EBU HAYVAN

VE
METODU
Dr. Hseytn AvnI
Umurniyetle "Ebri Hayytm" diye bUinen mell1fin tam
Muhammed b.ysuf b. Ali b. Ysuf b.
Kaynaklardaki bilgilere gre Eb Hayyan 654/1256
son gnlerinde. Ormata'ya bagb
denilen yerde

Eb HayyAn ocukluk ve genlik dogum yeri olan

Grmata'da

Ancak ocukluk geUgi
haldemda kaynaklarda herhangi bir bUgiye rastlamak mmkn
var ki meIl1fin devirde
dini ve ilmi evresinin olduka parlak grnmu nazari dikkate
alacak olursak. O'nun bir ortam iinde ocukluk ve genlik
az ok bir kanaat sahibi olabU1r1z
3
.
Byk bir ihtimalle melllf sosyal evresinde hayat
gatlesinden uzak. huzur iinde
Kk ilme veren Eb HaYran. bir zaman
sresiIinde kend1n1 ve hocalan henz hayatta iken
talebe okutmaga

Her ne kadar ocuklUk
bir bilgiye sahip c;legUsek de. O'nun tahsU
ldmlerden hangi ilfmleri okudugu ve nerelerde hangi 1limlerden icazet
kaynaklarda ve bir ifAde
1 Berdi, en-NucOmu'zZahira, X. ILI; Tacuddiin es-Subki,
'lyyetul-Kubra, IX. 276; Ibnu'l-Hacer, ed-Duraru'I-KAiulne.
V, 70; 'lmad. Sezeratu'z-Zeheb. VT. 145; el-Bedru't-TalJ '.
II. 288; 152; Dr. ez-Zehebi, et-Tefsir Ve '1-
I, 317, ez-zrikli. e1-Alam. VTII-26.
Nefhu't-TIb. 580.
3 Prof.Dr. W.Barthold ve Prof.Dr.M."Fuad Medeniyetl Tarihi,
1984). 132.135.143.
4 el-Makkari, Nefhut-TIb. LI. 540; lbnu'I'lmcid. VI. 145.
143
Eb HayyAn. tahsiline Eb Muhammed
Abdulhakk b.Abdillah'tan Kertm pkumakla ve dersi
almakla Sonra da hocalardan ilim
tahsil yaparak. greniminin ilk dnemini kendi -.
memleketinde nlerinde diz kp mm
ve fey1z hocalanndan :
; Ebu Ca'fer b. ez-Zheyr. Eb Ca'fer b. Eb
Ca'fer b. et.-Tiba'dan; Malaka'da; Ebi'l-Ahvas, Eb Abdillah b.
Abbas el-Kurtubi 'den; Bicaye'de: Eb Abdillah Muhammed b. Salih
el-Kinnani'den; Tunus'ta: Eb Muhanuned Abdullah b. Harun'dan
nahlv, lgat ve edebiyat gibi dersleri Daha
sonra 679 veya 680/ 1281 memleketinden aynIarak
Afrika'ya oradan da 1skendertye'ye Hicaz. Irak ve
havalisini ziyaret bu arada Abdunnasir b. Ali b,
Yahya AbdulvahhAb b. Hasan'dan; Mekke-i Mkerreme'de
Ebu'l-Hasan Ali b. Salih el-Ceseni'den ve diger. nl ilim
hadis. nahiv derslerini Bu .
ziyaretlerini tamamlayan mell1f tekrar avdet
Kahire'deki Mansriye Medresesinde talebe okutmaya
zamanda gramer derslerine devam
Bu (698/1289) vefat edince. ona halef

Grlyor ki Eb Hayya.n, nahiv. edebiyat. lgat ve

ilimIeri tefstr; hadis ve fUuh Uimlerini de ve bu
konularda da byk bir Sonra okudugu bu
ilimler ugrona bunca zahmeUere katlanarak pek ok yer ve
ve muhtelif bilginlerin tedris halkalannda

