T.

C YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI TEFSR BLMDALI

KURANDA GEEN YER ADLARI

YKSEK LSANS TEZ

brahim SRC

2006-VAN

KABUL VE ONAY SAYFASI

SOSYAL BLMLER ENSTTSMDRLNE

Bu alma jrimiz tarafndan.. ..ANABLM DALI ..BLM DALInda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

mza

Bakan: .

ye (Danman): ..

ye: ..

ye: ..

ye: ..

ONAY: Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

//2006

. Enstit Mdr

NDEKLER

NDEKLER..........................................................................................................................I NSZ................................................................................................................................... IV KISALTMALAR..V GR.1

BRNC BLM

1.1. KURANDA GEEN YER VE EHR SMLER..4 1.1.1 Kuranda Geen ehir simleri..5 1.1.1.1. Mekke, Beke, Ummul-Kura5 1.1.1.2. Medyen...9 1.1.1.3. Medain..14 1.1.1.4. BeldetunTayyibetun ....15 1.1.1.5. Eyke..16 1.1.1.6. Babil.18 1.1.1.7. rem .....21

1.1.2. Kuranda Geen Muhtelif Yer simleri24

1.1.2.1. Maaril Haram 24 1.1.2.2. Beyt ...25 1.1.2.3. Huneyn ...........................26 1.1.2.4. Mescid-i Drar ...28 1.1.2.5. Mescid-i Aksa ..31

1.1.2.6. Babe Scceden 35

1.1.2.7. Sarhan.......39 1.1.2.8. Seyll-Arim ....41 1.1.2.9. Beytul-Mamur ..44

KNC BLM 2.KURANDA GEEN DA, DENZ VE NEHR SMLER..47

2.1. KURANDA GEEN DA SMLER..48

2.1.1. Safa, Merve...48 2.1.2. Arafat ...50 2.1.3. Tr.....53 2.1.4. Cd...55 2.1.5. Tuv...61

2.2. KURANDA GEEN DENZ VE NEHR SMLER....64

2.2.1. Bedir ..64 2.2.2. Yemm ......................66 2.2.3. Biri Muattala Kasrin Meid...68

NC BLM 3. KURANDA GEEN KAVMLER VE YAADIKLARI YERLER......71

3.1. Ad Kavmi

..71

3.2. Semud Kavmi.75 3.3. Lt Kavmi .............................78 3.4. Sebe Halk ...81

3.5. Musa Kavmi ....86 3.6. Sabiler ...93 3.7. Rumlar97

4. SONU......101 5. KAYNAKLAR......103 6. ZET..109

NSZ Ve dem'e btn isimleri retti1 Sosyal bir varlk olan demolunun hayatnda isimlerin yeri en az kendi yaants kadar nemlidir. Hayatn anlam isimlerde ortaya kar. Duygular dnceler hep eyalarn isimleriyle telaffuz edilegelmitir. Eyalara isim verme, eyalarn isimlerini bilme ilim cmlesinden saylmtr. Biz de bu almamzda Kuranda geen ve daha nce zerinde bir topluluun yaad yer isimlerini konu edindik. Mezkr yerlerden haberdar olma, konumlarn bilme, bizi hem o yerler hakknda bilgi edinmeye hem de o yerler zerinde yaayan topluluklar hakknda bilgi sahibi olmaya sevkeder. Bu bilgi bizi tarihi hatalardan, tarihte yaayanlar hakknda hatal bilgilerden ve tarihi nyarglardan uzaklatracaktr. Eer bu almamzda bilimsel bilgiye bir katkda bulunabildiysek kendimizi bahtiyar hissedeceiz. Konunun seilip hazrlanmasnda deerli yardmlarn esirgemeyen danman hocam Sayn Do. Dr. Mehmet Faik YILMAZ Beyefendiye, meguliyetine ramen zaman ayran, deneyimlerini benimle paylaan Sayn Burhan KIRICI Beye, Bilgisayar ilemleri ve dizgideki yardmlarndan dolay dostum M.Emin SULAR Beye evdeki ortam almama gre ayarlayan ve manevi desteklerini esirgemeyen eim Sayn Filiz Hanmefendiye, Okumam iin abalayan, efkat timsali, pir-i fani, babam Muhterem Hac Mirza Mehmed Beye ve burada adn zikredemediim btn deerli dost ve hocalarma teekkr bir bor biliyorum. brahim SRC 2006-VAN

Bakara, 2/31.

KISALTMALAR

a.g.e. A.s. Ansk. a.y. b. Bkz. C. cc ev. DA. Hz. FAV. Mad. MEB Nr. s. S.a.v. Thk. Ty. Vkf. Yay.

: Ad geen eser : Aleyhi Selam : Ansiklopedi : Ayn yer : Bin : Baknz : Cilt : Celle Celaluhu : eviren : Diyanet slam Ansiklopedisi : Hazretleri : lahiyat Fakltesi Yaynlar : Madde : Milli Eitim Bakanl : Nereden : Sayfa : Sallah aleyhi ve sellem : Tahkik Eden :Tarihsiz : Vakf : Yaynlar

GR Tevhid akidesinin sarsld her zaman dilimi, karanlktr. Zira semvt ve arzn nru olan Allah (c c) inancnn, btn snelere hkim olmamas ruh ve vicdanlar simsiyah hle getirir. Byle bir kalb ve vicdann eya ve hdiselere bak keyfiyeti miyop ve bulank olacandan, o insan kapkaranlk bir dnyada, hep yarasalar gibi yaayacaktr. Peygamberlerin gnderili gayesi, insann yaratl gayesiyle ayn noktada birleir. O da Allaha kul olma izgisidir. Cenb- Hakk, Kurn- Kerimde : Ben cinleri ve insanlar ancak Bana kulluk yapsnlar diye yarattm2 buyurarak bu hususa iaret etmektedir. Beeriyetin Cennetten indikten sonra tarihi, Nebilerin ve meliklerin tarihidir. Bazlarn Kuran haber verse de haber vermedikleri pek oktur.3 Sm ailenin muhtemel beii olarak Arap yarmadas, sonradan

Mezopotamyaya hicret eden ve burada Babilliler, Asurler, Fenikeliler ve braniler diye anlan halk kitlelerine yurt vazifesi grm bir lkedir. Araplar halen yaamakta olan Sm rkn iki temsilci kolundan biri olarak, Yahudilerden daha da geni bir nisbette, hem fiziki hatlar hem de dn tarzlar itibariyle bu ailenin karakteristiini tamaktadr.4 Araplar sadece bir imparatorluk kurmu deiller onlar ayn zamanda bir kltr manzumesi ortaya koymu bulunuyorlar. Araplarn tevars ettii Mezopotamya medeniyetini kendi boyasyla boyamas ve daha sonra oluan kltr batya aktarmas, bat dnyasnn kalknmasna ve daha sonra da Rnesansn gerekletirilmesinde nayak olmutur.5 Allah Kendi vahyini insanlara tarihin her dneminde elileri vastasyla ulatrmtr. Eliler, insanlara Rablerini anlatm, onlara Yaratclarnn szlerini iletmilerdir. Nebiler, yaadklar topraklara ab- hayat olmu girdikleri tm beldeleri ihya etmilerdir.

2 3

Zriyt, 51/56. Muhammed Hamidullah, slm Messeselerine Giri, (. hsan Sreyya Srma), Beyan yay., stanbul, 1992, s. 98. 4 Philip K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, (. Prof. Dr. Salih Tu), FAV yay. st. 1995, I, 1924. 5 Philip Hitti, a.g.e. I, 22.

Tefsir lmi sistematik bir ekilde literatrdeki yerini almaya balad ilk andan itibaren mfessirler, ou kii tarafndan merak konusu olan yer adlarn eserlerinde ilemilerdir. Belirtmek gerekir ki ayetlerde geen yer adlarna kar duyulan merak Kurann indii ilk andan itibaren varolmutur. O dnemde, bizzat Hz. Peygamber bu konuya deinmitir. Zira Sahabedeki renme itiyak, Efendimize sorularla gitmeleri bu konuda deiik bilgilerin verilmesine vesile olmutur. zellikle Kuran Kssalarnn anlatld srelerde yeri geldike aklamalarda bulunulmutur. Hz. Salih ve Lut kavmi hakknda verilen bilgiler de bu cmleden olarak hadis mdevvenat iindeki yerini almtr.6 Kurann yer adlarndan bahsetmesi ve insanlar gemi mmetlerin yaadklar yerleri gezip grmeye ve ibret almaya tevik etmesi mevzunun ehemmiyetini ortaya koymaktadr. Nitekim medeniyetlerin olgunlamas, kabul edilebilir evrensel deerlere ulamas ancak gemiten ibret alp, gemiin hatalarna dmemekle olur. Eer Semud Kavmi, Ad Kavminin yapp ettiklerinden dolay uradklar azaptan bir ders alm olsalard, belki lahi azaba mstahak bir konuma gelmezlerdi. Biz bu almamzda zellikle Nebilerin dolaysyla Kurann kendilerinden bahsettii topluluklarn yaadklar yerleri ele almaya ve bu yerlerin konumlarn belirlemeye altk. lk bata bu konuda yaplan almalarn az olmas sebebiyle asl konuyla alakal bilgilere, zellikle modern bilimin yardmyla gn yzne karlm tarihi bilgilere, ulamada zorlandk. Lakin klasik dnem mfessirlerinden Taber; ada mfessirlerden de Mevddnin eserlerinde kapsaml bilgiler bulduk. Sadece bu iki mfessirle iktifa etmedik. Mevzumuzla alakal mmkn mertebe ilk kaynaklara inmeye gayret ettik. Bilimin gelimesiyle beraber yeryznde kadim kavimlerin hayatlar hakknda gnyzne karlm bilgilere de ulamaya gayret ettik. Hadis kitaplar dahil konuyla alakal bilgiler ihtiva eden, ulaabildiimiz btn eserlerden yararlanmaya altk. Bilgiye ulamann zor olduu bir dnemde neet etmesine ramen, bu konuyla alakal en kapsaml bilgileri Yakut el-Hamevnin eserinde bulduk
6

Muhammed b. smail el-Buhr (256/869) Sahihul Buhr (8 c), stanbul, 1979, 3366.

Asl gayemiz, zerine fazlaca allmam bir mevzu olan Kuran- Kerimdeki yer adlarn gnmzdeki konumlarn da belirterek vermektir. Zira byle bir almann, tefsir bilginlerine yorumlarnda tenakuza dmemeleri iin yardmc olaca kanaatindeyiz. Sadece tefsirciler deil, tarihi, corafyac ve arkeologlar iin de bir yardmc olaca temennisiyle yola ktk. Tezimizin ad Kuranda geen yer adlar olmasna ramen biz, Kuranda geen btn yer adlarn ilemedik. Takdir edilecek ki snrlar ve hacmi belli olan bir yksek lisans tezinde btn yer adlarn ilemek mmkn olmayacaktr. Onun iin, mml Kura/ehirlerin Anas olan Mekkeye yaknlklar baz alarak, en yakn yer isminden balayp tarihteki nemi ve halk arasnda en ok bilinen yerleri ilemeye gayret ettik. Kuranda yer ad olarak zikredildikleri halde metafizik lemle alakal yer isimlerine deinmedik. Madde sralamalarn, ehir ve deniz-nehir isimlerinde Mekkeye yaknlklar temel alarak yaptk Nitekim, Kuran Mekkeyi Ummul Kura/ehirlerin Anas diye taltif etmektedir. Kavim isimlerini de tarihi sralamaya gre yaptk. almamz ksa bir sonula bitirdik.

10

BRNC BLM

1.1. KURANDA GEEN YER VE EHR SMLER

Kuranda birbirine benzeyen/mteabih ayetler ile farkl ynlere vurgu yaplan konu ve kssalarn tekrarlar vardr. Ama asla Kuran fazla olan havi; olmas gerekeni de anlatmaktan beri deildir. Her mevzuyu insanlarn ihtiyalar ve izanlar nisbetinde anlatan Yce Allah, ehir ismlerini de insanlarn gidip grebilecei, ibret alabilecei nisbette anlatmtr.Bu balk altnda yce kitabmzda ad geen snrl saydaki ehirleri ele almaya altk. erevesi belli olan bu almamzda, tarihi adan nemli bulduklarmz ele aldk. Sadece tarihsel nemi deil, mevzubahis olan ehre peygamber gnderilip gnderilmediini de kstas olarak aldk. Yesribi, tarihi bir rol stlenmi olmasna ramen ilemedik. Msr, Hz. Musann Kavmi ilenirken deinildii iin ayryeten burada ilemedik. Deiik yerlere iaret olduu iin Mevatin, Karye, Mdn, Beled gibi maddeleri ilemedik. Ele aldmz maddeleri mmkn mertebe tarihi seyrine vurgu yaparak ilemeye altk.

11

1.1.1. KURANDA GEEN EHR SMLER

1.1.1.1. MEKKE, BEKKE, UMMUL-KURA Kuranda deiik adlarla anlan Mekke, Suudi Arabistanda, merkezinde Mslmanlarn kblegh Kbenin yer ald mukaddes ehrin ad. Tarihi bir ehir olan Mekke, Ebu Zerrden nakledilen bir hadise gre Allah rzas iin yeryznde ina edilen ilk mescid ve Beytullahn bulunduu Mukaddes ehirdir.7 Bu ehrin, Kur'n- Kerim'de geen, Bekke8, mm'l-Kura9 ve Beled'lEmin10 eklinde deiik isimleri vardr. bn-i Kesir gibi baz mfessirler, Mekke'nin, hem ehir hem de "Beyt"i karlayan bir isim11 olduunu sylerlerken12, dier bazlar da Mekke'nin, Harem'in tamamn kapsayan ksmna; Bekke'nin ise mescide has bir isim olduunu ifade etmilerdir.13 Malik b. Enesin Muhammed b. ihaba dayandrd rivayete gre Mekke, ehrin ad, Bekke ise, Haremin addr. Mcahide gre ise, Bekkeden kast Mekkedir.14 nk Araplar mim harfi ile be harfinin arasn birletirirler.15 yet-i kerimede geen ve "Mekke" diye tercme edilen Bekke kelimesinin asl mns "Kalabalk" demektir. Kbe tavaf edilirken, orada oka izdiham olduu iin mecazi anlamda Mekkenin kendisine "Kalabalk" denmitir. Hatta sadece kalabalk deil; Mekke, "Kalabalk yer" demektir.16

Nes, Ebu Abdirrahman (330/941), es-Snen'l-Kbr, (6 c) Beyrut, ty, Mescid, H.no:772, I, 256; Eb Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvn bn Mce, (275/888) Snenu bn-i Mce, stanbul, 1981, kme, 196, H.no:1408; bn Hbbn, Tabakat, IV, 511-512, H.no:1633. 8 Alu mran, 3/96. 9 r, 42, 7. 10 Tin, 95/3. 11 maduddn Ebul Fida b. sml b. Kesr el-Kure ed-Dmak,(:H.774) Tefsrul Kuranil zm, Msr, 1987, I, 258. 12 bn Kuteybe, Tefsiru Garbi'l-Kur'an, Beyrut 1978,107108; Hasan brahim Hasan, Tarihu'l-slm, (trc. Komisyon, Kayhan yay. 1989, st.) I, 45. 13 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber,(224-310) Taberi Tefsiri,(Terc. Kerim Aytekin, Hasan Karakaya) Hisar Yaynevi, stanbul, 1996, II, 319-321. 14 Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brahim es-Semerkand, Tefsirul Kurn, (terc. Mehmet Karadeniz), 1975, Msr, I, 325; Ebul Berekt Abdullah b. Ahmed b. Mahmud en-Nesef, (v. 710/1310), Nesefi Tefsiri, Ravza Yaynlar, st. 1984, II, 335-337; Ebu Abdillah Muuhammed Bin Ahmed Bin Ebu Bekr Bin Ferh El Ensar, El-Kurtb, el-Camiu li-Ahkmil-Kuran, Terc. M. Beir Eryarsoy) Buru Yaynlar, stanbul, 1996, IV, 281-282. 15 Beav, Eb Muhammed Hseyin b. Mesud el-Ferra el-Beav e-afi (:516) Melimut- Tenzl (4 c) Beyrut, 1993, II, 342. 16 Taber, Taber Tefsiri, II, 320.

12

Mekke, Arap yarmadasnn Hicaz blgesinde Kzldeniz kysndaki Cidde limannn 100 km. dousunda olup gneyinde ayn uzaklkta sayfiye (yazlk) yeri olan Taif ehri bulunmaktadr. Medine'ye olan uzakl ise yaklak olarak drt yz km.dir. Yenge dnencesinin gneyinde, 21 30' enlem ve 40 20' boylamlar arasnda bulunmaktadr.17 Mekke, dou tarafndaki Ebu Kubeys da ile bat ynndeki dier dalar arasnda gneye meyilli dar bir vadide, ad geen dan eteinde bulunmaktadr. Bu vadi bir hill eklinde aalarda Kzl denize doru ynelmektedir. Buras Arabistan'n Tihame ve Necid blgeleri arasnda bir set oluturan Hicaz dalarnn iki boaznn kesitii noktadr. Kbe ve onu evreleyen Mescid-i Haram, ehrin ortasnda bulunur. Hemen yannda Safa ve Merve tepeleri bulunmaktadr. Bu vadide ehrin kurulduu ksm Batn- Mekke olarak adlandrlmakta, denilmekteydi.18 Mekke'nin ortaya k Hz. dem (a.s.)'a kadar uzanr. mabet ina etmekle grevlendirilmiti.20 dem (a.s.) yeryzne indirildiinde Mekke'de19 Beytullah'n bulunduu bu gnk yerde bir Tarihiler, dem (a.s)'in Hindistan tarafndan yeryzne indiini kabul etmilerdir.21 Onun, krk defa Mekke'ye giderek haccettii kabul edilirse bu durum bizi Mekke vadisinin ilk insanla birlikte, seilerek kutsal klnd sonucuna ulatrr.22 smail (a.s.)'in nesli burada oalp dururken, Yemen'den g edip buralara gelen Huzaallar, Curhmlerden yerleme izni istemi, red cevab almalar zerine onlarla savaarak ehri ele geirmilerdi.23 smailoullar bu savata tarafsz kaldklar iin Huzaallar onlara dokunmamlard. Huzaallar Mekke'ye hkim olmular ve bu hkimiyetlerini yz yl srdrmlerdir. Huzaallar, Mekke'de, brahim
17 18

Mescid-i

Haram'n

bulunduu

ukur

yere

ise

el-Batha

(a.s.)'in

dininden

byk

sapmalar

gstermi

ve

putperestliin

Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, Kuba Yaynlar, st. 2002, XIII, 114-121. Kurtb, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran, IV, 281-282; emseddin Sm, Kamusu'l-A'lam, stanbul, 1308, Mekke Mad. s. 256. 19 Kurtb, el-Cmi Li hkmil Kurn, I, 124. 20 Carullah Muhammed b. Mahmud b. mer ez-Zemher, el-Keaf an Hakaikit Tenzil ve uyunul Ekavil, Kahire, 1977, I, 386. 21 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et- Taber,(H: 771-774) el-Bidye ve'n-Nihye fi't-Tarih, Beyrut, 1967, I, 122. 22 zeddin Ebi Hasan b. Ali b. Ebi Kerem Mahmud b. Muhammed b. Abdlkerim b. Abdulvahid esSiyebn, bn'l-Esir, el-Kmil fi't-Tarih, Beyrut, ty, I, 3638. 23 Philip Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, I, 55; Muhammed Hamidullah, slam Tarihine Giri, s.34.

13

yaygnlamasna sebep olarak insanlar dallete srklemi, Hubel adnda bir put dikip ona tapnmlard.24 Bu putperestlik smail (a.s.)'n soyunu da etkisi altna alm; istisnalar hari Hanif dinine mensup kimse kalmamt. Huzaallar smail (a.s.)'in nesli olan Kurey'in g kazanmasna kadar Beytullah'n sahibi olma durumlarn korumulard. Daha sonraki dnemlerde Kusay, Kurey'i toparlayp, Huzaallarla savaa tutumu ve onlar ehirden uzaklatrmt.25 olan Kuda'a kabilesinin bakan olan vey kardei tarafndan desteklenmiti.26 Peygamberimizin neet ettii yer olmas hasebiyle Mekkenin dini, ticari ve sosyal yaantsna da deinmeyi zaruret olarak gryoruz. Mekke'de dini hayat tamamen putperestlik zerine bina edilmiti. Bu putperestlik, Hz. brahim'in tevhid dini erevesinde ortaya koyduu ibadetlerle i ie girdirilmiti. Mekke'li mrikler Allah', her eyin yaratcs olarak kabul ederken birok meselede putlar ona ortak koarlar, onlar kendilerine ilhlar edinirlerdi. Beytullah ve haccn Arabistan'n dier blgelerini de ilgilendiren bir husus olmas, Mekke'ye, yarmadann dini merkezi olma konumunu kazandryordu.27 indeki Mukaddes mekn olan Kbenin kuruluu Beyt-i Makdisin kuruluundan krk yl ncedir.28 Mekke'deki ticari faaliyet yaz-k youn bir ekilde kesintisiz olarak srerdi. Yaz seferleri Suriye taraflarna, k seferleri ise Yemen taraflarna gnderilen kervanlard.29 Bu ticar kervanlar Mekke iin o kadar nemli idi ki, Allah Tel; K ve yaz yolculuklarnda kendilerini gvenlik ve esenlie kavuturduu iin onlar bu Beyt'in Rabbine ibadet etsinler"30 buyurmaktadr. Mekke civarnda Ukaz, Mecenne ve Mina panayrlar, Mekke'ye ihtiya duyduu mallar salarken ayn zamanda ticaretin hareketlenmesine ve Mekkeli tccarlarn bolca kazan salamalarna imkn veriyordu.31 Kusay,

Huzaallarla olan mcadelesi esnasnda Kuzey Arabistan'n byk kabilelerinden biri

El-Hafz Ahmed b. Ali, bn Hacer el-Askaln, Fethu'l-Bri bi erhi Sahihi Buhr, (Thk., Abdulaziz b. Abdillah b. Baz) Msr, 1959, V, 359. 25 bn Hacer, a.g.e., V, 359; H. . Hasan, Tarihul slam, I, 45-46. 26 M. Hamdullah, slm Peygamberi,(Terc. Prof. Dr. Salih Tu) (2 c) stanbul, 1990, II, 884. 27 evkn, Fethul Kdr, Beyrut, 1990, I, 144; Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XIII, 114-121. 28 Muhammed b. smail el-Buhr (256/869) Sahihul Buhr (8 c), stanbul, 1979, 3366; Mslim; 520. Ahmed, Msned; V, 160,166. 29 H.. Hasan, Tarihul slam, I, 62. 30 Kurey, 106/2-3. 31 A. Kksal, slm Tarihi, Mekke Devri, stanbul, 1981, III, 88.

24

14

Mekke'nin corafi adan bulunduu zel konumu, etrafndaki devletlerin dikkatini ok eski devirlerde bile zerine ekmekte idi. Beytullah'n bulunduu yer olmas sebebiyle de byk bir saygnl vard. Mekke, birok teebbslere ramen yabanc gler tarafndan igal edilememi ve tarihi boyunca bamszln korumutu. Rivayetlere gre, Yemen melikleri olan Tubba'lar ve hatta Farslar bile Hac maksadyla Mekke'yi ziyaret etmekte idiler. Abdulmuttalib'in Zemzem kuyusunu kazd vakit kard altndan mamul geyik heykeli buna delil olarak gsterilmektedir.32 Araplarn geleneksel rivayetlerine gre, skender Mekke'ye gelip Kbe'yi ziyaret etmiti. 33 Resulullah'n, risaletle grevlendirilmesinden sonraki on sene boyunca Mekke'deki cahil yaantda ve siyas ilikilerde pek bir deiiklik olmamt. Hicretin sekizinci ylnda Resulullah (s.a.s.)'a boyun een Mekke, bu tarihten sonra yeni bir dnemi yaamaya balad. Allah Tel'nn mbarek kld, slm dininin merkezi olan bu belde, irkten, putperestlikten ve btn dier hurafelerden arndrlm yeni bir hayata kavutu.34 Mekke'nin birok ismi vardr: Mekke, Bekke, mm Rahm, Kveys, Bee, Hatime (kendisini hafife alanlar krp dken), mm'l-Kur. Nitekim Cenb- Hak, "mm'l-Kura'y ve onun etrafndakileri inzr edesin..." (r, 42/7) buyurmutur. Mekke, btn beldelerin kk olduu ve yeryz onun altndan yayld iin mm'l-Kur (Beldelerin anas) diye adlandrlmtr. Btn bu tarihi ve dini zelliklerinden dolay Mekke, yeryznn drtbir kesinden gelenler tarafndan ziyaret edilegelmitir.35

bn-i Haldun, Mukaddime, Terc. Z.K. Uan, stanbul, 1988, II, 243. Hamidullah, slm Peygamberi, II, 834; Eb Hanife Ahmed b.Davd ed-Dinever, Ahbaru't-Tval, (Nereden mer Faruk Taba) Kahire, 1985, s. 325. 196, 33-34. 34 A. Kksal, slm Tarihi, III, 88. 35 Rz, Tefsir, VI, 488-489.
33

32

15

1.1.1.2. MEDYEN

Msr ile Filistin arasnda bulunan, tarihte Hz. uaybn peygamber olarak gnderildii ehrin addr. Medyen, uayb (a.s)'n memleketidir.36 Hz. uayb da Araplara gelen peygamberlerdendir. Medyen topraklar, Hicaz'n kuzeybatsnda, oradan Kzldeniz'in dou sahiline, Maan kenti yaknlarnda imdiki rdnn dousuna,37 Akbe Krfezi'ne ve Sina Yarmadas'nn bir blmne kadar uzanan blgelerde yer alr.38 Bugn rdn'n batsnda, Akabe taraflarnda Medyen diye anlan bir kent harabesi vardr. Medyenlilerin yurdunun buras olmas kuvvetli bir ihtimaldir 39 Medyen halk Yahudi ve Hristiyanlarn kutsal kitaplarnda "Mudyniler" (midianites) diye geer. Bu ad, Kuzey bat Arabistan'da Akabe krfezinin dou kylarna uzanan alan ierisinde yer alan l ehri sakinlerine Hz. brahim'in Keturah'dan40 olma olu Midian'dan geldii sylenir. Hz. Yusuf'u yurdundan Msr'a giderken alp gtren Midyni tccarlardr.41 Hz. uayb iin Yahudi ve Hristiyan kutsal kitaplarnda Hz. Musa'nn kaynpederi olarak Yetro (Jethro, Revel)diye bahsedilir.42 Kur'an- Kerim'de on yerde ad gemektedir: A'rf 85, 88, 90, 92 ve Hud 84 87, 90, 95, 177; Ankebut 36. Hz. uaybdan kardeleri diye bahseden Kuran burada nesep kardeliini kastetmektedir.43 u'ayb Aleyhisselam da bu kavmin soylularndandr. Bildirildiine gre nesebi: Medyen olu Yecr olu Mekil olu u'ayb'dir. Ve kavmine kar gzellikle yapt uyarlardan ve tlerden dolay Peygamberlerin hatibi nvanyla anlr.44 Ayn ekilde, Hz. brahim'in (a.s.) ocuklarndan biri olan Midyan'n etkisi altna giren tm blge sakinleri Ben Medyen (Medyenoullar), bunlarn oturduu yerler de Medyen blgesi diye anlr oldu.45
Kurtb, el-Cmiu li-Ahkmill-Kuran, VII, 403-404; evkn, Fethul Kadr, V, 356. bn-i Kesr, Tefsirul Kuranil zm, III, 352; Seyyid Kutub, F-Zilal, III, 10. 38 bnl Cevz, Zadl Mesr, III, 228; Seyyid Ebu'l A'la el-Mevdd, Tarih boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamber (3 c) (ev. Ahmed Asrar) Pnar yay. 1992, stanbul, I, 447. 39 Sleyman Ate, a.g.e. , a.y. 40 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 25/1. 41 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 37/25-28-36. 42 Kitab- Mukaddes, k, 2/15; 3/1. 43 Taber, Taber Tefsiri, IV, 82-83; Rzi, Tefsir-i Kebr Meftihul-Gayb, X, 503-504 44 Taber, Taber Tefsiri, II, 167; Sa'leb, el-Aris, Msr, 1951, s. 164; M. Asm Kksal, Peygamberler Tarihi, III, 114. 45 Kurtb, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran, III, 71-72; Mevddi, Tefhimul Kuran, II, 63-64.
37 36

16

Medyende yaayanlar byk tccar idiler. Onlarn yerleim merkezleri, Kzldeniz sahilini takip eden Yemen-Mekke ve oradan Suriye ticaret yolu gzergh ile Irak'tan Msr'a giden yolun kesitii mevkide yer alr. Bundan dolay da onlar Araplar arasnda iyi bilinirler. Helk olmalarndan sonra bile, Suriye ve Msr'a giden kervan yollarnn, onlarn arkeolojik kalntlar arasndan gemesi nedeniyle hatrlanrd.46 Medyen, Msr yolu zerindeki Tur dann yan bandadr.47 Medyen, Hz. brahim evlatlarndan Medyen'in nesli olan bir kavim olup,48 merkezleri ap Denizi49 kysnda onun kurduu bir ehir idi. Kurann Medyen halk hakknda anlattklarnn nemini kavramak iin, bu insanlarn, Hz. brahimin nc hanm Katurah'tan olma olu Midyan'n soyundan geldikleri iddialarna dikkat edilmelidir. Dorudan doruya onun neslinden gelmemi olduklar halde, tm onun soyundan olduklarn iddia etmilerdir. nk eski bir gelenee gre, byk bir zata bal olan herkes, daha sonra yava yava onun torunlar arasnda saylmaya balanrd. Nitekim Hz. smail'in (a.s) soyundan gelmemesine ramen btn Araplara "smailoullar" denmitir. Hz. Yakub (a.s)'n soyu (srailoullar) iin de durum ayndr. Ayn ekilde, Hz. brahim (a.s)'in ocuklarndan biri olan Midyan'n etkisi altna giren tm blge halkna Benu Medyen (Medyenoullar) ve onlarn oturduu yerlere de, Medyen blgesi dendi.50 Yce Allah'tan uayb (a.s)'a kitap veya sahife gnderilmedi. O, dem, it, dris, Nuh ve brahime indirilen sahifeleri okudu ve onlarla teblide bulundu.51 uayb (a.s) byk bir hatipti. insanlar gzel sz ve nasihatlerle aydnlatmaya alt.52 uayb (a.s) ayn zamanda Musa (a.s)'n kaynpederi idi. Kz Safura'y Musa (a.s) ile evlendirmiti.53

46

Yakut b. Abdillah el-Hamev,(626-1228) Mu'cem'l-Bldan,(7 c ) Beyrut 1956, V, 77; Seyyid Ebu'l A'la el-Mevddi, Tefhimu Kuran, (7 c) 1996, stanbul, VII, 85. 47 Seyyid Kutub, f-Zilal, III, 10. 48 Semerkand, Tefsirul Kurn, II, 95. 49 Bizim "ap Denizi" dediimizin asl "saf" denizidir. Bugn 'Kzldeniz" adyla anlmaktadr. "Kulzm" imdiki Svey'in yerinde kurulu bir ehirdi. Kulzm esasen yutmak anlamna gelmektedir. Ona "Kulzm Denizi" denilmesi, bu ehirden ve Firavun'un adamlaryla birlikte orada suda yutulmu olmasndan dolaydr. (Bkz. Elmall, Hak Dini, I, 236.) 50 Zirikli, Kms'l-A'Im, VI, 4244; Yakut el-Hamev, Mu'cem'l-Bldan, V, 77. 51 bn-i Asakir, Tarih, Beyrut, 1979, VI, 322. 52 Zemahser, el-Kessf, II, 118; Semerkand, Tefsrul Kuran, II, 95-96. 53 bn'l Esr, el-Kmil fi t-Tarih, II, 177.

