ANKARA N VERS TES OCUK VE GENL K EDEB YATI UYGULAMA VE ARA TIRMA MERKEZ (OGEM)

3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMU 05- 07 Ekim 2011

Yayma Hazrlayanlar: Prof. Dr. Sedat SEVER

Yrd. Do. Dr. Canan ASLAN Suna CANLI Burcu ILDIR Bilge Nur DO AN

zlem KANAT SOYSAL uheda NAL Sedat KARAGL zgl NCE SAMUR

Ankara, 2012

ANKARA N VERS TES OCUK VE GENL K EDEB YATI UYGULAMA VE ARA TIRMA MERKEZ

Yayn No: 4

3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMU 05- 07 Ekim 2011

Yayma Hazrlayanlar: Prof. Dr. Sedat SEVER, Yrd. Do. Dr. Canan ASLAN, zlem KANAT SOYSAL, Suna CANLI, uheda NAL, Burcu ILDIR, Sedat KARAGL, Bilge Nur DO AN, zgl NCE SAMUR. Kapak Resmi : mit MEL Kapak Tasarm : Yasemin ERDAL Sayfa Dzeni : Glcan YALIN Bask : Ankara niversitesi Basmevi

ISBN:978-605-136-057-7

ANKARA N VERS TES BASIMEV ncita Sokak No: 10 06510 Be evler / ANKARA Tel: 0 (312) 213 66 55 Basm Tarihi: 06/06/2012

Her hakk sakldr. Kitapta yaymlanan yazlarla ilgili tm sorumluluk yazarlarna aittir.

 NDEK LER
SUNU ................................................................................................................................................................. IX Prof. Dr. Sedat SEVER 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Dzenleme Kurulu Ba kan, OGEM Mdr ........................................................................................................................XI AILI KONU MALARI ........................................................................................................................................ 1 Prof. Dr. Sedat SEVER 3.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Dzenleme Kurulu Ba kan, OGEM Mdr ......................................................................................................................... 3 Kmil AYDO AN Ankara l Milli E itim Mdr........................................................................................ 7 Prof. Dr. Onur Bilge KULA Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdr............ 9 Prof. Dr. Cemal TALU Ankara niversitesi Rektr ............................................................................. 13 Muzaffer ZG Onur Sanats................................................................................................................ 17 AILI B LD R LER ............................................................................................................................................ 19 Prof. Talt Sait HALMAN Okuma! Beynin Sulanacak! ............................................................................ 21 Prof. Dr. Orhan ZTRK ocukta Bilme Drtsnn Geli imi............................................................... 23 B LD R LER ......................................................................................................................................................... 29 TRKE RET M VE OCUK ........................................................................................................................ 31 Aydn AFACAN iirde Nitelik Asndan lk retim 7. Snf Trke Kitabna Bir Bak ........................... 33 Ar . Gr. Fatih ARSLAN, Ar . Gr. Suphi Gne ALAMDAR Trke ve Snf retmeni Adaylarnn ocuk Edebiyat ve ocuk Edebiyat Dersine li kin Gr leri (Krkkale li rne i) ................................ 39 Yrd. Do. Dr. Bayram A ILIO LU Deyimlerin retiminde Nasreddin Hoca Fkralarnn Kullanlmas ............................................................................................................................................. 47 Yrd. Do. Dr. . Sekin AYDIN, Ar . Gr. Emine K T E itim Ortamnda Mizah Kullanm zerine Trke retmenlerinin Gr leri............................................................................................... 55 Ar . Gr. Burcu ABUK, Ar . Gr. Ay egl BAYRAKTAR retmen Adaylar rencilerine Kitap Okuyor mu? yk Kitaplarnn Okuma Yazma retiminde Kullanm .................................................... 61 Yrd. Do. Dr. Tu ba EL K Kar lkl Konu ma rnts Yazma Yntemi ............................................ 69 Dr. Mustafa ET N Yabanc ya da ki Kltrle Byyen Trk ocuklarna ve Genlere kinci Dil Olarak Trke retiminde E-Kitap Tabanl Resimli Szlk Uygulamalar .............................................. 77 Yrd. Do. Dr. Tazegl DEM R, Cem ERDEM ocuk Edebiyat rnlerinin Trke retiminde Animasyonlarla retimi .......................................................................................................................... 87 Yrd. Do. Dr. kran D L DZGN Trke retiminde Yazn E itimi Ba lamnda Kar la trmal Metin Tr al malar............................................................................................................................. 97 Okt. Mustafa Onur KAN Trke retmenlerinin ocuk Edebiyat ile lgili Gr leri zerine Nitel Bir Ara trma ............................................................................................................................................... 109 Yrd. Do. Dr. Sadet MALTEPE, Ay e BAYRAM Trke Ders Kitaplarnda Yer Alan Metinlerin ocuk Haklar Asndan ncelenmesi............................................................................................................... 119 Yrd. Do. Dr. Tlay SARAR KUZU, Pnar ALTA KAYA Yaratc Yazma al malarnn e itlenmesi Ba lamnda Toplumsal erikli Tantm-Reklam Metni Olu turma retimi ........................................... 129 Baran SOLAR Trke Ders Kitaplarnda ykleyici Metinlerdeki Kahramanlarn ocu a Greli inin De erlendirilmesi ................................................................................................................................... 139 Yrd. Do. Dr. Mesiha TOSUNO LU, Ar . Gr. Fatih ARSLAN lk retim 6.-8. Snf Trke Ders Kitaplarnn ocuklara retilecek De erler Asndan ncelenmesi ..................................................... 145 Yrd. Do. Dr. Mesiha TOSUNO LU, Ar . Gr. Suphi Gne ALAMDAR lk retim 6.-8. Snf Trke Ders Kitaplarnda Yer Alan Metinlerin eriksel Olarak ocuk Edebiyat Nitelikleri Asndan ncelenmesi ............................................................................................................................................ 155

III

Ar . Gr. Ay egl ULUTA , Ar . Gr. Mustafa Said KIYMAZ Okulncesi Anadili Etkinliklerinde iir Kullanmna li kin retmen Gr lerinin De erlendirilmesi (Adyaman li rne i)............................. 165

OCUK EDEB YATI VE E

T M ....................................................................................................................... 171

Yrd. Do. Dr. Ali Akn AKYOL, Prof. Dr. Fersun PAYKO, Prof. Dr. Candan D ZDAR TERWIEL, Prof. Dr. Aysel KKSAL AKYOL, Naci ASLAN, r. Gr. Barbaros GRAY, Hikmet DEN ZL ocuk ve Tarih Dostu Kitaplar: Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar .................................. 173 Yrd. Do. Dr. Necdet AYKA, Ar . Gr. dil Eren TRKO LU ocuk ve Genlik Edebiyat Ba lamnda Montaignein Denemelerinin E itimsel De erler Asndan De erlendirilmesi ................... 181 Yrd. Do. Dr. eyma BYKKAVAS KURAN ocuk Edebiyat ve Kltr E itimi li kisi ...................... 191 Yrd. Do. Dr. Hatice FIRAT lk E itici ocuk Kitab erminde lenen De erler .................................. 197 Prof. Dr. Ali GLTEK N, r. Gr. Zeynep FT , Ar . Gr. Arzu YET M niversitelerde ocuk ve Genlik Edebiyat retiminin Sorunlar ................................................................................................ 207 Ar . Gr. Banu ZDEM R, Ar . Gr. Esra KARAKU TAY , Ar . Gr. Buket DEDEO LU Edebiyat Temelli Karakter E itimi Yakla mnda ocuk Edebiyatnn Yeri ........................................................... 213 Yrd. Do. Dr. Ay e ZTRK SAMUR Okulncesi retmen Adaylarnn Nitelikli ocuk Edebiyat Eserlerini Seebilme Yetkinlikleri ........................................................................................................... 219 Mine SOYSAL a da ocuk ve Genlik Edebiyatmzn retimdeki Yansmalar............................ 229 Glcan UYUMAZ Dede Korkut yklerinde ocuk E itimi................................................................... 233 OCUK EDEB YATI VE NCELEME ................................................................................................................. 241 Yrd. Do. Dr. Safiye AKDEN Z Behi Akn ocuk Kitaplarnda evre Duyarll ................................ 243 Ar . Gr. Ramazan ALABA ocuk Duygusu Dergisinde Yer Alan iirlerin Tema Bakmndan ncelenmesi ............................................................................................................................................ 253 Ar . Gr. Sinem ALAAYIR etin nerin Glibik ve Portakal Adl ocuk Kitaplarnn ocuklarn Geli im Srecindeki Yeri Asndan De erlendirilmesi........................................................................... 261 Ar . Gr. Nurcan ANKAY Glten Dayo lu'nun Dnya ocuklarn Olsa Romannda Fantastik eler..................................................................................................................................... 271 Hatice ARABACI Glsm Cengiz ve Eserlerinin ocuk Edebiyatmzdaki Yeri ve nemi .................... 275 Do. Dr. Neslihan AVCI, Yrd. Do. Dr. Ahmet GNEYL , Nihan KORAN 7-12 Ya Dzeyine Uygun Yaznsal Kitaplarn ocu un Dinlenilme Hakk Asndan De erlendirilmesi (Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti rne i) ............................................................................................................................... 281 Ar . Gr. Mehmet Ali BAHAR Cengiz Aytmatov'un Yz Yze Adl yksnde Birey-Toplum Sorunsal ve Dn m Eksenleri ........................................................................................................... 291 Yrd. Do. Dr. Bayram BA izgi Filmlerdeki letiler zerine Bir De erlendirme ................................... 301 Ar . Gr. Zeliha BAYAZIT ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin ncelenmesi .......... 307 r. Gr. Glsm CENG Z mer Seyfettin yklerinin ocu a Grelik lkesine Gre ncelenmesi ve Bu yklerdeki tekile tirme ve iddet elerine Bak .................................................................. 315 Ar . Gr. Pnar AKIR Christine Nstlinger ve Sevim Ak'ta ocu un Gznden Yeti kinlerin Dnyasna Ele tirel Bir Bak ................................................................................................................. 327 Ar . Gr. Burcu ILDIR Aile mgesi ve ocu un Geli imine Olas Katklar: Zeynep Cemali Romanlar rne i................................................................................................................................... 337 r. Gr. Yusuf OTUKSKEN TDK'nin Resimli Okul Szl 'nn ocuk ve lkgenlik Edebiyat Asndan De erlendirilmesi .................................................................................................................. 343 Yrd. Do. Dr. Tazegl DEM R, Ar . Gr. Eda Nur KARAKU mer Seyfettinin yklerinde rtk Yaplar .......................................................................................................................................... 355 Ar . Gr. Bilge Nur DO AN Aytl Akal'n yklerinin ocu a Grelik lkesi Asndan ncelenmesi... 361 Ar . Gr. Petek DURGE, mit AYDO AN Tketim Arac Olarak ocuklara Ynelik A Ortam (Web Siteleri) zerine Bir nceleme ....................................................................................................... 371 Yrd. Do. Dr. Ergn HAMZADAYI, Yrd. Do. Dr. Gkhan ET NKAYA Aytl Akal'da li kisel Kimlikler ve Aile i leti im: O lum Nerdesin, Kzm Nerdesin ........................................................... 379 Mine HO CAN B LGE Nuran Turan'n Kitaplarnda Mekn, Gelenek ve teki Kavramlar Arasndaki li kilendirilme......................................................................................................................................... 387

IV

Ar . Gr. Nuray KAYAD B Asl Derin Byk Tuzak Adl Eserinin ocuk Edebiyatnn Temel lkeleri Asndan ncelenmesi..................................................................................................... 393 Yrd. Do. Dr. brahim KIBRIS leti ve Kavramlarn Verili i Ynyle Da larca ocuklarda Dizisinde Yer Alan; lkokul 1'deki, Okulumuz 2'deki, Okulumuz 3'teki Kitaplaryla lgili Bir De erlendirme............ 401 Selcen KIRITO LU ZD L Miyase Sertbarut'un Kapiland'n Kobaylar Adl Yaptyla Christine Nstlinger'in Kim Takar Salatalk Kral' Adl Yaptnn Karakter ereveleri Bakmndan ncelenmesi ............................................................................................................................................ 411 Okt. Serhat Adem KRKUYU, zge TOK etin NER'in ocuk Edebiyat Yaptlarnda Toplumsal Duyarlk.................................................................................................................................................. 423 Ar . Gr. Deniz MELANLIO LU Ayla naro lunun yklerindeki letiler ve Bu letilerin Aktarmna Ynelik Tespitler..................................................................................................................................... 431 Ar . Gr. hsan MET NNAM Brian Way'in Katlmc Tiyatro Yakla mnn ocuk Tiyatrosu Ba lamnda De erlendirilmesi ............................................................................................................... 439 Mnevver O AN Fazl Hsn Da larcann eker Yiyen Resimler Adl Yapt zerine ocuk Gerekli i ve Yaznsal Okuma Sreleri Asndan Bir nceleme .......................................................... 445 Dr. Hseyin ZELEB Cemil Kavukunun ocuk Kitaplarna Ele tirel Bir Bak ............................... 453 Okt. Olcay SALTIK Portakal Adl Yaptn Tankl nda ocuk Edebiyatnda Karakterlerin Geli tirilmesi zerine Bir nceleme ................................................................................... 463 Tu ba ENTUNA Ayla naro lu'nun Mago simli Yaptnn ocu un Duyarlk E itimine Katksnn ncelenmesi ............................................................................................................................................ 467 Yrd. Do. Dr. zge U URLU Panait stratinin Kodini ve ocukla Dostluk ......................................... 475 Ar . Gr. Yasin Mahmut YAKAR Mustafa Ruhi irinin iirlerinde Anne ve Anne Sevgisi .................... 483 Prof. Dr. Engin YILMAZ Trk ocuk Yaznnda Ana Karakter Konumundaki ocuklarn Dil Kullanmlar zerine Kar la trmal Bir nceleme .................................................................................. 491 OCUK EDEB YATI VE YAYINCILIK ............................................................................................................... 497 Seil AH N, Merve BE TA Dil E itiminde ocuk Dergilerinin Yeri: Ataszleri ve Deyimler ............. 499 Samiye Z Sanat ve Yaync Bak Asyla ocuk Edebiyat........................................................... 509 Havva TEK N ocuk ve Genlerin Duygu ve D nce Sa l n Olumlu - Olumsuz Etkileyen Yaynlar.................................................................................................................................................. 513 r. Gr. Vedat YAZICI ocuk Romanlarnda Yaynevi, Editr, Yazar geninde Ya anan Denetim Sorunlarna Bir Yakla m Denemesi ...................................................................................................... 517 OCUK K TAPLARI VE RES M ........................................................................................................................ 521 r. Gr. Tmay ALPER, Yrd. Do. Dr. Ebru DERETARLA GL Resimli Kitaplardaki Karakterlerin Duygu Durumlarnn ncelenmesi ........................................................................................................... 523 r. Gr. Pnar INAR ocuk Yaptlarnn Gstergebilimsel Adan ncelenmesi ............................... 531 Yrd. Do. Dr. Reyhan Yksel GEMALMAYAN ocu un mgelemi ve Grsel Dilin nemi ................... 537 Pof. Dr. Mbeccel GNEN, Ar . Gr. Mehmet KUMRU, Ar . Gr. Tu e AKYOL, r. Gr. Zeynep TOPU Resimli ocuk Kitaplarnda ve ocuk Dergilerinde Yer Alan Etkinliklerin Yaratclk Boyutunun ncelenmesi ..................................................................................... 545 r. Gr. Dr. Arzu PEK YKSELEN, Ar . Gr. Dr. Saniye BENC K KANGAL Resimli ocuk Kitaplarnn Renk Kavram Kazanm zerine Etkisinin ncelenmesi...................................................... 555 Ar . Gr. Ayben KAYNAR TANIR, Zekiye ILDIR Okulncesi Dnem Yaznsal ocuk Kitaplarnn Grsel Tasarm ve ocu a Grelik Bakmndan De erlendirilmesi ....................................................... 563 Yrd. Do. Dr. Kader SRMEL , Do. Ata Yakup KAPTAN ocuk Dergilerinin Grafik Tasarm............ 577 Zeynep YILMAZ BUGN, Prof. Dr. Aysel KKSAL AKYOL Resimli Hikye ve Masal Kitaplarnn e itli zellikler ve Bili sel arptmalar Asndan ncelenmesi ............................................................ 585 OCUK VE GENL K EDEB YATI ................................................................................................................... 593 Merve BE TA , Seil AH N izgi Filmlerde Atasz ve Deyimlerin Kullanm ................................. 595 Prof. Dr. Selahattin D L DZGN Fantastik ocuk Kitaplarnda Fantastik eleri Belirleyen Etmenler................................................................................................................................................. 607 Ar . Gr. Aliye ERDEM lk retim rencilerinin Bak Asyla ocuk Kitaplarndaki Kahramanlar .......................................................................................................................................... 613

Do. Dr. Hasan Haluk ERDEM Hasan li Ycel Dneminde ocuk ve Genlik Edebiyat al malar ............................................................................................................................................. 621 Yrd. Do. Dr. Serap ERDO AN, Zeynep ZDEM R Okulncesi retmen Adaylarnn ocuk Kitaplarnda Olmasn stedikleri zelliklere li kin Gr leri ................................................................ 625 Ar . Gr. zlem KANAT SOYSAL Trk ocuk Edebiyatnda Kahramann Tankl nda Kadn mgesi (1980-2010 rne i) .................................................................................................................... 635 Do. Dr. Z. Canan KARABABA, Ar . Gr. A. Fulya AH N ocuk ve Genlik Yaznndaki Yabanc Dil elerinin ncelenmesi ve De erlendirilmesi ...................................................................... 641 Saliha KARAGZ GZEL ocuk Edebiyatna li kin Sempozyum Bildirilerinin erik zmlemesi ......................................................................................................................................... 649 Yrd. Do. Dr. Evren KARATA ocuk Edebiyatnda Bir Anlat Tr Olarak Mektup ............................ 659 Yrd. Do. Dr. Glten Gnl KKBASMACI Kltrel Sreklilik Asndan lk Genlik a ve Halk Anlatlar......................................................................................................................................... 669 Ar . Gr. uheda NAL Trk Genlik Yazn Kitaplarnda Gen ve Anne-Baba at malar............... 677 Prof. Dr. Nuran ZYER Alman ocuk Edebiyatnda Trk ocu u mgesindeki De i im ..................... 683 Prof. Dr. Sedat SEVER, Yrd. Do. Dr. Canan ASLAN ocuk Edebiyat Yaptlarnda Karakter erevesinin Olu turulmasnda Cinsiyet Rollerinin Sunulu u................................................................ 691 Ar . Gr. Mustafa TRKYILMAZ retmen Adaylarnn ocuk ve Genlik Edebiyat Alglar zerine Nitel Bir Ara trma..................................................................................................................... 705 Yonca Gne YCEL ocuk Edebiyatnda Cad mgelemine Alternatif Bak : Siyah Pelerinli Kz ..... 715 Ay e YKSEL DURUKAN Genlik Edebiyatnda a da E ilimler Gereki Romanlar................... 721 OCUK VE MASAL........................................................................................................................................... 727 Ar . Gr. Berivan CAN EMMEZ Modern Masallarn Analizinde Propp Metodu .................................... 729 Yrd. Do. Dr. zlem O UZHAN Zamane ocuklarna Zamannda Masallar: Michael Endenin Momo Adl Eseri zerine Bir nceleme ................................................................................................ 737 Ar . Gr. Nilfer SER N, Yrd. Do. Dr. Bayram BA ocuk Edebiyat eleri Asndan lk retim Yz Temel Eserdeki Masal Kitaplar ...................................................................................... 745 Melek zlem SEZER Klasik Masallarn Gizli letileri: ocuklar Ne Tr Bir Yeti kin Ya amna Hazrlanyor?.......................................................................................................................................... 755 Ar . Gr. Fazilet TA DEM R Masal Kitaplarna Ynelik erik Analizi .................................................. 763

OCUK VE MZ K ............................................................................................................................................ 771 Uzm. Emine KIVAN ZTU Okulncesi Kurumlarda retilen arklarn Anadili Geli imine Uygunlu unun De erlendirilmesi (KKTC rne i).................................................................................. 773 Refik SAYDAM Genel Mzik E itiminde ark Seimi .......................................................................... 781 r. Gr. E. Ceylan NAL AKBULUT ocuk Edebiyatnda Masal ve Mzik li kisi ............................. 787 Yrd. Do. Dr. Nedim YILDIZ Dil ve Mzik ............................................................................................. 791 OCUK VE OKUMA KLTR....................................................................................................................... 795 Betl ALEMDAR ZER, Yrd. Do. Dr. Nevin AKKAYA 100 Temel Eser Uygulamasna li kin renci Gr leri: Bilecik rne i ........................................................................................................... 797 Deniz Seil ATMAN, Arife AT, . zlem GKBULUT, Yasemin MUDU Erken ocukluk Dneminde Okuma Al kanl Kazandrmada TOK Gksu Anaokulu rne i: "Okuyorum Doyuyorum Projesi" ............................................................................................................................... 803 Ar . Gr. Suna CANLI Okuma Al kanl Kazandrma Ba lamnda Felsefe Temelli ocuk Yaynlarnn levi................................................................................................................................... 809 Yrd. Do. Dr. Zeynep ET NKAYA ED ZER, Ar . Gr. Gamze EL K Trke retmen Adaylarnn ocukluk Dnemlerinde Okuduklar Kitaplar Hakkndaki Gr leri .................................... 817 Do. Dr. Erten GKE lk retim rencilerinin Kitap Okuma Al kanlklar....................................... 825 Ar . Gr. zgl NCE SAMUR Okuma Kltr Edindirme Srecinde ocuk Edebiyatnn Yeri ve nemi ........................................................................................................................................ 835 Ar . Gr. Ceren KARADEN Z Dnyada ocuk Ktphaneleri ve Japonya rne i: Bunko................... 841

VI

Ar . Gr. Dr. Hlya KARTAL, r. Gr. Hatice A LAR ZTEKE ocuk Gzyle Okuma Kltrn Edinememenin Kayna ndaki Sorunlar.................................................................................. 849 r. Gr. Zekeriya KAYA Okuma Al kanl Ba lamnda Gnmz Okullar ve Ky Enstitleri ......... 859 Prof. Dr. Blent YILMAZ, Sinem ARICAN 100 Temel Eser Uygulamasnn rencilerin Okuma Al kanlklarna Etkileri Konusunda retmen Gr leri........................................................................ 865

K TAP VE D L GEL

M ................................................................................................................................... 877

Arife AT, Do. Dr. Yasemin AYDO AN 5-6 Ya ocuklarnn Dil Geli imi ile Annelerinin Okuma Al kanlklar Arasndaki li kinin e itli De i kenler Asndan ncelenmesi......................................... 879 r. Gr. Erkan ER Anadili Bilinci ve Duyarl Edindirmede ocuk Edebiyatnn levi.................... 887 Ar . Gr. Yonca KOMAR Glten Dayo lunun Bilimkurgu Nitelikli Yaptlarndaki st Dil Kullanmnn ocu a Greli i ................................................................................................................ 891 Glin SLN Yalva Ural'n ocuk Kitaplarnn ocu un Dil Geli imine Katks ................................. 901 Yrd. Do. Dr. Hlya YAZICI OKUYAN, Ar . Gr. Sedat KARAGL, Ar . Gr. Yasemin Gl GED KO LU Okulncesi E itiminde Kullanlan ocuk Kitaplarnda Duyulara Ynelik Dil Kullanmlar ........................................................................................................... 909 TRK EDEB YATINDA OCUK........................................................................................................................ 917 Ayfer GRDAL NAL Trk ocuk Edebiyatnda Engellilerin Temsili (1969-2009).............................. 919 Dr. Melike GNYZ Sorun Odakl ocuk Edebiyat: Babamn Gzleri Kedi Gzleri ve Sevgili Annelerim Kitaplar Ba lamnda Bo anm Aile ocu u Olarak Edebiyatta Yer Almak......................... 929 Yrd. Do. Dr. Keziban TEK AN, Fatmanur ACAR, M. Sercan Y T ocuk Edebiyat Eserlerine ocuklarn Penceresinden Bak ........................................................................................................... 937

OCUK VE GENL K EDEB YATI TAR H ....................................................................................................... 947 Yrd. Do. Dr. ahika KARACA nc Bir Osmanl Kadn Yazar Emine Semiye Hanm'n ocuk Terbiyesi zerine D nceleri ............................................................................................................... 949 Do. Dr. Aziz KILIN, Mehmet AYDIN Siraceddin Hasrco lu'nun ocuk Edebiyat Tarihimizdeki Yeri................................................................................................................................... 959 Do. Dr. Aziz KILIN, Fatih TANRIKULU Mehmet emseddin'in Trk ocuk Dergicili i Tarihindeki Yeri ...................................................................................................................................... 965 Ar . Gr. mit POLAT Milli Mcadele Dnemi Hkimiyet-i Milliye ve Trk Dnyas Gazetelerinde Yer Alan ocuk Edebiyat rnleri zerine Bir nceleme ............................................... 971 Yrd. Do. Dr. Nesrin ZENG N Trk Genlik Edebiyatnn Tarihsel Geli imine Bak ............................ 981 OCUK EDEB YATI VE EV R ........................................................................................................................ 989 Dr. Mren BEYKAN ocuk ve Genlik Edebiyat Yayncl nda eviri Sorunlar ................................ 991 Do. Dr. Asalet ERTEN ocuk Yazn evirisinde eviri Stratejisi Olarak Uyarlamalar ....................... 995 r. Gr. mit K RE ocuk izgi Romannda eviri Yanl lar.................................................... 1003 Yrd. Do. Dr. Necdet NEYD M, Burcu YILMAZO LU ocuk Edebiyat Dizgesinde eviri Diziler ve Talihsiz Servenler Dizisi rne inden Yola karak eviri Edebiyata Toplumsal Yakla mlar ve Almlamalar.................................................................................................................. 1013 r. Gr. Dr. Semra AH N, r. Gr. Dr. Sonnur I ITAN, Fatma NAL Yerli ve eviri Okulncesi ocuk Kitaplarnn Karakter, Benlik Kavram ve Prososyal Davran lar Asndan ncelenmesi ......................................................................................................................... 1021 OCUK GEL M VE EDEB YAT................................................................................................................... 1029

Prof. Dr. Yahya AKYZ ocu un Kltrel Geli iminde ocuk Ansiklopedilerinin Yeri ve levi (Somut Bir rnek) ............................................................................................................................... 1031 Dr. Murtaza AYKA zerk Benlik Duygusunun Geli imi Srecinde ocuk ve Edebiyat li kisi.......... 1049 Okt. Sevil HASIRCI ocuk Kitaplarnda i manl n (Obezite)Ele Aln zerine Bir De erlendirme ..................................................................................................................................... 1057 Damla PEK Zeynep Cemalinin Patenli Kz Adl Yaptnn ocu un Ki ilik ve Toplumsal Geli imi Asndan ncelenmesi ......................................................................................................................... 1067

VII

ATLYE ALI MALARI ................................................................................................................................. 1075 Sevim AK, Prof. Dr. Aysel KKSAL AKYOL ocuk Edebiyat Drama Atlyesi................................... 1077 Dr. Murtaza AYKA Yaznsal Metinler ve Yaratc Drama.................................................................. 1081 Erol BYKMER a cl izgilerle Nasreddin Hoca ykleri ......................................................... 1085 ahsene CAMIZ Masallarla Duygu ve D nce E itimi ..................................................................... 1105 Akif CO KUN lkemizde nsanlar Neden Okumuyor? Engeller, zm nerileri ............................. 1111 Emel D NSEVEN ocuklarn ve Genlerin Kitap Okumasn Arttrabilecek neriler .......................... 1117 Nur Z, Tlin R YARI Benim Adm Kitap/ Ormandan Okura Kitabn Serveni ............................ 1119 Nur Z Pencereden Bakarken: yk Yazma ............................................................................... 1121 Naci ASLAN, Prof. Dr. Aysel KKSAL AKYOL Senden nce Anadolu Projesi: E itim Kitaplar Drama Atlyesi..................................................................................................................................... 1123 Saliha KARAGZ GZEL, Mnevver O AN rencilere Ynelik ok Uyaranl Yaratc Trke retimi Atlye al mas ile lgili Deneyim Payla m ...................................................................... 1125 Dr. Tekin ZERTEM Tiyatro ve E itim li kisi..................................................................................... 1129 Mustafa Ruhi R N Trke retiminde ocuk Edebiyat -Bir Deneyim rne i- .............................. 1133 r. Gr. Nilay YILMAZ Yaratc Okuma Nedir? Yaratc Okuma Srecinde Neler Yaplabilir?.......... 1143 OCUK EDEB YATI VE YAZAR ..................................................................................................................... 1147 Adnan B NYAZAR zgrle tirici Sanat E itimi ................................................................................... 1149 Ayla INARO LU E itimde Sanat Yakla mlar................................................................................. 1151 Glten DAYIO LU ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ele tiri ve ocuk Edebiyatnda Denetim ........... 1155 Mehmet GLER ocuk ve Genlerin Okuma Kltr Edinme Srecindeki Temel Sorunlar .............. 1159 Mustafa erif ONARAN ocukluk, O Yitik Zaman ............................................................................. 1167 Zbeyde SEVEN TURAN ocuk ve Genlerin Okuma Kltr Edinme Srecindeki Temel Sorunlar Gelece in Okurunu Hazrlamak............................................................................................ 1171 Sennur SEZER Masallarda ocuk Haklar ......................................................................................... 1179 Tlin TANKUT Anne Frankn Hatra Defteri Neden Hl Okur Bulabiliyor?..................................... 1183 Nuran TURAN Haklarm da Var yklerim de: ocuk Haklarna Dnk Bir Projenin Anlattklar ....... 1189 Zehra NVAR Her ocu a Ula abiliyor muyuz? ............................................................................. 1195 Ay e YAMA Sorun Odakl ocuk Yazn: Anadoluda ocuk Olmak................................................ 1201 Mavisel YENER Sempozyumun Onur Yazar Muzaffer zgnn ocuk Kitaplarnda Dil.................... 1207 SONU B LD RGES ....................................................................................................................................... 1215 PROGRAM....................................................................................................................................................... 1221 KATILIMCI L STES ........................................................................................................................................ 1255 KATILIMCILARDAN GR LER ................................................................................................................... 1263 BASINDAN YANSIMALAR.............................................................................................................................. 1275 SEMPOZYUM FOTO RAFLARI ..................................................................................................................... 1285

VIII

SUNU

SUNU Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi (OGEM) tarafndan dzenlenen 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu 05-07 Ekim 2011de Ankara niversitesinin Cebeci Yerle kesinde gerekle tirilmi tir. ok sayda bilim insan, yazar, izer, retmen, renci, anne ve babann bulu tu u sempozyuma, Onur Konu u olarak glmece ve ocuk edebiyatnn byk ustas Muzaffer ZG katlm tr. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda, okuma kltr edindirmenin, d nen-duyarl birey yeti tirmenin temel birer arac olarak ocuk ve genlik edebiyat yaptlar birok de i keniyle inceleme konusu yaplm tr. Sempozyumda bilimsel geli meler nda, 0-18 ve 18-24 ya larndaki ocuk ve genlere seslenen edebiyat yaptlarnn, lkemizdeki dnk ve bugnk durumunun saptanmas, sorunlarnn belirlenmesi ve belirlenen sorunlara zm nerilerinin olu turulmas amalanm tr. te yandan, ocuk ve genlik edebiyatnn, yazar ve izerlerin bak asyla de erlendirilmesi; gerekle tirilen oturumlarda yazar ve izerlerimizin ocuk ve genlik edebiyat odakl bak alarn, savlarn, ya ant ve deneyimlerini katlmclarla payla malar temel ama olarak benimsenmi tir. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda; ocuklarn ve genlerin okuma kltr edinebilmesi, okumay bir ya am biimine dn trebilmesi iin aileye, okula ve kurumlara d en sorumluluklar tart lm , te yandan onlarn d nen, duyarl bireyler olarak yeti tirilmesinde nemli i levleri olan edebiyat, mzik, resim, tiyatro gibi sanatsal uyaranlar bilimsel dzlemde incelenmi tir. 05-07 Ekim 2011 tarihindeki sempozyumda okuma kltr, renci-kitap etkile imi, ktphane kullanm vb. konularda 163 bildiri sunulmu ; 53 atlye al mas ve sanat syle isi gerekle tirilmi ; akoturumlar, yazar ve izerler tarafndan da imza saatleri dzenlenmi tir. Ayrca, sempozyum boyunca, konu uzmanlarnca de i ik ya gruplarndaki rencilere seslenen sanatsal ve e itsel etkinlikler (yaratc drama, resim, karikatr atlye al malar, canl gsteriler vb.) yrtlm tr. Sempozyumun al bildirileri, Prof. Talt Sait HALMAN ile Trkiye Bilimler Akademisi eref yesi Prof. Dr. Orhan ZTRK tarafndan sunulmu tur. Sempozyumda, oturum ba kanl n Dr. Mustafa erif ONARANn yapt , Emin ZDEM R, Adnan B NYAZAR, Prof. Dr. Zafer GENAYDIN ve Prof. Dr. Sedat SEVERin konu mac olarak katld zgrle tirici Bir Sre Olarak Sanat E itimi ve ocuk; oturum ba kanl n Prof. Dr. Cahit KAVCARn yapt , Prof. Dr. Selahattin D L DZGN, Mustafa Ruhi R N, Do. Dr. Medine S VR , Dr. Fatih ERDO AN ve Prof. Dr. Sedat SEVERin konu mac olarak katld Trkiyede ocuk Edebiyat retimi adl iki akoturum gerekle tirilmi ; Prof. Dr. Ferhunde KTEM tarafndan Dostum Sanat adl bir konferans verilmi tir.

XI

3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumuna 300e yakn ba vuru olmu , bildiri zetleri ilgili ayr alan uzmanna gnderilmi , 178 bildirinin sunulmasna, 55 atlye al mas ve sanat syle isinin gerekle tirilmesine karar verilmi tir. 5-7 Ekim 2011 tarihinde sunulan bildirilerin tam metinleri, yeniden ilgili alan uzmanna gnderilmi , atlye al malar OGEM Ynetim Kurulu tarafndan de erlendirilmi ve bu sonulara gre 131 bildirinin, 21 atlye al masnn/sanat syle isinin bildiri kitabnda yer almas kararla trlm tr. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, edebiyat, resim, mzik, karikatr gibi estetik uyaranlarn ocuk ve genlerin geli im srelerindeki yerine ve nemine inanm birok sanatnn, konu uzmannn, kurum ve kurulu un katk ve abalaryla gerekle tirilmi tir. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun Katlmc Kurumlar olan Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl ile Ankara l Milli E itim Mdrl ne; katklaryla sempozyumun amacna ula masn sa layan yaynevlerine, yazarlara, izerlere; oturum ba kanlarna, bildiri sunanlara, atlye al malar yrtenlere, imza saatlerine katlarak ocuk ve genlerimizi kitaplaryla bulu turan sanatlara, sempozyumun al treninden kapan na de in istekli katlmlaryla co ku yaratan ocuklara, genlere, retmenlere, annelere ve babalara; 3 gn boyunca ocuk ve genlerle yaratc al malar gerekle tiren drama liderlerine, gsteri sanatlarna, sempozyumun her ann grntlemeye zen gsteren foto raf sanatlarna iten te ekkr ederim. Nisan 2010da al malarna ba lanan 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumuna, bilimsel ve sanatsal dntleriyle anlaml katklar sa layan, Bilimsel Dan ma Kuruluna, Yazarlar ve izerler Kuruluna, Katlmc Kurulu lara ve Temsilcilerine, Yaync Kurulu lara ve Temsilcilerine, 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda Dzenleme Kurulu yesi olarak grev yapan Prof. Dr. Binnur YE LYAPRAKa, Prof. Dr. a layan D NERe, Do. Dr. Yasemin KARAMAN KEPENEKC ye, Yrd. Do. Dr. Berrin BAYDIKa, Yrd. Do. Dr. Canan ASLANa, r. Gr. Zekeriya KAYAya, Ar . Gr. Suna CANLIya, Ar . Gr. uheda NALa, Ar . Gr. Ayben KAYNAR TANIRa, Ar . Gr. zgl NCE SAMURa, Ar . Gr. Ceren KARADEN Ze, Ar . Gr. zlem KANAT SOYSALa, Ar . Gr. Zeliha BAYAZITa, Ar . Gr. Burcu ILDIRa, Ar . Gr. Bilge Nur DO ANa, Uzm. lknur TRKKAANa ve OGEM Sekreteri Ye im KARABACAKa; Dr. Murtaza AYKAa, Mnevver O ANa, Ar . Gr. Dr. Mge ENe, Ar . Gr. Ay egl ERGLe, Ar . Gr. Gke KARAMANa, Ar . Gr. Zeynep KILIa, Ar . Gr. Aliye ERDEMe, Ar . Gr. Cengiz ASLANa, Selcen KIRITO LU ZD Le, Ar . Gr. Engin Deniz TANIRa, Ar . Gr. mit POLATa, Ar . Gr. Ramazan ALABA a, Ar . Gr. ule BODURO LUna, Ar . Gr. Zeki ZENe, Ar . Gr. hsan MET NNAMa, Ar . Gr. Seval Y N LMEZ AKAGNDZe, Ar . Gr. Birkan GLDENO LUna, Ar . Gr. Sedat KARAGLe, Ar . Gr. Yonca KOMARa, r. Gr. Erkan ERe, Okt. Metin AKYZe, Zekiye ILDIRa ve sempozyum sresince etkinliklerde, oturumlarda sorumluluk stlenen A E itim Bilimleri Fakltesi rencilerine iten te ekkr ederim. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun programn, dosyalarn ve ileti im belgelerini tasarlayan A Basmevi Grafikeri Yasemin ERDALa, kitabn bask e lemini hazrlayan Bilgisayar letmeni Glcan YALINa, Mevlde INARa, Dizgi efi Mehmet Ali ATE e, A Basmevi Mdr Hakan BYKAYLIya ve Basmevinin tm al anlarna iten te ekkr ederim.

Prof. Dr. Sedat SEVER 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Dzenleme Kurulu Ba kan Ankara, Ocak 2012

XI I

AILI KONU MALARI

Prof. Dr. Sedat SEVER 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Dzenleme Kurulu Ba kan, OGEM Mdr

Sayn Rektrm, ocu u ve genci nceleyen bilimsel etkinliklerimizde destekleriyle hep yanmzda olan ilk Kltr Bakanmz Sayn Prof. Talt HALMAN, Milli E itim Bakanl nn, Kltr ve Turizm Bakanl nn, Trkiye Bilimler Akademisinin Saygde er Temsilcileri, Sayn Dekanlar, Sayn Meslekta larm, De erli Basn Mensuplar, ocuk ve Genlik Edebiyatmzn De erli Sanatlar, Sempozyumun De erli Katlmclar, De erli Konuklar, Sevgili retmenler, Anneler, Babalar, Sevgili Genler, ocuklar, Edebiyatmzn byk ustas, ocuklarmz gldrrken d ndren 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun ONUR SANATISI Sayn Muzaffer ZG, Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezince dzenlenen 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumuna ho geldiniz. Hepinizi esenlik dileklerimle; sevgiyle, saygyla selamlyorum. De erli Katlmclar, 20-21 Ocak 2000 tarihinde, bu salonda, Trkem, benim ses bayra m. diyen byk ozan Fazl Hsn DA LARCAnn ONUR SANATISI olarak katld 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumunu gerekle tirmi ; ayn tarihte lkemizde niversiteler iin ilk rnek saylabilecek olan E itim Bilimleri Fakltesi ocuk Ktphanesini am tk. 6 yln ardndan yine bu salonda, 04-06 Ekim 2006da ocuk ve genlerimizin sevgilisi, Fadi in annesi Glten DAYIO LUnun ONUR SANATISI olarak katld bir ba ka len gerekle tirmi tik. ocuk ve genlik edebiyatnn sz ve izgi ustalarnn, yzlerce bilim insannn, retmenin, rencinin katld bu lenin de adn analm: 2. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu

Bu sempozyumda, ocuklarmzn ve genlerin okuma kltr edinmesinin nndeki engeller, birok de i keniyle inceleme konusu yapld. Sempozyumda tart lan konular, Sempozyum Sonu Bildirgesi ve ortaya kan 2. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu- Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri adl bildiri kitab; lkemizde son yllarda hzl bir geli im gsteren ocuk ve genlik edebiyat alanndaki geni bo lu u, bilimsel bir yakla mla doldurmaya dayal nemli dntler sundu. Bugn 05 Ekim 2011. Aradan tam 5 yl geti. Yeniden, Ankara niversitesinde ocuklarmzn ve genlerimizin duygu ve d nce e itimi iin bir aradayz. Yeniden, bilimsel ve sanatsal birikimlerimizi ve duyarlklarmz ocuklarmz ve genlerimiz iin bu salonda, 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda birle tirdik. Bu sempozyum, Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezince gerekle tiriliyor. Ksaca adn da analm, OGEM. OGEM, Ankara niversitesi bnyesinde Resmi Gazetede yaymlanan ynetmeli iyle 28 Aralk 2009da kuruldu. Bir niversite yaplanmas olarak lkemizde bir ilk. OGEMin temel sorumlulu unu da zetleyelim: ocuklarn ve genlerin okuma kltr edinmeleri konusunda, yurtiinde ve d nda, toplumu aydnlatc bilimsel al malar ve ara trmalar yapmak. OGEM kuruldu undan bu yana amalarna ko ut olarak bilimsel ve sanatsal baz etkinlikler de dzenledi. ocuklarmz sanatyla, sanat duyarl yla bulu turmay temel ilke edinen OGEM, sanat- renci bulu malarn gerekle tirdi. Glten DAYIO LU ve Aytl AKALn syle ilerine, yzlerce ilk retim, orta retim ve yksek retim rencisi tanklk etti. OGEM, nmzdeki 10 yl iinde gerekle tirece i bilimsel ve sanatsal etkinlikleri planlamak amacyla; OGEM Dan ma ve Sempozyum Bilimsel Dan ma Kurulu yeleri, lgili Kurum Kurulu Temsilcileri, Yazar ve izerler Kurulu ve Yaync Kurulu Temsilcileri ile 03 Haziran 2011de 1. Bilim ve Sanat Kurullar Toplants gerekle tirdi. Toplantda olu an gr ler, 1. Bilim ve Sanat Kurullar Toplants adyla niversitemizce baslarak Temmuz 2011de ilgililere sunuldu. OGEM 2010 ylndan ba layarak Ankara l Milli E itim Mdrl nn e gdmyle, ocuklarmza ve genlerimize okuma kltr nasl kazandrlabilir? sorusuna yant vermek amacyla Ankara il merkezinde ve ilelerinde binlerce retmenle syle iler gerekle tirildi. OGEMin sorumlulu unda, Dr. KEPENEKC ve Dr. ASLAN tarafndan yrtlen, Okulncesi Dneme Seslenen Kitaplarda ocuk Haklar adl ara trma, 2011in ilk aynda tamamlanarak niversitemiz tarafndan ilgililere ve siz de erli katlmclara sunuldu. De erli Katlmclar, Cumhuriyet tarihinin kendi konu alanndaki en kapsaml etkinli i olan 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumuna 300 a kn ba vuru yapld. Her bildiri zeti, ilgili 3 Bilimsel Dan ma Kurulu yesi tarafndan de erlendirildi. Sonuta, ilgili kurul tarafndan 178 bildirinin sunumuna karar verildi. Sempozyum Dzenleme Kurulunca da 55 Atlye al mas ve Sanat Syle isi, program kapsamna alnd. De erli Katlmclar, Sempozyumda al bildirilerinin ardndan, bilimsel ve sanatsal etkinlikler 11 paralel oturumda, ATAUM Salonlar ile E itim Bilimleri Fakltesinin Salon ve Dersliklerinde yrtlecektir. Sempozyumda, gn boyunca sanatlar tarafndan, Yerle ke iinde niversitemizce kurulan yaynevi adrlarnda imza saatleri dzenlenecek, kitap sat lar gerekle tirilecektir; ayrca sempozyuma katlan ocuk ve genler iin drama liderlerince yaratc drama al malar, sanatlar ve gsteri uzmanlar tarafndan da de i ik ya guruplarna ynelik mzik, resim, karikatr etkinlikleri ile canl gsteriler dzenlenecektir. 4

De erli Katlmclar, Sempozyumun yrtlmesiyle ilgili ayrntl bilgiler, salonlardaki OGEM sorumlular tarafndan sunulacaktr. Bilimsel ve sanatsal etkinliklerin e zamanl 11 oturumda gerekle tirilmesi nedeniyle ayn anda birden ok etkinli e ilgi duyan; ancak yalnzca birini izlemek durumunda kalacak katlmclarmzn yapacaklar ele tirileri, ocuk ve genlik edebiyatna gsterilen byk ilginin yantlanmas ba lamnda, ho gryle biimlendirmelerini diliyorum. Buna kar n, bildiri ve atlye al malarnn ksa srede yayna dn trlp sizlere ula trlaca n bildirmek istiyor; 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun sunaca bilimsel dntlerin, lkemizde okuma kltr edinmi , d nen duyarl bireylerin yeti tirilmesine nemli katklar sa layaca na inanyorum. nanyorum, nk bu sempozyumda, okuma kltryle ilgili tm de i kenler; ilgili kurum ve kurulu lar, yazarlar, izerler, yaynclar, konu uzmanlar, ocuklarmzn ve genlerimizin okumay bir ya am biimine dn trebilmesi iin yaplmas gerekenleri tart mak zere Ankara niversitesi ats altnda bulu tular. ocuklarmza ve genlerimize okuma kltr edindirme konusunda, OGEMin mdr olarak d ncelerimi de zl ve zetlemeli bir yakla mla aktarmak isterim. De erli Katlmclar, ocuk, merak duygusunu, giri imcili ini; ba ka bir syleyi le kendini insan klan duyma ve d nme yetisini kullanarak do ruya ula maktan, d ve d nce servenlerine kmaktan, renmekten mutlu olur. Bunun iin de erken dnemden ba layarak duyu alglarn uyaracak, d ncesini geli tirecek uyaranlara gereksinim duyar. ocuklara ya am ve insan gerekli ini sezdiren; onlar birer zne olarak renmeye isteklendiren en etkili uyaranlardan biri de sanatlar tarafndan renk, izgi ve szcklerle kurgulanm edebiyat yaptlardr. ok iyi bilinmelidir ki duygu ve d nceleri e itme, duyarlk kazandrma ders vererek gerekle tirilemez. Duyularn e itilmesi, d ncenin geli tirilmesi srecinde sanat duyarl yla olu turulmu rnlere gereksinim vardr. Edebiyata, resme, mzi e, tiyatroya gereksinim vardr. De erli Katlmclar, Toplumumuzun bilim ve sanat retebilmesini, btn de erleriyle demokratik kltr iselle tirebilmesini istiyorsak; o zaman, sorma, renme, ba msz d nme; yaln bir syleyi le anlama ve anlatma becerileri geli mi bireylerin yeti tirilmesinde sorumluluk stlenmeliyiz. nk demokratik toplum; anlama ve anlatma becerileri geli mi , d nen duyarl bireylerin kavrayabilece i ili kilerle yaplanr. ok iyi bilinmelidir ki duygunun e itilmedi i, d ncenin geli medi i yerde g kabala r; kaba g toplumsal ili kilerde egemen olmaya ba lar. leti imle, sevgiyle saygyla biimlendirilmesi gereken ili kilerin yerini hoyrata, d manca duygular alr. Okuma kltr edinmi insan, kavramsal ynden geli mi ; kendi duygu ve d nce gcnn klavuzlu unda ya amn ynetme yeterli i edinmi insandr. nsan sevgisi, do a sevgisi, hayvan sevgisi, ya ama sevgisi, yurt sevgisi gibi tm sevgi bile enlerini iselle tiren; bunlar ya amnda uygulayabilen insandr, okuma kltr edinmi insan ocuklarmza, genlerimize okuma kltr edindirebilmek iin ailelere, retmenlere byk sorumluluk d mektedir. Ancak, bir toplumda edinilmi yerle ik bir kltrden sz edebilmek iin o kltrn znesinin, birey olmaktan karlp toplumsal dzeyde temsil yetene i kazanmas gerekir. Diyorum ki ocuklarmza ve genlerimize okuma kltr edindirmede sorumlu tm kurum ve kurulu larn i birli i iinde sorumluluk stlenmesi gerekir. te, OGEM, 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda konuyla ilgili tm kurum ve kurulu larla i birli i yapmay ve birlikte olmay temel bir ilke olarak benimsemi tir. Bu ba lamda, sempozyumda katlmc kurum olarak yer alan Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar 5

Genel Mdrl ne, niversitemiz ile Bakanlk arasnda ocuk ve genlik edebiyat odakl e itli etkinliklerin dzenlenmesine ynelik protokol metninin olu masnda ve imzalanmasnda katk sa layan Genel Mdr Prof. Dr. Onur Bilge KULAya; Ankara l Milli E itim Mdrl ne; sempozyuma retmen ve rencilerin katlm konusunda duyarl abalarna tank oldu umuz Ankara Milli E itim Mdr Kmil AYDO ANa; Yazarlar ve izerler Kurulunun, Katlmc ve Yaync Kurulu larn temsilcilerine ayr ayr te ekkr ediyorum. Sempozyumda katlmclara sunulacak kitap ayrac anmalklarn hazrlanmasna katk sa layan Yazar Aytl AKALa, Yazar Ayla INARO LUna; Okumak Sevmektir., Okumak D Kurmaktr., Okumak D nmektir. gibi yarglar ieren yakaszlerinin hazrlanmasndaki katklar iin Koza Yaynlarna; ocuk ve genlik edebiyatyla ilgili bilimsel ve sanatsal etkinliklerde hep itenlikli katklarn duyumsad mz Gn Kitapl na te ekkr ederim. lk iki sempozyumun yrtlmesinde sorumluluk stlenen, 3. snn gerekle tirilmesine anlaml katklar sa layan E itim Bilimleri Fakltesi Dekanl na, Avrupa Topluluklar Ara trma ve Uygulama Merkezi Mdrl ne, Sempozyum Bilimsel Dan ma Kurulu yelerine, sempozyumun yz akyla gerekle mesi iin canla ba la al an Sempozyum Dzenleme Kurulu yelerine ve rencilerimize iten te ekkr ederim. De erli Katlmclar, Ankara niversitesi, Cumhuriyetimizin ilk niversitesi ocu un, gencin duygu ve d nce e itimini, sa l n nceleyen nice etkinliklere her yl ev sahipli i yapan; o etkinliklere klavuz olan bir niversitedir Ankara niversitesi. niversitemizde hem ocuk gerekli ini ku atan bilimsel ve sanatsal bir ortamn yaratlmasna hem de 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun gerekle tirilmesine yaptklar katklar iin Sayn Rektrm Prof. Dr. Cemal TLU a, Rektr Yardmcm Prof. Dr. Nilgn HALLORANa itenlikle te ekkr ederim. lk sempozyumun Onur Sanats, Trk iirinin ant ismi Fazl Hsn DA LARCAnn dizeleriyle tm katlmclarmz, genlerimizi ve ocuklarmz selamlamak istiyorum: Krdaki Gn A alar esen yeli sever Esen yel A alar sever Ku kisini birden sever ocuklarn hepsi n birden sever ocuklarmza yrekleri gibi duru, iten; bellekleri gibi sevgi dolu, aydnlk bir dnya brakabilmenin umuduyla; hepinizi sevgiyle, saygyla selamlyorum.

05 Ekim 2011

Kamil AYDO AN Ankara l Milli E itim Mdr

Sayn Rektrm, Akademisyenler, Yazarlar, renciler, retmenler, Konuklar, De erli Katlmclar, hepinizi saygyla selamlyorum. Bu anlaml etkinlikte sizlerle beraber olmak ve sizlere ksa bir ekilde seslenme olana buldu um iin de byk mutluluk duydu umu ifade etmek istiyorum. Bu etkinli in bana gre ok farkl anlamlar var; ncelikle gnmzde edebiyat, sanat dne gre daha ok ihtiya duydu umuz bir alan. Bu nedenle de sanat, edebiyat, insann i dnyasyla, gnlyle, yre iyle, duygularyla ortaya koydu u bir rndr. nsann do rudan insan tarafn ilgilendiren bir alandr; sanat, edebiyat. Gnmzde ailelerde ocuklarla anne babalarn, karde lerle karde lerin, evlerde ayr odalarda, ayr dnyalarda, internet sitelerinde hi tanmadklar, hibir zerk dnyasn payla madklar ki ilerle dertle tikleri byle bir ortamda, sanatn ve edebiyatn i levi, gereklili i daha bir n plana kyor diye d nyorum. Alman air Rainer Maria Rilke, diyor ki Bir insan yazmadan ya ayamyorsa o yazardr. diyor. Ben, 1981 ylndan beri yakla k otuz yldr hemen hemen her gn veya kendimce duygu dnyamda nemli yer edinen konular, gnlk olarak yazan bir insanm. Be tane kitabm var. Bunlarn tamamn lise yllarndaki retmenlerimin benimle olan ili kisine borluyum. Okuma kltr, lise yllarnda, ilk retim yllarnda kazanlan bir kltrdr. Bu bakmdan lise ve ilk retim yllarnn ok nem kazand n d nyorum. Geen sene bir okula gittim, Pursaklarda bir okul, dedim ki Biz lisedeyken ok kitap okuyorduk, bugn maalesef ocuklarmz, sizler kitap okumuyorsunuz. Teste yneldiniz, niversite hazrl , Anadolu Liseleri hazrl ; btn bu okuma a kn, kltrn altst etti. dedim. Biz, Dostoyevski, Tolstoy, Balzac, Stendhal, Camus bunlar lise yllarnda okumu tuk. dedim. lerinden biri Efendim biz bunlar, bu kitaplarn hepsini okuduk. dedi. ocu a sordum; dedim ki Dostoyevskiden ne okudun?, Kumarbaz dedi. Balzactan ne okudun?, Eugnie Grandet dedi. Hayretler ierisinde kaldm ve ok byk bir mutluluk duydu umu ifade ettim. Sonra merak ettim; burada, bir ey var yani kitapla ilgili bir durum var ve ocuklar kitapla bulu mu lar. Okulun mdr ve bir iki edebiyat retmeni, bu i i ok nemsemi ; bunu her eyin nne koymu , testin nne koymu , internetin nne koymu , insan nemseyen bir yakla m sergilemi ve ocuklara kitaplar okutmu . Her okulda durumun byle olmad n itiraf edelim; ama biraz nce ifade edildi i zere de Ankarada yakla k olarak dokuz yz yirmi be bin renci, elli bin retmen var. Her gn yirmi dakika, seneden beri her snfta kitap okumaya ayrlyor ve dokuz yz bin civarnda rencinin oldu u bir ortamda her ay yakla k yedi yz bin kitap okunuyor. Bu verileri, aylk olarak alyoruz ve istatistiklerimize kaydediyoruz. 19 Eyll 2011 tarihi itibariyle okullarmz ald ve Eyll aynn sonuna kadar Ankarada lise ve ilk retim okullarnda iki yz elli bin civarnda kitap okunmu tur. Bu durum, elbette retmenin bilin dzeyiyle, retmenin bu i e verdi i nemle de yakndan ilgili diye d nyorum. O bakmndan OGEMle, Ankara niversitesiyle ok yakn bir i birli i ierisindeyiz. Bu kltr yerle tirmeye al yoruz. Bu tr etkinlikleri, ben bu anlamda internetin insan ya amn sarp sarmalad ve ki ileri yalnzla trd aile ortamnda bile insanlarn birbirleriyle ileti im kurmaktan uzakla t bir dnyada, insan gnlne, insan ynne seslenen bir alann tekrar ocuklarla bulu masna katk verecek bu tr etkinliklerin ok nemli oldu unu d nyorum. Ankara niversitesine, OGEMe, btn katlmclara, emek veren herkese yrekten te ekkr ediyorum. Herkesi saygyla selamlyorum.

Prof. Dr. Onur Bilge KULA Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdr

ok De erli Katlmclar, Trkiyenin Yz Ak ok De erli Yazarlarmz ve ok De erli Ara trmaclar, Ben burada, bir brokrat olarak konu may asla iime sindiremem. Ben bir edebiyat bilimciyim. Edebiyat kuram ba lamnda edebiyat-felsefe, edebiyat-dil konularnda al an bir insanm. Dolaysyla birazck da meslekten bir insan olarak meslekta larmla ve bizim ara trma nesnelerimizin reticisi olan yazarlarmzla bir syle i olarak d nd m bu sempozyumda, belli llerde bu ortamn olanaklarndan yararlanmak istedi imi belirtmek isterim. Burada ok de erli ara trmaclarn, bilim insanlarnn, yazarlarn gerek bilimsel konu malarda gerekse oturumlarda okuma kltr ile ilgili yapaca birok konu ma var. Geen gn, Milli E itim Bakanl ndaki tm genel mdrleri yerinde ziyaret ettim ve yle bir dile imizi dile getirdim. Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl olarak biz, Ktphanelerde al an arkada larmza, rencilere, retmenlere byk bir duyarllkla ve yardmseverlikle kar lk vermelerini sa layacak ortam yaratma ve retmenlerin de rencileriyle birlikte her yaryl bir gnlerini en yakn ktphanede geirmelerini sa lama konusunda bir i birli i yapabilir miyiz? dedik. Bu giri imimizden hibir sonu kmad. Yazl olarak ba vurduk; yine de bir sonu alamadk. Burada e er gerekten i i sylev vermenin tesinde yapmak isteyen bir tavr olacaksa gerekleri herkesin yaln bir biimde dile getirmesi gerekir. Okuma kltr, ocuk edebiyat ve ocuklarda okuma kltrnn geli tirilmesi konularnda burada, OGEMin ve ba ta de erli dostum ve meslekta m Prof. Dr. Sedat SEVERin abalaryla bugn ncsn yaptklar- geni katlml son derece zengin bir bilimsel toplant yaplyor. Buradan karlmas gereken birok sonu olmal. Bu sonu udur: unu size itenlikle sylemek isterim ki Milli E itim Bakanl bu i in d nda kald srece birok konuda ok nemli d nceler geli tirsek de ileriye dnk savlar, tasarlar geli tirsek de bunun snrl kalabilece ini en ba tan hepimizin bilmesi gerekir. lkemizde 1140a yakn ktphane var. Bu ktphanelerin kullanm oranlar son derece d ktr. D k olmasnn e itli nedenleri var. Biraz nce dedi im gibi Milli E itim Bakanl nn bu konudaki yakla m -umarm de i ir- hi de olumlu de il. kincisi, bizim kendi eksikliklerimiz var. Meknlarmz estetikten yoksun, al anlarmz kendi meslek ii e itimleri asndan halkla ili kiler olsun, kitap kullanm olsun, di er al ma perspektifleri asndan olsun kendilerini yeterince geli tirme olana bulamam lar. Bu da onlarn bireysel sular de il. Kendilerine bu olana sunmas gereken ba l olduklar kurumlardaki yetersizliklerden kaynaklanyor. Di er taraftan kitle ileti im aralar ok nemli. Bu konuda da ok byk bir eksiklik var. Dolaysyla btn bu olumsuzluklar bir araya getirdi iniz zaman okuma kltr, ktphane kullanm, kitap okuma son derece ideal, hepimizce olumlanan, dnyada olumlu bir de er olarak grlen bir i ama lkemizdeki yaplma dzeyi ise son derece snrldr. Biz Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl olarak bir ba lang noktas anlamnda Trkiye Okuma Kltr Haritasn kardk. Buradaki verilerin tmyle bilimsel yntemlerle do rulanabilir ve yanl lanabilir oldu unu sylememiz iin bu ara trmadan birka tane daha yaplmas gerekir. Ben de bir sosyal bilimci olarak; alan ara trmalar yrten bir insan olarak bu ara trmann ara trma evreninin en byk temsiliyet dzeyine ve niteli ine sahip oldu unu bilerek yaptm bu ara trmay 9

yaptm. Buna ra men verilerin geerlili inin snanabilmesi asndan ara trmann en az iki kere daha yaplmas gerekti ini d nyorum. Yaplan birinci ara trmaya gre Trkiyede ortalama bir insan ylda 7,2 kitap okuyor. Okunan kitaplarn tr de i iyor; fakat Trkiyede kitap okuyan insanlarn % 80i edebiyat okuyor. Edebiyat okuyanlar da a rlkl olarak macera ve tarih okuyorlar. Bu bir k noktasdr; bir veridir. Bunu gzetecek insanlar elbette yazarlar de ildir; nk yazarlarn neyi, nasl yapmas, niin yapmas gerekti ini kimse syleyemez. Onlar ancak kendi zgr istenleriyle, seimleriyle bu konular ve setikleri konuyu nasl betimleyeceklerini bizzat belirlerler. Bunun d nda onlara asla d tan herhangi bir etkileme, ynlendirme sz konusu bile olamaz; ama edebiyat bilimciler bunu bir veri olarak alrlar, de erlendirirler. Bilindi i zere, toplumumuzun ok byk bir blm gen nfustan olu uyor. Bu nedenle ktphane hizmetleri alannda da ocuk ve genlik ktphanecili inin ne karlmas gerekir. Biz son derece snrl olanaklar ierisinde yaplabilecekler konusunda rnekler olu turmaya ba ladk. Bu konulardaki al malarmz daha da somutla trmak anlamnda OGEMle bir protokol de imzaladk. Dolaysyla hem akademik bir bilgi birikiminin hem de ktphane ediminin kar lkl etkile imi iin bir ortam hazrlam olduk. Bu son derece biimsel bir ortamdr. Bunun verimlili e dn mesi iin ieri inin doldurulmas gerekir. eri i doldurulmad srece bu tr protokoller de bo k t paralarndan teye gidemezler. Bizim TEDA (Trk Edebiyatnn D a Alm) diye bir al mamz var. Eskiden buna TEDA projesi deniyordu ama artk proje kalkt; nk bu Trk Edebiyatnn D a Alm, Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl Yaymlar Dairesi bnyesinde ubeye dn trld. Dolaysyla kalc bir yap niteli i kazand. Trk Edebiyatnn D a Alm derken proje szn kullannca hep belli bir sreyle snrl anlam kyordu. Bu durum ortadan kalkt. Ben, genel anlamda yle syleyeyim; 2005 ylnda ba layan bu Trk Edebiyatnn D a Alm al malar kapsamnda 920ye yakn kabul edilmi destek ba vurusu vardr. Bunlardan 620si yaymlanm tr. Bu ola anst bir saydr. Dnyann 51 lkesinde, 42 dilinde Trk edebiyat dola yor. Bunun geli tirilmesi gerekiyor. Geli tirilmesi iin de edebiyatn bir sistem olarak d nlmesi gerekir. Edebiyatn retimi yetmez, okunmas yetmez. Edebiyatn okunmasnn ve retiminin hem kalcla masna hem de yaylmasna ortam hazrlayacak yaynevlerinin, telif ajanslarnn, eviri ve evirmenlerinin kurumla trlmas gerekiyor. Edebiyatn ve edebiyat sisteminin yeniden yaplandrlmas ve sa lamla trlmas derken bu eleri kastediyorum. imdi, bu konuda Trkeden ngilizceye ngilizceden Trkeye eviri al tayn yapyoruz. Bu sene ilk defa, Almancadan Trkeye Trkeden Almancaya al tayn ekledik; yine Franszcadan eviri al tay eklendi. Dolaysyla nemli dilde bu al taylar kurumsal bir yapya kavu turduk. Her yl bundan sonra dzenli olarak eviri etkinlikleri ve evirmen yeterlili ini geli tirme al malarmz olacak. Bu ok nemlidir. Bu eviri yeterlili inin yan sra bizim telif ajanslarnn -burada yaynclarmz da var ve ben de yaynclarmza seslenmek istiyorum- d arya kitap satabilmesi iin kurumsalla mas gerekir. Gl yaynevlerimiz var. Birok gl yaynevimiz bir telif ajans veya telif hakkyla ilgili bir grevli henz belirlemiyor. Bunun da yaplmas gerekir. nk siz ne kadar edebiyat retirseniz retin; bu edebiyat d a gtrecek, d ta tantacak, onun ba ka dillere evrilmesini sa layacak olanlar telif ajanslardr. Bu adan da telif ajansl konusunda yaynevlerimize bir grev d yor. Ben greve geldikten sonra ocuk edebiyatnn TEDA kapsamnda desteklenmesini ne kardm. Sadece son yllarda 124 ocuk edebiyat yaptnn dnya dillerine evrildi ini sylemek isterim. Hangi dillere evriliyor derseniz, ba ta Farsa geliyor. Bunun nedenlerini de sorgulamak gerekir. Bat dillerine eviriyi hem syledi im eksiklikler giderilerek hem de belki de Bat okurunun beklentilerini de gzeten yaptlarn olu masyla artrabilece imizi d nyorum; ama en azndan ocuk ve genlik edebiyat ierisinde 124 yaptn dnya dillerine kazandrlm olmas da ok nemlidir. Burada da yazarlara bakt nz zaman baz yazarlarmz ki isel olarak ok ne kyorlar. zninizle isim belirtmeyeyim ama bir yazarmzn 25 yapt, bir ba ka yazarmzn 10 yapt, yine bir ba ka yazarmzn 17 yapt dnya dillerine evrilmi durumdadr. Buradaki yo unla ma, e itli etmenler sonucu olabilir. Ara trlmas bizim iin byk bir sorun de il ama ayrntlar burada dile getirmeme de gerek yok sanyorum. Bu toplantlarda elbette yazarlarmz ve akademisyenlerin konunun can alc noktalarna ili kin son derece zele tirel bir tavrla d ncelerini ortaya koyaca n d nyorum; fakat bir edebiyat bilimci olarak zele tiri anlamnda kendi alanmla ilgili birka sz syledikten sonra szlerimi tamamlayaym: lkemizde edebiyat kuram son derece yetersiz, edebiyat kuramna ili kin bilgi birikimi son derece s dr. Edebiyat kuram alannda al an arkada larmz bilirler ki henz bu alanda daha bir kavram 10

rgs, terminolojisi bile btnyle olu turulamam tr. Dolaysyla bu alann bilimini yapan insanlarn en ba ta bilgilerin, bulgularn ta yclar olan kavramlar olu turmalar gerekir. Edebiyat ara trmalar ve incelemeleri konusundaki yntemlerin mu lkl nn giderilmesi gerekir. Edebiyat-felsefe, edebiyatdil ili kisinin artk ok ciddi ekilde ele alnmas gerekir. Her sanatn malzemesi vardr. Edebiyatn malzemesi dildir. Kendi malzemesini tanmayan ne edebiyat olabilir ne de edebiyat bilimci olabilir. Bu nedenle dili bilmeyen, dil felsefesini bilmeyen edebiyat bilimcilerden olu an bir toplulu un da szn etti im eksikli i gidermesi asla sz konusu de ildir. imdi byle ok olumsuz bir grnt izdi imi sanmayn. Hepimiz bunlar ok dinledik. Olmas gerekenleri de aklmzn yetti ince sylemeyi bir grev sayd m iin bunlar sylyorum. nk hani etin ALTANn ok gzel bir sz var: Trkn Trke propagandas. Biz, pohpohlanmay ok seviyoruz, istiyoruz; ancak gerek akademik dnyada gerekse ktphane kltrn ve okuma kltrn olu turacak kurumlarda, Milli E itim Bakanl nda, Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl nde gerekten yaplacak ok i var. Bunlar, byk parasal i lerle de ba lantl de il. Bu nedenle yaplmamasnn gerekesi de yok. Sadece bilin, isten ve kararllk gerekiyor. Ben bu eksiklikleri dile getirmek istedim. OGEMe gerekten ok te ekkr ediyorum. Muhte em bir toplant gerekle tiriliyor. Program ok zengin, konunun btn ynlerini irdelemeye katacak bir program olu mu . Az nce de erli arkada m Prof. Dr. Sedat SEVER, Hocam ayakta kaldnz. dedi. Ke ke bu salonlar hep byle dolsa da biz de ayakta kalsak. Gerekten byk bir sevin duydum. ok gzel bir katlm, ok canl bir katlm sa lanm . Bunun sonularnn da ok verimli olaca n umuyorum. Eme i geen herkese, siz de erli katlmclara ve de erli yazarlarmza ok te ekkr ediyorum. Yazarlarmzn byk bir blm ok byk zverilerle ba etmek zorunda kaldlar. Onlarn zverileriyle Trkiyenin hem toplumsal olarak insanla mas ve uygarla mas hem de edebiyat belli bir noktaya geldi. Trk edebiyatnn geli mesine emek veren, byk bir zveriyle o geli meye katkda bulunanlarn nnde saygyla e iliyorum ve siz de erli katlmclara sayglar sunuyorum. ok te ekkr ederim.

11

Prof. Dr. Cemal TALU Ankara niversitesi Rektr

Sayn lk Kltr Bakanm, Hocam Talt HALMAN, Sayn Bilim nsanlar, Sayn De erli Yazarlar, izerler, D nrler, De erli Okuyan nsanlar, nsanlar Okusunlar Diye al anlar, hepinizi saygyla selamlyorum. Evet, bu ola anst gzel gnn, bu ola anst gzel toplantnn onur konu u, onur sanats; benim Halo Dayyla tand m ondan sonra da hi elimden brakmad m byk glmece ustas, ocuk kitaplar ustas; ulusumuz adna, kendi adma, kendi ocuklarm adna kran borlu oldu um Muzaffer ZG, sa olunuz, ho geldiniz. Aramzda o kadar byk sanatlar, yazarlar, bilim insanlar var ki tek tek isimlerini sayamyorum, beni ba lasnlar; ama u anda duydu um heyecan anlatmakta zorlanyorum. Ankara niversitesi, Sevgili Sedat SEVERin dedi i gibi ocuk Dostu niversite olmaya al yor. ocuklar anlamaya, onlarla anla maya al yor. ocuklara verdi imiz bu de erin birok temel nedeni var. ocuklarla neden bu kadar ok ilgileniyoruz, de er veriyoruz, birlikte olmaya al yoruz? Bunlardan bir tanesi, ok ola anst bir E itim Bilimleri Fakltemiz var. Birok etkinli imiz, kayna n onlardan alyor ve onlarla besleniyor. Byle bir E itim Bilimleri Fakltesine sahip bir niversitenin mensubu olmaktan gurur duyuyorum. Kendilerine her anlamda ok te ekkr ediyorum. Tabii bir ba ka nedeni daha var. Ankara niversitesi, Cumhuriyetin yaratt ilk niversite; kendisini gelece in in asna adam bir niversitedir. Cumhuriyetin tarihi ve temelleriyle btnle en bu niversitenin kurulu yllar ve kurulu grevi, Mustafa Kemal tarafndan kendilerine verilen grev, Cumhuriyetin temel de erlerinin geli tirilmesi ve toplumda kkle tirilmesidir. Bu anlamda gelece in in asna adanm bir niversitenin, gelecek demek olan ocuklar ve genler iin srekli ilgilenmesinden daha do al ne olabilir? Bu anlamda biz genlerle ve ocuklarla ok yakndan ilgiliyiz. Onlar iin al yoruz, onlar anlamaya, onlarla anla maya al yoruz ve bu konuda de i ik etkinlikler yannda yaplanmalar da gerekle tiriyoruz. Bunlardan en yenisi bugnk bu byk toplanty dzenleyen OGEMdir. 28 Aralk 2009da kuruldu; kurulal daha iki sene olmad buna kar n ok byk i ler yapt. Bu kadar ksa srede o kadar gzel i ler yaptlar ki byle ocuklarla ilgili birok eyi yapmak istiyoruz; ama bazen de korkuyorum, bu kadar hzla hepsine nasl yeti ece iz, nasl yaparz diye Gerekten ksa bir srede birok yazarn, izerin, d nrn, bilim insannn birlikte oldu u ola anst bir dan ma kurulu toplants yaptlar. Bir baktk, biraz evvel ocuklara ve onlarn hocalarna iek veren arkada larmz, ok anlaml ocuk haklaryla ilgili bir ara trmay gerekle tirdiler, yaymladlar. Sempozyum, gnlk olmasna kar n bu len iin iki yldr al yorlar. stelik gelecek on yl da planladlar. Umarm gelecek on yln tm rektrleri, OGEMin de, OKAUMun da ocuklarla ilgili yapt mz btn etkinliklerin yannda olurlar. Efendim, tabii dnyada artk bizden daha fazla okuyan, bizim ku a mzdan daha fazla okuyan ocuklarn daha fazla okumasn sa layan abalar ok daha hzlandrmamz ve glendirmemiz gerekiyor. De erli yazarlarmz, ola anst yazarlarmz var. Nazm Hikmetin dedi i gibi bu yazarlarmz, ocuklara Dnyay veriyorlar. Bu ocuklar, bu kitaplarla ola anst i ler yapyorlar. Ancak bizler, birok yanl yapyoruz. ocuklar, gezmeye al veri merkezlerine gtryoruz, ocuklar biraz yaramazlk yapt zaman onlar televizyonun ve internetin uzants haline getirecek etkinlikler yapyoruz. ocuklarn 13

kitapla bulu masnda, okuma kltrlerinin geli tirilmesinde yaptklarmz ok snrl. ok daha fazlasn yapmalyz. Tabii nemli olan ocuklar anlamak ve onlarla anla maktr. Biraz daha hzl biraz daha dinamik olmalyz diye d nyorum. gn srecek olan bu sempozyumda, ocuklarn kitapla bulu mas konusunda ok nemli neriler geli ece i, ocuklarn okuma kltrnn geli tirilmesi ve Sayn Sedat SEVERin ok gzel syledi i o d nen duyarl bireyler yeti tirilmesinde hepimizin payna d enler hakknda ok nemli al malar yaplaca na inanyorum. Ankara niversitesi bu al maya ev sahipli i yapmaktan onur duyuyor. Sizleri burada a rlamaktan onur duyuyor. Ben tekrar ho geldiniz diyorum. Hepinizi saygyla selamlyorum. Sa te ekkr ediyorum. olun, var olun. Hepiniz ho geldiniz, onur verdiniz, ok

14

15

Muzaffer ZG Onur Sanats

Sevgili Dostlar, Bugn benim en mutlu gnm. Ben bugn yanmda OGEMi gryorum, sevgili Sedat SEVERi gryorum, Ankara niversitesi Rektr ve Rektr Yardmclarn gryorum. Onlara ok te ekkr ediyorum. Ama biliniz ki lkem adna en byk te ekkr ocuklara ediyorum. Sa olsunlar, var olsunlar. Hepinizi saygyla selamlyorum. E itim Bilimleri Fakltesinin nnde duran Okuyan ocuk Yontusu Ankara niversitesine benim nerimdi. Ltfen bir kz ocu u yapn dedim, uzun sal olsun. Sevgili Ktphaneler Genel Mdr buradayken bir ey sylemek istiyorum. unu neriyorum ben: Ktphane saymz ok az. Ne olur dn kitap noktalar kuralm. Bunlar okullara ve yaknlarndaki parklara kuralm. 8 m2 bir prefabrik yap ve iinde iki yz kitap olsun yeter. ocuk okuldan knca gitsin onu alsn, be gn sonra braksn. Niin bu kitap dn verme noktalarn kurmuyoruz hayret ediyorum. Aydn Belediyesi imdi yapyor. SMEKe syledim onlar da yapacaklar. Dilerim lkemin tm belediyeleri, parklar ocuk kitap noktas olarak doldurur. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun tm katlmclarn itenlikle, saygyla selamlyorum. lkemizin umut kayna ocuklarmz sevgiyle kucaklyorum.

17

AILI B LD R LER

OKUMA! BEYN N SULANACAK!

Prof. Talt Sait HALMAN TC lk Kltr Bakan, Bilkent niversitesi nsani Bilimler ve Edebiyat Fakltesi Dekan

Okuma! Beynin sulanacak! ocukken bir yaknm, ben kitap okuduka Okuma! Beynin sulanacak! derdi. Bir k ede oturmu , kuca mdaki gzelim kitaba dalm m. Anszn, kitabmn stne kocaman bir tomar anahtar d erdi ve sporcu by mzden ha in bir uyar: Okuma! Beynin sulanacak! Dald m gzellikler leminden uyanp a knlk iinde d nrdm nsan beyninin suya dn mesi nasl olabilir? diye. Kafatasmn iinde beynim yava yava cvyacak da sv m olacak? diye kayglanrdm ama sonralar, olumlu d ncelere kapldm: Belki yaknm do ru sylyordu. Bir bitkinin sulanmas gibi beynin sulanmas gzel bir eydi. Sulak bir toprakt beyin... Su verildike bereketli olur, en besleyici rnleri verir, en gzel iekleri yeti tirir, en gr a alar bytrd. Daha sonra d ndm ki: Okuma! emir kipinin olumsuzuyla verilmi sert bir komut de ildi belki, okumak fiilinden kan bir mastar-isimdi, bu szn anlam uydu: Okuma sayesinde beyin bereketlenir. ocuklu umda benim garipsedi im, yanl buldu um bir ba ka atasz de vard: Sz by n, su k n. Akln gcn, kalbin sevgisini dile getiren sz niin sadece yeti kinlerin olsun? Bizi ne diye su ile suskun olmaya zorlamak istiyorlar? diye sorardm kendi kendime. stelik, byklerin sz, o u zaman, eksik ya da bo grnrd bana. Bo laf etmemek iin okumak, renmek, zihni glendirmek gerekti ine, okumak, okumak, okumakla en gzel, en gr d nce ve szlere ula abilece imize inanrdm. Beynimin sv olmasndan korksam bile kitaplarn zevkinden ve aydnl ndan vazgemeyecektim ama olumlu yorum beni gl bir heyecana yneltti o zaman. Okuma eylemi, bir mbarek suydu; sulandka toprak bereketlenir, en ho rnleri verir. Byle d ndke kendimi okumaya adadm. Okuduka zevkim derinle ti... Okuduka beslendim, gzlerim kama t, okuduka co tum. Okudum, okudum, okudum. Hi bkmadan, usanmadan okudum. Hi yorulmadan... Beynimi suladm. Bu gzel lene katlanlarn okumaya merakl olduklarna eminim. En alk lanacak ba mll n kitap okumak oldu u inancn payla anlar i te burada, 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda. 1. Sempozyum, ayn salonda, Ankara niversitesi ATAUM Konferans Salonunda yer alm t, 2. Sempozyum da... Birincide salonun yars doluydu, kincide te ikisi... Bugn, 3. Sempozyumda her koltukta oturanlar var, pek ok izleyici de ayakta. Sonraki lenler de, eminim, daha geni salonlara s mayacak; nk okuyanlar ve okutanlar kat kat artm olacak. Byle bir geli me o kadar sevindirici ki, ylesine hepimizi yceltiyor ki... Okuyan Trk ocuklar, daha ba arl, 21

daha yaratc bir Trkiyeye kavu turacak bizleri. Bu etkinli i dzenleyen aziz dostum Prof. Dr. Sedat SEVERi ve Ankara niversitesindeki al ma arkada larn candan kutluyorum. Nefis bir a konu mas yapan ok de erli Rektr Prof. Dr. Cemal TALU a hayranl m ve minnet duygularm sunuyorum. Burada, ocuk ve genlik edebiyatlar, retim yeleri, medya mensuplar, her kesimden aydnlar ve d nce insanlar, renciler ve ocuklar, okuma zevkinin ve kltrnn de erlerini inceliyorlar. Hepsi okuma ... Hepsinin beyni bereketli... Her birinin yaratcl , su gibi azizdir. Bu yaratclk, kutlu bir akarsudur. Benim Okuma! uyarsnda bulunan yaknm, sulanmann bir felket oldu unu sanyordu. O ihtarn yanl oldu una inanmakta ben haklydm. Okuma, beyne gl bir akm verir, rnleri, korular, ormanlar besler, kudretini arttrarak deniz yaratr, bir umman do urur, grkemli yaratcl a eri irse bir okyanus yaratr. Kltr iin, sanat ve bilim iin, bu mkemmel bir metafordur. Belki tek ba na okuma, bir rnesans yaratmak iin yeterli de ildir. Her alanda byk hamleler yapmak zorundayz. ocuklar her bakmdan zendirmek, glendirmek, heyecanlandrmak asl bir grevimiz olmal. Kltr Bakan oldu um dnemde (1971), okul rencilerini tiyatro, klasik mzik, opera ve bale ile bulu turmak iin elimden geleni yaptm. Yurdun drt buca nda bunlar ta maya al tm. E er bu al malar srdrlseydi, krk ylda elli milyon ocuk bu sanat etkinliklerinden bazlarn izleyecekti. Pek o u byynce etkinliklere ilgi gsterecekti. Sanata yetenekli olanlar arasndan belki birka bin sanat yeti ecekti. Sayn aydnlanmaclar, sevgili kitapseverler, zeki ama yaramaz ocuklara benzer sanatlar. Dilimizdeki yanl szcklerden biri yaramaz terimidir. ocukken, zeki ve yaramaz ocuklar uslu dursunlar diye dvdklerini grrdm -evde, okulda, sokakta-. Bugn de toplumumuzda dayak yaygndr. lkemizin sanatlar, aydnlar da yaramaz ocuk muamelesi gryor. O zeki ve yaratc insanlar, yaramaz damgas yeseler de, bazen yararldrlar. Onlar uslandrmayalm, onlara destek olalm. Bu, ncelikle devletin grevidir. Sanaty, bilimi desteklemek devletin grevidir. Toplum ancak bilginleriyle, sanatlaryla, onlarla birlikte, onlar sayesinde geli ir. Kltr, bilim ve sanat politikas olmayan ve o politikas zgrl e dayanmayan bir toplum, geli mi diye nitelendirilemez. Geli mez, geri kalr, geri gider. De erli katlmclar, saygde er okumaclar, daha ok okuyan, daha ok beyni sulanan ku aklarn yeti mesi dile iyle hepinizi sevgiyle, hayranlkla, saygyla selamlyorum.

22

OCUKTA B LME DRTSNN GEL

Prof. Dr. M. Orhan ZTRK Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Blm Emekli retim yesi TBA eref yesi Benim zel yeteneklerim yok. Ben sadece tutkulu biimde bilme meraklsym. Albert Einstein Tecesss Uzun sredir, dilimizin gnlk kullanmndan artk tmden d m olan tecesss szc nn Trkede bir kar l n bulmaya al yorum. Eskiler tecesss szc n daha ok kendisini ilgilendirmeyen eylere kar bir ki inin burnunu sokmas gibi olumsuz bir anlamda kullanm . Trk Dil Kurumu, Dil Derne i, Pskllo lu szlklerinde tecesssn u tanmlar var: 1. Belli etmeden kendini ilgilendirmeyen eyleri renmeye al ma; 2. Merakn gidermeye al ma, grme, anlama merak. Webster Szl nde, Latince curadan (care, attention) kaynaklanan curiosity szc : lgin eyleri bilmeye hevesli olu ; sorguculuk; ara trma ya da sorma tutkusu olarak tanmlanyor. Aradaki bu tanmlama farknn anlam, konu mamda kendili inden aklanm olacaktr. Bu kavramn kar l nda Trkede sklkla merak szc kullanlyor. Ayrca, merak szc halkn dilinde yaygn olarak kaygl, endi eli bir bekleyi anlamn ta maktadr. rne in ocu umun sa l n, lkenin politik, ekonomik durumunu merak ediyorum. Bir ba ka kullanm da herhangi bir eye, duruma d knlk anlamnda. rne in iyi giyinme, iyi yeme merakls, spor merakls gibi. Tecesss (curiosity) kavramnn iinde bilinmeyen yeni eyleri ara trma, sorgulama, bilme drts var. Szlklerimizde tecesss szc ncelikle kendisini ilgilendirmeyen eyleri renmeye al ma olarak tanmlanyor. Buna a mamak gerek. nk 3-7 ya larndaki ocuklarda evrensel olarak var olan soru sorma, bilme, ara trma tutkusu bu toplumun ocuklarnda ok ba arl bir biimde sndrlyor; bu nedenle de zerinde d nlmyor, konu ulmuyor, dilimizde bir kar lk aranmyor. Yllardr, Trke kar lk bulma denemelerim oldu. Hibiri pek tutacak gibi grnmedi. Bu konu mamda daha iyisi nerilinceye dek bilme drts terimini kullanaca m. Bilme Drts a lar boyunca, eski bilginlerden, filozoflardan gnmzn bilim insanlarna dek, bilme drts (tecesss, curiosity) do ay anlamada, do ayla sava mda insano lunun en nemli itici gc olmu tur. Bilinmeyen, anla lmayan, yeni olan eyleri tanmaya, anlamaya, bilmeye ynelme e ilimi izlenimi veren davran lar bebeklik a nda ba lar. ocu un sorarak renme davran lar 3-4 ya larnda hzla artar ve 5-7 ya larnda doru a ula r. 20. yzyln ortalarnda yaplan ara trmalarla insandaki bilme drtsnn biyolojik temelli bir drt niteli inde oldu u gr zellikle geli imsel ruhbilimde benimsenmi tir. Bilme drts ile evreyi ara trma u ra lar insano lunun farkl deneyimler ya amasna, yeni eyler bulmasna yol aarak renme alann geni letmektedir. a da nrobilimsel ara trmalar gstermi tir ki renme sreci beyinde yeni yeni ba lantlarn olu masna, beynin, dolaysyla da bili sel yetilerin geli mesine byk katkda bulunmaktadr. Buna ko ut olarak dil ve konu ma yetisi 23

olgunla maktadr. Merak tutkusu ile insano lu bugn eri ebildi i stn bilimsel dzeyine ekleyebilece i yeni bilgiler, yeni bulu lar, yeni teknolojiler pe inde ko may srdrmektedir. Bu tutku ile yalnz kendi dnyas ile de il, evrendeki btn olan bitenlerle ilgilenmektedir. Yeni eyleri tanmaya, renmeye ynelik abalar insann ruhsal-zihinsel geli mesini de i ik biimlerde ya am boyu etkilemektedir. zetlersek, bilme drtsnn etkisi ile: Yeni, de i ik uyaranlara dikkat yo unla r. renme ile beyinde yeni ba lantlar olu ur. Merakla renme haz verir, tutku olur. Dil ve konu ma yetisi glenir. Bili sel yetiler glenir. Ba kalarnda da uyarlmay sa lar. Bilim ve sanatn temel kaynaklarndan biri olur. Bilim ve sanat, bilme drtsnn hem rn, hem reticisidir. Bilimde, teknolojide yeni bulu lar ancak zgl konular merak eden, ara tran ki iler yapabilir. Bilimde, teknolojide yeni bulu lar yeni sorulara, yeni konulara, yeni ara trma alanlarna yol aar. Bylece bilimsel bulu lar bir yandan bilim insanlarndaki merakn rn olurken, bir yandan da yeni yeni meraklar, bilme drtlerini tetikleyerek bilimin reticisi olurlar. Bilme drts insanlk tarihi boyunca sanatsal yaratcl n da nemli itici gc olmu tur. Yeni ve gzel sesler arama merak olmayan bir mzik, szcklerdeki syleyi ve anlam bysn aramayan bir iir d nebilir miyiz? Bizi merakla srkleyen bir ykdeki, romandaki kurgularn yazl ndaki derin merak duygusunun varl yadsnabilir mi? Masallar, ocukta merak uyandrd oranda masal olabilir. nsanda bilme drtsn en ok ortaya karan durumlar belirsizlik ve bilinmeyendir. nsano lunun byk sknt, gerginlik kaynaklarndan biri, bir olay, bir durumu bilememek, aklayamamak, belirsizlik iinde kalmaktr. Eski a lardan beri insan, srekli olarak belirsizli i gidermeye, bilinmeyeni bilinir yapmaya al m tr. Bu drtnn itici gc ile insan, bir yandan sorgulamaya, gzlemeye, denemeye, akl yrtmeye dayal bilimsel ara trmalarn, bulu larn gerekle tirmi tir. br yandan da, ba edemedi i do a olaylar ile iyile tiremedi i hastalklarla ve lmle kar la tka kendine inan dizgeleri yaratm tr. Bu inan dizgeleri (dinler) ile insan, do a tesi, do ast glerin varl na inanarak bilinmeyeni kendi inancna gre bilinir yapmaya al m , hastalklara kar inanca dayal yntemler geli tirmi tir. Bilme Drtsnn Kkenleri Bilme drtsn do u tan gelen temel bir drt olarak grenler oldu u gibi ocukta sonradan geli en, fakat evrimsel kkeni olan bir itici g olarak tanmlayanlar da vardr. Hayvanda alk, susuzluk, iftle me drtlerini giderecek nesneyi aramak, bulmak ve bu gereksinimlerini gidermek amacnn d nda ara trc davran rneklerinin varl gsterilmi tir. nsann ara trc ile kar la trld nda bunlar ku kusuz ok snrl arama davran lardr. nsann dirimsel doyumunun tesinde yeni doyumlar aramaya, kendi tesini bilmeye, kendini a maya, evre zerinde egemenlik kurmaya ynelik olan merakn temelinde, byk oranda, insano lunun evrimsel-kaltmsal geli me, de i me gizilgc yatmaktadr 1, 2. Bilme drtsnn insanda do u tan var olan evrimsel olarak belirlenmi bir drt oldu u kabul edilse bile, ileride aklanaca gibi, bu drt ocukluk a nda geli tirilebilen ya da tmden sndrlebilen bir yeti. imdi biraz ocuk geli imine gz atalm: nsan yavrusu, evrimsel-kaltmsal bir geli im izelgesine uyarak, do umdan yakla k bir yl sonra aya a dikilir, yrmeye ba lar. Bylece srnen, emekleyen, yatay, dura an bir varlk olmaktan kar; dikey, devingen, grme alan geni lemi bir varlk olma yolunda hzla ilerler. ya larnda ocuk artk devinim (hareket) dizgesi zerinde olduka egemenlik kurmu tur. Konu ma yetisi de benzer bir geli me izgisi izler. Konu mas, yrmesi, ko mas artk konu mann, ko mann d nda olan amalara ynelik eylemler iin yaplmaktadr; bir ba ka deyi le bu yetiler otomatikle ir. Bu ya am dneminde sa lkl ocukta u geli meler ve zellikler dikkati eker: ocu un konu mas, dili hzla zenginle mektedir.
1 2

Berlyne DE (1960) Conflict, Arousal and Curiosity. New York: McGraw-Hill. Berlyne DE (1966) Curiosity and Exploration. Science, 153: 25.

24

evresinde olan bitenleri do ru alglama, anlama, bunlar belle inde saklayabilme gibi bili sel yetileri hzla geli mektedir. ocuk artk ailenin ikili l ili kilerinin d na kmakta, topluma ynelmektedir. ocuk cinsel ayrlklarn, yani kz olmann, erkek olmann ayrmna byk ilgi duymaktadr. Bilme drtsnn ivme ve g kazanmakta, srekli sorular sormaktadr. ocukta daha ba msz, daha zerk duygular belirmekte, devinimleri bu duygulara gre geli mektedir. Ruhzmlemede (Psikanalizde) Bilme Drts Bilme drtsnn nemli bir kayna , ocukta e eysel ayrlklarn ke fi ile ilgilidir. Her ne kadar ocuk daha bir ya ndan nce bile e eysel ayrlklar bir oranda sezinleyip, yknme yolu ile cinsel rol benimsemesine ili kin davran lar gsterirse de yakla k 2 - 3 ya larnda e eylik organlarndaki ayrlklar alglayarak cinsel konulara byk bir ilgi geli tirir. Psikanalitik kuram, bilme drtsnn asl bu ya ta ocu un e eysel organlardaki ayrmn bilincine varmas ile geli ti ini aklar. Bu kurama gre kz ocuk erkeklerde olan kendisinde olmayan uzanty, erkek ocuk da bu uzantnn neden kzlarda olmad n kendi zihninde sorgular, bunu ana-babaya, evresindekilere sormaktan kendini alamaz. Bu ya larda erkek ve kz ocuklarn kar la tklar farkl toplumsal tutumlar bu cinsel ayrlk duygusunu peki tirir. Erkek cinsel organ stn bir de er kazanr. Bu yzden erkek ocukta hem de erli organna bir eyler olabilir korkular, bir ba ka deyi le i di lik korkular, hem byklenmeci ve zsevici duygularn yerle mesine yol aar. Kz ocu unda, ok daha kkken kendisine a lanmaya ba lanm olan erke e gre eksik ve gsz olma duygularnn bu ya lardaki tutumlarn etkisi ile ikinci snf bir vatanda l a adayl na boyun e ece i neredeyse kesinle ir. Geleneksel snnet olay ve onunla birlikte giden birok szler, arma anlar, lenler erkek kz arasndaki ayrmcl n kalc yakt olurlar. E eyler arasndaki ayrmla ilgili sorular giderek ocuklarn nereden geldiklerine, ba ka olaylara ve nesnelere, evredeki, evrendeki her eye yaylr. ocuk artk soru soran bir varlktr. Bastrlmam , zgr davranan 3-6 ya larndaki ocuklar izleyenler bu soru sorma tutkusunun ocu un dnyasnda ne denli baskn oldu unu kolaylkla gzlemleyebilir. Bir yandan devinim dizgesinin ve bili sel yetilerinin hzla geli mesi, bir yandan da bilme drtsnn itici gc ile 5-6 ya larndaki ocuk artk her eyle ilgili, her eye dalan, atlgan, giri ken bir ki i olma yolundadr. Toplumumuzda Bilme Drts Gemi te ve gnmzde lkemizde ya am olan ve ya ayan byk insan o unlu undaki yeni ve bilinmedik eyleri bilme, renme, ke fetme gereksiniminin ne durumda oldu unu d ndke, sorguladka inanlmas g rneklerle kar la rz. Osmanllar Msrda yz elli yl a an bir sre (1517-1882) kalm lar, lkeyi ynetmi ler. De erli arkeolog rahmetli Prof. Dr. Tahsin zge Msrdaki piramitlerin iindekilerini, tarihlerini merak eden, inceleyen tek bir Osmanl kp kmad n sormu tum. Prof. Tahsin zg, zntsn belli etmek iin dizini dvd: Yok hoca yok, Msrn Osmanl dneminde byle bir eyle ilgilenen hi kmam . demi ti. Yzlerce yl Afrikann Akdeniz kylar Osmanl ynetiminde kalm . Smrme amac ile de olsa Afrikann derinliklerinde ne var sorusunu Avrupallar sormu lar. Osmanl dneminde Avrupallar Anadoludaki ren yerlerini geen yzyldan beri bir yandan ara trp, bir yandan soyarken, bu yerlerin tarihini, de erini Osman Hamdi Bey d nda kimse sorgulamam ve sahip kmaya al mam . Hatta eski Yunann grkemli antik yaptlarndan olan Bergamadaki Zeus Suna Padi ah Abdlhamidin izniyle Berline ta nm . Ayn dnemde, Babil Tanras tarn onuruna yaplan, duvarlar aslanl kabartma mavi inilerle donatlm grkemli yolun bir kesimi de oldu u gibi Berline ta nm . Bu iki byk yapt Berlinde ok bilinen Pergamon Mzesinde sergilenmektedir. 50-60 yl ncesine dek rgp, Greme yresi olarak bilinen ve hemen hi ilgi grmeyen geni bir Orta Anadolu blgesi, sanki yeryzne tmden yeni ortaya km gibi, ksa srede btn dnyay byleyen bir Kapadokya oldu. Anadoluda bin yldr ya ayan meraksz bir topluma, 20. yzyln ikinci yarsndan sonra, Kapadokyay yabanc turistler tantt. Konunun daha ac yan, 16., 17., 18. yzyllarda hemen yan ba mzdaki Avrupada neler olup bitti i ile hemen hemen hi ilgilenmemi iz. Bu yzden de d nsel geli mede insano lunun ya ad en nemli devrimleri, Yeniden Do u u (Rnesans), aydnlanma ve bilim devrimlerini ta yan treni karm z.

25

Basmevi Avrupada yaygnla maya ba ladktan 277 yl sonra lkemize girmi ve ilgi grmemi ! brahim Mteferrika 20 ylda ancak 17 kitap basabilmi . Oysa ayn dnemde Batlla mann henz ba lamam oldu u Japonyada ylda binlerce kitap baslyordu. Avrupada ise on binlerce Basmevinin lkemizde bylesine ge kalmasnn nedenlerini ve bu toplumda nelere mal oldu unu toplumca yeterince anlayabiliyor muyuz? Anlayabilmek iin sorguluyor muyuz? Yakn zamanlara dek, da larn eteklerindeki yaylalardan yukarda en yksekleri, ma aralarn derinliklerini, bce in, bitkinin gizemli yapsn merak etmemi iz. En nemlisi de insann d nsel, bilimsel gizilgcne hi mi hi ilgi duymam , bunlar sorgulamam , incelemeye al mam z. a da bilim ve teknolojinin gnlk ya ammza sa lad ok e itli ara gereci kullanyoruz ama bunlardan bir tekini neden biz retememi iz diye merak ediyor muyuz? Toplum iindeki bu soru sormama, bir eyin nn, ardn, tesini ilgin bulmama, yeni bir ey renmeye gerek duymama rnekleri o alr, o alr, sonunda da daha byk bir soru ile kar la rz. Neden sormuyoruz, neden bilinmeyen eylere ilgi duymuyoruz? Bugn iin de ok nemli olan bir ba ka ac gerek udur: Yzlerce yl kendi zdilimizi bir yana iterek Arapa, Farsa ile kar k olan ve halkn anlayamad bir dili e itim dili yapmaya al m z. Bu yzden ve ba ka nedenlerle okuryazar bir toplum olu turamam z. Bugn de dilimize aktard mz binlerce yabanc szc n kendi dilimizdeki kar l nedir, ne olabilir diye ara tryor muyuz? Bilgiyi, teknolojiyi ve bunlara ili kin kavramlar, terimleri oldu u gibi kopyalayarak alyoruz, ezberliyoruz. Bunlarn gerek anlamlarn kavrayabilmek iin kar lklarn anadilimizde bularak kullanmaya al mad mzdan, bu kavramlar zmseyemiyoruz ve bilimde, teknolojide kopyac, aktarmac olmaktan kurtulamyoruz. Neden szlklerimizde bile tecesss szc kendisini ilgilendirmeyen eylere ilgi duymak, yani gereksiz yere burnunu sokmak olarak tanmlanabiliyor? Bilim kurulu larmzda ara trmacl n d k olu unun nedenlerini e itimdeki bozuk dzene, laboratuar olanaklarnn azl na, paraszl a, yeterince rehberlik olmay gibi nedenlere ba lamakla bir yere varamad mz grmeliyiz. Bilme drtsnn ocukluktaki servenine ve bu duygunun toplumuzda nasl sndrld konularna ynelmezsek sanrm ara trc azl ndan daha uzun sre yaknmay srdrece iz. Bu lkede bilimin geli memesini, yaygnla mamasn, bilimin hem toplumda hem toplumun yneticilerinde geli me, ilerleme iin nemli bir de er olarak grlmemesini yalnzca merak ve olanak eksikli ine ya da e itimdeki yozla m l a ba layarak i in iinden kamayz. Bu merak eksikli inin kaynaklarn incelememiz gerekir. Bilme Drtsnn Yok Edili i Toplumun, hatta bilim insanlarmzn bile, bilimsel d ncenin, ara trmacl n ilerlemesinde ve yaygnla masnda ocuk geli imine zg ruhsal-toplumsal ya am deneyimlerinin etkilerini yeterince nemsediklerini syleyemeyiz. Bu toplumun insanlarnn kopyac, aktarmac, a rmac kalmasndan kurtulabilmeleri iin ocuk yeti tirme geleneklerimizi, inanlarmz ve din e itimi de olmak zere btn alanlardaki e itim yntemlerimizi iyice gzden geirmek ve bunlarn o unu de i tirmeye al mak zorundayz. Bu da aile iinde ve okulncesi e itim yapan kurumlarda oldu u kadar, renimin her a amasnda devrimsel de i ikler gerektirmektedir. Geleneksel toplum kesimlerinde daha yo un olmak zere toplumumuzda ocu un soru sorma, bilme tutkusu, atlganl , ksacas dnyaya zgrce bak e itli korkutmalar, inan a lamalar, akalar ve snrlamalarla durdurulmaktadr. rne in; cinselli e ili kin sorulara kar kesin, sert, ayplayc, sulayc, cezalandrc ses tonu ile yantlanmakta ya da hi yantlanmamaktadr. Daha nce ksaca belirtti im ruhzmleme kuramndaki cinsel ayrlklarn ke fedilmesine ili kin retiler bizi ocukluk a nn bu ok duyarl dnemin, d nmeye yneltmektedir. Bu ya larda erkek ve kz ocuklarn kar la tklar farkl toplumsal tutumlar cinsel ayrlk duygusunu peki tirmektedir. Erkek cinsel organ stn bir de er kazandka erkek ocukta hem de erli organna bir eyler olabilir korkular, bir ba ka deyi le i di lik korkularnn, hem byklenmeci ve zsevici duygularn yerle mesine yol aar. Kz ocu un da ok daha kkken kendisine a lanmaya ba lanm olan erke e gre eksik ve gsz olma duygularnn bu ya lardaki tutumlarla da beslenmesi ile ikinci snf bir vatanda l n adayl na boyun e ece i neredeyse kesinle ir. Geleneksel snnet olay ve onunla birlikte giden birok sz, len erkek-kz arasndaki yakc ayrmcl n kalc yakt olurlar. Bu ya larda ocu un atlgan hareketlerine kar e itli cezalar, korkutmalar, aka gibi gsterilse de ocu un aka olarak alglamad i di etme tehditleri (tutun unun kn keselim gibi) ile 26

kar la abilmektedir. Bu korkutmalarn yan sra snnet olaynn kendisi de korkutmalarla dolu bir evrenin etkili bir paras olmay srdrmektedir. ocuk dinsel, yar dinsel korkutmalarla (Allah arpar, cin arpar, c, eytan ve birok rktc soyut kavram) sklkla kar la makta, zellikle al lm meknn d na kmaya ya da yeni bir eyi, yeri ke fetmeye kar olan rktmeler, Allah, cin, eytan korkusu ocu un evresinin apn geni letmesine kar nemli engel olmaktadr. ocuk, dar ky ya da kasaba iinde kendi ev evresinin ya da mahallesinin d na k bir tehlike olarak grebilmektedir. Yetke olabilecek nesnelere kar korku a layc tutumlar, en ba ta baba olmak zere ok e itli yetke rnekleri korkulan nesneler olmaktadr. Baba korkusu, st korkusu, devlet korkusu, Allah korkusu gibi... Tm bunlar, ocukta benlik zerkli ine dayanan ve bireye zg isel yarglama dizgesi olan bir vicdan yaps (sperego) yerine, d ardan gelecek cezaya ve korkuya dayanan ba ml bir vicdan yapsnn olu masna neden olabilmektedir. Tanmlad m kstlayc basklarla birlikte, evreni ve insan soru turmayan, insann ara trc ynn snrlayan, sorgulamadan kul olma duygusunu a layan, yalnzca duygusal inanmaya de er veren, anlamann nemini yadsyan, bo inanlarla saptrlm olan din e itiminin ve uygulamalarnn yaygnl ve egemenli i de bilme drtsnn krelmesini, zerk, zgr d nmenin toplumsal bir de er olarak yerle mesini, kkl bir ki ilik zelli i olmasn nlemektedir. Btn bunlara ek olarak, son 30-40 ylda, zellikle kentlerde daha kavramlar tanma ve olu turma dnemi olan 3-6 ya larndan ba layarak ocuklar d nmeye, zgr tart maya yer vermeyen yntemlerle e itilip, testlerle de erlendirilmektedirler. Anaokullarndan niversitelere dek tm e itim dzeni ocuklarn bilme drtsn geli tirici olmaktan uzak, tekdze, yaratclktan yoksun e itim yntemlerini kullanmaktadr. Byle bir e itim ortamnda yukarda tanmlad m zgrce sorma, tart ma, renme ve d nme meraknn nasl geli tirilemedi ini anlamak zor olmasa gerek. Bu lkede ocuk, bydke artk soru sormadan, d nmeden renen; anlamadan inanan bir ki i olmaktadr. a da e itim, zerk benlik geli imini, bilme drtsn ve buna dayal ara trcl desteklemek, geli tirmek amacn gtmektedir. ocuklarda do al olarak bulunan bilme drtsnn okul yllarnda, zellikle ilk retim sonuna do ru en geli mi lkelerde bile azald n gsteren ara trmalar vardr. lkemizde, geleneksel kesimden a da kesime do ru giderek azalsa bile hem ailede hem okulda, ocu a zgr ve zerk renme, d nme yetisini geli tirmeyen, zerk kimlik geli imini desteklemeyen, sorgulamadan renmeye dayanan yetkeci bir e itim dizgesinin egemen oldu u grlmektedir. En azndan 60 yl nce bile lkenin d nrlerinin, retmenlerinin, hatta Talim Terbiye yelerinin ezberci e itime kar olduklarn, bundan yakndklarn anmsyorum. Buna kar n soru sormaya ve tart maya yer vermeyen ezberci, yetkeci e itim dzeninde belirgin bir de i iklik ba arlamam tr. Bunun nedeni yukarda aklamaya al t m ocuk yeti tirme geleneklerimizin fazla de i memesi ile ilgilidir. Yeti kin ya taki talim-terbiyeciler, e itimciler entelektel olarak ezberci e itimin sakncalarn biliyorlar, ama ezberci e itimin arkndan ne kendileri, ne de kendilerinden sonra gelen ku aklar kurtulabiliyorlar. E itimdeki politikay belirleyen yetkili ki ilerin byle yaknmalarna kar n gnmze dek e itimde belirgin bir de i imin ba arlamamasn ancak ocu un okulncesi dnemdeki ki ili ini belirleyen uygulamalarla aklayabiliriz. Bilme drtsnn ve ara trcl n (bilimsel d ncenin) besileri do u tan gelen yetiler, uyarc ve retici evre, zerk kimli in olu mas, zgrlk ortamdr. Bilim kurulu larmzda ara trmacl n d k olu unun nedenlerini e itimdeki bozuk dzene, laboratuvar olanaklarnn azl na, paraszl a, yeterince rehberlik olmay gibi nedenlere ba lamakla bir yere varmad mz grmeliyiz. Bilme drtsnn ocukluktaki servenine ve bu drtnn toplumuzda nasl sndrld konularna ynelmezsek sanrm ara trc azl ndan daha uzun sre yaknmay srdrece iz. Bu toplumun kopyac, aktarmac, a rmac kalmasndan kurtulabilmek iin ocuklarmzn meraksz ve ekingen olmalarna neden olan ocuk yeti tirme geleneklerimizi ve e itim yntemlerimizi 27

iyice gzden geirmek ve bunlar de i tirmeye al mak zorundayz. Bu da aile iinde ve okulncesi e itim yapan kurumlarda oldu u kadar, renimin her a amasnda devrimsel de i ikler gerektirmektedir. Atatrkn byk lks fikri hr, vicdan hr insanlarn ya ad bir toplum olu turmakt. Yoksul Anadolu ky ocuklarnn soru sorarak, grerek, uygulayarak renen, zgr d nebilen ki iliklerle yeti meleri iin Ky Enstitleri gibi devrimci bir e itim atlmn gerekle tirmi ti. Ama onun bu ileri gr l giri imini bu toplumun politikaclar fazla ya atmadlar. Bu toplumda ocuklarn bilme drtsn gerekten besleyebilecek bir e itim ortamn yok ettiler. Toplum da buna pek aldrmad. Einstein, bilme drtsn (tecesss) kk, narin bir bitkiye benzetir; bu bitkinin en nemli gereksiniminin uyaranlar ve zgrlk" oldu unu syler. Normal bili sel yetileri olan ocu un geli im evresinde onun zgrl ne de er veren, yeterli uyarclar yani e itim, renme olanaklarn sa layan bir ortamda, do al yapsnda zaten var olan merak etme, bilme e ilimi ye erir, olgunla r. Ki ide zerk ve zgr, sorgulayc d nce yaps geli meden ara trcl n, bilimin ve sanatn geli mesini bekleyemeyiz. ocu un bilme drtsn ve ara trcl n besleyen ko ullar; do u tan gelen yetiler, uyarc ve retici evre, zerk kimlik olu umu ve ocu un zgr ortamda yeti mesidir.

28

3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMU

B LD R LER
Trke retimi ve ocuk ocuk Edebiyat ve E itim ocuk Edebiyat ve nceleme ocuk Edebiyat ve Yaynclk ocuk Kitaplar ve Resim ocuk ve Genlik Edebiyat ocuk ve Masal ocuk ve Mzik ocuk ve Okuma Kltr Kitap ve Dil Geli imi Trk Edebiyatnda ocuk ocuk ve Genlik Edebiyat Tarihi ocuk Edebiyat ve eviri ocuk Geli imi ve Edebiyat

Trke retimi ve ocuk

RDE N TEL K AISINDAN LK RET M YED NC SINIF TRKE K TABINA B R BAKI

Aydn AFACAN Milli E itim Bakanl , air- E itimci

zet
iir, bir sanat olarak, dilin iinde zel bir yere sahiptir. Buna kar n e itim alannda iire retici i levsellik ykleyen yakla mlarn ne kt grlmektedir. Bu da iirin bir sanat olarak yararn gzetmeden, bir tr aktarm arac olarak kullanlmasna yol aarak iir sanatna zarar vermektedir. zellikle ilk retimde, bu anlay n rn olan metinler yaygn durumdadr. Bu metinlerin nitelik asndan sorgulanmas, iir sanatnn toplumdaki konumu asndan da nem ta maktadr. lkemizde, ocuk edebiyat alannda son yllarda geli en duyarlk, ocuk edebiyatnda nitelik sorunsalna ili kin al malarn da yolunu am tr. Bu bildiride, belirtilen sorunsal erevesinde bir bak as sunulmaktadr. Anahtar Szckler: iir, nitelik, ilk retim. Abstract Poetry, as an art, has a special placeinthe language. However, there have been approaches loading the didactic functionality on poetry, in the field of education. And this isregardless oftheusefulness ofpoetryas an artand it damages the art of poetry by causing the use of poetry as atool of "transfer". Especiallyin primary education, texts which are the products of this approach are widely common. To examine these textsin terms of qualityhas importance in terms of position of poetry in society as well.In our country, sensation growingin recent yearsin the field ofchildren's literature, has alsocontributed to the studies of quality problem. In this paper, a perspective is presented in the framework of the mentioned problematic. Key Words: Poetry, qualification, primary education.

Giri iir, dille ili kisi bakmndan sanat dallar iinde ayrcalkl bir konuma sahiptir. Bu konum, bir yandan iirin mitolojik kkeniyle arasndaki ba n canll asndan bir yandan da modern iirin at ufuklardan bakld nda daha belirgin biimde ortaya kmaktadr. Di er yandan insann yadsnamaz bir zelli i olan imgesel d nmenin rn olarak iir, ayn zamanda bu zelli in yeniden olu umunda ve geli tirilmesinde de de erli bir i lev stlenmi tir. Hem ilk ve orta retimde kullanlan yaynlar iinde hem de e itli ileti im ortamlarnda en ok yer verilen yaznsal rn iir olarak grnmekle birlikte, btn bu ortamlarda grlen toplam iinde yaznsal nitelik asndan iyi dzeyde olan iir rneklerinin ok az oldu u da vurgulanmaldr. iirin, bir sanat olarak zel bir yere sahip oldu u ve dilin iinde farkl konumland , genel kabul grm bir yakla m gibi grnse de e itim alannda iire aktarmc veya retici i levler ykleyen yakla mlarn ne kt grlmektedir. Bu da iirin bir sanat olarak yararn gzetmeden, bir tr aktarm arac olarak kullanlmasna yol aarak iir sanatna zarar vermektedir. zellikle ilk retimde, bu anlay n rn olan manzumeler o unluktadr. iire aktarmc i levler yklenmesi, do al olarak e itim srecini biimlendiren anlay n rndr. Bu anlay , insann insan olma srecinde yadsnamayacak bir neme sahip imgesel d nmeyi gz ard eden bir yakla ma dayanr. nsan ya amn ve u ra larn btnyle bilimsel teknolojik ereveyle snrlandran; bilimi de neredeyse fen bilimlerine indirgeyen; hemen her al ma ve ara trmay saysal verilerle kavramaya al an bir anlay n, insann hayal dnyasn dikkate de er grmemesi anlamldr. Bu metinlerin nitelik asndan sorgulanmas, iir sanatnn toplumdaki konumu bakmndan da nem ta maktadr. Bu aba ile ayn zamanda, ocuk edebiyatnda nitelik sorunsalna ili kin 33

al malara ve lkemizde ocuk edebiyat alannda son yllarda geli en duyarl a da katk sa lanacaktr. iir Sanatna li kin Snrl Bir ereve iirin kkleri mitosun (mythos) iindedir. nsanl n ocukluk a nda, inanca zg bir gerekli in ifadesi olarak ilkel insann ya amn dzenleyen mitos, do ann ve do a olaylarnn imgelem iinde konumlandrlmasnn rndr. Szel bir rn olarak iirin kkeni, ritelin szel blmn olu turan bu eye dayanr. Dolaysyla, iir konusunda olu turulacak bir kuramsal erevede bu sanatn kkenini ve do asn dikkate almadan yaplacak saptamalar en temel dayanaklardan yoksun kalacaktr (Afacan, 2003: 44-52). iirin, di er sanatlar iindeki konumu saptanrken, hem szel kkeni ve mitosla arasndaki kaltsal ba n canll na hem de modern iire bakld nda, onun dilin iinde zel bir sz oldu u belirgin biimde ortaya kmaktadr. iirin bu zel niteli ini, Yavuz (2005: 131), onun dil de il, sz oldu unu vurgulayarak ifade eder. Bu vurgu, iir iin temel bir ayrt edici noktay dile getirmektedir. Bu temel nokta bir yana, iir dilinin kendine zg oldu u, birbirinden ok farkl iir anlay larna sahip air ve yazarlar tarafndan ortak kabul grm bir yakla mdr. Poetik dilin, hem gndelik dilin hem de olgulara, empirik nesnelere ve kurumla m d nme tarzlarmzn mantksal snrlamalarna tbi olan bilimsel dilin tasarlanm referanslarndan zgr oldu unu belirten Ricoeur (2007: 77-79), bilimsel dilin poetik dile kar t bir konumda yer ald n vurgular. nk bu durum, imgesel d nmeye zg olu uyla, iirin do asnda ta d by etkisi ile ilgilidir. Sanatsal biim, bysel kkenlerine ait bir eyleri korumu tur diyen Hartmann (2004: 79-80)n, Kris (1934)ten hareketle syledi i gibi, bysel etki olarak ba lam ey sanatsal de er haline gelmi tir. Ayn yerde, evrimin, biri ussal ve bilimsel temsile di eri ise sanatsal temsile varan iki yol izledi ini belirten Hartmann, unu ekler: Bu evrimin en ak iki nihai rn, tmyle ussal bir temsil olan kavramsal bilim dili ve iir dilidir. Sanat hibir ekilde arkaik bir tortudan ibaret de ildir. yle grnyor ki, srf kkenlerinden tr, bir zamanlar bysel olan imgeler sentez zmleri iin e itli olanaklar sa lar. Mukarovsky (1970: 4056)nin ayrm ise standart dil ve poetik dil biimindedir: Standart dilde, bildiri im nekmakta (foregrounding); poetik dilde ise dilin iirsel i levi, bir anlamda szn kendisi ne kmaktadr. Buradaki szn vecize, reklm, slogan vb. trden bir sz olmad vurgulanmaldr. Di er yandan iirin belli bir gerekli i yanstmak, bilimsel, felsefi ve gndelik anlamda belli do rularn aktarlmasna araclk etmek gibi bir grevi yoktur. iirin, ...eski masallar, tarihsel olaylar ve ki ileri, etik sorunlar, nl maceralar, belli, bilinen, al lm bir teknikle i ledi i a larda tam bir anlay grd n belirten Anday(1992:78), ama bu konular i lenmekten knca ortada sadece bir dil, iir dili kald. Okurun artk bu dile al mas, bu dili do rudan sevmesi gerekmektedir, ister istemez der. Tarihsel, toplumsal, bilimsel, felsefi vb. ierikleri iirle aktarmay amalayan bir yakla m, bu sanat basit bir propaganda arac durumuna indirger ki, bu yakla mla, e itim ortamlarndan medyaya lkemizde bolca kar la lmaktadr. Sanat yaptnn gereklikle ba dolaymlar edinmi bir ba dr. iir bildi imiz gerekli in tesinde kendi gerekli ini retir. Adorno (2004: 123)nun, lirik iirle ilgili bir yazsnda vurgulad gibi, Dilin, kendi sesi i itilir bu iirlerde. Ayn ekilde, Easthope (1983: 136137)un, Wordsworthn iir anlay ve Eliotn nesnel ba lla m (objective correlative) kavram zerinde dururken saptad gibi, iir, ya antnn szckler aracl yla iletilmesine de il, szckler yoluyla ya ant yaratmaya dayal bir rndr. iirin belli bir gerek durumla do rudan ba lants, onu ba at bir yorumla snrl klar. iirsel dili olu turan, imge, e retileme, simge ve mitolojik eler asndan ak yapt olu u iirin do asndan kaynaklanr. Bundan dolaydr ki, edebiyat tarihinde, farkl biimlerde dile getirilmi olsa da iirin bir ak yapt oldu una ili kin birok de erlendirme ile kar la mak zor de ildir. Stephane Malarmeden Paul Valerye birok air ve d nr bu konu zerinde durmu tur (Afacan, 2008: 7-36). iirin ak yapt olu u, onu belirli bir yorumla snrl olmad anlamna gelir. Kuramsal bir btn olarak geli tirdi i Ak Yapt Poetikasnn yoruma ili kin yakla mn, Eco (2001: 27), Her bir yorum yapt aklar, ama onu tketmez; her bir yorum yapt hakiki klar, ama yaptn mmkn olan tm br yorumlarnn bir tamamlaycsdr yalnzca biiminde dile getirir. E itsel sreler asndan bakld nda, ak yapt olarak iirin ocu un zerk benlik geli imi bakmndan daha de erli olanaklar barndrd da grlr. E itim ortamnda bu yakla mn etkin klnmas, yaznsal ileti imi verimli bir sre konumuna ta yacaktr. leti im, ak bir yaps olan metinle, metnin anlamn her dng sonunda daha st bir dzlemde retebilecek okur arasnda srekli syle i sonunda gerekle ir(Sayn, 1999: 30). Bylelikle bir sanat yapt olarak iir, rencinin metinle

34

ili kisini basit bir tekrar ili kisi olmaktan kararak yo unla trd gibi, renciye farkl yorum olanaklar sunarak kendini ifade etmesine de frsat tanr. Yedinci Snf De erlendirme Trke Kitabnda iir rnekleri Olarak Alnm Metinlere li kin

De i ik iir anlay larna sahip air ve yazarlarn iirle ilgili gr lerine bakld nda baz ortak noktalarn belirginle ti i grlmektedir. iirin kendine zg bir dil ve imgeleme dayal bir sylem oldu u, kendine zg ses ve ritim zellikleri ta d , gndelik dilden ve kavramsal dilden farkl biimde konumlanan byl bir sz biimi oldu u ayrntda grlen kimi farkllklarla birlikte genel kabul grm saptamalardr. Bu bakmdan, iirin net bir tanmnn yaplamad ynndeki gr , bu sanatn tanmlanmaktan bsbtn uzakta oldu u anlamn ta mamaldr. iir diye bir sanattan sz edildi ine gre, bu onun ayrt edici bir takm zellikler ta d anlamna gelir. En azndan belli ba l zellikleriyle kendine zg bir ereve sundu u ortadadr. Bu al mada, iirin belirtilen temel zellikleri nda, ilk retim yedinci snfta kullanlan bir ders kitabndaki (Altan ve di erleri, 2007) metinler incelenmi ve kimi rneklerle a a da tart lm tr. Bu iirler incelenirken, ieriklerinin do rulu u ya da yanl l bir yana braklm tr. Temel ltn, iirin temel zellikleri erevesinde belirlendi i vurgulanmaldr. Ta dklar ieri e iirsellik lsnde de inilmi tir. Milli E itim Bakanl nca yaymlanm ve tema ba lklar ile blmlendirilmi Trke ders kitab ile al ma kitabn da ieren retmen kitabna iir olarak alnan rnekler unlardr: iirin yukarda belirtilen zeliklerine bakld nda, kitaptaki metinlerden pek aznn bu zeliklere uydu u grlmektedir. Kitabn 1. Temas leti im; bu blmde, Yusuf Has Hacip ve Yunus Emreden aktarlan dizeler (s. 67) bulunduklar a ba lamnda de erlendirilebilecek rneklerdir. Burada vurgulanmas gereken bir nokta var ki, Yunus Emrenin, a nn en byk airlerinden biri olarak zamanmza k tutmas ba ka bir ey, gnmzn dnyasnda o tarz iirlere yknerek, taklit rn manzumeler yazmak ba ka bir eydir. 2. Tema olan Atatrklk blmnde, Atatrk (-Rasim Kro lu-, s. 98); brahim Minneto lunun metninden bir para (s. 100); Sanat Atatrk (-Ylmaz Aybar-, s.106); Talat Tekinden bir para (s.114); Aryorum (-Yusuf Yan-, s.125); mit Ya ar O uzcann metninden bir paraya (s.131) yer verilmi . Bu blmdeki manzumelerin hemen tamamnn, iir saylamayaca ba tan belirtilmelidir. Talat Tekinden alnan Atatrk glmsedi retmenim / Biz snfa girince / Da ld kara bulutlar / Ald gonca (s.114) paradaki, bir resimden yanstlan canlla trma e ilimi ve bunun yaratt atmosferden dolay iirsel bir tondan sz edilebilir. mit Ya ar O uzcann nl bir metninden alnan parada (s.131) ise modern iirin geldi i dzeyden bakld nda ok gerilerde kalm bir kahramanlk (heroic) anlats grlmektedir. Di er metinlerin hibiri iirsel syleme uygun de ildir. rne in Atatrk adl manzumedeki u dizelere baklabilir: gal edilince yurdun her yan, / Bin d man yendi Trkn bir can, / Alp ele yeni ba tan vatan, / Kurmay retti bize Atatrk (s. 98, Rasim Kro lu) Bir ba ka rnek de yazann dil duyarl n aktaran ve do rudan bir propaganda metni olan manzumeden: Nutkum tutuldu, a rdm merak ettim, / Doland nz yerlerdeki Trke olmayan isimlere, / Grdklerine, duyduklarna zleniniz var m? (s.125, Yusuf Yan) Di er blmler ve manzumeler nitelik asndan burada verilenlerden farkl de ildir. Bu tr metinler, kavramsal bir bilginin yer yer co kulu olmay amalam bir havayla dizeler biiminde aktarlmasndan ba ka hibir zellik ta mamaktadr. Kavramlar ve a r mlar ba lkl 3.Temada, Masal Kz (-Mustafa Ruhi irin-, s. 136); Bakardm Gne Avularmda (-Be ir Ayvazo lu-, s.144); Masal (-Orhan Veli Kank-, s.146); Rya Kzn Masal (-Mustafa Ruhi irin-, s. 148); ocuklu um (-Ziya Osman Saba-, s.159); Cahit Stk Tarancnn metninden bir para (s.161) yer almaktadr. Cumhuriyet dnemi edebiyatnn bilinen baz adlarndan verilen rneklerin de bulundu u bu blmde, toplam asndan nceki blme oranla belli bir dzeyin tutturuldu u sylenebilir. Ancak, masal ve a r m eleri asndan bakld nda, Trk iirinde ve hatta ad geen baz airlerde ok daha yetkin iirler varken buradaki metinlerin seilmi olmas genel anlay n bir yansmasdr. ocuk edebiyat konusundaki u ra yla bilinen Mustafa Ruhi irinin yer yer o dzeye uygun iyi rnleri de bulunmasna ra men bu blmde masaldan dolay yer verilmi iki metninin de ba arl olmad belirtilmelidir. Bu iki metin blmde yer alan iirler iinde ok net biimde i levci ve e itsel anlay n rnekleri olarak durmaktadr. Kafda nda do an gzel / Sensin masallarn kz / Yerde iyilik perisi / Gkte iyilik yldz (s. 136) dizelerinin de yer ald Masal Kz adl metin, ocuklar yerine d nlm ve bu ynyle yapay bir duyarlk ta yan yakla myla tipik bir i levci metin rne idir. Uyku bekileriyle, / Gkyzn ykard gibi gzel dizeleriyle daha ba arl saylabilecek Rya Kzn Masal adl metin de Aydede gibi nitelemelerle yedinci snf

35

dzeyinde ak bir ba arszl a u ramaktadr. Bu iir daha alt snflarda belli bir dzey tutturabilecek durumda olabilirdi; ancak gnmzn yedinci snf ocuklar nezdinde alay konusu olabilecek ynlere sahip. Di er yandan ayn blmde yer alan iirlerden, Gller aard parmak ularmda / Bakardm gne avularmda gibi dizeleriyle ve imgesel dzeyiyle Bakardm Gne Avularmda (-Be ir Ayvazo lu-, s.144); hem ritmi hem de masals olan a na uygun biimde i leyen havasyla, ocuk gnlm kayglardan azade; / Yzlerde nur ekinlerde bereket; / At stnde mor kkll ehzade; / Unutmaya ba lad m memleket / / aka mda annemin scak dizi, / Kula mda falc kadnn sz, Gl ba nda padi ahn kz, Alaylarla Kafda na hareket dizelerinden olu an Masal (-Orhan Veli Kank-, s.146); masal ve ocuklu un birtakm ya antlarn szgecinden geirilerek i lendi i ocuklu um iiri (-Ziya Osman Saba-, s.159) ve Cahit Stk Tarancdan alnan dizeler (s.161), bu blm, iirsel nitelik asndan nceki blme oranla daha okunur klyor. Milli Kltr ba lkl 4.Temada, stanbulu Dinliyorum (-Orhan Veli Kank-, iirden iki blm, s. 187); Bir Ba ka Tepeden (-Yahya Kemal Beyatl-, s. 187) adl iirler var. Cumhuriyet dnemi iirinin iki nemli adndan alnm bu iirler gz nne alnd nda, ders kitaplarnda mutlaka nitelikli iir rneklerinin yer almasnn gereklili i bir kez daha ortaya kyor. Ne var ki, iirsel nitelik asndan gzel rneklerin bulundu u bu blm, ba ka adan ciddi bir olumsuzluk iermektedir: ki usta airden alnan iirler iin kaynak olarak, airlerin kendi kitaplar de il, www.istanbul.meb.gov.tr adresi verilmi tir. Bu tutum, kitaplara iir seen ki ilerin anlay n ve iiri bir sanat olarak nemsemediklerini ok net biimde ortaya koymaktadr. Kitaptaki baz iirlerdeki dizgi yanl lar ve dize bozulmalar da ayr bir sorundur ki, bu sorunun da internet ortamndan bilim ve sanat alanlarna da bula an kesyap tr kltrnn bir sonucu oldu u aktr. nternet ortamnda a a kan kltrel yozla ma, rencilere verilen devlerde, e itli aktarma biimlerinde ve daha birok alanda arpc sonularyla ortadayken, kitabn, yani asl kayna n kendisinin de il de her trl yanl lk ve arptma olasl nn bulundu u internetin kaynak olarak verilmesinin ne tr bir kolaylk sa lad yeterince ortada de il midir? Do a ve Evren ba lkl 5.Temada, Kayk (-Arif Nihat Asya-, s. 210) Deniz Hasreti (-mer Bedrettin U akl-, s. 210); A a Diyor ki (-Halim Ya co lu-, s. 212); Sere Ku u (-Necati Cumal-, s. 225) adl metinler yer almaktadr. Cumhuriyet dnemi iirinde onca gzel rnek varken, bu blme alnan iirler, bir yanyla Cumhuriyetin belli bir dneminden teye bir trl gidemeyen bir yanyla da e itsel iir kmazndan bir trl kurtulamayan bir anlay d a vurmaktadr. Arif Nihat Asya ile mer Bedrettin U aklnn abartl co kularna ra men yer yer iyi dizeleri de bulunan iirleri bir yana usta yazar Necati Cumalnn en kt iirlerinden biri olan Sere Ku u ile Halim Ya co lunun metni belli bir ortalamay bile tutturamam rneklerdir. ncelikle, co kular, tutkular vb. duygu durumlarn ifade eden her szn iir olmad n belirtmek gerekir. Ajitasyon derecesinde co kun szler, iirsel sylemle kar trlmamaldr. Ne var ki, e itim ve ileti im ortamlarnda iir, genellikle vecize trnden szlerle ajitasyon-propaganda amal uyakl-uyaksz sz y n biiminde alglanmaktadr. Jakobson (1990: 80) tarafndan vurguland gibi, iirsel dil ve co kusal dil, sk sk ak r, sonu olarak da bu iki dil e idi o unlukla ve tmyle yanl olarak zde tutulur. zdeyi lerin, ajitasyonla dolu rnlerin iir olarak de erlendirilmesinde bunun nemli etkisi vardr. Di er yandan metinlerdeki dz anlatm ve betimleme biimleri ne iire ne de dzyazya ait bir yerde konumlandrlabilir. rne in Ya co lunun hibir iirsellik ta mayan metninden u dizelere baklabilir: Her eyimle yararlym, / nsano luna dnyada, / ie im, yapra m glgem / ri dall zerdalimle. Metinde a a sevgisi hibir dolaym ta madan, iir bir yana, yaznsal bir dzyaz trne bile giremeyecek lde basit bir ekilde ifade edilmi tir. Tamamen e itsel ama ta yan bu metinler, ocukta sanatsal bir zevk olu turmak bir yana, tam tersine, iirin basit aktarm arac olarak grlmesine neden olacaktr. Do ann ve do al gzelliklerin birebir aktarlmas de ildir sanat: Belli bir gereklikten hareket etmesi, sanatn o gerekli i oldu u gibi betimlemesi anlamna gelmemelidir; ona mutlaka bir dolaym kazandrr, nesnesini, kendi diliyle ve kendine zg biimde konumlandrr. Toplum Hayat ba lkl 6.Temada, Mustafa Kemalin Ka ns (-Fazl Hsn Da larca-, s.248249) a da Trk iirinin en nemli adlar arasnda yer alan Da larcadan alnan iir de yine arasal bir anlay la kitaba konulmu ; ama iir zevki, sanatsal hazz geli tirmek de il, yalnzca temaya uygun iir bulmak oldu undan seim de bu biimde yaplmaktadr. Sonu Milli E itim Bakanl nca yaymlanm ve tema ba lklar ile blmlendirilmi yedinci snf Trke ders kitab ile al ma kitabn da ieren retmen kitabna(Altan ve di erleri, 2007) iir olarak alnan rneklere bakld nda, iire ili kin yaygn beklenti ve al kanlklarn yo unlukta oldu u grlmektedir. Bunlar, iire retici (didaktik) bir i lev ykleyen, iiri genellikle e itici iirler ad altnda belirli gn ve 36

haftalar, nite ekleri vb. yoluyla sunulan ieri in bir arac durumuna getiren yakla mlardr. Bu trden yakla mlar, iiri yozla trd gibi, bu sanatn ocuk imgelemiyle bulu arak yaratabilece i engin ufuklar karartmaktadr. Ayrca bu anlay n baskn oldu u e itim ortamlarnda iirle tan an bir renci toplamnn, ileride nitelikli yaptlar almlamasnn ne lde olanakl oldu u da yant bekleyen bir sorudur. Belirtilen ders kitabnda internet ortamnda oldu u gibi, niteliksiz manzumelerin nitelikli iirlerle kar trlarak verilmesi, bu alanda olu an yozla ma ve bilgi kirlili ini e itim ortamlar yoluyla yaygnla trmakta ve bir anlamda me rula trmaktadr. Yine internet ortamnda oldu u gibi iir ile manzume arasndaki ciddi nitelik fark, okur asndan giderek silikle mektedir. Her tema ya da niteye uygun iir aray , insanl n en nemli sanatlarndan birini basit bir ara dzeyine indirgemi ve sz yerindeyse bununla ilgili bir kltr endstrisi de olu mu tur. Ders kitaplar ve yardmc kaynaklarn yan sra belirli gn ve haftalar, nite konularna uygun iirler, kahramanlk iirleri, do a iirleri e itsel iirler vb. belirtilen endstrinin rnleridir. yle ki, ders kitaplarna en ok girenler, iirle uzaktan yakndan ilgisi olmayan insanlarn yazdklar smarlama metinlerdir. Bunun iir sanatna ak biimde zarar verdi i ortadadr. E itsel iir arptmasna, ne yazk ki, entelektel bir e itim dzeyi olmas gereken niversite ve lisansst e itimde de rastlanmaktadr. niversitelerde, iirin e itli ders ieriklerinin aktarlmas iin ara olarak nasl kullanlabilece ine ili kin akademik al malarn bulunmas, bu durumun vard boyutlar arpc biimde sergilemektedir. Bu anlay , popler kltr rn niteliksiz metinlerin de iir saylmasna yol am tr. iir sanatnn e itimde nemli bir yeri vardr ve olmaldr. Ancak zdeyi , slogan, aktarmaclk ve didaktizm, iir sanatna oldu u gibi, nitelikli iirin okura sundu u yorum olanaklarna da zarar vermektedir. Nitelikli iir bir ak yapttr. Yaznsal ileti im sreci, metin ak oldu u lde etkin bir sretir. Bir ak yapt kar snda okur, bir yandan yaptn sundu u dil zevkini iselle tirirken kendisi de yeni anlatm olanaklarna kavu acaktr. Bu bakmdan, iyi bir sanat yapt ile okur arasnda -sze veya yazya dklmese de yorum etkinli iyle geni leyen- diyalektik bir sre i ler. Sanatn ocuk imgelemiyle bulu arak aabilece i ufuklarn nemi anla ld lde, iir birtakm program ieriklerinin aktarld bir ara olarak grlmekten kurtulabilecektir.

KAYNAKA Adorno, Theodor W.(2004) Edebiyat Yazlar. (ev. Sabir Ycesoy, Orhan Koak). stanbul: Metis Yaynlar. Afacan, Aydn (2003) iir ve Mitologya:Cumhuriyet Dnemi iirinde Yunan ve Latin Mitologyas. stanbul: Doruk Yaynclk. Afacan, Aydn (2008) Ak Yapt Poetikas Asndan iir ve zerk Benlik Geli imi. Dil ve Yaratclk, 3, 7-36. Altan, Abdulkadir vd. (2007) lk retim Trke -7 retmen Klavuz Kitab. Ankara: MEB Yaynlar. Anday, Melih Cevdet (1992) Aldanma ki... stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar. Easthope, Anthony (1983) Poetry as Discourse.New Accents. London and Newyork: Methuen. Eco, Umberto (2001) Ak Yapt. (ev. Pnar Sava ). stanbul: Can yaynlar. Hartmann, Heinz (2004) Ben Psikolojisi ve Uyum Sorunu. (ev. Banu Bykkal). stanbul: Metis Yaynlar. Jakobson, Roman (1990) Sekiz Yaz. (ev. Mehmet Rifat, Sema Rifat). stanbul: Dzlem Yaynlar. Mukarovsky, Jan (1970) Standart Language and Poetic Language, Linguistics and Literary Style. Ed. D.C. Freeman, Newyork: Rirehard and Winston Inc. Ricoeur, Paul (2007) Yorum Teorisi: Sylem ve Art Anlam. (ev. Gkhan Yavuz Demir). stanbul: Paradigma Yaynclk. Sayn, r (1999) Metinlerle Syle i. stanbul: Multilingual. Yavuz, Hilmi (2005) Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar. stanbul: Yap Kredi Yaynclk.

37

TRKE VE SINIF RETMEN ADAYLARININ OCUK EDEB YATI VE OCUK EDEB YATI DERS NE L K N GR LER (KIRIKKALE L RNE )

Ar . Gr. Fatih ARSLAN Krkkale niversitesi E itim Fakltesi

Ar . Gr. Suphi Gne ALAMDAR Krkkale niversitesi E itim Fakltesi

zet Bu al mann amac, e itim fakltelerinin Trke retmenli i ve Snf retmenli i programlarnda renim gren ayn zamanda ocuk Edebiyat dersini alan retmen adaylarnn ocuk edebiyat ve ocuk edebiyat dersine ynelik gr lerini belirlemek ve bu dersin retmen adaylar zerindeki etkilili ini artrmak iin neriler ortaya koymaktr. al maya Trke retmenli i (n=15) ve Snf retmenli i Blmnden (n=15) toplam otuz ki i dhil edilmi tir. al mada nitel ara trma yntemlerinden yar yaplandrlm gr me tekni i kullanlm tr. al mada elde edilen veriler ara trmaclar tarafndan tasnif edilmi ve bu verilerin yzde (%) ve frekans (f) da lmlar karlarak incelenmi tir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, ocuk edebiyat dersi, retmen adaylar gr leri. Abstract The aim of this study is to examine the students attitudes and thoughts about childrens literature and childrens literature course and offer suggestions in order to increase the efficiency of the course. Thirty participants were selected from the Turkish Education Program (n = 15) and Primary School Education Program (n = 15). As a qualitative research technique, semi-constructed interview technique was used to collect the data. The data were analyzed by classifying and giving the percentages (%) and frequencies (f) of them. Key Words: Childrens literature, children's literature course, prospective teachers views.

