. rnein Reid Rza, israiloullarna gnderilen tufan, ekirge, haere, kurbaa ve kan gnderilmesinden sz eden ayetlerin (Araf, 7/133) tefsirinde Tevrattan uzun uzun alntlar yapar ve bu izahlar slami literatrde yer alan rivayetlere tercih eder. Ayn ekilde Reidin Hz. Peygamberin (sas) Tevrat ve ncilde mjdelendiini ortaya koymak iin anlan kitaplardan sayfalarca alntlar yapmas da, kendi asndan benzer bir tutarszlk rnei olarak yorumlanmaktadr. Celleyn Tefsiri, isnad ve tenkit zikretmeksizin ya da nadiren isnad zikrederek israiliyat haberlerini kaytsz olarak nakleden tefsirler grubuna dahildir. Etkinlik ve yaygnlk asndan nemli bir eser olan Celleyn Tefsirinin israiliyat haberlerini nasl ve hangi konularda kullandn ortaya koymak tefsir tarihi ve edebiyat iin nemlidir. almamzn byle bir katky salyor olmas bizi sevindirmektedir. Celleyn Tefsirinin Celaleddin Mahall ve Celaleddin Suyt olmak zere iki mfessir tarafndan telif edildii bilinmekle birlikte hangi mfessirin hangi ksmlar yazd konusu sorun olmutur. Binaenaleyh gerein eitli kimseler tarafndan karmak hale getirilmesi kr Arslann deyiiyle ad geen tefsirin n ile hi de mtenasip durmamtr. rnein Ktib elebi tefsiri bandan Bakara suresinden sra suresinin sonuna kadar Celaleddin Mahallnin yazm olduunu belirtir. Yine Ktibe gre ayn yntem ve slup zere Celleyn Tefsirini veciz bir ekilde tamamlayan Syt, Fatiha suresini de kendisi tefsir etmi ve kitabn sonuna koymutur. Ktib elebinin bu ifadesinde yer alan iddialarn her ikisi de isabetsizdir. Ayrca Fatiha suresini Sytnin tefsir ettii eklinde Ktibe ait olan ikinci yanl iddia, kendisiyle de snrl kalmam, daha sonra gelen Badatl smail Paann Hediyyetl-rifnde, mer Nasuhi Bilmenin Byk Tefsir Tarihinde, Mehmet Sofuolunun Tefsir Dersleri ve Notlarnda yanla dmelerine de sebep olmutur.
176

Meselenin dorusu udur: Mahall, Kehf suresinden Ns suresine kadar olan ikinci ksm tefsir ederek tamamlam, ardndan da Ftiha suresinden balayarak Bakara suresini 36. ayetine kadar tefsir etmitir. Mahallnin vefatnn ardndan Syt, onun Bakara suresinin 36. ayetine kadar yapt tefsiri dikkate almakla birlikte bu sureyi bandan itibaren kendisi yeniden tefsir etmi ve sra suresinin sonuna kadar devam ederek tefsiri tamamlamtr. Nitekim Syt sr suresinin sonunda, kendisinin bu surenin sonuna kadar tefsir ederek Mahallnin balatt ama tamamlayamad almay tamamladn aka ifade etmektedir. Fatiha suresi Mahall tarafndan tefsir edildii iin de tefsirin en sonuna, yani Nas suresinden sonraya konulmutur. Mahallnin tefsirini yazmaya, Fatiha suresinden balayarak Bakara, Ali mran, Nisa eklindeki srayla devam etmek yerine, neden Kehf suresinden balad sorusunun cevabnda herhangi bir bilgiyle karlaamadk. Hatta hayli nemli olduuna inandmz bu soru, muhtemelen hakknda herhangi bir bilgi bulunmadndan olsa gerek, ilgili eserler tarafndan gndeme bile getirilmemitir. Biraz nce de ifade ettiimiz gibi bu sorunun cevabn u anki bilgilerimizle vermeye muktedir deiliz. Celleyn Tefsiri bilginin salt kiisel tecrbe ve akl yrtmeden hareketle deil, ayn zamanda rivayetler yoluyla da elde edilebileceine inanan bir tefsirdir. Baka bir deyile Celleyn Tefsiri hem dirayet, hem de rivayet tarzna sahip bir Kuran yorumudur. Tefsirimiz rivayetlere pozitif deerler asndan bakmakta, teki tefsirlere nazaran olduka kk hacme sahip olmasna ramen her trden rivayeti alarak onlardan istifade etme ynne gitmektedir. Celleyn Tefsiri vaka olarak israiliyat alann bir tefsir yntemi olarak benimsemi ve bu yntemi tatbik etmi bir tefsirdir. Biraz nce de sylendii gibi tefsirin bu tavr, onun genel anlamda rivayetlere baknn doal bir uzantsdr. srailiyatn slam Dininin temel esaslarna aykrlk ieren ksmnn birtakm zararl etkilere sahip olduu gereini makbul ve mahfuz tutmakla birlikte, grebildiimiz kadaryla Celleyn Tefsirinde yer alan israiliyat kkenli yorumlarn khir ekseriyeti zararl unsurlar iermemekte, hatta tefsir abasna bir renk ve anlam zenginlii katmaktadr. Kelmn imli ihmlinden evldr eklinde ifade edilen yerleik kural gereince de, kabul durumunda zararl unsurlar iermeyen anlatmlarn yorumda zenginlik olarak grlmesi pekala