17

uayb (a.s)'n Peygamber olarak Medyen'e gnderilmesi ve Medyenlilerle mcadelesi, Kur'an'da syle bildirilir: "Medyen'e de kardeleri uayb' (gnderdik). Dedi ki: "Ey kavmim, Allah'a kulluk edin, sizin ondan baka ilahnz yoktur. Size Rabbinizden ak bir delil geldi. ly ve tarty tam yapn, insanlarn eyalarn eksik vermeyin, dzeltildikten sonra yeryznde bozgunculuk yapmayn. Eer inanan (insan)lar iseniz bylesi sizin iin daha iyidir! Ve her yolun bana oturup da tehdit ederek insanlar Allah yolundan evirmee ve O (Allah yolu)nu eriltmeye almayn. Dnn siz az idiniz, O sizi oaltt ve bakn bozguncularn sonu nasl oldu! Fakat Medyen halk uayb (a.s)'n nasihatlerini dinlemediler ve kt hareketlerinde daha ileri gittiler.54 Bunun zerine Yce Allah Onlara azabn gnderdi.55 Yce Allah da, onlara verilen azab, syle haber veriyor: "O'nu yalanladlar. Nihayet o glge gnnn azab, kendilerini yakalad. Gerekten o, byk bir gnn azab idi. Muhakkak ki, bunda bir ibret vardr. Ama yine oklar inanmazlar."56 Ayette sz konusu olan "glge gnnn azab" hakknda, mfessirler syle bir aklamada bulunuyorlar: Eykeliler57 azab isteyince, gne yedi gn mthi bir scaklk yayd. O srada gkyznde bir bulut belirdi ve serin bir rzgr esti. Eyke'liler serinlemek gayesiyle bulutun glgesinde toplandlar.58 Birden o buluttan bir imek indi ve Eyke halk yeryznden silindi.59 A'rf ve Ankebt srelerinde u'ayb'(a.s) n gnderildii kavim, Ashab- Medyen olarak nitelenmi iken Kaf, Sd, u'ar, Hd ve Hicr srelerinde ashbu'leyke olarak anlr. u'ar sresinde anlatlan Eyke halknn vasflar, A'rf ve Hd srelerinde anlatlan Medyen halknn vasflarna uymaktadr. nk bunlarn temel vasflar olan l ve tartya hile kartrmak, bbrlenmek ve bozgunculuk yapmaktr.60 u'ayb'n Medyenlilere: "ly ve tarty tam yapn, insanlarn
Hd, 11/ 91-93; e-uar, 26/ 185-188. el-A'raf, 7/ 85-86-87. 55 bn-i Kesr, Tefsirul Kuranil zm, III, 352. 56 e-uar, 26/189, 190. 57 bn-i Kesr, Tefsirul Kuranil zm, III, 352; Mevdd, Tarih boyunca Tevhid Mcadelesi, I, 447; Elmall, Hak Dini, III, 26. 58 Kitab- Mukaddeste de Medyenlilerin helakinden bahsedilmi ve bakalarna ibret olarak sunulmutur: Ey Allah! Susma, durma, bu azgnlara Midyana yaptun gibi yap Mezmur, 83/1-9. 59 Nasruddin Eb Said Abdillah b. mer b. Muhammed e-iraz el-Beydv, Envaru't-Tenzil ve Esrrut-Tevl (5 c), Beyrut, ty, II, 84. 60 Ebul Fazlihabuddin es-Seyyid Mahmud ls (1270/1854), Ruhul Menf Tefsiril Kuraanil zm ve Sebil-Mesn, (16 c), Darul Fikr, Beyrut, 1987, XV, 117.
54 54

18

eyalarn eksik vermeyin; yeryznde bozgunculuk yapmayn dedii, yine u'ayb'n, Eykelilere: "Doru terazi ile tartn, insanlarn haklarn ksmayn, yeryznde bozgunculuk yaparak karklk karmayn.61 dedii anlatlmaktadr. Bu anlatmdan, Medyen ile Eyke'nin ayn kent olma olasl vardr.62 Ancak bir dizi peygamber kssasnn anlatld u'ar Sresi'nde Nh, Hd, Salih ve Lt kavimlerinin kardei olarak nitelendirilmi iken u'ayb kavminin kardei olarak nitelendirilmemitir. Halbuki A'rf Sresinde u'ayb, kavminin kardei olarak nitelendirilir. Bunu dnen baz mfessirler, "Eykelilerin", "Medyenliler"'den ayr bir toplum olduunu, u'ayb'n iki topluma gnderilmi bir peygamber olduunu ileri srmlerdir.63 Ancak A'rf, u'ar ve Hd srelerinde u'ayb'n gnderildii halka verdii tlerin ayn olmas ve buralarda anlan halklarn ayn niteliklerle anlmas, bunlarn ayn toplum olduu grn glendirir. bn Kesr yle diyor: "Eykeliler, Medyen halkdr. Eyke adl bir aaca taptklarndan dolay u'ayb -soyca bunlardan olduu halde- bunlarn kardei olarak nitelendirilmemitir. Btl inan sahibi olan toplumu ile kardelik ba kesilmitir. Bunu anlamayan baz insanlar, Eykelilerin Medyenlilerden ayr bir kavim olduunu sanmlardr. Oysa ikisi ayn kavimdir. Her yerde ayn vasflarla nitelendirilmilerdir.64 k Kitabna gre Ms, Medyen khini Yetro'nun kzyla evlenmitir.65 Mfessirlerimize gre de u'ayb, Hz. Musa'nn kaynbabas olan zttr.66 Saylar da da Musa'nn kaynbabas olarak Medyenli Reuel olu Hobab'dan sz edilir.67 Bu isim zerinde Arapann etkisi aktr. Hobab ad, u'ayb eklinde Arapaya gemi olabilir.68 Nitekim bn Askir, iyi bir soybilimcinin: u'ayb, brncede Yesro (Yetro)dur. O da Yavbab olu Avf'nn oludur." dediini saptamtr. Bu rivayette

61 62

A'rf, 39/85; Hd, 52/84; uar, 47/181183. bn Kesr, Tefsr, III, 346. 63 ls, a.g.e. , VIII, 175. 64 bn Kesr, Tefsr, III, 346. 65 k, 2/15; 3/1. 66 Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XIX, 417-425. 67 Saylar, 10/29. 68 ls, Rhu'l-Men,VIII, 175.

19

Yesro diye geen ismin Kitb- Mukaddes'teki Yetro, Yavbab isminin de Kitb- Mukaddes'teki Hobab olduu aktr.69 Kitb- Mukaddes'te u'ayb'n veya Hobab'n peygamberliinden sz edilmez, sadece Medyen Khini olduu sylenir ki bu da onun, halk arasnda saygn bir din adam olduunu gsterir. Kavminin onu yalanlad belirtilmez. Eykeliler, u'ayb kavmi, Resliler ve Tubba' kavmi hakkndaki hikyeler, Hd ve Salih kssalar gibi Arap kkenlidir. Sanyoruz ki Peygamber(s.a.v.)in yetitii ortamdaki Araplar arasnda Hd, Salih kssalar gibi Eyke ve Tubba' kssalar da anlatlmakta idi. Kaf, ve Sd gibi ilk Mekke devri srelerinde bu halklarn sadece peygamberlerini yalanlayp helak olduklarnn anmsatlmas, toplumun bu kssalar bildiini kantlar. Aksi takdirde bu ksa iaret bir eyi anmsatmaz ve ibrete vesile olmazd.70 Orta boylu, buday benizli biri olan uayb (a.s), hayatnn sonuna doru gzlerini kaybetmiti, m olarak yayordu. Mekke'de vefat etti. Trbesinin, Kbe'nin batsnda, Darnnedve ile Benu Semh kapsnn arasnda olduu rivyet edilir.71

1.1.1.3. MEDAN

Hz. Musann gsterdii mucizelere kar kendi sihirbazlarnn stn olduunu kantlamak isteyen Firavun, memleketin deiik yerlerine adamlar gndererek sihirbazlarn toplamak istemitir. Medainden kast tellallarn gnderilmek istendii ehirlerdir. "Medin", medeniyet kelimesinin asl olan medinenin ouludur ki, ehirler demektir. Bu kelimenin itikaknda balca iki gr vardr: Birincisi Medine:

Bandaki mm harfi kelimenin aslndan olmak zere "fele" vezninde olup ayn kkten alnm ve tretilmitir.72 kincisi "Mdn": Belli bir yerde ikmet etmek mnsnadr. Fakat kelimeleri gibi ekimi terk edilmitir. Bu ekilde medine insan hayatna ilikin her trl ihtiyacn karlanmasn iine alan yer veya byle bu
69 70

ls, a.g.e. , a.y. Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XIX, 417-425. 71 Taber, Taber Tefsiri, IV, 167; bn-i Kuteybe, Kitab'l-Marif, Beyrut, 1970, s. 19; Ibn Asakr, Tarih, VI, 322. 72 Rz, Tefsir, X, 544.

20

zellikteki bir yerde ikmet eden sosyal topluluk kavramyla byk ehirlere isim olmutur. ncs Medyne: Bandaki "mm" harfi zit ve "y" harfi asl olmak zere kknden alnm olup, "ma'et" gibi "mef'ile" vezninde veya medynenin muhaffefi olmakla aslnda "mef'le" veznindedir. Medain ise mlk ve taat, ceza ve siyaset mnsna olduundan bu ekilde medne, mlk ve taat yeri, memleket veya inzibat, siyaset altnda, memlke anlamyla byk ehirlere isim olmu olur.73 Birinci takdirde oulu hemze ile ikinci takdirde ise y gibi olmas lazm gelir. Hlbuki kratlerin hepsinde hemze ile varit olmu ve yle okunmutur. Demek ki, tercih edilen birinci grtr.74 Medain diye ayette geen yer Medineye 347 km uzaklkta75 Hicr vadisinin bulunduu blgedeki ehirlere76 verilen isimdir. Lut Kavminin oturduu bu blge, en by Sedum olan drt yahut yedi ehirden olumaktayd.77 Nitekim ayette yle gemektedir: ehir halk sevinerek geldiler.78 Kuranda geen Dediler ki: Onu da kardeini de beklet; ehirlere/Medain, toplayclar (memurlar) yolla. Btn bilgili sihirbazlar sana getirsinler.79ayetinde de Firavuna bal ehirler kastedilmektedir.80 Burada (medin)'den murad, Msr'n Sad ehirleri idi.
81

Sihirbazlarn bykleri ve en mahirleri, Sad/l deltas,

ilerinde idi. Buralarda yetmi kadar usta sihirbaz toplanmt.82

73 74

Rz, a.g.e, X, 545. Elmall, Hak Dini Kur'an Dili, III, 265. 75 Elmall, a.g.e. , a.y. 76 Taber, Taber Tefsiri, IV, 94. 77 Ali Akpnar, Kuran Corafyas, fecr yay. 2002, Ankara, s. 160. 78 Hicr, 15/67. 79 Araf, 7/111. 80 Semerkand, Tefsrul Kuran, III, 211. 81 Rz, Tefsir, X, 545. 82 Zemaher, el-Keaf, II, 135.

21

1.1.1.4. BELDETUN TAYYBETUN

Yce Allahn Sebe lkesine bahettii nimetleri sralarken iaret ettii Gzel bir ehir diye tavsif ettii Sebe lkesinin bir ehri. Kuranda bir srenin ad olarak da geen Beled (Belde) snrlar belirlenmi olan yer, yerleim yeri, vatan anlamlarnda bir kelimedir. Birka ayette83 Mekke iin kullanlmtr. oulu bilad veya bldan gelir. Ayn anlama gelen ve sadedinde olduumuz maddede de Sebe Kavminin gzel ehri iin kullanlmtr.84 Kuran- Kerimde Yemin olsun, Sebe' iin kendi meskenlerinde bir ibret vard. Sa ve soldan iki bahe. Rabbinizin rzkndan yiyin de O'na kredin. Tertemiz bir belde/Beldetn Tayyibetn, ve affeden bir Rab...85 eklinde bahsedildii zere, gzel bir lke olarak tarif edilen bu yerin Mekke olduunu syleyenler olmutur. Hamev, buras Ubade bin Samitin feth ettii belde olan Cebeledeki am denizine yakn bir Sahil kentidir.86 Dier baz tefsir bilginlerine gre de bu memleketten Yemen'in San'a ehri kastedilmektedir.87 Ayr bir ilim dal olarak veya ayr bir ura gerektiren cifir ilmi hesaplayclar Beldetn Tayyibetun cmlesinin Arapa yazlndan yola karak bu ayetin stanbulun fethedileceine dair iaretler barndrdna hkmetmiler. 0"Ne gzel bir belde" diye evirdiimiz "beldetn tayyibetn" cmlesinin lafzlar ebcet hesabyla stanbul'un fethedildii hicr 857 tarihine denk dmektedir.88 Byle bir mucize, tamam mucize olan Kurandan beri tutulamaz lakin bu ayetin asli anlam Sebe lkesindeki gzelliklere iaret etmektedir. Buradan da sadece tek ehrin gzel olduu anlam karlamaz, btn Sebe lkesinin bir bahe gibi olduu anlam karlabilir.89 nsan nereye otursa sanda bir bahe, solunda bir bahe grebilirdi. Yani bu belde yle bir beldedir ki orda sizin rzknz var.90

83 84

brahim, 14/ 35; Bakara, 2/126. sfehn, el-Mfredt, s, 77; Ali Akpnar, Kuran Corafyas, s. 134135. 85 Sebe, 34 /15. 86 Hamev, Mucemul-Buldan, I, 483. 87 evkn, Fethul Kdir, III, 324; Ali Arslan, Byk Kuran Tefsiri, Arslan Yaynlar, 2003, stanbul, XIII, 299-302. 88 Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kfi Dnmez, Prof. Dr. Sadrettin Gm, Kuran Yolu, IV, 382384. 89 zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, Ekin Yaynlar, III, 198-199. 90 Zemaher, el-Keaf, III, 575.

22

1.1.1.5. EYKE

Sk ve kark orman anlamna gelen, kendilerine peygamber olarak Hz. uaybn gnderildii kavimdir. Eyke, Kuaran- Kerimde kendilerine gnderilen peygamberi yalanladklar iin cezalandrldklar bildirilen bir kavimdir. Eyke kelime itibariyle sk ve birbirine karm aa,91 yumuak aa bitiren bataklk, sk ormanlk alan veya aal vadi anlamlarna gelir.92 Sadedinde olduumuz Eyke iin bu tariflerin yaplmasnda isabet pay yksektir. Zira Hz. uaybn kendilerine Peygamber olarak gnderildii Eyke, sarmak eklinde bym bir aalk (mntka)tan ibaretti. Medyene yakn, deniz kenarnda, Tebukun kuzeyinde, rdn nehrinin dou yakasnda bir blgenin ad olan bu ehir Leyke diye de isimlendirilmitir.93 Taberye gre, Eyke yerleim merkezinin ad, Leyke ise genel olarak bu blgenin addr.94 Nitekim ilk Mushaflarda uara suresinin 176. ayetinde leyke eklinde; Kaf suresinin 24. ayetinde de elEyke eklinde yazld Kaynaklarmzda gemektedir.95 Eyke halkndan maksat, Hz.uayb'n kavmidir.96 Ayet-i Kerime bu kavmin, zalimler olduunu beyan etmektedir. Bunlarn zulmleri, Allaha ortak komalar, yol kesmeleri, l ve tarty eksik yapma gibi fiillerdi. Allah tela bu kavmi de lkla, zelzele ile ve zerlerini siyah bir bulutun kaplamas ile cezalandrmt.97 Bu kavim Lt kavmine yakn bir yerde yayordu.98 Bu sebeple kaynaklarda, Lt kavminin ve Eyke halknn geride braktklar harabeler hl ilek bir yol zerinde bulunmaktadr." Deniliyor.99
Taber, Taberi Tefsiri, V, 167. Suyt, Tefsrul Celaleyn, s.158; Esed Muhammed, Kuran Mesaj, iaret yay. 1999, stanbul, s. 568; brahim Mustafa, el-Mucemul Vasit, ar yay. 1992, stanbul, Eyke Maddesi, s. 166. 93 Kurtb, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran, X, 71-72 94 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, MEB yay. Ankara 1987, II,457. 95 Ali Akpnar, Kuran Corafyas, s. 147. 96 Bkz. Hz. uaybn Peygamber olarak gnderildii Eyke ve Medyenin karlatrmas iin Medyen maddesinde geni aklama yaplmtr. 97 Taber, Taberi Tefsiri, VII, 528-529. 98 bn-i Kesr, Tefsir-i Kebir, I, 194. 99 Taber, Taberi Tefsiri, VII, 530.
92 91

23

Tabernin Katde'ye dayandrd bir rivayete gre Ashab- Ress ile Ashab- Eyke, Allahn, kendilerine bir peygamber gnderdii iki ayr kavimdir. Allah bu kavimlerden her birini belli bir azap ile helak etmitir.100 Suyt, Eyke peygamberimizin gazveye kt Tebuktur. Demitir. Zira Eyke ile Medyenin birbirlerine komu olduklar ayetlerden de anlalmaktadr. Bu gn itibariyle Medyene en yakn eski yerleim yeri olarak Tebuk vardr.102 Eykelilere Peygamber olarak Hz. uayb gnderilmitir. Hz. uaybn onlar Allahtan korkmaya, Ona itaat etmeye, l ve tartda drst davranmaya, bozgunluk karmamaya davet etmesine karlk onlar peygamberlerini
101

yalanlamlardr. Bunun zerine yedi gnlk iddetli scaklk ve ardnda Allah, bir bulut gndermitir. Serinlemek gayesiyle bulutun altna giren halk, bulutun verdii bir scaklkla helak olmulardr.103 Kuran onlarn durumlarn yle haber vermektedir: Eyke halk da gerekten zalim idiler.104 Eshab Eyke gnderilen Resulleri tekzib etti.105 Eyke halk ve Tbba' kavmi de. Btn bunlar peygamberleri yalanladlar da tehdidim gerekleti!106

1.1.1.6 BABL

Bbil, Eski Mezopotamya'nn en byk ve en nl ehridir.

eytanlarn Sleymann hkmdarl hakknda sylediklerine uydular. Oysa Sleyman kfir deildi, ama insanlara sihri reten eytanlar kfir olmulard. Babil'de, melek denilen Harut ve Marut'a bir ey indirilmemiti. Bu ikisi "Biz sadece imtihan ediyoruz, sakn inkr etme" demedike kimseye bir ey retmezlerdi.
100 101

Taber, a.g.e. a.y. Suyt, Tefsirul Celaleyn, s. 159. 102 Hamev, Mucemul-Bldan, I,291. 103 Hicr, 15/78; uara, 26/276. 104 Hicr, 15/78. 105 uar, 26/176. 106 Kaf, 50/14.

24

Hlbuki bu ikisinden, koca ile karsnn arasn ayracak eyler reniyorlard. Oysa Allahn izni olmadka onlar kimseye zarar veremezlerdi. Kendilerine zarar verecek, faydal olmayacak eyler reniyorlard. And olsun ki, onu satn alann ahiretten bir nasibi olmadn biliyorlard. Kendilerini karlnda sattklar eyin ne kt olduunu keke bilselerdi!107 Akkada tanrnn kaps anlamna gelen Babil, branicide Babel/Bvel, Perseda Babiru ve Gekede Babylon ekillerinde kullanlmtr. Babil eski bir Smer ehridir. Smerlerdeki ad Ka- dingir- radr. Bu isim de tanrnn kaps anlamna gelir. Bu ehir Akkadlarca tahrip edilerek imdiki harabelerin yerine ina edildii bilgisine ulalmtr.108 Tevrata gre de Babil, Nuh tufanndan sonra ilk gl adam olan Nemrutun krallnn balad Smer lkesindeki drt ehirden biridir.109 Babilin en az 2000 yl devam ettii bilinen tarihi mrnn safhalarn, Ammurular (Eski Babil Krall. m.. 18941595), Kssitler (15951174), Asur Hkimiyeti (745626), Keldaniler Yeni Babil Krall-(626539), Ahameniler ran Hkimiyeti-(539332), skenderSelevki(332275) dnemleri tekil etmektedir.110 Badatn 88 km gneyinde Hile kasabas yaknlarnda, Fratn dou kysnda yer alan ve Babil, Kasr, Armam, bn Ali, snul-Esved, Cmcme, Hmeyra ve merkez adl yedi tepe zerine yaylm bulunan kalntlarn Babile ait olduu ok eskiden beri Araplar arasnda biliniyordu. Bu yreye Atlalu Babil, (Babil Harabeleri) deniliyordu.111 Son dnemlerde yaplan kazlarda ehrin tarihi seyri iinde zellikle iki dnem gze arpmaktadr. Biri kanunlaryla nl Hammurabi ikincisi de Kitab- Mukaddeste de anlatlan Keldaniler dnemi. Keldaniler devrindeki Babil bugn yatan deitirerek harabelerin biraz uzandan geen Fratn iki yakasndan 1000 hektarlk dikdrtgen planl bir arazi zerine kurulmu dtan ve iten ift sral surlarla koruma altna alnmtr.112

107 108

Bakara, 2/102. Sargon Erdem, Babil maddesi,, DA, stanbul, 1991, IV, 393. 109 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 10/10. 110 Sargon Erdem, IV, 394. 111 Sargon Erdem, a.g.e. 112 Sargon Erdem, a.g.e.

25

Hamevi: Babil, Hile ve Frat - Dicle blgesinden Kfenin arka blgelerine kadarki blgenin addr. Hz. Nuh, tufandan sonra kavmiyle buraya gelip yerlemi ve bu ehri kurmutur. Yine Mucemin sahibi, Hz. mere dayandrd bir habere gre de Babilin yedi ehirden olutuunu rivayet etmitir.113 Bbil ehri, Sddiye gre "Denbvend" diye adlandrlan blgedeki Bbild'ir. Urve b. Zbeyrin Hz. Aieden naklettii baka bir rivayete gre yette zikredilen Bbil'den maksat, Iraktaki Bbil'dir.114 Bu da Keldanilerin hkmet merkezi olan ehirdir. Badatn doksan kilometre kadar gneyinde Nemrut tarafndan

yaptrlmtr. Bu ehir, birok hkmdarn eline getikten sonra harap olup gitmitir.115

Bbil Eski Mezopotamya'nn en byk ve en nl ehridir. Badat'n gneyinde, Frat'n dou kysndaki yedi tepe zerinde kalntlar bulunan ve 2000 seneden fazla tarih sahnesinde kald bilinen ehrin adna ilk defa milttan nce binyln sonlarna ait Akkad vesikalarnda rastlansa da kuruluunun ok daha eski olduu tahmin edilmektedir. ehir, iinde eitli medeniyetleri barndrmtr. Bunlarn en nemlileri, kanunlaryla nl hkmdar Hammurabi'nin yetitii Amumlar dnemiyle, Bbil'e en parlak an yaatan Keldniler dnemindekilerdir. Bbl'e dnyann yedi harikasndan biri saylan nl asma baheleriyle, Byk skender'in de iinde ld muhteem saray kazandran Buhtunnasr da (II. Nebukadnezzar) bir Keldn hkmdaryd. Milttan nce 598'de Kuds' igal eden Buhtunnasr, kral olarak grevlendirdii Tsedekiya'nn Bbil'e vergi demeyi reddetmesi zerine ehri 586da ikinci defa igal ve tahrip etmi; Yahudilerin tamamn Bbil'e gtrm ve Yahudi tarihine "Bbil esareti" diye geen bu olay krk yedi yl srmtr.116 Bbil, ne zaman yapld bilinmeyen, bugn harabesi bulunan, yaklak 85m. geniliinde bir plan zerine oturtulan 75 m. yksekliindeki nl kulesiyle de hret bulmutur.117 Bbil'in dier bir zellii ise, tarihi boyunca Mezopotamya'nn astronomi,

113 114

Hamev, Mucemul Bldan, I, 309311. Kurtb, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran, I, 245-247. 115 Taber, Taberi Tefsiri, I, 282292. 116 Sargon, Erdem, Babil, IV, 393. 117 Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez, Prof. Dr. Sabrettin Gm, Kuran Yolu, I, 92-100.

26

astroloji, kehanet ve sihir merkezi olmasdr. Nitekim konumuz olan ayette de ehrin bu zellii zmnen dile getirilmektedir.118

1.1.1.7.

REM

Kuran- Kerimde anlan bir kabile veya stunlaryla mehur ehir ad. rem, szlkte iki snr arsndaki hududu belirleyen ta anlamndadr.119 Halk arasnda; d'n olu eddd120 tarafndan, Cennete karlk olarak bina edildiine inanlan, ba ve baheleriyle nl bir ehir olarak bilinir.121 rem, Yemende Hadramevt ile Sana arasnda yer alan Ahkf lnn kumlaryla rtlm Ad Kavminin efsanevi bakenti olarak bilinir.122 "rem"in bir kabile veya kavim olduunu syleyenler oktur.123

Mu'cem sahibi Yakut el-Hamev, "rem"in, Eyle ile Ben sril l arasndaki Cz'am diyarnda, Hsmey Dalarndan yksek bir dan ad olduunu; badiye halknn, burada balar ve am aalar bulunduuna inandklarn zikreder.124 Grmedin mi ne yapt Rabbin d kavmine? Stunlarn sahibi rem'e.125 rem szc bu ayette Ad Kavmine mensup olanlara isim olmutur. rem ismi, kavmin anne veya babalarnn veyahut bulunduklar blge, kabile ad olduu iin Ad Kavmine mensup olanlara isim olmutur. denilmitir.126 Bunun bir belde ad olduunu syleyenler, bu beldenin; Dmak, skenderiye, eddd'n yaptrd ehir; Yemen'de bir kasaba, Irak'ta bir kasaba ya da am'da bir kasaba olabilecei ihtimali zerinde dururlar ki, ou zaman grleri farkldr.127 Zemaheriye gre rem, skenderiye kentidir.128 Bunun yannda ulemann

Daha geni bilgi iin bkz. mer Faruk Harman, "Buhtunnasr", DA, stanbul, 1991, VI, 380381; Sargon Erdem, "Bbil", IV, 392-395. 119 bnul Manzr, Lisanul Arab, rem maddesi, 524; Hamev, Mucemul-Bldan, I,155. 120 Rz, Tefsir-i Kebr, XXIII, 122-123. 121 Semerkand, Tefsirul Kuran, II, 123. 122 Bahattin Dartma, Kuran ve Arkeoloji, (Yaymlanmam, Doentlik Tezi)2006, Van, s. 25. 123 Bkz. a.g.e. a.y. 124 Yakut el-Hamev, Mu'cem, I, 212. 125 Fecr, 89/6-7. 126 evkn, Fethul Kadir, VI, 254. 127 Eb Bekir bn'l-Arab, Ahkm'l-Kur'an, IV, 130; Yakut el-Hamev, Mu'cem'l-Bldn, I, 212; bn-i Kesir, Tefsr'l-Kur'ani'l-Azm, VIII, 417418. 128 Zemher, el-Keaf, IV, 847.

118

27

ou remin Dmak olduunu sylemektedirler.129 "rem"in bir ehir olduunu iddia edenlerden bazlar, Vehb b. Mnebbih'ten gelen, bir rivayete dayanrlar. yle ki: Abdullah b. Klbe isimli biri kaybolan devesini lde ararken; etraf sularla evrili, iinde gz kamatran eitli talardan yaplm binlerce kk olan bir ehre rastlar. Buradan ayrlrken yanna ald ok kymetli baz eyay da arkadalarna gsterir. Bu haber Muaviye'ye ulanca, bilgi almak zere Ka'b'l-Ahbr' artr. Ka'b da bunu teferruatl bir ekilde Muaviye'ye anlatr.130 slm limlerinin byk ounluu bu rivayeti reddederek, ravisini de eletirmilerdir. bn Hacer el-Askaln, bn Haldn, Yakut el-Hamev, bn Kesr, e-evkn, Als ve zmirli smail Hakk gibi bilginler, bunu iddetle reddedenler arasnda saylabilirler.131 Ad kavmi iin "Zat'l imad" (yksek stun sahibi) kelimesi kullanlmtr. nk onlar yksek binalar ina ediyorlard. Dnyada bu gibi binalar ilk nce onlarla balamtr. Baka bir yerde Kur'an onlarn zelliklerini yle zikreder: "Siz her yksek yere koca bir bina kurup, bo eyle mi urarsnz? Temelli kalacanz umarak salam yaplar m edinirsiniz.132 Bundan anlalyor ki bu kavim, kendi devrinde benzersiz bir milletti. an, hret ve kuvvet itibariyle onlardan stn yoktu. Kur'an' Kerim baka bir yerde onlar hakknda yle buyurmutur: "Sizi uyarmak zere aranzdan bir adam araclyla Rabbinizden size bir haber gelmesine mi ayorsunuz? Allah'n sizi Nuh kavmi yerine getirdiini ve vcuta da onlardan stn kldn hatrlayn. Kurtulua erebilmeniz iin Allah'n nimetlerini ann."133 d, d b. Avs b. rem b. Sm b. Nuh'un soyundan gelen kabiledir. Bunun ismi, kabilesine isim olarak verilmitir. Nitekim Haimoullarna "Him"; Temimoullarna "Temm" denilmitir. Sonra bu kabilenin nce yaam olanlarna; du'l-l" (ilk d) denilmitir. Allah Tel da, "du'I-ly (ilk d') Allah helak etti" (Necm, 53/50) buyurmutur. Yine bu kabilenin sonrakilerine de, "du'l-Ahire" denilmitir.134

129 130

Hamev, Mucemul-Bldan, I, 155. bn Kesr, Tefsr'l-Kur'ani'l-Azm , I, 418; bnul Cevz, Zd'l-Mesir, IX, 115. 131 Abdullah Aydemir, Tefsirde srailiyyat, Ankara, 1979, s. 216222. 132 Zemher, el-Keaf, IV, 847; uara, 26/128129. 133 A'raf, 7/ 69. 134 Rz, Tefsr-i Kebr, XXIII, 122-123; evkn, Fethul Kadir, VI, 254; bn-i Kesr, Tefsr,VI, 431.

28

1.1.2. KURANDA GEEN MUHTELF YER SMLER

1.1.2.1. MAARL HARAM

Araft dnnde akam ile yatsnn bir arada klnd ve vakfenin yapld yerdir. Me'ar; bilmek, anlamak, hissetmek anlamndaki "uur" mastarnn yer ismidir. Hissetme, duyma, bilme yeri, hac srasnda ziyaret edilecek yerlerden her biri. Harm da; yasak, sayg duyulan demektir. Me'aru'l-Harm tamlamas, szlkte saygya deer, ibadet almeti tayan yer anlamna gelir.135 Ayette geen "Mear- Haram"a Mzdelife de denir.136 Mzdelife'nin ad yannda, Me'aru'l-Harm, Mzdelife'de bulunan ve Cebel-i Kuzh da denilen, zerinde "mikade" adl silindir biiminde bir ta olan tepenin de addr.137 Me'aru'l-Haram, Araft dnnde akam ile yatsnn bir arada klnd ve vakfenin yapld yerdir.138 Mina ile Arafat arasnda Mina'ya mil mesafede bir yerde bulunmaktadr. Aslnda buras, iki Mzdelife da arasnda kalan yer olup, Araft geidinden balar ve Muhassr'da son bulur.139 Araft geidi buna dahil deildir.140 Buras, Arafat'tan Mzdelife'ye doru gidilirken Arafat'n iki geidinden getikten sonra Muhassr vadisine kadar olan ksmn addr.141 nceleri burada odunlarla ocaklar, Halife Harun Reid zamannda byk mumlar, sonralar da byk kandiller yaklrd. Daha sonra bu ksm zerine bina yaplmtr.142 Mzdelife ve orada bulunan Me'aru'l-Harm Hac mensikinin fa edildii yerlerdendir. Kurban Bayram akam sabahleyin afan skmesiyle gnein domas arasnda Mzdelife'de bir an da olsa durmak (vakfe yapmak) vacip, geceyi orada geirmek snnet, Me'arul-Harm denen Kuzah dana gitmek ise

evkn, Fethul Kadr, I, 195; Elmall, Hak Dini, I, 723; bnul Cevzi, Zadul Mesr, I, 212; zzet Derveze, et-tefsirul Hadis, V, 211. 136 Taber, Tefsr, II, 287; Rzi, Tefsir-i Kebr, IV, 519. 137 Razi, Tefsir, IV, 517; bnul Cevz, Zadul Mesr, I, 212 ; Hamev, Mucem, V, 133-134; zzet Derveze, et-Tefsirul Hadis, V, 211 ; Seyyid Kutub, f-Zill, I, 98. 138 Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XIII, 327. 139 Taber, Taberi Tefsiri, I, 492-494. 140 Taber, a.g.e., II, 287. 141 Buhar, Kitbu'l-Mensik,508; Taber, a.g.e., II, 287 142 Elmall, Hak Dini, I, 723.