GR ocuk, do umundan ergenlik a arasndaki dnemde ya ayan insandr ( ahin, 2007: 3). lk ocukluk a 2-6 ya larn kapsamakta ve bu a a oyun a denir. Okul a olan ikinci ocukluk a ise 6-10 veya 6-12 ya lar arasndaki ya gruplar iin kullanlr. Son ocukluk a ise 10-13 veya 12-14 ya larn kapsar ve bu a a erinlik a da denir. ocukluk a , insan mrnn 2-14 ya lar arasnda geen geli me dnemi olarak tanmlanabilir (O uzkan, 2006: 2). ocu un geli im dzeyi, yeti kinlerden farkl oldu u iin anne-baba kadar, retmenin de ocu un ilgi ve ihtiyalarn bilmesi e iticilere hem kolaylk sa lar hem de mesle indeki ba arsn arttrr. Geli mi lkelerin e itim sistemleri, ocuklarn, gelecekte sosyal hayata uyumlu, problem zme yetene ine sahip, yaratc bireyler olmalar iin bu ilgi ve ihtiyalara gre yaplandrlr ( ahin, 2007: 3). a mzda bilimsel geli meler, ocuklarn her ya grubunda ilgi alanlarnn ve alglama kapasitelerinin farkl oldu unu ortaya koymu tur. (Yaln, Ayta , 2005: 14). ocuklarn duygu, d nce, ilgi ve ihtiyalarnn yeti kinlerden ok farkl olmas, onlara zg edebiyatn varl n zorunlu klm tr. ocuk edebiyat ile edebiyatn birbirinden tamamen ayr kavramlar oldu u sylenemez. Her ikisinde de olay, duygu ve hayallerin aktarlmas esas amatr. Trke szlkte edebiyat Olay, d nce, duygu ve hayallerin dil aracl yla szl veya yazl olarak biimlendirilmesi sanat, yazn eklinde tanmlanm tr (TDK, 2005). Demirel (2010: 45) bu tanmdan yola karak daha kapsaml olarak edebiyat temel malzemesi dil olan ve bu dil aracl yla ki inin duygularn, hayallerini, isteklerini estetik kayglar erevesinde yazl veya szl olarak meydana getirdi i eserlerin btn

39

olarak tanmlam tr. ocuk edebiyat ise erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir dnemde, ocuklarn dil geli imi, anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn zenginle tiren, edeb zevklerini ykselten rnlerdir (Sever, 2007:9). ocuk edebiyat kavram daha nceleri ocu a gre, ocuk iin ve ocuk duyarll eklinde adlandrlm tr. Baz ara trmaclar tarafndan ocuk edebiyatn tanmlamann bir faydas olmayaca , onun sadece kaln izgilerle snrlanaca ileri srlrken; kimileri de edebiyat kavram iinde de erlendirmekle birlikte, ocu a gre, ocuk iin ve ocuksu bir ifadesi olan eserleri olarak tanmlar (Yaln, Ayta , 2005: 15). Bu tr tart malara rneklerle yer veren Nas (2002: 33), ocuk ve ocukluk diye bir kavram oldu u, ocu un yeti kinlerden farkl d nme ve alglama biimleri oldu undan onlarn edebiyattan yoksun braklamayaca iin onlara zg edebiyat yaplmas, bunun da ocuk edebiyat olarak adlandrlmas gerekti i sonucuna varm tr. Ayn do rultuda O uzkan (2006: 3) ocuk edebiyatn, 2-14 ya lar arasndaki kimselerin hayal, duygu ve d ncelerine ynelik gzel ve etkili hazrlanm eserlerin tm eklinde tanmlam tr. ocuk, edebiyatla ve dolaysyla ocuk edebiyatyla ilk olarak okulncesi dnemde ailesi ve yakn evresi vastasyla tan r. ocuklara bykleri tarafndan anlatlan masallar, fkralar, hikyeler vb. ocuklarn kar la tklar ilk edeb eserlerdir. Okulncesi dnemde, geli igzel bir ekilde edeb eserlerle kar la an ocu a, okul a na geldi inde ilk olarak anasnf ve snf retmeni, daha sonra ise Trke retmeni tarafndan edeb zevk a lanr. Dolaysyla bu edeb zevkin kazandrlmasnda zellikle snf ve daha sonra Trke retmenlerine byk grevler d mektedir. ocu a, edebiyat ve edeb eserleri sevdirme konusunda byk bir role sahip olan retmenlerin, ocuklarn ya ve geli im zelliklerine uygun kitaplar bilme ve takip etme, snf kitapl olu turma, okunmas gereken kitaplar tantma, velilerle i birli ine girerek ocuklarn okuma al kanl srelerini takip etme, ocuklara ktphaneye gitme al kanl kazandrma gibi nemli sorumluluklar vardr (Bykkavas ve Erszl, 2009:4). Bu nedenle retmenlerin, rencilerin geli im dzeyine uygun, onlarn duygu, d nce ve hayallerine hitap eden, onlarn ilgi ve ihtiyalarn kar layacak olan ocuk edebiyat eserlerini bilmesi dolaysyla ocuklara nerece i kitaplarn ocuk edebiyat asndan dayanmas gereken ilkeleri iyi bilmeleri gerekmektedir. Bu ilkeleri Demirel (2010: 51-52) u ekilde belirtmi tir: -Okulda izlenen e itim programlarn desteklemelidir. -Ya amn gerekleriyle ili kili olmaldr. -ocu un duygu, d nce ve hayal gcn geli tirici biimde olmaldr. -ocu un bilgi ve kltr evrenini geni letmelidir. - iddet eleri iermemeli ve ocukta estetik bir duyarlk sa lamaldr. -ocu un ele tiri yetene ini geli tirmeli, onun tepkilerini dzenleyici bir rol oynamaldr. -ocu un dilsel becerilerinin geli mesine katkda bulunmaldr. -Bilimsel verilere ve evrensel ahlk kurallarna uygun olmaldr. -Her trl nyargdan arndrlm olmaldr. -E lendirici ve retici olmaldr. ocuk edebiyat rnlerinde ieriksel adan bulunmas gerek bu zelliklerin yan sra biimsel adan da bulunmas gereken baz zellikler vardr. Kitabn boyutu, kullanlan k t cinsi, yaz puntosu, sayfa dzeni ve kitaptaki resimler ocuklarn geli im dzeylerine uygun, onlarn ilgisini ekebilecek nitelikte olmaldr. retmenlerin ocuk edebiyat rnlerini seerken kitaplarda bulunmas gerek bu ieriksel ve biimsel zellikleri iyi bilmeleri ve kitaplar bu kriterlere gre semeleri nemlidir. retmenlerin, ocuk edebiyatn tanmas ve ocuk edebiyatndaki nitelikli eserleri seebilmelerini sa layacak temel bilgileri edinece i ba lca ders olan ocuk Edebiyat e itim fakltelerinin Trke ve snf retmenliklerinde ayn ierikle okutulmaktadr (Ugun, 2010: 472). E itim fakltelerinde 19961997 e itim retim ylndan itibaren haftada 3 saat olarak okutulan ocuk Edebiyat dersi, 20052006 e itim- retim ylndan itibaren haftada 2 saat olarak okutulmaya ba lanm tr. YK tarafndan belirlenen dersin ieri i u ekildedir: Dnyada ve Trkiyede ocuk edebiyatnn geli imi. ocukluk evresinde, nitelikli ocuk kitaplaryla tan mann nemi ve okuma kltr edinmi d nen, duyarl bireylerin yeti tirilmesinde ocuk edebiyat yaptlarnn i levi. ocuk edebiyat yaptlarnda bulunmas gereken zelliklerin(tasarm, ierik ve e itsel) rneklerle incelenmesi. Niteliksiz ocuk kitaplarnn rneklerle gsterilmesi ve bunlarn ocuklarn geli im zellikleri zerindeki olumsuz etkilerinin tart lmas. 40

 retmen adaylarnn, okudu u-inceledi i kitaplarn ya gruplarna gre ocuklara uygunlu unun ve bunlarn ocuklarn hangi geli imlerine katk sa layaca nn belirlenmesine ynelik al malar. ocuklara seslenen e itli yaznsal trlerin(destan, masal, iir, yk, roman, v.b.) ve dilsel gerelerin (say maca, tekerleme, bilmece v.b.) ocuklarn geli imlerine olan katklarnn belirlenmesi. (09/09/2011: http://turkceegt.kku.edu.tr/turkceegitim/egitim.php) Bu bilgilerden hareketle snf ve Trke retmenlerinin ocuk ve ocuk edebiyat kavramlarn, bu do rultuda ocuklara verilecek edeb zevkin yeti kinlere gre farkl oldu u, ocuk kitaplarnda bulunmas gereken zellikleri iyi bilmeleri ve bunlar derslerinde uygulamalar gerekmektedir. Bu ara trmada ama, e itim fakltelerinin Trke retmenli i ve Snf retmenli i programlarnda renim gren ve ocuk edebiyat dersini alan retmen adaylarnn ocuk edebiyat ve ocuk edebiyat dersine ynelik gr lerini belirlemek ve bu dersin retmen adaylar zerindeki etkilili ini arttrmak iin neriler ortaya koymaktr. YNTEM Ara trmada, var olan durumu ortaya koymak amacyla, betimsel yntem kullanlm tr. Trke ve snf retmeni adaylarnn ocuk edebiyat ve ocuk edebiyat dersine ili kin gr lerini belirlemek amacyla nitel ara trma tekniklerinden yar yaplandrlm gr me tekni i uygulanm tr. Nitel ara trma teknikleri, nicel ara trmalarda vurgulananlarn tersine lmden ziyade aklamay olanakl klacak ili kileri ortaya karmay, olay ve olgularn iinde gerekle ti i durumu dikkate almay nemser (Yldrm ve im ek, 1999: 32). Ara trmann al ma grubunu, gnlllk esasna dayal olarak 2010-2011 e itim- retim ylnda Krkkale niversitesi E itim Fakltesinde renim gren Trke ve snf retmeni adaylarndan ocuk edebiyat dersini alan 15 snf retmeni ve 15 Trke retmeni aday olu turmu tur. Ara trma konusu, ilgili literatrde taranm ve konuyla ilgili uzman gr leri alnarak gr me formu hazrlanm tr. Gr me formunda ara trmann amacna ynelik 6 soru yer almaktadr. Bu sorular unlardr: 1) Size gre ocuk edebiyat nedir? 2) Size gre ocuk ve yeti kin edebiyat arasndaki fark nedir? 3) rencilere nerece iniz kitaplarn seimini yaparken nelere dikkat edersiniz? 4) ocuk Edebiyat dersinin meslek ya amnzda ne gibi faydalar olaca n d nyorsunuz? 5)ocuk edebiyat dersinin sresi sizce yeterli mi? 6)Bildi iniz ocuk edebiyat yazarlar kimlerdir? Ara trmaclar tarafndan, al ma grubunda yer alan retmen adaylaryla n gr meler yaplm ve ara trmann amac anlatlm tr. Daha sonra, ara trmaclar tarafndan hazrlanan veri formundaki sorular retmen adaylarna sorulmu ve retmen adaylarnn gr leri alnm tr. Gr meler ara trmaclar tarafndan not alnm tr. Daha sonra yar yaplandrlm gr me tekni i ile elde edilmi veriler ara trmaclar tarafndan birbirinden ba msz olarak tasnif edilip gruplandrlm tr. Tasnif edilen bu bilgiler kar la trlarak ayn at altnda toplanm , veriler analiz edilerek frekans (f) ve yzde (%) da lmlar karlm tr. Ayrca ara trmaya katlacak retmen adaylarnn gr lerine de yer verilmi tir. BULGULAR VE YORUMLAR Ara trmann bu blmnde snf ve Trke retmeni adaylarnn edebiyat dersi hakkndaki gr leri tasnif edilerek elde edilen veriler retmen adaylarnn ocuk edebiyat kavram hakkndaki gr lerini grubuna Size gre ocuk edebiyat nedir? sorusu yneltilmi tir. Bu adaylarnn gr leri Tablo 1de belirtilmi tir.
Trke Gr ler f ocu un ilgi ve ihtiyalarna hitap eder. ocuklarn hayal dnyalarn, dilsel ve bili sel zelliklerini geli tirir. ocuklara edeb zevki a lar. Genel Toplam 4 9 2 15 % 26,6 60 13,3 100 f 3 11 1 15 % 20 73,3 6,7 100 f 7 20 3 30 % 23,3 66,7 10 100

ocuk edebiyat ve ocuk yorumlanm tr. lk olarak belirlemek zere al ma konu hakknda retmen

Tablo 1- retmen Adaylarnn ocuk Edebiyat Kavram Hakkndaki Gr leri Snf Toplam

41

Tablo 1e gre Trke retmeni adaylarnn % 60 ocuk edebiyatn ocuklarn hayal dnyalarn, dilsel ve bili sel zelliklerini geli tirir eklinde tanmlam tr. Trke retmeni adaylarnn %26,6s ocuk edebiyatn ocu un ilgi ve ihtiyalarna hitap eder ve %13,3 ise ocuklara edeb zevk a lar eklinde tanmlam tr. Snf retmeni adaylarnn % 73,3 ocuk edebiyatn ocuklarn hayal dnyalarn, dilsel ve bili sel zelliklerini geli tirir eklinde, % 20si ocu un ilgi ve ihtiyalarna hitap eder ve % 6,7si ise ocuklara edeb zevk a lar eklinde tanmlam tr. Trke ve snf retmeni adaylarnn gr leri birbirleriyle rt mektedir. retmen adaylarnn byk bir ksm (%66,7) ocuk edebiyatnn ocuklarn hayal dnyalarn geli tiren, onlarn dilsel ve bili sel zelliklerini geli tiren bir edebiyat kolu oldu unu d nmektedirler. Bu konuda rencilerin gr lerinden baz rnekler u ekildedir: Trke retmeni Aday (3): ocuklarn duygu, d nce ve en nemlisi hayal dnyasn geli tiren, onlara estetik zevkler a layan, onlarn dnyay farkl bir pencereden grmelerini sa layan edebiyat trdr. Snf retmeni Aday (12): ocuk edebiyat, ocu un zihinsel geli imine uygun olan, ayn zamanda ocu un e lenceli vakit geirmesini sa layan, dil geli imine destek olan, ocukta edeb zevki a layacak olan eserlerin genel addr. rencilerin ocuk edebiyatyla ilgili verdikleri tanmlar, genel olarak literatrdeki tanmlara uymaktadr. Sever, ocuk edebiyatn Erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir dnemde, ocuklarn dil geli imi, anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn zenginle tiren, edeb zevklerini ykselten rnler. olarak tanmlam tr (Sever, 2007:9).
Tablo 2- retmen Adaylarnn ocuk ve Yeti kin Edebiyat Arasndaki Fark Hakkndaki Gr leri Gr ler f Dil, slp ve tr lgi ekici, e lenceli ve e itici Konu ve ierik Hedef kitlenin geli im dzeyi Genel Toplam 4 2 6 3 15 Trke % 26,6 13,3 40 20 100 f 4 1 7 3 15 Snf % 26,6 6,7 46,7 20 100 f 8 3 13 6 30 Toplam % 26,7 10 43,3 20 100

Tablo 2ye gre Trke retmeni adaylarnn % 40 ocuk ve yeti kin edebiyat arasndaki farkn, konu ve ierik alannda oldu unu belirtmi lerdir. Trke retmeni adaylarnn % 26,6s dil, slp ve tr, %20si hedef kitlenin geli im dzeyi ve % 13,3 ise ocuk edebiyatnn yeti kin edebiyatna gre ilgi ekici, e lenceli ve e itici oldu unu belirtmi lerdir. Snf retmeni adaylarnn % 46,7si ocuk edebiyatnn konu ve ierik bakmndan farkl oldu unu, % 26,6s dil, slp ve tr, %20si hedef kitlenin geli im dzeyi ve % 6,7si ise ocuk edebiyatnn daha ilgi ekici, e lenceli ve e itici oldu unu belirtmi lerdir. Genel olarak retmen adaylarnn % 43,3, ocuk edebiyat ve yeti kin edebiyat arasndaki fark, kullanlan edeb eserlere gre de erlendirdikleri ve bu eserlerdeki farklardan yola karak ocuk edebiyat ve yeti kin edebiyat arasndaki fark, bu eserlerin konusunun ve ieri inin farkl olmasndan kaynakland n belirtmi lerdir. A a da retmen adaylarndan bazlarnn gr lerine yer verilmi tir. Trke retmeni Aday (9): ocuk edebiyat ocu un dnyasna seslenir ve dili ocu un anlayabilece i bir sadelikte, akclktadr. ocuklar iin olu turulan kitaplar hayatn daha gzel ynlerini ele alr, ocu a ya ama sevinci, heyecan verir ve e lendirici niteliktedir. Yeti kin edebiyatnn konular ise daha farkldr, her trl konuyu i ler, hayat oldu u gibi ele alr ve dili ocuklar iin olu turulan eserlere gre daha a rdr. Snf retmeni Aday (7): ocuk edebiyat ocuklar iin yazlan ve onlarn ilgilerine, ya dzeylerine gre dzenlenmi edebiyattr. Konu snrlamas vardr. Yeti kin edebiyatnda ise konu snrlamas yoktur. Bu rnek cmlelerden de anla laca zere, renciler ocuk edebiyat ve yeti kin edebiyat arasndaki farklar eserlerin konu ve ieri i, hedef kitlenin geli im dzeyi, eserlerin dil ve slbu, 42

e iticilik, e lendiricilik ynleri olarak belirtmi lerdir. Nas (2002: 27), bu konuda rencilerin gr leriyle paralel olarak ocu un yeti kinden farkl oldu unu, ocukluk diye bir dnemin varl n, ocu un kendine zg bir dnyas oldu unu, alglamalar ve d nme biiminin farkl oldu unu, ocu un yeti kinin kk bir rne i olmad n belirtmi tir.
Tablo 3- retmen Adaylarnn rencilere nerece i Eserlerde ncelikle Dikkat Edecekleri Hususlar Hakkndaki Gr leri Gr ler Dil ve slp Konu, ana fikir ve tema letti i de erler Biimsel zellikler Sosyo-ekonomik durum Genel Toplam Trke f 3 6 4 2 15 100 % 20 40 26,7 13,3 f 2 5 3 3 2 15 Snf % 13,3 33,4 20 20 13,3 100 Toplam f 5 11 7 5 2 30 % 16,7 36,7 23,3 16,7 6,6 100

rencilere okumalar gereken kitaplar tavsiye ederken Trke retmeni adaylarnn % 40 ncelikli olarak eserlerin konu, ana fikir ve temasna nem verdikleri grlmektedir. retmen adaylarnn %26,7si eserlerin iletti i de erlere, % 20si eserlerin dil ve slbuna ve son olarak % 13,3 ise eserlerin biimsel zelliklerine dikkat edeceklerini belirtmi lerdir. Snf retmeni adaylarnn gr leri de Trke retmeni adaylarnn gr leriyle benzerlik gstermektedir. Ancak, snf retmeni adaylarnn % 13,2si Trke retmeni adaylarndan farkl olarak ocuklara nerecekleri kitaplarn seiminde, kitabn niteliklerinden nce rencilerin sosyoekonomik durumunu dikkate alacaklarn belirtmi lerdir. Baz renci gr leri a a da verilmi tir. Trke retmeni Aday (2): ncelikle konunun ilgi ekici olmasna dikkat ederim, daha sonra eserin do ru mesaj verdi inden emin olmak isterim ve daha sonra eserde kullanlan dilin ocuklara uygun olmasna dikkat ederim. Snf retmeni Aday (5): rencilere nerece im kitaplarda bulunmas gereken en nemli zellik bence rencilerin ilgi ve ihtiyalarna uygun olmaldr. Ayrca sadece ierik olarak de il kitabn d tasarm da ocu un ilgisini ekmelidir. Verilen rneklerden de grld zere, retmen adaylarnn genel olarak rencilere kitap nerirken ncelikle eserlerin konu, ana fikir ve temas, iletti i de erleri ve daha sonra biimsel zelliklerini dikkate aldklar grlm tr.
Tablo 4- retmen Adaylarnn ocuk Edebiyat Dersinin Meslek Ya amlarna Olacak Faydas Hakkndaki Gr leri Gr ler rencilerin beklenti ve ihtiyalarn bilirim. rencilere edebiyat sevdiririm. Empati kurarm. ocuk edebiyat rnlerini seerim (tr, seviye vb.). Genel Toplam Trke f 3 2 4 6 15 % 20 13,3 26,6 40 100 f 4 3 3 5 15 Snf % 26,6 20 20 33,4 100 Toplam f 7 5 7 11 30 % 23,3 16,7 23,3 36,7 100

Trke retmeni adaylarnn byk bir ksm (%40), aldklar ocuk Edebiyat dersi sayesinde rencilere nerecekleri eserleri seebilme asndan bu dersin meslek ya amlarnda faydal olaca n vurgulam lardr. retmen adaylarnn % 26,6s ocuklarla empati kurabilme , %20si rencilerin beklenti ve ihtiyalarn bilme noktasnda ve % 13,3 ise rencilere edebiyat sevdirme noktasnda, ocuk Edebiyat dersinin meslek ya amlarnda faydal olaca n d nmektedirler. Snf retmeni adaylarnn gr leri ise Trke retmeni adaylarnn gr leriyle benzerlik gstermektedir. retmen adaylarnn %33,4 rencilere nerecekleri eserleri seebilme, % 26,6s rencilerin beklenti ve ihtiyalarn bilme, % 20si ocuklarla empati kurabilme ve % 20si

43

ise rencilere edebiyat sevdirme noktasnda, bu dersin meslek ya amlarnda faydal olaca n d nmektedirler. retmen adaylarnn gr lerinden bazlar a a da verilmi tir. Trke retmeni Aday (11): ocuk edebiyat dersinin meslek ya ammda faydal olaca n d nyorum. nk bu ders ile rencilere okutulacak eserlerin ne gibi zellikler ta mas gerekti ini, ocuklar iin olu turulan eserlerin trlerini, zelliklerini ve bu eserlerin ocu a katklarn rendim. Snf retmeni Aday (15): Bu dersin faydal olaca n d nyorum nk bu ocuk edebiyat dersi sayesinde ocuklarn zelliklerini ve en nemlisi ocuklar iin ne tr kitaplar seilece ini rendim. Trke ve snf retmeni adaylarnn gr leri genel olarak de erlendirildi inde, retmen adaylarnn %36,7si rencilere nerecekleri eserleri seebilme konusunda ocuk Edebiyat dersinin meslek ya amlarnda faydal olaca n belirtmi lerdir. Bulgulara gre ocuk edebiyat denilince retmen adaylarnn en ok nem verdikleri konunun ocuk edebiyat rnleri oldu u sylenebilir. Bu sonular, Ugunun (2010: 475) snf retmeni adaylar zerinde yapm oldu u ara trmann sonularyla benzerlikler gstermektedir. Bu ara trmaya gre snf retmeni adaylar ocuk edebiyat dersini sevdiklerini ve gelecekte bu derse ihtiya duyacaklarn belirtmi lerdir.
Tablo 5- retmen Adaylarnn ocuk Edebiyat Dersinin Sresi Hakkndaki Gr leri Gr ler Ders ieri indeki konular i lendi i iin yeterli. Ders ierisinde yeteri kadar rnek ve uygulama yaplmal. Genel Toplam Trke f % 10 5 15 66,7 33,4 100 Snf f 11 4 15 % 74,4 26,6 100 Toplam f % 21 9 30 70 30 100

Trke retmeni adaylarnn % 66,7sinin ocuk Edebiyat dersinin sresini yeterli buldu u grlmektedir. Ayn ekilde snf retmeni adaylarnn da byk bir ksm (%74,4), bu dersin sresinin zellikle konularn yeti mesinden dolay yeterli oldu unu d nmektedirler. Trke retmeni adaylarnn % 33,4 ve snf retmeni adaylarnn %26,6s bu dersin sresinin zellikle daha fazla rnek grmeleri ve uygulama yapmalar gerekti i iin yetersiz oldu unu d nmektedirler. Baz retmen adaylarnn gr leri u ekildedir: Trke retmeni Adaylar (1): Sresi bence yeterliydi. Bu sre iinde ders ve konular i ledik. (13) ise ocuk edebiyat dersinin sresini yeterli bulmuyorum nk retmen oldu umuzda tm hayatmz ocuklar zerine odaklanm olacak ve zamanmzn o u onlar ile birlikte geecektir. Ders saatinin fazla, bizim onlarn dnyasn daha iyi anlammz ve seece imiz eserler hakknda daha fazla bilgi sahibi olmamz sa lar. Snf retmeni Adaylar (2): Bence yeterliydi, ders saati dolu dolu geti, ne eksik olmal ne de fazla (6) ise Hayr yeterli de il nk biz snf retmenleri olarak gnmzn o unu ocuklarla geirece iz. Biz onlar ne kadar iyi tanrsak o oranda faydal oluruz. Ders saatlerinin arttrlp uygulamal bir ders haline getirilmelidir. Genel olarak bakld nda, Trke ve snf retmeni adaylarnn %70i ocuk edebiyat dersinin sresinin yeterli oldu unu d nmektedirler. Maltepe (2009: 411) bu konuda yapm oldu u bir ara trmada, rencilerin ocuk edebiyat dersi hakkndaki gr leri arasnda, dersin sadece teorik oldu u ve uygulamalara da yer verilmesi gerekti i sylenmi tir. Ayrca Sever (2007: 44-55), ocuk edebiyat dersinin teorik bilgilerin yannda uygulamal olarak yaplmas gerekti ini belirtmi tir.
Tablo 6- retmen Adaylarnn En ok Bildikleri ocuk Edebiyat Yazarlar Trke retmeni Adaylar Yazar Glten DAYIO LU mer SEYFETT N Kemalettin TU CU Eflatun Cem GNEY Muzaffer ZG Frekans (f) 15 12 10 8 7 Snf retmeni Adaylar Yazar Yalva URAL mer SEYFETT N Glten DAYIO LU Kemalettin TU CU pek ONGUN Frekans (f) 13 12 10 8 6

44

Tablo 6da grld zere retmen adaylarnn en ok bildikleri ocuk edebiyat yazarlar, Glten DAYIO LU, Yalva URAL, mer SEYFETT N, Kemalettin TU CU, Eflatun Cem GNEY, Muzaffer ZG ve pek ONGUNdur. Elbette bu yazarlar o altlabilir. Trke ve snf retmenleri genel olarak tannan yazarlar belirtmi lerdir. Bykkavas ve Erszl (2009: 9)nn yapm oldu u ara trmann sonularna gre de renciler tarafndan en ok bilinen ocuk edebiyat yazarlar mer Seyfettin ve Kemalettin Tu cudur. Bu sonular yapm oldu umuz ara trmayla benzerlikler gstermektedir. SONU VE NER LER 1. retmen adaylar, ocuk edebiyatn, ocu un ilgi ve ihtiyalarna hitap eden, onlarn hayal dnyalarn, dilsel becerilerini ve bili sel zelliklerini geli tiren ve ayn zamanda ocu a edeb zevk veren bir edebiyat kolu olarak tanmlam lardr. 2. retmen adaylar, ocuk ve yeti kin edebiyat arasndaki farklar, konu ve ierik, dil, slp, tr, hedef kitlenin geli im dzeyi asndan olarak sralam lardr. Ayrca ocuk edebiyatnn yeti kin edebiyatna gre daha ilgi ekici, e lenceli ve e itici oldu unu belirtmi lerdir. 3. retmen adaylar, rencilere nerecekleri eserlerde srasyla kitabn konusu, ana fikri ve temas; iletti i de erler, biimsel zellikler, dil ve slp ve son olarak da rencilerin sosyo-ekonomik durumlarn dikkate alarak seeceklerini belirtmi lerdir. 4. retmen adaylar ocuk edebiyat rnlerini daha rahat seebilme, rencilerle empati kurma, rencilerin beklenti ve ihtiyalarn bilme ve rencilere edebiyatn sevdirme alarndan, ocuk Edebiyat dersinin meslek ya amlarnda faydal olaca n d nmektedirler. 5. retmen adaylarnn byk bir ksmna gre, ocuk edebiyat dersinin sresi yeterlidir. Ancak derslerde daha fazla ocuk edebiyat rnekleriyle kar la arak uygulama yaplabilmesi iin derse uygulama saatinin eklenmesini de belirtmi lerdir. 6. retmen adaylarnn en ok bildi i ocuk edebiyat yazarlar Glten DAYIO LU, Yalva URAL, mer SEYFETT N, Kemalettin TU CU, Eflatun Cem GNEY, Muzaffer ZG ve pek ONGUNdur. Bu sonular do rultusunda u neriler getirilebilir: 1. ocuk edebiyat dersinin sresi renciler tarafndan yeterli grlmekle beraber, rencilerin ocuk edebiyat ile ilgili rnlerle daha fazla kar la malar ve derslerde uygulama yapabilmeleri iin ders saati sresine uygulama saati eklenebilir. 2. retmen adaylar, ocuk edebiyat alannda yaplan gncel al malar takip ederek alandaki yeniliklerden uzak kalmamal, bilgilerini gncel tutmaldr. 3. retmen adaylar sadece ok bilinen ocuk edebiyat yazarlarn de il, bu alanda eser veren di er yazarlar da takip etmeli ve bu yazarlarn nitelikli kitaplarn rencilerine nermelidir. Bylece renciler, farkl eserler tanr ve o eserlerde geen gerek hayatla ilintili olaylar sayesinde ya amnda kar la abilece i e itli durumlar hakknda bilgisi olur, bu sayede benzer durumlarda nasl davranaca hakknda fikir sahibi olur.
KAYNAKA Bykkavas Kuran . ve Erszl Z. N. (2009) Snf retmenlerinin ocuk Edebiyatna li kin Gr leri. Yznc Yl niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, V1, I, 1-17. Demirel, . vd. (2010) Edeb Metinlerle ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem Akademi. Maltepe, Saadet (2009) Trke retmeni Adaylarnn ocuk Edebiyat rnlerini Seebilme Yeterlilikleri. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 12, 21, 398-412. Nas, Recep (2002) rneklerle ocuk Edebiyat. Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. O uzkan, Ferhan (2006) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk Sever, Sedat (2007) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. ahin, A., Arc, A.F. vd. (2007) E itim Faklteleri in ocuk Edebiyat. Ankara: PegemA Yaynclk. TDK (2005) Byk Trke Szlk. Ankara. Ugun, Duygu (2010) Snf retmeni Adaylarnn ocuk Edebiyat Dersi ve ocuk Edebiyat rnlerine Kar Tutumlar. 9. Ulusal Snf retmenli i E itimi Sempozyumu, 20-22 Mays, 2010, Elaz . [evrimii]: http://turkceegt.kku.edu.tr/turkceegitim/egitim.php. Yaln, A. ve Ayta , G. (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Yldrm, A. ve im ek H. (1999) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynevi.

45

DEY MLER N RET M NDE NASREDD N HOCA FIKRALARININ KULLANILMASI

Yrd. Do. Dr. Bayram A ILIO LU Dicle niversitesi Ziya Gkalp E itim Fakltesi

zet Bu al mann amac; Nasreddin Hoca fkralarndaki deyimleri belirleme ve bu fkralarn, deyimlerin retiminde bir ara olarak kullanlmasnn yararlarn tart maya amaktr. Bu amala altm iki Nasreddin Hoca fkras incelenmi tir. Daha sonra mizah kuramlarndan da yararlanlarak bunlarn deyim retiminde nasl kullanlaca tart lm tr. yklerden yararlanmann deyimlerin renilmesini destekledi ini ortaya koyan ara trmalarn bulgularndan ve snfta mizah kullanlmasnn olumlu bir renme ortam yarataca na ili kin mizah kuramlarndan hareketle, Nasreddin Hoca fkralarnn ocuklarn deyim da arcklarn zenginle tirme amacna hizmet edece i sonucuna ula lm tr. Anahtar Szckler: Nasreddin Hoca fkralar, Trke deyimler, deyim retimi, mizah. Abstract In this study Nasreddin Hodjas anecdotes are analyzed in terms of idioms and it aims to reveal the ways and benefits of using those anecdotes as a means of teaching idioms. For that purpose, sixty-two Nasreddin Hodja anecdotes are analyzed. Then using the humor theories it is discussed that how these anecdotes are used in teaching idioms. Considering the findings of researches which claim that using stories for teaching idioms would help teaching idioms and the humor theories with reference to using humor in the class would create a positive learning environment; its concluded that Nasreddin Hodjas anecdotes would help in enriching childrens idioms repertoire. Key Words: Nasreddin Hodjas anecdotes, Turkish idioms, teaching idioms, humor.

GR

Deyimler, en az iki szc n o unlukla gerek anlamlarndan uzakla arak farkl bir anlam belirtecek ekilde bir araya gelmesiyle olu mu tmce ya da sz bekleridir. Bununla birlikte deyimi olu turan szcklerin gerek anlamlarnda kullanld , anlamn da bu ynde oldu u rneklere de rastlanr. Hangi ekilde olu turulmu olursa olsun her deyim, bir kavram de i ik yollarla daha canl, daha etkili olarak belirtebilmek iin kurulmu zel bir anlatm kalbdr (Aksoy, 1998; Hengirmen, 1999; otuksken, 2004; Gencan, 2007). Dolaysyla bir dilin szvarl nn nemli bir ksmn, o dilin deyimleri olu turur. Bu anlatm kalb, d ncenin payla lmasn kolayla trmann yan sra, bir dilin anlatm gcn ve o dile sahip olan ulusun zeksn, d nce dnyasn, espri ve estetik anlay n da ortaya koyar. Deyimler, bir yandan ki iye az szle ok ey syleme, soyut bir kavram somut bir durumla aklama, benzetme, ima etme, abartma gibi yollarla bir kavram ya da duyguyu ksa ve ilgi ekici bir ekilde belirtme olana verirken di er yandan anlatm gl, gzel ve etkileyici hale getirir. rne in; Trkede birinin ok fkeli olma hali, ate pskryor deyimiyle somutla trlr. Uykusuzluk, a lama vb. nedenlerle gzlerinin ok kzarmas, dolaysyla ekilen acnn bykl , gzleri kan ana na dnmek deyimi ile betimlenir. Birinin yasal olmayan yollardan kazan sa lamas, yolunu bulmak; bir ki i veya eyin de erini yitirmesi, gzden d mek; bir i in kolayca halledilmesi ya da herhangi bir konuda ykmllkten ve sorumluluktan syrlma durumu ise, tereya ndan kl eker gibi deyimi ile ksa ve etkili bir ekilde anlatlr. Anadilin, d nme ve bildiri im i levini yerine getirmesi, ki ilerin anlama ve anlatma becerilerinin geli mesine ba ldr (Kavcar, 1996: 1; Sever ve di erleri, 2006: 13). Bu beceriler ise, di er dilsel elerin yan sra, o dilin deyimlerindeki anlamn bilinmesini (Aksan, 1996: 7) ve bunlarn de i ik ileti im durumlarnda do ru ve etkili bir ekilde kullanabilmesini gerektirir.

47

Hengirmene gre (1995); Trkede sekiz binin zerinde deyim vardr. Blge a zlarndaki deyimler de dikkate alnacak olursa, bu sayy daha da artrmak mmkndr. Trke, deyimler bakmndan zengin bir dil olmasna kar n, rencilerimizin konu malarndaki ve yazlarndaki s lk ve yanl kullanmlar, uygulanmakta olan Trke retim programlarnn, deyim da arcklarn geli tirmede yeterince etkili olmad n gstermektedir. Trkedeki Deyimlerin renilmesindeki Ba lca Glkler Evrendeki bilgiyi temsil etmeleri beklenen dil gstergelerinin, herkes tarafndan ayn ekilde anla labilmesi iin belirli kurallarla rgtlenmesi ve dzenlenmesi gerekmektedir. Szcklerin herkes tarafndan bilinen ve yaygn olarak kullanlan temel anlamnn yan sra gerek anlamyla az ok yaknlk ta yan yeni anlamlar kazanmas ile yan anlamlar olu ur. Bu zellikten dolay szckteki anlam zelliklerinin kavranmas, deyimlere gre daha kolaydr. Buna kar lk deyimler yapca, tek tek anlamlar olan szlerden olu malarna ra men; bu birle im sonucu anlaml paralara ayrlamayan ve bir btn olarak i lev gren yeni bir sz kalb olarak ortaya kmaktadr. Orta ve yksek dzeyde zmlenebilen deyimlerde, bireyin zihninde var olan anlambilimsel ipular kullanlarak deyim bile enleri aracl yla tm deyim anlamna ula lmas olanakl olmakla birlikte (Akkk, 2009: 61), btnle me srecinin sonunda zmlenemeyen deyimlerin o unda anlam, deyimi olu turan szcklerin gerek anlamndan farklla m tr. De i mece ve benzetmenin ortaya kard bu farkllk, deyimlerin anla lmasn ve renilmesini gle tirir (Cooper, 1998: 255). Kvecses, dilde var olan e retilemeli dilsel ifadelerin kavramsal alanlar ba lamnda yorumland n ve anlamlandrld n ne smektedir. Di er taraftan deyimsel ifadede anlam, kavramlar arasnda benzerlik ili kisi kurulmas, yani e retileme ya da bir kavramn ba ka bir kavramn yerini tutmasyla, yani dzde i mece yoluyla olu maktadr. Bili sel dilbilim bak as ile dzde i mece, bir kavramsal varl n ba ka bir kavramsal varlkla ayn alanda ya da ideal bir bili sel modelde zihinsel eri im kurmasyla gerekle mektedir. Bu ili kiyi kuran ideal bili sel modeller, sadece bireylerin belli bir alandaki dnya bilgisini de il, parasn olu turdu u kltrel modelleri; yani sadece gereklik dnyasn de il, kavramla trma ve dil dnyasn da iermektedir (Kvecses, 2002; Raden ve Kvecses, 1999 akt. Akkk, 2009: 63). Her ne kadar anlam bakmndan, szcklerle kavramlar arasnda nedensellik ba olmasa da, dildeki uzla maya ba l olarak aralarnda gl bir ili ki sz konusudur. Buna kar lk deyimler, gsteren ile gsterilen arasndaki ili kinin, anlamsal olarak olduka kopuk oldu u dil yaplardr. Deyimlerin do asna ili kin bu zellikten dolay, bu dilsel yaplarn retiminin kendine zg bir takm glkleri vardr. Trke derslerinde deyimler retilirken, genellikle, deyimin anlamn vererek cmle ierisinde kullanma, anlam bilinmeyen deyimleri deyimler szl nden bulma veya deyimin anlamn metin ierisinden karma gibi al malar yaptrlmaktadr. Deyimlerin anlamn syleyip geme, bir yntem saylamayaca gibi, o u soyut temellere dayanan deyimlerin renilip kavranmas iin de yetersiz kalmaktadr (Bayraktar ve rge Ya ar, 2005: 8). Di er yandan, ilk retim birinci kademe Trke Dersi retim Program (1-5)nda deyimlerin retimi ile ilgili baz etkinliklere yer verilmekle birlikte, ikinci kademe Trke Dersi retim Program (6-8)nda deyimlerin retimi ile ilgili net bir ifadeye rastlanmamaktadr (zbay ve Melanlo lu, 2009: 10). Oysa Piagetin zihinsel geli im kuramna gre; ocuk 1112 ya larndan itibaren soyut kavramlar, ataszlerini ve deyimleri anlar ve bunlar etkili bir ekilde kullanabilir (Senemo lu, 2009: 50). ocu un zihinsel geli im bakmndan de i meceli anlam kavramaya hazr oldu u bu geli im dneminde, deyimlerin retimi ile ilgili kazanm ve etkinliklere yeterli lde yer verilmemesi programn nemli bir eksikli i olarak de erlendirilebilir. Deyimlerin renilmesinde deyimdeki anlamn dramatize edilmesi (Kazc, 2008: 64), karikatr ile deyimsel anlamn sunulmas (Mrsel, 2009: 66), resimler ve deyimlere kaynaklk eden yklerden yararlanma (Bayraktar ve rge Ya ar, 2005: 16), deyim tamamlama (Sever ve di erleri, 2006: 89) gibi e itli etkinliklerden yararlanlabilir. Deyimlerin o u, bir fkradan, toplumsal bir olaydan, inan , gelenek ve grenekten kaynaklanm tr (Dilin, 1983; 29). Dolaysyla deyimin ba l oldu u yky okuma ya da dinleme, deyimin anlamna ula may kolayla trr. Nasreddin Hoca fkralarndan da do mu ok sayda deyim oldu u gz nne alnrsa; bunlarn insanlar gldrme, d ndrme ve e lendirmenin yan sra, de i meceli anlamn kavranmasna ortam hazrlayarak e itici bir i levi yerine getirebilece i sylenebilir.

48

Nasreddin Hoca fkralarnn deyim varl bakmndan incelenmesi ve deyimlerin retilmesinde kullanlmas konusuna gemeden nce glme kuramlar ve mizahn e itimde kullanlmas konusuna ksaca de inmekte yarar vardr. Glme Kuramlar ve Mizahn E itimde Kullanlmasnn renmeye Etkileri Glmeyi bir kurama ba layarak aklamak olduka g olmakla birlikte glmenin nedenini aklamaya al an ok sayda mizah kuram bulunmaktadr. Attardoya (1994: 47) gre, mizah kuramlar, klasik yakla m iermektedir: A a lama, d manlk ve stnlk ilkeleri zerine odaklanan sosyolojik kuramlar; yceltme ve rahatlama kavramlar zerine odaklanan psikoanalitik kuramlar; uyumsuzluk ve ztlk ilkelerini ele alan bili sel kuramlar. stnlk Kuram: Mizah iki veya daha fazla birey arasndaki asimetrik ili kiye dayanan bir olaydr. Bu durum, kendilerini daha stn grenlere haz veren bu asimetrinin algsdr. Neredeyse her zaman duruma ve ko ullara ba l olan mizahi drt, akadaki alay konusu olan kimsede gszlk, bozukluk ve durgunlu a ba ldr. Mizah, anti-sosyal davran lar destekler ve ahlaklarn lmll savunmalarna neden olan kmseme ve gurur gibi negatif duygular dile getirir (Ermida, 2008: 15). Bize, bu duygular ya atan deneyimlerimiz sonucu kazand mz toplumsal de erlerdir. Byklenme, kendi ba na bir kusur saylmaz ama tm kusurlar onun evresinde dolanp incele incele artk yalnzca onu ho nut edecek aralar olmaya ynelirler. Ba kalarnda uyandrd sanlan hayranl a dayal olarak geli en ve aslnda kendi kendine hayranlk oldu u iin toplumsal ya amdan kaynaklanan byklenme, bencilikten daha da do al, daha da evrensel olarak do u tan gelen bir eydir. nk do a, o u kez bencilli i alt eder; oysa byklenmenin stesinden yalnzca d nce yoluyla gelinir (Bergson, 1996: 91). Toplumdan uzakla an herkes gln olur, nk komiklik, byk lde toplumdan uzakla madan do ar (Bergson, 2006: 75). stnlk kuramna gre, kendilerine kar fiziksel cesaret, zek, ya da bir ba ka insani zellik konusunda stnlk duydu umuz ki ilere gleriz; bu ise onlar alaya almaktr (Morreall, 1997: 22). Bu durum, olup bitenleri yalnzca izlemek yerine, onlarn do rular ve yanl lar zerinde d nmemizi, olaylara ele tirel bir gzle bakmamz, onlar daha etkili bir biimde alglamamz sa lar. Bu ynyle mizah, sosyal ele tiri i levini yerine getirir. Dneminin aksaklklarn anlatan Nasreddin Hoca fkralarnda, r vet alan kadlarn, duruma gre yorum yapan din adamlarnn ve kendini oldu undan farkl gsteren insanlarn d tkleri komik durumu ele tiri konusu yapan ok sayda rne e rastlamak mmkndr. Rahatlama Kuram: Bergson, (2006: 62) kendimizi bir katl n ya da bir itici gcn etkisine kaptrp sylemek istemedi imiz eyleri sylemek ya da yapmak istemedi imiz eyleri yapmann komi in en nemli kaynaklar oldu unu belirtmektedir. Rahatlama kuramna gre; insan ya amn etkileyen yasaklar ve tabular, insanda onlar yapma arzusunun artmasna neden olur ve bu hedefine ula amam arzu, kendisini a a karlmam sinirsel enerji olarak gsterebilir. Mizah, gerginlik ve sinirsel enerjiyi azaltr ya da ki iyi geleneksel kurallarn ve engellemelerin d na karr (Attardo, 1994: 50). Ne zaman biri tabular ykar ve yasak olan konu ile ilgili olarak konu ursa, dinleyendeki bastrlm enerjinin bir ksm glmeyle salverilir ve bylece ki inin rahatlamas sz konusu olur (Morreall, 1997: 33). Bu durum, iletilenlere kar direnci azaltarak bunlarn iselle tirilmesini kolayla trr. rne in gnlk ya amda kar mzdakine sylemek isteyip de syleyemedi imiz pek ok eyi mizah kullanarak anlatmamz, alc durumundaki ki i ile aramzdaki duygusal ileti im engellerini nemli lde ortadan kaldrr. Uyumsuzluk Kuram: Aristoteles Rethoricde, dinleyiciler arasnda belli bir beklenti yaratp sonra da onlar beklenmedik bir ekilde vurmann, onlar gldrme yolu oldu unu belirtirken; Pascal ise bu durumu, Ki iyi, umdu uyla buldu u arasndaki a rtc orantszlktan ba ka hibir ey daha fazla gldrmez. eklinde ifade eder (Morreall, 1997: 25). Drst olmayan bir d nceyi drstm gibi gstermek; uygunsuz bir durumu, a a lk bir mesle i ya da a a lk bir davran alp bunlar kat saygnlk anlatan terimlerle betimlemek genellikle glntr (Bergson, 2006: 69). Bu aklamalardan da anla laca gibi, nesneler, bu nesnelerin nitelikleri, olaylar vs. arasnda belirli kalplarn bulunmasn bekledi imiz dzenli bir dnyada ya amaktayz. Uyumsuzluk kuramn savunanlara gre glme; bu dzene uymayan, mantksz, beklenmedik, yle ya da byle uygunsuz olan bir eye kar gsterilen zihinsel bir tepki olarak ortaya kar (Morreall, 1997: 24). Uyumsuzluktan do an glmeyi, a a daki rnekle daha iyi aklayabiliriz:

49

Nasreddin Hoca yeni evlenmi tir. Kars ona Hocam kime grneyim kime grnmeyeyim? diye sorar. Byle bir soruya beklenen yant, una grn. Buna grnme. eklindedir, fakat hoca bu soruyu, Bana grnme de kime grnrsen grn. eklinde yantlayarak uyumsuz bir durum yaratr. te bu, glme nedenidir. Ancak, mizah durum uyumsuzlu un kendisi olarak de il, uyumsuzlu u kavray mzla ortaya kar (Morreall, 1997: 89). rne in, yukarda anlatlan fkraya bir yeti kin glerken, kk bir ocuk hibir tepkide bulunmayabilir. Bir ba ka deyi le, bir yeti kin tarafndan uyumsuz ve komik olarak alglanan, Bana grnme de kime grnrsen grn. tmcesi bir ocuk iin sradan, hi de gln olmayan bir ifade olarak grlebilir. Morreall, bir bireyin bir eyi uyumsuz bulmasnn, onun deneyimlerinin ve beklentilerinin neler oldu una; yani uyumsuzlu u alglamasna ba l oldu unu sylemektedir (Morreall, 1997: 90). Bu bakmdan kltr fark, ya , cinsiyet, mizah anlay vb. bir duruma ya da olaya glmeyi belirleyen elerdir. Okunan, dinlenen ya da grlen eylerdeki uyumsuzluk insanlar gldrmenin yan sra, onlarn zerinde arpc ve kalc bir etki yaratr. Bu etki, ayn zamanda ieri in uzun sre bellekte kalmasn da sa lar. Ziv (1983) tarafndan yaplan bir ara trmada, bir beyin frtnasna katlmadan nce, mizahi bir etkinlikte bulunmann, raksak d nmeyi ve yaratcl artrd kantlanm tr. Ara trmacya gre mizah mantksz ve aykr yollarla d nmeyi olanakl hale getirerek yeniliklerin artmasna yardmc olmaktadr (Ziv, 1983 cited in Paulson, 1989: 57). Mizahn renme zerindeki etkilerini ele alan ok sayda al ma vardr. Carl Rogers, renmeyi kolayla tran ba lca niteliklerden birinin mizah duygusu oldu unu belirtirken; Maslow da mizah ve glmeyi e itimin e lenceli bir ekli olarak tanmlamaktadr. Eble ise, Mkemmel E itim adl eserinde glmenin renmeyi geli tiren havay yaratt n, ki iyi zgrle tirdi ini, yaratclk ve ke fetme yollarn at n ileri srmektedir. Ona gre; Glerek ne renilmi se, iyi renilmi tir (Weaver ve Cotrell, 1987: 168). Nasreddin Hoca Fkralarnn ocu a Greli i nceledi imiz Nasreddin Hoca fkralarndaki deyimleri belirlemeye ve bunlarn deyimlerin retilmesinde kullanlmas konusuna gemeden nce Hocaya atfedilen fkralarn gerekten ona ait olup olmad ile ilgili yaygn bir tart maya ve bu fkralarn ocu a greli ine ksaca de inmekte yarar vardr. Trk halk ya ad gln bir olay genellikle Nasreddin Hocaya mal ederek anlatr. Onu ya ad dnemden gnmze ta r; iimizden biri haline getirir. Bu fkralardan bazlarnda geen olaylar ve ki ilerin Hocann ya ad dnemle uzaktan yakndan ilgisi yoktur. rne in, Timur ile Nasreddin Hoca arasnda geen olaylar anlatan fkralarn, Hocann ya ad yzyl dikkate alnd nda, ona ait olmasna olanak yoktur. Bu bakmdan Nasreddin Hocann gerek ya am o kadar nemli de ildir. nemli olan, Hocann bize fkralarnda anlatlan ya amdr. nk edebiyata yansyan bu ya am, Trk halknn sorunlarn, beklentilerini ve d lerini, nelere glp; neleri ele tirdi ini ortaya koyar. Trk kltr ile ilgili bazen aka, bazen de folklorun zel diliyle nemli bilgiler veren bu fkralar (Ba gz, 2005: 19) ayn zamanda Trkenin zenginli inin, anlatm olanaklarnn ve deyim zenginli inin farkna varmamz sa lar. Nasreddin Hoca fkralarnn hem eski hem de gnmze uyarlanm rneklerinin ocuklar ve yeti kinler tarafndan ilgiyle kar lanmasnn en nemli nedeni, ele tiri konusu yapt pek ok sorunun de i ik toplumlarda genelgeer olmas ve bunlar, ocuklarn ve yeti kinlerin uyumsuz olarak alglamasdr. Glmenin, mizahi durumun kendisinden de il, bizim onu kavray mzdan do an bir eylem oldu u (Morreall, 1997: 90) ve ilk retim dnemindeki ocuklarn da bu fkralara gld dikkate alnacak olursa, Nasreddin Hoca fkralarnn, ocu a gre oldu u sylenebilir. Bununla birlikte, Nasreddin Hoca fkralarnn bulundu u baz yazmalarda yer alan ve gnmzde de anlatlan kimi fkralarn, cinsel ierikli ve akseik olmasndan dolay, cinsel kimli ini tam anlamyla olu turamam ocu un yanl cinsel yarglar geli tirmesine yol aabilece i de gz nnde bulundurulmaldr. Ama Bu al mada, deyimlerin retiminde bir ara olarak kullanlabilecek olan Nasreddin Hoca fkralarnn, deyim varl asndan incelenmesi ve bunlarn deyim retiminde kullanlmasnn yararlar ve yollarn tart mak amalanm tr.

50

Yntem al mamzda, deyim varl asndan altm iki Nasreddin Hoca fkras incelenmi tir. Fkralar, (Timur ve Hoca arasnda geen bir olay anlatan hari), (Ba gz, 2005), (Boratav, 2006), (Sakao lu ve Alptekin, 2009)e ait kaynaklardan seilmi tir. Daha sonra mizah kuramlarndan da yararlanlarak bunlarn deyim retiminde nasl kullanlaca tart lm tr. Nasreddin Hoca Fkralarndaki Deyimler ve retimde Kullanlmas Nasreddin Hoca fkralar, deyimler bakmndan zengin bir ieri e sahiptir. pe un sermek, bindi i dal kesmek, kazn aya rneklerinde oldu u gibi Trkedeki baz deyimlerin kayna , Nasreddin Hoca fkralardr. Dolaysyla fkrada anlatlan olayn mizaha dayal olay rgs, ki inin, o fkradan do an deyimdeki de i meceli anlam, daha kolay kavramasn ve e itsel ieri i benimsemesini kolayla trr. Anlamn olu umu ile ilgili olarak, dildeki uzla nn nasl gerekle ti ine ili kin rnekleri, Nasreddin Hoca fkralarndan do an deyimlerde grmek mmkndr. Sz konusu deyimler ile bunlardan do mu olan fkralardaki olaylar arasndaki gl ba , deyimsel anlama ula may kolayla trmaktadr. Bu ba lamda, Nasreddin Hoca fkralarndan hareketle, Trkedeki deyimlerin nasl olu tu u, deyimle menin nedenleri, ayrca dilin kar snda bireyin gc; yani bir ki inin dili nasl etkiledi i anla labilir. Saussuaren dil-sz ayrmndan hareketle szn dili etkiledi i yargsna varabiliriz. nk Hocann ba langta syledi i her sz, onun ki isel kullanm iken bu ki isel kullanm, daha sonra genelle erek Trkenin ortak mal haline gelmi tir (Trkmen, 2008: 154). Caillies and Sourn-Bissaouiya (2008: 710) gre; 6-7 ya ocuklarnn o u, konu macnn szck anlamndan farkl bir anlam kastetme niyetinde oldu unu gz nnde bulundururlar; hem edebi hem de simgesel anlamlar szcklerin kendisinden fakl olarak alglayabilirler. Deyimlerin renilmesi ile ilgili ara trmalara ve 5 ile 12 ya arasndaki ocuklarn yklerle ili kilendirilen deyimlere verdikleri yantlardan elde edilen bulgulara gre; dokuz ya na kadar olan ocuklar deyimleri yorumlama e ilimindedirler(Brinton, Fujiki, and Mackey 1985; Cacciari and Levarato 1989; Douglas and Peel 1979; Lodge and Leach 1975, akt. Cooper, 1998, 256). imdi inceledi imiz Nasreddin Hoca fkralarndaki deyimlere gz atalm. Hocann bindi i dal kesmesinin anlatld fkradan, ki inin kendisine gerekli ve yararl olan eyi farknda olmadan yararsz duruma getirmesini, kendi eliyle yok etmesini belirten: bindi i dal kesmek deyimi ortaya km tr. Nasreddin Hocann Timur ve askerleri aleyhinde konu urken, orada bulunan dervi klkl birisinin kim oldu undan ku kulanarak sordu u sorulara, ald yantlardan, onun Timur oldu unu anlaynca syledi i: Buyurun cenaze namazna. sz deyimle mi tir. Bu deyim, beklenmedik kt bir durum kar snda insanlarn d tkleri aresizli i ve znty ok arpc bir ekilde ortaya koymaktadr. Yakalad leyle in uzun bacaklar ve gagas tuhafna gitti i iin bunlar kestikten sonra, yapt i ten memnun bir ekilde kar sna geip syledi i: Bak imdi ku a benzedin sznden, bir ey dzeltilmek istenirken, onun niteli ini yitirmesi, komik veya biimsiz bir duruma gelmesini anlatan ku a benzemek (dnmek) deyimi ortaya km tr. Drdn be akeye ald yumurtalarn, be ini be akeye satarken, Hoca bu nasl ticaret? diye soranlara syledi i: Dostlar bizi al veri te grsn. sz, gsteri olsun, i gryor densin anlamna gelen bir deyime dn m tr. Hocann gle yo urt almasn anlatan fkradaki bu olay, tpk olmayacak duaya min demek deyiminde oldu u gibi gerekle meyecek, sonu vermeyecek i lerle u ra mak anlamna gelen gle yo urt alma deyimini ortaya karm tr. Kendisinden ama r ipi isteyen kom usunun bu iste ini: Hanm ipe un serdi. diyerek kibarca geri eviren Hocann bu sz de, istenilen i i yapmamak iin bahaneler ileri srme anlamna gelen ipe un sermek deyimi haline gelmi tir. Hocaya tav an hediye eden avc ile hoca arasndaki dostluktan yararlanarak hocaya konuk olan avcnn akrabalarna, Hocann bir kabn iine sadece su koyarak ikram etmesi srasnda syledi i: Ne duruyorsunuz, buyurun! Tasta grd nz ey, o tav ann suyunun suyudur. sz iki ey arasndaki ilginin ok uzak oldu unu anlatan bir deyimin do masn sa lam tr.

51

Grld gibi; Nasreddin Hoca fkralarnda yer alan olaylarn zamanla deyimle mesi, deneyimleri payla may, benzer olaylar betimlemeyi, ele tirmeyi ve de erlendirmeyi kolayla trm tr. Onun fkralarna dayanan deyimlerin hepsinin bir yks ve her ykde geen olaylarn yer ald bir ba lam vardr. Bu ba lam, gerek anlamlarndan uzakla arak ba ka bir anlam olu turan deyimler ile anlatlmak istenenin ne oldu unu anlamay kolayla trr. renciler deyimlerin anlamlarn kavrarken, mizahn kendilerine sa lad esneklik sayesinde, bunlar ezberlemek yerine yorumlayarak, ya amla ili kilendirerek, de erlendirerek, her eyden nce anlam kendileri kurarak iselle tirirler. Bylece geleneksel e itimde rencilerin anlam ezberlemesine dayanan anlay , yerini anlam kendilerinin kurmasna brakr. Bu konuda Morreall (1997: 151) yle sylyor: Mizahn beyin ykama olarak bilinen i lemler zincirine kar en iyi silahlardan biri oldu unu syleyebiliriz. Kar sndaki insann beynini ykamak isteyen ki i temelde o insann d nsel esnekli ini ve kendi ba na d nme yetene ini engelleyip, o insan tek bir d nceye hapsedip, ba ka bir yne sapmasn engellemektedirler. Ama ki i espri yetene ini korumay ba arrsa bu durum gerekle meyecektir. Ayrca mizah, bizim uyumsuzluklarn farkna varmamz sa lad iin, olaylar de i ik ynleriyle grme ve de erlendirme konusundaki yeteneklerimizi de geli tirir. Bylece renilmesinde glkler bulunan deyimsel anlamn kavranmas da daha kolay hale gelir. Di er taraftan, Nasreddin Hoca fkralarnn drama tekni i kullanlarak canlandrlmas yoluyla da snfta ocuklara deyimlerin anlamlar daha kolay bir ekilde kavratlabilir. Oyun sreciyle snftaki skc ortamdan uzakla p, ho a vakit geiren ocuklar, anlam ezberleme yerine, kendileri ke fedecekleri iin daha kalc olarak renirler. Byle bir uygulamada mizahn kullanlm olmas, di er olumlu etkilerinin yan sra, ocuklarn evrelerine daha estetik ve yaratc bakmalarn sa lar (Morreall, 1997: 137). Nasreddin Hoca fkralarn incelerken, bu fkralardan do madklar halde anlatmn bir gere i olarak fkralarda geen birok deyime de rastladk. Bunlarn tamamn al mann snrl iinde burada yazma olana olmad iin rnekler vermekle yetinece iz, Bunlar: kapya dayanmak, aldr etmemek, eli mahkm olmak, gze grnmemek, eytana uymak, takp tak trmak, gzne kestirmek, pabu pahal, ii yanmak, can ekmek, her kafadan bir ses kmak, elinde olmak vb. E itimde bilinenden-bilinmeyene olarak adlandrlan bir ilke vardr. Bu ilkeye gre bireye bilmedikleri retilirken bildiklerinden yararlanlr. Yukarda rnekleri verilen deyimlerin de Nasreddin Hoca fkralar iinde geen olaylarla ili kilendirilmesi, ocu un bildi i bu olaylardan yararlanarak deyimlerdeki de i meceli anlam tahmin etmesini kolayla acaktr. SONU VE NER LER Sonu al mamzda da ortaya kondu u gibi Nasreddin Hoca fkralar deyim varl bakmndan zengin bir ieri e sahiptir. Bir ksm bu fkralardan do an bir ksm da fkrada geen deyimlerin, ocuklarn anlayabilece i belli bir olay rnts ile birlikte sunulmas, deyimsel anlamn kavranlmasn kolayla trr. Kendi deneyimleri ile deyimlerin anlamn kavrayan ocuklar, zamanla bunlar yazl ve szl ileti imlerinde zenle ve gvenle kullanabilir duruma gelirler. Bu zelli inden dolay Nasreddin Hoca fkralar, Trkedeki deyim varl nn ocuklara kazandrlmas iin bir ara olarak kullanlabilir. Nasreddin Hoca fkralar, ocuklar iin yazlm olmamakla birlikte, byk bir blm tpk yeti kinler gibi ocuklarn da dinlemekten ve okumaktan zevk ald , yaznsal rnlerdir. Fkralarn, Trke retiminde kullanlmas, ocuklarn Trkenin gc ve anlatm olanaklarnn farkna varmalarn, szck ve deyim da arcklarn zenginle tirmelerini, bu yolla edindiklerini kullanabilir duruma getirmelerini kolayla trr. neriler ocuklara deyimleri retirken di er metinlerin yan sra Nasreddin Hoca fkralarna daha ok yer ve a rlk verilmelidir.

52

ocuklar ve yeti kinlerin mizah anlay ndaki farkllklar, fkrann e itsel i levini ve ondan karlacak anlam da belirleyici oldu undan; deyimlerin retiminde kullanlacak Nasreddin Hoca fkralarnn belirlenmesinde, dzeye uygunluk ve ilgi ekicilik zelli inin olmasna dikkat edilmelidir. Snfta dzenlenecek Nasreddin Hoca fkralarnn okunmasna ve dinlenmesine ynelik etkinliklerin yan sra, ocuklarn bildikleri ve yeni rendikleri fkralar anlatmalar iin ortam yaratlmaldr. ocuklarn deyimsel anlam kavrama srecinde aklayc bir yakla m yerine, onlarn okuduklar ya da dinledikleri fkralardan yararlanarak anlam kendilerinin bulmalarna dayanan bir yakla m benimsenmelidir. Deyimsel anlamn kavranmas srecinde, okuma ve dinlemeye dayal etkinliklerle birlikte fkralarda anlatlan olaylarn renciler tarafndan oyunla trlmasna; bylece ocu un kazand deyimleri szl ileti imde de do ru ve etkili bir ekilde kullanabilmesine al lmaldr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akkk, Elif Arca (2009) Yabanc Dilde Deyimlerin retimi. Dil Dergisi,143, 5977. Aksan, Do an (1996) Trkenin Szvarl . Engin Yaynevi. Ankara. Aksan, Do an (2009) Anlambilim: Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Engin Yaynevi, Ankara. Aksoy, mer Asm (1998) Ataszleri ve Deyimler Szl 1 Ataszleri Szl . stanbul: nklp Kitapevi. Attardo, Salvatore (1994) Linguistic Theories of Humor. Editors: Victor Raskin, Mahadev Apte, Berlin/NewYork: Mouton de Gruyter. Ba gz, lhan (2005) Gemi ten Gnmze Nasreddin Hoca. (2. Bask). stanbul: Pan Yaynclk. Bayraktar, N., rge Ya ar, F.(2005) lk retim I. Kademe V. Snfta Deyim retimine li kin Uygulamalar ve Deyim retimine Yeni Bir Yakla m. Tmer Dil Dergisi, 127, 7-20. Bergson, Henri (2006) Glme: Komi in Anlam stne (eviren: Ya ar Avun). stanbul: Ayrnt Yaynlar. Boratav, Pertev Naili (2006) Nasreddin Hoca. stanbul: Krmz Yaynlar. Caillies, S. ve Sourn-Bissaoui, S. L. (2008) Childrens Understanding of Idioms And Theory Of Mind Development. Developmental Science, 11, 5, 703711. Cooper, Thomas. C. (1998) Teaching Idioms. Foreign Language Annals, 31, 2, 255-266. otuksken, Yusuf (2004) Trke Ataszleri ve Deyimler Szl (1. Bask). stanbul: Altan Matbaaclk. Dilin, Cem (1983) Trkiye Trkesinin Sz Varl ve Tarihsel Szl . Trk Dili Ara trmalar Yll -Belleten 1980- 81, 23-38. Ermida, Isabel (2008) The Language of Comic Narratives: Humor Construction in Short Stories. Editors: Victor Raskin and Willibald Ruch, Berlin and New York: Mouton de Gruyter. Gencan, Tahir Nejat (2001) Dilbilgisi. Ankara: Ayra Yaynevi. Gencan, Tahir Nejat (2007) Dilbilgisi. Ankara: Tek A a Yaynevi. Hengirmen, Mehmet (1995) Deyimler Szl (1000 Temel Deyim). Ankara: Engin Yaynlar. Hengirmen, Mehmet (1999) Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri. Ankara: Engin Yaynevi. Kavcar, Cahit (1996) Anadili E itimi.Tmer Anadili, 1, 1- 4. Kazc, Emre (2008) lk retim kinci Kademe Trke Derslerinde Deyim ve Ataszlerinin retiminde Dramatizasyon Ynteminin Etkililik Dzeyi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya. Morreal, John (1997) Glmeyi Ciddiye Almak (evirenler: Kubilay Aysevener, enay Soyer). stanbul: ris Yaynlar. Mrsel, Canan Gney (2009) Deyim ve Ataszlerinin retiminde Karikatrn Etkisi. Yaymlanmam Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. yksek lisans tezi,

zbay, M. ve Melanlo lu, D. (2009) Trke retiminde Deyimlerin retme renme Sreci Bakmndan De erlendirilmesi. Mill E itim, 181, 8-19. Paulson, L. Terry (1989) Making Humor Work Take Your Job Seriously and Yourself Lightly. Crisp Publication Inc. United States of America. Sakao lu, S. ve Alptekin. A. B. (2009) Nasreddin Hoca. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Saussure, Ferdinand de (1998) Genel Dilbilim Dersleri (ev: Berke Vardar). stanbul: Multilingual. Sever, S. Kaya, Z. vd. (2006) Etkinliklerle Trke retimi. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Trkmen, Seyfullah (2008) Trkenin Sz Varl nda Nasreddin Hocann Yeri. Karadeniz Ara trmalar, 5, 17, 153-159. Weaver, R.L. ve Cotrell, H.W. (1987) Ten Specific Techniques For Developing Humor in The Classroom. [evrimii]: http://www.faculty.armstrong.edu/roundtable/4717458.pdf,adresinden 20 Haziran 2011 tarihinde indirilmi tir.

53

T M ORTAMINDA M ZAH KULLANIMI ZER NE TRKE RETMENLER N N GR LER

Yrd. Do. Dr. . ekin AYDIN Dokuz Eyll niversitesi Ar . Gr. Emine K T Pamukkale niversitesi

zet Mizah, herhangi bir olgunun kendi gerek i levinden kt anda insan beyninde yaratt ve o u zaman glme eylemiyle ortaya kan bir ifade arac saylabilir. E itim ortamnda mizah, bir ama olabilece i gibi ara olarak da kullanlabilir. E itim ortamnda kullanlan mizahn ocuklarda mutluluk, rahatlama, glme gibi olumlu duygu ve d nceleri edindirmesi beklenir. Ara trmann amac, Trke retmenlerinin mizaha ynelik gr lerini saptamaktr. Bu do rultuda yaplan al ma, nitel ara trmaya ba l olarak ierik zmlemesi tekni iyle yaplm tr. Ara trmaya katlan 22 Trke retmeninin mizaha kar gr leri olumlu yndedir. retmenler, uygun durumlarda kullanlan mizahn bilgiyi somutla trma ve rencileri derse gdleme ynnde etkili bir ara oldu u gr nde birle mi lerdir. Anahtar Szckler: Mizah, ocuk yazn, Trke e itimi.

Abstract Humor can be defined as a means of expression which is created in human mind when a fact starts to fall off reality and comes out with laughing activity. Humor can be used as a tool as well as an aim in educational settings. Humor used in educational settings is supposed to create happiness, relief, and laughter among children. Humor is a means of expression which contains a number of functions. It is obvious that a monotonous and traditional way of teaching is not adopted either by teachers or students after a certain period of time. At this point, humor is a significant means of education which enables the educational settings to be more effective by overcoming the monotony. The opinions of the Turkish teachers participated in this study also supported this thesis. Key Words: Humor, childrens literature, Turkish education.

Giri Mizah, herhangi bir olgunun kendi gerek i levinden kt anda insan beyninde yaratt ve o u zaman glme eylemiyle ortaya kan bir ifade arac saylabilir. nsano lunun herhangi bir durum kar snda, glebilmesi onu bir an olsun kaygdan, zntden uzakla trabilmektedir. E itim ortamnda mizah, bir ama olabilece i gibi ara olarak da kullanlabilir. Bu aralar i itsel (espri, aka, fkra) olabilece i gibi karikatr, izgi film, ksa film gibi grsel ve i itsel de olabilir. Mizah, temelde insano lunun deneyimlerine ters d en e itli olaylarn ya da olgularn sonucunda ortaya kmaktadr. Bergsona (1996) gre de mizah, ancak insanla ortaya kar, biimlenir. Bir an olsun insan olmadan mizah d nlemez. Mizah zerine d ncelerini ortaya koyan birok ara trmac ve yazar (Bergson, 1996; Baudelaire, 1997; Freud, 1999; Morreall, 1997; Nesin, 2001) bu olgunun zndeki kar tl a, stnlk endi esine ve mizahla ortaya kan rahatlama duygusuna gnderme yapar. Mizahn olu um biimleri gz nnde bulunduruldu unda e itim ortamnda bylesine etkili bir ifade etme biimi olarak kullanlabilecek olan mizah, farkl boyutlarda de erlendirilebilir. Kendini stn grme, alaylama, a a lama vb. olumsuz duygular ortaya karabilecek mizah rnleri bir tarafa konulacak olursa mizah yaratclk, sorgulama, ele tirel d nme, sezgisel d nce vb. becerilerin ortaya karlmasnda ve geli tirilmesinde nemli bir aratr. Oraln (2011), rencilerin zihin kapasitelerini bir duvara benzetirsek, her duvarn birbirinden farkl malzemeden olu tu unu da d nebiliriz. Baz duvarlar altndandr, bazlar ise kerpitendir. Baz duvarlar basit badanayla

55

kaplanm tr, bazlar ise ipekle kapl olabilir. Duvar hangi malzemeden yaplm olursa olsun, oraya ceketinizi asabilmek iin mutlaka bir kanca gerekir. Bilgilerin de rencilerin zihinleri ne kadar geli mi olursa olsun, mutlaka bir kancayla tutturulmalar gerekir. te bu kanca mizahtr. biiminde metaforik bir anlatmla ifade etti i mizah e itim ortamnda bilginin etkin klnmas, rencilerin kendilerini daha mutlu bir ortamda hissetmelerini sa layacak bir e itim tekni i olarak da d nlebilir. E itim ortamnda kullanlan mizahn ocuklarda mutluluk, rahatlama, glme gibi olumlu duygu ve d nceleri edindirmesi beklenir. Yine birok ara trmac (Berk, 2001; Klein, 1999; Koestler, 1997; Loomans ve Kolberg, 2002) mizahn kaygy d rc, gerginli i, depresyonu ve stresi azaltc etkileri oldu unu dile getirmektedir. Toplum, sa lk ve dil zellikleri gz nnde bulunduruldu unda olumlu ynde kullanlan her trl mizah unsurunun, rencilerin sosyalle meleri, kaygdan uzakla malar ve pozitif d nmelerine ynelik katk sa lad grlmektedir. zellikle anadilinin her trl i levine sahip bireylerin bu noktada mizah duygusuna sahip olarak yeti meleri, hem e itim ortam hem de toplum hayat iin nemli bir kazanm saylabilir. Bu noktada e itim ortamnda rencilerle yz yze kalan retmenlerin mizah olgusuna nasl baktklar da ayr bir nem ta maktadr. Ara trmann Amac Ara trmada temel olarak bili sel, duyu sal, bedensel ve sezgisel ynden insan zerinde olumlu ya da olumsuz etkileri olan mizahn e itim ortamnda yer alp almad , yer alyorsa bunun e itim ortamna ne gibi katklar sa lad ve Trke retmenlerinin e itim ortamnda mizah kullanmna ynelik gr lerinin ortaya konmas amalanm tr. Bu erevede a a daki alt sorulara yant aranm tr: Trke retmenleri mizah nasl alglamaktadrlar? Trke retmenleri derslerde mizahtan yararlanyorlar m, yararlanyorlarsa ne yararlanyorlar? ekilde

Trke retmenleri e itim ortamnda mizah kullanmnn olumlu ve olumsuz yanlar hakknda neler d nmektedirler? Yntem Ara trmann modeli tarama modeli olup ierik analizi veri analizi yntemi kullanlm tr. Veri toplama tekni i olarak yar yaplandrlm gr me tercih edilmi tir. Verilerin Toplanmas al mann grubunu Denizli l Milli E itim Mdrl ne ba l ilk retim 6., 7. ve 8. snflarda ders veren 22 Trke retmeni olu turmaktadr. al ma grubuna nceden hazrlanm ve iki Trke e itimi, bir e itim program ve bir e itim ynetimi alannda uzman akademisyenden gr alnarak yar yaplandrlm gr me formu verilmi tir. Gr me formunda hazrlanan sorular, Trke retmenlerinin e itim ortamnda mizah kavramn ne denli algladklar ve mizah nasl kullandklarn aklayabilecekleri bir biimde yaplandrlm tr. Verilerin Analizi Ara trma srecinde toplanan veriler, nceden uzman gr ne ba vurularak hazrlanan sorulara gre snflandrlm ve analiz edilmi tir. A a da yer alan blmde retmen gr lerine rnek olarak do rudan yer verilmi , yantlar gr me formundaki sraya gre numaralandrlm ve kar larna yant verenlerin cinsiyetleri yazlm tr. Bulgular Bulgular, alt sorular erevesinde alt ba lkta verilmi tir. 1. Trke retmenleri mizah nasl alglamaktadrlar? Trke retmenleri mizah glme ve d nce zerine kurulmu bir anlay olarak alglamaktadr. Ayrca mizah denince yaratcl n devreye girdi ini, mizahn komik unsurlarn, gln eylemlerin rn oldu unu ve sradanlktan kurtularak farkllklarn yaratt glmelerin akla geldi ini belirtmektedir.

56

rnekler Bence mizah, insanlar e lendirirken bilgilendiren, d ndren sanattr. Mizah denince aklma fkra, karikatr, kk hikyeler geliyor (4, kadn). Mizah bir ifade tarzdr. Gldrrken d ndrr, e lenirken retir. Ksaca mizah hayatn tuzu, biberidir. Direkt syleyemediklerimi anlatabilme sanatdr benim iin (5, erkek). Mizah insan, olaylar, toplumu, insan ili kilerini, toplumdaki olumlu olumsuz tutumlar, aksaklklar komik bir bak asyla anlatmaktadr. Glmeyi, ayn zamanda d nmeyi, amalayan bir tarzdr (11, kadn). nsan mutlu eden, iyi hissetmesini sa layan bir sz, resim, kavram, olay ya da bunlarn hepsini iinde bulunduran bir yapdr. rne in fkralar, karikatrler vb. (18, erkek). retmenlerin verdikleri yantlar mizah trsel olarak ise aka, espri, komik bir olayn anlatm, mizah dergi ve kitaplar, fkra, yk, drama, komik saydamlar biiminde d ndklerini gstermektedir. 2. Trke retmenlerinin derslerde mizahtan yararlanma durumlar al ma grubunda yer alan 22 katlmc retmen, mizahtan genellikle yararlandklarn belirtmi lerdir. Mizahtan yararlanrken uygun konular oldu unda bunu yaptklarn ifade etmi lerdir. Di er taraftan dikkat toplama arac, ilgiyi konuya ekme, konuyu somutla trma, rencileri rahatlatma, dersi monotonluktan kurtarma amal olarak da mizahtan yararlandklarn ve rencilerin de mizahi unsurlar kullanmalarna izin verdiklerini belirtmi lerdir. rnekler Mizahtan yararlanyorum. Zaman zaman rencilerle ya ad m anlarm zaman zaman okuma parasnn ieri ini, konuya uygun olarak verdi im rnekleri onlar gldrecek unsurlarla ssleyip seviyelerine uygun ekilde sunuyorum (2, kadn). Mizahtan yararlanyorum. Dersi tekdzelikten kurtaryor. Yeri geldi inde akllca ve dzeye uygun kullanlan mizah, rencilerin derse motivasyonunu sa lyor. Dersi anlatrken ya da rencilerin yaptklar hatalarda kullanyorum. Ba rp kt sz sylemektense mizahtan yararlanmak onlar hem glmsetip hem d ndryor (7, erkek). Derslerimde mizahtan yararlanyorum. E itimde mizaha zaman zaman yer verilmeli. E itim srecini uzun, skc olmaktan kurtarmak iin mizah olmal. Konudan ok kopmadan, uzun srdrmeden derslerimde mizaha yer veriyorum. Krk dakikalk ders saati iinde rencilerin dersten uzakla t n, dikkatlerin da ld n, skldklarn fark edince mutlaka ksa da olsa mizaha yer veririm (17, kadn). 3. E itim ortamnda mizah kullanmnn olumlu ve olumsuz yanlar zerindeki gr ler Trke retmenlerinin e itim ortamnda mizah kullanm zerine tamam olumlu gr bildirmi lerdir. al ma grubundaki be retmen olumsuz gr belirtmemi tir. Olumlu gr belirten retmenler e itim ortamnda mizahn olumlu yanlar zerine bilginin somutla trlmas, yaratclk, motivasyon, anlamay ve anlatmay kolayla trma, dikkat toplama, e lence ve zek gstergesi oldu u ynnde gr belirtmi lerdir. rnekler Bence rencilerin dikkatlerini yeniden toplamak, konuyu daha iyi aklamak iin olumlu bir aratr (3, erkek) Ama e itim ise mizah mutlaka kullanlmaldr. ocuk mutlu olur, daha kolay renir. Zeks geli ir, d nce ufku alr. Kendisini ifade etmesi kolayla r, zgveni artar (5, erkek). ocuklarn dikkatleri kolay toplanyor, hepsinin ilgisini ekiyor, bir noktada odaklanyor. Sonrasnda derse daha verimli devam ediliyor (17, kadn). Bence zekice espriler do ru yer ve zamanda kullanlan mizahi eler hem zeknn gstergesi hem de zek geli iminin nemli bir unsurudur. Bundan lsnde yararlanmak hem renci hem de dersini sevdirmeye, ilgi ekmeye al an retmen iin faydal olacaktr (21, kadn).

57

Olumsuz gr belirten retmenler, e itim ortamnda mizahn olumsuz yanlar zerine amacn d na klmas, zaman kayb, hakaret ve kltc elerin yer almas oldu u ynnde gr belirtmi lerdir. rnekler Verilen konudan ok mizah n planda olursa bu sefer ba arda verim d er. (1, kadn). renciler konudan da lp ba ka ynlere kayabilir. retmenin buna msaade etmemesi, mizahla geen sreyi ok iyi gzden geirmesi gerekir (2, kadn). Seviyesi iyi ayarlanmazsa ortam cvtabilir; gldrerek retmeyi seviyesizlikle kar trmamak gerekir (11, kadn). Uygun zaman bilmek gerekir. Fazla kullanld nda kontrol kaybedebiliriz (14, kadn). Bence en byk risk, bir ki iye veya gruba e lendirici gelen bir eyin ba kalarn rahatsz edebilmesidir. Fiziki zelliklerle ilgili de her trl gnderme, laf dokundurma, snftaki bir veya birka renciyi gcendirebilir (gzlkl, i man, ksa boylu vb. sfatlandrmalar). Ayrca mizah eleri renciler tarafndan dersi kaynatma, dersten vakit alma frsat olarak da grlebilir (21, kadn). Grld gibi katlmclar e itim ortamnda mizahn yararl olmasna kar n dikkat edilmedi i zaman olumsuz sonular do urabilece ini de ifade etmektedirler. Tart ma ve Sonu Mizah, birok i levi bir arada bnyesinde barndran nemli bir ifade etme aracdr. Byle bir aracn e itim ortamnda kullanlmas hem onlarn daha sa lkl ve mutlu bir ortamda e itim almalarna katk sa layacak hem de dil ve edebiyat zevkinin geli mesine, bilginin kalc hale gelmesine yardmc olacaktr. Tekdze bir anlatmn ve geleneksel retim anlay larnn belli bir zamandan sonra gerek renciler gerek retmenler tarafndan ok benimsenmedi i bir gerektir. Bu noktada mizah, sradanl n nne geerek e itim ortamn daha etkin klmaya yarayacak nemli bir aratr. Yukarda belirtilen bulgular da bu d nceleri destekler niteliktedir. al maya katlan retmenler, mizahtan yeri geldi ince yararlandklarn ve rencilere olumlu katklar sa ladklarn ifade etmi lerdir. Trke retmenlerinin mizaha kar alglar daha ok glme ve d nce ekseninde toplanm ve mizahn e itim ortamnda bulunmas gerekti ini belirtmi lerdir. retmenlerin bu gr lerini destekleyen e itli ara trmalar da vardr. Aydn (2006), mizahn rencilerin tutum ve ba arlar zerinde yapt al masnda ilk retim sekizinci snf rencilerinin ba arlarnda ve mizaha ynelik tutumlarnda deney grubu lehine anlaml bir fark oldu unu saptam tr. Sava (2009), yaplandrmac yakla ma dayal mizah uygulamalarnn, yaplandrmac yakla ma dayal karma yntemlere kyasla ilk retim 7. snf rencilerinin Trke dersindeki akademik ba arlarn arttrmada daha etkili oldu unu belirtmi tir. Yine deney ve kontrol gruplarnn Trke dersine ynelik tutum son test puan ortalamalarnn farklar ile n test puan ortalamalarnn farklar arasndaki farklara bakld nda aralarnda istatistiksel olarak anlaml bir fark oldu u sonucuna varm tr. elik (2006) de mizahn fizik dersine ynelik tutumlar olumlu ynde etkiledi ini saptam tr. Matthewsin (2011) yapt al mada ise bilginin kalcl ve uzun sre saklanmasnda mizahn daha etkili oldu u sonucuna varlm tr. Ara trmalar gstermektedir ki e itim ortamnda kullanlan mizah, o unlukla olumlu sonular do urmaktadr. Tmyle duygulara anlam kazandran mizah, yerinde kullanld nda beklentilere yant verecektir. Zengin bir kltrel mirasa sahip toplumumuzun mizahla ilgili de er yarglarnn ba kalarn incitmeden e itim ortamna ta nmas ocuk ve genlik yaznnn geli mesine katk sa layacak; te yandan e itim sistemimizde de belli bir bo lu u dolduracaktr. Bu noktada mizahn olumlu etkileri gz nnde bulunduruldu unda e itimcilere, yazarlara, anne-babalara ve ara trmaclara ciddi grevler d mektedir. Bu grevler u ekilde sralanabilir: 1. E itim alannda grev yapan ba ta retmenler olmak zere yetkili ki iler, zaman ve konular elverdi i srece mizaha belli bir program erevesinde yer vermelidir. 2. ocuk ve genlik yaznnda eserler kaleme alan yazarlar ocuklarn hayal dnyalarn geli tiren, sorgulayan, ele tirel d nme becerilerine katk sa layacak nitelikte mizah gelere yer vermelidir.

58

3. Ba ar ve mutluluk her eyden nce ailede ba lar. Bu noktada mizahn ayp, yasak, abes olmad n ocu a hissettirmek; aksine mutlulu un ve ba arnn anahtar oldu unu kavratmak anne babalar iin grev olmaldr. 4. Mizahn insan ya amndaki etkileri farkl de i kenler gz nnde bulundurularak daha fazla ara trma konusu yaplmaldr. Belirtilen sonu ve neriler do rultusunda mizahn e itim ortamnda yadsnamaz bir e itim arac oldu u, ba ta Trke dersi olmak zere, birok farkl derste kullanlmaya uygun szl, yazl ve grsel bir materyal oldu u sylenebilir.

KAYNAKA Aydn, .S. (2006) Trke Derslerinde Mizah Kullanmnn renci Tutum ve Ba arsna Etkisi ( zmir lk retim 8. Snf rnekleminde).Yaymlanmam doktora tezi, DE E itim Bilimleri Enstits, zmir. Baudelaire, C. (1997) Glmenin z (ev.: rfan Yaln). stanbul: ris Yaynclk. Bergson, H. (1996) Glme (ev.: Ya ar Avun). stanbul: Ayrnt Yaynlar. Berk, R. (2001) The Active Ingredients in Humor: Psycho Physiological Benefits and Risks for Older Adults. Educational Gerontology. Vol.27, 323-339. elik, E. (2006) Fizik retiminde Bilgisayar Destekli Mizahn renci Ba arsna ve Tutumuna Etkisi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Freud, S. (1999) Espri Sanat (ev.: Erdo an Aklan). stanbul: Toplumsal Dn m Yaynlar. Klein, A. (1999) Mizahn yile tici Gc (ev.: Sibel Karayusuf). stanbul: Epsilon Yaynlar. Koestler, A. (1997) Mizah Yaratma Eylemi (ev.: Sevin Kabako lu-zcan Kabako lu.) stanbul: ris Yaynclk. Loomans, Diana-Kolberg, K. (2002) The Laughing Classroom. California: New World Library. McCartney M., Melissa L. (2011) A Funny Thing Happened on The Way to The Hippocampus: The Effects of Humor on Student Achievement and Memory Retention,Arizona State University. Morreall, J. (1997) Glmeyi Ciddiye Almak (ev.: Kubilay Aysevener, enay Soyer). stanbul: ris Yaynclk. Nesin, A. (2001) Cumhuriyet Dnemi Trk Mizah (Haz.: Turgut eviker). stanbul: Adam Yaynlar. Oral, G. (2011) E itimde Mizahn Rol ve nemi. [evrimii]: http://www.ilbap.gov.tr/g.ORAL-Mizah-Egt.doc adresinden 22 Temmuz 2011 tarihinde indirilmi tir. Sava , S. (2009) lk retim 7. Snf Trke Derslerinde Mizah Kullanmnn renci Tutum ve Ba arsna Etkisi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Zonguldak Karaelmas niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Zonguldak.

59

 RETMEN ADAYLARI RENC LER NE K TAP OKUYOR MU? YK K TAPLARININ OKUMA YAZMA RET M NDE KULLANIMI
Ar . Gr. Burcu ABUK Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Ar . Gr. Dr. Ay egl BAYRAKTAR Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Resimli yk kitaplar, erken ocukluk dnemindeki ocuklarn ho vakit geirmeleri, Trk dilinin yapsn, zelliklerini rnekleyen do ru tmcelerle tan malar ve bunlar gnlk hayatlarnda kullanabilmeleri iin etkili aralardr. Bu ara trmann amac, resimli yk kitaplarnn retmen adaylar tarafndan okuma yazmaya hazrlk al malarnda, okuma yazmay renme ve okuma yazma al kanl kazanma srelerinde ne sklkla kullanld n; okumadan nce, okurken ve okuduktan sonra ne gibi etkinliklerle ocuklarn geli imini desteklediklerini incelemektir. Ara trmann verileri 20 retmen adaynn Trke dersi planlarnn de erlendirilmesinden elde edilmi tir. Ara trmann bulgular, retmen adaylarnn resimli yk kitaplarn okulncesi dnemde etkili olarak kullanmad n, ilk retim dneminde ise yeterli oranda kullanmad n gstermektedir. Bu ba lamda, kitaplarn etkili kullanmna ynelik olarak e itimcilere neriler verilmi tir. Anahtar Szckler: Resimli yk kitaplar, okuma yazmaya hazrlk al malar, okuma yazma retimi, retmen adaylar.

Abstract For young children, picture books are effective tools for having good time, understanding the structure of language and seeing sentences correctly as models, and to use these experiences in their lives. The purpose of this study is to investigate how often picture books are used by pre-service teachers to prepare students for pre-literacy and literacy education, and to acquire the habit of reading and writing. The activities before, during, and after reading picture books are also explored. The data is obtained through analyzing 20 pre-service teachers lesson plans prepared especially for language arts courses. The findings of the study show that picture books are not effectively used in kindergarten classrooms and there is not enough usage of picture books in primary grade classrooms. Recommendations are provided on how educators can use picture books more effectively. Key Words: Picture books, pre-literacy education, literacy education, pre-service teachers.

Giri Okuma yazmaya hazrlk a amasnda bulunan anasnf rencilerinin ve okuma yazmay renme srecindeki ilk retim birinci ve ikinci snf rencilerinin retmenlerinin, ders kitaplarnn d na karak rencilerin ilgilerine ve seviyelerine uygun olarak seilmi ve planlanm , duyu organlarn da uyaracak grsel-i itsel materyaller kullanmalar, bu materyallerle ocuklarn etkile im iinde olmalar, ocuklarn okuma yazmay renme ve okuma yazma al kanl kazanma srecini kolayla trmaktadr. Bu ba lamda resimli yk kitaplar hem ekonomik olmas ve kolay bulunmas hem de ocuklarn gemi te edindikleri yk kitab okuma ve dinleme deneyimlerinin bulunmas nedeniyle etkili bir retim materyalidir. Kuramsal ereve Okullarda kullanlan ders kitaplar, ocuklara gerekli olan birok bilgi, beceri ve tutumu kazandrmaktan uzak kalmaktadr. Ders kitaplarnn tek kaynak olarak rencileri her ynden yeti tirmesi mmkn de ildir. Ders kitaplarnn yan sra di er yararl kaynaklarla ocuklarn e itimleri desteklenmelidir (Ataseven ve nand, 2000). rne in; resimli yk kitaplar ocuklarn hem hayal glerini zenginle tirir hem de onlar gerek dnyaya hazrlar. Okuma al kanl yalnzca iyi ocuk kitaplaryla kazanlabilir. ocukluk dneminde kitaplarla yaplan olumlu bir tan ma ileriki ya lara da yansyacaktr (Konar, 2006). 61

ocuk edebiyat eserleri okulncesi dnemde ve ilk retimin ilk yllarnda renciler iin hem e lendiren e itim- retim materyalleri hem de rencileri hayata hazrlayan aralardr. Bu ba lamda, e itimcilerin resimli yk kitaplarndan tam olarak yararlanabilmeleri iin ncelikle ocuk edebiyatnn tanmn, i levlerini ve temel de i kenlerini bilmelerinde yarar vardr. ocuk edebiyat eserleri, ocuklu un ilk yllarndan ba layarak ergenlik dnemini de iine alarak devam eden srete ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren edebi rnlerdir (Sever, 2008). ocuk edebiyat, ocukluklarn hayal, duygu ve d ncelerine ynelik szl ve yazl eserlerden olu maktadr. Masallar, ykler, romanlar, anlar, biyografik eserler, gezi yazlar, iirler, fen ve do a olaylarn anlatan yazlar bu trn rneklerindendir (Ataseven ve nand, 2000; O uzkan, 1997; Tr ve Turla, 1999). ocu un ilgi ve ihtiyalarn kar layan, zihinsel, duygusal ve ruhsal geli imini destekleyen ve zevkle okudu u eserler ocuk kitaplardr (Alpay, 1995). Ayrca ocuk kitaplar, ocuklarn ilgi ve ihtiyalarna gre uyarlanm , ksmen ya da tamamen resimlerden olu an, ocu un hayal gcn, kavrama yetene ini, kendini ifade etme becerisini, szck da arc n ve d nme e itlili ini geli tiren yaynlardr. ocuklar resimler yoluyla kitabn dnyasna girer ve bu arada kendi dnyasn bulmaya al r. Sever (2008) ocuk kitaplarnn, ocu un geli im srecindeki i levlerini drt ana ksmda incelemi tir. Bu ksmlar ocu un dil geli imi, bili sel geli imi, ki ilik geli imi ve toplumsal geli imidir. Bu ba lamda ocuk kitaplarnn ocu un geli imine saysz ve ok ynl katklar olmaktadr. Bu katklardan ku kusuz en nemli olan ocukta okumaya kar ilgi uyandrmas ve devam eden srete okuma al kanl olu masndaki roldr (Sever, 2008). Bu temel i levinin yan sra, ocuk kitaplar, bireyde ayn zamanda dil bilincini geli tirmede (Kaplan, 2000; O uzkan, 1987; Sever, 2008), dzgn tmce rnekleriyle tan trmada (Dayo lu, 2000), okuma-dinleme yetene ini geli tirmede (Peters, 1993) ve anadilinin gzellikleriyle tan trmada etkili aralardr (Sever, 2008). Tm bu becerileri kazanrken, renciler nitelikli ocuk kitaplarn okuyarak hem ho vakit geirebilme (O uzkan, 1987) hem de zamann iyi de erlendirme frsatna sahip olurlar (Kaplan, 2000). ocuk kitaplaryla etkile imde bulunan bireylerin bellekleri (Kaplan, 2000), yaratc d nme becerileri, hayal gleri, anlama ve kendini ifade edebilme yetenekleri de artmaktadr (Dayo lu, 2000; Kaplan, 2000). Okuyan ocuklarn szck da arcklar da zenginle mektedir. Ayrca ocuklar, toplumun onlara verdi i mesajlarla evrelerinde gzlemledikleri ya da birebir ya adklar gerekli in arasndaki farklarn, yani ideal olan ile gerek arasndaki uyu mazl n ayrmna da o u zaman ocuk kitaplarn okuyarak varabilirler (Dayo lu, 2000; Kaplan, 2000). Ksaca zetlemek gerekirse, ocuk edebiyat, ocuklarn e lenmesine ve e lenirken de hayal glerini, szck da arcklarn, okuma farkndalklarn geli tiren, kendilerini ve iinde ya adklar toplumu anlamalarn sa layan, bir e itim- retim materyalidir. Bu noktada ocuk edebiyat eserlerinin yararlar aklanrken, ocuk edebiyatnn temel de i kenlerini ve bu de i kenlerin okuyucu iin nemini vurgulamakta yarar vardr. ocuk edebiyat de i kenlerinden kahraman, ba ndan olaylar geen ki idir (zdemir, 2002). Kahramanlar, e itli karakterleri canlandrr. Karakterler ise sanatnn yaratt , duygu ve d nceleriyle geli tirdi i, gerek ya amdan da esinlenerek, deneyimiyle ve kendine zg duyarll ile biimlendirdi i ki iliklerdir (Sever, 2003). ocuklar, ocuk edebiyat eserlerindeki karakterler yoluyla insanlar tanr ve onlarla d sel arkada lklar kurar. Kendilerinin ve ba kalarnn ba ndan geebilecek olaylar kahramanlar aracl yla renir. ocuklar kahramanlarn problem zme konusunda izledikleri yollardan etkilenir ve kahramanlar gibi d nmek ve davranmak ister. ocuk edebiyatnda en soyut temalarn somutla trlabildi i ve ocuksu olana alan bir dil kullanlr ( irin, 2000). Yazarlar, bu dil yoluyla ocu un anlayamayaca birok soyut iletiyi somutla trarak ocu un iselle tirmesine yardmc olabilir. ocuk edebiyat eserleri hangi ya grubuna hitap ediyorsa, o ya grubunun dilsel zellikleri gz nnde bulundurularak olu turulur. ocuk edebiyat eserleri ocu un anlayaca bir slupla sunulur. Bu sunumun karma k olmamas ve ocu a gre olmas nemlidir. Bu eserler ayrca duruluk, aklk, sadelik ve samimilik gibi zellikler ta maldr. Bu zellikler, ocu un, verilmek istenen iletileri daha kolay bir biimde alglamasn sa lar. ocuk edebiyatnda konu ve temann ocu a gre olmas, ocu un metnin vermek istedi i iletileri alglamas asndan nemlidir. zerinde sz sylenebilen ve yazlabilen her nesne, d nce ve olay konu olabilir. Konu, szlerin ve yazl metinlerin ana sebebidir (Emir, 1986). Tema ise, yazarn eserinde srekli olarak belirtmeye al t temel d nce ve gr lere gsterdi i ana ynelmelerdir (O uzkan, 2001). Bir yaz ocuklar iin yazlyorsa yazarn konu seimine dikkat etmesi ve yazd

62

konuda bilgi ve kltr birikimine sahip olmas gerekmektedir. Yazarlar, konular aracl yla vermek istedikleri temalar dikkatli semeli ve bu temalarn ocu a gre olmasna zen gstermelidir. Yntem Bu al mann amac retmenlik Uygulamas derslerinde, al ma grubu olarak belirlenen retmen adaylarnn hem teorik ve pratik ynden geli melerine destek olmak hem de resimli yk kitaplarn planlarnda hangi etkinliklerde ve ne sklkla kullandklarn belirlemektir. Bu durum al masnda ara trmaclar, grevli olduklar Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesinde rehberlik yaptklar Okulncesi retmenli i Anabilim Dalna ba l lisans programlarnn son snfna devam eden retmen adaylarnn gnlk planlarndaki Trke etkinliklerini ve okuma yazmaya hazrlk al malarn, Snf retmenli i Anabilim Dalna ba l lisans programlarnn son snfna devam eden retmen adaylarnn ise Trke dersi planlarn incelemi lerdir. Bu al mada ara trmaclar, zellikle okuma yazmaya hazrlk, okuma al trmalar ve okuma al kanlklar zerinde yo unla tklar iin zellikle anasnf ve ilk retim okullarnn ilk iki ylnda deneyim yapan retmen adaylarnn planlarna odaklanm lardr. lk retim okullarnn birinci ve ikinci snflarnda deneyim yapmak zere yerle tirilen 10 snf retmenli i (5 birinci snf iin, 5 de ikinci snf iin) retmen aday bulundu u iin e it sayda anasnfnda deneyim yapan 10 okulncesi retmeni bu ara trmann al ma grubunu olu turmu tur. retmen adaylarnn okuma yazma ve okuma yazmaya hazrlk al malarna ynelik olarak hazrlam olduklar ders planlar, ara trmaclar tarafndan geli tirilen Resimli yk Kitaplarnn Okuma Yazmaya Hazrlk ve Okuma Yazma Etkinliklerinde Kullanm Kontrol Listesine gre incelenmi tir. Bu kontrol listesi temel alt ba lktan olu makta ve yk kitaplar okunmadan nce, okunurken ve okunduktan sonra yaplmas beklenen ve alanyaznda e itimcilere nerilen etkinlik rneklerinden olu maktadr. Kontrol listesindeki kategoriler, al mann bulgular ksmnda hem anasnf hem de ilk retim dzeyleri iin ayrntlaryla incelenmi tir. Bulgular Bu ara trmada retmen adaylarnn retmenlik Uygulamas dersi iin hazrladklar planlarnda resimli yk kitaplarn ne sklkla kullandklar ve hangi etkinliklerle ocuklarn okuma yazmaya hazrland , okuma yazma becerilerinin desteklendi i ve okuma al kanlklarnn geli tirildi i incelenmi tir. Ara trmann bulgular her iki kademede (anasnf ve ilk retim dneminde) hazrlanan planlar iin ayr ayr verilmi tir. Anasnf in Hazrlanan Gnlk Planlar ile lgili Bulgular Bu ara trmada anasnflarnda retmenlik deneyimi kazanan on retmen adaynn gnlk planlar incelenmi ve retmen adaylarnn gerekle tirdikleri okuma yazmaya hazrlk al malarnda ve Trke etkinliklerinde resimli yk kitaplarn ne sklkla ve ne ekilde kullandklar tespit edilmeye al lm tr. retmen adaylarnn planlarnda yazdklar etkinlikler, Resimli yk Kitaplarnn Okuma Yazmaya Hazrlk ve Okuma Yazma Etkinliklerinde Kullanm Kontrol Listesine ba l kalarak incelenmi tir. Kontrol listesine gre gzlenmesi beklenen etkinlikler a a da listelenmi tir: Okumadan nce: ocuklarn dikkatini ekmek amacyla retmenin renkli ve ilgi ekici materyaller hazrlayp snfn duvarlarna asmas ve bu materyalleri merak eden ocuklar olursa onlarla bu materyaller ve ierikleri hakknda konu mas. rencileri yky dinlemeye gdlemek amacyla retmenin yknn ismini sylemesi ve ocuklarn yknn ieri ini tahmin etmeleri. rencileri yky dinlemeye gdlemek amacyla retmenin kitaptaki resimleri gstermesi ve ocuklarn yknn ieri ini tahmin etmeleri. Okurken: yknn retmen tarafndan okunmas. rencileri katlmc dinleyici olmaya te vik etmek amacyla retmenin yky okurken durup yk ile ilgili olarak ocuklara sorular sormas. rencilerin yaratc d nmelerini geli tirmek amacyla retmenin yknn belli bir ksm okunduktan sonra durup ocuklardan yknn devamn tahmin etmelerini istemesi. 63

 rencilerin yaratclklarn geli tirmek amacyla yknn belli bir ksm okunduktan sonra retmenin durup ocuklardan yknn devamn canlandrmalarn istemesi. Okuduktan sonra: rencilerin yky kavrama dzeylerini lmek amacyla yknn kahramanlar hakknda konu ma. rencilerin yky kavrama dzeylerini lmek amacyla yknn geti i yer hakknda konu ma. rencilerin yky kavrama dzeylerini lmek amacyla ykde geen olaylar hakknda konu ma. rencilerin yky kavrama dzeylerini lmek amacyla yknn ana fikri zerine konu ma. rencilerin yaratclklarn geli tirmek amacyla ykdeki kahramanlarn yer ald yeni bir yk olu turma. yky rencilerin kendi hayatlaryla ili kilendirme. Anasnf, okuma yazmaya hazrlk al malarnn gerekle tirildi i ve ocuklarn Trk dilinin yazl ve szl dilde kullanld n renmeye ba lad dnem olmas nedeniyle okulncesi e itim dnemin nemli bir yl olarak grlmektedir. Bu nedenle al mada, ilk retim dnemine gei dnemi niteli inde olan anasnf dzeyinde yaplan al malar incelenmi tir. Ara trmada yer alan on retmen adaynn sekizi resimli yk kitaplarnn kullanmna gnlk planlarnda yer vermi tir. Bu sekiz retmen adaynn planlarnda yky okumadan nce yaplabilecek etkinliklere genellikle ok az yer verildi i gzlenmi tir. Yalnzca bir retmen () yknn ismini syleyip ocuklardan yknn ieri ini tahmin etmelerini istemi tir. Bir di er retmen (D) ise, kitaptaki resimleri ocuklara gsterip yknn ieri inin ocuklar tarafndan tahmin edilmesini istemi tir. yklerin okunmas srasnda sekiz retmen adayndan de i ik birer materyalle yky okuma yoluna gitmi tir. Birincisi (M) ask tekni i ile hazrlanm yk, ikincisi (D) yazlar ve resimleri sunu eklinde duvara yanstarak, ncs (B) ise kahramann kuklasnn iine yerle tirilmi resim kartlaryla yklerini okumu lardr. Sekiz retmen adaynn tamam yky kendileri ocuklara okumu , be retmen aday (S, U, M, ve G) yky okunurken durup yk ile ilgili olarak ocuklara sorular sormu , yalnzca bir retmen aday (D) ise yknn belli bir ksm okunduktan sonra durup ocuklardan yknn devamn tahmin ederek canlandrmalarn istemi tir. Bir retmen adaynn (S), yknn kahramann kostmn giyerek yky okumas ve yknn resimlerinin renkli fotokopilerini ekip ocuklara birer tane vererek yky okurken zerindeki kostme yap trmalarn istemesi de dikkat ekici etkinliklerden biridir. ki retmen aday (U ve B) snfta yky okumak yerine farkl birer ortamda (biri Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi ocuk Ktphanesinde, di eri ise gidilen alan gezisi olan iftlikte) okumay tercih etmi lerdir. retmen adaylarnn planlarnda ykleri okumaya gemeden nce yaplabilecek etkinliklerin uygulanmasnn d k oranlarda grlmesine paralel olarak ykleri okuduktan sonra yaplabilecek olan etkinliklerin uygulanmasna da pek rastlanamam tr. retmen adaylar genellikle yky okuduktan sonra ocuklara sadece birka soru sormay tercih edip etkinli i sonlandrm lardr. Bu retmen adaylarndan be i (S, , U, D ve B) kahramanlar hakknda, (S, M ve ) ise ocuklara yknn geti i yer hakknda sorular sormu lardr. yknn ana fikri zerine hibir retmen aday konu may tercih etmemi tir. Yalnzca drt (S, U, M ve D) retmen aday yk ile ilgili olarak ocuklarn kendi hayatlaryla ili ki kurmu tur. Detaylaryla bahsedilen bu uygulamalar, genel olarak, yk okuma yoluyla okuma yazmaya hazrlk al malarnn gerekle tirilmesi kapsamnda ok yeterli uygulamalar olarak grlmemektedir. Anasnflarnda deneyim edinen 10 retmen adayndan ikisi resimli yk kitab kullanmam tr. Okuma yazmaya hazrlk al mas gerekle tirmek amacyla bu iki retmen adayndan biri ( ) ekil izme ile ilgili, di er retmen aday (F) ise ayn sesle ba layan kelimeleri bulma ile ilgili etkinlikler yapm lardr. Bu iki retmen adaynn da gnlk planlarnda resimli yk kitab kullanmamalarna ra men, renkli ve ocuklar asndan ilgi ekici birer materyalle etkinlikler gerekle tirmeleri, bu ara trmann konusu olmamakla beraber iyi birer uygulama rne i olarak belirlenmi tir.

64

lk retim iin Hazrlanan Ders Planlar ile lgili Bulgular Bu ara trmada ilk retim birinci ve ikinci snflarda grevli 10 retmen adaynn ders planlar incelenmi ve retmen adaylarnn ocuk kitaplarn, Trke derslerinde gerekle tirdikleri okuma yazma al malarnda ne sklkla ve ne ekilde kullandklar tespit edilmeye al lm tr. retmen adaylarnn planlarnda yazdklar etkinlikler, Resimli yk Kitaplarnn Okuma Yazmaya Hazrlk ve Okuma Yazma Etkinliklerinde Kullanm Kontrol Listesine ba l kalarak incelenmi tir. Kontrol listesine gre gzlenmesi beklenen etkinlikler a a da listelenmi tir: Okumadan nce: rencilerin bildikleri ykleri anlatmas. retmenin rencilere renkli kartlara yazlm bunlar okumas. gnlk, an ve masal rnekleri getirmesi ve

rencileri yky dinlemeye motive etmek amacyla retmenin yknn ismini sylemesi ve rencilerin yknn ieri ini tahmin etmeleri. rencileri yky dinlemeye motive etmek amacyla retmenin kitaptaki resimleri gstermesi ve rencilerin yknn ieri ini tahmin etmeleri. Okurken: 1. Metnin sadece retmen tarafndan okunmas. 2. nce retmenin yky okumas, ardndan rencilerin bazlarnn metni yksek sesle okumas. 3. rencileri katlmc dinleyici olmaya te vik etmek amacyla retmenin metin okunurken durup yk ile ilgili sorular sormas. 4. rencilerin yaratc d nmelerini geli tirmek amacyla retmenin rencilerden yknn devamn tahmin etmelerini istemesi. Okuduktan sonra: 1. yknn isminden ieri ini tahmin etme ile ilgili yaptklar etkinlik ile ilgili d ncelerini payla ma etkinli i. 2. yknn resimlerinden ieri ini tahmin etme ile ilgili yaptklar etkinlik ile ilgili d ncelerini payla ma etkinli i. 3. rencilerin yky kavrama dzeylerini lmek amacyla yknn kahramanlar hakknda konu ma. 4. rencilerin yky kavrama dzeylerini lmek amacyla yknn geti i yer hakknda konu ma. rencilerin yky kavrama dzeylerini lmek amacyla ykde geen olaylar hakknda konu ma. rencilerin yky kavrama dzeylerini lmek amacyla yknn mesaj/anafikri zerine konu ma. rencilerin yaratc d nmelerini geli tirmek amacyla ykdeki kahramanlarn yer ald yeni bir yknn szl olarak olu turulmas. yky rencilerin kendi hayatlaryla ili kilendirme. Daha nce de belirtildi i gibi ilk retim okullarnn ilk iki ylnda okuma yazma retimi yapld ve okuma al kanl kazandrmaya zen gsterildi i iin bu al mada ilk retim dneminin ilk iki yl seilmi tir. Ancak beklenenin aksine, bu ilk yllarda ocuk kitaplarnn ders materyali olarak snflardaki kullanmna ok az rnekte rastlanm tr. On retmen adayndan sadece biri bir adet resimli yk kitabn ders kitabna ilave olarak kullanm tr. Bu retmen aday, yky okumadan nce yaplmas beklenen hibir etkinli i yapmam tr. yknn okunmas a amasnda metni ilk nce kendisi okumu , sonra da birka renciye okutmu tur. Daha sonra resimlerini gstererek ykde neler oldu unu sormu tur. Okuma etkinli i bittikten sonra yknn kahramanlar ile ilgili sorular sormu ve yknn ana fikri zerine rencilere tart ma olana sa lam tr. Ayrca yknn ieri inde geen Kazanmak

65

m, yoksa bir oyuna katlmak m daha nemlidir? sorusu hatrlatlm , renciler de iki gruba ayrlarak bu konuyu tart m lardr. retmen aday (A, B ve C) ise al ma sayfalarna baslm yk rnekleri getirmi tir. Resimler, zellikle ilk retimin ilk yllarndaki rencilerin yky anlamalarnda en az kelimeler kadar etkili ve gerekli olduklar halde (Nodelman, 1999; Turan, 2000) rencilere sunulan bu metinlerin hibirinde resim yer almam tr. Ara trmada yer alan bu retmen adayndan sadece biri (A),metin okunmadan nce yknn ismini syleyip rencilerin yknn ieri ini tahmin etmelerini istemi tir. yky okuma a amasnda metni kendi okumu , renciler metni hi grmemi tir. Metin okunduktan sonra da rencilere tahminlerinin ne kadar do ru oldu unu d nmelerini ve arkada laryla payla malarn istemi tir ve metnin ana fikri zerine sorular sormu tur. Ayn adayn kulland ikinci metin ise nce kendisi, sonra da birka renci tarafndan yksek sesle snfa okunmu tur. Bu retmen adaynda ikisi (B ve C) al ma sayfalarna baslm yk rneklerini nce kendileri okumu , daha sonra birka rencilerine okutmu lardr. Metin okunduktan sonra bu retmen adaylarndan biri (B), metnin ana fikri zerine sorular sormu ve rencilerden kendi hayatlar ile yknn konusu hakknda ili ki kurmalarn istemi tir. Di er retmen aday (C) ise, yk okunduktan sonra rencilerden metinde geen kahramanlardan olu an yeni bir yk olu turmalarn istemi tir. retmen adaylarnn yars (be aday) Trke dersinde programda belirtilen kitaba ba l kalm lardr. Bu be snfn drdnde rencileri bilgilendirmeye ynelik metinler okunmu tur. ki snfta ku besleme masas yapmnn anlatlmas, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayramnn anlam ve Atatrkn bu bayram kimlere arma an etti i ve snf kurallar ile ilgili metinler derste kullanlm tr. Bu metinleri kullanan retmen adaylarndan ikisi, rencilerine seri okuyabilme, farkl karakterlerle tan ma, anlama yetene inin geli mesi ve okuma al kanl kazanmalar iin evde de kitap okumalarn tavsiye etmi tir. Bir retmen aday ise, Trke dersi iin ayrlm olan tm zaman dilbilgisi retimine ayrm tr. Bu retmen aday tm ders boyunca kurall ve devrik cmle ile olumlu ve olumsuz cmle konularn rnek sorular ile snfa anlatm tr. Sonular ncelenen Trke dersi ile ilgili planlarda retmen adaylarnn zellikle ilk retim a ndaki ocuklara resimli yk kitaplarn ok sk okumadklar, okulncesi dzeyde ise yk okunmasna ra men snflarda yk okumadan nceki etkinliklere ok fazla yer verilmedi i grlm tr. Oysaki yk okunmadan nce resimlerinin incelenmesi veya ba l nn okunmas rencide yknn konusu hakknda merak uyandrabilir. Bylece yk okunmadan nce dinleyenlerin ilgisi ekilmi olur ve dinleyicilerin kendi tahminlerinin do ru olup olmad n anlamalar iin kitabn sonuna kadar dikkatleri uyank tutulabilir. Gzlenen di er sorunlar ise, hibir planda rencilere sevdikleri ykleri anlatmak isteyip istemedikleri sorulmam , ayrca retmen adaylar o u zaman bir uyaran kullanmadan yk kitaplarn do rudan okumaya gemi lerdir. Planlarnda resimli yk kitaplarna yer veren tm retmen adaylar, ykleri rencilerine ilk nce kendileri okumu lardr. lk retim dzeyinde bu etkinlikten sonra rencilere yky okutma yoluna gidilmi tir. retmenlerin rencilerine sesli okumasnn; rencilerin okumay iyi bilen yeti kinlerden model almalar, dinleme al trmalar yapmalar ve okuma zevkini payla malar (Kaya, 2006) gibi birok yarar olmas nedeniyle zellikle okulncesi snflarnda deneyim kazanan retmen adaylarnn o unun bu etkinli e yer vermeleri olumlu bir sonu olarak gze arpmaktadr. lk retim snflarnda grev yapan retmen adaylar snfa getirdikleri ykleri daha sonra rencilerine okutmu tur. Bylece renciler, renilen okuma stratejilerini serbeste uygulama frsat bulmu (Kaya, 2006), tekrar okuma yolu ile daha akc olarak okuma frsat elde etmi ve rencilerin kendilerine gvenleri geli me gstermi tir. retmen adaylarnn yk okunurken, metnin belli bir ksmnda durup sorular sormas ya da yknn geri kalan ksmnn nasl olaca n rencilere tahmin ettirmesi, rencilerin metni daha dikkatli ve ilgi ile dinlemelerine yardmc olabilecekken, bu al mada byle bir rne e rastlanmam tr. Dolaysyla, ara trmada yer alan ilk retim dzeyinde deneyim kazanan bu retmen adaylarnn yk kitaplarn sadece yksek sesle okunan ve rencilerin sessiz durmasn sa layan bir ara olarak grdkleri, yk kitaplarnn rencilerin, hayal gcn geli tirmesi, kavrama dzeylerini arttrmas,ve rencilerde hem ierik hem de dil olarak uygun birer yaz modeli farkndal yaratmas zelliklerini dikkate almadklar d nlmektedir. Bu retmen adaylarnn, Trke dersinin bir anlama ve anlatma dersi oldu u, rencilerin kitap okumasnn hem retimi tekdze bir sre olmaktan kurtaraca hem de zengin ya antlarn sz konusu oldu u bir renme ortam yaratmaya yardmc olaca (A lo lu, 2000) gere ini dikkate almadklar sylenebilir.

66

Her iki dzeyde de ok az snfta resimli yk kitaplar okunurken, yknn sonunun nasl olabilece i konusunda tahminler yrtlm tr. Byle bir etkinli e yer veren retmen adaylar arasnda ise, ok az retmen adaynn, yk okunduktan sonra rencileri tahmin ettikleri yk ile okunan yk arasnda kar la trmalar yapmalarn istedi i saptanm tr. Yine ok az retmen aday, rencilere, yknn kahramanlar hakknda sorular sormu tur. Ayrca yknn geti i yer ya da zaman ile ilgili hibir soru her iki dzeyde de yneltilmemi tir. ykde geen olaylar hakknda dahi yeterli soru sorulmam tr. Sadece birka retmen aday yklerin ana fikirleri zerine konu mu ve yine az sayda retmen aday ykler ile rencilerin hayatlar arasnda ba kurmaya al m tr. Oysaki okuma etkinli i tamamlandktan sonra yaplabilecek tm bu etkinlikler; rencilerin, yknn temel baz elerden olu tu unu, metnin nasl kurguland n, nasl yaplandrld n ve nasl geli tirildi ini (Kaya, 2006) renmesine yardmc olabilir. Ayrca bu tr etkinliklerle rencinin neden sonu ili kilerini grme, okudu u ya da dinledi i olaylar listeleyebilme ve kronolojik bir sraya koyma becerilerini artrabilir. Okudu u ya da dinledi i ykleri kendi cmleleriyle zetlemesi ya da ana fikirlerini tart mas, rencilerin szel anlatmn da glendirebilir. Tm bu nedenlerle, her iki dzeyde de retmen adaylarnn, Trke dersinin gere ini tam olarak gerekle tiremedikleri gere i ortaya kmaktadr. neriler Bu al mann bulgularndan yola klarak, e itimcilere, resimli yk kitaplarnn etkili olarak kullanmna dair, a) nceden hazrlk yapmalar, b) fiziksel ortam dzenlemeleri, c) Trkeyi do ru kullanmalar, d) gerekli vurgulamalar yapmalar, e) kitab rencilerin ula abilecekleri bir konumda bulundurmalar, f) rencilere aktif katlm frsat sa lamalar, g) rencilerin sadece okuma de il, dinleme ve konu ma becerilerini de geli tirmeye al malar vb. konularda neriler verilebilir. Okunmak zere seilen yky retmen daha nceden incelemeli ve birka kez kendisi okumaldr. Her ocu un retmeni ve kitab grebilece i bir uzaklkta oturmas sa lanmal, sayfalar hzla geilmemelidir (Tr ve Turla, 1999). Akc, anla lr bir dil kullanmak ve duygular ses ile abartmadan ifade etmek ocuklarn ilgisini daha da yo unla tran bir durumdur. yknn okunduktan sonra, onu incelemek isteyenler iin kitap k esine konmas, ocuklarda okuma bilincinin geli mesine yardmc olabilir (O uzkan ve Oral, 1992). yk ile ilgili sorular sadece retmen sormamaldr. renciler de yk okunmadan, okunurken ve okunduktan sonra soru sorabilmeli ve arkada larna tart ma konular ama frsat bulabilmelidir. Okunan bir yk ile ilgili olarak di er rencilerin yazma ve tart ma uygulamalar yapmalar, sadece kitab okuyan rencinin okuma becerisini geli tirmez, ayn zamanda di er rencilerin de konu ma ve yazma becerilerinin geli mesine yardmc olur (A lo lu, 2000). Snfta birok farkl rencinin olmas, farkl ilgilerin ve zevklerin olmas demektir. Bu nedenle e itimciler ders kitaplarnn d nda resimli yk kitaplar gibi farkl materyaller getirerek rencilerin ilgilerine ve ihtiyalarna daha etkili cevap verebileceklerini unutmamaldr. retmenler snfta farkl gereksinimleri olan rencilerin ihtiyalarn kar lamak iin e itli etkinlikler seerek kaliteli okuma yazma e itimini nitelikli yk kitaplar yoluyla sa layabilir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Alpay, Meral (1995) ocuk Kitaplarnn Dil Geli imine ve Okul Ba arsna Katks. ocuk ve Biz, 1, 1-6. A lo lu, Bayram (2000) lk retim Trke Programnn Amalarnn Gerekle tirilmesinde ocuk Kitaplarnn Yeri. 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara niversitesi, 433-447. Ataseven, Fsun ve nand, Yusuf (2000) ocuk Kitaplarnn e itli Ynleriyle ncelenmesi. 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara niversitesi, 187-206. Dayo lu, Glten (2000) ocuk Kitaplarnda E itsellik.1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara niversitesi, 522-535. Emir, Sabahat (1986) rneklerle Kompozisyon Yazma Sanat. stanbul: Trk Dnyas Ara trmalar Vakf Yaynlar. Kaplan, Mevlt (2000) ocuk Kitaplarnda erik, Resimleme, Dil ve Anlatm zellikleri. 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara niversitesi, 551-565. Kaya, Meral (2006) Okuma Yazma retiminde ocuk Edebiyatnn retim Amal Kullanmndaki Yntem ve Teknikler. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, Ankara niversitesi, 117-122. Konar, Elif (2006) ocuk Geli iminde Kitabn nemi. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, Ankara niversitesi, 463-468.

67

Nodelman, Perry (1999) Decoding the Images: How Picture Books Work, iinde (Ed. P. Hunt). Understanding Childrens Literature, New York, NY: Routledge. O uzkan, A. Ferhan (1987) ocuk Edebiyat Yll . stanbul: Gkyz Yaynlar. O uzkan, A. Ferhan (1997) Yerli ve Yabanc Yazarlardan rneklerle ocuk Edebiyat. (Be inci Basm). Ankara: Emel Matbaaclk. O uzkan, A. Ferhan. (2001) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. O uzkan, kran ve Oral, Gler (1992) Okulncesi E itim. Milli E itim Bakanl Kitaplar. stanbul: O ul Yaynevi. zdemir, Emin (2002) Yaznsal Trler. Ankara: Bilgi Yaynlar. Peters, Sandra Jane (1993) Story Reading in Kindergarten and Prekindergarten Classes. Early Child Development and Care, 88, 1-15. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2000) 99 Soruda ocuk Edebiyat. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. Turan, Nuran (2000) ocuk Kitaplar Resimlemesi. 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara niversitesi, 166-168. Tr, Glseren ve Turla, Ay e (1999) Okulncesinde ocuk, Edebiyat ve Kitap. stanbul: YA-PA Yaynlar.

68

KAR ILIKLI KONU MA RNTS YAZMA YNTEM

Yrd. Do. Dr. Tu ba EL K Do u Akdeniz niversitesi

zet Ki iler arasnda do alama yoluyla retilen kar lkl konu ma rntleri kurmaca metinlerde yazarca retilir. Yazar, yaratt karakterleri birbirleriyle konu turarak onlara derinlik, gereklik ve devingenlik kazandrr. Bu al ma, orta retim dil ve edebiyat derslerinde kullanlmak, orta retim dzeyindeki rencilerin yazma becerilerinin geli mesine katkda bulunmak zere bir kar lkl konu ma rnts yazma yntemi nerir. Geli tirilen yntem, orta retim on birinci snf dzeyindeki iki snf zerinde uygulanm tr. Uygulama sonunda elde edilen renci metinleri tarama yntemiyle incelenmi tir. rencilerin bu yntemle kar lkl konu ma rntlerini ba arl biimde yazabildikleri gzlenmi tir. Anahtar Szckler: Kar lkl konu ma rnts, dil ve edebiyat dersleri, yazma becerisi.

Abstract Spoken interaction patterns, which are normally generated by improvisation between people, are produced by the writer in fictional texts. The writer makes the characters he creates deep, real and dynamic by making them talk to each other. This study proposes a method for writing a spoken interaction pattern to be used in language and literature courses and to contribute to improving writing skills of high school students. The method proposed was th applied to 11 year students who are enrolled in 2 different classes. Student texts were then evaluated by the survey method. It is observed that students write spoken interaction patterns successfully with this method. Key Words: Spoken interaction pattern, language and literature courses, writing skill.

GR rencilerin yazma becerilerini geli tirmek zere yaplan akademik al malar son yllarda art gstermi tir; bu art n temel nedeni dil ve edebiyat retmenlerinin ve rencilerinin yazma becerilerini geli tirici yntemleri renmeye kar ilgili olmalardr (Dawson, 2005: 1-2). Bu al ma, orta retim dzeyindeki rencilerin yazma becerilerini geli tirmeye dnk bir yntem nerir. Birden ok ki inin kendi arasnda gerekle tirdi i konu malara kar lkl konu ma/diyalog denir. Kar lkl konu ma, gndelik dilin temelinde yer alr; nk insan sre en olarak konu ur ya da birilerini dinler (Smith, 2005:110). Gnlk dilin yaygn bir grnm olan kar lkl konu ma, anlat yazarlar tarafndan yazn dilinde ska kullanlr. Gktrk (2002:15)e gre ...yazn sanatnn dili do al dili gere olarak kullanr, onun iinde olu ur. Yaznsal metinlerde grlen kar lkl konu ma rntleri, estetik bir biime brnse de gnlk dilin yaln, do al ve i levsel izgisinden ayr durmaz. Dil ve edebiyat derslerinde rencilerden, dersin ieri i gere i kimi zaman anlat ierikli metinler yazmalar (an, gezi, yk vd.) istenir. rencilerin yazdklar anlat ierikli metinlerin ok aznda kar lkl konu ma rntsne rastlanr; oysa kar lkl konu ma rntleri, anlat metinlerinin ba at elerindendir. rencilerin kar lkl konu ma rnts olu tururken zorland n syleyen Kendhall (1999: 44), anlat metinlerindeki kar lkl konu ma rntleri iin unlar syler: Okuru anlatya eker; onun anlatdaki olaylar abucak kavramasn sa lar. Karakteri okura yakla trr; konu an karakter daha ok sevilir. Anlaty devindirir; glmece iin nemli bir yoldur. Karakteri ortaya karr; onu daha gereki klar. Kar lkl konu ma rntleri, orta retim renci metinlerinde daha sk yer almaldr. renciler gereki, yaln, canl ve derinlikli metinler yazmay ba arabildiklerinde dile ve edebiyata olan ilgileri, becerileri artabilir.

69

KAVRAMSAL EREVE Dil ve edebiyat dersi retmenleri, rencilere yalnzca tanm vermekle yetindiklerinde rencilerin renme dzeylerini d rrler; rencilere aktardklar tanmlar destekleyen nitelikli yaznsal metin rneklerini derslikte kullandklarnda ise rencilerin st dzey anlama becerilerini (zmleme, bire im ve de erlendirme gibi) geli tirirler (Showalter, 2003: 25). Kar lkl konu ma rnts yazma yntemi derslikte uygulanmadan nce rencilere yaznsal metinlerindeki kar lkl konu ma rntlerinden rnekler sunulmaldr. Bu metinlerde yer alan kar lkl konu ma rntlerinin ne gibi nitelikler ta d na, yaptn btnyle nasl bir ili ki iinde oldu una ynelik tart malar yaratlmaldr. rencilerin renme srecinde yaratc davranmalar, ele tirel d np yeni retimlerde bulunmalar isteniyorsa retmenin tart ma srecinde rencilere yneltece i sorular oklu d nme becerilerini devindirecek nitelikte olu turmas gerekir. Bu nitelikteki sorularla derinle tirilen tart malar, metin incelemeleri; rencilerin kendilerini ve dnyay ke fetmelerini sa lar (Firek, 2006: 184). Yazma becerilerini geli tirebilmek iin retmen, rencilerine u yollar nerilebilir: Bir d nce veya biem semek, Beyin frtnas yapmak, Toplulukla birlikte yazmak ya da bireysel yazmak, Yazd n gstermek, Kendi yazd n de erlendirmek (a.g.e, 2006: 184) Sever (2004: 26), okuma, konu ma ve dinleme becerilerinin de kazandrlmasna ynelik etkinliklerle btnle tirilmi olarak yaplmas gereken yazl anlatm al malar arasnda yazma plan olu turma al malarndan sz eder. Bu al mada Sharples (1999: 74)n yaz planlama yntemine ba vurulmu tur. Sharples yaz planlanmasnda iki tr plandan sz eder: diagram plan ve yzeysel plan. Diagram plan, a amalarn grsel olarak (geometrik ekiller, grsel i aretler, tablolar vd.) yanstlmasdr. Yzeysel plan, a amalarn ard k olarak sralanp yazlmasn ierir. Kar lkl konu ma rnts yazma ynteminin dizgele tirilmesinde yzeysel plan eleri kullanlm tr. Buna gre renciler, yazda ula mak istedikleri amac belirledikten sonra amalarna giden alt basamaklar sralayp bu basamaklarn gereklerini yerine getireceklerdir. Sharples (1999: 74)e gre Yaz plan esnek olmaldr; tpk bir mimarn eyleme dkece i i lere nclk edecek izimleri yapmas gibi. Yazda gerekle tirilecek d nsel eylemleri belirlemek iin gerekli iki kaynak k t ve mrekkeptir. K da yazarsnz ya da klavyeye yazp kt alrsnz, hepsi bu kadar. retmen, rencilerin yazarken de i ken, cesur, deneysel ve esnek olmalarn, bir bakma e lenmelerini sa lamaldr. rencilerin kar lkl konu ma rnts yazabilmeleri iin izlemeleri gereken basamaklar Kendhall (1999: 45-47)n gr lerinden yola klarak a a daki biimde olu turulmu tur: Yaznn Amac: Yaznn amac ak biimde belirlenir. Bu al mada amal, zl, srkleyici, hzl bir sz dzeni kullanlarak bir kar lkl konu ma rnts yazmak amalanm tr. a-Karakter Yaratmak: Kar lkl konu ma rnts iin ncelikle karakterler belirlenir. Karakterlerin bellekte grsel olarak canlandrlmas, konu ma biimlerinin (szck seimi, dilbilgisi kurallarna uymak, ton, vurgu, a z vd.) duyulmas gerekir. Her karakter ayn konuyu ayn tepkilerle, ayn vurgularla konu maz; karakterleri konu turacak ki i, karakterlerinin szckleri nasl rgtledi ini iyi bilmelidir. Karakterlerin aileleri, i leri, cinsiyetleri, gemi leri vd. de tanmlanmaldr; tersi durumda karakterler derinle tirilemez ve gereki klnamazlar. b-Karakterlerin Amalarn Belirlemek: Karakterlerin kar lkl konu ma rntsnde hangi amala bulunduklarnn belirlenmesi gerekir. Karakterlerin birbirlerinden farkl zellikleri ve amalar nedeniyle, konu tuklar konu derinle ir, at ma geli ir, ardndan uzla ma ya da uzla amama do ar. Karakterler, do alarna uygun olmayan ve ilgi duymadklar konular zerine konu turulmamaldrlar; bu tutum kar lkl konu ma rntsn yapayla trr. rencilerin a a daki belirlemelerine yardmc olur: sorulara verdikleri yantlar, yarattklar karakterlerin amalarn

1- Karakterleriniz hangi konu hakknda konu mak istiyorlar, biliyor musunuz? 2- Karakterleriniz neyi nemsiyorlar? Neye odaklanm lar? 3- Karakterleriniz birbirleri hakknda neler bilmek istiyorlar?

70

c-Konu ma i aretlerini semek: Konu ma izgisi ya da trnak i areti kullanlarak konu mann ba lad haber verilmelidir. Seilen i areti kullanma do rultusunda tutarl olunmal; metnin tmnde ayn konu ma i areti kullanlmaldr. d-Yan eylem betimlemesi yapmak: Kar lkl konu ma iinde olan karakterlerin zaman zaman ne durumda olduklar, jest ve mimikleri, herhangi bir i le u ra p u ra madklar okura bildirilmelidir. Yan eylem betimlemeleri, kar lkl konu ma rntsnn ritmini bozmayacak biimde olmaldr; hatta bu betimlemeler kar lkl konu ma rntsnn ritmini ve okurun merakn artrc nitelikte olu turulmaldr. Gereksiz betimlemeler ise metni hantalla trr. e- Kar lkl konu ma rntsn yazmak: Yaznn amacn belirledikten, ilk drt basamakta sz edilen hazrlklar yapldktan sonra, kar lkl konu ma rnts ka da aktarlmaldr. Bu ilk metin, yaznn tasla n olu turur. f-Kar lkl konu ma rntsn yksek sesle okumak: Kar lkl konu ma rntsn yksek sesle okumann yarar, rntde yer alan konu malarn kula a do al gelip gelmedi inin denetlenebilmesidir. Konu ma, do al bir dil kullanmdr; yapayl a yer brakmaz. Yntemin bu son a amasnda taslak metin yksek sesle okunduktan sonra do al gelmeyen dilsel kullanmlar dzeltilir; yaz, son biimini alr. Kendhalln nerilenden yola karak olu turulan bu alt basamakl yntem, orta retim dzeyindeki her snf iin uygundur. YNTEM Bu al mada nitel ara trma yntemlerinden yararlanlm tr. Kar lkl konu ma rnts yazma ynteminin uygulama a amasnda renciler 5 saatlik dil ve anlatm dersinde, ncelikle rnek yaznsal metinlerdeki kar lkl konu ma rntlerine odaklanm , bu blmleri yaptn btnyle ili kilendirmi lerdir. Bu ili kilendirmeler sonucunda, kar lkl konu ma rntlerinin yaznsal metne devingenlik, yaratlan karakterlere de derinlik katt n ayrt etmi lerdir. renciler yntemin uygulama srecinde, srasyla a a daki eylemleri gerekle tirmi lerdir: evrelerinde grdkleri, tandklar ki ilerden yola karak belirledikleri karakterlerin grsel zelliklerini belleklerinde canlandrm , onlarn konu ma biimlerini duymaya al m lardr. Karakterlerin hangi amala kar lkl konu ma rntsnde yer aldklarn belirlemi leridir. renciler, rntde kullanacaklar konu ma i aretlerini semi ler; tutarl biimde ayn i aretleri kullanm lardr. Karakterlerin konu ma srasnda gerekle tirdikleri yan eylemleri betimlemi lerdir. Kar lkl konu ma rntsnn tasla n olu turmu lardr. Kar lkl konu ma rntsn k da yazp yksek sesle okumu lar; metinde yer alan konu malarn tmnn kula a do al gelmesi iin gerekli dzeltmeleri yapm lar, st basamaklarnn gereklerini yerine getiren renciler, amal, zl, srkleyici ve hzl bir kar lkl konu ma rnts yazma amalarna ula m lardr. Ara trma Deseni al mada geli tirilen yntem a a daki biimde uygulanm tr: Yntemin her a amasnn retmen tarafndan tanmlanmas ve rneklendirilmesi Yntemin her basama nn renciler tarafndan bireysel olarak uygulanmas, Basamaklarn sonunda rencilerin kar lkl konu ma rntsne ula malar al ma Grubu Ankara Reha Alemdaro lu Anadolu Lisesi 11. snf rencileriyle gerekle tirilen kar lkl konu ma rnts yazma yntemi uygulamas srecinde 58 renci metni elde edilmi tir.

71

Sre Kar lkl konu ma rnts yazma ynteminin uygulamas iin bir haftalk (5 saat) 11. snf Dil ve Anlatm dersi kullanlm tr. renciler kar lkl konu ma rnts olu tururken her a amada ula tklar metni ayn k da yazm , her ders saatinin sonunda bu k d ders retmenine teslim etmi lerdir.

VER ZMLEMES Uygulama srecinde elde edilen renci metinleri nitel ara trma yntemlerine uygun biimde incelenmi ; incelenen metinlerden nitel sonulara ula lm tr. rencilerin yazdklar kar lkl konu ma rntleri metinleri; karakter yaratma, karakterleri ortak bir ama zerine konu turma, karakterler iin yan eylemler belirleme ve konu ma i aretlerini tutarl biimde kullanma bakmndan incelenmi ve de erlendirilmi tir. SONU Bu al mada nerilen yazma ynteminin uygulanmas sonunda, yntemi renip uygulayan renciler a a da sralanan yarglara deneyim yoluyla ula m lardr: Gnlk konu ma dili canl, esnek ve i levseldir; yapaylk iermez. Her insann kendine zg bir konu ma biemi vardr; karakter yaps bu biemin olu masnda etkilidir. Gnlk dilin yaygn bir grnm olan kar lkl konu ma rntleri, yazya aktarlrken do all n ve canll n yitirmemelidir. Dil ve edebiyat derslerinde etkili yazma yntemleri kullanmak yalnzca rencilerin yazma becerilerini geli tirmeye katk sa lamaz; rencilerin dile ili kin baz kesinlemelere, de erlendirmelere ula malarn da sa lar.
KAYNAKA Dawson, Paul (2005) Creative Writting and the New Humanities. London: Routledge. Hilve, Firek (2006) Creative Writing in the Social Studies Classroom: Promoting Literacy and Content Learning Social Education. 70, 4, 184. Gktrk, Ak it (2002) Okuma U ra . stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Sever, Sedat (2004)Trke retimi ve Tam renme. Ankara: An Yaynclk. Sharples, Mike (1999) How We Write? Writing as a Creative Design. Routledge: London. Showolter, Elaine (2003) Teaching Literature. United Kingdom: Cornwall, Blackwell Publishing. Smith, Hazel (2005) The Writing Experiment. New York: Allen&Unvin. Heaven, Kendhall (1999) Write Right! Creative Writting Using Storytelling Techniques. Englewood Colorado: Teacher Ideas Press.

72

EKLER rnek renci Metni 1 (Asl ahinkaya) Kap boncuklar ngrdad. Ksa boylu kadn, kirli beyaz topuklu terlikleriyle salona girdi: Zehra buralarda m Ertekinci im? Arka odadan cevap geldi: Buradaym ablam, geldim. M terim var, bir be dakika bekletece im. Terlikli m teri, bilgisayarda tkr tkr bir eyler yazan Ertekin'e tepeden bakan bir a knlkla: Halbuki randevu alm tm, i i uzad zahir. Ertekin ola anca ksk sesiyle, m teriye e ildi: Valla ablac m bu byle. Ne dedimse anlatamadm. Eli de pek a r. Geen, sekiz numaradaki abla da dert yand, hi sorma! ekerim benim geen manikrde trna m kanatt. Sana diyecektim de, yeni diye aamadm a zm. Gnah yazlmasn, tvbe Vallaha billaha ablacm kadn i ine de kar lmaz. Elli kere dedim, m teriye fi yazacaksn, diye. Yok, unutuyorum abi, kusura bakma, deyip duruyor. Sonra m teri geliyor, ne vard ablacm, diye soruyorum. Bazsnn surat kzaryor, bazs sana inan olsun ablam syleyiveriyor, ben utanyorum o dakka. Ay kz, bu ne i bilmezlik? Nerelere gittin sen Sheyla'm! Ah ah! yle i te ablac m. Yol verece im de ocuklu diye elim kolum ba lanyor. Bizimkisi de vicdan i te! M teri siyah deri koltuklardan birine oturmu , kuafrnn anlattklarna dikkat kesilmi ti. Neden sonra arka odadan bir kadn kageldi: Gel ablam gel, bitti i im. Kadn hemen toparlanp aya a kalkt: Ay ekerim bir bilsen sana gelmeyeli neler oldu neler! Hem zledim kz seni vallahi! Manikrc Zehra'yla kadn kikirdeyerek ieri girdiler. Ertekin bilgisayarda harala grele yazmaya devam ediyordu. rnek renci Metni 2 (Didem Demir) - yi gnler. ubuk Belediyesi Veterinerlik Hattna ho geldiniz. - Henz onu benimseyemedim aslnda. - Nasl? Anlamayadm efendim. - Salyangoz, diyorum; hayvanm gibi gelmiyor pek. - Salyangoz dediniz de il mi? Tam olarak problemi nedir? - ok hareketsiz. Oysa filmde ok sevimli bir evcil hayvan gibi grnyordu. Operatr elindeki kalemi parmaklar arasnda bir a sebeplerini gzden geirdi. - Film mi dediniz? Anlayamadm. - Evet, evet. Neydi ad? Hah, Siyah Beyaz'd filmin ad. O filmde i te Birka arkada vard filan, adamn birinin salyangozu vard, filmi imdi tam hatrlayamyorum. Arkada olmasa gitmezdim zaten. neyse i te ok heveslendim petshopa gittim, satmyoruz dediler, balk yemi verelim dediler, ben salyangoz istiyorum dedim. Nihayet bizim baheden buldum bir tane salyangoz. Ama ok hareketsiz sanki bu. bir yukar sallarken bu i e ba vurma

73

-Hmmm. Anlyorum efendim. Sistemimize bakmam gerekiyor. Hatta kaln ltfen. -Tamam bekliyorum. Birka saniye derin nefesler alp verdi operator. M terisine geri dnd: -Efendim sistemimiz yenilenme a amasnda oldu u iin size yeterli bilgi veremiyorum. -Ama ben o kadar anlattm size Rfk'y. Yani bekledim. -zgnm efendim, ba ka bir sorunuz varsa onu yantlayabilirim. -Neden? Uzun sre bekletince prim falan m alyorsunuz? -Hayr efendim. -Bakn imdi ok rahatladm! Beni yeterince beklettiniz, kapatyorum. - yi gnler efendim. rnek renci Metni 3 (Tankut zkan) Cam kenarndaki bir masada buldu onu. Geciktin. Biliyorum ama sen de anla artk yedi dersem yedi otuzda gelirim. Do ru sylyorsun da senin de yedi dersen yedide burada olaca m bilmen gerekir. Neyse canm! Zaten nemli olana burada olmamz. Biliyorsun, bu cumartesi muhabbetleri ikimizin de elini kolunu ba lyor. Geen gn fare almak istedin, ben de sana hayvann zgrl n kstlama dedim. Halbuki seninki gayet normal bir istekti; ama ben ahlak bir yakla mla seni durdurdum. Hatrladm. Kar l nda ben de o ie i koparmana engel olmu tum. Evet. Normal insanlar, cumartesi ak amlarn kz arkada laryla geirirler. Biliyorum; ama kz arkada nn olmad n da biliyorum. Var m ho land n biri? Var. yerinde biri var. Ne oldu? Arkada l mzn gelece inden endi e mi ediyorsun? Sonuta kz arkada m olursa cumartesi ak amlarm ona ayraca mn farkndasndr. Arkada l mzn sonsuza dek srece ini d nyorum. Bir sure susup oturdular. Pencereden d ary izlediler. Birer kahve sylendi. Kahveyi be endin mi? Burann kahvesini sevmiyorum. rnek renci Metni 4 (mer Atmaca) Norve'te bir yaz gnyd. Arktik manzaral bir kpr zerindeydiler. Saat 21:58. - yi gnler efendim. - Size de iyi ak amlar. - Bugnk balina av nasld? - Bu tarafa gelmiyorlar pek. u suni yemlerden atm lar Finlandiya tarafna. Dava bitmeden nce birka balina daha avlamak istiyorlar herhalde. - Peki siz ka balina avladnz? - Bir tane yavru, onu da geri braktk. Bu Finlandiyallar yznden yavrular yollarn kaybediyorlar. Yoksa niye burada gezinsinler? Bu zamanlar Arktik'te bol balk vardr hem de gvenlidir.

74

- Bir zamanlar amcam da bu i leri yapard. Tabi biraz ilkel. Bir keresinde boynuzlulardan yakalam . - Onlar bu tarafta olmaz ki! - Dedi ine gre Finlandiyallar bu i i daha nceden yaparm . Ama kimse anlamazm oldu unu. Bu yzden birka boynuzlu buraya gelirmi . - Kalle ler. Belliydi bunlarn yapt . Pardon amcam kim demi tiniz? - Dememi tim. - Peki amcanz kim? - Von Andersenlerden Mark. Tanr msnz? - Von Andersen ha? Amcam dedi inize gre siz de bir Von Andersensiniz. Niye buradasnz? Von Andersenlerin ta nd duymu tum. - Kymde bir balina avcsyla tan maya gelmi tim. Belki bir de muhabbet iin. Yapt ma gre gidebilirim. - Ha siz u von Andersensiniz! Sizinle gurur duyuyoruz. - Duymayn. - Neden? - Size borlu kalmak istemiyorum. rnek renci Metni 5 (Ula Bager Aldemir) Oda sessizdi. Mahmut Aysel'e dnd: Hadi, gidelim. Aysel tedirgindi. Kafasnda dumanlar pofur, pofur... Gelmiyorum! Neden? Bugn nemli bir gn. Aysel gzlerini Mahmut'a evirip ters ters bakt. Abidin pe imde, anlamyor musun? Mahmut alayc ama fekli srtyordu. ocu umuz kaza yapm , yeni ameliyat olmu , taburcu oluyor, sen Abidin'den sz ediyorsun! Tamam Mahmut, ba rma bana, Adam gibi konu ! kamam d ar. Git, sen al ocu u! Hayatm tehlikeye atamam. Mahmut kapya bir gidip bir geliyordu. Ne biim annesin sen Aysel? Gidip kz hastahaneden almalyz diyorum sana! Aysel a rd. Neden Mahmut tek ba na gitmiyor ki? Yoksa Mahmut'la Abidin ortak m al yordu? Aysel yerinden frlad. Mahmut'un suratna yap trverdi tokad. Ne oluyorsun Aysel? Seni alak herif, bana komplo kurudunuz demek! Aysel, gidip ilalarn isene! Paranoyalarndan bktm usandm artk. Seninle mi u ra aym kzmzla m? Mahmut kapy aar, kar gider. ne

75

YABANCI YA DA K KLTRLE BYYEN TRK OCUKLARINA VE GENLERE K NC D L OLARAK TRKE RET M NDE E-K TAP TABANLI RES ML SZLK UYGULAMALARI

Dr. Mustafa ET N stanbul Kltr niversitesi

zet Gnmzde ocu un ana dil renme sreci tamamlanr tamamlanmaz ikinci bir dilin retilmesine ba lanmas gnmzde normal kar lanmaya ba lanm tr. Artk anaokullarnda dil e itimine ba lanm durumdadr. Bunun tam olarak do rulu undan sz etmek mmkn olmamakla beraber uygulamada yerini alm durumdadr. Dil retiminde teknoloji kullanmnn gemi i olduka eskiye dayanmakla birlikte bilgisayar teknolojilerinin ola an st hzl geli mesine ba l olarak bamba ka bir boyut kazanm tr. E-kitap uygulamalar da uzun sredir bu sahada belli bir yer edinmi durumdadr. Dil retiminde oklu ortam destekleyen e-kitap uygulamalar ise yeni olmalarna ra men hzl bir geli im gstermektedir. Yabanclara Trke retiminde oklu ortam destekleyen e-kitap uygulamalar ise henz geli me a amasndadr. ocuklara, genlere yabanc dil olarak Trke retimi ihmal edilmi bir saha olmakla beraber yakn gelecekte dikkate de er al malar olaca d nlmektedir. ocuklara ve genlere yabanc dil olarak Trke retiminde szlk uygulamalar bir alt alan olmakla birlikte nemli bir konumdadr. zellikle Kendin yap mant yla al an, oklu ortam destekleyen, dar kapsaml ama i levsel pek ok yaratc al madan sz edilebilir. Anahtar Szckler: E-kitap uygulamalar, yabanclara Trke retimi, dil retimi, interaktif e-kitap kullanm.

Abstract Today, children start to learn a second language the minute they complete the process of learning their nativetongues. Foreign language education is offered at preschools. Although it is not possible to say that it is entirelyappropriate, this has taken its place in the curriculum. Use of technology for language training is a method being used for a long time. The booming advancements in compute technologies have introduced an entirely different dimension to such studies. E-book applicationssupporting multiple environments in language education have been progressing rapidly. First examples of e-book application supporting multiple environments can be seen in the field of teaching Turkishto foreigners. It is believed that there will be significant studies in the field of teaching Turkish to children andyoung people as a second language, in the future. E-book based dictionary applications used for teaching Turkish to children and young people as a secondlanguage is a sub-category. There are some narrow-scoped and functional experimental studies that workwith do it yourself mentality and support multiple environments. Key Words: E-book applications, Turkish education for foreigners, language education, interactive e-book use.

GR Bilinen basl yaynclk rnlerine bir alternatif olmaktan te yepyeni bir alan olu turan e-kitap uygulamalar yakn gelecekte byk bir kullanm alanna sahip olacaktr. Bilgisayar teknolojileri, yazlm dnyasnn hzl geli imi ticari yn de olan bu alann ykseli ini i aret etmektedir. Resim, ses, video unsurlarnn kullanld , interaktif olarak kullanc tarafndan resim ve yaz eklenebilen, geli tirilebilir szlk zellikleriyle kendi kendine renme yntemlerine entegre olabilen ekitap uygulamalarnn dil renimi ve retiminde etkili bir rol oynayaca grlmektedir. zellikle kelime da arc geli tirmede ok byk i levi olaca aktr.