Bizzat kendisinin dinleyerek. v<?ya kitaplanm okuyarak,
5 tbnu'l-Cezen. Tabak.atul-Kurra'. II. 285-286; tbnuI-Hacer. ed-Duraru'l-
Kamine. V. 70-71; II. 288;Dr.ez-.Zehebi. et-Tefsir
Ve'I-Mfessiriln. I. 317-318. . ..
6tbnu'l-Cezeri.Tabakatu'I-Kurra',11.285-286:1bnu'I-Hacer,ed-Ouraru'l
V,71: tbnu'l- 'tmad. VI. 145-]46;
288: .Nefuu't-Tb, 11,540; el-Ketbi Fevatu'l-Vefeyat,
LV. 71-72; Dr. ez-Zehebi. et-Tefsjr Ve'l MOfesslrn. 1.317-318
7 et-Makkarl, Nefhu't-TIb. II. 563. 584.
144
kendilerinden da burada anmak
yednde olur. yukanda ztkrettJglmJz b.
Abd1rrahiInb.Muhammoo b. Ebu Bekr
b. Yahya b. Garlb Saftyyuddin el-Hseyn b. Ebi Mansr b.
zaflr el-Hazreci, Ebu1-Hseyn Muhammed b.Yahya b. b.
Rabi' Vecihuddin Muhammed b. Abdirrahman b. Ahmed el-
Ezdi tbnu'd-Dehha.n, Kutbuddin Muhammed b.Ahmed b.AIi
b.Muhammed b.KastalAni, Radiyyuddin Muhammed b.Al1 b.Yusuf el
Ensart, Necibuddin Muhammed b.Ahme.d b.el-Meyy1d
el-Hemeda.ni, Mekki b.Ebi'I-Ka.sun Hamid es-Saffar,
Muhammed b.mer b.Al1 es-Sa 'di ed-Darir Zeynuddin
Ebu BekI' Muhammed b.tsmal1 b.Abullah b.e1-Emna-ti.
b.Hseyn b.Hasan b.tbrahim el-HaUl, Muhammed
b.Abdllm'mln b.Muhammed b.yusuf el-Ensa.ri, Muhammed
b.Abdillah b.Muhammed b.mer el- 'Ansi, Abdullah b.Muhammed
b.Harun b.Abdilaziz et-Ti el-Kurtubi. b.Nasrullah b.Ahmed
b.Raslan b.Feteyc1n el-Hazmi. Abdullah b.Ahmed bJsmall
b.Farts et-Teymi, Abdurrahman b.Yusuf Hatib
.Abdulaziz b.A.bdlrrahman b.Abdil 'ali es-Sukkeri. Abdulaziz
b.Abdt1ka.dir b.tsmat1 el-Feya1i. Abdulmu'U b.Abdilkerim b.Ebu'l-
Menca el-Hazreci, Ali b.Sa.lih b.Ebi Ali 'Yahya
bJsmal1 el-Hsni el-Behnesi. Gc1zi b.Ebl'l-Fadl Abdl1vehhab el-
Hallavi, el-Fadl b.Al1 b.Nasr b.Abdillah b.Hseyin el-Hazreci,
Yusuf bJshak b.Ebi Bekr et-Taberi el-Mekki, el-Ysr b.Abdillah
b.Muhammed b.Hale! b.el-Ysr Mennes bint el-Mel1k el
Adil Ebl'Sekr Eyyb bint Ebi Hasan
b.Muhammed. et-Teymiyye. Zeyneb bint Abdtllatif b.yusuf
b.Muhammed b.Al1
Esasen en nemli zellikler1nden btr1 de. O'nun nerde
- olsun ve hangi bulunursa bulunsun
ve bulmaga Kendisi gerek grdg ugruna
ektnmemektedtr. Netek1m kendi memleketinden
sebep olan hadiseler zinc1r1 de bu teyid eder
mahjyettedtr.
Ebu sebebi. kaynaklarda
8 tbnu'l-Cezeri. Cayetu'n"NlhAye, 11,285: tbnu'l-Hacer,
V,70: Nefhu't-llb. II.550-551:tbnu'l- 'tmiid, sezenUu'z-Zeheb,
Vl,145: " n,288: Dr.ez-Zehebl. et-TefsIr Ve'l-
MOfesslrfin. 1.317.
l45
gre; Ahmed b.A1.l b.etnba.'
ile Eb ilmi vuk bunun
neticesi olarak, Ebu Hayym, hocasun tenkit eder mahiyette olan "el-
Ilmd' Fi lfslidi Icazet et-TibQ.' .. adun verdigi telif
Bunun zerine onu, "el-Fakih" ile bilinen Emir
Muhammed b.Nasr'a Emir de Ebu
Zere huzuruna emretti. Bu durumdan
haberdar olan mellif, gtzlice deniz yoluyla doguya
Diger bir gre de, manbk, felsefe, matematik ve edebiyat
gibi ilim ilim Sultan'a
gelerek : Biz biZden sonra bu 11imler!
aktaracak utm istiyoruz. lmeden nce, bu ilim
adam iin bize talebe tahsis. edilmesi .
uygun olur Ebu okutmak
istediklert talebeler listesine Hatta zellikle O'na iyi bir
kendisine yiyecek ve giyecek elbise tahsts
edilmesi de hkme Bu durumdan memnun ohnayan Eb
Hayyan, bu konuda kendisine teklifi kabul Ancak
bu korkusu, O'nun deniz yolu ile memleketinden gizl1ce
doguya sebep oldu10.
Ebu aile ile ilgili olarak kaynak kitaplarda
fazla bir malumat Ancak evli oldugu, Ndar
bir ve HayyAn bir erkek sahip bulundugu,
kaynak kitaplarda ztkredilmektedir
ll
. Mellif 'in mazbut ve dzenli
bir aile ev verdigi gtlerinde
ve seik bir grhnektedir.
olan kimse ;
1- itibariyle herkese dosta iten
de, her trl ktlkten ve kendtni korumak iin herkese
gibi muamelede Bu konuda,
kabul ettig daha ok, dost kimselerden