135

29

mstehaptr.143 Kur'an- Kerm'de yle buyurulur: Arafat'tan sel gibi akp inerken Me'ar-i Haram'da Allah zikredin".144 Hadis-i erifte de yle buyrulmutur: Kim bizim u sabah namazmzda hazr bulunur, biz ayrlncaya kadar bizimle birlikte vakfe yapar ve daha nce gece veya gndz, Arafat vakfesini de yapm durumda ise, onun hacc tamam olur."145 Taber, Me'aril Haramn snrlar bu zikredilen yerler olmasna ramen ben, haclarn Kuzah da ve evresinde vakfeye durmalarn tercih ederim. Zira Hz. Ali yle buyurmutur:146 "Resulullah mzdelifede sabahlaynca Kuzah tepesinin zerinde vakfeye durdu ve Buyurdu ki: "Buras Kuzahtr ve buras vakfe yeridir. Mzdelifenin her taraf da vakfe yeridir.147

1.1.2.2. BEYT

Ev anlamnda olmakla beraber daha ok Kabe iin kullanlan bir kelimedir. nsann geceleyin snd ev, yer anlamna gelen bir kelimedir.148 Kurann pek ok ayetinde Kabenin karl olarak kullanlmtr. Bunlardan yedi ayette el-Beyt ve Beyt eklinde, iki ayette de kelimeyi, Yce Allah kendi zatna izafe etmi ve Beyt (evim) eklinde gemitir.149 Kuranda bu kelime, genel olarak ev, han, mescid, Kabe, cennet evi, ar kovan, maara gibi anlamlarda kullanlmtr. Bundan baka genel olarak ev anlamnda tekil ve oul olarak da kullanlmtr.150

143 144

Als, Ruhu'l-Men, II, 88. Bakara, 2/198. 145 Nesa, Mensik, 211; Tirmiz, Hacc, 57. 146 Taber, Taberi Tefsiri, I, 492-494. 147 Ebu Davud, Menasik. bab: 65, Hadis No: 1935. 148 sfehan, Mfredat, s, 211. 149 Bakara, 2/125-127-158; Alu mran, 3/ 96-97; Enfal, 8/ 35; Kuray, 106/ 3. 150 Bakara, 2/125-127-158-189; Alu mran, 3/ 96-97; Enfal, 8/ 35; Tevbe 10/87; Meryem, 24/27-2861; Kasas, 29/41; Kuray, 106/ 3.

30

1.1.2.3. HUNEYN

Mekke ile Tif arasnda Mekkeye on ksur mil mesafede yer alan geni bir vadinin addr. Raslllah (s.a.v) Mekke'nin fethi iin Medine'den ayrld zaman, nereye gideceini aklamamt. Havazin kabilesi, Raslllah'n kendi zerlerine

gelebilecei endiesiyle sava hazrlklar yapmt. Mslmanlar Mekke zerine yryp oray fethedince, Havazin kabilesi artk srann kendilerine geldiini anladlar ve sava hazrlklarn tamamlayp kendilerinin saldrmalarnn daha uygun olacan hesapladlar. Raslllah, btn Arabistan' tevhid bayra altnda birletirmek kararnda olduu iin, Mslmanlarla mriklerin er veya ge atmalar kanlmazd.151 Havazinliler; Taifli Sakifoullar ve dier mrik Arap kabileleri ile ittifak kurarak ksa bir zaman iinde yirmi bin kiilik bir ordu hazrlamlard. Havazinlilerin lideri Mlik bin Avf, bu savan bir lm kalm sava olduunun farknda idi. Askerlerinin btn gleriyle savamasn salamak iin kabilesinin btn ocuklarn, kadnlarn ve mallarn birlikte getirmiti. Bu hareketiyle, bir yenilginin onlar iin top yekn yok olma anlam tayacan herkese anlatmak istiyordu.152 Raslllah (s.a.s), mrik kabilelerin bu ittifaklarn ve sava hazrlklarn haber alr almaz derhal sava hazrlklarna balad. Hazrlklar sratle

tamamladktan sonra 12.000 kiilik bir orduyla Mekke'den kt. slm ordusunun drt bini Ensardan, bini Muhacirlerden, be bini Mslman olan Arap kabilelerinden, iki bini de Mekkelilerden oluuyordu. Hatta Seksen kadar Mekkeli mrik de onlarla birlikte idi. Mriklerin balca amac, galibiyet halinde ganimetten pay almak ve Mslmanlarn durumlarn grmekti.153 Huneyn, Mekke ile Tif arasnda154 Mekkeye on ksur mil mesafede yer alan, Tihame blgesinde birok inili kl, dar geitleri ve gizli yollar olan geni bir vadidir. 155
151 152

Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, III, 128-129. Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, VIII, 493-494. 153 Bkz. a.g.e. , a.y. 154 Taber, Tefsir, IV, 272; Bev, Melimut-Tenzl, III, 211. 155 Hamev, Mucem, II, 356; Taber, Tefsir, II, 786.

31

slm ordusunun nc svari birliinin kumandan Halid b. Velid idi. Ordu Huneyn vadisine doru hareket etti. Halid b. Velid gururlu bir ekilde, dmann pusu kurmas ihtimalini hi hesaplamakszn dmann igal ettii tahmin edilen yere doru ilerledi. Fakat hi ummadklar bir anda mthi bir saldrya uradlar. Askerler ne yapacaklarn ardlar. Bu ani ve amansz saldr, Halid b. Velid'in komuta ettii Sleymoullar atllar arasnda byk bir bozguna yol at. Geriye dnp hzla kamaya baladlar. Korku ve panik bir anda asl ordu iinde de yayld. Ordu akn bir vaziyette kamaya balad.156 Ebu shak bir rivayette diyor ki:"Kays kabilesinden bir adamn, Bera b.Azib'e unlar sorduunu iittim. "Siz, Huneyn savanda Resulullah' brakp katnz m?" Bera b. Azib de dedi ki: "Fakat Resulullah kamamt. Hevazin kabilesi atclkta maharetli insanlard. Biz onlara hcum edince daldlar. Biz, ganimetlere tk. Bunun zerine onlar bize oklarla karlk verdiler. Ben, Resulullahm, beyaz katr zerinde olduunu grdm. Ebu Sfyan b. el-Haris katrn yularn tutuyordu. Resulullah da: "Ben Peygamberim bunda yalan yok. Ben Abdlmuttalibin torunuyum." Diyordu.157 Raslllah, Yannda sadece Hz. Ali, Hz. Abbas, amcas Haris'in olu, Ebu Sfyan ve iki olu (ki birisi ilk anda ehid olmutur) Fazl ibn Abbas, Eymen ibn Ubeyd (Raslllah'n azadls mm Eymen'in olu) ve same bn Zeyd'den oluan sekiz kii kalmt. Buna ramen byk bir kahramanlk ve dayanakllk rnei gstererek yannda kalan bir avu Mslmanla birlikte savaa koyuldu. Hz. Abbas, Raslllah (s.a.s)'e bir zarar gelmemesi iin atnn dizgininden tutmu, evrelerini saran dman yarmaya alyordu. Bu hengmda hibir kurtulu aresi yokken Allah size yardm ettii gibi Huneynde Beni Kureyzayla olan savanzda ve daha birok yerde Allah size yardm etmitir. Bunlar bir nimet olarak zikredilmekte Peygambere teselli, orduya cesaret olsun diye.158 Ayet, Mslmanlarn kazandklar savalarn oklukla, gle alakal olmayp tamamen Allahn ancak yardmyla kazandklarn haber verir. Andolsun ki Allah, birok yerde (sava alanlarnda) ve Huneyn savanda size yardm etmiti. Hani okluunuz size kendinizi beendirmi,

156 157

Taber, Tefsir, IV, 272. Buhr, Mezi, bab: 54. 158 Zemaher, el-Keaf, I, 259.

32

fakat sizi hezimete uramaktan kurtaramamt. Yeryz btn geniliine ramen size dar gelmiti, sonunda (bozularak) gerisin geri dnmtnz.159

1.1.2.4. MESCD- DIRAR

Mslmanlara zarar verme amacyla Mnafklarca Medine'de ina edilen mescittir. Kur'an'da Mescid-i Drr olarak nitelenmi ve daha sonra bu adla anlmtr. Mnafklarca Medine'de ina edilen mescittir. Mslmanlara zarar verme amacyla yapld iin Kur'an'da Mescid-i Drr olarak nitelenmi ve daha sonra bu adla anlmtr.160 Peygamberimizin hicretinden nce "cahiliye" dneminde Hristiyan bir rahip olan Ebu Amir adndaki ahs kutsal metinler hakkndaki bilgisinden dolay mehur bir lim ve dindar bir rahip olarak ok sayg gryordu.161 Fakat lim olmas ve zahitlii onu geree gtrecei yerde bilakis buna engel olmaktayd. Bundan dolay, slam' sadece inkr etmekle kalmayp ayn zamanda Hz. Peygamber (s.a.v) ve O'nun davetinin amansz dman olmutu. Zira o, Hz. Peygamber'i papazln "mukaddes vazifesi"ne rakip olarak gryordu. Kurey'in gcnn Hz. Peygamber ve davetini ezip yok etmeye kfi gelecei midi ile Ebu Amir nceleri Hz. Peygamber'i nemsemedi.162 Fakat Kurey ordusunun Bedir harbinde tam bir hezimete uradn grd zaman artk daha fazla bu hareketi grmezlikten gelemezdi. Bundan dolay da slama kar iddetli bir fesat kampanyas balatt.163 Ayrca, bu Hristiyan rahip, Huneyn harbine kadar meydana gelen btn savalarda, slam'a kar mriklere destek salamada aktif olarak faaliyette bulunmutu. En sonunda Arabistan'da, slam'n hamlesini durdurulabilecek hibir g kalmadn anlaynca Arabistan yarmadasn terk etti ve Medine'den

Tevbe, 9/25. Taber, Tefsir, II, 838; Hseyin Algl, Mescid-i Drar, salmda nan ve Gnlk Yaay Ansk. III, 206. 161 bnul Cevz, Zadul Mesr, III, 412; Ali Akpnar, Kuran Corafyas, s. 172. 162 Mevdd, Tefhm, III, 175. 163 Seyyid Kutb, f-Zlal, III, 217.
160

159

33

ykselmekte olan "tehlike" konusunda Roma Kayser'ini uyarmaya gitti.164 Roma Kayser'inin, Hz. Peygamber'in (s.a) Tebk seferine mukabil Arabistan' istila etmek iin hazrlklara balamas, Ebu Amir'in gsterdii abalarn bir sonucudur. 165 Yine bu ahsa Allah Rasulu bizzat fask ismini vermitir.166 Ebu Amir, Arabistan'a saldrmas konusunda Kayser'i ikna etmeye hazrland srada, onlarda kendilerini ayr bir hizip olarak rgtleyebilmeleri iin emin bir toplanma yeri olarak ilev grecek bir "cami" yapma plan tasarladlar. nk bu sayede, din maskesi altnda eytanca faaliyetler yrttklerini kimse fark etmeyecekti. Ayrca, bu mescit Ebu Amir'in ajanlarnn yolcu ve dilenci gibi gzkerek hibir phe uyandrmadan kalabilecekleri bir karargh olarak da hizmet grecekti.167 Aslnda, biri Kuba'daki Kuba Mescidi, dieri Mescid'i Nebevi olmak zere Medine'de halen iki cami zaten bulunmaktayd. ehirde nc bir camiye ihtiya olmad gn gibi aikrd. Bunu mnafklarn kendileri de biliyorlard, bundan dolay nc bir camiye ihtiya olduunu gstermek zere bir takm "nedenler" uydurmaya baladlar. Bu maksada binaen, Hz. Peygamber'e (s.a) gittiler ve "Bu blgenin halk ve bilhassa yal, hasta, sakat olanlarmz iin, k mevsimi ve yamurlu havalarda bu iki mescidden birisine, gnde be defa gidip gelmek ok zor olduu iin bir baka mescide ihtiyacmz vardr. Kuba Mescidi ve Mescid'i Nebevi'den uzak bir mahallede oturan ve namazlarn cemaatle klmak isteyen bu kimselere yeni bir mescit yapmay arzu ediyoruz." dediler.168 Bylece bu fitne-fesat odaklar, gya temiz niyetlerinden kaynaklanan szkonusu istekleri neticesinde yeni bir cami yaptlar. Daha sonra Hz. Peygamber'e gelerek "Efendimiz, yeni mescidimize gelmenizi ve al merasimi olarak ilk cemaatle namaz sizin kldrmanz rica ediyoruz" dediler.169 Fakat Rasulullah (s.a.v) "u an, Tebk'e yaplacak sefer hazrlklaryla megulm. Konuyu sefer dnnde dnrm." diyerek teklifin yerine getirilmesini bir sre erteletti. Daha sonra Hz. Peygamber Tebk'e sefere knca bu mnafklar da, haince seri faaliyetlerine

164 165

Kurtb, el-camu li Ahkmil Kuran, III, 511. bn-i Kesr, Tefsir, II, 387-388. 166 Zemher, el-Keaf, II, 310. 167 Taber, Tefsir, II, 838; Mevdd, Tefhm, III, 175. 168 Beydv, Envaru-t Tenzl, III, 431. 169 Elmall, Hak Dini, III, 324; Ali Akpnar, Kuran Corafyas, s. 178.

34

baladlar. Bu yeni mescitle kendilerini tekilatlandrmaya ve slam'a kar komplolar dzenlemeye devam ettiler. Hararetle bekledikleri Mslmanlarn yenildii ve Romallarn onlar btnyle imha ettikleri haberini alr-almaz Abdullah b. Ubey'i kendilerine kral yapmay kararlatrdlar. Fakat Tebk'te olanlar ise bunlarn btn umutlarn boa karmt.170 Daha sonra seferden dn esnasnda, Medine'ye yakn Zi-Evan denilen yerde Ey Nebi! Bu mescitte asla namaza durma. phesiz ki balangcndan itibaren takva zere kurulan mescitte namaz klman daha hayrldr. O mescitte kendilerini maddi ve manevi kirlerden temizlemeyi seven adamlar vardr. Allah kendisini temizleyenleri sever. Binasnn temelini Allah'tan korkma ve Onun rzasn kazanma esas zerine kuran m, yoksa binasn bir uurumun kenarna kurupta onunla Cehennemin ateine gen mi daha hayrldr! Allah zalimler gruhunu doru yola sevk etmez. Yrekleri parampara oluncaya kadar yaptklar o mescit daima bir phe kayna olarak kalplerinde kalacaktr. Allah Alm'dir, Hakm'dir.171 ayetinin inmesiyle Hazreti Peygamber ehre girmeden nce bu "mescidi" yerle bir etmek zere birka kiiyi bulunduu mahalleye gnderdi.172 Bylece bu mescidin Mslmanlar arasnda fitne kayna olmasna izin verilmemitir.

1.1.2.5 MESCD- AKSA

Kudste eski Sleyman mabedinin bulunduu yerde ina edilmi olan cami. "En uzak mescit" veya mnezzeh klnm mescit anlamlarna gelen. Mescid-i Aks, Kuds'te eski Sleyman mabedinin bulunduu yerde ina edilmi olan caminin addr.173 Mescid-i Aks'ya "liya"174 veya gnahlardan temizlenme yeri anlamnda "Beyt-i Makdis" yahut "Beyt-i Mukaddes" ad da verilmitir. Beyt-i

Elmall, Hak Dini, III, 324. Tevbe, 9/107-110. 172 Zemher, el-Keaf, II, 230; Kad Beydv, Envaru-t Tenzl, III, 431; Mevdd, Tefhm, IV, 421; Tevbe, 9/107-110. 173 Kurtb, El-Cmiu li Ahkmil Kuran, III, 129. 174 bn-i Kesr, Tefsir, III, 324.
171

170

35

Makdis, branice "bethammikda" kelimesinden alnan ilhamla kullanlm olup "Mabed" anlamna gelir ve bununla Hz. Sleyman'n mabedi kastedilir.175 Mescid-i Aks'ya en uzak mescit anlamnda bu ismin verilmesi, Mekke'deki Mescid-i Haram'a yaya yry ile bir aylk mesafede bulunmasndan dolaydr.176 Mescid-i Aksadan murat Kuds'deki "Beyt'l-Makdis"dir.177 Nitekim sr hadisinde de "Burak'a bindim Beyt'l-Makdis'e vardm"178 diye gemitir. Bunun etraf da, Kuds ve civar demek olur.179 Bu tabire ilk olarak Kur'n- Kerimin Mirac'la ilgili ayetinde yle yer verilir: "Kulu Muhammed'i, gece vakti, ayetlerimizden bazlarn gstermek iin El-Mescid'l-Haram'dan, evresini mbarek kldmz el-Mescid'l-Aks ya gtren Allah, noksan sfatlardan mnezzehtir. O, her eyi iitir ve grr."180 Hz. Peygamber mira gecesinde; "Burak'a bindim Beytu'lMakdis'e gittim"181 buyurmutur. Yeryznde Mescid-i Haram'dan sonra yaplan en eski mescitlerden birisi Mescid-i Aksa'dr. Yapmna Davud (a.s) balam ve Hz. Sleyman tarafndan tamamlanmtr.182 Mescid-i Aks, hicretin l6. ayna kadar Mslmanlarn kblesi idi. Hz. Peygamber (s.a.s), niyet ile ziyaretine izin verdii mescit arasnda Mescid-i Aks da vardr.183 Hz. mer (r.a.) devrinde Kuds fethedilince, oraya giden halife bir gece vakti Beyt'l-Makdis'e girdi ve btn gece orada namaz kld. Sabah olunca ezan okutarak cemaat ile namaz kld. Bundan sonra Hz. mer (r.a.) Kbul Ahbr' ararak Mslman mescidinin nerede yaplabileceini sordu. Kb, es-Sahr (kaya)'ya iaret etti ve hatta bunun kble olmasn istedi. Hz. mer (r.a.) ona slm kblesinin Kbe olduunu hatrlatt. Fakat Beyt'l-Makdis'in mukaddes hatrasna da bir mescit yaptrd ve kblesini Kbe taraf olarak tespit etti. Buras daha sonra Kubbet'sSahr'nn yeri oldu. Kubbet's-Sahr depremlerden zarar grm ve bir ok kez tamir
Zerke, 'lm's-Scid, Kahire, 1397, s. 277; Rz, Tefsir-i Kebir, XIV,389; Elmal, Hak Dini Kur'an Dili, IV, 314; slm Ansiklopedisi, ' Mescid-i Aksa", "Kuds" mad. 412. 176 evkn, Fethul Kadr, III, 420. 177 bnul Cevz, Zadul Mesir, V, 5; Suyt, Tefsr-u Celaleyn, s. 213. 178 Mslim, el-Fiten, bab: 82, Hadis No: 2922 ; Ahmed b. Hanbel. II, 417 179 Hamev, Mucem, V, 166; Elmall, Hak Dini Kur'an Dili, IV, 254. 180 sr, 17/1. 181 Zemher, el-Keaf, II, 647; Mslim, man, 259; Nesa, Salt, 10.
182 175

Zerke, 'lm's-Scid, s. 281, 282, 287. Buhr, Mescid-i Mekke, 1, 6; savm, 67.

183

36

edilmitir. Buras, drt yandan merdivenlerle klan geni bir seddin ortasnda, sekiz keli ve yksek kubbeli bir bina idi. Drd merdivenlere alan, sekiz tane yaldzl tun ve sedir aacndan kaps vard. eride i ie dairevi stn sralarna ve mozaykl bingilere dayanan kubbenin altnda sahra (kaya) durmaktayd. Bakr, demir kafes ve tahtadan tabaka olarak ina edilmi bulunan yksek kubbenin tahtadan d tabakas altn varak ile kapl idi.184 Kubbet's-Sahra'nn bulunduu seddin tarafndan, daha kk kubbeli yap bulunuyordu. Bunlar Kubbet's-Silsile, Kubbet'l-Mirac ve ok keli bir yap olan Kubbet'n Neb idi. Bugn bunlarn ekilleri ksmen deimi bulunmaktadr.185 Mescid-i Aksa deyince; slm kaynaklarnda Halife Abdlmelik'den, Osmanl padiah Kanuni Sultan Sleyman'a kadar gelip geen pek ok halife ve padiah tarafndan ina edilen Kubetts Sahra anlalm. Kubbet's-Sahr, mezar, trbe, tekke, zaviye ve sebil gibi dini amala yaplm yaklak 150 dnm kadar bir arazi zerine serpilmi binalar topluluudur. Dar anlamda Mescid-i Aks deyince, Kubbet's-Sahra'dan uzakta olmayan ve Abdlmelik tarafndan ina edilmi bulunan cami kastedilir. Bu caminin yapmnda ran hkmdar, II. Hsrev tarafndan tahrip olunmasna kadar ayakta duran Jstinyen tarafndan ina edilmi bulunan, Meryem Ana Kilisesi'nin harabelerinden kan malzeme kullanlmtr. zetle, KubbetsSahr'nn bir ziyaret yeri olmasna karlk, Mescid-i Aksa, bunun bir ibadethanesini tekil eder. 186 Kaynaklar, Mescid-i Aks'nn, Sleyman Ma'bedi olduunu sylyorlarsa da Peygamber(s.a.v.)in dneminde Sleyman Ma'bedi, bir harabeden ibaretti, ad da Mescid-i Aksa deildi. Zaten sr Sresi'nin 7. yeti de Mescid'in dman tarafndan harbedildiini belirtmektedir. Geri yette Sleyman Ma'bedi, mescid olarak adlandrlyor ama Mescid-i Aksa eklinde zel bir unvanla anlmamaktadr. Kur'n 'da mescid, ma'bed anlamnda kullanlmtr. Bu bakmdan Sleyman Ma'bedi de elbette mescittir. Fakat bu Ma'bed'in, Hz. Peygamber'in yrtld Mescid-i Aksa olduuna dair Kur'n bir kant yoktur.187

184 185

mer Faruk Harman, Mescid-i Aksa, Gnlk Yaay Ansk., FAV yay. 1997, stanbul, III, 205. Bkz. a.g.e. , a.y. 186 Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez, Prof. Dr. Sadrettin Gm, Kuran Yolu, III, 402-405. 187 Sleyman Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, stanbul, 1991, IV, 412.

37

Hz. mer dneminde Sleyman Ma'bedinin yerine yaplan mescide, Mescid-i Aksa ad verilmitir. Bu durumda Hz. Peygamber dneminde Mescid-i Aksa olmadna188 gre sr Sresi'nin bu ilk yetinde sz edilen Mescid-i Aks'nn, Sleyman Ma'bedi 'nden ayr bir mescid olmas gerekir.189 Alfred Guillaume, bir aratrma yazsnda Mescid-i Aks'nn yeri hakknda iki kaynaktaki rivayete dikkat ekmektedir. Bu kaynaklardan biri Vkd'nin Mazsi, dieri de Eb'l-Veld Ahmed ibn Muhammed el-Ezrak (. 212, 217 veya 219)nin, Ahbru Mekke adyla baslan kolleksiyonudur.190 Vkd (130-201), Hz. Peygamber'in, Z'1-Ka'de'nin son be gnnde, Perembe gn Ci'rne'ye gelip orada on gece kaldktan sonra, kar yakada bulunan Mescid-i Aks'ya geip orada ihrama girdiini, Resullah'n namazghnn Ci'rne'deki Mescid-i Aksa olduunu; Mescid-i Edn(Yakn Mescid) adn tayan Mescidi ise Kureyli bir adamn yaptn; Resulullah'n, Ci'rne Vdsini ihrmsz gemediini yazyor.191 Ezrak ise bu konuda yle diyor: "Mchid'le birlikte Ci'rne'de Vd'nin arka tarafndan ihrama girmi olan Muhammed ibn Trik, Hz. Peygamber'in de buradan ihrama girdiini sylemi ve demitir ki: 'Ben Ci'rne'de birlikte ihrama girdiim Mchid bana dedi ki: Mescid-i Aksa, Vd'nin te yakasnda, Peygamber'in namaz kld yerdir. Bu Mescid-i Edn(Yakn Mescid) ise Kureyli bir adamn bir duvar evirerek yapt namazghtr.192 te yandan Muhammed Hamdullah, yette geen, "en uzak mescid" anlamna gelen Mescid-i Aks'nn Kuds'teki mescid olamayacan, bunun "semav bir mescid" olmas gerektiini savunan gr tercih eder. nk Kur'n- Kerm'de Filistin'den "en yakn yer" diye sz edilmektedir.193 Her ne kadar eski tefsirlerde Mescid-i Aksa, Mirac ile ilgili grlm hatta onunla, gkteki bir yerin kastedildii ne srlmse de,194 Mfessirlerin tamamna yakn195 bunun Kuds'teki Sleyman mabedi olduunda mttefiktirler.196
188 189

evkn, Fethul Kadir, III, 421. Sleyman Ate, Kuran Asiklopedisi, XIII, 270. 190 Sleyman Ate, a.g.e. , XIII, 271-272. 191 Bkz. a.g.e. , a.y. 192 Sleyman Ate, Kuran Asiklopedisi, XII, 270. 193 Muhammed Hamdullah, slm Peygamberi, I, 92. 194 mer Faruk Harman, Mescid-i Aksa, Gnlk Yaay Ansk. III, 205. 195 Rz, Tefsir-i Kebr, XIV, 389.

38

Tarih iinde pek ok el deitiren Kuds yani sr ve Mirac'n ilk dura olan Mescid-i Aks, bugn Yahdilerin igali altnda bulunmaktadr.197

1.1.2.6. BABE SCCEDEN

Kuranda Hz. Musann kavminin ehre girerken secde ederek girmeleri istenen kapnn Tefsir edebiyatndaki addr. Bab: Bir meknn giri ksmna verilen addr. Asl byle olsa da bu kelime mecaz anlamyla da kullanlr. lim erbabnn konu aralarn ayrmak iin bab- Zekt demeleri gibi.198 Burada, Bab kelimesi yerine bu kelimeden nceki karye kelimesine deinilmesi mevzuyu daha anlalr klacaktr. (srailoullarna) Bu kasabaya girin, orada bulunanlardan dilediiniz ekilde bol bol yeyin, kapsndan eilerek girin/babe scceden, (girerken) Htta! (Ya Rabbi bizi affet) deyin ki, sizin hatalarnz balayalm; demitik.
199

zira

biz,

iyi

davrananlara

(karln)

fazlasyla

vereceiz,

Ayetinde Yahudilere ehre af dileyerek girmeleri emredilir lakin

Yahudiler mizalar gerei emre uymaz bildikleri gibi davranrlar. Bu olay, srailoullar, Sina Yarmadas ile Kuzey Arabistan arasnda gezindii srada meydana geldii iin, byk bir ihtimalle oralarda bir ehir olmas gerekir. Bu durumda bu ehrin, rdn'n dousunda, Eriha ehrinin tam karsnda ittim olmas muhtemeldir.200 Ve hani demitik ki, u beldeye, Beyt-i Makdis mevkiine yahut Eriha201 beldesine giriniz de onun neresinde isterseniz yahut nasl isterseniz dilediiniz ekilde bol bol yiyiniz.202 Ve girerken kapsndan giriniz, hem de balarnz eerek, kr secdesine kapanarak giriniz, kibir ile almla, azgnlk ve serkelik yaparak girmeyiniz.203 Kitab- Mukaddes'e gre srailoullar Hz. Musa'nn

196

Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez, Prof. Dr. Sadrettin Gm, Kuran Yolu, III, 402-405. 197 Seyyid Kutub, f-Zill, IV, 384. 198 Isfahn, Mufredat, s. 151. 199 Bakara, 2/58. 200 Mevdd, Tefhmul Kuran, I, 79. 201 Taber, Tefsr, I, 53; Nesef, Nesef Tefsiri, I, 303. 202 Komisyon, Kurann Trke Aklamal Meali, Bakara, 2/58. 203 Zemher, el-Keaf, I, 132; Bakara,2/58; Elmall, Hak Dini, I, 305.

39

(a.s.) son yllarnda bu ehri fethettiler ve sefahete dtler. Sonunda Allah onlara veba eklinde bir azap gnderdi ve ilerinden yirmi drt bin kii ld.204 Baz rivayetlere gre burada sz edilen kasaba Mukaddes toprak "Kuds"tr.205 Yce Allah Yahudilere Msr'dan ktktan sonra oraya girmelerini ve o gne kadar orada oturan Amalikallar kasabadan karmalarn emretmiti. Fakat Yahudiler, yce Allah'n bu emrine uymayarak yle demilerdi: 206 "Ya Musa, orada zorba bir millet yayor. Onlar kmadka biz oraya kesinlikle girmeyiz. Eer karlarsa o zaman oraya gireriz."207 Yine Yahudiler, bu kasaba ile ilgili olarak peygamberleri Hz. Musa'ya yle demilerdi: "Onlar orada olduklar srece biz oraya kesinlikle girmeyiz. Sen ve Rabbin gidin, onlarla savan. Biz burada kalacaz." 208 Bunun zerine yce Allah Yahudileri krk yl boyunca lde perian bir halde dolamaya mahkm etti. Bu dnemin sonunda yetien yeni kuak Nuh olu Yua peygamberin liderlii altnda bu kasabay fethederek ieri girdiler. Fakat kasaba kapsndan ieri girerlerken Allaha saygnn ve alakgnllln belirtisi olsun diye secdeye kapanarak "gnahlarmz bala, affet bizi" anlamna gelen "Hddatan" diyerek ieri girmeleri gerekirken, kendilerine emredilenden baka bir tarzda kapdan girmiler ve girerken yce Allah'n kendilerine emrettiinin dnda bir sz sylemilerdi.209 Kapdan Secde Ederek Girin" Demenin Manas Taberi secde ederek girin lafz zerinde baz gr farkllklarn ele alr: Onun, szne gelince, bunda iki bahis bulunmaktadr: 1) yetteki "kap" konusunda, limler iki gr belirtmek zere ihtilaf etmilerdir. a) Birinci gre gre bu kap, Beyt-i Makdis'de "Htta kaps" diye anlan bir kapdr. Bu, bn Abbas, Dahhk, Mcahid ve Katde'nin grdr.210 b)Baz mfessirlere gre, bu kap ile ehrin cihetlerinden bir cihetle, ehre
204 205

Kitab- Mukaddes, Saylar, 25/1-9. Taber, Tefsir, I, 52. 206 Maide, 5/21. 207 Maide, 5/22. 208 Maide, 5/24. 209 Bakara, 2/59. 210 Taber, Tefsr, I, 52; Raz, Tefsr, II, 24-25.

40

varlan bir giri veya ibadet iin ynelinen kble demektir.211 2) limler secde ile neyin murad edildiinde ihtilaf etmilerdir. Buna gre Hasan Basri, bununla bizzat yzn yere konulduu secdeyi kastetmitir" demitir. Bu uzak bir ihtimaldir. nk ayetin zahiri, secde etmeleri durumunda karyeye girmelerinin vcubunu iktiza eder. Bu sebeple secdeyi biz zahirine hamledersek, bu imknsz olur.212 limlerden, bu lafz secdeden baka bir eye hamledenler de vardr. Bunlar da iki gr zikretmilerdir. a) Said ibn Cbeyr'in bn Abbas'tan yapt rivayettir. Buna gre secdeden maksat rkdur. nk kap dar ve kk idi. Oraya giren kimsenin ban emesi gerekir. Bu da, uzak bir ihtimaldir; nk ayet kap dar olsayd, onlar oraya rk ederek girme mecburiyetinde kalrlar ve oraya girmek iin bu emre muhta olunmazd. b) Allah bununla hud ve huu etmelerini ve bunu da gstermelerini kastetmitir. Bu doruya en yakn olan grtr.213 nk bu lafz secdenin hakikatine hamletmek uygun olmaynca, onu tevazuya hamletmek gerekir.214 Onlar tevbe etmeye baladklarnda, gnahlarndan tevbe eden kimsenin mutlaka huu ve hud iinde olmas gerekir.215 Bu olay hangi zaman diliminde ve ne ekilde meydana gelmi olursa olsun, Kur'an- Kerim, Yahudilere bildikleri bir mesele vesilesi ile sesleniyor, onlara ainas olduklar bir olay hatrlatyor. Bu olayda Yahudiler yce Allah'n yardm ile belirli bir kasabaya girerler. Yce Allah onlara bu kasabann kapsndan alakgnll ve saygl bir ekilde gemelerini, gnahlarnn affedilmesi iin O'na dua etmelerini emretmi ve byle davrandklar takdirde gnahlarn balayacan, aralarndaki iyilere bunun tesinde nimetler ve imtiyazlar balayacan vadetmiti. Fakat onlar, allagelmi. Yahudi gelenei uyarnca btn bu emirleri inemiler, tersine evirmilerdir.216

211 212

Kurtb, el-Cami li-Ahkmil Kuran, II, 109. Rz, a.g.e, a.y. 213 Kurtb, El-Cami li-Ahkmil Kuran, II, 109. 214 Nesef, Nesef Tefsiri, I, 303. 215 Raz, Tefsr, II, 24-25. 216 Seyyid Kutb, f-Zll, I, 56.