77

ocuklar ve genlerin yabanc dil olarak Trke renimi denilince ailelerin ynlendirmesinden sz edildi i aka anla lmaktadr. Ebeveyn, ocuklarn bu konuya ynlendirmeyi istemekte ama bunu nasl yapabilece i konusunda fazla bir fikri bulunmamaktadr. E-kitap uygulamalar kolay ula labilir olmas, ebeveynin de katlabilece i bir e itim srecini desteklemesi ile bir zm yolu olarak de erlendirilebilir. ARA TIRMANIN AMACI Yabanc ve iki kltrle byyen Trk ocuklar ve genlere ynelik Trke retimi materyallerinin e-kitap uygulamalaryla nasl geli tirilebilece i sorusuna cevap aranmaktadr. KURAMSAL EREVE Sanal yaynclkla basl yaynclk arasnda bir yerde konumlandrlabilecek olan interaktif kullanm destekleyen e-kitap yayncl nn ocuklara ve genlere yabanc dil olarak Trke retiminde uygulanabilirli i de erlendirilecektir. YNTEM Gnmz terminolojisinde Grsel -i itsel yayn olarak ele alnabilecek olan e-kitaplar aslnda ayr bir tanmlamay gerektirmektedir. Pek az rne i olan dil retiminde e-kitap kullanm konusundaki bu bildiride bir yntemden ok deneysel bir yakla mdan sz edilebilir. BULGULAR VE SONULAR Kolay uygulanabilirlik ba ta olmak zere pek o u teoride do ru grnen interaktif e-kitap rneklerinin kullanm artrlmaldr. Hemen hemen hibir masraf olmayan, sadece bir yazlmla retilebilen bu tarz pratik ve ki isel geli imi destekleyen yayncl n Ula labilir olmas ba l ba na nemli bir sonutur. ARA TIRMANIN ALANYAZINA KATKISI E-kitap uygulamalarnn yenilenebilir, geli tirilebilir yayn rnekleri olarak yabanclara Trke retiminde kullanm kolay, odakl, gncel ve verimli ders materyali retiminin te viki. ocuk ve Gen kelimeleri insan mrnde bir dnemden te bir kavram olarak alglanmaktadr. Daha bundan on yl ncesi ocuk ve Gen deyince anlad mz kavramla bugn anlad mz arasnda da ciddi farklar grnmektedir. Bugn 18 ya nda genlerin de aralarnda bulundu u ekiplerin kurdu u dev bilgisayar endstrilerinden sz etmekteyiz. Artk Hayata atlmak diye tabir edilen olgu ok daha erken ya lara inmi durumdadr. ok yakn bir zamana kadar ancak yirmili ya lardan sonra tan lan her trl rn ve dnyadaki geli melere ok daha erken ya larda deyim yerindeyse ocuk ya larda ula labilmektedir. Bugn ergenlik dnemine ynelik edebi eserlere ok daha erken ula ld gibi daha st ya grubuna ynelik, Genlik edebiyat diyebilece imiz eserlere, ergenlik dneminde, hatta daha da erken ula lmaktadr. Evinde bilgisayarnda veya oyun konsolunda istisnasz her trl oyun ve programa sahip olan ocuk, kendi dnyasnda Ki i olmakta, oyun oynamakla kalmayp oyun retmeye bile ba layabilmektedir. Unutulmamas gereken, bugn kulland mz dijital dnyaya ynelik her trl geli menin ardnda bizlerin ocuk veya Gen olarak adlandrd mz ya da snflandrd mz kitlenin oldu udur. Buna ocuk ya da Gen gibi d nen veya d nmesi gereken yeti kin kitleyi de ekleyebiliriz. Artk Sermaye anlamnda da gce sahip olan, klasik anlamda Gen dedi imiz bireylere rastlanyor. Daha geni anlamda bakld nda bile ocuklar ve genlerden olu an kitlenin aile iindeki Ykselen de er oldu u, her trl al veri te onlarn ynlendiricili inin etkili oldu u grlmektedir. Evin otomobilinin markas dhil pek ok konu onlarn onay olmadan zlememektedir. Ailenin bir bakma Tketim anlamnda onay makam ocuklar ve genlerdir (etin, 2009). Bilgisayar teknolojilerinin geli mesi ya ndan itibaren ocuklar dijital dnyayla tan trmakta, kimi ticari kimi e itsel pek ok rn ve programla henz geli memi el kaslar bilgisayar tu laryla tan maktadr. Ana dili hkimiyeti olmayan ocuklara Yabanc dil deyince akla gelen tek ey olan ngilizce retilmeye al lmaktadr. ocuklara uygun olmad na inanlan bir konuda, X irketi X kurulu unu finanse ederek ara trma yaptrtmakta, hi yarglanmayan verilere dayal olan bir rn veya hizmet birden bire yasal zemine ta nmaktadr. 78

Dil renimi ve retimi her geen gn klen dnyann sosyal hedeflerinden biri durumundadr. Gerek dnyada gerekse lkemizde basl ve dijital ortamda byk geli meler gzlemlenmektedir. Dijital dnyadaki geli melerin bir ksm tart lr ama hepsinin yeni pek ok seenek sundu u sylenebilir. Artk Skype, MSN zerinden bireysel ve grup dersleri yaplabiliyor, dil renme portallar ve benzerleri ile e- renmenin ve e- retmenin her ekli kullanlabiliyor. renici ve reticinin nnde yepyeni ufuklar alm durumda. Bu geli melerin ola anst hzna ba l olarak da ba tan beri farkl olmas gereken retmen ve renci kavramlar da yeniden tanmlanm durumda. Bilimsel anlamda zaten kullanageldi imiz renici ve retici kavramlar artk yeni ve daha geni bir misyonla kar mzda. retmenlik e itimine sahip olmayan ama retici olan, bilinen anlamda renci olmayan ama renici olan insan says ok yksek. Buna ebeveyn ve yeti tirdikleri ocuklar da eklendi inde bu say dnya nfusunun o unlu unu olu turur hale gelmektedir. 18 ya nda ve daha erken ya ta bir gen isterse uzaktan e itimle istedi i dili renebildi i gibi istedi i dili de retebilmektedir. Pek ok farkl ekli olmakla birlikte nternet ortam adn verebilece imiz snrsz platformda, reticinin kariyer de erlendirmesi, alnan e itim, akademik kariyer, eser ve tecrbelerle de il, ders yapanlarn oylar ve yorumlarna ba l yldzlarla llyor. retici ya ortalamas yirmili ya larn ilk yars. Bu konuda en bilinen rnek Verbal Planet adl dil renme ve retme sitesidir. E-K TAP UYGULAMALARI VE LG L PROBLEMLER E-kitap uygulamalar dil renimi ve retiminde basl yayn, dijital yayn arasndaki konumlaryla zel bir yere sahipler. En yaygn format olan PDF yannda daha i levsel ama daha az bilinen formatlar da var. Bilinen rneklere bakld nda yaplabileceklerin snr yok gibi grnyor. Yaz yazlabilir, ses ve grnt dosyalar eklenebilir. stenilen ksmlarn alt izilebilir, alnt yaplabilir. Bir basl kitap ile yaplabilen her ey ve daha fazlas e-kitaplar ile de gerekle tirilebilir (Bak, 2010). Kar la lan problemlerin en by ve uzun sre zlemeyecek gibi grneni yazlm ve cihaz reticilerinin btn dnyay ve dilleri kapsayan ortak rn retmemeleri veya retememeleridir. Dz metin ieren teknik adan basit bir e-kitap birka dzenlemeyle dnyadaki olduka byk bir okuyucu kitlesine ula abilmektedir. Dz metinli e-kitaplarda henz zlemeyen konu ise okuyucunun belirli bir seviyede de olsa bilgisayar ve yazlm dnyasna a inal n gerektiriyor olmasdr. En yaygn kullanma sahip olan Web tabanl e-kitaplarda da sorunlarla kar la ld olmaktadr. E-kitaplarn formatn i aret eden Uzantlar da onlarca farkl e-okuyucu (hem cihaz hem de sanal okuyucu anlamnda) gerektirmektedir. Bunun anlam bu i in arka plannda olabildi ince ok e-kitap okuyan okura sahip olmak isteyen ticari kurumlarn oldu udur. .exe uzants dz metinli e-kitaplarda en yksek kullanmda olandr. Ana problem ise e-kitab nteraktif olarak kullanma veya nteraktivite kitab olarak kullanmay kstlamasdr. Buna ses ve grnt dosyalarna ksmen ula lmas ama yaz yazlamamas rnek olarak gsterilebilir. E-kitaplarn yayn haklar konusunda dzenleme a amasnda uygulamalara ra men oturmu , tam uygulanabilir bir standart da yoktur. Yasal bir rnn Krc (Hacker anlamnda)lar tarafndan yasal olmayan yollarla o altlp da tlmas sz konusu olabilmektedir. Yazarn veya yaynclarn pek ok farkl anlamda kayba u rama ihtimalleri vardr. Kitap ieri ine mdahale bile ihtimaller arasndadr. Bilindi i gibi bu risk OCR gibi programlar kullanlarak dijital ortama ta nan basl yaynlar iin de sz konusudur. Bir di er sorun ise e-kitap yaynnn kolay olmasna ba l olarak bilimsel tecrbe gerektiren bir konuda ehil olmayan eller tarafndan kaleme alnm eserler olmas ve bunlarn hangisinin do ru eser oldu unun kullanc tarafndan ayrt edilemeyecek olmasdr. Bilindi i gibi internet ortamnn da temel problemi budur. Bilgi ve yanl bilgi ayn at altnda ve yan yana bulunmaktadr. Dev firmalar kendi formatlarn olu turarak Tekel kurma pe inde grnmektedirler. E-kitap uzantsnn hem kitabn yazld dili hem de kitab okuyan ki inin ana dilini desteklemiyor olma ihtimali de her zaman kar la labilecek sorunlar arasnda yer almaktadr. Bazen de cihazda okunan bir kitab bilgisayarda okuyamama veya tam tersi bir durumla kar la ma ihtimali sz konusu olabilmektedir. Dnya genelinde bir standart varm gibi grnmesine ra men kesinlikle bir standarttan sz etmek mmkn de ildir. Bu ticari sebepler yannda teknik problemlerle veya imknlarla da ilgili olabilmektedir. lk problem web tabanl e-kitaplarda WINDOWS veya MAC tabanl olmakla ilgilidir.

79

Bir de LINUX veya LINUX uyumlu olma temel problemimiz vardr. Ad geen sistemlerin versiyonlar da problem olabilmektedir. Farkl e-okuyuculara sahip olunmas, e-okuyucu versiyonu problemi, kitap interaktif ise kulland nz ses ve video format, bu formatlarn versiyonlar, kulland nz yaz karakterine kitab okuyan ki inin sahip olmamasna ba l olarak, e-kitabn aslndan farkl grnmesi ve yaz karakterlerinin kullancnn bilgisayar tarafndan tannmamas ve benzerleri olas problemler arasnda saylabilir. Buna ekran bykl , ekran znrl , bellek, i letim sisteminin versiyonu vs. gibi pek ok muhtemel problem de eklenebilir. lave olarak okunan kitabn yasal bir versiyon olmamas ve kitabn temin edildi i kayna n virs ve benzeri pek ok zararl ierik ta mas, bilgisayar gvenlik sisteminin kitab okumaya izin vermemesi, web taraycs ve versiyonu tarafndan desteklenme veya engellenme gibi ek sorunlar da sralanabilir. Dnya ile a a yukar e zamanl olarak tan t mz bilgisayar ortamnda kullanlan E-okuyucu kavram gnmzde bir de cihaz ad olarak kullanlmaya ba lanm ama bu sahada dnyann bir hayli gerisinde kalnm tr. Bunun yannda Windows tabanl okuyucular yannda Android tabanl bilgisayar ve e-okuyucularn ola an st bir hzla yaygnla masnn ardndan bu ak ksa bir srede kapanacak gibi grnmektedir. Gemi te ya ad mz her trl teknolojiyi geriden takip edip en son teknolojiyi alarak srece yeti ti imiz gibi bu konuda da ksa srede dnya ortalamas yakalanacak gibi grnmektedir. E-okuyucu cihazlarn gecikme sebepleri arasnda Trkeye has baz harf karakterlerinin Unicode platformu kullanlmasna ra men zellikle birka karakterde zlememi olmas yatmaktadr. Bunlar , , karakterleridir. Trkiyede kullanlan cihazlar Trkiyeye uygun retildiklerinden evrensel olmamakla beraber bir zm retilmi grnmektedir. Ama bu gerek bir zm de ildir. Dnyann ba ka bir yerinde ayn markay ta yan veya ba ka bir firmann rnnde Trkiyede okunabilen bir kitab okuyamama ihtimali vardr. Bu durum Trke uzantl alan adlaryla ayn durumdadr. Bilindi i gibi artk Trke alan ad alnabilmekte, bunun iin zel bir kodlama kullanlmaktadr. Bir Trke metnin ya da eserin e-kitap ortamna ta nmas, bir cihaz tarafndan eksiksiz tannmas iin gereken sre tahmin edilenden daha uzundur. zel yazlm veya yazlmlar kullanlabilir hale getirmek iin Yamalara ihtiya duyulabilmektedir. En yaygn aktarma platformlarndan olan EPUB henz Trke asndan ba arl bir durumda de ildir. Karakter tanma a amasnda e itli kurumlar tarafndan geli tirilen alt yapda kullanlan baz uygulamalar ba arl sonular vermeyebilmektedir. YABANCILARA TRKE RET M NDE KULLANILAN K TAP VE DERS K TAPLARI ZER NE Yabanclara Trke reten kurum, niversite, irket, kurs ve dershanelerin da says a rtc derecede yksektir. zel ders verenlerin says binlerle ifade edilmektedir. Henz bilimsel anlamda, teori ve uygulamalar tutarl olan bir yabanclara Trke retimi ynteminden de sz etmemiz mmkn de ildir. Ne kadar kurum ve ki i varsa o kadar yol ve yordam vardr. Bu arada bilinen hibir dil retim ynteminin Trkeye uygunlu undan veya Trkeyi kapsad ndan sz etmek mmkn de ildir. Yabanclara Trke retimi sahasnda da gerek akademik gerek ticari eserlerde ba ka bir ke meke ten daha sz edebiliriz. Garip ve anla lmaz bir ekilde yayn bollu unda yayn darl ya anmaktadr. Bu tarz yayncl n bir ad olmad iin biz kapal devre yaynclk adn vermeyi uygun bulduk. ok fazla yayn olmasna ra men bunlarn pek az eri ilebilir durumdadr. Yabanclara Trke retmek isteyen bir ekilde bu konuyla grevlendirilen veya gnll olan bir ki inin ilk tepkisi bu konuda hi yayn olmad dr. Do rusu ise bu sahada yayn fazlal oldu udur. Bize has bir yaynclk ekli olan kapal devre yaynclktan sz ediyoruz bu noktada. En byk dil retimi kurumumuz olan Ankara niversitesi TMER ve muadili rnekleri dhil bu byledir. Kurs yaplan yer says kadar kitaptan sz etmek mmkndr. Ders kitab olmayanlarn ise dersi veren retmenler tarafndan u veya bu ekilde geli tirilen kendilerine has ders notlar vardr. Pek azna kitap raflarnda rastlanan bu yaynlar, bu kitaplarn yazarlar hari herkes tarafndan ele tirilmekte, her retici ya kendi yolunu izmeyi d nmekte ya da kendisi gibi d nenlerle yeni bir yol aray na girmektedir. Bu durum yayn saysn artrmakta ama ortak birikimlerin yaynlara yansmasna engel olmaktadr.

80

Yurt d nda yabanclara Trke retimi konusunda yazlan ve satlan kitaplarn says ise tam rakamn tespiti imknsz olmak kaydyla iki yz civarndadr. ok ciddi bir talep olmas yaynevleri, yazarlar ve dev sat a larnn konuya ilgisini artrmaktadr. Yabanclara Trke retimi konusunda hemen her niversitenin Erasmus programna da ba l olarak kimi i levsel kimi gstermelik bir birimi bulunmaktadr. Ba langta Trkoloji blmlerini temel alan bu al malar daha sonralar e itim fakltelerine, daha sonra da ngilizce bilen akademisyenlere oradan da ilgilenen herkese alm durumdadr. Henz anla lamayan bilimsel anlamda hibir mant a oturtulamayan nedenlerle ngilizce bilen herkesin Trke de retebilece i konusunda ba ta akademik evreler olmak zere asl olmayan ama kabul gren bir anlay hkimdir. Kendi iinde veya yeni bir birim kurarak bu konuya temel olu turmas gereken Trkoloji blmleri ise ba langtaki a rl n kaybetmi ama zellikle son birka ylda devletin ve YKn te vikiyle bu konuya tekrar ynelmi durumdadr. zellikle yabanclara Trke retimi sahasn temel alan sempozyum, al tay gibi akademik platformlarn saysnda ciddi bir art gzlemlenmektedir. Bunun yannda Yunus Emre Vakf gibi st kurumlar da kurulmu tur. Btn bu geli meler, u anda karma ay artrmakla beraber yakn gelecekte yabanclara Trke retimi sahasnn sa lam bir zemine oturaca n gstermektedir. Yabanclara Trke retimi yksek lisans programlarnn alm olmas, snrl da olsa doktora programlarna ba lanm olmas nemli geli melerdir. Yabanclara Trke retmeni yeti tirme konusunda niversitelerimizin snrl da olsa resmi ve yar resmi olarak sertifika programlar yrtmeleri de sevindirici bir geli medir. Bunlarn arasnda Yunus Emre Enstits, Ankara niversitesi TMER, Fatih niversitesi, stanbul Kltr niversitesinin al malarn sayabiliriz. Bu konuda hzl bir geli im olaca gzlemlenmektedir. E- RENME, E-K TAP AISINDAN YABANCILARA TRKE RET M nteraktif e-kitap uygulamalar bili sel ve olu umcu dil retim yakla mlarn destekler mahiyettedirler.Ya am konisi olarak anlan, renilenin kalcl n de erlendiren yakla m da pek ok anlamda iinde barndrmaktadr (Bykaslan, 2007). renicinin edilgen konumdan etken konuma geti i grlr. Bu sahada, e- renme asndan ilk adm en kkl kurumumuz olan A TMER atm , bu konuda da nc olmu tur. Bunun yannda fazla geli tirildi i, akademik ereveli muadillerinin kuruldu unu sylemek zordur. Btn dnyada gerek yabanclara Trke retimi gerekse dil retimi konusunda ola an st geli meler olurken bu konuda nemli bir geli me olmamas hayli d ndrcdr. Bu konuda ki iler ve zel kurumlar emekleme a amasnda da olsa daha iyi durumdadr. E- yayncl a temel olu turan e-kitap yayncl ndan ise hemen hemen sz etmek mmkn de ildir. Aka sylemek gerekirse bu konuda tam anlamyla geri kalnm tr. PDF formatyla mevcut bir belgeyi yaynlamann e-kitap ve i leyi iyle hibir ilgisi yoktur. Ad geen formatn reticisi irket nc olmasna ra men bu konuda ok geri kalm durumdadr. ok yeni olarak baz aray larda bulunduklarn sylemek mmkndr. Dz metinlerden olu an e-kitaplar da e-yaynclk snfndadr ama ad geen yayncl n temeli okunabilen, yazlabilen, dinlenebilen ve seyredilebilen yaynlardr. nteraktif tabir edilen programlardan, web sitelerinden, ticari DVDlerden de il, kendi iinde i lerli i olan e-kitaplardan sz ediyoruz. Bu konuda ilk giri im u an itibariyle deneme versiyonlarna ula labilen 2011 sonu veya 2012 ba larnda sat a kullancya ula acak olan Dil Evine ait Turkofoni ve Turkesk e-kitaplardr. (Bkz: www.turkofoni.org , www.mustafacetin.org) OCUK VE GENLERE YNEL K E-K TAP FORMATLI DENEYSEL SZLK UYGULAMA RNEKLER Yabanclara Trke reten kurum, ki i ve niversiteler tarafndan kinci dil veya yabanc dil olarak Trke renen ocuklar ve genler ise adeta yok saylmakta, akademik al malar ve birikimlerin payla lmad ki isel bir ka te ebbs d nda bu sahada somut hibir al ma bulunmamaktadr. u anda bu konuda ticari olmayan, herkesin ula abilece i ve kullanabilece i bir anlamda deneysel bir szlk olan, KEND N YAP mant yla al an cretsiz bir e-kitap uygulamasndan sz edebiliriz. Bu tarz, zellikle her anlamda szlk uygulamalar iin tasarlanan deneme a amasndaki Yar hazr e-kitaplara, Yap, Yap tr, Yaz kelimelerinden olu turulan YAYAYA ad verilmi tir (Bkz.: www.turkofoni.org). Akademik boyutundan te do rudan yararl olmay deneyen bu rn snrl bir 81

amaca hizmet etmekte, do rudan ihtiyacn hisseden ki ilere ula may amalamaktadr. cretsiz ve herkesin ula abilece i bir platformdan temin edilebilmektedir. retici sfatyla hedef ki i bilgisayar olan herkestir. Buna ok uzak bir lkede ocu una Trke retme tela na d m bir anne, zrllere e itim veren bir retmen, yabanclara Trke retmek isteyen bir retici, ki dilli veya iki kltrl ocuklar ve genlerle al an bir sosyal pedagog dhildir. E-kitabn kullanmnn internet ba lants gerektirmemesi her zemin ve zamanda kullanlabilmesini sa lamaktadr. Bu hem retici hem reniciye byk kolaylk sa lamaktadr. Bunun yannda istendi inde retici tarafndan evrim ii gncellenebilen yar hazr e-kitaplar yaynlanmas da mmkndr. Ayrca yazlma sahip retici tarafndan evrim ii gncellemeye uygunluktan dolay e renmeye ynelik ders malzemesi olarak da kullanlabilmektedir. Bu mantkla retici ve renici ayn ortamda olmasa bile retici ocu un kulland bilgisayardaki kitaba resimler, ynlendiriciler ekleyebilmektedir. Ayn ekilde bir uzman retici, ebeveyni uzaktan ynlendirebilmektedir. Ebeveyn denetiminde YAYAYA szl n hazrlayan ocuk bu ekilde uzman denetiminde e itimini srdrebilmektedir. Ebeveyn isterse ocuk tarafndan yaplan al may uzmanla payla arak yeni ynlendirmeler veya tavsiyeler alabilmektedir. A a da ayrntlarna girilecek olan uygulamalarda Szlk kelimesi; sralanm , belli bir disiplinle yerle tirilmi kavram ve resimleri ifade etmek iin kullanlm tr. Burada snrl rne e yer verilmi tir. Daha odakl ve i levsel uygulamalar yaplabilir. Kullanlan yazlm Desktop Author, gerekli okuyucu DNL Reader, (kitap rneklerine ula labilecek kaynak www.turkofoni.org adl sitedir) W NDOWS i letim sistemi gerektiren e-kitap, web tabanldr. Genel ba l Szlk olan bu deneysel al mann k noktas ocuklarn ok erken ya larda kalemle tan mas, resim yapmaya ok erken ba lamas, bir anlamda kendini ifade etmeye al yor olmasdr. Bu ebeveyn ynlendirmesiyle olabildi i gibi her geen gn yaygnla an anaokullarnn kullandklar yakla mlarla da ilgili olabilmektedir. Hemen ardndan kas geli imini destekleyen makas kullanmay renerek kestikleri resimleri k t, karton veya defterlere yap trmalardr. YAYAYA ekitaplarnn esin kayna da budur. ocu un geli imi YAYAYA yar hazr kitaplaryla bir ekilde izlenebilmektedir. Her ocu a ayr bir kitap hazrlanabilmektedir. ocu un zihinsel ve bedensel geli iminin de erlendirilmesinde bilindi i bu dneme ait izgi, ekil, resimlerden faydalanlarak pek ok test uygulanmaktadr. Bunlar arasnda Good Enough, Bir Aile iz, Bir ocuk iz, Peabody, WISC-R, Kohls, CAS,Gesell, Frostig vs. gibi testler saylabilir (Bkz.: www.kimpsikoloji.com). zellikle hiperaktif ocuklarn rehabilitasyonunda temel veri kaynaklarndan biri bilindi i gibi ocuklarn izgileri ve resimleridir. YAYAYA yar hazr kitaplarnn ocuklarn izgilerindeki geli imi izlemek isteyen bir doktor, psikolog, psikiyatr veya pedagoga da yardmc olabilece inden sz edilebilir. Genel prensip, Unicode karakter kullanmnn elverdi i lde yazma, ki inin veya yerine gre anne-baba ya da bir di er yardmcnn uygulamay destekleyebilece i resim ykleme ardndan da anlam verme veya anlam ykleme eklindedir. Birka resim rne i kitapla birlikte gelebilmektedir. Esas abann renici veya yardmc retici tarafndan gsterilmesi gerekmektedir. artlara gre nceden seilmi Trke melodiler veya ocuk arklaryla da sayfalar mziklendirilebilecektir. Bunun yannda bu kitaplar basit ama kullan l ses szl ve sesli szlk uygulamalarna da temel olu turabilecek zelliklere sahiptir. Resim ve yaz alanlar bytlp kltlebilir. Kullanlan resim daha sonra de i tirilebilir. Bu kitaplar ticari rn olmadklar iin yayn hakk sz konusu olmayacaktr. Yar hazr ticari olmayan rnden hazr ticari rn olu turmak da mmkn olmayacaktr. Bireysel ve kurumsal e itime aktr ve ihtiyaca gre o altlabilir. Unicodeu temel alan yar hazr YAYAYA kitaplar birka Trke karakterde IPA-UFA sembollerini kullanmaktadr. Bu Trke klavye kullanld nda da grlmektedir. Yazlmla ilgili oldu undan bu a amada dzeltilememektedir. Fakat kitaba yazlan yazlar ba ka bir belge ortamna ta nd nda Trke karakterler okunur hale gelmektedir. Kitaplar bilgisayar ekrannda arka planla ya da arka plansz olarak okunabilmekte, kitabn sayfa rengi reticinin ve renicinin iste ine gre de i tirilebilmekte, sayfa al hz ayarlanabilmektedir. Kitaplarn ebatlar standarttr ve de i tirilememektedir. zel talep oldu unda farkl byklk ve ekillerde yar hazr kitaplar hazrlanabilmektedir.

82

Basit kullanm zellikleri ocu un kitabn sevmesine de yardmc olacaktr.abuk bkma, srekli de i iklik gibi genel ocuk davran lar gz nnde bulunduruldu unda nemlidir. De i tirilebilir unsurlara sahip bu kitaplar ocu u yapt i i srdrmeye te vik de edecektir. B R NC DENEYSEL UYGULAMA CMLE REN M Hedef kitle drt ya ve zeri iki dille byyen ocuklardr. retici e li inde yrtlmelidir. ocu un ok temel bilgisayar a inal olmaldr. Zamanla ocuk al tktan sonra son a amalar ocuk tarafndan yine ebeveyn denetiminde ama tek ba na yrtlebilir. Bu a amaya gelinmesinde kitabn ocuk tarafndan gerekten seviliyor olmasna ihtiya vardr. Ebeveyn tarafndan bu konuda zellikle drt ya civarndaki ocuklara dev verilmemesi veya bunun denenmesi gerekmektedir. ocu un kendi iste iyle yapt resimler esas alnmaldr. ocuk kendili inden bunu vazife edinirse bu durum snrl olarak desteklenebilir. ocu un bu konuda fazla te vik edilmesi bkmasna sebep olabilir. Belirtilen kaynaktan indirilen yar hazr e-kitap ve e-okuyucu retici tarafndan bilgisayarn masa stne konumlandrlm olmaldr. Bu a amadan sonraki al maya renici ve retici birlikte katlmaldr. ocu a bilgisayarda kendisine ait bir kitap oldu u ve ilk a amada kapa na onun bir resminin konulaca , kitabna bir isim vermesi gerekti i ve kitabn sahibi oldu u iin onun adnn yazlaca sylenmelidir. Bu birlikte yapldktan sonra cmle renmeyi veya retmeyi amalayan cmle szl nn yapmna ba lanabilir. ocu un ilgisini ekecek her a amada ocukla birlikte hareket edilmesi nemlidir. Daha nceden hazrlanan dosyadan ocu un bir resmi kapaktaki ilgili ksma ereve ift tklatlarak indirilir ve ynergelere gre dzenlenir. ocu a ait birden ok resim varsa ocu un semesine izin verilmelidir. ocuk isterse bu resmin yerine ba ka bir resim koyabilecektir. Bu ocu a hatrlatlmaldr. ocu a, yapt ve kitabna koyaca resimde neyi anlatt sorulur. Cevap ocu un daha iyi bildi i di er dilde ve Trke olarak en fazla iki ksa cmleyle tespit edilir. Resim bilgisayar ortamnda yaplm sa JPEG formatyla saklanr. Ya da yardmc retici tarafndan taranan JPEG formatl resim bilgisayar ortamnda bir dosyada toplanr ve adlandrlr. retici tarafndan bo ereve ift tkland nda ocu un resimlerinin bulundu u klasrn gelmesi sa lanr. ocu un yapt resim kitapta yer alan ereveye ynergelere uygun olarak yerle tirilir. ocu a resmin orijinali ve kitaptaki grnts gsterilir. Cmle bo lu una ocu un daha nce resmi ile ilgili syledikleri yazlacaktr. Hatrlyorsa syledikleri bir veya iki ksa cmle ile hem ocu un rendi i dilde hem de hedef dil olan Trke olarak yazlr. Hatrlamyorsa o andaki d ncelerinden seilen bir cmle tercih edilebilir. Bu durum daha sonraki resimlerde de tekrarlanr. Bunun her gn bir defa yaplmas yeterli olacaktr. Her gn yeni resim ve ilgili cmle yazlmadan nce nceki resimler ve ilgili cmleleri ocu a gerekti inde hatrlatlarak sayfa sayfa gidilmeli en son resme gelindikten sonra yeni resim eklenmelidir. ocu un sklma ihtimali yksek oldu undan daha nceki resimlerden sadece bir iki tanesi zerinde de durulabilir. Teorik anlamda ocukla bu al mann bir ay srd n d nrsek 30 resim ve cmlemizin oldu u grlr. Bu cmlelerin benzerleri gn boyu ocu un sosyal alannda birka defa tekrarland nda ocukta belirli bir birikim olaca d nlmektedir. K NC DENEYSEL UYGULAMA KEL ME REN M Hedef kitle ve i leyi yukardaki gibidir. Bu defa bir kompozisyon yerine ocu un kendi ba na izdi i veya beraberce izilen bir nesne ayn i lemlerden geirilerek kitaba yerle tirilir. Bu defa, rne in, ocuk tarafndan izilen nesne masaysa ba ka masa resimleri de ilave edilerek ayn sayfaya yerle tirilebilir. Bu ocu a daha sonraki resimlerinde daha iyi masalar izmesinde yardmc olaca gibi kelimeleri ve harflerini hatrlamasna da yardmc olacaktr. Uygulama alfabetik srayla yrtld nde ocu un bir anlamda bizzat kendisinin yapt i levsel bir szl olacaktr. Resimler nce serbest bir ekilde yerle tirilebilir, ardndan alfabetik sraya konulabilir. NC DENEYSEL UYGULAMA F L REN M Burada da uygulamamz ve i leyi imiz ayn. Bu defa ocu un izdi i resimde veya seilen herhangi bir resimde hareketli alanlar gsterilerek oradaki ki i veya eylerin ne yapt sorulur. 83

ocu un Onlar yryor. dedi ini farz edelim. Bu retici iin yr-mek fiilini anlatmak iin bir referans olu turmal. Btn resim taranmal, artlara gre yr-mek fiilini ifade eden ksm belli belirsiz bir daire iine de alnabilir. ocuk, bu mantkla fiil ve kelime kavramlaryla basit bir ekilde tan m olacaktr. ocu a hem izdi i resim hem de e-kitaptaki grnts gsterilerek onlarn ne yapt sorulmal, ardndan da fiil yazlmal. Yanna cmle de eklenebilir. Burada da ba ka yryen insan figrleri eklenerek yrmek fiili peki tirilmeli. Tabii ki bu a amalarda ocu un bildi i dil ve hedef dil Trke kullanlmal. Bu uygulamayla i levsel ve bireysel bir fiil szl hazrlamak mmkndr. DRDNC DENEYSEL UYGULAMA ALFABE REN M Bu deneysel uygulamada ocuk harfleri tanyorsa onlarn resimlerinin taramalar kullanlabilir veya bilgisayarda resim arama motorlar kullanlarak klasre yerle tirilen harf resimleri kullanlabilir. Her harf iin bir sayfa, birka resim ve ilgili harfle ba layan birka resim konulup kelime yazlabilir. ocu a harfin adn yazarken klavyede harf gsterilmeli veya bulmasna yardm edilmeli. Elini hi ekmeden defalarca kesintisiz yazmasn, yazarken de harfi sylemesi istenebilir: GGGGGGGGGGGGGGGGGG, AAAAAAAAAAAAAA, BBBBBBBBBBBBBBB gibi. Drt be ya grubu ocuklar iin alfabe szl gibi kullanlabilecek bu uygulama daha ileri ya gruplar iin bir bireysel szl e de dn trlebilir. retici her harfin sesini isterse ayr bir programda ocu a dinletebilir. Harf veya hece seslerinin n ykl gelmesini istiyorsa ilgili kaynakla irtibata geerek ocukla birlikte bir sesli alfabe szl olu turabilece i ham rne ula abilir. BE NC DENEYSEL UYGULAMA RENK SZL ocu a hem kullanmakta oldu u hem de hedef dili Trkede renklerin retiminde kullanlabilir. Uygulama di er rneklerdeki gibidir. lgili resim kutularna renkler yerle tirilir ve Kullanlan dil ve hedef dil Trke olarak kar lklar yazlr. ALTINCI DENEYSEL UYGULAMA EK L SZL Bu deneysel al mada normal geli imini srdren ocu a ekiller retilebilece i gibi geli mesi yava olan, hiperaktivitesi olan bir ocu a da ekil kavramlarn tantma ve retme amalanm tr. Yine birlikte izilen veya ocu un izdi i ekiller kullanlabilece i gibi arama motorlar yardmyla toplanan ekiller de kullanlabilir. Her ikisinin ayn sayfada yer almas da sa lanabilir. ocuklara uygulanan geli im testlerinin bazlarnda bu ekiller kullanld iin ocu a ait bir e-kitabn olmas geli imi izleme asndan yararl olabilecektir. YED NC DENEYSEL UYGULAMA SOSYOKLTREL ALTYAPI OLU TURMA Burada ocu un Trk akrabalarnn resimleri ve akraba adlarnn renilmesi, kken, ba ili kisi kurulmas hedeflenmi tir. Bir ziyaret esnasnda ocuk dhil herkesin birlikte bulundu u resimler bu konuda etkili olabilecektir. AB , ABLA, AKRABA, AMCA, ANNE, ANNEANNE, BABA, BABAANNE, DAYI, DEDE gibi yakn akraba kavramlarnn ilk drt harf iinde yer almas ans eseri byk kolaylk sa lamaktadr. ocu un ilgisi ve ya grubuna gre her gn bir iki rnekle snrl kalnabilece i gibi daha ileri ya larda daha fazlas da yaplabilir. ocuklarn izdi i resimlerin ya a ba l geli imi be evrede de erlendirilmektedir (Do ru;2005). Aile veya uzman ocu un bu yndeki geli imini bu e-kitap yardmyla takip edebilecek, akraba algsn de erlendirebilecektir. Kitap kapa na ocu un da iinde bulundu u bir byk aile foto raf konulabilir. Akrabalk kavramlarn ifade edilen kelimeler alfabetik srayla yerle tirilir ve bunlar resimlerle desteklenirse bir akraba szl olu turulabilir. SEK Z NC DENEYSEL UYGULAMA ANAVATAN KAVRAMI Bu kullanmda daha bilinli, st bir ya grubu hedeflenebilir. Bu uygulamada Trkiyeden manzara resimleri, ehir adlar ve resimleri, Dnya lkeleri ve Trkiyenin konumu gibi temalara yer verilebilir. ehirler alfabetik srayla sralanabilir. lkelerin adlarnn Trke yazl lar eklenebilir. Bu al mann esas amac hedef dil olan Trkenin kullanld dnyayla ocu u sosyolojik ve co rafi anlamda tan trmaktr. Bu ayn zamanda da e itimin ana hedefi durumundadr.

84

zellikle Trklerin yo un olarak ya ad Almanyay merkez alan pek ok al mada iki dillilik konusu ele alnmaktadr. ok kltrl ortamlarda ana dil renimi (akr, 2002) yannda yabanclarla yaplan evliliklere ba l olarak baz ocuklar do u tan ift ana dilli olabilmektedir. SONU Tamamen yeni ve deneysel bu al ma rneklerinde ula labilirlik, kullan llk, kolaylk ve basit i leyi e nem verilmi tir. Bu sayede profesyonel kullanclar yannda bir anne hatta ocu un kendisinin kullanc olaca tezinden hareket edilmi tir. Konu yabanc dil renimi, yabanc dil olarak Trke renimi, bir ocu un zihinsel geli imi ya da bireysel szlk uygulamalar olsun, bu basit yapl e-kitap rneklerinin renme veya sre takibinde kullanclara faydal olaca d nlmektedir. Basit ve bireysel e-kitap tabanl szlk uygulamalar bilginin peki tirilmesi renilenin bir e it tekrar olan yeni bir platforma aktarlmas gerekti i mant yla i lemektedir. nk renilen bilgi bir anlamda geici hafzaya alnmakta, tekrarlanmamas, kullanlmamas durumunda unutulmaktadr. Bilginin kalcl ancak tekrarla mmkn olmaktadr. Bu al mada sz edilen deneysel ki iye zel szlk ve ocuk geli im uygulamalar Dil Evi, Kim Psikoloji, Karabk Belediyesi zrl ocuklar E itim Merkezi ve E itim Merkezi, stanbul Kltr niversitesinde 2011 ylnn ikinci yarsndan itibaren kullanlmaya ba lanm tr. Yeterli geri dn m ve veriye ula ld nda, bu uygulamalarn ba ar, ba arszlk veya aksaklklar konusunda ayr bir al ma yaplacak ve payla lacaktr.
KAYNAKA Bak, Adnan, Sakine Ongz (2010) E-book Usage of Graduate Students Studying Educational Sciences In Turkey TOJDE, 11, 1, 13. Bykaslan, Ali (2007) Yabanc Dil Trkenin retilmesinde Yeni Yntemler: Bili im Uygulamalar, zm nerileri, I. Uluslar aras Bilgisayar ve retim Teknolojileri Sempozyumu, 16-18 Mays 2007, anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Fakltesi. akr, Mustafa (2002) Almanyadaki ok Kltrl Ortamlarda Trkenin Anadili Olarak Kullanm, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. etin, Mustafa (2008) Aytmatovun ocuklar. [evrimii]: http://www.aytmatov.org/tr/aytmatovun-cocuklari-dr-mustafa-cetin adresinden 4 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Do ru, S., Sunay Yldrm, A. hsan Turcan, vd. (2005) ocuklarn Resimlerinde Aileyi Tanlama Durumlarnn De erlendirilmesi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 15, 223-235.

85

OCUK EDEB YATI RNLER N N TRKE E AN MASYONLARLA RET M

T M NDE

Yrd. Do. Dr. Tazegl DEM R Kafkas niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm Cem ERDEM Gazi niversitesi Gazi E itim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat retmenli i Doktora rencisi

zet Bu al mada, bilgisayar animasyon tekni inin Trke retimi srecine sa layabilece i katklar, rnek uygulamalarla aklanmakta ve animasyon tekni i kullanlarak hazrlanm drt uygulama al mas tantlmaktadr. Uygulama; dil becerileri olan okuma, dinleme, konu ma ve yazma alanlarndan birer rne i kapsamaktadr. Anahtar Szckler: Trke retimi, anadili, ocuk edebiyat, teknoloji, animasyon.

Abstract In this work, benefits which computer animatiomn technique provides the process of turkish education are explained and 4 application researchs prepared by using the technique of animation have been introduced. This application includes the fields of reading with language abilities, listening, speaking and writing. Key Words: Turkish Education, The Main Language ,Children's Literature,Techology and Animation.

GR retimde belirlenen hedeflere ula ma dzeyi retim etkinliklerinin anlam bulmasnda en nemli faktrdr. rencilere aktarlmas ngrlen bilgi, beceri ve davran larn iselle tirilmesi sreci retim etkinli inin kalitesini do rudan belirleyen bir faktrdr. retim etkinliklerinin daha e lenceli hle getirilmesi ve oklu ortamlarla desteklenmesi iin al malar yaplmaktadr. Bu konuda dikkat eken al malardan biri de animasyonlarn e itim etkinliklerinde kullanlmasdr. Animasyonun ok e itli tanmlar bulunmaktadr. Trk Dil Kurumunun tanm Canlandrma eklindeyken ara trmalarda bu kavramn Trke kar l yeniden can vermek, ya atmak, hayata dndrmek; canlandrc, harekete geirici, takdimci, sunucu ve e lendirici olarak kullanlmaktadr. Kaya Dikmen (2011), al masnda animasyonu, grsel ve i itsel ekilde insan gruplarn e itmek, mesaj vermek ve e lendirmek amacyla yaplan canlandrma olarak tanmlam tr. Bu canlandrma gnmzn komik tiplemeleri oldu u gibi tarihi bir ki ilik, bir masal ve hayal kahraman, bir hayvan veya bir meyveyi canlandrmadr. Bugn bireyler tarafndan e lenme vastas olma yn n planda tutularak de erlendirilen animasyon, gnmzde farkl bir alg ile ortaya kmaktadr. Teknolojinin e itim- retim etkinliklerinde aktif bir biimde kullanlmasyla birlikte oklu ortamlarn (i itsel-grsel-dokunsal) e itim alannda kullanlabilme imkn da olu mu tur. Her ya grubuna hitap eden animasyonlarn ok e itli alanlarda kullanm sz konusudur. Bu kullanm alanlarndan nemli biri de e itim- retimdir. Pilotlarn yeti tirilmesinden oyunculuk e itimine kadar geni bir bak asyla de erlendirilmesi gereken animasyonlar retim etkinliklerinin nemli bir paras hline gelmi tir. Animasyonlar, gnmzde bilgisayarn kullanm alanlarnn hzla geli ti i ilk ve orta dereceli okullarda da bilgi, beceri ve davran kazandrmada kullanlmaktadr. Animasyonlar, e itimin temel ilkelerinden olan bilinenden bilinmeyene, yakndan uza a ilkelerini do rudan rencilerin hayatlaryla ili kilendirerek ortaya koymalar bakmndan nemli bir yere 87

sahiptir. Animasyon tekni inin kullanld e itim yazlmlar sayesinde renciler, retilmek istenen soyut olaylar rahatlkla somutla trma ve zihinde canlandrma imkn bulmaktadrlar. Bylece renci iin oklu renme ortam olu turmak mmkn olabilmektedir. MEB (2008) tarafndan yaplan bir al mada animasyonun e itim srecinde kullanlmasyla kazanlan becerilerin ve bu becerilerle elde edilen deneyimlerin ocukta var olan kapasitenin en st dzeye karlmasnda nemli rol oynad tespit edilmi tir. Animasyon tekni inin kullanld e itim yazlmlar sayesinde renci, kahramann yerinde kendisi olsa ne yapaca konusunda mantk yrtme imkn bulur. Soran, sorgulayan, durumlar kar snda de erlendirme yapabilme gcne sahip bireylerin yeti tirilmesi e itimin temel amalarndan biridir. zellikle rencinin kendisini zde le tirdi i bir karakterle bunu yapabilme imkn bulmas, bilgi, beceri ve davran larn kalc ve uygulanabilir olmas bakmndan da ayrca nem arz etmektedir. Tm ocuklar animasyon yolu ile hayallerini gerekle tirebilme frsat bulabilirler. Dzenlenecek gsterilere ocuklarn katlmn sa layarak onlarn bedensel geli imlerine katkda bulunmak, sanatsal becerilerini, rahata hareket etme yeteneklerini ve dil becerilerini geli tirmeleri sa lanabilir. Animasyonlarn bu zelliklerinden faydalanarak Trke derslerinde rencilerin dil becerilerini geli tirmek de mmkndr. Trke e itimi, temelinde okuma, dinleme, konu ma ve yazma dil becerilerinin oldu u, ileti ime dayal olan bir renme alandr. Anadili retiminin yapld Trke derslerinde rencilere sa lkl bir dinleme, okuma, konu ma ve yazma becerisi kazandrmak amalanr. Dil becerilerinin yetersiz kullanm, kar daki insanda istenilen etkiyi olu turmaz. Dolaysyla byle bir durumda, etkili ileti imden sz edilemez. Temelini ileti imin olu turdu u yenilenen dnya dzeninde, dil retiminde post-metod bir dneme yani yntem sonras dneme geildi i grlmektedir. Byle bir dnemde ncelikle dil becerilerinin teknolojik geli melerin deste iyle ve uygun bir retim ortamyla geli tirilmesi, uygun retim ortamnn, de i ik ara ve gerelerden faydalanarak rencileri etkilemesi ve/veya uyarmas gerekmektedir. Anadili becerilerinin nitelikli hle getirilmesinde kullanlan teknoloji destekli retim, vakit kaybn nleyece i gibi rencilere hem i itsel hem grsel adan hitap edebilecektir. Ayrca teknoloji destekli Trke retimi bu yakla ma uygun olarak rencilere edindikleri becerileri snf iinde uygulama imkn tanmakta, bylece onlar aktif hle getirmektedir. Bu srete animasyonlardan hem e lenme hem de renme faaliyetlerinin gerekle tirilmesi noktasnda yararlanlmas ba arl ve kalc renmeler sa lanmasnn anahtar olacaktr. lkemizde okullarda yaplan Trke retiminde daha ok metinler kullanlmaktadr. lk retim 18. snflar iin kullanlan metinlerse ocuk edebiyatnn sekin rnlerinden derlenmektedir. ocuk edebiyat rnleri, 2-14 ya ocuklarnn hayali duygu ve d ncelerine ynelik szl ve yazl tm eserleri iine alr; ayrca bu eserler dilin sistematik yapsnn ve estetik algnn nemli lde sunuldu u metinlerdir. Bu zelli inden dolay anadili retiminin yapld Trke derslerinde ocuk edebiyat rnleri temel materyal olma zelli ine sahiptir. renciler bu metinler aracl yla anadillerini zevkle okur, yazar, dinler ve konu ur hle gelirler. Gnmzde teknoloji alannda ya anan hzl de i im ve geli im beraberinde ocuk edebiyat rnlerinin teknolojik ortamlardan faydalanarak rencinin dil edinimde kullanlmasn getirmi tir. Trke retiminde, bilgi teknolojilerinin bilgiyi sesli, grntl ve metin tabanl olarak sunmas sayesinde, renciler grerek, duyarak ve uygulayarak renebilirler. Bu sayede her renme grubuna mensup renciye uygun bilgi sunulur ve klasik snf ortam e itimlerinde gerekle en renmeden daha kalc bir renme gerekle ir. Bu artlar e itimin oklu ortamda seyretmesi ve e itimin bireyselle mesi noktasnda byk bir neme sahiptir. Klasik sistemde renme bilginin soyut olarak renciye anlatlmasn ve rencinin bu bilgileri nceki bilgileri ve ilgi alanlarndan gelen tecrbelerine dayanarak renmelerini ngrr. Teknoloji destekli sistemde ise teknolojinin kullanlmas sayesinde bilginin daha kalc olmas sa lanabilir. Grsel, i itsel renmenin yan sra kolaylkla sa lanacak uygulama ortam sayesinde renciler bir konuyu kalc olarak renmi olurlar (Ak nka , 2008: 815). Animasyonlar da bu tr ortamlardandr. Bilgisayar ortamnda herhangi bir ocuk edebiyat rnnn animasyonlarla kurgulanmas ocu un dinleme/izleme becerisinin geli imine katkda bulunurken okuma, konu ma ve yazma becerilerinin geli tirilmesinde de aktif olarak kullanlabilir. Animasyonlar, Trke dersinde dilin do al ortamda renilmesi gereklili i ilkesinin yannda, rencilerin kendilerini snf ortamnda do al ya am iinde hissetmelerini de beraberinde getirmi tir. Bunu sa lamak iin de animasyonlarn kullanm do ru bir seim olacaktr. e itli kaynaklarda da belirtildi i gibi ocuk edebiyat ocu a basit e lence, mevcut durumlardan kamak, hayal gcn harekete geirmek, kendilerini ve di erlerini anlamalarn sa lamak, dilinin do asn anlamalarn sa lamak, kelime haznesini zenginle tirmek, di er zamanlar ve yerleri renmek ve bilgiyi ara trmak bakmlarndan fayda sa lar. Bunun yannda MEB (2008) tarafndan yaplan bir proje sonucuna gre retimde animasyonlarn kullanm ocu un yaratcl n, hayal 88

gcn arttrr, i birli i yapma, payla ma, kendilerine ve topluma kar sorumluluk duygularn geli tirir, ilgi alanlarn a a kararak yeteneklerini geli tirir, izleme srasnda duygusal ynden rahatlamasn, de arj olmasn sa layarak duygusal geli ime katkda bulunur. Diksiyon ve dil geli imini sa lar, izleyenlerin, fiziksel, ruhsal ve zihinsel geli imini sa layarak olumlu ki ilik zellikleri kazanmalarn sa lar. nsanlarn toplum ierisinde kendilerini ifade etmelerini sa lar, de i ik kltrler hakknda bilgi sahibi olmalarn sa lar. Btn bunlar dikkate alnd nda hem ocuk edebiyatnn hem de animasyonun renciler iin faydalarnn birbiriyle kesi en ynleri oldu u grlmektedir. ARA TIRMANIN AMACI Bu al mada animasyonlarla ocuk edebiyat rnleri olan yk, masal, gnlk ya am ili kileri ve ileti imi gibi dil kullanm alanlarn rencilerin hem izleyebilecekleri hem de dil kullanmn etkin olarak renebilecekleri ortamlar olu turmak amalanmaktr. ARA TIRMANIN YNTEM Ara trmada betimsel analiz yntemi kullanlm tr. Yldrm ve im ek (2005) betimsel analizde amacn, elde edilen bulgular dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde okuyucuya sunmak oldu unu belirtmektedir. al ma yaplrken Trke derslerinde ocuk edebiyat rnleriyle olu turulmu animasyonlarn bu derste kullanmna ynelik etkinlik rnekleri olu turulacaktr. BULGULAR VE YORUM Bu blmde okuma, dinleme, konu ma ve yazma dil becerileri kazanmlar do rultusunda animasyon kullanm ile geli tirilmi etkinlik rnekleri yer alacaktr. ETK NL K: aresiz Kurba alar

Ki isel Geli im

6.SINIF D.2.17. pularndan hareketle dinlediklerine/izlediklerine ynelik tahminlerde bulunur. Bir grup kurba a ormanda dola yordu. ki tanesi ok derin ve sarp bir ukura d t. ukurun ok sarp ve derin oldu unu gren di er kurba alar onlarn aresiz lmle kar kar ya oldu unu grdler. ukurdaki kurba alar bu szlere aldrmadlar ve olanca gleriyle ukurdan kabilmek iin sramaya devam ettiler. Di er kurba alar kendilerini yormamalarn ve lm kabul etmeleri gerekti ini sylediler. D.2.12. Dinlediklerine/izlediklerine ili kin sorulara cevap verir. Dinledi imiz hikyeyi kim seslendirmi tir? Ka kurba a ukura d m tr? Di er kurba alar ukura d en kurba alar iin ne yapm lardr? Kurba alardan biri neden ukurdan kma gayretini yitirmi tir? 89

ukurdaki kurba ann ba arsnn sebebi nedir? D.2.20. Dinledi i/izledi i metne farkl ba lklar bulur. Siz olsaydnz metne nasl bir ba lk koyardnz? Bo braklan yere nerdi iniz ba l , kutu iine de nedenini yazn. D.2.4.Dinlediklerinin/izlediklerinin ana fikrini /ana duygusunu belirler. Videoda anlatlan hikyenin ana fikri nedir? D.3.1.Dinlediklerini/izlediklerini dil ve anlatm ynnden de erlendirir.

ETK NL K: Pehlivan Kle

Ana Tema: Hak ve zgrlkler Alt Tema: zgrlkler KAZANIM: Dinlediklerine/izlediklerine ili kin sorulara cevap verir.(2/12) D NLENEN MET NLE LG L SORULAR 1.Dinleneni/izleneni anlama ve zmleme (2.ama) Kendisini ahs ve varlk kadrosunun yerine koyarak olaylar, duygu, d nce ve hayalleri yorumlar. (15.Kazanm) Dinlediklerindeki/izlediklerindeki olay, yer, zaman, ahs, varlk kadrosu ve bunlarla ilgili unsurlar belirler. (6.Kazanm) Dinletilen/izletilen hikyeyle ilgili sorular sorulur. Dinlediklerinden hareketle rencilerden bir yk haritas olu turmalar istenir. Dinlediklerini/izlediklerini kronolojik sra ve mantk ak iinde zetler. (10.Kazanm) Dinlediklerinin/izlediklerinin konusunu belirler. (3.Kazanm) Dinlediklerinin/izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu belirler. (4.Kazanm) Dinlediklerindeki/izlediklerindeki yardmc fikirleri/duygular belirler. (5.Kazanm) KAZANIM: Dinlediklerindeki/izlediklerindeki anahtar kelimeleri fark eder.(2/2)

90

A a daki kelime havuzundan dinledi iniz metnin anahtar kelimelerini seerek metni zetleyen cmleler kurunuz. KAZANIM: Dinlediklerinin/izlediklerinin ncesi veya sonrasna ait kurgular yapar. (2/18) zledi iniz hikyenin devam sizce nasl olmaldr, a a daki kutuya yaznz. KAZANIM:Dinlediklerinin/izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu belirler.(2/4). zgrlk denen ey hibir zenginlikle llemez. KAZANIM: Dinledi i/izledi i metne farkl ba lklar bulur.(2/20) Siz olsaydnz dinledi iniz hikyeye nasl bir ba lk koyardnz? Bo braklan yere nerdi iniz ba l , kutu iine nedenini yaznz.

Etkinlik: Satlk Kpek Yavrusu

Dikkat 1) - zledi iniz parada geen olay nedir? Hikye iinden bir ayrnt 2) - zledi iniz hikyedeki iftinin fiziksel zellikleri nelerdir? - ifti satlk kpek ilann nereye asm tr? - zledi iniz hikye hangi mevsimde gemektedir? Farkl yerlerdeki bilgileri birle tirmek 3) -Kk ocuk niin ko up oynayabilen yavrular de il de di er topallayan yavru kpe i istemi tir? Metnin tamamndan ders karabiliyor mu? 4) Siz olsaydnz hangi kpe i seerdiniz? Neden? Yorum yapabilme 5) evrenizde ya ayan engelli bir tand nz var m? KAZANIM (4/5): Dinlediklerinde/izlediklerinde geen kelime, deyim ve ataszlerini cmle iinde kullanr.

91

A a daki deyimlerden hangileri dinledi iniz hikyede yer almaktadr. deyimleri cmle iinde kullannz.

aretleyiniz.

aretledi iniz

Gzne kestirmek

Boynunu bkmek

Gz gze gelmek

Kulak vermek

KAZANIM (2/1): Dinlenenin/izlenenin ba lamndan hareketle kelime ve kelime gruplarnn anlamlarn karr. (4/5): Dinlediklerinde/izlediklerinde geen kelime, deyim ve ataszlerini cmle iinde kullanr. Dinledi imiz hikyede geen a a daki kelimelerin anlamlarn e le tiriniz ve birer cmle iinde kullannz.

elimsiz:

E im, e iklik, yoku

Gsz, zayf, naif

ifti:
Geimini topra ekerek sa layan kimse.

Rampa:

Syrmak:
Bir eyin stndeki rty ekerek almak veya amak.

KAZANIM (2/18): Dinlediklerinin/izlediklerinin ncesi veya sonrasna ait kurgular yapar. zledi iniz hikyenin devam sizce nasl olmaldr, a a daki kutuya yaznz.

92

KAZANIM (2/3): Dinlediklerinin/izlediklerinin konusunu belirler. (2/4): Dinlediklerinin ana fikrini belirler. (2/6): Dinlediklerindeki olay, yer, zaman, ahs, varlk kadrosu ve bunlarla ilgili unsurlar belirler. Dinledi iniz hikyenin unsurlarn belirleyiniz Hikyenin konusu, hikyenin ana fikri, ahslar, mekn, olaylar, zaman KAZANIM (2/20): Dinledi i/izledi i metne farkl ba lklar bulur. Dinledi iniz metnin ba l sizce ba ka ne olabilir (iki tane yaznz)?

Etkinlik: Atatrk

D. 2/12 Dinlediklerine/izlediklerine ili kin sorulara cevap verir. Reklam filmini izledikten sonra a a daki sorulara cevap veriniz? Soru 1) Atatrkn canlandrld reklam filminde ynetmenin ad neydi? Cevap 1) Soru 2) Trkiye bankas adl reklam filminde Atatrk kim canlandrm tr? Cevap 2) .. Soru 3) Atatrkn canlandrld filmde kullanlan fidanlar ne fidanyd? Cevap 3) Soru 4) Siz Atatrk olsaydnz elinize gl dikeni batt nda ne yapardnz? Cevap 4) .

93

Soru 5) Siz Atatrkn bu millet iin yaptklarna kar lk olarak bu milletin Atatrke gsterdi i sevgiyi yeterli buluyor musunuz? Cevap 5) .... D. 2/2 Dinlediklerindeki/izlediklerindeki anahtar kelimeleri fark eder. A a daki kutulara anahtar kelimeleri yaznz.

ATATRK

D. 2.3 Dinlediklerinin/izlediklerinin konusunu belirler. D.2.4 Dinlediklerinin/izlediklerinin ana d ncesini belirler. Dinledi iniz metnin konusu nedir? Dinledi iniz metnin ana fikri nedir? D.2.6 Dinlediklerindeki/izlediklerindeki olay, yer, zaman, ahs, varlk kadrosu ve bunlarla ilgili unsurlar belirler. D.3.2 Dinlediklerini/izlediklerini ierik ynnden de erlendirir. Dinledi iniz paradan hareketle a a daki tabloyu doldurunuz.
ER K Parann konusu var m? Ana fikir ve yardmc d nceler var m? Parada kronolojik sra var m? Parada ahslar iyi tantlm m? Anlatlan konu seviyeye uygun mu? Konuda zaman belli mi? Anlatlanlar nesnel bilgiler mi? Anlatlanlarn bir amac var m? Anlatlan konu btnlk ierisinde verilmi mi? EVET KISMEN HAYIR

94

SONU VE NER LER Animasyon kullanm rencinin e lenirken renmesini sa layan nemli bir ders materyalidir. Dil becerilerinin retiminde rencilerin dili etkin kullanmlar ne kadar sa lanrsa dil ediniminin de o kadar iyi dzeyde olaca sylenebilir. Bulgular ksmnda videolardan birer resmin de verildi i animasyonlar ve bu animasyonlara dayal olarak geli tirilen etkinlikler, retmenlerin yaratclk ve bilgisayar kullanm bilgisi do rultusunda artrlabilir. Bu tr etkinliklerin kullanm da dil edinimini olumlu ynde etkileyecektir. Animasyonlar hem grsel hem de i itsel materyaller olduklarndan rencilerin dikkatini ekici zellik gsterirler. Motivasyonlar st seviyede oldu unda rencilerin daha kalc renmeler olu turacaklar sylenebilir. Bu materyallerin dil becerilerinin her birini olduka geli tirici olmas muhtemeldir. Nitekim ekici ve farkl animasyonlarn kullanmyla uygulama sresince rencilerin dikkatleri st dzeyde olacak, kalc renmeler sa lanacaktr. Bu uygulamalardan birka yledir: Uygulama esnasnda animasyonlar yarda durdurarak rencilerin geri kalan ksm tahmin etmeleri ve szl ya da yazl olarak devam ettirmeleri; metin bir ykyse kahramanlarn yerine rencilerin kendisini koyarak empati yapmas, animasyonla canlandrlan bir masalsa ba ka masallarn kahramanlar ve izlenen masaln kahramann kullanarak yeni bir masal olu turmalar, rencilerin bir grup olu turarak dinlediklerini canlandrmalar, izledikleriyle benzer tr ve ierikte farkl metinler okumalar, dil becerileri olan dinleme, okuma, konu ma ve yazmay geli tirici olacaktr. Bu al mada ocuk edebiyat rnlerinin Trke e itiminde animasyonlarla retimi noktasnda birka rnek etkinlik sunulmu tur. Benzer al malarda daha fazla kazanm temel alan ok sayda etkinli in geli tirilmesi mmkndr.

KAYNAKA Acun, . (2005) Web Tabanl birli ine Dayal renim: renme in Etkile im. AK Sosyal Bilimler Dergisi, IV, 2.

Ak nka , N. (2008) Trke retiminde Teknoloji Kullanm ve Kalc renme. 8. Uluslararas E itim Teknolojileri Konferans. Akkoyunlu, B. (1992) lk retimin Niteli inin Artrlmasnda Bilgisayarlarn Yeri ve nemi. Hacettepe niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 8. Arc, N. ve Dalkl, E. (2006) Animasyonlarn Bilgisayar Destekli retime Katks: Bir Uygulama rne i. Kastamonu E itim Dergisi, 14, 2. Baran Yama, S. (2005) renen Kontroll Animasyon Tekni ine Dayal Geli tirilen Ders Yazlmnn Meslek Lisesi II. Snf rencilerinin Programlama Dersi Akademik Ba arlarna Etkisi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Adana. Demirel, . (2000) Trke retimi. Ankara: Pegem Yaynclk. nan, A. (1998) retim Teknolojisi leti im. Ankara: An Yaynclk. Kaya Dikmen, A. (2011) ocuk Kltr ve Animasyon Ankarann Yenido an ve Oran Semtlerinde ocuk, Oyun ve E lence Kltrnn Etnografik Tetkiki. Yaymlanmam lisans tezi, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih- Co rafya Fakltesi, Ankara. MEB. (2008) ocuk Geli imi ve E itimi Animasyon al malar, MEGEP (Mesleki E itim ve retim Sisteminin Glendirilmesi Projesi), Ankara. Okur, N ve nal, . (2010) Fen retiminde Bilgisayar Destekli retimin nemi. E itim Teknolojileri Ara trmalar Dergisi. [evrimii]:http://www.etad.net/dergi/index.php?journal=etad&page=article&op=viewFile&path%5B%5D=19&path%5B%5D=14. adresinden 01 A ustos 2011 tarihinde indirilmi tir. Trke Szlk (2009) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Yldrm, A. ve H. im ek (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri (5. Bask). Ankara: Sekin Yaynevi.

95

TRKE RET M NDE YAZIN E T M BA LAMINDA KAR ILA TIRMALI MET N TR ALI MALARI
Yrd. Do. Dr. kran D L DZGN stanbul niversitesi Hasan Ali Ycel E itim Fakltesi

zet Dili etkili kullanabilmek iin metinlere, trlerinin gerektirdi i beklentilerle yakla lmal ve onlara uygun anlama ve anlatma stratejileri geli tirilmelidir. Bu nedenle dil dersleri, metin trlerinin dilsel, biimsel ve ieriksel zelliklerinin zmlendi i laboratuarlar olmaldr. Dil derslerinde ama, metinlerdeki bilgilerin ne oldu u de il, bu bilgilerin amalara gre dilsel olarak nasl dzenlendi inin ke fi olmaldr. Metinler anlat ve aklama olarak iki gruba ayrlmaktadr. Yaznsal anlatlar yazarla okurun ileti ime girdikleri, sylenenin de il sylenmeyenin ortaya karld metinler olduklarndan farkl i lemleme gerektirdikleri farkndal n yaratmak iin, bir yk ve yaznsal dil zellikleri ta d ndan aklayc metin tr olarak bir deneme, yap ve ierik kapsamnda zmlenmi , yazn e itimi ba lamnda metindilbilimsel temelli kar la trmal etkinlikler dzenlenmi tir. Anahtar Szckler: Trke retimi, yazn e itimi, kar la trmal metin tr al malar, ke federek renme.

Abstract To use language effectively, texts ought to be handled with regard to the features of their text types and some receptive and productive strategies ought to be developed in accordance with these text type features. For this reason, language lessons should become a kind of laboratories where the samples of text types are analysed in terms of use of language, content and form. The target of the language lessons should be to make the students discover how the information in the text is organized by using language, not to teach what is the information in the text. Texts are grouped under two headings: Narrative and expository. Literary texts requires a channel between the reader and the writer, and the reader infers from what is not said rather than what is said . Therefore, to make the students aware of the fact that literary texts require different processes, a short story and an essay, as representative examples of narrative and expository texts are analyzed in relation to text-structure and content, then a number of comparative studies based on texlinguistics have been proposed with respect to the analysis in the context of literary education. Key Words: Turkish language teaching, literary education, comparative text type studies, discovery learning.

Dil, toplumsal ya amn gere i olu an bir olgudur. nsanlar farkl amalarla birbirleriyle ileti im ihtiyac duyarlar, bu ileti imsel farkllklar dil yaplarnn farkl dzenlenmeleriyle yanstlr; bunun sonucunda, farkl ileti imsel amalar/yaplar olan metin trleri do ar. Swales (1990: 58) de, metin trlerini bir takm ileti imsel amalar oldu u kadar yap, biem, ierik ve hedef okuyucuyu da payla an metin snf olarak de erlendirmi tir. Farkl ileti imsel ortamlara uygun anlama ve anlatma becerilerinin geli tirilmesi metinlerin bu ayrt edici zelliklerinin iselle tirilmesiyle olanakldr. Bireyler, kar la tklar metin trlerine belli beklentilerle yakla mak ve tre uygun anlama ve anlatma stratejileri geli tirmek zorundadrlar (Dijk ve Kintch, 1983: 11). Hyon (2002: 123); yazma ara trmacs Martin Nystrann, metin trnn okuyucunun metin yorumunu ekillendiren, konu ve yazarn bu konuyu yorumlay yla ilgili beklentilerini ynlendiren ilk unsur oldu u; Johnsun datrlerin adlar, ileti imsel amalar, biimsel zellikleri, okuyucu ve yazar rolleri, ierikleri ve ba lamlarnn farkndal kapsamnda tr bilgisinin etkili okuma iin anahtar, yazl metinleri i lemleme ve retme iin de ksa yol olu turdu u d ncelerini desteklemi tir. zbay (2009: 30), Blaha ve Benettin metin trlerine gre okuyarak neyin ve nasl elde edilece inin daha iyi anla labilece i d ncelerini vurgularken Erzden de (1998: 35), okumann do rudan metin trlerinden etkilenen bir i lem oldu unu yinelemi tir. Bu ba lamda dil derslerinde metin trlerinin dilsel, biimsel ve ieriksel zmlemelerinin gereklili i yadsnamaz bir gerektir. Dil derslerinde ama, renciye metinlerdeki bilgileri de il, bu bilgilerin amaca, okura ve ortama gre dilsel ierik ve dzenlemelerle nasl aktarld n belirleyerek edindirmek olmaldr. nsanlarn sosyal ve akademik ba lamda ba arlarnn ba at ko ulu dili do ru ve etkili kullanma becerisidir. Hyon, (2002: 137); Reidin farkl yaz trlerinin nasl dzenlenip okuyucuya sunuldu unu zmleme al malarnn hem anadili hem de yabanc dil retiminde insanlarn etkili 97

okuma ve yazmalarn geli tirdi inin kantland n belirtti ini vurgularken, Johns (1997: 19) da dil snflarn, rencilerin gelecekte kar la acaklar e itli szbilimsel durumlar iin stratejiler geli tirebilecekleri, metinlerin, rollerin ve ba lamlarn al ld bir laboratuara dn trme yakla mn benimsemektedir. Austin ve Searlee gre her szle bir edim/eylem gerekle tirilmekte, buna ba l olarak her szde dil yaplar farkl bir biem olu turmaktadrlar. Bir metnin trn saptayp incelemek biimin edimsel i levini, bu i levi gerekle tiren dil gstergelerini saptamak, bunlarn btnnden biemin nasl olu tu unu aklamak demektir (Bulut, 1998: 20). Byle bir retimin rencilerin metin tr farkndalklarn, metindeki nemli bilgileri ayrt etme becerilerini, okuma hzlarn ve gvenlerini oldu u gibi yazlarn dzenleme becerilerini de geli tirece i aktr. Bu alanda ciddi ara trmalar yaplm tr. Hyon (2002) yapt ara trmada haber, k e yazs, ders kitab ve bilimsel makaleleri ierik, yap, biem ve ama ba lamnda kar la trm , her tr iin tr bilgisi ve rencilerin okumalar arasndaki ili ki zerinde durmu , snfta model olarak kullanlan trn rencilerin ilerideki okumalarna ne gibi katklar olabilece ini belirlemeye al m ve trn zelliklerine uygun etkinlikler olu turmu tur. rne in; renciler bilimsel makalelere ksa bir sre bakp metinleri kapattktan sonra al mann amac, deneyde kullanlan ara-gere, veriler ve sonularn de erlendirilmesi, al mann genel alan gibi trn yapsal/ieriksel zelliklerine uygun sorular yantlam lardr. rencilerin bu tip al trmalarla metin tr bilgisinin metinlerdeki nemli unsurlar bulabilmek ve yazarn bak asn anlamak iin kestirme yollar sundu unu grmeleri nemlidir. Yaplan gr meler ve snavlar sonucunda trleri tanmaya ynelik al malar yaplmasnn rencilerin okuma hzlarna da katk sa lad grlm tr. Okuma-anlama amal metin zmleme al malar yazma srecini de betimleyece inden rencilerin farkl metin trleri retme becerilerine de katk sa layacaktr (Dilidzgn, 2011). renme, bili sel i lemlerle gerekle en bir eylem oldu u iin bilgilerin tek tek de il, birbirleriyle kar la trlarak ve ili kilendirilerek btnn iinde de erlendirilmesini sa layan, rencilerin bili sel sreleri i letebilecekleri etkinliklerle sunulmas nemlidir. Metin trlerinin zellikleri kadar birbirleriyle ortak ya da ayr ynlerini bulup karmak daha kalc, etkili ve i levsel bir renmeyi sa layacaktr. Flowerdew da (2002: 102), rencileri trsel e itlilik kavramna kar duyarl hale getirmek iin ayn trn farkl rnekleri oldu u kadar farkl trlerle de kar la ma ihtiyac duyduklarn belirtmi tir. Flowerdew (2002:101) yazma becerisini geli tirmek iin benzer ematik yapya sahip metinler sunma, metne gre tablo doldurma ya da farkl bilgi blmlerini renkli kalemlerle i aretleme gibi bilgi transferi etkinlikleriyle metin yapsn belirleme, anlam ve biim ili kisini irdeleme amal etkinlikler dzenleme, model metinlerdeki eksik tmceleri ya da katlmlar tamamlama, ematik yapdan/tablodan metin olu turma gibi sralad maddeler arasna farkl metin snflarndan farkl metin trlerini kar la trma al malarn da koyarken, Paltridge de (2001: 71) tr yaps ba lamnda kar la trmal al malar nermi tir. zyldrm (2010: 183), Biber ve Conradn kar la trmal bir bak as olmadan bir trn zelliklerini ortaya karmaya al mak bizi yanl ynlere gtrecek ve eksik olacak szlerini hatrlatarak herhangi bir trn zelliklerinin tam olarak anla labilmesi iin onun di er trlerle kar la trlmas gerekti ini vurgulam tr. Byle al malar rencilerin bilgiyi ke fetme hazz duymalarn da sa layacaktr. rne in; Pangin (2002: 153) al masnda renciler genetik mhendisli i ile ilgili Jurassic Parktan esinlenen bir metin okuyup metindeki blmleri ve di er zellikleri belirlerler; zamanlar ve kesiti (register) film ele tirisiyle kar la trdklarnda bunun bir ele tiri olmad sonucuna varr; grevi ba aryla tamamlamaktan oldu u kadar farkl trlerin farkl dilbilgisel zellik ve dzenleme yaps oldu unu fark etmekten de ayr heyecan duyarlar. Bylece, renciler, dil derslerinde odak noktasn bilginin de il, bu bilginin sylemsel ba lamda dilsel dzenleni eklinin olu turdu unu idrak ederler. lk retim ikinci kademe Trke Program (MEB) incelendi inde metin tr bilgisinin nemsendi i ve dinlenecek/izlenecek materyallerin ieri inde bulunmas gereken zellikler arasnda ayn temada birden fazla dinleme/izleme materyaline yer verilecekse bunlarn trlerinin farkl olmas gerekti i, her temada iki olaya ve bir d nceye dayal metne, her temada farkl trlerden en az okuma, bir dinleme metnine yer verilmesi gerekti i belirtildi inden ayn temann farkl metin trlerinde i leni biimlerini saptamann benimsendi i grlmektedir. Ancak, amacn, rencilerin, okuduklar metinle di er metinler arasnda ili ki kurmasn sa layarak d nme becerilerini geli tirmek olarak belirtildi i metinlerle ili kilendirme srecinde d nce becerilerini geli tirme de il, metin okunduktan sonra rencilere, daha nce okuduklar di er metinlerle ne gibi benzerliklerinin oldu unun soruldu u, metinler arasnda yer/zaman/ ahs ve varlk kadrosu, konu, d nce ve olay bakmlarndan ili ki kurulmasnn istendi i etkinlikler ya da Bu kitabn konusu ile daha nce okudu umuz ..... adl kitabn konusu arasnda nasl bir ili ki vardr?, Bu iki kitap arasnda ahs ve varlk kadrosu ynlerinden nasl

98

benzerlikler bulunmaktadr? (MEB, 2006: 69) gibi sorularla snama gerekle tirilmektedir. Bunun yan sra Dilidzgnn (2011) yapt bir ara trmada okuma srecinde metin trlerinin yapsal zelliklerinin irdelenmedi i, yalnzca bilgilerin nemsendi i, rencilerin okuduklar metinden hareketle ancak bu metinle dilsel, biimsel ve ieriksel anlamda hibir ili ki kurulmadan, bazen yazacaklar metin trnn zellikleri sralanarak farkl trde metinler yazmalarnn istendi i grlm tr; bu durumda rencilerin yazacaklar metin trne hkim olduklar da varsaylmaktadr. Amalarn gerekle tirilmesi iin metin trlerinin zelliklerini kuramsal olarak sralama yerine, bu zelliklerin metinde nasl gerekle ti ini ve metin trlerindeki farkllklarn ortaya karan ke fedici nitelikli etkinliklerin yaplmas gerekmektedir; ancak bu gibi al malardan sonra bir metin trnden yola karak ayn konu zerinde farkl metin trnde yaz yazlabilir. Bir dildeki metinlerin dilbilimsel tanmlama ltleri ve hangi metin trleri snfna sokulabilecekleri konusunda tam bir uzla ma olmad gibi metin trleri de henz kesin snrlarla birbirinden ayrlamamaktadr (Dilidzgn, 2010: 41). Swales (1999: 25); ortak ileti imsel ama; ortak ierik, biem ve ortak i levsel yaplar; hedef alnan sylem toplulu u ltlerinin metin trlerini belirleyebilece ini belirtmi tir. leti imsel ama yani dilin i levleri ba lamnda Halliday d nsel, ki ileraras ve metinsel (Gktrk, 1986: 24), Lyons, betimleyici, anlatmsal ve toplumsal (Kl, 2002: 32), Brown ve Yule (1983: 1-4) ise aktarmsal ve etkile imsel i levlerden sz ederken Jakobson, Bhlerin Organon Modeliyle saptanan betimleme, anlatm ve a r i levlerini; betimleme (gnderge), anlatm (co ku), a r, ili kisel, st-dilsel ve yaznsal i lev snflamasyla geni letir (Gktrk, 1986: 23). Szbilimsel olarak metinler ykleme, betimleme, aklama ve tart ma olarak temel grupta toplanmaktadr. Biber (1989: 8), Longacre ve Faigley & Meyerin i levsel bak al szbilimsel snflamalarn dilsel ayrlklar saptamada yeterli bulmam ve beraber kullanlan dilsel zellikleri hem i levsel hem de dilsel e itlilikleri kapsayan be boyutta snflandrarak saptad sekiz ileti imsel amala trleri adlandrm tr: Ki isel etkile im, bilgisel etkile im, bilimsel aklama, retici aklamalar, kurgusal anlat, genel anlatsal aklama, rapor etme, dolayl ikna ve a r. Gnay da (2003), i levleri ba lamnda anlatsal, betimleyici, kantlayc, aklayc/gndergesel, buyurucu, syle imsel, szbilimsel ve nceden haber verici olmak zere sekiz metin tipinden sz etmektedir. levsel snflamann yan sra metin yaps ba lamnda snflamalar da yaplm tr. Metin yaps bilginin ve d ncelerin yazar tarafndan dzenlenme eklidir; anlat ve aklama iki temel tr olarak alnr. (Grabe, 2002; Teele, 2004: 100). Oktar ve Ya co lu da (1995: 213) sylemi ynlendirme boyutunda etkile imsellik ve bilgilendiricilik parametrelerine gre Trke metinlerin ykleme ve aklayc anlatm biimli metinler olmak zere iki grupta toplanabileceklerini belirtmi lerdir. Teele (2004: 96) rencilerin anlama becerilerini geli tirmek iin anlat ve aklama metin yaplarnn farkllklarn anlamas gerekti ini vurgulam tr. Anad nce nedir den daha ok ne oldu ba lamnda de erlendirilen anlat metinlerinde yapsal dzenleme iin giri -geli me-sonu, yinelemeler, karakterler, mekn, konu, bak as, anad nce gibi yedi temel bile en, genellikle birinci ki i anlatm, olay sras ve gemi zaman kullanlrken; aklama metinlerinde tanmlamalar, iddialar, kantlar, bilgi/gerekler yer alr; olay sralama, kar la trma, neden-sonu, problem zme gibi farkl metin yaplar, nc/birinci ki i anlatm ve farkl zaman yaplar bulunabilir (Telee, 2004: 101-102). Grabe (2002: 252), Kucan & Beckin aklama metinlerinin bilgiyi yaplandrma/kavramla trma yollar sunduklar, dnya bilgisini belli bir ereveye oturtma, bilgiyi e itli kaynaklardan sentezleme, bilgiyi hiyerar ik biimlerde sralama ve snflama ve bilinenleri uygun biimde ifade etme yollarn gsterdi i d ncelerini aktarm tr. Anlatlarn o u tutarl bir yorum iin nedensel olarak ili kilendirilmi olaylar zinciridir. Bu adan aklama metinlerinin temel d ncelerini zetleme, olay zincirini zetlemeden; bilgiyi sentezleyerek yeni bilgi olu turma, ykden karmlarda bulunma ya da anlatdaki durumlar ahlaki dersler, duygusal tutum ve kahramann eylemleri asndan de erlendirmeden farkl grevler haline gelir. Bu nedenle her metin tr iin zelli ine uygun etkinlik modelleri geli tirilmelidir. Grabe (2002: 252), bunu iki ara trmayla rneklendirmi tir: Kucan & Beck, bir yl boyunca drdnc snf rencileriyle anlat ve aklama metinleri ile yaptklar al mada rencilerin bu iki tr farkl yollarla okuduklarn belirlemi tir. renciler anlat metinlerinde daha ok hipotez, karm, tahmin ve yorum retip, nemli bilgileri belirlemi ; aklama metinlerinde bilgiyi derinlemesine anlamaya al m , zetlerinde ayrntlara girmi ler, okurken yanl yorumlamalar yapsalar bile kendi deneyimleriyle ba lantlar kurarak bilgiyi zmsemeye al m lardr. Engelhard, Gordon ve Gabrielsonn anlat, betimleme ve aklama metinleriyle sekizinci snf dzeyinde yaptklar kar la trmal yazma al masnda anlat metinlerinde daha ba arl olduklar bulunmu tur. Temizyrekin (2008) yapt al mada da, ilk retim 8. snf rencilerinin ykleyici metinde okumaanlama puan ortalamas, bilgilendirici metinden daha yksektir. zbay (2009: 29), Mossun

99

Langerdan aktard , hemen her dnemde rencilerin ykleyici metinlere daha ok ilgi duyduklar ve anlama dzeylerinin daha yksek oldu u bulgusuna katlmakta ve bunu rencilerin okulncesi ve okumay renme a amasnda ykleyici metinlerle daha nce ve daha sk kar la malarna ba lamaktadr. Yaznsal anlatlar, aklayc anlatlar gibi yalnzca olay sralamas de ildir; olay zetlemek, karakterleri, mekn bulmak metnin anla ld n gstermez. Yaznsal metin tr di erlerinden farkl olarak hem anlamsal hem de estetik adan zmlenmektedir: Yaznsal metnin yzeydeki biimsel zellikleri de il, iletti i anlamlarla sundu u dnyadr onu yaznsal yapan (Gktrk, 1980: 54). nk yazar, okurda hedefledi i duygu/d nce de i ikli i iin; gerekli i, yan anlamlarla ve imgelerle ykl farkl bir dil kullanmyla kendi bak asn yanstacak ekilde kurgular. Bu amala yazar, gnlk hayattaki ki ilerden, olaylardan seerek gerek ya ama benzeyen kurmaca bir evren yaratr, bulgulad insanlk durumlarn bu kurmaca evren zerinde somutla trarak yaptn olu turur. Ancak bu dnya tmyle dile dklm olarak verilmez, okur, sylenenden sylenmeyeni kararak, yaptn gerekte neden sz etti ini, neye/nereye yneldi ini kendi kafasnda yazmak zorundadr, yaptn dnyas da kendisini almlayann dnyas ile btnlenir (Gktrk, 1989: 7). Saynn (1999: 25) dedi i gibi, Yazn metinleri kullanmalk metinlerin tersine-okura bilgi aktarmaktan ok, ileti ynelten metinlerdir. Yapttaki olay ve ki iler ama de il sadece aratr; okuyucu bunlar gerek ya amla ili kilendirme durumundadr. Metnin kurgusunu kavramak ve metindeki rtk anlamlara ula mak iin metindeki dilsel yaplar arasnda ili ki kurmak ve yaznsal metinleri farkl okumak gerekmektedir. Trke ders kitaplarnda rne in ykler; karakterler, yer, zaman, olay, zm asndan irdelenmekte daha sonra anad nce sorulmaktadr, yazarn olay neden anlatt , metni nasl kurgulad , kavramlar arasnda nasl ba lantlar kurdu u sorgulanmamakta, dz anlaml bir metin gibi ele alnmakta ve ele tirel okuma srecine girilememektedir. Ara trmann amac dilin estetik i levini yanstan yaznsal metinlerin farkl i lemleme gerektirdi i farkndal n kazandrmak amacyla Trke retiminde metin tr kar la trma al malar iin rnek olu turmaktr. lk retim Trke derslerinde zdemirin (1992: 39) retici/bilgilendirici ve ya atc/ya ant kazandrc (yaznsal) trler olarak iki temel tr zerine odaklanld grlmektedir: Makale, fkra, rportaj, ele tiri, deneme gibi d nce yazlar ve yk, roman, tiyatro, iir gibi yaznsal metinler. Ara trma iin yaznsal bir metin ile bir denemeyi kar la trmak uygun grlm tr; nk deneme, her ne kadar d nce a rlkl metin snfna sokulsa da Adalnn (2003: 324) Cemal Sreyann Bir yaz edebi olacak, yine de iir, roman, yk, ele tiri olmayacak, ayrca bilimsel kesinlik ta mayacak: te deneme! Tanmda ne de ilse, o yntemi uygulanyor yani szleriyle aktard gibi bazlarnn yaznsal snfa soktu u bir trdr. Yaznsal metinlerle syle i, insanlk durumlar, znel d nceye/bene dayanmas, duygusall a, okurun katlmna/kar k larna olanak vermesi, yazarnn dili gnlk dilin tesinde, bir slupla kullanmas, derin bir bilgi birikimi, zengin bir edebiyat ve sanat kltr olmas noktalarnda kesi se de, ama ve ierik asndan yaznsal metinlerle farkllk gsterirler. al mada metin tr rnekleri zerinde dilsel, biimsel ve ieriksel kar la trmalar yaparak metin trlerinin zelliklerini ke federek belirleme, benzerliklerini ve farkllklarn sezdirme ve metin trne uygun stratejiler geli tirme iin metindilbilimsel temelli ve grev-odakl snf-ii etkinlikler hazrlanm tr. Bu srete ayn anad nceye sahip-yozla mann sanata yansmas - iki farkl metin tr - bir deneme (Sabahattin Eybo lu - Mavi ve Kara) ve bir yk (Memduh evket Esendal - htiyar ilingir)- zerinde genel olarak ama, biem, okuyucu, metin yaps ve dilsel zellikler ba lamnda hedeflenen al ma, metinlerin yaratt metinsel olanaklar dhilinde metin yaps (ba lk-giri -sonu, metin yaps-zet, gnderimler), ierik, anad nce-ba lk ve trsel zellikler olarak maddelendirilmi tir.

MET N YAPISI BA LIK-G R -SONU: Metinlerin en byk nermeleri olan ba lkla giri paragraf tutarl olmal ve okuyucu konu/anad nce hakknda fikir edinebilmelidir. Deneme metninde ba l a ve giri tmcelerine bakld nda (Maviyle sanat, karayla para demek istiyorum) metinde para ve sanat ili kisinin irdelenece i ve kara szc nn a r mlarndan dolay da d ncenin ne ynde olabilece i anla labilmektedir. Oysa htiyar ilingir ba lkl ykde ilk paragraf mekn ve ki ileri tantc ierikte (Koyunpazarnda bir ufack dkkn, bir kk ocak yanyor, bir ufak ocuk krk ekiyor. htiyarlam , klm , ak sakall, kk yzl bir adam,) bir betimleme paragrafdr ve konu/anad nceyi anlamak iin metni sonuna kadar okumak gerekir.

100

1. a. Mavi ve Kara adl metnin ba l na ve giri /anad ncesini syleyiniz. b. htiyar ilingir adl metnin ba l na ve giri /anad ncesini syleyiniz.

paragrafna bakarak konusunu paragrafna bakarak konusunu

c. Konu/anad nceyi sylemek iin hangi metni sonuna kadar okumanz gerekir? A. (.) Mavi ve Kara B. (.) htiyar ilingir

Metinlerin son paragraflarnda anad ncelerin ifade edildi i grlmektedir, deneme metninde yazar daha nce sylediklerini farkl szlerle yinelemi tir, yani ierik aktr; ykde ise ileti, olay zerinden verilmi ve anad nceyi yine okuyucunun karmas iin bir bo luk braklm tr. yknn sonu paragrafndaki ifadelerden (Sanatta sz sahibi olmayan bir adamn, parayla onu de i tirmeye ne hakk vard.) okuyucu giri paragrafnda belirtilen meknda karakterlerin ne gibi olaylar ya adklarn tahmine ynelik yaratc d nceler geli tirebilir. Bu da yaznsal metinlerin bili sel ve duyu sal geli ime katksn kantlamaktadr. 2. a) A a daki sonu tmceleri hangi metinlere ait olabilir? A. (.) Mavi ve Kara 1. Sanatta sz sahibi olmayan bir adam, parayla, onu de i tirmeye ne hakk vard. aretleyiniz.

B. (.) htiyar ilingir 2. Btn manatlarn sanat oldu u zamanlar vardr. Ayn eyi bir ba ka trl syleyelim: Her insann Tanr oldu u anlar vardr.

b) Metinlerin son paragraflarnn tmn okuyunuz. Grup al mas yaparak metinlerdeki d nceleri/olaylar tahmin ederek arkada larnzla payla nz, asl metinlerle kar la trnz. Mavi ve Kara . . . htiyar ilingir

Yaznsal anlat metinleri aktif renme ba lamnda yazn e itimine katk sa layacak e itli drama al malaryla olu turulan ortamlarla rencinin ya ant geli tirmesini sa lamaktadr. 3. a) Snfta yere bir dkkn snr izerek ilingir dkkn olu turunuz, drt renci dkknn iinde ilingir, gen adam, yazar ve kk ocu u canlandrsn, ama konu masnlar. Di er renciler dkknn snrnda dizilerek (Konu ma duvar)o karakterlerin duygularn ve olayn a a da belirtilen tmcelerden sonra nasl geli ebilece ini onlarn a zndan sylesin. Gerek metinle kar la trn. Delikanl usul bozmakta srar ediyordu. - Canm sen tak. Nene lazm... - Taklmaz evladm... Ben krk yldr bu sanat i lerim. .

b) Be ki ilik gruplar olu turarak htiyar ilingir adl yknn kapak resmini canlandrn. Kapak resminde retmeninizin dokundu u ki i sorular yantlasn. a) Artk ihtiyarlad nz halde niye hala al yorsunuz? (ilingir) b) Usta kime denir? (ilingir) c) Gen adamn hangi sz sizi kzdrd? (ilingir) ) ok paraya ihtiyacn var? Ustann yerine sen olsan ne yapardn? (ocuk) d) Demirci de ne i elinize geri verince neler d ndnz? (Gen adam) e) Gen adam size byle eyi hayatmda grmedim dese ona cevap olarak ne sylersiniz? ( renci)

101

MET N YAPISI VE ZET: Flowerdew (2002: 95) tr analizini ematik yap ve szcksel-dilbilgisel zmleme diye ayrm ve Bhatia, Hasan, Martin, Swales, Ventola ve di erleri gibi bir trn szbilimsel olarak szcksel-dilbilgisel analizinin birinci a amasnn ematik yapsnn ablonunu karmak iin onu bile en a amalarna/katlmlarna blmek oldu unu sylemi tir. ematik yap zmlemesinde; yapnn blmleri, blmlerin yerleri, blmlerin zellikleri ve i levleri belirlenir. Paltridge (2001: 71), metinlerin giri , geli me, sonu gibi trsel yaplar oldu u gibi tanm, betimleme, problem-zm, de erlendirme gibi metin yaplar oldu unu da belirtmi tir. Bilgilerin uzun sreli hafzaya geip hatrlanabilmeleri bu gibi byk lekli nermelerinin karlmasna ba ldr (Dilidzgn, 2010: 70). Grabe (2002: 266), metin yapsnn grafiksel gsteriminin ve metin dzenlemesinin ve bunun dilsel gstergelerinin farkndal nn rencilerin metinlerden renme becerisini geli tirdi ini gsteren yeterince kant oldu unu belirtmektedir. Erden de (1998: 100), yaznsal metinlerin dizgesel analizinde izleksel yapnn zmlenmesi gerekti ini belirtmi tir. Labov (1972: 354-396) ykde izleksel yapnn somutla t zet, tantm, karma k olaylar dizisi, zm, de erlendirme ve sonu(ileti) olarak alt e belirlemi tir. Esendal, yknn neyle ilgili olaca yla ilgili zet ve okuyucunun zaman, yeri, ki ileri ayrt etmesini sa layan genellikle imdiki zamann hikyesi kullanlan tantm blmnde ihtiyar ilingire bir adam, adamck, karma k olaylar dizisinde demirci ve ilingir, de erlendirme blmnde ihtiyar, sonu blmnde de bu adam szckleriyle gnderimde bulunurken yknn st yap kategorilerini de belirlemi tir. Bu blmlerin farkndal rencilerin yky hem daha kolay anlamalarn hem de zetini karabilmelerini sa layacaktr.

4. a) htiyar ilingir ba lkl metinde yazarn ilingir iin kulland adlarn altn siyah kalemle iziniz ve a a daki zincire yaznz. (Konu malar d nda)

b) Zincirimizde benzer adlar bulunan halkalar ayn renkte, farkl kullanmlar farkl renkte boyayalm. c) Ayn renkte boyad nz halkalar a a daki yk blmleriyle e le tiriniz. A) De erlendirme E) leti B) zet F) zm C) Tantm D) Karma k Olaylar Dizisi

c) Renklerin belirledi i blmleri birer tmce ile ifade ederek yky zetleyiniz. ..

Denemenin retici bir yan olmakla birlikte yazar bilgiyi, kendi duygu/d nceleri do rultusunda kesinle tirme kaygs olmadan anlatrken nesnelli i de d lamaz; d ncelerini e itli bilgi, belge vb. yollarla temellendirir. Denemede ykde oldu u gibi belli bir yapdan sz edilemese de her denemenin kendine zg bir kurgusu vardr; anad ncenin belirlenebilmesi iin ierik yapsnn zmlenmesi, ne srlen d nceler, d nceyi geli tirme yollar ve birbirleriyle ili kilendirilmesi sralanmal/ emala trlmaldr. Adal (2003: 325), Uygurun Asl amac okuyucuyu d ndrmek, sorularla uyank tutmak, zm olanaklarnn e itlili iyle zgrle tirmektir szleriyle denemecinin, okurun katlmna ve kar k larna olanak verdi ini belirtmi tir. Denemelerde soru tmcelerinin yer almas zelli ini Eybo lu, paragraflarn konu tmcelerini soru tmceleriyle ifade ederek kullanm , bu da metnin ierik emasn karmaya ynelik etkinlik ortam yaratm tr. 102

5.a) Mavi ve Kara ba lkl metinde bo yerle tiriniz.

braklan blmlere a a daki sorular

(A) Sanatnn bir evliya olmasn dnyadan elini ete ini ekip gzellik yaratmann mutlulu uyla yetinmesini mi istiyorum? (B) Sanat, gerek yaratc olmaktan km birinin de sanat adna para kazanmaktan utanmas gerekmez mi? (C) Sanat hep z rt m kalmal demek istiyorum? (D) yi ama diyeceksiniz, sanatnn iyisini, ktsn, yaratcsn, ksrn nasl ayrt etmeli? (E) ok mu sert oldu bu yarg? (F) Bu iki kayg bir araya gelmiyorsa kabahat kimin?

b) A a daki tmceleri paragraflarla e le tiriniz. A) (..) Kimi sanatlar (!) yaratclklarn kaybetmemi olanlarn ekme ini yemektedirler. B) (..) Sanat maddiyatla bulu tu unda sanatlar yaratclklarn kaybederler. C) (..) Sanat aydnlktr, umuttur, hayattr. D) (..) Sanatlar para pe ine d tklerinde niteliksiz ama ok retirler. E) (..) Sanat zveri gerektirir. F) (..) a n olumsuz ynde de i en de erlerine kar insano lu btn de erlerini tam olarak yitirmez. G) (..) Maddiyat ama edinen sanatlar para kazanmay hak etmezler.

c) b kknda verilen tmceleri Mavi ve Kara metnine gre sralayarak metnin zetini karnz.

GNDER MLER: Deneme metninde yazar, d ncelerini do rudan aklad iin de indi i kavramlar sanat, sanat ve para metinde bir sreklilik gstermektedir. ykde ise yazarn amac okuyucunun kurmaca gereklikten karmlarda bulunmasdr, onun iin nce gnlk ya antda kar la lacak kurmaca bir evren yaratp okuyucunun olaylar kendi bak asndan de erlendirmesine olanak tanyarak daha sonra dillendirece i iletisine hazr bulunu lu u sa lar; bu nedenle de indi i kavramlar metnin sonunda yo unla maktadr. 6. a) Mavi ve Kara adl metinde sanat, sanat szcklerinin altn krmz, para szc nn altn sar kalemle iziniz. b) htiyar ilingir adl metinde sanat, usta/e szc nn altn sar kalemle iziniz. anlamllarn altn krmz, para

c) ki metinde bu szcklerin getikleri ya da yo unla tklar yerleri tart nz. d) Hangi metinde yazar d ncesini daha dolayl yoldan anlatmaktadr? A) ()Mavi ve Kara B) (.) htiyar ilingir

ER K Her iki metin de her eyin maddiyata dayanmaya ba lad bu yozla ma dneminde kutsal de erlerin tabii ki sanatn da korunamad ortak d ncesini yanstmaktadrlar. Esendal, bu a , kutsal de erlerin inkr edildi i, kanaatlerin ld , huzur ve rahatn snd , demirin yerini tenekenin doldurdu u bir kfr devresi olarak tanmlarken Eybo lu, parasz hibir eyin yaplmad , ideal ve lknn gzden d t , paray d nmeden sanat yapanlarn normal saylmad , bununla birlikte 103

sanatnn da geinmek zorunda oldu u, ona parann nemli oldu unu sylemenin do ru olmad bir a dan sz etmektedir. Ancak bu d nceler Mavi ve Kara metninde para ve sanat ili kisi irdelendikten sonra sonu olarak belirtilirken, htiyar ilingir metninde yazar, ya amdan seti i somut bir rnekten, ihtiyar ilingirden yola kmakta ve bu d ncelerini de erlendirme blmnde belirtmektedir. Bu nedenle, Eybo lu binde bir olsun maviyi karann zerine karanlarn oldu unu genellerken, Esendal, bunu ihtiyar ilingirle Para iin i lemedi ini iddia eden bu fakir ihtiyar, phesiz, sanatnn a yd. diyerek rneklendirmekte ve okuyucuya sezdirimlerde bulunmaktadr. 7. a) htiyar ilingir metninde Her eyi inkr eden kfr devresi gelmemi olsayd, phesiz bu gzel eyler snp gitmeyecekti tmcesinde yer alan kfr devresini yazar nasl tanmlyor? Aklaynz. htiyar ilingir/KFR DEVRES Kutsal de erleri inkar ettirmi rnek: ... .... ... ....

b)Mavi ve Kara metninde kfr devresi nasl tanmlanm tr? Mavi ve Kara/KFR DEVRES ... .. .. ...

8. a) Kfr devresi hangi metinde rneklendirilerek somutla trlm tr? A) (.) Mavi ve Kara B) (.) htiyar ilingir

b) A a da Mavi ve Kara metninde yer alan szlerle ihtiyar ilingiri ve ya ad olay kar la trnz. Mavi ve Kara Ama btn bu gereklere inat, sanat parann, maviyi karann stne karanlar var ya? Binde bir de olsun var ya? te onlar sanat: st taraf manat! c) b kknda yer alan Mavi ve Karadan alnan szler htiyar ilingirde hangi szlerle tam olarak yinelenmektedir? A) Evet, bu adam para kls de ildi. B) O, ustalarnn postunda oturur bir sanat halifesiydi. C) Para iin i lemedi ini iddia eden bu fakir ihtiyar, phesiz, sanatnn yd. D) Sanatta sz sahibi olmayan bir adamn, parayla, onu de i tirmeye ne hakk vard. ANAD NCE Her iki yazar iin de sanat kutsaldr ve insanlk de erlerini yanstmaktadr. Eybo lu nsandan insana de i meyen baz de erler de vardrHer insann Tanr oldu u anlar vardr, Esendal da, Sanata byle dindarca bir ba llk vard. Dkknlarn Allaha ibadet eder gibi kapam lard. Sanat onlara sunulmu bir kerametti szleriyle bunu belirtmi lerdir. 9. Mavi ve Kara ve htiyar ilingir metinlerinde Sanat kutsaldr d ncesini rneklendiren tmceler bulunuz. Mavi ve Kara: . htiyar ilingir: .. 104 htiyar ilingir

Her iki metindeki anad nce ortaktr. Karay mavinin stnde grenlerin o almas kutsal de erlerin yitmesine yol amakta, ihtiyar ilingir gibi binde biri ise sanatn yozla masn, baya la masn nlemeye al maktadr. 10. a) A a daki d ncelerden hangilerinden her iki metinde de sz edilmektedir? Metinlerden rneklendiriniz. A. (X.) Kutsal de erleri maddiyata de i meyenler ok az da olsa vardr. ( htiyar ilingir: Sanatlarn o u de i ti i iin eski binalarda grlen ssl edevat imdi grlmyor, Mavi ve Kara: Sanat parann, maviyi karann stne karanlar var ya? te onlar sanat: st taraf manat.) B. (X.) Sanat parann zerine karanlar sanat baya la trr. ( htiyar ilingirin para iin taklmamas gerekti i halde bir halka daha takmamas, / Mavi ve Kara: Parann kulu olmu sanat kolayna kat iin bol verir, ama kirli bir mavi) C. (MK) Gnmzn ko ullar sanatlar de i meye zorluyor. (Mavi ve Kara: Kazandklar paraya layk olmayan insanlar arasnda ya ama, geinme derdi olma, idealist olan alaya alma) D. ( ) Gen nesil maddiyata daha ok nem vermekte ve para getiren i leri yapmaktadrlar. ( htiyar ilingir: Para iin i lemedi ini iddia eden bu fakir ihtiyar, phesiz sanatnn a yd. Filan usta gitti, bu sanat da gtrd diyecekler diye, bu dkkn bekliyordu.) E. (X.) Para insanlar yozla trmaktadr. (Mavi ve Kara: Para d nmeden sanat ve bilim derdine d meyen enayi saylyor / htiyar ilingir: Canm, parasyla de il mi? )

b) Yukardaki d ncelerden yola karak her iki metni de kapsayan bir anad nce tmcesi yaznz. Anad nce: ....................................................................................................................... c) Her iki metinde de ortak olarak en ok yinelenen szckler nelerdir? Yinelenen szckler:

ANAD NCE VE BA LIK Denemede mavi ve kara szckleri metnin ba nda kullanlm , di er blmlerde yazarn bu szcklerle ba da trd yaratclk, sanat() ve para kavramlar arasndaki ili ki irdelenmi tir. Yazarn bir slup olu turmas denemeyi yaznsal tr snfna sokar (Adal 2004: 225). yknn ba l ise kavramlar ve olaylar yk karakterinde yanstr niteliktedir. htiyarlk de erlere ba ll , maneviyat, ustal ; ilingirlik ayakta durmaya al an bir sanat, ihtiyar ilingir", kendine emanet edilen sanat para iin de i tirmeyen, yozla maya direnen bir sanaty ifade etmektedir. Her iki metnin ba l nda da simgesel bir kullanm gzlenmektedir. 11. a) Mavi ve Kara ba lkl metinde mavi ve kara szcklerin altn ye il kalemle iziniz, metinde nerelerde getiklerini syleyiniz. Metnin di er blmlerinde yazar bunlar iin hangi szckleri kullanm tr? b) Mavi ve Kara ve htiyar ilingir metinlerini okuyunuz. Ba lktaki szcklerin metinlere gre a r trd anlamlar yaznz.
MAV KARA HT YAR

L NG R

..

c) Ba lk, hangi metinde olay, hangi metinde kavramlar kapsamaktadr? 1. Olay 2. Kavram A. (.) Mavi ve Kara B. (.) htiyar ilingir

TRSEL ZELL KLER 105

Deneme, farkl biem zelliklerinden dolay yaznsal nitelik ta d ndan dil kullanm asndan yk ile benzerlikler gstermektedir: Birinci rnekler Mavi ve Kara, ikinci rnekler htiyar ilingir metninden alnm tr. Her iki metinde de benzetme (Sanat kskan bir sevgilidir, Allaha ibadet eder gibi), e retileme (kirli bir mavi, kfr devresi), deyim (parann kulu olmak, para kls olmak), konu ma dili (Canm, yle ya), okuyucu ile ileti im (iyi ama diyeceksiniz, emin olunuz ki), znel yarglar (ho uma gidiyor, sanat byle dindarca bir ba llk vard), 1. tekil ahs kullanm gibi benzer dilsel zellikler yer almaktadr; ancak ama, yap, ierik, kurgu asndan farkllklar vardr. Kar la trmal al malarla metin trlerinin dilsel/i levsel/yapsal/ieriksel farkllklarn saptayarak metin trlerini belirlemek bilgiyi iselle tirmeyi, anlama ve anlatma a amasnda uygulamay kolayla tracaktr. 12. a) Mavi ve Kara metninden alnan a a daki tmceleri zellikleriyle e le tiriniz ve metindeki di er rnekleri de siz bulunuz. b) A a daki zelliklerden htiyar ilingir ba lkl metinde bulunanlardan rnekler veriniz. Tmce 1.Arada bul maviyi. 2. Neden derseniz, 3. Yoo. 4. Sanat hibir ortak kabul etmeyecek kadar kskan bir sevgilidir. 5.Parann sanat yenmesinden daha ac bir ey d nemiyorum insanlk iin. 6. Neden derseniz, 7. Kara maviyi, yani para sanat bulandryor gibi geliyor bana 8. ,pir a kna geceyi gndze eviriyorlard. E) Kesinli in olmamas F) znel Yarg E) E) B) Deyim B) ... B) ... zellik A) Okuyucu ile leti im Mavi ve Kara A) htiyar ilingir A) ..

C) Konu ma dili

C)

C)

D) Benzetme

D) ...

D) ...

F)

F)

G) E retileme

G)

G)

13.a) A a daki zelliklerin hangi metinlerde oldu unu rnek vererek i aretleyiniz. (Mavi ve Kara [MK], htiyar ilingir [ ]) Metin zellikleri A) Yazar izlenimlerini payla makta, iini dkmektedir, sradan insann bakt eyi grr. B) Ya adklarn yazar. C) Ya ama benzeyen kurmaca bir evren yaratr. )Yazar yarglar rnekleme do rulama yolunu semez. D) Yazar samimi bir slupla yazm tr. E) Okuyucu metindeki olay ve duygular gerek ya amla ili kilendirir. E) Ki isel yakndr. konulara/i hesapla malara M K ) Kolayca ve rahatlkla okunamaz. J) Daha ok bile ik tmceler vardr. K) Sz sanatlar ve deyimler kullanlmaktadr. L) Nesnel yarglar o unluktadr. M) Basit tmcelerden olu ur. N) Bir olay ya da duruma yaslanr. O) nsann insanla/ insann do a ve toplumsal evresiyle/ insann kendisiyle olan at mas bir soruna dn r. ) leti olay/ insan durumuna dn trlr P) Genellikle geni zaman kullanlr. R) Tanmlamalar olabilir. M K

F) Daha ok toplumsal konular ele alr.

106

G) retici ve d nsel yan vardr. H) Yazar konuyu zgrce seebilmektedir. I) Konu ma dili d nce diline dn r.

S) Anad nce iin sonuna kadar okunur. ) Ba lkta simgesel bir kullanm vardr.

b) Okudu unuz metinlerin ba harflerini metin trnn yanna yaznz. (.) Sohbet (.) Fkra (.) Ele tiri (.) Makale (.) Deneme (.) yk

renci daha sonra al t metin trlerinin di er zelliklerini ke fedebilmek iin ayrk bilgi grevleriyle e itli kaynaklardan ara trma yapp snfa sunabilir. c) Okudu unuz metin trlerinin di er zelliklerini ara trnz, okudu unuz metinlerden rneklendiriniz. Ayn anad nceyi ta yan metin trlerinde konunun nasl ele alnd n, kurguland n, dile dkld n zmleyen renciler bir metin trnde anlatlan bir konuyu di er bir metin trnde yazabileceklerdir. 14. Sait Faikin Haritada Bir Nokta ba lkl yksn okuyunuz, ayn konuda bir deneme yaznz.

SONU Metin, yap/ierik/anad nce/trsel zellikler asndan incelendi inde; - Denemede ba lk ve giri tmcesinden konu belirlenebiliyorken yky sonuna kadar okumak gerekmektedir. Denemede sonu blmnde ileti akken ykde olay/ki ilerden iletiyi okuyucunun karmas beklenmektedir. - yk okuyucunun tahmin yrterek yaratc d nce ve drama al malar ile ya ant geli tirmesine aktr. - ykde yaplan gnderimlerin biimiyle, denemede ise konu tmcelerinin soru tmceleriyle ifadesiyle metnin ierik emas belirlenebilmektedir. - Denemede anad nceyi belirten kavramlar metin boyunca srerlilik gsterirken ykde metnin sonunda yo unla maktadr. - Denemede yarglar genelleme ile belirtilirken ykde belli bir olayla rneklendirilerek sezdirilmektedir. - Her iki metnin ba l nda da simgesel bir kullanm vardr. Denemenin ba l kavramlardan yknn ba l ise olaydaki konulardan alnm tr. - Her iki metinde de szdizimsel ve szbilimsel benzerlikler olsa da ama, yap, ierik ve kurgu asndan farkllk gstermektedirler. Bu zmlemeler do rultusunda hazrlanan kar la trmal etkinlik al malaryla renciler metin trlerinin zellikle de yaznsal metinlerin farkllklarn ke federek iselle tirebileceklerdir. Bu al mann Trke retiminde metin tr bilgisinin yazn e itimi ve okuma al kanl edindirme srecinde katk sa lad n vurgulayarak metin tr temelli etkinlik olu turulmas iin rnek olu turdu u d nlmektedir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Adal, Oya (2003) Anlamak ve Anlatmak. stanbul: Pan Yaynclk. Biber, Douglas (1989) A Typology of English Texts. Linguistics,27, 3-43. Brown, G., Yule G.(1983) Discourse Analysis. Cambridge: Cambridge University Press, Bulut, A. (1998) Metin Trlerini Saptama ve ncelemede Edim-Biemsel Bir Yakla m. stanbul niversitesi Yabanc Diller E itimi Blm Dergisi, YDEB II, 19-28. van Dijk, T.A., Kntsch W. (1983) Strategies of Discourse Comprehension. Orlando, Florida: Academic Press. Dilidzgn, kran (2010) Metindilbilim ve Trke retimi. Uygulamal Bir Yakla m. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar.

107

Dilidzgn, kran (2011) lk retim Trke Derslerinde Sre Odakl Yazma al malarnn Yeri ve nemi, iinde (Ed.: V.D. Gnay, . Fidan, B. etin ve F. Yldz) Trke retimi zerine al malar, zmir: Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar. Erden, Aysu (1988) Ksa yk ve Dilbilimsel Ele tiri. Ankara: Gndo an Yaynlar. Erzden, Aybars (1998) Okuma Dersinin De i ik Boyutlar. stanbul niversitesi Yabanc Diller E itim Blm Dergisi. YDEB II, 29-58. Eybo lu, Sabahattin (2009) Mavi ve Kara (Denemeler 1940-1966). stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.

Flowerdew John (2002) Genre In The Classroom: A Lngustc Approach. (Ed.: Ann M. Johns) Genre in The Classroom: Multiple Perspectives. USA: Lawrence Erlbaum Associates. Gktrk, Ak it (1989) eviri: Dillerin Dili. stanbul: a da Yaynlar. Gktrk, Ak it (1980) Okuma U ra . stanbul: a da Yaynlar. Grabe, William (2002) Narrative and Expository. Macro-Genres. (Ed.: Ann. M. Johns) Perspectives USA: Lawrence Erlbaum Associates. Gnay, Do an (2003) Metin Bilgisi. stanbul: Multilingual. Hyon, Sunny (2002) Genre And ESL Readng: A Classroom Study. (Ed.: Ann. M. Johns) Genre in The Classroom: Multiple Perspectives, USA: Lawrence Erlbaum Associates. Johns, A.M. (1997) Text, role and context: Developing academic literacies. Cambridge University Press. Kl, Veysel (2002) Dilin levleri ve leti im. stanbul: Papatya Yaynclk. Genre in The Classroom: Multiple

Labov, William (1972) Language in the Inner City: Studies in the Black English Vernacular. (Ed.:W. Labov) The Transformation of Experience in Narrative Syntax, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. MEB. (2006) lk retim Trke Dersi retim Program ve Klavuzu (6, 7, 8. Snflar). Ankara: Devlet Kitaplar Mdrl . Oktar, L., Ya co lu S. (1995) Trke Metin Trleri: Bir Snflandrma al mas. IX. Dilbilim Kurultay Bildirileri, Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi. zbay, Murat (2009) Anlama Teknikleri I. Okuma E itimi. Ankara: nc Kitap. zdemir, Emin (1992) Szl ve Yazl Anlatm Tekni i, Kompozisyon. stanbul: Remzi Kitabevi. zdemir, Emin (1999) Yaznsal Trler. Ankara: Bilgi Yaynevi. zyldrm, I l (2010) Tr zmlemesi: Trke Metin ncelemeleri ve Kar la trmalar. Ankara: BilgeSu Yaynclk. Paltridge, Brian (2001) Genre and the Language Learning Classroom. USA: The University of Michigan Press. Pang, Terence T. T. (2002) Textual Analysis and Contextual Awareness Building: A Comparison of Two Approaches to Teaching Genre. (Ed. Ann. M. Johns) Genre in The Classroom: Multiple Perspectives, USA: Lawrence Erlbaum Associates Sayn, ara (1999) Metinlerle Syle i. stanbul: Multilingual. Swales, John M. (1999) Genre Analysis: English in Academic Research Settings. Cambridge University Press. Teele, Sue (2004) Overcoming barricades to reading: A Multiple Intelligences Approach. California: Corwin Press. Temizyrek, Fahri (2008) Farkl Trlerdeki Metinlerin lk retim 8.Snflarda Okudu unu Anlamaya Etkisi. Eurasian Journal of Educational Research, 30, 141-152.

108

TRKE RETMENLER N N OCUK EDEB YATI LE LG L GR LER ZER NE N TEL B R ARA TIRMA
Okt. Mustafa Onur KAN Ankara niversitesi Trk Dili Blm

zet Bu al mada, ilk retim 6.-8. snf Trke retmenlerinin, ocuk edebiyat ile ilgili gr lerini belirlemek ve bu gr ler do rultusunda neriler sunmak amalanm tr. Ara trmann al ma grubunu, Antakya merkez ilk retim okullarnda grev yapan 10 Trke retmeni olu turmaktadr. Ara trmada, retmenlere yar yaplandrlm gr me formu uygulanm tr. Elde edilen veriler, ierik analizi yntemi kullanlarak de erlendirilmi tir. Ara trmaya katlan Trke retmenleri, ocuk edebiyat rnlerinin, rencilerin dilsel ve bili sel geli imlerinde nemli bir etkisi oldu unu ifade etmi lerdir. retmenler; ocuk edebiyat ile ilgili bilgi eksikliklerinin oldu unu, hizmet ii e itim verilmesi gerekti ini ve hizmet ii e itimde ocuk edebiyat yazarlar ve uzmanlarndan yararlanlabilece ini belirtmi lerdir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, Trkenin e itimi ve retimi, Trke retmenleri, retmen gr leri.

Abstract In the content of this study, it is aimed to determine the 6th -8th grade Turkish course teachers opinions about childrens literature and provide recommendations in line with the teachers opinions. The study group, 10 Turkish teachers working in primary schools are the center of Antakya. In the scope of the study, teachers were asked to fill in semi-structured interview form. Data obtained were evaluated with content analysis method. Turkish course teachers in the survey expresses that childrens literature products have a significant effect on students' linguistic and cognitive development. Teachers stated that they have lack of information about childrens literature. Teachers expressed that they need in-service training about childrens literature and at this in-service training children's literature authors and experts can be utilized. Key Words: Childrens literature, Turkish education and teaching, Turkish course teachers, teachers opinions.

GR ocuk edebiyat, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel ad olarak tanmlanmaktadr (Sever,2003:9). ocuk edebiyat, ocuklarn byme ve geli melerine, hayal, duygu, d nce ve duyarllklarna, zevklerine, e itilirken e lenmelerine katkda bulunmak amacyla gerekle tirilir (Yaln ve Ayta , 2005: 16). ocuk edebiyat; ocuklara okurken e lenme ve zevk alma frsat sa lar, onlarn i dnyalarn zenginle tirir, okuduklar ile kendi ya amlar arasnda do al ve gl bir ba kurmalarn sa lar, ya am deneyimleri ile i ie olabilecek kapy aralar, yeni ve farkl ya am deneyimleri ile kar la ma ans verir. Ayrca, ocuklarda okuma-yazma farkndal n geli tirir, kitabn nemini vurgular, okuma yazma etkinliklerine kaynak olu turup okudu unu anlayabilmeyi ve dilin dzgn kullanmn sa lar (Huck, Hepler, Hickman ve Kiefer, 1997den Akt.: Kaya, 2007: 118). Anadili retiminde ocuk edebiyat ve bu edebiyatn rnleri nemli bir yere sahiptir. ocuk edebiyat ve bu edebiyatn rnlerinden yeterince yararlanlmas iin uygulayc konumunda olan retmenler, ocu un dilsel, bili sel, duyu sal ve toplumsal geli imi hakknda; ayrca ocuk edebiyat, nitelikli ocuk edebiyat rnlerinin zellikleri ile ilgili yeterli bilgiye sahip olmal ve bu konulardaki geli meleri takip etmelidir.

109

Bu al mada ilk retim 6.-8. snf Trke retmenlerinin ocuk edebiyat ile ilgili gr lerini belirlemek ve bu gr ler do rultusunda neriler sunmak amalanm tr. YNTEM Ara trmann bu blmnde, ara trmann modeli, al ma grubu, veri toplama aracnn geli tirilmesi ve i lemler konularna yer verilmi tir. Ara trmann Modeli Bu al ma, betimsel tarama modelinde yaplan bir ara trmadr. Tarama modelleri, gemi te veya halen var olan bir durumu var oldu u ekliyle betimlemeyi amalayan ara trma yakla mlardr. Ara trmaya konu olan olay, birey veya nesne, kendi ko ullar iinde ve oldu u gibi tanmlanmaya al lr (Karasar, 2006: 77). al ma Grubu al ma grubundaki 10 Trke retmeni, 2010-2011 retim ylnda Antakya merkezdeki ilk retim okullarnda grev yapmaktadr. retmenlerin 5inin mesleki deneyimi 5 yln altnda, 5inin ise 5 yl ve stndedir. Bu retmenlerin 6s kadn, 4 erkektir. al ma grubundaki 10 retmenin 8i E itim Fakltesi Trke retmenli i, 2si Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat blm mezunudur. Veri Toplama Aracnn Geli tirilmesi ve lemler

Bu al mada veri toplama arac olarak yar yaplandrlm gr me formu kullanlm tr. Trke retmenlerinin ocuk edebiyat ile ilgili gr lerini belirlemek iin 24 ak ulu sorudan olu an taslak form olu turulmu tur. Formun kapsam ve yap geerli ini sa lamak amacyla uzman gr ne ba vurulmu tur. 3 Trke e itimi uzman ve 2 Trke retmeninin yaptklar de erlendirmeler sonrasnda taslak formdaki baz sorularda de i iklik yaplm tr. Yar yaplandrlm gr me formu, al ma grubundaki retmenlere uygulanmadan nce pilot uygulama olarak 2 retmene uygulanm tr. Pilot uygulama sonucunda, formdaki sorularn retmenler tarafndan anla ld , bir gr menin yakla k 20 dakika srd belirlenmi tir. Formun, ara trmac tarafndan 10 retmene uygulanmasyla veriler toplanm tr. lemler: Yar yaplandrlm gr me formu ile elde edilen veriler, ierik analizi yntemi (Yldrm ve im ek, 2003) kullanlarak de erlendirilmi tir. De erlendirme birimi olarak tmce alnm tr. Bu ba lamda ilk olarak yarg bildiren tmceler kodlanm tr. Her yeni yarg tmcesi de erlendirme formuna yazlm , tekrarlanan tmceler iin nceden yazlan tmcenin yanna frekans i areti konulmu tur. ok kk ifade farkllklar gsteren fakat ara trmann amalar asndan ayn anlama gelen tmceler tek biimde kodlanm tr. rne in, ocuk edebiyat rnleri kltr aktarmnda nemli bir yere sahiptir. tmcesi ile ocuk edebiyat rnleri kltr aktarmnda nemlidir. tmcesi e it tutulmu tur. Btn gr me formlar bu ekilde kodlandktan sonra elde edilen verilerin dzenlenmesi amalanm tr. Gr me formundaki sorulardan elde edilen veriler, kimi zaman tmevarmc analiz yakla myla (Yldrm ve im ek, 2003) betimlenmi , kimi zaman kategorisel analiz yakla myla snflandrlarak maddeler hlinde, frekanslaryla verilmi tir. BULGULAR Bu blmde, retmenlerden yar yaplandrlm gr me formuyla elde edilen bulgulara yer verilmi tir. Yeni kan ocuk edebiyat rnlerini nasl takip ediyorsunuz? sorusuna ynelik olarak 10 retmen internetten takip etti ini, 5 retmen de kitaplardan takip etti ini belirtmi tir. ocuk edebiyat rnlerini seerken neleri gz nnde bulunduruyorsunuz? sorusuna kar lk olarak 6 retmen kitabn yazarn, 6 retmen kitabn ieri ini, 5 retmen Milli E itim Bakanl (MEB) tavsiyesini ve 4 retmen yaynevini gz nnde bulundurdu unu ifade etmi tir. Trke retmenlerinin Be endi iniz ocuk edebiyatlar (yerli-yabanc) kimlerdir? sorusuna ynelik olarak gr leri Tablo 1de frekanslaryla birlikte verilmi tir:

110

Tablo 1: retmenlerin Be endikleri Yerli-Yabanc ocuk Edebiyatlar

Yazarlar Glten Dayo lu Eflatun Cem Gney Rfat Ilgaz Edmondo de Amicis Hasan Gleryz Eleanor H. Porter Fazl Hsn Da larca Muzaffer zg Sevim Ak Aleksandre Dumas mer Seyfettin f 6 4 2 1 1 1 1 1 1 1 1

Ayrca 1 retmen, rencilerime yabanc yazarlar fazla nermiyorum. nk evirmenin kitabn posasn sundu unu, zellikle do ru, anla lr, aslna uygun eviri yaplmad n bunun da ocuk edebiyat iin nemli bir eksiklik oldu unu d nyorum. eklinde gr belirtmi tir. En son hangi ocuk edebiyat eserini okudunuz? sorusuna ynelik olarak Trke retmenlerinin yantlar Tablo 2de frekanslaryla birlikte verilmi tir: Tablo 2: retmenlerin En Son Okuduklar ocuk Edebiyat Eseri
Eserler Polyanna (Eleanor H. Porter) Halime Kaptan (Rfat Ilgaz) Yitik Kuzular (Kemal Ate ) Yadann Gizil Gc (Glten Dayo lu) Robinson Crusoe (Daniel Defoe) Yalnz Efe (mer Seyfettin) Ald Sz Anadolu (Mehmet nder) Kk Deniz Kz (Hans Christian Andersen) ermin (Tevfik Fikret) f 2 1 1 1 1 1 1 1 1

retmenlerin, Gnmz (a da ) ocuk edebiyat yazarlarndan kimleri takip ediyorsunuz? sorusuna dair yantlar Tablo 3te frekanslaryla birlikte verilmi tir: Tablo 3: retmenlerin Takip Ettikleri a da ocuk Edebiyat Yazarlar
Yazarlar Glten Dayo lu Muzaffer zg Aydn Balc Cahit Zarifo lu Hasan Gleryz pek Ongun Canan Tan Sevim Ak f 5 2 1 1 1 1 1 1

Ayrca 4 retmen a da ocuk edebiyat yazarlarn yeterince takip etmedi ini belirtmi tir. niversitede ocuk edebiyat dersi aldnz m? E er aldysanz bu dersin size ne gibi faydalar oldu? sorusuna ynelik olarak retmenlerin tamamna yakn (9) bu dersi ald n, 1 retmen ise almad n ifade etmi tir. ocuk edebiyat dersini alan retmenler, bu dersin onlara u faydalar oldu unu belirtmi lerdir:

111

ocuklarn dilsel, bili sel ve duyu sal geli iminde ocuk edebiyat rnlerinin olduka yararl ve kullanlabilir malzemeler oldu unu rendim (5). Ya seviyelerine gre kitap seimi yapmay rendim (3). Nitelikli bir ocuk kitabnn zelliklerinin nasl olmas gerekti ini rendim (3). ocuk edebiyat yazarlarn ve rnlerini tandm (2). ok de i ik metinlerle kar la tm. Bu metinleri derslerimde de kullanyorum (1). Farkl bir bak as kazandrd (1). ocuk edebiyat hakknda genel bir bilgi sahibi oldum (1). ocuklarn dnyasn daha iyi tandm (1). retmenlerin, ocuk edebiyatnn yeti kin edebiyatndan farkl zellikleri nelerdir? sorusuna kar lk olarak gr leri Tablo 4te belirtilmi tir: Tablo 4: retmenlere Gre ocuk Edebiyatnn Yeti kin Edebiyatndan Farkl zellikleri
Gr ler Dili daha sade olmaldr. Dili anla lr olmaldr. ocuk edebiyat eseri ocu un hayal dnyasna hitap etmelidir. ocuklarn seviyesine uygun olmaldr. ocuk edebiyatnda olaylar ocu un dnyasndan baklarak anlatlmaldr. A r kurgular iermemelidir. ocuklarn bili sel, duyu sal geli imini etkileyecek eler iermemelidir. lgi srekli klnmaldr. Davran kazandrc olmaldr. Bu edebiyatn rnleri daha e lendirici, e itici ve retici olmaldr. olumsuz f 4 4 4 3 3 2 2 1 1 1

retmenler,ocuk edebiyat rnlerinden derslerinizde nasl yararlanyorsunuz? sorusuna kar lk olarak a a daki gr leri dile getirmi lerdir: Derslerde ocuk edebiyat rnlerini rnek metin olarak kullanyorum. Hikaye, masal, iir vb. yazdryorum (2). ledi im konuda rnek vermem gerekti inde ocuk edebiyat rnlerinden daha fazla rnek vermeye al yorum. Ara sra bu rnlerden paragraflar alp anlama al malar da yapyorum (2). Ksaltlm olan hikyelerden konulara uygun olann seip dersin gdleme blmnde okuyorum veya rencilere okutuyorum (2). Sesletim e itiminde tekerlemelerden yararlanyorum (1). Metin trn kavratmak amacyla yararlanyorum (1). Dersin konusunu ilgilendiren ierikte yazlan bir eser varsa onu tantp rencilerimin okumasn tavsiye ediyorum. Bylece hem konu daha iyi anla lm oluyor hem rencilerim kitap okumu oluyor (1). Drama yoluyla yararlanyorum. rne in bir fabl canlandrma (1). ocuk edebiyat rnleri Trke dersleri d nda, di er derslerde de kullanlmal m? Cevabnz evet ise, nasl? sorusuna ynelik olarak al maya katlan retmenlerin tamam ocuk edebiyat rnlerinin Trke dersleri d nda, di er derslerde de kullanlmas gerekti ini belirtmi lerdir. Ara trmaya katlan retmenler gr lerini u ekilde aklam lardr: zellikle tarih derslerinde destanlardan yararlanlabilir (2). rne in bir sosyal bilgiler dersi i lenirken, tarih ierikli bir ocuk edebiyat rn kullanlabilir. rencilere bu kitaplar okumalar iin tavsiye edilebilir (2). Yaratcl destekleyen eserlerden, fen ve teknoloji derslerinde verilen proje ve performans devlerinde yararlanlabilir (1). Belirli gn ve haftalarda, uygun derslerde kullanlabilir. Bylece konular daha iyi renilebilir (1). Derste anlatlan konuyla ilgili ocuk edebiyat eserinde rnekler varsa bunlardan yararlanlabilir (1).

112

Snf kitapl nz var m, varsa kitaplkta ocuk edebiyatna dair hangi eserler var? sorusuna kar lk olarak 8 retmen snflarnda kitaplk oldu unu, 2 retmen ise snflarnda kitaplk olmad n belirtmi tir. 7 retmen kitaplklarnn MEBin belirledi i 100 temel eserden olu tu unu, 1 retmen de Gen Tima Yaynlarndan olu tu unu ifade etmi tir. Kltr aktarmnda ocuk edebiyat rnlerinin nemi nedir, bu ba lamda rnlerden nasl yararlanlabilir? sorusuna kar lk olarak ara trmaya katlan retmenlerin tamam, kltr aktarmnda ocuk edebiyat rnlerinin ok nemli oldu unu belirtmi lerdir. retmenler, gr lerini u ekilde aklam lardr: ocuk edebiyat kltr aktarmnda nemli bir yere sahiptir; bu nedenle kltr elerine yeterince yer veren ocuk edebiyat eserleri okutulabilir. Bunun iin zellikle yabanc yazarlar yerine, bu konuya zen gsteren Trk yazarlar okullarda ve evlerde n planda tutulmaldr (3). Kltr elerine yer veren ocuk edebiyat eserlerini okuyan ocuklar kltrmz daha iyi ve kolay renebilir (3). Kltr aktarm byk oranda dil ile dolaysyla kitaplar aracl yla yaplr. ocuk edebiyat bu adan son derece nemlidir nk ocuk okudu u kitapta anlatlanlar zihninde somutla trmakta ve edindi i bilgileri kitapta oldu u ekliyle almaktadr. Bu adan ocuk edebiyat yazarlar, eserlerini olu tururken ocuklarn zihinlerinde dengesizli e sebep olacak, kendi kltrmzde bulunmayan elere yer vermemeli. eviri eserler ise kendi kltrmze uygun ekilde evrilmelidir (1). Kltr e lenceli bir ekilde aktarmak asndan nemli bir yere sahiptir (1). Edebiyat eserleri yazld dnemin birok zelli ini yanstr -dnemin ve toplumun ya am biimi, giyim ku am, d nme tarz gibi- bu nedenle kltr aktarmnda bu rnlerden yararlanlmaldr (1). ocu a kltrmz sezdirme asndan yararl olabilir (1). Evrensel de erlerin aktarmnda ocuk edebiyat rnlerinin nemi nedir, bu ba lamda rnlerden nasl yararlanlabilir? sorusuna kar lk olarak ara trmaya katlan retmenlerin tamam, evrensel de erlerin aktarmnda ocuk edebiyat rnlerinin ok nemli oldu unu belirtmi lerdir. retmenler, gr lerini u ekilde aklam lardr: Evrensel kltr e lenceli bir ekilde aktarmak asndan nemli bir yere sahiptir (1). Evrensel de erler bu eserlerde ince ince i lenmeli ve ocuklarn evrensel de erlere sahip olarak yeti mesi sa lanmaldr (1). Seilen eserlere dikkat edilmelidir. Do ru iletiler veren eserler seilmelidir (1). Evrensel de erlerin aktarmnda ocuklarn dnyasna inebilecek en do ru eserlerin bu alan kapsamnda yer ald n d nyorum (1). Evrensel de erler ocuklara rneklerle ve sezdirmeyle aktarlabilir (1). ocuk edebiyat rnlerinde sayg, sevgi, umut ve drstlk gibi evrensel de erlerin yer almas gerekiyor (1). ocuk edebiyat rnleri rencilerin temel dil becerilerini (okuma, dinleme, konu ma, yazma) nasl etkiler? sorusuna ynelik olarak retmenlerin tamam, ocuk edebiyat rnlerinin rencilerin dil becerilerini geli tirdi ini ifade etmi lerdir. retmenler, gr lerini u ekilde aklam lardr: Kelime hazinesini geni letir (4). Trkeyi daha dzgn konu malarn sa lar (3). zellikle masallarda kullanlan tekerlemeler sesletimi geli tirici rol oynar (1). Kaliteli rnlerin okunmas ve okutulmas olumlu etkiler (1). Bu eserler ocuklarn dil ve tmce yaplarnn geli imi asndan ok yararldr. Kitaplardaki anlatm bir sre sonra rencilerin gnlk kullanmna da yansmakta ocuklar kitaplardan rendikleri yeni kelimelerle kendilerini daha iyi ifade edebilmektedirler (1). Kitap okuma zevki geli en ocuklarn dil geli imi daha hzl olur (1). Onlara zel bir edebiyat olmas dolaysyla her adan faydal olur (1).

113

Okumalarnn akc, konu malarnda sesletimlerinin Trkeye uygun olmasn, dinlemede sabrl ve dikkatli, yazmada yaratc olmalarn ve do ru yazm kullanmalarn sa lamaktadr (1). Sesletimi geli tirici tekerlemeler rencilerin dikkatini oka ekiyor. Bu da Trkemizi gzel ve dzgn konu malar asndan onlar olumlu etkilemektedir (1). Srekli okuyan renci daha akc ve dzgn konu abilir. Kelime da arc geli ece i iin yazma becerisi de geli ebilir. Anlatmak istediklerini rahatlkla ve do ru kelimelerle anlatabilir. Anlatm bozuklu u daha az olur. Yaratc yazma yetene i geli ir. Anlama yetene i geli ir ve bu durum da dinlemeyi olumlu etkiler. Daha hzl anlayp daha dikkatli dinleyebilir (1). Bu temel becerilerin hzl geli mesini sa lar. ocu un anlamas geli ir, okumas hzlanr (1). retmenlerin, ocuk edebiyat rnleri rencilerin bili sel (kognitif) geli imini nasl etkiler? sorusuna ynelik gr leri u ekildedir: rencilerin sk okumas onlarn bili sel geli imini olumlu ynde etkiler. ocuk edebiyat rnleri ocu un seviyesine uygun olursa bili sel geli imi daha iyi olur (3). Dilsel zeklarn geli tirir (1). rencilerin hayal glerini ortaya kararak duygusal geli imlerini glendirir (1). ocuklarn d nme becerisini geli tirir. ocuk, olaylar veya problemler kar snda nasl davranaca n kestirebilir (1). Bireyin evresini anlamasna katk sa lar (1). ocuklarn daha yaratc olmalarn sa lar, hayal dnyalarn geli tirir (1). ocuk edebiyat rnlerinin rencilerin ilgilerine uygun olmasna dikkat ediyor musunuz, cevabnz evet ise, nasl? sorusuna kar lk olarak, ara trmaya katlan retmenlerin tamam (10) ocuk edebiyat rnlerinin rencilerin ilgilerine uygun olmasna dikkat ettiklerini ifade etmi lerdir. retmenler gr lerini u ekilde aklam lardr: nce ilgi alanlarn reniyorum, sonra ona uygun kitap seiyorum (7). Mmkn oldu unca gvendi im yazar ve yaynevlerinin eserlerini tercih ediyorum (1). Albenisi olan kitaplar tercih ediyorum (1). Tekerlemesi bol olan masallar semeye al yorum (1). MEBin 100 temel eseri hakknda gr leriniz nelerdir? Bunlar derslerinizde kullanyor musunuz? sorusuna ynelik olarak, retmenlerin tamam bu kitaplar derslerinde kullandklarn belirtmi lerdir. retmenler, MEBin 100 temel eseri hakknda gr lerini ise u ekilde aklam lardr: Be eniyorum ve rencilerime neriyorum (5). Kullanmak istemiyorum ancak kullanmak zorundaym. ok kalitesiz, kitaplar ve yaynevleri var (3). Biro u iyi dolaysyla kullanyorum, ama bazlarnn ksaltlmas ve sadele tirilmesi iyi yaplmad ndan tercih etmiyorum (3). 100 farkl esere ayn anda ula mak ok byk kolaylk sa lyor (1). renci seviyesini en iyi bilen bana gre MEBdir. MEB rencilere uygun olmayan bir rn tavsiye etmez diye d nyorum, ticari bir ama da gtmez. Bu nedenle MEB tavsiyesini gz nnde bulunduruyorum (1). MEB tavsiyeli kitaplar arasnda yabanc dilden Trkeye veya yazld gnden gnmze ok kt evrilen, anlam btnl bozulmu kitaplar var. Srf MEB tavsiyeli oldu undan bilinsiz veli veya renciler o kitaplar alyorlar (1). rencilere verece iniz ocuk edebiyat rnlerini nceden siz okuyup de erlendiriyor musunuz? sorusuna ynelik olarak, ara trmaya katlan retmenlerin byk bir ksm (8) rencilerine verecekleri ocuk edebiyat rnlerini nceden okuyup de erlendirdi ini, 1 retmen bazen de erlendirdi ini, 1 retmen de de erlendirmedi ini ifade etmi tir. Ayrca, retmenler ocuk edebiyat rnlerini nceden okuyup de erlendirmelerine dair u gr leri de belirtmi lerdir: 114

ocuklara uygun de ilse nermem veya kitapl a almam (1). zellikle hibir eserini okumad m yazarlarn eserlerini ncellikle ben okurum e er uygun grrsem rencilere okuturum (1). Okuyup de erlendirmek iin yeterli zamanm yok ama genelde bildi im eserleri veriyorum (1). ocuklarn geli igzel seilmi kitaplar okumasn istemem. Okuyacaklar kitaplar, onlara faydas olan kitaplar olmaldr (1). Bazen okumad m kitaplar da verdi im oluyor. Ama nceden okumaya gayret gsteriyorum (1). retmenlerin, Size gre nitelikli bir ocuk edebiyat eserinin biimsel zellikleri nasl olmaldr? sorusuna ynelik olarak gr leri Tablo 5te frekanslaryla birlikte verilmi tir: Tablo 5: retmenlere Gre Nitelikli Bir ocuk Edebiyat Eserinin Biimsel zellikleri
Gr ler Kitap kapa ilgi ekici olmaldr. Punto ya seviyesine uygun olmaldr. Resimler ieri e uygun olmaldr. Ya a gre bol resimli olmaldr. Basks kaliteli olmaldr. Kaliteli k t tercih edilmelidir. Kapa kaliteli olmaldr. Renkli olmaldr. rencinin kitab srekli yannda ta masna engel olmayacak a rlkta olmaldr. Kapak resimleri kitabn konusuyla ilgili, canl ve ekici olmaldr. Kanc snf iin oldu u belirtilmelidir. zellikle ilk 1., 2. ve 3. snflar iin kaln kapl ciltler seilmelidir. Sayfa dzeni rahat ve ekici olmal, satrlar arasndaki bo luklar, kenar bo luklar ve paragraflar iyi ayarlanmaldr. f 6 6 4 4 4 4 3 3 3 2 1 1 1

Ara trmaya katlan retmenlerin, Size gre nitelikli bir ocuk edebiyat eserinin ieri i nasl olmaldr? sorusuna ynelik olarak gr leri Tablo 6da frekanslaryla birlikte verilmi tir: Tablo 6: retmenlere Gre Nitelikli Bir ocuk Edebiyat Eserinin erik zellikleri
Gr ler ocu un hayal dnyasna hitap etmeli ve hayal glerini geli tirmeli ancak gerekle mesi mmkn olmayan konulara ve ahslara ok yer verilmemelidir. ocu un dnyasna hitap etmelidir. Kltrel eler ve evrensel de erleri iermelidir. Davran kazandrc olmaldr. A r kurgular iermemelidir. ocuklarn bili sel ve duyu sal geli imini olumsuz etkileyecek eler iermemelidir. erik, ocu a yeni bak alar kazandracak, hayata, insanlara olumlu bakmasn sa layacak biimde olmaldr. Okuyucuya e itici bir ileti vermelidir. erik gnlk hayatta kar la lan, her rencinin kendinden bir eyler bulabilece i ekilde olursa rencide okuma iste i uyandrr. Yani renci Ben de byle bir ey ya adm. diyebilmeli ki o kitaptan ders alabilsin. f 3

3 3 2 1 1 1

1 1

115

ocuk edebiyat rnlerinin dil ve anlatm zellikleri nasl olmaldr? sorusuna ynelik olarak retmenlerin gr leri Tablo 7de gsterilmi tir. Tablo 7: retmenlere Gre ocuk Edebiyat rnlerinin Dil ve Anlatm zellikleri
Gr ler Dil akc olmaldr. Bilinmeyen szck says az olmaldr. Dil anla lr olmaldr. Dil sade olmaldr. Dil, renci seviyesine uygun olmaldr. Bilinmeyen szckler, tmceden veya paragraftan tahmin edilebilecek nitelikte olmaldr. z Trke szcklere daha ok yer verilmelidir. Ksa tmceler tercih edilmelidir. zellikle sesletimi geli tirici ynde olmal ayn zamanda konulara uygun olarak tekerlemelere geni yer verilmelidir. Dilimizin zenginliklerinden olan deyim ve ataszlerimiz, metnin ieri inden hareketle tahmin edilebilecek ekilde metinlerde yer almaldr. f 5 4 4 4 3 3 2 1 1

rencilerin ocuk edebiyat rnlerine ilgileri nasl artrlabilir? sorusuna kar lk olarak retmenlerin gr leri unlardr: Kitap okuma saatleri ile (3). ocuklara, nemli eserler tantlarak ve okutularak (2). ocuk edebiyat rnlerinin, ocuklara zel oldu u hissettirilerek (1). 100 temel eser gibi mecburiyetler olmadan (1). Me hur izgi film kahramanlarnn maceralar ykle tirilebilir (1). Eserlerin renciler tarafndan resimlendirilmesi veya canlandrlmas istenebilir (1). Okuyacaklar ilk eserler ilgilerine uygun seilirse ba ka eserleri okuma istekleri artar (1). renciler iin snf iinde kitap okuma yar yaplabilir. En fazla kitap okuyan dllendirilebilir (1). rencilerin ocuk edebiyat rnlerine ilgilerinin artrlmasnda retmenlere byk grev d mektedir. Bu nedenle retmenlere ocuk edebiyat ile ilgili e itli seminerler dzenlenebilir (1). Hem okuma saatlerinde hem de derste i lenen konuyla ilgili metinler seilip (ksa yk eklinde olanlar) okunabilir (1). Her snfta okumay ok seven, lider rencileri yeti tirip akran e itimi yaplabilir. nk kitap okuma al kanl nn %20si arkada tavsiyesiyle oluyor (1). Daha nce, ocuk edebiyat ile ilgili kurultay, sempozyum vb. etkinliklere katldnz m? Cevabnz evet ise, bu tr etkinliklerin ne gibi faydalarn grdnz? sorusuna kar lk olarak ara trmaya katlan retmenlerin tamam, daha nce ocuk edebiyat ile ilgili kurultay, sempozyum vb. etkinliklere katlmadklarn belirtmi lerdir. Trke retmenlerine ocuk edebiyat ile ilgili hizmet ii e itim verilmeli mi, cevabnz evet ise nasl bir e itim olmal (konu ve anlatc ba lamnda)? sorusuna kar lk olarak retmenlerin tamam, ocuk edebiyat ile ilgili bilgi eksiklerinin oldu unu ve hizmet ii e itim verilmesi gerekti ini ifade etmi lerdir. retmenlerin hizmet ii e itimin konusuna ve bu e itimi verecek ki iye dair gr leri ise u ekildedir: ocuk edebiyat yazarlar bu e itimi verebilir (4). Anlatc bu alanda ara trmalar yapan bir uzman olmaldr (3).

116

Bu e itim ocuk edebiyat rnleri, bu rnlerden nasl faydalanlaca konusunda ve ocuk edebiyat yazarlar ile ilgili olmaldr (2). ocuk edebiyat eserlerinin incelendi i, bu konu zerine yaplm tezlerin tantld ve anlatld e itimler verilebilir (1). rnlerin nasl ve hangi retim yntem ve teknikleriyle kullanlaca hakknda verilebilir (1). Bunlarn d nda, sizin ocuk edebiyat ile ilgili sylemek istedi iniz ba ka bir konu veya neri var m? sorusuna kar lk olarak retmenlerin gr leri u ekildedir: ocuk edebiyatn ilk retimde retmen olacak tm retmen adaylarnn ders olarak mutlaka almas gerekir (1). ocuk edebiyat rnlerini retmenler iyi bilmeli ki derslerinde etkin bir biimde kullanabilsinler. Bu adan retmenlerimizin bilgilendirilmesi gerekti ini d nyorum (1). Baz yaynevlerinin sadece maddi kayg gtmesi, kaliteli eserlerin azl , yabanc yaynlarn sorunlu evrilmesi ve rencilerin kitap alamamas, ocuk edebiyat rnlerinden faydalanlmas noktasnda skntlar olu turmaktadr (1). SONU VE NER LER ocuk edebiyat rnlerinin, rencilerin dilsel ve bili sel geli imlerini olumlu etkiledi i e itli kaynaklarda (Norton, 1999dan Akt.: Sever, 2003: 29; Temizyrek 2003: 164, 165; Aslan, 2007: 26; Kaya, 2007: 117; Kurt, 2008: 2; Bykkavas Kuran ve Erszl, 2009: 1; Ugun, 2010: 472) belirtilmi tir. Bu ara trmaya katlan Trke retmenleri de ocuk edebiyat rnlerinin rencilerin dilsel ve bili sel geli imlerinde nemli bir etkisi oldu unu ifade etmi lerdir. Benzer ekilde, Bykkavas Kuran ve Erszlnn ara trmasnda (2009: 13) da snf retmenlerinin ocuk edebiyat rnlerinin rencilerin dilsel ve bili sel geli imlerindeki nemini bildikleri belirtilmi tir. Temizyrek (2003: 166) ve Kk (2007: 305) ocuk edebiyat rnlerinin kltrel de erleri aktaracak biimde olmas gerekti ini belirtmi tir. al ma grubundaki retmenler ocuk edebiyat rnlerini, kltr aktarmnda nemli grmektedir. Ara trmaya katlan retmenlerin tamam ocuk edebiyat rnlerinin Trke dersleri d nda, di er derslerde de kullanlmas gerekti ini belirtmi lerdir. Benzer ekilde, Bykkavas Kuran ve Erszlnn (2009: 5) ara trmasna katlan snf retmenleri de ocuk edebiyatnn Trke d ndaki derslerin retiminde de retmene bir etkinlik materyali olu turmada geni olanaklar sundu unu ifade etmi lerdir. Bykkavas Kuran ve Erszlnn (2009: 13) ara trmasna katlan snf retmenleri, ocuk edebiyat rnlerinin rencilerin ilgilerine uygun olmasna dikkat ettiklerini belirtmi lerdir. Bu ara trmada da al ma grubundaki Trke retmenlerinin tamam, ocuk edebiyat rnlerinin rencilerin ilgilerine uygun olmasna dikkat ettiklerini ifade etmi lerdir. Maltepenin (2009: 411) ara trmasnda, nitelikli ocuk edebiyat rnlerini seebilme konusunda kendini yeterli ve yetersiz gren retmen adaylarnn hemen hemen e it sayda oldu u; kitap seimi konusunda kendini yeterli gren retmen adaylarnn ise yeterliklerini, nitelikli ocuk kitaplarnn zelliklerine ili kin bilgileriyle yanstamadklar sonucuna ula ld ifade edilmi tir. Bu sonu, niversitede verilen ocuk edebiyat derslerinin ierik, kapsam ve yntem asndan gzden geirilmesinin bir gerekesi olabilir. Bizim al mamzda da Trke retmenlerinin tamam, ocuk edebiyat ile ilgili bilgi eksikliklerinin oldu unu ve hizmet ii e itim verilmesi gerekti ini ifade etmi lerdir. retmenler, hizmet ii e itimde ocuk edebiyat yazarlar ve uzmanlardan yararlanlabilece ini belirtmi lerdir. retmenlerin tamam, daha nce ocuk edebiyat ile ilgili kurultay, sempozyum vb. etkinliklere katlmadklarn ifade etmi lerdir. Ba ka bir al mada (Bykkavas Kuran ve Erszl, 2009: 15), retmenlerin ocuk edebiyat sempozyumlarna katlmalar iin onlardan dinleyici creti alnmamas gibi e itli kolaylklarn sa lanlabilece i belirtilmi tir. al mann sonularna gre u neriler sunulmu tur: lk retimde grev yapacak retmen adaylarnn, lisans e itimlerinde ocuk edebiyat dersine yer verilmelidir.