177

mmkndr. Kald ki bu yorumlarn balayclklar da olmad gibi, dinin msellem esaslarndan herhangi birini de geersiz klmamakta veya eksik brakmamaktadr. Burada ilave edilmesi gereken bir tespit de, Celaleyn Tefsirinin zikrettii israiliyat haberlerinin byk ounluunun trnn dier tefsir kaynaklarnda da bulunuyor olmasdr. almamz bu tr haberlerin Celaleyn Tefsiri yannda baka hangi tesfir kaynaklarnda getiini de tespit etmektedir. Celleyn Tefsirinin ihtiva ettii israiliyat haberlerini u drt ana balk altnda toplam bulunmaktayz: 1. Yaratl ve Kevni Olaylar, 2. Gemi Varlklar ve Toplumlar, 3. Peygamber Kssalar, 4. Ahiret Hayat. Bu ana balklarn altnda israiliyat haberlerinin kaynaklk ettii pek ok alt balklar ve detaylar yer almaktadr. Bununla beraber tam evirileriyle sunmu olduumuz Celleyn Tefsirinin israiliyat kkenli yorumlar arasnda birka husus da vardr ki, bunlar zerinde durularak bir deerlendirilme yaplmtr.

178

KAYNAKLAR Abdulbk, Muhammed Fud, el-Ll vel-Mercn fm ttefeka aleyhi-eyhn, stanbul 1985, Dru Temel. _______, el-Mucemul-Mfehres li Elfzil-Qurnil-Kerm, stanbul 1982, el-Mektebetl-slmiyye. Abdl-Mecd e-eyh Abdl-Br, er-Rivyett-Tefsriyye f Fethl-Br, I. Bsk., 2006, Vakfus-Selmil-Hayr, www.raqamiya.org (10.07.2008). Abdurrezzk b. Hemmm, el-Musannef, thk. Habbur-Rahmn elAzam, II. Bsk., Beyrut 1983, el-Mektebl-slmiy. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, 5. bsk., Beyrut-Dmek 1985, elMektebl-slm. Ahmed Emin, Duhal-slm, 10. Bsk., Kahire, trz., MektebetnNahdatil-Msryye. _______, Fecrul-slam, 15. bsk., Kahire 1994, MektebetnNahdatil-Msryye. Ahmed Naim Efendi, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, 5. bsk., Ankara 1979, DB. Yay. Akpnar, Ali, Celleyn Tefsiri ve Mellifleri, CFD., II, Sivas, 1998, s. 181-198. http://www.cumhuriyet.edu.tr/akademik/fak_ilahiyat/der2/1aakpinar.ht m Aksu, Abdullah, Kitab- Mukaddesle lgili Rivayetlerin Tahlil ve Tenkidi, OMSBE., Samsun 2003, (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Albayrak, smail, Re-evaluating the Notion of Israiliyyat, DEFD., S. XIV, zmir 2001, s. 69-88. _______, Israiliyyat and Classical Exegetes Comments on the Calf with a Hollow Sound Q.20: 83-98/ 7:147-155 with Special Reference to Ibn cAtiyya, Journal of Qur'anic Studies, S. XLVII/1 Spring, Manchester 2002, s. 39-65. _______, Metinsel Diyalog: slamiyat, slamiyat, c. V, S. 3, Ankara 2002, s.109-122.