41

Sonu olarak denilebilir ki Babdan kast, Kuds kentinin giriidir. ehirler eskiden kkt, site devlet yaps hkimdi. Bu devlet veya devletikleri savunan surlar vard. Doal olarak surlarda kaplar bulunuyordu. Kuranda bundan dolay Kuds yerine Kap kelimesini kullanmtr.217

1.1.2.7. SARHAN

Firavunun Hmandan yapmasn istedii yksek kuledir. Sarh, lugatte, merref tm yksek tepelere verilen isimdir. Trkede bu kelimeye verilen en yakn anlam kule kelimesidir.218 Ayrca kk diye meal verenler de olmutur.219 Kuranda kendisinden sz edilen Firavunun zamanla azgnlaarak rab iddiasnda bulunmasndan sonra Allah, uyarc olarak Hz. Musay gndermitir. Fravun Hz. Musay yalanclkla itham etmi davasn reddetmitir. Hatta daha ileri giderek veziri Hmna Musann Rabbini ldrmek iin bir kule ina etmesini bile istemiti. Firavun: Ey ileri gelenler! Sizin iin benden baka bir ilh tanmyorum. Ey Hmn! Haydi benim iin amur zerine ate yak (ve tula imal et), bana bir kule yap ki Musa'nn tanrsna kaym; ama sanyorum, o mutlaka yalan syleyenlerdendir, dedi.220 Kur'an, Firavun'un gerekten byle bir kule ina ettirip de onun zerinden Allah' grmeye alp almad konusunda herhangi bir aklama getirmez.221 Sadece Firavunun szlerine yer verir. slm bilginleri bu mevzuya ihtiyatl yaklaarak gerekten byle bir kulenin ina edilip edilmedii konusunda farkl grler ileri srmekteler. Rz karlkl iki delili anlattktan sonra yle devam eder: "O, byle bir ey yapmay dnd ama yapmad." Veyahut da, bu ifadenin, Firavun'un, "Sizin benden baka bir tanrnz bilmiyorum" eklindeki sznn bir devam olmasdr. Yani, "bir yaratcnn varln delil ile ispat etmeye imkn yoktur. nk yldzlarn hareketten, bu lemlerin deimesi hususunda yeter sebeptir. O

Seyyid Kutub, a.g.e. , a.y. ; Bakara, 2/58. sfahan, Mfredat, s, 456. (Bkz. DB, Diyanet Vakf, Suat Yldrm, Ali Bula, Sleyman Ate, Elmall, Davudolu mealleri.) 219 Bkz. mer Nash Bilmen, Taha, 28/38. ayet meali. 220 Kasas, 28/ 38. 221 Taber, Tefsr, VI, 324-325.
218

217

42

yaratcy histerimizle de ispat etmenin imkn yoktur. nk O'nu hissetmek, ancak gklere ykselmekten sonra mmkn olur. Bu ise, yaplmasna imkn bulunmayan eylerdendir." demektedir. te bu noktada Hmn'a, "Haydi benim iin, amurun zerinde ate yak da bana byk bir kule yap" dedi. O, bu sz alay olsun diye syledi. Yani, "saydm bu eylerin toplamyla da, o yaratcnn varlna dair bir delilin olmad tespit edilmi oldu" demektir. Daha sonra bu delillerin neticesini de buna balayarak, "Mamafih, onu kesin yalanclardan sanyorum" demitir. Bu aklama, bunun dnda kalan aklamalardan daha evl ve uygundur.222 ada limlerimiz de bu gr paylar: Firavun'un byle bir eyi yapmad aikrdr. O yalnzca halk aldatmak kastyla byle sylemiti. Ayrca Firavun'un, lemlerin Rabbi olan bir varl gerekten inkr m ettii, yoksa srf inatlk yznden mi byle mnkirce konutuu da ak deildir.223 Firavunun szleri kstahlktan, elenmekten, az burun etmekten ve dalga geip alaya almaktan ibarettir Ey Haman, haydi, benim iin amur zerinde ate yak ve tula imal et, bana bir kule yap ki, Musa'nn tanrsna kaym; Ancak sanyorum ki, O mutlak yalan syleyenlerdendir.' dedi"224 Burada Firavun, gerei renmede ve Musa'nn ilahn bulmada kararlym gibi grnyor ama aslnda Musa'yla eleniyor, onu alaya alyor.225 Baka bir grte var ki bu kulenin gerekten yaplddr.226 Taber, tarihinde bu olaya geni olmamakla beraber yle yer verir: Firavun emriyle

yaplan yksek saray tamamlandktan sonra, onun zerine kt, bir yay getirilmesini emrederek semaya doru nian ald. Ok kana bulanm halde ona geri geldi. Bunu gren Firavun: Ben Musann ilahn ldrdm, dedi.227 Hamev, Kuran da zikri keen Sarh, Babil yaknndaki Kasr denilen byk bir yapdr.228 Demektedir. Buhtu n-Nasr

Rz, Tefsir-i Kebr, XVII, 521-522. Mevdd, Tefhm, IV, 324; Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez, Prof. Dr. Sadrettin Gm, Kuran Yolu, IV, 223-224. 224 Kasas, 28/38. 225 Seyyid Kutub, f Zll, IV, 451. 226 Semerkand, Tefsirul Kuran, IV, 231; Kurtb, el-Cami li Ahkmil Kuran, XIII, 312; bn-i Kesr, Tefsr, VI, 214. 227 Zemher, el-Keaf, II, 252; Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, II, 573. 228 Hamev, Mucem, III, 400.
223

222

43

Serdedilen grleri mantki bir ayla incelediimizde, yksek dan tepesinde bulunan bir kimsenin gkyzn yeryznde iken de olduu gibi greceini bilmelerine ramen, onlardan akl banda olan kimselerin, kulenin ykseke yaplmasyla gkyzne yaklaabileceklerini sanmalar uzak bir ihtimaldir. Bunun byle olduundan phe eden, akl snrlar dna km olur. Yeryzne atlan ok ve onun, kana bulanm olarak geriye dnmesi hususundaki grte byledir.229 nk akl banda olan herkes, o okun gkyzne ulaamayacan bu hususta aba gsteren herkesin, ancak deli olabileceini bilir. Binaenaleyh, Allah Tel'nn, Kur'n'da naklettii bu kssay, yanl olduu akln bedahetiyle bilinebilen bir manaya hazfetmek, akla ve dine uygun dmez. Bu, Kur'an- tenkid etmeyi iten ie arzu eden herkes iin kap amak olur.230

1.1.2.8 SEYLL-ARM

Sebe lkesinde ina edilmi olan barajn patlamasyla oluan sel sularna verilen addr. Ne var ki onlar yz evirdiler; biz de zerlerine Seylelarimi (Arm selini) gnderdik. Onlarn iki bahesini, buruk yemili, ac lgnl, birazck da sedir aac bulunan iki baheye evirdik.231 Metindeki "seylelarimi" ifadesinde kullanlan 'arm' kelimesi "baraj, set" anlamna gelen ve Gney Arapasnda kullanlan "arimen" kelimesinden tremitir.232 Yemen'de yaplan kazlarda ortaya karlan harabelerde bu kelime sk sk bu anlamda kullanlmtr. Mesela, Yemen'in Habeli hkmdar Ebrehe'nin byk Me'arib seddinin tamirinden sonra yazdrd M.S 542 ve 543 tarihli bir kitabede bu kelime tekrar tekrar baraj (set) anlamnda kullanlmtr. O halde Seyl elarm bir set ykldnda meydana gelen sel felaketi anlamna gelir.233 Nitekim baz

229 230

Seyyid Kutub, f-Zll, IV, 451. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez, Prof. Dr. Sadrettin Gm, Kuran Yolu, IV, 223-224.

231 232

Sebe, 34/15. Zamher, el-Keaf, III,576 ; sfahn, Mfredat, s. 121; Bev, Melmut-Tenzl, VI, 336. 233 Mevdd, Tefhm, IV, 453.

44

mfessirlerin kelimeye verdii anlam sel ve yamur suyunu alkoyan set eklindedir.234 Yani "Setin (baraj) yklmasndan sonra meydana gelen selden dolay btn lke harap oldu. Sebelilerin dalarn arasna setler ina ederek kazdklar kanallar ykld ve btn sulama sistemi bozuldu. Bunun sonucu daha nceden bir bahe gibi olan lke yabani otlarn yetitii bir cangl haline geldi ve kk bodur aalarn kiraza benzer yemii dnda yenebilecek hibir meyve kalmad.235 Raz, kitabnda Ayette bahsedilen Arm'in ne olduu hususunda u izahlar yapar: 1) Arm, seddin addr. Bu da sel sularyla talarn bir araya gelmesi halidir. 2) Ya da Arm, kendisinden o suyun kaynaklanm olduu vadinin addr. 3) Bu seddin, harap olmasna sebep olan, kstebeklerdir. nk Belks, aralarnda yollar bulunan dalara yneldi. Bylece de, o yollarn (k noktalarna) geitlerine setler yapt. Derken, yamur sular ve kaynak sular oralarda topland ve deta bir deniz haline geliverdi. Buralara, srayla birbirinin zerinde olmak zere kap yerletirdi. yle ki kaplardan biri aldktan sonra dieri alyordu. Derken kstebekler o seddi deldiler. Bylece de o setler harab oldu. Biriken sular, onlarn aleyhine bir tehdit oluturmaya balad.236 Keaf'ta da denilir ki: "Bu sed (baraj) Belks'n yapt sedd idi ki, iki dan arasn ta ve zift ile kapatarak kaynak ve yamur sularn biriktirmi ve sulama iin gerei kadar haklar brakmt." Bu barajlarn yklmasyla da Allah onlar cezalandrmtr.237 Kuran- Kerimde bu seddin ne zaman meydana geldiiyle alakal bir bilgi yoktur. Bu konuda mfessirlerimizce farkl grler ileri srlmtr. slami kaynaklar genellikle Gney arabistandaki kabilelerin kuzeye glerini barajn yklmas dolaysyla meydana geldiini ileri srerler. sfahani seddin ykln slamdan drt asr nceye gtrrken, bn-i Hiam ve Mesudiye gre olay

Kehlanllarn Ezd kolundan Amr b. Amirin hkmdarl zamannda vuku

zzet Dervaze, et-Tefsirul Hadis, II, 145. Hamev, Mucem, IV, 115; Mevdd, Tefhmul Kuran, IV, 517; Komisyon, slamda nan badet ve Gnlk Yaay Ansk. IV, 112. 236 Rz, Tefsr-i Kebr, V, 394. 237 Zamher, el-Keaf, III, 575.
235

234

45

bulduunu sylyorlar. Yakut ise sel felaketinin Yemendeki Habe hkimiyeti dneminde meydana geldiini sylemektedir.238 Sebe, Yemen blgesinde yaayan bir kavmin addr. yet-i kerimede, Sebe' kavminin kssas zikredilmektedir. Bir kii Peygamber efendimize gelip: "Ey Allahn Resul, Sebe' nedir? O bir yer midir yoksa bir kadn mdr?" diye sormu, Resuullah (s.a.v.) de:"O, ne bir yer ne bir kadndr. Sebe Araplarda bir adamn ismidir. Onun on ocuu olmutur. On ocuundan alts Yemene yerlemi drd de ama yerlemitir. am'a yerleenler: Lal, Czam, Gassan ve mile'dir. Yemen'de yerleenler ise: Ezd, E'ar, Himyer, Muz-he, Enmar ve Kinde'dir." buyurmutur.239 Sebeliler, ok verimli topraklara sahiptiler ve bu sayede de medeniyetlerini olduka gelitirme imkn bulmulard. Yksek bir yaam seviyesine sahip olan bu topluluk, gz kamatrc gzellikte ba ve bahelere sahipti. Yamur sular, ina edilen su seddinde toplanmakta ve kanallar vastasyla ekili araziler mkemmel bir ekilde sulanmaktayd. ki da arasnda ina edilen bu set, mehur ve tarihi Ma'rib seddidir.240 Merib ehrinin denizden ykseklii 1300 m. kadardr. Bu ehirde bulunan su seddi ciddi bir mhendislik tekniiyle ina edilmiti. Seddin ilk ksmlarn M. Yedinci asrn ortalarnda Yesaamer ile babasnn ina ettii kaydedilir. Tarihiler, urahbil Yafur ve Ebrehe nin de bu seddi tamir ettiklerini kaydeder. Dier taraftan efsanevi bir kii241 olan Lokman adndaki bir zatn bu seddi ina ettiini beyan eden ilim adamlar olmutur. 242 Allah Tella, Sebelileri eitli nimetlerle rzklandrm ve onlara

peygamberler gndermitir. Sebeliler bu peygamberlere tabi olarak, onlarn emirlerini yerine getiriyor ve kendilerine ihsan edilen nimetler iin Rablerine krediyorlard. Ancak bir zaman sonra, Allah'n dininden yz evirerek taknlkta bulunmaya baladlar. Allah Tel da onlar "Arm" seli'ni gndererek cezalandrd ve Sebeliler blk prk bir halde zelil olarak, etrafa daldlar.243

238 239

Hamev, Mucem, V, 35. Tirmiz, Tefsir,VII, 3222; Taber, Tefsr, IV, 421. 240 Philip Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, I, 87. 241 Philip Hitti, a.g.e. a.y. 242 Hamev, Mucem, IV, 383. 243 bn Kesr, Tefsirul-Kur'anil-Azm, VI, 491.

46

1.1.2.9. BEYTUL-MAMUR

Mmur ev veya mmur mabed anlamna gelen bu yer, Kbe hizasnda olduuna inanlan, meleklerin tavafgh olan kutsal mekndr. Ma'mr, bayndr, bakml ev. Kbe'nin st hizasnda bulunan bir yerdir. Dier bir ad da "Durh"dr.244 Beyt'l-Ma'mr'dan Kur'an' Kerm'de yle bahsedilir: "Tr'a, yaylm ince deri zerine satr satr dizilmi Kitb'a, bayndr eve (beyt'l-ma'mra), ykseltilmi tavan gibi ge, kaynayacak denize andolsun ki, Rabbi'nin azab hi phesiz gelecektir".245 Mfessirler bu ayet-i kerimede sz geen Beyt'l-Ma'mru genellikle, yedinci kat semada (Zemaherye gre drdnc semada)246, Kbe'nin st hizasnda bulunan bir ev olarak tefsir etmilerdir.247 Onu gnde yetmi bin melek namaz klmak, tavaf etmek iin ziyaret eder ve kyamete kadar da bir daha geriye dnmezler.248 Beyt'l-Ma'mr Kbe'nin st hizasndadr.249 Enes b. Malik, Resulullahn yle buyurduunu rivayet ediyor: "Beytl Ma'mur yedinci-gktedir. Her gn ona yetmi bin melek girer (ve kp gittikten sonra) bir daha ona geri dnmezler. Malik b. Sa'd(r.a.) Resulullahn, Miraca ktn beyan eden hadis-i erifi rivayet etmitir. Bu hadis-i erifin bir blmnde u ifadeler zikredilmektedir: "Biz, yedinci kat ge vardk. "Bu kimdir?" diye soruldu. "Cebrail'dir." denildi. "Onunla beraber kim var?" diye soruldu. "Muhammed var." denildi. "Ona peygamberlik verildi mi?" diye soruldu evet denildi. Bunun zerine "Merhaba ho geldin." denildi. Ben, brahim'in yanna vardm ona selam verdim. brahim bana: "Merhaba ey oul, merhaba ey peygamber" dedi. Beytl Ma'mur nme getirildi. Ben, Cebraile onun ne olduunu sordum. Cebrail: "Bu, Beytl Ma'murdur. Bunun iinde her gn yetmi bin melek namaz klar. Onlar oradan ktktan sonra bir daha

Zemher, el-Keaf, II, 367. Tr, 52/1-7. 246 Zemher, el-Keaf, II, 367. 247 Taber, Tefsr, IV, 412. 248 Buhr, Bed'l-Hlk, bab: 6/ Mslim, man, bab: 364, Hadis no: 164. 249 bn-i Kesr, Muhtasar'u Tefsir-i bn Kesr, Nr. M. Ali es-Sbn, Beyrut, 1401, III, 388-389; Beydv, Envru't-Tenzl ve Esrru't-Te'vl, IV, 467; smail Hakk Bursev, Rhu'l-Beyn f Tefsri'lKur'an, IV, 123. Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, VI, 4551.
245

244

47

oraya dnmezler, onlarn oradan son klar olur.250 dedi. Hadis-i eriften de anlald gibi Beytl Ma'mur, yedinci katta ve gk sakinlerinin Kbesi konumundadr. Hz. brahim, yeryzndeki Kbeyi yapt. Yedinci kat gkte de aynen Kabe'ye tekabl eden bu Beytl Mamur bulunmaktadr. 251 Beytl Ma'murun gkte bir mabed olduu gr, Hz. Ali'den, Abdullah b. Abbas'tan, krime'den, Mcahid'den, Katade'den ve bn-i Zeyd'den nakledilmitir.252 Baz mfessirler Beyt'l-Ma'mru Kbe olarak tefsir ederler.253 Delil olarak da yle bir yorum yaparlar: nk bir yerin bakml ve ma'mr oluu, meskn olmas, ziyaretilerinin ok olmas ve gzel baklmas ile olur. Kbe'nin ma'mr oluu ise her sene binlerce hacnn ziyareti iledir. "Allah onu her sene binlerce kii ile ma'mr klar, eer insanlar ondan eksik olursa melike ile doldurur denilmitir".254 Mfessirler, Beyt'l-Ma'mru, tasavvuf bir anlatmla "mminin kalbi" olarak da tefsir edip; bayndr ve bakml oluunu marifet ve ihlsla da aklarlar.255

Buhr, Kitabul Halk, bab: 6; Mslim, Kitabul man, bab: 364, Hadis no: 164 Ahmed b. Hanbel, Msned, III, I53. 252 Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 143; Taber, Tefsr, VIII, 7-10. 253 Beydv, Envru't-Tenzl ve Esrru't-Te'vl, IV, 467; .H. Bursev, Rhu'l-Beyn f Tefsri'l-Kur'an, IV,123; Elmall, Hak Dini, VI, 451. 254 Elmall, a.g.e. a.y. 255 Beydv, Envru't-Tenzl ve Esrru't-Te'vl, IV,123; Bursev, Rhu'l-Beyn f Tefsri'l-Kur'an, IV,123; M. Hamdi Yazr, a.g.e. VI, 451.
251

250

48

KNC BLM

2. KURANDA GEEN DA, DENZ VE NEHR SMLER

Kuranda anlatlan olaylarn mbhemlikten uzak olmas iin hi phesiz bahsedilen olayn cereyan ettii yerin adnn verilmesi elzemdir. Bu tarz bir anlatm, kssay hikaye olmaktan kard gibi tarihi olaylara k tuttuu iin, Kurann Allah kelam olamsnn da delili kabul edilir. Bu blmde Kuranda vurgulanarak anlatlan, Peygamberlerin hayatnda mhim bir yer kaplayan yerleri ilemeye altk. Dorusu bu, anlatlan sair yerlerin ehemmiyetsiz olduunu gstermez. Lakin bir tezin snrlar iine btn da, deniz ve nehir ismlerini sdrmak mmkn olmad iin Beyne Seddeyn, Sahra, Sadafeyn, Sebate Ebhur, Bahr, Mecmael Bahreyn,Sahil gibi ele alnabilecek yerleri ilemedik. Ele aldmz konular mmkn mertebe kssalaryla beraber ilemeye altk.

49

2.1. KURANDA GEEN DA SMLER 2.1.1. SAFA-MERVE

Hac menasiklerinden olan Sayin, aralarnda yapld iki tepenin addr. Safa, Mekke'de, Beytullah'n yannda bulunan kk bir tepe. Hemen karsnda Merve tepesi bulunmakta olup, bunlar arasnda sa'yetmek haccn mensikindendir.256 Safa, bir eyi, onu bulandran eyden arndrma,
257

dzgn ta anlamlarna

gelir.258 Safa ile Merve Mekke blm ile mescid arasnda kalan iki dadr.259 Safa, Ebu Kubeys tepesinden daha yksektir. Merve tepesi ise yine Safa tepesiyle anlan, krmzms bir renge sahip dadr. Bu iki tepe arasndaki mesafe yaklak 350 m. dir.260 Merve ise lgatte, "sert kaya" veya parlak kaya" anlamndadr.261 Hz. Hacer, brahim (a.s) tarafndan olu smail ile birlikte Beytullah'n bulunduu yere brakld zaman yanlarndaki azk ve su bittiinde Safa tepesine km ve birilerini grebilmek iin etrafa baknmt. Kimseyi gremeyen Hz. Hacer, buradan inerek kar taraftaki Merve tepesine km ve ayn ekilde etrafa baknmt. Bir ey gremeyince tekrar Safa tepesine geri dnen Hz. Hacer, bu gidi gelii yedi defa tekrarlamt.262 Daha sonra, brahim (a.s), Allah Tel'nn bildirmesiyle haccn mensikini tespit ederken, bu iki tepe arasnda sa'yetmeyi de katmtr.263 Ancak, bir zaman sonra, brahim (a.s)'n dini unutulmu ve insanlar, kendilerine putlar edinerek onlara tapnmaya balamlard.264 Safa tepesinin zerine saf, Merve tepesinin zerine de Nile adlarnda iki put dikilmiti.265 slamdan sonra haccn ne ekilde yaplacan amel olarak insanlara reten Raslllah (s.a.s) bu iki tepe arasnda sa'yetmi ve yanndakilere de sa'yetmelerini bildirmitir.266 Cahiliye dneminde menat adl putun bu tepede olmas ayrca baz heykellerin burada
256 257

Taber, Tefsr, I, 377; Muhammed Ali Sabun, Safvett-Tefasir, I, 198-199. sfahn, Mfredat, s, 488. 258 Kurtb, el-Camiu li-Ahkmil-Kuran, II, 408-409. 259 Nesef, Nesefi Tefsiri, I, 483-484. 260 zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, V, 152. 261 Salim t, Merve mad., nan Ansk. III, 193. 262 Tirmiz, Hacc, 33, Tefsir, 14. 263 Kurtb, el-Cami li-Ahkmil Kuran, I, 452. 264 zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, V, 152. 265 Taber, Tefsir, I, 379. Nesef, Nesefi Tefsiri, I, 483-484. 266 Mevdd, Tefhim, I, 87; Zemaher, el-Keaf, I, 208; Elmall, Hak Dini, I, 324.

50

bulunmas Mslmanlar burada say yapp-yapmama konusunda tereddde sevk etmiti.267 Konu Hz. Peygambere alnca bu ayet nazil oldu.268 phe yok ki, Safa ile Merve Allah'n koyduu nianlardandr. Her kim Beytullah' ziyaret eder veya umre yaparsa onlar tavaf etmesinde kendisine bir gnah yoktur. Her kim gnll olarak bir iyilik yaparsa phesiz Allah kabul eder ve (yaplan) hakkyla bilir.269 Hz. Peygamber dneminde Mekkelilerin evleri bu tepelerde de bulunurdu.270 Baz rivayetlere gre Hz. dem ile Hava cennetten karldktan sonra, Hz. dem Safa, Hz. Havada Merve tepesine indirilmitir.271

2.1.2. ARAFAT

Haclarn Farz olan vakfeyi yapmalar gereken bu yer, Mekkenin dousunda Taif da yolu zerinde kk kum tepecikleri ve kayalarla evrili geni ve yass bir blgedir. Szlkte, bilme, anlama, tefekkrle bir eyi tanma ve gzel koku anlamlarna gelen Arafat snr olarak, Merref dandan Urene dana, ehl-i Malik kasrndan Arefe vadisine kadar uzanan bir alan kaplar.272 Burada bulunan Nemire Mescidinin gney ksm Arafat blgesinin dnda kalr.273 Arafat, Mekkenin Yirmi bir km dousunda taif da yolu zerinde kk kum tepecikleri ve kayalarla evrili geni ve yass bir blgedir.274 1368 km olan Arafat alan batn taraf hari dalarla evrilidir.275 Arafatn tamam Hill denilen blge iindedir. Gnmzde snrlar belirlenmitir Hz peygamber (s.a.v) Arafatn tamam vakfe yeridir.276Buyurur.
267 268

Bev, Melimut-Tenzl, 412. bnul Cevz, Zadul Mesr, I, 165; bn-i Kesr, Tefsir, II, 139; Beydv, Envarut-Tenzl, I, 131; Kurtb, el-Cami li-Ahkmil Kuran, I, 452. 269 Bakara, 2/158. 270 Hamev, Mucem, III,412. 271 Hafz maduddin Ebil Fida smail bn-i Kesir, Ksasul Enbiya, Daru Cl, Beyrut, 1990, s. 30. 272 sfahn, Mufredat, (ARF) maddesi, s. 215; Hamev, Mucem, IV,104; Abdullah Boks, DA, III, 261; Buhr, Savm, 2, 251. 273 rfan Ycel, Menasikul Hacc, Diyanet vakf yay.1988, Ankara, s. 39. 274 zzet Derveze, et-Tefsirul Hadis, IV, 341. 275 Ali Akpnar, Kuran Corafyas, s. 98. 276 Mslim, Hacc, 1211/23.

51

Baka bir hadiste de hacc arefedir.277der. Vakfe zilhicce aynn 9. gn burada yaplr. Hz. brahim ve Hz. smail zamanndan beri btn haclar, Zilhicce'nin dokuzuncu gn Mina'dan Arafat'a giderler ve ayn gnn akam oradan Mzdelife'ye dnerlerdi. Fakat sonralar Kureyliler kendi kendilerine bir kural koydular ve: "Dierleriyle birlikte Arafat'a gitmek bizim erefimize leke srer; nk biz, Allah'n evinde yaayan halkz" dediler. Buna uygun olarak o gn, dierleri Arafat'a giderlerken kendileri Mina'da kalmaya baladlar.278 Daha sonra bu ayrcalk Kurey'in mttefikleri ve akrabalarna da tannd ve onlar da Arafat'a gitmemeye baladlar.279 Bu durum Kuran- Kerimde yle anlatlr: (Hac mevsiminde ticaret yaparak) Rabbinizden gelecek bir ltfu (kazanc) aramanzda size herhangi bir gnah yoktur. Arafat'tan ayrlp akn ettiinizde Me'ari Haram'da Allah' zikredin ve O'nu size gsterdii ekilde ann. phesiz siz daha nce yanl gidenlerden idiniz.280 Bu ayette bu ayrcalk hakk ortadan kaldrlmakta, Kurey'in bu kibri krlmakta ve btn insanlarn Mekke'ye dnmeden nce ayn ibadetleri yapmas gerektii bildirilmektedir. Ayn zamanda onlara, Hz. brahim'in (a.s) yapt hac ibadetine aykr olan eski detler iin balanma dilemeleri sylenmektedir.281 Mekke'nin yirmi km. uzaklnda ve dousunda bulunan bu da, Ayn ad tayan ova iinde yaklak yetmi metre kadar ykseklikte bir tepe grnmndedir. Tepeye koyu yeil ta ynlar hkimdir. Araft'a "Cebel'r-rahme" (Rahmet Da) de denir. Hac ibadetinin rknlerinden biri olan Vakfenin yapld yer olmasndan dolay byk bir nem tamaktadr.282 Bu dan, ismini nasl ald hakknda eitli grler vardr: Bazlar Cebrail (a.s)n burada Allah Resulne hac menasikini retmesinden dolay bu isim verilmi, demilerdir.283 Baka rivayetlere gre Hz. dem (a.s.) ile ei Hz. Havva Cennet'ten karldktan sonra yeryzne indirilmi ve bir mddet ayr kalp nihayet Araft Da'nda bulumulardr. Buluma anlamna gelen "Ta'arrefe"
277 278

Trmiz, IV,214,bn-i Mace, II, 100. bn-i Kesr, Tefsir, II, 215. 279 Zemaher, el-Keaf, I, 236. 280 Bakara, 2/198. 281 Zemaher, el-Keaf, I, 236; Mevdd, Tefhm, I, 129. 282 Buhr, Tefsr, bab: 34. 283 Beydv, Envrut-Tenzl, II, 234.

52

kelimesinden alnm ve buraya Araft denmitir.284 Bu ismin ve rivayetin Hz dem (a.s.) zamanndan beri nesilden nesile aktarlm olduu ifade edilmektedir. smin nereden geldiine dair dier bir rivayet de haclarn Araft dandaki vakfeleri srasnda Allah'n yceliini, kendilerinin ihtiya ve kulluklarn "i'tiraf" ettiklerinden dolay buraya Araft adnn verildii sylenmitir.285 Bu konu ile ilgili dier bir gr ise yledir: Hac ibadetinin nemli bir rkn olan vakfeyi tamamlayanlar manev bir kokuya ("Arf") brndkleri iin bu anlamda bu daa Araft ad verilmitir.286 Taber, Hz. brahime Arafat da gsterildikten sonra buray tandm anlamnda, ariftu demi. Arafat ismi buradan gelmektedir.287demitir. Hac ibadetini yerine getirmek zere orada bulunan Mslmanlar Teriye'den (yani Zilhicce'nin sekizinci gn sabah namazn Mekke'de kldktan) sonra Mina'ya, sonra Arefe gn sabah namazn kldktan sonra Araft'a karlar. Haccn farzlarndan biri olan vakfe Arefe gn zeval vaktinde balar, nahir gn yani bayramn birinci gn sabah namaz vaktine kadar sren zaman iinde yaplr. Genellikle Arefe gn akam Arafattan ayrlma ilemleri balar.288 Arafatla alakal Efendimizden u hadisler de nakledilmitir: "Ben Allah'dan umuyorum ki Arefe gn tutulan oru, iinde bulunulan seneden nceki ve sonraki seneye keffret olur.289 Bu hadis yle yorumlanr: Eer kk gnahlar ilemise yahut ileyecekse onlar afvedilir, eer kk gnah yoksa byk gnahlar hafifletilir, byk gnah da yoksa derecesi ykseltilir.290 Baka bir hadis-i erifte de yle buyrulur: "Ben urada kurban kestim, Mina'nn her taraf bir kurban yeridir. Konakladnz yerde kurban kesiniz. Ben urada vakfe yaptm. Araft'n her taraf vakfe yeridir..." 291

284 285

Zemaher, el-Keaf, I,246; bnul Cevz, Zadul Mesir, I, 212. Bev, Melimut-Tenzl, II, 184. 286 sfahn, Mfredat, s. 561; Hamev, Mucem, IV, 104; Ali Akbulut, Kuran Corafyas, s. 124. Elmall, Hak Dini, I, 365, Razi, Tefsir, IV, 513. 287 Ebu Davd, Menasik, bab: 65/1935; Buhr, Tefsir, bab: 35; Taber, Tefsir, I, 492-494. 288 Mevdd, Tefhm, I, 129. 289 bn Mce, Siyam,40; Drim, Savm, 54; Ahmed Hanbel, V, 296-297. 290 bn-i Kesr, Tefsir, III, 475. 291 Mslim, Hacc, 100/123.