117

Lisans dzeyinde verilen ocuk edebiyat dersleri sadece teorik olmamal, bu derslerde uygulamaya da yer verilmelidir. Uygulama derslerinin saati ayr olmaldr ve bu saatler dersin kredisine yansmaldr. Ayrca teorik derslerin ieri i de ocuk edebiyatna dair bilimsel bulgular nda gzden geirilmelidir. retmenlerin ocuk edebiyat ile ilgili bilimsel etkinliklere katlmlar artrlmaldr. retmenlere ocuk edebiyat ile ilgili nitelikli hizmet ii e itim verilmelidir. Bu e itimlerde ocuk edebiyat yazarlar ve uzmanlarndan yararlanlmaldr. retmenlerin a da ocuk edebiyat yazar ve eserlerini daha ok takip etmeleri sa lanmaldr.

KAYNAKA

Aslan, C. (2007) Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplarnn ocu un Okudu unu Anlama ve Yazl Anlatm Becerilerine Etkisi. Eurasian Journal of Educational Research, 27, 15-29. Bykkavas Kuran, . ve Erszl, Z. N. (2009) Snf retmenlerinin ocuk Edebiyatna li kin Gr leri. Yznc Yl niversitesi E itim Fakltesi Dergisi. VI, I, 1-17. Karasar, N. (2006) Bilimsel Ara trma Yntemi. Ankara: Nobel Yayn Da tm. Kaya, M. (2007) Okuma Yazma retiminde ocuk Edebiyatnn retim Amal Kullanmndaki Yntem ve Teknikler II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri), 04-06 Ekim 2006, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. 117-122. Kurt, B. (2008) ocuk Edebiyat rnlerinin Temel Dil Becerisi Olarak Dinlemenin Geli imine Etkisi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Gazi niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Kk, S. (2007) ocuk Edebiyatnda Kltrel De erler Asndan eker Portakal ve Fadi zerine Bir De erlendirme II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri), 04-06 Ekim 2006, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. 297-306. Maltepe, S. (2009) Trke retmeni Adaylarnn ocuk Edebiyat rnlerini Seebilme Yeterlilikleri. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. 12, 21, 398-412. Sever, S. (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Temizyrek, F. (2003) Trke retiminde ocuk Edebiyatnn nemi. TBAR-XIII. Ugun, D. (2010) Snf retmeni Adaylarnn ocuk Edebiyat Dersi ve ocuk Edebiyat rnlerine li kin Tutumlar. 9. Ulusal Snf retmenli i E itimi Sempozyumu (20- 22 Mays 2010), Elaz , 2010, 472-477. Yaln, A. ve Ayta , G. (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Yldrm A. ve im ek H. (2003) Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynlar.

118

TRKE DERS K TAPLARINDA YER ALAN MET NLER N OCUK HAKLARI AISINDAN NCELENMES
Yrd. Do. Dr. Sadet MALTEPE Balkesir niversitesi Necatibey E itim Fakltesi Ay e BAYRAM Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans rencisi

zet Demokratik ve insan haklarna saygl bireyler yeti tirmeyi amalayan insan haklar e itiminde Trke derslerine nemli grevler d mektedir. Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerde ocuklarn ya ama, geli me, korunma ve katlm haklarna ne dzeyde yer verildi ini belirlemeyi amalayan bu al mada nitel ara trma yntemlerinden dokman incelemesi yntemi kullanlm tr. Ara trma verileri 6., 7. ve 8. snf Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerden elde edilmi ve ierik analiziyle zmlenmi tir. Veriler frekans ve yzde puanlar hesaplanarak de erlendirilmi tir. Sonuta Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerde en ok katlm haklarnn, en az da ya amsal haklarn yer ald ortaya km tr. Anahtar Szckler: ocuk haklar, ders kitab, Trke ders kitab, yaznsal metinler.

Abstract Turkish courses are subjected to important missions in human rights education which aims educating democratic individuals respectful of human rights. In this study, which aimed at determining at what level childrens survival, development, protection and participation rights are given place in the literary texts in Turkish textbooks, document th th analysis method, one of the qualitative research methods, is used. The data of the study were gathered from 6 , 7 , th and 8 grade literary texts from Turkish course text books and analyzed via content analysis method. The data were interpreted by calculating frequency and percentile scores. As the result, in literary texts in Turkish course textbooks, participation rights take place the most while survival rights are involved the least. Key Words: Childrens rights, textbook, Turkish textbook, literary texts.

GR ocuk haklar, ocu un insan olmas, ayn zamanda da bakma ve zene gereksinim duymas nedeniyle do u tan sahip oldu u haklarn tmdr. Bu haklar; en genel ekilde ocu un bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlaksal bakmdan zgrlk ve saygnlk iinde sa lkl ve normal biimde geli ebilmesi iin hukuk kurallar ile korunan yararlar olarak tanmlanabilir (Akyz, 2000). Birle mi Milletler genel kurulunda 20 Kasm 1989da onaylanarak 2 Eyll 1990 tarihinde yrrl e giren ve Trkiyenin 9 Aralk 1994te kabul etti i ocuk Haklarna Dair Szle me, ocuklarn haklarn dzenleyen en kapsaml belgedir. ocuklarn zel gereksinmelere ve haklara sahip oldu u gere inden yola klarak hazrlanan ve 18 ya na de in btn ocuklarn ya ama, geli me, korunma ve kendileriyle ilgili kararlara katlma haklarn ele alan 54 maddeden olu an bu szle me; hukuksal adan ayrm gzetmeme, ocu un yksek yarar, ya ama ve geli me hakk ve ocu un gr lerinin dikkate alnmas olmak zere drt temel ilkeye dayandrlmaktadr (Akyz, 2000). Toplumdaki demokratik ortam en kkten en by e tm bireyler iin geerlidir. Bu ba lamda ocuk haklar toplumsal zgrlk anlay nn ve bireyin zgrle mesinin dayanaklarndan biridir. ocuk haklar szle mesiyle ocu un, ya ama, barnma, e itim, gvenlik, isim hakk, vatanda lk hak ve zgrlkleri, kimlik, kimli inin korunmas, d nce, vicdan hakk, inan zgrl , dernek kurma, zel ya am dokunulmazl , i kenceden korunma, kt muamele grmeme, cezalandrlmama vb. haklar koruma altna alnr.

119

ocuk Haklar Szle mesine gre ocuklarn sahip olduklar bu haklar konusunda bilgilendirilmeleri taraf devletlerin ykmllkleri arasndadr. Szle menin 42. maddesi Taraf Devletler, Szle me ilke ve hkmlerinin uygun ve etkili aralarla yeti kinler kadar ocuklar tarafndan da yaygn biimde renilmesini sa lamay taahht ederler. eklindedir. Bu maddenin zelde ocuk haklar e itimine, genelde ise insan haklar e itimine vurgu yapt sylenebilir (Karaman-Kepeneki, 2000). ocu a, bir yandan ya ad anda hem ocuk hem de birey olarak haklar tanyan ocuk Haklarna Dair Szle me, te yandan da gelece in hr d nceli, ak fikirli, yaratc, insanl n geli mesine katkda bulunabilecek insanlarn yeti tirilmesini amalayan bir dzenlemedir (Akyz, 2001). Bu ama erevesinde ocuklara haklarn retmek ve insan haklar e itiminde sreklili i sa lamak iin, ayr bir insan haklar dersinin yannda, okul programnda yer alan tarih, co rafya, sosyoloji, psikoloji, edebiyat ve felsefe derslerinde de insan haklar konusuna yer verilmesi gerekmektedir (UNESCO, 1969; UNESCO, 1987; Glmez, 1998; Karaman-Kepeneki, 2000). Karaman-Kepeneki ve Aslan (2011), genlere insan haklaryla ilgili bilgileri dizgesel ve dzenli bir biimde verecek ba msz bir dersin varl nn gereklili ine i aret etmekle birlikte, insan haklar e itiminde sreklili i sa lamak iin di er derslerden de yararlanlabilece ini ve bu e itime katk sa layacak en etkili derslerden birinin do as gere i dil ve edebiyat dersleri oldu unu belirtmi lerdir. Buradan hareketle ilk retim dzeyinde ocuk haklar ba lamnda verilecek insan haklar e itiminde Trke derslerinden etkili bir biimde yararlanlabilece i sylenebilir. Ders kitab, bir dersin retimiyle ili kili olarak hazrlanan ya da seilen, belirli llere gre incelendikten sonra belli bir okul, snf ve ders iin retmen ve rencilere temel kaynak olarak salk verilen kitaptr (O uzkan, 1993: 38). Son yllardaki teknolojik geli melere ra men ders kitaplar tm derslerde oldu u gibi Trke dersinde de nemini korumaktadr. Bunun yannda Trke retiminin en nemli arac; Trkenin szvarl n ve anlatm olanaklarn yanstan, ocu un geli im dzeyine, ya na ve ilgi alanna uygun yazlm (ayn zamanda iletileri gnmz sorunlarna dnk ve ocu u bugnn ya am gerekleriyle bulu turan) yaznsal nitelikli metinlerdir (Aslan, 2006: 8). Trke derslerinde etkili bir ocuk haklar e itimi verilebilmesi iin ders kitaplarnn ve renme retme srelerinin hazrlanmasnda ocuk haklar ba lamnda baz dzenlemelerin yaplmas gerekir. ncelikle Trke ders kitaplarnda ocuk haklaryla ilgili iirlere, yklere, anlara, gnlklere, fkralara, romanlara; haklarn ve zgrlklerin elde edilmesi iin verilen mcadeleleri anlatan ve ocuklarn haklarn konu alan gazete ve dergilerdeki gerek ve arpc olaylar ieren metinlere yer verilebilir. Bu metinler, rencilerden kahramanlarla zde im kurmalar ve bu durumu ocuk haklar ba lamnda yorumlamalar istenerek zmlenebilir. Metinlerin zmlemesinde ocuklarn kendilerinin ve yaknlarnn deneyimlerini payla masna olanak verecek soru ve etkinliklere yer verilebilir; bylelikle farkl d ncelerin rahatlkla ifade edilebilece i ortamlar yaratlarak rencilerin ocuk haklar zerinde ele tirel d nmesi sa lanabilir. ocuk haklarnn Trke derslerine yansmas, metinler ve metinlerle ilgili soru ve etkinliklerin yannda ders kitaplarna konulacak grsel uyaranlar da kapsayabilir. Trke ders kitaplarnda ocuk haklaryla ilgili karikatr, resim, foto raf gibi grsel uyaranlara yer verilebilir ve rencilerden bunlarn iletileri zerine konu malar istenebilir (Karaman-Kepeneki, 2000: 9091; Aslan ve Karaman-Kepeneki, 2008: 101124; Aslan, 2011: 29 33; Karaman-Kepeneki ve Aslan 2011: 479 ). Okulncesi dnemden ba layarak ocuklarn, ki ilik yapsnn olu umunda etkili bir uyaran olan ocuk kitaplar, ocuk Haklarna Dair Szle me hkmlerinin ya ama geirilmesinde nemli bir sorumluluk stlenmelidir (Sever, 2002). Byle bir duyarlkla yazlan ocuk kitaplarndan Trke ders kitaplarna alnacak metinler, ocuklar haklar konusunda bilinlendirmede nemli bir rol oynayabilir. nk Trke retiminde rencilerin ilgi, gereksinim ve dil evrenlerine uygun olarak seilen nitelikli metinler, onlarn duygu ve d nce e itiminde nemli sorumluluklar stlenir (Sever, Kaya ve Aslan, 2006). Bylelikle Trke dersinin de; iddetten arnm , demokrasi ve ho gry geli tiren ve rencilerin ya amlarn sorumlu yurtta lar olarak srdrecekleri becerileri kazandran ortamlarn sa lanmasnda (Akyz, 2001) zerine d en grevleri yerine getirebilece i sylenebilir. Trke ders kitaplar zerine son yllarda yaplan ara trmalar arasnda kitaplarn insan haklar e itimi ba lamnda incelendi i al malar da bulunmaktadr (Baysal, 1996; otuksken, 2003; Tanrver, 2003; Sava , 2004; Timur ve Ba l, 2003; Aslan ve Kepeneki, 2008). Bunun yannda kitaplarn ocuk haklar asndan incelendi i yalnzca iki al maya rastlanm tr. Bu al malardan ilkinde Karaman-Kepeneki (2010), ilk retim rencilerine nerilen 100 Temel Eserdeki ykleri ocuk haklarnn tm kategorileri ba lamnda incelemi tir. Di er al mada ise; Trke ders kitaplarndaki metinler, yalnzca ocuklarn katlm haklar asndan de erlendirilmi tir (Nayr ve 120

Kepeneki, 2011). Ancak Trke ders kitaplarnn ocuk haklarnn tm kategorileri ba lamnda btncl olarak de erlendirildi i bir al mann olmad grlmektedir. AMA Bu al mada, Milli E itim Bakanl tarafndan nerilen 6., 7. ve 8. snf Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerde ocuklarn ya ama, geli me, korunma ve katlm haklarna ne dzeyde yer verildi ini belirlemek amalanm tr. YNTEM Ara trmada, nitel ara trma stratejisi iinde yer alan dokman incelemesi yntemi kullanlm tr. Dokman incelemesi, ara trlmas hedeflenen olgu veya olgular hakknda bilgi ieren yazl materyallerin analizini kapsamaktadr. Dokman incelemesi sayesinde ara trmac zengin, kapsaml ve derinlemesine veriler elde edebilmektedir. Ancak dokman inceleme, basit bir biimde materyalleri okumak ve zetlemekten farkl grlmektedir (Rossman ve Rallis,1998; Yldrm ve im ek, 2005). Ara trma evrenini, 2011-2012 e itim retim ylnda MEB tarafndan ilk retim kurumlarnda okutulan Trke ders kitaplar olu turmaktadr. al mada nitel ara trmann amal rnekleme yntemlerinden kolay ula labilir durum rneklemesi yntemi kullanlm ve ara trmaclarn grev yapt illere bakanlk tarafndan gnderilen Trke ders kitaplar rneklem olarak seilmi tir. Buna gre ara trmann veri toplama kayna n; MEB (6., 7. ve 8.snf) , Evren (6. snf) , Koza (7. snf ) ve Tav (8. snf) adl yaynevleri tarafndan hazrlanan Trke ders kitaplar olu turmaktadr. Ara trmann verileri, bir nitel ara trma yntemi olan ierik analizi ile zmlenmi tir. erik analizinde temelde yaplan i lem, birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar erevesinde bir araya getirmek ve bunlar okuyucunun anlayabilece i biimde organize ederek yorumlamaktr (Yldrm ve im ek, 2005: 227). Bu temel ama erevesinde ncelikle analiz birimi olarak ana kategoriler ile alt kategorilerin belirlenip tanmlanmas, ardndan da analizin yaplaca ba lam biriminin (szck, cmle, paragraf) seilmesi gerekir (Yldrm ve im ek, 2005: 227-241; Balc, 2009: 46-52). Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerin ocuk haklar asndan incelenmesinin amaland bu al mada, ocuk haklar ana kategori olarak kabul edilmi ; alt kategoriler ise ocuk Haklar Szle mesindeki maddeler dikkate alnarak ya amsal haklar, geli imsel haklar, korunma haklar ve katlm haklar eklinde belirlenmi tir. Bu alt kategoriler a a daki gibi tanmlanm tr (Karaman Kepenekci, 2010: 68): Ya amsal Haklar: Bunlar; ocu un ya ama ve yeterli ya am standartlarna sahip olma hakk, kendi ailesi ile ya ama, ayrmcl a tabi olmama, bir isme sahip olma, do ar do maz kayt altna alnma, tbbi bakm alma, beslenme, barnma, sevgi ve bakm alma gibi temel ihtiyalarnn kar lanmasn ngrr. Geli imsel Haklar: Geli im haklar; e itim, oyun, bo zamanlarn de erlendirebilme, e lenme, kendini en st dzeyde gerekle tirmek iin gerekli bilgilere eri ebilme ve din, vicdan ve d nce zgrl sa layan haklardr. Korunma Haklar: Bunlar; istismar ve ihmalin tm biimlerine kar ocu un korunmasn garanti altna alan haklardr. ocu un korunma haklarna rnek olarak fiziksel, duygusal ve cinsel istismara kar korunma, ocuk i ili inin nlenmesi, silahl at ma halinde ocuklarn korunmas, yarg sisteminde ocuklarn korunmas ve zel bakma muhta ocuklarn korunmas gibi haklar verilebilir. Katlm Haklar: Katlm haklar, ocu un aile iinde ve toplumda aktif bir rol elde etmesi iin verilen haklardr. Bunlar; d ncelerini zgrce ifade etme, kendi hayatn etkileyen konularda sz sahibi olma, dernek kurma ve bar iinde toplanma zgrl haklarn ierir. Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerin analizinde ba lam birimi cmle olarak belirlenmi ve alt kategorilerin her bir cmlede hem ak hem de gizli olarak ne sklkla geti i saptanm tr. al mann gvenirli ini sa lamak iin geli igzel seilen bir ders kitabndaki (MEB 8. snf), tm alt kategoriler ara trmaclar tarafndan farkl zamanlarda tekrar kodlanm tr. Kodlama sonucunda ara trmaclar arasndaki gr birli i %89 olarak hesaplanm tr. Ara trmann gvenilirli ini sa lamak iin kodlayclar arasnda en az %70lik bir gr birli i gereklidir (Yldrm ve im ek 2005: 233). al mann geerli ini sa lamak iin ise incelenen ders kitaplarndaki tm yaznsal metinler karlmadan analiz edilmi tir. 121

Ara trma verilerinin analizinde frekans ve yzde kullanlm ve elde edilen de erler izelgelerde sunulmu tur. BULGULAR Bu blmde; 6.,7. ve 8. snf Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerde ocuklarn ya ama, geli me, korunma ve katlm haklarna ne dzeyde yer verildi i incelenmi tir. ocuk haklarnn tm kategorilerinin snflara gre da lm izelge 1de ve ocuklarn ya amsal, geli imsel, korunma ve katlm haklarnn tm ders kitaplarndaki da lm ise izelge 2de sunulmu tur:
izelge 1. Trke Ders Kitaplarndaki ocuk Haklarnn Tm Kategorilerinin Snflara Gre Frekans (f) ve Yzde (%) Da lm

KATEGOR LER Ya amsal Haklar Geli imsel Haklar Korunma Haklar Katlm Haklar TOPLAM % f % f % f % f % f

6.SINIF TRKE 7.SINIF TRKE 8.SINIF TRKE DERS K TAPLARI DERS K TAPLARI DERS K TAPLARI 45 22 42 20 45 22 75 36 207 100 6 5 33 26,8 27 21,9 57 46,3 123 100 42 17,1 66 26,8 60 24,3 78 31,8 246 100 93 16,1 141 24,5 132 23 210 36,4 576 100

TOPLAM

izelge 1.e gre; ocuklarn ya ama haklarnn en ok 6. snf Trke ders kitaplarnda (%22), geli im haklarnn 7. ve 8. snf ders kitaplarnda (% 26,8), korunma haklarnn 8. snf (%24,3) ve katlm haklarnn ise 7. snf ders kitaplarnda yer ald sylenebilir.
izelge 2. Trke Ders Kitaplarndaki ocuk Haklarnn Tm Kategorilerinin Frekans (f) ve Yzde (%) Da lm
KATEGOR LER Ya amsal Haklar Geli imsel Haklar Korunma Haklar Katlm Haklar f % f % f % f TOPLAM % f % MEB 6. SINIF 12 14,2 15 17,8 18 21,5 39 46.5 84 100 Evren 6. SINIF 33 26,8 27 22 27 22 36 29,2 123 100 MEB 7. SINIF 3 5,2 9 15,8 21 36,9 24 42,1 57 100 KOZA 7.SINIF 3 4,6 24 36.3 6 9,1 33 50 66 100 MEB 8. SINIF 24 16,3 36 24,5 24 16,3 63 42,9 147 100 TAV 8. SINIF 18 18,2 30 30,3 36 36,4 15 15,1 99 100 93 16,1 141 24,5 132 23 210 36,4 576 100 TOPLAM

ocuk haklarnn ilk retim Trke ders kitaplarnn tmndeki da lmna bakld nda, en ok ocuklarn katlm haklaryla ilgili ifadelere (%36,4) yer verildi i grlmektedir. Bunu geli imsel haklar (% 24,5), korunma haklar (%23) ve ya amsal haklar ( %16,1) izlemektedir. izelge 2. ocuk haklarnn kategorilerine gre incelendi inde ise; ocuklarn ya amsal haklarna ili kin ifadelerin en ok Evren yaynclktan km olan 6. snf Trke ders kitabnda (%26,8) yer ald sylenebilir. Bunu srasyla Tav Yaynlar 8. snf Trke ders kitab (%18,2), MEB 8. snf Trke ders kitab (%16,3), MEB 6.snf Trke ders kitab (%14,2), MEB 7.snf Trke ders kitab (%5,2) ve Koza Yaynlar 7.snf Trke ders kitab (%4,6) izlemektedir.

122

Geli imsel haklarna ynelik ifadelere yer verili durumuna gre bir inceleme yapld nda, Koza Yaynclk 7.snf Trke ders kitab (%36.3) ilk sray almaktadr. Ardndan Tav Yaynlar 8.snf Trke ders kitab (%30,3), MEB 8.snf Trke ders kitab (%24,5), Evren Yaynclk 6.snf Trke ders kitab (%22), MEB 6.snf Trke ders kitab (%17,8) ve MEB 7.snf Trke ders kitab (%15,8) biiminde bir sralamann oldu u grlmektedir. Korunma haklaryla ilgili ifadelere yer verili durumuna gre yaplacak sralamada MEB 7.snf Trke ders kitab (%36,9) ilk srada yer almaktadr. Ardndan Tav Yaynlar 8.snf Trke ders kitab (%36,4), Evren Yaynclk 6.snf Trke ders kitab (%22), MEB 6.snf Trke ders kitab (%21,5), MEB 8.snf Trke ders kitab (%16,3) ve Koza Yaynlar 7.snf Trke ders kitab (%9,1) yer almaktadr. Katlm haklarna ynelik ifadelerin yer al yzdesine gre bir sralama yaplacak olursa; Koza Yaynlar 7.snf Trke ders kitab (%50) ilk srada yer almaktadr. Bunu srasyla, MEB 6.snf Trke ders kitab (%46,5), MEB 8.snf Trke ders kitab (%42,9), MEB 7.snf Trke ders kitab (%42,1), Evren Yaynclk 6.snf Trke ders kitab (%29,2) ve Tav Yaynlar 8.snf Trke ders kitab (%15,1) izlemektedir. 6., 7. ve 8. Snf Trke Ders Kitaplarnda ocu un Ya amsal Haklar ncelenen 6.,7. ve 8. snf Trke ders kitaplarnda ocuklarn ya ama hakkna dair verilen ifadelerin oran %16,1'dur. Buna gre ya amsal haklar kitaplarda yer al oranna gre tm kategoriler iinde son srada yer almaktadr. Kitaplardaki ya amsal hakkyla ilgili ifadelerin yer ald a a daki rneklerde bakm, beslenme ve barnma, ailesi ile birlikte ya ama gibi haklarn kullanld grlmektedir: [ Babam ] Araziden dnd bir ak am yemekte birlikteydik. Masada birlikte oturup yemek yemek, az ya anan ve benim iin ok sevindirici bir durumdu.(MEB 6; s.105) Biz evde ki iydik, birbirimizle konu ur, birlikte e lenir, her eyi payla rdk. (MEB 6; s.108) Sadece tkrdyordu saat. Hi yol alp ilerlemiyordu. stiyordu ki ko sun. abucak dnsn. Dnsn de annesi i ten geliversin hemen. (MEB 7; s. 64) Ay e, Ali! Haydi gelin artk. Sofra hazr. Yeme imizi yiyelim. Sonra devam edersiniz. (Evren 6; s. 35) Sevgi ve bakm hakkna ynelik olarak ayrca u ifadeler de rnek gsterilebilir: Yalnz annesi, o yrekli kadn, o lunun geri zekal oldu una, iyile emeyece ine asla inanmaz. Bu inancn ispatlamak iin al r hep (Evren 6; s.58) Anas kucaklayp pyor (Evren 6; s.46) Babaannesi e ilmi , Vedatn pabularn ba lyordu. (Koza 7; s.104) Annesi glmseyerek bakt o luna. Eliyle salarn ok ad. Gizli bir gurur duydu. (Tav 8; s.16) Bu arada onu biraz daha iyi ya atabilmek iin karm d nnden kalma be ibirli ini bozdurdu. (Tav 8; s. 75) Kadn, ocu u kuca na alp var gcyle ba rna bast. (Evren 6; s.46) te bu ocuk annesinin snrsz sevgisi ve kendi gayretiyle cesaretin kaplarn zorluyor, oradan bir pencere ap ya ama ve zgrl e uzatyor ba n. (Evren 6; s.58) Azck so uk alsam, nezle olsam hemen anneci im sevecen ehresiyle kar ma geliyor (MEB 6; s. 66) Bykleri kltan geirdiler. Kkleri kul edip herkes birini alp gitti. (Tav 8; s. 92) Zaten evimizi sobayla stt mz iin k gnleri salondan hi d ar kmyor ancak yataca mz zaman odalarmza gidiyoruz. O zaman zorunlu olarak ben de, ablam da, abim de derslerimizi k gnleri salonda yaparz. Byk yemek masasnn k esini payla rz (MEB 8; s. 88) Ayrmcl a tabii olmayan bir isme sahip olma hakknn kullanmna rnek olarak ise a a daki ifadeler verilebilir: sim ararken szlk bana ne kadar bo gelmi ti. Ona, l l, kinat gibi manal bir kelime bulmak istiyordum. Sonunda mer dedik. Bu da ona yak m t. Onu, tarihe girmi btn merlerin ba ar ve stnlklerine layk gryordum. (Tav 8; s. 74)

123

Burada ikisinin ocuklar o ald. Kayann evlad ok oldu. Tukuzunki ondan daha az oldu. Kayan ocuklarna Kayat dediler. Tukuz ocuklarna iki ad koydular. Bir nicesine Tukuzlar dediler; bir nicesine Trlken dediler. (MEB 8; s. 57) Kardan kzlarnn adn Kar Tanesi koymu lar. (Evren 6; s.102) 6., 7. ve 8. Snf Trke Ders Kitaplarnda ocu un Geli imsel Haklar Trke ders kitaplarnda yer alan metinlerde geen geli imsel haklar %24,5'lik oranla ikinci srada gelir. Geli imsel haklarla ilgili en fazla ifade Tav 8. snf Trke ders kitabnda bulunmu tur A a da Trke ders kitaplarnda geli imsel haklarla ilgili ifadelere ait rnekler verilmi tir: E itim hakkna ynelik olarak verilen ifadeler unlardr: Benimle olmaz. Okula gideceksin. (Evren 6; s. 14) Kara kuru yapl bu renci ehrin yerlisi de ildi. Orta Anadolunun bir kynden okumak zere amcasnn yanna gelmi ti. (Evren 6; s.80) Aradan birka ay gemi ti ki orada oturan bir yenieri a as onunla ilgilendi. ocu un kimsesiz ve becerikli oldu unu grnce onu yanna alp At Meydanndaki brahim Pa a Kona nn Acemio lanlar Okuluna verdi. (MEB 8; s. 44) Ama imdilik uyumalsn Galileo. Yarn okul var. (MEB 6; s.118) Kk kzn eli yava lam t. Yz glmsyordu. nk ya lar daha byynce ebesiyle stanbula okumaya gidecekleri aklna gelmi ti. stanbulda okumak, bunlar gzel eylerdi (Tav 8; s.122) Hayr Mustafa! Sen, khya yapmayaca m mektebe gnderece im. Orada okuyup yazmay reneceksin. (MEB 7; s.48) Dinlenme, e lenme, kendini gerekle tirme gibi geli imsel haklara ynelik olarak ise u ifadeler rnek olarak verilebilir: Veysel Day, dedi. Ver o kitab bu delikanlya Bu iki yumurcak ekme in de erini de biliyor, parann nereye harcanaca n da Bir de il tane masal kitab helal olsun onlara. (MEB 6; s.24) ocuklar anneleri gtryor bayram yerine. Onlar atlkarncaya, dnme dolaba bindirir. (MEB 6; s.85) Bak, dedi ocu a. yi bir okur oldu un iin seni sevdim. Son yazd m kitabm yok sende. Sanyorum bunu bilmiyorsun. imdi sana onu da imzalayaca m. Ktphanende bulunsun. (Tav 8; s.17) Ankete verilen cevaplardan yola karak hazrlad m Akif ve Genlik isimli ara trmam okulun duvar gazetesinde yaynland gn sevincimi unutamam. retmenimin takdiri, bu sevincimi daha bir arttrd. (MEB 8; s.51) O ramazan her ak am, hep o yar karanlk ve kk arsada hayal perdesinin nndeydim. (Koza 7; s. 78) Annemle gitmi tik, balkon tenhayd, perdede ilk Frankenstein filmi oynuyordu.(Evren 6; s.74) Leyla ne olmak istedi ini tereddtsz bilirdi.() Leyla doktor olmak isterdi. zin vermediler. (Koza 7; s. 89) E er al man gerekiyorsa bir eyler renmen gerekiyorsa yiyece ini nasl bulaca n ren (MEB 8; s. 109) Sen ne diyorsun koum, dedi. O kitap ok pahal bu parayla olmaz. Sanki tepemden a a kaynar sular bo ald. Btn umutlarm yok olmu tu. (MEB 6; s.24) 6., 7. ve 8. Snf Trke Ders Kitaplarnda ocu un Korunma Haklar Yaplan inceleme sonucu elde edilen verilere gre Trke ders kitaplarnda ocuk haklarna yer verili bakmndan korunma hakk %23 oranyla nc srada yer almaktadr. Korunma haklaryla ilgili ifadelere en ok yer veren kitap MEB 7.snf Trke ders kitab (%36,4), en az yer veren kitap ise Koza Yaynlar 7. snf Trke ders kitabdr (%9,1). 124

ncelenen metinlerde korunma haklaryla ilgili ifadelerin yer ald rnekler a a da sunulmu tur: O gne kadar ya annemin ya da Bekir a abeyin elinden tutarak evimizin bulundu u sokaktan km tm caddeye. Sokaktan te yasak henz korkulu bir dnyayd benim iin. (Evren 6; s. 40) Uyandrmam, dedi. Uyandrmam. Acmzdan leceksek de lelim. Bir ocu un al masndan ne olur? (Evren 6; s.46) Kurban olaym Zeynep. Osman kolla. ocuk bir deri, bir kemik dedi. (Evren 6; s. 48) Sus patlama, aman o lan uyudu, grlt etme. (MEB 7; s. 121) Beyin aklma gzel bir fikir gelir. Denizin ortasna bir kale yaptracaktr. Kzn da oraya yerle tirecektir. Ylan sudan geemeyece ine gre de kz kurtulacaktr. (MEB 8; s.11) Fazla sert davranma. (Tav 8; s. 74) Hemen kendine bir i aramaya ba lad ama daha kk diye kimse ona i vermiyordu. (MEB 8; s. 44) Hocam, i in benim iin endi e verici taraf burada! Siz olay hazrlayanlara hesap sorunca i kar acak. Onlar kalabalk. Ye enim ise tek kalacak. (Evren 6; s. 86) -Sen ne i grrsn? (MEB 7; s. 46) te u grd n s rlar gderim. Ne kazanrsn? Ayda lira

ocuklar bu i e seferber eden de oydu. (MEB 7; s. 96) Kk kz sa elindeki keseye benzeyen yn rg bula k bezini kuma batrarak yars su iinde gml tencereleri, skreleri, taslar birer birer elden geirerek ovuyordu. (Tav 8; s. 121) Elin krlsn in allah. Yine kim bilir neleri devirdin kz? (MEB 6; s. 68) Halam zerime yrmeye ba lad. (MEB 8; s. 59) Yine uyanmad m? () Bugn mutlaka uyanmal. Uyanmal diyorum, sana! al sn, al masn tembel. ocuklukta pi meli (Evren 6; s. 46) 6., 7. ve 8. Snf Trke Ders Kitaplarnda ocu un Katlm Haklar Kitaplarda katlm haklarna di er btn haklardan daha fazla yer verilmi tir (%36,4). Katlm haklaryla ilgili ifadeler en fazla Koza Yaynlar 7.snf Trke ders kitabnda (%50), en az ise Tav Yaynlar 8.snf Trke ders kitabnda (%15,1) yer verilmi tir. Katlm haklaryla ilgili ifadelerin yer ald rnekler u ekilde sralanabilir: Bu cevizleri alrsan ben de senin paran alrm, dedim. (MEB 7; s. 47) Mektebe gnderiniz bu daha iyi, dedim. (MEB 7; s. 48) Gnlerce beklemi ler ve sonunda, bu oyun i i gne siz olmayacak, diyerek aralarnda bir grup kurup gne i aramaya karar vermi ler. (Tav 8; s. 106) Yeni e itim ve retim ylna ba lad mzn ilk gnlerinde, Trke retmenimizin rehberli inde kltr ve edebiyat kulbne seilen arkada larmzla bir araya gelmi tik. (MEB 8; s. 48) Anket cevaplarm de erlendirmede birka arkada mdan yardm istedim. (MEB 8; s. 50) Hayr hala, krmz atk yznden lm olamaz, a acn altna oturdu u iin lm tr. Bir hende in iine yatm olsayd bir ey olmazd. Senin dedi in gibi olsa btn okullara yldrm d erdi. nk hepsinde krmz krmz bayraklar asl. (MEB 8; s. 62) Hseyin Amca onun bir ad var. Niin kpek diyorsun? Herkes gibi sen de Jumbo desene (MEB 6; s. 104) Sabrl ol Hasan. Ona iyi bakarsak ksa srede senin umdu un gibi bir keklik olup kar. buna bir ad bulalm. Senin aklna gelen bir ad var m? (MEB 6; s. 106) imdi

O, ocukken de akllyd. Byynce ne olaca m bilmiyorum. Diye cevab yap trr, kurtulurdu.(Koza 7; s.89) Evet yavrum. Orada arkada larn seni bekliyor. (Evren 6; s.14)

125

On iki ya nda, Sunday Independent gazetesinin dzenledi i bir resim yar masna katlr ve birinci seilir. (Evren 6; s. 59) Ona belli belirsiz acyarak kendi aramzda bunlar konu urken aklmza bir fikir geldi. Para toplayp bir kutu fndkl lokum alacak ve bunu Gamsza verecektik. Kzl erkekli yedi ocuktuk. (Evren 6; s.96) Vitrindeki masal kitabnn byl grntsne ra men sadece seyirci olarak kalyordum. Okul harl mn azl nedeniyle, fiyatn bile sormaya cesaret edemiyordum. (MEB 6; s.22) Peki senin adn ne? Sen ne istiyorsan dedeci im. (Evren 6; s. 12) Sus bakaym. Seni ben dnyaya getirdim. Bana kar m kyorsun? (Evren 6; s. 15) Artk kim elini uzatm , televizyonun hangi kanalna basm sa o program izlemek zorunda kalyor ev halk. (MEB 8; s.88) Hi , babam duymasn ama arada srada byle televizyon bozulsa iyi mi olacak ne? H? Aaa sakn ha! Babama byle bir ey sylemeyin (MEB 8; s. 90) Leyla ne olmak istedi ini bilirdi. Ama ona sormazlard. (Koza 7; s.89) TARTI MA VE SONU ocuk haklarnn Trke ders kitaplarndaki metinlere yanstlp yanstlmad ; ocu un haklarn renmesi, uygulamas, haklarnn farknda olarak yeti kinli e hazrlanmas acsndan nemlidir. ocuk haklarnn toplumda yaygnla trlmas, ocuklarn ocukluk dneminde bu haklar benimsemesiyle do rudan ilgilidir. ocukluk dneminde haklarn renerek iselle tirmi bireyler, yeti kinlik dnemlerinde de ocuklarn haklarn tanr ve sayg gsterir. ocu un, nitelikli ve ocukluk dnemine uyumlu, bu dnemi destekleyici uyaranlarla beslenmesi gerekir. Byle bir amaca hizmet eden ocuk kitaplar ve bu kitaplardan alnmas gereken Trke ders kitaplarndaki metinler de; ocu a hitap etmeli, ocu un duyu sal, bili sel ve devini sel geli imlerine katkda bulunmaldr. ocuk kitaplarnn ve Trke ders kitaplarndaki metinlerin bu nemli katklar sa layabilmesi, yapsal ve e itsel zelliklerle donatlmasn gerekli klmaktadr. Trke ders kitaplarnda ocuk haklarna ne dzeyde yer verildi ini ortaya koymak zere yrtlen bu al mann sonucunda, kitaplarda ocuk haklar kategorilerinden en ok katlm hakkna ynelik ifadelere yer verildi i saptanm tr. ocuklarn gr lerini ifade etme ve bar iinde toplanma haklarn destekleyen bu ifadeler, onlarn ifade glerini geli tirici, sosyal-kltrel geli imlerini destekleyici niteliktedir. Trke dersi 6., 7. ve 8. snf retim programnda yer alan ara disiplin alan kazanmlar incelendi inde retim programnda insan haklar ve vatanda lk kazanmlar ba l altnda drt kazanma yer verildi i grlmektedir. Bu kazanmlar 6. snf dzeyinde Yakn evresinde ortak miras rnleri hakknda bilgi toplar, D nce ve ifade zgrl nn nemini fark eder; 7. snf dzeyinde Haklarnn ihlal edildi i durumlar kar snda yetkili kurumlara ba vurmann bir vatanda lk grevi oldu unu belirtir ve 8. snf dzeyinde Haklar ihlal edilenlere kar yardmc olmann insani bir davran oldu unu belirtir eklindedir (MEB, 2006: 61). Yaplan inceleme sonucunda; zellikle 6.snf dzeyinde verilen ve katlm hakk olarak kabul edilebilecek D nce ve ifade zgrl nn nemini fark eder. ara disiplin alan kazanmna ynelik ifadelerin ders kitaplarnda tm snflar dzeyinde yer ald sylenebilir. lk retimin, ocu u daha sonraki retim kademlerinin yan sra toplum ya amna da hazrlad d nlrse, katlm haklarnn benimsetilmesinin ocuk asndan ne kadar nemli oldu u daha iyi anla labilir. Ayrca Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerin ocuklarn katlm haklarna daha ok yer vermesi, metinlerin ocuk edebiyat asndan niteli ine ili kin olumlu bir durum olarak de erlendirilebilir. nk ocu un gr n almak, ocuk edebiyat kltrnn bir parasdr ( irin, 2007). ncelenen ders kitaplarnda ocu un ya ama hakkna en d k dzeyde yer verildi i grlm tr. Ya ama hakk ba l altnda verilen; uygun hayat standartlarna sahip olma, aileyle ya ama, sevgi, bakm vb haklar ieren kategori, ocu un zellikle en ba ta ihtiyac olan kavramlardan olu ur. Bu hakk destekleyen ifadelerin yeterli dzeyde kitaplara yanstlmamas ocuklarn gnlk hayatla ba lant kurarak ya ama haklarn benimsemelerini engeller. Bu sebeple ocu un ba lca ihtiyalarn koruma altna alan ya ama haklarna tm snf dzeylerinde daha fazla yer verilmelidir.

126

ncelenen Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerin bazlarnda ocuk kahramanlara ya hi yer verilmemi ya da ok az yer verilmi ; bu metinlerde daha ok yeti kin kahramanlar yer alm tr. Bu durum, Trke ders kitaplarndaki metinler aracl yla ocuklarn haklar konusunda bilinlenmesinin nnde bir engel olarak kabul edilebilir. nk ocuk kitaplar, kahramanlar aracl yla ocuklarda insan ve toplum ya amn belirleyen kural ve de erleri tanma ve anlama bilincini olu turur (Sever, 2008: 76). lk retim 6., 7. ve 8. snf Trke dersi retim programnda ders kitaplarnn hazrlanmasnda kullanlan 14 ana tema ve bunlarn her birinin altnda ayr ayr olmak zere 118 alt tema yer almaktadr (MEB, 2006:58-60). Ana temalardan biri; bireysel haklar, insan haklar, e itim hakk, ocuk haklar, hasta haklar, hakkn savunma ve zgrlkler alt temalarndan olu an Hak ve zgrlkler temasdr. Trke ders kitaplarndaki yaznsal metinlerde ocuk haklarnn ne dzeyde yer ald n belirlemek amacyla drt de i ik yaynevinin toplam alt ders kitabnn incelendi i bu ara trmada, incelenen kitaplarn hibirinde Hak ve zgrlkler temasna yer verilmedi i saptanm tr. ncelenen ders kitaplarnda ocuk haklarna ili kin ifadelerin daha ok yer almamasnda bu durumun etkisi oldu u sylenebilir. Ayrca ya ama hakkyla ilgili daha ok bakm, beslenme, barnma ve ailesi ile birlikte ya ama gibi haklarn yer ald ifadelere en ok 6. snf ders kitaplarnda rastlanmas, bir alt temas aile sevgisi olan Sevgi temasnn 6. snflarda zorunlu olmasna (MEB, 2006: 61) ve incelenen iki kitapta da yer almasna ba lanabilir. Ders kitaplarndaki metinlerin temalar erevesinde belirlendi i d nld nde Hak ve zgrlkler temasnn incelenen ders kitaplarnda yer almamas, Trke ders kitaplarnn hazrlanmasnda genelde insan haklarnn, zelde ocuk haklarnn benimsetilmesi konusunda yeterince bilinli davranlmad biiminde yorumlanabilir. ocuklarn insan haklarna ve temel zgrlklere saygl bir birey olarak yeti tirilmesi iin ncelikle ocukluk dneminde ocuk haklarn renmesi, bu haklarn tannd demokratik bir evrede yeti mesi n ko ul olarak grlmelidir. Bunu destekleyen okul ve snf ii ortamlarn yaratlmasnda Trke derslerinden de etkili bir biimde yararlanlabilmesi iin Trke ders kitaplarnda ocuk haklarn benimsetici, kavratc metinlerin daha fazla kullanlmas gerekmektedir. ocuk haklar konusunda daha bilinli bir toplum yaratmada en nemli grev ocuk edebiyat yazarlarna d mektedir. ocuk- yeti kin ili kisinin do ru bir ekilde i lendi i, ocuk haklarn bilen ve bu haklar konusunda duyarl yeti kin kahramanlarn da ocuk kahramanlarn yannda yer ald eserler yazlmal ve bu eserlerin ocuklara ula mas, zellikle ders kitaplarnda yer almas iin gerekli al malar yaplmaldr. ocuk haklar konusunda hassas eserlerden alnan metinlerin i lendi i Trke derslerinin, ocuklarn haklarn renmesi ve benimsemesi asndan daha ba arl olaca sylenebilir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akyz, E. (2000) Ulusal ve Uluslararas Hukukta ocu un Haklarnn ve Gvenli inin Korunmas. Ankara: MEB Basmevi. Akyz, E. (2001) ocuk Haklar Szle mesinin Temel lkeleri I nda ocu un E itim Hakk. Milli E itim Dergisi, 151. Aslan, C. (2006) Trke Ders Kitaplarnda Trke Olmayan Szcklerin Kullanmzerine Bir nceleme. A TMER Dil Dergisi, 133, 7- 19. Aslan, C. ve Karaman-Kepeneki, Y. (2008) Human Rights Education: A Comparison of Mother Tongue Textbooks in Turkey and France. Mediterranean Journal of Educational Studies, 13,1, 101112. Aslan, C. (2011) High Level Thinking Education in Mother Tongue Textbooks in Turkey and France. Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi, 16, 4, 2937. Balc, A. (2009) Sosyal Bilimlerde Ara trma. Ankara: PegemA Yaynclk. Baysal, J. (1996) Trkiyede lk retime Ynelik Trke Dersi Kitaplarnn erik Asndan ncelenmesi. Trkiye ve Almanyada lk retim Ders Kitaplar. Trk-Alman Kltr leri Kurulu Yayn Dizisi, No:11, 188201. otuksken, B. (2003) Ders Kitaplarnda E itim Felsefesi ve Ele tirel D nme. Ders Kitaplarnda nsan Haklar: Tarama Sonular. Editrler: B. otuksken, A. Erzan, O. Silier. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 122137. Glmez, M. (1998) lk retimde Kesintisiz nsan Haklar E itimi, Cumhuriyet, 16.2.1998, 22. Karaman Kepenekci, Y. (2000) nsan Haklar E itimi. Ankara: An Yaynclk. Karaman Kepenekci, Y. (2010) An analysis on children's rights in stories recommended for children in Turkey. Journal of Peace Education, 7, 1, 65-83. Karaman Kepenekci, Y. ve Aslan, C. (2011) Orta retim Trk Edebiyat le Dil Ve Anlatm Ders Kitaplarnda nsan Haklar zerine Bir zmleme. Turkish Studies, 6, 1, 476-494.

127

MEB (2006) lk retim Trke Dersi retim Program ve Klavuzu 6., 7., 8. Snflar. Ankara: Devlet Kitaplar Mdrl Basmevi. Nayr, F. ve Karaman Kepenekci, Y. (2011) lk retim Trke Ders Kitaplarnda ocuklarn Katlm Haklar. lk retim Online, 10,1, 160-168. O uzkan, F. (1993) E itim Terimleri Szl . Ankara: Emel Matbaaclk. Rossman, B. G. & Rallis, F. S. (1998) Learning in the Field: An Introduction to Qualitative Reseach.Thousand Oaks. California: Sage Publications. Savas, B. (2004) Trke Ders Kitaplarnda nsan Haklar. Yaymlanmam yksek lisans projesi, Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Sever, S. (2002) ocuk Kitaplarna Yanstlan iddet. A E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 35, 12, 2537. Sever, S., Z. Kaya ve C. Aslan (2006) Etkinliklerle Trke retimi. stanbul: Morpa Yaynclk. Sever, S. (2008) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem Yaynclk. irin, M.R. (2007) ocuk Edebiyat Kltr. Ankara: Kk Yaynclk. Tanrver, H.U. (2003) Ders Kitaplarnda Cinsiyet Ayrmcl , Ders Kitaplarnda nsan Haklar:Tarama Sonular. Editrler: B. otuksken, A. Erzan, O. Silier. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 106121. Timur, . ve H. Ba l (2003) Ders Kitaplarnda Grsellik ve Tasarm: mge ve Metin li kisi Asndan nsan Haklar, Ders Kitaplarnda nsan Haklar: nsan Haklarna Duyarl Ders Kitaplar in. Editrler: M. T. Ba l, Y. Esen. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 4776. UNESCO (1969) Trends in Teaching About Human Rights, Some Suggestions on Teaching About Human Rights, s.1526. UNESCO (1987) Human Rights: An Ethical and Civic Education for Our Time, Human Rights Teaching, S: VI, s.175184. Yldrm, A. ve im ek, H. (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynevi.

128

YARATICI YAZMA ALI MALARININ E TLENMES BA LAMINDA TOPLUMSAL ER KL TANITIM-REKLAM METN OLU TURMA RET M
Yrd. Do. Dr. Tlay SARAR KUZU Ba kent niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm Pnar ALTA KAYA Ba kent niversitesi zel Ay eabla lk retim Okulu Trke retmeni

zet ocu un e itiminde, ona ya am ve insan gerekli ini anlatma konusunda mzik, resim ve szel metin gibi i itsel, grsel ve dilsel uyaranlarn nemi ve i levi byktr. Bu al ma, rencilerin yaratclklarnn geli tirilmesinin yan sra, toplumsal konulara duyarllklarnn da artrlmasn amalayan ve birden ok yetenek alannn i birli iyle gerekle tirilen uygulamaya dayal bir al madr. al mada yer alan etkinlik ile yaratc yazma al malarna yeni bir boyut ve renklilik katlmas amalanm tr. al ma, gzleme dayal betimsel bir al ma olup bir n e itim sonras gerekle tirilen uygulamalarla ilgili gzlemleri iermektedir. al mada evrenimizi ilk retim ikinci kademe rencileri, rneklemimizi de Ba kent niversitesi zel Ay eabla lk retim Okulunda okuyan 102 renci olu turmu tur. al mann sonunda, yazma al malarnda kullanlan ve szel dil ile olu turulan yaratc yaz trlerine; szel dilin yan sra grsel-i itsel unsurlar olan izgi, grafik, grnt, mzik gibi elerin de katks ile ok boyutlu bir tasarm olarak senaryonun da eklenebilece i tarafmzdan ngrlm tr. Anahtar Szckler: Yaratc yazma, tasarm, kamu reklam, toplumsal sorumluluk bilinci.

Abstract During the education of the child, the auditory, visual and linguistic stimuli such as music, pictures and verbal text, is of great significance and function in giving to the child the truth about life and human reality. This is an application based study, which is implemented with the utilization of several capability fields and aims not only to develop students' creativity, but furthermore to increase their sensitivity to social. The activity that has been implemented in the study is intended to provide a new dimension and chrominance to the work of creative writing. The study is a descriptive study based on observations, and includes observations about applications and practices that have been carried out after a preliminary training. The target population of our study consists of second level elementary school students, and the sample of our study consists of 102 students attending Ba kent University, Ay eabla Private Primary School. At the end of the study we have envisaged and proposed that apart the oral language itself, other audio-visual elements such as drawings, graphics, images, music and scenarios, as a multidimensional design, can be added to the types of creative writing that are developed with oral language. Key Words: Creative writing, design, public advertising, awareness of social responsibility.

Giri nsan, farkl yetenek ve beceri gizilgcne sahip, ok ynl bir varlktr. Yakn gelecekte tek ynllk ve tek mesleklili in, yerini ok ynllk ve ok mesleklili e brakaca , bir di er deyi le retici insann yerini yaratc insann alaca ngrlmektedir. Bu nedenle, e itim srelerinin bu adan gzden geirilmesi ve hatta e itimin amalarnn yeniden ekillendirilmesi gerekmektedir. Sanatn, insan ya amyla sk ba lar kurabilme ve kar lkl etkile im sa layabilme gc vardr. ocu un ya amnda kolaylkla yer alabilmekte ve ya amnn bir paras haline gelebilmektedir. ocu un malzeme ile onun kavramlar arasndaki ba lantlar kurmaya hazr ve istekli olan yaps bu konuda en byk destektir. Oyun igds ksa srede sanat igds haline dn r (Conrad, 1964). Etkili ve yararl bir sanat e itimi iin, yeterli programlar ve sa lam bir sanat felsefesi bilgisinden haberdar, sanat etkinli inin yararna inanm bir e itimciye gereksinim vardr (San, 1979: 207). Gnmz insan kendisini neredeyse yalnzca grnm ile tanmlar hale gelmi tir. nsann, kendi de erini insanl a sundu u katma de erle belirleyebilmesi iin ilgisini egosundan daha yce

129

eylere yneltmesi gerekir. Sosyal adan e itimin en nemli i levi, rencilerin lke sorunlarn anlama ve zme kapasitelerini geli tirmektir. Temel insan haklar asndan da e itimin, rencilerin yeteneklerini ortaya karmas ve optimum dzeyde geli tirmesi beklenir. Bylece e itimin birbiriyle yakndan alakal iki amac; (1) bireyleri daha yaratc hale getirerek topluma katkda bulunma kapasitelerini artrmak ve (2) her renciye, potansiyelini en st dzeyde geli tirmesine yardmc olmak, eklinde zetlenebilir (zden, 2008). Gnmzde; idealizm, toplumculuk, politik olma, entelektel olma, hatta okuma, modas gemi kavramlar olarak grlmektedir. Teknolojideki hzl geli melere ve popler kltrn yaygnla masna ba l olarak grsel olana ilgi artm tr. Artk okumaktan ok, seyretmek sz konusudur. Grsel olan okumak ve ondan yararlanmak, bu anlamda nem kazanm tr. Televizyon programlarnn, filmlerin, bilgisayar oyunlarnn vb. grd bu ilgi, medya okuryazarl retimini gndeme getirmi tir. renmede birden ok duyunun i e ko ulmasnn renmeyi; ilgin, hzl ve kalc hale getirdi i bilinmektedir. Bu belirlemelerden hareketle bu al mada, ilk retim 6., 7. ve 8. snf rencilerine, Trke derslerindeki yaratc yazma al malar kapsamnda, grsel ve szel dili uyumlu ve e gdml bir ekilde kullanarak toplumsal iletileri olan metinler retmeyi retmeye dayal bir retim sreci ele alnacaktr. Trke derslerinde, yazl anlatm etkinlikleri kapsamnda yaplan bir n retimin sonunda rencilere; a kampanyas, trafik kurallarna uyma, sa lkl beslenme vb. iletiler ta yan kamu reklam (spot reklam ya da halkla ili kiler reklamlar olarak da adlandrlr) tasarlamalar sylenmi tir. Ardndan rencilerden; resim, karikatr ve ayrca olanaklar lsnde video kamera veya cep telefonu kameras gibi ekim aletleri ile elde edilmi grntlere uygun; yaratc, dikkat ekici szler (sloganlar) yazmalar istenmi tir. Bir sonraki a amada al mann; retim srecinin verimlili ini snamak amacyla, rencilerin retim ncesi ve sonrasndaki rnlerinin kar la trld bir niceliksel al maya dn trlmesi planlanmaktadr. a da e itim anlay lar yaratc birey yeti tirmeye nem vermektedir. Bu anlay ayn zamanda; toplumsal sorumluluk bilinci geli mi , insana saygl bireyler yeti tirmeyi de iermektedir. Ancak, ncelikle e itimcilerimizin yaratc e itimin nasl gerekle tirilece i konusunda yaratc olmalar gerekmektedir. Yaratmaya aday gen insanlar yeti tirmenin yolu, bu anlay a sahip e itimcilerin, bu adaylar yaratcl n de erine inandrmalarndan ve onlarn yaratclk potansiyellerini gn yzne karmaktan gemektedir. Amerikada Michigan niversitesinde anadilini reten retmenlerin yazm becerilerini geli tirmek amacyla 6 yl boyunca, her yl bir haftalk uygulama al malar dzenlenmi tir. retmenler, gl kenarnda bir yurtta rencilerle birlikte kalarak hem kendilerinde hem de rencilerinde farkl yazm becerilerini nasl geli tireceklerini renmi lerdir. retmenler, bu etkinlik aracl yla kendi yazma becerilerini de tanma frsat bulmu lar ve yazma stratejileri ile bunlar rencilerinde nasl geli tireceklerini ke fetmi lerdir. Bu al mada yaratcl devindirecek ortamn seimi dikkate de erdir (Roat ve Steinberg (1996)den Akt.: Oral, 2008). Okullarda kazandrlacak veya geli tirilecek bu yaratcl n, daha sonra zel ya ama da ta nmas mmkn olabilecektir. Yaratclk ciddi ve ask suratl grnen bilimden, en basit bir gnlk ya am gereksinimine kadar her alanda ya am zenginle tirip kolayla tran bir unsurdur. Ayrca Sever (2006)e gre rencilerin anlama (okuma, dinleme) ve anlatma (konu ma, yazma) becerilerini geli tirerek onlara ok boyutlu d nme al kanl ve insana zg duyarlklar kazandrmak, Trkenin anlatm olanaklarn yanstan dzeye uygun e itli trdeki metinlerle ya am ve insan gerekli ini sezdirmek, anadili bilinci edindirmek Trke retiminin temel amalar olarak sralanabilir. 1. Yaratclk E itimi ve Yaratc Yazma Nedir? Yaratclk do u tan m gelir, yoksa sonradan kazanlabilir mi? Bu soru her iki ynyle do ru saylabilir. stn beyin gc ve yaratcl a do u tan sahip olan baz insanlar, gizilgleri gdleme ile bir hedef do rultusunda harekete geirilebildi inde, insanl n seyrini de i tirebilecek katklarda bulunurlar. Tek ba na hibir e itim program, insan r aan insanlarn dzeyine getiremeyecektir. Ancak di er yandan, uygulanacak do ru programlarla insanlara yaratclk gizilgleri ortaya karma olana sunuldu unda, ok gzel sonularn ortaya kt grlmektedir (zden, 2008). E itim, bir keyif olabilir. E itim, insanlarn ya amna yeni renklerin eklenmesi, merak uyandrmak, yeni mutluluk frsatlar yaratarak genlerin hayatla mcadelelerinde yeterli hale gelmelerini sa lamak demektir. nsann merak etti ini, onun i ine yarayacak olumlu bilgi ve davran larla zenginle tirme sanatdr. // Do a, sosyal evre, anlar aslnda sistemli ekilde gzlendi inde, i e yarayacak bilgiler sunarlar. 130

Yaratc yaz uygulamalarnda, rencilerin belli konular sayesinde kendi duygu ve d ncelerini farkl yaz trleriyle ifade etmeleri sa lanr. Ki isel ykler, iirler, bilim kurgu rnekleri, fkralar deyi ler yaratc yaz rnekleridir. Yaratc yaz rnekleri, rencileri ne elendirdi i ve ki iliklerini glendirdi i kadar, onlarn d nme, soyutlama, sentezleme ve yorumlama gibi st dzey zihinsel becerileri geli tirmelerine de olanak tanr (Oral, 2002: ix). Senaryo Nedir? Senaryo, okunmak iin de il canlandrlmak ve izlenmek iin yazlan dramatik yapya sahip bir yaratc rndr. Dramatik sanatlarda ama, btn ayrntsyla tpatp bir gerek yaratmak de ildir. Sinema, tiyatro, radyo ve televizyon oyunlarnda gerek, dramatik anlatm aralar kullanlarak gere i andran, yanslayan, gere e benzeyen sanatsal/yapnt bir gere e dn r (zakman, 2009). Spot Reklam (Kamusal Reklam) Nedir? Reklam szc nn en yaygn kullanm alan ku kusuz ticari alandr. Reklam ve reklamcl n bir tanm, Tketim kltr ile halk kltrnn kar lkl etkile imini yanstan; pazar ekonomisinin geli mesi sonucunda, zellikle retici firmalarla tketiciler arasnda do an ileti im bo lu unu gideren bir mesajlar btn. eklindedir. Kamusal reklam ise, ticari bir ama gdlmeksizin, toplumun belirli konularda bilinlenmesini sa lamay, toplum yararna olacak baz konulara dikkati ekmeyi ve belli sorunlarla ilgili farkndalk yaratmay amalayan reklam trdr. Slogan Nedir? Slogan, ksa ve arpc propaganda sz, savsz anlamna gelmektedir. TDK szlkteki tanm da Bir d nceyi, bir duyguyu, bir ilkeyi ksa ve kesin bir biimde anlatan, genellikle kim tarafndan sylendi i bilinen zl sz. eklindedir. Bizim al mamzdaki i levine en uygun mevcut tanm ise yledir: Slogan; bir grup, rgt veya kurumun ama ve aralarn simgele tiren bir deyi veya szck toplulu una verilen isimdir. Ba lca e itleri: ticari sloganlar, lke sloganlar, toplumsal sloganlar ve siyasi sloganlardr. rne in, bayram trafi inde dikkatli olunmasn amalayarak Emniyet Genel Mdrl tarafndan bayram ncesi cep telefonlarmza gnderilen a a daki mesajlar, birer kamusal reklam slogandr: "Emniyet kemeri tekerlekli sandalye kadar ba layc de ildir." "Hz, yolu de il ya am ksaltr." Uykusuz ve yorgun ara kullanmak sizi yolunuzdan karr." A a da, projemizi gerekle tirirken rencilerin hazrlad senaryolardan birinde yer alan, rencinin buldu u bir slogan rne i yer almaktadr:

Yolunu dzgn tut, hedefe ula ; dilini dzgn tut, tm insanlara ula .
nci Ekin zkarde / 8. snf

A a daki slogan rnekleri de al mamz gerekle tirdi imiz Ba kent niversitesi zel Ay eabla lk retim Okulunda, rencilere okuma sevgisi a lamak ve okumann nemine dikkat ekmek amacyla dzenlenen slogan yar masnda rencilerin retti i sloganlardan alnm tr:

131

Kitap Okuyalm, Bilgi Kp Olalm.

I l I l Genler, Kitap Okumay Severler.

Doya Doya Okudum, Sonra Rahat Uyudum.

Kitaplar Canlar, E lenceli Anlar.

Kitap Oku, Bilgi Edin, ne Ge.

Kitap Okuyorum, Dnyaya Farkl Bakyorum

2. Ama Bilinen yaratc yazma etkinliklerinde gerekli olan malzeme, duygu d nce ve gzlem ile onlar aktarmann arac olan szcklerdir. Yukarda belirtilen ve szel dil ile olu turulan yaratc yaz trlerine; szel dilin yan sra grsel-i itsel unsurlar olarak, izgi, grafik, grnt, mzik gibi elerin de katks ile ok boyutlu bir tasarm olarak senaryonun da eklenebilece i tarafmzdan ngrlmektedir. Bu al mada, bu gr ten yola klarak, yaratc yazma etkinliklerine yeni bir boyut ve renklilik katlmas, bu etkinliklerin konular aracl yla da rencilerde toplumsal duyarllk bilincinin glendirilmesi amalanm tr. 3. Yntem ve Uygulama Sreci 3.1. Yntem al ma, gzleme dayal bir al ma olup bir n e itim sonras gerekle tirilen uygulamalarla ilgili gzlemleri iermektedir. al mann olumlu sonular ile ilgili gzlemlerimizin, bir sonraki a amada niceliksel yntemle snanmas planlanmakta; planlanan bu al mann, yapt mz yaratc yazma etkinli i ncesi ve sonrasndaki yaratc yazma becerilerinin kar la trmal olarak de erlendirildi i bir deneysel al ma eklinde yrtlmesi d nlmektedir. lk rnek al mamzda rencilerin tmne ayn konu verilmi tir. Sonraki uygulamalarda ise rencilerin, uygulayclar tarafndan olu turulan listeden setikleri ya da liste d ndan kendilerinin buldu u, ilgi duyduklar herhangi bir konuda yazabilmeleri sa lanm tr. rneklemimizi bir vakf okulu olan, Ba kent niversitesi zel Ay eabla lk retim Okulundaki, ilk retim 8. snf rencileri olu turmu tur. al ma 102 renci ile gerekle tirilmi tir. 3.2. Uygulama Srecindeki lemler

al mamz; Trke retiminin Genel Amalarndan o unu gerekle tirmekle birlikte Ho grl, insan haklarna saygl, yurt ve dnya sorunlarna duyarl olmalar ve zmler retmeleri ile Mill, manev ve ahlk de erlere nem vermeleri ve bu de erlerle ilgili duygu ve d ncelerini glendirmeleri maddeleri temel alnarak toplumsal bilin kazandrma hedefimizi; Okudu u, dinledi i ve izledi inden hareketle, szvarl n zenginle tirerek dil zevki ve bilincine ula malar; duygu, d nce ve hayal dnyalarn geli tirmeleri ile Anlama, sralama, ili ki kurma, snflama, sorgulama, ele tirme, tahmin etme, analiz-sentez yapma, yorumlama ve de erlendirme becerilerini geli tirmeleri maddeleri temel alnarak da rencilerin yaratclklarn geli tirme hedefimizi gerekle tirmektedir. 132

ncelikle rencilere, al mann amac aklanm tr. Hepinizin birer kk filmi olacak, ilk ynetmenlik deneyiminizi ya ayacaksnz. szleriyle rencilerin dikkati ekilmi ve gdlenmeleri sa lanm tr. Senaryonun ne oldu u, di er anlat trleri ile benzerlikleri ve farkllklar, filme alnm bir eser zerinden anlatlm tr. Bu retim a amasnda, Trke retmenli i rencilerine daha nce Senaryo Yazarl dersinde yaptrlan ayn konulu al ma rneklerinden yararlanlm tr. Bu rnekler izlettirilmi ve zmleme al malar yaplm tr. letiye ula malar veya slogan eklinde sunulan iletiyi de erlendirebilmeleri iin soru-cevap, tart ma ve rnekleme yntemleri kullanlarak metinler anlamlandrlmaya al lm tr. Bylece, devlendirilmeden nce, rencilerde yapacaklar al mann ieri i konusunda bilgi alt yaps ve farkndalk olu turulmu tur. Yaplan al ma, ilk retim 8. snf rencilerine bir performans grevi olarak uygulanm tr. rencilerin hazrbulunu luk seviyelerini lmek ve onlar performans grevine sndrmak iin toplumsal ierikli reklam filmleri izlettirilerek al maya ba lanm tr. Sorucevap yntemiyle rencilerin konuyla ilgili d nceleri alnm ve mziklerle desteklenmi ykler okunarak kendi hayatlar ile ba lant kurmalar sa lanm tr. Konu hakknda d nmesi sa lanan rencilere performans grev k tlar da tlm ve incelemeleri istenmi tir. Yabanc szcklerin Trkeye iyice yerle mesinden kaynaklanan, yazm ve noktalama kurallarna uygun olmadan yazlp zamanla do rusu unutulan szckler ele alnarak rencilerin dikkati bu konuya ekilmi tir. Performans grevinde, ilk uygulama olmas nedeniyle, tm renciler iin ayn konu belirlenmi tir. Toplumsal bir sorun olan dilin kirlenmesi konusunda renciden, verilen bir haftalk srede; gzlem yapmas, sloganyla birlikte afi ini hazrlamas ve reklam senaryosunu kafasnda ekillendirmesi beklenmi tir. Bir haftalk sre tamamland nda, derste tm rencilerin dereceli puanlama anahtarnda verilen kriterlere uygun bir ekilde senaryolarn yazmalar istenmi tir. rencilerin grsel metinleri ile szel metinlerinin -senaryolarnn- uyumlu olmas onlarn d ncelerindeki btnl gstermesi asndan nemsenmi tir. rencilerin yazd senaryolarn zgnl en nemli lt olarak ele alnm tr. Dil-anlatm ile yazm ve noktalama kurallarna uygunlu u d nda yaratclklarn kstlayc kurallar koymaktan kanlm tr. stekli renciler, kendi senaryolarn filme dn trmeye zendirilmi ve dn trmeleri sa lanm tr. A a da rencilerin senaryolarndan ve afi lerinden rnekler yer almaktadr:

133

134

Konu seebilmelerine yardmc olmak amacyla rencilere bir konu listesi verilmi ; ancak listede olmayan istedikleri bir konuyu i lemelerine de izin verilmi tir. Listedeki ba lca konular yledir: Alk Tre cinayetleri Zararl al kanlklar E itim (kz ocuklarnn okutulmas) Temizlik ve hijyen Trafik kurallarna uyma Tketicilik bilinci Kaynaklarmz do ru kullanma (su, elektrik, kamuya ait mallar vb.) Sa lkl ya am (beslenme, temizlik, gereksiz ila tketimi, sportif ve kltrel etkinlikler) evre ve do ay koruma duyarll (Nkleer santraller, kimyasal atklar, kimyasallarn bilinsiz kullanm) Aile planlamas iddet leti imsizlik (empati kuramama, kt dinleyici olma vb.) 6. Sonu ve neriler Her birey farkldr, farkl yeteneklerle donanm tr. Dolaysyla her rencinin geli mi lik gsterdi i alanlar da farkldr. Gnmz e itim programlarnda, Davran Yakla mdan uzak; yani her rencinin e itim faaliyetinin her safhasnda kendine bir yer bulabilece i, giderek bireyselle en bir e itim sistemine gei vardr. Bu alanda en byk geli melerin ba nda phesiz Gardner (2004)in oklu Zek Kuram gelmektedir (Gney, Aytan ve Gn, 2010). Tablodan da anla laca zere, oklu Zek Kuramn dikkate alarak yapt mz al may inceledi imizde, tm zek alanlarn kapsad grlm tr: 135

Trke E itimi Programnn Genel Amalar Dilimizin, mill birlik ve btnl mzn temel unsurlarndan biri oldu unu benimsemeleri Duygu, d nce ve hayallerini szl ve yazl olarak etkili ve anla lr biimde ifade etmeleri Trkeyi, konu ma ve yazma kurallarna uygun olarak bilinli, do ru ve zenli kullanmalar Anlama, sralama, ili ki kurma, snflama, sorgulama, ele tirme, tahmin etme, analiz-sentez yapma, yorumlama ve de erlendirme becerilerini geli tirmeleri Seviyesine uygun eserleri okuma; bilim, kltr ve sanat etkinliklerini seme, dinleme, izleme al kanl ve zevki kazanmalar Okudu u, dinledi i ve izledi inden hareketle, szvarl n zenginle tirerek dil zevki ve bilincine ula malar; duygu, d nce ve hayal dnyalarn geli tirmeleri Yapc, yaratc, aklc, ele tirel ve do ru d nme yollarn renmeleri, bunlar bir al kanlk hline getirmeleri

Hitap Etti i Zek Alan sel Szel/Dilsel Szel/Dilsel Matematiksel/ Mantksal Szel/Dilsel

al mamzdaki Etkinlik Senaryonun anad ncesi ve karikatrn iletti i mesaj Senaryo yazma a amas Senaryonun filme dn mesi Senaryo ile karikatrn iletti i mesajdaki anlamsal btnlk

Szel/Dilsel

Matematiksel/ Mantksal

Bilgiye ula mada kitle ileti im aralarndan yararlanmalar, bu aralardan gelen mesajlara kar ele tirel bak as kazanmalar ve seici olmalar Trk ve dnya kltr ve sanatna ait eserler aracl yla mill ve evrensel de erleri tanmalar Ho grl, insan haklarna saygl, yurt ve dnya sorunlarna duyarl olmalar ve zmler retmeleri Mill, manev ve ahlk de erlere nem vermeleri ve bu de erlerle ilgili duygu ve d ncelerini glendirmeleri

Matematiksel/ Mantksal Sosyal/ Ki ileraras Sosyal/ Ki ileraras sel

zlediklerinden ve dinlediklerinden hareketle konu ile ilgili yeni rnler olu turma Gzlemlerinden ve d ncelerinden yola karak do ru davran al kanlk haline getirmeleri Isnma al masnda izledikleri reklamlar ele tirebilmeleri

Her dilin hitap etti i kitlede nemi ve korunmas iin retilen zmler (senaryo reklam - karikatr) Dilin korunmas gereken bir mill de er oldu u bilincine sahip olma, bunu yapt etkinliklerle gsterme

Yaratclk, insanlar belli gr ve ideallere gre de erlendirmek demek de ildir. Ki ilerin yaratclklar, sadece kendi hayal gleri ve idealleri ile snrlanabilir. Zaten bu sayede dnyada ya ayan herkes birbirinden farkl birok tarz ve beceriye sahiptir. E er yaratclk, snftaki retmenin ki isel fikirleriyle veya standart lleriyle snrlandrlrsa, yaz teknik adan iyi olabilir ama yaznn yaratclk zelli i ve zgnl byk lde azalr (Oral, 2008: 26). Bu nedenle yaratc yazma iin gereken zgr ortam sa lanmal, rencilerin rnlerinin; not verilerek, di er rencilerin rnleriyle kyaslanarak, yanl lar bulunarak ve renciler yarglanarak de erlendirilmesinden kanlmaldr. Yaratc yazma giri iminde bulunmak iin, yaratclk yetene inin do u tan varl ya da geli mi li i ikincil derecede nem ta maldr. Bu deneyimlerin retmenler tarafndan; ki ili i zedeleyici, zgveni yok edici, yarglayc olmaktan uzak, yreklendirici bir tutum iinde de erlendirilmesi gerekmektedir. Geleneksel de erlendirme ltleri iindeki; rencilerden verilen belli kalplara uymalarnn, izilen belirli hedeflere ula malarnn beklenmesi, rnlerin gzel-irkin, do ru-yanl eklinde de erlendirilmesi gibi yanl yakla mlar yaratc yazma konusundaki en byk engeli olu turmaktadr. ekim a amasnda teknik ve maddi olanakszlklar engel olarak grlebilir. al may yapt mz okulda byle bir sorun yoktu; ancak ta radaki okullarda bile, filmle tirme a amasnda olanaklar yeterli olmayan rencilerin okulun teknik olanaklarndan, o da yoksa en azndan retmenin veya bir yaknn cep telefonu kamerasndan yararlanmalar sa lanabilir. Bu al mayla, rettikleri metinler aracl yla, rencilerin yaratclklarnn geli mesinin yan sra toplumsal konulara duyarllklarnn da artrlmas amalanm tr. Bu noktada; rencilerin zaten grselleri okumann kolayl na yatkn oldu u, yazl-basl olanla ili kilerinin gittike zayflad bir 136

dnemde bu tarz bir al mann onlar bsbtn okuma-yazmadan uzakla trabilece i konusu akllara gelebilir. Bu sakncaya kar , yaptklar tasarmdaki grntlere uygun bir kompozisyon (bir anekdot, yk, gzlem, ya ant ieren) yazmalar art getirilebilir. Yaratc yazma al malar belli kurallarn ve snrlarn d na kmay gerektirmektedir. Bu amala yreklendirilen renciler, bu zelli i ya amlarnn her alanna ta yabileceklerdir. Senaryo yazma da bir tasarlama ve yaratm konusudur. Yaratc yazma etkinliklerini e itlendirmek, rencilerin gnn e ilimlerine uygun de i ik tasarmlar gerekle tirmelerini sa lamak zere, yazma derslerinde benzer al malara yer verilmesi ok yararl olacaktr.

KAYNAKA Conrad, George (1964) The Process of Art Education in the Elementary School, Englewood Cliffs., N.J. Gardner, Howard (2004) Zihnin ereveleri oklu Zek Kuram. (ev.: Ebru KILI). stanbul: Alfa Yaynlar. Gney, N., Aytan, T. vd. (2010) lk retim II. Kademe Trke Program ile oklu Zek Kuramnn rt me Dzeyi. Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi, 3, 12, 218. Oral, Gnseli (2008) Yine Yaz Yazyoruz. Ankara: Pegem Akademi. zakman, Turgut (2009) Oyun ve Senaryo Yazma Tekni i. Ankara: Bilgi Yaynevi. zden, Yksel (2008) renme ve retme. nc bask. Ankara: Pegem Yaynclk. San, nci (1979) Sanatsal Yaratma, ocukta Yaratclk. Ankara: Bankas Yaynlar.

Sever, Sedat (2006) Trke retiminin zlemeyen Sorunlar. Varlk Dergisi, 8. stnda , Tlay (2009) Yaratcl a Yolculuk. Ankara: Pegem Akademi.

137

TRKE DERS K TAPLARINDA YKLEY C MET NLERDEK KAHRAMANLARIN OCU A GREL N N DE ERLEND R LMES
Baran SOLAR TED Polatl Koleji Trke retmeni

zet Trke e itimi ve retimi al malar srasnda kullanlan ara gereler ierisinde ders kitaplar birincil ve en temel kaynak olarak bulunmaktadr. rencilerin anlama ve anlatma becerilerinin geli tirilmesinde bu kaynaklarda bulunan metinlerin ve metinler zerinde yaplan al malarn nemi byktr. Szgelimi renciler, ders kitaplar ierisinde bulunan yazl ve grsel metinler aracl yla okuma ve grsel okuma becerilerini geli tirirken, bu metinler zerine yaplan al malar srasnda da yazma, konu ma ve dinleme becerilerini geli tirmektedirler. Ders kitaplar ierisinde yer alan metinlerin nemli bir blm ykleyici metinlerdir. Bu metinler iersinde bir konu okuyucuya kahramanlar ve olay rgs ierisinde sunulur. ocuk metinlerde sunulan konu, olay ve kahramanlar ile gndelik hayat arasnda ili ki kurar. Metinlerdeki kahramanlar ve bu kahramanlarn ba larndan geen olaylar aracl yla, kendi ya antsndaki ki iler ve olaylar arasnda benzerlikler ve farkllklar sorgulayan, duyumsayan ocuk bylelikle metnin sundu u iletiyi zmser. Metinlerdeki kahramanlarn ocu un duygu ve d dnyasna seslenen, onun zde im kurabilece i, ya am gerekli ine uygun, kendisi ile benzerlik ve farkllk kurabilece i nitelikte olmas ye lenmektedir. te bu al ma ile Trke ders kitaplarndaki ykleyici metinlerdeki kahramanlar, bu alardan de erlendirilerek onlarn ocu a greli i ve ocuk gerekli ine uygunlu u ortaya konulmaya al lm tr. Anahtar Szckler: Ders kitaplar, ykleyici metin, ocu a grelik.

Abstract Among the equipment used for Turkish education and teaching, Turkish course books are the primary and most essential resources. As for the development of understanding and explaining skills of the students the texts in these sources and the exercises done on these texts are of great importance. For example, students not only develop their visual and reading skills but also their speaking, listening and writing skills. The important part of the texts included in course books is narrative texts. The matter within the textis presented in by heroes and storytelling. The child forms a relationship between everyday life and the topics, the events, and characters presented in the texts. Moreover, he gets the message of the text by questioning the similarities and differences between his own life and the events that characters in the text involved in. Protagonists that address to the world of the child's feelings and imagination, and with whom the child could established entification in terms of similarities and differences within the reality of life are preferred. Hence, here in this study the characters in narratives in Turkish course books are evaluated in terms of their appropriateness to the child and his reality. Key Words: Course books, narrative, appropriateness to child.

GR Trke retiminin Genel Amalar ocuklarn bili sel becerilerinin, duygu ve d dnyalarnn geli mesinde ve kendilerini gerekle tirebilmelerinde anlama ve anlatma becerilerinin nemi yadsnamaz. leti im becerilerinin kazandrlmasnda en nemli grev anadili e itimine d mektedir. nk dil bir d nme ve ileti im aracdr. Bireyler d ve d nce dnyalarnda geli tirdiklerini e itli yollarla aktararak ileti im kurarlar. D ve d nce dnyasnn geli imi ise anlama ve anlatma becerilerinin geli imine ba ldr. Anlama, konu ma ve yazya aktarlan alglamaktr. Anlatma ise duygu, d nce, tasarm ve ya antlarn sz ya da yazyla aktarmdr (Sever, 1993: 2).

139

Trke retimi srecinde ocuklarn okuma, yazma, dinleme ve konu ma becerilerini geli tirmeye ynelik etkinliklere yer verilir. Trke retiminin temel amac Sever (2008)e gre, okuma kltr edinmi , d nen duyarl bireyler yeti tirmek olmaldr. Bu bireylerde bulunmas gereken en temel zellikler ise yle zetlenebilir: Yazl kltrn olanaklarndan, sanatsal ve kltrel etkinliklerden etkili biimde yararlanma al kanl edinmi , ok boyutlu d nme al kanl kazanm ; ya ama, insana, do aya ynelik duyarlk olu turmu ; Duygu ve d nce bakmndan dengeli ve geli mi bir ki ili e sahip, Bili im teknolojisinin olanaklarndan, amaca uygun olarak yararlanma beceri ve al kanl kazanm , Atatrk ilke ve devrimlerine ba l, Trk ulusunun de erlerini bilen ve geli tiren, Demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyetine kar grev ve sorumluluklarn bilen, zgr ve bilimsel d nebilen; evrensel de erlerle bar k, nsan haklarna saygl, yapc, yaratc ve a da ki ilik zelliklerine vb. sahip olan. Trke retimi srecinde yaplan tm etkinlikler, yukarda sz edilen bireylerin yeti tirilmesi dzenlenmeli ve geli tirilmelidir. Bu nitelikteki bireylerin yeti tirilmesinde reticinin Trke retiminin genel ve zel amalarn iyi bilmesi, Trke retimi srecinin de bu bireylerin yeti tirilmesi do rultusunda planlanmas, ders ara ve gerelerinin bu nitelikte hazrlanmas, e itim durumlarnn ve lme de erlendirme yakla mlarnn dzenlenmesi gerekmektedir. Trke Ders Kitabnn levi

lk retim Okullar Trke E itim Programna (2002: 3031) gre Trke retiminde metinler ana ara-gerelerdendir ve Trke dersinde metin zerinde al ma kanlmazdr. Bu nedenlerden dolay, Trke ders kitaplar hazrlanrken gz nnde bulundurulmas gereken en nemli elerin ba nda, kitaplara alnacak metinlerin niteli i ve metinlerin ocu a greli i gelmektedir (Solar, 2010: 2). Ceyhan ve Yi it (2004: 26)e gre ders kitaplar; e itim hizmetlerinin vazgeilmez aralar olarak insan kaynaklarnn niteli inin geli tirilmesinde, retmenler, fizik olanaklar ve e itim programlar kadar nemli bir yere sahiptir. Bu durumun nemli bir gerekesi olarak Yaln (1996: 24), lkemizde ders ara ve gerelerinin snrl olmas dolaysyla halen e itimin en nemli aracnn ders kitaplar oldu unu ifade etmi tir. zbay (2002: 37), ara trmasnda, Trke retmenlerinin derslerini byk oranda (% 94,44) ders kitabna ba l kalarak i lediklerini ortaya koymu tur. Btn bu neminden dolay, ders kitaplarnn beklentileri en st dzeyde kar layabilecek nitelikte hazrlanmasna gereksinim vardr. lk retimde yaplan Trke retimi; ocuklara dizgesel olarak okuma, dinleme; konu ma ve yazmadan olu an temel dil becerilerini edindirme, edindirdi i bu becerileri geli tirme, lnl dilin yapsn, kurallarn sezdirme, dil sevgisi ve duyarl kazandrma amacn gder. teki derslerin de ykmllkleri olmasna kar n, amaca eri mede ana sorumluluk Trke derslerine verilmi tir. Ba arya ula mada; retmen, uygulanan yakla m, yntem vb. de i kenlerin yan sra retimde temel, o u zaman da tek ara olan ders kitaplarnn nemi byktr. lkemiz ko ullarnda, ayn ya ku a ndaki btn rencilerin gereksinimlerini kar layabilecek bir ders kitabnn hazrlanmasnn nemli bir sorun oldu u kabul edilmelidir. Ders kitaplarna dzeye uygun metinlerin seilmesi, bu sorunun en nemli boyutunu olu turmaktadr (Sever, 2007b: 17). Aslan (2006)a gre gnmzde, teknolojik geli melerin de etkisiyle, ders kitab retimin tek arac olma zelli ini yitirmi tir; ancak birok alan iin hl ilk ve en nemli ders arac olarak grlmektedir. Yaygn olarak kullanlan ve zenli hazrland durumda dilsel becerileri edindirmede dilbilgisel konular retmede nemli bir yere sahip olan di er nemli e itim arac da ders kitabdr. Ders Kitaplarnda Metinler ve ykleyici Metinlerde Kahramanlar Okuma kltr edinme srecinde, ilk retim dnemi ocuklarnn, metinlerle kar la t nemli uyaranlardan birisi de Trke ders kitaplardr. Trke ders kitabna seilen metinler bilgilendirici metin, ykleyici metin, iir ve serbest seilen metin olmak zere drt tr metinden olu maktadr (Gne , 2006a). Serbest seilen metin bilgilendirici, ykleyici metin ya da iir olabilmektedir. nc snf Trke ders kitabnda 17 ykleyici metin, 6 bilgilendirici metin, 9 iir bulunmaktadr. Be inci snf Trke ders kitabnda 9 ykleyici metin, 12 bilgilendirici metin, 11 iir bulunmaktadr. Sekizinci snf Trke ders kitabnda 7 ykleyici metin, 10 bilgilendirici metin, 2 iir bulunmaktadr.

140

lk retim dnemi ocuklarn zevk alarak izledikleri arasnda ykleyici metinlerin yeri ve nemi byktr. Bu metinler, ocuklarn merakn ncelikle yanlarnda bulunan grsel metinler ile eker. Ardndan ocuk, ykde yaznsal bir kurgu ile sunulan konu, ileti ve kahramanlar merakla takip eder. Roman, hikye, piyes ve benzeri edebiyat eserlerinde ba ndan olay gecen ki ilere kahraman ad verilir (Trke Szlk, 1974ten Akt.: O uzkan, 2001: 268). ocuklar ya lar ne olursa olsun okuduklar ve dinledikleri kitaplarn, izledikleri filmlerin, oynadklar oyunlarn kahramanlaryla zde le irler. Onlar gibi davranrlar. Onlara yknrler. Bu nedenle ocuklar iin yazlm metinlerde kahramanlar titizlikle kurgulanmal ya da seilmelidir. Sever (2007b: 52)e gre duygu, d nce ve eylemleriyle ocuklarn d lerini ssleyen, ya am deneyimlerini zenginle tiren, anlamaya dayal isteklerini, kayglarn yantlayan kahramanlarn; ocuklara edebiyat zevki, okuma al kanl kazandrmada nemli i levleri oldu u bilinmektedir. Geli im sreci ierisinde ocu un, zerk benli ini olu tururken gsterdi i nemli davran lardan biri de taklit (yknme)tir. lk olarak anne ve babasna yknen ocuk, zamanla televizyondan izledi i, evresinde gzlemledi i ki ileri yknr. Onlar gibi davranr. lk retim srecinde okuma-yazma rendikten sonra, okudu u kitaplardaki kahramanlar yknr. Bu duruma ocuk yazn asndan dikkat edilmelidir. ocu un zde im kurdu u kahramanlara ykler iinde verilen roller titizlikle seilmelidir. Onlarn yk iinde yaptklar davran lar belirlenirken, yky okuyacak ocu un bu davran lar yknebilece i unutulmamaldr (Solar, 2010: 37). Sever (2003a: 96)e gre ocuk edebiyatndaki karakterler kapal (geli tirilmemi ) ve ak (geli tirilmi ) olabilir. Kapal karakterler, zellikleri yzeysel olarak tantlan, okurun iyi tanmad karakterlerdir. Ak karakterler ise roman, yk, masal ve anlatlarda birok zelli i ile okura tantlan, inandrc nitelikleriyle ne kan, okurun iyi bildi i karakterdir. Problem Bu al mada 20082009 retim ylnda okutulan MEB yaym Trke ders kitaplarndaki ykleyici metinlerde kahramanlar ocu a gre midir? sorusuna yant aranacaktr. Bu soruya yant verebilmek iin a a daki sorular belirlenmi tir: Trke ders kitaplarnda ykleyici metinlerde kahramanlar ocu a gre midir? yky okuyan ocuk kahraman duygu, d nce ve davran laryla tanyabiliyor mu? Seslendi i ocuk ile kahraman arasnda geli im zellikleri asndan benzerlikler var m? ocuk kahraman ile zde im kurabiliyor mu? ykde kahraman a r duygusal ve ocuk gerekli ine uymayan zellikler ta yor mu? Ama Bu al mann amac, ykleyici metinlerde verilen kahramanlar ve zelliklerini de erlendirerek 20082009 ylnda okutulan MEB yaym Trke ders kitaplarndaki ykleyici metinlerdeki kahramanlarn ocu a gre olup olmadklarn incelemektir. Bu ama do rultusunda Trke ders kitaplarnn niteli ine ili kin bir karmda bulunulabilir. Snrllklar Bu al ma, 20082009 ylnda okutulan MEB yaym nc, be inci ve sekizinci snf Trke ders kitaplarndaki ykleyici metinlerle snrlandrlm tr. al mann bir di er snrll ise metinlerin ocu a greli ini incelerken sadece kahramanlar de i kenin ele alnmasdr. al mada metinlerdeki konu, ileti, dil ve anlatm zellikleri ara trma konusunun d nda braklm tr. YNTEM Bu al mada yazl bir ara olan ders ve al ma kitaplar zerinde al ld iin de erlendirmede betimsel zmleme tekni inin kullanlmas ye lenmi tir. Bu yakla ma gre, elde edilen veriler daha nceden belirlenen izleklere gre zetlenir ve yorumlanr. Veriler, ara trma sorularnn ortaya koydu u izleklere gre de dzenlenebilir ve onlar arpc bir biimde yanstmak amacyla do rudan alntlara sk sk yer verilir. Betimsel zmlemede ama, elde edilen bulgular dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde okuyucuya sunmaktr. Bu amala elde edilen veriler, nce dizgesel ve ak bir biimde betimlenir. Daha sonra yaplan bu betimlemeler aklanr ve yorumlanr, neden-sonu ili kileri irdelenir ve birtakm sonulara ula lr (Yldrm ve im ek, 2005).

141

Evren ve rneklem Ara trmann evreni 20082009 retim ylnda okutulan tm Trke ders kitaplarndaki ykleyici metinlerdir. Bu evrenden MEB yaym olan Trke kitaplarndan nc, be inci ve sekizinci snflar seilmi tir. Bu ders kitaplar ierisinde yer alan her temadan rastlantsal yolla seilmi bir ykleyici metin incelenmi tir. BULGULAR VE YORUMLAR nc Snf Trke Ders Kitabndaki ykleyici Metinlerdeki Kahramanlarn ocu a Greli i
f ocu a gre metinler ocu a gre olmayan metinler 4 4 % 50 50

dev, Cansunun Gnl , Alicann Di leri, Kk Beyaz Bulut, Can Sklan kizler adl metinlerde kahramanlar ocu a gredir. dev adl metinde, metni okuyan ocu un zde im kurabilece i kahraman Ahmet devleriyle bir at ma iine girer. Dedesi Ahmete devleri olan di er insanlar tantarak devin anlamn kavratr ve Ahmet metnin sonunda kendili inden devlerini yapmaya ba lar. Anlatlan konunun bu biimde sonlandrlmas ocuklara metinlerdeki kahramanlar aracl yla olumlu davran larn kazandrlabilmesi anlamnda nemlidir. Gece Gkyz adl metinde kahraman Do an, days aracl yla gkyz hakknda bilgiler edinmektedir. Bu kahraman da ocu a gre de erlendirilmi tir. Cansunun Gnl adl metinde yine ocuklarn zde im kurabilece i Cansu adl kzn dedesinden Cumhuriyetimizin kurulu una ili kin bilgiler edinmesi, gnlk metni kurgusu iinde sunulmu tur. Metindeki kahramann ayrca gnlk yazyor olmas da ilk retim dneminde ocuklara bu al kanl n kazandrlmas asndan nemlidir. Kk Beyaz bulut adl metinde de kahraman Hasan, karde i Esma ile anne ve babas ak ve devingen kahramanlardr. ocu un zde im kurabilece i bir ba kahraman metinde sunulmu tur. Metindeki kahramanlarn krsal ortamda ya yor olmas kentte bu metni okuyan ocuklarn, krsal ya ama ili kin bilgi edinmesi, orada ya ayan ocuklar tanmalar ve ya antlarna ili kin bilgiler edinmeleri asndan nemlidir. Kahramanlarn ocu a gre oldu u bir metin de Can Sklan kizlerdir. Bu metinde de ikiz karde lerin ya mur ya d nda d arya kamadklar iin evde birbirlerine bilmece sormaktadrlar. Bilmecelerdeki gizli anlama ula ma sreci, her eyden nce usa vurma becerisini de i leten bir etkinliktir. Bilmeceler ocu un kavramsal olarak geli mesine katk sa larken, d nme al kanl edinmesi iin bir uygulama alan yaratr. Bilmeceler ocuklarn konu ma ve dinleme becerilerinin geli mesini sa lar (Sever,2007: 147). Gece Gkyz, Zaman yi Kullanmak, Alicann Di leri ve Apartmanda ya yoruz adl metinlerin ise kahramanlar asndan ocu a gre olmad d nlmektedir. Be inci Snf Trke Ders Kitabndaki ykleyici Metinlerdeki Kahramanlarn ocu a Greli i
f ocu a gre metinler ocu a gre olmayan metinler 5 3 % 62.5 37.5

Kadnlara Seme ve Seilme Hakk, Ye ille Mavinin lm, Mucit ocuk, Nasrettin Hocann Gne Gzl , Yeni Krmz Topum adl metinlerdeki kahramanlar ocu a gre olarak de erlendirilmi tir. Kadnlara Seme ve Seilme Hakk adl metinde Mustafa Kemal Atatrk ve gen bir kz arasnda bir konu maya yer verilmi , bylelikle kadnlara seme ve seilme hakknn nasl verildi i temaya uygun olarak ocuklara sunulmu tur. Ye ille Mavinin lm adl metinde yine duygu ve d nceleri ile

142

ak olan bir kahraman aracl yla ocuklara do adaki kirlenme sunulmakta ve onlarda evre bilinci olu turma al lmaktadr. Mucit ocuk adl metinde, internet aracl yla teleskop yapmay renen bir ocu un babasndan ve bir niversiteden destek alarak kendi teleskopunu yapmas anlatlmaktadr. ocuklarn bilim ve teknoloji ile internet merakn nemseyerek duygu ve d gcne seslenen, yknebilece i bir kahraman aracl yla do ru bir davran edindirme abas asndan bu metindeki kahraman olduka ba arl kurgulanm tr. Nasreddin Hocann Gne Gzl adl metinde ise kltrmzn en nemli kahramanlarndan Nasrettin Hoca, yaznsal bir kurgu ierisinde ocuklarn d gcne seslenebilecek bir yaknlkta sunulmaktadr. Yeni antalar da Eskir, En iyiye ve En Gzele Ula mak ile Da n Tepesindeki Bulutlar adl metinler seilen konular; bu konularn ocu a gre olmayan anlatmlarla ve kahramanlar aracl yla sunulmas asndan ocu a gre olarak de erlendirilmemi tir. Sekizinci Snf Trke Ders Kitabndaki ykleyici Metinlerdeki Kahramanlarn ocu a Greli i f ocu a gre metinler ocu a metinler gre olmayan 3 3 % 50 50

Sekizinci snf ders kitabnda ilk iki temada ykleyici metinlere yer verilmemi tir. Ders kitabnda alt tema oldu undan inceleme nesnesi olan alt metin tm temalardan rastlantsal yolla seilmi tir. htiyar ilingir, Ergenekon Destan, Mart adl metinler ocu a gre olarak de erlendirilirken, i dem Der ki, Hayatta Ba arnn Yollar ve ki yi nsan adl metinler kahramanlar asndan ocu a gre olarak de erlendirilmemi tir. htiyar ilingir adl ykde ilingir ve m terileri arasnda geen kurgulanm olay sonucunda ocuklar hayvan sevgisi kazanacaktr ve metinde ilingirin bu olumlu tutumu kar snda hayvanlar korumak gerekti i d ncesine kaplacaklardr. Ergenekon Destan adl metin aracl yla Trk tarihine ili kin bilgiler ykleyici bir anlatmla sunulmaktadr. ocuklarn kendi tarihlerine kar ilgileri bu metin aracl yla arttrlacaktr. Birok ki i tarafndan okunan nl eser Martdan zetlenmi metinde ki ile tirilen mart aracl yla ocuklarn ki isel geli imlerine katkda bulunmak istenmektedir. ncelenen i dem Der ki, Hayatta Ba arnn Yollar, ki yi nsan adl metinlerin ocu a gre olmad d nlmektedir. SONU VE NER LER Bu al mada nc, be inci ve sekizinci snf Trke ders kitaplarndaki 22 ykleyici metindeki kahramanlarn ocu a greli i ve ocuk gerekli ine uygunlu u de erlendirilmi tir. nc snf ders kitabnda her temadan rastlantsal yollarla seilip incelenen sekiz metinden be i ocu a gre olarak de erlendirilirken, ocu a gre de ildir. Be inci snf ders kitabnda her temadan rastlantsal yollarla seilip incelenen sekiz metindenbe i ocu a gre olarak de erlendirilirken, ocu a gre de ildir Sekizinci snf ders kitabnda her temada ykleyici metin olmad ndan ve kitapta alt tema oldu unda, kitap genelinden alt ykleyici metin inceleme nesnesi olarak seilmi tir. Bu metinlerden ocu a gre olarak de erlendirilmi tir. nc, be inci ve sekizinci snf ders kitaplarndan incelenen ykleyici metinlerin kahramanlarnn ocu a greli i a a daki gibidir:
f ocu a gre metinler ocu a gre olmayan metinler 12 10 % 54.54 45.45

ykleyici bir metinde konu ve iletinin ocu a sunulmas kahramanlar ve onlarn ba ndan gecen olay rgs aracl yla olur. Bu nedenle kahramanlar ocu a gre olmayan bir metnin genel anlamda ocu a gre oldu u sylenemez.

143

Bu al mann sonularndan yola karak yaplabilecek neriler: Trke ders kitaplarna ykleyici metinler seilirken kahramanlar ocu a gre olan metinler seilmelidir. Ders kitaplarndaki ykleyici metinlerin yalnzca kahramanlar ba lamnda de il, konusu, iletileri, dil anlatm zellikleri ve grsel metinleri incelenmeli ve ocu a grelik ile ocuk gerekliklerine uygunlu u de erlendirilmelidir. Trke retimi srecinde, rencilerin anlama (okuma-dinleme) ve anlatma (yazma-konu ma) becerilerinin geli tirilmesi iin, ilk retim sreci btncl bir anlay la de erlendirilmelidir. Bu srete, tannm ocuk yazn yazarlarndan, rencilerin ilgiyle okuyaca , onlarda benzer anlatml metinler yazma iste i uyandracak, ykleyici metinler i e ko ulmaldr Snf ve Trke retmenleri, metinlerin ocu a greli i konusunda akademik olarak bilgilendirilmeli ve e itim fakltelerinin Trke ve ilk retim blmlerinde okuyan retmen adaylar, ocu a gre metinler, bu metinlerin niteli i, ocu un geli im srecindeki yeri vb. konularda donanml olarak yeti tirilmelidir. Milli E itim Bakanl ve niversiteler bu ynde ara trmalar ve al malarn yaplmas iin i birli i iinde olmaldr.
KAYNAKA Aslan, Canan (2006) Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplarnn ocu un Okudu unu Anlama ve Yazl Anlatm Becerilerine Etkisi. Yaymlanmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Dilidzgn, Selahattin (1996) a da ocuk Yazn-Yazn E itimine Atlan lk Adm. stanbul: Yap Kredi Yayn. Gne , Firdevs (Editr) (2008a) lk retim Trke 3 Ders Kitab (4. Bask). stanbul : Bediralp Matbaaclk. Gne , Firdevs (Editr) (2008b) lk retim Trke 5 Ders Kitab (4. Bask). stanbul: Bediralp Matbaaclk. Kavcar, C., F. O uzkan ve S. Sever (1998) Trke retimi. Ankara: Engin Yaynevi. MEB (1995) Ders Kitaplar Ynetmeli i Kitaplarn Hazrlanmas ve ncelenmesi ile lgili Esas ve Usuller. Tebli ler Dergisi, 599, 2434. O uzkan, Ferhan (1993) E itim Terimleri Szl . 3. Bask. Ankara: Emel Matbaaclk. zbay, Murat (Editr) (2008) lk retim Trke 8 Ders Kitab (1. Bask). stanbul: Feza Gazetecilik A. . Sever, S. (2008a) E itimde ve Bilimde Trke E itimi. Trkiye Cumhuriyetinin Kurulu unun 100nc Ylnda E itim Kurultaynda sunuldu, Malatya. Sever, Sedat (2008b) ocuk ve Edebiyat (4. Bask). zmir: Tudem. Solar, Baran (2010) Trke Ders Kitaplarndaki Metinlerin ocu a Greli i. Yaymlanmam niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Yksek Lisans Tezi, Ankara

Tav ancl, E. ve Aslan E. (2001) Szel, Yazl ve Di er Materyaller in erik Analizi ve Uygulama rnekleri. stanbul: Epsilon Yaynclk. Yldrm, A. ve H. im ek (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri (5. Bask). Ankara: Sekin Yaynevi.

144

LK RET M 6.-8. SINIF TRKE DERS K TAPLARININ OCUKLARA RET LECEK DE ERLER AISINDAN NCELENMES
Yrd. Do. Dr. Mesiha TOSUNO LU Krkkale niversitesi E itim Fakltesi Ar . Gr. Fatih ARSLAN Krkkale niversitesi E itim Fakltesi

zet Bu al mann amac, ilk retim 6.-8. snf Trke ders kitaplarndaki metinlerin, ocuklara hangi de erleri kazandrmay amaladklarn belirlemektir. Ara trmann evrenini, 2010-2011 e itim- retim ylnda ilk retim 6.-8. snfta ders kitab olarak okutulan MEB Trke ders kitaplar olu turmaktadr. Bu ders kitaplarnda bulunan ve her temadan rastgele seilen birer metinden olu an toplam on sekiz metin rneklem olarak de erlendirilmi tir. Ara trma sonucunda, incelenen metinlerde en ok kullanlan de erlerin vatanseverlik ve estetik oldu u belirlenmi tir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, Trke ders kitaplar, de er retimi.

Abstract This study explores which values are aimed at teaching students by using passages from the Turkish text books of secondary schools. The population consisted of Turkish text books of secondary schools which were used in 20202011school year and which were recommended by the Ministry of Education. Random sampling is used in order to select the passages from each theme. Eighteen passages were analyzed and according to findings patriotism and esthetics were found as the most emphasized values in the passages. Key Words: Childrens literature, qualifications of childrens literature, texts in the Turkish course books.

GR ocuklar, toplumlarn gelece ini olu turan en nemli yap ta lardr. Toplumlarn geleceklerinin sa lam temeller zerine atlmas, ocuklarn zihinsel, fiziksel ve toplumsal de erler asndan uyum iinde ve sa lam bir ki ili e sahip olmalarna dolaysyla, o toplumun de erlerinin farknda olmalarna ba ldr. De erler, iinde ya anlan toplumun kendi varlk, birlik, i leyi ve devamn sa lamak ve srdrmek iin yelerinin o unlu u tarafndan do ru ve gerekli olduklar kabul edilen ortak d nce, ama, temel ahlaki ilke ya da inanlardr (MEB, 2005: 87). nsann, gerek rgt ve gerekse gnlk ya ants boyunca tm durumlara kar tepki gstermesi beklenir. nsann sergileyece i her tepki ise bir de ere dayanr. Ba ka bir ifadeyle her trl ama ve hedefler, ili ki ve karlar, tutkular, her tr idealler, g ve iktidar, sevgi ve nefretler, inanma ve inkrlar, dostluklar, sadakat ve do ruluklar bir de er ifade eder ve ayn zamanda da bir de ere dayanrlar (Kllo lu 1998den Akt.: Ylmaz, 2009:109). De erler, bireyin hem kendisi hem de toplum iin nemli bir edir. nk bir toplumun ya amnda, her ey de erlere gre alglanr ve di erleriyle kar la trlr. Bireyler, iinde ya adklar grup, toplum ve kltr de erlerini genellikle benimseyerek bunlar, muhakeme ve seimlerinde birer lt olarak kullanrlar. Bylece daha iyi, daha do ru, daha uygun, daha gzel, daha nemli ve daha adil gibi genel yarglara varma olana n bulurlar. Bireysel tutum ve davran lar, byk lde ahlaksal ve dinsel de erlerle, rf ve adetlerin ierdi i de erlerin etkisi altnda kalr. Ancak bu de erler, normlar ierisinde somutla r ve normlar aracl yla etkinlik kazanr. Zira daha genel ve soyut olan de erlere kar lk normlar, yaptrm gleriyle toplumsal ya amn belirgin bir unsurunu olu tururlar (Durmu , 1996; Yapc ve Kayklk 2005ten Akt.: Dilma, Bozgeyikli, kl, 2008: 71).

145

Ara trmaclar de erleri farkl ekillerde tanmlam lardr: Rohan (2000)a gre de erler, ki ilerin hayatn ynlendirici ilkeler olarak kabul edilen ve onlar hayata gdleyen amalarn sosyal birer temsilcileridir (Ylmaz, 2009: 110). Ayn ekilde Aknc (2005: 11), de erlerin hayatn anla lp yorumlanmasna ve davran larn ekillenmesine rehberlik etti ini belirtmi ve de erleri insanlar ynlendirici ilkeler olarak yorumlam tr. Akba (2008: 10) ve Erdem (2003: 56), de er kavramn belirli bir durumu di erine tercih etme olarak tanmlam lardr. Baz tanmlarda ise de er, insanlarn belirli durumlarda kullandklar bir lt olarak ele alnm tr. i man (2002)a gre de erler, neyin do ru ve neyin yanl , neyin iyi ve neyin kt oldu unu belirlemeye yarayan ltlerdir (Dnmez ve Cmert, 2007: 31). De erleri ayn ekilde bir lt olarak tanmlayan Ylmaz (2002) ise, insann tm eylemlerini ifade etme srecinde seme zgrl ne sahip oldu unu ve bu seme srecinde belli bir lt kullanmak zorunda olan insann, de erleri bir lt olarak kulland n belirtmi tir (Ylmaz, 2002). Bu tanmlardan hareketle de erin zelliklerini yle sralayabiliriz: De erler toplum ya da bireyler tarafndan benimsenen birle tirici olgulardr. Toplumun sosyal ihtiyalarn kar lad na ve bireylerin iyili i iin oldu una inanlan ltlerdir. Sadece bilin de il, duygu ve heyecanlar da ilgilendiren yarglardr. De erler bireyin bilincinde yer alan ve davran ynlendiren gdlerdir. De erlerin normlardan fark normlardan daha genel ve soyut bir nitelik ta masdr. De erler normlar da ierir (MEB, 2005). De erler, genel olarak bireylerin ulusal ve evrensel olarak ya amlarnda neleri tercih edip etmeyecekleri, daha iyi, daha do ru, daha uygun, daha gzel, daha nemli vb. oldu u konusunda kullandklar ltler olarak tanmlanabilir. Bu tanmlardan hareketle, de erler birok ara trmac tarafndan evrensel ve mill de erler eklinde gruplandrlm tr. Evrensel de erler bir toplum iin de il tm toplumlar iin nemlidir. Adalet, e itlik, zgrlk, insana sayg, drstlk, al kanlk vb. tm insanlar iin ayn de ere ve neme sahiptir (Do an 2001den Akt.: Gmleksiz ve Cro, 2011: 98). Genel olarak bu de erlerin her insanda bulunmas gerekir. Bir de toplumlarn kendi kltrleri iinde ekillenen ve ait olduklar toplumlara zg de erleri vardr: Vatan, millet ve bayrak sevgisi, mill ve dini bayramlar, gelenekler ve grenekler ve daha saysn artrabilece imiz birok de er toplumlara zgdr. Bu de erler ait olduklar toplumlar bir arada tutan ve onlarn sa lam temeller zerinde durmalarn sa layan zelliklerdir. Kkav ar (2008: 28-30) evrensel de er olarak u kavramlar i aret etmektedir: Sevgi, sayg, ho gr, anlay , empati, arkada lk, dostluk, dayan ma, payla m, yardmla ma, drstlk, do ruluk, hakllk, hayal, gerek, bilim, bilgi, ke if, nyarg, e itim, deneyim, renim, al kanlk, ba ar, gven, inan, umut ve de er verme. De erler, evrensel ve ulusal olarak gruplandrlmann yannda, kendi iinde de alt ba lklar hlinde gruplanm tr. Spanger (1928) ve Allport, Vernon ve Lindzey (1960)in klasik de er tercih sralamasna, Gngr (1998) ahlaki de erleri ekleyerek bir de erler sralamas le i elde etmi tir (Sar, 2005: 81). Bu lekte yer alan de erler, siyasi, genel ahlak, dini, ekonomik, estetik, sosyal ve bilimsel-teorik olarak yedi ana ba lk altnda gruplandrlm tr. Grld gibi de erler, genel olarak ifade edilmi tir. Genel olarak ifade edilen bu de erlerin alt ba lklar ise unlardr (Yaman, Taflan ve olak, 2009:111): Sosyal De erler: Toplumsal kurallara ynelik bilin, konukseverlik, yardmseverlik, ho grl olma, grg kurallar, sorumluluk bilinci kazandrma. Teorik-Bilimsel De erler: Bilgiyi uygulama, bilimsel d nme becerisini geli tirme, aklclk, problem zme becerisini geli tirme vb. Din De erler: Allah sevgisini a lama, din bilgileri kazandrma, hayatn verdikleriyle yetinme ve kabullenme vb. ktisad-Ekonomik De erler: Tutumlu olma, kazancn do ru kullanma vb. Estetik De erler: Bireysel slup, sanatl anlatm zelli i kazandrma ve hayal gcn geli tirme vb. Siyas De erler: D nce ve ifade zgrl , demokrasi, hak ve zgrlklere sayg duyma vb. 146

Akba (2008: 22), Trk e itim sistemi ierisinde, ahlaki gelenek, adalet, iyi ve do runun anla lmas, karmda bulunmak, efkatli olmak, fedakrlk gstermek, zverili olmak, kendi duygu ve davran larn kontrol altna almak, alak gnll olmak gibi de erlerin kazandrlmaya al ld n belirtmektedir. Ara trmaclar (ubuku, 2008; en, 2008; Gmleksiz ve Cro, 2011) lk retim Sosyal Bilgiler 6.-7. Snf retim Programnda; aile birli ine nem verme, adil olma, ba mszlk, bar , zgrlk, bilimsellik, al kanlk, dayan ma, duyarllk, drstlk, estetik, ho gr, misafirperverlik, sa lkl olmaya nem verme, sayg, sevgi, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik ve yardmseverlik de erlerinin yer ald n belirlemi lerdir. Baz de erler, isimlerinin altnda ok geni kavramlar barndrabilirler. rne in sevgi de eri kitap sevgisi, aile sevgisi, hayvan sevgisi, do a sevgisi vb. ifadeleri kar layabilir. Ayrca yukarda bahsedilen de erleri birbirinden keskin izgilerle ayrmak mmkn de ildir. Vatanseverlik ve sevgi de erleri birbirleriyle yakn anlamlar ierebilir. Ayn ekilde, dayan ma ve yardmseverlik de erleri birbirlerine yakn anlamlarda kullanlabilirler. ocuklarn iinde bulunduklar toplumu bir arada tutan ve gelece e ta yan bu de erleri edinmeleri byk lde e itim sayesinde mmkndr. Bu noktada, ocuk edebiyat, kendisine seti i hedef kitlenin ocuklar olmas ve dil bilinci, yardmseverlik, al kan olma, sevgi ve sayg, gvenilir olma, dayan ma, dostluk, ho gr ve saysn daha da artrabilece imiz birok de erin bu hedef kitleye gre dzenlenerek verilmesi bakmndan byk nem arz etmektedir. Toplumsalla ma srecinde her ocuk bu de erleri informal e itim srecinde edinmeye ba lar, okul e itimiyle bu de erleri geni letir, zenginle tirir, de i ik boyutlar kazandrr (Karadz, 2008: 386). ocuklar, de erleri formal olarak ilk retimde edinmeye ba layacaktr. ocu un formal e itim srecinde okudu u kitaplarla Trke derslerinde yer alan metinlerden elde etti i karmlar, onun sz edilen bu de erleri geli tirmesine destek verir (Karadz, 2008: 386). Dolaysyla ilk retimde kullanlan, zellikle Trke ders kitaplar ve bu kitaplardaki ocuk edebiyat rnleri, de er retimi asndan son derece nemlidir. Trke ders kitaplarnda kullanlan metinlerin bu amalar do rultusunda seilmesi, toplumun neleri kabul edip neleri kabul etmeyece ini bilen, dolaysyla toplumla uyumlu ve toplumu devaml ileriye ta yacak bireylerin yeti mesi bakmndan nem arz etmektedir. 2005 ylnda retim programlar yaplandrmac yakla m esas alarak yeniden hazrlanm tr. Bu do rultuda ilk retimde kullanlan ders kitaplar da yeni hazrlanan programlara gre yazlm tr. Tematik yakla m esas alnarak hazrlanan bu programlarda de erler, do rudan veya rtk olarak yer alm tr. De erlerin insan davran larn etkileme, toplumsal ili kileri dzenleme ve toplum kalknmasn sa lama gibi birok i levi vardr. Bu zellikleri nedeniyle e itimciler tarafndan nemsenmi ve do rudan e itim programlaryla ya da gizli programlarla retilmeye al lm tr (Akba , 2009: 404). 2005 Trke Dersi retim Programnda de erlere do rudan de il, Trk Mill E itiminin genel amalar, okuma ve dinleme/izleme metinlerinde bulunmas gereken zellikler ve temalar ba l altnda rtk olarak yer verilmi tir: Trk Mill E itiminin Genel Amalar ksmnda; mill, ahlk, insan, manev ve kltrel de erler; aile, vatan ve millet sevgisi, demokratiklik, zgr d nce, insan haklarna sayg, sorumluluk ve yaratclk de erlerine vurgu yaplm tr (MEB, 2006: 1). Programn temel yakla m ksmnda (MEB, 2006: 3) Trk Mill E itiminin Genel Amalar do rultusunda; sorumluluk, giri imcilik, evresiyle uyumluluk, estetik zevk ve mill de erlerden bahsedilmi tir. Programn Genel Amalar ksmnda (MEB, 2006: 4); yaratclk, mill ve evrensel de erler, ho gr, insan haklarna sayg, yurt ve dnya sorunlarna duyarl olma ve daha nce de tekrarlanan mill, manev ve ahlk de erlere vurgu yaplm tr. Programda okuma (MEB, 2006: 56) ve dinleme (MEB, 2006: 57) metinlerinde bulunmas gereken zellikler ba l altnda, Trke ders kitaplarndaki metinlerde bulunmas gereken de erler genel olarak mill, kltrel, ahlaki, insan hak ve zgrlklerine sayg, estetik zevk olarak belirtilmi tir. 2005 Trke Dersi retim Programnda de erler ad altnda bir ba lk bulunmamasna ra men, ders kitaplarnda bulunmas gereken temalar ve bu temalarn alt temalar ayrntl bir ekilde verilmi tir. Programda bahsi geen tema ve alt temalardan bazlar u ekildedir (MEB, 2006: 58-60): Sevgi: nsan, aile, vatan, millet, bayrak ve dil sevgisi. Mill Kltr: Geleneksel sanatlarmz, Trk bykleri, Trk mzi i, zanaatlar, seyirlik oyunlar, spor, oyunlar, bayramlar.

147

Toplum Hayat: Medeniyet, birey ve toplum, yardmla ma, kom uluk ili kileri, kreselle me, dayan ma, dostluk, konukseverlik. Okuma Kltr: Okuma sevgisi, okuma al kanl , kitaplar, sreli yaynlar, ktphaneler. leti im: nsanlarla ileti im, uluslararas ileti im, kltrel ileti im, bilgi ileti imi, aile ileti imi, renci retmen ileti imi, di er canllarla ileti im, kitle ileti im aralar, ileti im becerileri. Hak ve zgrlkler: Bireysel haklar, insan haklar, e itim hakk, ocuk haklar, hasta haklar, zgrlkler. Ki isel Geli im: Kendini tanma, kendine sayg, ki ilik tipleri, empati, sorumluluk, sosyal geli im, olumlu d nme, meslek seimi, karar verme, ba ar, giri imcilik, zele tiri. Bilim ve Teknoloji: leti im aralar, bilgisayar, bulu lar, teknoloji ve hayat. Al kanlklar: Al kanlk ve insan, iyi al kanlklar, kt al kanlklar, sa lkl ya ama, spor. Zaman ve Mekn: Odamz, evimiz, snfmz, okulumuz, gemi , imdi, gelecek, evremiz. ehirler, lkeler, zaman planlamas,

Duygular: Mutluluk, heyecan, korku, kayg, znt, yalnzlk, zlem, sitem, veda, kskanlk, ba lama, takdir etme. Do a ve Evren: Mevsimler, iklim, do a olaylar, canllar, do adaki fiziksel de i iklikler, do al afetlerden korunma, evrenin korunmas, manzaralar, kar, ya mur, yldzlar, renkler, gezegenler, dnya, yeryz ve uzay. Gzel Sanatlar: Sinema, tiyatro, resim, mzik, foto raf, mimar, heykel, dans. Kavramlar ve a r mlar: Rya, d , hayal, oyun ve e lence, harfler ve saylar, estetik zevk, gzellik, ztlklar, nce, imdi, sonra. Grld gibi, 2005 Trke Dersi retim Programnda bulunan temalar ve bu temalarn alt temalar, ulusal ve evrensel de erlerden biro unu iermektedir. Ancak bu de erler programda belirli bir plan dhilinde verilmemi tir, hangi snfta hangi de erlerin kazandrlmas gerekti i net olarak belirtilmemi tir. Bu durum, de er e itiminin gerekle mesi asndan karma aya, yetersizliklere, ihmallere yol amaktadr. Bu al mada ilk retim 6.-8. snfta kullanlan ders kitaplarndaki metinler, bu bilgiler nda incelenmi ve metinlerde hangi de erlere yer verildi i saptanmaya al lm tr. YNTEM Ara trma srecinde nitel ara trma yntemindeki tekniklerden biri olan yazl dokman analizi tekni i kullanlm tr. Nitel ara trmada gzlem ve gr menin olanakl olmad durumlarda, yazlgrsel materyal ve malzemelerle de ara trma yaplabilir. Bu demektir ki dokman incelemesi veya analizi tek ba na bir ara trma yntemi olarak kullanlabilir (Yldrm ve im ek, 2005: 187188). Dokman analizi tarihsel ve nitel ara trmalarda kullanlan bir tekniktir. lk olarak ilgili dokmanlar okunarak ortaya kan bilgiler kodlanm tr. Daha sonra kodlanan dokmanlar bir araya getirilmi ve ara trma sonular elde edilmi tir. Bu tr ara trmalarda ama, gndelik sorunlara zm getirmek, ara trma bulgularndan pratikte yararlanmaktr. Dokman analizi tekni i ile yaplan ara trmalarda belli bir evrende, ara trlmas istenen karakteristiklerin ne kadar sklkla bulundu u, bunlarn saym ve dkm ortaya konmaya al lr (Aziz, 1994: 28). Sonuta ara trmaya konu olanlar, herhangi bir ekilde de i tirme, etkileme abas gsterilmez. Bilinmek istenen ey vardr ve oradadr (Karasar, 1994: 77). Bu do rultuda, ara trmada kullanlan yazl dokmanlar, 2010-2011 e itim- retim ylnda ilk retim 6.-8. snfta okutulmakta olan ve MEB tarafndan yaymlanan 6.,7. ve 8. snf Trke ders kitaplardr. Belirtilen kitaplarda bulunan her temadan bir metin seilerek bu metinlerde rencilere kazandrlmaya al lan de erler, ilgili literatrde taranan de erler esas alnarak incelenmi tir. Ara trmann evrenini, 2010-2011 e itim- retim ylnda ilk retim 6.-8. snfta okutulan MEB Trke ders kitaplar olu turmaktadr. Ara trmann rneklemini ise, bu ders kitaplarnda bulunan ve her temadan rastgele seilen birer metin olmak zere toplam on sekiz metin olu turmaktadr. Ara trmada incelenecek metinler ve bu metinlerin ait olduklar temalar a a daki tabloda verilmi tir.

148

Tablo 1: ncelenecek Metinler ve Metinlerin Ait Olduklar Temalar

TEMALAR 6. SINIF Okuma Kltr Atatrk Duygular ve Hayaller Sevgi Zaman ve Mekn Do a ve Evren Toplum Hayat Mill Kltr Bilim ve Teknoloji Ki isel Geli im leti im Kavramlar a r mlar ve En yi Arkada Kadnn Siyasi ve Sosyal Haklarn Kazanmas mr Boyu Mutluluk Bayrak Beypazar Cennet Gller Tek Tek Yok Oluyor -

NCELENEN MET NLER 7. SINIF Atatrkn Sevgisi Eski Ankara Evleri Ergenekon Destan Nevruz ve Birlik Bilgisayar Yalnzl Hayatta Yollar Ba arnn Millet Atatrk ve Sanat Son Ku lar Anadoluda Konukseverlik Bozkrn Tezenesi Tatl Dil yimserlik Ktmserlik 8. SINIF

*Ara trmada incelenen metinler on iki farkl temaya aittir.

BULGULAR VE YORUM Ara trmann bu blmnde, Trke ders kitaplarnda bulunan metinler incelenmi ve bu metinlerdeki de erler rnekleriyle birlikte verilmi tir. Belirlenen de erler tablolarla ifade edilmi , daha sonra bu bulgular yorumlanm tr. 6. Snf Ders Kitabnda ncelenen Metinler En yi Arkada adl tiyatro metninde kitaplarn ve dolaysyla okumann nemi vurgulanm tr. Metinde okumann nemi anlatlm , kitaplarn en iyi arkada olduklar rneklendirilmi ve kitaplarn ki inin bilgisini ve grgsn artraca ndan bahsedilmi tir. Bunlarn yannda ara trma yapmann nemi vurgulanarak kitaplarn ara trma yaparken en ok i e yarayan kaynaklar oldu u ifade edilmi tir. Metnin sonunda geen Okuyan insan bilgili insandr. Bilgili insanlarn ya adklar bir dnyada ktlkler de yeryznden kalkar. cmleleriyle bilimsellik ve iyilik de erleri n planda tutulmu tur. Kadnn Sosyal ve Siyasi Haklarn Kazanmas isimli metinde, kadnlarn daha nce sosyal ve siyasi haklarnn snrl oldu unu, fakat Atatrk dneminde bu haklarn kadnlara srasyla verildi i belirtilmi tir. Kadn-erkek e itli inin vurguland metinde, her bireyin temel hak ve zgrlklere sahip oldu u belirtilmi , siyasi de erler olarak nitelendirilen demokrasi, hak ve zgrlk kavramlarna yer verilmi tir. mr Boyu Mutluluk ba lkl metinde, yardmla mann insanlara verece i mutluluk anlatlarak her insanda bulunmas gereken ve yaplnca toplum huzurunun ve toplumdaki dayan mann artaca yardmseverlik de erine vurgu yaplm tr. Metinde yardmseverlik i lenirken, konu btnl olarak metin kahramannn yapt yardm sonras kendini ne kadar mutlu hissetti i anlatlm tr. Ayrca metnin sonunda Birka saatlik mutluluk isteyen uykuya yatsn, bir gnlk mutluluk isteyen balk avna ksn ve mr boyu mutluluk isteyen bir insana yardm etsin. cmlesiyle yardm etmenin nemi belirtilmi tir. 6. snf kitabnda bulunan Arif Nihat Asyann Bayrak adl iirinde, iirin isminden de anla laca zere bayrak kavram vurgulanm tr. iirde, airin co kun anlatmyla mill de erlerimizden biri olan bayrak sevgisi ve bayra a duyulan sayg rencilere hissettirilmeye al lm tr. Beypazar adl metinde, Ankarann bu kk ilesine giden metin kahramannn gznden semer ustalar ve semercilik, hasr sepetler, dokumaclk gibi tarih el sanatlarmz anlatlm tr. 149

Ayrca bu sanatlarn yava yava nemini yitirdi ine vurgu yaplarak onlarn bu sanatlara sahip kmalarnn gereklili i zerinde durulmu tur. Bunun yan sra metinde, Beypazar halk ile ilgili olarak al kanlklaryla vnyorlar en ok, bir de pek Yolu zerinde bulunmalaryla. cmlesiyle al kanl a vurgu yaplm tr. Ayrca metinde ahilik gelene inden de bahsedilerek yardmla mann nemi belirtilmi tir. Cennet Gller Tek Tek Yok Oluyor adl metinde, lkemizin e itli co rafi blgelerinde bulunan ve nemli do al zenginliklerimizden olan gllerimizin, bilinsiz sulama ve kirlenme nedeniyle yava yava yok oldu undan, baz krfezlerimizin de deniz kirlili i nedeniyle nemini kaybetmeye ba lad ndan bahsedilmektedir. Bu metinde rencilere evre duyarll verilmeye al lm tr.
Tablo 2: 6. Snf Ders Kitabnda ncelenen Metinlerde Bulunan De erler TEMA Okuma Kltr Atatrk Duygular ve Hayaller Sevgi Zaman ve Mekn Do a ve Evren MET N En yi Arkada Kadnn Siyasi ve Sosyal Haklarn Kazanmas mr Boyu Mutluluk Bayrak Beypazar Cennet Gller Tek Tek Yok Oluyor DE ERLER Sevgi (kitap okuma), Bilimsellik zgrlk (demokrasi, hak ve zgrlkler) Yardmseverlik Vatanseverlik (bayrak sevgisi) Estetik (mimar, el sanatlar yardmseverlik (ksmen) Duyarllk (evre) vb.), al kanlk,

ncelenen metinlerde sevgi, bilimsellik, zgrlk, yardmseverlik, vatanseverlik, estetik, duyarllk de erlerine yer verildi i grlmektedir. Metinlerde yer verilen de erler genel olarak temalara uygunluk gstermektedir, metinlerde direkt olarak temayla ilgisi olmayan de erlerin bulundu u da grlmektedir. Sevgi de eri, ilgili metinde kitap okuma sevgisi olarak yer alm tr. Estetik de eri, genel olarak e itli sanatlar (mimar, el sanatlar) eklinde ele alnm tr. Duyarllk de eri, incelenen metinde evre duyarll olarak yer alm tr. Bayrak adl metinde bayrak sevgisinden bahsedilmi tir; bu nedenle vatanseverlik olarak de erlendirilmi tir. ncelenen metinlerde yer alan de erlerin o u do rudan, bazlar ise dolayl olarak verilmi tir. 7. Snf Ders Kitabnda ncelenen Metinler Tatl Dil adl bilgilendirici metinde, insanlarn birbirleriyle ileti iminde kullandklar dilin nemi vurgulanm tr. Tatl dilli, gler yzl insanlarn hayatta ba arl olacaklar anlatlm tr. Metinde ba ar de eri, rtl olarak ele alnm tr. Atatrk ve Sanat adl metinde, Atatrkn sanat hakkndaki szleriyle ve sanat alanndaki uygulamalaryla onun sanata verdi i nemden yola klarak rencilere sanat hakknda bilgiler verilmi tir. Atatrkn Sanatsz kalan bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu demektir. szyle sanatn nemi vurgulanrken, Atatrk dneminde yurdumuzun yetenekli rencilerinin Avrupaya sanat e itimi iin gnderildi i anlatlm tr. Metinde sanat dallar olarak mimari, opera ve Trk mzi inden bahsedilmi tir. Ayrca Atatrkn sanatlara mebusluklar, bykelilikler gibi grevler verdi i anlatlm tr. Metinde i lenen de er estetiktir. yimserlik Ktmserlik adl metinde, metnin ba l ndan da anla laca zere iyilik ve ktlk kavramlarndan bahsedilmi tir. nsanlarn olaylara daima iyi tarafndan bakmas gerekti i vurgulanarak iyimser insanlarn yaptklar i i, ktmser insanlardan daha iyi yaptklar, Bu dnyada grd nz btn eserler iyimserlerin eseridir nk insan ktmser olunca eser vermesine imkn kalmaz. cmlesiyle anlatlm tr. Ayrca metinde yer verilen bir ahsn, nsann ya ne kadar ilerlerse ilersin, ya amak iin vakit gemi de ildir. Daima yeni eyler renmek istiyorum.. nk ben iyimser bir kadnm. cmleleriyle de hem iyimserlik hem de renme de erlerine vurgu yaplm tr. Bozkrn Tezenesi adl metinde Trk saz gelene i anlatlm tr. Bu anlatlrken mzik aletlerimiz olan kopuz, r, dtar, saz ve ba lama gibi alg aletlerinden; byk ozanlarmzdan Yunus Emre, Karacao lan, k Veysel, Pir Sultan Abdal ve gnmz ozanlarndan Ne et Erta tan bahsedilmi tir. Bu metin estetik ve vatanseverlik de erlerini renciye kazandrmaktadr.

150

Son Ku lar adl metinde, rencilere zellikle do a bilinci a lanmaya al lm tr. Metinde eskiden adaya gelen gmen ku larn artk gelmedi i, nk insanlar tarafndan yakalanarak kafeslere konuldu u veya ldrld anlatlmaktadr. Ayrca adada bulunan ye illiklerin giderek yok oldu u ve insanlarn ilerde bu do al gzelliklere hasret kalaca belirtilmi tir. Bunlarn yannda Hr ku lar, kafesteki rtkan ku larn feryadna, dostluk, arkada lk, yalnzlk sesine do ru kme kme gelirler. cmlesiyle zgrl e ve arkada l a vurgu yapld sylenebilir. Metinde duyarllk, zgrlk, arkada lk de erleri yer alm tr. Anadoluda Konukseverlik adl metinde, Anadolu insannn konukseverli i gemi ten gnmze rnekler verilerek anlatlm tr. Anadolu insannn misafirperverli inin ahilik ile ba lants kurulmu tur. Ayrca nl seyyah bni Batutann Seyahatnmesinden rnekler verilmi tir. bni Batuta Trk konukseverli ini, Tanr, gzelliklerini teki lkelere ayr ayr da trken burada hepsini bir araya getirmi tir Allahn yarattklar iinde en efkatli, en konuksever halk Anadoludadr. cmleleriyle anlatm tr. Konukseverlik de eri metnin tamamna sindirilmi tir.
Tablo 3: 7. Snf Ders Kitabnda ncelenen Metinlerde Bulunan De erler TEMA Atatrk Do a ve Evren Toplum Hayat Mill Kltr leti im Kavramlar ve a r mlar MET N Atatrk ve Sanat Son Ku lar Anadoluda Konukseverlik Bozkrn Tezenesi Tatl Dil yimserlik Ktmserlik DE ERLER Estetik (sanat) Duyarllk (evre), zgrlk, arkada lk Misafirperverlik Estetik (sanat: Trk mzi i, vatanseverlik (Trk bykleri) Ba ar (ksmen) renme, iyimserlik mzik aletleri vb.),

Tablo incelendi inde, metinlerde yer alan de erlerin genel olarak temalarla uygun olduklar sylenebilir. ncelenen metinlerde estetik, duyarllk, zgrlk, arkada lk, misafirperverlik, vatanseverlik, ba ar ve iyimserlik de erlerinin yer ald grlmektedir. ncelemede sanat, Trk mzi i, mzik aletlerimiz vb. estetik zevk de eri altnda snflandrlm tr. Vatanseverlik kavram iine birok kavram girmektedir: Bayrak sevgisi, millet sevgisi, nl Trk bykleri vb. Mill Kltr temasndaki Bozkrn Tezenesi adl metninde, Trk bykleri vatanseverlik de eri olarak de erlendirilmi tir. yimserlik ve Ktmserlik adl metinde genel olarak iyimserlik kavramndan bahsedilmi tir. yimserlik ok geni bir kavramdr ve iinde birok de eri barndrabilir. Tatl Dil adl metinde do rudan bir de erin ele alnmad , ksmen ba arl olmak de erinin i lendi i belirlenmi tir. Metinlerde yer alan de erlerin o u cmle iinde (do rudan) verilmi tir. Baz de erler ise dolayl olarak ifade edilmi tir. 8. Snf Ders Kitabnda ncelenen Metinler Eski Ankara Evleri adl metinde Ankarann tarih evleri anlatlmaktadr. Metinde eski Ankara evlerinin mimar yaps hakknda bilgi vardr. Evlerin mimar yaps anlatlrken, Tabiata uygunluk, tutumluluk, i ve d mimarinin uyumu, evreye ve insana sayg gnmz mimarisinin bile ula amad noktalardadr. cmlesiyle estetik, tutumlu olmak, evreye ve insana sayg de erleri aka ortaya konmaktadr. Ayrca eski Ankara evlerindeki kom uluk ili kilerinden de ksaca bahsedilmi tir. Atatrkte Millet Sevgisi adl metinde, millet sevgisinin yan sra bilimsellik ve al kanlk de erlerine dikkat ekilmi tir. Bu de erler, metinde Atatrkn yapt bir konu mada u ekilde verilmi tir: Millet sevgisi kadar byk dl yoktur Yaplann hepsi milletin eseridir. dedim; aranacak olursa do rusu da budur. Gemi te saysz medeniyet kurmu bir rkn ve milletin ocuklar oldu umuzu kantlamak iin yapmamz lazm gelen eylerin hepsini yapt mz ileri sremeyiz; bugne ve yarna braklm daha birok byk i lerimiz vardr. Bilimsel al malara da bunlarn arasndadr. Beni seven arkada larma dm budur: ahsmz iin de il fakat ba l oldu umuz millet iin el birli iyle al alm; al malarn en ykse i budur. Nevruz ve Birlik adl metinde, Trk Dnyasnn nem verdi i, kutlad mill bayramlarmzdan Nevruz Bayram anlatlmaktadr. Metinde Nevruz Bayram, Geleneklere sahip kma gn Yeni gn, yenilenme, ya ama midine sarlma, zorluklarn stesinden gelmek iinde yeni bir g kazanma anlamn ta r. cmleleriyle ifade edilmektedir. Ayrca metinde, Ahmet Yesev, Yunus, Mevlana gibi

151

Trk byklerinden de bahsedilmi tir. Bu nedenle vatanseverlik de eri a layan bir metin olarak d nlm tr. Ergenekon Destan adl metinde nl destanlarmzdan Ergenekonun ksa bir zeti verilmi tir. Bu metinde rencilere azimli olma, al ma, atalarna sayg gibi tler verilmeye al lm tr. Ayrca destann konusu gere i ba mszlk de erinin nemi i lenmi tir. Bilgisayar Yalnzl adl metinde, bilgisayarlarn dolaysyla bilim ve teknolojinin nemi vurgulanm tr. Ancak baz insanlarn, bilgisayarlar i lerini daha kolay bir ekilde yapmalarn sa layan bir ara olarak grmekten ziyade, onu ola anst glerle donatlm bir yaratk olarak grdklerinden bahsedilmi tir. Metinde Teknoloji rn olan aralar, insan insandan uzakla trmaya ba lad anda efendili ini ilan etmi olur. Ne yazk ki onlarn insana dokunan elleri, glmseyen yzleri ve scak kalp at lar yoktur. cmleleriyle, teknolojinin amacna uygun olarak kullanld nda yararl oldu u, insan duygularn da nemi vurgulanm tr. nsanlarn btn zamanlarn sadece bilgisayar ba nda geirmelerinin zararl oldu u vurgulanarak ocuklar iin, Hayalleri geli meli nce, tabiat ve insan tanmaldrlar. Ko up oynamay, ac ekmeyi, mutlu olmay renmelidirler ve phe yok ki bir zaman sonra sevgisiz, geimsiz, payla may, affetmeyi, glp mutlu olmay bilmeyen ocuklar olurlar cmleleriyle hayal, sevgi, payla ma, affetme vb. de erlerin nemi vurgulanm tr. Hayatta Ba arnn Yollar adl metinde ba arnn nemi ve ba arl olmak iin ok al mak gerekti i anlatlmaktadr. Metindeki Para almak, hile yapmak, adam dolandrmak, birinin aya n kaydrp yerini kapmaktan, kundura boyacl yaparak namusu ile hayatn kazanmak daha iyidir. cmlesiyle zellikle drstlk de eri de i lenmi tir.
Tablo 4: 8. Snf Ders Kitabnda ncelenen Metinlerde Bulunan De erler TEMA Zaman ve Mekan Atatrk Mill Kltr Toplum Hayat Bilim ve Teknoloji Ki isel Geli im MET N Eski Ankara Evleri Atatrkte Millet Sevgisi Nevruz ve Birlik Ergenekon Destan Bilgisayar Yalnzl Hayatta Ba arnn Yollar DE ERLER Estetik (mimar), sayg, tutumluluk Vatanseverlik (Millet sevgisi), bilimsellik, al kanlk Vatanseverlik (Mill bayramlar, Trk bykleri) Ba mszlk, al kanlk Bilimsellik, sevgi, payla ma, affetme Ba ar, drstlk

Tablodan anla laca zere, metinlerde yer alan de erlerin temalarla rt t sylenebilir. ncelenen metinlerde estetik, sayg, tutumluluk, vatanseverlik, bilimsellik, al kanlk, ba mszlk, sevgi, payla ma, affetme, ba ar ve drstlk de erlerinin ele alnd belirlenmi tir. Vatanseverlik de eri millet sevgisi, mill bayramlar, Trk bykleri iin kullanlm tr. ncelenen metinlerde, 6. ve 7. snf ders kitaplarndaki metinlerde oldu u gibi de erlerin o u do rudan verilmi , bir ksm ise dolayl olarak ele alnm tr. ncelenen metinlerde, bu de erlerin kullanlma skl a a daki tabloda gsterilmi tir:
Tablo 5: ncelenen Metinlerde Yer Alan De erlerin Kullanlma Skl De erler Vatanseverlik Estetik al kanlk Bilimsellik zgrlk Ba ar Frekans (f) 4 4 3 3 2 2 De erler Sevgi Duyarllk Drstlk Ba mszlk Payla ma Affetme Frekans (f) 2 2 1 1 1 1 De erler Arkada lk Misafirperverlik Ba ar Sayg Tutumluluk Frekans (f) 1 1 1 1 1

Vatanseverlik ve estetik zevk incelenen metinlerde en ok kullanlan de erlerdir. Vatanseverlik de erinin skl Atatrk temasnn her snfta zorunlu tema olmasndan kaynaklanmaktadr. Ayrca bayrak sevgisi, yurt sevgisi, Trk bykleri vb. alt temalar da bu de er altnda incelendi i iin sklk dzeyi ara trmada yksek km tr. Metinlerde en sk kullanlan di er de er ise estetiktir. Bu de erin sk kullanlma nedeninin ise metinlerde geen el sanatlar, mzik, mimari vb. birok alt ba l n bu de er altnda ele alnmasndan kaynakland sylenebilir. Metinlerde

152

geen de erlerin byk bir ksm, bazen sadece bir cmlede kullanlan bir kelimeden ibarettir. Burada retmene byk grevler d mektedir. retmenler, rencilerin bu de erlerin farkna varmalarn sa lamal, bu de erlere rencinin dikkatini ekmelidir. retmenler ncelikle kendi ya antlar yoluyla rencilere rnek olmal (temizlik, yardmseverlik, sevgi vb.), daha sonra metinlerde geen de erleri rencilere uygun de er retimi yakla mlarn kullanarak kazandrmaldr. SONU VE NER LER Ara trmada 6. ,7. ve 8. snf Trke ders kitaplarndan toplam on sekiz metin incelenmi tir. ncelenen metinlerden tanesi Atatrk temasna aittir. Zaman ve Mekn, Toplum Hayat, Mill Kltr, Do a ve Evren temalarna ait iki er metin ve Okuma Kltr, Duygular ve Hayaller, Sevgi, Bilim ve Teknoloji, Ki isel Geli im, leti im, Kavramlar ve a r mlar temalarna ait birer metin incelenmi tir. Atatrk temas her snfta zorunlu tema oldu u iin kitapta da bulunmaktadr. nceleme sonularna gre metinlerde sevgi, bilimsellik, zgrlk, vatanseverlik, yardmseverlik, estetik, al kanlk, duyarllk, zgrlk, arkada lk, misafirperverlik, ba ar, ba mszlk, payla ma, affetme, sayg ve drstlk de erleri tespit edilmi tir. Bu de erlerden vatanseverlik ve estetik drder kez, al kanlk ve bilimsellik er kez, zgrlk, ba ar, sevgi ve duyarllk iki er kez ve di er de erler ise birer kez kullanlm tr. Bu sonulara gre incelenen metinlerde en sk kullanlan de erler vatanseverlik ve estetiktir. Daha sonra ise al kanlk ve bilimsellik, bunlardan sonra ise zgrlk, ba ar, sevgi ve duyarllk de erleri gelmektedir. Metinlerde drstlk, ba mszlk, payla ma, affetme, arkada lk, misafirperverlik, ba ar, sayg, tutumluluk de erleri birer kez yer alm tr. Tespit edilen de erler, metinlerde genel olarak do rudan, bazlar ise dolayl olarak verilmi tir. Do rudan verilen de erlerde metinlerde direkt olarak cmle iinde kullanlm tr. Ancak bu de erlerden bazlar metinde sadece bir kelime olarak gemektedir. Di er de erler ise metnin ana fikrinden, n bilgilerden hareketle bulunabilecek de erlerdir. Yaplan bu ara trma sonucunda a a daki neriler getirilebilir: Trke retim Programnda, rencilere kazandrlmas hedeflenen de erlerin neler olaca planl bir ekilde yer almaldr. Trke ders kitaplarndaki metinler bu de erlere gre tekrar dzenlenmeli ve planl bir ekilde rencilere bu de erler kazandrlmaldr. Ders kitaplarnda, de erler formalite olarak verilmemeli, her metinde kazandrlacak de erler belirlenmeli ve rencilerin e itimleri sresince retim programlarnda belirtilecek de erlerin tamam verilmelidir. De erlerin retiminde retmenlere byk grevler d mektedir. Belirlenen de erler, retmenler tarafndan istekli ve bilinli bir ekilde renciye hissettirilmeli ve benimsetilmelidir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Akba , Oktay (2008) De er E itimi Akmlarna Genel Bir Bak . De erler E itimi Dergisi, 6, 16, 9-27. Akba , Oktay (2009) lk retim Okullarnda Grevli Bran retmenlerinin De er retimi Yaparken Kullandklar Etkinlikler: 2004 ve 2007 Yllarna li kin Bir Kar la trma. Kastamonu E itim Dergisi, 17, 2, 403-414. Aknc, A. (2005) Hayata Anlam Vermede Din De erlerin ve Din retiminin Rol. De erler E itimi Dergisi, 3 (9), 7-24. Aziz, A. (1994) Ara trma Yntemleri-Teknikleri ve leti im. Ankara:Turhan Kitabevi. ubuku, Z. (2008) ocuklara Temel De erleri Kazandrmann nemi. Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi, 13-15 Kasm 2008, I. Kitap, Bak. Dilma, B., Bozgeyikli, H. ve kl, Y. (2008) retmen Adaylarnn De er Alglarnn Farkl De i kenler Asndan ncelenmesi. De erler E itimi Dergisi, 6, 16, 69-91. Dnmez, B. ve Cmert, M. (2007) lk retim Okulu retmenlerinin De er Sistemleri. De erler E itimi Dergisi, 5(14), 29-59. Erdem, A. R. (2003) niversite Kltrnde nemli Bir Unsur: De erler. De erler E itimi Dergisi, 1 (4), 55-72. Gmleksiz, M. N. ve Cro, E. (2011) Sosyal Bilgiler Dersinde Yer Alan De erlere De erlendirilmesi. Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi. li kin renci Tutumlarnn

Karadz, A. (2008) lk retim Okulu Trke Ders Kitaplarnda Mill ve Kltrel De erler. Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi, 13-15 Kasm 2008, I. Kitap, Bak. Karasar, Niyazi (1992) Bilimsel Ara trma Yntemi. Ankara: Tek k Matbaas. Kkav ar, A. (2008) ocuk Kitaplarndaki letilerin nemi ve Mavisel Yenerin ocuk Romanlarndaki Evrensel letiler. Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi, 13-15 Kasm 2008, I. Kitap, Bak.