179

Altnta, mer Faruk, Gemi eriatlarn slam Hukukunda Kaynak Deeri, OMSBE., Samsun 1994, (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Altunta, Abdurrahman, Celleyn Tefsiri ve Metodu, ASBE., Ankara 2004, (Baslmam Yksek Lisans Tezi). ls, ihbddn Mahmd, Rhul-Men f Tefsril-Kurnil-Azm ves-Sebl-Mesn, Beyrut, trz., Dru hyit-Tirsil-Arab. ls, Mahmd kr, Bulgul Ereb f Marifetin liahvlil-Arab, nr. Muhammed Behcet el-Eser, Beyrut, trz., Drul-Ktbil-Ilmiyye. mid, Seyfddn Ebul-Hasen Ali b. Eb Ali, el-hkm f UslilAhkm, y.t.y. Arslan, kr, Celleyn Tefsirinin snad ve el-Mahallnin Bakara Suresinden Yapt Tefsir, At.FD., S. 10, Erzurum 1991, s. 155-172. _______, Mahall Md., DA, c. XXVII, s. 326-327. Ate, Ali Osman, slama Gre Cahiliye ve Ehl-i Kitab rf ve Adetleri, stanbul 1996, Beyan Yay. Ate, Sleyman, Yce Kurann ada Tefsiri, stanbul 1991, Yeni Ufuklar Ner. Aydemir, Abdullah, Tefsirde srailiyyt, Ankara 1979, DB. Yay. _______, Byk Trk Bilgini eyhulislam Ebussuud Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Ankara, trz., DB. Yay. Badd, Abdulkhir b. Thir, el-Farku beynel-Firak, thk. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Kahire, trz., Mektebetu DritTurs. Bedizzaman Said-i Nurs, Muhkemat- Bediyye, Kostantiniyye, trz., Matbaa-i Ebuzziy. el-Begav, Muhyis-Snne Eb Muhammed Huseyn b. Mesd, Melimt-Tenzl, thk. Osman Cuma-Sleyman Mslim, IV. Bask, 1997, Dru Tayyibe. Bekr b. Abdillah Ebu Zeyd, erhu Hlyeti Tlibil-Ilmi, erh. Muhammed b. Slih Asyumeyn, thk. Muhammed b. Hmid, Mektebetu Dril-Basra, skenderiye, trz. Behiyy, Muhammed, slam Dncesinin lahi Taraf, ev. Fuat Sezgin, stanbul 1948.

180

Beydv, Kad Nsruddn bn Omer b. Muhammed e-irz, Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl, Beyrut 1988, Drul-Ktbil-Ilmiyye. Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Huseyn, el-Esmu ves-Sft, thk. Abdullah b. Muhammed el-Hid, I. Bsk., Cidde, trz., MektebetsSevd. Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi II (TabakakatlMfessirn), Ankara 1960, DB.Yay. Birk, Abdlhamit, srailiyat Md., DA, c. XXIII, s. 199. Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden 1949, E.J.Brill. Buhr, Eb Abdillh Muhammed b. sml, Sahhul-Buhr, stanbul, trz., el-Mektebl-slm. Buk, brhim b. Omer b. Hasen er-Ribt, Nazmud-Drer f Tensbil-yi ves-Sver, yty., mile. Cbir, Muhammed bid, Badat: Kltrel eitliliin barn http://www.yenisafak.com.tr/yorum/?c=12&i=6196, kayna, (20.09.06) Candan, Abdulcelil, Celleyn Tefsirine Eletirel Bir Yaklam, YFD., S. 3, s. 341-367. Casss, Eb Bekr Ahmed b. Ali er-Rz, Ahkmul-Kurn, thk. Muhammed Sdk Kamhv, Beyrut 1985, Dru hyit-Trsil-Arab. Cerraholu, smail, Kuran Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, Ankara 1968, AF. Yay. _______, Tefsir Usul, Ankara 1983, Diyanet Vakf Yay. _______, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, DB. Yay. Cevd Ali, el-Mufassal f Trhil-Arab kablel-slm, yty. Cezir, Eb Bekr Cbir b. Ms b. Abdil-Kdir, Eysert-Tefsir liKelmil-Aliyyil-Kebr, V. Bsk., Medine 2003, Mektebetl-Ulm velHikem. Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, ev. Zeki Megamiz, stanbul 1974, dal Ner. elik, Ahmet, Kurann Nassna Aykr Olduu Halde Tefsir Kitaplarnda Yer Verilen Haberler, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, K