53

2.1.3. TR

Hz. Musann zerinde Allah(cc) ile grt dadr. And olsun Sina dana.292 ; Tr-i Sn'da da yetien bir aa daha meydana getirdik ki, bu aa hem ya hem de yiyenlerin ekmeine katk edecekleri (zeytin) verir.293 Tr: zerinde aa, orman bulunan da demektir. zerinde aa olmayan plak daa da cebel denilir. Burada Trdan kast, Hz. Musa'nn vahiy ald da(Sn Da)dr.294 Mfessirlerin bazlarna gre Tr, Srynce da demektir. Fakat limlerin birouna gre ise Tr, Arapa bir kelimedir, muarraba (sonradan Arapaya girmi yabanc kelime) deildir.295 Baz limlerimiz muarraba olduunu kabul etmekle beraber baka bir yorum getirirler. Tr'un asl mns da demektir.296 Ayetteki Tr'dan maksada gelince, Allah'n Hz. Musa'y zerinde peygamberlik ile ereflendirdii zel bir dadr.297 Kur'an- Kerm'in muhtelif ayetlerinde geen Tr, Hz. Musa'nn Allah Tel ile konumaya mazhar olduu dadr.298 Tr ak bir ekilde Kur'an- Kerm'in on ayetinde geer. Allah'u Tel, kadrini yceltmek iin Tr (52) suresinin ilk, Tin (95) suresinin ikinci ayetinde Tr dana yemin etmitir. Ayrca Tr, Mminn (23) suresinin yirminci ayetinde "Tr-i Seyn", Tin suresinin ise, ikinci ayetinde "Tr-i Snn" tarznda gemektedir. Snn veya Seyn, Tr dann yer ald blgenin addr. bn Ebi Hatim, bn Mnzir, Abd bn Humeyd, bn Abbs'tan Snn'in gzel anlamna geldiini rivayet ederler. Dahhak da buna benzer bir rivayette bulunur. krime ise Snn'in Habe dilinde gzel manasnda olduunu ifade eder.299 Cemaatleri adna, srailoullar'nn ilemi olduklar buzaya tapma gnahndan dolay, Rablerinin nnde af dilemek ve nihayet O'na itaat etme
Tin, 95/2. Mminun, 23/20. 294 Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XXI, 386-389. 295 ihbddin el-Hafci, nyet'l-Kd ve Kifyetu'r-Rd, Kahire, (H. 1283), VIII, 101; Elmall, Hak Dini, IX, 125; Mevdd, Tefhm, VII, 272. 296 Kurtb, el-Camiu li-Ahkmil-Kuran, XIV, 202-203. 297 Mevdd, a.g.e. a.y. 298 bn-i Kesr, Tefsir, III, 475. 299 Bev, Ma'limt-Tenzl, Beyrut, 1987, IV, 236; Beydv, Envru't-Tenzil Esrru't-Te'vil, Kahire 1375/1955, II, 232; Muhammed Huseyn et-Tabataba, el-Mizn fi Tefsri'l-Kur'an, Kum, 1987, XIX, 6.
293 292

54

konusundaki szlemeyi yenilemek zere Beni srail'den yetmi kii Tur-i Sina'ya arld.300 ncil ve Talmud bundan bahsetmez. Fakat ncil, bunun yerine, kavminin zerine frlatt zaman paralanan levhalarn yerine yenileri verilmek zere, Hz. Musa'nn (a.s) Tur-i Sina'ya davet edildiini sylemektedir.301 Tr dann nerede olduu konusunda limlerimiz arasnda ihtilaf km dan yeri konusunda tam bir gr birliine varlmamtr.302 Rz, Eyke kasabasna yakn bir da addr. Bu dan yaknndaki yerleim yeri de daha Hz. Peygamber hayatta iken fethedilmiti demitir.303 Hamev ise Cevhernin beyanna dayanarak bu yerin amda304 olduunu sylemektedir.305Mevddi, Kur'an- Kerimde ad geen ve Msr civarnda bulunan bir dadr der.306 Bu da, Msrda, deniz seviyesinden yaklak 7359 fit ykseklikte ve ou zaman bulutlarla kapl Sina dadr. Dan tepesinde, Hz. Musa'nn (a.s) krk gn ve geceyi geirdii dolaysyla ziyaret iin kutsal bir mahiyet kazanm olan maara bulunur. Maaraya yakn Mslmanlarn bir camisi, Hristiyanlarn bir kilisesi ve dan eteinde de, Bizans mparatoru Jstinyen devrinde ina edilmi bir manastr vardr.307 Tr'un ak olarak zikredildii dier sure ve ayetler unlardr: 2/63, 2/93, 4/154, 19/52, 20/80, 23/20, 28/29, 28/46, 52/1, 95/2.

300 301

Araf, 7/155. Kitab- Mukaddes, k: blm, 34. 302 Rz, Tefsir-i Kebr, XVI, 407-408. 303 Rz, a.g.e. a.y. 304 evkn, Fethul Kdir, VII, 356. 305 Hamev, Mucem, IV, 48. 306 Mevdd, Tefhm, V, 489. 307 Mevdd, Tefhimul-Kuran, II, 86.

55

2.1.4. CD

Hz.

Nuhun

gemisinin

tufandan

sonra

zerine

indii

dadr.

Cdi, Gneydou Toroslarn gneyinde, Trkiye-Irak snrna 15 km. uzaklkta Dicle rmann kysnda bulunan Cizre ilesinin 32 km. kuzeydousunda rnak il merkezine 17 km. mesafede ykseklii 2114 metre olan bir dan addr.308 Kuran- Kerime gre Hz. Nuhun gemisinin tufandan sonra oturduu dan addr. (Nihayet) Ey yer suyunu yut! Ve ey gk (suyunu) tut! denildi. Su ekildi; i bitirildi; (gemi de) Cd (dann) zerine yerleti. Ve: O zalimler topluluunun can cehenneme! denildi.309 Geminin nereye indii konusunda iki gr mevcuttur. Zira Kitab- Mukaddese gre gemi Ararata(Ar Da) inmitir.310 Meselenin tartmasna girmeden Hz. Nuh (a.s)un yaad vefat ettii blgeyi tespit edersek, geminin nerede indii konusunda ipular verecektir. Arkeolojik kazlarda elde edilen verilere gre Nuh (a.s) daha ziyade Dicle ile Frat arasnda kalan Rafideyn ve Mezopotamya denilen (imdiki Irak) blgenin kuzeyinde yaamtr.311 Taber, Nh (a.s.)'n, kavmini slm'a dvet edii, gemiyi yapmaya balamas ve kavminin onunla alay edii hakknda, ie (r. anh)'dan rivyetle, Raslullah (s.a.s.)'n yle sylediini nakletmektedir: Nh, kavminin arasnda dokuz yz elli sene kalmt. Bu zaman zarfnda onlar hakka dvet etti. Son zamanlarna doru bir aa dikti. Aa her taraftan ok byd. Sonra onu kesip gemi yapmaya balad. Onun yanndan geerlerken, ona ne yaptn soruyorlar ve onunla dalga geerek yle diyorlard: Onu yap; karada gemi yapyorsun; bakalm nasl yzdreceksin? Nh (a.s.) da onlara; yaknda bileceksiniz! diyordu Ve yine ona; "Neblii brakp marangozlua m baladn?" diyerek eleniyorlard.312 Hz. Nuhun kavmi inan bakmndan biraz cahilliye mriklerine benziyordu. Onlar Allaha inanmakla beraber irke dmlerdi. Ayetlerden anlald kadaryla

308 309

Komisyon, slmda nan badet ve Gnlk Yaay Ansk. III, 453. Hd, 11/44. 310 Kitab- Mukaddes, Tekvin VIII/4. 311 Bahattin Dartma, Kuran ve Arkeoluji, s.25. 312 Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, 180, 183.

56

Allaha hatta meleklere inanyorlard.313 "Ulul-Azm" peygamberlerin ilki olan Nh (a.s.)'un, kavmini tevhide dndrmek iin verdii mcdele, Kur'an- Kerim'de uzunca zikredilmektedir. Ad, krk ayr yerde zikredilen Nh (a.s.)'un kssas, u srelerde mufassal olarak ele alnmtr: A'rf, Hd, Mminn, uar, Kamer ve kendi adyla adlandrlm olan Nh sresi. 314 Nh; Rabbim! Beni yalanlamalarna karlk bana yardm et dedi. ; O da; Ben yenildim, bana yardm et! diye Rabbine yalvarmt 315 Allah Tel da ona, kavmini sularla helk edeceini, bunun iin bir gemi yapmasn bildir. Nh'a; Senin kavminden iman etmi olanlardan bakas inanmayacaktr. Onlarn yapa geldiklerine zlme. Nezaretimiz altnda, sana bildirdiimiz gibi gemiyi yap. Hakszlk yapanlar iin Bana bavurma. nk onlar suda boulacaklardr diye Allah tarafndan vahyolundu.316 Nh (a.s.)'n yapt geminin ekli ve bykl hakknda bn Abbas (r.a.)'dan yle bir rivyet nakledilmektedir: "Geminin uzunluu, Nh'un babasnn dedesinin (yani dris (a.s.) zir'yla yz zir317, eni elli zir'; ykseklii otuz zir'; su seviyesinden yukars ise alt zir' idi. Katlara ayrlm olan geminin kaps bulunmaktayd. Bu kaplar st ste almt.318 Nh (a.s.), gemiyi in ederken, tahtalar birbirine mhlar kullanarak akmt: "Onu, tahtadan yaplm, mhla/iviyle aklm bir gemiye bindirdik.319 Nh gemiyi yapyor, kavminden ileri gelenler yanndan getike onunla alay ediyorlard. "Siz bizimle alay ederseniz, szin alay ettiiniz gibi biz de sizinle alay edeceiz!" dedi. "Yaknda bileceksiniz: nsan rezl eden azb kime geliyor, srekli azb kimin bana konuyor? " Nihayet buyruumuz gelip de tandr kaynaynca (i ciddleip sular kaynamaa balaynca, Nuha) dedik ki: "Her eyden ikier ifti ve aleyhlerinde hkm verdiklerimiz hri olmak zere aileni ve inananlar gemiye ykle!" Zaten onunla beraber inanan pek azd. "Haydi, gemiye binin, dedi. Gemi, onlar dalar gibi dalga(lar) arasndan geirirken Nh, bir kenarda duran oluna.
313 314

Mevdd, Tefhm, V, 213; Abdulbaki Gne, Kuran ve Arkeoluji, s.25. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez, Prof. Dr. Sabrettin Gm, Kuran Yolu, III, 172-173. 315 uar, 26/117-118 ; M'minn, 23/26; Kamer, 54/10. 316 Hd, 11/36-37. 317 Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler, TDV. Yay.1996, Ankara, s.48. 318 Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, 182. 319 Kamer, 54/13.

57

"Yavrum, bizimle beraber bin, kfirlerle beraber olma!" diye seslendi. (Olu): 'Beni sudan koruyacak bir daa snacam," dedi. (Nuh): "Bugn, Allah'n emrinden koruyacak hibir ey yoktur, ancak O'nun acd (kurtulur)." dedi. Ve aralarna dalga girdi, o da boulanlardan oldu.320 Taber'nin Resulullah (s.a.s.)'e dayandrlan bir rivyetine gre Tfan, alt ay srmtr. Recebin ilk gnlerinde balayan Tfan, Muharremin onuncu gnnde son bulmu ve gemi Cd dann zerine Karda321 denilen yere oturmutu. Nh (a.s), kr iin, herkese oru tutmasn emretmiti.322 nkr edip yeryznde fesad karan topluluk yok edilip sular ekildikten sonra, Allah Tel peygamberine artk emniyet ierisinde gemiden inebileceini bildirmiti: "Ey Nh! Sana ve seninle beraber olan topluluklara bizden bir selmet ve bereketle gemiden in"323 Nh (a.s), gemiden indikten sonra, Semnn diye isimlendirilen bir yerleim yeri ina etmiti. Bu yer ve Cd da, Ceziretu bn mer (Cizre)'nin yaknnda bulunmaktadr.324 Kur'an'a gre gemi, Dou Anadolu'da (eskiden) Cezire-i bni mer olarak anlan blgenin Kuzey-dousunda bulunan Musul yaknlarndaki325 Cudi Da'nn zerine oturmutur.326 Fakat Kitab- Mukaddes'e gre geminin oturduu yer Ararat (Ar) dadr.327 Kadim tarihler de geminin oturduu yerin Cudi Da olduunu teyid etmektedirler. Szgelimi M.. 250 yllarnda yaam olan Babil kentinin dini lideri Berasus Keldanilerle ilgili tarihinde Hz. Nuh'un gemisinin Cudi Da zerine oturduunu sylemektedir. Aristo'nun rencisi Abydenus ise ayn rivayeti te'yid etmekle kalmaz, ayn zamanda kendi andaki birok Iraklnn geminin paralarna sahip olduklarn, bu paralar batrdklar sular da hastalara ifal su olarak iirdiklerini yazar.328

320 321

Hd, 52/25-49 Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler, s. 42. 322 Taber, a.g.e. I,190. 323 Hd, 11/48. 324 Taber, a.g.e. I, 189; Semerkand, Tefsirul Kuran, IV, 330; Beydv, Envrut-Tenzl, IV, 359. 325 Taber, Taberi Tefsiri, IV, 492; Zemaher, el-Keaf, II, 397; Bev, Melimut-Tenzl, III, 455; evkn, Fethul Kdr, IV, 364; Semerkand, Tefsirul Kuran, IV, 329; Muhammed Ali es-Sabun, Safvetut-Tefsir, 1993, Beyrut, II,16. 326 Hamev, Mucem, II, 179; Mevdd, Tefhm, II, 396. 327 Kitab- Mukaddes, Tekvin, VIII/4. 328 Mevdd, Tefhm, II, 397.

58

Tarihi ve arkeolojik veriler geminin, kitab- Mukaddesin dedii gibi Ararat (Ar) deil Cudi Dana indiini ispatlar. 1Ararat, Asurlularn Uraratu lkesine verdikleri addr. Asur dilinde asl

ad Uruatridir. Kitab- Mukaddeste yanl telafuz edilerek Ararat eklini almtr. Bu isim ilk defa M: 1274 ylna ait asur kral 1. Salmanasarn kaytlarnda rastlanmaktadr. Bundan da Van glnn gneydousundaki dalk blge kastedilmektedir. 2kullanlmtr. a-Gemi, yedinci ayda, ayn on yedinci gnnde Ararat dalar zerine oturdu. Burada da silsilesi anlamnda kullanlmtr. b-Ve ararat diyarna katlar. Burada, lke, yurt, vatan anlamlarnda kullanlmtr. c-Memlekette bayrak dikin, milletler arasnda boru aln, milletleri ona kar hazrlayn Ararat Mini ve Akenaz krallklarn ona kar arn. Burada Krallk, Devlet anlamnda kullanlmtr. Bu durumda Ararataa da yerine bir devlet addr demek daha doru olur. 3durumda Eer geminin Ar (Ararat) da zerine indiini kabul edersek bu sellerin btn Anadoluyu, Arap yarmadas, Douda ran, Ararat olarak Tevratta geen da ismi deiik anlamlarda

Hindistan gibi yerleri de kaplamas gerekirdi. Ama u ana kadar byle apl bir su basknnn delillerine ulalamamtr.329 4Ar dann ykseklii, orada yaam imknsz klar. 4000 metre ykseklerde hava soukluu -80 dereceyle yazn bile yaam imknsz hale getirir.330 5Ar dann stnde, oraya inecek hayvanlarn hayatiyetlerini idame edebilecekleri yiyecek bulunmaz.331 6Eski Sryanice'de Kard olarak bilinen bu da, Van Gl blgesinde,

bugnk Suriye'nin el-Cezire eyaletinin merkezi olan bni mer Cezresi adndaki ehrin takriben yirmi be mil kuzey batsndadr. Ar Da'nn deil de sz geen bu dan Hz. Nh'un gemisinin oturduu da olarak hret bulmasn salayan Mezopotamya'nn szl geleneidir. Hz. Nh'un gemisinin oturduu yerin buras
329 330

Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler, s. 42. Mevdd, Tefhimul-Kuran, II, 86. 331 Muhammed Esed, et-Tefsirul Mesaj, Hd suresi, 66.dipnot.

59

olarak gsterilmesi, phesiz, Babil efsanesine dayanmaktadr. Ama hatrlanmaldr ki, Ararat ismi (Asurcas Urartu) bir zamanlar Cd Da'n da iine alacak tarzda Van Gl'nn gneyine kadar bu blgenin tamam iin kullanlyor olabilir: Kitb- Mukaddes'deki gemi Ararat dalarnn zerine oturdu332 ifadesi de bununla aklamasn buluyor.333 Nh (a.s.) gemide yz elli gn kalm, Allah Tel, gemiyi Mekkeye yneltmi; gemi krk gn Beytullah etrafnda dnm ve sonra da Cdi'ye ynelterek orada durdurmutu.334 Geminin kalntlar muhtemelen indii dan zerinde hl bulunuyor olmaldr. Allah Tel Kurn- Kerimde, insanlara ibret olsun diye onu, bulunduu yerde braktn zikretmektedir: And olsun ki Biz, o gemiyi bir ibret olarak braktk; t alan yok mudur?335 Gerek Cd dann yaps gerekse konuyla ilgili ulatmz tarih bilgi ve rivayetler, yette geminin "zerine oturduu" bildirilen Cd dann bu da olduu eklindeki kanaati destekler mahiyettedir.336 Kur'n- Kerm'in anlattklar ana izgileriyle Kitb- Mukaddes'n

anlattklarna uyar. Ancak Kitb- Mukaddes'teki ayrnt, Kur'n'da yoktur. Bu ayrntnn, insan eliyle Kitaba sokulduunda phe grmyoruz. Kitb- Mukaddes'te geminin, Ararat dalarna oturduu ifade edilirken Kur'n'da Cd dana oturduu belirtilmektedir. Bundan anlyoruz ki Kur'n'n indii dnemde Yahudilerin ellerinde bulunan nshada Ararat yerine Cd gemekte idi. Nitekim Yakut el-Hamav, Mu'cemu'l-buldn'da Kitb- Mukaddes'ten bir para aktararak Nh gemisinin, Cd'ye oturduunu yazmaktadr. Yakut bunu Kitb- Mukaddes'ten aktardna gre demek ki onun grd Kitb- Mukaddes nshasnda Cd da gemekte idi. Zamanla bu nsha kaybolmu ve Cd yerine Ararat konmu olabilir. Maamfh, Cd da da Ararat da zincirinin bir parasdr.337 Rivayete gre Nh (a.s) ile birlikte Tufandan kurtulanlardan, Nh (a.s) ve oullar dnda kalanlar, yok olup gitmiler ve sonraki nesiller Sam, Ham ve Yafes'ten tremilerdir. Allah Tel yle buyurmaktadr: "Biz onun soyunu srekli

332 333

Tekvn, 4. Muhammed Esed, a.g.e. , a.y. 334 M.Ali Sabn, en-Nbvve vel-Enbiy, Dmak, 1985, 154. 335 Kamer, 54/15. 336 Hikmet Tanyu, "Cd Da", DA, stanbul, 1991, VI, 79. 337 Hamev, Mucem, II, 179; Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XVI, 259-288.

60

kldk338 Raslullah (s.a.s.) bu ayeti okuduu zaman, srekli klnanlardan kastn, Ham, Sam ve Yafes olduunu sylemitir.339 Tarihiler; Sam', Araplarn ve Fars'larn atas; Ham', Zenciler ve Habelilerin atas ve Yafes'i de Trkler, uzak dou milletleri, Berberler, inliler ve Mvernnehir kavimlerinin atas olarak kabul etmektedirler.340

2.1.5. TUV

Allah ile grmek iin Tr dana kan Hz. Musann geldii kutsal vadinin addr. Kuran- Kerimde mukaddes vadi olarak tavsif edilen Tva Hz Musa (a.s) nn Allah (c.c) ile grt yerin addr.341 "Tuv" hakknda u izahlar yaplmtr: 1) Bu, o vadinin zel ismidir. krime, Katade ve bn Zeyd'in gr budur.342 2) Bu tpk, "mesn" (iki kere, ikierli) kelimesi gibi, "iki defa" demektir, yani "Vadiyi iki kez takdis et" manasnadr. Yahut "Musa (a.s)'a iki kez nida edildi" demektir. Nitekim Arapa'da "Ona iki kez seslendim" denilir.343 3)Tuv, "Tayyen" demektir. bn Abbas(r.a) yle der: "Hz. Musa" (a.s), o vadiye gece vakti urayp, oray tayy etti, yani katetti." Buna gre mana, "Sen katedip, yolunu geip, en ucuna ulatn mukaddes bir vadidesin" eklinde olur. Bu gr benimseyenler, "Tuv" kelimesinin, fiille ayn lafzda olmayan bir mef'l- mutlak olduunu sylemilerdir. Bu tpk, hedyen (Tam hidayete erdi) denilmesi gibidir.344 4)Mcahid'den nakledilen dier bir gre gre "Tuva" kelimesinin manas: "Ayakkablarn kar ve yere yalnayak bas" demektir. Buna gre yetin manas:

338 339

Safft, 37/77. Taber, Tefsir, I, 192. 340 bnul-Esr, el-Kmil fi't-Tarih, I, 78. 341 sfahn , el-Mufredat, s. 554. 342 Taber, Tefsr, VIII, 471; bn- Kesr, Tefsr, II, 231. 343 evkan, Fethul Kadir, III, 427. 344 Rz, Tefsir-i Kebr, XV, 445-446; Beydv, Envrut-Tenzl, III, 329.

61

"Hani bir zaman Rabbi Musa'ya nida etmi ve ona: "Yere yalnayak bas. Firavuna git zira o azd." eklindedir.345 5)Als, bu, hud gibi bir masdardr. der. Muhammed Thir ibn r'un aklamasna gre tuv, ism-i mefl anlamnda masdardr. Yani geceleyin Ms tarafndan yrnm, stnden geilmi Vd demektir. Bir gre gre de tuv, kelimesi, Mukaddes Vd'ye gelen Musa'ya emirdir. Ona vahyi almas iin Vd'yi yryp dorua kmas emredilmektedir.346 Genelde mfessirler Tuva'nn bir vadi olduu grndedirler, fakat bazlarna gre "o an iin mukaddes hale getirilen bir vadi" anlamna gelir.347 Zemaher, Tuvay vadi ismi olarak kabul etmiyor. Tuven eklindeki okumayla kelimeyi meflu mutlak olarak ele alyor. Tuvan yahut tivan tabirinden yola karak, szc iki kere anlamna yormutur; yani, iki kere kutsanm yahut iki kere kutlu klnm yer. Anlamn veriyor.348 Kuran- Kerim Hz. Musann Tuvaya gidii ile alakal hikyeyi etraflca ele alr: Hz. Musa, yal kiiyle (Hz. uayb) yapt anlamaya uydu. Yllarca Medyende kald. Konutuklar sre dolunca artk Hz. Musann anlamas da sona ermi oluyordu. Sre tamamlannca Hz. Musa ve ailesi Medyenden ayrldlar. Hz. Musa ailesiyle yolda giderken, yaknndan getii Tur Da tarafnda bir ate grd. Bu atei gidip getirebileceini, ondan snabileceklerini ya da orada bulunan kiilerden bir haber alabileceini dnd.349 O, Tur Dandaki atein yanna vardnda, ok byk bir gerekle yz yze geldi. Allah, Hz. Musaya bir aldan seslendi, ona vahiyde bulundu. Derken oraya geldiinde, o kutlu yerdeki vadinin sa yannda olan bir aatan: Ey Musa, lemlerin Rabbi olan Allah benim. diye seslenildi. 350 Nitekim ona gidince, kendisine seslenildi: Ey Musa gerekten Ben, senin Rabbinim. Ayakkablarn kar; nk sen, kutsal vadi olan Tuvadasn.351

Taber, Tefsr, VIII, 471. ls, Rhu'l-Ma'n, XVI, 170; Muhammed Tahir ibn Aur, Tefsir, III, 2632; Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XXII, 59-61. 347 Mevdd, Tefhm, III, 341. 348 Zemaher, Keaf, IV, 9. 349 Kasas, 28/23-29. 350 Kasas,28/30. 351 Taha, 20, 12.
346

345

62

Mfessirler, Mukaddes Vadinin nerede olduunu aka belirtmiyorlarsa da Hz. Ms, Medyenden Msr'a doru giderken urad bir yer olduuna gre burann, Filistin'in batsnda, Medyen yresinde bir yer olmas gerekir.352 Bu vadi Ahd-i Kadim'de varid olduu zere Tr-i Sina'da Hureyb dann yaknlarnda bir yerdir.353 Rz ise tasavvuf yorumunda buray Allah'n bilgi denizi olarak aklamaktadr. "Sen artk ma'rifet denizine ulatn, artk bu makamda dnya ve hiretle ilgilenme, her ikisini de gnlnden karp at, Allah'tan baka varlklarla ilgini kes" demektir.354

352 353

Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XXII, 59-61. zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, II, 164. 354 Rz, Tefsir-i Kebir, XV, 444-445.

63

2.2. KURANDA GEEN DENZ VE NEHR SMLER

2.2.1. BEDR

Mekke ile Medine arasnda, Allah Rasulunun ilk savann cereyan ettii yerin addr. Bedir kelimesi, etine dolgun atik delikanllar iin kullanld gibi, ayn on drd dediimiz dolunay iin de kullanlr.355 Sadedinde olduumuz ayetler de ise malum bir mevki olan Mekke ile Medine arasndaki,356 Medineye yakn, suyu bol, meyve aalar ok, cahilliye devrinde panayr yeri olarak kullanlan bir yer kastedilir.357 Bedir, kuzey ve dou taraflar dalarla gneyi kk tepelerle ve bats sahile kadar uzanan kkl bykl kum ynlaryla evrili bir ovadr.358 Medinenin 120 km kadar gneybatsnda, Kzldeniz sahiline 20 km uzaklkta, Medine-Mekke yolunun Suriye kervan yoluyla birletii yerde bulunan kk bir kasaba idi. Bura halk, buralarda konaklayan kervanlara hizmet etmekle geinen ve hayvanclkla uraan bedevilerdi.359 Bedir, Mekke ile Medine arasnda, Beni Nadir Oullarndan Bedir b. Kinanenin kazd bir kuyudan360 dolay bu ismi almtr. Baka bir rivayete gre bu kuyu ismini, sahibi Bedr b. Kelde'den alr.361 Bu adamn yz ay gibi parlak ve yuvarlak olduundan ve kuyuda ona ait olduundan dolay Bedr diye isimlendirilmitir. O yere veyahut vadiye Bedr denildii de rivayet edilmitir. krime'den nakledildiine gre buras cahiliye devrinde bir ticaret yeriydi. Peygamberimizin, mriklerle ilk sava olan Bedir gazas burada olmutu ki, hicretin ikinci senesine rastlyordu. Yerleik bir yer olan bu yerin ad Bedir dir.362 Mslmanlar hicretin 2. ylnn (624) Ramazan aynda burada Mekkeli mriklerle yaptklar ilk savata yce Allah'n yardmyla kendilerinden sayca ok

355 356

Hamevi, Mucemul Buldan, I, 357. Suyt, Tefsir-u Celleyn, s. 73. 357 Nuri nl, slam Tarihi, I, 49. 358 Hamevi, Mucemul Buldan, I , 357 359 Hamev, a.g.e. , a.y. ; Komisyon, slam da nan badet ve Gnlk Yaay Ansk. I, 231. 360 evkn, Fethul Kdir, I, 411. 361 Taber, Taberi Tefsiri, II, 353; Hamev, Mucemul Buldan, I, 357. 362 Taber, a.g.e. II, 353; Elmall, Hak Dini, I, 211.

64

daha fazla, silh bakmndan daha stn olan dmanlarn yenmilerdi.363 Kuran bu durumu yle ifade etmektedir. Andolsun, sizler gsz olduunuz halde Allah, Bedir'de de size yardm etmiti. yle ise, Allah'tan saknn ki O'na kretmi olasnz.364 Bu yette Allah'n yardmyla kazanlan o zafer hatrlatlarak Mslmanlarn Allah'a kretmeleri, O'nun emrinden kmamalar, savata korkaklk ve zaaf gstermemeleri gerektiine iaret edilmitir. Bedir Sava, slm'n geliinin 15'inci, hicretin ikinci, miladn 624'nc ylnda Medine'ye 80 millik mesafedeki Bedir kynde meydana geldi.365 Kfirlere kar korunmak ve Allah Tel'nn dinini yaymak iin verilen sava izninden sonra yaplan ilk gaz olan Bedir'in, tarihteki yeri ok byk ve mhimdir. Hazrlklardan sonra, iki ordu 17 Ramazan'a rastlayan Mld 13 Mart 624 Cuma gn sabah kar karya geldi.366 Peygamberimiz (s.a.s.) m'minlerin orucunu bozdurdu. Gece yaan yamurla su ihtiyalarn da karlamlard. nk su kuyusu mriklerin elinde bulunuyordu.367 Bedir Sava, putperest Kurey ile gen Medine Mslman toplumu arasndaki ilk ak atmadr.368 Bununla birlikte, baz mfessirlere gre369 yukardaki Kuran pasaj genel bir muhtevaya sahiptir ve tarihte ska ahit olunan bir olaya -yani, sayca az ve zayf donanml olan, ama dvlarnn hakllna olan gl bir inanla dopdolu bir grup insann, benzer bir inantan yoksun, sayca ve madd bakmdan stn dmana kar zafer kazanmasna iaret etmektedir. Bu ayette, mminlerin kendi saylarnn iki kat byklndeki (oysa Bedir Sava'nda, Kurey mrikleri Mslmanlardan kat fazla idiler) bir dmanla karlatklarndan bahsedilmesi gerei, bu yoruma -zellikle, sonraki ayette madd zenginlie ve dnyev gce yaplan atf gz nne alndnda- byk nem kazandrr.370

363 bn Kesr, Tefsir, II, 93; Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez, Prof. Dr. Sabrettin Gm, Kuran Yolu, I, 492-494. 364 Al-u mran, 3/123. 365 Mustafa Fayda, Bedir Gazvesi, DA, V, 325. 366 bnul Cevzi, Zadul Mesir, III, 174; Nuri nl, slam Tarihi, I, 49. 367 Ahmed b. Hanbel, Msned, 21/30, 36. 368 Nesef, Nesefi Tefsiri, II, 379-381. 369 Menr III, 234. 370 Muhammed Esed, Tefsirul Mesaj, (lgili ayetin tefsiri), s. 431.

65

Sava meydann yksekten kontrol edecek bir ekilde ykseke bir tepe zerinde Peygamber efendimize bir ardak yapld. Peygamber buras filann yklp devrilecei yerdir, buras filann yklp devrilecei yerdir, buras da filann yklp devrilecei yerdir inallah, deyip eliyle iaret ediyordu. Adn verdii hibir kimse eliyle gsterdii yerden baka bir yerde yklp devrilmedi.371

2.2.2. YEMM

Firavun Hz. Musay ldrtmek istediinde, Annesine Hz. Musay sanda koyup suya brakmas emredilen Nil nehridir. Yemm, kenar ve derinlii anlalmayan deniz, suyu tuzlu ve ac deniz veya suyu tatl nehir anlamlarna gelir.372 Kuranda iki yerde geen Yemm kelimesi birinde Kzldenizi373 iaret ederken dierinde Nil Nehri kasdedilmektedir.374 Kuranda Araf suresinde geen ekliyle deniz demektir.375 Biz de yetlerimizi yalanlamalar ve onlardan gafil kalmalar sebebiyle kendilerinden intikam aldk ve onlar Yemm(deniz)de boduk.376 Burada zikri geen deniz

Kzldenizdir ki bu deniz, Hz. Musa kavmiyle firavundan kaarken asasn vurarak yard ve iinden getii denizdir.377 Ama Hz. Musann yaad evre gz nne alndnda ve Th 20/39. ayete baktmzda, bu ayette Yemmden kastn Nil nehri olduu anlalr. Musa'y sanda koy; sonra onu Yemme (denize, ) brak; deniz onu kyya atsn da, benim dmanm ve onun dman olan biri onu alsn. (Ey Musa! Sevilmen) ve benim nezaretimde yetitirilmen iin sana kendimden sevgi verdim.378

bnul Cevzi, Zadul Mesir, III, 175-176; M. Fethullah Dahhak, Sonsuz Nur, Nil yay. 1991, satanbul, I, 252. 372 bnul Cevz, Zadul Mesr, VI, 161; bnul Manzr, Lisnul Arab, Ymm maddesi, s. 541; Hamev, Mucemul Bldn, V, 510. 373 Bkz. Araf, 7/136. 374 Bkz. Th, 20/39. 375 sfahan, Mfredat, s. 893. 376 Araf, 7/136. 377 Bkz. 10, Yunus, 90-92; 26 uara, 61-63. 378 Th, 20/39.