2- meselede, tercih etmelidir.
9 11,583; lbnu'l-' VI,146; ed-
Oivdi, Tabak3.tu'I-MOfesslrin, 11,288.
tbnu'l- ' VI,l46.
II 11,541.
146
Bu meseleler
aL lle 1lg1.lJ..
b) lle llgtli
. cl B,t:n p.eygamberleI1n (a.s.) durumlan LLe tIgill. -
.d} Sahabe':.t,lO.n1m (r.a.) cereyan eden olaylarla Ugtli.
e) salih dil uzatrna ile
'n Devrtn mevki ve rtbe sahiplert kt syleme
lle DgJl1.meseleler.
4-Nefls hi bir kimseye eztyyet etmemelidir.
gsterdiklert.gayretlerde ve meselelert anlamada
nk onlar. seviyesinde hareket
ederler.
6-Aym devirde tnsanlan hafife ve onlara
msbet
konularda. inan ve
birlikte gsterebilecek
kimselerle
8-Kendi idrakine uygun bir idrak edemlyor, kendis1n1n
ne istedigmi anlamada glk ekiyor diye. bu kimseye
Jkelemnem.elidir. '
kt olan szlert iyiye
hi bir kimse n
lO-Cahlleyet devrine ait bilgilere dini
1l1mlere teksif etmel1dir. "
11":Fakirleri gz etmemeli, ilgtlenmelidir.
tevazuda kendine edirunel1.
her a,n acze ve bir muhta olablleceg1n1
hi bir 1dmseye bbrlenmemeltdir.
13-Fazla glmemeli. ok kend1nJ Ugllendtrmeyen
konulara
14-Allah'a ma'siyet mertUge halel getlnneyen
konularda. herkese ayak
IS-Herkese kt kendini uzak
kimseden
ve ocuk1anna ait meseleleri, meclislerinde
dile
17-Allah iin
olan mnasebetlerinde, gler yzl. szl
Allah'tan bel
ok nk bu tr kitaplan
147
Insana ok kazancimr
l2
.
Hayya.n. kurdugu mnasebetlerinde son
derece titiz ve ll Iinde hayat O'nu
tutumlu olmaya Hatta kaynaklar:
vnrken Ebu Hayya.n cimrilikle iftihar ederdi, ifadeler.
Ayru kaynaklann ifadelerine greEbii Hayya.n. talebeSi
es-Safedi'ye : "Sana .deseler bJle, cebindeki PID-aYa ve
ona sahip nk, sana, c1mr1sin demeleri, el
onlardan istemenden 'daha ve bu
talebesine. ait
14 .
r&-JI .li L.J,i
....................
"Keserne gtren talepetmen. olan ,kimseden yavru
beklemene benzer. Ben o kazanmada sonra da
onu zayedecegim ha ..
Eb' Hayya.n. tutumlu ve muhta
olmamak iin paraya ve mala byk lde meyletmesine
ragmen. bazen msan iinbyk bir tehlike arzetUglne
ve manzumeler1nde bunu dUe :
15
UW1 WI.l \)1
ut.-1...w"\...1 c.p' ir or-U'li
"Insanoglu. ve paraya hi gveronesin. nk bunlar
insalUn dogru yoldan kt
gzne. gOster1r".
16
v'! eA,.;'
r=u "..1 "'.It \.o
"Geri evrt1mesi mmkn olmayan bir ile geldi. yaralara
merhem olan beyaz dirhemle geldik!. bu g
olan son derece Her gencin
12 Nethu't-'lib. 11.565-566.
13 a.g.e., II. 543.
14 a.g.e.
15 a.g,e., Il. 543.
16 a.g.e.. Il, 543.
148
yerine gettrlr".
Muellif sohbelli ve cUlliydi. kat$.nlar O'nu
zevIde dinlerdi. VerdJgI dersten ve uzunoohbetlerden" hi
Uzak memleketlerden gelerek O'nun tedTlsat
halkalanna nunde diz kerek O'nun 1lminden ve (eyztnden
faydalanan pek ok talebesi Ebu HayyAn. zeki talebelertni
digerlertnden daha fazla sever ve onlara Miielltf
latifeyi sever ve zaman zaman latife Latifeler1n1 bazen
Mesela ynden elbise gtyen bir gence
hltaben beytleri :
17
..,-i .J JS' 1t"l6. lt.J ltr
- # v-
i
r".,JI J
"Ey kendis1n1 'ynun en kalitelislyle gtyind1ren ! Ey her turlu
fazUet ve nezaketten yoksun olan Dun koyunun. bu gun-de
koun yiln Ile mi .
Eserleri :
-Ebu butiin 1l1m tahsil talebe okutmak,'
hak mucAdele vermek ve muhteHf ilim kitap telif
etmekle gettgl gerektir. Muellif tel1f ettIgI eserleri, muhtelif
.'
kaynak kitaplarda,
MeselA "el-Bedru't-Tli!i'" 37
1
8;
Hacer, ."ed-Duraru'l-KdmCne" 43
1
9; el-Ketbi.
"Fevdt'l-Vefeydt" 44
2
O; Brockelman,
"Supplementband" 20
2
i;
Zeheb" 22
22
: eserinin vemken. " Hediyew'l -
. muellifi tsma.ll Ise Eb telif
eserlerden 58
23
kitap
Daha nce ztkrettiglmlz gibi, Ebu lIayyAn ok ynl bir
17 a.g.e., II, 537.
IS el-8edru't-TaJ.i " n, 289-290.
19 Hacer, V, 71-72.
el-Ketb, FevatQ'I-Vefeycit, IV, 72-73.
. 21 Brockelmann, Supplementband, 11.135- 136.
22 ' tmad, Sezeratu'z-zeheb, VI,147. __
- 23 aa:gdath II,
149
O'nun ilmi faaliyetleri yer alan en OnemlI gayret
've b1r1 de. ok fitm adanu
HayyAn'dan ders alan ve muhteltf ilim n yapan
talebe1ertnden :
- es-Sefakusi; 1brah1m b. Muhammed (v. 742/1342)24.
- Takiyyuddin; Muhammed b.Abd1llaUf b.Yahya b.Al1
'i (v. 744/1344)25.
BurhAnuddin; b.LActn b.Abd1llah {v.
749/1348)26.
- BurhAnuddin; b.Ali b.Yahya b.Halef en-Nahvi (v.
749/1348)27.
- Tacuddin; Ahmed b.Abdllka.dtr b.Ahmed (v.
749/1348)28.
Ahmed b.Yahya b.Fadl1llah b.Mcella. (v.
749/1348)29.
- Bedruddin: el-Hasen b.KAsim b.Abd1llah b.Ali el-Mura:di (v.
749/1348)30.
- Muhibbuddin: Muhammed b.Abd1llah b.Muhammed b.Lbb
b.es-Sc1Jg el-Emevi (v. 749/1348)31.
- Ebu'I-Abba:s: Ahmed b.Sa'd b.Muhammed el-Askeri (v.
750/ 13SOj32,
Cemaluddin es-Subki; Hseyin b'Alt b.Abdllkan b.Ali
b.Temma.m b.Yusuf(v. 155/1354)33,
- es-Semin; Ahmed b.yusufb.Muhanuned (v. 758/1355)34.
-Tak1yyuddin es-Sbki; Ali b.Abdllkafi b.Ali b.Temmam lv.
176/1355)35,
- Cemaluddin Abdullah b.Ysuf b.Ahmed -b.Abdillah
(v. 761/1.360)36.
24-lbnu1'lmad. VI, 145.
2') a.g.e. VI, 141.
2B a.g.e., VI, 158.
'zl a.g.e., VI, 158.
28 a.g.e., VI, 159.
29 a.g.e., VI. 160.
:D a.g.e.. VI. 166.
31 a.g.e., VI, 160.
32 a.g.e., VI, 165.
3J e.g.e. VI,177.
34- a.g.e., VI, 179.
36 a.g.e., VI,
36 a.g.e., VI. 19lo,
150
Beh.a.uddin es-Sbki: Ahmed b.Al1 b.Abd1lkafi {v. 773/1372)37
"" es-5afedi; HalJl b.Eybek (v. 764/1363)38.
Ibnu'n-Nakib;Aluned b.Abdfrrahman b.Abd1rrahim
(v. 764/ .
- Akil; Abdullah b.AbdirrahmAn b.Muhammed el-
(v. 769/1367)40. '
- Tacuddin es-Sbki; Abdulvehhcib b.Ali b.Abdllkcifi (v.
771/1370)41.
- Cemaliiddin Abdurrahim b.Hasan b.Al1 b.Omer b..Ali
b.lbrahim (v. 772/1370)42.
- Muhanuned b.ysufb..Ahmed b.Abdiddcilm (v.
778/1377)43,
- Menk; Muhammed b.Ahmed b.Muhammed (v.
781/1380)44,
- Muhammed b.Ali b.Abdllvahid
b.Yahya (v. 163/1361)45.