181

2005, C.3, S. 11, s. 56-57. www.e-sosder.com/dergi/1106ACelik.doc (10.10.2008) Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahmn, es-Snen, stanbul 1981, ar Yay. Dvd, Tabaktl-Mfessirn, yy., 1972, Matbaatl-stikllilKbr. Dehlev, ah Veliyyullh b. Abdirrahm, Huccetullhil-Bliga, thk. Seyyid Sbk, Kahire-Badad, trz., Drul-Ktbil-Hadse, MektebetlMesn. _______, el-Fevzl-Kebr f Uslit-Tefsr, ev. Mehmed Sofuolu, stanbul 1980, ar Yay. Demirci, Mustafa, Beytl-Hikme, stanbul 1996, nsan Yay. Demiri, Lejla, Muslim-Christian Dialague In The Eighth Century: The Nestorian Patriarch Timothy I and The Abbasid Caliph al-Mahdi, Rome 2004, Pontificia Universita Gregoriana Facolta di Missiologia (Unpublished Licentiate Thesis). Derveze, Muhammed Izzed, Sratr-Rasl Suverun Muktebesetn minel-Kurnil-Kerm, nr. Abdullah b. brahim el-Ensr, Beyrut-Sayda, trz., Menrtl-Mektebetil-Asryye. Dmek, Eb Hafs Omer b. Ali b. dil el-Hanbel, el-Lbb f Ulmil-Ktb, thk. dil Ahmed-Muhammed Muavved, Beyrut 1998, Drul-Ktbil-Ilmiyye. Durant, Will, slam Medeniyeti, ev. Orhan Bahaeddin, y.t.y., Tercman Yay. Eb Dvd, Sleyman b. el-Eas es-Sicistn el-Ezd, Snen- Eb Dvd, stanbul, trz., el-Mektebl-slm. Ebul-Ferec el-Isfehn, el-En, 1. Bsk., erh. Abdullah Ali, Semr Cbir, Beyrut 1986, Drul-Ktbil-Ilmiyye. Ebun-Nl, Muhammed Abdsselm, Dirst fil-Kurnil-Kerm Tefsr Mevdyy, 2. bsk., Kahire 1987, Drul-Fikril-slm Ebussud, Muhammed b. Mahmud, rdul-Aklis-Selm il Mezyal-Kuranil-Kerm, II. Bask, Beyrut 1990, Dru hyit-TursilArab.