371

66

Nitekim Hz. Musann annesi ocuunun akbetinden korkunca onu Nile brakt.379 Tefsir limlerimizin ou bu grtedir. Taberye gre de Hz.Musa ldrlme tehlikesiyle kar karya kalnca annesi onu bir sanda koyarak Nil Nehrine brakt.380 Taberi, bn-i shak'n zetle yle sylediini rivayet ediyor: Hz. Musa'nn annesi, Firavun'un, srailoullan'nn her doan erkek ocuun ldrlmesini emrettii ylda, Hz.Musa'y dnyaya getirmi ve Firavun'un, kendi ocuunu da ldrteceinden korkmutur. Bunun zerine Allah Teala Hz. Musa'mn annesine, ya zamanndaki Peygamberler vastasyla veya bizzat kalbine ilham ederek Musa'y kk bir sandn iine koymasn ve onu Nil nehrine brakmasn bildirmitir. Musa'nn annesi, Allah Teala'nn, kendisine ilham ettii eyi yapmtr.381 Firavun ehirdeki btn yeni domu erkek ocuklarn ldrmeye balaynca Hz. Musa (a.s)'n annesi, yeni domu olan Hz. Msa iin bir tabut yaptrp tabanna atlm (rplm) pamuk dedi ve iine Musa (a.s)' yerletirdi. Sonra tabutun azn, atlaklarn zift ile ziftledi. Tabutu Nil'e (Yemm) brakt. Nil'in Firavun'un sarayna doru giden byk bir kolu vard. Firavun, hanm siye ile birlikte o kol ile meydana getirdii havuz kenarnda oturuyordu. Suyun tayp getirdii o tabuta rastlad. Firavun onu grnce, klelerine ve cariyelerine onu karmalarn emretti. Onu kardlar ve kapan atlar. inden insana sevimli gelen Musa (a,s) kt. Firavun onu grr grmez sevdi.382

2.2.3. BR MUATTALA KASRN MED

Harap edilmi yer ve memleket anlamna gelen bu tabir. Nitekim birok memleket vard ki, o memleket (halk) zulmetmekte iken, biz onlar helk ettik. imdi o lkelerde duvarlar, (km) tavanlarn zerine yklmtr. Nice kullanlmaz hale gelmi kuyular ve (ssz kalm) ulu saraylar vardr.383
379 380

bn-i Kesr, Ksasun- Nebiyyn, s. 385. Taber, Tefsir, III, 652. 381 Taber, Tefsir, III, 652-653; Semerkand, Tefsirul Kuran, VI, 289. 382 Rz, Tefsir-i Kebir, XV, 506; Kurtb, el-Cami li Ahk^mil Kuran, VIII, 423. 383 Hac, 22/45

67

Muattal, atl olma yani atl brakma anlamnda kullanlmtr. Muattal kuyu suyun ekildii hatta kuyunun suyunu kartmak iin kullanlan malzemenin de harab olmas anlamn tayor. Med ise yksek bina anlamndadr. Yani nice beldeleri helak ettik ki onlarn kuyular su vermez olmu ve nice kavimleri yerlerinden ettik ki koca saraylarn ykm viranelere dndrmz.384 Arapada kuyu, yerleim blgesiyle eanlaml kullanlmaktadr. Nice kullanlmaz olmu kuyu cmlesi nice memleket helak olmutur. Anlamndadr.385 Taber, syak ve sbak balamnda ayeti tefsir ederken ayetlerde geen yerlere atfta bulunarak bu yerlerin ayetlerde geen herhangi bir saray veya belde olabileceine vurgu yapar.386 Bir rivayete gre Hz. Salih kendisine iman etmi drt bin kiiyle bir kuyunun bana geldi. Allah onlar atein azabndan kurtarmt. Bu kuyu Hadramevtte idi. Salih (a.s) buraya gelince vefat etti. Geride kalan kavmin zerinden yllar geti oaldlar. Glenip oalmalarna ramen onlar da yok olup gittiler. Bahsedilen kuyu ve binadan maksat budur.387 Baz slm bilginlerine gre de biri muattala kasrin meidden maksat Yemende refah iinde hayat srm kavimlerdir.388 Seyyid Kutub tasvir ederek olay yle ele alr: Zalim olduklar iin yok edilen birok belde vardr. Ayetin ifade tarz onlarn harap olmu hallerini son derece hareketli ve olduka etkin bir sahnede sunmaktadr: "Yaplarnn duvarlar, yere inen tavan ykntlarnn zerine kmtr." Kurulu atlar, binann bitiminde duvarlara dayandrlarak atlrlar. Duvarlar yklnca atlar da ker ve stne bina yklr. Grnts bu kadar rktc, bu kadar i karartc ve bu kadar etkileyici olur. Byle manzaralar bo insan ve bayndr hallerini dnmeye sevk eder. Harap ve terkedilmi evler son derece rktc olurlar. Bu gibi yerler insan gemii anmaya, olaylardan ibret alp rpermeye iter. atlar km beldelerin yannda, terkedilmi, kullanlmaz durumda olan kuyular yer alyor. nsan bu kuyularn balarnda konaklayanlar, gelip geenleri hatrlyor birden. Kurumu ve terkedilmi bu kuyularn evresinde hayaletler dolayor. te
384 385

Zemaher, el-Keaf, III, 162; Bev, Melimut-Tenzl, IV, 342. Mevdd, Tefhim, III, 373. 386 Taber, Tefsir, III, 250. 387 Zemaher, el-Keaf, III, 163. 388 Bev, Melimut-Tenzl, IV, 342.

68

yandan, terkedilmi durumdaki harap saraylar, kkler yer alyor. Canl namna bir ey yok buralarda. Anlar, hayaller, karartlar ve hayaletler uuup duruyorlar.389 Tabernin yeti tefsiri, hemen hemen btn tefsircilerin ortak yorumu gibidir: Allah teal bu yet-i kerimede, nice yerlerin sakinlerini cezalandrdn ve bunlarn yerlerini leme ibret kldn, ok beendikleri kk ve saraylarnn yklp virane olduunu beyan ediyor bylece, Hz. Muhammed (s.a.v.)i yalanlayanlarn, bunlardan ibret almalar bildiriliyor. Evet, nice yerlerde, yklm binalarn kalntlar, terkedilmi kuyular, pssz kalm kk ve saraylar birer ibret levhas olarak ortada durmaktadrlar. te bunlara iyi dikkat edip ibret almak lazmdr.390

389 390

Seyyid Kutub, fi Zill, IV, 2428-2429. Taber, Taberi Tefsiri, VI, 34; Rz, Tefsir, VI, 457; Semerkand, Tefsirul Kuran, V, 251; Seyyid Kutub, fi Zill, IV, 2428-2429; Mevdd, Tefhm, III, 373.

69

NC BLM

2. YERLER

KURANDA

GEEN

KAVMLER

VE

YAADIKLARI

Akl sahipleri iin apak bir uyar olan yce kitabmz, nsanlarn ibret alacaklar olaylar ve kavimleri iareten veya detayl olarak anlatmaktadr. nceki kavimlerin hatalarndan dolay balarna gelenler, sonraki mmetlere hep bir ibret tablosu olarak anlatlmtr. Kurnda, kesin olmamakla birlikte yirmi sekiz peygamberden bahsedilmektedir. Bal bana bir dal olan Paygamberlerin Hyatlarn bu almamzda ilememiz mmkn deildir. Konumuzla alakal olmasndan dolay hi deinmemekte olmazd. Biz de bu almamzda, Kuranda insanla ibret olarak gsterilmi kavimleri ele aldk. Ele almadklarmzda da muhakkak ibretler vardr. Lakin konunun mahdut oluu, ilerinden en mhim bulduklarmz semeye bizi yneltmitir.

3.1. AD KAVM

Ahkf blgesinde yaayan ve kendilerine Hz. Adn Peygamber olarak gnderildii kavimdir. d kavminin yaad beldenin ismi Ahkf'tr. Ahkaf, hikf'in ouludur. Szlk manas da kadar byk olmayan "kum tepeleri"391 veya uzun bir ekilde ylm olan kum yn demektir.392 Istlh manada ise Arabistan lnn (RubulHal) gney-bat ksmnn ismidir. Bugn ise bu blgede kimse yaamamaktadr.393 Ayette zikredilen Ahkf'tan nerenin kastedildii hakknda farkl grler zikredilmitir: Abdullah b. Abbas'tan nakledilen bir gre gre Ahkf, Yemen'de Umman ile Hadramevt arasnda bir yerdir. bn-i shak da bu grtedir.394
391 392

Isfahani, el-Mufradat, s. 4129; Beydav, Envarut Tenzl, IV, 356. Taber, Taber Tefsiri, VII, 410; Rz, Tefsir, XX, 43-44; Kurtb, el- Camiu, li-hkmil Kuran, XVI, 72-80. 393 Isfahani, el-Mufradat, s. 4129; Mevdudi, Hz. Peygamberin Hayat, I, 431. 394 Beydav, Envarut Tenzl, IV, 356; zzet Derveze, et-Tefsrul Hadis, III, 446.

70

Abdullah b. Abbas'tan nakledilen dier bir gre ve Dehhak'a gre, am topraklarnda bir dan addr.395 Katade dedi ki: Bunlar ihr denilen yerde ykseke tepelerdir. ihr Aden'e yakn bir yerdir. Umman ihr'i ya da Uman ihr'i denilir. Bu ise Umman ile Aden arasndaki deniz sahilidir. Yine ondan nakledildiine gre bize Ad kavminin Yemende birtakm kabileler olduu zikredilmitir. Bunlarn bulunduklar yer kumluk olup denize bakard ve buraya ihr denilirdi.396 Mcahid ise Ahkfn, yeryz manasna geldiini sylemitir.397 Taberi, Ahkfn, "Uzunca ylan kum yn" demek olduunu, bunun am'da da Yemen'de uhr'da da olabileceini ifade etmi ve bunun yerini bilmenin farz olmadn, bilmemenin de herhangi bir sorumluluk getirmediini sylemitir.398 Tarihi ve mfessirlerimiz Ad kavmini Ad- Ula ve Ad- Uhra diye ikiye ayrlrlar. Kuran- Kerimin bahsettii Ad kavmi ite bu Ad- Uladr. Bu kavim, Arabu'l-ribe denilen Arabistan yarmadasna ilk yerleen kavimlerdendir.399 Hadramevt'e ve Yemen'e kadar uzanan yurtlarda oturan bu kavmin yurdu otu, suyu ve eitli nimetleri bol olan bir yerdi. Yerin zerinden akan rmaklar, balar, baheleri, sr sr davarlar, yeraltnda da, su depolar ve kkleri vard.400 Son dnemlerde bulunan kitabeler hem Kuran- Kerimi hem de bu tezi dorular mahiyettedir. Ahkf blgesinde bulunan bir kitabe de Ad kavmini anlatmaktadr: Biz bu kalede uzun bir zaman rahat ve mreffeh yaadk. Hayatmz her trl skntdan uzakt. Hkmdarlarmz ise her trl ikence ve zulmden uzakt, Hz. Hudun eriatna gre hkm veriyorlard. Bizler mucize ve lmden sonraya inanrdk.401 d kavminin kardeini de an! O, kendinden nce ve sonra uyarclarn gelip getii Ahkaf'ta, toplumunu yle uyarmt: "Allah'tan bakasna kulluk/ibadet etmeyin! Gerek u ki, ben sizin byk bir gnn azabna uramanzdan korkuyorum."402 Buradan karak civarndaki lkeler ve zayf lkeler zerine hkimiyet kurmulard. Bugn bile, Arap Yarmadas'nn gneyinde
395 396

Rz, Tefsir, XX, 43-44. Kurtb, el- Camiu, li-hkmil Kuran, XVI, 72-80; Elmall, Hak Dini, VI, 384. 397 Elmall, Hak Dini, VI, 384. 398 Taber, Taber Tefsiri, VII, 410. 399 Philip Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, I, 53; Mevdudi, Hz. Peygamberin Hayat, I, 432; evk Ebu Halil, Atlasul Kuran, s. 31. 400 Muhammed Hamidullah, slam Tarihine Giri, s.29; e-uar, 26/129-134. 401 Mevdd, Hz. Peygamberin Hayat, I, 434; zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, III, 446; Seyyid Kutub, fi-Zill, VI, 3266. 402 Ahkaf, 46/21.

71

yaamakta olan halklar, bu blgede bir zamanlar Ad Kavminin yaadn bilmektedirler.403 imdiki Mkella ehrinden 125 mil kuzeyde Hadrammevt taraflarnda bir makam vardr. Burada Hud'un (a.s) mezarnn olduuna inanlr. Kabr-i Hud ismiyle mehurdur. Her yl aban aynn 15'inde Arap Yarmadas'nn deiik yerlerinden binlerce kii burada toplanarak bir merasim dzenlerler. Her ne kadar tarihsel olarak bu mezar ispatlanmamsa da burada bir kabrin ina edilmi olmas ve Gney Arabistan halknn ounun oraya rabet etmesi, mahalli rivayetlere gre Ad kavminin yurtlarnn buralar olduunu ispatlamaktadr. te yandan yre halk Hadramut'ta bulunan birok harabeyi (ruins) bu gne kadar Ad kavminin evleri olarak anmaktadr. El-Ahkaf'n bu gnk halini gren kimse, bir zamanlar buralarda anl ve pek gl bir medeniyetin yaam olduunu dnemez.404 d kavmi Hz. Nh tfanndan sonra putperestlie dnen ilk kavimdir.405 Peygamberimiz (s.a.s) ved haccnda, Usfan vadisine vard zaman, Hz. Eb Bekr'e: "Ey Eba Bekr! Bu hangi vadidir" diye sormu. Hz. Eb Bekir "Usfan vadisidir" diye cevaplaynca: Hz. Peygamber (s.a.s) Hd (a.s)'un, beline aba tutunmu, belinden yukarsn alacal bir kuma ile brm, gen ve kzl, yular hurma liflerinden rlm dii bir deve zerinde, hac iin buradan telbiye ederek gemi olduunu haber vermitir.406 Ad kavmi helk olunca Hz. Hd kendisine inananlar ile beraber Mekke'ye gelmi ve vefat edinceye kadar orada kalmtr.407 d kavminin, Hz. Hd'a kar karken ileri srdkleri itirazlar, dier Peygamberlere kar muarzlarnn ileri srdkleri itirazlarn ayndr. Ona itirazda ba ekenler de, dier peygamberlere itiraz gibi kavmin ileri gelenleridir. tirazn temelinde ise, dnmekte olan kar arklarnn devam etmesi vardr. Hz. Hd'a yaptklar itirazlarn u maddelerde zetlemek mmkndr: a- Hz. Hd'u beyinsizlik ve sapklkla itham etmek: "Kavminden ileri gelenler dediler ki: Biz seni ak bir sapklk iinde gryoruz"408.
403 404

Komisyon, slamda inan ve Gnlk Yaay Ansk. I, 46. Mevdd, Tefhim, I, 430. 405 bn Kesr, Kasasu'l-Enbiy, I, 149. 406 Ahmed b. Hanbel, I, 232. 407 Mevdudi, Tefhim, I, 431.

72

"Kavminden ileri gelen inkrclar dediler ki; biz seni bir beyinsizlik iinde gryoruz ve biz seni yalanclardan sanyoruz.''409 b- Atalar dinine ballk: "Dediler ki: demek sen, tek Allah'a kulluk edelim ve atalarmzn taptklarn brakalm diye mi bize geldin"410 "Dediler: sen bizi tanrlarmzdan evirmek iin mi geldin?"411 c- Kendilerinin gl kuvvetli olduklarn syleyip Hz. Hd tarafndan gelebilecek bir zararn olamayacan ileri srmeleri: "Ad kavmi, yeryznde haksz olarak byklk tasladlar ve bizden daha kuvvetli kim var? Dediler"412 d- hireti inkr etmeleri ve hayatn sadece dnya hayatndan ibaret olduunu ileri srmeleri: "Ne ise hep bu dnya hayatmzdr; lrz ve yaarz (bir ksmmz lrken bir ksmmz doar). Biz ldkten sonra diriltecek deiliz"413

3.2. SEMUD KAVM

Hz. Salihin Peygamber olarak gnderildii, kuzey Arabistan da yaayan kavimdir. Kur'an- Kerim'de ad geen ve kendilerine uyarc olarak Salih (a.s)'n gnderildii, Hicaz ile Suriye arasnda Vadil-Kura'da yaam eski bir Arap kabilesidir. Bugnk rdn civarnda,"Hicr" denen blgede yaayan414 "Semud" kavmi ile onlara Peygamber olarak gnderilen Salih (a.s.)n kssas Kuranda anlatlmaktadr. Semud kavmi, Ad kavminden sonra ve Hz. brahim'den nce gelen bir kavimdir.415 Kur'an- Kerim'de bu kabilenin ismi yirmi alt yerde gemektedir.
408

el-A'raf, 7/60. el-A'rf, 7/66. 410 el-A'rf, 7/70. 411 el-Ahkf, 46/22. 412 el-Fussilet, 41/15. 413 M'minn, 23/37. 414 evk Ebu Halil, Atlasul Kuran, s. 36. 415 Taber, Taberi Tefsiri, VI, 236.
409

73

Semud Kavmine Hz. Salih Peygamber olarak gnderilmitir. Semud kavmi, Semud b. Casr b. rem b. Sam b. Nuh'un neslidir.416 Arab- baide, helak ve yok olmu en eski Araplar'dr ki d, Semd, Tasm ve Cedis bunlardandr.417 Hz. Salih Arap yarmadasnn Kuzeyinde yaamaktayd. Hz. Salihin yaad yere, bu gn Medainus-Salih denilmektedir.418 Yaad dnem kesin olarak bilinmemektedir.419 Lakin Kuran- Kerim o dnemle alakal baz bilgiler vermektedir. Mesela evlerini dalardan oyarak yaptklarn haber verir.420 M.. 715 tarihli Sargon kitabesinde Semud kavmi, Asuriler'in hkimiyeti altna aldklar, ark ve Merkez Arabistan kavimleri arasnda zikredilmektedir. Aristo, Batlamyus ve Plinus, Semud kavmini (Thamudaei) belirten isimden bahsetmilerdir. Plinus'un Semud kavminin oturduu yer olarak zikrettii Domatha ve Hegra'nn, slmi kaynaklarda bu kavmin oturduu yer olarak kaydedilen Hicr ile ayn yer olduu kabul edilebilir.421 Hadis-i eriflerde, Raslllah (s.a.s)'in H. 9. ylda Tebk seferine giderken Semud kavminin yaad Hicr'e urad ve bu yerin Salih (a.s)'n kavminin yaad yer olduunu syledii nakledilmektedir.422 Salih (a.s)'n kavmini imana davet edip uyarma ve korkutmaya srarla devam etmesi zerine, ona yle dediler: "Ey Salih; bayrammz kutlayacamz zaman sen de bizimle gel (Semud kavminin putlarn alp ehir dna karak kutladklar bir bayramlar vard). Bize bir yet (davan ispatlayacak bir ey) gster. Sen ilhna duada bulun; biz de ilhlarmza duada bulunalm. Eer senin ilhn duana icabet ederse sana uyarz. Yok, bizim ilhlarmz bize icabet ederse bize tabi olursun." Bu isteklerini kabul eden Salih (a.s) bayramda onlarla birlikte gitti. Putperestler, putlarndan istekte bulundular. Ancak bir karlk bulamadlar. Bunun zerine kavmin reisi, Salih (a.s)'a: "Ey Salih; bize u kayadan bir deve kar. Eer bunu yaparsan seni dorulayacaz" dediler. Salih (a.s), onlardan, Allah Telal kendileri iin byle bir deveyi bu kayadan kartrsa iman edeceklerine dair sz vermelerini ve
416 417

Taber, Tarih, I, 226. bn Haldun, Mukaddime, s. 125 ; Mevdd, Hz. Peygamberin Hayat, I, 434. 418 evk Ebu Halil, Atlasul Kuran, s. 36. 419 Philip Hitti , Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, I, 32; Muhammed Hamidullah, slam Tarihine Giri, s, 32. 420 uara 26/149. 421 Mevdd, Hz. Peygamberin Hayat, I, 434; Muhammed Hamidullah, slam Tarihine Giri, s, 32. 422 Buhr, Enbiya, 17; Ahmed b. Hanbel, I, 66, 73.

74

yemin etmelerini istedi. Onlar, bu konuda yemin edip sz verdikten sonra, Salih (a.s), namaza durdu ve Allah'a dua etti. Bunun zerine kaya yarld ve iinden onlara istedii gibi gebe, karn a bir deve kt. Bu olay zerine, onlar daha nce vermi olduklar szden cayarak iman etmediler.423 Allah Telal, hayvanlarn suland kuyunun suyunun mucize deve ile dierleri arasnda nbetlee kullanlacan bildirmiti: "Onlara, suyun aralarnda taksim olunduunu haber ver. Her biri su nbetinde hazr bulunsun424. Salih (a.s) kavmine; "te u devedir. Su ime hakk belirli bir gn onun ve belirli bir gn sizindir" dedi425. Deve onlarn arasnda bir sre kald. Bu sre ierisinde, bir gn kuyunun suyunu deve iiyor, bir gn de onlar kuyunun suyundan istifade ediyorlard. Semud kavmi devenin su itii gnlerde onun stn sayor ve kaplarn dolduruyorlard.426 Semud kavminin Salih (a.s)'n davetine duyduklar dmanlk ve kinleri artnca, deveyi ldrmeyi planladlar. Allah Telal bu durumu Salih (a.s)'a bildirdi. Salih (a.s), grdkleri mucizeye ramen iman etmekten kanan kavmine eer byle bir i yaparlarsa helk edilecekleri uyarsnda bulundu. Ancak onlar, onun btn uyarlarna kulak tkayarak deveyi kestiler: Fakat O'nu yalanladlar. Ve derken deveyi kestiler. Bunun zerine Rableri gnahlar yznden onlar krp geirerek yerle bir etti".427

3.3. LT KAVM

Kendilerine peygamber olarak Hz. Ltun gnderildii Sedum kavmidir. Lt'u da (peygamber gnderdik). Kavmine dedi ki: Sizden nceki milletlerden hibirinin yapmad fuhuu mu yapyorsunuz?428 Bu kavim, imdi rdn'n dou yakas denilen ve Irak ile Filistin arasnda yer alan topraklarda yaamt. Kitab- Mukaddes'e gre merkezleri l Deniz'e yakn

423 424

bnul-Esr, el-Kmil fi't-Tarih, I, 89-90. el-Kamer, 54/28. 425 e-uara, 26/155. 426 bn Kesr, Tefsrul-Kur'anil-Azm, III, 437. 427 e-ems, 91/14. 428 Araf, 7/80.

75

yerlerde,429 ya da tamamyla suyun altnda kalm Sodom ehridir.430 Talmud, bunlarn Sodom'un dnda drt byk ehirlerinin daha olduunu ve bu ehirlerarasndaki arazilerin, kilometrelerce devam eden byk bir baheyi andrdn ve seyredenleri bylediini anlatr. Fakat zamanmzda ehirlerin yerleri tam olarak belli deildir. nk bu alanlarn tm, Lt Gl ya da dier bir adyla l Deniz'in altnda kalmtr.431 Hz. Lt (a.s), sapkln, ahlkszln, edepsizliin en adsi olan livtann yaygn olduu Sedum halkna peygamber olarak gnderilmitir.432 Sedum halk, daha nceki milletlerde grlmeyen bu ahlkszlk suunda ok ileri gitmiti. ffet, namus ve haynn unutulduu bu toplumda Lt (a.s) gibiler, onlarn bu tr ahlkszlklarna engel olmak istemiler, ancak susturulmu ve etkisiz hale getirilmilerdi.433 Sedum halk dnyada daha nce kimsenin yapmad sapk ileri, ahlakszlklar yapyor, ecinsel davranlarda bulunuyor, azgnlkta birbirleriyle yar ediyorlard.434 Hz. Lt, kavmini doru yola davet ettiyse de aldrmadlar.435 Yaptklar kt ileri devam ettirdiler. Kars da ona inanmayanlardand.436 Hz. Lt, "lemlerden hi kimsenin sizden nce yapmad hayszl m yapyorsunuz? Siz kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklayorsunuz, dorusu ok ar giden bir milletsiniz"437; "Yol kesiyor ve toplantlarnzda fena eyler yapmyor musunuz?" diyerek onlar doru yola davet etti, iinde bulunduklar dellet ve cehaletten kurtarmaa alt.438 Hz. Lt'un yapt ikazlara aldrmayan Lt kavmi de peygamberi yalanlad. Kardeleri Lt onlara; "Allah'a kar gelmekten saknmaz msnz? Dorusu ben size gnderilmi gvenilir bir eliyim.439 Artk Allah'tan saknn ve bana itaat edin. Buna kar sizden bir cret istemiyorum; benim ecrim ancak lemlerin rabbine aittir. Rabbinizin sizin iin yaratt eleri brakp da, insanlar arasnda, erkeklere mi

429 430

evk Ebu Halil, Atlasul Kuran, s.60. Zemaher, el-Keaf, II, 80. 431 bn-i Kesr, Ksasul Enbiya, s.182; Mevdd, Tefhm, VI, 241. 432 Taber, Taberi Tefsiri, IV, 78. 433 Zemaher, a.g.e. , a.y. 434 Mslm, Cennet, bab: 77, 2874 ; Buhar, Cenaiz, bab: 87. 435 evkn, Fethul Kadr, V, 356. 436 Semerkand, Tefsirul Kuran, III, 457. 437 el-A'raf, 7/80-81; el-Ankebt, 29/29. 438 Beydv, Envrut-Tenzl, VI, 324. 439 Rz, Tefsir, X, 275

76

yaklayorsunuz? Dorusu siz azm bir milletsiniz" dedi.440 Bunun zerine kavmi de ona cevaben. "Ey Lt! Bu szlerinden vazgemezsen, mutlaka kovulacaksn".441 Doru szl isen bize Allah'n azabn getir."diyerek Hz. Lt ve kendisine inananlarla alay ettiler ve ehirden karmak istediler. Lt Peygamber, kavminin azgnlklarna kar Allah'tan yardm istedi. "Rabb'im u bozguncu kavme kar bana yardm et"; "Rabb'im, beni ve ailemi bunlarn yaptklarndan kurtar."442 diye dua etti. Bunun zerine Allah Tel, Hz. Lt'un tlerine ve davetine uymayan kavmini yok etmek zere "eliler" (melekler) grevlendirdi. Melekler, nce Hz. brahim (a.s)'a uradlar ve orada Hz. Lt'un kavmini cezalandrmak zere geldiklerini sylediler. "Biz phesiz sulu bir millete gnderildik. Lt'un ailesi (Hz. Lt'a inananlar) bunun dndadr. Kars hari hepsini kurtaracaz.443 Karsnn geride kalanlardan olmasn gerekli bulduk." "Biz bu kasaba halkn yok edeceiz, nk orann halk zalim kimselerdir. Hz. brahim: "Ama Lt oradadr"444 dedi. Eliler (melekler): "Biz orada olanlar daha iyi biliriz, onu ve geride kalanlardan olacak kars dnda ailesini kurtaracaz." Dediler."445 Melekler, Hz. brahim'den ayrldktan sonra Hz. Lt'un bulunduu Sedum ehrine geldiler. Melekler gelince, Hazreti Lt onlar tanyamad. Melekler ona. "Biz sadece phe edip durduklar azab getirdik, sana gerekle geldik. phesiz biz doru syleyenleriz" diyerek kendilerini tanttlar. Melekler geldiinde Hazreti Lt ok skld. "Bu etin bir gndr" dedi. Sklma sebebi, melekleri insan zannetmesi idi. nk melekler gen ve yakkl erkekler suretinde gelmilerdi. Hz. Lt, kavminin yapt ahlksz hareketleri ve kt huylarn biliyordu. Korkusu bundand. Misafirlerin geldiini duyan "ehir halk sevinerek geldiler".446 "Lt'un konuklar olan melekleri elde etmeye (onlara tecavz etmeye) kalktlar".447 "Hz. Lt onlara: "Bunlar benim konuklarmdr; onlara kar beni rsvay etmeyin. Allah'tan korkun, beni utandrmayn" dedi".
440 441

Misafirlere

Mevdd, Tefhm, VI, 241; e-uara, 26/160-166. e-uara, 26/167. 442 el-Ankebt, 29/29; el-A'raf, 7/82; el-Ankebut, 29/30; e-uara, 25/169. 443 bn-i Kesr, Ksasul Enbiya, s.182. 444 el-Hicr,15/58-60. 445 el-Ankebt, 29/31-32. 446 el-Hicr, 15/63-64; Hd 11/77; el-Hicr, 15/67. 447 el-Kamer, 54/37; el-Hicr, 15/68-69; Hd, 11/78.

77

dokunulmamas iin. Ey milletim ite bunlar benim kzlarm, onlar sizin iin daha temizdir (size nikhlayabilirim). Konuklarmn nnde beni rezil etmeyin. inizde akl banda kimse yok mudur? dedi". Sedom halk sapklktan baka bir ey

dnmyordu. "Andolsun ki senin kzlarnla bir iimiz olmadn biliyorsun: Dorusu ne istediimizin farkndasn". diyerek bunu reddettiler. Hz. Lt, bu defa: "Keke size yetecek bir kuvvetim olsa ve ya salam bir yere snsam" dedi. Hz. Lt iyice sklmt. Bunun zerine melekler; "Ey Lt! Biz rabbinin elileriyiz, onlar sana iliemeyecekler" diyerek kimliklerini akladlar ve onu teselli ettiler. 448 Artk Allah Tel'nn Lt kavmine takdir ettii azabn vakti gelmiti. Melekler, Hazreti Lta: "Geceleyin bir ara, ailenle beraber yola k. Karnn dnda kimse geri kalmasn. Dorusu onlarn bana gelenler onun bana da gelecektir. Vadeleri gn doana kadardr. Gn domas yakn deil mi?".449 "Bu kasaba halknn yaptklar yolsuzluklardan tr gkten elbette bir azap indireceiz".450 Sabahleyin Sedom mthi bir zelzele ile sarsld. Halkn zerine kime isabet edecei yazl talar yadrld. Bylece ahlkszlklarnn cezasn grm oldular.451 Sedum halknn ahlkszlk ve edepsizliini ifade eden ayette yle buyurulur: "Lut'u da hatrla. Hani o, kavmine yle demiti: lemlerde hi kimsenin sizden nce yapmad bir hayszl m yapyorsunuz?"452 Ancak dier ayetlerde, bunlarn yapt ktlklerin cezasz kalmad vurgulanarak, gkten gelen ac bir azab ile yerle bir edildikleri belirtilmitir.453 Hz. brahim'in (a.s.) yeeni idi. Ne yazk ki, Yahudiler tarafndan tahrif edilmi olan eldeki Kitab- Mukaddes'te Hz. Lt'un (a.s.) ahsiyeti lekelendirilmeye allmtr. Baka hususlar bir tarafa, rdn topraklarnda icra ettii vazife, brahim'in sr srleri ile Lt'un sr srleri arasnda kan bir anlamazlk sonunda"454 mnbit bir topraa g olarak tanmlanmtr. Fakat Kur'an bu iddiay

448 449

Zemaher, el-Keaf, IV,421; Hd, 11/79. Hd, 11/80-81. 450 el-Ankebt, 29/34. 451 Abdulfettah Tabbara, Ma'al Enbiya fil-Kur'an, s, 142-146; Muhammed Ahmed Cad, Ksasu'lKur'n, s, 68-76. 452 el-Ankebt, 29/28. 453 Taber, Taberi Tefsiri, IV, 78. 454 Tekvin, 13/10-11.

78

rtr ve Hz. Lt'un (a.s.) bir resl olarak tayin edilmi olduunu ve oraya, halk slah etmek iin gnderildiini syler.455

3.4. SEBE HALKI

Gney Arabistan'da yer alan, halk ticaretle tannm, Hz. Sleyman vesilesiyle Allaha inanm Belksn Melike olduu lkedir. Andolsun, Sebe' kavmi iin oturduu yerlerde byk bir ibret vardr. Biri sada, dieri solda iki baheleri vard. (Onlara:) Rabbinizin rzkndan yeyin ve O'na kredin. te gzel bir memleket ve ok balayan bir Rab!456 Sebe': Yemen'deki San' yresinde bulunan blgenin addr. Esasen bir kabile ad olan bu kelime, zamanla kabilenin oturduu blgenin ad olmutur.457 Bu blgenin bakenti Me'rib idi. Bu kavmin banda urhl kz Belks kralie idi. Gerek bu kavmin, gerek lkenin ad Tevrat'ta Hz. Sleyman ve Seb Melikesi yksnde birka kez gemektedir.458 Seb lkesinin ekirdeini oluturan blge ikiye ayrlmt. Orta Yemen'in dalk blgesini kaplayan yksek blge ve bu blgenin dou ve gneydousunda uzanan Edne Vadisi.459 evreye yaan yamur sular, iinden bir derenin de akt, denizden 1100 metre yksekliindeki bu vdye toplanp alak bir araziden geer, Balak Da kayalarnn arasndan akar, Rub'u'1-Hl lnn bat uzants olan Ramlat Sabatain'da kaybolur. Irman Balak Da kayalklarnda at yolun aznda Seb bakenti Me'rib bulunur. Irman, Balak Dana girdii noktann, baraj yapmna ok uygun olmas, hemen gerideki vdnin sulanmasna imkn verimitir.460 yet-i kerimede, Sebe' kavminin kssas zikredilmektedir. Bir kii Peygamber efendimize gelip: "Ey Allahn Resul, Sebe' nedir? O bir yer midir yoksa bir kadn mdr?" diye

455 456

Elmall, Hak Dini, VI, 451. Sebe, 34,15. 457 Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, 18, 467-475. 458 Kitab- Mukaddes, Krallar, bab, 10. 459 Bev, Melmut-Tenzl, VI, 336. 460 Sleyman Ate, a.g.e. , a.y.