Eb Hayyan, 745/1344 senesi Sefer 28. Cumartesi gnii
iist Kahiretdeki evinde vefat Cenazesi. Babunasr
bulunan Safiyye liim zerine
bir aydan fazla bir zaman getikten sonra O'nun iin Emevi
Cam11nde Rabiylcihtr giyabi cenaze Ebu
Hayycin son gzlerini kr olarak

Endiilslii ilim Eb vefat

743/1342 olarak. vermekted.lr4
7
. Ancak mellifin vefat ettigi yer olan
ve diger dogu memleketlerinde bulunan tesbit etttgi
37 a.g.e. VI. 145.
38 a.g.e., VI, 200.
a.g.e., VI. 200.
40 a-g.e., VI. 214.
41 ag.e.. VI, 221.
42 a.g.e., VI, 223.
43 a.g.e. VI, 259.
44 a.g.e., VI, 271.
45 a.g.e. VI. 198.
46 el-Makkarl, Nefhu't-TIb. Il.- 538; tbnu'l- 'lm4d. VI. 147;
-ez-Zr1kli. VIII. 26.
47 el-Makkarf, Ne1hu't-TIb. II. 559.
151
vefat tarihinin (745/1344) daha Jsabelli kanaat! haldm
nku Eb Hayyan. Endls ulernasinln bulundugu
yerden uzak. dogu vefat
Eb HayyAn'm Olm Ue AlemI. takriben bundan
Once buyk Uim mcahId
selef-I Sa.11hin'in yolundan ve hr bir
Fakat O, ve gnmze kadar degerinl
kaybetmeyen eserlertyle halen Eb
blnlerce insan matemIere
sonra pek ok kimse. Iyi O'nun degerll bir
insan olduguna Biz burada sadece, Olm zerine,
talebesi es-Safedi'nIn (v" 764/1363) olan Eb Hayyan
beytlerl yettneceglz :
48
\r IJull.J vi iJl$
i.) \)l .J u-J.J.."s.J
uIJ..) '-'" IJ.1JI.J i
1;1 iJI e-t \r JJ.#I vi
,s.J L.iJJI ,s uu.. .J
iJl J,i j'JJU iJI
vi j 4CJ .J
otorlte olan ve Insanlan srlikleyebUen
vefat etti. Nahiv m1sal olarak geen Zeyd ile Amr ve
bu O'nun Iin O'nun "Bahru'l-Muhit"
tefsIrt. bu sahada istifade etmek isteyenler Iin nefls bilgiler
btr Hz. Peygamber Mustafa rlvAyet
ettiginde. en sahih ve en dogrusunu Tlveiyet. eder. O. ender
rastlanan btr NIce manzme ve kasideler KendIsi
ebedi a.1eme lrtlhal de gnunedek
O'nu Rahmetine gark etsin. gunnde Kevser'den
kana kana O'na etsin".
Eb hocalan. talebeleri ve eserleri
bilgI veren eskl ve olmak zere pek ok kaynak O'nu ve
tlmi sz

48 a.g,e. ll, 539-540.

491bn Tagrt Berdi. en-Nucmu'z-zahlre, X. 15: Taeuddines-Subki.
'tyyell'l-KObra, IX. 276307; Gayet'n-NIhaye
Fi H, 285-286;lbn Hacer, ed-Duraru'lKamioe. V, 70-76;
ed-Oavdi II, 286-29J,:

Ilmi ye Edebi
BilJndJgi gibi bir muel1J1ln delen. karakterine. sosyal hayattald
yer1ne. umi faaliyetlerine vetellf ettJgI eserlere
Eb ge1digi devirde. Bagdal. Kfe.
Basra: birer ilim merkezi haline edebi ve
-sahalarda kltuni ve vucde
devrinde. ve Mogol Ue
duraklayan ilmi ve kiiltrel tekrar grlr.
Memik ilim ve kltrn devleti ayakta tutmada nemli
rol oldugunu bu yUzden 1l1m adamlanna deger
ve onlann sevgisini tahsilini memleketinde yapan
mell1f. ilmi faaliyetlerin son derece hareketU oldugu ve bir ilim
merkezi haline bulunan Birer 1l1m merkezi
olan ve muhtelif ilim pek ok kitap telif
ve ok Uim Bilgi
ve kltrun Isteyen Ebu HayyAn. elbette mevct
.imkAnlardan faydalanacak ve kendisini en mkemmel bir