182

Eb Reyye, Mahmd, Edv ales-Snnetil-Muhammediyye, 5 bsk., Kahire 1990, Drul-Merif. Eb ehbe, Muhammed b. Muhammed, el-srliyyt vel-Mevdt f Ktbit-Tefsr, 4. Bsk., Kahire 1408, Mektebets-Snne. Ekinci, Ekrem Bura, slam Hukuku ve nceki eriatler, stanbul 2003, Ar Sanat Yay. Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979, Eser Yay. Emn el-Hl, Tefsr Md., Diratl-Merifil-slmiyye, Tahran 1966, ntirti Cihn. _______, Kurn Tefsirinde Yeni Bir Metod, ev. Mevlt Gngr, stanbul 1995, Kuran Kitapl Yay. Ferid Vecdi, Muhammed, Ilmt-Tefsr Md., Dirat MerifilKarnil-Irne, III. Bsk., Beyrut 1971, Drul-Marife., c. VII, s. 286-288. Gazl, Huccetl-slm Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed, elMustasf min Ilmil-Usl, 1. bsk., Bulak 1322, el-Matbaatl-Emriyye. Goldziher, Ignaz, slam Tefsir Ekolleri, ev. Mustafa slamolu, stanbul 1997, Denge Yay. Gner, Osman, Reslllahn Ehl-i Kitabla Mnasebetleri, Ankara 1997, Fecr Yay. _______, Snnetten Topluma Toplum ve Kltr Yazlar, Ankara 2006, Fecr Yay. Gngr, Mevlt, Casss ve Ahkmul-Kurn, Ankara 1989. _______, Kuran Tefsirinde Fkhi Tefsir Hareketi ve lk Fkhi Tefsir, stanbul 1996, Kuran Kitapl Yay. Halperin, David J., Can Muslim Narrative Be Used as Commentary on Jewish Tradition?, Medieval and Modern Perspectives on MuslimJewish Relations, ed. Ronald L. Nettler, Oxford 1995, Horwood Academic Pub. Hamidullah, Muhammed, slami limlerde srailiyat yahut Gayr- slami Meneli Rivayetler, ev. brahim Canan, Ata.D., S. 2, Ankara 1977, s. 295-319.

183

_______, slam Hukukunun Kaynaklar Asndan Kitab- Mukaddes, ev. brahim Canan, Ata.D., S. 3, Ankara 1979, s. 379-410. Harman, mer Faruk, Belam b. Br Md., DA., c. V, s. 389-390. Hatb irbin, Muhammed b. Ahmed, es-Sircl-Mnr fil-neti al Marifeti Badi Men Kelmi Rabbin el-Hakmil-Habr, www.mktaba.org, (25.12.2008). Hatibolu, brahim, srailiyat Md., DA, c. XXIII, s. 195-199. Hzin, Aluddn Ali b. Muhammed, Lbbut-Tevl f Menit-Tenzl (Tefsrul-Hzin), Beyrut 1979, Drul-Fikr. Heysem, Hafz Nureddin Ali, Mecmeuz-Zevid ve MenbeulFevid, 3. bsk., Beyrut 1982, Drul-Kitbil-Arab. Izutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, y.t.y., Yeni Ufuklar Ner. Izz b. Abdisselm, Tefsrul-Izz b. Abdisselm, I. Bsk., thk. Abdullh b. brhm el-Vehb, Beyrut 1996, Dru bn Hazm. bn bidn, Muhammed Emn, Raddl-Muhtr aled-DrrilMuhtr, Beyrut, trz., Dru hyit-Trsil-Arab. bn Arab, Eb Bekr Muhammed b. Abdillh, Ahkmul-Kurn, thk. Ali Muhammed el-Becv, Msr, trz., Matbaat s el-Bb el-Haleb. bn Arab, Muhyiddn, el-Futuhtl-Mekkiyye, Beyrut, trz., Dru Sdr. bn r, Muhammed Thir b. Muhammed Tuns, et-Tahrr vetTenvr (Tefsru bn r), I. Bsk., Beyrut 2000, Messesett-TrhilArab. bn r, Muhammed el-Fdl, et-Tefsru ve Ricluh, Kahire 1997, Ezher Mecmaul-Buhsil-slmiyye. bn Atyye, Eb Muhammed Abdulhak b. Glib el-Endels, elMuharrarul-Vecz f Tefsril-Kitbil-Azz, thk. Abdusselm Abdu-f Muhammed, I. Bsk., Lbnan 1993, Drul-Ktbil-Ilmiyye. bn Cevz, Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed, Zdl-Mesr f Ilmit-Tefsr, II.Bask, Beyrut 1404, el-Mektebl-slmiyy. bn Eb Dvd, Eb Bekr Abdullh, Kitbul-Meshf, nr. Arthur Jeffery, 1. Bsk., Msr 1936, el-Matbaatr-Rahmniyye.