79

sormu, Resulullah (s.a.v.) de:"O, ne bir yer ne ile bir kadndr. Sebe Araplarda bir adamn ismidir. Onun on ocuu olmutur. On ocuundan alts Yemen'de yerlemi drd de am'da yerlemitir. am'da yerleenler: Lal, Czam, Gassan ve mile'dir. Yemen'de yerleenler ise: Ezd, E'ar, Himyer, Muzhe, Enmar ve Kinde'dir." buyurmutur.461 Peygamber Efendimizin de beyan ettii gibi, Sebe' aslnda Yemen'de yaayan insanlardr.462 Bu kii Seb'e bin Yehup bin Khtan'dr. Yemen'de Ezd kasabalarnda Merip adnda bir ehirde oturuyorlard. Bu ehir Hadremevt dalarnn etek tarafndadr.463 Bu ehrin banisi Sebe olduu iin o adla isimlendirilmitir. Rivayete gre Sebe, Yemen'in ilk hkmdarnn addr. Asl ad Abdems dir. lk esir alan hkmdar olduu iin kendisine Sebe denmitir. Sebe, esir alan demektir. Rivayete gre drt yz seksen drt sene hkmdarlk yapmtr.464 ibn Abbas (r.a.)n rivayetine gre ise Sebe, Yemen'de bir ehrin addr. Allah Tel Yemen'in ehrine 13 peygamber gndermitir. Bunlarn bir ksm sonradan gnderilmitir. Bu peygamberler Sebe halkn ve evresindeki kasabalarn halkn imana davet edip Allah'n kendilerine vermi olduu nimetleri hatrlatarak kretmelerini istemilerdir. Fakat onlar peygamberlerinin davetini kabul etmeyerek, imandan yz evirip ba-bahelerindeki mahsulden dolay marp azmlardr.465 Sdd'nin rivayetine gre de onlarn memleketi ok mmbit, her eit meyve ve sebzenin bol olduu bir yerdi. O kadar bolluk vard ki, kadnlar balarna sele alp ba ve bahelerin arasnda dolarken dklen meyvelerle sepetleri dolar taard.466 Sebeliler medeniyet eiinden adm atan ilk Arabistanllardr. Bunlar ge devrin ivi yazs kitabelerinde yer almlardr. Bu lkeye, yamur bereketi, denize yaknlk, Hindistan yolu zerinde olu, stratejik bir konum kazandrmtr.467 Baehri de, imdiki Kuzey Yemen'in merkezi Sana'nn kuzey-dousunda, takriben 55 mil mesafede olan Ma'rib kenti idi.468 ada tarihi Hitti ye gre ise Bu

461 462

Tirmiz, Tefsir, Bab: 3, No: 3222. Taber, Taber Tefsiri, XXII, 76-77 463 Semerkand, Tefsirul Kuran, V, 324. 464 Kurtub, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran, XIV, 253-254 465 zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, III, 195. 466 Bev, Melmut-Tenzl, VI, 336; Semerkand, Tefsirul Kuran, V, 324. 467 Philip Hitti , Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, I, 79. 468 Mevdudi, Tefhim, V, 115.

80

lkenin bakenti Maaribin batsna doru bir gnlk mesafedeki Sirvah idi.469 Tevratta eba diye geen bu devletin hkmdarl Yemenden Necrana kadar uzanrd. Demek ki yalnz Sebe' deil, Yemenden am'a kadar470 Arabistan batanbaa byle bayndrm ki, bu ok dikkat ekicidir.471 M:750 de balayp yine M:115 senesine kadar varln srdrr. Tarihilere gre
472

Main krallnn yklndan sonra, M.. yaklak 1100 yllarnda g kazandlar ve bin yl boyunca Arabistan'da hkm srdler. Daha sonra, M.. 115 ylnda onlarn yerini Himyeriler ald.473 Sebe halk, ticaretle tannmt. Sebeliler, bir taraftan Afrika kylar, Hindistan, Uzak Dou ve Arabistan'n i ksmlarnn dhil olduu yerlerde cereyan eden tm ticar faaliyetleri, dier taraftan Msr, Suriye, Yunanistan ve Roma'ya ynelik ticareti ellerinde tutuyorlard. Eski alarda servet ve refahlar ile mehur olmalar ite bundand.474 Hatta yle ki, Yunan tarihilerine gre o devirde dnyann en zengin kimseleri bunlard. Ticaret ve alveriin yannda, ulatklar bu refahn baka bir nedeni de, lkelerinin birok yerinde barajlar ina etmi ve sulama maksadyla yamur sular toplam olmalaryd. Bu tesislerle lkeyi gerek bir baheye evirmi bulunuyorlard. Yunan tarihileri, Sebe lkesinin olaanst yeilliklerine dair ayrntl bilgileri bize kadar ulatrmlardr. Kur'an- Kerim de, Sebe Suresinin 15. ayeti de buna iaret eder.475 Sebeliler gney denizlerinin Fenikelileridir. Zamanlarnda Muson

rzgrlarna hkimiyet salamay baarm, kayalk alanlar tanm, liman ve deniz yollarn iyi renmi olmalar, onlar 1250 yllk bir dnemde deniz yollarnn hkimi yapmtr.476 Hz. Sleyman (a.s.) ile Sebe Melikesi arasnda geen kssa, ncil, Tevrat ve srail rivayetlerde eitli ekillerde anlatlmtr. Fakat Kur'n- Kerim'in bu kssay nakledii, dierlerinden tmyle farkldr. Tevrat'ta getii ekliyle kssann zeti yledir: "Ve Sebe Melikesi (kraliesi) Sleyman'n hretini duyunca, baz zor
469 470

Philip Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, s. 85. Kurtb, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran,; XIV, 254-255 471 Elmall, Hak Dini, IV, 256. 472 Nielsen Handbuch, I, 64. (Philip Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihinden naklen.) 473 Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, 18, 467-475. 474 Zemaher, el-Keaf, III, 255; Hayrettin Karaman Kuran Yolu, IV, 382-384. 475 Mevdd, Tefhim, V, 115. 476 Philip Hitti, a.g.e. s. 80.

81

sorularla onu snamak zere, kalabalk bir maiyet ile Kuds'e geldi. Sleyman'n huzuruna vardnda, iinde sormay tasarlad her eyi sordu. Ve onun btn sorularna Sleyman cevap verdi; (...) ve Sleyman'n derin hikmetini, yaptrd saray, sofrasndaki yemekleri, grevlilerin (bakanlar) oturuunu ve elbiselerini, hizmetilerin duruu ve kyafetlerini, sakileri ve giydiklerini ve nihayet Rabbin evine kan merdivenin ihtiamn grnce Sebe Melikesi'nde bu ihtiam ve debdebeye kar dayanacak takat kalmad. Ve Sultan'a yle dedi: Senin yaptn iler ve sahip olduun hikmet hakknda, lkemde duymu olduklarm tmyle doru imi. Buraya gelip bizzat kendi gzlerimle grnceye kadar onlarn szlerine inanmamtm: Ve ben gryorum ki, sahip olduun hikmetinin yars bile bana anlatlmam; hlbuki Senin hretin, duyduumun ok ok stndedir. Ne mutlu senin adamlarna, ne mutlu senin hizmetilerine! Onlar daima senin huzurunda duruyor ve her zaman senin hikmetini dinliyor ve iitebiliyorlar! Seni, kendi tahtna oturtan Rabbin ne Ycedir! (...) Ve o krala yz yirmi kantar altn, bol miktarda baharat ve paha biilmez kymetli talar verdi. ve Sebe Melikesi'nin kral Sleyman'a verdii baharatn bir benzeri dnyada yoktu (...) ve Kral Sleyman da, kralienin btn arzularn yerine getirdi ve istedii her eyi ona verdi (...) ve bylece Kralie maiyeti ve kullar ile beraber memleketine dnp gitti.477 ncil'de ise, Hz. sa'nn, Sebe kraliesi hakknda yapt konumasndan sadece aadaki cmle nakledilmitir. "Cenup kraliesi, hesap gn bu neslin adamlaryla kalkacak ve onu ayplayacak; nk o, Sleyman'n hikmetini dinlemek zere, dnyann uzak blgelerinden buraya geldi ve ite Sleyman'dan daha by buradadr (huzurumuzdadr)."478 Bazlar Hdhd'n syledii "Senin bilmediin eyler hakknda bilgi edindim" anlamndaki cmleyi, Hz. Sleyman'n (a.s) Sebe lkesi hakknda hi bilgisi olmad eklinde yorarlar. Hitti bunu kabul etmez: Snrlar Kuzey Kzldenizine (Akabe Krfezi ve evresine) kadar uzanan Filistin ve Suriye hkmdarnn, ayn denizin gney (Yemen ve evresi) kylarn idare eden ve dnya ticaretinin de en nemli bir ksmn ellerinde tutan bir kavimden haberi olmamas

477 478

Kitab- Mukaddes, Tarihler, 9:1-12, I. Krallar, 10:1-13. Matta, 12/42; Luka, 11/31.

82

imknszdr (dnlemez).479 Kald ki, Mezmurlar'a gre, Hz. Sleyman'n (a.s.) babas Davud (a.s.) Sebe lkesini biliyordu. Mezmurlar'da nakledilen duasnda aadaki ksmlara rastlamaktayz: "Ey Allah(m), krala senin hkmlerini ve kraln oluna senin adaletini (doruluunu) ver. Senin kavmine adaletle ve zayf kullarna hak ile hkmetsin."480 "Tari ve adalarn krallar ona ba getirsinler; eba ve Sebe (Yemen ve Habe kollar) krallar hediyeler takdim etsinler."481 Bu kralln bandakilere Mukarrb denilirdi. Sebenin bilinen en eski mukarribi Yasaamar ve II. Sargondur. En mehuru ise Kuran da zikri geen Melike Belkstr.482 Aatalar Sebe' b. Yecb b. Ya'rub b. Kahtan'n483 adyla yd olunan Sebe' kavmi Neml Suresinde hikyeleri getii zere nceleri gnee taparlarken, Belks idaresinde Hz. Sleyman'a itaat ederek tek tanrl bir inanca kavumular. Meskenleri, merkezleri Yemen'de Me'rib ehri idi.484

3.5. MUSA KAVM

Hz. Yakubun soyundan gelen, kendilerine Hz. Musann Peygamber olarak gnderildii kavimdir. Benu srail veya Trkesiyle srailoullar, Hz. Ya'kub (a.s)'n oniki olunun soyundan gelenlere verilen isimdir. srail, Hz. Ya'kub'un lakabdr. branicide manas Safvetullah veya Abdullah demektir.485 Tevrata gre Hz. Musa, Hz. Yakubun ocuklarndan Levinin soyundandr. Babas Armam, annesi ise Yokebeddir.486 Bu kavme Peygamber olarak gnderilen Hz. Musa, Firavunlarn Memleketi olan Msrda dnyaya gelmi sonra Medyene uayb (a.s) n memleketine gitmitir.

Philip Hitti, a.g.e. s.80. Mezmurlar, 72: 1-2. 481 Mezmurlar, 72: 9-10. 482 Mevdd, Tefhm, V, 115. 483 Taber, Tefsir, XXII, 82-83; bn Atyye, Tefsir, IV, 415; evkn, Fethul Kadir, IV, 367-368; Prof. Dr. Hayrettin Karaman-Prof. Dr. Mustafa arc-Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez-Prof. Dr. Sadrettin Gm, Kuran Yolu, IV, 382-384. 484 Taber, Tefsir, XXII, 76-77; Elmall, Hak Dini, VI, 337-338; Mevdd, a.g.e. , a.y. 485 Elmall, Hak Dini Kur'n Dili, I, 334. 486 Kitab- Mukaddes, k, 6/18-20.
480

479

83

Kavmin yaad yer ise Mukaddes topraklardr. Zamanla buradan karlmlar Msrda Firavunlara adeta klelik yapyorlard.487 Msr tarihinin en nemli olaylar, srailoullarnn bu lkedeki varlklaryla ilgili olarak gelimitir. Hz. Yakupun oullar srailoullar olarak bilinen, sonradan Yahudi olarak da anlan kavmi oluturmutur. srailoularnn Msra gelileri ise Hz. Yakubun kk olu Hz. Yusuf zamannda olmutur.488 Msr'a egemen olan krallar dnyada ei az bulunur zalimlerdendi. Ortak adlar Firavun olan bu zalimler, Msr'daki aznlk durumunda olan yabanclar ok ar ilere koarlar; bazen bir vehim, bazen bir rya, bazen bir dedikodu, bazen da hi bir neden olmadan asar keserler, akla gelmedik ikenceleri onlara reva grrlerdi.489 Kurandan anladmza gre, ilk balarda bar ve gven iinde yaayan srailoullar zamanla Msr toplumu iindeki statlerini kaybetmeye balamlar ve sonunda kle konumuna gelmilerdi.490 Msrn III. Firavunu olan Firavun Veld, srailoullarn, kle ve hizmeti olarak altrrd. Onlar, snflara ayrp bir snfn, yap ilerinde, bir snfn, ift srme ve ekin ekme ilerinde, Bir snfn da, pislik temizleme ilerinde kullanrd. srail oullarndan, sanat bulunmayanlar ise, cizyeyle, vergiyle mkellef klar, onlara, ikencenin en ktsn yklerdi.491 Ayetlerden, Hz. Musann geldii dnemde srailoullarnn byle bir konumda yaadklar grlmektedir. Hz. Musa, Kuranda anlatldna gre

klelikte bulunan bir kavmin bir yesi olarak Firavuna gitmitir. Firavun ve adamlarnn Hz. Musa ve Hz. Haruna kar verdikleri u kibirli cevap, bu konuda bizi bilgilendirmektedir:492 Bu yzden dediler ki: Kavimleri bize klelik ederken, bizim gibi olan bu iki adama inanr myz?493 Msr toplumu iinde srailoullarna yaplan bask o kadar ileri gitmiti ki onlarn nfuslar bile denetim altnda tutuluyordu. Kendileri iin tehlikeli olacan

487 488

evq, Eb Halil, Atlasul Kuran, s. 81; Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, X, 333, 335. smail Yiit, Peygamberler Tarihi, Kayhan Yaynlar, s. 454-455. 489 Beav, Tefsir, I, 74; Bkz. smail Yiit, a.g.e, a.y. 490 Beydv, Tefsir, I, 324. 491 Taber, Tarih, I, 199; bn. Esr, el-Kmil fit-Tarih, I, 17O. 492 Muhammed b. Muhammed Ebu's-Sud, (982/1574) radul Akls-Selim, (9 c) Beyrut, ty, I, 102. 493 Taber, Taberi Tefsiri, IV, 109-110; Mminun, 23/ 47.

84

dndkleri erkek nfusunun artna engel olunuyor, hizmet iin kullanacaklar kadnlar sa braklyorlard.494 Firavun insanlar frkalara ayrp o dnemin en hayrl insanlar olan srail oullarnn yok edilmesini amalyordu. nk bunlar Hz. Yakubun torunlarydlar. Beni srail bu haldeyken, Msr helak edecek bir kurtarcnn kendi zrriyetinden geleceklerini bekliyorlard.495 nsanlar bunu kendi aralarnda konuadururken Firavunun adamlar bunu Firavuna ulatrdlar. Sddinin bn-i Abbasa dayandrd hadise gre Firavun ryasnda Beyti Makdis tarafndan bir atein ktn beni srail hari herkesi yaktn grr. Khinler bunu, beni srail iinden kacak bir ocuun Msr ve Fravunun saltanatn ykacana yorarlar. Bunun zerine Firavun da beni srail ocuklarnn ldrlmesini emreder.496 Bask ve zulmn iki dnemi vard. srailoullar ilk defa, Hazreti Musa'nn doumundan nce II. Ramses'in ynetimi srasnda zulme uradlar. Ayette anlatlan ikinci zulm dnemi ise Hz. Musa'nn (a.s) Allah'n elisi olarak gnderilmesinden sonra, Mineftah'n497 hkmdarl esnasnda balad. Bununla beraber bir nokta ortak idi ki: srailoullar'nn yava yava soylar kuruyacak ekilde erkek ocuklar ldrlyor, kz ocuklar hayatta braklyor ve sa kalanlar da dier rklar arasnda kayboluyordu.498 1896 senesinde yaplan arkeolojik kazlarda muhtemelen bu dneme ait bir levha bulundu. Mineftah'n kahramanlk ve zaferlerinden bahseden szkonusu levhann zerinde "srailliler imha edilmitir ve onlar yeniden tremeleri iin geride hibir tohum braklmamtr" diye bir cmle geer.499 Firavun, Hz. Musa (a.s.)' ldrmek ve taraftarlarn iddetle cezalandrmakta kesin kararlyd. Bu yzden bana nelerin gelebileceini hi mi hi dnmyor, Hz. Musa (a.s.)' ldrmek iin eitli plnlar hazrlyordu. nananlara yaplan zulmn had safhaya ulat bu gnlerde Allah Telal, Firavun ve adamlarnn zulmnden ve onlarn lm tuzaklarndan kendisine snan Hz. Musa(a.s.)ya m'minlerle birlikte

494 495

bnl-Cevz, Tefsir, I, 83; Bakara, 2/ 49. evkn, Tefsir, 1, 86; Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara gre Peygamberler, s. 114. 496 bn-i Kesr, Ksasul Enbiya, s.58-59; Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara gre Peygamberler, s. 114. 497 evq, Ebu Halil, Atlasul Kuran, s. 81. 498 Seyyid Kutub, f-Zill, III, 354; Kasas, 10. 499 Mevdd, Tefhm, I 291.

85

bir gece gizlice Msr'dan ayrlmasn emretti.500 Pelerine decek olan Firavun ve askerlerinin denizde boulacaklarn haber verdi. Asasyla vurarak denizde aaca yolu kendi halinde brakmasn emretti ve arkalarndan gelen Firavun ve ordusunun orada boulacan bildirdi.501 Hz. Musa (a.s.), ald ilh emre uyarak, bir gece kavmiyle birlikte gizlice Msr'dan ayrlarak Filistin'e doru yola kt. Bundan haberdar olan Firavun, hemen asker hazrlklara balad. Firavun, bir sabah vakti, Kzldeniz sahilinde Svey krfezi yaknnda, srailoullar'na ulat. Onun kalabalk ordusuyla kendilerine yetitiini gren srailoullan, ok korktular. te tam bu esnada, Allah Tel, Hz. Musa (a.s.)ya elindeki asa ile denize vurmasn emretti.502 Hz. Musa (a.s.) asasyla denize vurunca, deniz yarlp sular kenara ekilmi ve denizin ortas gemeleri iin dzgn ve kuru bir yol haline gelivermiti. O ve kavmi, alan bu yoldan Kzldeniz'in kar sahiline doru yrdler. Arkalarndan yetien Firavun da, onlar karmaktan korkarak pelerinden ordusuyla birlikte denizdeki yola girdi.503 Ancak Hz. Musa (a.s.) ve kavmi bu yolu takiben kar sahile ulatktan hemen sonra, kenara ekilmi olan sular dev dalgalar halinde Firavun ve ordusunun zerini kaplayverdi. Firavun ve askerlerinin tamam denizde bouldu. Hz. Musa (a.s.}, Firavun ve ordusunun boulmasnn ardndan Filistin istikametinde504 yryn devam ettirdi.505 Ancak ok gemeden, kavminin garip bir teklifiyle karlat. srailoullan, bir peygamber jle birlikte olmalarna, Firavun'un zulmnden byk bir mucize neticesinde kurtularak Allah'n snrsz kudretini aka grmelerine ramen, bu olaydan ksa sre sonra peygamberleri Hz. Musa (a.s.)'a kendileri iin bir put yapmasn teklif ettiler.506 srailoullan' nn kurtulutan sonra kfre ilk meyilleri olan ibret dolu bu gerek, Kur'n- Kerim'de yle anlatlr: srailoullar'n denizden geirdik. Onlar bir kavme uradklarnda, halk kendilerine ait bir takm putlara tapmakta iken grdler. Bunun zerine Musa'ya yle dediler: 'Ey Musa! Bunlarn nasl ilhtan varsa, bizim iin de yle ilhlar yap!' Musa, 'phesiz ki siz, cahillik eden bir kavimsiniz. nk
Rz, Tefsir-i Kebr, XI, 120. smail Yiit, Peygamberler Tarihi, s. 448-454. 502 Semarkand, Tefsirul Kuran, III, 421. 503 Prof. Dr. smail Yiit, Peygamberler Tarihi, s. 448-454. 504 Bkz. srailoullar douda am, batda rdn ve Filistin arasndaki havaliye yerlemilerdir. Bu topraklar hububat, meyve ve yemi iin elveriliydi. Suyu boldu. Bereketi oktu. (Semarkand, a.g.e. a.y.) 505 Ebu's-Sud, Tefsir, I, 102. 506 Seyyid Kutub, f Zill, III, 354.
501 500

86

u grdnz putlara ibadet edenlerin, zerinde bulunduklar din yklmaya mahkmdur. Ve yaptklar ameller batldr. Ben, size Allah'tan baka bir ilh m isterim! Hlbuki O, sizi lemlere stn klmtr.' dedi.507 Hz. Musa (a.s) Allah'tan talimat almak zere krk gnlne Tur-i Sina'ya kt zaman, kavmi konaklad er-Raha ovasnda, O'nun yokluundan istifade ederek bir heykel yaptlar.508 Buzaya tapnma, Msr'da bulunduklar sre iinde srailoullar'nda vukubulan ikinci bir deiikliktir. Kur'an- Kerim: "... Onlar (srailoullar) inkra o derece meyilli idiler ki, kalplerinde buzaya ta'zim tayorlard" diyerek Beni srail'in, Msrllarn buzaya tapclndan etkilenmi olduunu syler.509 Gerekten ne ilgin bir durumdur ki, Msr'dan, mucizev kalarnn zerinden daha ay bile gemeden, srailoullar, peygamberlerinden kendileri iin yapay bir tanr yapmasn istemi510 ve Hz. Musa (a.s) Sina'ya kmak zere onlar terk eder etmez de hemen kendi kendilerine sahte bir tanr uydurmulard.511 Kitab- Mukaddes'e gre, onlara tanr olarak altndan bir buza heykeli yapma suunu Harun (a.s) ilemiti. yle ki: "Ve Musa'nn dadan inmesinin geciktiini grnce, kavmi Harun'un yannda topland ve ona dediler: Kalk bize, nmzden gidecek tanrlar yap, nk Musa'ya, bizi Msr'dan karan bu adama, ne oldu bilmiyoruz. Ve Harun onlara dedi: Hanmlarnzn, oullarnzn ve kzlarnzn kulaklarndaki altn kpeleri skp karn ve onlar bana getirin. Ve btn kavim mensuplar kulaklarndaki altn kpeleri skp kardlar ve onlar Harun'a getirdiler. Ve O, onlar ellerinden ald ve ona (eritilmi altn klesine) oymac aleti ile ekil verdi ve ondan dkme bir buza yapt. Ve yle dediler: Ey srail, seni Msr diyarndan karan ilhlar bunlardr. Ve Harun onu grd zaman, onun nnde kurbanlarn kesilecei bir yer yapt.512 Kur'an, bu iddiay redderek rtm ve bu meselede o iren gnahn sorumlusunun Allah'n peygamberi Hz. Harun (a.s) deil aksine "Samir" adndaki bir si olduu gereini nakletmitir.513 Hz. Musa (a.s.)'a, Sn danda bulunduu srada Smiri'nin srailoullar'n
507 508

Taber, Taber Tefsiri, IV, 109-110; Araf, 7/138-141. Bkz. Nesef, Tefsir, I, 439. 509 Seyyid Kutub, f Zill, III, 354. 510 Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kfi Dnmez, Prof. Dr. Sadrettin Gm, Kuran Yolu, II, 466. 511 Mevdd, Tefhm, I 291. 512 Kitab- Mukaddes, k, 32: 1-6. 513 Taber, Taber Tefsiri, IV, 120; Th, 20, 85.

87

dinlerinden dndrmesiyle ilgili bu olay da haber vermiti. Dolaysyla Hz. Musa (a.s.), kavmine bu sapklklar yznden duyduu byk bir fke ve znt ile dnd. Kavmine ulatnda, Allah'n kendilerine hidyet ve nur kayna olan Tevrat vermeyi vdettiini ve yanlarndan bu maksatla ayrldn hatrlatarak, buna ramen kfre dnmelerine hayret ettiini syledi.514 Ve bir vakit Musa, kavmine yle dedi: Ey kavmim! Cidden siz, o buzaya tapmakla kendinize zulmettiniz. Gelin tevbe ederek yaratannza dnn ve nefislerinizi ldrn.515 Byle yapmanz, yaratannz yannda sizin iin daha hayrldr.' Bylece tevbenizi kabul buyurdu. Gerekten o, tevbeleri ok kabul eden, ok merhamet edendir."516 srailoullar, kendilerini irke dren bu byk gnahtan tevbe etmeye karar vermilerdi. Hz. Musa (a.s.), bu tevbenin ilerinden seecei 70 kii ile birlikte, Sn danda yaplacan akladktan sonra, bu maksatla setii ahslara, oru tutmalarn, nefislerim ve elbiselerini temizlemelerini emretti. Ardndan onlar Sn dana gtrd. Orada Cenab- Hak, Hz. Musa (a.s.)'a tekrar hitap etmiti. Fakat yanndaki adamlardan bazlar, Allah' aka grmedike ona seslenenin Allah olduuna inanmayacaklarn sylediler. Bu haksz srarlar yznden onlar korkun bir sarsnt sarverdi. Hepsi bir anda dp bayldlar, hatta bir rivayete gre ldler.517 Ama Kuran- Kerim Hz. Musann dua etmesiyle Yce Allahn onlar af ettiini haber verir.518 Daha sonra Yahudiler Rablerinin isteklerini yine kabul etmediler. Allahn Sina Dan onlarn zerine kaldrmas zerine onlar geici bir sre iman ettiler. Bu huy Yahudilerin iinde bir alkanlk olmutu. Allah bunu u ekilde haber verir: "Verdikleri sz bozduklar iin onlar lanetledik ve kalplerini katlatrdk. yle ki, onlar, kelimelerin yerlerini deitirirler (kitaplarn
Prof. Dr. smail Yiit, a.g.e. s. 461-467 Bakara sresi, 2/54. Ayette geen "fa'ktl enfusekm/nefislerinizi ldrn, ibaresi, mfessirler arasnda htilaf konusu olmutur. Baz mfessirler, bu emir le, buzaya taparak irke denlerin tvbelerinin, nefislerini ehvetlerden arndrmalar, her trl sfl arzu ve istekleri terketmek suretiyle nefislerini itaat altna almalar ve buna kesin sz vermeleri artyla kabul edileceinin kastedildii grn tercih etmilerdir (bkz. Nesef, Tefsir, I, 44; Beydv, Tefsir, I, 324; Ebu's-Sud, Tefsir, I, 102). Ancak bu emir, mfessirlerin ou tarafndan, buzaya tapanlarn ldrlmesi olarak anlalmtr. Buna gre, buzaya tapanlar lm cezasna arptrlmlar ve bu onlarn tvbelerinin kabul saylmtr. Onlar buzaya tapmayanlarn ldrd veya birbirlerini ldrdkleri eklinde rivayetler vardr (Taber, Tefsir, I, 285-287; Kurtb, Tefsir, I, 401; bnl-Cevz, Tefsir, I, 83; bn Kesir, Tefsir, I, 93; Kasasul-enbiy, II, 443; Salebi, 211; Beav, Tefsir, I, 74; evkn, Tefsir, 1, 86). Bu yaygn gr benimseyenlerden Elmall, "nefislerinizi ldrnz" eklindeki aklamann iri tefsir olduunu syler {Hak Dini, I, 300). 516 Bakara, 2/54. 517 bnl Cevz, Tefsir, I, 83; bn Kesr, Ksasu'l Enbiy, II, 445. 518 A'rf , 7/155-156.
515 514

88

tahrif ederler), kendilerine retilen ahkmn nemli bir blmn de unutmular. lerinden pek az hari, onlardan daima bir hainlik grrsn. Yine de sen onlar affet ve yaptklarna aldr etme. phesiz ki Allah, iyilik yapanlar sever.519 Hz. Musaya eziyetleri, verdikleri szde durmamalar, yasaklar inemeleri Yahudileri kanlmaz sona yaklatrmtr. Kuran- Kerim bunu yle haber vermektedir: 'Ey Musa! Bir eit yemee dayanamayacaz, bizim iin Rabbine yalvar, bize, yerin bitirdii sebze, hyar, sarmsak, mercimek ve soan yetitirsin.' demitiniz de, Musa, 'Hayrl olan daha dk eyle mi deitirmek istiyorsunuz? (yleyse utan ve zillet iinde) Msr'a dnn, phesiz orada istediiniz vardr.' demiti. Onlara yoksulluk ve zillet damgas vuruldu, Allah'n gazabna uradlar. Bu, Allah'n yetlerini inkr etmeleri ve haksz yere peygamberleri ldrmelerindendi. Bu, isyan etmelerinden ve taknlk yapmalarndan ileri gelmekte idi.520 Kur'an- Kerm srailoullarndan u balklarla ifade edilebilecek ekilde uzun uzun bahsetmektedir: srailoullarnn zerlerine dan kaldrlmas (el-Bakara, 2/63-64); srailoullarnn Arz- mukaddese girmekten menedilmesi (el-Mide, 5/2022-2426); srailoullarnn hezimete uramas ve tabut'un ellerinden alnmas (elBakara, 2/58-59); srailoullarnn bir hkmdar istemesi (el-Bakara, 2/246): srailoullarnn sapkl (en-Nis, 4/160-161); srailoullarnn sa'ya olan dmanlklar (en-Nis, 4/157).

3.6. SABLER

Kuranda, adlar Hristiyan ve Yahudilerle birlikte zikredilen, kendilerine Peygamber gnderilip gnderilmedii kesin bilinmeyen topluluktur. Sabin, "Sabie" kknden gelen, tannm bir dinden kp baka dine girmek demektir.521 "phesiz iman edenler, yahudiler, hristiyanlar ve sabiler'den Allah'a, ahiret gnne iman edenler ve salih amel ileyenlerin Rableri katnda mkfatlar

Mide, 5/13. Bakara, 2, 60-61. 521 Zemaher, el-Keaf, I, 254; evkn, Fethul Kadir, I, 159; Beav, Melimut-Tenzl, I, 241; Nesef, Nesef Tefsiri, I, 315-316.
520

519

89

vardr..."522 Ayetinde zikredilen "Sbin"den kimlerin kastedildii hususunda ise farkl grler zikredilmitir. Mcahid, Katade Hasan- Basr, Ebu Necih ve At b. Ebi Rebahtan nakledilen bir gre gre bunlar, dinleri olmayan bir topluluktur. Bunlar, Yahudilik, Hristiyanlk ve Mecusilik arasnda bocalayan bir topluluktur. bn-i Zeyd'e gre ise bunlar, Musul civarnda yaayan ve "Lailahe llallah" diyen fakat herhangi bir dine, kitaba uymayan, hibir amel ilemeyen ve Resulullah'a da iman etmeyen bir topluluktur.523 evq Ebu Halile gre Sabilerin asli yurtlar Harrandr daha sonra Badata g etmiler, gnmzde de az bir topluluk olarak Badatn kuzeyinde yaamaktadrlar.524 Hasan- Basri, Katade ve Ebu liyeden nakledilen dier bir gre gre de bunlar, meleklere tapan, ayn zamanda kbleye doru dnp namaz klan ve Zebur okuyan bir kavimdir.525 Baz Mfessirler slam, Yahudi ve Hristiyanlarn dnda kalan dier dinlerin mensuplar diye aklarlar. Ayrca meleklere veya yldzlara tapan insanlar olduu sylenmitir.
526

lemin tek Yaratcsna inanmakla birlikte, dnyann ve

insanlarn ynetiminin gk cisimlerine brakldn ileri srerler. Hz. brahim (a.s) bunlar irad etmek iin gnderilmiti. Gnmzde yldz falna inanma ve yldzlarn gcne snma bunlardan kalmadr.527 Baka bir gre gre Sabi kelimesi, eski bir dine mensup olan toplulua verilen isimdir.528 bunlar Hristiyanlk ve Yahudilikten nce gelmi semav bir dindir.
529

Arapa bir kelime olmayp, asl "sab" olan sryanice bir kelimedir.

Kelimenin aslnn bu olduu kabul edilirse, mriklerin Raslllah (s.a.s)'e sabi demelerinin530 sebebi olarak, onlarn onu "Lailahe illallah" demekle sabilere benzettikleri sonucu ortaya kar.
531

Seyyid Kutup: "Sabilere gelince onlar, en

tercih edilen rivayete gre, bi'setten nce kavimlerinin puta tapmasndan

522 523

Bakara. 2/62; Ayrca bkz. Maide, 5/69; Hac, 22/17. Taber, Tefsr, I, 225. 524 evq, Eb Halil, Atlasul Kuran, s. 140. 525 Taber, a.g.e. I, 227. 526 Taber, Tarih, II, 318-320; bn Kesir, Tefsirul-Kur'nil-Azim, I, 148-149. 527 Raz, Mefatihul-ayb, III, 53-54. ; M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'n Dili, I I,1750; Suat Yldrm, Kuran- Hakm ve Aklamal Meali, Ik Yaynlar, 2001, (lgili ayetin aklamas) 528 Beav, Melimut-Tertl, I, 241. 529 evq, Eb Halil, Atlasul Kuran, s. 140. 530 Msned, IV, 341. 531 Taber, Tarih, II, 319; bn Kesir, Tefsirul-Kur'nil-Azim, I, 149.