153

MEB (2010) lk retim 6. Snf Trke Ders Kitab. Ankara. MEB (2010) lk retim 7. Snf Trke Ders Kitab. Ankara. MEB (2010) lk retim 8. Snf Trke Ders Kitab. Ankara. MEB (2005) lk retim Sosyal Bilgiler Dersi 4.5. Snf retim Program ve Klavuzu. Ankara. MEB. (2006) lk retim Trke Ders Program (6.,7., 8. snflar) ve Klavuzu. Sar, E. (2005) retmen Adaylarnn De er Tercihleri: Giresun E itim Fakltesi rne i. De erler E itimi Dergisi, 3 (10), 7388. en, . (2008) Altnc Snf Trke Ders Kitaplarndaki Metinlerin letti i De erler Asndan ncelenmesi. Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, 1, 5, 763-779. Yaman, H., Taflan, S. ve olak, S.(2009) lk retim kinci Kademe Trke Ders Kitaplarnda Yer Alan De erler. De erler E itimi Dergisi, 7, 18, 107-120. Yldrm, A. ve im ek H. (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemi. Ankara: Sekin Yaynclk. Ylmaz, E. (2002) Milli E itim Bakanl nn Bir Biriminde, Toplam Kalite Ynetiminin zn Olu turan Etik De erlerin Alglanmasna Ynelik Bir Durum al mas. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Gazi niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Ylmaz, E. (2009) retmenlerin De er Tercihlerinin Baz De i kenler Asndan ncelenmesi. De erler E itimi Dergisi, 7, 17, 109-128.

154

LK RET M 6. - 8. SINIF TRKE DERS K TAPLARINDA YER ALAN MET NLER N ER KSEL OLARAK OCUK EDEB YATI N TEL KLER AISINDAN NCELENMES
Yrd. Do. Dr. Mesiha TOSUNO LU
Krkkale niversitesi

Ar . Gr. Suphi Gne ALAMDAR

Krkkale niversitesi
zet Trke ders kitaplarnda yer alan ara metinler, Trke retimi asndan nemli bir yere sahiptir. nk Trke retiminin temel arac olarak kullanlan ocuk edebiyat rnlerinden seilen metinler, Trke ders kitaplarnn ieri ini olu turur. Bu metinlerin, ocuk edebiyat niteliklerine uygun olmas gerekmektedir. Bu ara trmann amac ilk retim 6-8. Snf Trke ders kitaplarndaki metinlerin ieriksel olarak ocuk edebiyat nitelikleri asndan incelemektir. Her temadan rastgele birer metin seilip ba lklar hlinde incelenmi , sonu ksmnda kitaplardaki metinlerin genel bir de erlendirmesi yaplm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, ocuk edebiyat nitelikleri, Trke ders kitaplarndaki metinler. Abstract The tool texts partaking in Turkish course books have a key role in teaching Turkish language. The texts that are chosen from the products of childrens literature used as a fundamental instrument of Turkish education are the main source in the arrangement of Turkish course book-contents. These texts need to be appropriate in terms of the qualifications of childrens literature. The objective of this research is to analyze the contents of the texts in 6.th to 8.th grade-Turkish course books in terms of the qualifications of childrens literature. Texts chosen from every subject at random have been analyzed in titles and a general analysis for the texts in the course books has been made in the conclusion part. Key Words: Childrens literature, Qualifications of childrens literature, texts in the Turkish course books.

GR Yeti kin edebiyatndan ok farkl zelliklere sahip olan ocuk edebiyat iin e itli tanmlar yaplm tr. Sever (2007: 9)e gre ocuk edebiyat, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir dnemde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr. O uzkan (2006: 3) a gre ocuk edebiyat 2-14 ya lar arasndaki kimselerin yazn ihtiyacn kar layan bir kavramdr, ocukluk a ndaki kimselerin hayal, duygu ve d ncelerine ynelik eserleri kapsar. Dursuno lu (2007: 32)na gre ise ocuk edebiyat, ocu un dil geli imine katkda bulunan, onlarn edeb ihtiyalarn kar layan, ocuklara zg yaratlm edebiyattr. ocuk edebiyatnn hitap etti i kitle, ilk retime devam eden rencileri kapsamaktadr. Bu ba lamda Trke retimi asndan ocuk edebiyat rnleri nemli bir yere sahiptir. Trke retiminin asl amac, drt temel dil becerisini kazandrarak rencilerin okudu unu veya dinledi ini etkin bir ekilde anlamalarn; duygu, d nce ve hayallerini szl ve yazl olarak etkili bir ekilde ifade etmelerini sa lamaktr. Di er derslerin retiminde oldu u gibi ana dilinin retildi i Trke dersinde de en ok ba vurulan ders arac ders kitaplardr. Bu bakmdan ana dili e itimi ve retiminde ders kitaplarnn ve bu kitaplarn ierdi i metinlerin ok nemli bir yeri vardr (Evren, 2008: 2). Trke retiminin temel arac olarak kullanlan ocuk edebiyat rnlerinden seilen metinler, Trke ders kitaplarnn ierik dzenlemesinde ana kaynaktr (O uz, 2007: 307). ocuk edebiyat alanna ait eserler ocu a grelik ilkelerine uygun hazrland ndan Trke retiminde kolaylk sa lar. retim etkinliklerinde ocuk edebiyat rnleri aracl yla dilin gnlk kullanmnn yan sra sanatsal kullanmn da fark eden ocuk ana dilinin zengin anlatm olanaklaryla kar la r. Ayrca bu rnler ocu un, ba msz, yaratc ve ele tirel d nme becerilerini kazanmasna yardmc olur (Okuyan, 2008: 979).

155

Bir milletin duygu ve d nce birikimi, nesilden nesile dil ile aktarlr. Bir milletin dili, dolaysyla kltr, yazl ve szl metinlerden renilir (Duman, 2002: 148-152). Trke dersi, dilin drt temel becerisiyle beraber Trk toplumunun mill, manev ve temel insan de erleri kapsayan kltr kazandrmay hedeflemektedir. Trk Mill E itiminin Genel Amalarnda bu de erlerin kazandrlmas gereklili i aka belirtilmektedir. Mill ve manev de erleri benimseyen, bu de erleri kendi ya amnda al kanlk hline getirerek sa lkl bireyler yeti tirmek, mill e itimin temel amalarndandr (MEB, 2005: 3-4). Bu adan de erlendirildi inde Trke dersi kltr aktarmnda nemli rol oynar. Sa lkl bir kltr aktarm iin Trke ders kitaplarndaki metinlerin seilmesinde bu temel amacn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. ocuk kitaplar, ocuk gazete ve dergileri, ksaca ocuklar iin hazrlanm eserler, ocu a grelik ilkesi gz nnde bulundurularak yazlan her trden ocuk edebiyat rnleri, Trke retim programnda belirtilen ama ve ilkelere gre Trke ders kitaplarnda ara metin olarak yer almaldr (O uz, 2007: 308). Trke dersi iin hazrlanacak ders kitaplarn olu turacak metinlerin seimine zen gsterilmesi hem ocu un dil bilincinin geli mesi hem de mill ve manev de erleri kavramasnda nemlidir. Bu nedenle metinlerin ocuk edebiyat niteliklerine uygun olmas gerekir. ocu un duygu, d nce ve hayalleri, yeti kin bir insandan ok farkl oldu undan ocuk edebiyat eserlerinin ieriksel olarak ocuklarn ilgi ve ihtiyalarna cevap vermesi amalanm tr. Bu nedenledir ki Trke dersi kitaplar hazrlanrken ocuk edebiyat metinleri, Trke ders kitaplar hazrlamada ana kaynak olarak d nlr. Ancak Trke ders kitaplarnda edebiyatn her alanndan byklere ynelik yazlar ve iirler de bulunur. Bu metinlerden, ocuk edebiyatnn ieriksel zellikleri dikkate alnarak ocu a gre olanlar seilir. Seim yaparken kriter olarak kullanlan ocuk edebiyatnn ieriksel zellikleri: ana fikir (tema), temel kavram ve de erler, konu, kahramanlar ve yardmc kahramanlar, plan, anlatm ba lklarndan olu maktadr (Seven, 2010: 107-109). Bir yapt olu turan ieriksel zelliklerin en nemlisi ana fikirdir. Ana fikir, bir eserin var olu nedenidir. Eserin tamamn kapsar, eserde gizli veya aka bulunabilir (Yaln, Ayta , 2005: 45). ocuk edebiyat rnlerinde ana fikir ak ve anla lr olmaldr, yazar bu bilinle yaptnda ana fikri net bir ekilde vermelidir (Kbrs, 2000: 28). ocuk edebiyat alanndaki eserlerde ana fikir ocuklarn esnek d nmesini sa lar, yaratclklarn destekler ve onlar renmeye kar gdler (Gleryz, 2002: 202). Trke retiminin amalarndan biri dinlenenlerin, okunanlarn ana fikrini ve yardmc fikirlerini belirlemektir. Bu amaca ula mak iin kullanlacak ara, elbette ana fikri aka belli olan ocuk edebiyat eserleri olmaldr. Trke retiminin genel amalarndan biri; Trk ve dnya kltr ve sanatna ait eserler aracl yla mill ve evrensel de erleri tanmaktr. Bu amaca ula mak iin ocuklar mill ve evrensel de erleri tema olarak i leyen eserlerle tan trmak gerekir. ocu un bu tr eserlerle tan mas Trke ders kitaplarndaki metinler aracl yla olmaktadr. E iticilik amacn da gden ocuk edebiyat rnleri, tema ynnden evrensel ahlak do rular kazandrmay, ocu un ki ili ini ve kimli ini geli tirecek zellikleri (Gleryz, 2002: 202) ta may da hedefledi inden Trke retmeye en uygun aralardr. Trke retiminin amalarndan biri de Mill, manev ve ahlk de erlere nem vermek, bu de erlerle ilgili duygu ve d ncelerini glendirmektir. Amac gerekle tirmek iin rencilere ortak kltrel de erleri kazandrmak gerekir. Hzl (2006: 22) ocu a kazandrlmas gereken ortak kltr, evrensel kavram ve de erleri u ekilde sralam tr: Aile, millet, insanlk, tabiat ve hayat sevgisi, gzelli e kars hayranlk ve koruyuculuk, Nezaket, hakka sayg, yardmla ma, kahramanlk, mertlik, drstlk gibi erdemler, det ve geleneklerimiz, ne e, ki isel geli im ve e itli bilimsel bilgi. Nas (2002: 59-76) da ieriksel zellikler ba l altnda ocuk edebiyatyla alakal olarak u kavram, de er ve temalardan bahsetmektedir: Ya ama sevinci, iyimserlik, insan-hayvan-do a sevgisi, ne e, vatan sevgisi, yardmla ma, dayan ma, bar , eme e sayg, e itlik, gereklik, duygular, ki ilik geli imi vb. ocuk edebiyat rnleriyle bu kavram ve de erlerin ocu a kazandrlmas, onun geli im srecinde nitelikli bir insan olarak yeti mesinde phesiz ki nemli rol oynamaktadr. Bu tr metinlerin Trke ders kitaplarnda yer almas da kimlik ve ki ilik e itimi ile sosyalle me asndan byk nem arz etmektedir. Unutulmamaldr ki ocuklar geli im a nn bireyleri olduklar iin dilsel, bili sel ve toplumsal yetileri renmelerle olgunla maktadr. Trke ders kitaplarna seilecek metinlerin konusu, Trke retim Programndaki temalarla ilintilidir. Konu, ocu un kitapla ili kisini sa layan bir de i kendir (Sever, 2007: 110). Bu bakmdan seilecek konu ocu un gncel hayat ile ilgili olmaldr (Seven, 2010: 108). Yeti kinler iin konu 156

snrlamasndan sz edilemez, ocuk edebiyatnda ise konu alan ocuklarn geli im evrelerine gre zenginle mektedir. nk ocuklarn ilgileri, heyecanlar, ya amdan beklentileri, d nceleri yeti kinlerden farkllk gstermektedir (Sever, 2007: 111). ocuk edebiyat alanndaki eserlerin byk ksmn tahkiyeli trler olu turur. Tahkiyeli eserlerde olay srkleyen, anlatlanlarla do rudan ilgili olan, anlatm ynlendiren ki iye kahraman denir (Sever: 2007: 64). ocuk edebiyat rnlerinin kahramanlar ynnden ayrcalkl olmas ocuklarn evresini ve hayat alglamalarnda, kimlik ve ki iliklerinin geli iminde, ya adklar olaylara zm retme veya uyum sa lamada nemlidir. Ya ne olursa olsun, ocuk okudu u eserdeki kahraman ile zde le ir. Bundan dolay yazar, kahramanlar seerken ocu un bu zde le me ynnn bilincinde olmaldr (Seven, 2010: 108). ocuk, bu kahramanlar sayesinde yeni d sel arkada lar edinir, kendi gibi duyan, d nen, ya ayan ba ka ocuklarn da oldu unu anlayarak gven duygusunu geli tirir. Kahramanlar sayesinde insanlarn ba ndan geebilecek olaylar tanr. Ba na gelebilecek durumlar kar snda nasl davranmas gerekti ine ili kin ipular edinir (Sever, 2007: 64-65). Trke ders kitabna alnan metinlerdeki kahramanlarn da ocu un kimlik ve ki ili ini geli tirici zellikler ta mas nemlidir. Plan, konunun kahramanlar aracl yla temaya uygun olarak dzenlenmesini sa lar. ocuk edebiyatna ait eserler, karma klktan uzak, kolay anlamay sa layan planlarla olu turulmu tur. yi bir plan, olaylar, durumlar, d nce ve duygular arsnda uyumlu bir ili kinin gerekle mesini sa layarak eserin okur zerindeki etkisini arttrr (Grel, Temizyrek, ahbaz, 2007: 37). Bu nedenle rencinin ya ve anlama dzeylerine uygun planlarla dzenlenmi metinlerin Trke ders kitaplarnda bulunmas gerekir. ocuk edebiyat alanndaki eserlerin niteliklerinden biri de anlatmdr. Anlatm hedef kitlenin geli im seviyesine uygun olmaldr. ocuklar iin hazrlanan eserlerde sade bir anlatm kullanlmal, gereksiz szck ve cmlelerden kanlmal, duruluk, akclk, aklk gibi unsurlar gz nnde bulundurulmaldr. Bunlar ocu un, metinleri anlamasn ve okuduklarndan ho lanmasn sa layacaktr. Bu nedenle ocuk eserlerinde yo un bir anlatmdan kanlmaldr (Seven, 2010: 109). Eserlerde konu ma dili l alnmal, yaptn diliyle konu ma dili arasnda uurum bulunmamaldr. ocuklarn dnyasnda kavram olarak var olan szckler seilmeli; ancak ocu un szck da arc nn geni letilmesi gerekti i de gz ard edilmemelidir (Kbrs, 2000: 30). Trke ders kitaplarna metin seilirken bu zelliklerin gz nnde bulundurulmas, ana dili retimi, mill ve manev de erlerin iletilmesi, ocu un edeb zevk almas ve okuma al kanl kazanmasnda ok nemlidir. AMA Bu al mann amac, ilk retim ikinci kademede kullanlan Trke ders kitaplarndaki ara metinlerin ieriksel olarak ocu un geli imine, ilgi ve ihtiyalarna uygunlu unu ocuk edebiyat nitelikleri asndan tespit edip incelemektir.

YNTEM Bu al mada nitel ara trma yntemindeki tekniklerden biri olan yazl dokman analizi tekni i kullanlm tr. Dokman incelemesi, ara trmas hedeflenen olgu veya olgular hakknda bilgi ieren yazl materyallerin analizini kapsar (Ed. Kl ve Cino lu 2008: 165). Bu teknik, belli bir amaca uygun olarak kaynaklar bulma, inceleme, not alma ve de erlendirme i lemlerini kapsar (Ed. Ekiz, 2007: 153). al mada kullanlan dokmanlar, Talim ve Terbiye Kurulunun 28.06.2006 gn ve 278 sayl karar ile kabul edilen MEB yaynlar lk retim Trke 6 Ders Kitab, 19.04.2007 gn ve 96 sayl karar ile kabul edilen MEB yaynlar lk retim Trke 7 Ders Kitab, 12.02.2008 gn ve 56 sayl karar ile kabul edilen MEB yaynlar lk retim Trke 8 Ders Kitabdr. ncelenen metinler, ders kitaplarndaki her temadan birer tane olmak zere rastgele seilmi tir. Ders kitabndan seilen metinler temalarna gre snflandrlarak ara metnin ieriksel zellikleri tespit edilmi tir. Metinler, ieriksel zellikleri olu turan ana fikir, temel kavram ve de erler, konu, kahramanlar, plan, dil ve anlatm asndan ara trmaclar tarafndan ayr ayr analiz edilmi , analiz sonucu elde edilen veriler kar la trlarak ortak bir sonuca varlm tr.

157

BULGULAR VE YORUMLAR Metinlerin ncelenmesi ve De erlendirilmesi 6. Snf Trke Ders Kitabnda ncelenen Metinler Tema Metin 1. Tema: Okuma Kltr Okuma stne 2. Tema: Atatrk Atatrk ve Onun Byk Eseri 3. Tema: Duygular ve Hayaller Hayvanlarla Nasl Konu ulur? 4. Tema: Sevgi Dedemin Pili Bitmesin Do u Beyaztta Bir Ant: shak Pa a 5. Tema: Zaman ve Mekn Saray 6. Tema: Do a ve Evren Mavisini Yitirmi Ya amak

Okuma stne Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusu, okuma al kanl dr. Okuma, insann ve toplumun geli mesi iin nemlidir, ana fikrinin verildi i metinde okumann, okuyana haz verdi i ve insann tek ba na kald nda gzel vakit geirmesini sa layan yararl bir etkinlik oldu u anlatlm tr. Okumann insana olgunluk, canllk gibi nitelikleri kazandraca zerinde durulmu tur. Metinde de i im, olgunla ma kavram ve de erleri yer almaktadr. Metnin anlatmnn ok akc oldu u sylenemez, metinde herhangi bir olay gememektedir. Bu adan 6. snf rencileri iin skc olabilece i sylenebilir. Metinde ayrca anla lmas zor cmleler mevcuttur. rne in Okunan kitaplardan ss olsun diye faydalanmak gsteri , bir karar verirken sadece kitaptaki kurallara uymak da yanl tr., Kitaplar, ne yanl bulmak iin ne de oldu u gibi kabullenip konu malarnda sana konu olsun diye oku. Bu tr zor cmlelerin metnin eviri olmasndan kaynakland sylenebilir. eviri yaplrken daha anla lr cmleler kurulmas, okunan metnin daha iyi anla lmas iin gereklidir. Metinde fikirler mantk ak na uygun bir planla okura aktarlm tr. Atatrk ve Onun Byk Eseri Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusu, Atatrkn ya amdr. Millet sevgisi btn sevgilerden stndr, ana fikri i lenmi tir. Metinde kronolojik bir plan kullanlm ; Osmanl Devletinin iinde bulundu u kt durum, Atatrkn katld sava lar, Osmanl Devletinin ykl , ardndan yaplan Kurtulu sava ve Cumhuriyetin kurulu u sade bir dille anlatlm tr. Trke dersi mill ve manev de erleri iletmek iin bir aratr. Bu metinle Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Atatrkn hayat aracl yla bu lkenin ne zorluklarla kuruldu unun farkna vardrmak, bylece tarih bilinci ve vatan sevgisi a lamak gibi de erler vurgulanm tr. Atatrk, metinde tarih bilincinin nemine u szlerle de inmi tir: Tarihini bilmeyen milletler yok olmaya mahkmdur. Trk genci ecdadn tandka daha byk i ler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr. Metnin anlatmnn akc, rencilerinin ilgisini ekecek, onlar skmayacak bir konu ve sluba sahiptir. Hayvanlarla Nasl Konu ulur? Adl Metnin ncelenmesi nsanlarn, hayvanlarla ileti im kurarak anla abilmesi sonucu ne gibi durumlarla kar la labilece ini konu edinen metin, rencilerin hayal dnyasn geli tirecek bir ieri e sahiptir. Metin gerek d bir kurguyla olu turulmu tur. nsanlarn frsatn bulunca di er insanlar ve hayvanlar kendi karlar iin kullanabilece i gere inden yola klarak metinde iyilik ve ktlk kavramlar ele alnm tr. yilik de eri vurgulanm tr. Metinde geen sere, tavuk, bcek gibi rencilerin bildikleri hayvanlarn kahraman olarak bulunmas, metne ilgiyi artran bir nitelik olmu tur. Anlatm akcdr. Sade ve anla lr bir dil kullanlm tr. Metnin ana fikri insanlarn kendine zg iyi ve kt zellikleri olan, frsatn bulsa di er canllar bile kendi kar iin kullanan varlklar oldu u gere idir. Dedemin Pili Bitmesin Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusu bir ocu un dedesi ile olan payla mdr. Metinde iki kahraman bulunmaktadr: Halasnn ald oyuncak trenin ilk zamanlardaki gibi hzl gitmedi i iin can sklan bir ocuk ve bunun nedenini syleyen bir dede. Trenin pili bitmek zeredir bundan dolay yava lam tr ve dede, bu durum ile kendisi arasnda paralellik kurmaktadr. Kendisinin de pilinin bitmek zere oldu unu ve bir zaman sonra hareketsiz kalaca n, yani lece ini ima etmektedir. Metnin konusu ilgintir. Konu, bir olay planna dayal olarak verilmi tir. nsanlarn baz durumlar kar snda duygularn daha iyi anlad ana fikrinin aktarld bu metindeki birbirine zt fiziksel zelliklere sahip karakterlerin kullanlm olmas, 158

 rencinin kar la trma yapmasna imkn hazrlam tr. Ya llara sevgi ve sayg, insana verilen de er , hayatmzdaki ki ilerin nemi gibi kavram ve de erler metinde dikkat ekmektedir. Metin olaya dayal bir anlatmla yazld iin anlatm akc, dil yalndr. Do u Beyaztta Bir Ant: shak Pa a Saray Adl Metnin ncelenmesi Ba l ndan da anla laca zere metnin konusu shak Pa a Saraydr. Metinde sarayn tarihinden, zelliklerinden, gzelliklerinden bahsedilmi tir. Kullanlan anlatm ve dil sayesinde metin okunurken saray gezilmi kadar olmaktadr. Sarayn blmleri deta canlanmaktadr. rne in Birinci avludasnz. Durun ve baknn evrenize. Sol yanmz saray muhafzlaryla sipahilerin atlarna aittir. , kinci avluya stunlu, kemerli bir kocaman kapdan geeceksiniz. Yryn, sa nzdaki kubbenin altnda olak Abdi Pa a ile ailesi yatmaktadr. gibi cmlelerle gnlk dile yakn bir slup olu turulmu tur. Tarih bir de erimizi anlatmas bakmndan metnin gzel bir tercih oldu u sylenebilir. Metinde tarih eserleri koruma, tarih zenginli imizin nemi, kltrel mirasn nemi gibi de er ve kltrel kavramlar yer almaktadr. Metinle, rencilere tarih ve kltrel zenginli imizin gstergesi olan eserlere ve kltrmze sahip kmak nemlidir, ana fikri a lanmaktadr. Mavisini Yitirmi Ya amak Adl Metnin ncelenmesi Metinde konu, do ann insan zerindeki etkisidir. Metinde, do a gzelli inin sembol olan mavinin gnmzde yava yava yok oldu u anlatlmaktadr. Su rengi olan mavinin, temiz bir gkyz rengi olan mavinin insanda ya ama sevincini arttrd , insanlarn glmsemelerini sa lad ancak gnmzde mavinin yerini siyah ve gri tonlara brakt , maviyi gremeyecek olan bir neslin gelece inin ok da uzak olmad ndan bahsedilmektedir. Bu adan rencilerin dikkati evre kirlili ine ekilerek do ann nemi kavratlmaya al lm tr. Metin rencilere do a sevgisi a lamak ve onu koruma bilincinin geli mesini sa lamak ana fikrini a lamaktadr. Metnin seiminin bu bakmdan nemli oldu u aktr. Metinde yer yer iirsel dil kullanlm tr. Devrik cmlelere yer verilmi tir. Anlatmn akcl ve anla labilirli inin bazen zor oldu u sylenebilir. Metinde d nsel plan kullanlm tr. Yukardaki incelemeler 6. snf Trke ders kitabnn konu/tema, kahraman, plan, ana fikir, dil ve anlatm, kavram ve de erler ynnden ocuk edebiyat niteliklerini ta d n ortaya koymaktadr.

7. Snf Trke Ders Kitabnda ncelenen Metinler Tema 1. Tema: leti im 2. Tema: Atatrk 3. Tema: Kavramlar ve a r mlar 4. Tema: Mill Kltr 5. Tema: Do a ve Evren 6. Tema: Toplum Hayat Kaldk Trk Dili yimserlik Ktmserlik Anadolunun Cirit Oyunlar Renkler Kuyruklu Yldz Metin Sevgisiz, I ksz ve Mektupsuz

Sevgisiz, I ksz ve Mektupsuz Kaldk Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusu, insanlar arasndaki ileti imdir. Metinde gnmzde teknolojinin ilerlemesi ile artk mektup yazlmad , ileti im iin telefonlarn kullanld ndan bahsedilmektedir. Telefonlarda duyulan monoton sesin mektuptaki samimiyetin yerini alamayaca , bu nedenle mektubun ayr bir neme sahip oldu u belirtilmektedir. Bir ileti im arac olarak mektubun, gnmz ileti im aralarna nazaran insann samimiyetini daha ak yanstt bundan dolay ya ama bir anlam katmak iin mektup yazlmasnn nemi ana fikir olarak i lenmi tir. 7. snf rencisinin ya amnda mektup yazmad d nlrse, metnin onlar mektup yazmaya te vik edici bir niteli e sahiptir. rencilerin daha nce duymam olabilece i divit, hokka gibi mektup yazlrken eskiden kullanlan ara-gere adlar bulunmakla beraber metnin dili sade ancak dura andr. Metin duygular, ileti im ve sosyalle me kavramlarn iermekte, sevgi de erini vurgulamaktadr. Metinde d nce plan uygulanm , fikirler genel olarak dura an bir slupla ancak rencinin anlayabilece i bir dzen iinde verilmi tir.

159

Trk Dili Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusunu Trk Dilidir. Dil, mill kltrn aktarlmasnda nemli bir aratr. Kltr aktarm yazl veya szl olarak dille yeni nesillere aktarlr. Dili yok olan millet, benli ini kaybederek yabancla r. Bu bakmdan dil bir millet iin ok nemli bir de erdir. Bu de eri korumak ve geli tirmek de o dili kullanan milletin mensuplarna d mektedir. Dil bilinci ilk retimden ba layarak yksek retime kadar e itimin her kademesinde rencilere verilmelidir. ncelenen metinde dilin ve Trk dilinin nemine de inilmi , Trk dilinin dnya dilleri arasnda nemli bir yere sahip oldu u anlatlm tr. Metinde Trk dilinin zenginli i, dil bilinci gibi kavram ve de erler bulunmaktadr. Trk dilinin ok zengin bir dil olarak dnyann en iyi dillerinden biri oldu u ve ona sahip kmak gerekti i ana fikri i lenmi tir. Metin sayesinde renci, dilin nemini kavrayacaktr. Bilimsel bir kitaptan alnt oldu u iin metnin anlatm renci seviyesi iin ok akc de ildir; ancak anla labilir zelli ini de yitirmemi tir. Metinde mill, dil, kltr, mill terbiye, milliyetilik, Atatrklk gibi soyut kavramlara oka yer verilmi tir. Bu ynden rencilerin metne kar ilgilerinin da labilece i sylenebilir. Metinde d nsel plan kullanlm tr. yimserlik Ktmserlik Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusunu insan de erler olan iyimserlik ve ktmserlik olu turmaktadr. Metinde insanlar bu bakmdan snflandrarak e itli durumlar kar snda ne gibi tepkiler verecekleri belirtilmi tir. yimserlik, ktmserlik metindeki ana kavram ve de erlerdir. yi insan olmann olumsuz durumlar kar snda bile iyimser olmaktan geti i ana fikri verilmektedir. Metinde ktmser insanlarn etrafnda srekli olarak olumsuz duygular uyandrd vurgulanm tr; ancak insanlarn srekli olarak ayn ekilde davranmasnn mmkn olmayaca gere i gz ard edilmi tir, hayatta sadece iki trl insan varm gibi yanstlm tr. Metinde asl olarak insanlarn daha mutlu, huzurlu, ho grl, saygl, sevgi dolu bir ekilde bir arada ya amalar iin iyimserli in herkes tarafndan benimsenmesi gerekti i d ncesi iletilmek istenmi tir. Konu ilgi ekici ve hayatla ili kilidir. Dil ve slup, rencilerin seviyelerine uygun, akc ve sadedir. Metin bir fikir yazs oldu undan d nsel plan kullanlm tr. Renkler Adl Metnin ncelenmesi Metin, bir iirdir. iir do a bilinci temasna uygun olarak yazlm tr. iirde do a ve bireyin etrafndaki evre renklerle e le tirilerek bir yandan somutla trma yaplm , bir yandan da ya amn evreniz, do anz olamayaca duygusu soyut olarak okura hissettirilmeye al lm tr. iirin sade ve akc bir dili vardr. iir, rencilere do a bilinci ve ya am sevgisi de erleri kazandrmak iin uygun bir ara niteli i ta maktadr. mge, sembol, remiz gibi kapal anlatm yollar kullanlmad iin anla labilir bir metin zelli indedir. Kuyruklu Yldz Adl Metnin ncelenmesi Bir mahallede kadnlar arasnda geen kuyruklu yldz zerine ilgin diyaloglardan olu an metin, komik ve e lencelidir. Kadnlar kuyruklu yldz hakknda kulaktan dolma bilgilerle birbirinden ilgi ekici yorumlarda bulunmaktadr. Kuyruklu yldzn sadece kuyru unun arpaca ancak kuyru un zehirli oldu u gibi yorumlar bulunmaktadr. Kahramanlar mahalledeki sradan insanlardr. Metinde bilimsel nitelik ta mayan bilgilerin sama durumlara yol aabilece i ana fikri verilmektedir. Metni okuyan renci kuyruklu yldzn ne oldu unu merak edecektir. Ayrca her rencinin ahit olabilece i bir durum sz konusudur. Mahallelinin kendi aralarnda bilmedikleri bir durum hakknda ilgin yorumlar yapmas, rencinin gerek ya amnda kar la abilece i bir olaydr. Metinde olay plan kullanlm tr. Metnin dilinin sade, anlatmnn akc oldu u sylenebilir. Metinde gereksiz uzunlukta cmleler kullanlmam tr, konu ma diline ok yakn bir anlatm vardr. 8. Snf Trke Ders Kitabnda ncelenen Metinler Tema 1. Tema: Zaman ve Mekn 2. Tema: Atatrk 3. Tema: Mill Kltr 4. Tema: Toplum Hayat 5. Tema: Bilim ve Teknoloji 6. Tema: Ki isel Geli im Metin Kz Kalesi Atatrk ve Bilim htiyar ilingir A inasz Bilgisayar Yalnzl ki yi nsan

160

Kz Kalesi Adl Metnin ncelenmesi Silifkede bulunan Kz Kalesinin kurulu hikyesi konu olarak ele alnan bu metinde bir khinin syledi ine gre beyin kznn on dokuz ya na geldi inde ylan tarafndan sokularak ldrlece i, bunu duyan beyin denizin ortasna kale yaptrmaya karar verdi i anlatlmaktadr. Efsanev bir dille anlatlan bu yk renciler iin ilgi ekicidir. Tarih bir kalenin ilgin kurulu hikyesini renmek rencilerin lkemizdeki bu tr yerleri tanma isteklerini arttracaktr. Bu metin, rencilerin genelkltrlerine katk sa layacaktr. Metnin slubu akc ve sadedir. Metinde plan kullanlmakla birlikte d nsel bir olay rne i verildi inden akc bir anlatm sa lanp anla lrlk kolayla m tr. Metinde yurt sevgisi, evlat sevgisi de erleri vardr. Metinden kltrel zenginliklerle dolu bu yurdu sevmeliyiz, ana fikri karlabilir. Atatrk ve Bilim Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusu Atatrkn bilimle olan ili kisidir. Atatrkn bilim zerine sylediklerinden rnekler vererek bilimin a da la mann art oldu u vurgulanmaktadr. Atatrkn bilim ve uygarlk arasnda yakn ili ki kurdu u ve her ikisini de dinamik ynleriyle vurgulamaya zen gsterdi i kendisinden alntlanan szleriyle yer alm tr. Metinde a da la ma, bilimin nemi, geli mi lik gibi kavram ve de erler verilmi tir. Bilimin, a da la mann n art oldu u ana fikri i lenmi tir. Metin, rencilerin Trkiye Cumhuriyetinin kurucusunun bilime verdi i nemin farkna varmas sa layarak onlarn bilime kar ilgilerini artrmay hedeflemektedir. Bilim olmadan bir lke kalknamaz fikrini rencilere aktaran bu metinde d nsel plan kullanlm tr. Metnin slubu biraz dura an ve a rdr. Bunda metin dilinin akademik olmasnn etkisi vardr. htiyar ilingir Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusu sanat ve sanatya verilen nemdir. Konu, ihtiyar ilingir ustasnn ya ad bir olay anlatlarak i lenmi tir. Gen bir delikanl elindeki de ne e be on halka geirilmesini istiyor, usta i ini yapyor ancak usule aykr olarak de ne in yan tarafna da halka taklmasn istenince usta kar kyor ve delikanly gnderiyor. Metinde meslek ahlk, mesle in sanat olmas gibi kavram ve de erler verilmektedir. Her eyin para olmad n, paradan daha nemli olann, i i sanat olarak grp usule uygun davranmak gerekti i, ana fikri verilmektedir. rencilere hem sanatn, sanatnn nemini hem de do ru davran n nasl olmas gerekti ini anlatan bu metin ayrca byklere saygl olmann nemi zerinde de durulmu tur. Gerek hayatta kar la labilecek kahramanlar ve ya anabilecek bir olayn yer ald bu metinde olay plan kullanlm tr. Metinde sade bir dil, geni bir kelime hazinesi, akc bir anlatm dikkat ekmektedir. A inasz Adl Metnin ncelenmesi Metnin konusu insann yalnzl dr. nsan nerede ya arsa ya asn, e er etrafnda tandk yzler yoksa yalnzdr. Metinde koca bir ehirde kimseyi tanmadan ya amaktansa herkesin birbirini tand kk bir kasabada ya amann daha gzel oldu u anlatlmaktadr. Bireyler byk ehirlerde yalnzla maktadr. Di er insanlarla ili kiler sadece iyi gnler dilemekten ibaret kalmaktadr. Bu durum insann duygular payla ma ihtiyacn gidermemekte, insan skntya sokmaktadr. Metin payla m, sevmek, yalnzlk de er ve kavramlar iermektedir. nsann en nemli ihtiyalarndan olan duygu, d nce ve hayalleri ba ka biriyle payla abilmesi onu daha mutlu klacaktr. Bu metin sayesinde rencilerin tandk yzlerin ne kadar nemli oldu unun farkna varaca , arkada larnn de erini daha iyi anlayacaklar sylenebilir. Metinden, insann ba ka insanlara, payla maya ve sevmeye ihtiyac vardr, ana fikri karlabilir. renciye hayatndaki di er insanlarn de erinin bilincini vermesi bakmndan nemli bir metindir. Sohbet trnde olan bu metinde dil ve slup rencinin seviyesine ok uygundur. Anlatm kar lkl konu uyor gibidir. Birka cmle ok uzun olsa da metin konu ma slubuyla kaleme alnm tr. Bu sayede kolay anla lmaktadr. Metindeki iir paralar slupta estetikli i sa lamaktadr. Metinde d nsel plan kullanlm tr. Bilgisayar Yalnzl Adl Metnin ncelenmesi Bilgisayar ve teknolojinin ya ammzdaki yeri metnin konusudur. Metin, konusu ile gnmz ocuklarnn iinde bulundu u durumu ok gzel bir ekilde anlatmaktadr. Metinde bilgisayar, teknoloji, yalnzla ma gibi kavram ve de erler verilmektedir. Teknolojinin esiri olan ku a n sokak oyunlar gibi tat ve zevklerden mahrum kalarak yalnzla t ana fikri i lenmi tir. Bu metinde anlatlanlarn o u, birok renciye tandk gelecektir. nk ayn eyleri ya yorlar, gryorlar. Bilgisayar ve internetin ba nda geirilen vakit gn getike artmaktadr. Metinde d nsel plan kullanm tr. Yazar, gerek ya amn sorunu diyebilece imiz bir durumu, akc bir anlatmla rencinin farkna varmasn sa lamay hedeflemi tir. Dili, sade ve akcdr; ancak metinde birok benzetme ve tamlama bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm rencilerin seviyesine uygun de ildir: Ma rur sevgili, 161

manev zevkler, harikulade yaratk mevkii gibi. Ha imin O Belde sinden bahis ise seviye zeri bir husus olarak dikkat ekmektedir. ki yi nsan Adl Metnin ncelenmesi nsanlar iin iyili in nemi metnin konusudur. Metinde, kirac olan bir ailenin oturduklar evden kp kiralk ev aramalar ve bu srete kar la lan zorluklar akc bir dille anlatlmaktadr. Metinde iyilik, gven, yardmseverlik gibi kavram ve de erler verilmektedir. nsann bir yuvasnn olmasnn, ba kalarna kar n yargl yakla lmamasnn, insanlara gvenmenin, iyilik yapmann ne kadar nemli oldu u, ev sahibi-kirac ili kisi erevesinde verilmi tir. Hayatta iyi insan olmal gerekti i ana fikri i lenmi tir. Kahramanlar, gnlk ya amda kar la labilecek halktan kimselerdir. Metnin gerek ya amla ili kilidir. Bu bakmdan o ya taki ocuklar hayata hazrlamada nemli bir metindir. Dili akc ve sadedir. SONU VE NER LER ncelenen kitaplar, MEB tarafndan 2010 ylnda yaynlanm ilk retim 6,7 ve 8. snf Trke ders kitaplardr. Her snfta toplam alt tema bulunmaktadr. Her temadan birer metin olmak zere toplam 18 metin ocuk edebiyatnn ieriksel zellikleri asndan incelenmi tir. Trke ders kitaplarnda yer alan metinler zerinden hem ana dili retimi yaplmakta hem ocu u hayata hazrlamakta hem de mill ve manev de erler aktarlmaktadr. Bu bakmdan nemli bir yere sahip olan Trke dersinde ara metinlerin, ocuk edebiyat niteliklerine uygun olmas, ocu un dil zevkini kazanmasnda ve topluma faydal bir vatanda olarak yeti mesinde byk bir neme sahiptir. ncelenen metinler ait oldu u temalara uygundur. Konusu ve iletti i mesaj bakmndan hedef kitlenin amalara ula masna hizmet etmektedir. ncelenen metinlerin konular, o ya taki ocuklarn ilgi ve ihtiyalarna cevap vermektedir. Trk gelenek, grenek, det ve mill de erleri konu alan metinlerin yan sra ders kitaplarnda gnlk ya ama ili kin konular da bulunmaktadr. rencilerin ileriki ya amlarnda kar la abilecekleri olay ve olgular konu edinen rnek metinlere de yer verilmi tir. Konularn genel anlamda rencilerin ilgisini ekece i sylenebilir. ncelenen metinlerde, rencinin evresinde her an kar la abilece i kahramanlar yer almaktadr. Kurgu metinlerdeki kahramanlarn o u, rencilerin rnek alacaklar davran lar sergilemektedir. Yaptklar ve eserleriyle kalc izler brakan kahramanlar, rencilerin zde le me ihtiyacna cevap vermektedir. ncelenen metinlerde sra d kahramanlar, ocuklarn geli imini olumsuz etkileyecek tipler bulunmamas, Trke ders kitaplarnn kahramanlar ynnden ocuk edebiyat niteli ini ta d n gstermektedir. ncelenen metinlerin anlatmnn, dil ve slubunun ocu a gre oldu u sylenebilir. eviri metinlerinde bazen anla labilirlik sorunlar gze arpmaktadr, eviriye zen gsterilmesi bu sorunu ortadan kaldracaktr. zellikle fikir yazlarnda ve bilgilendirici metinlerde daha akademik bir slup kullanld belirlenmi tir. Bu slubun bir gere i olarak anlatm da olay yazlarna gre daha dura andr. Bu tr metinlerde kullanlan dil rencilerin seviyelerine uygundur. ncelenen metinlerde, ocuklarn kazanmas gereken, onlarn kimli ini ve ki ili ini geli tirip zenginle tiren de er ve kavramlar yer alm tr. Metinler, de er ve kavramlar ynnden ocuk edebiyat alannn e iticilik niteli ini ta maktadr. 6-7-8. snf Trke ders kitaplarndan seilerek incelenen metinlerin planlar, ocuklarn kolay anlamalarn sa layacak zellikler ta maktadr; planlar kronolojik sralamaya, mantk yakla mlarna, olaylarn ak na uygundur. Ders kitaplar, retim srecinde en ok ba vurulan e itim aracdr. Di er btn derslerde oldu u gibi Trke dersinde de en ok kullanlan ara, ders kitabdr. Kitaptaki metinlerin ana kayna n ocuk edebiyat rnleri olu turmaktadr. ocuk, Trke dersindeki metinler sayesinde bilgisini artracak; evrensel, mill ve manev de erlerin neminin farkna varacak, dilinin zenginliklerini kavrayacak, temel dil becerilerini geli tirecek ayn zamanda hayal dnyalarn ve zihinsel yaratclklarn geni letecektir. Bu bakmdan Trke dersi iin hazrlanacak kitaplar hazrlanrken seilecek metinlerin ocu a ve ocuk edebiyatnn niteliklerine uygun olmas gerekmektedir. Btn bu sonulardan hareketle: Trke ders kitab hazrlanrken ocuk edebiyat alan uzmanlarnn ve ocuk geli imcilerinin grev almas, ocuklarn hayal dnyasn ve yaratclklarn harekete geirecek metinlere daha fazla yer verilmesi nerilmektedir.

162

YARARLANILAN KAYNAKLAR Duman, A. (2002) MEB lk retim 7.Snf Trke Ders Kitab zerine Bir De erlendirme. Mill Folklor, 56 (148-152). Dursuno lu, H. vd. (2007) E itim Faklteleri in ocuk Edebiyat. Ankara: PegemA Yaynclk. Ekiz, D. (Ed.) (2007) Bilimsel Ara trma Yntemleri. stanbul: Lisans Yaynclk. Evren, Z. (2008) lk retim 6. Snf Trke Ders Kitaplarndaki Edeb Metinlerin ocuk Edebiyat ltlerine Gre De erlendirilmesi. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Afyon Kocatepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trke E itimi Ana Bilim Dal. Gleryz, H. (2002) Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: PegemA Yaynclk. Grel, Z. Temizyrek F. ahbaz N.K. (2007) ocuk Edebiyat. Ankara: nc Kitap. Hzl, . (2006) lk retim 8. Snf Trke Ders Kitaplarnda Metinlerin ocuk Edebiyat ltleri Asndan De erlendirilmesi. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Afyon Kocatepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trke E itimi Ana Bilim Dal. Kbrs, . (2000) Uygulamal ocuk Edebiyat. Ankara: Eyll Yaynevi. Kl, O. ve Cino lu, M. (Ed.) (2008) Bilimsel Ara trma Yntemleri. stanbul: Lisans Yaynclk. MEB, (2010) lk retim 6. Snf Trke Ders Kitab. Ankara. MEB, (2010) lk retim 7. Snf Trke Ders Kitab. Ankara. MEB, (2010) lk retim 8. Snf Trke Ders Kitab. Ankara. MEB, (2005) lk retim Trke Dersi (6,7,8. Snflar) retim Program. Ankara. Nas, R. (2002) rneklerle ocuk Edebiyat. Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. O uz, (2006) lk retim Drdnc Snf Trke Ders Kitabnda Yer Alan Ara Metinlerin Trke retim Program Amalar ve ocuk Edebiyat rnlerinin eriksel zellikleri Asndan De erlendirilmesi. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (04-06 Ekim 2006), s. 307-313, Ankara. O uzkan, A.F. (2006) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. Okuyan, H. Y. (2008) Trke retiminde ocuk Kitaplarnn Dil retimi Arac Olarak Kullanlmas. Trk Halklar Edebiyat II: Uluslar aras ocuk Edebiyat Kongresi, s. 977-980, Bak. Seven, S. vd. (2010) Edeb Metinlerle ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem Akademi. Sever, S. (2007) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Yaln, A. Ayta , G. (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar.

163

OKULNCES ANAD L ETK NL KLER NDE R KULLANIMINA L K N RETMEN GR LER N N DE ERLEND R LMES (ADIYAMAN L RNE
Ar . Gr. Ay egl ULUTA Adyaman niversitesi E itim Fakltesi lk retim Blm Ar . Gr. Mustafa Said KIYMAZ Adyaman niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm

zet al mada okulncesi ana dili etkinliklerinde iirin kullanmna ili kin retmen gr lerinin de erlendirilmesi amalanm tr. Ara trma, 2010-2011 gz dneminde resmi anaokullarnda grev yapan on okulncesi retmeni ile yrtlm tr. al mada veri toplamak amacyla nitel ara trma yntemlerinden gr me tekni i kullanlm tr. Gr me kapsamnda okulncesi retmenlerine Anadili etkinliklerinde iir kullanrken hangi yntem ve tekniklerden yararlanyorsunuz? Anadili etkinliklerinde iir kullanm srasnda yararlanaca nz materyalleri hazrlarken dikkat etti iniz hususlar nelerdir? Anadili etkinliklerinde iir kullanrken hangi e itim meknlarn kullanyorsunuz? Anadili etkinliklerinde iir kullanrken nasl bir ortam hazrlyorsunuz? sorular yneltilmi tir. Gr meler sonucunda okulncesi retmenlerinin iiri kullanrken genellikle beyin frtnas, do alama gibi tekniklerden oka yararlandklar; dayankl, kullan l ve ok amal materyaller hazrlayp kullandklar gibi sonular ortaya km tr. al madan elde edilecek sonularn, retmenlerin iiri etkili ve verimli bir ekilde kullanmalar, dolaysyla ocuklarn Trkeyi do ru ve gzel konu malarn sa lamas asndan yol gsterici olaca d nlmektedir. Anahtar Szckler: Okulncesi retmeni, ana dili etkinlikleri, iir kullanm, retmen gr leri.

Abstract The aim of this research is to evaluate the teachers views about using poem in the native language activities. In this research, an interview form was prepeared which contains open ended questions. By this inteview form, using the poem in the native language activities was examined. The universe of the research is made up of teachers employed in Adyaman and the sample group is of 20 teachers chosen randomly. In this study the interview technic was used. As a result to perform the using poem in the native languange activities effectively and fruitfully the preschool teachers often found out to be prepearing and using imprompt and brain storming. And also they used materials which are practicable and multipurpose. They controlled the class by including the students in the poem activities. Key Words: Preschool teachers, native language activities, poem.

1.Giri Gnmz a da e itim sisteminde okulncesi e itime byk nem verilmektedir. Okulncesi e itimin bu denli nemli olu unda ana dili etkinliklerinin rol byktr. Ana dili etkinlikleri ierisinde iir vazgeilmez bir neme sahiptir. Trk edebiyatnda ocuklara ynelik iirlerin tarihi ok eski olmasa da zellikle gnmzde ocuklar iin yazlm iirlerin genel iirler iinde nemli ve ayrcalkl bir yerinin oldu unu belirtmek gerekir. iirin muhatab, ocuklar olunca iiri kullanrken daha dikkatli ve duyarl olunmas gerekmektedir (Demirel, 2010: 301). iir, zengin sembollerle, ritimli szlerle, seslerin uyumlu kullanmyla ortaya kan edeb anlatm biimidir. (TDK, 1998: 2004). Okulncesi retmenlerinin ocuklarn ilgilerine gre belirlemi olduklar iirlere kendi yaratclklarn da dhil ederek iirleri e itlendirmeleri, ocuklarn Trkeyi do ru ve gzel konu malarn sa layabilmektedir. Ana dili etkinlikleri srasnda kullanlan ve hikye ncesi etkinlikler arasnda yer alan iirler sayesinde ocuklarda dinlemeye kar isteklilik artacak, ocuklar szcklerin ritmini kavrayacak, duygusal, dil ve kavram geli imleri hzlanacak, ezber yapma becerileri

165

geli ecek ve iiri ezbere okuyarak kendilerine gvenleri artacaktr. iir vastasyla dilin gcnden yararlanabilen ocuk, yaratc d ncesini de geli tirir (Gleryz, 2002: 274). ocuk, geli iminin her dneminde edebi rnlere, zellikle iire kar olumlu bir ilgi gsterir. Bu ba lamda iir dinlemekten, okumaktan ve ezberlemekten zevk duyar (Demirel, 2010: 301). ocu a gzellik ve insanlk duygular a lamada, ona bir hayat gr kazandrmada iirin etkisi byktr. ocu a ana dilini sevdirme ve onun zenginli ini tantma, bir duygu, d nce ve izlenimin sanatl olarak nasl anlatlabilece ini retme bakmndan iirlerin, ocuklarn e itiminde bir i levi vardr (Ak nka , 2009: 10). Olaylar, insanlar, cansz varlklar duygulu, renkli ve etkili bir biimde anlatan iir, ocu un birok ruhsal ihtiyacn da kar lar. Daha kk ya larda iir dinleme ve okuma al kanl n kazanan bir ocuk, kltrmze zg ve estetik de erleri renebilece i gibi yaratc etkinlikler bakmndan da ufku geni lemi olur (O uzkan, 2000: 14). iir, ocuklarn alg dnyasna renk getirmesi ve onlarn hayal gcn geli tirmesi bakmndan olduka nemlidir. ocuklar, geli imlerinin her dneminde iire kar olumlu tepki gsterirler; iir dinlemekten, okumaktan ve ezberlemekten zevk alrlar (Ak nka , 2009:1). iirler duygularla sesleri satrlarda birle tiren etkileyici rnlerdir. Dilin ok zel kullanmn gerektiren deta kelimelerle musiki yaratan iir, insann kelimelerle ahenk olu turdu u, pek ok d nceyi ksa ve zl bir anlatmla sunabildi i bir anlatm eklidir (Akyol, 2006: 121). ocuklar her ya ta iirden ho lanrlar. Okuma ncesi dnemde kendilerine okunan uygun iirleri dinlemekten ve daha ileri ya larda da anlamn tam olarak kavramasalar bile, ses de eri stn basit msra ve beyitleri ezbere sylemekten zevk duyarlar ( irin, 1998: 8). Ana dili etkinlikleri srasnda kullanlan iirlerin ocuklarn ilgilerine, ya seviyelerine, gnlk planda yer alan konulara gre belirlenmesi, iir okuma srasnda gerekti inde baz materyallerin kullanlmas ocuklarn iirlere kar olumlu tutumlar geli tirmelerini sa layabilmektedir. Bu ba lamda retmenler e itim uygulamalarnda, ocuklarn ilgilendi i konular ieren ve ritim duygularn geli tiren, ksa, ak ve kolay anla lr olan, gnlk programa uygun, ocuklarda dil sevgisi ve bilinci olu turan iirleri semeye zen gstermelidir. ocuk iirlerinin okulncesi retmenleri tarafndan bilinli bir ekilde kullanlmas, onlarn ana dili etkinliklerini gerekle tirmelerine olumlu yansyabilmektedir. Bu yzden retmenlerin ana dili etkinlikleri iinde yer alan iiri nasl kullandklar, iir kullanrken nelere dikkat ettikleri, ksacas iir kullanmna ili kin gr lerinin ortaya konulmas gerekmektedir. al mada okulncesi retmenlerinin okulncesi ana dili etkinliklerinde iir kullanmna ili kin gr lerinin de erlendirilmesi amalanm tr. al madan elde edilecek sonularn, retmenlerin iiri etkili ve verimli bir ekilde kullanmalar, dolaysyla ocuklarn Trkeyi do ru ve gzel konu malarn sa lamas asndan yol gsterici olaca d nlmektedir. 2.Yntem al mada nitel ara trma yntemi kullanlm tr. Nitel ara trmalarda toplanan verilerin ayrntl ve derinlemesine olmas ve ara trmaya konu olan bireylerin gr ve deneyimlerinin mmkn oldu u lde do rudan sunulmas nemlidir (Yldrm ve im ek, 2006: 43). Bu al mada okulncesi retmenlerinin ana dili etkinliklerinde iir kullanmna ili kin gr lerinin derinlemesine incelenip de erlendirilmesi hedeflenmektedir. 2.1. Katlmclar Ara trma, 2010-2011 e itim retim yl gz dneminde e itli resmi anaokullarnda grev yapan on okulncesi retmeni ile yrtlm tr. Gr melere katlacak retmenlerin sorular gnll olarak cevaplamak isteyenlerden seilmesine zen gsterilmi tir. 2.2.Verilerin Toplanmas al mada veri toplamak amacyla nitel ara trma yntemlerinden gr me tekni i kullanlm tr. Gr me kapsamnda okulncesi retmenlerine Anadili etkinliklerinde iir kullanrken hangi yntem ve tekniklerden yararlanyorsunuz? Anadili etkinliklerinde iir kullanm srasnda yararlanaca nz materyalleri hazrlarken dikkat etti iniz hususlar nelerdir? Anadili etkinliklerinde iir kullanrken hangi e itim meknlarn kullanyorsunuz? Anadili etkinliklerinde iir kullanrken nasl bir ortam hazrlyorsunuz? sorular yneltilmi tir.

166

2.3.Uygulama Ara trma iin yaplan gr menin zaman ve yeri katlmclarla birlikte belirlenmi tir. al mann amac do rultusunda bir gr me formu hazrland. Bu formda giri ksm (ara trmann amac hakknda bilgi, tart ma srasnda uyulmas gereken kurallar, gr menin yakla k ne kadar srece i) ve hazrlanan ak ulu sorular bulunmaktadr. Tart ma sonucu elde edilen verilerin tarafsz olarak de erlendirilece i ve sadece ara trmann amac iin kullanlaca katlmclara zellikle belirtilmi tir. 2.4.Verilerin Analizi Verileri analiz etmek iin betimsel analiz yntemi kullanlm tr. Betimsel analizde veriler indirgenerek kodlamalar yaplm tr. Kodlarn belirlenmesi verilerin indirgenmesine, indirgenme i lemi ise verilerin bulanklktan kurtarlp belirginle tirilmesine katkda bulunur (Ku , 2003). 3.Bulgular ve Yorumlar Bu blmde okulncesi retmenleriyle yaplan gr melerden elde edilen bulgular ve yorumlar yer almaktadr. Tablo 1: iiri Kullanrken Yararlanlan Yntem ve Teknikler retmen Gr leri iir kullanrken beyin frtnas iir kullanrken do alama iir kullanrken drama iir kullanrken anlatm Gr ler P, F, B M,P E A, Y, Z, B, M

Tablo 1de grld gibi okulncesi retmenlerinden sekizi iir kullanrken yararlanlan yntem ve teknikler konusunda gr ifade edebilmi lerdir. Gr belirten sekiz retmen, ana dili etkinliklerinde iir kullanrken beyin frtnas, do alama, drama ve anlatm yntem ve tekniklerinden yararlandklarn ifade etmi lerdir. retmenlerin o unlu unun bu konuda d ncelerini belirtmeleri iir kullanrken yararlanlan yntem ve teknikler konusunda bilgi sahibi olduklarn gstermektedir. retmen, iiri kullanrken beyin frtnas, iki retmen do alama, bir retmen hem do alama hem de beyin frtnas, bir retmen drama, be retmen anlatm, bir retmen hem do alama hem anlatm, bir retmen ise hem beyin frtnas hem de drama tekniklerinden yararland n ifade etmi tir. Tablo 2: iiri Kullanrken Yararlanlacak Materyalleri Hazrlarken Dikkat Edilen Hususlar retmen Gr leri Gr ler

iir kullanrken yararlanlan materyallerin ocuklarn geli im seviyelerine uygun olmas A,F,M,E,P iir kullanrken yararlanlan materyallerin ok amal olmas iir kullanrken yararlanlan materyallerin kullan l olmas iir kullanrken artk materyallerin kullanlmas gerekti ini iir kullanrken yararlanlan materyallerin ocuklarn dikkatini ekmesi gerekti ini B,E,A,A Y,M,F B Z,F,P A

iir kullanrken yararlanlan materyalin ocuklarn iirleri tamamlamalarna yardmc olmas gerekti ini

Tablo 2de grld gibi okulncesi retmenlerin tamam iir kullanrken yararlanlacak materyalleri hazrlarken dikkat edilen hususlar konusunda gr ifade edebilmi lerdir. Gr belirten on retmen, ana dili etkinliklerinde iir kullanmnda yararlanlacak materyalleri hazrlarken materyallerin ocuklarn geli im seviyelerine uygun, ok amal, kullan l olmas, ocuklarn dikkatini ekebilmesi, artk materyallerden yararlanlmas ve ocuklarn iirleri tamamlamalarna yardmc olmas gerekti ini, ifade etmi lerdir. retmenlerin tamamnn bu konuda d ncelerini belirtmeleri iir kullanrken yararlanlan materyalleri hazrlarken dikkat edilmesi gerekenler konusunda bilgi sahibi olduklarn gstermektedir. Be retmen, iiri kullanrken ocuklarn geli im seviyelerine uygun materyallerden yararlanlmas gerekti ini, drt retmen materyallerin ok amal olmas gerekti ini, retmen kullan l olmas gerekti ini, bir retmen artk materyallerin kullanlmas gerekti ini,

167

 retmen ocuklarn dikkatini ekmesi gerekti ini, bir retmen ise materyalin ocuklarn tamamlamalarna yardmc olmas gerekti ini ifade etmi tir. Tablo 3: iiri Kullanrken Yararlanlan E itim Meknlar retmen Gr leri Snf Okul Bahesi Gr ler A,F,E,Z,B,P F,E

iirleri

Tablo 3te grld gibi okulncesi retmenlerinden alts iir kullanrken yararlanlan e itim konusunda gr ifade edebilmi lerdir. Gr belirten alt retmen, ana dili etkinliklerinde iir kullanrken snf ve okul bahesinden yararlandklarn ifade etmi lerdir. retmenlerin o unlu unun bu konuda d ncelerini belirtmeleri iir kullanrken yararlanlan e itim meknlar konusunda bilgi sahibi olduklarn gstermektedir. Drt retmen, iiri kullanrken e itim mekn olarak snftan yararlandklarn ifade ederken iki retmen hem snf hem de okul bahesinden yararlandklarn ifade etmi lerdir. Tablo 4: iiri Kullanmak in Olu turulan Ortamn zellikleri retmen Gr leri iir kullanrken ocuklarn rahat hareket edebilecekleri geni bir ortam iir kullanrken ocuklarn d ndklerini rahata ifade edebilecekleri bir ortam Gr ler A,Z,M,E,P A,F

Tablo 4te grld gibi okulncesi retmenlerinden yedisi iir kullanmak iin olu turulan ortam konusunda gr ifade edebilmi lerdir. Gr belirten yedi retmen, ana dili etkinliklerinde iir kullanmak iin ocuklarn rahat hareket edebilecekleri ve d ndklerini rahata ifade edebilecekleri geni bir ortam olu turduklarn ifade etmi lerdir. retmenlerin o unlu unun bu konuda d ncelerini belirtmeleri iir kullanrken olu turulan ortam konusunda bilgi sahibi olduklarn gstermektedir. Be retmen, iiri kullanmak iin ocuklarn rahat hareket edebilecekleri geni bir ortam olu turdu unu ifade ederken, iki retmen d ndklerini rahata ifade edebilecekleri bir ortam olu turduklarn, bir retmen ise her iki seene i tercih etti ini ifade etmi tir. * retmen adaylarnn isimlerinin ba harfleri verilmi tir. 4. Sonular ve neriler iir ana dili etkinliklerinde kullanlmas asndan okulncesi dnem ocuklar iin nem arz etmektedir. iirin etkili ve verimli bir ekilde kullanlabilmesi iin okulncesi retmenlerinin iir hakknda yeterli bilgiye sahip olmalar gerekmektedir. retmenlerin iir kullanma konusunda deneyim kazanabilmeleri iin ana dili etkinliklerinde iiri oka kullanmalar gerekmektedir. Bu ara trmada okulncesi retmenlerinin ana dili etkinliklerinde iir kullanrken beyin frtnas, rol oynama, do alama, anlatm gibi yntem ve tekniklerinden yararlandklar, Etkinlik srasnda kullanlacak materyallerin kullan l, dayankl, ocuklarn geli im seviyelerine uygun, ocuklarn iiri tamamlamalarna yardmc olan nitelikte ve dikkat ekici olmas gerekti i, Etkinlik srasnda iir kullanrken genellikle ortamda ocuklarn dikkatini da tan materyallerin olmad , ocuklarn d ndklerini rahata ifade edebilecekleri geni bir ortam hazrlamay tercih ettikleri, E itim ortam olarak genellikle snf ve okul bahesini kullandklar ortaya km tr. Ara trmadan elde edilen sonulara gre u nerilerde bulunulabilir: Anadili etkinliklerinde iirin verimli ve etkili bir ekilde kullanlabilmesi iin retmenlere gerekli bilgi ve beceriler kazandrlmaldr. iir kullanrken yararlanlacak materyaller ocuklarn ilgi ve ihtiyalarna gre belirlenmelidir. retmen, renme srecinde okulncesi e itimde kullanlan zel retim yntemlerini kullanmaldr.

168

Bu ara trma Adyaman ilinde ba msz anaokullarnda grev yapan az sayda okulncesi retmeni ile yrtld nden retmen saysnn daha fazla oldu u rneklemin olu turulmas, verilerin artmasn sa layacaktr. retmen, e lenceli, etkile imli, verimli bir renme ortam olu turmaldr. Okulncesi retmenlerinin ana dili etkinliklerini etkili ve verimli konusunda hizmet ii e itimden yararlandrlmalar gerekmektedir.
KAYNAKA Ak nka , Nilgn (2009) ocuk Edebiyat Kitaplarnda iirin Yeri. Mu la niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 23. Akyol, Hayati (2006) Yeni Programa Uygun Trke retim Yntemleri. Ankara: Kk Yaynclk. Demirel, ener (2010) Edebi Metinlerle ocuk Edebiyat. Ankara: Pegema Yaynclk. Gleryz, Hasan (2002) Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: Pegema Yaynclk. Karasar, Niyazi (2005) Bilimsel Ara trma Yntemi. Ankara: Nobel Yayn Da tm. O uzkan, A. Ferhan (2000) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (1998) ocuk Edebiyat Nedir?, ocuk Edebiyat. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. Yldrm, Ali ve im ek, Hasan (2008) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk.

ekilde gerekle tirmeleri

169

ocuk Edebiyat ve E itim

OCUK VE TAR H DOSTU K TAPLAR: SENDEN NCE ANADOLU PROJES E T M K TAPLARI

Yrd. Do. Dr. Ali Akn AKYOL Ankara niversitesi Ba kent M.Y.O. El Sanatlar Blm Eser Koruma Program Prof. Dr. Fersun PAYKO ODT E itim Fakltesi E itim Bilimleri Blm Emekli retim yesi Prof. Dr. Candan D ZDAR TERWIEL Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Seramik Blm Prof. Dr. Aysel KKSAL AKYOL Ankara niversitesi Sa lk Bilimleri Fakltesi ocuk Geli imi Blm Naci ASLAN Olu um Drama Enstits r. Gr. Barbaros GRAY Gazi niversitesi leti im Fakltesi Halkla li kiler Blm Hikmet DEN ZL Anadolu Medeniyetleri Mzesi Eski Mdr

zet Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar ile ocuklarn tarihi ve kltr sevmeleri, e lenerek ve etkin katlmlar ile Anadolu uygarlklarn anlamalar sa lanmaya, bireysel ve evrensel de erlere ula lmas hedeflenmi tir. Projede Anadolu Uygarlklar on alt kitap halinde Trke ve ngilizce olarak i lenmi tir. Kitaplarda, ilgili dneme ait bilgileri tm kitaplarn ana kahraman olan Gne anlatrken, her kitabn ocuk kahraman gnlk ya amlar ile ilgili aklamalarda bulunmaktadrlar. Proje kitaplarnda, ocuk kahramanlarn adlar, cinsiyetleri, fiziksel zellikleri ile ilgili bireysel farkllklara ve toplumsal cinsiyete duyarl bir tutum sergilenmi tir. Anahtar Szckler: Anadolu uygarlklar, ocuk dostu kitaplar, tarih dostu kitaplar.

Abstract The main aim of the Anatolia Before You Project Books for children was to develop positive feelings for history and culture, understand Anatolian civilizations through enjoyment and active participation, develop individual and universal values. Anatolian civilizations have been presented in sixteen books in Turkish and English. In all of the books The Sun as the main character, provides the basic information related to the specific period, while the Child Character different in each book describes the daily life. In preparing the project books, the main emphasis was put on consistently developing sensitivity to gender and individual differences as reflected in the names, sex, sociocultural and physical characteristics of the child characters. Key Words: Anatolian civilizations, child-friendly books, history-friendly books.

GR rgn e itim sistemi iinde tarih derslerine ynelik kitaplar ile bu derslerin i leni indeki eksiklikler bilinmektedir. Daha ok bilineni tekrara dayal, objektif olmayan ve reten tavrl/tarafl e itim sistemi iinde ocuklarn gemi in uygarlklarn renmelerinden ziyade, kahramanlar tarihi halinde evrensel de erleri gzetmeden, grsel malzeme iermeyen kitaplar zerinden herhangi bir alan gezisine dahi ihtiya duyulmadan ders sunumlar yaplmaktadr. Haliyle katlm kanallar da olu turulmam dersler ile tek kar yol ezbercili e kmaktadr. Hlbuki a da renme kuramna gre renmek iin etkin 173

katlm gereklidir. Bundan dolay didaktik bilgi aktarm ve ezbercilik anlay ndan uzakla arak e itimde farkl bak alarna ve etkin katlmn yer ald ya antlara dayal metoda ncelik verilmelidir. Ezbercili e tamamen kar olan a da e itim sisteminde ncelikli olarak bireylerin geli mesi amalanmakta, hayal gcnn, yaratcl n geli mesi n planda ele alnmaktadr. E itim sisteminde farkl ortamlarn kullanm ile etkin katlm daha kolay sa lanabilmektedir. Bu amala mzeler, en etkili renme mekn olarak uzun yllardr tarih e itiminde yerini alm durumdadr. Dnyann nemli mzeleri, sadece sergiledikleri eserlerle de il mzelerinin sahip oldu u yaynlar ile de dikkati ekmektedirler. Bu yaynlar sadece belli bir kesime ynelik olmayp, her ya ve zellikteki gruplara gre de e itlilik gsterebilmektedir. Uzun yllar nce mze bnyesinde ve okullarda dzenlenen konferans ve seminerler ile ba layan Anadolu Medeniyetleri Mzesi e itim etkinlikleri gnmzde, Mze Mdrl ne ba l bir birim olarak al an Mze E itim Birimi tarafndan mze e itiminin ama ve programlar do rultusunda al malarn srdrmeye ba lam tr. Anadolu Medeniyetleri Mzesi iin 2002 ylnda proje olarak hazrlanan ve 2003 ylnda hayata geirilen en nemli projelerin ba nda Mze E itim Atlyesinin Kurulmas ve Yaplandrlmas ve Mze E itim Biriminin Kurulmas ve Yaplandrlmas gelmi tir. Ba latlan bu al malarn bir sonucu olarak projelendirilen Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar bu alanda destekleyici bir kaynak olarak bu eksi i tamamlamak zere 2005 ylnda tasarlanm tr. 2009 ylnda tamamlanan Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar, Anadolu uygarlklarn ocuklara sevdirmeyi amalayan, geni katlml bir al ma grubunun, ngrlm bir sre sonunda belli bir disiplinle ortaya koyduklar rnlerdir. Burada zellikle vurgulanmak istenen bu kitaplarn hazrlanma srecinde bir ekip olarak benimsenen do aya, topluma, insana ve ocu a duyarl bilimsel yakla mdr. Mzelerin etkin renme ortamlar olarak etkili bir ekilde kullanlabilmesi iin zgn grseller, sorular ve etkinlikler ile desteklenen bu tarz kaynaklara giderek daha ok ihtiya duyulmaktadr. Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar ocuklarn hem tarihi severek, keyif alarak disiplinler aras bir anlay la renmelerine frsat vermekte, hem de ara trma, yaratclk, ele tirel d nme, tarih bilinci ve kltrler aras anlay gibi beceri ve de erleri kazanm ku aklarn gelece i daha verimli bir ekilde olu turaca d ncesine hizmet etmektedir. Proje e itim kitaplarnn ngilizce basksnn yaplm olmas da olduka nemli bir geli medir. nk Anadolu uygarlklarnn tantlmas ve evrensel kltre katklarnn payla lmas farkl kltrlerdeki ocuklarn ayn beceri ve de erleri geli tirmelerine frsat vermektedir. Bu nedenlerle, bilimsel ilkelere uygun ve ocuk merkezli bir anlay la ortaya kan Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplarnn ocuk ve tarih dostu kitaplara iyi bir rnek olu turmaktadr. Bu al mada, bu alanda nemli bir bo lu u dolduran Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplarnn tantlmas amalanm tr. SENDEN NCE ANADOLU PROJES E T M K TAPLARI

Senden nce Anadolu Projesi idari, dan ma, tasarm ve metin yazar gruplarnn olu turulmas sonrasnda konusunda uzman gruplarn senkronize al t geni katlml, uzun erimli al malarn eseridir. Proje e itim kitaplar; dan manlar, alan uzmanlar, metin yazar ve tasarmclardan olu an bir grup tarafndan krk ay sren elli drt de erlendirme toplantsnda ele alnm tr. Uygarlklar ve dnemler; co rafyas, kltr ve sanat rnleri, ya am biimleri, kentleri, yaptlar, d nrleri ile on alt kitaba konu olmu tur. Tarihi dnem ve uygarlklarla ilgili bilgileri sa layan alan uzmanlarndan elde edilen z bilgiler, dan ma grubunun ynlendirmeleri ile tasarm ve metin yazar grup tarafndan yazl ve grsel hale getirilmi tir. Dan ma grubuna sunulan metinler alan uzmanlar tarafndan hedef kitlenin geli im zelliklerine uygun olarak de erlendirildikten sonra grselle tirilmi ve tasarmlar yaplm tr ( ekil 1a-1g). Senden nce Anadolu Projesinin idari ve genel e gdm bu amala al an koordinatrler tarafndan yrtlm tr. Dan ma grubu ocuk geli imi, e itim, sanat ve arkeoloji konusunda ortak bir amaca dnk olarak de erlendirme yapabilmeye imkn veren uzmanlardan olu mu tur. Projenin ba arsnn en nemli nedeni, ba langcndan sonuna kadar (Mart 2006 - A ustos 2008) kesintisiz olarak verilen idari destek ile amaca dnk al ma ortamlarnn olu turulmu olmasdr. Proje toplantlarnn tm kayt altna alnm tr. Projede Anadolu uygarlklar, gnmze kadar on alt blm halinde ele alnm tr. A amal olarak yrtlen proje al malarnn ilk a amasnda ilk on dnem, daha sonra da di er alt dnem kitapla trlm tr. Ara dnem rn olarak ortaya kan on dnem kitab, alanda al an akademisyenlere gnderilmi , geri dntler erevesinde yaplan de erlendirmelerle yeniden yaplandrlm , izim kalitesi ve yazm tekni i geli tirilerek zenginle tirilmi tir. Ayrca proje ara rnleri olan on e itim kitabnn ierdi i etkinliklerden seilenler; karma ve homojen ocuk gruplarnda, drama yntemi kullanlarak uygulanm , de erlendirmeler

174

yaplm tr. Bylece projenin sonraki alt kitabnn hazrlk al malar daha verimli ve hzl bir srece kavu mu tur. Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar ilk retim drdnc ve be inci snflarda okuyan ocuklar dikkate alnarak hazrlanm olsa da, daha kk ya da daha byk olan ocuklar hatta yeti kinler de bu kitaplardan yararlanabilecek durumdadrlar. Hedef alnan gruptaki ocuklar dikkate alnd nda, bu ocuklarn geli im olarak soyut kavramlar anlayabilecekleri bir dnemin ba langcnda olduklar sylenebilir. Bu dnem ocuklar d ncelerini soyut yollarla ortaya koyabilir, gemi ile gnmz arasnda ba lant kurabilirler. ocuklarn bu zellikleri gemi i anlatan Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplarn daha etkili anlayabilmelerini sa layacaktr. Proje E itim Kitaplar rgn e itim programlaryla eli meyen, bilgilendirici ve destekleyici bir nitelik ta d ndan e itimciler derslerinde kitaplardan etkili bir ekilde yararlanabileceklerdir. Sette yer alan kitaplar, e itimci olmakszn ocuklarn tek ba larna kullanmalarna da olanak sa lamaktadr. Kendi ba na kitaplar inceleyen ocuklar desteklemek iin nitelikte, e itim kitaplarnda yer alan buluntu sayfas yardmyla ocuklar dnemle ilgili objelere ba ta Anadolu Medeniyetleri Mzesi olmak zere mze sergilerini ziyaret ederek ula abilecek durumdadrlar. Bu ekilde de ocuklarn kitaplarda rendiklerinin kalcl n sa lama anslar artacaktr. Ayrca kitaplarda raksak d nceye hitap edecek ekilde hazrlanm olan sorular ve etkinlikler ile ocuklarn yaparak ve ya ayarak renmelerine de frsat verilmektedir. Projede Anadolu Uygarlklar; Yontma Ta a ndan gnmze kadar, on alt kitap halinde Trke ve ngilizce olarak i lenmi tir. Bu kitaplar tarih srasna gre; Yontma Ta a , Yeni Ta a , Bakr Ta a , Eski Tun a , Asur Ticaret Kolonileri Dnemi, Hititler, Ge Hititler, Urartular, Frigler, Bat Anadolu Uygarlklar, Anadoluda Helenistik Dnem, Anadoluda Roma Dnemi, Bizansllar, Seluklular, Osmanllar ve Trkiye Cumhuriyetidir. Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplarnda, ilgili dneme ait bilgileri tm kitaplarn ana kahraman olan gne anlatrken, her kitabn ocuk kahraman gnlk ya amlar ile ilgili aklamalarda bulunmaktadrlar. Proje kitaplarnda tarihe ve ilgili alanlara; bar , yansz, tekile tirmeden benimseyen bir bak as ile baklmas sa lanmaya al lm tr. Kitaplarda, rtk programn zellikleri dikkate alnarak ocuk kahramanlarn fiziksel zellikleri ile ilgili bireysel farkllklara ve toplumsal cinsiyete duyarl bir tutum sergilenmi tir. Kitaplarda yazn dili ve grseller zgn niteliktedir. ocuk kahramanlarn ya am, ailesi ve evresiyle ilgili tm metinlerde, soru ve etkinliklerde, etkin renmeyi sa layc, ocuk merkezli yakla m benimsenmi tir. ocuklarmzda insann ve toplumun kar lkl bir etkile im iinde de i mesi ve geli mesi iin gerekli olan bilgi, beceri ve de erlere temel olu turacak zelliklere ncelikli olarak yer verilmi tir. Yazn dilinde seilen kelimelere zel nem verilmi , alana ait terimlerde Trke kar lklar (Neolitik/Cilal Ta a yerine Yeni Ta a , Ephesos yerine Efes gibi) benimsenmi , dnemlere zg ocuk isimleri (Bakr a Dneminde Bakrca, Hitit Dneminde Kade Anla masna atfla Bar , Cumhuriyeti Dneminde ise ad ve soyadyla Gne Anadolu gibi) belirlenmi tir. Proje rnleri bez bir anta iinde sunulmu tur. Omuzda ta nabilen a z kapal bez antalarda ocuklara e itim kitaplarnn yannda proje kahramanlar posteri, proje takvimi, bloknot, kes-yap tr / kostm-giydir / boyama yap tarznda hazrlanm kahramanlar ieren karton malzemeler ile bir kalemlik iinde boyama kalemleri, silgi ve kt ulu plastik makas bir e itim seti halinde sunulmu tur. Tasarm grubu tarafndan e itim setinde her kitaba konu olan ocuk kahramanlarn bire-bir boyutta hazrlanm kaln karton mankenleri hazrlanm tr. E itim atlyesine yerle tirilen bu maketlerde ocuklarn yz ksmlar bo braklm , bylece ocuklarn kendi yzlerini ocuk kahramanlarn yzlerine yerle tirmeleri ve foto raf ektirmeleri sa lanm tr. Proje rn kitaplarnn ngilizceye evrilmesi ve proje malzemeleri (anta, boyama kalemi vb.), da tm sponsorlar aracl yla sa lanm tr. Proje rnleri dzenlenen zel bir basn toplants ile payla lm tr. Projenin birinci ve ikinci a ama rnlerinin sunumunda dnemin Kltr ve Turizm Bakannn katlm sa lanarak daha geni kitlelere ula lmaya al lm tr. Bu haliyle proje ve rnleri; kamu kesiminde ilgili alanda tm Anadolu tarihini (Trkiye Cumhuriyetini de ieren) ocuklar iin ok ynl bir bak as ile ele alan ilk proje olma zelli ine sahiptir.

175

SONU Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar Seti, Anadolunun gnmze kadar kucak at uygarlklar ocuklara tantmay amalayan, bu amala olu turulmu geni katlml al ma grubunun belli bir disiplinle ve a da e itim anlay yla ngrlm bir sre sonunda ortaya koyduklar rnlerdir. Projede Anadolu uygarlklarnn Yontma Ta a ndan gnmze kadar on alt kitapta etkin renmeye dayal yakla mla i lenmesi e itim srecinde ve farkl alanlar kapsayan mze e itimi alannda nemli bir ihtiyac kar lamaktadr. Disiplinler aras bir anlay la ve ocuk ve tarih dostu bir bak asyla ortaya kan Senden nce Anadolu Projesi Geli tirme Sreci ve E itim Kitaplarnn hem ocuklar, hem de e itimciler asndan nemli katklarnn olaca d nlmektedir. Proje kapsamnda ortaya kan on alt kitabn ocuklar ve e itimcilerin yan sra tarih/arkeoloji alan a rlkl olmak zere sosyal ve fen bilimlerine ilgisi olan genler ve yeti kinler iin de nemli bir kaynak oldu u d nlmektedir. Bu kitaplarn okul ve aile ortamnda kullanlmak zere geli tirilecek e itim malzemelerine rnek olmas beklenmektedir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Adams, G. (1989) Museums and Galleries: A Teachers Handbook. London: Hutchinson. Akyol, A.A. (2003) Mze ve Galerilerin E itim levleri. Evrensel Kltr Dergisi, 140, 71-73.

Akyol, A.A., Koman, E., Baysu , A., Ylmaz, M.O., Thomas-zel, C. ve Demirdelen, H. (2004) Anadolu Medeniyetleri Mzesi E itim Seksiyonu Projesi. (Ed. Mge Artar), OKAUM Yayn No: 11, 437-446. Akyol, A.A. (2006) Mzecilikte Bir Mze: Anadolu Medeniyetleri Mzesi. oluk ocuk Dergisi, 62, 11, 58-59. Akyol, A.A. (2006) Mzekent Ankara. Evrensel Gazetesi, 17 Kasm 2006. Akyol, A.A. ve Kksal-Akyol, A. (2006) Arkeolojik Alanda Drama, Magnesia rne i. Trkiye 7. Drama Liderleri Bulu mas ve Ulusal Drama Semineri, 47-58. Demirdelen, H. (2003) Mze E itimi Uygulamalar. Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2002 Yll , XVII, 331-341. Demirdelen, H., Alpagut, A. ve Demirta , N. (2005) Anadolu Medeniyetleri Mzesinin 2003-2004 Yl E itim Etkinlikleri, Mze E itim Atlyesi ve ocuk enlikleri. Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2003-2004 Yll , XVII, 55-85. Denizli, H., Alpagut, A., Demirdelen, H., Metin, M., Demirta , N. ve Akyol, A.A. (2006) Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2005-2006 Yl E itim Etkinlikleri, Mze E itim Atlyesi, III. Mze ocuk enli i ve Roma Hamam I. ocuk Olimpiyatlar. Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2005 Yll , XIX, 35-85. Denizli, H., Trpan, N., Demirta , N., Alpagut, A., Demirdelen, H., Metin, M., Geleri, C., elik, T., Gndz, U., Gnay, S., Yldz, B., Bayram, S. (2007) Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2006-2007 Yl E itim Etkinlikleri, Mze E itim Atlyesi, IV. ocuk enli i ve II. ocuk Olimpiyatlar. Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2006 Yll , XX, 35-87. Edson, G. and Dean, D. (1994) The Handbook for Museums. London: Routledge. Hein, G.E. (1998) Learning in the Museum. London: Routledge. Hooper - Greenhill, E. (1994) Museum and Gallery Education. Leicester: Leicester University Press. Hooper-Greenhill, E. (1994) Museums and their Visitors. London: Routledge. Hutchinson Brooks, J.G. & Brooks, M.J. (1999) In Search of Understanding: The Case for Constructivist Classrooms. New York: ASCD. Payko, F. (2002) Trkiyede Mze E itimi Uygulamalar. Bul. Kay.: Onur, B. (Ed) MzeE itimi Seminerleri: Akdeniz Blgesi Mzeleri. (49-59), Antalya: Suna- nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Ara trma Enstits. Payko, F. (2008) Mzede D nerek, Dokunarak ve Hissederek renme. Bul.Kay.: VEKAM. Gemi ten Gelece e Trkiyede Mzecilik II: E itim, letmecilik ve Turizm Sempozyumu. (113-127), Ankara: VEKAM. Payko, F. ve Baykal, S. (2000) Mze Pedagojisi: Kltr, leti im ve Aktif renme Ortam Olarak Mzelerin Etkilili ine li kin bir al ma. Bul.Kay.: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf. Mzecilikte Yeni yakla mlar: Kreselle me ve Yerelle me. (102-113), stanbul: Numune Matbaaclk. The Metropolitan Museum of Art (1998) Education Programs. New York.

176

SENDEN NCE ANADOLU PROJES ALI MA GRUBU Proje Ad: Senden nce Anadolu Projesi, Proje Sahibi: Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Proje Ba kan: Hikmet Denizli (Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdr), Proje Ba kan Yardmclar: Nihal Trpan ve Emel Yurttagl (Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdr Yardmclar), Proje Koordinatr: Yrd. Do. Dr. Ali Akn Akyol, Proje Mze Koordinatr: Nihal Trpan (Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdr Yardmcs), Proje Dan manlar: Prof. Dr. Fersun Payko (ODT E itim Fakltesi E itim Bilimleri Blm Emekli r. yesi), Prof. Dr. Candan Dizdar Terwiel (Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Seramik Blm), Prof. Dr. Aysel Kksal Akyol (Ankara niversitesi Sa lk Bilimleri Fak. ocuk Geli imi Blm), Naci Aslan (Olu um Drama Enstits), Yrd. Do. Dr. Ali Akn Akyol (Ankara niversitesi Ba kent M.Y.O. Restorasyon-Konservasyon Program), Set Dnem Dan manlar: Yontmata a ; Yrd. Do. Dr. Metin Kartal (Ankara niversitesi D.T.C.F. Arkeoloji Blm Prehistorya ABD), Dr. Kadriye zelik (Ankara niversitesi D.T.C.F. Arkeoloji Blm Prehistorya ABD), Dr. Beray Ksem (Ankara niversitesi D.T.C.F. Arkeoloji Blm Prehistorya ABD), Bizansllar; Dr. Nilfer Peker (Ba kent niversitesi Gzel Sanatlar, Tasarm ve Mimari Fakltesi Sanat Tarihi Blm), Seluklular ve Osmanllar; Do. Dr. Bekir Eskici (Ankara niversitesi Ba kent M.Y.O. Restorasyon-Konservasyon Program), Do. Dr. Muhammet Grr (Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm), Konsept ve Tasarm: Melike amgul , Filiz Sureka (Tasarm Ofisi Ltd. ti.), Resimleyenler: I k uhaco lu (Ressam), Ender Co kun, Metin Yazar: Barbaros Gray ( retim Grevlisi/Yazar, Gazi niversitesi leti im Fakltesi Halkla li kiler Blm), Grafik Tasarmc: Aynur Fomin, Bilgi ve Belgeleri Hazrlayanlar: Nihal Trpan (Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdr Yardmcs, Arkeolog), Asuman Alpagut (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Antropolog, Mze E itimcisi), Halil Demirdelen (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog, Mze E itimcisi), Nuray Demirta (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog, Mze E itimcisi), Zehra Ta kran (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Yasemin uhadar (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Soner Ate o ullar (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Canan Geleri (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog Sanat Tarihisi), Aynur Talaakar (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Dr. Rukiye Akdo an (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Hititolog), Dr. erife Ylmaz (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Sumerolog), smet Aykut (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Hititolog), Okan Cinemre (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Filiz Akman (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Hititolog), Mustafa Metin (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Tolga elik (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Mehmet Sevim (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Mehmet Akaln (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Nilgn Sinan (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Melek Yldzturan (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Sevinaz Gnay (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), Sena Mutlu (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Sanat Tarihisi), O uz Bostanc (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Arkeolog), eviri: Glsima Baykal (SGB E itim ve Dan manlk Hizmetleri), eviri Editr: Hakan Bakkalba

ekil 1a. Proje E itim Kitaplarnn Kapak Sayfalar

177

ekil 1b. Proje E itim Kitaplarnn Knye ve Giri Sayfas

ekil 1c. Proje E itim Kitaplarnn Buluntu Sayfas

ekil 1d. Proje E itim Kitaplarnn Harita ve Zaman izelgesi Sayfas

ekil 1e. Proje E itim Kitaplarnn Gnlk Ya am Sayfas

178

ekil 1f. Proje E itim Kitaplarnn Etkinlik ve Oyun Sayfalar

ekil 1g. Proje E itim Kitaplar ocuk Karakterleri

179

OCUK VE GENL K EDEB YATI BA LAMINDA MONTA GNE N DENEMELER N N E T MSEL DE ERLER AISINDAN DE ERLEND R LMES
Yrd. Do. Dr. Necdet AYKA Mu la niversitesi E itim Fakltesi retim yesi Ar . Gr. dil Eren TRKO LU Mu la niversitesi E itim Fakltesi Ara trma Grevlisi

zet Bu al ma Montaignein Denemelerini, ocuk ve genlere kazandrd e itimsel de erler asndan de erlendirmeyi amalamaktadr. Sabahattin Eybo lu (1997) tarafndan Trkeye evrilen 130 deneme ve Orhan Akc (2010) tarafndan Trkeye evrilen 256 deneme ierik analizi yntemi kullanlarak ara trmaclar tarafndan incelenmi tir. Montaignein denemeleri e itimsel adan de erlendirildi inde; ocuk ve genlere denemeyi sevdirme, okuma al kanl kazandrma, kendini tanma, ya ama ve kendine ele tirel bakabilme ynnde nemli bir i lev grebilir. Denemeler, genlere do ruluk, drstlk, kin tutmama, fkesini yenme, lmden korkmama, inanlara kr krne ba lanmama ve zgr d nebilme gibi de erleri a layabilecek zellikleri bnyesinde barndrmaktadr. Anahtar Szckler: Montaigne, deneme, e itim, e itsel de er, edebiyat.

Abstract This research aims to analyse Montaignes Essays, interms of gaining educational values for children and young people. 130 essays which were translated to Turkish by Sabahattin Eybo lu (1997) and 256 essays which were translated to Turkish by Orhan Akc (2010) were analysed by researchers, using the content analysis method. Montaignes essays on an educational point of wiew, they can have some important functions like making children and young people like essays, get them adopt reading, knowing themselves, having self-critical thinking ability. Essays have some features which give validity, honesty, anger manegement, not being afraid of death, not connecting to believes blindly and thinking independently to children and young people. Key Words: Montaigne, essay, education, educational value, literature.

Giri ocuklarn ve genlerin ki ili inin geli mesinde ve kimli inin olu masnda edebi rnlerin nemli bir rol bulunmaktadr. ocuk ve genlerin ki ili inin geli iminde edebi eserlerde kurgulanan olaylara, yer alan kahramanlara yknmenin rol ve kimlik olu turmada nemli bir i levi vardr. Bu adan bakld nda edebi eserlerin sanatsal ve edebi yanlarna ek olarak e itsel adan da incelenmesi gerekmektedir. Bireyin ki ilik ve kimlik geli iminin byk bir ksmnn ocukluk ve genlik dneminde olu tu u dikkate alnd nda, bu dnemdeki rgn e itim ve aile e itiminin yannda, ocuklarn etkile im iinde bulundu u edebi rnlerin etkisi unutulamaz. Bu edebi rnler ierisinde yer alan dnya klasikleri bugn de ocuklar, genler ve yeti kinler tarafndan okunmakta ve e itimsel olarak nemli de erleri bnyesinde ta maktadr. Bu adan bakld nda insanlar iin edebiyat, ya amlar boyunca bir retim, payla m ve ya am anlama anlatma alan olmu tur. Kavcar (1999: 4)a gre edebiyat a lar boyunca insano lunun duydu u d nd ve yapt her eyi en zengin en etkili biimde ortaya koyan bir sanattr. E itim bakmndan de eri, insana ok e itli duyma, d nme ve hareket etme rnekleri vermesidir. Bu tanm ile Kavcar, edebiyat duygu ve d ncelerin anlatm arac olarak grmekte ve e itimsel olarak farkl duyma ve d nme biimlerini kazandrd n belirtmektedir. Bu tanmda da grld gibi edebiyat e itimsel olarak ki inin kendini ifade etmesinde nemli bir aratr. Sever ise edebiyat, ya ama sanat duyarll ile bakma, anlama ve insan ili kilerini zenginle tirme arac olarak bakm tr. Sever e gre edebiyat (yazn rnleri), okuyucuya sanat duyarll ile kurgulanm bir ya am sunmaktadr. nsan ve ya am gerekli ini sanat duyarll ile kavramamza olanak sa layarak gerekliklere sanat penceresinden bakmaya

181

ynlendirir. Bu biimi ile ya ama alan her pencere insan ili kilerine ili kin deneyimlerinizi zenginle tirmekte, onlara derinlik katmaktadr (Sever, 2008: 11). Edebiyat eserleri, insana zg baz de erlerin, niteliklerin yerle ip kkle mesi ve toplumsal ya amn getirdi i de erlerin benimsenmesi anlamnda nemli bir i lev grmektedir. Yaznsal metinler, yaps gere i okurda duygusal a r mlar uyandrmasnn yannda okuru yeni aray lara da ynlendirmektedir. Kitaplarn dnyasyla tan an bireyler ele tirel d nme becerisi kazanarak ya ama tek ynl de il farkl bak alar ile bakabilirler. Bu ekilde yeti en bireyler, ya ad evreni tm duygu ve duyularyla alglayarak toplumun bilinli bir yesi olabilmektedirler (Kavcar, 1999: 6). Okumann bireylerin geli imindeki rol ve nemi hususunda gz nnde bulundurulmas gereken bir ba ka nokta da okumann vazgeilmez bir e itim arac olu udur. zellikle kk ya larda kazanlan okuma al kanl ve e itlili i, bireylerin zihinsel geli imi ve sosyal olgunla masnda ok nemli bir etkiye sahiptir (Russel, 1949: 16; Akt.: Co kun, 2002). Genellikle bedensel ve zihinsel geli im bakmndan insano lunun 016 ya grubuna ocuk denilmektedir (Hazar, 2007:249). Baz ara trmaclar ise ocukluk dnemini, ocukluk ve erken genlik a lar olarak iki dneme ayrmaktadr (Yaln ve Ayta , 2005: 13). Bu adan bakld nda ocukluk dnemi ilk genlik a larn da iine alan geni bir dnemi kapsamaktadr. Bu ynyle ara trma konusu iine giren Montaigne denemeleri, hem erken gelik dnemindeki genler hem de gen yeti kinler tarafndan okunabilecek, onlara nemli e itimsel de erler sunabilecek bir eser olarak kar mza kmaktadr. Bu nedenle bu ara trmada ocuk ve genlik edebiyatna birlikte de inilmi tir. ocuk edebiyat (yazn), erken ocukluk dneminde ba layp ergenlik dnemini de kapsayan, bu dnemler ierisinde ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak, duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan grsel ve dilsel iletilerle zenginle tiren rnlerin genel ad olarak ifade edilmektedir (Sever, 2008). Kitaplarn ocu un zihinsel, duygusal ve sosyal ynlerini geli tirmesi yannda onlarn deneyimlerini geni letme, kelime da arcklarn arttrma ve ki ilik geli iminde nemli rolleri bulunmaktadr. Aydn (2006)a gre ocu un hem zihinsel hem de dilsel geli imi iin ocu un hayal dnyasn geli tirecek bir deste e ihtiyac vardr. Bu noktada ocu un hem hayal dnyasnn hem de dilinin geli mesi iin edebiyat nem ta r. ocuk, edebiyat aracl yla kendi hayal dnyasnn snrlar d na karak kendini, kendi abas ve potansiyeli d nda daha da geli tirecek farkl dnyalarla tan maktadr. ocuk edebiyat, ocuklara ya am ve insan gerekli ini sanatsal, nitelikli, dilsel ve grsel iletilerle sunan, onlarn duygu ve d nce dnyalarnda etkile im uyandran yaptlarn genel ad biiminde tanmlanmaktadr (Sever, 2006). Genlik edebiyat, genlik a nda okunan kitaplarn tm ya da genler iin yazlan ayn zamanda yeti kinler tarafndan okunan ve hatta genler tarafndan yazlan edebiyat olarak tanmlanmaktadr (zyer, 2006). ocukluk ve genlik dnemi, bir byme, geli me ve olgunla ma a dr. ocuklarn 12 ya ndan ba layp 18 ya na kadar bili sel ve duyu sal zellikler kazanabilmeleri iin geli imlerine ko ut olarak sa lkl uyaranlarla bulu turulmalar gerekmektedir. Bu ynyle ocuk ve genler iin hazrlanan edebi eserlerin e itimsel de erleri bnyesinde ta mas olduka nemlidir. Kavcar (1999)a gre edebiyatla e itim arasnda sk bir ba vardr. Edebiyat szc nn kkn olu turan ve terbiye=e itim anlamna gelen edeb kelimesi de bunu aka gstermektedir. Bu birbirine ba l iki kavramn ortak noktas da insandr. Bireyde istendik bir davran n kazandrlabilmesi ve o davran n kalc izli olabilmesi, renme ile gerekle mektedir. renme de, ku kusuz ileti im yoluyla okuyarak, dinleyerek, konu arak, yazarak yani dili kullanabilme becerisiyle ve belli bir etkile im sreci ya anarak kazanlr. E itimbilimsel gstergeler bize de er kazandrma, tutumsal srama, yeniden biimleme, yaratma gibi i lemlere gtrmektedir. Bir gstergeyi e itimbilimsel gsterge klan; o gstergenin belle imizde ok ynl, derinlikli bir d nme sreci ba latabilmesidir (Cebi, 2006: 220). Bu adan bakld nda bir edebi eserde verilmek istenen e itimsel ileti, t ve tavsiyeden ok ocu un kazandrlmak istenen de eri sorgulamasna d nmesine olanak sa layacak bir biimde sunulmas gerekmektedir. ocuk ve genlerin okuyabilece i iir, roman, hikye, deneme, an gibi birok edebi yazn tr vardr. Bu yazn trlerinden biri olan deneme, di er yazn trleri kadar gen ve ocuklar tarafndan yeterli oranda okunmasa da Montaignein denemeleri gibi birok e itimsel de eri bnyesinde ta yan uzun yllar gemesine ra men bugn de gncelli ini koruyan, okuyucuyu ieriye ekip ya am ve kendisini sorgulamasna olanak ta yan eserler ilgi ile okunmaktadr.

182

Deneme, duygu ve d ncelerin kantlanmaya gerek duyulmadan anlatld yazlardr. Bu yazn trnde yazarlar kendinden sz eder, ki isel duygu ve d ncelerini aktarrlar. Yazarlar zaman zaman kendilerini de ele tirirler. nsana dair ortak noktalar zerinde dururlar. Bylece insanlarn i dnyasn aydnlatrlar, gzlem ve deneyimlerini aktarrken bilimsel olmak ya da insanlar do rularna inandrmak zorunda hissetmezler. Bu ynyle anlatm samimi, iddiasz ve yapmackszdr. Deneme trnde her trl konu i lenebilir. Deneme trnde ortaya kan ilk isim Fransz yazar Montaignedir ( im ek, 2005:151). Bir edebi tr olarak deneme, ocuklarn okuma al kanl edinmesinde, kendilerini ifade etme yollarn geli tirmede, yaratclklarn ve bak alarnn snrlarn geni letmede, zgr d nebilmesinde, kendi haklarn savunma refleksi kazanmasnda ok nemli i leve sahiptir. Bili sel, dil ve sosyal geli iminin tamamlaycs bir edebi trden ocuklarmzn mahrum kalmas d nlemez ( ahbaz, 2008). Deneme, retici bir yan olmasna ra men bilgiyi bilimsel bir gereklik olarak de il, kendi ki isel d nceleri ve duygular olarak anlatr. Bu ynyle deneme, okurun istedi i yerde katlmna ve kar k larna olanak tanr. Denemenin znel olmas, nesnelli i d lamaz. Deneme yazar d ncelerini temellendirmek zorundadr. Bunu yaparken deneme yazar retiler, bilgiler, bilimsel d nceler, belge ve tanklklardan ve di er yazn trlerinden olduka yararlanr. Btn bu zellikleri ile deneme, geni ve derin bir bilgi birikimi ve yazma deneyimi gerektirmektedir (Adal, 2009: 323324). Bu adan bakld nda bilgi birikimi olan ve belli yetkinli e ula m olan yazarlar tarafndan yazlan deneme yazlar ilgi ile okunmaktadr. Bu eserlerden biri olan Montaignein denemeleri yaynland ndan bugne, gerek ocuk ve genlerin gerekse eri kinlerinde ilgisini ekmekte, yzyllardr nemli bir edebi eser olarak e itimsel bir rol stlenmektedir. Montesquieunun dedi i gibi yazarlarn o unda yazan adam gryorum, Montaignede ise d nen adam sz Montaignein tm denemelerine yansm okuyan ki ileri bu d n ve duyu dnyasnn bir orta haline getirmi tir. Okuyup d nmeden kendini ve ya am sorgulamadan geirilen bir an bile bulunmamaktadr. Montaignein ba kalar insano lunu yeti tiredursun ben onu anlatyorum ve kendimde, pek kt yeti mi bir rne ini gsteriyorum cmlesi, denemelerin Montaignein kendi ele tirel d n ve ya am tarzndaki sorgulamalarnn bir yansmas grnmndedir. Montaigne 16 yy.da ya am bir filozof ve edebiyatdr. 1533 ylnda Fransann Perigord kentinde do mu ve 1592 ylnda yine ayn kentte lm tr. Katolik inanlara ba l, varlkl ve soylu bir ailenin ocu udur. Hukuk e itimi alm , Bordeux parlamentosunda dan manlk, belediye ba kanl , milletvekilli i gibi de i ik grevlerde bulunmu tur. Almanya ve talya da gezilere km tr. Daha sonra btn grevlerini brakarak atosuna ekilmi , kendini felsefe ve edebiyatla ilgili al malara vermi tir. Matbaann icad, Amerikann ke fi, Martin Lutherin dinde reformu ve Thomes More, Leonardo da Vinci, Michelangelo, Copernic ve Martin Luther gibi aydnlar Montaignein d nce tarznda nemli etkileri olmu tur. Ayn ekilde Montaignein d n tarz ba ta Shakspeare olmak zere birok ki inin aydnlanmasnda bir k olmu tur. Montaigne ortaa n sonlarnda Rnesansn ba nda yeti mi bir yazar olarak ortaa n dinsel basksna kar Rnesansn aydnlatc n yanstmaya al an bat d ncesinin aydnlanmasnda nemli bir yazar olarak kar mza kmaktadr. zellikle Montaignein denemeleri felsefe ve e itim alannda nemli bir i lev grm tr. Cemalin yakla mna gre (2011: 19) Montaigne batnn d nsel gelene i, Rnesans ile oturdu u yrnge do rultusunda Montaignein yalnzca varl yla yetinmemi onu yeti tirecek ku aklar da yeti tirmi tir. Onun denemeleri irdelendi inde, d nsel arka plannda, sertlik ve korku olmadan, tamamen tatllk ve zgrlk iinde gerekle en e itimi kadar ve belki de daha fazla, d nsel geli iminde nemli duraklar olarak grebilece imiz, nce stoac, pheci, sonra do alc ve epicuroscu olu unun ve anlan akmlardan edindiklerinin yatt grlr. O, eski ve iyi airleri, tarihileri, siyasi olarak ders veren yazarlar, Plutarque ve Snque gibi ahlaklar okuyarak her eyden bal yapmay ve bylece de kendini tam olarak ke fetmeyi denemi bir d nrdr (Aulotte, 1994: 3, 4, 9). D ncelerinde Sokratn etkisi byk olmu , Victor Hugonun ya Chateaubriand olaca m ya da hibir ey dedi i gibi Montaigne de Fransann Sokrat olarak tannmak istemi tir. Sokratn kendisine ne bildi ini soranlara: bildi im bir ey varsa o da hibir ey bilmedi imdir diye verdi i cevap onu ok etkilemi gibi gzkmektedir (Aulotte, 1994: 69). Montaignein Denemelerde bahsetti i bilgelik, kendisinden nceki felsef gelene e dayand kadar, kendisi tarafndan bizzat ya anan hayat bilimi zelli i de ta maktadr (Duran, 2003: 147). Montaignein Sokratik ve Akademiann gelene ine dayal ku kucu, ele tirel ve sorgulayc bak , do al bir biimde onu, ezberci, aktarmac, sorgulamadan alan, ele tiriden uzak geleneksel e itim anlay n da sorgulamaya itmi tir. Montaigne denemelerinin yalnl ve itenli i ile yzyllardr okuyucularn dikkatini ekmi , sevgisini kazanm tr. Bu yalnlk ve itenli in sebebini u szlerinde grebiliriz: unu ilk ba ta

183

sylemeliyim ki, yaknlarm ve kendim d nda hibir amacm olmad. Kendime n sa lamak veya sana hizmet etmek aklmdan gemedi; byle bir eye gcm de yetmez. Bu kitab yaknlarma beni tanmalar iin kolaylk olsun diye yazdm. Kitabmda yaln, do al ve her gnk halimle, zentisiz grnmeyi arzularm, nk ben kendimi oldu um gibi anlatyorum. Sonuta kitabmn z benim. Montaignein denemelerin tamamnda, aydnlanmac bir bak as ile okuyucuyu kendini anlamaya, ya am sorgulamaya ku kucu ve ele tirel bir bak as olu turmaya ynlendirmektedir. Yazlarnda do ruluk gven, drstlk, ya am, a k dostluk, yalnzlk, inanlar, tanrlar, kendini tanma, do a, zgrlk, bilim, kitaplar, cinsellik gibi ya amsal de erler zerinde durmu tur. Bu yazlarnda okuyucuya t ya da nasihat vermekten ok konular zerinde okuyucunun d nmesine ve olaya katlmasna ynelik tart malara yer vermi tir. Montaigne yazlarnda kendi ya ants ve gzledi i insan ya amlar d nda hikyeler, anlar, mitolojilerden yaralanmas yannda Cezar, Byk skender gibi tarihi ki iliklerin ya antlarndan yararlanarak tank gstermi ; Sokrates, Aristo, platon, Seneca, Cicero Thales, Demokritos gibi felsefi d nrlerin gr leri, bilimsel veriler, iirler ve ataszlerinden yararlanarak hem daha akc hem de zengin rneklerle rlm bir ierik bir btnlk yaratm okuyucunun hayal gcn ve d nsel yetisini canl tutmu tur. Deneme metinleri ocuk ve genlerin rahatlkla anlayabilece i, sadece okumak yerine anlayp sorgulamasna olanak sa layabilecek bir dil ve zengin bir ierik ve rneklendirmeden yararlanlm tr. Bu ynyle denemeler gen eri kinlere ve genlere sorgulayc ve ele tirel bir bak as kazandrma yannda ya amsal rnekler sunarak onlarn kendini tanmalarna ya am anlamlandrmalarna da olanak tanmaktadr. Kitabn akc dili ise okuyucuya okuma zevkini a layarak okuyan bireylerin olu masna, dolaysyla daha iyi yeti mi bilinli bir birey yeti mesine katkda bulunmaktadr. Montaigne yaln szckler kullanmalyz ve kazann dibindeyken iyi ve do ru olmalyz der. Bunu kendi yazlarna da uygulam son derece yaln, sade ve akc bir dil kullanm tr. Montaigne yle der: Szckler ve cmleler d ncelerimizi iletmek iin birer aratr. Bizi dinleyenler ne d nd mz anlamazlarsa konu mu olmayz. Yazl anlatmda olsun, konu ma dilinde olsun iten, do al, ksa ve yaln anlatm tercih ederim ben. Beni dinleyen ya da yazdklarm okuyan herkes her szmn tadna varmal biiminde belirterek sade ve z anlatmn de erini anlatarak ve ayn zamanda bunu yaznna yanstarak geni bir okuyucu kitlesine ula may ve daha iyi anla lmasn sa lam tr. Montaigne yaznsal iletilerini do rudan nasihat ya da t biiminde verme yerine bir tart ma ortamnda farkl bak alar ve d nsel rneklerle zenginle tirerek sunmu tur. Bu bak as genlerin bir olaya tek yanl de il, farkl yanlaryla birlikte grme ve do rular tart ma, sorgulama imkn sunmaktadr. Ara trmann Amac Bu al ma Montaignein Denemelerini, ocuk ve genlere kazandrd e itimsel de erler asndan de erlendirmeyi amalamaktadr. Ara trmann Yntemi Ara trmada betimsel bir yntem kullanlm tr. Ara trmann veri kayna olan Montaigne tarafndan yazlan Denemeler ara trmaclar tarafndan okunarak ierik analizine tabi tutulmu tur. erik analizi, szel, yazl ve di er materyallerin ierdi i mesaj, anlam ve dilbilgisi asndan nesnel ve sistematik olarak snflandrma, saylara dn trme ve karmda bulunma yoluyla sosyal gere i ara tran bilimsel bir yakla mdr (Tav ancl ve Aslan, 2001: 22). Bu al mada Montaignein e itim anlay temel alnarak ocu u olumlu yne sevk eden ele tirel ve zgr d nme, felsefi ve bilimsel d nme, ahlak anlay (do ruluk, drstlk, sayg, fke ve kinine yenilmeme, kendini de erlendirme), kendini gerekle tirme, de erler iin mcadele etme gibi ki isel de erlerin yannda; makalelerin ieri ini olu turan lm, ya am, a k, cinsellik, kitap sevgisi gibi kavramlar inceleme konusunu olu turmu tur. Ayrca Montaignein makaleleri Sever (2006) tarafndan belirlenen e itim ilkeleri gz nne alnarak incelenmi tir. Bu kategoriler olu turulurken makaleler n incelemeye alnm , a rlkl olarak hangi de erleri ierdi i saptanm , elde edilen bulgular gruplandrlarak yorumlanm tr. Eser, Sever (2006: 52) tarafndan belirlenen temel e itim ilkeleri asndan incelenmi tir. Sever e gre ocuk kitaplar, Okulda izlenilen e itim programlarn desteklemelidir. Ya amn gerekleriyle ili kili olmaldr.

184

ocu un duygu, d nce ve hayal gcn geli tirici biimde kaleme alnm olmaldr. ocu un bilgi ve kltr evrenini geni letmelidir. ocu a, iinde ya ad evreyi, lkeyi, dnyay gereki adan tantmal, ocu un bunlarla btnle mesini sa lamaldr. ocu un yaratcl n geli tirmeli, giri imcili ine katk sa lamaldr. iddet eleri iermemeli; ocukta estetik bir duyarllk geli tirmelidir. ocu un ele tiri yetene ini geli tirmeli; onun tepkilerini dzenleyici bir rol oynamaldr. ocu un ki ili ini geli tirerek, ya ama uyumunu sa lamaldr. ocu un dilsel becerilerinin geli mesine katkda bulunmaldr. ocu a, toplumun bir bireyi oldu u ve ondan soyutlanamayaca bilincini vermelidir. Onlar, kendine ve topluma yabancla maktan korumaldr. ocu a insan zayf ve gl ynleriyle tantmaldr. Bilimsel verilere ve evrensel ahlak kurallarna uygun olmaldr. ocu a kavratlmak istenen ana d nceyi bir ibret biiminde vermeyip, bunu sezinlettirmelidir. ocu u yazgcl a srklememelidir. Her trl nyargdan arndrlm olmaldr. ocu un do asna uygun bir yakla mla; yaparak, ya ayarak renme- retme anlay n yanstmal, e lendirici, retici ve d ndrc olmaldr Sabahattin Eybo lu (1997) tarafndan Trkeye evrilen 130 deneme ve Orhan Akc (2010) tarafndan Trkeye evrilen, bazlar Eybo lunun evrilen 176 deneme incelemeye alnm tr. Bulgular Montaignein denemelerinde ocuk ve genlere kazandrlmak istenen do ruluk, drstlk, ahlakl bir bak as, zgr ve ele tirel d nme gibi olumlu de erler kazandrlmaya al lm tr. Montaigne en byk en onurlu eserimiz do ru drst ya amaktr derken ocuklara drstlk ve erdemli olmann nemini vurgulam tr. Yazar insann ne oldu unu bilmesi zerinde yo unla r; yani insan iyi ve kt yanlarn ortaya karmal, kendini oldu u gibi gstermelidir; bunu yaparken kendine ederinden az de er bimemelidir. nsan kendi zerinde durmal hatta yo unla mal ancak a rya kamamaldr (Kzlim, 2010). Gerek erdem zengin, kudretli ve bilgili olmasn, mis kokulu yataklarda yatmasn bilir. Hayat sever; gzelli i de, an ve onuru da, sa l da sever. Fakat onun z be z i i, bu nimetleri l ile kullanmasn ve yi ite brakp gitmesini bilmektir (Montaigne, 1997: 38). Karatay (2011)a gre iyi ve erdemli insan olmak, sa lam karakterli bireyler yeti tirmek her ailenin, okulun ve toplumun en nemli hedeflerinden biridir. nk sa lam karakterlilik sadece bireyleri de il, toplumun da huzurlu ve mutlu olmasn sa lar. Kazanlm karakter zelliklerinin kaltmla geti ine dair gvenilir kaynaklar da yoktur (Adler, 1994: 292-295). Karakter e itimi uzmanlar ocuklara, edebi eserleri okutarak da olumlu karakter davran larnn yava yava a lanabilece i gr ndedir. Karakter e itiminde edebi eserlerden yararlanmay etkili bir yntem olarak gren Bohlin (2005)e gre edebi eserlerde olumlu karakter zelliklerinin irdelenmesi, rencilerin kendi hayatlarnda da byle olaylarla kar la abilecekleri ynnde ahlaki hayal glerini harekete geirir. Anlatlan hikyelerdeki hayatlar, sa duyuyla, herhangi bir ekilde erdemi geli tirmek iin rencileri mcadeleye davet eder. Edebiyatn, karakter e itiminde bu kadar cazibeli olu unun bir nedeni de her ya dzeyinde kullanlabilir olmasndandr (Edginton, 2002: 115). Bu ba lamda Montaignein erdem kavram, ocuk ve genler iin k tutucu, erdemli olmay, erdemli davran sorgulayc niteliktedir. Montaigne iin en byk de er d ncedir. Her eyi dzene sokan, ba a geip yneten d ncedir derken ayn zamanda yazlarnda okuyucular d ndrme, zgr ve ele tirel bir d nme biimini entegre etmektedir. Bu ynyle Montaignein denemelerini okuyan her birey, bir d nsel srecin iinde kendisini bulmakta, kendini ve ya am sorgulama srecine girmektedir. Bu d nme biimi ise ancak rencinin katld zgr ve yaratcl a nem veren bir e itim srecinde olabilmektedir. Montaigne bu ynyle ezberci bir e itim srecinden ok zgr bir e itim srecini savunmu tur. Bir ba kasna ba l ya amak yrekler acs ve belal bir eydir der Montaigne. Bu szleri ile insann kendisi ile yetinmesinin nemini, ba ka kimseye hibir ekilde muhta olmamann gzelli ini vurgular. Bu muhta olmama durumu sadece d ardan gelecek rahatlklarla snrl de ildir. Ayn 185

zamanda ruhun da kendi kendisiyle yetinmesini kast eder. Kendi kendisiyle yetinme kavramnn ili kili oldu u bir kavram da yalnzlk kavramdr. Montaigne yalnzlktan bahsederken de benzer eyler sylemi tir. Kalabalktan kamak yetmez, bir yerden ba ka bir yere gitmekle i bitmez: imizdeki kalabalk hallerimizden kurtulmamz, kendimizi kendimizden koparmamz gerek (Akc, 2010). nsann kendi kendisiyle yetinmeyi bilmesi durumunda yalnzlk olumlu bir anlam ierir yazar iin. Bu iki kavram u szleri ile birle tirir: nsann, olanak varsa kars, ocu u, paras ve hele sa l olmal, ama mutlulu unu yalnz bunlara ba lamamal. Kendimize dkknn arkasnda, yalnz bizim iin ba msz bir k e ayrp orada gerek zgrl mz, kendi sultanl mz kurmalyz. Orada kendimizle her gn ba ba a verip dertle meliyiz; karmz, ocu umuz, servetimiz, adamlarmz yokmu gibi konu up glmeliyiz. yle ki, hepsini yitirmek felaketine u raynca onlarsz ya amak bizim iin yeni bir ey olmasn. Yalnz kalnca sklr, ne yapaca mz bilmez oluruz diye korkmamalyz (Akc, 2010). lintili di er bir kavram olan dostluk ile ilgili de en iyi dostundan bahsederken, onu ok sevme nedenini nk o, o idi; ben de bendim olarak ifade eder. Montaigne ezberci e itim hakknda yle der: ocuklarmza kendi istemleriyle karar verme ve yapma zgrl tanmad mz iin rkek bir kle gibi yeti tiririz. Bize belletilen szckler, d nsel yapmz ko ullandryor; oysa ezberlemek, bilmek anlamna gelmez. Szleri belle imizde bir sre saklamaktr. Btnyle kitaplardan dev irilen bilgiler ne kadarda verimsiz ve skcdr. Bu bak asyla Montaigne 1600l yllarda kitaplara dayal aktarmac e itim anlay na kar karken ayn zamanda rencinin kendi renmesi ve d nme sreci ile sorgulayarak, ya antlardan yola karak bilgiyi kendisinin olu turmasna da vurgu yapmaktadr. Bu ynyle bakld nda Montaignein 16 yy da yazd eser bugnde gncelli ini korumakta e itimdeki geleneksel yakla mlarn ne derece etkisiz oldu unu bir kez daha gstermektedir. E itimin insan bozmamas yetmez, daha iyiden yana de i tirmesi gerekir (Eybo lu, 1997). Montaigne, ocuklarn kendi kendine renme ve onun iin zgr bir e itim ortam yaratma d ncesini u d ncelerle ifade etmektedir: ocu a kendili inden bir ey yapma zgrl n vermemekle onu korkak bir kle durumuna sokuyoruz (Eybo lu, 1997). Montaigne bu d ncesiyle snrlayc, kontrolc, retmen merkezli e itim anlay n kkten ele tirmekte ocuklarn yaparak ya ayarak renmelerine ve renme srecine kendilerinin katlarak zgr bir birey olarak renmelerini desteklemektedir. Montaignein savundu u e itim sreci ayn zamanda bireyin renmeye gdlendi i, ara trmaya katld bir renme ortamdr. Montaigne bunu u ekilde belirtmi tir: En iyi e itim genlerde renme ve ara trma hevesini sevgisini uyandran e itimdir. Bu renme srecindeki bireyin d tan de il kendi istemi ile davran larnn farknda ve bilincinde olarak kendi istekli katlm ile olmasn savunmaktadr. Ona gre: nsan kt eyleri, bilmedi i beceremedi i iin de il, can istemedi i iin yapmamaldr (Eybo lu, 1997). Bu d nce ayn zamanda t ve nasihat ile bir davran de i tirme yerine olumlu davran lar ocuklarn kendisinin grerek yapmasn ifade eder. Montaignein temel bak as ve denemelerin temel e itim ilkesi kendini tanmak zerinedir. Bu bak as ile Montaigne bir taraftan kendini tart rken aslnda insanlk iin evrensel do rular tart maya ve bireyin kendini tanmas zerinde durmaktadr. E itim srecinin de bireyin kendini tanmas ve kendini geli tirmesi, olumlu bir ki ilik benlik olu turmas olgusu zerinde kurulmas gere i dikkate alnd nda e itim bilimsel anlamda olduka nemli bir yere vurgu yapmaktadr. Montaigne denemelerinde : Benim i im gcm kendini incelemek. Kendi zerimde edindi im grg, iyi bir renci olsam, beni adam etmeye yeter de artar bile (Eybo lu, 1997). diyerek kendini tanmann aslnda renmenin ve iyi bir birey olmann n ko ulu oldu unu belirtmektedir. Ayn ekilde Montaigne denemelerinde t vermek ve nasihat etmekten ok kendisinin de bir renme srecinde oldu unu ve asl abann kendini tanmak oldu unu belirtmektedir: Benim yapt m, bildiklerimi sylemek de il, kendimi renmektir. ocuklara kendini ifade etmesine olanak verilmeyen bir srecin ocu un geli imi zerinde olumsuz etki yapaca n ise u szlerle dile getirmektedir: Kendinden sz etmeyi yasak etmek, ocu un burnunu silecek yerde, burnunu koparmak olur (Eybo lu, 1997). Montaigne asl renmenin bireyin kendisi tarafndan daha etkili olabilece ini ise u ekilde belirtmektedir: Ba kalarnn bilgisiyle bilgin olabilsek bile, ancak kendi aklmzla akll olabiliriz. Montaigne ayn zamanda bireylere ba kalarnn yardmna muhta olmaktan ok ocuk ve genlerin kendi ayaklar zerinde durmas ve kendine gvenmesi gerekti ini vurgulamaktadr. yle demektedir.Biz kendimiz sand mzdan daha zenginizdir; ama bizi her eyi ba kalarndan almaya, dilenmeye al tryorlar. Montaigne bu bak rencinin pasif oldu u ve srekli d ardan bilgi ald renme srecine aktif katlmad iin srekli bilgiyi d tan bekleyen renme srecini de ele tirmektedir. Bu ekilde yeti en bireylerin srekli ba kalarnn yardmna ihtiyac oldu unu vurgulamaktadr.

186

Montaignein dinsel anlay dogmatik de ildir. Epikrc bir anlay benimsemi tir. Tanrlardan bahsederken bilinmeyene vurgu yapar. En az bildi imiz eyler tanrla maya en elveri li olanlardr (Aknc, 2010) der. nsanlarn tanrla trlmasna anlam veremez ve hayvanlarn tanrla trlm olmasn, onlarn huylarnn daha az bilindi i iin daha uygun grd n sylemi tir. Dinle ilgili yazlarnda mutlaka lmden bahsetmi ; lmn kanlmaz bir gerek oldu una, ondan korkulmamas gerekti ine vurgu yapm tr. Ahret inancnn nimetlerine kavu acak olann insan olmad n syler. Montaigne ruh ve bedenin esasl paralarmz oldu unu, onlarn birbirinden ayrlmas olan lmn varl n yok olmas anlamna geldi ine syler. Gestalt Kuramnn, btn, paralarn toplamndan fazladr inancn anmsatan szleri sorgulayc yakla mn gsterir. Rasyonel bak asyla yakla arak lmn ya amn do al bir paras oldu unu vurgulayan yazar, lmden korkmann anlamszl na de indi i birok denemesinde gze arpmaktadr. Ona gre lmle ya doldurulmam olsa da hayat doldurulmu demektir. Buna daha fazla anlam yklemenin sama oldu unu d nr ve der ki: Btn dertlerin bitti i yere gidece iz diye dertlenmek ne budalalk! Nasl do u umuz bizim iin her eyin do u u olduysa, lmmz de her eyin lm olacak. yle ise, yz yl daha ya ayamayaca z diye a lamak yz yl nce ya amad mza a lamak kadar deliliktir (Akc, 2010). nsanlar korkutann lmden ok cenaze alaylaryla, ask suratlarla lme verdikleri korkun anlam oldu unu ifade eder. Buradan, sorgulayc bir yakla mla bak asnn de i tirilebilece i karlabilece i kadar, us varl olan insann sanld kadar aresiz ve zavall olmad da karlabilir. XX. yy.da Rollo May lm korkusunun o u zaman insanlar daha korunakl bir ya ama itmekte ve ya amdan daha az ey almalarna neden oldu unu syleyecektir. Sa lkl olan ise lmn kanlmazl ile yzle mek ve lmn, var olmann ayrlmaz bir paras oldu unu kabul ederek daha anlaml bir varolu srdrmektir ( nan, Yerlikaya, 2008). XVI. yy.da Montaigne Birok insann lmekle, dertlerinden kurtuldu unu grm snzdr ama kimsenin lmekten daha kt oldu unu grdnz m? der. Daha ok soyut i lem dnemi ocu una hitap eden bu d nceler ve sorgulayc yakla m, gencin lm kavramn, ya am kavramn rasyonel yollarla analiz etmesine olanak tanmaktadr. Montaigne hibir zaman ahiret inancn ne karmam , do ann ve ya amn gereklerine uygun olarak ya anmas gerekti ine vurgu yapm bilimsel gereklerden rnekler vermi tir. Bu ynyle denemeler ocuk ve genlerde bo inanlar ve yarglardan ok zgr ve bilimsel d ncenin kaplarn aarak ya am zne uygun olarak ya amann lm korkusu da dhil tm korkulardan arnmann yolunu amakta, zgr d nen bireyleri yeti tirmenin nemini vurgulamaktadr. XVI yy.da serbest d nmek Rnesansn etkisi ile az da olsa zgrlk sunsa da dinin etkisi ve kalpla m d ncelerin etkisi hala krlamam t. Bu adan Montaignein din, kanunlar, ahlak anlay , inan lar akl ve zgr d nce nda sorgulamak byk bir cesaret rne idir. Bugn bile bu d nceler nda birok kalp yargy sorgulamamz sa layan e itici de erleri bnyesinde ta maktadr. Bu yndeki kitabn etkisinin 100 yy. sonrada olsa farkna varan Roma kilisesi 1676da denemeleri mahkm etmi tir. Montaignein dinsel anlay , lm ve ya am zerine baz d nceleri unlardr: Ya ammz lm kaygsyla, lmmz de ya am kaygsyla bulandryoruz. Mademki lmn nne geilemez, ne zaman gelirse gelsin. lml varlklara zg btn zevkler lmldr. Bir kez yok olan ey artk yoktur. Hayatn de eri uzun ya anmasnda de il, iyi ya anmasndandr. Btn toptanc yarglar rk ve tehlikelidir. Kolayca inanma ve inandrlmay safl a ve bilgisizli e vermekte haksz de iliz. (Eybo lu, 1997). Ne lmden kork ne de lm iste. lm uzun mrle ksa mr arasndaki ayrm kaldrr; nk ya amayanlar iin zamann uzunu ksas yoktur. Hayattan edece iniz kar elde ettiyseniz, doya doya ya adysanz gle gle gidin. Ben insann i grmesini, ya ama abasn uzatabildi i kadar uzatmasn isterim. lm, lahanalarn dikerken bulmal beni; ama lm korkusu, hele kusurlu bahemi yitirme korkusu iinde de il. (Akc, 2010) Montaignein nemle zerinde durdu u konulardan biri de a k, sevgi ve cinsellik konulardr. Montaigne cinselli in ayp gnah ya da gizli bir ey grlmesine kar kar. Cinselli in kk ya ta retilmesini savunur. Hala okullarda cinsel e itimin verilmedi i ve cinselli in tabu oldu u dikkate alnd nda e itimsel olarak Montaignein Cinsellik bak nn nemli bir e itimsel de er oldu u gze 187

arpmaktadr. Montaignee gre Cinsel gere in erkenden retilmesi daha iffetli ve daha verimli olmasn sa lar, yoksa herkes onu hayal gcnn keyfine ve ate ine gre bulmaya kalkar. Orjinal benzetmeler kullanan yazar, cinsellik ve ya am dngsnn devamn da farkl ifadelerle dile getirmi tir. Kadnlar kendi ba larna kalnca biimsiz birtakm et paralar karrlar; sa lam ve do al bir beden yaratabilmeleri iin tohum almalar gerekir ifadesi hem menstrasyonu hem de dllenmeyi ifade etmektedir. Kadn rahmini gbreli ve bereketli topraklara benzetir yazar. Bu topraklarn yararl olabilmesi iin de kazma vurulmal, i e yarar tohumlar ekilmelidir. Cinsel birle menin ve dllenmenin bu ifadesi dile zenginlik katm tr. E itimde metafor kullanm her alanda olduka yaygndr. Lakoff ve Johnson (2003)e gre metaforun z, bir noktay ba ka bir noktadan anlamak ve tecrbe etmektir (Akt. Semerci, 2007). Bu ba lamda yazarn konu ulmas bir ok toplumda tabula trlm olan cinselli e metafor kullanarak de inmi olmasnn ocuklarn ve genlerin cinsel kimlik olu umlarna nemli bir katkda bulunmas beklenir. Cinsel eylemden utanmadan sz edilememesini; ondan ciddi ve edepli konu malarda yer verilmiyor olmasna ierleyen yazar; bu tr yasaklamalarn k krtc oldu unu savunur. Montaigne a k da mekanik, duygusuz bir sreten ok duygu ve uyum sreci olarak grmektedir. Ona gre A k kar lkl duyumlar, uyumlar isteyen bir ili kidir. Bu bak as ile bakld nda ocuklarn geli im srecindeki cinsel kimli in olu masndaki rol d nld nde Montaigne sa lkl bir cinsel kimli in olu masnda cinsel e itim yannda cinselli in bask altna alnmamasn savunmaktadr. Montaigne baskc ve tutucu bir e itim anlay ndan ok kendi kendine rendi i yaratcl n ve kendini ifade etmeye olanak tanyan bir renme srecini savunmaktadr. Bunun yannda yazar biyolojik sreleri de hie saymaz ve ejeklasyon kaynakl hazza da a k kavramndan bahsederken yer verir. Montaigne felsefe ve bilimin nemine de inmekte ocuklarn geli imi asndan felsefenin sevdirilmesi ve bilimin ya am iin nemine vurgu yapmaktadr. Okullarda bugn bile felsefe derslerinin ya kaldrld ya da nemsizle tirildi i dikkate alnd nda bu gr n e itim sreci iin ne kadar nemli bir i levi oldu u tart lamaz. Onun felsefe ve bilim iin d nceleri u ekildedir: Felsefeyi, ocuklar iin ula lmaz, ask suratl, atk ka l ve belal gstermek byk bir hatadr. Nasl her eyin i e yarar bir taraf varsa btn bilimlerde u veya bu ekilde hayatmz iin yararl olabilir. Do ann sonsuz gc kar snda daha saygl olmamz, bilgisizli imizi bilmemiz gerekir. (Eybo lu, 1997). Montaigne bilime ve felsefeye inanmas yannda ku kucu ve ele tirel bir bak asna sahip oldu u tm denemelerinde kendini tanma, ele tiriye ak olma, ku kucu olma davran nn neminde bahsetmektedir. Bu davran ocuklarn bilimsel d nme, olaylara ele tirel bakabilme ve olaylar ve durumlar kendi kafasnda yorumlayabilme anlamnda nemli bir e itimsel de er olarak kar mza kmaktadr. Montaignee bu konudaki d nceleri inden bazlar unlardr: Dnyann btn ktlkleri, bizi bilgisizli imizi a a vurmaktan kanmaya, reddedemedi imiz eyi kabul etmeye al trmalarndan geliyor. D nce at malar beni ne krar, ne yldrr, sadece drtkler, kafam kar trr. Ele tiriden kaarz; oysaki bunu kendili imizden istememiz, gelin bizi e le tirin dememiz gerekir. (Eybo lu, 1997). Biliyorum kzyorlar bana phe etmemi yasaklyorlar, phe edersem a r kfrler savuruyorlar. nandrmann yeni yolu da bu (Akc,2010). Montaignein ele ald de erlerden biri de arama sevgisi, ara trmacl a duyulan ilgidir. Denemelerinde, Demokritosla ilgili bir ansnda sorgulayc d ncenin, ara trma sevgisinin nemini vurgular: Demokritos sofrasna gelen incirleri yerken bir bal kokusu alm ve hemen bir ara trmadr ba lam kafasnda, o gne dek incirlerinden almad bu koku nerden gelebilir diye. Merakn gidermek iin kalkm sofradan, incirlerin topland yeri grmeye gitmek istemi . Sofradan niin kalkt n duyan hizmeti kadna glm : Bo una zaman kaybetmeyin, demi ; incirleri bal ana na koymu tum toplarken. Demokritosun can sklm bu ara trma frsatn kard , bir merak konusu elinden alnd iin. Hadi be sen de, demi hizmeti kadna, keyfimi kardn; ama ben yine de bal kokusu incirde kendili inden varm gibi nedenini ara traca m (Akc, 2010). Bu hikye, sonunda bir kazan umudu olmakszn, seve seve bir eylerin ardna d meye gdeleyen ara trma tutkusunu apak ortaya koyar. Kitap sevgisi de Montaignein a lad de erlerden biridir. tleyici, nasihat verici sylemlerden ok kendisinin kitaplarda ne buldu unu kendine zg yaln slubuyla vermi tir. nsan-kitap ili kisini 188

daha sa lam ve daha bizim olarak tanmlar. Hi kitap yz amad gnler, aylar oldu unu; bunun onu dertlendirmedi ini, nk kitaplarnn diledi i zaman ona sevin verecekleri, ya amasna destek olacaklar d ncesi ona rahatlk vermektedir. Bu kadar yaln ve samimi ifade edilen kitap sevgisi ocuk ve ergenler iin tart masz kitap oku, kitaplar sev tlerinden daha etkili ve kalc olacaktr. Montaigne ocuk ve genler iin birok e itimsel de er a lamaktadr. Bunlar daha ok fke ve kinine yenilmemek, korkularla ya amaktansa bunlarn zerine gitmek, oldu u gibi grnmek, yzndeki maskeleri karmak, do ru bildikleri iin mcadele etmek ve farkl d nceler sayg ve insann kendisini bilmesidir Montaignein bu konudaki gr leri u ekildedir; fke ve kin do rulu un snrlar d ndadr; bu tutkular yalnz i lerine akllaryla ba lanmayan insanlarn i ine yarar. fkemiz getikten sonra her eyi ba ka trl grece iz. Kzd mz zaman konu an biz de il hrsmzdr. Kanlmaz bir belaya birden katlanmak uzun srte korku azaplar ekmekten ye dir. Bana en byk iyili i kendine iyilik etti i zaman etmi olur. vmek iinde olsa beni oldu umdan ba ka trl gstermek isteyeni yalanlamak iin br dnyadan seve seve kalkar giderim. Hayat kendili inden ne iyi, ne ktdr; ona iyili i, ktl katan sizsiniz. nsann en kt durumu kendini bilmez ve ynetmez oldu u zamandr. Do ru yol u runda kendimi ate e atabilirim; ama elden gelirse ba kalarn ate ten korurum. (Eybo lu, 1997). nsanlarn ve her eyin yznden maskeyi karp atmalyz. nsan sevincini bylterek anlatmal, zntlerini ksaltarak. Yapt iyili i ba kalar duysun diye, kendisine daha fazla de er verilsin diye yapan, do rulu u dillerde dola mak ko uluyla do ru olan adamdan pek hayr gelmez. Ne kadar az korkarsak o kadar az tehlikedeyiz. (Akc, 2010). Montaigne bu gr leri ile bir taraftan do ru ve drst ki ili e sahip ahlakl bireyler yeti tirmenin nemi zerinde dururken, ocu un giri imcili ini kendi kendini ynetmesini, kendini ifade etmesini, ya ama ku ku ile bakp gere i sorgulayarak kendisinin bulmasn; di er yandan ezbercilikten ok ocu un dnyasna, do asna uygun zgr bir ortamda kendi kendine renmesini olanak sa layarak aklc, bilimsel ve felsefi sreleri kapsayan bir renme- retme ortamnn hayata geirilmesine vurgular yapmaktadr. Bu ynyle Montaignein denemeleri baskc kontrolc, akl d , ezberci bir e itim srecini reddetmektedir. Denemeler tek bir birey ya da insandan yola karak tm insanlk, toplum, evrensel de erler ve ya am sorgulamakta ve anlamlandrmaktadr. Montaigne denemelerinde ocuk ve genlerin d nce emberlerini krarak geni letmeye kendi kendilerini ele tirerek geli tirmeye ya am anlama ve anlamlandrma srecinde nemli bir i lev grebilmektedir. Sonular lk deneme yazarlarndan biri olarak kabul edilen Montaignein yazd denemeler aradan yzyllar gese de gerek akc slubu ve dili, gerekse zengin anlatm ile ocuk, gen ve yeti kinlerin zevkle okuyabildi i; okurken kendini, ya am sorgulad d nsel dnyasn zenginle tirdi i e itimsel de erler kazandrma anlamnda nemli bir eser olarak kabul edilebilir. Montaigne denemelerini Rnesansn aydnlanmac bak as ile kaleme alm , bu ynyle genlere kat ve kuralc de erlerden ok ele tirel, sorgulayc ve zgrlk bir bak as kazandrmaya al m tr. Montaigne denemelerinde t ve nasihat vermese de erdemlilik, drstlk, do ruluk, gven, sevgi ve dostluk gibi olumlu ki ilik zellikleri olarak kabul edilebilecek de erleri kazandrmaya al m tr. Montaignein temel bak as ve denemelerin temel e itim ilkesi kendini tanmak zerinedir. Montaigne denemelerde kendi duygu ve d ncelerini tart maya aarken ayn zamanda evrensel de erleri ve do rular tart trmakta, bu ynyle ocuk ve genlerin kendini ve dnyay tanmasna k tutmaktadr. ocuk ve genlerin ki ili inin ve kimli inin olu masnda kendini tanmann e itimsel de eri dikkate alnd nda denemeler, sorgulayc ve ele tirel d nebilen kendini ve ba kalarn tanmaya aba harcayan bireyler yeti tirmede nemli bir i lev grebilecek zellikleri bnyesinde ta maktadr.

189

Montaigne denemelerinde aktarmac, ezberci bir e itime kar karak, ocuk ve genlerin renme srecine kendilerinin katlarak ele tirel ve sorgulayc bir bak asyla do rularn kendilerinin bulmasn savunmaktadr. Bu temelde, felsefe ve bilimin nemine de inerek ocuk ve genlere felsefenin sevdirilmesi zerinde durmaktadr. Montaigne iin e itimde ara trmac, ya am sorgulayan, ele tirel d nebilen bireylerin yeti tirilmesi nemlidir. Montaigne kat kalplara s drlm , zgr olmayan bir e itim srecine kar karken ocuklarn kararlarn kendilerinin verdi i zgr bir renme ortamn savunmaktadr. Montaigne cinselli in ayp gnah ya da gizli bir ey grlmesine kar kt gibi cinselli in kk ya ta retilmesini savunmaktadr. Bu ba lamda ki ilik geli iminin nemli bir parasn olu turan cinsel e itim ile ocuk ve genler sa lkl bir cinsel kimlik ve ki ilik olu turabileceklerdir. Montaignein denemeleri e itimsel adan genel olarak de erlendirildi inde ocuk ve genlere denemeyi sevdirme, okuma al kanl kazandrmann yannda kendini tanma, ya ama ve kendine ele tirel bakabilme ynnde nemli bir i lev grebilir. Denemeler aydnlanmac bak ile d nen sorgulayan, ara trmac bireyler yeti tirmede de rol gsterici olabilece i gibi genlere do ruluk, drstlk, kin tutmama, fkesini yenme, lmden korkmama, inanlara kr krne ba lanmama ve zgr d nebilme gibi de erleri a layabilecek zellikleri bnyesinde barndrmaktadr.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Adal, O. (2009) Anlamak ve Anlatmak. stanbul: Pan Yaynclk. Adler, A. (1994) nsan Tabiatn Tanma. (ev. A.Yrkan). Ankara: Trkiye Akc, O. (2010) Montaigne Denemeler. stanbul: Athena Yaynlar Aulotte, R.(1994) Montaigne: Essais. Paris: Edition P.U.F. Aydn, M. (2006) Siraceddin Hasrco lunun E itim Gr leri ve ocuk Edebiyat Tarihimizdeki Yeri. anakkale Onsekiz Mart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. Bohlin, K. E. (2005) Teaching Character Education Thorough Literature. USA: Routledge Falmer. Cebi, A. (2006) Kk Prenste E itimbilimsel Gstergeler.II Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu.4-6 Ekim. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi. Cemal, A. (2011) Montaigne Nasl zmsenir? [evrimii]: http://www.cumhuriyet.com.tr adresinden 15 Temmuz 2011 tarihinde indirilmi tir. Co kun, E. (2002) Okumann Hayatmzdaki Yeri. Gazi niversitesi TBAR, XI. Edgington, W. D. (2002) To Promote Character Education, Use Literature for Children and Adolescents. The Social Studies, May/June, 113-116. Eybo lu, S. (1997) Montaigne Denemeler. stanbul: Umut Matbaaclk. Hazar, M. (2007) Trk Dilinde ocuk ve Gen. II Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu. 4-6 Ekim Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi. nan, B. ve Yerlikaya, E. (2008) Geli im Psikolojisi: ocuk ve Ergen Geli imi. Adana: Nobel Yaynevi. Kavcar, C. (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. Kzlim, Y. (2010) Kar la trmal Bir zmleme Denemesi (Montaigne, Rousseau, Baudelaire). Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. Nemutlu, D. (2003) Montaigne ve Montesquieuda nsan, Erdem ve Torglidler. C. . Sosyal Bilimler Dergisi, 27,1, 143-155. Sever, S. (2006) ocuk Edebiyat retimi Nasl Olmaldr?. II Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu. 4-6 Ekim Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi. Sever, S. (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. ahbaz, N. K. (2008) ocuk Edebiyatnda hmal Edilmi Bir Edebi Tr: Deneme. nn niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 9, 15, 89203. im ek, T. (2005) ocuk Edebiyat. Konya: Suna yaynlar. Tav ancl, E. ve Aslan A. (2001) erik Analizi ve Uygulama rnekleri. stanbul: Epsilon. zyer, N. (2006) Trkiyede Genlik Edebiyat. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu. 4-6 Ekim Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi. Yaln, A. ve Ayta , G. (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Bankas Kltr Yaynlar.

190

OCUK EDEB YATI VE KLTR E

TM L KS

Yrd. Do. Dr. eyma BYKKAVAS KURAN Ondokuz Mays niversitesi

zet ocukluk dnemi ki inin duyu sal, fiziksel, bili sel ve toplumsal adan geli ti i nemli bir sretir. ocu un bu srete kar la t her trl uyaran onun ki ili inin olu masnda nemli bir etkiye sahiptir. ocuk edebiyat rnleri de ierdikleri dilsel, grsel, anlamsal, gndergesel ve kltrel elerle ocu un ki ilik geli iminde kalc izler brakmaktadr. Benli in, kimli in olu um a amasnda kltr eleriyle kar la ma ocu un toplumsalla masnda ve kltrel kimli inin farkna varmasnda etkili olacaktr. Bu al mada ocuk edebiyat rnlerinde kltrel elerin varl nn ocu un kltr e itimine katksn ortaya koymak, yerellikten evrenselli e giden yolda kltr e itiminin gere ine i aret etmek amalanm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, kltr e itimi, kimlik, gelenek, evrensellik.

Abstract Childhood period is the period of emotional, physical, cognitive and social development of personality. All stimuli that children face with during this period of growth have paramount effect on the establishment of their personalities. Religious, visual, sensational, cultural contents in children literature products have permanent effects on the development of their personalities. Facing with the cultural contents during the formation of individuality and identity will influence the cognizance of cultural identity and socialization of children. This study aims to indicate that the existence of cultural contents in children literature products will influence cultural education of children and to point out the necessity of cultural education on the ways from nativity to universality. Key Words: Children literature, culture education, identity, tradition, universality.