184

bn Esr, Izzddn Ali b. Muhammed e-eybn, el-Kmil fit-Trh, Beyrut 1965, Dru Sdr-Dru Beyrut. bn Hacer, Hfz ihbddn el-Askaln, Fethul-Br erhu SahhilBuhr, 2. bsk., Beyrut, trz., Drul-Marife. _______, Haddis an ben srle ve l Harace, http://www.almeshkat.net/index.php?pg=art&cat=10&ref=321 (06.11.2008). bn Haldun, Abdurrahman, Mukaddime, y.t.y., Darul-Fikr. _______, Mukaddime, ev. Halil Kendir, Ankara 2004, Yeni afak Kltr Armaan. bn Him, es-Sratn-Nebeviyye, nr. Taha Abdurrauf Sad, Beyrut 1975, Darul-Ceyl. bn Imd, Ebul-Felh Abdul-Hayy el-Hanbel, ezertz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, Beyrut, trz., el-Mektebt-Ticr lit-Tb. bn Kayym el-Cevziyye, emsddn Eb Abdillh Muhammed b. Eb Bekr, lmul-Muvakkn an Rabbil-lemn, thk. Muhammed Muhyiddn Abdlhamd, Sayda-Beyrut 1987, el-Mektebetl-Asryye. _______, Zdul-Med f Hedyi Hayril-Ibd, Kahire 1989, elMektebetl-Kayyime. bn Kesr, Hfz Ebul-Fid sml, bn Kesr, el-Bidaye ven-Nihaye, 2. bsk., Beyrut 1977, Drul-Merif. _______, Tefsrul-Kurnil-Azm, Beyrut 1984, Drul-Marife. bn Kuteybe, Tevl Muhtelefil-Hads, thk. Abdul-Kdir Ahmed At, Beyrut 1988, Messesetl-Ktbis-Sekfiyye. bn Mce, Muhammed b. Yezd el-Kazvn, Snen-i bn-i Mce Tercemesi ve erhi, ev. ve erh. Haydar Hatipolu, stanbul 1982, Kahraman Yay. bn Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978, Drul-Marife. bn Teymiyye, el-Mukaddime f Uslit-Tefsr, y.t.y. smail Hakk Bursev, Tefsru Rhul-Beyn, Beyrut, trz., Drun-Ner-Dru hyit-Trsil-Arab. Bursev,

185

Johns, Anthony H., Quranic Exegesis in the Malay World: In Search of a Profile, ed. A. Rippin, Approaches to the History of the Interpretation of the Quran, Oxford 1988, Clarendon Press. Karahan, Abdlkadir, Suyti Md., A., stanbul 1964, MEBY., c. XI, s. 258-263. Ktib elebi, Molla Hac Halfe, Kefuz-Zunn an Esmil-Ktbi vel-Fnn, Beyrut 1990, Drul-Fikr. Kettani, Abdulhayy, et-Tertibul-driyye, ev. Ahmet zel, stanbul 1993. Kevser, Muhammed Zhid, Kabul-Ahbr vel-sriliyyt, Makltl-Kevser adl kitap iinde (s. 126-129), Kahire 1994, elMektebetl-Ezheriyye. _______, Kabul-Ahbar ve srailiyat ev. Osman Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, IV (2004), S. 1. Gner,

Krbaolu, Mehmet Hayri, slam Dncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara 2000, Ankara Okulu Yay. Kurtub, Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li-AhkmilKurn, Beyrut 1985, Dru hyit-Trsil-Arab. Ln, Ms hn, el-Lelil-Hsn f Ulmil-Kurn, Msr 1968. Mahall, Cellddn, Tefsrul-Celleyn lil-Kurnil-Azm, stanbul, trz., Salah Bilici Kitabevi Yay. Mlik b. Enes, el-Muvatta, thk. Muhammed Fud Abdulbk, yty., Dru hyit-Tursil-Arab. Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed, en-Nket vel-Uyn (Tefsrul-Mverd), thk. Seyyid b. Abdil-Maksd, Beyrut, trz., DrulKtbil-Ilmiyye. McAuliffe, Jane Dammen, Quranic Hermeneutics: The Views of alTabari and Ibn Kathir, Approaches to the History of the Interpretation of the Qur'an, 46-62, ed. Andrew Rippin, New York 1988, Oxford University Press. Muhammed b. Abdirrahmn el-Hams, Envrul-Hilleyn fitTekkubt alel-Celleyn, Medine 1414, Drus-Sumay. Muktil b. Sleymn, Ebul-Hasen el-Ezd, Tefsru Muktilibn-i Sleymn, thk. Ahmed Ferd, Beyrut 2003, Drul-Ktbil-Ilmiyye.
186