90

holanmayarak, gnllerine hitap eden ve samimiyetle balanabilecekleri bir itikat arayan Araplardr. Bunlar tevhid dinini kabul etmilerdi ve ilk haniflerin yani brahim (a.s)'n dini zere ibadet ediyorlard. Mrikler, bu kimselere "Atalarnn dininden dnenler" anlamnda sabiler adn vermilerdi.532 Sonradan mslmanlara sabi demelerinin533 sebebi de budur".534

bnul Esre gre Sabi, Hanh olarak isimlendirilen, dris (a.s)'n torunu Lamek'in dier bir addr. Ve Sabiler adlarn ondan almaktadrlar.535 bn'l-Esir, Nuh (a.s)'n gnderildii kavmin Sabilerden bir topluluk olduunu ve onlarn putlara tapndklarn kaydetmektedir. Onlarn inanlarnn temeli ruhan varlklara ibadet etmekti. Bu ruhanler melikeler olup, onlar aracl ile Allah Tel'ya yaklaldna inanmaktaydlar. Onlar, her eyi Allah Tel'nn yarattn ve g, kudret sahibi olduunu kabul ederlerdi. Onlara gre insan O'nun zatn kavramaktan acizdir. Dolaysyla O'na yaklamak ancak ruhanlerin araclyla mmkn olabilir.536 Zerdtlkten nce Farslarn, Hristiyanlktan nce de Rumlarn tabi olduu din Sabilikti. Rumlarn Sabiler'de olduu gibi, adlarn yedi gezegenden alan yedi tane putlar vard. 537 Sabiliin esas itibar ile mnzel bir din olmas da muhtemeldir. Ancak zamanla felsefi ve siyasi etkiler erevesinde bozulma ve sapmalara uram ve bir gizlilik, btnilik zellii kazanmtr. Sabiler, ilk sabiler ve sonraki sabiler olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Bu iki ekoln arasnda mterek olduklar noktalar yannda birbirinden ayrldklar noktalar da vardr. lk sabilik, Hindistan, Eski Msr, Suriye ve Keldnlerin tabi olduklar ekold. Eski Yunan ve Rum dinleri de bu

532 533

evkn, Fethul Kadir, I, 192. Buhr, Teyemmm: 6; bn Hanbel, Msned: IV, 434-435. Aslnda olay yle cereyan etmitir: Peygamber (s.a.v.) bir seferde sular tkenmi. Al ile bir bakasn su aramaya gndermi. Yolda rastladklar, devesiyle su getirmekte olan bir kadna suyun yerini sormular. Kadn suyun 24 saat uzakta olduunu sylemi. Allah Elisi'ne gtrmek istedikleri kadn kendisini nereye gtrdklerini sormu. Allah'n Elisi'ne gtreceklerini sylediklerinde kadn: u sbi' denilen kimseye mi? diye sormu. "Evet ite o dediine diye yantlamlar. Allah'n Elisi bu kadnn krbalarnn azn atrp iinden istedii kadar su aldktan sonra: - Biz senin suyundan bir ey eksiltmedik, fakat Allah bizi sulad. demi ve kadna hurma, un, sevk toplatp hayvanna ykletmi Bir sre sonra bu kadn, kavmiyle birlikte mslman olmutur (Buhr, Teyemmm: 7). 534 Seyyid Kutub, fi-Zilalil-Kur'n, I, 156-157. 535 bnl-Esr, el-Kmil fi't-Tarih, I, 62. 536 bnl-Esr, a.g.e., I, 67-68. 537 bnl-Esr, a.g.e., a.y.

91

inancn bir yansmasndan ibarettir. Sonraki sabiler, srail, ran, Yunan ve Roma gibi deiik kltrlerin tesiri altnda ekillenen Sryan ve Keldn sabileridir.538 Sabilerle ilgili olarak ilk dnem slam limlerinin tanmlamalar genelde bir birlik btnlk arz etmektedir. Onlara gre Sabiler monoteist bir yapya sahiptiler. Sabiilik, Hristiyanlk ve Mecusilik aras bir dindir. Bu din mensuplar Irakta yaamaktadrlar. Memun sonras kaynaklara gre ise Sabiler genelde yldz ve putlara tapan putperestlerdir.539 Lakin Kuran- Kerimin Sabileri anlatna baklrsa ilk dnem slam limlerinin daha bir hakl olduklar anlalacaktr. 540 Fahruddin Rz dier grleri zikrettikten sonra Sabilerin, yldzlara tapan bir topluluk olduu grn doruya en yakn olarak kabul etmektedir.541 Son dnem slam limleri ve batl bilginlerce Sabilerle hakknda mstakil eserler hazrlam hatta baz niversitelerin bnyelerinde Sabilerle alakal hususi paneller dzenlenmitir. Bu konuda aratrmalar ve sunumlar bulunan inasi Gndze gre Sabiler, Filistin-rdn blgesinden Yahdilerin zulmnden katktan sonra Harana Yerlemilerdir. Kesin olmamakla beraber byle bir tespitin doru olabileceini de delillendirir: Sabiler hakknda bilgi veren en eski kaynak olan Haran Gaveytann verdii bilgi bu tezi dorular niteliktedir: Buras Yahd Yneticilerin

Hegemonyasndan uzak bir yerdir. Burada Nasuralar yaamaktalar. Bundan yola kan batl bilim adamlar Haran yani imdiki Urfay Sabilerin inkiaf ettikleri yer olarak tanmlarlar.542 Dier taraftan baz aratrmaclar, Sabilerle Harranilerin birbirinden farkl olduklarn dnmekteler: Abbas Halifesi Memun(: 813) Valisi olduu Harran Mslman olmak, Kitab olmak ya da imha olunmak seenekleri

Elmall, Hak Dini, II, 1751. mer Faruk Harman, Sabiler, salamda inan Ansk, IV, 38. 540 Yahudi ve Hristiyanlarn kitap ehli olduu hususunda gr ayrl yoktur. Kitap ehli olduklarndan dolay kadnlar ile evlenmek ve yemeklerini yemek caizdir. u kadar var ki sabiler hakknda gr ayrl vardr. es-Sdd der ki: Onlar kitap ehlinden bir frkadr. shak b. Rabeveyh de bu grtedir. b-nu'1-Mnzir der ki: Sabitlerin kestiklerini yemekte bir mahzur yoktur. nk onlar da kitap ehlinden bir taifedirler. Ebu Hanife der ki: Onlarn kestiklerinden yemekte, kadnlaryla evlenmekte bir beis yoktur. nk ona gre kitaba iman ederler, Zebur okurlar, yldzlara da tapmazlar. Eb Yusuf ve Muhammed'e gre ise bunlar yldzlara taparlar. O bakmdan onlarla evlenmek caiz deildir. (V. ez-Zuheyl, el-Fkhu'l-lslam, VII, 156-157) 541 Razi, Tefsir-i Kebir, II, 105. 542 inasi Gndz, Manden/Sabi Geleneinde Harran, Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006, anlurfa, I, 55.
539

538

92

arasnda muhayyer braknca Harraniler, Sabi olduklarn ilan ederek imha olmaktan kurtulmulardr.543 Gerek Sabiler ise Gney Mezopotamyada yaamlardr.544 Bu son grn kukulu olduunu dnen baz tarihiler: Memun Hadisesi, Harranllarn Sabi ismini nasl aldklarn anlatmak iin kurgulanm intiban vermektedir grndedirler.545 Bu olayn hikye edilii dahi Harranl Sabilerin o zamana kadar adeta Abbasi halifelerince hi bilinmediini ima eder ki bu da imknszdr.546 Batdaki bilgi birikimi ounlukla Harranl Sabilerin almalaryla slam kltr iindeki yerini almtr. Harranl Sabilerin Putperest olmalar ve bunda srarlar onlarn byk dinlerin tahakkmnden uzak zgr bir ortamda gelimelerini salamtr. Bu ortam Felsefe ve bilginin serbeste dolamasna imkn salamtr ki bu durum Harranl Sabileri Gney Mezopotamyadaki Sabilere gre tarihte daha avantajl klmtr. Bu alkanlklar yaadklar Harran blgesini kendi zyurtlar konumuna getirmitir.547

3.7. RUMLAR

Blge olarak Anadolu topraklar dahil douya ve batya yaylm, Arabistanda da etkileri olan Bizansllardr. Rum kelimesi, Araplar tarafndan Yunanllar, Slavlar ve Latin asll Romallardan oluan halk anlatmak zere kullanlan bir isimdir.548 2. yette bu isimle, Dou Roma olarak da bilinen Bizans mparatorluunun kastedildii anlalmaktadr.549

Ramazan Altnta, Harranlerin Teolojisinde Tanr Tasavvuru, Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006, anlurfa, I, 121. 544 Ramazan Altnta, a.g.e. , a.y. 545 Musatafa Demirci, Helen Bilim ve Felsefesinin slam Dnyasna ntikalinde Harranl Sabilerin Rol, Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006, anlurfa. 546 Musatafa Demirci, a.g.e. , a.y. 547 Mehmet Azimli, Bir Emevi Bakenti Harran; inasi Gndz, Manden/Sabi Geleneinde Harran; Musatafa Demirci, Helen Bilim ve Felsefesinin slam Dnyasna ntikalinde Harranl Sabilerin Rol, Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006, anlurfa, a.y. 548 bn ur, Tefsirut-Tenvr vet-Tahrr, XXI, 42. 549 Prof. Dr. Hayrettin Karaman-Prof. Dr. Mustafa arc-Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez-Prof. Dr. Sadrettin Gm, Kuran Yolu: IV, 270-274.

543

93

 Elif. Lm. Mm. Rumlar, yenildi. Araplarn bulunduu blgeye en yakn550 bir yerde. Hlbuki onlar, bu yenilgilerinden sonra birka yl iinde galip geleceklerdir. Onlarn bu yenilgilerinden nce de sonra da emir Allah'ndr. O gn mminler de Allah'n yardmyla sevineceklerdir.551 Mfessirler bu ayetlerle ilgili birok rivayet nakletmilerdir. Makul erevede zeti udur: Bu ayetler Arap yarmadasna komu am ve Frat blgelerinde Rumlarla Farslar arasnda harp olduu bir dnemde inmitir. Bu savata ranllar Rumlar malup etmi ve Mekke mrikleri buna ok sevinerek Mslmanlara kar sevinlerini izhar ederek onlarla alay etmeye balamlard. nk Mslmanlar kaynak ve zn bir olduunu, bunun kendileriyle Ehli Kitap arasn birletirdiini sylyorlard. Hristiyan Rumlar da onlardand.552 Bu durum Mslmanlara ok ar geldi ve zldler. Allah onlar bu ayetlerle mjdeleyerek rahatlatt. Ayetlerin ieriinde her ne kadar ak olarak Farslarn bahsi ve mriklerin sevinip alay etmeleri gemese de, yukardaki zet bilgiyi te'yid etmektedir.553 Rum suresinin ilk ayetleri, M. 615 ylnda Rumlarn ranllara yenildii srada indirilmitir ki bu yl, Habeistan'a hicret edilen yla tekabl etmektedir.554 Hz. Muhammed'in (s.a) peygamber olarak ortaya kndan sekiz yl nce Phokas, Bizans mparator'u Maurice'i tahtndan indirip onun yerine kendisini mparator ilan etti. Bu olay, ran'n Sasani Kral Hsrev Perviz'e, Bizans'a saldrmas iin iyi bir frsat vermi oldu.555 nk mparator Maurice, Hsrev'in dostuydu, Hsrev onun yardm ve desteiyle tahta gemiti. Bunun zerine MS. 603'de Bizans'a kar sava at.556 Ve birka yl iinde Phokas'n ordularn pepee yenilgiye uratarak bir taraftan Anadolu'da Edessa'ya (bugnk Urfa), dier taraftan Suriye'de Halep ve Antakya'ya kadar ilerledi. Hsrev, Phokas'n lmnden sonra savaa devam etti ve savaa Mecusilik (ateperestlik) ve Hristiyanlk arasndaki bir
Ednel-Arz kelimeleriyle kinaye olarak Hicaz'a snr blgelerin kastedildii anlalmaktadr. Bir ksm mfessir, burann am blgesi olduunu sylemilerdir. Bazlar da Frat nehri kys olduunu sylemilerdir. Her iki gr de isabetli olabilir; nk Rumlar, Farslar-ranllar karsnda Frat nehri blgesinde, sonra da Peygamber'in dneminde am blgesinde hezimete uramlard.( zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, IV, 287-289.) 551 Rum, 30, 1234. 552 Elmall, Hak Dini, VI, 399. 553 zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, IV, 287-289. 554 Taber, Tefsir, IV, 1748. 555 Elmall, Hak Dini, VI, 399. 556 Ali Arslan, Byk Kuran Tefsiri, XII, 9-10.
550

94

anlamazlk nitelii kazandrd. Herakliyus bu gl saldry durduramad. Tahta getikten sonra doudan ald ilk haber, Antakya'nn ranllar tarafndan igal edildii oldu. Bundan sonra, MS. 613'de am dt. MS. 614'de Kuds'e giren ranllar Hristiyan dnyasn da yerle bir ettiler.557

O gnlerde Mekke'de daha byk tarih sonulara yol aacak baka bir atma devam ediyordu. Sasanilerin Bizansllara kar zafer kazanmas, Mekke'de ok konuulan bir konu idi. Mrikler bu olaya ok seviniyor558 ve mminlerle yle alay ediyorlard:
559

"Bakn, ran'n ateperestleri zafer kazanyor ve vahye,

peygamberlie inanan Hristiyanlarn kk kurutuluyor. Ayn ekilde biz de Arabistan putperestleri olarak sizi ve dininizi kkten yok edeceiz."560 diyorlard. Tam bu esnada u Kuran ayetleri nazil oldu: Elif. Lm. Mm. Rumlar, yenildi. Araplarn bulunduu blgeye en yakn561 bir yerde. Hlbuki onlar, bu yenilgilerinden sonra birka yl iinde galip geleceklerdir. Onlarn bu yenilgilerinden nce de sonra da emir Allah'ndr. O gn mminler de Allah'n yardmyla sevineceklerdir.562 Bu ayetler nazil olduunda, Mekkeli mrikler Mslmanlarla ok alay ettiler. Ubeyy bin Halef, Hz. Ebu Bekir'le (r.a) Romallar sene iinde zafer kazanmas artyla on deve zerinde bahse tututu.563 Hz. Peygamber (s.a) bu bahsi duyunca yle dedi: "Kur'an, Bid'i Sinin ifadesini kullanyor. Arapa "Bid" kelimesi, ona kadar olan saylar kapsar. O halde bahsi on seneye, develerin miktarn da yze karn." Bunun zerine Hz. Ebu Bekir (r.a), Ubeyy'le tekrar konutu ve bahis on yl ve yz deve zerinden yapld.564 Hudeybiye gn ki bu gn iddiann yedinci senesinin bayd Rumlar Sasanilere galebe ald. Ubey ld iin Hz. Ebubekir develeri Ubeyin varislerinden alarak Rasulullaha getirdi.565

Mevdd, Tefhim, V, 425. Rzi, Tefsir-i Kebr, XVI, 71. 559 Kurtb, el-Cmi' li Ahkmi'l-Kur'n, IV, 110. 560 Tirmiz, Tefsir, Rum, 3190. 561 Ednel-Arz kelimeleriyle kinaye olarak Hicaz'a snr blgelerin kastedildii anlalmaktadr. Bir ksm mfessir, burasnn am blgesi olduunu sylemitir. Bazlar da Frat nehri kys olduunu sylemitir. Her iki gr de isabetli olabilir; nk Rumlar, Farslar-ranllar karsnda Frat nehri blgesinde, sonra da Peygamber'in dneminde am blgesinde hezimete uramlard.( zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, IV, 287-289.) 562 Rum, 30, 1234. 563 bn Kesr, Tefsir, III, 425. 564 Tirmiz, Tefsir, Rum, 3190. 565 Zemaher, el-Keaf, III, 467.
558

557

95

MS. 622'de Hz. Peygamber (s.a.v) Medine'ye Hicret ettiinde, mparator Herakliyus gizlice Konstantinopol'dan ayrlp Trabzon'a, oradan da Karadeniz'e gitti ve ran'a arkadan saldrma hazrlklarna giriti. Bunun iin Kilise'den para yardm istedi. Papa Sergius ona Hristiyanl, Ateperestlie kar korumas iin Kilise hazinesinden faizle bor para verdi. Heraklius, kar saldrsna M.S 623'de balad. Ertesi yl MS. 624'de Azerbeycan'a girdi ve Zerdt'n doum yeri olan Cloromia'y yerle bir edip ran'n en nemli ate tapnan ykt.566 Allah'n kudreti ne kadar da byk! Ayn yl Mslmanlar da Bedir'de mriklere kar ilk defa zafer kazandlar. Bylece Rum Suresi'nde verilen iki gayb haber de on yl iinde gereklemi oldu.567 Kuran, iinde barndrd temel esaslardan biri olan ve insanlar buna kar uyard irk, burada da Yce Allahn yerdii bir dnce olduu ortaya kyor. Nitekim Allahn dnda bir Mabuda tapan Mecusilere kar Hristiyan Bizansn kazanmasn Mminlerin nazarnda gzel gsteriyor. Rumlarn yenilecekleri ama ksa zaman sonra muzaffer olacaklarn anlatan ayetlerde szkonusu olan Rumlar, nceleri kurmu olduklar medeniyetle snrlar zorlayan bir imparatorlukken daha sonra Bat ve Dou Roma olarak ikiye ayrlan lkedir. Dou Roma 1453te Fatih Sultan Mehmet tarafndan yklm bylece Roma imparatorluu yeryzndeki miadn tamamlamtr.568

566

Meydan Larousse, Herakleios maddesi, V, 785; Bizans maddesi: II, 424; Sleyman Ate, Kuran Ansiklopedisi, XVIII, 118-124. 567 Mevdd, Tefhim, V, 425. 568 Mevdd, a.g.e. , a.y.

96

SONU

Kuran dier kutsal kitaplara gre kii ve yer isimleri zerinde daha az durmasna ramen, kii ve yer isimleri Kuranda azmsanmayacak derecededir. Kurann temas ettii her konu gibi adlarn da zerinde durulmas elzemdir. Kuran hangi adlara neden yer vermitir. Hangi ayetlerde bu adlara deinir. Zikredilen ayetlerde konu edinilen yer veya kavmin nazara verilme sebebi nedir. Btn bu ve buna benzer sorulara verilecek cevaplar iin Allah (cc), Kuranda adlar zikretmi insanlarn bununla eyann mahiyetini anlamasn istemitir. ift ynl yaratlan demolu, sadece dnya ile snrl bir hayat yaamayacaktr. nsann yaad hayatn bir de uhrevi boyutu vardr. Sonraki mmetlerin, nceki mmetler hakknda bilecekleri hadiseler sonrakilere bir ders olur. Kuran, Eyke, Semud, Lut halkndan bahsederken onlarn dtkleri duruma bizim dmememiz iin adlaryla anlatr. yle ki Yce Allah, insann gemi mmetlerin yerlerini gidip grmemizi, onlarn durumlarndan ibret almamz ister. Gnmzde mstakil bir bilim dal durumuna gelen Yer Adlar Bilimi (Toponumy) siyasi, sosyal, ahlk ve kltrel bakmdan insan daha ok ilgilendirmeye balad. En eski kavimler hakkndaki bilgilere ulamak isteyen bilim adamlar, bu bilgilere ulamak iin kutsal kitaplarn iaret ettii veya adn zikrederek bahsettii bilgilere kar bigne kalamaz. Kurann ierdii bu trden bilgiler azmsanmayacak ounluktadr. ada ilim adamlarmzdan Mevdd ve Muhammed Hamidullah, Kuranda geen yer adlarna eilmiler, mmkn mertebe bu yerleri dolaarak bilgiler vermilerdir. Bu yerleri tanma, tarihten ibret almay, yeni bir medeniyet kurarken dikkat edilmesi gereken kurallara uymay retecektir. Bu almamzda Yce Allahn, insanlara hidayet rehberi olarak gnderdii Nebilerin, bir manada getii yollarn izlerini srdk. nsanlar Hak yolunu bulsunlar diye ektikleri eziyetlerin yannda, doru yolu bulanlarnda Rablerine nasl ibadet edeceklerini rettiklerini de iledik. Gnmzde insanlarn merkn daha ok eski zamanlardaki olaylar ekmektedir. Eski dnemlere ait bilgilerin semavi kitaplar dnda hibir mevsuk eserde bulunmamas nazarlar bu bilgilerin doru olup olmad zerine yneltmitir.

97

Burada, bir mucize olarak Kurann, bahsettii olaylarn bilim tarafndan desteklendiini grmekteyiz. almamzda Kurann bahsettii yerlerin aslnda hayal rn yerler olmadn, ibret almak iin insanlarn gidip grmeleri gerektiini grdk. Grmedii aye kar cahilane dmanlk ve nyarg yerine; bilimsel bir aba, mtecessis bir dima, tarihe ve tarihi olaylara k tutaca fikrini tayoruz. Allah kelam olduu asla phe gtrmeyen Kuran, Saknanlar iin bir hidayet rehberi olagelmitir. Bu meyanda anlatt hibir tarihi olay hikye olsun diye anlatmamtr. Her hadisede insanlarn ibret alacaklar bir tablo sergilemitir. Bazen de ayn olay tekrar anlatp olayn farkl bir vechesine dikkatleri ekmitir. Elverirki insan, Kurandaki Murad- lahiye ulamak iin aba sarfetsin.

98

KAYNAKLAR

__ABDULBAK, Muhammed Fuad, el- Muceml-Mufehres li ElfazilKurnil-Kerim, Kahire, 1998. __ACLN, smail b. Muhammed (1162/1748), Kefl- Haf ve MzllElbas, (2.c), Kahire, ty __AHMED B. HANBEL, el-Msned, (6 c) stanbul. 1982. __AKPINAR, Ali, Kuran Corafyas, Ankara, Fecr Yay., 2002. __ALGL, Hseyin, Mescid-i Drar, salmda nan ve Gnlk Yaay Ansk., FAV yay. stanbul, 1997. __ALTINTA, Ramazan, Harranlerin Teolojisinde Tanr Tasavvuru, Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006, anlurfa. __LS, Ebul Fazl ihabuddin es-Seyyid Mahmud, (1270/1854), Ruhul Menf Tefsiril Kuraanil zm ve Sebil-Mesn, (16 c), Darul Fikr, Beyrut, 1987. __ARSLAN, Ali, Byk Kuran Tefsiri, Arslan Yaynlar, 2003. __ATE, Sleyman, Yce Kurann ada Tefsiri, ( 10 c) stanbul, 1989. ________Kuran Ansiklopedisi, Kuba Yaynlar, st. 2002. __AYDEMR, Abdullah, slam Kaynaklara Gre Peygamberler, Ankara, 1992. ________ Tefsirde srailiyyat, Ankara, 1979. __AZML, Mehmet, Bir Emevi Bakenti Harran, Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006, anlurfa. __BEAV, Eb Muhammed Hseyin b. Mesud El-Ferra El-Beav E-afi, (:516) Melimut- Tenzl (4 c) Beyrut, 1993. __BEYDV, Nasruddin Eb Said Abdillah b. mer b. Muhammed eiraz, Envaru't-Tenzil ve Esrrut-Tevl (5 c), Beyrut, ty. __BOKS, Abdullah, Arafat DA, stanbul, 1991. __BUHR, Muhammed b. smail (256/869) Sahihul Buhr (8 c), stanbul, 1979. __DARTMA, Bahattin, Kuran ve Arkeoloji, (Yaymlanmam, Doentlik Tezi)2006, Van.

99

__ DEMRC, Musatafa, Helen Bilim ve Felsefesinin slam Dnyasna ntikalinde Harranl Sabilerin Rol, Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006, anlurfa. __DERVEZE, zzet, et-Tefsirl-Hadis, (ev ), ( 10 c), stanbul,1991. __DNEVER, Eb Hanife Ahmed b.Davd, Ahbaru't-Tval, (Nereden mer Faruk Taba) Kahire, 1985. __DA, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1998. __EBU DVD, Sleyman b. Eas-es-Sicistni, Snen (4c) Beyrut, ty __EBU HALL, evq, Atlasul Kuran, Darul Fikr, 2003, Beyrut. __EBU'S-SUD, Muhammed b. Muhammed (982/1574) radul AklsSelim, (9 c) Beyrut, ty. __ELMALILI, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, (9c) stanbul, 1995. __ ERDEM, Sargon, Babil maddesi,, DA, stanbul, 1991. __ESED, Muhammed, Kuran Mesaj, iaret yay., st. , 1999. __ FAYDA, Mustafa, Bedir Gazvesi, DA, V, 325. __FRUZABAD, Muhammed b. Yakub, Besaru Zevit- Temyiz Fi Letaifil Kuranil-Azz (6c) Beyrut, ty. __ GNDZ, inasi, Manden/Sabi Geleneinde Harran, Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006, anlurfa, __HARMAN, mer Faruk "Buhtunnasr", DA, stanbul, 1991. ________ Mescid-i Aksa, Gnlk Yaay Ansk., FAV yay. stanbul, 1997. __HASAN BRAHM HASAN, Tarihu'l-slm, (trc. Komisyon), Kayhan yay. 1989, st. __ HAMEV, Yakut b. Abdillah, (626-1228) Mu'cem'l-Bldan,(7 c ) Beyrut 1956. __BN HACER EL-ASKALN, El-Hafz Ahmed b. Ali, Fethu'l-Bri bi erhi Sahihi Buhr, (Thk., Abdulaziz b. Abdillah b. Baz) Msr, 1959. __BN KUTEYBE, Tefsiru Garbi'l-Kur'an, Beyrut, 1978. ________Kitab'l-Marif, Beyrut, 1970. __ BN'L-ARAB, Eb Bekir, Ahkm'l-Kur'an, Beyrut, 1989.

100

__BN'L-ESR, zeddin Ebi Hasan b. Ali b. Ebi Kerem Mahmud b. Muhammed b. Abdlkerim b. Abdulvahid es-Siyebn, , el-Kmil fi't-Tarih, Beyrut, ty. __BNUL CEVZ, Ebul Ferec, Zadul Mesir f ilmit-Tefsir (9c) Beyrut, 1984. __BN- KESR, maduddn Ebul Fida B. sml B. Kesr El-Kure EdDmak,(:H.774), Tefsrul Kuranil zm, Msr, 1987. ________Ksasun-Nebiyyin, Daru Cl, Beyrut, 1990. __BN- HALDUN, Mukaddime, Terc. Z.K. Uan, stanbul, 1988. __ BN MCE, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid El-Kazvn, Snenu bn-i Mce, stanbul, ty __BRAHM, Mustafa, el-Mucemul Vasit, ar yay., stanbul, 1992. __KTAB-I MUKADDES, Eski ve yeni Ahit, Kitab- Mukaddes irketi, stanbul, 1997. __KOMSYON, slamda nan badet ve gnlk Yaay Ansiklopedisi(4c), stanbul, 1997. __KKSAL, M.Asm, A. Kksal, slm Tarihi,(18 c) stanbul, 1981. ________Peygamberler Tarihi, (2c) Ankara, 1992. __KURTB, Ebu Abdillah Muuhammed Bin Ahmed Bin Ebu Bekr Bin Ferh El Ensar, el-Camiu li-Ahkmil-Kuran, (Terc. M. Beir Eryarsoy) Buru Yaynlar, stanbul, 1996. __MEVDD, Ebul-la, Tefhimul Kuran, (7c) stanbul, 1992. ________Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamber. (3c), (Terc. Ahmed Asrar), stanbul, 1994. __HAMDULLAH, Muhammed, slm Peygamberi,(Terc. Prof. Dr. Salih Tu) (2 c) stanbul, 1990. ________slm Messeselerine Giri, (Trc. hsan Sreyya Srma), Beyan yay., 1992, stanbul. __NES, Ebu Abdirrahman (330/941), es-Snen'l-Kbr, (6 c) Beyrut, ty __NESEF, Ebul Berekt Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, (v. 710/1310), Nesefi Tefsiri, Ravza Yaynlar, st. 1984. __T, Salim Merve mad., nan Ansk, FAV yay. stanbul, 1997.

101

__PHLP K. HTT, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, (. Prof. Dr. Salih Tu), FAV yay.1995, st. __RZ, Muhammed b. Hseyin Fahruddin, et-Tefsirul Kebir, (32c), Darul Kitabul lmiye, Tahran, tarihsiz. __es-SABUN, Muhammed Ali, Safvetut-Tefsir, 1993, Beyrut. ________ en-Nbvve vel-Enbiy, Dmak, 1985. __SEMERKAND, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brahim, Tefsirul Kurn, (terc. Mehmet Karadeniz), 1975, Msr. __EVKN, Fethul Kdr, Beyrut, 1990. __EMSEDDN SM, Kamusu'l-A'lam, stanbul, 1308. __HBDDN EL-HAFC, nyet'l-Kd ve Kifyetu'r-Rd, Kahire, 1283. __et-TABATAB, Muhammed Huseyn, el-Mizn fi Tefsri'l-Kur'an, Kum, 1987. __TABER, Ebu Cafer Muhammed bn Cerir,(224-310) Taberi Tefsiri,(Terc. Kerim Aytekin, Hasan Karakaya) Hisar Yaynevi, stanbul, 1996. ________el-Bidye ve'n-Nihye fi't-Tarih, Beyrut, 1967. __TANYU, Hikmet, "Cd Da", DA, stanbul, 1991. __YILDIRIM, Suat, Kuran- Hakm ve Aklamal Meali, Ik Yaynlar, 2001, stanbul. __YT, smail, Peygamberler Tarihi, Kayhan Yaynlar, 1990, stanbul. __YCEL, rfan, Menasikul Hacc, Diyanet vakf yay.1988, Ankara. __ZEMHER, Carullah Muhammed b. Mahmud b. mer, el-Keaf an Hakaikit-Tenzil ve Uyunul Ekavil, , Kahire, 1977. __ZERKE, Bedruddin, 'lm's-Scid, Kahire, 1397.

102

ZET

amzda mstakil bir bilim haline gelen Yer adlar bilimi Toponumy, sosyal, siyasal ve ahlaki bakmlardan insanl ilgilendirmeye, insanlarn zihinsel ve ruhsal durumlar hakknda fikir vermeye devam etmektedir. Canl bir hayat tarz sunan Kuran, zaman zaman kii ve yer adlarn vererek onlar hakknda bilgi vermektedir. nsanln saadetini n planda tutan Yce Kitap, milletlerin hayatlarnda arpc sahneler sunarak tabilerine ayn hataya

dmemelerini salkverir. Mesela Hz. Lut kavminin iledikleri kt fiilleri nazara vererek nasl helak edildiklerini anlatr. Hikyenin sonunda da Allaha tabi olanlarn nasl kurtulua erdiklerinden bahseder. Gemi milletlerin lks ve atafat iinde yaadklarn; bunlardan Allaha kredenlerin kurtulua erdiklerini, nankrlk edenlerin de azaba uradklarn haber verir ki rem ve Sebe Halk bu cmledendir. Yine Kuran yer isimleri vererek bu yerlerin kutsallklarna ve bu yerlerde yaplacak ibadetler hakknda bilgi verir: Arafatta durma, Kbeyi tavaf, Mescid-i Aksa gibi yerlerin nemi hep bu ekilde vurgulanmtr. Yerleik hayat tutkunu olan insanoluna, Kuran, Yerleri ve zerinde yaayan halklarn durumlarn anlatarak dersler vermektedir.

103

PLACE NAMES N THE HOLY QURAN SUMMARY Toponmy science of place names, which has become an independent scicnce in our age has continued cobcern the people politically, socrally and ethically. And it has becn going on giving an idea about peoples mentaland psychologrical situations. Quran which presents a vivid way of life. Sometimes gives informationby giving place and person names. About them. The Holy Quran whichgives the priority to the happines of people warns their predeccessors against moking the same mistake by exhibiting impressive scenes fromthe life of the nations. For instance by droplaying the condemned bhaviour which was performed by the nation of the Prophet Lut it explainshowthey were destroyed. At the end of the story it makes mention of how the people who surrenderal to the Allah reachedto salvation. t informs that the ancient nations lived in luxury and pomp and some of them who thanked Allah reached salvation but the others who showed igonatitude suffered torment. rem and Sebe societies are in this group. n the some way by giving place and person name Quran informs about their holiness and the prayers to be performeol at these places. The importance of Kbe, Arafat And Mescid-i Aksa is emphasized in this way. Quran tcaches lrssors to the huma-being whot is ford of the estabilisted life by explaning the places and the situations of societies that live in thase places.

104