Ebu Hayyan. ve diger Uim merkezlerinde. Arap Dili ve
nahiv. sarf. tefsir. hadis ve diger dini 1l1mleri arzu
ettigt seviyede gremnek iin bu dallarda kendisine ders verebilecek
ilfm-lrfan sahibi faziletli hocalan O. bir
yandan hocalanndan ders br yandan da durmadan kitap
okuyor. talebeye ders ve iba.detle es-Safedi
. Ebu Hayyan der : "Ebu Hayyan'i ne zaman
grdumse. O'nu ya ders dinlerken. ya kitap okurken. ya kitap
yazarken. ya ibadet yaparken. ya da bir olurken
grrdm
50
;
Eb gzden geirdigwizde. O'nun
kltre sahip. ilmi seviyesi yksek ve emsal1 ender bulunan bir
oldugunu grrz. O. muhtelif mm dallarmda tahsil
ve bu dallarda pek ok eser teur
=Zehheb, VI.145-147; el- 11535-584;
. HedtyetOl-Ar1fm. ll, 152-153; elKatbi, Fe'iatQ'I-Vdeyat, Iv. 71-79;
(Dr. Ez-Zehebi), 1. 317-821; VIII, 26;
Brockelmann, Suppl. II, 135-136.
50 , Imad, SezenUu'z-Zeheb, VI. 145; el-Bedru't-TAlI ',II.
288; Dr.ez-Zehebi, et-Tefsir I. 317. - .
153
Mesela. "el-Bahru1-Muhit": "en-Nehru'l-Mddd
mine'l-Bahn-5I.
ilm1nde; .. 'lkdu'l-Le1i Ffl-Kudd!t's-Seb'(l- 'Avc2lf'; "er-
Radu'l-Bdstm l'l 'Asun"; "Gdyet'l-Mat1b Ft Ya'kCLb":
"el-Kasidet'l-Lmiyye'62.
tlm1nd.e: Tlbyan Ffl-Ma'C1nI.
Nahtv ve sarf 1lm1nde: "et-Tezkira": "el-Lemha": "el-Mubdr ":
Fi. Lisdnt'l Arab"; "el-lrttdd' FCd-OOdt Ve'z-Zdi";
"Cityet'l-lhsdn"; "el-Menhec's-Slik 'Ald E(flyett lbni Malik"; "et-
Tezyil Ve't-Tekmil"; "el-MWta"; "et-TehyU": "et-Taloib"; "et-Tedrib";

ilminde; "Mecdni el-Hasr Fi. Ad4bt ve Tarihi Ltehlrl-
'Asr0
5
.
Tabakat'ta: 'Tabakdtil
Trk Dilinde: "el-EJdl U Lisdni'l-Etrak"; "Zehv'l-Mlk Fi.
NaJw(t-'Irk"; "el-Ej 'dl Ft Ltsanrt-'IrJ(67.
Fars Dllinde: "Mantiku'l-Hurs Fi. Ltsdnrl-F\us,58.
Dilinde: Ft eserler
Bu da' meIl1fin nl dllci oldugu devrinde
lde olan dini Himlerde de zellikle "Tejs'iF" Uminde. son
derece oldugunu ve bu konuda gt1ven1n1
gOstertr.
Makalemizln ikinci eden 'TtifsiTdeki metodu" nu
ele alacagmuz "el-Bahru'l-Muhit" eseri. tefsir
en mkemmel eserdir. Bu eseri ok bulan mellif. tekrar
ele ve lhUsar ederek tki hAl1ne ve "en-Neril'I-Mac1d.
Mine'l-Bahr"

Bu da O'nun tefsir
kudretJnj ve bu daldaki gOstertr.
51 KAUb 1,223; ii, 1993-1994.
a.g.e. II, 1039, II52. II94; Hediyyeta'l- 'Artrm, ii. 152;
ez-Zrtkit. VLLI, 26. .
53 KaUb elebi. I, 317.
a.g.e. I. 45,61,86.393.405;11. 1189,1561,1580.1805.1818.1882; ez-Zrlkli.
el-A'lAm. VIII, 26.
55 KAUb elebi. II. 59; Hediyyeta1-
'Aruin. LL. 153.
SB KAtlb n, 1108,1958; ez-Ztikli. VII1.26.
51 KAtlb 1.49; Il. 962; ez-Zrtkll. el-A'Uun. VIII. 26.
KAtib II. 1864; ez-Zrlk1I, VIII. 26.
00 KAtlb elebi. Il. 1983; ez-Zrtk,li. el-A'lam. VIII. 26. '
m KAUb I. 226.
154
Eb HayyAn. dz ifAdelerinde oldugu kadar. manzumelerinde de
sonderece ilgili olan" 'tkdu'H.edlr' ve
"el-Kasi.det'l-Ldmiyye" gibi eserlertnl manzum olarak
bJr dlvaru. da O. her trl tenktde Bu huss1yetl
bfu1z bJr grlmektedir.
. 61 . .
4.:...J

zerimde ltuflan. minnetleri Allah
(c.c.) benden eksik etmesin. O'nlar hatmannu
, ben de O'ular benimle ben de
yce mevklJere
MelUf ilim tahsil etmek Iin mutlaka hocaya Ihtiya
bulunduguna Hatta tahsilin sadece zekA ile
inananlan cahill1kle ve ifade
:
62


".All
u4-
I
"io J.M
1
\..J

\JtI' -'irl .
''Tecrbesiz kimse. sahiplerinin sadece kitap okumak
suretiyle 1LJm tahsil edilebileceglni oysa bu kimse. illm tahsil
ederken, zeki kimseleri bile hayrete zor
meselelerle bilmez. Eger ilim tahsil etmeye
dogru yoldan Her hatta
feylosofThoma'dan daha duruma
Ebu ne zaman ve nerede bulursa ona sahip
uzun zaman zerinde. mrnn
ugruna nahiv ilmiyle oldugunu. Zeyd
ile Amr'm sonunda. oldugu bir
elde edemedigln1ifade ettikten sonra. hem dnya hem de Ahirette
olan ilmi ile manzum beytlerinde dile
getlrtyor ve buvesile ile daha'sonra lnUsab etttgt mezhebln kurucusu
61 es-SQbkl. , IyyetJ'i-KO.bm. ix. 285; el-Makkari.
Nefuu't-nb. II. 564. .
62 . JyyeU'I-KQbni, ix. 286;
Ne1hu t-nb, ii, 536.
155
trnam ven beyt1ertni ediyor:
63 i
lo,- l.o, 4J J-I
i.I
i.lm.i. Hz.Peygamber (s.a.v.)'ln getirdigi d1nJn temelidir.
Bundan btn kullanarak onu grenmeye
Onun Iin gayret gster. Bu konuda imam uy. Onun yolunda
yr ki. o sayede en son gAye'ye
kaynaklarda geen gre. mell1f
nce Zcihiri mezhebine mensb Iken. doguya gelip
sonra mezhebine intisab


ven beytleri de bu haberi destekler mahiyetindedir. nk Eb
Hayyari gvenilir bir ilim kendisinin kabul ve
- iten hususu tavsip etmesi