Mbrakfr, Ebul-Al Muhammed, Tuhfetl-Ahfez bi erhi Cmiit-Tirmiz, Beyrut, trz., Drul-Ktbil-Ilmiyye. Msd Mslim Abdullah, Eserut-Tatavvuril-Fikriyyi fit-Tefsir filAsril-Abbsiyyi, Beyrut 1984, Messesetr-Risale. Mslim, b. Haccc el-Kueyr en-Neysbr, Sahhu Mslim, stanbul, trz., el-Mektebl-slm. Nes, Ahmed b. uayb b. Ali, es-Snen, Beyrut, trz., Dru hyitTursil-Arab, (Suyuti erhi ve Sind Haiyesiyle Birlikte). Nesef, Ebul-Berekt Abdullah b. Ahmed b. Mahmd, TefsrunNesef, stanbul 1984, Kahraman Yay. Newman, Terry, The Israiliyyat Literature: What is the nature of this literature and how did it reflect relations between Islam and Judaism?, http://www.terrynewman.com/Israiliyat%20literature.htm (11.08.2008). Rz, Fahruddn, Meftihul-Gayb, Kahire 1992, Mektebetl-mn. Remz Nana, el-sriliyyt ve Eseruh f Ktbit-Tefsr, DmekBeyrut 1970, Drul-Kalem-Drud-Dy. Red Rz, Muhammed - Muhammed Abduh, Tefsrl-Menr, Kahire 1983, el-Heyetl-Msryyetl-mmet lil-Kitb. Saleb, Eb shk Ahmed b. Muhammed, el-Kefu vel-Beyn, I. Bask, Beyrut 2002, Dru hyit-Trsil-Arab. Sv, e-eyh Ahmed el-Mlik, Hiyetl-Allme es-Sv, stanbul trz., Eser Ner. Sehv, emsddin Muhammed b. Abdirrahmn, ed-Davul-Lmi liehlil-Karnit-Tsi, Beyrut, trz., Dru Mektebetl-Hayt. Semerkand, Aleddn Ali b. Yahy, Bahrul-Ulm, thk. Mahmd Matarac, Beyrut, trz., Drul-Fikr. Serahs, Eb Bekr Muhammed b. Ahmed, Usls-Serahs, stanbul 1984, Dru Kahraman. Suyt, Cellddn, Buyetul-Vut f Tabaktil-Lgaviyyn venNuht, thk. Ebul-Fadl brhm, Msr 1965. _______, Lbbun-Nukl f Esbbin-Nzl, 7. bsk., Beyrut 1990, Dru hyil-Ulm.