Giri Bir lke ziyaret edildi inde dikkati ilk eken bu lkenin co raf zellikleri, insanlarnn kendilerine has ya ama biimleri ve gelenekleridir. Yeni kar la lan bu zellikler ve ya am biimleri o lkeyi ve zerinde ya ayan toplulu u di erleri iin farkl klar. Dnyada bugn 200 kadar lke 7 milyara yakn nfus oldu una gre lkelerin co raf zellikleri, stnde ya ayan insanlarn fiziksel, din, mill zellikleri ve buna ba l olarak ya ama biimlerinin e itlili iyle dnya son derece renkli bir yapya sahiptir. Dnya zerinde ya ayan bu insanlar, ncelikle ve sadece insan olmaktan dolay aslnda byk ve tek bir dnya lkesinin kalabalk bir dnya milletini olu turmaktadr. Fakat ayn evde yeti en karde lerin bile farkl zellikler ta d gz nne alnrsa ayn dnya lkesinde ya amalarna ra men dnya zerindeki insanlar, ncelikle ve do al olarak bireysel genelde de topluluk ve millet dzeyinde farkllklar gstermektedir. Bu farkllklar dnya vatanda larnn bir ayrl olarak de il zenginli i kabul etmek yine insano luna fayda sa layacaktr. Bu farkllklar, zenginlik olarak kabul edildi i takdirde insanlarn birbirine kar sayg, ho gr, anlay ve ilgi gstermeleri daha da kolayla acaktr. te yandan bu farkllklarn olmad ve btn insanlarn ayn davran ve ya ama biimlerini sergiledi i bir dnya tek tiple ecek ve buna paralel olarak renksiz ve skc bir hal alacaktr. lkelerin ekonomisine ciddi biimde katks olan turizmin ortaya kmasnda bu farkllklar yerinde grme iste inin ok etkili bir sebep oldu u da ayrca dile getirilmesi gereken di er bir konudur. Bu ba lamda bir toplumun kendine has zellikleri, gelenekleri ve ya ama biimleri ksaca kltr o milleti di erlerinden ayrr ama di er taraftan da onu ok renkli bir yapya sahip olan dnya insanl nn bir paras, tamamlayc bir rengi haline getirir, demek mmkndr. Dnyadaki e itlilik ve ok renklilik dnyann bir zenginli i olarak kabul edilirse bu e itlili in, zenginli in televizyon ve internet olanaklaryla azalmas hatta yok olmas da insanlk iin bir kayp saylmaldr. Ayn tarz meknlarda ayn yemekleri yiyen, ayn cmlelerle duygu ve dileklerini yerine

191

getiren, ayn trenlerle evlenen insanlarla dolu bir dnyada merak edilecek, di erine ilgin gelecek zellikler yava yava kaybolacaktr. UNESCO da bu kayb gz nnde bulundurarak 17 Ekim 2003 tarihli 32. Genel Konferansnda Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szle mesini kabul etmi ve somut olmayan kltrel miras ifadesini de yle aklam tr: Somut Olmayan Kltrel Miras, topluluklarn, gruplarn ve kimi durumlarda bireylerin, kltrel miraslarnn bir paras olarak tanmladklar uygulamalar, temsiller, anlatmlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ili kin aralar, gereler ve kltrel meknlar anlamna gelir. Ku aktan ku a a aktarlan bu somut olmayan miras, topluluklarn ve gruplarn evreleriyle, do ayla ve tarihleriyle etkile imlerine ba l olarak, srekli biimde yeniden yaratlr ve bu onlara kimlik ve devamllk duygusu verir; bylece kltrel e itlili e ve insan yaratcl na duyulan saygya katkda bulunur. Szle menin ayn maddesinin 2. fkras Somut Olmayan Kltrel Mirasn belirdi i alanlar u ekilde tanmlar: Somut olmayan kltrel mirasn aktarlmasnda ta yc i levi gren dille birlikte szl gelenekler ve anlatmlar; Gsteri sanatlar; Toplumsal uygulamalar, riteller ve lenler; Do a ve evrenle ilgili uygulamalar; El sanatlar gelene i. Yine ayn erevede bu szle menin kabul edilme gerekelerine de yer verilmi tir. Bu gerekelerden bazlar yledir: ---UNESCOya gre kreselle me ve sosyal de i im sreleri, topluluklar arasnda diyalogu yenilemesine ra men, zellikle korumaya ynelik kaynaklarn yetersizli inden dolay, somut olmayan kltrel mirasla ilgili bozulma, yok olma veya yklma gibi ciddi tehditleri arttrmaktadr. ---Yine topluluklar, zellikle yerli topluluklar, gruplar ve baz durumlarda bireyler somut olmayan kltrel mirasn retimi, korunmas, bakm ve yeniden yaratlmas konusunda nemli rol oynayarak kltrel e itlili i ve insan yaratcl n zenginle tirmektedirler ---Somut olmayan kltrel mirasn nemi ve korunmas konusunda, zellikle yeni ku aklarn daha fazla bilinlendirilmesi gerekmektedir. ---Somut olmayan kltrel miras, insanlar birbirlerine yaknla trmakta ve onlar arasnda de i toku u ve anlay sa lamaktadr. Szle menin amalar ise unlardr: a)Somut olmayan kltrel miras korumak; b) lgili topluluklarn, gruplarn ve bireylerin somut olmayan kltrel mirasna sayg gstermek; c)Somut olmayan kltrel mirasn nemi konusunda yerel, ulusal ve uluslararas dzeyde duyarll arttrmak ve kar lkl de erbilirli i sa lamak; d) Uluslararas i birli i ve yardmla may sa lamak. Yine bu amalar ierisinde somut olmayan kltrel mirasn ya ayabilirli ini gvence altna almak iin kimlik saptamas, belgeleme, ara trma, muhafaza, koruma, geli tirme, glendirme ve zellikle okul ii ya da okul d e itim aracl yla ku aktan ku a a aktarma oldu u kadar, bu kltrel mirasn de i ik yanlarnn canlandrlmas da bulunmaktadr. Bu amalarn gerekle ebilmesinde hem gnlk hayattaki hem de okullarda devam eden e itim sreci etkili olacaktr. nk e itim, bir toplumun tm kltrne dayanr ve e itim bir anlamda kltrn aktarlma ve yenilenme srecidir (Tezcan, 2008: 101). E itim ve kltr arasndaki bu sk ili kinin sonularndan biri olan kltr e itimi ise ortak belle in ve kazanlm deneyimlerin gelecek ku aklara aktarlmasdr (cal, 2011). Aslnda kltr e itimi, hayatn her a amasnda insano lunun srekli iinde bulundu u bir sretir. nsano lu do du u andan itibaren ait oldu u toplumun zelliklerine gre bir kltr e itimi ortam ile kar kar yadr. Bireyin; kimlik, karakter, benlik olu umunda; davran ve d ncelerinin belirlenmesinde ve netlik kazanmasnda srekli farkl uyaranlar dolaysyla kar la t kltr e itimi sreci etkilidir. Kltr e itimi do al olarak aile ortamnda ve zellikle anne ile ba lar. Daha sonra di er aile bireyleri, akrabalar, kom ular, mahalle, ky, il, ile ve lke dzeyinde bu e itim devam eder. Kyden kente g, annelerin al ma hayatna atlmas, ocuklarn kre lerde bymesi, televizyonun izgi film, 192

dizi ve reklamlarla ocu un zerinde etkili olmas, okullardaki e itimin hayata hazrlktan daha ok kitab bilgileri test mant ile ezberletmeye ynelik olmas yeti mekte olan ocuklar do al bir kltr e itimi srecinden uzakla trmakta ve yapay, sanal ve tek tip bir kltr e itimi sreciyle kar kar ya getirmektedir. Bu da oturdu u apartmandaki kom usuyla tan ma iste i duymayan, bayramla maya, gemi olsuna, hayrl olsuna, ba sa l na vb. gitmeyen; lm, hastalk, vedala ma, d n, lm gibi durumlarda neler sylenmesi ve neler yaplmas gerekti ini bilmeyen, do adaki de i imlere ve mevsimlere kar co kusuz ve duyarsz, el becerisi geli emeyen, diline ait zenginlikleri Trke dersinin bir paras olarak duyan ve renmeye al an nesillerin yeti mesine sebep olmaktadr. Televizyon ve internet, bugnn ocuklarnn kltr, kltrel de erleri tand ve ocu un dnyasnda aile ve okul kadar etkili hatta ondan daha fazla etkili aralardr. Tart masz pek ok yarar olan bu teknik imknlarn, kazan, rekabet, reyting, reklam gibi sebeplerle kltrel de erleri bozma, de i tirme ve yok etme gibi bir etkisinden sz etmek mmkndr. neklerin mor oldu unu d nen, izgi kahramanlar ya da dizi film ve reklam yldzlarnn diliyle konu an, de erlerini de bu ileti im aralarnda grdkleriyle olu turan tek tip nesiller; yzeysel, geici, aslsz ve belirsiz bir kltr dnyasna, de erlere ya da de ersizli e sahip olmaktadr. Kltrel payla m ve devamllk sa lanmadka etkili bir kltr e itimi sreci ya anmadka ku aklar arasndaki mesafe daha da artacak ve genler kltrel anlamdaki bo luklarn ba ka unsurlarla doldurmaya yneleceklerdir. Sadece televizyon, internet ve popler kltr rnlerine mahkm edilen ocuklar; szckleri, deyimleri, ataszlerini yanl kullanarak, insan ili kilerinde popler kltrn ve televizyonun olu turdu u gelenekleri uygulayarak bir anlamda yeni fakat aslsz, temelsiz ve geici bir kltr olu turacaklardr. Tam bu geli mesinde etkili bir alan Sedat Sever noktada ve zm aray nda, ocu un bili sel, ki ilik, zihinsel ve toplumsal ynden en etkili aralardan biri olan ocuk edebiyatnn kltr e itimine katk sa layacak ok oldu u belirtilmelidir. ocuk edebiyatnn kltr e itimine de katk sa layan i levlerini yle sralar:

---ocu a iinde ya ad toplumun insan ili kilerini tantr, bu ili kileri okudu u farkl kltrleri tantan kitaplardaki insan ili kileriyle kar la trma olana yaratr. ---Toplumlarda kabul gren, daha ok benimsenen; kabul grmeyen, kar klan tutum ve davran larn sezilmesine yardmc olur. ---ocu un ksa ya am deneyimini, de i ik kltrlerin ve co rafyann zelliklerini sunarak zenginle tirir (Sever, 2003: 61). Sralanan bu zelliklerden anla laca gibi kltr e itiminden beklenenlerle ocuk edebiyatnn sa lad yararlar; ki ilik olu turma, sosyalle me, insan hayatna ve dnyadaki olaylara kar duyarl olma gibi noktalarda birle mektedir. ocuk Edebiyat ve Kltr E itimi Bu al mada ocuk edebiyatnn kltr e itimi srecindeki olumlu ve ok etkin rolne dikkat ekmek amalanmaktadr. Elbette ki bu etki ocuk edebiyat rnlerinden beklenen ilk katk de ildir. nk ocuk edebiyat rnleri ncelikle bir sanat eseridir; ieri iyle, kurmaca yapsyla, diliyle ocuklarn estetik zevk ve be enilerine hitap etmek, her eyden nce onlar e lendirmek, sanat eserinden zevk almasn sa lamak gibi birinci dereceden amalar vardr. Bu eserlerden beklenen bunlar yapmalsn, bunlar d nmelisin, e er byle yapmazsan sonun bu olur gibi t verici bir tavr de il; merak etme, soru sorma, d nme, de erlendirme srelerini i letmesidir. Tm bunlardan sonra ocuk edebiyat rnleri, ierdi i karakterler, zaman, mekn ve olay gibi unsurlaryla kltr e itimi noktasnda nemli bir rol stlenebilir. Bu kurmaca unsurlarn, kltr e itimi srecine katk sa layacak biimde seilmesi ve yerle tirilmesi hem metnin dnyasn hem de ocu un d nce, duygu ve alg dnyasn zenginle tirecektir. Bir yandan da hem kendi kltrel de erlerini tanma, benimseme, kar la trma hem de ba ka kltrlere ait de erleri grme, tanma imkn sa lanm olacaktr. Yerli ve yabanc yazarlarn 8-12 ya aras ocuklar iin yazd eserlerden bazlar ierdi i kltrel de erler asndan incelendi inde kitaplarn son derece zengin bir kltr e itimi alan oldu u, olabilece i grlm tr. A a da bu ba lamdaki rneklerden bazlarna yer verilmi tir: Kltrel eleri ska kullanan Muzaffer zgnn Anneannem Askere Gidiyor adl eserinde geleneksel bir tatlnn, sakzl muhallebinin, gerekten sakzla yapld e lenceli bir biimde ocuk dnyasna ula trlr: Anneannem, ablama, ---Haydi, bakalm, al gel buzdolabndaki muhallebileri, dedi. Her birimize birer koca tabak muhallebi yapm t. Muhallebiye ka atan; ---Umh, nefis, nefis! diye ba ryordu. 193

---Bir koku var bunda anneanne! ---Ayr bir tat var bunda anneanne! Anneannem, muhallebi taba na hi ka n batrmam , ylece duruyordu. Gzleri ya lanm t: --- ine mezeki sakz koydum, dedi. Ne zamandr sylyordum almadnz! Hepimiz ok utandk. Ama muhallebileri de syrmadan edemedik. nk anneannemin mezekili muhallebisi ok gzel olmu tu. Ah, anneanneci im biz de seni bu ya tan sonra sakz i neyeceksin sanm tk ( zg, 2005: 18). Trk mutfa ndaki geleneksel ev yapm yo urt Mavisel Yenerin Zekinin Zeks Kat adl eserinde, gnmz ocuklarn merak ettirecek bir biimde yer alr. Annesi yo urdu kurup oturma odasna geldi inde, Zeki bakkaldan ald yemi hl elinde smsk tutuyordu (Yener, 2006: 16). Muzaffer zgnn kke portac adl eseri mevsimlere ait halk inan lar, kylerde snma gelene i ve geleneksel bir k hazrl na ait rnekler iermektedir: Yazn armut ok olursa o yl k so uk geer, derdi Gerekten de yle olurdu. Bir nceki yaz armut bol olmu tu, k da ok zorlu gemi ti. te o k tandr kurmu lard. Odann ortasnda bir ukurluk olurdu. Bu ukurlu un iine bir kabn iinde ate konurdu. Sonra bunun stne aral olmayan kk bir sandalye yerle tirilirdi. Bu sandalyenin zerine de kocaman bir yorgan rtlrd. Yorgann drt bir yanndan iine girerlerdi. Ayaklar ortada ate in oldu u yerde toplanrd ( zg, 2008: 87). Zeyno hala, kocaman bir tasla koyula m dut erbetini ar afn zerine tas tas bo altmaya ba lad. Bo alttktan sonra elindeki dz bir tahta parasyla bu koyula m erbeti ar afn zerine ayn ykseklikte yaymaya al yorlard. ok ho bir koku scak buharla birlikte havaya kar yordu Zeyno hala, tahtayla yayd pestillerin arasna, bir sahandan ald i cevizleri dzgn aralklarla yerle tiriyordu. Bu koyu erbet ar afn zerinde kuruduktan sonra bezi bir ucundan tutacaklar k t gibi ses kara kara pestille ar af birbirinden ayracaklard. te o zaman ceviz ii paralar pestile yap acak, pestil cevizli pestil olacakt. K n yenirken de pestil yan ie gelmek zere drmlenecek, belki de arasna bazen badem ii de konacakt ( zg, 2008: 86). Nur z,Bugn Ne Cadlk Yaptm adl eserinde de ska uygulad gibi Bana Derler Kp Cadsnda da atasz ve deyimleri zellikle e lence unsuruyla bir arada kullanmaktadr: Ablam yzme anlaml anlaml bakp srtt. Annem ka larn atp ba n iki yana sallad. Gzlerinde kzm sana sylyorum gelinim sen anla klar yanp snd. Gren de btn bu laflar bana sylenmi sanr. Sanki saat ba kyafet de i tiren ablam de il de benmi im gibi ( z, 2007: 19). yi ki anneannem bo una, iyilik yap denize at demiyor ( z, 2007: 115). Szl kltre ait manilerden biri Sevim Akn ikolatal Yolculuklar adl kitabnda gnmz ocuklarnn kar sna kar: Kendi apartmanlarnn kapsnda avucunu at. Kalbi kt kt arparak minik kutuyu aralad. Kutuya k da sarl bir eker konmu . Sar renkte, limonlu, iri bir eker. ekeri a zna att. K ttaki maniyi okudu: Bir dalda iki kiraz Biri al, biri beyaz E er beni seversen Mektubunu ska yaz (Ak, 2010: 123). Nur znn Gne e Trmanan ocuk adl eseri Anadoludaki efsanelerin ocuk edebiyat rnlerinde ilgi ekici bir biimde kullanlabilece ini rneklemektedir: Kk ocuk a kn bir halde antik kentin tarih stunlar arasnda kalakalm t. Derken kula na bir turist kafilesini gezdiren rehberin sesi geldi. Merakla yakla t. Bir zamanlar buras evrenin en geli mi uygarlk merkeziydi. Byk bir karalk tarafndan ynetilirdi. Efsaneye gre burada ya ayan balkyla kars, yllardr ocuk zlemi ekiyorlarm . Uzun yllar sonra bir ocuklar olmu , ancak ocuk daha bebekken balk, bir frtnada denizde kaybolmu . Bir daha onu ne gren ne de lp lmedi ini renen olmu . Kadn o yzden bebe ini denizin kenarna bile yakla trmyormu . ocuk 8-10 ya larna gelmi . O ya na kadar bir kez olsun denize girmemi . Bir gn arkada larnn srarna dayanamayp bu limandan denize girmi . Yzme bilmeyen kk, dalgalarn arasnda kaybolup gitmi . Annesi adeta delirmi . Gnlerce sahile gelip dualar etmi . Derken bir mucize olmu . ocu u denizde baygn bir vaziyette bulan bir yunus srtna alm , saatlerce ky ky gezdikten sonra sonunda asosa ula m . Kadn sevinle ocu una sarlm te o gnden sonra bu krallkta bayraklar de i mi . Yunuslu ocuk resmi bu kentin armas

194

olmu . Paralarn zerine bu resim baslm . Yalnzca bu kentte de il tm Ege kentlerinde yunuslu ocuk bir sembol haline gelmi ( z, 2003: 48). Yine Gne e Trmanan ocuk ta Anadoluda ocuklara a a hediye etme gibi ok nemli bir gelene ine yer verilmi tir. Hele babasnn ona do um gnnde arma an etti i minik kiraz fidanna bir ey olacak diye d kopuyordu. Babas ona fidan verirken Bak bu bahedeki a alar bana da babam arma an etmi ti. demi ti. Hepimiz bir arada bydk. Tatl, ac anlarm onlarla payla tm, zaman zaman en iyi arkada larm onlar oldu. imdi senin de bir fidann var. Ona iyi bakarsan sen de ocuklarna arma an edebilirsin ( z, 2003: 68). Bayramlar ve bayramlarda bykleri ziyaret etme, onlar yalnz brakmama gelene i de ayn eserde dile getirilmi : nk babalar bayramlarda kentten uzakla may hi istemezdi. Daha nceki yllarda dostlarnn tm a rlarna kar o, Treleri gz ard etmemek gerek. Bayramlarda byklerimize gitmeliyiz. diye evde kalmay ye lemi ti. Bu nedenle anneleri, Hayrola? Bu yolculu a kma d ncesi de nereden geldi? Diye sormaktan kendini alamad. Hani anne babalarmzn gzleri yolda kalrd, bizim onlara gitmemizi beklerlerdi? Ne oldu da d ncen de i ti? Aslnda yine ayn fikirdeyim; ancak bu kez byklerimize de farkl bir bayram ya atabiliriz diye d ndm. Dedelerle nineleri de alp hep birlikte Gkeadaya gitmeye ne dersiniz ocuklar? ( z, 2003: 76). Kukla yapma ve oynatma gelene ini de Sevim Ak, ilekli Dondurmada hatrlatm : Sandktan kan malzemeyle masal kahramanlarnn kuklalarn yaparlard. Gl kuma lar seer, babaanne keser, bier, kk diki leri Gl e diktirirdi. in en keyifli yan, kuklalar ssleyip pslemekti. Boncuklar, dantel paralar, kadife kurdeleler, d meler, kuklalara ayr birer ki ilik vermek iindi. Kuklalar tamamlannca heyecanla oyuna geerlerdi. Babaanne ka la gz arasnda msr patlatp gelirdi. Bin yandan patlam msrlar at trrken ellerine taktklar kuklalarla oyunu sahneye koyarlard (Ak, 2010: 48). Prnur So angz, Narinde adl romannda minyatr sanatn ocu un dnyasna ta r: Hayatnda ilk defa bir minyatr grm t. Minyatrde o ana kadar tand , bildi i dnyadan ok farkl, bamba ka bir dnya vard. Bulutlar gkyznde grd bulutlardan ok daha hareketli, iekler bildi i ieklerden daha ilginti. Her ey bo lukta yzerken bir araya gelmi gibiydi; st ste binmi , sra sra dizilmi ti (So angz, 2009: 35). Minyatr onun iin byl bir dnyayd. Kedi tynden yaplm ince bir fras vard. Sadece o fray parmaklarnn arasna almak bile, heyecanlanmas iin yeterliydi izgileri ini mrekkebiyle iyice belirginle tikten sonra, hevesle boyaya geerdi. lk boya damlas, frann ucundan k da de di i anda, kalbinde kocaman bir mutluluk an alard (So angz, 2009: 27). Ayn eserde e me yaptrma ve bu e melerden su ienlerin de e meyi yaptrana dualar gndermesi gelene ine yer verilir: Gezilerin her birinde, dedesi ona mutlaka eski bir e me gsterirdi. stanbul eski e melerle doluydu. Bir zamanlar herkesin bol bol su ald e meler, artk susuzdu. Suyla beraber, e meden iti i suya te ekkr eden, e meyi yaptrana hayr duas okuyan insanlar da yok olmu tu. Artk e melere umursamadan p atan insanlar vard (So angz, 2009: 68). Yabanc ocuk kitaplar kltr e itimi konusunda son derece zengin rnekler iermektedirler. Szgelimi Yaramazlk ampiyonu Zozo adl eseri okuyan bir ocuk Noel gnlerinde neler yaplaca n, ince ayrntsna kadar e lenceli bir ekilde renebilmektedir: Elmalk iftli inde oturan herkes tatl bir heyecan iindeydi. nk yakla an Noel bayramnn hazrlklar vard. Her eyden nce byk bir temizlik gerekiyordu Noel hindisi oktan kesilip hazrlanm t Daha ba ka yiyecekler de vard: salamlar, sosisler, ev sucuklar, kadnbudu kfteler ve daha bir y n ey Sonra her e idinden ekmek zel olarak hazrlanm pastalarn ise ayr bir yeri vard. Kaymakl pasta, ambaba tatls gibi nefis yiyecekler, kendilerine zg tabaklar iinde ziyafet ann bekliyorlard. Zozonun annesiyle hizmeti Lina, btn geceyi mum yaparak geirdiler. rili ufakl bir y n mum (Lindgren, 2006: 78). Zozonun annesi (Gszler yurdundakilerin) durumuna ok zlyordu. Zavall insanlar diye geirdi iinden. Noel dolaysyla onlara bir miktar yiyecek yollamalyd. Nitekim yle yapt. Noelden birka gn nce kocaman bir yiyecek sepeti hazrlad (Lindgren, 2006: 81). Tom Sawyer okuyan bir ocuk hem maceradan maceraya ko makta bu kadar e lencenin iinde e lenceli ve komik bir tasvirle de olsa eserin bir yerinde lm riteli ile kar la maktadr: Ertesi sabah Pazar Okulu bitince kilisenin an her zamankinden farkl almaya ba lad. ok dingin bir sabaht, bu hznl an sesleri do ann stndeki durgunlu a olduka uygun d yordu. Kasaballar kiliseye gelmeye ba lam lard. Giri te biraz oyalanarak ackl olay konu uyorlard ama kilisede kimsenin t kmyordu. erdeki sessizli i bozan tek ey kadnlarn yas giysilerinin kard h rtlard Sonunda beklenti dolu bir duraksama oldu, ieriye Polly teyze, arkasndan Sid ve Mary, 195

onlarn arkasndan da Harper ailesi girdi. Hepsi siyahlar ierisindeydi. Btn cemaat ya l papaz da dhil aya a kalkp yasllarn n blmeye oturmasn beklediler. Arada bir bo uk hkrklarla blnen genel bir sessizlik vard. Ardndan papaz ellerini aarak dua etmeye ba lad ve Dirili ve Ya am Benim ilahisi okundu. Tren ilerledike papaz kayp ocuklarn iyilikleri, sevimlilikleri, benzersiz yetenekleri konusunda yle bir tablolar iziyordu ki (Twain, 2006: 183). Yaramazlk ampiyonu Zozoda sveteki bir gelene e yer verilir:Btn svete oldu u gibi, Svensonlarn evinin nnde de bir bayrak dire i vard. Bu bir gelenekti: Btn ziyafetlerde, ya gnlerinde ve di er mutluluk gnlerinde, sar-lacivert sve bayra n evin nne asarlard (Lindgren, 2006: 31). Christine Nstlingerin, Lollipop adl eserinin daha ilk sayfasnda ocuk okur : bykbabas ise Paskalyada hayata gzlerini yummu tu (Nstlinger, 2010: 11) cmlesi ile kar la r ve Paskalyann yln nemli bir dnemi oldu unu anlar ve ilerleyen sayfalarda da roman kahramanlarnn zamana ait hatrlamalar ya da planlar hep Paskalya zerinden gerekle tirilerek bu bilgi peki tirilir. Ayn yazarn Kim Takar Salatalk Kral adl eserinde Paskalyaya ait u riteller yer alr: Annem kahvalty hazrlam , ilk yudumu imi ti. Bize yi Paskalya pazartesisi diledi(Nstlinger, 2003: 32). nk her yl tam dokuzda Paskalya Pazartesisi gezmesine karz. Babam bunun bir gelenek oldu unu syler. Hepimiz birlikte gitmeliymi iz, hem de nezle olsak bile. Aslnda gitmeye direnmeye de al tk, nk naslsa direnmenin hibir yarar olmuyor. E er iimizden biri katlmazsa babam deliye dner, nk bu gelenekleri i nemek demekmi . Gezi iin annem ve Martina geleneksel giysilerini, ben ve Nik de deri pantolonlarmz giymek zorundayz (Nstlinger, 2003: 34). Sonu rneklerde grld gibi ocuk edebiyat benli in, kimli in olu um a amasnda, ocu un kltr eleriyle e lenceli bir biimde kar la masnda, toplumsalla masnda ve kltrel kimli inin farkna varmasnda uygun ve etkili bir alandr. Kltre ait unsurlar ieren ocuk edebiyat rnleri, televizyon ve internete mahkm olmu ocuk dnyasnda ncelikle kendi kltrne, sonrasnda ba ka kltrlere alan bir pencere zelli ine sahiptir. Hayatn do al ak ierisinden, yazarn seme birle tirmeleriyle olu an bu eserler ocu a vedala ma, tan ma, hal hatr sorma, kutlama, ba sa l ya da gemi olsun dileme gibi insanlar arasndaki ileti im gelenekleriyle ilgili biimleri grme, do ay ve onun de i ikliklerini takip etme, geleneksel el sanatlarna ilgi duyma; mevsim de i ikliklerinin, din, mill bayram, d n, do um gibi zel gnlerin tadn karma; anadilini deyim, atasz zenginli i ierisinde kullanabilme; mni, trk ve arklardan zevk alma gibi pek ok imkn sunacaktr. te yandan kltre ait unsurlar hayatn do al ak ve de kurmaca dnyann gereklerine uygun bir biimde i lendi inde eserler daha zengin, ilgin, merak uyandrc ve e lendirici hale gelmektedir. ocuk edebiyat rnleri, kuru bir reticili e d meden, kltrel unsurlarla zenginle ebilirse, ocuklarn kendi kltrlerine ait pek ok eyi renebilmesini sa layacak ve kimlik kazanmasn da destekleyecektir. Her toplulu un kendine has kltr, dnyann kltrel zenginli inin bir paras olarak kabul edilirse ocuk edebiyatnn, dnyann kltrel zenginli ine de hizmet etti i sylenebilir.
KAYNAKA Ak, Sevim (2010) ilekli Dondurma. stanbul: Can ocuk Yaynlar. Ak, Sevim (2010) Scak ikolatal Yolculuklar. stanbul: Can ocuk Yaynlar. z, Nur (2007) Bana Derler Kp Cads. stanbul: Altn Kitaplar. zg, Muzaffer (2005) Anneannem Askere Gidiyor. Ankara: Bilgi Yaynevi. zg, Muzaffer (2008) kke portac. stanbul: zyrek Yaynlar. Lindgren,Astrid (2006) Yaramazlk ampiyonu Zozo. Ankara: Harf Yaynlar. Nstlinger, Christine (2003) Kim Takar Salatalk Kral. stanbul: Gn Kitapl . Nstlinger, Christine (2010) Lollipop. stanbul: Gn Kitapl . cal, O uz (2011) Somut Olmayan Mirasmz ve Kltr E itimi. OM Konferans. [evrimii]: samsunhaber.com adresinden 10 Mart 2011 tarihinde indirilmi tir. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. So angz, Prnur (2009) Narin. stanbul: Can ocuk Yaynlar. Tezcan, Mahmut (2008) Kltrel Antropoloji. Ankara: Maya Akademi Yaynlar. Twain, Mark (2006) Tom Sawyer. (ev.: Gken Ezber). Ankara: Trkiye Yener, Mavisel (2006) Zekinin Zeks Kat. Ankara: Bilgi Yaynevi. [evrimii]: http.//www.ibb.gov.tr/sites/tyynetim/Ducunebts/web/uluslar aras _szle meler.htlm.adresinden 18 Mart 2011 tarihinde indirilmi tir. Bankas Kltr Yaynlar.

196

LK E

T C OCUK K TABI ERM NDE

LENEN DE ERLER

Yrd. Do. Dr. Hatice FIRAT Mu la niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm

zet Tevfik Fikretin ocuklar iin yazd ermin, edebiyatmzda ocuklarn zellikleri dikkate alnarak yazlan ilk iir kitab olarak kabul edilmektedir. Fikretin, Yeni Mekteb projesinde hedefledi i Yeni nsan tipinin bir gere i olarak eserinde ocuklara akl ve ahlk do rultusunda birok de eri kazandrmaya al t grlmektedir. al mamzn amac da eserde i lenen de erleri tespit etmektedir. Bunun iin erminde yer alan 32 iir zerinde inceleme yaplm ve bu iirler airin Yeni Mektep projesinde hedefledi i akl ve ahlk kavramlar do rultusunda snflandrlm tr. al mada, ahlki de erlerin sayca, aklla ba lantl de erlerin ise, i leni skl bakmndan daha geni yer tuttu u grlmektedir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, Tevfik Fikret, ermin, de er.

Abstract ermin, penned for children by Tevfik Fikret, is regarded as the first poetry book in Turkish literature that takes the characteristics of children into consideration. In this work, it is seen that Fikret have tried to make the children to gain many values in line with mind and morality by force of New Human that he had aimed in New School Project. The purpose of this study is to present the values mentioned in his work. In accordance with this purpose, 32 poems in ermin have been analyzed and these poems have been classified in the direction of mind and morality concepts that he had aimed in New School Project. It is reached that moral values occupy place more in terms of numbers, moreover values related to mind occupy place more in terms of Key Words: Childrens literature, Tevfik Fikret, ermin, value.

1.G R De er kavram Bir sosyal grup veya toplumun, kendi varlk, birlik, i leyi ve devamn sa lamak ve srdrmek iin yelerinin o unlu u tarafndan do ru ve gerekli olduklar kabul edilen ortak d nce, ama, temel ahlaki ilke ya da inanlar. (zgven, 1999: 367) olarak tanmlanmaktadr. Erol Gngr de de eri, Bir eyin arzu edilebilir veya edilemez oldu u hakkndaki inan. eklinde ifade etmektedir. Gngr, de erlerin insan iin izlenecek en do ru yolu ifade etti ini ve de ere kar olumlu, aksi durumlara kar olumsuz tavr taknld n belirtmektedir (Gngr, 1998: 27, 28, 29). Bu durum, insanlarn davran larnn temelinde de erlerinin yatt n ortaya koymaktadr. J. Fichtera gre, toplumun belirli bir hareketi genel olarak onaylamas ya da onaylamamas, o hareketin do ru ya da yanl , uygun veya uygunsuz oldu unu gstermektedir. Fichter, onaylanan sosyal de erlerin ki iler zerinde ok gl bir baskya/etkiye sahip oldu unu ve bu bask sonucunda ki ilerin o de ere uyduklarn belirtmektedir (Fichter, 2006: 171). Toplumda gl bir sosyal kontrol arac oldu u anla lan de erler, insanlarda iyi-kt, do ru-yanl , gzel-irkin gibi yarglar do rultusunda ekillenmekte, zamanla de i ebilmekte hatta yok olabilmektedir. Yukardaki ifadeler, de erlerin temel zelliklerini ve i levlerini ortaya koymaktadr. De erleri nemli klan bu i levlerden biri, toplumun zerinde uzla t , birle tirici olgular olmasdr. Ayrca de erler, sosyal ihtiyalarn kar lanmasn sa layan, insanlar do ru davran lara ynelten, toplumun benimsemedi i davran larn nne geen bir sosyal kontrol aracdr. Ki inin kendisini ve insanlar de erlendirmesini sa layan, davran lara yn veren bir lt olarak da nemli bir i leve sahiptir. Ortak de erlere sahip insanlar arasndaki yaknlk da d nld nde de erler, bir dayan ma arac olarak da nem kazanmaktadr (Gke, 1994: 133; Fichter, 2006: 176). Bu zellikler gerek ailede, evrede gerekse okullarda de erlerin retimini nemli klmaktadr. De er e itimi ile bireylerin mutlulu una, toplumun huzuruna, toplumlararas ili kilerde bar a dayal iyi bir gelece in sunulmasna katk sa lanacaktr (Kola, 2010: 196). 197

De erlerin aktarlmasnda ve korunmasnda e itime nemli grevler d mektedir. Milli E itim Temel Kanununa gre Trk Milli E itiminin genel amalar ierisinde; Trk milletinin mill, ahlk, insan, manev ve kltrel de erlerini benimseme; ailesini, vatann, milletini sevme ve yceltmeye al ma; devletine kar sorumluluklarn bilme, hr ve bilimsel d nme gcne, geni bir dnya gr ne sahip olma; insan haklarna saygl olma, topluma kar sorumluluk duyma, birlikte i grme ( i man ve Ta demir, 2008: 35) gibi de erlere yer verilmesi de e itim srecinde de er kavramna verilen nemi gstermektedir. ocuklara bir davran n, tutumun iyi ya da kt oldu u aile, evre ve okul ortamnda e itim aracl yla retilmektedir. ocu un e itimiyle ilgilenen ki iler, hedefledikleri tutum ve davran lar ocuklara kazandrmada edebi eserlerden yararlanmaktadrlar. Kitaplar (masal, hikye, roman, iir vb.); rencinin okuma al kanl ve zevki, dil bilinci ve sevgisi kazanmasnda; okuma, yazma, dinleme, konu ma becerilerinin geli mesinde, hayata hazrlanmasnda, hayal dnyasnn geli mesinde; evrensel, mill, manev de erleri kazanarak ki iliklerinin olu masnda e itim srecini destekleyen unsurlardr. Ksacas; edebi eserler insan, toplumu, onlarn ya antlarn konu edindi i iin toplumun benimsedi i de erlere ya da onaylamad davran lara vurgu yaparak de erlerin gelecek nesillere aktarlmasnda etkili olmaktadr. M. Cemilo lu, ahlk e itiminden bahsederken e itimde t ve ceza uygulamalarnn brakt eksik yanlarn edebiyatla dolduruldu unu belirtmektedir (Cemilo lu, 2001: 19-20). Trkiyede ocuk iiri Trk edebiyatnda ocuklara ynelik ilk edebi eserler Tanzimat dneminde verilmeye ba lanm tr. iir sahasnda, ilk olarak Me rutiyet sonrasnda brahim Alaattin Gvsa, Ali Ulvi Elve, Tevfik Fikret gibi isimlerle ba layan ilerleme sonraki yllarda Ziya Gkalp, Ali Ekrem Bolayr, Mehmet Fuad Kprl, Mmtaz Zeki Ta kn, Ceyhun Atf Kansu, Fazl Hsn Da larca, Cahit Zarifo lu, M. Ruhi irin gibi birok sanatnn katklaryla byyerek devam etmi tir (Yaln-Ayta , 2005: 24-27). ocuk edebiyat rnleri ierisinde yukarda bahsi geen beceri ve davran larn kazandrlmasnda en etkili trlerden biri iirdir. II. Me rutiyet sonrasnda stanbul Darlmalliminin ( retmen okulu) mdr St Beyin airlerden ocuklar iin yazmalarn istemesi zerine ilk olarak brahim Alaeddin Gvsa ocuk iirleri (1911), arkasndan Ali Ulvi Elve ocuklarmza Ne ideler (1912),nc olarak Tevfik Fikret ermin (1914) adl kitabn yaymlar. erminde ncekilere gre retici tavrdan uzakla lm olmas, ocuk iirinde ocu a gre imgeler, benzetmeler ve mecazlarn grlmeye ba lanmas gibi nedenlerle Tevfik Fikret, Genli in toplumdaki yerini ve nemini kavrayan ocuklarn e itimini d nen ve bunu iirlerinde belirten ilk airimiz., ermin de bu gibi zellikleri nedeniyle ilk e itici ocuk kitab olarak (Sever, 1997: 32) edebiyatmzda nemli bir yer edinmi tir. Edebiyatmzda genlerle birlikte ocuklar da d nen ilk Trk airi T. Fikret olmu tur. O, genler kadar ocuklara da nem verip onlar iin Trk edebiyatnda ilk iir kitabn yazan airdir (Kavcar, 1999: 27). Uzun yllar retmenlik yapan ve e itime byk nem veren Fikret, prati e dnk, hayatla ili kili bir e itim- retim anlay n benimsemi tir. Hatta Yeni Mektep adn verdi i, a n ihtiyalarna uygun e itim veren, e itimin ama de il ara olarak grld bir okul tasarlad bilinmektedir (Kavcar, 1982: 148-149). 2. AMA VE YNTEM al mamzda, Tevfik Fikretin ermin adl eserinde yer alan; toplum hayatnda, bu nedenle de e itim srecinde nemli bir yer tutan ve ocuklara kazandrlmas hedeflenen milli, manevi-ahlak, evrensel vb. de erlerin tespit edilmesi amalanmaktadr. Ara trmada, tarama yntemi kullanlarak ocuk edebiyat ve de er kavramn ele alan kaynaklar saptanm ve incelenmi tir. Yazl kaynaklar zerinden betimsel analiz yoluyla elde edilen bilgiler do rultusunda, ermin adl eser betimsel analiz, ierik analizi yntemiyle de erlendirilerek sonuca ula lm tr. 3. BULGULAR VE YORUMLAR 3.1. ERM N Tevfik Fikret, Yeni Mektep projesinde e itim- retim al malar iin en uygun buldu u 8-12 ya ilk retim dnemindeki ocuklar hedef alm tr. Fikret, ocuklara yeti kin gibi davranmann, ocu un ki ili ine, ruhuna ve onuruna hitap etmenin gereklili ini vurgulamaktadr (Kavcar, 1974: 118,124,126). air bir e itimci olarak; lkenin daha ileri gitmesi, ykselmesi iin batl inanlardan uzak, bilimsel d nen, al kan, ki ilik sahibi, gereki zmler retebilen; ailesini, lkesini, insanlar ve dnyay seven vb. zelliklere sahip genler yeti tirmek istemi (Mehmet Fuat, 1994: 78) ve hedeflenen Yeni nsan tipinin zelliklerini iirlerle ocuklara kazandrmaya al m tr. Sever (1997: 429), ermindeki 198

iirleri, batl d nceye uygun yeni bir insan tipi yaratmann ilk yneli i olarak nitelendirmektedir. ermin, gzlem rn olan 31 iir ve Lafontaineden evrilmi bir fabldan olu maktadr. Sade bir dil ve hece vezni ile yazlan eserde e lendirerek retme ilkesi benimsenmi , d nceler ocuklarn dzeyine uygun ekilde verilmeye al lm , yer yer ykleyici anlatma da ba vurulmu tur. Bu eserin gc, bugnk yaparak-ya atarak retim yntemine, baktrarak de il yaptrarak e itim gr ne dayanmasndan kaynaklanr (Kavcar, 1999: 27). ermin, dil ve ierik zellikleriyle Trk ocuk edebiyatnn geli iminde nemli bir eser olarak kabul edilmektedir. Tevfik Fikret, ocuklar yeti kinlerden ayrmayarak iirlerinde titiz davranm , idealindeki yeni insan tipi do rultusunda ocuklara birtakm de erleri ve fikirleri kazandrmak istemi , eserin ieri i kadar dil ve ekil zelliklerini de nemsemi tir (Kaplan, 1971: 165; Sever, 1997: 37; Kavcar 1982: 136137). Burada ortaya kan nemli bir nokta da iirlerin belirli de erleri ocuklara kazandrmak iin yazlm olmasdr. 3.2. ERM NDE YER ALAN DE ERLER T. Fikret, Yeni Mektep projesinde e itimin iki koldan akl ve ahlk zerinden yaplmasn istemektedir. Akl e itimi; deneysel retimle sa lanacak ve ocu a evresindeki eyleri grme, inceleme, anlama yetenek ve becerileri verilecektir. Ahlk e itimi ise, ocu un ruhuna, onuruna hitap etmeye dayanarak onda kendi kendini idareye muktedir olmak yetene ini uyandracak, her trl kt e ilimleri dzeltecektir (Kavcar, 1974: 115). Cemilo lu (2001: 19) da ahlk e itimi kavramyla daha ok iyiye, gzele, do ruya ve sonuta moral de erlere dayanan davran e itiminin kastedildi ini belirtmektedir. 3.2.1. AKIL E T M YLE L K L DE ERLER

3.2.1.1. al ma / al kan Olma Tevfik Fikret bilim ve teknikte ilerlemeyi ok nemsemektedir. Ona gre, ykselmeyen d er, yok olur. Bunun iin genlerden; durmadan al malarn, ara trmalarn ve yaratmalarn ister (Sever, 1997: 35). ermindeki yedi iirde al ma, renme ve retme kavramlar zerinde durmas da bu zelli iyle rt mektedir. al mann de eri, erminin Alfabesi, Muhallebim ve Mektebim ile Hasbihalde ders al ma(bilgi edinme) ynyle ne kmaktadr. Eserlerde al ma, ilerlemenin; tembellik de geri kalmann sebebi olarak ocuklara sunulmaktadr. -Ya inceler hangileri? / -E, i, , / al p yuttum hepsini, / Sor bana istedi ini ( . Alfabesi, sf: 13) Kitabm dnden beri / Kar trdm ve rendim (M. ve Mektebim, sf: 18,19) Okuyunuz; okuyanlar / ok oturmamal, / ey bilir, ok ey yapar; // Okumal, oynamal, / hi i siz

Tembel tembel oturann, Bu asrda ekme i yok. (Hasbihal, sf: 46, 47) Salonunda, Marangoz, Krk At, A ustosbce i ile Karnca adl iirlerde al ma kavram; bir i yapmak, retmek anlamnda kullanlmaktadr. Bu durum airin bilginin beceriye, retime dn mesini isteyen e itim anlay yla rt mektedir. Fikret, Yeni Mektepte ocuklar pratik hayata hazrlamak, ocu a vcut ve ellerini kullanmay retmek iin eli i, alet kullanm ve sporu ne karmak; i adam yeti tirmek, mistik duygularn yerine hayat bilgisini koymak istemi tir (Kaplan 1971:159). Salonunda adl iirde, ocuklarn al ma salonlarnda eli i ile retim yaptklar grlmektedir: Ayda on gn hocamzla / Eli ine al rz. (sf: 48). Marangoz iirinde al mann nemi aka ifade edilmekte, marangoz aletleri ocuklara tantlmakta; al maya, i aletlerine duyulan sevginin erminin a zndan verilmesi ile de i lenen d ncelerin peki mesi sa lanmaktadr: Bir bkm, bir testerem var; / Birka rendem, ksterem var; // Torna, burgu Btn elzem/ al an her i i grr; / nsan iin sanat oktur. / Yaplmayacak i yoktur. (sf: 50) Krk At ba lkl iirde de al mak vlmekte ve kazanmak, iyi i ler karmak iin al lmas gerekti i, emek vermeden iyi i ler yaplamayaca belirtilmektedir. erminde yer alan A ustos Bce i ile Karnca adl fablda da al ann kendi kendine yetece i, tembelin a kalaca sylenerek al ma de eri zmsetilmeye al lmaktadr. iirde ayn zamanda hayvanlarn zellikleri ile ilgili bilgiler de ocuklara ula trlmaktadr.

199

3.2.1.2. Bilgi / Bilimsel D nce Gnmzde bilgi, insan de erlerinin en nemlilerinden biri olarak kabul edilmektedir (Kuuradi, 1998: 78; Hackadiro lu, 2002: 40). Bilgi, szlkte renme, ara trma veya gzlem yolu ile elde edilen gerek, malumat, vukuf; bilimsel d nce ise Bilim temeline dayanan, zgr ele tirici, ara trc ve ba msz d nce (TDK, 2005: 267, 270) olarak tanmlanmaktadr. E itim sreci ierisinde bu de erle ara trma, gzlem yapma, ele tirel d nme ve bu yollarla bilgiye ula ma becerisi kazandrlmak istenmektedir. Tevfik Fikret, yeni neslin sahip olmasn istedi i bilgi ve bilimsel anlay , ilerlemenin temeli olarak yanstmakta ve ocuklara bu de eri kazandrmaya al maktadr. airin konuya, eserdeki ilk be iirin drdnde yer vermesi, bu de eri kazandrmak istedi i de erlerin ba na koydu unu gstermektedir. thaf, Muhallebim ve Mektebim ba lkl iirlerde okul, bilgi ve beceri kazandrd iin vlmektedir. thafta air ocuklara okulu sevmelerini sylerken; Muhallebim ve Mektebimde erminin kendisi okulu ok sevdi ini dile getirmektedir: Fakat yavrum senin yuvan / Bir marifet yuvasdr; / / Sev yuvan; orada sen / Karde lerinle ko arak / renirsin renmeden / /Orda fikrin uyanacak, / / Ykseklere uacaksn. ( thaf, sf:11, 12) Mektebimi pek severim./ li bina! Neler retir o bana / Sizin olsun Muhallebim / Bana yeti ir Mektebim. (M. Mektebim, sf:18, 20) iirlerde okulu ycelten asl unsur bilgi yuvas olmasdr. Dolaysyla ne kan de er bilgidir. erminin Alfabesinde air, -Alfabeni oku yavrum(sf:13) diyerek ocuklar renmeye, bilgili olmaya te vik etmekte, alfabedeki sesler konusunda ocuklara bilgi vermektedir. ermin ise hedeflenen yeni neslin rne i olarak verilen bilgileri rendi ini belirtmektedir: al p yuttum hepsini, /Sor bana istedi ini (sf: 13). air ve ermin/ocuklar bilgiyi yceltirken Muhallebim ve Mektebimde erminin a zndan co rafi bir takm bilgiler de verilmektedir: Biliyorum: dnya iki / Ayr ve byk paradr. / Avrupa, Asya, Afrika; Bunlar eski. (sf: 18, 19) Bilimsel d nceyi ocuk e itimin temelini olarak gren Fikret, a da insann bo inanca d meyece ini, grerek, ya ayarak renen ocu un cine, cadya vb.ye inanmayaca n d nr (Sever, 1997: 38). Umacda da bilgili insanlarn de il cahillerin byle yanl fikir ve korkulara kaplaca n belirterek bilginin do ruyu bulmada, ilerlemedeki yerine i aret etmektedir. iirin sonunda ermin umac vb.den artk korkmamaktadr ve yine yeni neslin rne i olarak kar mzdadr. Hasbihalde de air ya anlan dnemde, bilginin kayna olarak gsterdi i okul, kitap ve retmenlerin de i ti ini, bilgi edinmenin kolayla t n vurgulayarak ocuklardan bu durumun kymetini bilmelerini istemektedir. Bilgili, al kan insanlarn ba arl ve mutlu olaca n; al mayan, cahil insanlarnsa eli bo kalaca n belirterek ocuklara bilginin gere ini aklamakta, bilgi sevgisi a lamaktadr. Okuyunuz; okuyanlar / ok ey bilir, ok ey yapar; / Muradna onlar erer, / Cennete de onlar girer, / renmezsek yolu, izi; /Yolda kurtlar kapar bizi! (sf: 46, 47) 3.2. 2. AHLK E 3.2.2.1. Sevgi erminde en ok i lenen de er sevgidir. T. Fikretin ocuk iirleriyle varmak istedi i nokta, duygu ve d nce dnyas sevgiyle yo rulmu , dnyay sevgiyle kucaklayan, yaratc nitelikli genler yeti mektir (Toker, 2001: 411; Sever, 1997: 45). Sevgi, kelime anlam olarak, nsan bir eye veya bir kimseye kar yakn ilgi ve ba llk gstermeye ynelten duygu (TDK, 2005: 1742) demektir. Do aya, hayvanlara, vatana, vb. ya da insanlara duyulan yaknl ifade eden bir de er olan sevgi al mamzda alt ba lklara ayrlm tr: 3.2.2.1.1.Hayvan Sevgisi Hayvan sevgisi alt iirde belirgin olarak ele alnmakta ve sevgi de eri ierisinde en ok i lenen temalardan biri olarak grlmektedir. iirlerin her birinde ocuklar tarafndan ok sevilen farkl bir hayvan ele alnmaktadr. Melekin Kuzusunda do rudan bir kuzuya gsterilen sevgi, efkat dile getirilmektedir Her sabah gidip ayrdan / Bir kucak ot getiriyor, / Onu ok aya ok aya / Kuzusuna yediriyor. (sf: 30) T M YLE L K L DE ERLER

200

Ku larla adl iirde bir ocu un ku larla zde im kurmas ve oyun oynamas: Ku lar uar, / ben ko arm; / Onlarn kanatlar var, / benim kanadm kollarm (sf: 33); Renginde kediye: Beyaz Kedim, / Siyah kedim, / / Ad rengin olsun dedim. / / sterim kedimi imdi (sf, 34, 35) ; Arslan adl iirde ise bir kpe e duyulan sevgi ve ayn ekilde sevgi gren hayvann insanlar sevece i d ncesi anlatlmaktadr: Ona biz ne veririz: / Ekmek rek; baz evden / eker bile getiririz. / O da kkleri sever; / Sevilir elbette seven (sf: 54). K Baba adl iirde de k n do a zerindeki olumsuz etkileri anlatlrken hayvanlara kar merhamet/acma duygularyla ba lantl olarak ku lara duyulan sevgi belirtilmektedir: Ku ca zlar ararlarm , Bulamazlarm yiyecek; / Ne bir dar, ne bir bcek. - Ben pek acrm onlara; /Hele sere, o maskara. (sf: 43) Veli Baba iirinde hayvan ve do a sevgisi bir arada verilmektedir: Birok Yldr bu ormanda/ Slnlerle, ceylnlarla. Onu seven hayvanlarla/Ho bir saltanat sryor (sf: 70-71). ocuklarn hayvanlarla sevgiye dayanan ili kilerinin ocuklara anlattrlmas, okur zerinde daha byk etki uyandrabilecek olmas asndan nemlidir. 3.2.2.1.2. Do a Sevgisi Fikretin erminde do a tasvirlerine, do a sevgisine ve do ann hayatmza katt gzellik ve renklere geni yer verdi i grlmektedir. C. Kavcar, Fikretin mzik, resim gibi sanatlar bir araya getirip uyumlu bir btnlk olu turmasn sanatnn en gl yan olarak grr (1982: 140,141). Do a sevgisini anlatan alt iirden biri olan Veli Babada, hayvan ve do a sevgisi bir arada i lenmekte, konuya Papatyalarda geni yer verilmektedir: Bahar olsun da seyredin / Nasl ssler bayrlar, / Zmrt gibi ayrlar / Yze glen o nazenin Gelin yzl papatyalar, / Altn gzl papatyalar. (sf: 31) erminde do aya ait gzellikler mevsimler zerinden i lenmi ve mevsimler insanlarla ili kilendirilmi tir. Tasvir, benzetme ve ki ile tirmenin hkim oldu u iirlerde air, mevsimleri bir aile olarak sunmakta; k , sertli i ile babay; yaz, scak ve retkenli iyle anneyi; bahar, tazeli i ve gzelli iyle gen kz temsil etmektedir. Sonbahar, do ann lmeye ba lamas nedeniyle Hazan Teyze olarak nitelendirilir. Bahar Kalfada baharla do ann gzelle mesi bir erkez kznn gzelli iyle ili kilendirilerek verilmektedir. Yaz Ninede; nar dal nar dal, / D knleri korumal: / Geldi sana kom u diye, / Biraz glge yaz nineye! ifadeleriyle yazn sca , yoruculu u; a a glgesi ile de sevilen yanlar belirtilir. Hazan Teyzede lmeye ba layan tabiat iin duyulan znt, onun canl haline duyulan sevgi vurgulanmaktadr. K Babada ise k mevsimi tabiat olumsuz etkiledi i iin pek sevilmemektedir. Bu da tabiat sevgisini ortaya koyan bir durumdur. 3.2.2.1.3. Aile Sevgisi erminde aile sevgisi, iirde i lenmektedir. air, bu iirde aile fertlerine duydu u sevgiden bahsetmektedir. Hediye adl iirde karde sevgisi; Beni ablam sever ancak / Byle ba ka kim anacak? / Melek ablac m benim; Sen benimsin, ben de senin! (sf: 15) ifadesiyle yo un bir duygu olarak vurgulanmaktadr. Muhallebim ve Mektebimde genel olarak ocu un hayatnda nemli olan ki i ve nesnelere duydu u sevgi ifade edilmekte, iirde erminin sevdi i varlklarn ba na anne ve babasn yani ailesini koydu u grlmektedir. Ninem sordu:- ermin, kimi / ok seversin? O, ninemi! / Ba ka? babam phesiz. (sf: 18) Rya adl iirde, anne sevgisi vurgulanmaktadr. Annenin yzndeki tatllk, sevecenlik ve salarnn yaps anlatlp her eyiyle ocu un gznde ok gzel oldu u belirtilmektedir. iirden aileye duyulan sevgi kadar onlar tarafndan sevilmenin de manevi bir ihtiya oldu u anla lmaktadr. ocu un bu ihtiyac iirin sonunda ryay dinleyen annenin efkatini hissettiren bir dize ile kar lanmaktadr. -Tatl bir yz, / D n, nine, / O kadar ho bir yz ki ben / seni zannettim grnce Seni zannettim ve ptm. / Salar da bklm bklm, / Niin, dargn.. Ooh, anladm: / O beni sevmiyor, eyvah / -Yavrum, hayrdr in allah! (sf: 25, 26) 3.2.2.1.4. Okul Sevgisi T. Fikret iin okul; bilgi verilen, d nmenin retildi i ve bu yolla insana yeni ufuklar aan, ahlkl olmay reten, insann beceri ve anlay n geli tiren yuvalardr. T. Fikret okulu; aile, toplum 201

hayat ve gerek hayatla i ie d nmekte, e itimde pratik ve beceriyi esas almaktadr (Kavcar, 1974: 119). thaf iirinde bu hususlar do rultusunda mesajlar verilmektedir: Fakat, yavrum senin yuvan / Bir marifet yuvasdr; / / Sev yuvan; orada sen / Karde lerinle ko arak / t erek, oyna arak, / renirsin renmeden. (sf: 11) Muhallebim ve Mektebim iirinde ermin, sevdi i ki i ve nesneleri sralamakta, bilgi ve beceri yuvas olan okula duydu u sevgiyi aile sevgisinden de stn tutmaktadr: Mektebimi pek severim. / li bina! / Neler retir o bana / Sizin olsun Muhallebim / Bana yeti ir Mektebim (sf: 20). Bylece air thaf ile ocuklara yol gsterirken, bu iirde ermin zerinden ocuklara model sunmaktadr. Hasbihalde de Fikret, okullarn eskiye gre yeni dnemdeki imknlarn vmekte ve yeni neslin bilen, bilime nem veren, reten genler olarak yeti mesini istedi i iin ocuklar asndan okulun nemini, okul sevgisini ne karmaktadr: -Size ne mutlu ocuklar! / Gzel kitaplarnz var; Hocalarnz da iyi, / retiyorlar her eyi; Tahta, rahle, hep mkemmel; / Hi birisi yoktu evvel. /Hasrlarda srnrdk, / Evlere hep cahil dndk / Okuyunuz; okuyanlar / ok ey bilir ok ey yapar. (sf: 46) 3.2.2.1.5. Arkada Sevgisi thaf iirinde air, ocuklara yuvann nemini anlatrken orada oynayacaklar di er ocuklar iin karde kavramn kullanarak arkada l n nemini vurgulamakta, birbirlerine bu duyguyla ba lanmalarn istemektedir. Fikret, Melekin Kuzusunda arkada l n nemli bir yan olan payla ma de eri zerinden, arkada l n gereklerini ocuklara hatrlatmaktadr. air, arkada larn birbirlerini mutlu etmek iin al mas ve sahip olduklar eyleri payla malar gerekti ini vurgulamaktadr: Onun da oyunca yok, / O da benim kadar yoksul Fakat ben ona bakarm, / Onundur hep yo um varm. (sf: 29) 3.2.2.1.6. nsan Sevgisi nsanlar birbirinin karde i ve yeryzn vatan olarak de erlendiren Fikrette insan sevgisi hkim bir duygudur. erminde sadece Hediye adl iirde insan sevgisi i lenmekte; sadece aile, arkada ve yakn evreye de il btn insanlara sevgiyle yakla lmas gerekti i, herkesin karde e, dosta ya amas iste i vurgulanmaktadr: Baknz, ben de il, ablam, / Yabanc olsa duramam Karde e, dosta, insanca / Hatrn sormaynca. (sf: 14) 3.2.2.1.7. Sanat Sevgisi Tevfik Fikret, sanatn insann ve milletlerin geli imindeki nemini bildi i iin yeni nesilde sanat sevgisi uyandrmak istemektedir. Onun bu tutumunu erminde Keman adl eserde grmek mmkndr. ocuklar iin Yazd ermindeki Keman adl iirde, mzi in kk ya ta ocuk ruhundaki nemi belirtiliyor. a da e itimde mzi in pay son derece nemlidir (Kavcar, 1982:144). air piyano, keman gibi mzik aletlerinden, onlarn kard ho ezgilerden bahsederek mzi in insann ruhuna hitap etti ini vurgulamaktadr. Tevfik Fikret yeni neslin sadece fikir de il ruh asndan da sa lkl olmas gerekti ine inand iin ocuklara sanat sevgisi a lamak istemektedir: Bana, a abeyim gibi, / tesir eden keman sesi / Do, re, mi, fa fa, sol, la, si. Onun latif na mesi / Do, re, mi, fa fa, sol, la, si. (sf: 21) 3.2.2.1.8. Vatan Sevgisi Genlik yllarnda mill ve din hisleri kuvvetli olan T. Fikretin ilerleyen yllarda bu duygulardan uzakla t bilinmektedir. Ertu rul Dzda , Fikretin cemiyetten kopuk ya ad n, mill duygular ykselten balkan ve dnya sava nn bile ona bir msra yazdramad n belirtmektedir (Dzda : 2004: 62). erminde de mill duygulara yer vermeyen airin bu anlay Yeni Mektep projesinde de ortaya koydu u grlmektedir: Bu okul, din ve rk taassubundan do an ayrlk ve ztlk izlerini gen ruhlardan tamamen silmeye ve yerine yurt birli i duygusunu yerle tirmeye al acaktr. (Kavcar, 1974: 116). erminde vatan sevgisi tek bir iirde i lenmektedir. ksz adl iirin sonunda vatan kimsesizlerin annesi olarak nitelendirilmekte ve kyamet gnne kadar ya amas temenni edilmektedir: Vatan, 202

kszler anas / Ya atrsak, bir o ya ar / Ya asn t ha re kadar! (sf: 28). airin Halkun Amentsnde tm yeryzn vatan olarak kabul etti i d nlrse bu iirde de vatan kavramnn tm dnya olarak ele alnmas mmkndr. 3.2.2.2. efkat-Merhamet efkat de eri hayvanlara, insanlara ve do aya kar gsterilen sevgi ve merhamet duygusu zerinden i lenmektedir. Melekin Kuzusunda, Melek gerek bir kuzu gibi oyunca n sever, ok ar. K Baba iirinde k n tabiat zerindeki olumsuz etkisi ifade edilirken hayvanlarn yemek bulamayacak duruma gelmesi anlatlmakta ve onlara kar duyulan merhamet/acma duygusu vurgulanmaktadr: Ku ca zlar ararlarm , / Bulamazlarm yiyecek;/ ... / Ben pek acrm onlara; (sf: 43) Hazan Teyzede ise tabiattaki sararp solmalar vurgulanm tr. Burada tabiatn ald hale bir acma, zlme buna ba l olarak da efkat duygularnn kabarmas dikkat ekmektedir. Veli Babada kaba, kt grnen Veli Babann aslnda efkat ve sevgi dolu bir kalbi oldu u, ky halkna srekli yardm ederek onlar felaketlerden korudu u anlatlr. Bu iirde ocuklara efkatin, sevilen, insan bir duygu oldu u hissettirilmektedir: Evet baba / Kaba saba; /Kalbi fakat / Btn rikkat, btn efkat. (sf: 72) 3.2.2.3. Yardmla ma Yardmla ma de eri; dayan ma, payla ma, bencil olmama, tokgzllk vb. de erlerle birbirini tamamlamaktadr. erminde yardmla ma drt iirde ele alnmaktadr. Yaz Nine isimli iirde, do ann insana yardm zerinden ocuklara yardmla ma duygusu kazandrlmaya al lmaktadr: nar dal, nar dal, / D knleri korumal (sf:39). K Baba adl iirde k n sert artlar altnda zorluk ya ayan hayvanlara ve insanlara yardm edilmesi gere i vurgulanmaktadr. Yardmla ma de erinin en ak i lendi i Kr ile Ktrmde; yardma muhta iki insann birbirine yardm ederek zorluklar a malar anlatlmakta ve de erin ya ammzdaki yerine dikkat ekilmektedir: Ben bakarm ve grrm. / Ben de senin istedi in /Yere alr, gtrrm. Byle i te: / ki mihnet birle ince / Bir teselli hsl olur. (sf: 65) Veli Baba iirinde de kaba saba grntsne kar lk kalbi sevgi dolu olan ve ormanda ya ayan Veli babann ky halkna, hayvanlara vb. yardm etmesi anlatlarak bu davran n vld grlmektedir: Herkes ondan iyilik grm / Yangn olmu , o sndrm ; / / Yaralar da saran o. (sf: 72) 3.2.2.4. Payla ma Sevgi, dostluk, yardmla ma, bencil olmama gibi birok de eri de iine alan payla ma de eri iirde i lenmektedir. Kemanda a abey bencillik ya da agzllk etmeyerek kemanlarn karde iyle payla maktadr: A abeyim iyi alar, / Bana da me k ettirecek. / Onun birka keman var, / Birini bana verecek. (sf: 22) Melekin Kuzusunda da Onundur hep yo um varm. gibi dizelerle birbirine destek olma, sahip olunan eyleri payla ma vurgusu yaplmaktadr. ki Yolcu adl eserde de asl i lenen de er tokgzllk olsa da eser boyunca payla mann nemi de hissettirilmektedir. 3.2.2.5. Bencillik/Bencil Olmama Bencilli in kt oldu u fikri aka iki iirde i lenmektedir. Oldu, Bittide oyun oynamak isteyen ocuklar, hangi oyunu oynayacaklarna, sonrasnda saklamba oynarken kimin ebe olaca na karar veremez ve oyun oynayamadan zamanlar biter. Bu olayla ocuklarn kendi isteklerinde srarl olmalar nedeniyle amaca ula amamalar sz konusudur. Bylece bencillik etmeme, ba kalarnn d ncelerine de sayg duyma fikri i lenmektedir: Onlar byle u ra rken. / Oyun benim, oyun senin // Ddk tt: - Oldu bitti! (sf:68) A ustosbce i ile Karnca iirinde hayvanlar hakknda bilgi verilmekte (Fakat gayet al kandr, /Gayet tutumludur, yalnz /Pek hodkmdr, bu bir kusur.) ve bencilli in kt bir huy oldu u belirtilmektedir. nyargl Olmama nyarg, Ba ka ahslara veya gruplara kar ho grsz, haksz ve ayrmc tutumlar. olarak tanmlanmaktadr. nyargda nceden ifade edilmi , olgunla mam , her trl kanttan nce pe inen 203

karar verme sz konusudur ve nyarglar d lama, ayrmclk davran larn ortaya karmaktadr (Grses, 2002: 82-83). Tm bu ynleriyle nyarg, toplumda istenmeyen, de er grmeyen bir tutumdur. Hediyede ermin, ablasna nyargl davranr, onu ele tirir ve sonrasnda hatasn anlayarak pi manlk duyar: Bo una yerdim ablam; / im ne kadar aldanm , / Gzel kutu ablamdanm . (sf:15) Veli Baba iirinde insanlar grnts yznden Veli Babadan korkmakta ve onun sevgi ve efkat dolu kalbini grmemektedir. Bylece insanlara nyargl yakla mann yanl l ve nyargnn insan yanl a srkleyece i ocuklara anlatlmaktadr: Veli Baba / Kaba saba / Bir adamdr; / /Grrseniz rkersiniz. / Evet baba Kaba saba; /Kalbi fakat / Btn rikkat, btn efkat. / / O bayku un ruhu Kumru! (sf: 72) Gler Yzl Olma erminde ayrntl olarak grmedi imiz bu de er, Rya ba lkl iirde insanlarn gleryz sevmesi, gler yzn insanlar mutlu etmesi ya da tersi durumlar zerinden i lenmektedir: Soruyordu: - Tatl bir yz, / Bir gler yz?.. Ben bftur, / / -Gleryz grmedim, asl. (sf: 27) Ho gr Ho gr; sevgi, sayg, gven, anlay , kabul gibi anlamlar ta makta ve demokrasi, bar , uyum, zgrlk gibi olumlu durumlarn ortaya kmasn sa lamaktadr. Ayrca hem ki iler aras ili kilerin hem ya anan toplumun hem de ileti im hlinde olunan di er toplumlarla ili kilerin sa lkl bir ekilde devam iin nemli bir de er olarak kar mza kmaktadr (Kola, 2010: 195). Fikret, Ezan adl iirinde ocuklar e itirken sert, baskc, daya a ve korkuya dayal bir tutum benimsemenin fayda getirmeyece ini, tam tersi olumsuz tepkilere yol aaca n vurgulamaktadr. Buradan hareketle zellikle ocuklar e itirken gerek ailelerin gerekse retmenlerin e itim srecinde ho gry, sevgiyi hkim klmas gerekti ini belirtmektedir. Mehmet Kaplannda belirtti i gibi Fikret iin olmas gereken dayak atarak retme de il, sevdirerek retmedir (Kaplan, 1971: 163). Anlatamam o korkumu, / Titriyordum Hl bakn, / Nasl arpyor yre im! Sayyordum nk tokat / Miniminicikten beri / Hi de, ho uma gitmez /at / te indi Of yana m / Dn grnce mezarn / O tokad hatrladm, /Yana m yand, a ladm. (sf: 60-61) Temiz Olma Temiz olma de eri erminde Salonunda adl iirde ele alnmaktadr. iirde eli i dersini bitiren ocuklar masalarda kalan krpntlar toplayarak snf temizlerler. Bu iirde ocuklarn a zndan, zevkle yapld n dinledi imiz temizlik faaliyeti ile airin ocuklara temiz olma al kanl n kazandrmak istedi i anla lmaktadr: Dedi ini yaptk, bir tek / Krpnt kalmad; hoca / Kasaya bakt; koskoca / sandk dolmu tu; dedi ki, Glerek zeki zeki: / Grdnz m kasa doldu, / Snf da tertemiz oldu! (sf: 49) Tokgzllk/ Agzl Olmama erminde genellikle olumlu olaylar anlatlarak de er kazandrlrken, ki Yolcu adl fablda bundan farkl olarak tokgzllk olumsuz bir olay zerinden verilmektedir. iirde ayn kyden yola kan iki ki inin yolda kestane grmesi ve kestane iin kavga etmesi anlatlmaktadr. Yolcularn kestaneyi payla mak yerine senin benim kavgas yaptklarn gren bir hoca, kestaneyi ikisine de brakmaz ve kendisi alr. Bylece payla may bilmeyen ve agzllk eden iki yolcuya bir ders vermi olur. Bu olay zerinden agzll n insanlara zarar getirece i fikri i lenmektedir. Keman ve Melekin Kuzusu iirlerinde de payla m ne karlarak tokgzllk vlmektedir. A Gzlde kulak olmaz; / /-Ben grdm, aldm. / nceden / Gren benim.- Alan da ben! Anlayana bu ibrettir: / Az tamah ok ziyan verir. ( ki Yolcu, sf: 66-67)

204

4. SONU Tevfik Fikret, ocuk e itimine nem veren biri olarak onlar e itmede edebi eseri bir ara olarak grm ve ocuklar iin iirler yazm tr. ermin adl eserde yer alan otuz iki iire, i lenen de erler asndan bakld nda, toplam 12 de er tespit edilmi tir. Bunlardan ikisi akl, onu ahlk e itimiyle ilgili de erlerdir. Tm de erler ierisinde eserde en geni yeri hem manevi hem evrensel bir de er olan sevgi almaktadr. Sevginin on yedi iirde yani iirlerin yardan o unda ele alnd grlmektedir. Bu de er kapsamnda en ok i lenen de erler de alt ar iirde tespit edilen hayvan ve do a sevgisidir. airin sevgiden sonra say olarak en ok i ledi i de erler, akl e itimiyle ilgili olan al ma/al kan olma de eri (7 iir) ile bilgi/bilimsel d nce (5 iir) de eridir. Bunlar srasyla efkat-merhamet, yardmla ma, payla ma, bencil olmama, nyargl olmama takip etmektedir. Eserde gler yzl olma, temizlik, tokgzllk ve ho gr birer iirde i lenmektedir. Genel olarak de erlendirildi inde airin akl e itimiyle ilgili de erleri sevgi d ndaki tm de erlerden daha sk ele almas, onun bu de erleri ocuklara kazandrlmas gereken de erlerin ba nda grd n ortaya koymaktadr. Kendini, ailesini, milletini, vatann, insanlar, do ay seven; payla may, yardmla may bilen; bar , ho grl, insan haklarna saygl, bilgiye nem veren, aydn vs. zelliklere sahip nesillerin yeti mesi; mill, ahlk, insan vb. de erlerin korunmas yani yeni nesillere aktarlmas ile mmkn olacaktr. Ayrca topluma uyumu ve toplumla btnle meyi sa lamas, olay ve ki ilerin de erlendirilmesinde bir lt olmas da ocuk e itiminde de er kazanmn nemli hale getirmektedir. ocuklar eserde yer alan ki i, olay ya da d nceden etkilenmekte, birtakm olay ve olgulara kar tutum ve davran geli tirmektedir. Bylece ocuk sosyal ve bireysel geli imin bir sonucu olarak kendi do ru ve yanl larn bularak de erlerini olu turmaktadr. Bu nedenle hedef kitlesi ocuklar olan eserler, onlarn geli im zelliklerine uygun olmal ve e itici nitelikler ta maldr. Byle oldu u takdirde edebi eserler okullarda verilen e itimi destekleyecek ve e itim srecindeki bo luklar doldurmada e itimcilere ve ailelere yardmc olacaktr.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Cemilo lu, Mustafa (2001) Trke retimi. stanbul: Alfa Yaynlar. Dzda , M. Ertu rul (2004) Mehmet Akif Ersoy. stanbul: Kaynak Kitapl . Fichter, Joseph (2006) Sosyoloji Nedir. (ev.: Nilgn elebi). Ankara: An Yaynclk. Hackadiro lu, Vehbi (2002) De erlerin Temellendirilmesi. Bilgi ve De er Sempozyumu Bildirileri. (Edit. Ankara: Vadi Yaynlar. Gngr, Erol (1998) De erler Psikolojisi zerinde Ara trmalar. stanbul: tken Ne riyat. Grses, brahim (2002) Dindarlk ile lgili Tutumlar ve Otoriteryen Ki ilik li kisi, Genlik, Din ve De erler Psikolojisi. (Ed.: Hayati Hkelekli). Ankara: Ankara Okulu Yaynlar. Mehmet Fuat (1995) Tevfik Fikret. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Kaplan, Mehmet (1971) Tevfik Fikret / Devir- ahsiyet-Eser. stanbul: Dergh Yaynlar. Kavcar, Cahit (1974) Tevfik Fikretin E itimcili i ve Yeni Mekteb. Ankara niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 3-4, 111-135. Kavcar, Cahit (1982) Tevfik Fikret ve Gzel Sanatlar. Ankara niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 2, 131-149. Kavcar, Cahit (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. Kola, Emine (2010) Hac Bekta Veli, Mevlana ve Yunus Felsefesiyle Trke Derslerinde De erler ve Ho gr E itimi. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Ara trma Dergisi, 55, 193-208. Kuuradi, oanna (1998) nsan ve De erleri. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. zgven, brahim Ethem (1999) Psikolojik Testler. Ankara: Pdrem Yaynlar. Sever, Sedat (1997) Tevfik Fikret ve ocuk iirleri. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 1, 31-47. i man, M., Ta demir . (2008) Trk E itim Sistemi ve Okul Ynetimi. Ankara: Pegem Akademi Yaynlar. Trk Dil Kurumu (2005) Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Toker, evket (2001) Tevfik Fikretin ocuk iirleri.Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 592, 409-420. Yldz, Ay enur (2005) Tevfik Fikret / ermin. stanbul: Kardelen Yaynlar. Yaln, A., Ayta G. (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. ahabettin Yaln).

205

N VERS TELERDE OCUK VE GENL K EDEB YATI RET M N N SORUNLARI

Prof. Dr. Ali GLTEK N Eski ehir Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Kar la trmal Edebiyat Blm r. Gr. Zeynep FT Eski ehir Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Kar la trmal Edebiyat Blm Ar . Gr. Arzu YET M Eski ehir Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Kar la trmal Edebiyat Blm

zet
Trk Yksek retim Sistemi ierisinde ocuk ve genlik edebiyat retiminin gemi i ok eski de ildir. Zira ilk olarak 1998 ylnda Trkiyedeki E itim Fakltelerinin yeniden yaplandrlmas esnasnda bu fakltelerinin baz programlarnda ocuk Edebiyat ad altnda dersler alm tr. Bu yeni uygulama, ocuk edebiyatnn Trkiyedeki geli imi asndan nemli olmakla birlikte, e itimciler ve renciler iin bir takm sorunlar da beraberinde getirmi tir. Bu al mada ama, ocuk ve genlik edebiyat retimini farkl alardan inceleyerek niversitelerde ocuk ve genlik edebiyat retiminin sorunlarn ortaya koymaktr. Bununla birlikte retmen yeti tiren kurumlardaki sorunlara hem reticiler hem de retmen adaylar tarafndan bakarak baz zm nerilerinde bulunmak amalanmaktadr. Anahtar Szckler: ocuk ve genlik edebiyat retimi, ocuk edebiyat dersi, e itim faklteleri.

Abstract Education of childrens and youth literature in Turkish higher education is a relatively new field. Yet, in 1998 education faculties gone through a reconstruction period and for the first time new courses were opened under the name of Childrens Literature in some programs of these faculties. This new practice was crucial fort he development of childrens and youth literature but on the other hand it has brought some problems for both lecturers and the students. The aim of this study is to point out the problems of education of childrens and youth literature in universities. It is also aimed to offer some suggestions for solution of these problems. Key Words: Education of childrens and youth literature, childrens literature course, education faculties.

Edebiyat farkl ya am deneyimleri sunarak bireye sosyal bir kimlik kazandrmakta; di er bir deyi le insanl n e itli hallerini tantarak her bir insann karakter, duygu ve d nce bakmndan farkl olabilece ini duyumsatmaktadr. zellikle sanat duyarll ile kurgulanm edebi bir yapt, okurun sanatnn penceresinden insan ve dnya gereklerini daha yakndan grmesine, onlar anlamlandrmasna, yeni deneyimler elde etmesine olanak sa lar. Bireyin edebiyat ve sanat eserleriyle ili kisi ocukluk dneminde biimlenmeye ba lamaktadr. E er birey, ocukluk dneminde kendi ya na gre yazlm eserlerle tan abilirse, iyi bir okur, dolaysyla da d nen, sanat be enisine sahip bir birey olma yolunda ilerleyebilmektedir (Bkz.: Gltekin, ifti, Yetim, Orhan, 2011: 340). Gltekinin de belirtti i gibi; Sanatsal bir uyaran olarak hazrlanm ocuk ve genlik kitaplarnda, sanatn insan de i tiren, yenileyen anlay nn yanstlmas; okurlara, zellikle ocuk ve genlere, sanatnn diliyle, izgisiyle kurgulad ; ona kendi duyarl ile yeniden ekillendirdi i ya am durumlarnn sunulmas, onlarn de i ik ki ilerle tan masn sa lar (Gltekin, 2007: 34). ocuk ve Genlik Edebiyatnn temel i levi, kk ya lardan ba layarak ocuk ve genlere okuma sevgisi kazandrmak, okuma kltrnn olu masn sa lamaktr (Bkz. Sever, 2008: 63). nsana, ya am, do ay, di er insanlar ve dolaysyla da kendini tantan ocuk ve genlik edebiyat, istendik zelliklere sahip bireylerin yeti mesinde de nemli bir rol oynamaktadr.

207

ocuk ve genlik edebiyatnn bireylerin ki ilik, bili sel ve toplumsal geli imindeki yeri d nld nde bu alann uzmanlarnn yeti tirilmesinin ne denli nemli oldu u anla lmaktadr. ocuk ve genlik edebiyat zerine uzmanlarn ya da bu alanda bilgi sahibi e itimcilerin yeti mesi ise yksek retim kurumlarndaki ocuk ve genlik edebiyat e itimi ile sa lanmaktadr. lkemizde bu e itim ne yazk ki ders baznda verilmekte, Eski ehir Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Kar la trmal Edebiyat Blm bnyesinde yer alan ocuk ve Genlik Edebiyat Yan Alan program d nda bu alana ynelik lisans ve lisansst programlar bulunmamaktadr. ocuk ve genlik edebiyat retiminin ele alnaca bu al mada ama, Trk Yksek retim sistemi ierisinde yer alan ocuk ve genlik edebiyat retimine de i ik alardan bakarak sorunlar ortaya koymak ve zellikle retmen yeti tiren kurumlarda sorunlarn ortadan kaldrlmas iin baz zm nerilerinde bulunmaktr. ocuk ve genlik edebiyat e itiminin sorunlarna de inmeden nce ocuk edebiyat olarak belirtilen adlandrmann, ocuk ve genlik edebiyat olarak de erlendirilmesinin, kavramn anla lrl asndan daha do ru olacaktr. O nedenle bu sempozyumda bildiri konular arasnda yer alan N VERS TELERDE OCUK EDEB YATI RET M N N SORUNLARI ifadesinin ncelikle N VERS TELERDE OCUK VE GENL K EDEB YATI RET M N N SORUNLARI eklinde dzeltilmesi gerekmektedir. ocuk ve genlik edebiyatna byk katklarda bulunmu Avusturyal yazar ve e itimci Malte Dahrendorf bu kavramdan unu anlamaktadr: ocuklara ve genlere yakla abilen, onlar tarafndan ya da onlarn bir ksm tarafndan kabul gren tm edebiyata ocuk ve genlik edebiyat denir. (...) Tabi bu da nitelik ve nicelik bakmndan belirli metin trleri ve kitle ileti im aralar, yani basl aralar ve srf kitapla snrlandrlmam sa. ocuk ve genlik edebiyat, dar anlamda/ocuk ve genler iin zel (...) olarak yazlm , zellikle de edebiyat i letmecili inin ocuk ve genler zerine de i ik ekilde ihtisasla t , bu alana hizmet veren yaynevlerinde yaynlanm kitap edebiyatdr (Dahrendorf, 1979: 159). G./l Schweikle tarafndan yaynlanan Stilwrterbuch zur Weltliteratur adl kitapta ocuk ve Genlik Edebiyat ba l altnda yer alan makalede de kavram u ekilde aklanmaktadr. ocuk ve genlik edebiyat, ocuk ve genler iin uygun okuma metinleri olarak geerli olan ve de onlar tarafndan okunan yazl edebiyatn tmdr Konuyu hakl karan bir kavram aklama sras da sz konusudur. Yazl edebiyattan, ocuk ve genlerin bir dnemin tm edebi tarzndan (deney yoluyla) gemi oldu u ve kabul etti i edebiyat anla lr (ocuk ve Genlik Okuma Metinleri). ocuk ve Genlik Edebiyat, araclk yapan kurumlarn ocuk ve genler iin uygun bir ekilde edebi miras anlamna da gelebilir. ocuk ve genlik edebiyat dar anlamda, ak bir ekilde ocuk ve genler iin yaynlanan ve .'kitabin ba lk ve nsznde bu muhatab (...) aka gsteren edebiyattr. Daha dar anlamda ocuk ve genlik edebiyat, zellikle ocuklar ve genlik iin yazlm tm yazn ifade etmektedir (Schweikle, 1904: 224). Doderer'in bu alanda e itim veren ve bu alanda bilimsel al malara ilk admn atacak olan birisinin zellikle ilk ba vuraca kaynak olan ocuk ve Genlik Edebiyat kitab, szn etti imiz kavramdan unu anlad n belirtir. ocuk ve genlik edebiyat, a) ocuk ve genler iin retilmi tm metinler (spesifik ocuk ve genlik edebiyat), b) srf ocuk ve genlerin gereksinimi oldu u iin yaplmayan (rne in: Gazete gibi), ya da gen okuyucular tarafndan kabul gren okul kitaplar, ocuk ve genler tarafndan tketilen tm yazlar, iin kullanlan bir kavramdr. ocuk ve genlik edebiyat, ocuk ve genlik okuma metinleri anlamna da gelir. ocuk ve genlik edebiyat, kitaplarda, defterlerde ve di er matbu eserlerde, daha geni anlamda film, kaset ve plak gibi ileti im aralarnda da yaynlanr (Doderer, 1977: 161). zetle, yeti kinler, ocuklar ve genler tarafndan yalnzca ocuk ve genlere ynelik olarak yazlp baslm ya da ocuk ve gen okuyucu kitlesi tarafndan tketilen edebiyat, ocuk ve Genlik Edebiyatdr. Eskiden, yeti kinler tarafndan yeti kinler iin yazlm olan metinler de, ocuk ve genlere uygun ekilde kaleme alndklarnda, ocuk ve Genlik Edebiyat olarak ifade edilebilirler. Bir di er nemli husus da, bu alana bilimsel al malaryla katkda bulunan veya bulunacak olan ki i ve kurulu larn, ocuk ve Genlik Edebiyat kavramn bir st ya da ana kavram olarak kabullenmeleri, Doderer'in de belirtti i gibi, ya kategorilerini gz nnde bulundurmalar gerekmektedir (Bkz.: Gltekin, 1990: 5). ocuk ve genlik edebiyat at kavramndan anla lmas gereken hem ocuk hem de genler iin retilen edebiyat metinleri ile edebiyat rn olan szl eserler ile yazl grsellerdir. Bu iki kavram da kendi aralarnda ya ve geli im evrelerine gre

208

okulncesi ocuk edebiyat (06) ve ocuk edebiyat (712/13) ile ilkgenlik edebiyat (12/13 17/18) ve genlik edebiyat (1825/30) edebiyatlar eklinde ikiye ayrlmaktadr (Gltekin, 2011: 21). ocuk ve genlik edebiyat 18. ve 19. yzyllarda sosyolojik, ekonomik ko ullarn tarihsel srece olan etkisiyle ortaya km tr. Neydimin de belirtti i gibi, aklc-aydnlanmac temel anlay , romantik, ovenist ve emperyalist zellikler, ocuk ve genlik medyas, politik e ilimler gibi birok sosyolojik etken ocuk ve genlik edebiyatnn geli imine yn vermi tir (bkz. Neydim, 2003: 32). Dolaysyla Trkiyedeki ocuk ve genlik edebiyat ara trmalarnn ve Trk Yksek retim sistemi ierisinde ocuk ve genlik edebiyat retiminin gemi i de ok eski de ildir. Zira ilk olarak 1998 ylnda Trkiyedeki E itim Fakltelerinin yeniden yaplandrlmas esnasnda retmen yeti tiren E itim Fakltelerinin baz programlarna ocuk edebiyat ad altnda derslerin yerle tirildi ine tank olunmaktadr. lk retim Blmleri ierisinde yer alan Snf retmenli i, Sosyal Bilgiler retmenli i ve Okulncesi retmenli i programlar ile Trke retmenli i Blm ve Trk Dili Edebiyat E itimi retmenli i Blmlerindeki programlara konan sz konusu derslerin - ad her ne kadar gnmzde kullanlan kavram aklamasyla rt myorsa da - programlara konulmu olmas yine de sevindiricidir. retmen yeti tiren bir yksek retim kurumunda e itim ve retim kalitesinin nemi, retmenlerin bir ulusun geli mesindeki rol d nld nde daha iyi anla lmaktadr. retmen, bireyin her bakmdan geli iminde son derece nemli bir yere sahiptir. Bu nedenle, retmen adaynn yksek renim esnasnda iyi bir e itim almas ve bilinlendirilmesi gerekmektedir. Bu konunun nemini Sar yle vurgulamaktadr: retmenin planlad retme etkinlikleri rencilerinin hangi davran lar tam olarak renece ini ve hangi davran lar renmeye de ncelikli olarak ihtiya duyduklarna ba l olarak de i ecektir. (nk) her bir snf kendi ierisinde ve d arsnda ncelikle tecrbelerin bir sonucu olarak de i ik seviyelerde, farkl yetenek ve becerileri renebilecek bireylerden olu an bir gruptur. Bu yzden, dnem ve okul sresince retmen, rencilerin hangi etkinlik ve becerileri rendiklerini ve hangilerini renmeye ihtiya duyduklarn da ara trmas ve tm gereken bilgileri renmesi gerekir (Sar, 2005: 54). Sarnn ilk retim renci ve retmenleri ile dile getirdi i bu szleri niversitede e itim gren renciler ve retim elemanlar iin de sylenebilir. retmen adaylarnn renim grdkleri alan bilgisinin yan sra sanat, edebiyat, tarih, sosyoloji, psikoloji gibi insani bilimler hakknda da yeterli bilgiye sahip olmalar, zelde yeti tirecekleri renciler, genelde ise toplum iin ya amsal bir gerekliliktir. Dolaysyla, rencilerini bilgilendirmenin yan sra rehberlik de edebilmeleri iin uzmanlk alan her ne olursa olsun retmen adaylarnn edebiyatla ve onun bir alt kolu olan ocuk ve genlik edebiyatyla ilgili bilgiye sahip olmalar gereklidir. retmen adaylarnn bu alan tanmas ve bilgi sahibi olabilmesi niversitelerdeki ocuk ve genlik edebiyat e itimi ve retimi ile mmkn olmaktadr. niversite renimi srasnda iyi bir ocuk ve genlik edebiyat e itimi ve retimi alamam retmenler, rencilerini edebiyat eseri seiminde do ru ynlendirememektedirler. te bu noktada niversitelerdeki ocuk ve genlik edebiyat e itimi ve retiminin nemi bir daha ortaya kmaktadr. retmen ve retmen adaylarna ynelik e itli al malar ocuk ve genlik edebiyat e itiminin sorunlarn gzler nne sermektedir. Saadet Maltepe, al ma grubu olarak Balkesir niversitesi Necatibey E itim Fakltesi Trke E itimi Blm 4.snf rencilerinden yararland makalesinde Trke retmenlerinin ocuk edebiyat rnlerini seebilme yeterliliklerini ara trm tr. Maltepe, al mas sonucunda al ma grubunda yer alan retmen adaylarnn sz edilen alanda yeterli olmadklar sonucuna varm tr. () Nitelikli ocuk kitaplarnn ierik ve e itsel zelliklerinde retmen adaylarnn hem konularn hem de kahramanlarn seiminde gereklik, kendi kltrmz, reticilik kavramlarn daha ok vurguladklar ve ocuk kitaplarnn okuma kltr edindirme, duygu evrenini geni letme, anadili bilinci ve duyarll sa lama ve estetik geli ime katk getirme vb. i levlerine yeterince nem vermedikleri sonucuna varlm tr. Ara trmada nitelikli ocuk edebiyat rnlerini seebilme konusunda kendini yeterli ve yetersiz gren retmen adaylarnn hemen hemen e it sayda oldu u; kitap seimi konusunda kendini yeterli gren retmen adaylarnn ise yeterliklerini, nitelikli ocuk kitaplarnn zelliklerine ili kin bilgileriyle yanstamadklar sonucuna ula lm tr (Maltepe, 2009: 411). retmenlerin ocuk ve genlik edebiyat konusundaki bilgilerini lmeye ynelik bir di er al ma da Hlya Yazc Okuyann Burdur ili merkez retim kurumlarnn 5. snflarnda grevli snf retmenlerine ve 6. snf Trke retmenlerine ynelik uygulad al masdr. Okuyan al masnda, kitap seim ltlerini d yap, iyap ve e itsel zellikler olarak ba lk biiminde

209

gruplandrlm tr. Her bir grubun 13 maddeden olu tu u ankete verilen yantlar sonucunda, retmenlerin e itsel zelliklere d yap ve i yap zelliklerinden daha fazla nem verdikleri grlm tr (Bkz.: Okuyan, 2009: 140-144). Okuyan al masnda ayrca, al maya katlan retmenlerin ocuk edebiyat eserinin ta mas gerekti i zellikleri tam olarak kavrayamadklarn da belirtmektedir (Bkz.: a.g.e., 135-156). Kuran ve Erszl ise, Snf retmenlerinin ocuk Edebiyatna li kin Gr leri ba lkl al malarnda Tokat il merkezinde bulunan 22 ilk retim okulundaki snf retmenlerine anket uygulam lardr. Ara trmaclar anket sonucunda, retmenlerin ocuk ve genlik edebiyatnn neminin bilincinde olduklarn ifade etmelerine ra men yeterli bilgi birikimi ve bilince sahip olmadklar sonucuna varm tr. () rencilerin okuyaca kitaplar dil, imla ve ierik ynnden kontrol eden, yeni yaynlar takip eden, sene ba nda bir okuma listesi hazrlayan, farkl ocuk edebiyat rnlerinden rnekler getiren retmenlerin sklkla yazar ad olarak mer Seyfettin ve Kemalettin Tu cuyu belirttikleri ve eser ad olarak da sklkla Ka a y belirtmeleri, hatta 29 retmenin bu soruya cevap vermeyip bo brakmas, 5 retmenin Son bir ylda bu tarzda eser okumadm ifadeleri, bu eli kiyi gzler nne sermektedir. Bu verilerden hareketle, retmenlerimizin ocuk edebiyatnn e itim retimdeki yerine ve nemine inanmalarna ra men bu konuda ilgilerinin istenen dzeyde olmad ve gnmz a da ocuk edebiyatn takip etmedikleri sylenebilir (Kuran ve Erszl, 2009: 15). retmenlerin ocuk ve genlik edebiyat alanndaki bilgilerini lmeye ynelik yakn tarihli bir al ma da Ergn ve Gndz tarafndan 2010-2011 retim ylnda Afyon Kocatepe niversitesi E itim Fakltesi Okulncesi retmenli i Anabilim Dalnda renim gren nc ve drdnc snf rencilerine uygulanm tr. Ergn ve Gndze gre; () okulncesi retmen adaylarnn renim srelerince teorik bilgiyi ald , fakat ocuk kitaplaryla ilgili hizmet ncesinde uyulamaya dnk her hangi bir faaliyette bulunmad iin, ocuklar asndan ocuk kitaplarnda hangi zelliklere nem verilmesi konusunda prati e dn m bir tecrbe birikimine sahip olmadklar sylenebilir (Ergn ve Gndz, 2011: 920). retmen ve retmen adaylarna ynelik olarak 2009-2010 yllarnda farkl illerde gerekle tirilen bu drt al ma sonucunda benzer sonulara ula ld grlmektedir. Okulncesi retmenleri, snf retmenleri ve Trke retmenlerinin, ocuk ve genlik edebiyatndan en yo un biimde yararland n d nmek, dolaysyla da bu alanda bilgi sahibi olmalarn beklenmek yanl olmayacaktr. Kuran ve Erszlnn de vurgulad gibi ocuk ve genlik edebiyat bilgiyi duyulara ve duygulara hitap ederek sunabilen, tm derslerde yararlanlabilecek bir daldr. Bu sebeplerle snf retmenlerinin ocuk edebiyatna ili kin ilgilerinin bir hayli yksek olmas, yeni yaynlar takip etmesi ve ok sayda ocuk edebiyat eserini bilmesi bunlardan nasl yararlanaca zerine al m olmas gerekir (Kuran ve Erszl, 2009: 5). Ancak ele alnan drt ara trmann sonularna bakld nda byle bir durumun sz konusu olmad grlmektedir. Bu al mada ele alnan ocuk ve genlik edebiyat e itimi ve retimimin nemi bu noktada ortaya kmaktadr. retmen ve retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyat alannda yeterli bilgi birikimine sahip olmamalar, rencilerine kitap nerisinde bulunmakta zorlanmalar gibi sorunlar, niversitelerdeki ocuk edebiyat derslerinin verimli olmad nn bir gstergesi olarak grlebilir. Maltepenin al masna katlan iki rencinin gr leri bu kany destekler niteliktedir. Sz konusu renciler ocuk edebiyat eseri seiminde kendilerini yeterli grmezken bu durumu ocuk Edebiyat dersinin ieri ine ve i leni ine ba lamaktadr. (Bkz.: Maltepe, 2009: 410). Yukarda incelenen al malardan ama ve kapsam asndan farkl olmakla birlikte e itim fakltesi rencilerine ynelik olarak gerekle tirilmi bir al ma, ocuk Edebiyat dersine dair arpc veriler ortaya koymaktadr. Kl ve Acatn 2007 ylnda Celal Bayar niversitesi Demirci E itim Fakltesi son snf rencilerine uygulad anket sonucunda ortaya kan retmen Adaylarnn Alglarna Gre retmen Yeti tirme Programlarndaki Derslerin Gereklilik ve e Vurukluk Dzeyi adl makalede snf retmeni yeti tirme programnda yer alan derslerin gereklilik ve i e vurukluk dzeyleri ara trlm tr. Ara trma sonucunda gereklilik asndan de erlendirildi inde, ocuk edebiyat dersi tm dersler arasnda en az gerekli grlen be ders arasnda yer almaktadr (Bkz.: Kl ve Acat, 2007: 27). Bununla beraber, ocuk Edebiyat dersi kendi grubu olan Alan Genel Kltr Dersleri arasnda ise 3. srada yer almakta ve bu grup iinde gerekli grlmektedir. Kl ve Acat bu durumu yle de erlendirmektedir: Bu grupta en ok gerekli grlen dersler incelendi inde; bunlarn daha i e vuruk, daha ocu a dnk bir ierikle yrtlebilecek; en az gerekli grlen derslerin ise daha yo un bir alan bilgisiyle doldurulabilecek dersler oldu u grlmektedir (a.g.e., 29).

210

ocuk Edebiyat dersi i e vurukluk asndan de erlendirildi inde ise genel kltr dersleri arasnda en az d a vuruk ders arasnda yer almaktadr. Ara trmaclara gre; Bu derslerin ieri inin retmenlik mesle i ile do rudan ilgili olmamas, bu derslerde renilenlerin byk ksmnn kuramsal bilgiler ile ykl olmas retmen adaylarnn bu dersleri daha az gerekli grmelerine neden olmu olabilir (a.g.e., 33). ocuk Edebiyat dersinin retmen adaylar tarafndan en az gerekli ve en az i e vuruk derslerden biri olarak de erlendirilmesi son derece dikkat ekicidir. Bu durum ancak retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyatn tanmamalar ve nemini kavramam olmalar ile aklanabilir. ocuk Edebiyat derslerinin ieri i ve i leni indeki sorunlarn kayna nda iki temel nedenin yatt sylenebilir. Bunlardan ilki, yksek retim kurumlarnda bu dersleri veren retim elemanlarnn ocuk ve genlik edebiyat alannda uzman ki iler olmay dr. Sz konusu retim elemanlarnn o unlukla, ocuk ve genlik edebiyat metinlerinden Trke, sosyal bilgiler, fen bilgisi, matematik, resim, mzik gibi e itli derslerde nasl yararlanlabilece i konusunda bilgi sahibi olmadklar bilinmektedir. E itim Fakltelerinde okutulan ocuk ve genlik edebiyat derslerini amaca uygun bir biimde verecek, ocuk ve genler iin grelik ilkesine gre retilen edebi rnler ile sz konusu rnleri, yazar ve izerlerini tantacak, okuma kltr ve edinimini geli tirecek retim elemanlarna gereksinim duyulmaktadr. Sz konusu niteliklere sahip retim elemanlarn yeti tirecek bir yksek retim kurumunun bulunmamas ise niversitelerde ocuk ve genlik edebiyat retiminin en temel sorununu olu turmaktadr. Bu noktada lkemizde ok sayda Trk Dili ve Edebiyat Blmlerinin oldu u ve bu blmlerin her yl binlerce renci mezun etti i sylenebilir. Bu do rudur, ancak sz konusu blmlerde ne ocuk ve genlik edebiyat retimi yaplmakta ne de bu dersleri veren ya da verecek olan -gereksinim duyulan bilgi birikimine sahip bireysel olarak kendini yeti tirmi birka ki i d nda - retim elemanlar bulunmamaktadr. te yandan yksek retim kurumlarndaki retmen yeti tiren e itim fakltelerinin baz programlarnda okutulan derslerden Okulncesi retmenli i programndaki dersin adnn okulncesi ocuk edebiyat, Snf retmenli i programlarndaki dersin ocuk edebiyat ile Sosyal Bilgiler ve Trke retmenli i Programndaki dersin ilkgenlik edebiyat ve Trk Dili Edebiyat E itimi retmenli i programlarndaki dersin adnn da genlik edebiyat olarak adlandrlmas gerekir. Zira her retmenlik programnn hedef kitlesi ile o hedef kitlede yer alan okurlarn ya lar, sosyoekonomik ve sosyokltrel yaplar birbirinden olduka farkldr. Bu nedenle derslerin adnn ve ieri inin de farkl olmas zorunlulu u ortaya kmaktadr. ocuk Edebiyat derslerinin i leni indeki sorunlarn kayna nda yatan ikinci temel neden ise, ocuk ve genlik edebiyat dersleri iin retim elemanlarnn yararlanabilece i bir ders kitabnn bulunmay dr. ocuk ve genlik edebiyat alannda lkemizde e itli al malar bulunmaktadr. Sz konusu kitaplar incelendi inde alan bilgisi asndan nitelikli eserler olmakla birlikte ders kitab olarak kullanlmak zere ele alndklarnda, eksikliklerinin oldu u grlmektedir. Sz konusu kitaplarn retim elemanlar tarafndan nasl kullanlmas ve yararlanlmas gerekti ini aklayan yardmc rehber kitaplar bulunmamaktadr. Anadolu niversitesi Yaynlar arasnda yer alan ve okulncesi retmenli i program iin hazrlanan Okulncesinde ocuk Edebiyat kitab, retmen adaylarna ynelik tasarlanm nitelikli bir al madr. Bununla beraber bu ders kitabnn da eksiklikleri bulunmaktadr. Eser, ocuk ve genlik edebiyatn tmden kapsam iine alan bir al ma olarak planlanm olsayd gerek e itim fakltelerinde grev yapan retim elemanlarna gerekse okulncesi, ilk retim ve orta retim kurumlarnda grev yapan ya da yapacak olan retmen ve retmen adaylar ile yneticilere daha yararl olabilirdi. Bu al mann ilk retimde grev yapan retmenler iyi bir referans kitab olabilece i d nlebilir. Ancak ayn eyi yksek retim kurumlarnda grev yapan retim elemanlar iin sylemek mmkn de ildir. Bu nedenle yksek retim kurumlarnda kullanlmak zere retmenlerin ihtiyalar da gz nne alnarak, beklentileri kar layabilecek okulncesi ocuk edebiyat, ocuk edebiyat, ilkgenlik dnemi edebiyat ve genlik edebiyat kitaplarnn bir an evvel hazrlanmasna gereksinim duyulmaktadr. Bu amala ocuk ve genlik edebiyat alannda uzman retim eleman ve ara trmaclardan olu an bir komisyon kurulmas gereklidir. Yksek retim kurumlarnda ve zellikle de e itim fakltelerinde ocuk ve genlik edebiyat derslerini vermekle grevli retim elemanlarnn kullanm iin kaleme alnacak sz konusu ders kitaplarnn, ocuk ve genlik edebiyat rnleri ile yazarlar hakknda bilgi vermek ve tantmaktan ziyade ocuk ve genlere okumay sevdirmenin, onlara anadil olarak Trkenin zenginliklerini kazandrmann, onlarda okuma kltr olu turmann, onlar yaratc ve retici klmann ve onlara ele tirel d nmenin olanaklarn sa layacak bilgileri vermesi ve ocuk ve genlik edebiyat e itimine ynelik yntemlerin nasl kullanlaca konusundaki bilgileri iermesi gerekmektedir.

211

Toplumu yksek uygarlk seviyesine ta yacak nitelikli bireylerin olu umunda iyi yeti mi retmenlerin konumu yadsnamaz. Bylesi retmenlerin yeti ebilmesi ise e itim fakltelerinde verilen e itim ve retimin niteli i ile do ru orantldr. retmen adaylarn yeti tiren retim elemanlarnn alannda uzman ki iler olmas gerekmektedir. Bu al mada ele alnan ocuk ve genlik edebiyat e itimi, e itim fakltelerindeki farkl programlarda Alan Genel Kltr Dersleri arasnda yer alan ocuk Edebiyat dersleri ile yrtlmektedir. Bu dersin ieri inin ve i leni inin yeniden dzenlenmesi, dersin ihtiyalarna ynelik ders kitabnn bulunmas, bu dersi verecek retim elemanlarnn ocuk ve genlik edebiyat alannda uzman olmas, ocuk ve genlik edebiyat uzman yeti tirecek yksek retim programlarnn almas sorunun zlmesinde yatmaktadr. Okuyan bir toplum yaratmak iin, sz edilen niteliklere sahip ders kitaplarnn hazrlanmas, ocuk ve genlik edebiyat e itimini lisans ve lisansst dzeyde gerekle tirecek programlarn almas ile olasdr.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Bykkavas Kuran, ., Erszl, Z.N. (2009) Snf retmenlerinin ocuk Edebiyatna li kin Gr leri. Yznc Yl niversitesi E itim Fakltesi Dergisi. V1, I, 1-17. Dahrendorf, M. (1979) Kinder- und Jugendliteratur. Stocker, K. (Yay.).Taschenlexikonder Sprachdidaktik. Frankfurt. deutschen Literatur und

Doderer, K. (1977) Kinder-und Jugendliteratur. Doderer, K. (Yay.). Lexikon der Kinder- und Jugendliteratur. B. 1. 2. und 3. Wein-heim/Basel. Ergn, M., Gndz, A. (2011) Okulncesi retmen Adaylarnn Okulncesi ocuk Kitaplarn De erlendirmesi. 2nd International Conference on New Trends in Education and Their Implications. Ankara: Siyasal Kitabevi. s.914-921. Gleryz, H. (2006) Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem Yaynclk. Gltekin, A. (1991) Kinder- und Jugendliteratur in der Trkei in sterreich (Anaytischer Themenvergleih). Yaymlanmam doktora tezi, Anadolu niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Eski ehir. Gltekin, A. (2007a) Grelik lkesine Uygun Olan ve Olmayan rnek Metinlerle Trk ocuk ve Genlik Edebiyatna Ele tirel Bir Yakla m. VI. Uluslar aras Dil, Yazn, Deyi bilim Sempozyumu, 12 Haziran 2006. Sleyman Demirel niversitesi Basmevi, Isparta. Gltekin A. (2007b) Trk ocuk ve Genlik Edebiyatnda Almanya ve Alman mgesi. Eski ehir. Gltekin A.,ifti, Z. vd. (2011) Uzayl Ulya le Mardinden Dnyaya Ho gr Kprs Alman Dili, Edebiyat ve Kltr zerine Ara trmalar Prof.Dr. Hseyin Saliho lu Arma an. Haz. Ali Osman ztrk, Zehra Glm , Nevide Akpnar Dellal. Ankara: Bar Kitap. Kl, A., Acat, B. (2007) retmen Adaylarnn Alglarna Gre retmen Yeti tirme Programlarndaki Derslerin Gereklilik ve e Vurukluk Dzeyleri. Krgzistan Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,17, 21-37. Neydim, N. (2003) ocuk ve Genlik Edebiyat Tarihine Sosyolojik De i imler Asndan Genel Bir Bak .oluk ocuk Dergisi, Ankara: Kk Yaynclk. Maltepe, S. (2009) Trke retmeni Adaylarnn ocuk edebiyat rnlerini Seebilme Yeterlilikleri. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 12, 398-412. Sar, H. (2005) Etkili Bir retim in Bir retmenin Planlamas Gereken Stratejiler. retmenin Dnyas. Editr: Do. Dr. Ali Murat Snbl. Ankara: Mikro Yaynclk. Sever, S. (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. Schweikle, G.I. (1984) Kinder- und Jugendliteratur. Stilwrterbuch zur Weltliteratur. Stuttgart. Yazc Okuyan, H. (2009) Trke ve Snf retmenlerinin Okuma Saatlerinde Kullanlan ocuk Edebiyat rnlerini Seme ltleri. Mehmet Akif Ersoy niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 18, 135-159.

212

EDEB YAT TEMELL KARAKTER E T M YAKLA IMINDA OCUK EDEB YATININ YER
Ar . Gr. Banu ZDEM R Gazi niversitesi Gazi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm Ar . Gr. Esra KARAKU TAY Gazi niversitesi Gazi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm Ar . Gr. Buket DEDEO LU ORHUN Dumlupnar niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm
zet Ki ili in iki boyutu miza ve karakterdir. Karakter bireyin iinde bulundu u evrenin toplumsal de erlerinden ve ahlak kurallarndan olu ur. Karakter, tecrbelerin ve e itimin etkisi ile zamanla de i ikli e u rar ve ilerleme gsterir. Bu yzden karakter e itimi ok nemlidir. Karakter e itimi rencilerin ya amlarnda mantkl, etkili ve sorumluluklarn ta yabilecekleri seimler yapabilme imkn sa layan bilgi beceri ve yeteneklerinin geli tirilmesi demektir. ocuk edebiyat rnlerinin de ocu un hayatnda derin etkilere sahip oldu u d nld nde bu rnlerin karakter e itiminde de nemli bir yere sahip oldu u sylenebilir. Karakter e itimi yakla mlarndan edebiyat temelli karakter e itiminde ocuk edebiyatnn yerini yaznsal ba lamda incelemeyi amalayan bu al mada nitel ara trma yntemlerinden biri olan dokman analizi kullanlm tr. Anahtar Szckler: Karakter e itimi, ocuk edebiyat.

Abstract The two dimensions of personality are temperament and character. Character comprises the social values and ethics rules in the individual's environment. Character changes and progresses in time under the effect of experiences and education. Therefore, character education is of great significance. Character education means the promotion of skills and knowledge which enable students to make logical, effective decisions which they are capable of realizing. Considering its deep influence over the child's life, it could be argued that children's literature has also a significant place in character education. The present study aims to examine the position of children's literature in literature-based character education, one of the approaches in character education, in textual context and adopts the. documentanalysis,which is one ofthe qualitative research methods. Key Words: Character education, children literature.

Bir insann karakteri, o insann kaderidir Heraklit Giri Ki ili in iki boyutu miza ve karakterdir. Karakter sosyal bilimler iinde birok farkl disiplin tarafndan ele alnmaktadr. Karakter tanmlar da bu erevede farkllk gstermektedir. TDK, karakteri 1.Ayrt edici nitelik. 2. Bir bireyin kendine zg yaps, onu ba kalarndan ayran temel belirti ve bireyin davran biimlerini belirleyen, stn ana zellik, z yap, ra, seciye. 3. Bir kimsenin veya bir insan grubunun tutumu, duygulanma ve davran biimi. olarak tanmlarken edebiyat ierisinde Bir eserde duygu, tutku ve d nce ynlerinden ele alnan kimse. Ki ile tirme i leminde derinlemesine ele alnan oyun ki isi; kendine zg nitelikler iinde ruhsal geli imi olan oyun ki isi olarak tanmlar. Karakterin d grn leri tesinde anlam sa layan i ya am vardr. Felsefe biliminde ise karakter Bireyin kendi kendine egemen olmasn, kendi kendisiyle uyum iinde bulunmasn, d n ve hareketlerinde tutarl, sa lam kalabilmesini sa layan zellikler btndr. Genel olarak karakter, e itli ruhsal yeteneklerin bir ki ide zel bir biimde toplanmas eklinde tanmlanabilir (Gvsa, 1999: 85; a da ve Seer, 2002: 96). Karakter iinde bulundu u evrenin toplumsal de erlerinden ve ahlak kurallarndan olu ur ve de erlendirilir. Karakter, tecrbelerin ve e itimin etkisi ile zamanla de i ikli e u rar ve ilerleme gsterir. 213

Ama Bu al mann amac, hzl bir biimde ilgi duyulmaya ba lanan, geli en ve yaygnla an karakter e itimi yakla mlarndan edebiyat temelli karakter e itiminde ocuk edebiyatnn yerini, karakter e itiminde kullanlabilecek eserlerin niteli ini yaznsal ba lamda incelemektir. Yntem Ara trmada nitel ara trma yntemlerinden biri olan dokman analizi kullanlm tr. Dokman incelemesi, ara trlmas hedeflenen olgu veya olgular hakknda bilgi ieren yazl materyallerin analizini kapsar (Yldrm ve im ek, 2006: 187). Karakter ve Karakter E itimi Karakter, tavrlardan, davran lardan, motivasyonlardan, toplumun kabul etmedi i sosyal davran lardan kanmaktan ok daha geni bir kavram yanstr (Gkek, 2007). Bu konuda anonim bir sz vardr: "Karakter, hi kimse bize bakmyorken, bizim ne syledi imiz ve ne yapt mzdr." Karakter, ki inin sosyal, d nsel, zihinsel ve ahlaki anlay nn olumlu ynde geli imi olarak tanmlanabilir (Battistich, 2005: 2). Bu geli im hayatn her evresinde gzlenebilmektedir. Bu yzden karakter e itimi ok nemlidir. Harnede gre Karakter e itimi belki bir tek ki iyle ba lar fakat btn bir toplumu in a eder. (Harned, 1999dan Akt.: Gzde, 2007). Karakter e itimi rencilerin ya amlarnda mantkl, etkili ve sorumluluklarn ta yabilecekleri seimler yapabilme imkn sa layan bilgi beceri ve yeteneklerinin geli tirilmesi demektir (Ryan, Bohlin, 1999dan Akt.: Ek i, 2003: 81). Birok e itimci karakterin ok nemli oldu u konusunda hem fikirdir. Fakat burada asl soru; karakter retilebilir mi ve nasl retilmelidir. Bu sorular gemi te de gnmzde de tart lan sorulardr. Rusnak (1998), karakterin retilebilece ine ve baz zel ilkelerin (yntemlerin) karakter e itimini kolayla traca na inanmaktadr. Birinci ilke (yntem), e itimcilere karakter e itiminin bir ders (konu) olmad n ve onu her yerde grebileceklerini (bulabileceklerini) hatrlatr. kinci ilke; karakter e itiminin "aktif" bir e itim oldu unu belirtir. Karakter e itimi rencilerin karakter geli imi iin gerek ve ilgili olaylar, gnlk uygun zamanlarda onlarn aktif rol almalarn sa layarak ve gnlk d ncelerini payla arak btnle tirmelidir (Akt.: Gzde, 2007). Karakter e itimi; de erler e itimi, ahlak e itimi, karakter geli imi, etkin e itim, vatanda lk geli imi gibi birok farkl isim altnda uygulanmaya al lsa da hepsindeki ama, o unlukla ayndr: ocuklar topluma kazandrmaya yardmc olmak(Hall, 2000den Akt.: Akkiprik, 2007: 1). Karakter e itiminin amac; ocukken anlay l, ilgili, ahlaki de erleri olan, retken, genlik a nda kapasitelerini en iyisini yapmak iin kullanan, do ru eyler yapan ve hayatn amacn anlayarak buna gre ya ayan iyi birer ocuk yeti tirmektir. Etkin karakter e itimi, tm rencilerin herhangi bir beklenti olmadan kendi potansiyellerini ke fetmelerini sa lamak amac ile snflar ve okul ortamlar olu turulmasn iermektedir (Battistich, 2005: 3). Bu e itimin temelleri ailede ve ocu un yakn evresinde atlr. Ancak ocu un kendi ki ili ini olu turdu u ergenlik a na kadar bu sre devam eder. Yani bu demektir ki biz ocuklarmza bu e itimi okul dhil birok ortamda da devam ettirebiliriz. Karakter e itimi fikirleri de i tirme ve duygular ke fetme zerine odaklanmamaldr. Karakter e itimi; hayali, bilind , tepkisel, bilinalt ile alglanan ya da rastgele olmaktan ziyade maksatl, bilinli, planl, inisiyatifi ele alan, d nceli ve organizedir (Wiley, 1998den Akt.: Akkiprik). Bu erevede, gnmzde karakter e itimi renme ortamlarnn farkl ynlerini ki isel geli im ile ili kilendiren emsiye bir terim olarak kullanlmaktadr. Bu terimin iine ald alanlardan bazlar yle sralanabilir: Ahlaki akl yrtme, bili sel geli im, sosyal ve duygusal geli im, ahlak e itimi, erdemler, hayat becerileri e itimi, ilgili (caring) toplum, sa lk e itimi, iddet nleme, at ma zme, akran dayan mas, etik/ahlak felsefesi, vatanda lk e itimi. Bu geni kapsam nedeniyle karakter e itimini tanmlamak zor olmaktadr. Ancak genel olarak bakld nda, karakter e itiminin ahlak e itimi, vatanda lk e itimi ve karakter geli iminin e itli alanlarna vurgu yapt sylenebilir (www.indiana.edu...,http://www.ericdigests.org...). Karakter e itimi terimi daha ok ABDde kullanlmakla birlikte zaman iinde yaygnla m tr. ABDnin kurulma a amasnda, demokrasi iin erdemli vatanda lar yeti tirmenin nemi fark edilerek, bu grev e itimin en nemli i levlerinden biri olarak tanmlanm tr. Bu anlay erevesinde, karakter e itimi Amerikan e itim sisteminin temelini olu turmu tur. 19. yzyln sonundan ba layarak 1940lara kadar, karakter geli imi iin e itime olan ilgi ok byk olmu tur. Bu ykselen ilgi, 2. Dnya sava ile duraksam tr. 2. Dnya sava ndan sonra, genlerin ahlaki geli imi, ahlaki de erlerin toplumsal adan sorgulanmas gibi konulara gsterilen ilgi genlerin sosyalle mesine ynelik pek ok yakla mn da ortaya kmasna yol am tr. Bu yakla mlardan biri de de erlerin netle mesi 214

yakla m olmu tur (Althof ve Brkowitz, 2006: 496). Bunun iin son yllarda Amerika, ngiltere, Fransa ve Almanya gibi ok uluslu ve kltrl lkelerde yurtta lara ortak temel de erler edindirmek, onlar sa lam karakterli olmalar ynnde e itmek iin retim programlar geli tirilmi tir (www.heartwoodethics.org). Farkl etnik gruplar barndran geli mi lkelerde karakter e itimi, duruma gre farkl retim programna ba l bir dersle veya vatanda lk bilgisi ve sosyal bilgiler dersi retim programlarna dhil edilmi tir. Bu derslerde bireylerin zellikle cesaret, sadakat, adalet, sayg, umut, drstlk ve sevgi gibi evrensel de erlerin benimsetilmesi amalanm tr (Davies vd. 2005; Leming 2000). Amerikada da Avrupadakine benzer temel de erlerin aktarm iin bir karakter e itimi program benimsenmi , programda zellikle acma, cesaret, nezaket, adalet, gurur, efkat, sadakat, azim,sayg ve sorumluluk gibi ana de erlerinin bireylere kazandrlmasna al lm tr (Gibbs ve Earleyden Akt.: Karatay, 2011). lkemizde karakter e itimi ve de er aktarm al malar, okullarda ayr bir program ve ders yerine Trke, Hayat Bilgisi, Sosyal Bilgiler, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi gibi derslerin retim programlar ile gerekle tirilmeye al lmaktadr. Black (1996dan Akt.: Morrison, 2006: 69), karakteri in a etmek iin tasarlanan okul aktiviteleri, rencilerin okul iinde ve d ndaki davran larnda, ok az bir etkiye sahip oldu unu belirtmektedir. Morrison (2006) kendi al masnda tek ba na karakter e itiminin renci disiplininde etkisi olmad sonucuna ula m tr. Kohn (1997: 429dan Akt.: Eksi, 2003: 92) ele tirilerinde yle demektedir: Bugnlerde karakter e itimi altnda yaplmakta olan, o unlukla ocuklara syleneni yapmalarn ve daha fazla al malarn ieren bir dizi nasihat ve d sal te vikten ibarettir. Dolaysyla karakter e itiminde yeni yakla mlar nem kazanmaktadr. De erlerin do rudan retimi, telkin yakla m, de er analizi yakla m, de er aklama yakla m, ahlaki ikilem tart malar, hizmet retimi, retim programlarnn btnle tirilmesi, oklu strateji yakla m, edebiyat temelli yakla m vb. gibi birok strateji karakter e itiminde kullanlmaktadr. Karakter e itimi yakla mlarnn zaman iindeki de i imi ve geli imi gz nne alnd nda, 2000li yllarda uygulanan Karakter E itimi yakla mlarnn ok daha az do rudan ve didaktik e itim yntemleri ierdi i, buna kar n daha ok informal ortam ve ili kiler zerine yo unla t sylenebilir. Bu do rultuda, erdemlerin do rudan retilmesine ynelik ayr bir ders almasna olumlu bakan yakla mlar bulunmasna ra men, genel e ilim erdemlerin tm derslerde, ilgili konularla ili kilendirilmesi ynndedir. ocuklara kazandrlmas hedeflenen de erlerin aktarlmasnda edeb kitaplardan yaralanmak geerli ve pratik bir yntem olarak kabul edilmektedir (Tomlinson ve Lynch-Brown, 1996; Andrews, 1994; Bennett, 1995; Wynne ve Ryan, 1997). Karakter e itiminde edeb eserlerden yararlanmay etkili bir yntem olarak gren Bohlin (2005: 179)e gre -edeb eserler, olumlu karakter zelliklerinin irdelenmesi- rencilerin kendi hayatlarnda da byle olaylarla kar la abilecekleri ynnde ahlaki hayal glerini harekete geirir. Anlatlan hikyelerdeki hayatlar, sa duyuyla, herhangi bir ekilde erdemi geli tirmek iin rencileri mcadeleye davet eder. Yazn eserleri, insana zg de erlerin, toplumsal ya amn ve a n gerektirdi i de erlerin benimsenmesinde nemli rol oynar. Dolaysyla yazn insann, hem bireysel hem de sosyal hayatta iyiye, gzele ve do ruya ynelmesinde etkili olur (Kavcar, 1999: 6). ocuk edebiyat ocu un iinde bulundu u dnyadan farkl dnyalar grmesini sa layp hayal dnyasn geli tirir. Kendisini bir birey olarak alglayp evresinde ya ananlar da fark etmesine yardmc olur. lkemizde son yllarda ocuk edebiyat alannda dikkate de er geli meler grlmektedir. Dergilerin yannda gnlk gazeteler, radyo ve televizyon kanallar bu konuya nemli bir yer ve zaman ayrmaya ba lam tr. E itimciler de ocuklara seslenen yaynlarn ne gibi nitelikler ta malar gerekti i konusunda nerilerde bulunup al malar yrtmektedir. ocuk edebiyat rnleri hangi trde olursa olsun ele aldklar konular, anlatm teknikleri ve ki i kadrosu bakmndan ocuklarn dnyasn olumlu ynde geli tirmeye, onlara birtakm de erleri ve do ru davran kalplarn kazandrmaya yneliktir. ocuklarla ilgili edebiyat, karakter e itimini olu turmada, mevcut mfredata etkili bir ara sa lar (Schmidt ve Palliotet, 2001; Forgan, 2002). Karakter e itiminde en ideal sonucu almak iin, derste u prensipler denenmelidir (Sridhar ve Vaughn, 2000): Tanmlama: Okuyucular, hikyedeki ana karakteri ve olaylar tanmlayabilmelidir. Katlma: Okuyucular, durumla ilgili ba hissedebilmelidir. kurabilmeli ve ana karakter ile duygusal bir ba

Olayn i yzn anlama: Bu anlama, okuyuculara ana karakteri ve durumu analiz etmeye ve paradaki uygun olmayan davran larn yerini alacak etkili alternatifler bulmaya imkn sa lar. Edebiyatn, karakter e itiminde bu kadar cazibeli olu unun bir nedeni de her ya dzeyinde kullanlabilir olmasndandr (Edginton, 2002: 115). Bunun bir di er temel nedeni edeb eserlerin

215

ocuklarn ya adklar olay ve durumlarla ilgili olmas ve aktarlacak de erlerin biro unun edeb trlerde bulunmasdr. Nitelikli ocuk edebiyat rnleriyle ocu un bili sel, duyu sal, dilsel ve ki ilik geli imine de dolayl olarak olumlu ynde katk sa lanm olacaktr. ocuk bu eserlerde kendini bulur, eserdeki kahramanla kendini zde le tirir, onlarn davran larndan etkilenir, kar la trmalar yapar bu yzden ocuk edebiyat rnlerinin ocu un ki ilik geli imindeki etkisi tart lmazdr. Ancak karakter e itiminde, de er aktarm iin kullanlacak edeb eselerin de bu bakmdan baz nitelikleri ta mas gerekir. OSullivan (2004: 641)a gre, ocuklarn karakter e itiminde kullanlacak kitaplarn u niteliklere sahip olmas gerekir: 1. yi yazlm kitaplar, ahlak ikilemler ierir. 2. Edeb seviyenin tesinde, anlamay sa layan derinlikteki kitaplar. 3. Hayranlk uyandran fakat rencilerle hemen hemen ayn ya larda ve inanlabilir karakterleri ieren kitaplar. 4. Ana karakterleri, ok e itli kltrlerden gelen kz ve erkeklerden olabilen geni likteki kitaplar. Karakter e itimi kavramnn ilgi oda haline gelmesi bu konuda da bilgi kirlili ine yol am tr. Birok yaynevi karakter e itimi ad altnda kitap serileri kartmaya ba lam tr. Baz yayn evleri sadece de er belirleyip o erevede hikye derleme yolunu seerken baz yayn evleri ya , hitap edilen kitle ( retmen, aile, ocuk) gibi kriterlere gre eserlerini yaynlam lardr. Karakter e itiminde kullanlacak eserlerin hem ekil bakmndan mkemmel hem de z bakmdan kuvvetli, dramatik veya heyecan uyandrc ieri iyle zengin olmas iin nitelikli ykleri semek gerekir (OSullivan, 2004; a layan, 2005). retim programlar geli tirme uzmanlar do ru ierik seimi, retim aralar hazrlayclar ve retmenler nitelikli edeb eserler ve retim teknikleri, etkinlikleri semesi, bunlar okuma saatlerinde rencilerle birlikte okuma-kavrama al malarndan sonra ikilemli olay ve durumlardan hareketle ele tiriye amas, tart mas, do ru davran rencilere buldurmas durumunda ocuklarn karakterleri olumlu ynde geli ebilir. ocuklar ve genler iin seilen kitap ya da hikyelerin e ilimleri 20. yy.n ba larndan gnmze kadar olduka de i iklik gstermektedir. Baz uygulamaclar nce didaktik sonra duygusal en sonunda da gereki edebi yaptlar karakter e itimi uygulamalar iin temel almaktadrlar. ocuk kitaplar, izginin ve dilin anlatm olanaklaryla de i ik karakter zelliklerini, dolaysyla e itli ki ilikleri canlandrr. Karakterlerden ve onlarn ili kilerinden esinlenerek yaratlan kurgularla; ocuklarn insan, do ay ve ya am tanmasna ili ki bir deneyim alan olu turur (Sever, 2003: 47). Kitaplarn ieri i kadar izlenecek retim yntem ve teknikleri de karakter e itiminde nemli rol oynamaktadr. Geleneksel anlay ta oldu u gibi okumalar iin ocuklara 100 Temel Eser ad altnda bir dizi edeb eser tavsiye edip okuma saatlerinde veya okul d nda gerekle tirilen serbest okuma etkinlikleri ile bunlardan ortak bir de ere veya de erler btnne zamanla ereceklerini varsaymak, beklentileri olumlu ve yeterli dzeyde kar lamayabilir. nk ocuklar, edeb bir eseri okusalar bile yazarnn asl vermek istedi i ana d nceyi, iletiyi kavrayamadklar, metin i lenen ana d nceye ba l ahlaki de erleri kavramak ise onlarn okuma becerileri, bilgi birikimleri ve ahlaki geli im dzeylerine gre farklla t belirlenmi tir (Narvaez, 2002). Hatta ya dzeylerine gre farklla makla birlikte ocuklara; Okudu unuz hikyeden ne anladnz? sorusu yneltildi inde genellikle ocuklar, hikyedeki ana d nceyi sylemek yerine onu zetlemeye al tklar bilinen bir gerektir. Bu durumda edeb eserler aracl yla yaplmak istenen karakter e itimi, de er aktarm retmenlerin rehberli inde rencilerle birlikte yaplacak i birlikli renme etkinliklerine dayal ahlaki muhakeme yntemine dayal ele tirel okuma, dramatizasyon, rol oynama, ele tirel yazma, metin tamamlama ve tahminde bulunma gibi e itli retim teknikleri ile gerekle tirilebilir. Bunun iin konuyla ilgili bir retim programna ve bunu uygulayabilecek retmenlere ihtiya vardr. Karakter e itiminde metin zerinde yaplan tart malar genel baz sorular yardmyla ba latlabilir. Karaktere ne oldu? Ba ka ne oldu? Sonra ne oldu? O sence ne hissediyor? Neden bu ekilde yapt? Ba ka bir neden var myd? Sen ne yapardn?

216

Kahraman sen olsaydn ne yapardn? Ba ka bir ekilde nasl biterdi? Ba ka bir ekilde nasl yaplrd? Bu hikye ne demeye al yor? Bu fikri ba ka herhangi bir yerde kullanabilir misin? Bu sorular renciyi hikyede resmedilen probleme ili kin akl yrtmelerini canlandrr ve bu yolla kendi ile hikye arasnda bir ba n kurulmas kolayla r (Morgan, 1976). Sonu Genel olarak de erlendirilecek olursa edebiyat temelli karakter e itiminde ncelikle edebi rnn hem ocuk iin hem de a lanmak istenen karakter zelli i iin uygunlu u, eserlerin niteli i ve ieri i olduka nemlidir. rencinin okuyabilece i bir zorlukta ilgilerine, ihtiyalarna ve geli imine uygun karakterleri inandrc ve rencinin zde im kurabilmesine imkn tanyan, renci zerinde yaratc etki yapabilen eserler seilmelidir. Ayrca izlenecek yntemler ve uygulanacak tekniklerle, uygulayclarn bilgi ve donanmlar da bu konuda nemli rol oynamaktadr. Dil becerilerinden sadece okuma de il yazma, dinleme ve konu ma da aktif olarak kullanlmaldr. rne in okuma sresinde nce sorular sorulur ardndan ksa bir tart ma yaplr. nemli olan nokta aralarda zetleme yaplarak verilmek istenen iletinin daha etkili bir biimde vurgulanmas sa lanr. Sanatsal al ma; (hikyelerin temsili resmi izilebilir koljlar yaplabilir), yaratc yazma (hikyedeki farkl yollar zmlenir ve karakterler analiz edilir.), drama al malar (rol oynama, kuklalarla olay yeniden yaratlr, karakterler tiyatro sahnesine ta nr) etkili yntemler olabilir. Tart malar boyunca renciler tarafndan ortaya atlan zm nerileri listelenir. Bu konularda ayrntl bilimsel al malara ihtiya duyulmaktadr. Karakter e itiminde etkili olabilecek yntem ve tekniklerle ilgili konularda ba ka al malarda farkl bak alaryla de erlendirilebilir ve ayrca karakter e itiminin metodolojisine ynelik ayrntl incelemeler yaplabilir.

KAYNAKA Akkiprik, B. G. (2007) Genel Lise retmenlerine Gre Karakter E itimi Yoluyla rencilere Kazandrlacak De erler: ok Boyutlu Bir Ara trma. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul: Yeditepe niversitesi E itim Bilimleri Enstits. Battistich, V. (2005) Character Education, Prevention and Positive Youth Development, Washington, DC: Character Education Partnership. Gkek, B. S. (2007) 5-6 Ya ocuklar in Hazrlanan Karakter E itimi Programnn Etkisinin ncelenmesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul: Marmara niversitesi E itim Bilimleri Enstits. Edgngton, W. D. (2002) To Promote Character Education, Use Literature for Children and Adolescents, The Social Studies, May/June, s.113-116. Ek i, H. (2003) Temel nsani De erlerin Kazandrlmasnda Bir Yakla m: Karakter E itimi Programlar, De erler E itimi Dergisi, (1), 1, s.79-96. Karatay, H. (2011) Karakter E itiminde Edebi Eserlerin Kullanm. Turkish Studies, Volume 6/1 Winter 2011. s. 1398-1412. Kavcar, C. (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. O uzkan, F. (1997) Yeni ve Yabanc Yazarlardan rneklerle ocuk Edebiyat. Ankara: Emel Matbaaclk. Sever, S. (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. irin, M.R. (2000) ocuk Edebiyat. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. Trke Szlk (2005) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Uysal, F. (2008) Karakter E itimi Programlarnn De erlendirilmesi, stanbul: Yeditepe niversitesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits. Yaln A. ve G. Ayta (2002) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Yldrm, G. (2007) lk retim Dzeyinde Bir Karakter E itimi Program Model nerisi ve Uygulanabilirli i. Ankara: Ankara niversitesi. Yaynlanmam Doktora Tezi. E itim Bilimleri Anabilim Dal. www.indiana.edu/~ssdc/eric_chess.htm.

217

OKULNCES RETMEN ADAYLARININ N TEL KL OCUK EDEB YATI ESERLER N SEEB LME YETK NL KLER
Yrd. Do. Dr. Ay e ZTRK SAMUR Adnan Menderes niversitesi E itim Fakltesi Okulncesi E itimi Anabilim Dal

zet Erken ocukluk dneminden ba layarak ergenli e kadar olan srete, dilsel ve grsel adan sanatsal zelliklerle, ocu un dnyasn zenginle tiren, ocuklar bili sel, sosyal ve duygusal ynlerden destekleyen kitaplarn, hem biim hem de ierik asndan baz zellikler ta mas gerekmektedir. Anne babalar kadar byk sorumluluklar olan okulncesi retmenleri, nitelikli ocuk kitaplarn seebilme, ocuklar nitelikli kitaplarla tan trma, bu kitaplar onlara sevdirme ve bu kitaplar ailelerle payla abilme sorumluluklarn en iyi ekilde yerine getirmelidir. Bu do rultuda, yaplan ara trmann amac, okulncesi retmen adaylarnn ocuk edebiyat rnlerinde bulunmas gereken zelliklerle ilgili bilgi dzeyleri, kitap seme konusundaki yeterlilik ve farkndalk durumlarnn belirlenmesidir. Anahtar Szckler: Erken ocukluk dnemi, ocuk edebiyat, okulncesi retmen adaylar.

Abstract In the period beginning from early childhood till adolescence, books must have some qualities concerning both form and content as they enrich childrens world with their language and art features and support children both socially and emotionally. Pre-school teachers are as responsible as parents in choosing qualified childrens books, introducing children with qualified books, making them love these books. They should share qualified books with parents and do their best to accomplish their responsibilities. In the light of above information the aim of this study is to identify candidate pre-school teachers information levels about necessary qualities in children literature products, their awareness and competence in choosing qualified books. Key Words: Early childhood, children literature, candidate pre-school teachers.

GR Erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren be eni dzeylerini ykselten rnleri ocuk edebiyat rnleri olarak adlandrabiliriz (Sever, 2003). ocuk edebiyat rnleri ocu a ya am, do ay, insan tantarak onu gelece e hazrlayan, ocuk e itiminde kullanlabilecek etkili aralardr (Kaya, 2007). Bunun yannda ocuk kitaplarnn, ocu a kitab sevdirme, okuma al kanlklar kazandrma gibi ok nemli bir sorumlulu u vardr. Btn bu sorumluluklarn yerine getirmedeki etkilili i kitabn ta yaca zelliklere ba ldr. Bu zellikler Sever (1995) tarafndan d yap zellikleri ve i yap zellikleri ba lklar altnda aklanm tr. Byklk, k t, kapak-cilt, sayfa dzeni, resimler, harfler, kitabn d yap zelliklerini olu tururken, iyap zelliklerini tema, konu, kahramanlar, plan, dil ve anlatm olu turmaktadr. ocu un kitapla olan tan kl veya kitap okuma al kanl her ne kadar ailede anne-baba ile ba lasa da byle bir al kanl n devam, geli mesi ve glenmesinde retmenler ve e itimciler son derece nemli bir konumdadr (Neydim, 2006). Okul a na gelmemi olan ocuklar kitapla bulu turan anne baba, yakn evre ve zellikle okulncesi retmenleri, kitabn ocuk iin uygun olup olmad na karar vermektedir. Bu nedenle ocuk kitap ili kisini kuran bu ki ilerden okulncesi retmenlerinin, hem snfnda kullanaca kitaplar seme, hem de aileleri bu konuda bilgilendirmeleri asndan ocuk yaynlarnda bulunmas gereken zellikleri bilmesi bir gerekliliktir. zellikle kimi krsal blgelerde ya ayan ve okuma kltrne sahip olamayan annebabalarn ocuklarnn kitapla olan ili kisinde retmenlerin ne kadar yardmc olabilecekleri gayet aktr (Neydim, 2006). Alanyazn incelendi inde ise, farkl alanlarda fen ve do a, drama, mzikokulncesi retmen yeterliliklerine ynelik al malar bulunmasna kar n, ocuk edebiyat seebilme yeterliliklerine ynelik al malara rastlanamam tr. Bu nedenle bu ara trmada mevcut durumun 219

tespiti amacyla, gelece in retmenleri, son snf okulncesi retmen adaylarnn ocuk kitaplar konusundaki yeterlilikleri saptanmaya al lm tr. ARA TIRMANIN YNTEM Ara trmada, Adnan Menderes niversitesi E itim Fakltesi Okulncesi retmenli i drdnc snf rencilerinden 25 ki i ve ayn niversitede Aydn Meslek Yksekokulu (AYMES) ikinci snf rencilerinden 39 ki i rneklem grubunu olu turmu tur. Bu iki grubun seilme nedeni her iki gruptaki son snf rencilerinin, mezun olduktan sonra kadrolu ya da cretli retmen olarak grev yapyor olmasdr. Nitel veriler ise E itim Fakltesi ve AYMESten 10ar renciyle gr lerek elde edilmi tir. Ara trmada nicel ve nitel ara trma yntemleri bir arada kullanlm tr. Nicel verilerin toplanmasnda Nitelikli ocuk Edebiyat rnlerinin zelliklerine li kin Gr ler anketi kullanlm , nitel veriler ise gr me yoluyla toplanm tr. Ara trmac tarafndan 43 madde olarak hazrlanan anket, ocuk geli imi ve Trke retimi alanlarnda uzman be ara trmacnn gr ne ba vurularak yaplan dzenlemelerle 42 maddelik son eklini alm tr. Bu ankette retmen adaylar, ilgili maddeyi, kendileri iin nem derecisine gre 1 ile 5 arasnda puanlandrm lardr. Nitel veriler ise, ara trmacnn hazrlad yar-yaplandrlm ak-ulu gr me formu ile ve ses kayt cihaz kullanlarak elde edilmi , verilerin zmlenmesinde betimsel analiz tekni i kullanlm tr. Betimsel analizde, elde edilen veriler daha nceden belirlenen temalara gre zetlenmekte ve yorumlanmaktadr. Gr len ya da gzlenen bireylerin gr lerini arpc bir biimde yanstmak amacyla do rudan alntlara sk sk yer verilmektedir. Bu analizde, elde edilen bulgularn dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde okuyucuya sunulmas amalanmaktadr (Yldrm ve im ek, 2005). retmen adaylaryla yaplan gr mede Nitelikli ocuk kitaplarnda bulunmas gereken zellikler nelerdir? diye sorulmu , gelen cevaplar do rultusunda Nitelikli ocuk kitaplar e itici olmal m?, ocuk kitaplar ocu un hangi geli im alanlarn destekler?, Hayal gcn ve yaratclklarn geli tirmek iin neler yapabiliriz?, ocuklara kitap seiminde sence kim etkilidir?, Bildi in ocuk kitab isimleri neler?, Hatrlad n ocuk kitab yazarlar kimler?, Nitelikli ocuk kitab seme konusunda kendini yeterli hissediyor musun?, Uygulamalarda Trke dil etkinli inde hangi yntemleri kullanyorsun?, ocuk edebiyat dersinin ieri i ve i leni i nasl olmal?, ocuk kitaplar ile ilgili sylemek istedi in ba ka eyler var m? eklinde sorular yneltilmi tir. Gr me sonular, ocuk kitaplarnn d yapsyla ilgili zellikler, ocuk kitaplarnn i yapsyla ilgili zellikler, ocuk kitaplarnn e iticilik boyutu ve kitaplarn ocuk zerindeki etkileri, retmen adaylarnn kitap seimi ve Trke dil etkinli inde farkl teknikleri kullanm ve ocuk edebiyat dersine ili kin gr ler eklinde gruplandrlarak bu ba lklar altnda de erlendirilmi tir. BULGULAR VE YORUM Bu blmde ara trma sonucunda elde edilen nicel bulgular tablo eklinde verilmi , nitel veriler ise ara trmaya katlanlarn gr lerinden do rudan alntlarla zetlenmi tir. Tablo incelendi inde e itim fakltesi rencileri tarafndan Argo syleyi lerden kanlmas (%96) maddesi en nemli bulunurken arkasndan Konularn ocuklarn ilgilerine, be enilerine uygun olmas (%92), Dil ve anlatmnn duru, akc, ak ve etkili olmas (%92), ocu un duygu, d nce ve hayal gcn geli tirici olmas (%92), Yaparak, ya ayarak retme- renme anlay n yanstmas (%92) maddeleri gelmi tir. Kitap bilgilerinin (yazar, izer, basmevi, basm yl ve yeri) yazlmas (%16), Az sayda kahramana yer verilmesi (%24), Cilt zellikleri (%28) daha az nemli bulunmu tur. ocuk geli imi program rencilerinin verdi i cevaplara bakld nda ise, iddet eleri iermemesi (%82,1), Kapak resmi, resimler, Dil ve anlatmnn duru, akc, ak ve etkili olmas ve Yaparak, ya ayarak retme- renme anlay n yanstmas (%79,5), Konularn ocuklarn ilgilerine, be enilerine uygun olmas, Argo syleyi lerden kanlmas ve ocu un yaratc ve ara trmac ki ilik yaps kazanmasna yardmc olmas (%71,8), en nemli maddelerdir. Az sayda kahramana yer verilmesi (%25), Kitap bilgilerinin (yazar, izer, basmevi, basm yl ve yeri) yazlmas ve Sayfa kenarlarnda bo luklarn bulunmas (%28,2) daha az nemli grlm tr. Her iki grup iinde Dil ve anlatmnn duru, akc, ak ve etkili olmas, Yaparak, ya ayarak retme- renme anlay n yanstmas, Konularn ocuklarn ilgilerine, be enilerine uygun olmas, Argo syleyi lerden kanlmas maddeleri daha nemli grlrken, Kitap bilgilerinin (yazar, izer, basmevi, basm yl ve yeri) yazlmas ve Az sayda kahramana yer verilmesi her iki gruptaki renciler tarafndan da daha az nemli grlm tr. rencilerin daha ok ierik zelliklerini nemli bulduklar grlmektedir.