Eb Hayya.n. kendiSine tenkidi ve

bundan memnuniyet izhar ettigi kendisi de
tenkid edebl11yor ve sylemek Istedigini
syliyebiliyordu. Bir k1mseyl tenkid etmek tenkid edecegt
nce szlerini ztkreder. tenkidini bu szlere gre
Bunun iin misal vennek gerekirse. mezhebinde ok
oldugunu. kabul etUgi tenkidi zikredeblllriz.
Mellif nce
65

\Alil;
der : Bylece ki Illmlerlinde en
ve Allah (c.c.) en yce olan lllm. adalet ve
tevhid llmidir. Bu tlme olan ok fazla olsa
bile, bu seni rktmeSin. nk, gl olanlar her zaman haset
edilirler" Szn zlkrederek O'nu tenldd
yukandaki ifadeSinde geen "adalet" ve "tevhfd" kel1nieleriyle.
Mutezile mezhebine mensup olanlan kasdediyor. nk onlar
/
kendllertne bu mezhebine
taassubundan neredeyse. mnasebet olsun ya -da her
szn mezhebinin demektedir.
63 Bilmen. BOyak Tefsir Tarihi. II. 555.
64 Dr. ez-Zehebl. et-TefsirVe'I-MOfessir\1n. I. 318.
El> Eb el-Bahru'l-Muhit. LI. 276.
156
ebu ok ilim Daha nce
gibi, O. muhtelif uim dallannda ellJyi kitap telif O'nun
nemli ynlerinden blrt de, dillere ilgi
Trke. Farsa ve gibi kendisine
bunlarla ilgili dil bilgisi kitaplan Muhtelif dallarda
eserlerini bu dillerle ilgill da
ofan bu diller Trke'ye daha fazla nem
vennesi Ebu sadece dU1m1zle ilgili
dile getlrmek istiyoruz.
Trk diline meyletmest. onu mkemmel
gienmesi. bu dil Ue ilgili gramer kitaptan
Memhlkler devrine
oldugu Syleneb1l.lr. nk. daha Abbasller
ve Trk askeri kuvvetlertn gerek bir
Trk olan Tolonlular hak1miyetin1n
.. Trk unsurunun ordu ve devlet olarak
Trke'ye ehemmtyet
Trklerden unsurlar da
bulunmakla beraber. ogunluk Trklerden edtyordu.
Bu yzden Suriye ve en yksek edebi ve Umi Trk
devresine eder66. devrinde bilhassa ordu ve saray
- diJ.inJn Trke idAre giren yerlerde Trk
d1l1ne nem

Trk diline Ugi bu dU iin gramer

kitaplan yazabilecek seviyede herhalde. yukanda
z1kredild1gi gibi, Trk d1lin1n haiz oldugu ehennntyete Bu dili
sadece 6gremnekle yetlmneyip. aralannda 1312 senesinde