187

_______, el-Cmius-Sagr f Ehdsil-Berin-Nezr, Kahire 1982, Mektebetl-Haleb. _______, Tefsrul-Celleyn lil-Kurnil-Azm, stanbul, trz., Salah Bilici Kitabevi Yay. _______, el-tkn f Ulmil-Kurn, 4. bsk., stanbul 1978, Kahraman Yay. ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerm, el-Milel venNihal, thk. Muhammed Seyyid Keyln, Beyrut, trz., Drul-Marife. evkn, Muhammed b. Ali b. Muhammed es-Sann, FethulKadr el-Cmiu beyne Fennir-Rivye ved-Dirye min Ilmit-Tefsr, yy., trz., leml-Ktb. _______, rdul-Fuhl il Tahkkil-Hakki min Ilmil-Usl, Beyrut 1979, Drul-Marife. Tabern, Sleyman b. Ksm, el-Mucemul-Kebr, thk. Abdulmecid Hamd, Musul 1404, yy. Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, Beyrut 1988, Drul-Fikr. Tabress, Eb Ali el-Fadl b. El-Hasen, Mecmaul-Beyn f TefsrilKurn, Tahran, trz., Mektebetl-Ilmiyyetil-slmiyye. Ta, Abdurrahman, Necmuddin et-Tufi Hayat, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, OMSBE., Samsun 2003, (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Takbrizde, Ahmed Efendi, Mevdtl-Ulm, stanbul 1313, Dersaadet kdam Matbaas. Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Sevra, el-Cmius-Sahh (Snent-Tirmiz), thk. Ahmed Muhammed kir, 1. bsk., Kahire 1937, Matbaat Mustafa el-Bb el-Haleb. Turgut, Ali, Tefsir Usul ve Kaynaklar, st., 1991, MFV. Yay. Trker, mer, Muktil b. Sleyman Md., DA., c. XXXI, s. 134-136. Tf, Sleyman b. Abdilkavi, el-ksr f Ilmit-Tefsr, thk. Abdulkdir Huseyn, Msr 1977, el-Matbaatn-Nemzeciyye. Twakkal, Abd Alfatah, Kab al-Ahbar and the Israiliyyat, (A Thesis Submitted To Mcgill University In Partial Fulfilment Of The Requirements For The Degree Master Of Arts), Montreal, Quebec 2007.

188

Uur, Mcteba, Vaz, Kssaclk ve Hadiste Kussas, AFD., S. 28, 1986, s. 291-326. Vahd, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed en-Neysbr, Esbbun-Nzl, 2. bsk., Beyrut-Lbnan 1991, Drul-Ktbil-Ilmiyye. Watt, W. Montgomery, Muhammads Mecca History in the Quran, Edinburgh University Press 1988. _______, slam Medeniyetinin Avrupaya Tesiri, ev. Hulusi Yavuz, stanbul 1984, Boazii Yay. Yavuz, Yusuf evki, Hurafe Md., DA., c. XVIII, s. 382-384. Yazc, shak, Bahrul-Ulm Md., DA, c. IV, s. 517-518. Yldrm, Suat, Mehmet kifin Kuran Anlay, At.FD., S. 8, Erzurum 1988. _______, Mehmed Akif'in Kur'an Anlay, Yeni mit, S. 73, Y. 18, 2006. http://www.yeniumit.com.tr/konular.php?sayi_id=73&konu_id=453&yu mit=bolum2 Ylmaz, Muhammet, Razi Tefsirinde srailiyyat, FD., S. 2, c. I, Adana 2001, s. 67-87. Ylmaz, Msa Kzm, Bedizzaman'n Tefsir Anlay, Kpr Dergisi, S.54, Bahar 96, http://www.koprudergisi.com /index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster= Yazi&YaziNo=265 (13.10.2008) Ycel, Abdullah, srailiyat, http://kitap.ihya.org/genel /samil.php?t2=oku&an=944&g=mhCI&s=3&t4=&t3=isriliyt&harf=I (24.01.08) Zeheb, Eb Abdillh emsddn, Kitbu Tezkiratil-Huffaz, Beyrut 1955, Dru hyit-Trsil-Arab. Zeheb, Muhammed Huseyn, el-srliyyt fit-Tefsr vel-Hads, 4. Bsk., Kahire 1990, Mektebet Vehbe. _______, et-Tefsr vel-Mfessirn, Beyrut, trz., Dru hyitTrsil-Arab. Zemaher, Crullh Mahmd b. mer, el-Kef an Hakik Gavmidt-Tenzl, nr. M. Huseyn Ahmed, 3. Bsk., Kahire-Beyrut 1987, Drur-Reyyn lit-Trs,

189

Zerkn, Muhammed Abdulazm, Menhill-Irfn f Ulmil-Kurn, Kahire, trz., Dru hyi Ktbil-Arabiyye. Zirikl, Hayruddn, el-Alm Kmsi Tercim li-Eherir-Ricl venNisi minel-Arab vel-Msterabn, 8. bsk., Beyrut 1989, Drul-Ilmi lilMelyn. Zuhayl, Vehbe, Usll-Fkhil-slm, Dmek 1986, Drul-Fikr.

190