220

ocuk kitaplarnda; 1 f 1 1 1 1 2 1 1 1 8 2 8 4 4 4 2 9 8 4 1 3 2 3 3 1 4 12 8 36 32 16 4 12 8 12 1 4 1 4 8 3 9 2 6 5 9 11 5 2 1 10 10 1 5 1 4 1 4 5 1 4 3 12 20 32 12 36 8 24 20 36 44 20 8 4 40 40 4 20 2 8 23 21 18 15 21 13 21 6 12 12 13 17 23 24 13 11 23 19 4 16 8 32 13 1 4 6 24 3 12 15 60 52 92 84 72 60 84 52 84 24 48 48 52 68 92 96 52 44 92 76 1 4 5 20 19 76 2 1 1 2 2 1 4 5 20 5 20 10 40 4 16 2 7 28 9 36 9 36 5,1 5,1 2,6 2,6 5,1 5,1 2,6 4 1 4 2 8 14 56 7 28 2 6 1 1 1 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 4 1 4 5 20 18 72 2 5,1 5,1 15,4 2,6 2,6 2,6 2,6 5,1 2,6 5,1 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 1 4 2 8 4 16 18 72 2 8 3 12 3 12 17 68 1 2,6 9 1 2 9 7 9 5 11 9 5 5 3 5 5 5 6 10 6 7 7 1 7 5 7 2 5 4 1 4 6 24 8 32 9 36 6 15,4 14 4 1 4 4 16 7 28 12 48 4 10,3 7 17,9 35,9 23,1 2,6 5,1 23,1 17,9 23,1 12,8 28,2 23,1 12,8 12,8 7,7 12,8 12,8 12,8 15,4 25,6 15,4 17,9 17,9 2,6 17,9 12,8 17,9 5,1 12,8 1 4 2 8 10 40 12 48 2 5,1 4 10,3 1 4 5 20 10 40 9 36 1 2,6 7 17,9 8 10 12 8 14 7 4 9 11 11 19 16 6 6 10 8 15 11 13 8 17 10 12 12 14 6 3 14 13 12 11 % f % f % f % f % f % f % f % f % 46,2 25,6 30,8 20,5 35,9 17,9 10,3 23,1 28,2 28,2 48,7 41,0 15,4 15,4 25,6 20,5 38,5 28,2 33,3 20,5 43,6 25,6 30,8 30,8 35,9 15,4 7,7 35,9 33,9 30,8 28,2 2 3 4 5 1 2 3 4

E itim Fakltesi

AYMES 5 f 13 23 16 11 15 31 31 19 21 11 14 11 21 28 24 27 17 21 19 25 10 21 20 20 25 31 28 17 18 25 22 % 3,3 59 41 28,2 38,5 79,5 79,5 48,7 53,8 28,2 35,9 28,2 53,8 71,8 61,5 69,2 43,6 53,8 48,7 64,1 25,6 53,8 51,3 51,3 64,1 79,5 71,8 43,6 46,2 64,1 56,4

1. Boyut

2. Kullanlan k t tr

3. Satr aralklar

4. Sayfa kenarlarnda bo luklarn bulunmas

5. Harflerin boyutu

6. Kapak resmi

7. resimler

8. Cilt zellikleri

9. Kitabn ad

10. Kitap bilgilerinin (yazar, izer, basmevi, basm yl ve yeri) yazlmas

11. Tema

12. Evrensel de erlere yer verilmesi

13. Siyasal ve dini ynlendirmeler iermemesi

14. Konularn ocuklarn ilgilerine, be enilerine uygun olmas

15. ocuklar e lendirmesi

16. ocuklarn gven duygusunu artrmas

17. ocuklarn ulusal de erlere ve demokratik ya ay biimine sayg duymasn sa lamas

18. Konularn, ocuklarn ya antlaryla ilgili olmas ve gere e uygun d mesi

19. Konularn, ocuklarn mizah duygusunu geli tirmesi

20. ocuklar e itmesi

21. Az sayda kahramana yer verilmesi

22. Kahramanlarn fiziksel ve ruhsal portrelerinin gl bir biimde izilmesi

23. Masal ve masalms trlerin d nda kahramanlarn zelliklerinin gerek ya da gere e yakn olmas; abartdan kanlmas 24. Duygu, d nce ve olaylarn tutarl bir biimde sralanmas

25. Konu ile tema arasnda bir btnlk sa lanmas

26. Dil ve anlatmnn duru, akc, ak ve etkili olmas

27. Argo syleyi lerden kanlmas

28. Anlatmn, tek zne ve tek yklemden olu an ksa ve yaln cmlelerle yaplmas

29. Dilbilgisi, yazm (imla) ve noktalama kurallar bakmndan yanl sz olmas

30. ocu un duygu, d nce ve hayal gcn geli tirici olmas

221

31. ocu un bilgi ve kltr evrenini geni letmesi

222
1 1 1 4 1 4 23 92 1 4 1 4 8 32 15 60 4 3 12 9 36 12 48 3 7,7 5 6 1 5 20 12 48 8 32 2 5,1 1 2,6 12,8 15,4 2,6 4 16 10 40 11 44 2 5,1 4 16 10 40 11 44 3 7,7 17 12 17 16 10 7 1 4 4 16 20 80 1 2,6 2 5,1 10 4 4 16 20 80 3 7,7 8 20,5 25,6 43,6 30,8 43,6 41 25,6 17,9 1 4 2 8 7 28 15 60 1 2,6 3 7,7 16 41 1 4 4 16 20 80 3 7,7 4 10,3 32 19 28 26 19 25 19 15 23 31 1 4 7 28 17 68 2 5,1 14 35,9 23

32. ocu a, iinde ya ad evreyi, lkeyi, dnyay ocu un geli im dzeyine uygun biimde tantmas

59 82,1 48,7 71,8 66,7 48,7 64,1 48,7 38,5 59 79,5

33. iddet eleri iermemesi

34. ocu un ele tiri yetene ini geli tirmesi

35. ocu un yaratc ve ara trmac ki ilik yaps kazanmasna yardmc olmas

36. ocu un dilsel becerilerinin (okuma, konu ma, yazma, dinleme) geli mesine katkda bulunmas

37. ocu a, insan "zayf" ve "gl" ynleriyle tantmas

38. Evrensel ahlak kurallarna uygun olmas

39. ocu a kavratlmak istenen "ana d nce"yi bir ibret biiminde vermeyip, bunu sezinlettirmesi

40. ocu u kadercili e srklememesi

41. Her trl nyargdan arndrlm olmas

42. Yaparak, ya ayarak retme- renme anlay n yanstmas

 rencilerle yaplan gr melerde ise, cevaplarn genellikle d yap zellikleri zerinde yo unla t , grselli in nemli oldu unun vurguland en fazla kitap resimleriyle ilgili gr lerin vurguland grlmektedir. Bu cevaplara, a a daki alt ba lklar altnda yer verilmi tir. ocuk Kitaplarnn D Yapsyla lgili zellikler Resimler, nitelikli ocuk kitaplarnda bulunmas gereken zelliklerle ilgili en fazla cevap alnan e olup on be renci bu tr kitaplarda resimlerin nemli oldu unu ifade etmi tir. Akn (1998), al masnda okulncesi ocuklarn % 91.9 orannda resimli ocuk kitaplarna ilgi gsterdiklerini tespit etmi tir. Okulncesi retmen adaylarnn hem anket hem de gr me sorularnda resimle ilgili verdikleri cevaplar bu sonula paralellik gstermektedir. Resimlerin yazdan daha ok ve byk olmas, resimde parlak canl renklerin kullanlmas, ya grubu kldke resimlerin artmas, renklerin gere iyle uyumlu olmas, resimler ile anlatnn birbiriyle uyumlu olmas, resimlerin nitelikli olmas gerekti ine vurgu yapm lardr. ocuk kitaplarnda resim en nemli zelliklerden biridir. Resimler, kitaplar aracl yla, ocuklar sanat duyarl yla bulu turan, bu duyarl tanmalarna olanak sa layan aralardr (Sever, 2003). Resimle ilgili baz renci gr leri a a da sunulmu tur. (E.9) Resimler yazdan daha ok yer almal ebatlar byk olmal..., (E.11) ocuklar resimlere bakp hikyeyi olu turabilmeli., (E.12) Resimleri dikkat ekici olmal, renkli olmal, yazlardan daha ok olmas gerekiyor., (E.13) Resim para para olmamal. Parlak olacak ama gzn de almayacak., (E.14) Nitelikli ocuk kitab daha renkli ocu a hitap edebilecek ekilde olmal. Baz kitaplarda resmin yars olmuyor mesela. Cansz pastel renkler olmamal daha canl renkler olmal. ocuklar cvl cvl nk., (E.16) ocu un ya zelliklerine uygun olmal, ya grubu kldke resimler artmal. Renkler birebir uyumlu olmal, ocuk mesela gkyzn mavi olarak reniyor buna uygun olmal., (E.17) Canl renklere dikkat edilmeli yazlardan ok resimler olmal, izimleri nemli gerek hayattakiyle uygun olmal, ekli, mesela renkleri, (A.12) Resimlere dikkat edilse iyi olur hani bazen altndaki yazyla uymuyor ya... Harfler, okulncesi kitaplarda ocuk okuma yazma bilmese de onlarn gelecekte okuyacaklar ncelikli kitaplar arasnda yer alaca , ocuklar da yaz-anlam-resim ili kisi d ncesi uyandrmas asndan nemlidir. Bu nedenle okulncesi dnemdeki ocuklara seslenen kitaplarda 24, 22, 20 punto; ilk retimin ilk yllarndaki ocuklar iin hazrlanan kitaplarda ise, 18, 16, 14 punto bykl ndeki harflerin kullanlmas gerekmektedir. Harfler ile ilgili yedi renci gr bildirmi , zellikle puntonun byk olmas gerekti ine vurgu yapm lardr. (E.11) Yazy biz okuyoruz ama puntosu byk olmal., (E.12) Yazlarn puntosu byk olmal., (E.13) Yazlar byk olacak 12-14 puntoydu sanrm., (E.15) puntosu nemli 14 punto olmal., (E.16) Puntolar ocu a uygun olmal. Kapak-cilt, ocuklarn kitaba ynelmesini sa layan ilk nemli uyarandr (Tr ve Turla, 1999; Sever, 1995). Ancak kitabn kapa ilgisini ekerse ocuk o kitab merak eder ve sayfalarn kar trmaya ba lar. retmen adaylarnn da kapa n gzel, ilgi ekici olmas, isminin de ocu un dikkatini ekecek anlayabilece i zelliklere sahip olmas gerekti i ile ilgili d ncelere sahip olduklar grlmektedir. Bir renci ise cildin kitabn sa laml n etkiledi ine vurgu yapm tr. Yedi renciden alnan cevaplar u ekildedir. (E.10) Kapakta da gzel bir resim olmal, (E.15) Resimler kapak canl olmal kaliteli olmal, (A. 6) Kapak nemli. Kapa n resmi rengi kalnl nemli, kitaplar ocuk kkse kuma tan yaplmas gerekiyor., (A. 7) Kapa ssl olmal, ocuklarn ilgisini ekmeli., (A.13) D kapak nemli, ocuklar soruyor grnce. Kitabn ad da ok nemli ocuklarn ilgisini ekti mi unutmuyorlar. smi ocu un anlayabilece i ekilde olmal., (A.16) D kapa sa lam olmal, ocuk eline ald nda elinde kalmamal cildi sa lam olmal. Byklk ile ilgili drt retmen aday gr bildirmi tir. Bu gr lerden ocuk kitaplarnn byk olmas gerekti ini d ndkleri grlmektedir. (A.12) En nce kitabn ekli bykl ... ok nemli, (A.8) Mesela 3 ya ndaki ocuklara daha byk ... kitaplarn daha yararl oldu una inanyorum., (E.10) Grselli i ok nemli yani. Ufak tefek bir ey olmamal. Oysaki okulncesi kitaplar farkl boyutlarda hazrlanabilir. lk yllarda ocu un bir oyunca gibi diledi i yere ta yabilece i hacim ve a rlkta olan, el ve gz yapsna uygun kk kitaplar; ayn zamanda ocu un kolay tutma ve sahip olma, benim diyebilme duygusunu da etkileyecektir ( irin, 1994; Sever, 2003). ocuklar de i ik byklkte kitaplar kar trmaktan ve okumaktan zevk duyarlar 223

(O uzkan, 2001; Sever, 1995). ocu un de i ken ruh hali, farkl boyutlarda kitaplar elde etmekten ve okumaktan yanadr ( im ek, 2002). lk retim yllarnn ba lamasyla birlikte, kitaplarn boyutlarndaki e itlilik, yerini gittike, ocuklarn kitaplk olu turmalarna, dzen al kanlklarna da katk sa layacak boyutlardaki kitaplara brakmaldr (Sever, 2003). K t zelli i ile ilgili renciden cevap alnm tr. retmen adaylarnn, genellikle k dn kaliteli olmas gerekti ine vurgu yaptklar grlmektedir. Baz retmen adaylarnn, ise ya zelli ine gre de k t zelli inin de i mesi gerekti ini, kk ocuklar iin dokunma duyusuna ynelik kitaplarn kullanlmas gerekti ini d nmektedirler. (E.14) Gze hitap etmesi asndan ku e k d olmal, ocuklarn ya gruplarna gre farkl kalnlkta olmal. (A. 6) Kitaplar ocuk kkse kuma tan yaplmas gerekiyor. (A. 8) Sayfa yapra saman k dnn yerine daha kaliteli olmal. Mesela 3 ya ndaki ocuklara ... dokunsal kitaplarn daha yararl oldu una inanyorum. K dn zelli i hem kitabn bask ve resim kalitesi asndan hem de kitabn ocuk tarafndan kullanlma sresini belirlemesi asndan temel bir etkendir (Sever, 2003). Sayfa dzeni ile ilgili sadece bir renci (A.6)...Resimlerde dikkat edilecek nokta resimler sa da olmas gerekiyor, sol tarafn altnda yaz olmas gerekiyor yle daha ok dikkatini ekiyor ocu un. d ncesini ifade etmi tir. Sayfa dzeninde resimlerin yerle tirili inin yannda, satr aras bo luklarnn, satr ba larnn, sayfa alt ve st bo luklarnn ayarlanmas gibi konularda (Gnen, 1986) dikkate alnmaktadr. ocuk Kitaplarnn Yapsyla lgili zellikler Konu ile ilgili on retmen aday d ncesini sylemi tir. Genellikle kitaplarda hayvanlar, sebze ve meyveler, do a, empati, i birli i, payla m, sayg, ho gr, trafik kurallar, iyi al kanlklar gibi konularn olmas gerekti i, hayali konular yerine gereki ve gnlk ya amdan konularn seilmesi gerekti i ynnde fikir belirttikleri grlm tr. Tema; ocukta olu mas beklenilen davran larn genel ad, konuysa; bu d nce ve duygularn olu masnda etkili olan ara niteli indeki metinde i lenilen olay vb. durumlardr (Kbrs, 2002). retmen adaylarnn, cevaplarndan bu iki kavram kar trdklar grlmektedir. (E.11) E itici retici konular temizlikle ilgili konular, sebzeler meyveler retici oldu unda daha iyi oluyor. Hayali rnler cad peri gibi eyler ok iyi olmuyor., (E. 12) ocuklara empati, i birli i gibi konular retilmeli., (E. 17) ocu un gnlk ya amna uygun konular olmal, zaten hayal gleri ok gl oldu u iin konular gere e uygun olmal. Perili cadl canavarl eylerin olmamas gerekiyor., (A.7) ocuklar iin konular a r olmamal, payla m, sevgi sayg, i birli i, ho gr gibi konular iermeli., (A.8) Hayatyla ilgili olmal, rne in ocu un karde iyle ilgili olabilir, mutlaka karde kavgas olur. ocu a iddet siyaset din konularnda bir ey verilmemeli. Kahramanlar ile ilgili gr bildiren dokuz retmen aday zellikle kahramanlarn gereki olmas, kahramann ocuk olmas ile ilgili vurgular yapm lardr. Baz retmen adaylar ise izgi film karakterlerinin kitaplarda kahraman olmas gerekti ini d nmektedir. Gnmzde ocuklar iin hazrlanan basl yaynlarda izgi film karakterleri yer almakla birlikte, bu rnlerin kullanmna retmenler, zellikle dikkat etmelidir. nk birok izgi film ocu a uygun olmad gibi kahramanlarnn da ocuk gerekli inden, ocu a grelikten uzak oldu unu unutmamalyz. (E. 12) Kahramanlar daha gereki olmas lazm bir ocu un ba ndan gemeli mesela Kayu gibi. Kendi ya grubundan olmas gerekiyor., (E.17) Hayvanlar ve insanlar karakter olarak tercih edilebilir., (E.18) Her ey kahraman olabilir., (A.6) Kahramanlarnda az sayda olmas gerekiyor. 3-4 karakterli olmas gerekiyor., (A.7) Kahramanlar izgi filmlerle ilgili olmal., (A.11) ok hayali de il de biraz gereki olsun daha iyi olur, pamuk prenses gibi de il de kendi ya ndan bir ocuk olabilir. Olaylar ya antlara ynelik olursa daha iyi olur., (A.12)Kahramanlar ocuklar olsa daha mantkl bence hani ocuklar kendilerini kahraman yerine koyuyor ya..., (A.16)Kahraman farkl nesneler sevimli ekle dn trld nde dikkat ekiyor., (A.17) yi zellikli ki iler kahraman olabilir. En ok hayvanlar kullanlyor zaten. Gnen (1987) de yaptlardaki kahramanlarn ocuk dnyasnda yer alabilecek varlklar arasndan seilebilece ini, karakterlerin; ocuklar, yeti kinler, hayvanlar, e ya ve makineler olarak gruplandrlabilece ini ifade etmektedir.

224

Dil ve anlatm ile ilgili sekiz renci gr bildirmi , anlatmn sade ve akc olmasna vurgu yaplm tr. (E.10) Ksa cmleler olmal., (E. 16) Devrik cmleler ok fazla kullanlmamal, sade bir dil olmal., (E. 18) ocu un anlayabilece i dilde olmal., (A.6) Anlatm sade olmal, yazm kurallarna uyulmal, basit cmleler seilmeli., (A.7) Sade anlatlmal akc bir anlatmla anlatlmal., (A.10) Dili anla lr olmal., (A.11) Akc sade ak bir dili olmaldr. Plan, ocuk kitaplarnn okunabilirli ini sa layan nemli bir zelli idir. ocuk edebiyat yaptlarnda, merak eleriyle ocu un okuma ilgisini canl tutmak temel bir ilke olarak benimsenmeli ve bunun iin, ocuk okurun kurgulanan olaylara inanabilmesi, kurguya yerle tirilen merak eleriyle olayn iine ekilebilmesi gerekir (Sever, 2003). Yaplan gr melerde retmen adaylar nitelikli ocuk kitaplarnda bulunmas gereken zelliklerden plan ile ilgili fikir belirtmemi ler ve tema zelli ine vurgu yapan bir cevap alnmam , genellikle ocuk kitaplarnda bulunmas gereken konular eklinde d ncelerini ifade etmi lerdir. ocuk Kitaplarnn E iticilik Boyutu ve Kitaplarn ocuk zerindeki Etkileri retmen adaylarnn zellikle kitaplarn e itici olmas gerekti i ynndeki cevaplar zerine Nitelikli ocuk kitaplar e itici olmal m? eklinde ek soru sorulmu , on drt renci ocuk kitaplarnn e itici olmas ynnde, zbakm becerileri ve zellikle kurallar ile ilgili konularn i lenmesi do rultusunda gr belirtmi , ki i e itici ama retici olmamas gerekti i ynnde, ki i ise kitaplarn e lendirici olmas ynnde gr belirtmi lerdir. (E.10) E itici olmal ocu a okuyorsak bir ey kazandrmal e lence olsun diye okumuyoruz ders gibi bir ey ocuk bir ey kazanmal. Zaten sohbet ediyoruz. Kitaplarn retici zelli i olmal fakat ocuklar dinlendirici de olmal., (A.6) E itici zellikler olmas gerekiyor fakat retici olmamas gerekiyor., (A.7) Kitaplarn ok fazla reticili i olmamal., (A.8) Bizler Nasreddin Hoca fkralaryla bydk hem e lendik hem gldk yle olmal. Kitaplarn retici zelli i olmal, ya ndaki ocu a z bakm becerileriyle ilgili olabilir mesela..., (A.13) Kitaplar ocu a bilgi vermeli ama ok da de il e lendirmeli de., (A.16) Kitap e itici olmal de ilse bo una okumu oluruz, sosyal adan olabilir ahlaki kurallar verebilir, arkada karde ili kileri evremizdeki kurallarla ilgili olabilir. ocuk kitaplar ocu un hangi geli im alanlarn destekler? diye soruldu unda retmen adaylar genellikle bili sel geli im zerinde durmu lar, bunun yannda, sosyal duygusal geli im ve psikomotor geli im alanlarna yarar sa lad n sylemi lerdir. (E.9) Bili sel, konuya ba l olarak sosyal duygusal geli im alanlarna, kendilerini ifade etmelerine, canlandrma yaparken psikomotor geli imlerine fayda sa lar. Hayal glerini geli tirir, yaratclklarn geli tirir. Hayal gcn ve yaratclklarn geli tirmek iin neler yapabiliriz?, retmen adaylarnn o unlu u bu soruya kitab yarm brakrz cevabn vermi lerdir. Birer renci kuklalar, resimleri ve canlandrmay kullanabilece imizi sylemi tir. (E.9) Yaratclklarn geli tirmek iin kitab yarm brakabiliriz. yle olsa ne olurdu diye sorabiliriz. Daha ok retmene i d yor. Kitaptan yola karak retmen yaratc eyler ortaya koyar. Bu cevaplar, retmen adaylarnn kitaplar, o unlukla bili sel geli imi destekleyici, e itici rol olan aralar olarak grdklerini gstermektedir. Oysaki ocuk edebiyat eserleri, do rudan ya da dolayl, ocu un btnsel geli im alanlarn destekleyen, zellikle ocu un zihinsel, sosyal, duygusal geli imi iin nemli bir uyarandr. Fakat bu etki, eserlerin niteli ine ba ldr. retmen adaylarnn belirtti inin aksine, ocuk edebiyat rnlerinde, reticilik istenmeyen bir zelliktir. Ne yazk ki, retici tre dhil edilebilecek, ocu u ya ama hazrlamada, ocu un kendi d ncelerini hie sayarak onun zne de il de hkmedilmesi gereken bir nesne konumuna koyarak, srekli tler veren, basmakalp insan davran biimleri izen, ya ama ve tm canllara dair kesin yarglar reten ve kendi do rularn dayatan ocuk edebiyat eserleri de vardr. Bu tr metinler ise, ki ilik kazanma, kendini gerekle tirme, hayal gcn geli tirme, anadilini kullanma becerisi kazanma ve uygulamada ayr m ve bire im yapabilme ve olaylara ele tirel gzle bakabilme yetisi kazanma noktasnda olumsuz bir rol oynamaktadr (Sivri, 2007). Bu nedenle ocuk kitaplarnda hem bilgiler, hem de etiksel her trl mesaj do rudan de il de, d ndren ve gldren parantezlerle verilmeli, ocuklarn en zor parantezleri bile yaratclklarn ve meraklarn kullanarak zeceklerine gvenilmelidir (Kale, 2000).

225

 retmen Adaylarnn Kitap Seimleri ve Trke Dil Etkinli inde Farkl Teknikleri Kullanm ocuklara kitap seiminde sence kim etkilidir? sorusuna on bir retmen aday ncelikle ailelerin etkili oldu unu fakat bu konuda yetersiz olduklarn ve retmenin ynlendirmesi gerekti ini sylemi tir. Bir ki i ise retmenin etkili olmas gerekti ini sylemi tir. (E.14) ocu u aile ynlendirebilir aile bilgisizse retmen ynlendirebilir., (E.17) Kitab seerken anne baba sonra da retmen etkili olmal., (A.6)Anne ve babalar kitap seimi konusunda etkili. Sonra evre retmenin daha az etkisi oluyor. ocuk evde anne babas kitap okuyorsa kitaba ilgi duyuyor., (A.7) Aileler etkili olur. Aileler ok bilgili de il bence. Ebeveynler ve okulncesi retmenleri, erken zendirmenin en etkili yol oldu u ve dil e itiminin zellikle gerekli bulundu u konusunda bilinlendirilirse, ocuklar resimli kitaplara bakmaya te vik edecekler, daha ok hikye anlatacaklar ve yksek sesle okuma prati i yapacaklardr (Bamberger, 1990; Cengiz, 2006; Neydim, 2006). retmen adaylarnn ocuk kitab seiminin nemi konusunda farkndalk dzeylerinin yksek oldu u fakat bildikleri ocuk kitab ve yazar isimleriyle ok paralellik gstermedi i grlmektedir. Bildi in ocuk kitab isimleri neler? sorusuna ne yazk ki retmen adaylar genellikle onlara ocukluklarnda okunmu , Krmz Ba lkl Kz, Pamuk Prenses, Kl Kedisi, Fareli Kyn Kavalcs gibi gelenekselle mi kitap isimlerini sylemi lerdir. Bu masallarn ocuklar iin ne kadar uygun oldu u tart lmakla birlikte retmen adaylarnn a da ocuk yaznn tanma konusunda yetersiz olduklar grlmektedir. retmen adaylar i in iine girmedikleri iin de ok fazla bilgilerinin olmad n ifade etmi lerdir. Sadece bir renci Kk Kara Balk eserinden bahsetmi , birer renci ise Kk Prens ve ocuk Kalbi eserlerine byk ya grubu iin olduklarn belirterek de inmi tir. (E.9) Aklma Lafontaine masallar geliyor. Hi yazar bilmiyorum. in iine girmedi imden aklmda yok. ocuk kitab ismi birok isim var; set kitaplar var; Ay e Beslenmeyi reniyor, Ay e Bahede gibi Krmz Ba lkl Kz var., (E.10) Karga ile Tilki, Sinderella Ay egl, Alican falan var bizim zamanmzda., (E.11) ocuklu umdan La Fontaine Masallar, Krmz Ba lkl Kz, Ay egl serisi geliyor aklma., (E.13) Daha retmen olmad mz iin snfta buldu umuz kitaplardan okuyoruz. Kendi dnemimden var. Alice (Alis) Harikalar Diyarnda, Krmz Ba lkl Kz, Pamuk Prenses, Uyuyan Gzel, Fareli Kyn Kavalcs, (E.14) Kkken hatrlyorum Kl Kedisi, Pinokyo, mer Seyfettinin kitaplar geliyor aklma okulncesi dneme uygun de il ama Tav an ile Kaplumba a geliyor ama o da klasik sanrm., (E.15) Kk Kara Balk var; Kk Prens var ama o daha byk ya . ocuk Kalbi, Kl Kedisi, Krmz Ba lkl Kz geliyor. Bende Kl Kedisini incelemi tim sadece puntosu uygun de ildi. ykyd. Hatrlad n ocuk kitab yazarlar kimler? Bir ki i Glten Dayo lu, ki i Muzaffer zg, bir ki i Lafontaine, bir ki i de Aziz Sivaso lu ismini sylemi tir. Di er retmen adaylar ise ocuk kitab yazarlarn hatrlayamadklarn sylemi lerdir. Bazs bunu in iine girmedi imden aklmda yok. eklinde ifade etmi tir. Nitelikli ocuk kitab seme konusunda kendini yeterli hissediyor musun? Sekiz retmen aday kendini yeterli hissetmi , be retmen aday ok fazla de il pek de il ya da ok iddial de ilim gibi cevaplar vermi , be retmen aday ise yeterli hissetmiyorum demi tir. ki retmen aday ise cevap vermek istememi tir. Uygulamalarda Trke dil etkinli inde hangi yntemleri kullanyorsun? sorusuna cevaplar alnm tr. u

(E.11) nternetten hazr ald mz power point sunumlarn kullanyoruz stajlarda. Resimlerinden hikye olu turtuyorum. Sadece bu yntemi kullandm. ocuklar power pointlere daha ok ilgi gsteriyor. Kitaplar ok ilgilerini ekmiyor., (E.15) Hikye kartlar, drama, kuklalar. Ama dramada ok da lyor ocuklar gl yorlar., (E.16) Kitap kullanmyoruz klasik bir yntem hocalarmz da istemiyor, kart yapyoruz ya da kukla hazrlyoruz. Slayt ok fazla kullanyoruz. retmen adaylarnn o u hikye kart ve kukla yntemini kullandklarn, ardndan bilgisayar sunularn (power point) kullandklarn ifade etmi lerdir. Bunlarn yannda drama yntemini kullanan bir renci oldu u grlmektedir. Kukla yntemi okulncesi ocuklar iin kullanlabilecek en ideal yntemlerden biridir. Kuklalar sayesinde, ocuk rahatlkla role girebilecek, kendini rahat bir ekilde ifade edebilecektir. Sunu ynteminin kolay ula labilir ve uygulanabilir olmas nedeniyle olduka ok kullanld grlmektedir. Gnen ve arkada lar (2010) tarafndan yaplan ara trmada ise retmenlerin dil etkinliklerinde sk sk yk kitaplarn ara alarak kullandklar, izimler, data show ve slaytlar ise nadiren ara olarak kullandklar bulgusu elde edilmi tir. Arnas ve arkada lar (2003)n 226

yan sra Gl ve Erden (2003) de ara trmalarnda, okulncesi retmenlerinin Trke dil etkinliklerinde hikye kitaplarn kullandklarn tespit etmi lerdir. Teknolojinin ya ammza getirdi i kolaylklarla birlikte, e itime de byk yenilikler getirmekte ve retmen adaylarnn da bunu Trke dil etkinlikleriyle snf ortamna ta dklar grlmektedir. Bunun yannda unutulmamas gereken bir nokta ise ocuk kitaplarnn en nemli i levinin kitap sevgisi ve okuma al kanl kazandrmas oldu udur. Yanstcyla anlatmda ise kitaplarda oldu u gibi ocu un istedi i zaman ap o hikyeye bakma, resimlerine dokunma ans olmayacaktr. Bu nedenle btn yntemlere e it oranda yer verilmeli, ocuklarn kitapla birebir ileti im kuraca zamanlar yaratlmaldr. ocuk Edebiyat Dersine li kin Gr ler ocuk edebiyat dersinin ieri i ve i leni i nasl olmal? sorusuna retmen adaylar uygulamalarn, rneklerin daha ok olmas gerekti i, ynnde ortak fikir belirtmi lerdir. Sever (2007) ocuk edebiyat dersinin i leni inde, amacna uygun etkinlikler yerine, daha ok ocuk edebiyat tarihi ve ocuk edebiyat trlerinin retilmesine ynelik kuramsal yakla mn egemen oldu unu belirtmektedir. Ayn zamanda niversitelerde ocuk edebiyat dersine ayrlan srenin yetersiz olu u da uygulamalarda ki eksikliklere neden olabilmektedir. renci gr leri u ekildedir: (E.10) Anaokuluna gidip seti imiz kitaplar okuyup ocuklarn ilgisini ekip ekmedi ine bakabilirdik. Do ru mu tercih etmi iz, edememi miyiz?, (E.12)Okulncesinde ne yapabilirize ynelik i lenmeli., (E.13) ocuklara okurken nasl olmal, ses tonumuz nasl olmal byle al malar yaplabilirdi. Trkiyede dnyada ocuk edebiyatnn geli imini rendik ama ezber boyutunda rendik., (E.17) Uygulamaya daha ok yer verilmeli., (A.10) Daha ok rnekler gsterilmeli., (A.12) ocuklara ynelik uygulamalar olsa daha iyi olurdu. Son olarak retmen adaylarna ocuk kitaplar ile ilgili sylemek istedi in ba ka eyler var m? diye sorulmu ve ki i imdiki ocuklarn daha erken dnemde kitapla bulu tuklarn, kitaplara ula ma ve kitap e itleri konusunda daha ansl olduklarn sylemi ler, kitap sevgisinin erken ya larda kazandrlmas gerekti i ve kitaplarn oyun kadar nemli oldu u fikirlerini belirtmi lerdir. Bu konuda retmen adaylarnn do ru karmlarda bulunduklar grlmektedir. Sonu ve neriler Okulncesi retmen adaylarnn nitelikli ocuk edebiyat rnlerini seebilme yeterliklerini belirlemek amacyla yaplan ara trmada elde edilen sonular; e itim fakltesi rencilerinin Argo syleyi lerden kanlmas (%96) maddesi en nemli bulduklarn, Kitap bilgilerinin (yazar, izer, basmevi, basm yl ve yeri) yazlmas (%16), maddesini ise daha nemsiz grdklerini gstermektedir. ocuk geli imi program rencilerinin verdi i cevaplara bakld nda ise, iddet eleri iermemesi (%82,1), en nemli madde bulunurken, az sayda kahramana yer verilmesi(%25) daha az nemli grlmektedir. retmen adaylaryla yaplan gr melerde ise daha ok kitaplarn d yap zelliklerine vurgu yapld (zellikle de resimle), iyap zelliklerine ok fazla de inilmedi i grlmektedir. retmen adaylar, nitelikli ocuk kitaplarnn e itici olmas gerekti i, kitaplarnda daha ok bili sel geli ime katk sa lad , ocuk edebiyat derslerinde uygulamalara daha ok yer verilmesi gerekti i, ocuk kitaplar seiminde ailelerin etkili oldu u ynnde gr belirtmi lerdir. retmen adaylar uygulamalarda, Trke dil etkinliklerinde hikye kartlar, kuklalar ve power pointleri ska kullandklarn sylemi lerdir. retmen adaylarnn ocuk kitab ve yazar ismi konusunda yeterli bilgi dzeyine sahip olmad fakat yakla k yarsnn da kendini ocuk kitab seme konusunda yeterli buldu u grlmektedir. Her iki gruptaki renci grubunun da benzer gr ler ortaya koydu u, uygulamalar konusunda daha deneyimli olan yksekokul rencilerinin de hikye etkinlikleri srasnda ve sonrasnda benzer teknikleri kullandklar grlm tr. Ara trma sonular bize, retmen adaylarnn ocuk kitaplarnn i ve d yap zellikleri, ocuk kitab ismi ve yazar konusunda yeterli bilgi dzeyine sahip olmad n gstermektedir. ocuk kitaplarnn e itici olmas, ocuklara farkl kavramlarn retimi konusunda destekleyici olmas gerekti ini d nen retmen adaylar, kitaplarn bili sel geli imi destekledi ini d nmektedirler. Oysa ocuk edebiyat eserleri, tlerle, byle yapmalsn gibi bir mesajla ya da ders veren sonlarla de il, d ndrerek, hissettirerek ocuklara ula maldr. Kavram retiminde kullanlan kitaplar ise ocuk yazn iinde kavram retiminde kullanlan kitaplar olarak ayrca de erlendirilmelidir. Ayrca ocuk edebiyat eserlerinin yararlar yalnzca bili sel geli imle snrl tutulamaz, bunun yannda i lenen konu ve tema, okuma srecinde beraber geirilen zaman, okuma sonras yaplan etkinlikler do rultusunda sosyal, duygusal, psikomotor geli ime ve dil geli imine byk katklar sa lar. Tm bunlarn yannda retmen adaylarndan yalnzca be tanesi ocuk edebiyat yazarlarmzn isimlerini sylemi tir. rnek verilen kitap isimleri ise eviri ocuk kitab eserlerinden batl masallardr. Fakat

227

 retmen adaylar kendilerini kitap seimi konusunda yeterli hissetmekte, ailelerin kitap seimi konusunda yetersiz olduklarn ve retmenlerin bu konuda sorumlu olmas gerekti ini ifade etmektedirler. Bu sonular bize; mevcut durumda ders kredilerinin rencilerin ocuk kitaplarn tanma seme ve inceleme yapma, uygulamalar yaparak snf ii etkinliklerde arkada laryla payla ma asndan yetersiz oldu unu gstermektedir. Bu nedenle iki teorik- kredi olan, ocuk edebiyat dersinin kredisi artrlmal ve ders ierikleri belirlenirken, uygulamalara a rlk verilerek derslerin yrtlmesi gerekmektedir. Burada en byk sorumluluk ders retim elemanna d mektedir. Farkl hikye anlatm teknikleri konusunda rencileri bilgilendirmekle kalmayp ayn zamanda bu tekniklerin nasl kullanlaca n uygulamalarla da deneyimleme frsat yaratmaldr. retmen adaylarn, belirli saydaki kitabn arasnda hapsolmaktan kurtarmal, ocuk edebiyat yaynlarnn iyi bir takipisi olarak yeni kitaplar aramal, yeni anlay lar, yeni yaratlar rencileriyle bulu turmaldr. mknlar do rultusunda, yazar ve izerlerle rencilerin bulu masn sa layacak etkinlikler dzenleyerek ders ieri ini daha da zenginle tirmelidir. retmen adaylarn farkl kitaplar incelemesi konusunda ynlendirerek, iyi ve kt ocuk kitaplar ile ilgili kitap ele tirileri yapmalarna olanak sa lamal ve derslerde payla larak di er arkada lar da yararlandrlmaldr. Tm bunlar retmen adaylarnn ocuk edebiyat eserlerini seebilme yeterliliklerini olumlu bir ekilde etkileyecektir. Sever (2007) de ocuk edebiyat retiminin ieri i ile ilgili; temel kavramlarn tanmlanmas ve retimde ba vurulacak bilimsel yaynlarn saptanmas, ocuk edebiyat tarihine genel bak , erken ocukluk ve ocukluk dneminin geli im zelliklerinin belirlenmesi, ocuk edebiyat yaptlarnda bulunmas gereken zelliklerin rneklerle incelenmesi ve ocuk edebiyat retiminde uygulama al malarnn yer almas ynnde gr belirtmektedir. Bu ekilde yaplandrlm bir ocuk edebiyat dersinde ba arl olan retmen adaynn nitelikli ocuk kitaplarn seebilme yeterli inin de artma olasl fazla olacaktr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akn, Nkhet (1998) Okulncesi Kurum retmenlerinin ocuk Kitaplarna Kar Tutum ve Davran larnn ncelenmesi. Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Sa lk Bilimleri Enstits, Ankara. Arnas,Y. A., Erden, . vd. (2003) Okulncesi retmenlerinin Gnlk Programlarnda Yer Verdikleri Etkinlikler ve Bu Etkinliklerde Kullandklar Yntemler. OMEP Dnya Konsey Toplants ve Konferans Bildiri Kitab III. Aydn. Bamberger, Richard (1990) Okuma Al kanl n Geli tirme. (ev.: B. apar.) Ankara: Kltr Bakanl . Cengiz, Glsm (2006) ocuk ve Genlik Edebiyatnn E itimdeki Yeri ve levi. Varlk, 1189, 17-22. Gk en, Enver N. (1985) rnekleriyle ocuk Edebiyat, stanbul: Remzi Kitabevi. Gnen, Mbeccel (1988) Anaokuluna Giden Drt-Be Ya ocuklarna Resimli Kitaplarla Yaplan E itimin Dil Geli imine Etkisinin ncelenmesi. Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Sa lk Bilimleri Enstits, Ankara. Gnen, M. nvar, P. vd. (2010) Okulncesi E itim retmenlerinin Dil Etkinliklerini Uygulama Biimlerinin ncelenmesi. Mehmet Akif Ersoy niversitesi E itim Fakltesi Dergisi. Yl 10, Say 19, Haziran 2010. Gl, E.D. ve Erden, . (2003) Anasnf retmenlerinin Anadili Etkinliklerinin ve Kitap K esinin Niteli ini De erlendirmeleri. OMEP Dnya Konsey Toplants ve Konferans Bildiri Kitab III. Aydn. Kale, Nesrin (2000) D ndren ocuk Kitaplar. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu -Sorunlar ve zm Yollar (20-21 Ocak 2000) Sempozyum Kitab. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. Kaya, Meral (2007) Okuma Yazma retiminde ocuk Edebiyatnn retim Amal Kullanmndaki Yntem ve Teknikler. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (04-06 Ekim 2006), Bildiriler Kitab, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 117-122. Kbrs, brahim (2002) Uygulamal ocuk Edebiyat. Ankara: Eyll Kitap ve Yaynevi. Maltepe, Saadet (2009) Trke retmeni Adaylarnn ocuk Edebiyat rnlerini Seebilme Yeterlilikleri. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, ISSN 1301-5265, 12, 21, 398-412. Neydim, Necdet (2006) ocuk Edebiyatnn Durumu ve 100 Temel Eser zerine. Varlk, 1189, 3-7. Sever, Sedat (1995) ocuk Kitaplarnda Bulunmas Gereken Yapsal ve E itsel zellikler. Abece, 107,14-15. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Sever, Sedat (2007) ocuk Edebiyat retimi Nasl Olmaldr?, II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri (04-06 Ekim 2006) Sempozyum Kitab. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. Sivri, Medine (2007) ocu a iirde reticilik Sorunsal. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu -Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri (04-06 Ekim 2006) Sempozyum Kitab. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. irin, Mustafa. R. (1994) 99 Soruda ocuk Edebiyat. stanbul. ocuk Vakf Yaynlar. Tr, G. ve Turla, A. (1999) Okulncesinde ocuk Edebiyat ve Kitap. stanbul: Ya-Pa Yaynlar. Ya c, Yaln (2007) ocuk ve Genlerin Kitaba Ula masndaki Kprler. Trk Ktphanecili i 21,1, 62-71. Yldrm, A. ve im ek, H. (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Sekin Yaynclk. Ankara.

228

A DA OCUK VE GENL K EDEB YATIMIZIN RET MDEK YANSIMALARI

Mine SOYSAL Gn Kitapl Genel Yayn Ynetmeni, Yazar

zet lkemizde ocuk ve genlik kitaplarndaki ykseli te, Trk ve dnya edebiyatndan seilen, evrensel temalar, gereki karakterler ve modern anlatm biimleriyle kaleme alnan a da yaptlarn pay byk. Nitelikli, a da edebiyat kitaplarnn artmas, ocuk, gen, yeti kin, farkl ya lardan okurlarn ortak bir okuma keyfinde bulu masn sa lyor. lk retim ve orta retim e itiminde 100 Temel Eser uygulamasnn yaratt hasar onarmak iin hzl admlarn atlmas; edebiyat okumann, bireysel zgrlklerle do rudan ilintisinin e itimde de ke fedilmesi gerekli. Bunun iin, e itimcinin edebiyat okuru olmas, a da ocuk-genlik edebiyatn izlemesi, yaratc okumalar uygulayabilmesi ok nemlidir. Anahtar Szckler: Okuma kltr, e itimde edebiyat, 100 Temel Eser, e itimcinin e itimi, yaratc okuma.

Abstract Contemporary works chosen from Turkish and world literature written with global themes, realistic characters and modern expression methods play a very important role in the increase of the interest for childrens and young adult books in our country. The increase of qualified and contemporary literature books brings together children, adolescents, adults, readers of all ages around a common reading pleasure. To mend the damage in elementary and high school education caused by the 100 Basic Works application, we should rapidly take steps and explore the direct relation between the literature reading and individual freedoms. Hence, its really important that the educator is a literature reader, contemporary childrens and young adult literature viewer and creative readings implementer. Key Words: Reading culture, literature in education, 100 Basic Works, education of the educator, creative reading.

lkemizde ocuk ve genlik kitaplarndaki niteliksel ve niceliksel ykseli te, gerek Trk edebiyatndan gerekse dnya edebiyatndan seilen, evrensel kurgular ve modern anlatm biimleriyle kaleme alnan a da yaptlarn pay byk. Nitelikli, a da edebiyat kitaplarnn saysnn artmas, ocuk, gen, yeti kin, farkl ya lardan okurlarn ortak bir okuma keyfinde bulu masn her geen gn daha ok mmkn klyor. Son 10 ylda Trkiyede yayncl n parlayan yldz olan ocuk ve genlik kitaplar, gelece in okurlarn yaratmak gibi ok a r bir sorumluluk stlenmi durumda. Yayncl n bu geli en alan, gerek farkl okur gruplarnn duygusal ve d nsel gereksinimleri asndan, gerekse ok boyutlu, ok disiplinli bir yaratma ve yaymlama sreci gerektirmesi asndan sektrn en zel dal niteli inde. ocuk ve gen okurun zamannn byk blmn geirdi i renim ya amnda, a da edebiyat kitaplaryla nasl bulu mas gerekti ine kafa yorabilmek iin ncelikle son yllardaki geli melere hzla gz atmakta yarar var. ocuk ve Genlik Edebiyat Yayncl nda Dikkati eken Geli meler Yaznsal seimlerin, a da standartlarda yerel ve evrensel ltleri belirledi i uzman yaynclk faaliyeti, ba msz yaynevleriyle rneklendi. Artk, yaynevlerinin ltlerini ve yakla mlarn simgeleyen yazarlar, kitaplar ve uzman kadrolaryla tanmlanmasnda, salt ticari kayglarn ok d nda entelektel etkenlerin de belirleyici olmas gerekti i kabul ediliyor. Yaynevi sahipleri yerine yayn ynetmenlerinin, editrlerinin sz sahibi oldu u bir alana dn me yolunda nemli admlar atld. Yaynevleri, alan yayncl nda uzman kadrolar al trmalar gerekti ini; yayncl n, telif haklarnn temsilini gerektiren ok sorumluluklu profesyonel bir sektr oldu unu renmeye ba lad. Artk, yalnzca bu alanda zgn eserler veren de erli yazarlar, henz ok az da olsa uzman editrler, evirmenler ve grafik tasarmclar var. Gn Kitapl nn Kpr Kitaplar gibi zgn koleksiyonlar sayesinde edebiyatmzn usta yazarlar, ocuklar ve genler iin yazmaya heveslenerek alan yceltiyorlar. Evrensel temalarn gemi e oranla daha ok i lenmesi de sevindirici

229

bir ba ka geli me. Elbette alana emek veren yazarlarn, yaynclarn, ocu a grelik olgusuna daha a da yakla abilmeyi renme abas da yabana atlmamal. D ncenin yaratyla, edebiyatn grafik sanatlarla, uzmanl n kaliteli retimle i birli i yaparak ula abildi i yksek nitelikli kitap rneklerinin says artyor. Bir kitabn editrn ynetiminde yayma hazrlanma serveninin, okurla en yksek bulu masn sa layan en belirleyici etken oldu u anla lmaya ba land. te yandan evirmenlerin yetkinli i ve eviri editrl bu alanda da giderek nem kazanyor. E itim yayncl nn didaktik i leviyle edebiyat yayncl nn yaratc dil esteti inin birbirinden ok farkl iki pota yaratt nn ve bu iki ayr yaynclk alan arasna kaln bir izgi ekmek gerekti inin (tam anla lamasa da) konu ulmaya ba lanmas bile ok sevindirici. Bilgi ve e itim sz konusu oldu unda, edebiyat kitaplarnn ancak ok dolayl bir i lev stlenebilece i, i lerinin kesinlikle bunlar olmad noktasndaki farkndalk artyor. Genlik edebiyatyla ocuk edebiyat nihayet ayr maya ba lad; genlik edebiyat, nemli kitaplarla kimlik kazanma yoluna girdi. lk retim birinci kademeyle ikinci kademenin okuma gereksinimlerinin, birbirine yakn grnmekle birlikte, byk oranda birbirinden ok ayr oldu unun artk farkna varlyor. Elbette 3-6, 6-8, 8-12, 12-15 ve 15+ ya larn okuma gereksinimleri, okurun ihtiyalarn gzeterek daha gereki belirlenmeye ba land. lk retim ve orta retim e itiminde, ocuk ve genlik edebiyatnn yaratc kullanm iin az da olsa admlar atlyor. Edebiyat okumann ki isel zgrlklerle ilintisi nihayet konu ulur oldu. te yandan, 100 Temel Eser gibi byk hasarlara neden olan eksik listelerden ve yanl uygulamalardan hl kurtulamadk. Ne 3-4 Aralk 2009da gerekle en 5. Ulusal Yayn Kongresinin devrim niteli indeki kararlar, ne de birok sivil toplum kurulu u, yaynevi ve akademik dnyann destekledi i onlarca al ma, MEBin a da zmlere ilgi duymasn sa layabiliyor. o u iki dilli (e itim amal) olmakla birlikte ocuk kitaplarmz Almanya, Hollanda, ran ve Kore gibi lkelerin dillerine evrildi. ocuk edebiyatmzn d a almas kadar, a da dnya edebiyatnn yeni evrensel temalar ve yeniliki biimleriyle tan mak, yayncl mzda geli tirici bir etkiye neden oluyor. Ancak bu arada, rekabetin daha sert ya and Bat pazarnn ucuz pazarlama yntemlerinin hi irdelenmeden, hatta farkna bile varlmadan yerli pazara uygulanmasnn endi e verici sonular do urdu unu da unutmamal. rne in, son yllarda Batnn kitap raflarn kzlar ve o lanlar iin bsbtn ayrmas, pazarlama adna yaplan ok tehlikeli bir cinsiyet ayrmcl na i aret ediyor. Gerek sat -da tm gerekse pazarlama asndan lkemiz yayncl nn sorunlarndan bu alan da payn alyor. Byk kentler d nda gncel ve nitelikli kitaba ula ma, edinme olanaklar ok kstl. Son yllarda halk ve okul ktphanelerinin, ocuk ktphanelerinin yeniden gndeme ta nmas elbette ok olumlu; ancak abalar henz ok yetersiz. Btne bakt mzda, sektrel faaliyet asndan geli meler umut verici belki ama, okurun cephesi ne yazk ki hl prltdan ok uzak. Trk ve dnya edebiyatndan ok sayda nitelikli kitaba gereksinim duyan ocuk ve gen okur, e itli sosyal, kltrel, siyasi nedenlerle bu talebi ifade etmekten bile ok uzak. Yeti kinliklerini, teknolojinin kurgulad yeni dnya i leyi inde ya ayacak olan gnmzn ocuklar ve ergenleri iin modas gemi kabulleri srdrmekten vazgemek, yakla mlarmz ve anlay larmz tersyz etmek ve bunu da en ok e itim sistemimiz iinde ba armak, gerekle tirmek zorundayz. Aralk 2009da toplanan 5. Ulusal Yayn Kongresinin 4 numaral ocuk ve Genlik Kitaplar Komisyonunun ald kararlarn ba nda, e itimcinin e itimi konusu vard. Komisyon kararlarnda, retmenlerin ocuk ve genlik kitaplar konusunda bilgilenmelerinin, a da ocuk ve genlik edebiyat hakknda yetkin bir donanma sahip klnmalarnn acil nemi vurgulanm , bu noktada MEB ile meslek ii e itim programlar olu turulmas iin meslek rgtlerinin ve ilgili kurumlarn hzla i birli ine gitmeleri istenmi ti. Aradan geen iki ylda MEBin birka deneme d nda kalc etkileri olabilecek, sa lam bir zm aray olamad. 2010 ylndan beri gerekle tirmeye ba lad mz Gn Kitapl E itimde Edebiyat Seminerleri, i te bu amaca yneliktir. a da ocuk ve genlik edebiyat yayncl nda uzman editrlk anlay nn yerle mesini, de i ik ya gruplar iin nitelikli edebiyat kitaplarnn ltlerinin geli tirilmesini, yepyeni kitap koleksiyonlarnn olu masn sa layan bir yaynevi olma bilinci ve sorumlulu uyla kollar svayan Gn Kitapl nn, E itimde Edebiyat Seminerlerine retmenler cretsiz katlyor. Bugne dek gerekle en seminerlerde Trkiyenin farkl illerinden katlan yzlerce retmen, a da ocuk ve genlik edebiyat, okuma kltr, yaratc okuma uygulamalar, kitap seimi, edebiyat ve felsefe ili kisi,

230

edebiyatn ya ama yansyan etkileri gibi temel konularda geli im sa lad. (Bu vesileyle, nmzdeki ilk seminerin 17 Aralkta stanbulda, stek Acbadem Okullarnda gerekle ece ini de duyurmak isterim.) Bir yaynevi olarak Gn Kitapl nn retmenler iin e itim hizmeti sunmasnn temel nedeni, edebiyatn insan ya amndaki belirleyici ve gl etkilerine olan inancdr. Bu etkileri daha ocuklukta sa lamak, yaratabilmek retmenli in meslek lklerinden olsa gerektir. Dolaysyla, Gn Kitapl E itimde Edebiyat Seminerlerinin temel ta lar olan edebiyat ocukluk e itime bak n payla mak isterim. Edebiyat ve ocukluk Edebiyat okumak, merak uyandran yklerle, eski masallarla ba lar. Edebiyat ocu a sevdiren, kahramanlar, co rafyas, meknlar, dnemi, ya ama ve davran biimleriyle ilgin bir konu ekseninde sa lam kurgulanm gl bir ykdr. yk merak duygusunu tetikledike, okur metnin iine ekilir, ondan uzakla mak istemez. ocuklar da yeti kinler gibi, basit olan de il, ustaca anlatlan sever. Okumann temelini sa lamla tran, dil becerilerimizin geli mesidir. Bu, do umla birlikte ba layan bir ke ifler zinciridir. Dilin ke fini gerekle tirmeden, ne etkili ileti im ne yetkin bir e itim ne de edebiyat okumak ve bundan keyif alabilmek mmkndr. Dilin ke fi, insann ya amda brakabilece i izleri belirginle tiren ayrks bir g yaratrken, ayn zamanda kazandrd ok boyutluluk, insan yeniden yeniden okumaya itekleyecek do al bir kaldra grevi grr. Edebiyatn amac e itmek de ildir. Edebiyat, ya amn gn nda grlemeyen, gnlk ya amda fark edilmeyen derinliklerine dikkati ekerken, ya ama ve insana ili kin birok ipular sunar. nsann dnya zerindeki bin bir halini szcklerle bin bir biimde anlatarak bireysel farkndalklara neden olurken, zgrlklerin ke fini sa lar. ocuk kitaplarnda bugn hl sklkla kar la lan didaktik metinlerin, mesaj ya da t verme kaygsnn edebiyatla uzaktan yakndan ilintisi yoktur. ocuklarn okumas hedeflenen edebiyat kitaplarnn ustalkla kaleme alnmas ve uzman bir yaynclk anlay yla yaymlanmas, okurun okuma gereksinimleri asndan ncelikle nemlidir. Ancak ne yazk ki Trkiyede dil e itimi yeterli ve etkili sa lanamyor. Ya ayan bir dilin geli mesi, zenginle mesi, o almas gere i bir yana Trke, retimimizde en sevilmeyen, en anla lmayan ders olmay srdryor. Yazm ve ifade yanl laryla dolu, stelik en fazla 200-300 szckle fakir, s , zevksiz metinlerden retilmi szde kitaplar da buna eklenince, okuma kltrmz asndan tablo a rla yor. Farkl ya lardaki ocuk ve gen okur, ya ad ba arsz deneyimler nedeniyle okumaya hevesini de dile gvenini de yitiriyor, dil zevkiyle henz tan amadan ondan bsbtn uzakla yor. Her kitapta farkl kullanlabilen, nereye ekilirse oraya gidermi gibi grnen bir dile sayg duymak elbette zor. Yazarlar, evirmenler, editrler ve yaynclar Trkeyi en yksek biimde bilmek, renmek, tart mak; en nemlisi, yetkin kullanmna zendirmek sorumlulu unu i leri gere i do allkla stlenen ki ilerdir. ocuklarn, genlerin dil zevkine varmas, yazarlar kadar editrlerin sorumlulu undadr. zcdr ki, yaynevlerimiz henz editr kavramyla gerek anlamda tan m de il. Editr dzeltmen olarak tanmlayanlarn says hl ok fazla. Oysa editr, kitabn okuma kltrmz iinde kalc bir yer edinmesi iin yazardan devrald bayra hedefe ta yabilen tek ko ucudur. Dil, aklmzda kald kadaryla kullanabilece imiz herhangi bir ara de il, toplumun btn dinamiklerini kurgulayan, yaratan sosyal ve kltrel tm sistemlerin stnde i ledi i ya amsal bir sarmaldr. Bu sarmaln omurgas olan edebiyat, ayn zamanda onun ykselmesini ve beslenerek o almasn da sa lar. Bu yzden dil esteti inin yksek rnekleri olabilen edebiyat eserlerini okumak, do ru ya ta do ru okuma denemeleri edinmek, ya am kalitesini do rudan etkiler. Kitap okuma al kanl , ii bo bir olgu olarak de il, i te bu anlam asndan ok nemlidir. Artk gnmz insannn, zellikle ergenlerin gerekli inden kopuk bir okuma al kanl ndan sz etmek i e yaramyor. Sava , iddet ve trl actc eli kinin biimledi i gnmz dnyasnda, yksek teknolojilerin ve artk btnyle sosyal medyann tketicisi olarak byyen ocuklarn, eskisi gibi ellerine verilen her metni ya da kitap biiminde hazrlanm nesneyi tketmesini beklemek saflktr, samadr. Ailelerin, retmenlerin, ktphanecilerin, rehberlik servisi al anlarnn ve yneticilerin, ocu un edebiyat ve kitap merakn artran yaratc rollerine brnmeleri iin, ncelikle edebiyat okumay kendilerinin deneyimlemesi, ocuklarndan, rencilerinden nce kendi sevebilecekleri trleri ke fetmeleri kanlmaz bir gerekliliktir.

231

Edebiyat ve E itim retimde de toplumsal ya amda da ocuklarn entelektel donanmn hedeflemeyen, hatta gitgide entelektel geli imden uzakla may ycelten bir yap egemen. lkenin nitelikli edebiyat okuma gereksinimi neredeyse ciddiye alnmaz oldu. Bir yandan 100 Temel Eser gibi yanl uygulamalara yol aan eksik projeler, bir yandan ekonomik-siyasi-dini etkiler, bir yandan popler kltrn gndelik modalarna teslim olmu etkisiz bir kltrel ortam derken, nitelikli edebiyatla okurun bulu mas artk ok daha zor. Zorunlu temel e itimimizde, orta retimde, hatta niversite e itimimizde d nsel geli ime ynelik programlarn uygulanmamas ya da yeterli olmamas, toplumun btn kesimlerinde gzlem yapma, alglama, d nme, yorumlama ve zm bulma becerilerinin geli mesini engelliyor. Be eni ve alg dzeyi popler ya da gndelik olanla snrlanan insanlar, okur olarak da yazar aday olarak da edebiyatn gemi ten gelece e akan nehrine kar amyor. Edebiyat, dil ustas yazarlarn kitaplarn okuya okuya gerek bir genlik sevdasna dn ebilir. Edebiyatn insana derinlik kazandran engin sularnda kula atmay bize ancak ustalarmzn kaleminden dklen binlerce yk, iir, roman, an, ya ant, oyun ve deneme retebilir. Onlarn farkl dnemlerden ta dklar ve dilin en zengin, en boyutlu szl n yaratan szckler, deyi ler, cmle yaplar, biim nerileri olmadan, onlar ok iyi bilmeden, bugne ili kin yeni metinler retmemiz olanakszdr. Sk sk nitelikli edebiyat yaptlarn okumak, niteliksiz i lerin bir an nce elenmesini sa layacak; bu da ocuklarn hak ettikleri yksek edebiyat yaptlaryla bulu masnn yolunu aacaktr. Yeti kinlere d en, ba aryla kitapla m nitelikli edebiyat eserlerini bilmek, ocuklara ve genlere bu kitaplar nermek, onlarn ho lanarak okuyacaklar kitaplarla bulu malar iin vesileler, bahaneler yaratmaktr. Arkas kendili inden gelir. nsann ocukluk ya amnda bu byl de i imi/dn m yaratabilecek gce sahip en nemli meslek, retmenliktir. ocuklarn, genlerin ya amna aileleri kadar, hatta bazen daha da ok dokunabilenler retmenlerdir. nsann biricikli ine, onun var olu de erine odaklanan yeni e itim anlay , bireysel hak ve zgrlklerin geli mesine de en yksek katky sa layabilir. nk kitap okumak, hele edebiyat okuru olmak, btnyle bir ki isel zgrlkler meselesidir. nsanlar, diledikleri her konuda, diledikleri tema, tr ve felsefede hazrlanm kitaplar edinme, okumay deneme, ho lanma ya da ho lanmama hakkna sahiptirler. stelik bu hak, do du umuz gnden itibaren ba lar; salt yeti kinlikte de il, ocukluk ve genlik yllarmzda da geerlidir. Gnmzn yetersiz e itim politikalarnn dayatt gibi, kendi istedi imiz, uygun grd mz kitaplar, bizim istedi imiz srelerde zorla okutarak, stelik pe i sra gereksiz birtakm sorulara cevap vermelerini bekleyerek ocuklarmza, genlerimize kitap okuma zevki kazandrmamz mmkn de il. Onlara sabrla nitelikli edebiyat kitaplar nermeli, dikkatlerini edebiyata, iire, izgi romana, bilimsel yaynlara ekebilmeli, her trden kitabn tadna bakarak okumay denemelerine yreklendirmeli, ho landklar trlerde onlar desteklemeli, asla ve asla engelleyici ya da belirleyici olmamalyz. Nitelikli ok sayda kitab kendi iradesiyle seerek, zenerek, isteyerek okumay deneyebilen genlerin, yeti kinliklerinde belli trlerin okuru olabildi ini gryoruz. Hem ocuklarmza gvenerek ok seenekle bulu malarn sa lamak hem de en nitelikli kitaplar zenle yaymlamak zorundayz. nsanlarn polisiye okuduklar iin katil olmayacaklarn, duygusal ve d nsel geli imin ters k esinde, hep uyank bekleyen cehalet ve ba nazlk yznden elini kana bulad n unutmamalyz. nsann d nsel geli iminde ok nemli bir ara olan kitapla kuraca edilgen ili kinin temelinde, bireysel zeksyla, kitabn sundu u dil esteti i ve grsel estetik arasnda kurulan grnmez kprler, duygusal bir al veri yatar. Bu al veri in forml, her insan iin de i ken olabilen do ru kitap-do ru zamandr. Yazan yazar da e iten retmen de seven ve esirgeyen aile de edebiyat okuru olmadan, ocuklar iin edebiyattan ve okumaktan sz etmek mmkn de ildir. Edebiyat, insann ya amna dokunduka byl izler brakr. te bu byl izler, insanlar, toplumlar ktlklerden, sava tan, korkulardan uzakla trabilme gcne sahiptir. Edebiyat, btn canllarn bar iinde, mutlulukla ya ayabilece i, bilimle, sanatla, adaletle i leyen bir dnya yaratmak iin gereklidir. te, Gn Kitapl E itimde Edebiyat Seminerleri btn bu temel gereklerin ve yakla mlarn, retmenler ve e itimciler tarafndan bilinmesini, anla lmasn, benimsenmesini sa lamak amacna yneliktir. a da ocuk ve genlik edebiyatnn renime yansmasn sa lamak, gelece in edebiyat okurlarn yaratmak, o altmak adna ba latlan bir umut projesidir.

232

DEDE KORKUT YKLER NDE OCUK E

TM

Glcan UYUMAZ Dokuz Eyll niversitesi Yksek Lisans rencisi, retmen

zet Dede Korkut ykleri Trk kltrnn en nemli yap ta larndan biridir. Bu hazineden yararlanmak ve yklerde bulunan mesajlar ocuk e itimi asndan yorumlamak yararl olacaktr. Bu al mamzda Dede Korkut ykleri birok adan incelenerek, yklerde yer alan e itsel elerin zerinde durulacaktr. Ayrca; erdemli insan nasl olmaldr? Toplumda saygnlk nasl kazanlr? Kadnn toplumdaki yeri nedir ve ne olmaldr? Aile kavram ve ocuk E itimi konular da incelenerek yklerin ocuk e itimine katks ortaya konacaktr. Anahtar Szckler: Dede Korkut, ocuk, e itim.

Abstract Stories of Dede Korkut are one of the most important building structures of Turkish culture. Take advantage of this treasure, and short stories will be useful to interpret the messages in terms of children's education. This study examined many aspects of the stories of Dede Korkut, the stories will focus on the educational elements. Also, How should a virtuous man? How to win respect in the community? What is the place of women in society and what should it be? The concept of Family and Child Education Topics of stories examining the contribution to the education of children will be exposed. Key Words: Dede Korkut, children, education.

Dede Korkut Kitab Hakknda Asl ad Kitabe-i Dede Korkut al Lisan- Taife-i O uzan olan ve gnmzde Dede Korkut ykleri olarak bilinen hikayeler gerek Trk edebiyatnn gerekse de Trk tarihinin mihenk ta larnn ba nda gelir. Prof. Dr. Fuat Kprlnn u cmlesi Dede Korkut kitabnn nemini ok iyi ifade etmektedir. Kprl Btn Trk Edebiyatn terazinin bir gzne Dede Korkutu br gzne koyarsanz yine Dede Korkut a r basar.diyerek Dede Korkut kitabnn Trk Edebiyatndaki yerini ok iyi belirlemi tir. Peki, nedir bu kitab bu kadar nemli klan? Evrende toprak hari her eyin bir kk vardr. Bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn bir soy a ac vardr. Kendi kklerini bilmek her millet iin bir zarurettir. Trk milletinin geleneklerini, greneklerini, dilini, toplumsal ya antsn, siyasi yaplanmasn, aile kltrn bu kadar iyi yanstan ba ka bir eser daha yoktur. Fikret Trkmen, Dede Korkut kitab ile ilgili unlar sylemi tir: Dede Korkut kitab hakikaten Fuat Kprlnn de syledi i gibi Trk edebiyatnn sadece edebiyat olarak de il ok ynl olmas dolaysyla Trk folklorunun Trk tarihinin Trk co rafyasnn folklorun iinde sayabilece imiz Trk rf ve adetlerinin ksacas Trkn dnyaya bak nn bir aynas gibi. Bu yzden Dede Korkutun metinlerini incelerken tek ynl bakt mz zaman elbette o bakt mz yne gre birtakm malzeme bulursunuz ama birka ynden bakt mz zaman birden bire Dede Korkutun derinle ti ini, gerekten Trk btnyle anlatmaya al an bir eser oldu unu grrsnz. Bunun o kadar ok rnekleri var ki tek kelimesinden tutun da cmlesinden anlatlan olaylara ve bunlarn ierisindeki samimi olarak duydu u ilk heyecanlara gre hepsi peyderpey Dede Korkutta aksetmi tir. Dolaysyla Dede Korkutta yle bir kronolojik konu sralamas yaplabilir. Do umdan lene kadar bir insan hayatndaki btn dnemleri ilgilendiren her trl rf, det gelenek, inan sistemi ve bunlara ba l olarak kelime hazinesini Dede Korkutta bulabilirsiniz (Bize Gre, say 9, s.40).

233

Dede Korkut kitabnn bugn iki nshas bulunmaktadr. Bunlardan biri Drestende di eri ise Vatikandadr. Bu nshalardan hareketle eseri ilk olarak Prof. Dr. Muharrem Ergin bilimsel bir al ma sonucu yaymlam tr. Dede Korkut kitabnn Dresden nshas bir giri ile on iki destans hikyeden olu maktadr. Vatikan nshasnda ise giri ten ba ka hikyelerin yalnz alt tanesi vardr. Bu alt hikyenin de ancak be i tamamdr (Ergin, 1989: 3). Dede Korkut kitab genel olarak O uz Trklerinin ya ay larn ve mcadelelerini anlatr. Hikyelerin yazya geirili tarihi tam olarak bilinmemektedir. Ancak genel kan XV. yzylda yazya geirilmi oldu u ynndedir. Dede Korkut Kimdir? Dede Korkutun kim oldu u kesin olarak bilinememektedir. Hakknda sylenenler kesin olmamakla birlikte Dede Korkutu tanmlar niteliktedir. O Trklerin bilicisidir. Tanr katnda nemli bir yere sahiptir. Nitekim Dede Korkut kitabnn ba nda Dede Korkut yle tanmlanr: Resul Aleyhisselam zamanna yakn bayat boyundan Korkut Ata derler bir er ortaya kt. O uz'un o ki i tam bilcisi idi. Ne derse olurdu. Gaipten trl haber sylerdi. Hak Tel onun gnlne ilham ederdi. Korkut Ata syledi: Ahir zamanda hanlk tekrar Kay'ya geecek. Kimse ellerinden almayacak ahir zaman olup kyamet kopuncaya kadar. Bu dedi i Osman neslidir, i te srp gidiyor. Ve daha nice buna benzer sz syledi. Korkut Ata O uz kavminin m kln hallederdi. Her ne i olsa Korkut Ata'ya dan maynca yapmazlard. Her ne ki buyursa kabul ederlerdi. Szn tutup tamam ederlerdi. Dede Korkut halk rivayetlerine gre aydn, berrak gzl dev kzndan meydana gelmi tir. Boyu altm ar n imi , yani azman imi . Genli inde bile bile yorgann altndan aya n bacs Ak Tokmakn aya na de dirdi i iin lmnden sonra bu uzun ayak mezarndan hep d ar km tr. Ona yorulan ataszlerinden birinde de Dede Korkut do umunu yle anlatyor: Ap-alaca ilekten ndm ben Dede Korkut; bir katre murdar meniden dndm ben Dede Korkut, ala gzl dev kzndan do dum ben Dede Korkut (Gkyay, 2004: CXX). Orhan aik Gkyay Dede Korkutla ilgili yle bir rivayet anlatr: Dede Korkut hastalara ve yardma muhta insanlara ok yardm etti i iin Allah katnda makbule gemi tir ve Allah, Dede Korkut aklndan lm geirmedi i srece onun cann almayaca n Dede Korkuta ryasnda syler. Dede Korkut uzun yllar ya ar aklndan lm geirmeden ancak bir gn bir kuzuyu kovalayp da yakalayamaynca Ben lmezsem sen yakalarm. deyince yapt hatay anlar ve uzun sre lmden kaar. Kat her yerde lm ensesindedir. En sonunda bir nehir zerinde ya ar ve hi uyumaz ancak uykusuzlu a dayanamayp uyudu unda zehirli bir ylan tarafndan srlr ve lr (Gkyay, 2004: CXXICXXII). zetle Dede Korkut; gelecekten haberler veren ermi bir ki i, ocuklara ad koyan ulu bir bilge, sava larda taktik veren iyi bir rehber, hastalara ifa da tan iyi bir hekim, ok iyi kopuz alan gl bir ozan, duas kabul edilen iyi bir din adam, t verici bir retmen, olaylar ustalkla anlatan gl bir edebiyat, halkn dertlerini dinleyen ve zmler reten iyi bir psikologdur. E itim Kavram ve ocuk E itimi zerine E itim genel anlamyla bireyde davran de i tirme srecidir. E itim geni anlamda bireyin toplum standartlarn, inanlarn ve ya am yollarn kazanmasnda etkili olan tm sosyal srelerdir (Demirel ve Kaya, 2001: 4). E itim, toplumun sosyal kurumlarndan bir tanesidir. Her ocuk belirli bir aile iinde do ar, belirli bir sosyal tabakann dilini ve grg kurallarn renir (Ergn, 1992: 1). E itim, insan ya amnn vazgeilmez bir srecidir. nk insan e itimle ekillenir ve kendi ki ili inin gizli glerini ke feder. E itim sadece e itim kurumlarnda olmaz. Bugn u kabul edilen bir gerektir ki e itim anne karnnda ba lar ve lme kadar devam eder. O halde ki inin ailesi, sosyal evresi ve bulundu u toplum onun ekillenmesinde birinci derecede nemlidir. J.J.Rousseau e itimin nemini u szlerle ifade eder; Bitkiler tarmla, insanlar e itimle yeti tirilir. Do du umuzda sahip olamad mz ve byd mzde gereksinim duydu umuz her ey bize e itimle verilir. (Rousseau, 2010: 56).

234

ocuk e itimi zerinde duran Rousseau bu konuda do ay rnek gstererek ocuklarn geirdi i her zorlu un onlar glendirdi i zerinde durur.Do ay gzlemleyin ve size izdi i yolu izleyin. O, ocuklara durmadan al trma yaptrr, her trl denemelerle onlarn mizalarn sertle tirir, onlara erkenden znt ve acnn ne oldu unu gsterir, kmaya ba layan di ler ate lerini ykseltir, ok iddetli karn a rlar iinde kvranrlar (Rousseau, 2010: 20). ocuk e itimi son dnemlerde zerinde ok durulan bir konudur. nk byk nem arz eder. ocuklar, milletlerin gelecekteki halleridir. Bu sebeple uluslarn ileri gtrmek isteyen toplumlar ocuk e itimine byk nem verirler. Bir ocu un e itimi anne karnnda ba lar. Sonraki a amada iinde bulundu u aile ve sonrasnda toplum ona ekil verir. Bu ba lamda Dede Korkut ykleri Trklerin toplumsal, sosyal ve siyasal hayatnn aynas niteli inde oldu u iin verdi i mesajlar ocuk e itimi asndan son derece nemlidir. Nitekim gemi inden ders alan milletler gelece e daha z gvenle bakarlar. Bugn MEBin 100 temel Eser arasnda sayd Dede Korkut yklerinde ocuklar iin olduka etkili mesajlar yer almaktadr. u bir gerektir ki ocuklar okuduklar kitaplardan, izledikleri filmlerden ziyadesiyle etkilenirler. Bu nedenle onlara do ru dersler karabilece i yaynlar sunmak biz e itimcilerin ilk ve en nemli grevleri arasndadr. Dede Korkut yklerinde Saptanan E itim eleri a. Toplum ve ocu un Toplumsalla mas Toplum, bireyin iinde ekillendi i gl bir yapdr. Bu nedenle onun e itiminde ok nemlidir. nsan geli imi biyolojik olgunla ma ve sosyalle medir. Hayat boyu sren sosyalle me toplumun bir bireyi olma srecini ierir. Bunun iin insan sosyokltrel evreyle srekli etkile im iindedir (Ka tba , 2010: 56). Dede Korkut yklerinde de toplum kavram ok nemlidir. Kahraman iin evresinde insanlarn ne dedi i ok nemlidir. rne in; Kan Tural, Selcen Hatunu almak istedi inde onu nce kzgn bo ayla dv trrler, sonra kar sna karlan aslan da alt edince son a ama olarak deveyle sava trrlar. Yorgun yi it deve kar snda pes edecekken krk yi idi u szleri syler ve Kan Tural kendine gelir. Gl O uz iline haber ula acak Kanl Kocao lu Kan tural ne etmi diyecekler, ya l gen herkes sz edecek kar koca kalmayacak dedi kodu yapmayan. Aksakall baban bunalp zlecek, Ya lck olmu anan kanl ya lar dkecek (Bek, 2008:140). Bu szle Kan Turaly etkiler nk toplumun ileri gelenleri ondan ba ar bekler. Yani bir gen sayg grmek istiyorsa ba arl olmaldr. Ana ve babasnn itibarn d rmemelidir. Benzer ekilde yeni yeti mi O uz yi itleri iin toplumdan vg duyma son derece nemlidir. Yaptklar ba ar ya da ba arszlk onlarn toplum iindeki konumlarn etkiler. Bu nedenle toplum iinde ki iyi onurlandrma ne kadar nemliyse ele tirme de o kadar can skc bir durumdur. rne in Be il Han, Bayndr Hann iste i zerine Grcistan snrnda bekilik yapan yi it bir O uz eridir. stn gleri vardr. Bayndr Han ziyaret etti i bir dnemde Bayndr Han onun adna bir av dzenler. Her yi it srasyla atn, klcn ya da kendi stn yeteneklerini verken Salur Kazan ise Begilin yeteneklerini ver ve onun avn okla veya klla de il de bizzat kendi el gcyle yakalad n dile getirir. Bu durum elbette Begilin ho una gider, nk Salur Kazan gibi byk bir beyden bu szleri i itmek toplum iinde ona byk bir de er kazandrr. Grlyor ki kahraman iin toplumda sayg grmek son derece nemlidir. Ancak Salur Kazann aksine Kazan Bey Bu beceri atn mdr, erin midir?diye sorar ve oradakiler erindir derler ancak Kazan Bey Yok, at i lemezse, er vnmez, beceri atndr (Berk, 2008: 173) deyince Begili kstrr. Begil olaynda da grld gibi ba arl olmak de er grmekle paraleldir. Toplumda sayg kazanmak sadece ba ar ve yetenekle mmkndr. Bu mesaj toplumda de er grmek isteyen bir ocuk iin do ru bir mesajdr ve gnmzdeki gibi sra d durumlar yaratp alay konusu olarak toplumda yer edinmeme yanl nn ok tesindedir. yklerde yer alan kahramanlar yi it ve civanmerttir. Beyler ya da Hanlar da bulunduklar mevkiye al arak, aba sarf ederek gelmi lerdir. U un Kocann korkusuz ve yi it o lu Egrek Bayndr Hann divanna istedi i gibi girip km ve toplantlarda ba k eye oturmu tur. Bu durum di er beyleri rahatsz eder. nk hepsi bu mevkiye al arak ve ba ar kazanarak gelmi tir. Nitekim itirazlar kabul grr ve Egrek bu mevkiyi hak etmek iin bir eyler yapmas gerekti ini fark eder. Tm bunlar gsteriyor ki saygnlk ve de er grme ba ar sonucu elde edilen bir de erdir. 235

b. Aile Birli i Kavram (Anne-Baba-Karde Sevgisi) Aile, kavram genel geerlili i olan ve sosyal grup ile aile fertleri arasndaki ili kileri ieren ve ayn zamanda detleri, rfleri, grenekleri ile gelenekleri bulunan kltr unsurlarn ierisinde ta yan bir birimdir hatta bir sosyal sistemin addr (Nirun,1994: 17). Dede Korkut hikyelerinde ailenin byk yeri vardr. ok sa lam ve kkl bir aile hayat dikkatimizi ekmektedir. O uz ailesinde fertler arasnda tam bir dayan ma ve sa lam esaslar zerine oturtulmu kar lkl sevgi ve sayg vardr. Ailenin mesuliyetini anne ve baba birlikte stlenmi lerdir. Aile ile ilgili kararlarda anne de baba kadar sz sahibidir ve ocuklar zerinde etkilidir. O uz aile yapsndaki bu e ilim Trklerdeki kadn - erkek e itli ini sosyal hayatta oldu u gibi ailede de kadna e de er bir yer verili inin tabii sonucudur (Arsev, 2009: 16). Fikret Trkmen; destanlardaki aile motifi hakknda unlar sylyor; Aileye son derece saygl. Ailesiz hibir ey yok. Her trl harekette aile sz konusu. Kadn ve evlat bunlarn ikisi son derece nemli. Hikyelerin hemen hemen hepsinde bunlar var. ocuklar, kadn tarif ederken hepsinde eve gre tarif ediyor. Tarifini hep ev zerinden kuruyor. Bu bize iki eyi hatrlatyor. Bir Yunus Emrede grd mz yerle me bediresi. Gerlikten yerle meye do ru (Bize Gre, 2009: 42). Ailede anne ve babaya sayg ve sevgi esastr. rne in hikyelerde geen O zamanlarda o ul babann szn iki etmezdi, yle yapsa o lan kabul etmezlerdi. Sznden de anla ld gibi evlat babaya saygl olacak aksi takdirde kabul gremezdi. Yine babaya duyulan sevgi ve saygy hikyelerde sk sk geen Kara ba m feda olsun babam sana. ifadelerinde de anlamak mmkndr. Dede Korkut dua ederken Ak sal anann, ak sal babann yeri cennet olsun eklinde dua etmesi de anne ve babann ne kadar de erli olduklarnn bir di er kantdr. Anne ve baba d nda ailenin di er fertlerine de byk sevgi duyulur. rne in karde inin Tepegz tarafndan ldrld n duyan Basat karde i iin ok zlr ve hayatn tehlikeye atarak Tepegz ile sava may gze alr ve karde i iin unlar syler: Geni yerde dikilmi ota larn, o zalim yktrd m ola karde , yrk olan atlarn tavlasndan, o zalim setirdi mi ola karde , karanlk gzlerimin aydn karde , karde imden ayrlmam (Berk, 2008: 164). c. Kadn ve Kadna Verilen De er Kadn ve onun toplumdaki konumu toplumlarn medenilik dzeyleriyle paraleldir. Trk toplumunda kadnn rol ya anlan tarihi ve siyasal olaylarla ekil de i tirse de Dede Korkut yklerindeki yeri tart lmazdr. Bilindi i gibi Dede Korkut yklerinin yazya geirili dnemlerinde slamiyetin etkisi esere de yansm tr. Bir gei dnemi eseri olmas kadn figrn de etkilemi tir elbette. Dede Korkut kitabnn mukaddimesinde kadnlar drt gruba ayrr. Karlar drt drldr; birisi solduran sopdur, birisi tolduran topdur, birisi ivn tayag oldur ki yazdan yabandan ive bir konuk gelse, ir adam ivde olmasa, ol an yidirr, irr, agrlar, azizler gnderir. Ol Ayise Fatma soyudur hanum. Anun bebekler yetsn. Ocagna bunculayn avrat gelsn.Geldk ol kim solduran sopdur: Sadabana yirnden r turur, elin yzn yumadan tokuz bazlanba ilen bir klek yogurt gzler, toyuna tka basa yir. Elin bgrne urur aydur: Bu evi harab olas ire varaldan ber daha karnm toymad, yzm glmedi, ayagm pasmak yzm yasmak grmedi, dir. Ah ne olayd bu leydi. Birine dahi varayidm. Umarmdan yahsi uyar olayidi, dir. Anun kibisnn hanum bebekleri yetmesn. Ocagna bunulayn avrat gelmesn. Geldk ol kim tolduran topdur. Depidine yerinden ri turd. Elin yzin yumadan obann ol undan bu una, bu uundan ol uuna arpstrd, kov kovlad. Din dinledi. yledene gezdi. yleden sonra ivne geldi. grdi kim, ogr kpek yike tana ivn birbirne katms tavuk kmesine sgr tamna dnmis, komsularna agrr ki, kz Zeliha, Zbeyde, rveyde, an kz, an Pasa, Ayna Melek, Kutlu Melek lmeye yitmeye gitmemisdm, yatacak yirm yine bu harab olas yir id. Nolayd benm ivme bir lahza bakaydinuz. Konsu hakk Tanr hakk diy sylerler. Bunun kibisnn hanum bebekleri yetmesn. Ocagna bunun kipi avrat gelmesn. Geldk ol kim nice sylesen bayagdur. te yazdan yabandan bir ulu konuk gelse, ir adam ivde olsa, ana dise ki: Tur ekmek getr yiyelm, bu da yisn dese, pismis etmegn bakas olmaz, yimek gerekdr, avrat aydur: Neyleyim bu yklacak ivde un yok, elek yok deve degirmenden gelmedi dir. Ne gelrse benm sagrma gelsn diy elin gtine urur. Ynn anaru sagrsn erine dndrr, bin syler isen birisini koymaz ern szn kulagna koymaz. Ol Nuh Peygamberin esegi asldur. Andan dah sizi hanum Allah saklasun Ocagnza bunulayn avrat gelmesn (Ergin,1898: 76).

236

Burada drt kadn tipi n plana kartlm , bu kadn tiplerinden nn istenilmeyen, birinin ise istenilen bir kadn tip oldu unu grmekteyiz. Arzulanan kadn tipi misafirperver, al kan, evde erke i olmasa bile onun yerini doldurabilecek gte bir kadndr. Gldr evini tek ba na ekip evirebilir bu noktada erkekle e ittir. Ayrca bu tipteki kadnlarn soylarnn devam etmesi arzulanmaktadr. Yani sadece anne genetik etken de ildir elbette. nk do acak ocu u yeti tirecek, bytecek, e itecek olan odur ve bu yzden ok nemlidir. Bu ba lamda kadn gelecek nesillere ekil verecek en yetkin ki idir ve toplum iin ok nemlidir. yklerde kadnlar erkeklerinin yannda yer alm ve ikinci planda kalmam tr. Hatta onlara akl verirler. rne in Kan Tural babasnn koydu u artlar yerine getirip Selcen Hatunu alr ve yola koyulur. Yolda yorulunca dinlenmek ister ve uykuya dalar. Ancak Selcen Hatun uyumaz nk tehlikeyi sezer. Nitekim de hakl kar ve d manlar geldi inde Kan Turaly gafil avlanmaktan kurtarr. Ayrca ona sava taktikleri verir. Bey yi it, ba esen olsa brk(ba lk) bulunmaz m olur? Bu gelen kfirler oktur, sava alm, dv elim, lenimiz lsn, diri kalanmz obaya gitsin (Berk, 2008: 144) diyerek hem cesaretini ortaya koyar hem de Kan Turalya yol gsterir. O uz Beyleri hikyelerde her ne kadar ba kahraman gibi gzkse de olaylarn ince noktalarn yakalayp zme ula tran onlarn hanmlardr. Kadnlar genellikle yapc ve uysal yapldr. nsan psikolojisinden anlarlar ve bilinli hareket ederler. rne in Begil Han Kazan Beyin kendindeki hneri grmeyip gsterdi i ba ary ata ba lamas Begil Han ok fkelendirir. Bu fke dolu haliyle evine gelen Begil Han o kadar fkelidir ki her zaman sevdi i ba n ok ad ocuklarn bile gz grmez. Hatunu e indeki kzgnl hemen fark eder ve yanna usulca yakla p derdini anlatmasn ve rahatlamasn sa lar ve ona yle bir yol gsterir: Yi idim, Bey yi idim, padi ahlar Tanrnn glgesidir, padi aha asi olann i i do ru gitmez; ar gnlde pas olsa arap aar. Sen gideli Hanm orada yatan ala da larnda avlanlmam tr. Ava git de gnln alsn (Berk, 2008: 176) diyerek aslnda ne kadar akll oldu unu gzler nne serer. Beyinin psikolojisini anlam ve fkesini kontrol edebilmesi iin ona bir zm yolu gstermi tir. E er kars Begil Han sakinle tirmese daha kt sonular ortaya kacak ve O uz Beyleri kendi iinde sava a tutu acaktr. Herkese bilinen Deli Dumrul yksnde Tanrya kar gelen Deli Dumrula hi kimse cann vermek istemez. Ancak kars byk bir vefa rne i gstererek kocasna cann vermeyi kabul eder. Hayatta yaplabilecek en byk fedakrlk elbette canndan vazgemektir. Ayn hikyede Deli Dumrul karsndan son bir helallik almaya gidince ona unlar syler:Yksek yksek kara da larm sana yaylak olsun, tavla tavla ko atlarm sana binek olsun, penceresi altn ota m sana glge olsun, katar katar develerim sana yk ta ycs olsun, a llarda beyaz koyunum sana len olsun. Gzn kimi tutarsa, Gnln kimi severse, sen ona var (Elips, 2005: 118). Deli Dumrulun bu szleri akl almaz bir fedakrlktr. ok sevdi i e ine belki hibir hukuki zorlama olmadan tm mal varl n brakp stne stlk gnlnn istedi i biriyle de evlenmesine rza gstermesi kendi dnemi iinde de erlendirildi inde olduka medeni bir davran tr. Bu da gsteriyor ki bir erkek ld nde kadnnn rahat etmesini arzulamakta ve onun bundan sonraki hayatnda mutlu olmas iin gerekli fedakrl yapabilece ini gzler nne sermektedir. Ancak ne Deli Dumrulun bu fedakrl ne de e inin cann verecek kadar gsterdi i byk fedakrlk kar lksz kalmayacak Tanr onlara uzun ve mutlu bir ya am arma an edecektir. O halde bencil olmamak ve fedakrlk yapmak kar lksz kalmayacak ki i mutlaka sonunda mutlu olacaktr mesajn vermesi asndan bu yk son derece nem ta r. Kadn bir gzellik sembol oldu u kadar sosyal hayat iinde de erke in yannda onun bir e iti ve orta olarak ortaya kmaktadr. Erke in dert orta dr, aile iinde fikirlerine de er verilir, kadn her haliyle sosyal hayatn iindedir ve toplum iinde aktif bir yeri vardr. Tm bunlar gsteriyor ki kadn Trk toplumunda hibir zaman erke in gerisinde kalmam tr. Bu nedenle bu toplumda yeti ecek bir ocuk gemi ine bakacak ve kadnn de erini bir kez daha fark edecektir. Gerekirse onun iin fedakrllar yapacak ve onun bir birey oldu unu ve kendisinden nce oldu u gibi kendisinden sonra da bir hayatnn olabilece ini kabul edecektir. d. Yardmla ma-Birliktelik-Dayan ma yklerde vurgulanan di er bir erdem ise birlik ve beraberliktir. Zorluklar dayan mayla a lr ve birlikten g do ar mesaj sklkla gze arpar. rne in Kazan Beyin o lu Uruz d mana esir d nce tm O uz beyleri yardma ko ar. Birlikte sava p tek g olunca Kazan Bey d man yener. Ancak sava bittikten sonra Kazan Bey ganimetleri tek ba na sahiplenmez. Sava ta arp an yi itlere kaleler, topraklar verir. Bu da gsteriyor ki O uzlar d mana kar birlik oldu unda sava lar 237

kazanmaktadrlar. Nitekim Trk toplumunda birlik ve beraberli in her dnemde nemli oldu unu Bir elin nesi var, iki elin sesi var; Birlikten kuvvet do ar, El el ile de irmen yel ile; Ba ba a vermeyince ta yerinden kalmaz.gibi ataszlerinden de anlyoruz. Hemen hemen her ykde gl Hanlar (Han Bayndr, Kazan Bey) byk lenler dzenleyerek O uz Beyleri arasndaki ileti imi canl tutmaya zen gsterirler. Zengin beyler dzenledikleri bu lenlerde hem gelen beylerden bulunduklar blgenin durumlaryla ilgili bilgi alrlar hem de onlar yedirir iirirler. e. Do a ve Yurt Sevgisi yklerde kahramanlar iin yurt ok nemlidir. Onu korumak iin canlarn bile feda ederler. Ayrca do a her zaman onlarn yardmcs olmu tur. Hibir zaman onlara zorluk karmam tr. A a, su, da , toprak onlarn dostu gibidir. D man tarafndan ldrlmeye gtrlen Uruz son olarak a ala gr mek ve Bre kafirler, aman verin aman. Tanrnn birli ine yoktur gman. Brakn beni u kaba a ala syle eyim.der ve a aca yle seslenir; A a a a dersem sana arlanma a a, Mekke ile Medinenin kaps a a, Musa kelimin asas a a, Byk byk surlarn kprs a a (Ergun, 2007: 45). Burada grlyor ki Uruz iin a a ok de erli bir canldr. Bunun yan sra dertle ecek bir dosttur. Gvurlarn iinde tek dert orta dr. Su da kutsaldr ve vgye layktr. ahbaz atlarn iti i su, Ak koyunlarn gelip evresine yatt su, Kzl develerin gelip geti i su, Yurdumun haberini biliyor musun syle bana, Kara ba m kurban olsun suyum sana (Akvaryum, 2007: 37). Su da a a gibi ki ile tirilmi ve bir dost gibi sunulmu tur. Ayrca ki i ba n feda edecek kadar suyunu sevmektedir. Ayrca su kutsal bir nitelik ta r. Salur Kazan seferden dnd nde yurdunun i gal edildi ini grnce neler oldu unu anlamak iin suya seslenir ve Hakkn yzn grm tr bu su bana neler oldu unu syler (Ergun, 2007: 38) diyerek onun kutsal ynn vurgulam tr. f. Erdemli nsan yklerde kahramanlar gl olduklar kadar erdemli de olmak zorundadrlar. nk tek ba na g yeterli de ildir. deal insan, erdemli insan olmak ise aba gerektirir. Kusursuz olan tek varlk Tanrdr ve rnek alnmas gerek varlk odur. Kazlk Kocao lu Yigenek esir d en babasn kurtarmak iin d man kalesine gitti inde tm yanda larn kaybeder ve sonrasnda Tanrya yakarr. Ycelerden ycesin, Kimse bilmez nicesin, Sevgili Tanr sen anadan do madn sen atadan do madn, kimsenin yiyece ini yemedin, Kimseye zorbalk etmedin (Berk, 2008: 156). E er bir ki i kusursuz Tanr gibi olmak istiyorsa kimsenin yiyece ini almamal ve zorba olmamaldr. E ler arasnda sadakat gl bir ba dr. Deli Dumrulun kars kocasnn ona sundu u tm mal varl reddeder ve ona sadk kalmak istedi ini u szlerle dile getirir: Senden sonra bir yi idi sevip sarsam beraber yatsam, Alaca ylan olup beni soksun. Cmertlik erdemli bir ki inin sahip olmas gereken ba lca zelliktir. zellikle yklerin sonunda Dede Korkut dua ederken Bu destan Deli Dumrulun olsun benden sonra alp ozanlar sylesin anl ak cmert erenler dinlesin.diyerek dua eder ve toplum iinde anl ak ve cmert insanlarn nemini vurgular. Ayrca her yl toy dzenleyen Kazan Bey dzenledi i bu enliklerde ihtiya sahiplerine elbise, kaftan, adr, ota ba lar ve cmertli ini gsterir. Deli Dumrul yksnde Deli Dumrul Tanrya kar gelmenin cezas olarak bir snava tabi tutulur aslnda. Kendi yerine lecek ba ka birini bulmas istenir. Bir bakma Deli Dumrulun kendi kendine bir i muhasebe yapmas sa lanr. Toplum iinde deli olarak nitelendirilen ve insanlardan zorla para alp bunu da yi itli in bir gstergesi sayan Deli Dumrul bu muhasebesinde grecektir ki onun iin cann veren hi kimse yoktur. Son are akrabalk zelli inden dolay ana ve babasna giden ve oradan da bo dnen Deli Dumrul bir anlamda sevilmedi ini anlam tr. Azrail bile onunla dalga geerek; Bre deli gavat daha ne aman diliyorsun? Aksakall babann yanna vardn can vermedi, ak brekli anann yanna vardn can vermedi. Daha kim kald can verecek san? der (Elips, 2005: 117) ve Dumrulun yapt ktlkler sebebiyle kimse tarafndan sevilmedi ini bir kez daha dile getirir. Yalan sylememek en byk erdemlerden biridir ve yalan sylemek nedir bilmezler. Bu sebeple on alt yl d man elinde kalan Bams Beyrekin kanl gmle ini getiren Yalancuka hemen inanrlar.

238

O uz beyleri iinde yalan yoktu. Gmle i grnce inanp hngr hngr a la tlar. (Ramazan, 2005: 61) ifadesinden de bunu anlamak mmkndr. ocu u olmayan Dirse Han sinirlenir ve nerede yanl yapt n d nr. Bu srada kars ona yapmas iin baz kurallar syler. E er bunlar yaparsa Tanr katnda dileklerinin gerekle ece ini d nr. Kars Dirse Hana A grsen doyur, Yalncak grsen giydir, borluyu borcundan kurtar, tepe gibi et y , gl gibi kmz sa dr, ulu tay eyle hacet dinle, ola ki a z dualnn bereketiyle Tanr bize erdemli bir ocuk verir (Akvaryum, 2007: 20). Dirse Han tm bu iyilikleri yaparsa erdemli bir ocu u olacaktr. Bu da gsteriyor ki iyi eylerle dllendirilmek istiyorsan iyilik yapmalsn. Cesaret de bir kahramanda bulunmas gereken bir erdemdir. Kanl Kocao lu evlenmek isteyen o luna buldu u kzn yurdunun zorluklarn anlatr ve oraya gitmemesi iin o lunu ikna etmeye al r. O ul senin gitti in yerin yollar dolambal dolambaldr, atl batp kmaz, onun bal vardr, hay demeden ba getiren cellad vardr. (Berk, 2008: 134) der. Ancak Kan Tural sylenenlerden korkmak yerine daha ok cesaretlenip Bu kadar i ten korkan yi it mi olur? Yi it ere korku vermek ayp olur, ya geleyim ya gelmeyeyim. diyerek hayatta cesur olmann ve risk almann gereklili ini vurgular. yklerden ocuk E itimi Asndan karlacak Mesajlar yklerden de gzlendi i gibi kahramanlar de er kazanma srecinde aba sarf etmi ler ve ba arlarn kantladktan sonra toplum tarafndan kabul grm lerdir. Kendini topluma kabullendirmek isteyen bir ocuk iin bu nemli bir iletidir. yklerin tmnde aile, anne ve baba kutsaldr ve onlara sevgi ve sayg esastr. Tarihinde bu de erlere verilen nemi gren ocuk, ya ad dnemde de ailenin kutsall n kavrayacak ve anne ve babaya saygy bir dev bilecektir. yklerde gzlenen nemli bir di er nokta ise ailede annenin de en az baba kadar sz sahibi oldu u gere idir. Ailenin kutsall kapsamnda karde iin gerekirse tm zorluklar gze alnmaldr mesaj da ocuklarn iin nemli ve e itici bir mesajdr. Kadn toplumda byk bir neme sahiptir. Kadn hem iyi bir sava hem iyi bir e hem de iyi bir annedir. Dede Korkutun yapt kadn tanmlamalarndan ideal kadn tipi yeni yeti ecek kadnlara bir model olu turacaktr. Bu ba lamda kadn gelecek nesilleri ekillendiren en yetkili ki idir ve toplum iin ok nemlidir mesaj da ocuklar iin yk ierisinden karlacak di er bir iletidir. Sadakatin nemi birok ykde i lenmi ve e ler birbirine sadakatle ba lanmalar gerekti i vurgulanm tr. Yardmla ma ve birliktelik esastr nk birlikten kuvvet do ar. Do a ve yurt kutsaldr ve sevilmeye layktr. Su, da , ta , a a kahraman iin bir dosttur. Erdemli insan cmert olmaldr. Haksz kazan elde etmek do ru de ildir. yilik eden iyilik bulur. Cesur olmak ve gerekti i yerde risk almak ba ar getirir.

KAYNAKA Arsev, Suay (2009) Dede Korkut Hikyelerinde Sosyal Hayat. Bize Gre Dede Korkut, 25, 16-17. Berk, Kemal (2008) Dede Korkut Hikyeleri. Bize Gre, yl:9, say:25. stanbul: Bordo-Siyah Yaynlar. Ergin, Muharrem (1989) Dede Korkut Kitab-I.Ankara: TDK Yaynlar. Ergun, Pervin (2007) Dede Korkut Hikyeleri. Ankara: Aka Yaynlar. Ergn, Mustafa (1992) E itim ve Toplum. Ankara: Ocak Yaynlar. Dede Korkuttan ocuklara Seme Hikyeler (2005) Ankara: Elips Yaynlar. Dede Korkut Hikyeleri (2007) stanbul: Akvaryum Yaynlar. Demirel . ve Kaya, Z. ( 2001) retmenlik Mesle ine Giri . Ankara: Pegem Yaynlar. Gkyay, Orhan ik (2004) stanbul: MEB Yaynlar. Rousseau, Jean Jacques (2011) Emile. stanbul: Bankas Yaynlar.

Ka tba , i dem (2010) Benlik, Aile ve nsan Geli imi. stanbul: Ko niversitesi Yaynlar. Nirun, Nihat (1994) Aile ve Kltr. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Ramazan Ahmet (2005) Dede Korkut Hikyeleri. stanbul: Parlt Yaynlar.

239

ocuk Edebiyat ve nceleme

BEH AKIN OCUK K TAPLARINDA EVRE DUYARLILI I

Yrd. Do. Dr. Safiye AKDEN Z Ege niversitesi E itim Fakltesi

zet Gnmz ocuk edebiyat yazarlarndan Behi Ak hem okulncesi hem de ilk retim a ndaki ocuklar iin kitaplar yazmaktadr. ok farkl konularn ele alnd bu kitaplarda yazar, gnmz insannn kar la t gncel konulara dikkat ekmekte ve ocuklarda bu konulara kar kendi dzeylerine uygun entelektel bir duyarllk yaratmaya al maktadr. evreye duyarllk bu konularn ba nda gelmektedir. Yazar, tabiata, tabiatta ya ayan ve tabiatn bir paras olan her trl varl a ve canlya, evrenin ve kltrel mirasn nemli bir unsuru olan mimariye, eskiye ait her trl e yaya ve onun temsil etti i ya am ve alglay biimlerine kar bir duyarllk geli tirmekte, bu duyarll ocuklara da kazandrmaya al maktadr. Tm bunlar sevgi dolu bir ortamda ancak realiteden uzakla madan ve ocukta gelece e dair bir umutsuzluk olu turmayacak ekilde aktarmay ba armaktadr. Behi Akn kitaplar bu ynyle di er ocuk kitaplar arasnda olduka dikkat ekicidir. Bu al mada Behi Akn ocuk kitaplarndan yola klarak gnmz yazarlarnn ocuklara estetik bir dnya sunmann yan sra ne gibi mesajlar ilettikleri ve bunlarn lkemiz ve dnya gndemiyle olan ilgisinin belirlenmesi amalanmaktadr. Anahtar Szckler: Behi Ak, ocuk edebiyat, ocuk kitaplar, evre duyarll .

Abstract Behi Ak, who is one of the contemporary Turkish writers of childrens literature, writes books for children of both preschool age and elementary education age. In his books, which address different subject matters, the writer draws attention to current issues experienced by todays people and tries to create an intellectual awareness in children towards these issues in accordance with their levels. Environmental awareness is the primary subject of significance addressed in his books. The writer creates awareness in children towards nature, all kinds of living beings that are a part of nature, architecture which is an important component of the environment and cultural heritage, and all kinds of objects belonging to the past and the ways of living and perception represented by these objects. He conveys these issues to children by creating a happy and loving environment which is not alienated from reality and which does not arouse pessimism in children. In this respect, Behi Aks books has a prominent place among other childrens books. By zooming in Behi Aks books, this study aims to determine what kind of messages are conveyed in contemporary childrens books besides illustrating an aesthetic world, and to evaluate the connection of these messages with national and international agenda. Key Words: Behi Ak, childrens literature, childrens books, environmental awareness.

Giri Bilindi i zere evre ve evre sorunlar tm dnya gndemini i gal eden ba lca konulardandr. zellikle o alan evre felaketlerinin ardndan bu konunun nemi bir kat daha artm tr. evre felaketleri sadece olu tu u mekn veya lkeyi de il tm dnyay etkilemesi sebebiyle evrenin bir btn oldu u fikrini insanl a yeniden hatrlatm tr. Bu amala dnyann farkl yerlerinde birok bilim adam, evre ve evrenin korunmasyla ilgili birok bilimsel al ma yrtmektedir. Konuyla ilgili bu trden al malarn yan sra yaplacak bir di er nemli ey, ocuklar evre konusunda bilgili, uyank ve duyarl insanlar olarak yeti tirmektir. Edebiyat da dhil olmak zere gzel sanatlarn her dal bu ama iin uygun bir zemin olu turmaktadr. evre insanla birlikte tm canl varlklar, cansz varlklar ve canl varlklarn eylemlerini etkileyen ya da etkileyebilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve toplumsal nitelikteki tm etkenlerdir (Kele ve Hamamc, 1993: 21-22). Tanmdan da anla laca zere evre farkl kategorileri ayn anda iinde barndran ok kapsaml bir kavramdr. Fiziksel ve toplumsal evre olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Fiziksel evre ise, do al evre ve yapay evre olmak zere iki ba lk altnda de erlendirilmektedir. Do al evre, do al etki ve glerin olu turdu u, insan mdahalesine maruz kalmam veya byle bir mdahalenin henz de i tiremedi i tm do al varlklar ifade eder (zdemir, 1988: 10). Buna gre insan, hayvan ve bitki topluluklar, hava, su, toprak, yer kabu unu olu turan katmanlar, yeralt

243

kaynaklar, ormanlar, ye il alanlar, vb. do al evre iinde yer almaktadr. Yapay evre ise, nsanl n ba langcndan gnmze dek uzanan toplumsal ve ekonomik evrim srecinde, byk lde do al evreden yararlanlarak insan eliyle yaratlan tm de erleri ve varlklar kapsamaktadr (Altu , 1990: 9-10). Ba ka bir deyi le insano lunun, bilgi birikiminden yararlanarak do al evrede bulunan kaynaklar kullanmasyla yaratt evredir. Kentler, evler, yollar vb. yapay evreyi olu turmaktadr. Toplumsal evre ise, Bireyin d nda kalan, onun hem dolayl hem de dolaysz biimde ili kide bulundu u btn insanlarla, kurumlardan olu an evre. (Atasoy, 2006: 19) olarak tanmlanmaktadr. Mahalle ya am, kom uluk ili kileri, al veri , e itim, al ma ko ullar vb. gibi ok geni bir yelpazedeki faaliyetler, bu kapsam ierisinde de erlendirilmektedir. nsann, evrenin ok nemli unsurlarndan biri olu u ve hem kendi cinsi hem de evrenin di er elemanlaryla kurdu u ili kinin fazlal ve e itlili i, onu ok daha karma k bir yapya brndrmektedir. Bu sebeple bu al mada, malzemenin imkn verdi i lde, evrenin farkl boyutlar ve i ieli i ifade edilmeye ve buna uygun bir snflandrmaya gidilmeye al lm tr. Behi Ak, evre konusunda sadece d nmeyen, ayn zamanda d ncelerini farkl biimlerde dile getiren nemli sanatlarmzdandr. Alanmz gere i bu yazda yazarn konuyla ilgili al malar ocuk kitaplar boyutunda ele alnarak incelenmeye al lacaktr. Bu amala ncelikle evrenin tanm yaplacak ve ksaca snflandrlmas zerinde durulacaktr. Ardndan esas alnacak ba lklar belirtilecek ve incelenecek kitaplarn bir listesi verilecektir. zellikle ilk retimin ilk basama iin yazlm sz konusu kitaplarda bu konunun ele aln ve verilmek istenen mesajlar zerinde durulacaktr. evre incelenirken stteki snflandrmaya da uygun olarak do al ve yapay evre ile sosyal evre olmak zere ba lk benimsenmi tir. Bu yazda bu ba lk etrafnda yazarn tabiata, yakn evremize ve barndrdklarna kar sergilemi oldu u yakla m konu edilmeye ve bu erevede verilmek istenen mesajlar belirlenmeye al lacaktr. Bu amala incelenecek olan kitaplar ise unlardr: Yksek Tansiyonlu nar A ac (1993), Gkdelene Giren Bulut (1994), Byk Annem ve Miyop Ejderha (1995), Uyurgezer Fil (1997), Kedi Adas (1997), Karadenizdeki Yunus (1997), Gne i Bile Tamir Eden Adam (2010), Alaaddinin Geveze Su Borular (2008), Kedilerin Kaybolma Mevsim (2009), Vapurlar Seven ocuk (2009), Havva le Kaplumba a (2010), Pat Karikatr Okulu (2010), Galatann Tembel Marts (2011). Yazarn ayn zamanda resimlemi oldu u kitaplardan bir ksm okulncesi ocuklarna bir ksm ise, ilk retimin ilk basama nda okuyan genelde 8-10 ya dnemindeki rencilere seslenmektedir. Bulgular Yapay evre (Ev, Sokak, Mahalle, ehir): Behi Akn ocuklar iin yazm oldu u kitaplarda kar la t mz ba lca evrelerden biri, insan eliyle yaratlm ve ya anlan mekn olu turan ev, sokak, mahalle, ehir gibi fiziksel veya yapay evre ile bunlarn temsil etti i ya da imkn hazrlad ya am biimleridir. Evler, mekn olarak ele alnd nda, o evde srlen ya am biiminin yan sra, evlerde kullanlan e yalar da evrenin nemli bir unsuru olarak kar mza kar. E ya ve e yaya kar geli tirilen tavr ise insano lunun hayat alglay , ekonomik seimleri ba ka bir deyi le paray kazanma ve harcama biimiyle yakndan ilgilidir. nsano lunun e yaya taknd tavrla di er insanlara veya varlklara kar taknd tavr arasnda byk benzerlikler vardr. Tasarrufun esas alnd ya am biiminde insanla e ya arasndaki ba daha samimi ve uzun sreli iken, insan srekli tketime zendiren gnmz ya am biiminde bu ba , daha snrl ve samimiyetsizdir. Yapay evreyi veya yakn evremizi olu turan ev, sokak, mahalle, semt, ehir ba l altnda ele alaca mz konular arpk kentle me ve bundan kaynaklanan sorunlar alt ba l altnda de erlendirece iz. Bu ba lk altnda ise mimari eserlerin tahrip edilmesi, yalnzlk duygusu ve evre kirlili i alt ba lklar yer alacaktr. arpk Kentle me ve Bundan Kaynaklanan Sorunlar a. Tarihi Binalarn Tahrip Edilmesi: Vapurlar Seven ocuk ba lkl kitapta yapay ve yakn evremizi olu turan ev, sokak, mahalle, semt, ehir, hem maddi varlklar hem de burada srlen ya am biimleriyle konu edilmekte, bu sebeple mekan-insan ili kisi, insan- insan, insan-e ya ili kisi zerinden i lenmektedir. Yukarda da ifade edildi i zere btn bu ili ki biimleri birbirinden ba msz de ildir, aksine i ie bir biimde gerekle ir. Bu yzden insan mekn ili kisi zorunlu olarak di er ili kilerle birlikte ele alnm tr. Kitapta Fratn masal anlatcs olan annesi Aysel Hanm, karde i Emre ve kedileri Tebe ir ile birlikte stanbul Bo aznn kysnda kom ularyla beraber srdkleri mahalle hayat hikye edilmektedir. Mahallenin en nemli ahslarndan biri Meliha Hanmdr. Meliha Hanm

244

yzyllk ah ap bir yalda oturmakta, kom ularna verdi i sazl szl davetlerle geleneksel mahalle hayatn devam ettirmektedir. Fratn en byk tutkusu ise Bo az vapurudur. Tatil gnlerinde vapurla kar ya geip balon satmak onun iin ayn zamanda bir e lencedir. Bir gn Meliha Hanm hasta ve ya l oldu unu artk tek ba na ya ayamayaca n syleyerek yaldan ta nr. Bu olay mahallenin tm dzenini bozar. Bir zamanlar mzik ve kahkaha seslerinin ykseldi i yal, ssz ve harabe bir grntye brnr. Bo az vapuru da eskidi i, m terisi olmad bahanesiyle seferden kaldrlr. Gzelim iskele mevcut haliyle hibir i e yaramad gerekesiyle lokantaya dn trlr. Mahalle halknn toplanp vakit geirdi i, e lendi i iskele meydan ise artk lokantaya gelenlerin arabalar iin otopark olarak kullanlmaktadr. Meydann ortasndaki nar a ac ise arabalardan grnmez olmu tur. nar a acnn dallarna ast rnlerini satan Hayati Bey de nar a acn terk etmek zorunda kalm tr. Kitabn sonunda Meliha Hanm tedavi olur ve evine dner. Bylece onun gidi iyle ksz kalan ya l kargalar da atdaki eski yuvalarna dnerler. Bahedeki iekler, ba ka yerde anlamlarn yitiren e yalar da yeniden hayat bulurlar. Artk meydan da otopark olmaktan km tr. nk meydandaki dkknlarn o u Meliha Hanma aittir ve o da dkknlarn lokanta olarak kiralamaz. Eskidi i gerekesiyle hurdal a atlan bo az vapuru da onu hurdalktan kurtarp elindeki plana gre yeniden in a eden Frat sayesinde seferlerine ba lam tr. ocuklar da meydanlarna yeniden kavu tuklar iin ok mutludurlar. Mahalle sonunda eski gnlerine dnm tr. Kitapta tasviri yaplan bu Bo azii mahallesinin ba na gelenlerle gnmzn birok gncel problemine dikkat ekilmektedir. Bunlardan en nemlisi daha fazla gelir elde etmek amacyla kltrel mirasn nemli bir paras olan mimari eserlerin kaza ss verilerek yaklp yklmas, yerine estetik yoksunu irkin beton binalarn kondurulmasdr. Yklamayan binalarn ise evredeki dokuya ters d ecek i levlerle de erlendirilmesi o u kez lokantaya vb. ne dn trlmesidir. Ancak kitapta en az bu durum kadar dikkat ekilmek istenen bir di er husus daha vardr: Bu ise ayn evrede oturan, ya ayan insanlarn bu srece nasl ustaca dhil ettirildikleri, bu tuza a nasl d rldkleri veya insanlarn bu tuza a d melerine sebep olan bilinsizlikleridir. Binalarn ayn zamanda ya am biimimizi ve insan ili kilerini de ok derinden etkiledi i hatta bunun kar lkl bir ili ki ierisinde oldu u ise dikkat ekilen bir di er nemli konudur. b. evre Kirlili i: arpk kentle me ve betonla mann ehirlerimiz zerinde yaratt nemli sonulardan biri do al evrenin tahrip edilmesi ve buna ba l olarak ortaya kan grnt ve grlt kirlili i problemidir. Okulncesi ocuklar iin kaleme alnan Uyurgezer Fil ba lkl kitapta zellikle grlt kirlili i konu edilmektedir. evre kirlili inin bir paras olan grlt kirlili i, tm canllarn huzurunu ve sa l n tehdit etmektedir. ehre gelen yoksul bir sirkin sevimli eleman fil Mambo sayesinde ehirliler sessizlikle tan rlar. Kitap, Bir zamanlar lkelerin birinde byk ve grltl bir ehir vard. (Ak4, 2010: 2) cmlesiyle ba lar. Bylece byk ehirle grlt kavram arasnda ba tan bir ilgi kurulur. ehirde artk hayvanlar ya amyordu. Kediler, kpekler, ku lar, tavuklar, horozlar ve civcivler grltye dayanamadklar iin ehri terk etmi lerdi. (Ak4, 2010: 5-6) cmlesiyle ise grltnn sadece insanlar de il tabiata ait di er canllar zellikle hayvanlar rahatsz etti i dile getirilir. ehir ya amnn tabiatla bar k bir biimde gerekle memesi ocuklarn tabiata yabancla masna sebep olmu tur. Bu yzden ocuklar sirki grnce ok a rrlar. Hayatlarnda hi gerek hayvan grmediklerinden, onlar sadece oyuncaklarndan, izgi filmlerden ya da kitaplarndaki resimlerden tandklarndan, hayvanlar oyuncak zannederler. Sirkin sevimli fili yapt gsterilerle tm ehir halknn sevgisini kazanr. Ancak Mambonun bir hastal vardr: Uyurgezerdir. Geceleri binalarn tepesine kp yrmektedir. ehir halk Mamboyu rktmemek, aniden uyanp d mesine sebep olmamak iin ok sessiz hareket etmeye alak sesle konu maya ba larlar. Bylece Ne kadar alak sesle konu urlarsa birbirlerini o kadar iyi duyduklarn fark ederler (Ak4, 2010: 15). Ancak Mambo ehir halkn rahatsz etti i iin mutsuzdur ve doktora gider. Doktor geceleri uyanmamas iin ona kocaman bir uyku hap verir. Mamboyu binalarn tepesinde grmeyen ehir halk eski grltl hayatlarna geri dnerler. Ancak sessizli i zleyen halk Mambodan tekrar uyurgezer olmasn ister. Fakat sirk ertesi gn ehirden ayrlacaktr. ehirliler sabah kalktklarna bir binann tepesinde uyuklayan Mamboyu grrler. Bu srada Mambo arkada larna yle demektedir: Btn ehirler bu kadar grltlyse, korkarm her yere benim heykelimi dikmek zorunda kalacaklar (Ak4, 2010: 26). Hikyede byk ehirlerin nemli evre problemlerinden biri olan grlt kirlili i konu edilmektedir. Grlt kirlili i, bir zincirin son halkasn olu turmakta, halkann ba nda ise i sizlik ve bunun sonucu olarak ya anan i g gelmektedir. Byk ehirler srekli g almakta, bymekte ancak alt yaplar buna paralel olarak byyememektedir. Byk ehirlerde ya anan grlt, grnt

245

vb. birok kirlili in ba lca sebebi budur. Hikyede sorunun, Mambo tarafndan zlmesi, zmn tabiatta veya tabiata saygl bir ya am biiminde aranmas gerekti i mesajn vermektedir. nsan do adan uzakla tran ya am biimleri, onu mutsuz etmektedir. Bu durum zellikle ocuklar zerinde ok daha kt izler brakmakta, onlar ya adklar dnyaya yabancla trmaktadr. Yazar grlt kirlili i erevesinde bu konuya vurgu yapmakta, insanlar tabiata saygl olmaya ve kendi tabiatlarna ters d en bu ya am biiminden uzakla maya a rmaktadr. Kent halkna zm reten Mambonun kendi do al ortamndan uzak, kendi do asna ters bir ya am sryor olmas ise dikkati eken bir di er zc durumdur. c. Yalnzlk Duygusu: arpk kentle me ve bundan kaynaklanan problemlerin i lendi i bir di er eser Gkdelene Giren Bulut ba lkl kitaptr. arpk kentle me ve gittike artmakta olan betonla ma sadece ehirlerin grnmn de il, orada ya ayan insanlarn ruh halini, birbirleriyle olan ili kilerini de etkilemektedir. Yalnzlk, sk m lk ve yorgunluk duygusu, kendini do al bir biimde ifade edememe, insanlar arasndaki ili kilerin zayflamas vb., kt ehirle menin sosyal ve psikolojik planda kendini gsterdi i ba lca problemlerdir. Okulncesi ocuklar iin yazlm kitapta, okulncesi ocuklarnn hayal dnyalarnn geni li inden de faydalanlarak mevcut ya amn skcl ndan, yalnzlk ve sk m lk duygusundan, nasl kurtuluruz sorusuna cevap aranmaktadr. Hikyenin konusu gkdelenlerle apartmanlarla dolu bir kentte gemektedir. Hikye bu kentin tasviriyle ba lar: Bir varm bir yokmu . Kk dnyamzn, minik bir lkesinin, minnack bir kentinde, kocaman kocaman binalar varm . Bu binalar yle bykm ki bulutlar bile delip geerlermi (Ak4, 2007: 1). Yazar dnyamzn kinat iindeki kkl n ve binalarn ehirlerde kaplad yerin bykl n ifade etmek zere byk, kk ztl ndan faydalanmaktadr. Kk bir erkek ocu u olan Koko ve kpe i BonBon bulutlara tepeden bakan bu gkdelenlerden birinde ya amaktadrlar. Koko ve BonBonun skc hayat, bir bulutun bir gn pencerelerinden ieri girmesiyle de i ir. Bu yumu ak ve her ekle giren bulutlarla canlar ne isterse onu yaparlar. Yumu ak bulut kh bir at olur kh bir koltuk. Derken buluttan bir uak yapp umaya ba larlar. Koko ile BonBon birbirlerine tutunmu uarlarken, birden gkdelenlerin birinin tepesinde, sa nda, solunda, zerinde hatta ceplerinde bir sr kedi olan i man bir kadn grrler. Kadn, A a s binlerce arabann dnen tekerlekleriyle dolu. Zavall kedilere ya ayacak yer kalmad. Napim? Ben de onlar buraya kardm. (Ak4, 2007: 17) der. Derken binalarn zerindeki insanlar, i man kadn ve kediler, Koko ve BonBon gibi kendilerini bulutlarn zerine brakrlar. Bu arada Kokonun aklna parlak bir fikir gelir. Bulutlardan bir kent yapalm ve ismini HOPALA HOP KENT koyalm. der. ok be enirler bu fikri. Bir saat iinde, aydanlk biimli, mantar suratl, tav an kafal, balk pencereli, elma kapl bir sr ev yaparlar, hep beraber (Ak4, 2007: 20). Yukardaki ne eli hayat gren a a dakiler de bulutlarn stndeki bu hayata katlrlar. Bu hikyede evre, kendini iki boyutuyla hissettirmektedir: arpk kentle me ile arpk kentle me ve onun gerisinde yatan sebeplere ba l olarak insanlarn ya adklar byk yalnzlk ve mutsuzluk duygusu. Gkdelenin iinde kpe iyle vakit geiren ocuk ile gkdelenin tepesinde kedileriyle oyalanan kadn bir araya getiren ortak yan yalnzlk duygusudur. Kendi karde iyle, annesiyle veya arkada laryla zaman geirmesi veya krda, sokakta top oynamas ko turmas gereken ocuk bir gkdelende kpe iyle zaman geirmekte; torunlaryla, ocuklaryla veya ya tlaryla olmas gereken i ko kadn, bunlarn yerine kedileriyle ilgilenmektedir. Mevcut ya am biiminin bireyden aileye, aileden topluma kadar geni leyen yelpaze iinde insan ili kilerini zayflatt , insan yalnzla trd aktr. nsan gkyzne s nacak kadar bunaltan bu durumdan kurtulmann ba lca arac olarak hayal etme gc ve tabiat gsterilir. Her eyi hayal edebilen insano lu, alternatif zmler reterek tabiata saygl yeni bir ya am biimi kuracak gtedir. Do al evre: Behi Akn ocuk kitaplarnda evrenin ana unsuru olan tabiatla ok sk kar la rz. Tabiat, mekn olmann tesinde nemli bir ya am kayna ve yeryzndeki dengenin devamn sa layan vazgeilmez bir elemandr. Btn bunlardan ba ka tabiat dnyay anlamak, anlamlandrmak asndan insano luna srekli ipular verir. ocuk dnyasnda ise tabiat ok daha farkl grevler stlenir. Tabiat ve onun bir paras olan bitkiler ve hayvanlar, ocuklarn en yakn dostu, oyun arkada dr. ocuk dnyay onlar vastasyla tanyp baz tutum ve davran lar yine onlar vastasyla renir. Behi Akn kitaplarnda tabiatn nemi o unlukla bitkiler ve hayvanlar erevesinde ele alnr. A alarn Tahrip Edilmesi: Yksek Tansiyonlu nar A ac ba lkl kitapta nar a acnn ahsnda tabiat ve tabiatn ocu un dnyasndaki yeri ve nemi konu edilmektedir. Olay kk bir sahil kynde gemektedir. Yksek tansiyon hastas olan ve bu sebeple srekli uyuyan brahim Bey, ocuklar Ay e ve Ahmet, nar a ac, kyn di er ocuklar, kediler ve kpekler kitabn ba lca kahramanlardr. Ay e iri gvdesi ve koca gbe iyle srekli uyuyan babasn, oldu u yerde tm grkemiyle duran nar a acna benzetmektedir. Bu yzden nar a acnn da yksek tansiyon hastas 246

oldu unu d nmektedir. Hatta bir gece ryasnda nar a acnn yok oldu unu yerine babasnn geti ini grm t. Nasl kendisi btn gn ku lar smayil, kedileri Sarman ile babasnn iri gvdesi zerinde evcilik oynayp uyuyup vakit geiriyorsa, Kyn ocuklar da nar a acnn stnde gezinir, ark syler, piknik yapar, dallarnda kurduklar salncaklarda sallanrlard. Balklar, narn kklerine renk renk teknelerini ba larlar, dallarna a larn takp tamir ederlerdi. Kadnlar ise; renkli, renksiz, uzun ksa, benekli beneksiz ama rlar, a acn sa na soluna asp kuruturlard. Hatta kyn imam bile o u zaman, Cemaat nerede, ben orada. deyip kydeki camiyi terk eder; ezan, narn tepesine kurdu u derme atma minareden okurdu (Ak1, 2010: 10). Bir gn Ay e kedisi Sarman, ku u smayil ile babasnn gbe inin stnde uyurken, karde i nar a acnn kurudu u ve bu sebeple kesildi i haberini getirir. Ay e a knlkla ne yapaca n bilemez. nce hasr apkasnn yanndaki kirazlar srr. Sonra da babasnn boynuna sarlp, kalbinin kt kt at n dinler. Neyse ki babas ya yordur (Ak1, 2010:4). Kyn tm ocuklar, kedileri, kpekleri nar a acna ko arlar. Gerekten de a a kesilmi tir, yerinde bir ktk durmaktadr. Kendisinde ve ky halknda onca ans olan, iindeki kovukta birbirlerine masal anlattklar nar a acnn kesilmi olmas Ay eyi, kyn tm ocuklarn, kedilerini, kpeklerini derinden yaralar. Ay e dev gibi nardan arta kalan kt n stne oturur. Suda nereye ba lanaca n bilmeden, bir o yana bir bu yana sallanan tekneleri ve nereye konaca n bilmeden havada uu an ku lar seyreder Kyn kltr merkezi yok oldu diye sylenir kendi kendine. Bylece iinden birbirimize masal anlatt mz kovuk da masal oldu. (Ak1, 2010: 22) diye d nr. Kitap Ay e ve Ahmetin nar a acnn yerine yeni bir fidan dikmeleri ve bytmeleriyle son bulur. Kitapta nar a acnn ahsnda tabiata ve onun korunmas gerekti i fikrine vurgu yaplmaktadr. A acn hem ocuklarn hem de ky halknn ya amnda hayati ve merkezi bir yere oturtulmasnn ba lca sebebi de budur. Tabiat, ya amn zellikle ocuk dnyasnn vazgeilmez bir unsurudur. Yazar, Ay eye nar a acyla babas arasnda benzerlik kurdurarak tabiatn ocu un dnyasndaki nemini bir kez daha vurgular. A acn kesilmesi, do al hayata d ardan yaplabilecek her trl mdahaleyi ve bunun yarataca byk zararlar ifade etmektedir. Ancak yazar, ocuklara her trl olumsuzlu a kar her zaman bir umut oldu u fikrini a lar. Bykanne ve Miyop Ejderha ba lkl hikye, tabiatn korunmas gerekti i fikrini ele almaktadr. Bir zamanlar, dnyann bir yerinde, tam ortasnda renkli camdan yaplm , kristal bir kulbe bulunan, kk bir ky vard. Camdan kulbenin iinde ocuklara masal anlatan ya l bir kadn ve miyop bir ejderha ya ard. Ya l kadn ve ejderha camdan kulbenin iindeki nar a acnn zerinde hayatlarn geirirdi. Minik ejderha, ya l kadnn her eyiydi. Onun yeme ini hazrlar, yata n dzeltir, al veri ini yapar, hatta salarn bile tarard (Ak3, 2010: 2-4). Yukardaki cmlelerle ba layan kitapta miyop ejderhann bu kye geli i ve bykanne ile kurdu u dostlu un hikyesi anlatlmaktadr. Yazar tabiat ile insan arasndaki ili kiyi nemsemektedir. Bu sebeple miyop ejderha ile masalc bykanne arasnda, gerek dnyadakine benzer zorunlu ve kar lkl bir ili ki kurar. Kristal kulbenin kyn merkezinde olu u mecazi dzlemde de onlar merkezi ve hayati bir konuma veya neme ta maktadr. Adeta bu cam kulbeyle bu varlklarn ve aralarndaki dostlu un korumaya alnd n syleyebiliriz. Bir e it Nuhun Gemisi olarak de erlendirebilece imiz bu camdan kulbede, hayvanlar miyop ejderha, bitkileri nar a ac, insanlar ise ya l masalc bykanne ile onun vazgeilmez dostlar ocuklar temsil etmektedir. Bu canllarn varlklar ve aralarndaki ili kinin sa laml ve devamll ya amn sreklili i iin vazgeilmez bir art olarak sunulmaktadr. Hayvanlarn Yok Edilmesi: Karadenizdeki Yunus adl hikye kitab, Karadenizde kk bir balk kasabasnda ya anan olaylar konu edinmektedir. Yazar, hikyede dikkatini bu kez karadan denize evirir ve gnmzde byk bir problem haline gelen a r avlanma ve balklarn soyunun tketilmesi konusuna yer verir. Olaylar, kk bir ocuk olan smailin etrafnda geli mektedir. Kitap, Bir zamanlar kk hamsi balklaryla dolu olan Karadenizde, balklarn keyfine diyecek yokmu . Her gece yzlerce kilo balk avlar, ertesi gn satabildiklerini satar, satamadklarn yer, geri kalanlar ise tarlalara gbre yaparlarm . (Ak6, 2010: 1) cmleleriyle ba lar. Yazar ilk cmlelerinde balklarn bilinsizce avlanmalarna, balklar hoyrata tketip ziyan etmelerine dikkat eker. Ancak bir sredir balklar elleri bo dnmektedir. Koskoca denizde balk kalmam tr. Balklar bu duruma bir anlam veremezler. Sonunda bir sredir o civarda dola an bir yunus bal nn di er balklar rktp kard na ve bu sebeple sorunu zmek iin bal yakalayp ldrmeleri gerekti ine karar verirler. Yunus bal nn hayatnn tehlikede oldu unu anlayan smail, onu uzun sre balklardan saklar ve korur. Nihayet balklar da balklarn yunus bal ndan dolay de il, a r avlanmadan dolay tkendi ini kabul ederler. Bir ksm balklkla u ra may brakp sebze meyve yeti tirmeye, kalanlar ise ba ka bir yerde balklk yapmaya karar verirler. Ba ka balklardan kaan yunuslar da bu kye s np kyn nndeki koyda dalp kp oynayarak ya amlarn srdrrler. 247

Yazar, gnmzde nemli bir evre problemi haline gelmi olan ve bu sebeple evreci rgtler tarafndan yaplan kampanyalarla bir kamuoyu yaratlmaya al lan balklarn soyunun tkenmesi sorununu ele almaktadr. Hikyede, yeti kinlerin duyarszlklar ve bilinsizliklerine kar n ocuktaki sevgi ve efkat hisleri n plana kartlarak ocuklar ile hayvanlar arasndaki gl ba vurgulanmaktadr. Kedi Adas: Hayvanlarn konu edildi i hikyelerden bir di eridir. Kitapta kedilerin ahsnda hayvanlarn korunmas ve bunun bireysel abalarla de il, devlet eliyle tesis edilecek bir sistem veya mekanizmayla sa lanmas gerekti i vurgulanmaktadr. Ki ilerin bireysel abalar bir yere kadar sonu vermekte ancak tek ba na yeterli olmamaktadr. Kitap bu haliyle gnmzde ok tart lan hayvan haklar ve bunun yasal bir ereveye kavu turulmas problemi ve giri imlerine sevecen bir yakla mla vurgu yapmaktadr. lkelerin birinde Yazlklar Adas denen bir ada varm . Havalar snr snmaz ehirde btn k boyunca al maktan yorulan insanlar bu adaya gelir, yaz burada geirirlermi (Ak5, 2009: 1). Yaz boyunca tatilciler yzer, balk tutar, dinlenir ve ok sevdikleri kedileri byk bir zevkle beslerlermi . Ancak sonbahar gelip de yazlklar evlerine dnnce kediler yalnz kalrlarm . K kediler iin hi de kolay gemezmi . Zavall kedicikler, adada onlar besleyen kimse kalmad iin alktan lme ve so uktan donma tehlikesiyle kar kar ya kalrlarm . Allahtan, ehirde ya ayan ya l bir kadn, kedileri unutmaz so u a aldrmadan her gn kay a atlayp adaya gelir ve kedilere yiyecek getirirmi (Ak5, 2009: 7). Ancak bir gn ya l kadn gelmemi nk gneye yazlarn daha scak geti i bir blgeye ta nmak zorunda kalm . Bunun zerine kediler kendi ba larnn aresine bakmak zorunda olduklarn anlam lar. Bu amala bir sirk kurmu lar. Bu sirki izlemeye gelenlerden kazandklar paralarla tpk insanlar gibi ya amlarn devam ettirmi ler. Bahar gelince de yeterince al tklarn d np btn k kullandklar yazlk evleri temizleyip tatilcilere brakm lar. Hikyede kedilerin ahsnda hayvanlar, zellikle insanlarn hayatlarnn nemli bir paras olan evcil hayvanlar konu edilmektedir. nsanlar bazen gnlk heveslerle bazen ocuklarn mutlu etmek iin veya ba ka nedenlerle hayvanlar almakta, bir sre bakmakta ancak daha sonra onlar soka a, al a veya kimsesizli e terk etmektedirler. zellikle yazlklarda bu olaya ska rastlanmaktadr. Oysaki bir hayvana sahip olmak byk sorumluluk gerektirmektedir. Hayvanlar, hikyede oldu u gibi kendi ba larnn aresine bakamayacaklarna gre onlar koruyup kollamak insanlarn ve onlar eliyle tesis edilecek yasalarn ve kurumlarn grevidir. Galatann Tembel Marts: Yazar bu kitabnda temelde hayvanlarn korunmas konusu zerine odaklanmakla birlikte insanlarn hayvanlara yakla m biimleri, tarihi yaplarn korunmas, insan hayatnda nemi gittike artan teknolojinin kullanm biimi, insanlar arasndaki ili kiler gibi konular zerinde de durmakta, bunlar i ie gemi bir biimde ele almaktadr. Hikyenin iki nemli kahraman olan Emre ve Hlya karde tirler. Ancak Emre teknolojiye, Hlya ise do al ve geleneksel yntemlere inanmaktadr. Hayvanlara byk d knl olan Hlya, mahallelerinin nemli bir paras olan Galata Kulesinin tamir edilece ini ve bu sebeple etrafnn bir perdeyle kapatlaca n renince ok zlr. nk kulenin ta tan duvarlarna yuva yapm ebabil ku larnn yavrular uzun sre al a dayanamayacaklar iin hayatlar tehlikeye girecektir. Bir an nce nlem alnmas gerekmektedir. Kulenin tamiriyle grevli gen mimar, ba ta i in ciddiyetini kavramasa da daha sonra Hlyaya yardmc olmak iin elinden geleni yapar. Ancak brokrasi onlar bir hayli yava latmaktadr. Hlyaya destek olmak iin kollar svayan di er bir evre dostu ise Emredir. Emre konuyla ilgili bir kamuoyu yaratmak iin interneti kullanr. Bu amala birok yere mesaj gnderir. Ancak i ler istedi i gibi gitmez ve teknolojinin kurban olur. Hlya sayesinde perde kaldrlr ve ku lar kurtulur. Ancak halledilmesi gereken ba ka bir sorun daha vardr. Oktay Beyin bakp besledi i ve bu yzden kilo alan ve uamayan mart Murtezann kurtarlmas ve bir mart gibi umasnn sa lanmas gerekmektedir. Bu i i teknolojiye gveni sarslan Emre stlenir. Yapt bir makine sayesinde mart Murteza tekrar umay renir ve yeniden hemcinsleri gibi ya amaya ba lar. Behi Akn bu kitabnda nemsedi i birok konunun adeta harmanland n syleyebiliriz. Mimari dokunun, tarihi eserlerin ve hayvanlarn korunmas ve kendi do alarna uygun artlarda baklmas bu eserde de ele alnm tr. Yeni bir konu olarak Emreyle birlikte teknolojinin kullanm i lenmekte ve teknoloji veya internet ba mls yeni nesle dikkat ekilmeye al lmaktadr. nternetin sanld kadar gvenli ve zm reten bir ara olmad , ayn zamanda ocuklar asosyal varlklar haline getirdi i vurgulanmaktadr. Mart Murtezann ahsnda farkl bir konuya daha de inilmektedir. Kitapta Beyo lu e lence hayatyla kendini hissettiren bu yeni konuyu, her trl malzemeden hret yaratma ve bundan ki isel kar elde etme faaliyeti olarak zetleyebiliriz. Bir e it smr olarak

248

adlandrabilece imiz bu duruma, Kedilerin Kaybolma Mevsiminde de rastlamaktayz. Orada da Titrek, dizi filmciler tarafndan kullanlm ancak anlatlacak hikyesi kalmaynca i ine son verilmi tir. Sosyal evre: evre, insann sadece ya ad maddi ortam de il sosyal, kltrel, ekonomik ortam da ieren kapsaml bir kavramdr. Bu sebeple insan ili kilerini de bu erevede de erlendirmek gerekir. evre bizim insanlarla ve di er varlklarla olan diyalo umuzun ieri ini ve gerekle me biimini de belirlemektedir. Kitaplarda sosyal evre; aile, mahalle ve okul ya am olmak zere ayr biimiyle ele alnmaktadr. a. Aile Ya am: Havva ile Kaplumba ada sosyal evrenin en kk birimi olan aile konu edilmekte, olaylar insan insan, insan-do a ili kisi zerinden ele alnmaktadr. Temelde insanlar aras ili kinin ele alnd kitapta, tm kahramanlarn do aya olan yakn ilgileri do ay da kitabn ba lca kahraman haline getirir. Hikye henz drt ya ndaki Elifin etrafnda gerekle mektedir. Elifin annesi Ay egl Hanm ve babas Erdem Bey, niversitede retim yesi olarak al maktadrlar. Do al ya amn korunmasyla ilgili e itli projelerde grev alan ift ok me guldr. Bu sebeple onlar i teyken Elife Havva adnda bir kadn bakmaktadr. Havva; sabahlar pe ine onlarca kedi, kpek ve ku taklm olarak gelirdi. Ak am olunca da yine onlarla birlikte geldi i yere dnerdi (Ak12, 2010: 18). Kat kat eteklerinin iinde neler gizliydi neler: iek tohumlar, kedi mamalar, ark szleri, mektuplar, ku yemleri, iirler iek tohumlarn sa a sola atar, etek ceplerinde ta d iek fidelerini sokakta buldu u yerlere dikerdi. Biro unu kendisi ekti i iin, sokaktaki ieklerin, otlarn hepsini tanrd (Ak12, 2010: 20). Do a dostu bu kadnn Elifin hayatnda ok nemli bir yeri vard. Kk Elif bir gn ya adklar bu sahil kasabasndan ayrlp Adanaya ta nacaklarn renir. Annesi ve babas ye il deniz kaplumba alaryla ilgili yeni bir projeye ba layacaktr. Bu proje Elifi heyecanlandrr ancak kendisine daha nceden haber verilmedi i iin ok zlr. O ana kadar kullandklar ve Elif iin bir kymet ta yan e yalarn satlp elden karlmas ve en nemlisi Havvadan ayrlacak olmas onu derinden sarsar. Annesi ve babas hatalarn anlarlar ancak artk ok getir. Adanada bir sitede bulunan bir apartman dairesine ta nrlar. Elif bu siteye hi al amaz, baheli evlerini, Havvay ok zlemektedir. Bu srada ya amlarna kaplumba alarla ilgili projede al an Umut A abey girer. yl nce srtna verici yerle tirdikleri ve Umut adn verdikleri kaplumba ann sahile gelip yumurtalarn brakma srecini birlikte takip ederler. Ancak braklan yumurtalar kan frtnada da lp vah i hayvanlara yem olur. Tek bir tane kalm tr. Onu da Elif bulur ve kimseye vermez. Ona Havva adn vermi tir. Umut a abeyin tek umudu kk kaplumba asnn bir an nce suya kavu masdr. Bunun zerine babas Havvay getirerek minik Umutu suyla bulu turur. Hikyede i lenen konulardan biri, insann evresiyle kurmu oldu u ba n nemidir. Ailemiz, yaknlarmz, kom ularmz, evimiz, e yalarmz, bahemiz, ieklerimiz, sahip oldu umuz hayvanlar tm bu varlklar bizim hayatla kurdu umuz ba n vastalardr. Onlarn yok olmas, aniden de i mesi insan zellikle ocuklar ve ya llar fazlasyla etkilemektedir. evrenin bu anlamda nemi byktr. Nasl ki kk kaplumba ann var olabilmesi iin denizlere kavu mas gerekliyse, Elifin de baheli bir eve ve Havvaya ihtiyac vardr. Elifin bir apartman dairesinde, oyun parknda veya ss iin dikilmi iekler arasnda kendini mutlu hissetmemesi biraz da Havvann Elif zerindeki etkisiyle ilgilidir. Havva adeta ikinci bir Manisa Tarzan gibidir. nsann do ayla bir btn oldu u veya onun bir paras oldu u fikri zellikle Havva karakteriyle vurgulanr. Ancak hikayede sadece Havva de il tm kahramanlar do aya a ktr. Btn kahramanlarn ortak noktas do aya ve her trl canlya kar besledikleri sevgidir. Kitapta dikkati eken bir di er konu, Erdem Bey ve Ay egl Hanmn Elifi ok sevmelerine kar n istemeden de olsa onu ihmal etmeleri, Elifin hassasiyetlerini zamannda fark etmeyerek kzlarn incitmeleridir. Kariyer veya i odakl bir ya am sren ebeveynlerin ocuklaryla ya adklar diyalog eksikli i gnmzn nemli problemlerinden biridir. ocuklarn ebeveynleri d ndaki ahslara geli tirdikleri d knl bu eksiklikle ili kilendirmek de mmkndr. b. Mahalle Ya am: Mahalle bir mekn olmann tesinde, onun bir ya am biimini temsil etmesi sebebiyle yazar tarafndan vurgulanan konu ve kavramlarn ba nda gelmektedir. Gne i Bile Tamir Eden Adam, Alaaddinin Geveze Su Borular, Kedilerin Kaybolma Mevsimi, Rzgrn zerindeki ehir ba lkl kitaplar, ilerinde farkl konular da barndrmakla birlikte temelde nyargsz, ho grl, dosta ve yardmla arak bir arada ya amann, bir ve btn olmann nemini vurgulamalar sebebiyle bu ba lk altnda de erlendirilmi tir. Gne i Bile Tamir Eden Adam: Kitapta olaylar kocaman bir mahalle olarak nitelendirebilece imiz bir adada gemekte ve burada ya ayan insanlarn birbirleriyle olan diyaloglar konu edilmektedir. Ancak insanlar arasndaki ili ki, insan-e ya ili kisi zerinden ele alnmaktadr. nsann kendini ifade aralarndan biri olan e ya, hayat kar sndaki duru umuzu, estetik tavrmz belirlemenin tesinde paray kazanma ve harcama biimimizi de ifade eder. Hikyede insanlarn 249

e yaya kar geli tirdikleri tutumdan yola klarak gnmz insannn tketim anlay lar ele tirilmekte, insan srekli tketmeye zorlayan yeni ekonomik dzene dikkat ekilmektedir. Emek harcamaya veya biriktirmeye de il, tketime al an insanlar ayn tutumu insan ili kilerine de ta makta, ayn olumsuz tavr orada da sergilemektedir. E ya yaratlm oldu u dnemin estetik vb. birok zelli inin yan sra, kullanm srasnda ba na gelenlerin izlerini de ta r. Bu sebeple e ya hafzas, hikyesi olan canl bir varlktr. Onlardan vazgemek ayn zamanda bir ya am biiminden, hatralardan vazgemek anlamna gelmektedir. Hikye bu d ncelere sahip tamirci Kadir Beyin etrafnda geli ir. Tamirci Kadir Bey, iyi bir ustadr. Ada halknn musluktan mobilyaya her trl e yasn ok ucuza tamir eder. O sadece e yalar de il ili kileri de tamir etmektedir. Tm ada halknn yardmna ko an bu iyi insann sevmeyenleri de vardr. rne in, beyaz e ya satcs hsan Bey, mobilyac Sha Bey, tamirci Kadir Bey yznden hibir ey satamamaktadrlar. Zamanla ada halkndan da memnuniyetsizlik sesleri ykselir. Kadir Beyin her eyi tamir etmesi yznden ada halk evine yeni bir ey alamamaktadr. Bunun zerine ada halk Kadir Beyi gney sahillerinde bir kasabaya tatile gndermeye karar verirler. Kadir Bey bu teklifi bir jest olarak grr ve kabul eder. Ada halk Kadir Beyin yoklu unda biriktirdikleri paralar alp al veri e karlar. Ancak yeni e yalar hem ok kalitesiz hem de ok pahaldr. Birden hepsi aslnda ne kadar pahal ve kaliteli mobilyalarla ya adklarn fark ederler. Daha ok para verip daha kalitesiz ve hikyesi olmayan e yalar almann anlamsz oldu una karar verirler. Fakat bir defa biriktirdikleri paralar meydana karm lardr. lerini tketim kurdu kemirmeye ba lam tr. Paralarn bir yere harcamalar arttr. Kadir Beyin kedisi Mestann teklifi zerine onlar da tatile kmaya karar verirler. Kedilerin Kaybolma Mevsimi: Eserde, insann i dnyas ve e ilimleri, genelde insan- evre, zelde ise insan- hayvan diyalo undan yola klarak anlatlmaktadr. Kitabn ba lca kahraman ayn anda birok ki inin hayvan olmay ba aran ve farkl sahipleri tarafndan de i ik adlarla isimlendirilen bir kedidir. O, utanga kk Sevginin Titreki, patavatsz Nazan Hanmn Arsz, so uk bir insan olan Nurten Hanmn Buzu dur. Ayn anda birden fazla ki inin kedisi olabilmesinin srr ise herkesin yannda onlarn ho lanaca bir karaktere brnebilmeyi ba armasnda yatmaktadr. nk sonuta insanlar sahip olduklar hayvanlarda kendilerini grmeye e ilimlidirler. Bir kedi atasz bu durumu u ekilde ifade etmektedir: nsanlar kendilerine hep kendi isimlerini verirler! (Ak10, 2010: 86). Kitaptaki temel d ncelerden biri budur: nsann evreyle ve onlarn birer paras olan unsurlarla ili kisi ben merkezlidir ve biraz da bencil bir karakter gsterir. Titrekin sergiledi i bu ba arl performans bir gn mahalleye gelen televizyonculara katlp mahallesini terk etmesiyle son bulur. Titrek mahalledeki insanlarn ya am yklerini Sait Beye anlatarak dizi film yazar olur. Ancak anlatacak hikyesi kalmaynca i ine son verirler. O da mahalleye dner. Mahalle halkyla yzle tikten sonra artk yeni bir romana ba lar. Ad ise Merakl Tur ucu dur. Alaaddinin Geveze Su Borular: Kitapta mahalle ya am etrafnda sosyal evre konu edilmektedir. Kitabn kahraman Alaaddin Bey, her sabah do uya bakan bir bankta oturup gne in do u unu, ak amlar ise batya bakan bir bankta oturup gne in bat n izlemektedir. Mahalle halknn byk bir blm, onun tuhaf biri oldu unu d nmektedir. Derken mahallede bir gn sular kesilir. Bylece Alaaddin Beyin belediyede al t , Su Kaaklar Blm efi oldu u ve suyun sesini en iyi duyabildi i yer oldu u iin her gn ayn banka oturdu u anla lr. Herkes Alaaddin Beyden kaa n bulundu u su borusunu bulmasn istemektedir. Ancak Alaaddin Bey, yllar nce bir su kaa n bulmak amacyla kulland ses dinleme aletiyle tm insanlarn konu tuklarn duymu ve bundan dolay byk skntlar ya am , psikolojik tedavi grmek zorunda kalm tr. Bu yzden ses dinleme aletini o gnden beri de kullanmamaktadr. Bu durumda birilerinin onu ikna etmesi gerekmektedir. Mahalleli bu grevi Memo ile Yasemine verir. Yasemin okudu u bir iirle Alaaddin Beyi ikna eder. Alaaddin Bey ses dinleme aletiyle borular dinlerken yllardan beridir sevdi i ancak alamad Semiha Hanmn da onu sevdi ini duyar. Bylece utanga Semiha Hanmla ekingen Alaaddin Bey bu vesileyle evlenirler. Mahalle halk ok mutludur. Kitapta insanlar aras ili kide nyargnn rol zerinde durulmaktadr. Mahalle hayat zellikle n plana karlr. nsanlar aras dayan ma, insanlar anlamaya ynelik gayretler ve farkl olana gsterilecek ho gr vurgulanr. Rzgrn zerindeki ehir: Tpk Gkdelene Giren Bulut hikyesinde oldu u gibi burada da gkyzndeki bir ya amdan bahsedilmektedir. Ancak buradaki insanlar yeryznde mutlu ve huzurlu bir ya am sren insanlar olmalar ve kendi istekleri d nda rzgrn zerinde ya amaya ba lamalaryla Gkdelene Giren Bulut hikyesindeki insanlardan ayrlrlar. Hikyede mutlu ve al kan insanlarn ya ad bir kasabadan sz edilmektedir. Gnlerden bir gn, kasaballar i lerinden dnerken gl bir rzgr esmeye ve onlar ty gibi savurmaya ba lar. nsanlar rzgrn onlar parampara edece ini sanarken birden rzgrn zerinde hareket edebildiklerini fark ederler. Yere inmenin mmkn olmad n anlaynca da kendilerine burada bir ya am kurarlar. Rzgrn zerinde 250

tm dnyay dola p insanlarla gzel dostluklar kurarlar. Byk ehirlerin zerinden getiklerinde insanlar, ehrin yksek binalarnn tepesine kp onlara hediyeler verirler. Onlar da bu hediyelerin bir ksmn ihtiyalar iin kullanr, geri kalannysa, getikleri yoksul kylerdeki insanlara da trlar. Hikyede srekli hareket halindeki bir gkyz mahallesinde ya ayan insanlarn, adeta bir yardm kurumu gibi al malar anlatlmakta, beraberinde dostluk, sevgi ve yardmla ma konular ele alnmaktadr. Kendileri mutlu ve huzurlu olsalar dahi ba kalarn mutlu etmekten veya sahip olduklarn payla maktan uzak durmamalar, insan ili kilerindeki temel hareket noktas olarak sunulmu tur. c. Okul Ya am: Pat Karikatr Okulunda sosyal evrenin nemli bir paras olan e itim hayat ve okul ortam konu edilmekte, orta retimdeki bir grup rencinin kendi aralarndaki ili kiler ele alnmaktadr. Olay Aydn adl renciyle yeni katld snfndaki arkada lar arasnda gemektedir. Bu snfta herkesin takma bir ad vardr. renciler sadece birbirlerine de il, evrelerindeki canl cansz birok varl a da ad takm lardr. Bu durumdan hibiri rahatsz de ildir. Ancak, Aydn bundan hi ho lanmaz. Bunun zerine snf ona Do rucu Davut adn takar. Aydn snfta Patatesin yannda oturmaktadr. Patates, Patatesin Maceralar ba l altnda yazp resimledi i yklerle dikkat ekmektedir. Kendinden ho nut grnen Patatesin 18 ya n doldurunca burnunu ameliyat ettirmek zere svireye babasnn yanna gidece i haberi herkesi ok a rtr. Patatesin yeni burnuyla nasl olaca n gsteren foto raf grdkten sonra kimse ona Patates diye seslenemez. smi nce Patata, ksa bir sre sonra da Pata dn r. Ayn de i im di er tm takma adlarda da ya anr. Kitapta belli bir ya grubundaki erkek ocuklar arasndaki diyalog konu edilmektedir. Herkes birbirini kusurlaryla kabul ederken sadece Aydn, Patatesi incitmemeye al arak onu zmektedir. Kusurlarmzla bar k olmann yan sra, gerekti inde onlar dzeltme yolunda gayret sarf edebilme gcne sahip olmak da nemli bir zellik olarak sunulmaktadr. Sonu Yazarn tm kitaplarndaki ortak zellik, konu olarak farkl evre problemlerine dikkat ekmesidir. Konu, ocuklara zg duyarll a uygun olarak ve o u kez onlarn hayal dnyalarnn zenginli inin sa lad imknlardan faydalanlarak dile getirilmektedir. ocuklar, hayvanlar ve bitkiler, kitaplarda kar la t mz ba lca kahramanlardr. Bu haliyle tabiat onun eserlerinde mekn olmann d nda, konu ve kahraman olarak i lev grr. Kitaplarda kahramanlar bir devamllk gsterirler. rne in, Byk Anne ve Miyop Ejderhadaki bykanne, Kediler Adasndaki Aysel Hanm, Kedilerin Kaybolma Mevsimindeki Aysel Hanm, Havva ve Kaplumba adaki Havva, baz alardan farkllk gstermekle birlikte temelde ayn insanlardr. evreye kar duyarllk, evreyi oldu u gibi benimseme, koruyup kollama bu ahslarn ortak zellikleridir. Hepsinin kadn olu u ise bir di er bir ortak ynleridir. Yazarn tm kitaplarnda dikkat eken bir di er husus, kahramanlarn naif yaradl l insanlar olmalardr. yi kt kar tl kavram olarak kitaplarda yer almakla birlikte, ktnn temsilcisi konumunda olan ve ele tiriyi zerinde toplayan bir ahs bulunmamaktadr. A a kesilir, ev tahrip edilmeye al lr ancak bunlar gerekle tirenler bir ahsla temsil edilmez, daha ok ad geen bir kesim olarak eserlerde kendilerine yer bulurlar. Bylece olaylar iyili in, gzelli in ve umudun srekli canl tutuldu u iyimser, masals ve her eye ra men glmseten bir atmosferde gerekle ir. Yazarn dnyay estetik bir biimde alglama ve ifade etme al kanl veya gayreti, insan davran larn ifade ederken de kendini hissettirir. Kahramanlar genelde zararsz, nazik, samimi insanlardr. Kendi karde inin kendisine ks oldu unu fark etmeyen Kadir Usta ile kaak su borularn bulabilen ekingen Alaaddin Usta, tabiat ana tabirinin ete brnm hali olan Havva, bu tarz insanlarn tipik rnekleridir. Yazar, yaratm oldu u bu kahramanlarla her eye ra men insano lundan henz umudunu kesmedi ini belli eder.
KAYNAKA Altu , Fevzi (1990) evre Sorunlar. Bursa: Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn. Atasoy, Emin (2006) evre iin E itim ocuk Do a Erkile imi. Bursa: Ezgi Kitabevi. Kele , Ru en ve Hamamc, Can (1993) evrebilim. Ankara: mge Yaynlar. zdemir, evket (1988) Trkiyede Toplumsal De i me ve evre Sorunlarna Duyarllk. Ankara: Palme Yaynlar. EKLER Ak1, Behi (2010) Yksek Tansiyonlu nar A ac. stanbul: Gn Yaynlar. Ak2, Behi (2007) Gkdelene Giren Bulut. Ankara: ODT Yaynclk. Ak3, Behi (2010) Byk Annem ve Miyop Ejderha. stanbul: Can Sanat Yaynlar.