U Usan1'1-Etrak eserin de bulundugu Trk
dtline ait drt kitap telif etmesi de. kendis1ntn dilci
sahip deneb1l.lr.
Hayya.n,saglam inanca sahipti. hurafelerden
Mu'tezUe ve Mcess1me mezheplerinden uzak dururdu.
Hz.A1l'ye byk duyar ve O'na sevgi beslerdi. Takva
sahibiydi. Kur'an okurken Uzun boylu, gler
al Ord. Prof. M.Fuat KOprQ}O. Tarthi. 314.
01 a.g.e. 314.
157
bemzU, ve uzun id1.
Talebelertne MAlik'in tavsiye
eder, zor ibareleI1 Ozer. olan yerletl izah ederdi.
Hacdan dndkten sonra, Mansrtye medresesinde tefsir
ve hadis dersleri zamanda
derSlerine de devam ve daha nce de zfkrettlglm1z gibi,
(698/1298) senesinde vefat edince. O'na halef Ebu
HayyAn'm ifAdeleri son derece ve net idi. Ancak Kerim
J lO1J harfine telafuz ederdi
68
.
Ebu Hayyan tefsir. had1s ve ilJmIer1nde elde ettJgi
O'nun nahJv de teCavyuk hatta Ebu Hayym
denince 1Jk akla gelen nemli zellJg1n1n nahlvd oldugunu dikkatten
uzak tutmamakgere1dr. O'nu, Ebu Hayyan etTevhidi'den etmek
kend1s1ne. "Eb, Hayyan en ahvi" Mell1fin bu
konudaki yeterl1lJg1 ve devrinde byk dile getiren
manzumelere de Mesela bunlardan hm
Vekil'in (v.716/1317) veclz tk.1 beyU bize bu hususta bir f1kJ.r
ve.reb1lJr:
69
tl..t-'1\, eiLW ..Mll)U
i c,;;1 ,..'
Hayya.n kes1nl1kle dediler. Ben de
ittifakla kabul islmlert banknotu zerinde
Fakat ben O'nun knyesini, ilim-lrfArf
zerinde grdm. dedim". .
talebesi es-Safedi'nin (v. 764/1363) O'nu '
nahivcllenn sadedinde takdim ettJgI da
burada yertnde olur:
70
rl,,"11 IJ(.Al1 ...;' \';';1,:,..,1
.... W Jii' j; ,
lLmJn1n sultaru stadmuz Esiruddin, en
fazt1etl1s1cUr. Nahtv Zeyd ile Amr'den sz ilk akla
gelen O'nun Bullimde sz sahibi sadece O'dur".
68 tbnu1-tmad. 5ezerA:tu'z-Zeheb. VI. 164.
o ED Ne1hu't-TIb, n, 544.
;o a.g.e. II. 538.
158
Btn bunlardan ayn olarak Ebu sylemede de
mahir oldugu grlmekted1r
71
. Mesela O'nun daha nce
ztkretttgtmjz ve nahiv lle Jlg1l1 olarak beytler rnek
olarak g6strileb.Utt :
72 .
it-..; ":,,.,..JI.J
"J "J.J ""'c JY-4 i"....; "J.J
U. ii.UI .J i...f(
- Ebu HayyAn bu manzumesinde anlatmak istiyor:
"Araplar bazen, meydana gelen bir olay iin
'dan sonra vaki haber1n1 hazfederler. Ancak bu
kelime kabul ed1llrse, bu durumda havf sz konusu
nk sadece fill cmlesinde
gelen" lir' ise cmlesinde
Bazan da. manasma gelen " dan sonraki kelimeyi
"HAl" olmak zere stn hareke lle okuduklan bazen de tre
:. olarak okurlar. Eger bu " lir' dan sonra, " ..,. 1k1
ard arda gel1rse, bunun .. .. Bu durumda
mbtedA, .. J,:.." habertdir. Sonra haber durumunda olan bu kelime
.hazf edtltr ve kendisine muzafun lleyh olan mecrurzamir,
merfu zamlr olan" ..,.tl ye
Ard arda gelen bu 1k1 " okuyanlar da .
Buna gre ifAde. n I;\';" Bu durumda da
mbtedA, nu cmleSI, cmle habertdir. Sonra cmle hazf
edillr. FUle olan zamire ev1Itrler ve
okurlar.
Bu meyanda begenlp de sevdigi kimseleri ven mahiyette
terennm etugi de gze Mesela bunlardan,
henz tken talebesi TAcuddin es-Sbki (v. 771/1370) iin
. 1k1 beyt ne kadar veciz ve ne kadar ilertye matiif bir sezg1n1n
eSertdIr :
73
......,1 ,J) .r'c.J [li [li \II
71 540.
72 TaeuddiN es-SQbkl. 'lyyeU1-KQbr;\, IX, 296.
'rJ a.g,e.. IX. 287.
."..;JI :J ."..;JI "",WL vi JJ r'"" JJ...
bilin kl. T4cuddin Hlda-yet-
O'nunla O. l1der olarak
O'nun pek O'nun faz1let tomurcuklan.
iekler aacak ve kokusu her tarafa
Eb tahsll hayatmda olsun, talebe -olsun,
son derece dikkatli ve titiz B1lg1 ed1nmede ezber
elde edilen bilgintn da nem vertrdl. Mesela talebest
-Menuk'a (v. 781/1380) cideti tizere gtin
MelZk'un okunan beytlt;:rI grnce. uyarma
O'na Ebu'l-Hasen et-TIcani'ye alt olan tki beyU
.' -
74
"'1.1 '"' ..Li..U.t "I
':I,,:.; "'1 ..,..1 t?
"RAvi, kendisine rivAyet edileni. gtivenerek sadece
ezbere onu bu Idmse kaya gibidir;
kendisine arparak dalgalar hcilinde sular, araziyi fakat
kendisine bundan bir damla blle Imek riaslp olmaz". -
Her mellife naslb ohnayacak tarzda Ebu Hayyan hem
devrtnde ve hem de kendisinden sonraki dnemlerde edebi ve tlmi
LLe her _tarafa n ve byk begenis1ni
ve Ovglertne mazhar rnek kabilinden
sadece manzum Ovglerlne burada yer vennekle
yetlnmek Istiyoruz :
.
a) tbnu'I-Vahid'ln (v. 711/1311) Eb Hayya.n
Ovdtig uzun tki beyt1 ztkredlyoruz :_
75
yA:t1 l,l'
.:..J.i J..:-&II ..
"Ey Eb Hayya.n ! Develeriml sadece sana gelmek
maksatla keni'anlann bulund.ugu _yere dogru yola
; Beni senin yoluna tek sebep, sahip oldugun faz1lettlr.
Sana olan uyuyor ve bunun
74 el-Makkari, Nefhu't-TIb. II. 536.
75 a.g.e.. ll, 544.
160

---::--..

'.
, bL Necmuddin Yahya Ebu
kasidesine :
76
., ..,-lt
f
..... '1 "",WL t) l:c rif
,,1.tj,J1 J,..t,.. lWt.J "",\1..'11.,
mJsaftr ki O. en b1lgtn1 ve en
faziletUsieUr. O, ne sz bozar. ne de vAdini unutur. O.
kibirden ve kirli ok mtevAz!
ragmen. iyi mezlyetler O'na ytleelik.
elbisesint
cL Mi:lrtdddin mer b.el-Malati Ebu HayyAn'1 vdg
kas1deslne beyt1 ne :
Tl
.}\I .."il J-l lt
"Ey ykSek edebiyat stam ! yazan olsun. nestr
yazan olsun. herkesin istedigl bykadam",
\
Tefstrdeki Me!.odu
gibi sahabe devrinde Arap
01lindeki kabiliyet ve vukiiflyetlert tefstr ed1l1r ve
Kerim'in RZI sebeplerine gre Kur'an'dan
Hz. Peygamber'e sorar ve O'ndan
grentrlerdi. Tabiun devrinde tefstrlerde. sahabeden rivAyet
yoluyla pek ok sahabenin tefsir istifade
Takdir edilmesi gereken husus ki. gerek sahabe
devrinde ve gerekse tablun dneminde edebi ve akli 1l1mler henz
ortaya ve meZhepler ihtilaflar
vucde Bu ltibarla her J1d devirde de mfessir ve
dar erevede konusunda
sahabelerle tablun ihtilaflar gerekten ok Bu
ihtilaflann ogu ahkfuna
konusu devirlerde takip edilen metod
76 a.-g.e. II. 545.
77 a.g.e. II. 544.
161
-
rivayete Sahabe, Hz. Peygamber'den ve birbirlerinden,
tabiun da sahabeden nakletmek suretiyle tefs1r1 c1hetlne
gidillrdt. Bu dnemden sonra tefsir ildrid. bir
o da, Hz. Peygamber'In tedvtn etme hareketiyle yanyana
Bu devtrde tefsir. hadisin adeta bir blm gibi
telakki edilirdt. tsI.am yerlere seyahat ederek Hz.
Peygamber'in hadislertn1 toplamaya ve bu arada Hz.
Peygamber, sahabe ve tabin'un Kur'An tefsirlert de derlemneye
Fakat btn bu hareketler tefstr mstak1l bir
tarzda ele bir ifadeSi btn
tefsirlerden hemen hib1r1nin kadar
da bu konuda verilecek hkm de
Tefsir'm nc ve en nemli merhalesi. herhalde onun
hadisten ayn olarak mstak1l bir 1l1m tetebb edild1gt devre
Bu devirde Kerim'ln her Ayeti. KurAn'daki yer
gre ele ve tefsir Bu nc merhalenin en
nemli mmessUlerl. Mace lv. 273/887), Cem et-Taberi (v.
310/923), Ebu Bekr b.el-Munztr en-Neysabtlri lv. 318/930) gibi

Bu nc merhalede tefsir hadiSten olarak mstak1l bir

tarzda ele da bu tamamen tefsirln hadisten ve diger
illmlerden manasinda Btn bu safhalar.
ilmi hareket1n1n bir ifade eder.
Gayet tab Ker1mi ilk olarak ayet ayet tefsir eden ve
mushanann tertibine gre bunu tedvin eden tesbit
olduka gtr
79
.
Tefsirin bu nc merhalesinden sonra, drdnc bir
merhaleden getlgini gnnekteyiz ki. bu merhalede de rivayet yolu Ile
tefs1r1n hududunu pek fazla gememektedir.. Burada Sz
konusu ed1lmesi gereken iSnad'a yer Bu
.
sahadaki pek ok iSnadla yetinerek kendilerinden nceki
mfessirlertn szlerinJ
Btn bu merhale1erden sonra. Arap dilinin bilim dallan olan
78 Dr.ez-Zehebi. et-TefsIr Ve'l-Mafessirn. i. 140-141; ez-Zrlklt. el-A'IAm. VI,
184.
79 Dr. ez-Zehebi. et-Tefsir Ve'I-Mafess1rn. I. 142.
8) a.g.e., I, 145.
162
nahtv ve lde tedvin edildJglni. mezheplerin
k.elami meselelerin geld.igJni
Bu durumda meydana gelen mezhep ve
ve bu mezheplere agn hareketleri Bundan
pek okJelsefi eser tercme edildi. ve btn bu
ilimler ve bunlaila Ilgili hususlar tefsir iL.'1l1ne oldu. Hatta yle
ki. tefslrtn akli yn nakli ynne galebe alar hale geldi. Mesela bu
sahada RAzinin (v. 606/1210) "Mejdtthu'l-Cuyb" i rnek
zerinde ve tefSirdeki metodu
istenen Eb Hayycin el-Endelside zemin btn bu
ZIkredilen ilJmlerin tedv1nJnden sonra ve tefsir iin gerekli
malzemeyi
Eb en nemli zelliklerinden btrt de O'nun veld bir
mellif bahsederken onun tek ynl
ynleri bulundugu ve bunun geregt muhtelif
sahalarda eser verd1gi oldugu bu eserlerden biri
de, tefsir telif ve "el-Bahru'l-Muhit" verdigi tefsir
Mell1f1n bu tefs1I1, sekiz byk cilt halinde
ilmi lle edenlerin hizmetine Mellifin bu
tefsirinde ilk gze arpan nemli zellik. ayetlerin tefs1I1
nahiv lde yer verilmesidir. Hatta nahivciler
cereyan eden ihtilaflara bile yer Mesela
mellif, Bakara suresinJn 90 ayetJni tefsir ederken, ayetteki yenne Mi
. sonuna i'rab'ta mahalli olup
hususunda nahtvdler mevcut :
Atiyye'nJn rivayettne gre Ferra. terkibtnde oldugu
gibi v..:.c ve kelJmeleri de tek kelime haline geldigtni
ise, Ferrarun dedtg1n1 nakleder. ile
her 1k1si blrl1kte.1.JS" gibidir. Ferra'dan nakledilen bu 1kt
ki, i'rapta mahalli yoktur. Nahtv
byk ogunlugu ise bu kelimenin l'rapta mahalli oldugu
Ancak i'raptak1 mahalli mansup mudur
yoksa. men mudur? diye ihtllaf vak!
gre, temyiz olmak zere bu kelime mahallen mansuptur,
kendisinden sonra gelen cmle de olarak mahalIen mansuptur
v..:.c ft1l1n1n faf11, Ile gizli zam1rd1r. Takd1r1,
r+-'if Ayetin
fiili de yerilendlr. FAr1si ve de Buna gre
SI ez-ZrIkli, el-A'lam. VII. 203.
163 .
yerilen mahzuf ve cmlesi de onun Takdiri,
cmlesi tse
olan yerilenden bedelolarak mahalIen meniidur. Ya da mahzuf
Aekllndedir.lo. kellmesl
temyiz olmak zere mahallen mansuptul'", diyen K1sM de
fl.1l1ne lo. 'mn mahzuf ve 1sm1 mevsul
durumunda bulunan bir lo. daha bu \.. cmlede
yertlendir. Takdlrt,
olan bu lo. 'dan sonraki cmle Ise, cmlesidir I'rapta mahalli
yoktur. bu I'raba gre !J..P.t .)1 cmlesi, bedeldir.
.,. mbteda'mn haberi olabilir. Mine
L- kellmes1n1n mahallen mansup oldugunu kabul edenlerin
bundan
lo.kelimesinden SQnra gelen cmle lle llgiliolarak ayn
:
a) L- 'dan sonra gelen cmle. temyiz olmak iizere lo. 'mn
ve mahallen mansuptur.
bt mevsl olarak mahzuf olan L-'mn cmles1d1r, l'rapta
mahalli yoktur.
cl Yerilen ve mahzu! olan kellmes1n1n mahallen
merfudur.
..
164