251

Ak4, Behi (2010) Uyurgezer Fil. stanbul: Can Sanat Yaynlar. Ak5, Behi (2009) Kedi Adas. stanbul: Can Sanat Yaynlar. Ak6, Behi (2010) Karadenizdeki Yunus. stanbul: Can Sanat Yaynlar. Ak7, Behi (2010) Rzgrn zerindeki ehir. stanbul: Can Sanat Yaynlar. Ak8, Behi (2010) Gne i Bile Tamir Eden Adam. stanbul: Gn Yaynlar. Ak9, Behi (2010) Alaaddinin Geveze Su Borular. stanbul: Gn Yaynlar. Ak10, Behi (2010) Kedilerin Kaybolma Mevsimi. stanbul: Gn Yaynlar. Ak11, Behi (2010) Vapurlar Seven ocuk. stanbul: Gn Yaynlar. Ak12, Behi (2010) Havva ile Kaplumba a. stanbul: Gn Yaynlar. Ak13, Behi (2010) Pat Karikatr Okulu. stanbul: Gn Yaynlar. Ak14, Behi (2011) Galatann Tembel Marts. stanbul: Gn Yaynlar.

252

OCUK DUYGUSU DERG S NDE YER ALAN NCELENMES

RLER N TEMA BAKIMINDAN

Ar . Gr. Ramazan ALABA Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Osmanl Devletinde ocu a ayr bir nem verilmeye ba lanmas ile birlikte, yeni nesil yeti tirme d ncelerinde de dnemlere gre farkllklar ortaya km , ocuk e itimi okullardan ba layarak e itli alanlarda ele alnmaya ba lanm tr. Bu alanlardan birisi de ocuk edebiyat rnlerini de ieren ocuk dergicili idir. ocuk edebiyat trlerinden birisi olan iir, ocuklarn duygu ve hayal dnyasnda sanatsal d n e itli alardan geli tirmek yannda, i ledi i konularla da ocu a ula mak ve farkndalk yaratmak iin ocuk e itiminde bir ara olarak kullanlabilmektedir. Bu ara trmann amac, 1913 yl Haziran aynda yaym hayatna ba layan ocuk Duygusu adl dergide yer alan iirlerin temalarnn incelenmesidir. Tarihsel bir ara trma niteli indeki bu al ma tarama modelindedir. Ara trmann verileri, ocuk Duygusu Dergisinin Ankara Milli Ktphanede bulunan 50 saysndan tarama yntemi elde edilmi tir. iirler ierik analizi yakla m ile incelenmi tir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat tarihi, iir, ocuk Duygusu Dergisi, ocuk dergileri, vatanda lk.

Abstract During the last decades of Ottoman Empire, child education started to get more attention. During this time child rearing practices and policies of shaping new generations were changed in different periods. Children education was analyzed by beginning with school education. One of these areas was children magazine that contains children literature. Poem which was one of the children literatures is able to use to reach the children and create awareness via studied topics along developing childrens sensation and mystify. Aim of this research is to analyze poems in terms of plot partaking at ocuk Duygusu magazine which has started to publish since June 1913. This historical th research is a screening model. Research data is collected by screening model from 50 issue of ocuk Duygusu childrens periodicals that can be found in National Library. Poems are analyzed by content analysis approach. Key Words: History of children's literature, poem, ocuk Duygusu Magazine, childrens periodical, citizenship.

Giri Osmanl Devletinin zellikle son dnemlerinde, ocuk geleneksel de erler d nda birey ve vatanda olarak alglanmaya ba lanm , bu alglamann devam olarak da toplumun gelece i olarak grlen ocuklar, istenilen yeni insan yaratmak iin belirli fikirler erevesinde yeti tirilmek istenmi tir. Tanzimat Dnemine kadar ayr bir yeri ve konumu olmayan ocuk, zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan sonra ocuk e itimi ve terbiyesi alannda de i meye ba layan anlay ile birlikte, sk sk Avrupa ile kar la trmalara gidilerek ele alnm ve bylece kkl hamlelere giri ilen bir dnemin ba langc olmu tur (Okay, 1998). II. Me rutiyetle birlikte potansiyel bir kamusal zne olarak grlmeye ba lanan ocu un ailesi d nda kimi zaman ulusun gelece i kimi zaman da rkn gelece i, yarn retecek bir birey ve vatanda olarak toplumun gelece i olarak grlmeye ba lanm tr (stel, 2009: 32). ocuklarn yeti mesinde belirlenen ideal insan tipi, lkenin iinde bulundu u siyasi ve sosyal geli melere ba l olarak dnemler ierisinde de farkllklar gsterebilmi tir. Osmanl klasik dnem ideal insan tipinde grlen, padi aha mutlak ba llk, din ve devlet u runa al maktan, gerekti inde bu yolda can vermekten kanmama (Ergen, 1997) anlay , Tanzimat dnemi ile birlikte eskisinden biraz farkl bir insan tipi yeti tirmek iin ocuklara yeni ve toplumsal-dnyevi ilkelerin telkin edilmesi (Akyz, 1999: 4) eklinde de i mi tir. Bylece Tanzimat dneminde Osmanllk taraftar; II. Abdlhamit dneminde (1878-1908) Osmanllk idealine ba l ayn zamanda dindar, itaatkr, padi aha sadk; 1908de II. Me rutiyetin ilanndan 1912 Balkan Sava larna kadar Osmanllk ideali olan, Balkan Sava lar ile beraber ise Trk, milliyeti aktif insan tipi yeti tirilmeye ba lanm tr (a.g.m:4-5).

253

Yeni bir nesil yeti tirme d ncesi ierisinde ocuklarn e itimine verilen nem, ders programlarndan ba layarak e itli alanlarda devam etmi tir. Bu alanlardan birisi de ocuk dergileridir. Trkiyede sreli yaynlar Tanzimatn ilk yllarnda ortaya kmaya ba lam , ilk ocuk dergisi de 15 Ekim 1869da yaymlanm tr (Okay, 1999). Do an (1997: 430)a gre kitaplarn, nispeten statik olan bilgi da arc na kar lk yeni ve retilmi bilgilerin hzla ve daha etkili erevede sunabilmesi imkn vermesi, dergiyi nemli ve gncel klmaktadr. im ek (2002: 23)e gre Osmanlda yeni alan okullarn geleneksel d nceden kurtulamamalar nedeniyle yeniliki d nceyi aktaramam ; bu noktada ocuk dergileri bu eksikli i giderme i levini yerine getirmi lerdir. Benzer ekilde Gurbeto lu (2007: 68) da II. Me rutiyet dnemi ocuk dergilerinin e itim kurumlarna ve resmi devlet politikalarna katk sunmaya al tklarn belirtir. ocuk edebiyatnn nemli paralarndan biri olan ocuk dergilerinde yaymlanan yazlarda ocuklarn sosyal, kltrel ve duygusal ynden geli imlerini sa lamak yannda, anne ve babalara ocuklarn geli imleri, sa lklar ve beslenmeleri hakknda bilgi sahibi olmalarn sa lamak amac da vardr (Geli li, 2008: 568). Trkiyede ocuk edebiyatnn ortaya kmas, e itim konusu ile ilgili al malarn ba lad Tanzimat dnemine rastlar (Snar, 2006: 175). Okay (2006: 516)a gre Trkiyede ocuklar iin edebiyat ya da ocuk edebiyat XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren gndeme gelmi ve giderek artan bir biimde yaygnla m , zaman zaman politize olan bir saha durumuna gelen ocuk edebiyat iin sreli ocuk yaynlar nemli bir zemin olu turmu tur. Dnemin e itli yansmalarnn grld ocuk dergileri, ocuk edebiyat rnlerini barndrmas asndan da nemlidir. Sever (2010: 17)e gre ocuk edebiyat, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr. Masallar, hikyeler, romanlar, anlar, biyografik eserler, gezi yazlar, iirler, fen ve do a olaylarn anlatan yazlar vb. ocuk edebiyat iine girebilir (O uzkan, 1997: 12). ocuk edebiyat trleri ierisinde iir, ocu a yaknl sebebiyle ayr bir yere sahiptir (nl, 2011: 14). iir ocu un duygu ve hayal dnyasnn; edeb, estetik ve ahenk zevkinin; d nce ve karakter yapsnn olu masna yardm eder (Oktay, 2001: 37). ocuk e itilmesi gereken biri olarak algland iin didaktik iir anlay , hkim tema olarak ocuk iirlerinde grlmektedir (Yaln ve Ayta , 2005: 207). iir, ezberlemeye ok uygun olan ocuk zihninde, o u kez kulakta brakt ahenkten dolay sevilerek anlam zerinde d nlmeden kolayca ezberlenmi tir (Ata, 2001). Bu noktadan hareketle iirlerin do rudan ve rtk ileti verme gc, onun ocuk e itiminde nemli bir yer edinmesine sebep olmu tur. rne in, Canatak (2011)a gre ocuk edebiyatnn temellerini bilinli bir ekilde olu turanlardan brahim Alettin Gvsann ocuk iirleri ocuklar e iten, bilgilendiren, mesaj veren, d ndren, yaratc olmalarn sa lamay hedefleyen, onlarn sahip olmalar gereken de erleri korumay amalar niteliktedir. ocuk Duygusu Dergisi1 Trk e itim tarihinin temel kaynaklarndan birisi olan sreli yaynlardan (Akyz, 2010: 4) ocuk Duygusu Dergisinin ilk says, 6 Haziran 1329 (19 Haziran 1913) tarihinde, A4 k t boyutuna yakn llerde (~ 203 x 282 mm), d ve i kapak olmak zere iki kapakl(d kapakta resim, izimler ve knye bilgileri, i kapakta ise stte knye bilgileri hemen altnda metinler olmak zere), 12 sayfa (baz saylarnda 16 sayfa ve i kapaktan itibaren numaralandrlm ) olarak her hafta per embe gnleri (10 Temmuz bayram dolaysyla 10 Temmuz 1329 says ar amba gn), d kapakta ocuklarn e lencesine ve e lenerek tezyd-i malmat ve tehzb-i ahlak etmelerine hdim haftalk musavver risle., i kapakta ise ocuklarn tezyd-i malmat ve tehzb-i ahlk etmelerine hdim her hafta per embe gnleri ne rolunur musavver risle. ifadesi ile km tr. Leon Ltfnn sahibi oldu u derginin sorumlu mdrl n 1. ve 2. sayda Baha Tevfik, di er saylarda ise M. Fahri yapm , derginin ba yazarl n Baha Tevfik, Baha Tevfikin lmnden sonra ise M. Ekrem yapm tr. stanbulda e itli matbaalarda baslan dergi 10 paraya (yabanc lkelerde Frank, Rusyada Ruble zerinden) satlm tr. Dergide, masal, hikye, iir, bilmece vb. trlerde yazlarn yannda, eviri trlere de yer verilmi tir. ocuk Duygusu Dergisi zellikle yaymlad iirlerle Me rutiyet dneminde ocuk edebiyatna nemli katk yapan bir dergi olmu tur (Okay, 2006: 515).
1

ocuk Duygusu dergisi hakknda geni bilgi iin bkz.: Devrim, F. (2006). ocuk Duygusu Dergisinin ncelenmesi.Yaymlanmam yksek lisans tezi, Fatih niversitesi, S.B.E., stanbul; Gurbeto lu, A. (2006). II. Me rutiyet Dneminde Yaymlanan ocuk Dergilerinin E itim Asndan ncelenmesi. Yaymlanmam doktora tezi , Ankara niversitesi E.B.E., Ankara.

254

Problem iirler, ocuklarn hayal ve duygu dnyasna seslenip onlar geli tirmesinin yannda, i ledi i konularla hayata bak alarn da ekillendirmede ara olarak kullanlabilir. Me rutiyet dneminde ocu a ynelik iirler ayr eserler iinde yer ald gibi ocuk dergileri iinde de yer alm tr. Bunlardan hareketle ara trmamzn problemini, Me rutiyet dnemine damgasn vurmu olan dergilerden birisi olan ocuk Duygusunda yer alan iirlerin temalarnn incelenmesi olu turmaktadr. Ara trmann Amac Bu ara trmann temel amac ocuk Duygusu Dergisinde yer alan incelenmesidir. Bu temel amaca ynelik olarak: ocuk Duygusu Dergisinde yer alan iirler nelerdir? ocuk Duygusu Dergisinde yer alan iirlerin temalar nelerdir? sorularna cevap aranm tr. Ara trmann nemi Asl hedef kitlesi ocuklar olan ocuk dergileri do rudan ya da dolayl olarak ocu un e itimini amalar. ocuk dergilerinin ocuk e itiminde katks yannda dergiler, dnemin sosyal artlar ile ilgili bilgi vermek ve baz edebi trleri kullanarak ocuklara bir takm de erleri de a lamak iin ara olarak kullanlm lardr. Bu ba lamda, ocuk Duygusu Dergisinde yer alan iirlerin temalarnn neler oldu unun belirlenmesi, dnemin fikirsel ve edeb de erini yanstmas asndan genelde Trk e itim tarihi, zelde ise Trk edebiyat ve iir tarihi asndan nemli fikirler verecektir. Ara trma Yntemi Tarihsel bir ara trma niteli indeki bu al ma tarama modelindedir. al mamzda ocuk Duygusu Dergisinin 1913-1914 yllarnda yaymlanan ilk 50 saysnda yer alan iirler ele alnm tr. Verilerin Toplanmas Ara trmann verileri ocuk Duygusu Dergisinin Ankara Milli Ktphanede bulunan 50 saysndan tarama yntemi elde edilmi tir. Her bir saydaki iir ierik analizi yakla mna uygun olarak konusuna gre snflandrlm , baz konulara iirlerden do rudan alntlar yaplarak rnekler verilmi tir. Acun (2005: 27)a gre ierik analizi, bir veya bir dizi metin ierisinde belli kelimelerin, kavramlarn varl n belirlemeye ve bunlarn ba lam ili kilerini incelemeye yarayan bir ara trma metodudur. Yldrm ve im ek (2005: 227)e gre ierik analizinde temelde yaplan i lem, birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar erevesinde bir araya getirmek ve bunlar okuyucunun anlayabilece i bir biimde dzenleyerek yorumlamaktr. Bulgular Ara trmada elde edilen bulgular, ocuk Duygusu Dergisinde yer alan iirler ve ocuk Duygusu Dergisinde yer alan iirlerin temalar olmak zere iki alt ba lk halinde sunulmu tur. ocuk Duygusu Dergisinde Yer Alan iirler ocuk Duygusu Dergisinin incelenen saylarnda 37 adet iir yaymlanm tr. Dergide, baz airlerin iki veya daha fazla iiri yer alm , baz airlerin iirleri yannda di er trlerde yazlar da yaymlanm tr. Dergide, okuyucularndan gelen iirlere de yer verilmi tir. Dnemin nl airlerinin iirleri de yaymlanm , bu airlere iirlerinin ba nda te ekkr edilmi tir. Baz iirlerde ise isim kullanlmam tr. Dergide ayr olarak yaymlanan iirler yannda, hikye metni iinde yer alan iirler, resimli kk hikye eklinde iirsel anlatm ve uyakl yapda iirsel anlatml bilmeceler de yer almaktadr. Dergide yer alan baz iirlerin ba l nn zerinde iir ifadesi yer alm , baz iirlerin zerinde aklayc yaz yer alm , iirlerin bazlarnn ba lklar ise sslemeli ereve ierisinde yazlm tr. Dergide yer alan iirler, airleri, yaymland say ve sayfa bilgileri yledir: iirlerin tema bakmndan

255

Tablo 1. ocuk Duygusu Dergisinde Yer Alan iirler

No 1 2 3 lk mtihan 4 Sz Dinlemeyenlerin Nedameti ocuklarn Dersi Vatanmn Sesi Diyor ki Trk Kznn d Karde lerime Bilmece Trk ocu u Ku Yuvalar Hayat al maktr al ve Utandr Kskanlk Zararldr Yaramazl n Sonu Her Sze Aldanma Tilki ile Arslan ntikam d Nesl-i tiye Yurdum Trkn A yara Hitab Rum line Do ru Mnacat Tav ann Berberli i Nasl Terakki Edece iz Fakirlere Merhamet stad- Muhteremin Mezar Ba nda ki ksz ocuk Bir ocuk ile Bir kil Harp arks Baba Nasihati Osmanl Bayra Trk Gencinin Yumru u Ayrlk Neden Byle Ky Hayat Ey Karde Hep Karde iz Vatanma Ba lk Fakir ocu un Feryad air Hseyin Suad (Numne-i Tatbikat Mektebi Talebesinden, Selanikli) simsiz Mehmet Vedat (Samatyada ttihat ve Terakki Mektebi 195 numaral) Hseyin Suad (Numne-i Tatbikat Mektebi Talebesinden, Selanikli) Hseyin Suad (Numne-i Tatbikat Mektebi Talebesinden, Selanikli) emsa akir Nhid Turgut Fikri simsiz Muallim Halil Hmid Ekrem (Eyp R tiyesinden 39 Numaral) Faik Ali simsiz Ay Giray simsiz simsiz Ahmet Nuri (Mahmudiye R tiyesinden 1003) simsiz A. Rza M. Sabri (Mekteb-i Sanayi Osmaniyeden) Edhem H im Muallim Hasan rfan Yusuf Kenan zbey (Beyo lu) Na ad Na ad simsiz Namk Ekrem Namk Ekrem Fahri Rza Tevfik Ali Kemal M.Ekrem M. Ekrem M. Ekrem smail Vedat M. Ekrem Say 1 Sayfa 2

1 2

4 6

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

4 5 6 7 8 9 10 10 11 12 13 14 15 16 17 18 20 23 28 32 33 34 35 36 36 44 45 46 47 48 49 50

1-2 1 1-2 1 1 1 1 2 1-2 1-2 1 1 1-2 1 1 2 2 6 7 1 2 1 1 1 1 1 8 1-2 1 1 1-2 2

Yukardaki tabloda da grld gibi dergide yer alan iirler genellikle derginin ilk sayfasnda yer alm tr. Derginin ilk 18 saysnda en az bir iire yer verilirken daha sonraki baz saylarda iire yer verilmemi tir. ocuk Duygusu Dergisinde Yer Alan iirlerin Temalar ocuk Duygusu Dergisinde yer alan iirlerin temalarnn belirlenmesi iin her bir iir ierik analizi yaplarak incelenmi ve ana temalar erevesinde snflandrlm tr. iirlerin temas ve snflandrlmas a a daki tabloda gsterilmi tir:

256

Tablo 2. ocuk Duygusu Dergisinde Yer Alan iirlerin Temalar

iirin Ba l Vatanma Trk Kznn d Trk ocu u ntikam d Nesl-i tiye Yurdum Baba Nasihati Hep Karde iz Trkn A yara Hitab Rum line Do ru Harp arks Osmanl Bayra Trk Gencinin Yumru u Neden Byle lk mtihan ocuklarn Dersi Karde lerime Hayat al maktr Bir ocuk ile Bir kil al ve Utandr Sz Dinlemeyenlerin Nedmeti Yaramazl n Sonu Kskanlk Zararldr Mnacat Her Sze Aldanma Tilki ile Arslan Tav ann Berberli i Nasl Terakki Edece iz Fakirlere Merhamet Ey Karde Fakir ocu un Feryad ki ksz ocuk Vatanmn Sesi Diyor ki Bilmece stad- Muhteremin Mezar Ba nda Ayrlk Ky Hayat Ku Yuvalar Temas Snflama

Vatan Sevgisi

E it Osmanl Yurtta l Trklk uuru Ordu Sevgisi Kahramanlk Bayrak Sevgisi Cesaretli Olma lkenin Durumu ve ntikam al ma, Gayret al kan Olma al ma, yilik Yapma lke in al ma Sz Dinleme, Okula Devam Okula Devam Etme Kskan Olmama yi nsan Olma Dikkatli Olma Dikkatli Olma Dikkatli Olma lerleme Fikri lerleme Fikri ve ntikam Yoksul ocu un Skntlar ksz ocuklarn Durumu al kanlk Dikkat, Aceleci Olmama lm lm Ky Hayat ve iftilik Ku Sevgisi

Milli Duygular Telkin

Ki isel Geli im ve Ahlaki De erleri Telkin

Toplumsal lerleme Fikrini Telkin Toplumsal Sorunlar Telkin

ahslara Ynelik

Hayvan Sevgisini Telkin

Yukardaki tabloda da grld gibi dergide yer alan iirler temalarna gre, milli duygular telkin, ki isel geli im ve ahlaki de erleri telkin, toplumsal ilerleme fikrini telkin, toplumsal sorunlar telkin, hayvan sevgisini telkin edici ve ahslara ynelik yazlm iirler olarak snflandrlabilir. Dergide yer alan iirlerde, milli duygular telkin ile ki isel geli im ve ahlaki duygular telkin nemli yer tutmaktadr. Milli duygular ierisinde vatan sevgisi; ki isel geli im ve ahlaki duygular telkin ierisinde de al kanlk nemli yer tutmaktadr. Ancak bu iirlerin bazlarnda benzetmeler yoluyla ikincil konular da i lenmi tir. Bunlara rnek vermek gerekirse vatan sevgisinin i lendi i Vatanma ba lkl iirde mukaddes, muazzez ve kymetli ve efkatli olarak nitelendirilenvatan, yaral ve hznl bir anneye benzetilmi bu durumdan kurtulu iin genli in zerine d enler anlatlm ve vatan sevgisi u dizelerle ifade edilmi tir: Vatanm pederimden mderimden ziyade Seviyorum sevece im sa olduka dnya Trk o luyum vatanma muhabbettim edddir ti iin mini mini vucudum bir mittir. Kimse bilmez ne byktr bu kalbimin duygusu Harp etmekten Trk o lunun zerre yoktur korkusu 257

Vatan sevgisinin i lendi i bir di er iir olan Yurdum ba lkl iirde nazl ve bedbaht olarak nitelendirilen z yurdun kskn bir z anaya benzetilerek lkenin iinde bulundu u durum betimlenmi , anneyi mutlu etmek iin yaplmas gerekenler anlatlm ve anneye yle seslenilmi tir: Sakn! Sakn! Bizi ksz brakma, D manlarn aya na kapama. Vatan sevgisinin ele alnd baz iirlerde duygusu ile ili kilendirme dikkat ekmektedir. rne in ntikam d ba lkl iirde: Yurdun yce kahramansn sen / alma senin byk vazifen; Neden Byle ba lkl iirde Byle altn topraklar i neyen / Ayaklar krmak iin / nlemeli, parlamal sngler / D manna ate ya drr gklerden / Vatannn semasnda parlasn / D sn hasma, ezsin yksn glleler.; Harp arks ba lkl iirde al alm kanmz d manlardan alalm/ ntikamla d manlarn ku a ndan tutalm; Trk Kznn d ba lkl iirde Ninni benim aslan yavrum vatan senden ister/Sen by de d manlara klcn bir gster eklinde intikam duygusu i lenmi tir. ocuk Duygusu Dergisinde yer alan iirlerde ocuklardan al kan olmalar istenilen nemli bir zelliktir. al kanlk temas bireysel kurtulu ve vatann kurtulu u temalar etrafnda ele alnm tr. al kanl n hayat boyu gerekli oldu u, Hayat al maktr ba lkl iirde, ya yetmi olan bir ihtiyarn bahesine sevinerek, glerek ekirdek ekmesini gren bir gencin Bundan sen yemeyi mi umuyorsun? sorusu zerine ihtiyarn kendisi iin atalarnn al arak mr boyunca ekirdek ekti ini anlatmas yer alm ve Hayat demek al maktr ocu um. d ile iir bitirilmi tir. Baz iirlerde okula devam etme al kanlk temas ile ili kilendirilmi tir. rne in ocuklarn Dersi ba lkl iir yle bitirilmi tir: al nz karde lerim mekteptedir istikbl / Bize ibret olsun mazi, rehberimiz hsn-i hl. Vatann kurtulu u iin al mak ise Karde lerime ba lkl iirde: al makta ancak bize selamet / Haylazl n sonu elbet nedmet / tembellikten do ar btn felaket / al anlar ykseliyor kyor / Cahilleri hep belalar skyor / Cehalettir ne devletler ykyor eklinde al ve Utandr ba lkl iirde ise te yavrum bu kadnck vatandr/ al al zalimleri utandr / Kurtar bunu d manlardan yavrum sen / u yerlerde yatan kadn anadr. dizeleri ile ele alnm tr. Sonu ve De erlendirme Bu al mada 1913-1914 yllarnda yaymlanan ocuk Duygusu Dergisinde yer alan iirler tema bakmndan incelenmi tir. Dergide yer alan iirlerin genelinde lkenin iinde bulundu u buhranl dnem ve buhrandan kurtulu iin gerekli grlen temalarn ele alnd grlmektedir. Dnemin artlar gere i olu an yoksul ve ksz ocukluk da iirlerde i lenmi tir. Bunun yannda bir iirde hayvan sevgisi ve bir iirde de ky hayatnn gzelliklerinin ele alnd grlmektedir. ocuk Duygusu ile ayn dnemde yaymlanan (29 Mays 1913 - 23 Nisan 1914) Mektepli adl ocuk dergisinde yer alan iir ve manzmelerin temasnn te ikisini Me rutiyet ocu u yeti tirmeye ynelik yazlan , kin, intikam, yurt, millet sevgisi ve kaygs, ehitli in nemi, ordu ve kahramanlk temal iirler olu turmaktadr (nl, 2011: 204). Oktay (2001: 40)a gre kinci Me rutiyetten Cumhuriyete kadar olan dnemde yaymlanan ocuk iirlerinde vatan sevgisi, millet sevgisi, bayrak ve sancak sevgisi; kin, intikam ve duygular ieren iirler byk yer tutmu tur. II. Me rutiyet devri edebiyatna genel olarak bakld nda Kavcar (1974: 253)a gre bu dnem edebiyatlar ahlkl, karakterli, mill ve insan duygular sa lam yeni bir insan tipi yaratmak iyi birer yurtta yeti tirmek istemi lerdir. ocuk Duygusunda yer alan iirlerde lkenin iinde bulundu u durum ocuklara sezdirilmi , kurtulu iin midin ocuklardan beklendi i ifade edilmi tir. Mili duygular telkin eden iirlerin tamamna bakld nda vatan, bayrak sevgisi ve ordu sevgisi dile getirilmi , karamsarlk havasnn varl sezdirilerek kurtulu iin al kan olma ve ba arma azmi i lenirken ayn zamanda duygusu da canl tutulmaya al lm tr. Milli duygular telkinde, dergide yer alan baz iirlerde lke topraklar ierisindeki farkl etnik gruplarn Osmanl Milleti vurgusu ile ayn bayrak ve tek millet oldu u temas i lenirken, baz iirlerde ise Trklk temas i lenmi tir. Bu noktada dergide yer alan iirlerde fikir birli i yoktur. Okuyuculara bazen Osmanl olarak seslenilmi , bazen de iirlerde Trkl e vurgu yaplm tr. Dergide yer alan iirlerde, ki isel geli im iin ocuklardan al kan olmalar, dikkatli olmalar, okula devam etmeleri, bunlara dikkat etmemeleri durumunda kar la acaklar olumsuzluklardan 258

rnekler verilerek ele alnm , ahlaki geli im iin iyi bir insan olma, kskan olmama ve farkl alardan hayatta dikkatli olmalar telkin edilmi tir. Dergide, toplumsal ilerleme fikrini telkin olarak snflandrlan iirde, dneminin tart lan konularndan birisi olan terakki fikirlerine yer verildi i grlmektedir. Terakki temasn i leyen iirlerin tmnden hareketle lkenin ilerlemesi iin gerekli olanlar ise, e itime nem verilmesi ve okulla ma, lisanda sadelik, kadna sosyal hayatta verilmesi gereken nem ve kadnn e itimi, fabrikalar yoluyla mamur bir lkenin olu turulmas biiminde verilmi tir. Dergide yer alan toplumsal sorunlar telkin eden iirlerde, fakir ve ksz ocuklarn kar la tklar skntlar ele alnm , bu snfta yer alan iirlerin temas yoksul ocuklarn skntlar ve ksz ocuklarn durumlar olmu tur. Dergide ahslar iin yazlm be iir bulunmaktadr. Bu iirler, Nhid imzal, al kanlk temal Vatanmn Sesi Diyor Ki ba lkl Hseyin Suada ithaf edilen iir, Muallim Halil Hmidin Be ikta ttihat ve Terakki Mektebindeki eski rencisine ithafen yazd Bilmece ba lkl iir, Recaizade Mahmut Ekremin lm zerine yazlan stad- Muhteremin Mezar Ba nda ba lkl bir drtlkten olu an ve altnda 19 Knunusani 1329 tarihi bulunan iir, M. Ekremin len hem erisine ithafen yazd Ayrlk ba lkl iir ve ky hayatnn gzellikleri ve kyde ya am konusunun i lendi i Ky Hayat ba lkl air Emin Beye ithafen yazlm kyde ya am telkin eden iirdir. Ayrca al ve Utandr ba lkl iir Gen mini minilere, Neden Byle? ba lkl iir de Trkl e ve Genli e ithaf edilmi tir. Dergide yer alan bir iirde, hayvan sevgisi, ocuk ile yavru ku arasnda yuvann kalbi, ruhu ve ziyneti olmas noktasnda benzerlik kurularak ku larn yuvalarnn korunmas temas ile ele alnm tr.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Acun, Fatma (2005) Muhteva Analizi Metodu ve Cumhuriyet Tarihi Ara trmalarnda Kullanm. Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 22, 27-50. Akyz, Yahya (1999) Cumhuriyetin Ba nda Trk ocu unun Ya am lkelerine li kin Orijinal Bir Belge ve Baz Yabanc rnekler. Mill E itim, 141, 4-12. Akyz, Yahya (2010) Trk E itim Tarihi M. 1000-M.S. 2010 (Gzden Geirilmi 17. Bask). Ankara: Pegem Akademi. Ata, Bahri (2001) anakkale Sava larn Nasl retece iz?. Trk Yurdu, 164, 23-29. [evrimii]:www.acikarsiv.gazi.edu.tr/dosya/canakkalesavaslari.pdfadresinden 09 Mays 2011 tarihinde indirilmi tir. Canatak, A. Mecit (2011) brahim Alettinin (Gvsa) ocuk iirleri Adl Eserinin ocuk Edebiyatndaki Yeri, Turkish Studies, 6/2. [evrimii]:http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1846579086_20Canatak%20A.%20Mecit.pdf adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Do an, smail (1997) De i en Trkiyede Bilim ve Kltr. Ankara: maj Yaynevi. Ergen, zer (1997) Osmanl Klasik Dneminin deal nsan Tipi ve Bu Dnemde ocu un Kltrel Geli imini Etkileyen Etkenler zerine D nceler. ocuk Kltr - 1. Ulusal ocuk Kltr Kongresi Bildirileri (Yay. Haz.: B. Onur). Ankara: Ankara niversitesi ocuk Kltr Ara trma ve Uygulama Merkezi Yaynlar no: 1, 97-104. Geli li, Ycel (2008) Trkiyede Yaymlanan ocuk Dergilerinin E itim Gr lerinin ncelenmesi. Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi 1. Kitap, 567-573. Gurbeto lu, Ali (2007) II. Me rutiyet Dnemi ocuk Dergilerinde ocukluk Anlay . Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 40/2, 63-92. Kavcar, Cahit (1974) II. Me rutiyet Devrinde Edebiyat ve E itim 1908-1923. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. O uzkan, A. Ferhan (1997) Yerli ve Yabanc Yazarlardan rneklerle ocuk Edebiyat (5. Bask). Ankara: Emel Matbaaclk. Okay, Cneyd (1998) Osmanl ocuk Hayatnda Yenile meler. stanbul: Krkanbar Yaynlar. Okay, Cneyd (1999) Eski Harfli ocuk Dergileri. stanbul: Kitapevi. Okay, Cneyd (2006) Eski Harfli ocuk Dergileri. Trkiye Ara trmalar Literatr Dergisi, 4/7, 511-518. Oktay, Metin (2001) II. Me rutiyetten Cumhuriyete ocuk Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya. iirlerinin Pedagojik De erleri. Yaymlanmam yksek lisans tezi,

Sever, Sedat (2010) ocuk ve Edebiyat (5. Bask). zmir: Tudem. Snar, Alev (2006) Trkiyede ocuk Edebiyat al malar. Trkiye Ara trmalar Literatr Dergisi, 4/7, 175-224. im ek, Hseyin (2002) Tanzimat ve Mutlakyet Dnemi ocuk Dergilerinin E itim Asndan ncelenmesi. Yaymlanmam doktora tezi, Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara.

259

nl, Selahattin (2011) Mektepli Dergisindeki iir ve Manzmelerin ocuk Edebiyat Asndan De erlendirilmesi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. stel, Fsun (2009) Makbul Vatanda n Pe inde II. Me rutiyetten Bugne Vatanda lk E itimi (4. Bask). stanbul: leti im Yaynlar. Yaln, A. ve Ayta , G. (2005) ocuk Edebiyat (3. Bask). Ankara: Aka . Yldrm A. ve im ek H. (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri (5.Bask). Ankara: Sekin Yaynevi.

260

ET N NER N GL B K VE PORTAKAL ADLI OCUK K TAPLARININ OCUKLARIN GEL M SREC NDEK YER AISINDAN DE ERLEND R LMES
Ar . Gr. Sinem ALAAYIR Mu la niversitesi E itim Fakltesi

zet Bu al mada etin nerin Glibik ve Portakal adl ocuk kitaplar, ocuklarn geli im srecine kattklar ba lamnda incelenmi tir. ocuklar, devingen karakterlerle olu turulmu yklerdeki kahramanlara yknerek hayat tanr ve deneyimler. Bu adan ocuk kitaplarndaki karakterlerin ocuk gerekli iyle rt mesi gerekir. ocuk kitaplar, sanatnn estetik algsyla ocu a, ya amda kar la abilecekleri sorunlara zmler bulma olana sunmaldr. Glibik ve Portakal adl ocuk kitaplarnda hikyeleri farkl fakat ya amlarnda pek ok eyin ayn oldu u ocuk kahramanlar kar mza kmaktadr. ki ykdeki ortak noktalar, ocuk kitaplarndaki konu asndan bize nemli ipular sunmasnn yan sra, ya am gerekli inin ocuk kitaplarnda nasl yer alaca n da bize gstermektedir. Anahtar Szckler: Glibik, Portakal, etin ner, ocuk edebiyat, ocuk kitaplar, ocu un geli im sreci.

Abstract In this study, childrens books named Glibik and Portakal by etin ner are analyzed for the purpose of finding out what they provide for the development process of children. Children recognize and experience life with characters which have dynamic personalities in stories. In this respect, characters in childrens books need to correspond to the reality of childrens world. Childrens books should provide solutions to possible issues that children may face during their lifetime with authors perception of aesthetic. In Glibik and Portakal one has the chance to know children characters that live mostly the same way of life although they have two totally different lives. Common points in these two stories are that they present us important clues about subjects in childrens books and also show us how reality of life takes place in childrens books. Key Words: Glibik, Portakal, etin ner, childrens literature, childrens books, development process of child/children.

Giri ocuklarn geli im srecindeki gereksinmelerinin kar lanmasnda, sanat duyarl ile hazrlanm , ocuklarn d lem gcne seslenen, dili ve anlatm ocuklarn rahata tat alarak okumalarna frsat veren, ocuklarn yknebilece i kahramanlarn yer ald , merak duygularn doyuran ocuk kitaplar, nemli bir sorumluluk stlenir. ocuk kitaplar, ocuklarn yknerek renebilecekleri modeller sunar ve bunun yannda, yazarn sanat ki ili inin etkisiyle dilin olanaklarn da ocu a duyumsatr. ocuk, edebiyat rnleriyle ileti ime geti inden itibaren, dil ve d nce ile yo rulmu zengin bir dnyaya adm atar. ocuklar, ocuk kitaplaryla kendilerini tanr, di er insanlarla kar la trr, insanlar anlar, ya amda kar la abilece i sorunlar kestirir, onlarn zmlerine ynelik ipular edinir. Ki ilik geli iminde nemli grevleri olan ocuk kitaplaryla, ocuklar duygu ve d ncelerini ynetir, ya adklar evreye uyum sa lar. ocu un geli im srecine etki eden de i kenlerden biri olan ocuk edebiyat yaptlarn bu ba lamda incelemek, edebiyat rnlerine d en sorumlulu u ortaya koymaktadr. ocuklarn hayal gcne seslenen nitelikli ocuk edebiyat yaptlarnn, anadili bilinci kazandrmadaki ba at sorumlulu u, bu kitaplarn ocu un dnyasndaki nemini ortaya koyar. Kitaplar ocuklara, Trkenin sz varl ve anlatm olanaklarn, yaznsal kurgular iinde duyumsatmaldr (Sever, 2008). Anadili bilincinin olu turmada nemli i levleri olan ocuk kitaplar, dilin olanaklarn ocu un dil geli imine uygun biimde olu turulmu tmcelerle olu turulmaldr. Dilin olanaklarn geli imlerine uygun biimde kendilerine sunulan kitaplardan renen ocuklarn dil bilinci de sa lkl biimde olu acaktr. 261

Kitaplar, ocuklara, ya amda kar la abilecekleri sorunlarn zmne ynelik, yaznsal nitelikli ipular sunmaldr (Sever, 2003). ocuklar, ocuk kitaplaryla ya am nceden deneyimler. Kitaplarda kar la tklar sorunlar kendi ya antsndaki sorunlarla birbirine benzetir. Kitaplarda grd zm nerilerinden hareketle kendi sorunlarna da zm nerileri getirmeye al r. Kitaplar, de i ik ki ilik zelliklerinden ilgin kesitler sunmal; ocuklar, (gerekti inde) kitaplardaki kahramanlarla d sel ve d nsel servenlere kabilmelidir (Sever, 2008). ocuklar kitaplardaki kahramanlara yknerek yeni ki ilik zellikleri edinirler. Okuduklar yklerin kahramanlaryla yeni d sel arkada lklar kurarlar. Kahramanlarn olaylara verdi i tepkilere gre taknacaklar tavrlar renirler. Ya ama dair ipular edinirler. ocuk kitaplarnda az sayda kahraman bulunmal, kahramanlarn fiziksel ve ruhsal portreleri gl bir biimde izilmelidir (Sever, 1995). Kahramanlarn fiziksel ve ruhsal zelliklerinin abartya kalmadan iyi geli tirilmi olmas, ba kahramann ykdeki olaylara yn veren etkin ki ili i, ocuklar kahramanla zde im kurmaya isteklendirir. Kahramann ya ama ba ll , kar la t sorunlar zmedeki kararll , amaca ula mada izledi i yntemlerin niteli i ve bu eylemler bile kesinin sz ve davran larla somutlanmas, ocuklar da kahraman gibi duymaya, d nmeye ve hareket etmeye yneltir (Sever, 2005). ocuk edebiyat yaptlarnda ele alnacak konunun temel belirleyicisi ocuk gerekli idir. ocu un ya amna temas edebilecek her konu, ocu un kavram alanna girebilecek szcklerle, ocu un d sel ya antlarna gre yklerde kullanlabilir. Sever (2003: 29)a gre yaznsal metinlerde ocuklarn ya lara gre de i en, e itlenen ilgi ve gereksinimlerini tanyan yazar, baz sorulara metinde arayaca cevaplarla ocuk gerekli ini ortaya koyar. ocuklar nelerden ho lanr, nelere gler? Heyecanlar nelerdir, nelere zlr? Arkada lar ve evresiyle neleri payla mak ister? Neler, nasl payla rsa sevin ve mutlulu u artar, onun co kusuna yenileri eklenir? Onu rseleyen, onun yeteneklerini, gizilglerini krelten olaylar nelerdir? ocuklar hangi ortamlarda yeti ve yeteneklerini btn do all ile ya ama geirir? Onun ya am sevgisi nasl beslenir? ocuklarla ya amn hangi sorunlar payla lmaldr? Onlar, sorunlarn zmne nasl ortak edilmelidir? ocuk gerekli inin yeti kininkinden ayrlan yanlar nelerdir? Farkl toplumsal ve ekonomik ko ullarda ya ayan ocuklar ortak duyarlklarda bulu turan temel eler nelerdir? ocuk duyarl nn evrensel boyutlar nelerdir? Yntem Bu al mada betimsel tarama yntemi kullanlm tr. Bu yakla ma gre, elde edilen veriler, daha nceden belirlenen temalara gre zetlenir ve yorumlanr. Betimsel analizde ama, elde edilen bulgular dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde ortaya koymaktr. Bu amala elde edilen veriler, nce sistematik ve ak bir biimde betimlenir. Daha sonra yaplan bu betimlemeler aklanr ve yorumlanr, neden sonu ili kileri irdelenir ve birtakm sonulara ula lr (Yldrm ve im ek, 2008: 224). Glibik ve Portakal adl ocuk kitaplar, ocuk kitaplarnn ocu un geli im srecindeki yeri asndan incelenmi ve ocuklarn geli im srecine olas katklar belirlenmi tir. Kitaplarn incelenme sreci Glibik ve Portakal adl kitaplarn dil geli imi, bili sel geli im, ki ilik geli imi ve toplumsal geli im asndan ocu a kazandrdklarnn belirlenmesini iermektedir. ocuk edebiyat yaptlarnda karakter, konu ileti, dil ve anlatm eleri de kitaplar ba lamnda incelenmi tir. Bulgular Glibik Adl ocuk Kitabnn ncelenmesi Konu Glibik, yoksul bir ky ocu unun hem arkada , hem oyunca olarak grd bir horozla ili kisini konu eder. Kitabn kahraman, Glibikle ok yakn bir ili ki iindedir. Kahramann, Glibikin 262

do umuna, ilk kez t ne tank olmas, onunla daha sk bir ba geli tirmesini beraberinde getirir. ocuk kahraman, oyun ihtiyacn, sevme ihtiyacn Glibikle giderir. Yoksulluk iindeki ya am, Glibikin sevgisiyle anlam kazanr. Glibik (ner, 1997)te, ky ocu unun sevgiyle ba land , dost ve arkada oldu u; oynama gereksinmesini ve zlemini giderdi i bir horoz, kahraman olarak seilmi tir. Bu kahramann ad da Glibiktir. Kitapta o umuzun, sesinin d nda farkl bir zelli ini tanmad mz bir horozun yoksul bir ky ocu unun ya amndaki yeri sezdirilir; ocuk kahramann duygu, d nce ve eylemleriyle de yre i sevgi dolu bir karakter canlandrlr (Sever, 2003). Kitabn ba nda yky zetleyen tek bir tmce yer almaktadr. Tahtadan atlar, kur undan askerleri, lastikten toplar, plastikten arabalar, ksacas parayla satn alnabilen hibir oyunca olmam yoksul bir ocu un yksdr bu yk. (s.27) Karakter Glibik, karakter asndan ocuklarn dnyasna seslenebilen bir hayvan kahramandr. bi inin rengi ve ekli sebebiyle yknn ocuk kahraman ona Glibik adn takm tr. Yoksul bir kyde ya ayan ailenin ocu u olan kahramann, parayla alnabilecek hibir oyunca olmam tr. ocuk kahraman, Glibikin do umuna tank olmu ve o andan itibaren Glibikle ok yakn dost olmu tur. Usulca ok ayp trna mla tklattm yumurtay. Kprdamaz m. Bir daha tklattm, iindeki civciv kar lk verdi. a knlktan kk dilimi yutacaktm nerdeyse. Ben yumurtay tklatp, ok ayp dururken ok ilgin bir ey oldu. atlak yumurta da lverdi; nce pembe bir gagack, sonra da Glibik kmaz m iinden. a knl m bir kat daha artt. Bir civciv do mu tu. ok mutluydum. (s. 15) Glibiki kendine arkada edinen ocuk kahraman, yoksul bir ky ailesinin ocu udur. Yeni kyafetleri, oyuncaklar, kitaplar olmam tr. Onun tek oyunca , ayn zamanda arkada , dostu olan horoz Glibiktir. Kahramann ad ykde sylenmez. Ondan, Glibiki kendine arkada edinen ocuk kahraman olarak sz edilir. Onun tek derdi, horozu Glibiktir. Pazaryerine erzak satmaya gitti inde, kasabaya okula gitti inde en ok arkada Glibiki zler. Glibiki zledi i iin kendisiyle alay eden ocuklara kzmaz, onlarn bir horozu olmad iin kendisini anlayamadklarn d nr, onlar affeder. ocuk kahramann arkada Ali ir, kyde e itim olanaklar yetersiz olmasna ra men, a abeyinin ders kitaplarndan hayat renen, her konu hakknda bilgisi olan, biraz haylaz ama arkada canls bir ocuktur. ok becerikli bir arkada t Ali ir. Derede yzmesini, balk tutmasn, resim yapmasn bile bilirdi. (s.17) Oysa ylesine gzel okullarda okuyan, cicili bicili giysiler giyen rencilerin Ali irden daha bilgili olmadklarn grnce ok a rm tm. stelik bir de o denli gzel okullarda okuyamayp ayrlanlarn ya da derslerine al mayp snfta kalanlarn da bulundu unu duyunca, daha da artm t a knl m. Bizler, yoksul kyl ocuklar, o gzel okullarda okusaydk, ok daha bilgili olurduk, inann. Bizim o yoksul okullarmzda okuyup her eyi bilen Ali iri d nn bir kez! nl bir bilimadam olmas i ten bile de ildi. Ama o da bizler gibi yoksul oldu undan, ancak avukat olabildi. Avukatl kmsedi imi sanmayn sakn. Ama Ali ir doktor olmak isterdi. Babas da kendisi gibi yoksul oldu undan uzun sre okutamad onu. (s.46) yknn ba kahraman ve arkada Ali ir, ak karakterlerdir. Ak karakter roman, yk, masal ve anlatlarda birok zelli iyle okura tantlan, inandrc nitelikleriyle ne kan, okurun iyi bildi i karakterdir. Bu karakter, yazarn aktarmak istedi i iletilerin okurlarla payla lmasnda etkin bir sorumluluk stlenir (Sever, 2008: 104). Ba kahramann ezbere renilen bilgilerin unutuldu unu d nmesinden, kr taklidi yaparak insanlar kandrmaya al anlara duydu u fkesinden, horozla arkada olmasyla dalga geen arkada larn anlamaya al masndan hareketle hayata bak as ak biimde anla lmaktadr. Karakterin zelikleri bize yazarn aktarmak istedi i iletiler asndan nemli ipular vermektedir. Ali ir, yokluk iindeki hayatna ra men a abeyinin kitaplarndan bilgileri merakla renmesiyle azimli bir ky ocu unu okuyucuya tantr. Ali ir, yknn sonuna do ru kitabn ba kahramanna aksn vererek, okuyucuya devingen bir karakter zeli i gstermektedir. yk boyunca sergiledi i karakter, yknn sonuna do ru daha arkada canls, payla maya daha ok de er veren bir karaktere dn m tr. Dil ve Anlatm ocuk edebiyat yaptlar, Trkenin zengin anlatm olanaklarn sanat bak asyla olu turulmu metinler aracl yla ocu a duyumsatmaldr. Bu yaptlar anadilinin sz varl n, kurallarn, yapsn, anlatm gcn ortaya koyar. 263

ocuk kitaplarnda kullanlan dilin ocuklarn dil geli im zelliklerine uygun olmas gerekir. Dilin kalpla m szlerini, ikilemelerini, deyimlerini, ataszlerini, uyakl yapsn duyumsatan bir dille, ocuklarda anadil bilinci olu turulabilir. Babamla her Pazar pazaryerine giderdik, demi tim ya, yle bir yerdi pazaryeri: Koskoca bir alana satlabilecek her eyi, satclar, alclar doldurun, stne de kocaman bir gne koyun! Krmz domatesleri, ye il biberleri, sar armutlar da ortaya san! te bylesine kalabalk, renkli bir yerdi pazaryeri. (s. 26) . Bir grltdr giderdi pazaryerinde: Kesmece bunlar kesmeceeee! Ne alrsan bir lira! Domatese geeel! Ben de katlyordum ba ranlara: Tavuk vaaaar! Yumurta, yo urt vaaaaar! (s. 26) . Kye dn mz yakla tka iim iime s maz olurdu. Glibiki grece im iin. Da n glgesi pazaryerini kaplamaya ba laynca otobse do ru yrrdk. Biner, gn batmna yakn yol ayrmna gelirdik. Ordan tesi kolayd artk. (s. 30) Babam, bir trk tuttururdu. nce, yank bir sesi vard. Nedense hzn verirdi trkleri bana. Babam, bir kez de trklerle anlatrd iekleri, topra , da lar. Binbo a da larndan esen yel, babamn anlatt , o mavi ieklerin, mor menek elerin, smbllerin kokusunu da birlikte getirirdi. evremizdeki da lar nce mora alar, gn batm ile de kararrlard. (s. 30) Glibik adl ocuk yksnden alnan yukardaki tmcelerde szcklerin anlam gc kullanlan sfatlarla arttrlarak, pazaryeri ve ky yolu ocuklarn belleklerinde canlandrlmaya al lm tr. Tmceler, ilk retim a ndaki ocuklarn rahatlkla alglayabilece i uzunluktadr. Anlatma, yerinde kullanlan devrik cmlelerle canllk katm tr. te yandan, yazarn betimleme tmcelerindeki benzetmeler de i ik ve znel yorumlara konu olabilecek nitelikler ta maktadr. Bu yakla m, yazarca kurgulanan gere in yazya dklmesi srecinde gsterilen duyarl n bir kant olarak de erlendirilebilir (Sever, 2000). kanatlar kna yaklm gibi balkrd gne te. (s.13) ykde en ok dikkat eken dil ve anlatm zelli i benzetmelerden yararlan biimidir. Yazar benzetmelerle yknn sanki resmini izer, ocu un zihninde canlanmasn sa lar. Kk dilini yutmak, pusuya yatmak, grmezlikten gelmek, duymazlktan gelmek, soluk solu a kalmak, drt dnmek, ii iine s mamak, boyun e mek deyimleri ykde geen ve ocuklarn szck da arc na eklenecek deyimlerdir. rpa rpa, basa basa, badi badi, yerli yersiz, sk sk, uzun uzun, yeni yeni, mavili krmzl, d ne d ne ikilemeleriyle de anlatmak istediklerine peki tirme anlam katan yazar, dilin bu inceli ini ocuklara duyumsatm tr. Portakal Adl ocuk Kitabnn ncelenmesi Konu Portakal, A ir ve zbat adl iki arkada n yoksul bir da kynde bebeklikten ba layan sk arkada lk ili kilerini konu edinir. Bu iki ocu un hayalleri, yokluk iindeki ya amlarna farkl renkler katmaktadr. ykye adn veren portakal, yokluk iindeki kyn, bu meyveyi sadece bir kez grmeleri sebebiyle ya amlarnda edindi i yer asndan nemli bir imgedir. ki arkada n ykdeki maceralar, kye portakal getirebilme aray laryla devam eder. ner (1991)in Portakal adl yksnde (9+), yoksulluk iindeki bir da kynde ya ayan A ir ve zbat adl iki ocu un d leri ve zlemleri ele alnm tr. ykde, ocuklarn d le beslenen gerekleri, krsal ya amn kendine zg gelenekleriyle rlm tr. yk, ocuksulu a d meden, ocuklarn

264

iten ve scak duyarl n yanstarak ya am, ocu un gzyle grebilme ba arsna ula m tr (Sever, 2003). Karakter yknn ba kahramanlar A ir ve zbat adl iki ocuktur. zbat, yoksul bir ailenin 6 ocu unun stne, pek de istenmeyerek dnyaya gelmi tir. Ailenin ona bakacak durumu yoktur. Annesi Kiraz onu d rmeye al tysa da dnyaya gelmi tir zbat. Kirazn st kesilince zbat A irin annesi Asmin emzirmi tir. Bylece A ir ve zbatn ili kileri stkarde leri olarak o zamandan ba lam tr. Daha sonra da okul arkada l yla peki mi tir ili kileri. Btn hastalklar beraber geirmi lerdir. A ir, sa lkl bir ocuk olmasna ra men, zbat onun yannda clz, zayf, sa lksz kalm tr. Ne var ki A ir a lkl bir biimde geli imini srdrd de, zbat kavruk kald. Asminin st artklar ile byyen zbatta en arpc ey, kocaman kara gzleriydi. (s. 9) Kahramanlarn arkada lk ili kisi, yky okuyan ocuklara arkada l n getirdi i erdemleri duyumsatmaktadr. A irin zbat hastayken iyile ene kadar onun ba nda beklemesi, birlikte i ledikleri sular ortaya knca her ikisinin de suu stlenmesi, zbatn ortaya att fikirler A ire mantkl gelmedi inde de zbatn hep yannda olmas, zbatn yknn sonunda donmak zereyken eldiveninin tekini, mesin diye A ire vermesi arkada lk kavramnn barndrd erdemleri sezinletmektedir. Dil ve Anlatm ocuk edebiyat yaptlarnn ocu a gre olmasn belirleyen en nemli zelli i dili ve anlatmdr (Sever, 2003). Dilsel zellikleriyle ocu a ya am tantan kitaplar sayesinde ocuk, anadilinin inceliklerini tanr. ocuklarn dil geli imine paralel olarak sfatlarn, ikilemelerin, benzetmelerin, uyakl yaplarn, manilerin yer ald metinler, dil asndan do al bir renme ortam yaratr. Allah bu yce da lar yaratrken a la tlar. Bizi byle yce, byle sarp, byle dik yaratma, diye yalvardlar Kimseler konmaz bize, etme, eyleme dediler Biz insanszlktan sklrz, diye a la tlar. Gzya lar ya mur olup derelere dolu tu. lerinin yangn duman olup doruklarn sard. Yceleri a ard buzuldan kardan. Do arken ya lanr da lar Allah, onlara, susun, a la mayn dedi. Size de konacak insanlar bulunur, dedi. Biz bu da lara konduk, da lar enlendi. A d kesip ie e durdu yamalar, ota, smble durdu Ayya in, cerene siper, koyuna kuzuya otlak, bizlere yaylak oldu da lar. Yurt oldu, ev oldu, mezar oldu Allaha yakn, insandan uzak ya am m bu da larda Ne zaman bksam, alp ba m kaa a gitmi im. Da lar enlensin diye sallam m kur unu Vurmu um, vurulmu um ok tan gmm m maynl tarlalara. (s.15) Yukardaki paragrafta grnen anlatm biimi, da larn dile gelip insans baz zelliklere sahip olduklarn (a lama, yalvarma, sklma) belirtmeleri bakmndan ocuk gerekli ine uygundur. ocuk kitaplarnda konu an hayvanlar, bitkiler, e yalar dikkat ekici olmaktadr. Cmle sonlarndaki uyaklar (ya am m, gitmi im, sallam m, vurmu um, vurulmu um, yurt oldu, mezar oldu) syleyi zenginli i yaratmaktadr. Ah portakal olayd, iki gne iyile ir aya a kalkard bu bebeler. Suyunu skp iirecektin, kabu unu soyup ba na ba layacaktn, ppadanak keserdi al, ata Ah, ah ki portakal olayd, yeterdi (s. 15) Trkenin yrelere gre de i en a z zelliklerini grd mz bu cmle ile, ocuklara dilin a z zellikleri duyumsatlr. Olayd, bebeler, ppadanak, al, ata szckleri ile a z zelliklerinden yararlanlarak kurulmu bu cmle ocu un, lkemizin farkl yrelerinde ya ayan insanlarla ayn dili konu sa da dilin her yerde farkl grnmlerle ortaya kt n duyumsamasn sa lamaktadr. K geldi. Da larn krk, yoksulun kefeni k . K geldi. Yokluk, yoksulluk geldi. Tipi geldi, boran geldi, kasrga geldi. Ya llarn, bebelerin d man k geldi. K geldi. Umut bitti, kaak bitti, ebe, doktor, ila, eker, ay, un bitti. Daha daha ttn bitti, g bitti. K geldi. Gn bitti. Uzadka uzad geceler. K geldi. D n bitti, toy bitti, syle i bitti, ders bitti. (s. 29) 265

Yukardaki alntda iirsel bir syleyi gze arpmaktadr. Dilin uyakl yaps ocu un kolay okumasna, okurken estetik algsnn harekete gemesine ans tanyabilir. Seslerin yaratt ritim ocukta okuma iste i yaratmaktadr. Yre i cz etmek, abalar bo a gitmek, yre i elvermemek, yorgan d ek yatmak, allak bullak olmak, suu stne almak, dil dkmek, alp ba n gitmek, yollara d mek, umudu kesmek deyimleri metinde geen, ocu un szck da arc na girecek deyimlerdir. D e devrile, belli belirsiz, sarma dola , allak bullak, avu avu, yap yap , akmak akmak, vck vck gibi iklemelerle de szc e yklenen anlamlar peki tirme, vurgulama yollarn duyumsatmaktadr. Soluk benizli, koca karnl, clz bacakl bir y n ocuk tredi bir sre sonra. Metinde, ki ilerin fiziksek zellikleri tantlrken, betimlemelerden oka yararlanlmaktadr. Glibikte ne kan Kavramlar Payla ma ste i Glibik hayatna girdikten sonra, yknn ocuk kahraman bu sevincini birileriyle payla mak istemi tir. Bunu payla abilece i tek arkada nn ad Ali irdir. Kahraman, Glibikin do umuna tank olurken, Ali irin kendisine sordu u bir sorunun cevabn da bulmu tur. Yumurta m tavuktan kar, yoksa tavuk mu yumurtadan kar? Bir civcivin do u unu ilk kez izlemi tim. Bu ilgin olay birilerine anlatma iste iyle doluydum. stelik kafamdaki bir soruya da kar lk bulmu tum: Yumurta tavuktan de il, civciv yumurtadan km t. (s. 16) Kahramann Glibikin do u unu birileriyle payla ma iste i, ocuklarn ki ilik geli imi srecinde sevinleri payla ma, onaylatma iste ine kar lk gelmektedir. Bu bykler oldum olas byledirler. Sevinleri eksiktir nedense. Bir horozun t kadar ola anst bir olaya bile sevinemezler. (s. 36) Kahraman ayn iste i Glibik ilk kez t nde de duymu tur. Glibikin ilk kez tmesi onun iin dnyann en gzel eyidir ve herkes buna kaytsz kalmaktadr. Ona gre sevinleri eksiktir byklerin. Oysa o birilerine Glibikin tt n sylemek ister ve syledi i ki ilerin de buna sevinmesini ister. Sevincimi, mutlulu umu birileri ile payla mak istiyordum. Ama kimse katlmyordu buna. Ben de tuttum bir kmr paras bulup, evimizin arka duvarna u tmceyi yazdm: Bugn Glibik ilk kez tt. Sesi ok gzeldi (s. 36) Bu cmleyi yazmas ocu un sevincini payla ma iste ini kar layamad iin ba vurdu u yntemi bizlere gstermektedir. Ya ayarak renme- Ezbercili e Ele tiri yk kahramannn baz cmleleri bize okul tr renme ile ya am gerekli i arasnda baz uyu mazlklar oldu unu gstermektedir. Okul tr, parmak sallayarak retilen bilgilerin unutuldu u, ya ayarak renilen bilgilerin ise kalc oldu u sezdirilmektedir. Topra , otlar, iekleri anlatrd babam al rken. Okulda renemeyece im eylerdi bunlar. Bu day arpadan, arpay nohuttan, nohutu mercimekten ayrmasn babamdan rendim. Kr ieklerini, nergisi, smbl, sar i demi, daha nicesini ondan rendim. (s. 25) Ta o zamandan beri ezbere renilen eylerden i renirim. nsan, anlamadan rendi i eyleri tez unutuyor. (s. 26) Yllar sonra okulda, Eskimolarn domatesleri, zmleri olmad n renince pek acm tm onlara. Ben bir Eskimo olsaydm, zmsz ya ayamazdm do rusu. stelik horozlar da ya amazm kutuplarda; ben Glibiksiz ne yapardm oralarda? (s. 28) Madmak, kuzu kula , ebegmeci, daha adn bilmedi im bir y n ot toplardk. (s. 57) Okullarda horoz sevmeyi retmiyorlar. Yazk! (s. 60)

266

Disiplinleraraslk- Bilgileri Kullanabilme Kahramann Ali ir ile horozun do umu sebebiyle ba layan tart mas, Ali irin ona a abeyinin kitaplarndan rendi i bilgileri aktarmasyla devam eder. Tavuk, nce yumurtadr, sonra tavuk olur. Sonra da yine yumurta olur. Enayi horozlar ise nce yumurta, sonra horozdurlar. Yeniden yumurta olamazlar. lnce de, l bir horozdurlar artk. (s.19) rne in u s t a acn d n! nce bir fidan, sonra kocaman bir s t a acdr. Tohumlarn rzgar ba ka yerlere ta mazsa ya da su bulamazsa kurur. Birilerinin dallarn kesip ba ka bir yere dikerek bytmeleri gerekir, kendini srdrebilmesi iin. Oysa bir kays a ac byle midir ya? Bir kays a ac s t gibi de ildir, diye srdrd konu masn. nce bir ekirdek, sonra bir a a, daha sonra ise kayslarla dolu bir a a olur. ekirdekleri topra a d nce de filizlenir, yeni kays a alar yeti ir. Onlar da meyve verirler, ekirdek olurlar, sonra da a ala rlar yine. (s.19) Bylece kahraman tavu un horozun farkn, a alarn nasl byd n kar la trarak renme frsat bulur. De er E itimi ykde azarlayc, t verici cmleler kurulmadan, kahramann ya antsndan yola klarak kendi kurdu u cmlelerle ocuk okura de er e itimi verildi i grlr. Arkada l n iyi bir ey oldu u, dv menin kt bir ey oldu u kahramann tmcelerinden hareketle okura de er olarak kazandrlr. stelik insan, yenilece ini bile bile bir kavgaya girmemeli. (s.19) Horoz sevmeyen al kan rencilere oldum olas acm mdr. (s.60) Btn horozlar arkada yd onun. Niin dv snd bir nedeni yokken? (s.72) Ya am Gerekli i ocuk yazn da yaznn bir parasdr ve i levine uygun olarak kendi okur kitlesini ya am gerekli iyle bulu turmak, ona ya am ve insan do asn sunmak zorundadr (Aslan, 2006). ykde ya am gerekleri ocu un hayat erevesinde gzler nne serilmektedir. Yoksul insanlarn ya ad aclar bugn de ocuklarn kendi ya amlarnda kar la abilecekleri ve sylemekten ekindikleri bir gerek olarak kar mza kar. Fakat yoksullu un utanlacak bir ey olmad , yoksullu u yeren insanlarn tepkileri de gsterilerek sylenir: Bilmezsiniz, yoksullarn hafta tatilleri yoktur. (s. 25) Oysa yoksul bir ocu un tembelli e hakk yoktur. (s. 61) Yoksulluk ayp bir eymi gibi durumumuzu gizlemi tim onlardan. O kadar alay etmi lerdi ki benimle, ceketimin, babamn eski ceketinden ters yz edildi ini de syleyememi tim. (s. 64) Payla m Kahramann Ali irle o u zaman kavga ederek devam etti i arkada lk, Ali irin kasabaya okula giderken ona hatra olarak aksn vermesiyle duygusal bir hal almaktadr. Yine kahramann leblebilerinin hepsini yemeyip bir ksmn arkada Glibike vermesi, arkada lkta payla mn vurgusuna i aret eder. Babamn ald leblebilerin bir ksmn yemez, ona ayrrdm. (s. 30) Ali ir elini cebine soktu, balk biimindeki aksn karp uzatt bana. (s. 44) Sevdiklerini Kaybetme Korkusu yknn ocuklarn dnyasna seslenme vurgusunun yapld bir ba lk da sevdiklerini kaybetme korkusudur. Sevdikleriyle birlikte olmak isteyen ve onlar kaybetmekten korkan ocuklar, yky okurken kahramanlarla ayn duygular payla abilir. Sk sk Ali irin szlerini anmsyordum: lnce de l bir horozdurlar artk. (s. 49) Anlay Kahraman, horozla arkada lk etti i iin kendisiyle alay edenlere kar anlay gstermektedir. nk onlarn kendisini hi anlayamayacaklarn bilmektedir. 267

Oysa ben onu o zaman da, imdi de ba lyorum. Bir horoz sesi ile uyanmann gzelli ini nereden bilsindi! Onun hi horozu olmam t ki. (s. 59) Sevin Yoksul bir ky ocu u olan kahraman, kendisine alnan pabular byk bir nem ve dikkatle saklayarak ona sahip olmann sevincini ya ar. nk o yoksul bir ocuktur ve o u zaman yeni bir ayakkabs olmaz. El pmeye kom ulara giderken, aya mdan kartyor, elimde ta yordum pabularm. Tozlanmasnlar, eskimesinler istiyordum. (s. 58) Yalana Kar lk Kahraman, yalan syleyerek insanlar dolandranlara kar fke ve a knlk duyar. Dnp kzgn kzgn bakm tm adama. imden de: Sen bir yalancsn, demi tim. stelik de kr bir yalanc. (s. 30) Portakalda ne kan Kavramlar Arkada lk A ir ve zbat, yedikleri itikleri ayr gitmeyen, evde, okulda zamanlarn hep birlikte geiren, birbirlerini koruyan, kollayan, srlarn payla an arkada lardr. Hasta olduklarnda birbirlerinin ba ucunda beklemeleri ocuklara, sevdiklerimizin hep yannda olmamz gerekti ini duyumsatr. A ir, her gn yoklad zbat. Dut kurusu, kara zm, boyal ba ucunda krp a zna verdi. (s.10) ekerler ta d ona. Cevizleri

Ama ne zaman bir su i leyip yakalansalar, birbirlerini ele vereceklerine, destek oluyorlard birbirlerine. Her biri ayr ayr suu stne alyordu. (s. 20) Hayal Gc Ali ir ve zbat, ya lar gere i oynamay, e lenmeyi, bulutlardan ekil yapmay ok severler. Hayal gleri yle zengindir ki, suieklerini bitki zannedip, e er onlara gbre ve su verirlerle ieklerinin kaca na inanrlar. iekleri kmaynca da e er toprak yersek ieklerimiz iimizde byr diye d nrler. Bu bakmdan, yky okuyan ocuklarn hayal glerine seslenebilecek bu ykler, ocuklara kendi ya antlarna, hayallerine dair ya am rnekleri sunmaktadr. Kimi kez aha kalkm bir ata, kimi kez ilkel canavarlara, bir horoza, Remo Dedeye benzettiler bulutlar. (s. 14) zbat, o ltl koca kara gzlerini A ire dikip, bedenindeki kabuk ba lam sivilcelerini ka d. Niye iek amad bunlar, diye sordu. Ne dedin? u kartt mz sivilceler niye iek amad diyorum. Bilmem. (s.11) u suieklerimiz iek asayd ne iyi olurdu, dedi zbat, Hep arlar stmze konard, ieklerimize. (s.12) Sulamyoruz da ondan. Ama sulamadan nce de azck mays srsek her yanmza, ha? (s.12) Uzan, dedi arkada na, Uzan da gn de sin ieklerine. (s. 13) Gn grmeyince tersine dnd iekler. imizde atlar. (s. 21) Payla m Kahramanlar, en zor zamanlarnda bile ellerindekileri payla maktan ekinmezler. Donarken bile zbat, eldiveninin tekini karp A ire verir. zbat, eldiveninin tekini kartp uzatt ona.

268

Al, dedi. Al, tak eline. teki elini de cebine sok. (s. 43) Toplayacaklar portakallar satarak kendilerine alacaklar eyleri konu urken birbirlerinin hayellerini ayrmazlar hi. A ire bir ey alacaklarsa, zbata da onun istedi i eyleri alacaklardr. portakala bir paket ttn alrz sana zbat. Drt portakala bana bir ku lasti i On portakala lastik ayakkab Hayr, hayr izme. (s. 40) Ya am Gerekli i Yoksul bir kyde ya ayan kahramanlarn etraflarndaki insanlar, yky okuyan ocuklara, bu lkede yoksul ocuklarn, insanlarn var oldu unu gsterir. ocuklar yoksullarn, e itim, sa lk olana olmayanlarn ya am ko ullarna ili kin bilgi edinir. Onlarn hayatlarn tanmalarna frsat verir. Anas Kiraz, tm abalarna kar n d remedi bu istenmeyen bebe ini. (s. 7) Kaa a bile kamyor kimse. (s. 15) Sevdiklerini/ Sevdi i Bir eyi Kaybetme znts Yoksul ve ya am artlar zor olan da kynde len sevdikleri iin dede, onlar topra a vermeyi tan gmmek sz grubuyla ifade etmektedir. ok tan gmm m maynl tarlalara. (s.16) zbat, suiekleri iek asn diye vcudunu maysa bulayp derede ykandktan sonra hastalanr ve hasta yata nda uyand nda, kmasn istedi i ieklerin olmad n grr ve buna ok zlr. ieklerimi, ieklerimi yoldunuz. (s.19) leti: Yaznsal nitelikli ocuk kitaplar ocuklarn sezme, duyma, d nme yeteneklerini geli tirmeli, onlara insana zg duyarlklar kazandrmaldr (Sever, 2008: 140). Glibik ve Portakal adl ocuk kitaplarnn her ikisinde de ocuklara, kyde ya ayan yoksul ocuklarn ya antlarna dair gizli iletiler sunulmaktadr. Yoksul ocuklarn e itim olanaklarnn kstl olmalar sebebiyle tembellik etme olmad sylenir; bylece tembelli in do ru bir davran olmad duyumsatlr. anslarnn

Yoksul ocuklarn sa lk olanaklarnn kstl oldu u sylenir; bylece sa l n nemi duyumsatlr. Kimi zaman kavgal kimi zaman bar k arkada larn, zor zamanlarnda yaptklar payla mlar sylenir; bylece arkada l n erdemi, gzelli i duyumsatlr. Bilgilerin, ya ayarak, anlayarak renildi inde kalc oldu u sylenir, ezberlenen bilginin abuk unutuldu u duyumsatlr. Ta o zamandan beri ezbere renilen eylerden i renirim. nsan, anlamadan rendi i eyleri tez unutuyor. (s. 26) Sonu Bu al mada, etin nerin Glibik ve Portakal adl ocuk kitaplar ocuklarn geli im srecine etkisi bakmndan incelenmi tir. yklerdeki karakterler, konu, ileti, dil ve anlatm zellikleri, ocuk gerekli i gz nnde bulundurularak incelenmi tir. Her iki ykde de yoksul kylerde ya ayan ocuklarn d leri, zlemleri, hayatlar konu edilmektedir. Yoksullu un, sa lk ve e itim yetersizli inin ya amn gereklerini gsterdi i her iki ykde de bu ko ullar iinde ye eren arkada lklar dikkatimizi ekmektedir. Arkada larn zor zamanlarda birbirlerini kollamalar, yoksul ocuklarn al mak zorunda olduklar, her ocu un ayn artlara sahip olamasa da zlemlerinin d lerinin benzer oldu u gze arpan durumlardr. Her iki yknn de sonundaki anlatm biimi, ocu a d nme sorumlulu u vermektedir. Glibikte horozun ld sylenmez fakat anlatlr, bunu tahmin etme sorumlulu u ocu a verilir. Portakalda da A ir ve zbatn donarak lmeleri, halsinasyon grmeleri zerinden anlatlr. Karda

269

uzanm iki ocuk, donarken gkten portakal ya d n grmektedir. Ellerinin hareketsiz, yere d mesinden hareketle ldkleri fikri yine ocu a duyumsatlr, tahmin etme frsat verilir. Dil ve anlatm zelliklerine bakld nda deyimlerden, ikilemelerden, sfatlardan, betimlemelerden, iirsel syleyi lerden yaraland grlmektedir. Bylece ocu a anadilinin inceliklerinden yararlanlarak rlm metin rnekleri sunulmaktadr. Btn bunlardan hareketle diyebiliriz ki; ocuklarn dnyasna hitap eden kahramanlarn yer ald , konularn ya am gerekli ine, olaylarn ocuk gerekli ine uygun oldu u, iletilerin ezberci de il d nme sorumlulu u vererek algland , ya amdaki zorluklar, mcadeleleri de ieren, ocu a ele tirme sorumlulu u veren, disiplinleraras bilgilerini harekete geirmesine olanak tanyan yklerle, d nen duyarl bireyler yeti tirmek mmkndr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akyz, Miktat (1977) ocuk Tekerlemeleri. Malatya: Gayret Basmevi. Alpge, Glin (1991) ocuk ve Dil: Trkede Sfatlarn Kullanm ve ocu un Geli imi Asndan ncelenmesi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Aslan, Canan (2006) Ya am Gerekli inin Sunulu u Bakmndan Rfat Ilgazn ocuk Kitaplar E itim Bilim Toplum Dergisi. Ankara, 4-15. Baymur, Fuat ve Kemal Demiray (1961) ocuk Edebiyat Antolojisi. stanbul: Milli E itim Basmevi. Dilidzgn, Selahattin (1996) a da ocuk Yazn- Yazn E itimine Atlan lk Adm-. stanbul: Yap Kredi Yayn. Gander, Mary J ve Harry W. Gardiner (2001) ocuk ve Ergen Geli imi. (Yay. Haz.: B. Onur) Ankara: mge Kitabevi. O uzkan, A. Ferhan (2000) Yerli ve Yabanc Yazarlardan rneklerle ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. O uzkan, A. Ferhan (1994) yi Bir ocuk Kitab Dil, Anlatm, Konu Bakmndan Nasl Olmaldr? 99 Soruda ocuk Edebiyat. (Haz.: M. R. irin), stanbul: ocuk Vakf Yayn, 210-212. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem. Sever, Sedat (2000) ocuk Kitaplarnda Dilsel ve Grsel Duyarlk. 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu: Sorunlar ve zm Yollar (Yay. Haz.: S. Sever), Ankara: A E itim Bilimleri Fakltesi ve TMER Dil retim Merkezi Yayn, 631-646. Sever, Sedat (1995) ocuk Kitaplarnda Bulunmas Gereken Yapsal ve E itsel zellikler ABECE E itim, Ekin ve Sanat Dergisi. 107, 14-15. Sever, Sedat (2005) ocuk, Yazn ve Ya am. oluk ocuk. Ankara: Kk Yaynclk. Sever, Sedat (2003) Anadili retiminin Temel Bir Arac: Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplar. IV. Ulusal ocuk Kltr Kongresi Bildirileri. Ankara. Sever, Sedat (2007) Trke retiminde Sanatsal Bir Uyaran Olarak Karikatrn Kullanlmas. VI. Ulusal Snf retmenli i E itimi Sempozyumu. Eski ehir. TDK (1985) Trk Dili: ocuk Edebiyat zel Says. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Yavuz, Muhsine Hellimo lu (1997) Masallar ve E itimsel levleri. Ankara: rn Yayn.

270

GLTEN DAYIO LUNUN DNYA OCUKLARIN OLSA ADLI ESER NDE FANTAST K ELER
Ar . Gr. Nurcan ANKAY Mu Alparslan niversitesi

zet Glten Dayo lu (1935) modern ocuk ve genlik edebiyatnn Trkiyedeki nemli isimlerindendir. Bahvann O lu (1963) adl kitabyla dramatik kurgulu eserler vererek ba lad yazn hayatn 1980 sonras dnemle fantastikd sel bir alana ekerek retken bir biimde srdrmektedir. Dayo lunun yakn dnem eserlerindeki edeb slubu, fantastik trnn bir esi olan gerekle d selli in kesi ti i noktada yer alr. Eski Do u anlatlarnn z olan ancak modern a n sinema/televizyon kltrnde geli en fantastik ve bilim-kurgu, modern yazn rnlerinde de kendisini gsterir. zellikle fantasti in kullanm, ocuklardaki hayal gc ve yaratclk yetilerini harekete geirir. Bu bildiri, fantasti in Glten Dayo lunun Dnya ocuklarn Olsa adl eserinde nasl kullanld n irdelemeyi amalamaktadr. Anahtar Szckler: Glten Dayo lu, ocuk edebiyat, fantastik, bilim-kurgu, bar , sevgi.

Abstract Glten Dayo lu (1935) is an important name in modern childrens and youth literature in Turkey. She has maintained her life of literature which begins with the dramatic works with Bahvann O lu (1963), pulling a fantastic and imaginary area with a productive manner in post-1980 period. Literary style of Dayo lus works in the near term is located at the intersection of reality and imaginary which is an element of fantastic type. Fantasy and science-fiction which is the essence of the old Eastern narratives, but the modern era of movies / television culture growing, modern type of products to show up. In particular, the use of fantastic stimulates childrens imagination and creativity. This notification aims to analyze how to use of fantastic in Glten Dayo lus work of named Dnya ocuklarn Olsa. Key Words: Glten Dayo lu, childrens literature, fantastic, science fiction, peace, love.

Sanat ve roman, dolaysyla da ele tiri, k noktas olarak d dnyay yanstma amacna sahipti. Ancak zamanla sanatn d topluma tutulan bir ayna oldu u gr yerini yeni gr lere brakm , sanatta kurgusal de i imlere ve yeni de erlere yer verilmeye ba lanm tr. Trk edebiyatnda da benzer bir krlma Servet-i Fnn Dneminde -roman Tanzimat Dneminde gere i yanstan bir anlay la Bat edebiyatlarndan alnm olsa da- Hseyin Rahmi Grpnarn ola and saylabilecek figrlere yer verdi i eserleriyle ba lar. Muhayyelt- Aziz Efendi (1796-1797) bir yana braklrsa, Grpnarn batl inanlar ele tirmek iin yazd - eserleri, Trk edebiyatnda fantastik anlatdaki ilk admlardan saylabilir. Ancak Tanzimat romannn ncesine bakld nda halk hikyeleri, masallar, efsaneler gibi szl gelenek rnlerinde de fantastik ve gerekst elerin yo un oldu u grlr. Bu durum, fantasti in, Trk edebiyatnn daha eski dnemlerine gtrlebilece inin bir gstergesi saylabilir. Tanzimat edebiyatyla ba layan srete ise fantastik gibi gerekd elerin kullanld eserlerin yo un ele tirisi grlr. Ancak Grpnar ve ardndan Peyami Safa Trk edebiyatna fantastik anlaty tekrar getirirler. Sonrasnda ise modernizmin de etkisiyle 1980lerden sonra gereki anlatda krlmalar olur ve fantastik anlat etkisini bu dnem eserlerinde gstermeye ba lar. Bu noktada fantasti in neyi ifade etti ine de inmek gerekir: Todorova gre fantastik, tekinsiz ile ola anstnn arasndaki kararszlk noktasnda a a kar. Todorov fantasti in ilk ko ulunun okurun kararszl oldu unu belirtir. Bir anlatdaki al lmadk ifadeler ya bo luklarn tamamlanmas ile aklla aklanabilecek bir tekinsiz dzeyi ifade eder ya da aklla aklanamayarak ola anstnn snrlarna yerle ir. Todorov fantasti i ko ula dayandrr. ncelikle okuyucunun ya ayaca kararszlk, ardndan anlat ki isinde geli ecek kararszlk ve son olarak okurun bu durum kar snda taknaca tavr. nk fantastik, bir kararszlk sresi kadardr: algladklar eyin, payla lan d ncenin tanmlad biimiyle, gereklik olup olmad na karar

271

vermek zorunda kalan okuyucunun ve yk ki isinin ortak kararszl (Todorov, 2004: 47) Berna Moran ise, fantasti i Todorovun ifade etti inden daha geni bir anlamda kullanr: Gerekili in mekn, zaman, karakter kavramlarn, canl cansz ayrmn tanmayan ve bildik dnyamzn tesinde alternatif bir dnyay i in iine katan anlatlarn tmne verilen bir ad olarak (Moran, 2008: 60) Todorovun fantastik dedi ini ise belirsiz fantastik olarak adlandrr. Bu ola and , belirsiz fantastik ve garip ayrmn kurarak terminolojik bir de i iklik yapmasnn nedenini Todorovun fantastik dedi i yani sona kadar kararszlk sergileyen tre Trk edebiyatnda rastlanlmamas ve buna kar lk gnmz1 dnya ve Trk edebiyatnda yazlan kimi fantastik romanlara Todorovun sisteminde yer bulunmamas (Moran, 2008: 60) olarak aklar. Grld gibi fantastik, aklla aklanma noktasnda sknt ya anan gerekili in krld alanda a a kar. Glten Dayo lu (1935) modern ocuk ve genlik edebiyatnn Trkiyedeki en nemli isimlerindendir. Bahvann O lu (1963) adl kitabyla dramatik kurgulu eserler vererek ba lad yazn hayatn 1980 sonras dnemle fantastik-d sel bir alana ekerek retken bir biimde srdren Dayo lunun yakn dnem eserlerindeki edeb slubu, fantastik trnn bir esi olan gerekle d selli in kesi ti i noktada yer alr. Fantasti in, gerekle yanlsama arasndaki kararszlktan, tekinsizlikten ola anstl e gei alannda do du u belirtilmi ti. Dnya ocuklarn Olsa Dayo lunun gerekst olaylarla i ledi i bir ocuk romandr. Dnya ocuklarn Olsa, fantastik bir imgelem ve anlatmn kullanld bir eserdir. Eserde dnya Avampaka ve irupon adnda iki ayr g oda na blnm tr. Aralarnda dnyaya hkim olmak arzusuyla birbirlerinin sonunu hazrlamak istedikleri bir d manlk vardr. Dnya zerinde geli en kuraklk ve ktl n da etkisiyle bu d manlk beraberinde ldrme ve yok etme eylemlerini getirir. Ktl n a lmas iin her iki taraf da bir di erinin do al zenginliklerini ele geirme arzusuna kaplr. Bu nedenle sadece insanlara zarar veren bir silah bulmak iin birbirlerinden habersiz e zamanl olarak al maya koyulurlar. Avampakal ve iruponlu bilim adamlar, aradklar lmcl silah scak ya mur enli i ad altnda bulurlar ve bu silah ayn saatlerde birbirlerine kar uygularlar. Ne var ki bu silah, her iki medeniyette de gelecekte daha gl bireyler olmalar iin kemik geli tirme a s olan 12 ya alt ocuklar etkilemez. Bu nedenle dnya artk ocuklara kalm tr. ocuklar ise dnyada kendilerinden byk olanlarn nyarglarndan kurtulmu olarak kendilerine bir dzen kurarlar. Yeni yerle im yerleri kurarlar. Byklerin makinele tirdi i, nefret ve hrslaryla zenginle tirdikleri, modern ancak tkenen ehirlerden ayrlp, kendi kendilerine bakp yetebildikleri kylere gerler. Modernlikten bu uzakla ma beraberinde iinde ktlk ve nefretin olmad bir ya am getirir. Avampakal ve iruponlu ocuklar arasnda daimi bir bar olur. Nefretin ve hrsn olmad bir dnya kurulur. Ancak bu scak ya mur enli i esnasnda Avampaka yarkresinin bilgini ve e i uzayda scak ya mur enli ini gzlemlediklerinden hayatta kalrlar ve dnyann kendilerine gre trajik sonuyla kar kar ya kalrlar. Bilginin e i, henz e inin bu kt planndan habersizdir. Hayatta kalmak iin zorlu srelerden geen bilgin ile kars, yerle im yerlerine ula tklarnda gereklerin farkna varrlar. ocuklarla kar la tklarnda ise bilgin ocuklar yneterek dnyann tek hkimi olma arzusu duyar. Bunun iin iruponyaya da giden bilgin, iruponlularn bilimde daha geli mi olduklarn grr. iruponyada ke fetti i yer alt kentine girer ve burada komut almaya ko ullanm insan beyni takl yzlerce gorille kar la r. Goriller ktl a mak iin denizin altna dalarak deniz bitkileri toplarlar ve bu bitkilerin besin kapslne dn m srecinde al rlar. Bilgin bu gorilleri kullanarak ocuklar zerinde hkimiyet kurma hayali kurar. Yerle im yerlerine giderek baz ocuklar karr ve zerlerinde yeni formller dener, yer alt kentinde e itli al malar yapar. Nihayetinde e i ve bir blk gorille kentin yeryzne kan bir asansrne biner. Ancak asansrn hareket etti i an, belli bir sre iin programlanm yer alt kentinin infilak saatidir. Bilginin dnyay diktatr bir biimde ynetme arzusunun sonucu, e i ve goriller ile birlikte bir asansrde sonunu beklemesine neden olur. Eserdeki ki ilerin isimleri belirtilmemi tir. Dizginci baba, bilgin, bilginin e i gibi sfatlarla anlrlar. smi konan ise, ocuklarn kurduklar sevgi, bar , birlik gibi adlarla anlan kylerdir. Bu durum eserin masals ve dikkat ekici ynlerindendir. Alev Snar lgn, Glten Dayo lunun sevginin yceltildi i bir dnya gr ne sahip oldu unu, eserlerinin de i meyen niha yksek de erinin ise sevgi oldu unu belirtir. Bu noktadan baklacak olursa Dayo lunun eserinin temi anla lm olur. lgn, Dayo lunun telkin etmek istedi i fikirleri, duygusal ve bilim-kurgu romanlar olmak zere iki ayr biimde verdi ini belirtir. Dayo lunun ad geen eseri ise bu snflandrmada bilim-kurgu gruba yerle ir. Dayo lu dnem olarak 1970li yllarda krsal hayatn ve g olgusunun getirdi i zorluklarla, duygusal temin yo un oldu u romanlar yazarken, 1980li ve 1990l yllarda fantastik- d sel bir e ilimin belirdi i

Morann yazsnn zaman 1990l yllar kasteder.

272

romanlara gei yapm tr. Bu nedenle Dayo lu, lgnn da belirtti i gibi a na tanklk eden ve bunu eserlerine uygulayan bir yazardr (lgn, 2005: 35). Dnya ocuklarn Olsada bar n ancak sevginin hkim oldu u bir ortamda sa lanabilece i, gelece e ekil verecek ocuklarn el ele vererek byle bir ortam olu turabilecekleri mesaj dilleri, dinleri, rklar farkl olan ocuk kahramanlar vastasyla verilir (lgn, 2005: 43-44). Eserde sevginin n plana karlmas iin yaplan eylemlerden biri ldrme eylemidir. Aytekin (2008: 89), ocuk edebiyatnda lmn i lenmesinin, ocukta lmden korkma duygusunu azaltarak beraberinde bu durumu kabullenme yetisini geli tirece ini belirtir. nk ocuk anlats, lm kar snda ya amn gll tezine dayanr. Glten Dayo lunun eserindeki lm de bu ekilde yorumlanabilecek bir lmdr. Gnmz dnyasyla zde le en g odaklar, insanlarn birbirlerini ldrme arzular ve rettikleri silahlarn rktcl ne ve yeti kin insanlar ldrmesine ra men anlatda hkim olan ocuk algs, lmn kt etkilerine kar n, geli en hayata bar ve umut ekseninde tutunma iste idir. Burada ama, ocu un hayat ve insanlarn iindeki ko ulsuz sevgi iste ini geli tirmektir denilebilir. Dayo lu, bu amacna giderken modern anlat tekniklerinden biri olan fantasti i kullanr. Fantastik bir yandan ocu un d gcne hitap ederken di er yandan masals post-modern bir duruma da kar lk gelir. Dayo lu, eserinde ola anst olarak grlebilecek olan olaylar bir ekilde kahramanlarna ola an ya da do a kurallaryla aklanabilir olaylar olarak sunar. Metnin kahramanlar olanlarn tekinsizden do astnn kabullenilmesine ilerleyen bir sreci okura da yanstrlar. Anlatdaki olaylar, anlat iinde aklamas olan, tutarl olaylardr. Ancak olanlar okur iin henz gereklikle aklanabilir olaylar de ildir. Eserde bilgin ve e inin dnya zerinde olanlardan tam olarak haberlerinin olmamas eseri tekinsiz bir boyuta ta r. ki kahraman da phe iinde hayatlarn devam ettirmeye al rlar. Ancak hayatta kalan ocuklara ula tklarnda onlar iin her olayn tatminkr bir aklamas vardr. Ne var ki okur iin ayn ey sylenemez. Okur halen d sel- tekinsiz bir olayn izini srmektedir. nk eserde fantastik bir okumayla tekinsiz ya da ola anst uca yerle tirilebilecek geni bir imgelem vardr. Ancak bu imgelem, fantasti in gnmzde grsel sanata bir yansmas olan bilim-kurgu tr ve bilimin hzl ilerleyi i d nlnce ola anstne ula mayan bir noktada kalr. rne in bilginin kendisini iki yz yl ya atacak bir a y retmesi ya da iruponlularn gorillere insan beyni nakletmeleri. zellikle bu nakil olay, gorile kimi insans zellikler katmas nedeniyle fantastik durumu besleyen metamorfoza yakn bir rnektir. Eserdeki ki iler, ya hrslarna yenik d en ya da sadece iyili e hizmet eden tiplerdir. Bu tipler tek ynl olmalar nedeniyle masal ki ilerinin zelliklerini yanstrlar. nsans zelliklere sahip olan goriller, bu zelliklerini goril bedeninde ta dklar iin fantastik bir i lev kazanr. Toplu harekete ko ullanan goriller, kar la tklar bilgin ve e inden etkilenmezler, onlar yokmu gibi grevlerini srdrrler. Ancak bilginin verdi i komutlar uygularlar. Robotla m bir i leve sahiptirler. Buna kar n bilgin ile karsnn gorillerle kar la ma sahnesi, insan beyinli gorillerin oklu u ve davran larnn kestirilemezli inden dolay tekinsizdir. Eserdeki di er bir kar la ma olan ocuklarn bilgin ve e iyle kar la mas nemlidir. Yllardr hi olgun insanla kar la mayan ocuklar, kr salar uzun sakalna kar m bilgin ile yz kr k ve kavruk olan e ini grdklerinde korkuya kaplrlar. Bu korku an ayn zamanda fantastik bir edir. Bilgin, engin bilgisi ve konu ma yetene i ile kendisini ocuklara kabullendirse de gvenilmezli ini koruyan tekinsiz bir ki idir. Scak ya mur enli inde kullanlan uan fil ve uan balinalar, eytan masas eklindeki deniz alt, her iki yarkrenin bilginlerinin hazrladklar ldrme eylemine hizmet eden aralar geli mi bir yapdadrlar. Uzay yengeci, bilginle e inin mekn de i tirmelerinde yardmc olur. Uzay gvercini, Avampakal bilginlerin, ktlk sorununu nasl zdklerini anlattklar uzay aracdr. Kzgn bulut reteleri ise scak ya mur enli i iin kzgn ya mur ya dran aralardr. Denizalt ve uzay gemisi planlarn yapld fantastik meknlar olarak ayrca dikkat eker. Bilgin ve e inin uzay aralarnn d t insansz ve yabani blge ile daha sonrasnda geldikleri yerle im yerlerinin insansz olmas tekinsiz bir durum olu turur. ocuklarn ya adklar kyler ise d sel ve olumlu ynleri ile masals meknlardr. Yeralt kentinin bir uzants olan yapay ada do al olmamas ve birok geit ve koridordan sonra sahildeki deniz ara trmalar laboratuarna ula mas bakmndan nemlidir. Yeralt kenti ise ba l ba na fantastik bir yapya sahiptir. Kent ise, karanlk olmas, iindeki merdivenler, bo luklar, tneller, kuyular ve gorillerin ya am alanyla tekinsiz bir boyuta ola r. Ayrca bu kentte insan ya amna dair her trl ko ulun sa lanm olmas da nemli bir ayrntdr. Yeralt kenti, destanlardaki mcadele edilen ve bir dlle dnlen fantastik ve tekinsiz kentleri andrr. Kent iinde bilgin ve e inin kar la t her yeni olay ve mekn tekinsiz bir duruma 273

kar lk gelir. Yzerli gruplarla toplu olarak hareket eden goriller ise bilinsiz olduklarndan ne olumlu ne de olumsuz olarak snflandrlabilir. Eserde zaman, belirsizli ini korur. Bilgin ile kars uzay aracnn d t bilinmez da n ba nda ve evresinde iki yl dolanp dururlar. Kurtulma umutlar azalr. nsanlarn kendilerini arayp bulaca na ili kin inanlarn yitirirler. Bu esnada ne kadar bir srenin geti i belirsizdir. 12 ya ndaki ocuklarn byyerek evlenip ocuklarnn olmas da belirsizdir. Byle bir durum iin geebilecek srecin uzunlu u belirtilmemi tir. Bu zaman gei leri roman iinde pek a rlkl bir yere sahip de ildir. Ancak bilgin ile karsnn ara trma yaptklar srada scak ya mur felaketinin zerinden yedi yl gemi tir. lgili sre, eserin ileri bir blmnde verilmi tir. Eser dil ve slup asndan erken ya st ocuklara hitap eder. Kullanlan dilin dzgn ve akc olmas dikkati canl tutmas asndan nemli bir unsurdur. Esere yapsal bir gzle baklrsa, masallarla arasndaki benzerlik dikkat ekecektir. Bir nesneye ya da gce sahip olmak iin klan yol, verilen mcadele; ardndan ya anan gerilim ve sonunda ktlerin kaybetti i ve iyilerin kazand bir dnya. Bu basite indirgenmi olay rgs edeb olarak masals bir tonu getirir. Toplumsal i levi ise toplumun ekirde i olan ocuk ve aile zerinden, idealize edilebilecek tonda bir bar iste i uyandrlmasdr. Bu bakmdan eser masals boyutuna yerle tirilir. ocuk edebiyatnda fantasti in kullanm ocuklarn d gc asndan verimli bir yntemdir. Dayo lu, eserinde fantastik imgelem zerinden politik kodlamalar yapm , bununla ocuk ve gen okurlarnda dnya bar asndan duyarllk olu turmay hedeflemi tir. Dnyadaki iktidar problemi ve politik at mann ocuk algsna uyan imgelerle aktarm dikkat ekicidir. Dnyada sregelen Do u ve Bat at mas eserde Avampaka ve irupon medeniyetleri zerinden simgele tirilmi tir. Bilimin, reel politikte g arzusuna ve dnyaya hkimiyet edimine alet edilmesi gere i, gl dnya liderlerinin gsz lkeleri her anlamda kendine ba ml klma, egemenli i altna alma arzular, sava larn anlamszl , dnyaya bar n egemen olmas gerekti i iletisi baskn biimde vurgulanmaktadr. Scak ya mur silahnn on iki ya alt ocuklar etkilememesi, sadece ocuklarn hayatta kalmasyla dnyadaki ikilik ve kinin sonlanmas, ktl n cezalandrlp iyili in daimili i temas, eseri gerekst/masals bir boyuta ta r. Sevginin gcyle ynetilen bir dnya arzusu, bu kaotik atmosferden beslenen temel temalardan biri olarak ne kar. Eser ayrca ncelikli okuru olan ocuklara bar , sevgi, birlik ve beraberlik duygularn iletileriyle vermesi; e itsel ve ele tirel bir yakla m getirmesi bakmndan nemlidir.

KAYNAKA Aytekin, Halil (2008) ocuk Edebiyatnda lm Temas. [evrimii]: http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/articles/2008/20/HAYTEKIN.PDF. adresinden indirilmi tir. lgn, Alev Snar (2005) a n Anlatan Bir ocuk Edebiyats: Glten Dayo lu. U Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8. Dayo lu, Glten (2011) Dnya ocuklarn Olsa. stanbul: Altn Kitaplar. Moran, Berna (2008) Trk Romanna Ele tirel Bir Bak III. stanbul: leti im Yaynlar. Todorov, Tzvetan (2004) Fantastik Edeb Tre Yapsal Bir Yakla m. stanbul: Metis Yaynevi.

274

GLSM CENG Z VE ESERLER N N OCUK EDEB YATIMIZDAK YER VE NEM

Hatice ARABACI Eski ehir Osmangazi niversitesi Yksek Lisans rencisi

zet Son yllarda Trkiyede her ne kadar ocuk edebiyatnn nemi anla lmakta ve vurgulanmakta ise de ocuk edebiyatna ilgi yeterli dzeyde de ildir. Elbette ki bunun e itli sosyo-kltrel ve ekonomik sebepleri vardr. Btn bu olumsuzluklara ra men ocuk edebiyatmzda ok ba arl eserlere imza atm olan bir isimden sz etmek mmkndr. Bu isim yazar Glsm Cengizdir. Glsm Cengiz, 1988 ylndan itibaren bu alanda nemli ve ba arl eserler ortaya koymu tur. Pek ok dle de layk grlm tr. te bu bildiride Glsm Cengizin ocuk edebiyatmzdaki yerine ve nemine de inilecek, ayrca baz eserleri tantlacaktr. Bylece Glsm Cengizin ve onun eserlerinin Trk ocuk Edebiyatndaki yeri ve nemi vurgulanacaktr. Anahtar Szckler: Glsm Cengiz, ocuk edebiyat.

Abstract Although in recent years the importance Children's literature in Turkey has been understood and highlighted, interest is area is not sufficient. Of course, there are various socio-cultural and economic reasons. Despite all these difficulties, it is possible to mention a name who signed very succesfull works for our Childrens literature. This name of this author is Gulsum Cengiz. Gulsum Cengiz has revealed important works in this area since 1988. She has won many awards. This paper will discuss the place and importance of Gulsum Cengiz in our Childrens literature, and will introduced some of her works. Key Words: Glsm Cengiz, childrens literature.

air-yazar Glsm Cengiz, gnmz edebiyatnda, farkl trlerde eserler veren nemli bir yazardr. Daha ok ocuk kitaplaryla tannr. ocuk edebiyatn ocuk edebiyat, ya amda var olan her eyin; ocu un gzyle ve bak asyla alglanp ocu un i dnyasn yanstan, d gcn, merak duygusunu harekete geiren ve yaznsal de er ta yan yk, masal, iir, oyun ya da roman biiminde ocu a yeniden anlatlmasdr. (Cengiz, 2005: 704) diye tanmlayan Cengiz, bu alanda, says doksan bulan pek ok eser kaleme alm tr. Onun ocuk kitaplarna bakld nda ilk ocukluk dneminden ilk genlik dnemine kadar farkl ya guruplarna hitap eden ve farkl konulara de inen yaptlarnn oldu u grlmektedir. Yazarn; Kk Portakaln Sra D yks gibi -alt ya gurubu iin yazlm eserlerinin yan sra, Yardmc Kirpiler gibi on dizilik bir set halinde yaymlanan ve 7 ya a ynelik olarak yazlm ocuk kitaplar bulunmaktadr. Bunlarn yan sra yazarn, Tomurcuk Kitaplar dizisi gibi 7-10 ya gurubu iin yazlm ykleri bulunmakla birlikte Sihirli Ellerin ykleri gibi 9-12 ya aras ocuklara hitap eden dizi seti ile Ay enin Gnleri gibi 10-12 ya ve st iin yazlm ocuk romanlar da bulunmaktadr. Ayrca yazarn bu alanla ilgili iki ocuk oyunu vardr. Glsm Cengizin ocuk kitaplarna bakld nda bu kitaplarn farkl ya guruplarna hitap etmelerinin yan sra hitap ettikleri ya gurubuna da uygun olduklar grlmektedir. Bu noktada kar mza kan kavram, ocu a grelik kavramdr. Hseyin Yurtta , ocu a grelik kavramn yle de erlendirmi tir: ocu un d lem gcne seslenen, onun rahata ve tat alarak okuyup anlayabilece i dili ve anlatm iinde barndran, ilgi duyabilece i konular i leyen, onu duygu ve d nce ynnden besleyen, kurgusu ve olay rgs karma k olmayp onun kavrayabilece i bir dzeyde olan, dikkat da tc ayrntlardan artlm olandr (Yurtta , 1995: 3). Cengizin eserleri ocu a grelik asndan uygun olmalar ynyle de dikkat ekmektedir. yle ki yazarn eserlerinde, yukarda de inilen Yurtta n ocu a gre eserlerde bulunmas gereken zelliklerin yan sra ocuklar ayrmcl a te vik edecek unsurlar da bulunmamaktadr.

275

Glsm Cengiz, Adanada katlm oldu u ocuk ve Genlik Edebiyat isimli syle ide ocuk edebiyat ile ilgili eserlerin ocu a grelik asndan iyi de erlendirilmesi ve bu eserlerin ocuklarn psikolojilerine uygun olmas gerekti ini sylemi tir. ocuklarmzn iyi birer okur olabilmesi iin ncelikle yeti kinlerin iyi okur olmas gerekti ini de savunan Cengizin bu konu ile ilgili tespitleri yledir: ocuk ve genlik kitaplar; ya am kaderci, mistik, akl ve bilim d olaylar yerine bilim ve aklla aklayan ierikte olmal. Bu eserlerde din, dil, rk ve cinsiyet ayrm yer almamal, bar ve demokrasi kltr verilebilecek ierikte olmal. ocuklar, kitaplardaki karakterleri rnek ald ndan, bunlarn abartl de il, ya amn gerekleriyle rt mesi gerekir. Sonu olarak, dil ve anlatm zelli iyle kitap, hem ocuk hem de yeti kinler tarafndan be eniyle okunuyorsa o, ocuk edebiyatna girer. ocuk, hayat oyunla kavrar. Kendine syleneni de il grd n yapar. ocuklarmzn okur olmas iin ncelikle bizim iyi birer okur olmamz gerekir (Ceyhan, 2009). Yazarn ocuk kitaplarna bakld nda bu yaptlarn kendi tespitlerine uygun olarak konularnn bilim ve aklla aklanabilir ierikte oldu u, eserlerde din-dil-rk ve cinsiyet ayrmnn yer almad ve eserlerin ocuklara bar ve demokrasi kltrnn verilebilecek mahiyette oldu u grlmektedir. Ayrca yazarn yk, roman ve oyunlarnda, toplumsal duyarllk ve hassasiyetlerin gz nnde bulunduruldu u, ocuklarda evre bilinci ve Trkeyi do ru kullanma ve koruma bilinci gibi baz de erlerin aktarlmaya al ld anla lmaktadr. Yazarn ocuk kitaplar, bu hassasiyetleri iinde barndrmas asndan da nemlidir. Cengizin baz roman ve yklerinden ve eserlerinin baz genel zelliklerinden verilecek rneklerle bu tespitler daha iyi anla lacaktr. Glsm Cengizin 10-12 ya ve st iin yazm oldu u, ilk olarak 1993 ylnda yaymlanan Ay enin Gnleri isimli roman g olgusunun n plana kt bir romandr. 1997 ylnda Almancaya, 2010 ylnda Rusa ve Arapaya evrilmi olan bu roman ile yazar, 1997 ylnda Almanya Mainzde bulunan ESELSOHR Dergisinden Falt aus dem rahman (Srad lk dl) dln alm tr. Bu romanda hem i hem de d g olgusu, kk bir kz ve ailesi etrafnda i lenmi tir. G ile beraber ya anmaya ba lanan zorluklar ve skntlarn anlatld romanda, ya anan btn zorluklara kar n baskn olan duygu karamsarlk de il, umut ve ya ama sevincidir. Romanda Ay e ve ablas Aynur, geldikleri yrenin a z ile konu malar ve kyafetleri dolaysyla evrelerindeki di er ocuklar tarafndan srekli d lanrlar. Bu d lanma, onlarn ya adklar sorunlardan sadece biridir. Ay e ve ailesinin ya ad en nemli skntlardan bir di eri de ekonomik skntlardr. Aslnda romann temel unsuru olan gn ya anmasnn nedeni de bu skntlardr. Nevin Akkaya ve Hilal Ate (2011: 33-34), yaymlam olduklar bir bildiride bu romanda yer alan i ve d g olgusunun i leni ine dikkat ekmi ler ve romanda gle ilgili yer alan sorunlar u ba lklar altnda toplam lardr: Ekonomik Sorunlar, leti im Sorunlar, Sa lk Sorunlar, Barnma Sorunlar, E itimle lgili Sorunlar, D G Sorunu ve Sosyal-Kltrel Sorunlar. Bu tespitlerden de anla laca zere Ay enin Gnleri isimli roman, i ve d g olgusu etrafnda pek ok sorunu gereki bir dille dile getiren nemli bir romandr. Glsm Cengizin ocuk edebiyat alannda vermi oldu u bir di er nemli eseri Andersen Masalclar Masalcs isimli kitabdr. Bu kitap, Andersenin btn ya am hikyesini anlatan, biyografi niteli i ta yan bir eserdir. Eserin bir ba ka nemli zelli i Andersenin ya ad dnemin zelliklerinin ansiklopedik bilgilerle ve resimlerle anlatlm olmasdr. Biyografinin ocuk edebiyatndaki e itici rol dikkate alnd nda bu kitabn da ocuk kitaplar arasnda nemli bir yerde durdu u ortaya kmaktadr. Biyografinin ocuk edebiyatndaki e itici rolnn nemi zerine Alemdar Yaln ve Gyasettin Ayta (2008: 177)n yapm olduklar u tespit dikkat ekicidir: Biyografinin ocuk edebiyatnda ok nemli bir e itici rol bulunmaktadr. ocuklarn genellikle zaman kavram konusunda tam olu mam d ncelere sahip olduklar bilinmektedir. Bu yzden kendilerine ait ileriye do ru ya ay larn ynlendirmede ciddi sknt ekerler. Biyografilerle ocuklarn toplum tarafndan ba arl kabul edilen ki ilerle ilgili olarak edinecekleri bilgiler, kendi hayatlarna yn vermede nemli yarar sa layacaktr. zellikle ocuklarn sorgulama a na geldikleri kabul edilen temel e itim drdnc ve be inci snflardan ba layarak ba arya ula m insanlarn hayatlarn merak ettiklerini, onlarla duygusal bir zde le meye girdiklerini grmekteyiz. Yaln ve Ayta (2008)n tespitlerinden yola karak yapta bakld nda; Andersen Masalclar Masalcs isimli yaptta yazarn bu kahramanla ilgili do ru bilgilere yer vermesi, Andersenin hayatnn anlatlmaya ba land sayfadan itibaren kitabn sol ksmndaki sayfalarda onun hayatna paralel olarak dnemle ilgili ansiklopedik bilgi ve resimlere yer vermesi nemli bir unsurdur. Bu hikye, ocuklarn hayatlarna yn verme noktasnda nemseyebilecekleri ve dikkate alabilecekleri ayrca kendileriyle zde le tirebilecekleri biyografik bir kahramann yer ald nemli bir eserdir.

276

Glsm Cengizin ocuk kitaplarna bakld nda dikkat eken bir ba ka unsur da bu eserlerin dil zellikleri asndan da ocu a gre olmalardr. ocuk kitaplarnn sadece ierik ya da grsel adan de il, dil zellikleri asndan da ocu a gre olmas gerekti i bugn ocuk edebiyat ile ilgili yazlm pek ok kitapta dile getirilen bir noktadr. Bu nedenle Sedat Sever, Alemdar Yaln, Gyasettin Ayta , Alev Snar, brahim Kbrs, Tacettin im ek ve ocuk edebiyatnn ne oldu una dair eser yaymlayan daha pek ok yazar, bu konuda tespitlerde bulunmu lardr. Bu yazarlarn gr lerinden yola karak ocuk kitaplarnda bulunmas gereken dil zellikleri u ekilde snflandrlabilir: ocuk kitaplarnda anlatm sade, akc, ak olmal ve bu kitaplarda ocu un gnlk hayatta kullanmad kelimelere yer verilmemelidir (Yaln ve Ayta , 2008: 17). ocuk yaynlarnda yazarlar cmle ve paragraflarn kurarken, kelime ve deyimlerini seerlerken hitap ettikleri kk okurlarnn okuma yeteneklerini, kavrama glerini ve kelime da arcklarn gz nnde tutmaldrlar (Snar, 2007: 84). ocuk kitaplarnda Trkenin do ru ve iyi kullanlmasna zen gsterilmelidir ( im ek, 2005: 30). ocuk kitaplarnda, konu ma dili lt alnmal, yaptn diliyle konu ma dili arasnda bir uurum olmamaldr (Kbrs, 2006: 27). Glsm Cengizin ocuk kitaplar yukarda bahsedilen dil zellikleri asndan ocu a gre olmalar bakmndan da nemlidir. Bu eserler, hitap ettikleri ya gurubunun dil seviyesine uygun olarak yazlm , eserlerde konu ma dili kullanlm , ayrca Trkenin do ru kullanmna zen gsterilmi tir. Bu noktada, Cengizin eserlerinin dil zelliklerinin hitap ettikleri ya gurubuna gre oldu unu gstermek amacyla Talat Aytan ve Nail Gneyin yaymlam olduklar bir bildiriden rnek vermek yerinde olacaktr. Aytan ve Gney, Cengizin Tomurcuk Kitaplar ve Trtl Kitaplar dizilerini mecazl ifadeler asndan de erlendirmi ler ve u sonuca varm lardr: Glsm Cengizin yedi ya gurubuna ynelik Trtl Kitaplar dizisinde mecazl ifadeler, yirmi be iken 11-12 ya gurubuna ynelik Tomurcuk Kitaplar dizisinde mecazl ifadeler iki yz be e ula m tr. Yedi ya gurubundaki ocuklar somut anlam dnemindedir. Szckleri gerek anlamlar zerinde kavramaya al rlar. Bu ba lamda Cengizin bu dnem ocuklarna hitap eden eserlerinde Trtl Kitaplarda- mecazl ifadelerin seyrek olmas dikkat ekmektedir. 11-12 ya larndaki ocuklar soyut d nebilmekte, szcklerin mecaz ve yan anlamlarn kavrayabilmektedir. Cengizin bu dnem ocuklarna ynelik olarak yazd Tomurcuk Kitaplar dizisinde mecazl ifadeler iki yzn zerine km tr. Her iki dizide de yer alan mecazlar, metnin ba lamndan hareketle anla lacak dzeydedir. (Aytan ve Gney, 2011: 58). Yazarn Trkenin do ru kullanm ile ilgili duyarll sadece eserlerini yazarken dikkat etti i bir duyarllk de il, baz eserlerinde bizzat verilen bir mesajdr. Kayp Szckler isimli yk, dilimizde baz szcklerin zamanla kaybolmasnn ve dilde yabancla ma ile ilgili mesajlarn yer ald bir eserdir. Do an Aksann szck lm olarak adlandrd bu durum, Kayp Szcklerde ba tan sona i lenen bir konudur. Aksann bu durum ile ilgili tespitleri yledir: Her dilin sz varl n olu turan szcklerden byk bir blmnn zamanla, dil ii ve dil d e itli etkenlerle yitirildi i, unutuldu u grlr. () Dilde szck lm adn verdi imiz bu olayn bizce en ba ta gelen nedeni, dolaysyla szck lmnn en sk rastlanan tr, szc n gsterdi i nesnenin, toplumun ve bireyin ya amnda artk yeri kalmamas, tannmaz olmasdr. Her toplumda kimi ara ve gerelerin, giysilerin, sanlarn, ynetime ili kin kavramlarn, geleneklerin unutulmas, bunlara ba l olarak szcklerin yitirilmesine yol am tr (Aksan, 1982: 24-25). Aksann tespitleri ile birebir paralellik gsteren Kayp Szckler isimli yknn konusu ksaca yledir: yknn ba kahramanlar Sevgi, Duygu, Onur ve Umut isimli drt ocuk, altnc snfa gelmelerine ra men hi ktphaneye gitmemi lerdir. Her ynyle di er retmenlerden farkl olan Trke retmenleri onlar ktphaneye ynlendirir. Trke retmenleri, Sevgi, Duygu, Onur ve Umuta ktphaneye giderek adlarnn anlamlarn bulmalarn dev olarak vermi tir. ocuklar bu devi yapabilmek iin ehrin merkezindeki eski ta binadan olu an ktphaneye gelirler. Ktphane grevlisi onlara uymalar gereken kurallar anlatr. ocuklar, szlkleri ellerine aldklarnda baz szcklerin silinmekte oldu unu fark ederler ve szlklerin byl oldu una inanrlar. Bu durumu ktphane grevlisine iletirler. Ktphane grevlisi ba ta onlara inanmasa da daha sonra kendisi de durumu fark eder ve bu durumu mdrne iletir. Mdr, durumu belediye ba kanna iletti inde bu durum, btn ehirde konu ulan bir olay haline gelmi tir. Belediye ba kan olanlar rendikten sonra sulunun Trke retmeni oldu una karar verir ve onu huzuruna a rr. Trke retmeni toplantya ehirde bulunan de erli bir yazarn katlmasn da ister. Eserdeki yazarn evi, duru u, Trkeyi do ru kullanma 277

konusundaki duyarll , belediye binasna giderken grd yabanc kelimelerin yer ald tabelalar kar snda duydu u znt ayrntl bir ekilde anlatlm tr. Uzun bir sredir evinden kmayan yazar, grd manzara kar snda kendini yabanc bir lkedeymi gibi hissetmi ve yalnzlk ile yabancla ma duygusuna kaplm tr. Belediye meclisindeki toplantda szlkten szcklerin neden silindi i konusu tart lr ve bu tart mann sonunda yazarn teklifi ile bir zm yolu bulunur. Yazar, dilimizin ya amas iin gne in do du u taraftaki eski bir uygarlktan kalan bir blgeye gidip burada bulunan yksek da larn ba ndaki bir ma aradan, binlerce yl nce yazlm ta tan tabletlerden olu an byk bir szlkten kayp szcklerin bulunmas gerekti ini syler. Bu i i de gnll ki iler yapacaktr. Bu yolculuk tehlikeli bir yolculuk oldu u halde Sevgi, Umut, Onur, Duygu, Trke retmeni ve onlarn akrabalar bu yolculu a kmaya gnll olurlar. Gemi ile yolculu a klr ve bu yolculuk boyunca ya anan durumlara paralel olarak szlkteki baz kayp kelimeler yava yava yerlerini almaya ba larlar. Bu kelimelerden bazlar, imece, gnll, zveri, dayan ma gibi gurubun o anda bulunduklar durumu yanstan kelimelerdir. yknn sonunda, kayp szcklerin szlkteki yerlerini alabilmeleri iin o szcklerin ya amdaki kar l olan ya ama biiminin yeniden ya anmas gerekti i anla lr. Sonu olarak bu ykden u mesaj kmaktadr ki; szckler ya ammzda var olduklar srece szlkteki yerlerini koruyacaklardr ve dilimiz ya ad lde biz de var olaca zdr (Cengiz, 2010). yknn konusundan anla laca zere Cengizin bu yks, tam da Aksann bahsetti i szck lmnn nedenlerini ve zmleri ile dile getiren, ocuklarda dilimizin do ru kullanm ile ilgili bir bilin geli tirmeyi amalayan nemli bir eserdir. Cengizin ocuk kitaplarnn ierik ve dil zellikleriyle ocu a gre olmalarnn yan sra grsel adan da ocu a gre olduklar sylenebilir. ocuk kitaplarnn her ynyle bir btn oldu u d nlrse nitelikli bir ocuk yaptnda grsel zelliklerin de ocu un ilgi ve be enilerine cevap verebilecek zellikte olmas gerekir. Kader ve Ziya Srmeli (2011: 296), Cengizin baz eserlerini grsel tasarm ilkeleri assndan incelemi ler ve u sonuca varm lardr: Kitaplardaki resimlemeler yaln, anla lr ve ierikle uyumludur. Resimlemelerde, grafik tasarm ilkelerine ve hedef kitlenin dzeyine uygun bir grsel dil kullanld grlm tr. Resimlemelerdeki karakterlerin tm sayfalarda ve kapaklarda tutarllk gstermesi, tasarmda devamllk ve btnlk ilkeleri asndan nemlidir. () Tipografik tasarm asndan incelendi inde, seilen yaz karakteri ve bykl nn, hedef kitlenin dzeyine uygun oldu u grlm tr. Metin bloklama biimlerinden sola blok uygulamann tercih edilmesi, yaznn okunabilirli i asndan nemlidir.. Glsm Cengizin eserlerine genel olarak bakld nda bu eserlerin ocu a gre olmalarnn yan sra eserlerde ocuklarda evre duyarll olu turma gibi baz de erlerin aktarlmaya al ld grlr. ocuk kitaplarnn e itici roln her zaman gz nnde bulundurarak eser veren yazarn yaptlarnda, ocuklarda evreyi koruma bilincini geli tirmek iin evre duyarll ile ilgili mesajlara ska yer verilmi tir. Cengizin Tomurcuk Kitaplar dizisinde yer alan yklerinden bazlar isimleriyle bile bu noktada dikkat ekmektedir. rne in Do ann fkesi, Ba akn evre Gnl , Kente Gelen am A ac, Arile Papatya gibi. Bu eserlerde yer alan baz ifadelerden yola klrsa yazarn yklerini yazarken evre duyarll na verdi i nem daha iyi anla lacaktr. Do ann fkesi isimli ykde Zeynep, denizin ortasndaki manzara ile kydaki manzaray u ekilde kar la trr: Deniz kyda mavi de ildi. Kirli, koyu bir rengi vard. stn ya , mozot birikintileri kaplam t. Kydaki msr koanlar, tahta sandklar ve sebzeler, mozota bulanm bir ekilde yzp duruyorlard. Denizden pis bir koku geliyordu (Cengiz, 2008: 5). Bir gecelik ylba e lencesi iin amlarn kullanlp bir kenara atlmasnn anlatld Kente Gelen am A ac adl ykde ise Alinin bahelerindeki fidan ya atma abas u ekilde anlatlm tr: Ali, her sabah uyanr uyanmaz baheye frlayp fidanna bakyordu. Dallarn ok ayp topra n kabartyor, gbreliyordu. Onu suladktan sonra da sevgiyle fsldyordu. Ya ayacaksn! Ya amalsn!.. (Cengiz, 2008: 46). Ba akn evre Gnl nde ise Ba ak, okula giderken trafik kurallarna uyar, pet i e toplama kampanyasna nclk eder ve evre konulu yar maya katlp dl alr. Ba ak ve ailesi kapal yerlerde sigara imenin yanl oldu unun farkndadrlar ve bu nedenle Ba akn babas sigara imek iin vapurun d na kar. Soka a tkrmenin yanl l ise ykde u ekilde yer alm tr: Adamn tkr kuruyup yerdeki tozlara kar acak. Rzgr, bu tozlar havalandrnca da insanlarn, ocuklarn a zna burnuna dolacak (Cengiz, 2008: 6). Ancak yukarda da bahsedildi i gibi bu durum, Cengizin sadece isimleriyle dikkat eken eserleriyle kalmam ocuk edebiyat alanna giren hemen hemen btn kitaplarnda verilen en nemli mesajlardan biri olmu tur.

278

Cengizin Sihirli Ellerin ykleri dizisinde yer alan pek Giysi isimli ykde, bir okul gsterisi iin ipek giysi giyecek olan kk bir kzn ipek giysilerin nasl yapld na dair grd bir rya sonucu artk ipek giysi giymek istememesi anlatlm tr. yle ki ipek giysi yapm iin ipek bcekleri kozalarnda bo ulmaktadr ve bu nedenle kelebek olamadan lmektedirler: a rp zlen yalnzca ocuk de ildi. Kk Kelebek Kz da duyduklarndan byk bir zntye kaplm t. Yani, binlerce ipek bce i, bir ipekli giysi iin mi bo uluyordu? ( pek Giysi, 2007: 37). Ryasnda bunu renen kk kz ok etkilenir ve ok sevdi i ipek giysisini artk giymek istemez hatta bunun iin yl boyunca hazrland gsteriye gitmekten bile vazgemi tir. Cengizin ocuk kitaplarna bakp evre duyarll nn i leni i ile ilgili pek ok rnek vermek mmkndr. Bu durum da yazarn eserlerini olu tururken ocuklarda evre bilinci olu turmaya verdi i nemi gstermektedir. Sonu Sonu olarak unu sylemek mmkndr ki; Cengizin eserlerinin ba tan beri sylenen genel zellikleri ve baz eserlerinin tek tek incelendi inde ortaya kan sonular, her adan yazarn ocuk edebiyatmzdaki yeri ve nemini ortaya koymaktadr. Onun yaptlar nemlidir nk onun yaptlarnda iddet unsurlar yoktur. Onun eserleri, farkl ya guruplarna hitap eden, farkl konularn yer ald eserlerdir. Yaptlar, e itici- retici, bilimsel olmayan mistik konulardan uzaktr. Ayrca yazarn yaptlar, dil zellikleri, ierik ve grsel adan ocu a gre, baz sorunlar ocuklarn anlayabilece i bir dille anlatr ve bundan dolay ocuklarda toplumsal bilin uyandrr mahiyettedir. Bu konuda Ay enin Gnleri isimli roman gzel bir rnektir. Onun eserleri, tpk Andersen Masalclar Masalcs isimli yaptta oldu u gibi ocuklarn kendileriyle zde le ebilecekleri do ru kahramanlarn yer ald eserlerdir. Ayrca yazarn yaptlar, Trkeyi do ru kullanma ve ya atma, evre bilinci olu turma gibi kayglarla yazlm yaptlardr. Trkeyi do ru kullanma ve ya atma konusunda Kayp Szckler, evre bilinci olu turma konusunda ise Do ann fkesi, Ba akn evre Gnl Kente Gelen am A ac gibi birok eser, rnek verilebilir. Bu tespitleri o altmak mmkndr. te tm bu ve buna benzer zelliklerden dolay onun eserleri, anne babalarn ocuklarna gnl rahatl ile alp, onlar okumaya ynlendirebilecekleri eserlerdir. rendikleri her kahramanla zde le meyi al kanlk haline getiren ocuklar iin onun kahramanlar gereki ve ideal kahramanlardr. Btn bu saylan ve bahsedilen zellikleri ocuk ykroman ve oyunlarnda uygulayabildi i iin de Glsm Cengiz, ocuk edebiyatmzda nemli bir yerde durmaktadr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akkaya, N., Ate H. (2011) Glsm Cengizin Ay enin Gnleri Adl Romannda G Olgusu. ocuk ve Genlik Yaznnda Glsm Cengiz Sempozyumu. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Aksan, Do an (1982) Her Ynyle Dil-3. Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn. Aytan, T. ve Gney, N. (2011) Glsm Cengizin Eserlerinde ocuk Edebiyat Kaynaklar: Mecazl Syleyi ler ocuk ve Genlik Yaznnda Glsm Cengiz Sempozyumu. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Cengiz, Glsm (2009) Ay enin Gnleri. Ankara: Evrensel Basm Yayn. Cengiz, Glsm (2008) Ba akn evre Gnl . stanbul: Say Yaynclk. Cengiz, Glsm (2005) Demokratik E itim Kurultay. Ankara: E itim-Sen Yaynlar. Cengiz, Glsm (2008) Do ann fkesi. stanbul: Say Yaynclk. Ceyhan, Duygu (2009) ocuk ve Kitapta tekile me. Evrensel Gazetesi. [evrimii] : www.evrensel.net/v2/haber.php?haber_id=43717 adresinden 7 Temmuz 2011 tarihinde indirilmi tir. Cengiz, Glsm (2009) Kayp Szckler. stanbul: Say Yaynlar. Cengiz Glsm (2008) Kente Gelen am A ac. stanbul: Say Yaynclk. Kbrs, brahim (2006) ocuk Edebiyat. Ankara: Teka a Eyll Yaynlar. Snar, Alev (2007) ocuk Edebiyat. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Srmeli K., Srmeli Z. (2011) Glsm Cengizin Kk U urbce i, Sanat Kstebek, ki Kk Kurba a Adl Kitaplarnn Grsel Tasarm lkeleri Assndan ncelenmesi. ocuk ve Genlik Yaznnda Glsm Cengiz Sempozyumu, stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. im ek, Tecettin (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: Rengarenk Yaynlar. Yaln, A., Ayta , G. (2008) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Yurtta , Hseyin (1995) ocuk ve Kitap, Varlk Aylk Edebiyat ve Sanat Dergisi, 3.

279

7-12 YA DZEY NE UYGUN YAZINSAL K TAPLARIN OCU UN KATILIM HAKKI AISINDAN DE ERLEND R LMES
Do. Dr. Neslihan AVCI Gazi niversitesi Yrd. Do. Dr. Ahmet GNEYL Yakn Do u niversitesi Nihan KORAN SOS ocuk Ky

zet Bu ara trmann amac, KKTCde 7-12 ya dzeyindeki ocuklarn kar la abilecekleri yaznsal kitaplarda (yk veya masal) ocu un katlm hakkna (ocuk Haklar Szle mesi, Madde 12) yer verilme durumunu ortaya koymaktr. Ara trma nitel bir al madr. KKTCde Lefko a ilesinde ilk retim rencileri tarafndan en ok okunan yaznsal kitap (Pinokyo, Felaket Henry ve Benim Adm Selen) belirlenip de erlendirilmi tir. Ara trmada betimsel zmleme gerekle tirilmi tir. ncelenen iki kitapta (Pinokyo ve Felaket Henry) katlm hakk asndan ok sayda olumsuz durumun oldu u belirlenmi , di er kitapta (Benim Adm Selen) ise hem olumlu hem de olumsuz durumlarn oldu u bulunmu tur. Anahtar Szckler: Yaznsal kitap, ocuk haklar, katlm hakk, ilk retim dzeyi, KKTC. Abstract The main purpose of this study is to point out the right of participation (UN Convention on the Rights of the Child Article 12 ) in childrens literary books in North Cyprus. This is a qualitative study. The situation in North Cyprus Nicosia was conducted and the most popular three books (Pinokyo, Felakat Henry, Benim Adm Selen) were chosen and evaluated. Descriptive analysis were done. According to the results, two books includes (Pinokyo and Felaket Henry) negative cases accordintg to the the right of participation but Benim Adm Selen includes not only negative cases but also possitive cases . Key Words: Literary book, childrens rights, right of participation (Article 12), elementary level, North Cyprus.

1. G R ocuklarn ya atlmas, korunmas, geli tirilmesi ve yeti tirilmesinde yeni yakla mlar ve ltler sunan ocuk Haklar Szle mesi, toplumun, devletin ve ailenin sorumluluklarn da yeni ilkelerle aklamaktadr. ocuk Haklar Szle mesinde (HS) temel konular olarak ocu un sa l , geli imi, e itimi ve katlm ele alnmaktadr (Aral ve Grsoy, 2001). ocuk Haklar Szle mesinde ocu un katlm hakk Madde 12, 13 ve 15te yer almakta; Madde 5, 9, 17 ve 29 ise ocu un katlm ile dolayl biimde ilgili grnmektedir (UNICEF, 2007). ocu un katlm hakk, szle mede ele alnan biimiyle geni ve ak olmayan bir kullanma sahiptir. Alanla ilgili temel kaynaklarda, (Hart, 1992; Lansdown, 2001; Birle mi Milletler ocuk Haklar Komitesi, 2009) ocu un katlm hakk, konu malarda, oyunlarda, kltrel etkinliklerde ve aile iindeki ortak konularda gr bildirme ve dinlenilme olarak da adlandrlmaktadr. Buna gre, her ocuk kendi gr lerini ve bak asn olu turma yetisine sahiptir ve ocuk dostu evreler ocu un bu hakkna saygl olmal ve tanmaldr (Auriat, 2001; Chawla, 2001; Percy-Smith ve Malone, 2001; Ackerman vd., 2003; ocuk Haklar Szle mesi, 2004; Lansdown, 2010).

281

Birle mi Milletler ocuk Haklar Komitesi (BMHK) ocu un katlm hakkn genel bir yorumla ayrntlandrm tr (Genel Yorum No 12, 2009). Bunun nedeni, ocu un katlm hakknn taraf devletlerce ele aln nda nemli yetersizlikler oldu u ve uygulama iin daha iyi bir anlay ile bak asna gereksinim oldu u d ncesinin dile getirilmesidir (Genel Yorum No. 12, 2009). Genel Yorum 12 ocu un katlm hakknn, ocuklarn iinde byd , geli ti i ve rendi i tm ortam ve durumlarda (ailede, alternatif bakmda, sa lkta, e itimde ve okulda, oyun, dinlenme, spor ve kltr etkinliklerinde, i yerinde) uygulanmasn vurgulamaktadr. ocu un gndelik konulara ve ya amsal kararlara katlmn snrlayan veya btnyle engelleyen anlay lar zerinde durulmaktadr. Herhangi bir ayrma maruz kalmakszn tm ocuklarn gr lerini olu turma ve dile getirme yetisine sahip oldu u ve ocu un dhil oldu u tm ortam ve srelerde bu hakknn korunmas ve gvenceye alnmasnn gereklili i vurgulanmaktadr. Genel Yorum 12ye gre, ocu un katld srelerin baz nitelikleri ta mas gerekmektedir. Bunlar saydamlk ve bilgilendirici olma, gnlllk, ocu un kendisi ile ilgili olma, ocuk dostu olma, herhangi bir ayrm yaplmakszn tm ocuklarn katlmna ynelik olma (iermecilik), gvenli ve riske kar duyarl olma, hesap verebilirlik ve yeti kinlerin katlm konusunda e itilmesidir (ocuk Haklar Szle mesi, Genel Yorum No.12, 2009). ocuk yazn, ocuklar iin edebiyata ba lang yapma ve kitap sevgisi olu turmann yan sra, ierdi i ana ve alt iletilerle ocu un geli imine olumlu ya da olumsuz etkide bulunabilir (Sever, 2010; irin, 2007a, b). Kitap, ocu un bili sel, bireysel, dilsel, toplumsal ve akademik olmak zere birok ynden geli imini destekler. Okullardaki e itim srecinde ocuk birtakm bilgileri renmekle ykmldr. Oysa okul d nda ocu un kitap okumas informal bir e itim srecidir ve ya ayarak, deneyim kazanarak renme olana yakaland iin etkisi byktr. ocuk, kitaplarla etkile imi sonucunda ba ka bireylerin ya amlarna tank olur, orada geen karakterlerle zde im kurar, onlar rnek alr, onlar gibi d nmek ve ya amak ister ve sonuta informal e itim gerekle mi olur. Sz edilen durum kalc izli ve etkilidir (Sever, 2010). Kitaplarn etkisi bu denli byk oldu una gre, ocuk haklarnn kazandrlmas ve katlm hakk konusu ile kitap okuma ili kilendirilebilir. ocu un kendi haklarnn farknda olmasnda, haklarn bilip iselle tirmesinde kitaplar nemli birer ara olabilir. Didaktik bir e itim sreci sonucunda ocuk haklarn retmeye al mak son derece skc ve tekdzedir. Bu nedenle, ocuklar kendi gerekliklerini yanstan, geli im dzeylerine uygun ve kendi haklarn do ru rneklendiren kitaplar okumaya ynlendirilirse etkili bir renme sreci gerekle ebilir. Bu ara trmann amac, 7-12 ya dzeyindeki ocuklarn kar la abilecekleri yaznsal kitaplarda (yk veya masal) ocu un katlm hakkna (ocuk Haklar Szle mesi Madde 12) yer verilme durumunu ortaya koymaktr. Ara trma amacna ula mak iin a a daki alt amalara yantlar aranm tr: 1. Kitaplarda ocu un katlm hakk nasl (olumlu ve olumsuz durumlar) ele alnm tr? 2. Kitaplarda ocu un katlm hakk ile ilgili durumlar hangi nitelikleri (saydam ve bilgilendirici, gnll, saygl, ilgili, ocuk dostu, iermeci, e itimle desteklenen, gvenli ve riske kar duyarl, hesap verebilir) ta maktadr? 2. YNTEM Bu ara trma nitel bir al madr. Ara trmada ama genelleme yapmak de il, gemi te ya da halen var olan bir durumu var oldu u ekliyle betimleyip yorumlayabilmektir (Yldrm ve im ek, 2006). Bu ara trmada ise, KKTCde Lefko a ilesindeki ilk retim rencileri tarafndan en ok okunan yaznsal kitaplar katlm hakk asndan de erlendirilmi tir. 2.1. rneklem Ara trmada amal rnekleme yollarndan biri olan kolay ula labilir durum rneklemesi temel alnm tr. Buna gre ara trma iin ncelikle Kbrstaki be ileden biri olan Lefko adaki (ba kent ve en byk ile) kitaplarn tmne ula lm ve Mays-Temmuz 2010 tarihleri arasnda ilkokul dzeyindeki (7-12 ya ) ocuklar tarafndan satn alnan kitaplarn listesi belirlenmi tir. Sz konusu listelerdeki kitaplardan yaznsal olanlar ayrlm ve en ok satlan kitap al maya alnm tr. Sonu olarak ara trmada Carlo Collodinin Epsilon Yaynclk tarafndan yaymlanan Pinokyo, Aysel Grmenin Krlang Yaynevinden kan Benim Adm Selen ve Francesca Simonun Orion Childrens Book tarafndan yaymlanan, Seda Aroymak tarafndan Trkeye evrilen ve leti im Yaynlar tarafndan baslan Felaket Henry adl kitaplar incelenmi tir.

282

2.2. Verilerin zmlenmesi Ara trmadaki verilerin incelenmesinde betimsel zmleme tekni i kullanlm tr. Bu yakla ma gre elde edilen veriler, nceden belirlenen izleklere gre zetlenir ve yorumlanr. Bu tr zmlemede ama, elde edilen bulgular dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde okura sunmaktr (Yldrm ve im ek, 2006). Ara trmada betimsel zmleme, ocu un Katlm Hakk ile ilgili BM yorumu temel alnarak gerekle tirilmi tir (ocuk Haklar Szle mesi, Genel Yorum No.12, 2009). Ara trma kapsamna alnan yaznsal kitaplarda ocuklarn katld tm durumlar belirlenerek, ocu un katlm hakk asndan olumlu ya da olumsuzluk durumu ile ocu un katld srelerin niteliklerini ta yp ta mad incelenmi tir. Szle mede yer alan nitelikler a a da aklanm tr ve nitelikler ara trmann alt kategorileri kabul edilmi tir: (a) Saydam ve Bilgilendirici: ocuklara gr lerini serbeste ifade etme ve gr lerine gereken zenin gsterilmesi haklar hakknda ve bu katlmn nasl gerekle ece i, katlmn kapsam, amac ve potansiyel etkisi hakknda eksiksiz, eri ilebilir, e itlili e duyarl ve ya larna uygun bilgi sa lanmaldr. (b) Gnll: ocuklar asla istemedikleri halde gr lerini ifade etmeye zorlanmamaldr ve herhangi bir a amada katlmlarna son verebilecekleri konusunda bilgilendirilmelidirler. (c) Saygl: ocuklarn gr lerine saygyla muamele edilmeli ve ocuklara fikir ve etkinlikler ba latma frsatlar verilmelidir. ocuklarla al an yeti kinler, rne in aileye, okula, kltre ve al ma ortamna olan katklarnda, ocuklarn katlmlarn kabul etmeli, bu katlma sayg gstermeli ve katlmn iyi rneklerinin zerine in a etmelidir. (d) lgili: ocuklarn hakknda gr lerini ifade etme hakkna sahip oldu u konular ya amlaryla gerekten ilgili olmal ve ocuklarn bilgi, beceri ve yetilerinden yararlanabilmelerine olanak vermelidir. Ek olarak, ocuklarn kendilerinin ilgili ve nemli olarak belirledikleri konular vurgulamalarna ve ele almalarna olanak veren meknlar yaratlmaldr. (e) ocuk Dostu: Ortamlar ve al ma yntemleri ocuklarn yeteneklerine gre uyarlanmaldr. ocuklarn yeterince hazrlkl olmasn ve gr leriyle katk sa lama gvenine ve frsatna sahip olmalarn sa lamak iin yeterli zaman ve kaynak sa lanmaldr. ocuklarn ya larna ve geli en yeteneklerine uygun olarak farkl dzeylerde destek ve farkl katlm biimlerine ihtiya duyaca gere i gz nne alnmaldr. (f) ermeci: Katlm iermeci olmal, var olan ayrmclk kalplarndan saknmal ve kz ve erkek ocuklar ierecek ekilde marjinalle mi ocuklarn katlmna ynelik frsatlar te vik etmelidir. ocuklar homojen bir grup de ildirler ve katlmn hibir temelde ayrmclk gzetmeksizin herkes iin frsat e itli i sa lamas gerekir. Programlarn da tm toplumlardan gelen ocuklar iin kltrel duyarll a sahip olmas gerekir. (g) E itimle Desteklenen: Yeti kinler, ocuklarn katlmlarn etkili bir ekilde kolayla trmak ve onlara rne in dinleme, ocuklarla ortak al ma ve geli en yeteneklerine uygun olarak ocuklarn etkile imini etkili bir ekilde sa lama konusunda beceriler kazandrmak iin hazrl a, becerilere ve deste e ihtiya duyar. ocuklarn kendileri de etkili katlmn nasl desteklenebilece i konusunda (rne in haklaryla ilgili etkili katlm farkndal ) becerilerini glendirmek iin yetenek artrma etkinliklerine ve e itime ihtiya duyarlar. (h) Gvenli ve Riske Kar Duyarl: Belli durumlarda, gr lerin ifade edilmesi riskler ierebilir. Yeti kinler, birlikte al tklar ocuklara kar sorumlulu a sahiptirler ve katlmlarndan dolay ocuklara ynelebilecek iddet, smr veya di er olumsuz sonularn do ma riskini en aza indirmek iin her trl nlemi almaldrlar. ocuklar zarardan korunma haklarnn farknda olmal ve gerekti inde yardm iin nereye gideceklerini bilmelidir. (i) Hesap Verebilir: Herhangi bir ara trma veya dan ma srecinde, ocuklar gr lerinin nasl yorumland ve kullanld hakknda bilgilendirilmeli ve gerekli yerlerde, ocuklara bulgularn incelenmesini etkileme veya bu incelemelere kar kma frsat verilmelidir. ocuklar ayrca katlmlarnn herhangi bir sonucu nasl etkiledi i konusunda ak ve net geribildirim hakkna da sahiptir (ocuk Haklarna Dair Szle me, Genel Yorum No.12, 2009). Ara trmada betimsel zmleme sonucunda elde edilen nitel veriler, olumlu ve olumsuz olarak snflandrlm ve frekans tablosu olu turulmu tur. Ayrca, nitelikleri yanstma ba lamnda da veriler, frekans tablosunda sunulmu tur.

283

2.3. Geerlik ve Gvenirlik Ara trmann geerli ini sa lamak iin katlm hakkna ili kin ereve snrlandrlm ve nitelikler alanyaznla ili ki kurularak aka tanmlanm tr. Ara trma bulgularnn kendi iinde tutarl ve bir btn olmalarna dikkat edilmi tir. Yaznsal kitaplardan do rudan alntlar sunulmu ve ba ka ara trmaclarn da benzer sreleri izleyerek ara trma yapabilmeleri iin gerekli aklamalar yaplm tr. Ara trmada gvenirli i sa lamak iin her kitap iki ara trmac tarafndan ayr ayr incelenmi tir. Daha sonra iki ara trmac tart arak gr birli ine varm , gr birli i olu turulamayan durumlarda nc ara trmacnn sz konusu blm okumas ile ortak gr olu turulmu tur. Ara trmann gvenirli i iin kodlayanlar arasnda en az %70lik bir gr birli i gereklidir (Yldrm ve im ek, 2006). Ara trmada, bu de erin stne kld ve zmlemenin gvenilir bir biimde gerekle tirildi i d nlmektedir. 3. BULGULAR VE TARTI MA Bu blmde ocuk kitabnn ocu un katlm hakk asndan niteliksel de erlendirmesine yer verilmi tir. De erlendirme sreci yntemde de akland gibi ailede, e itimde/okulda ve oyun, dinlenme, spor ve kltr etkinliklerinde ocu un katlm hakkna nasl yer verildi ini iermektedir. Nasl yer verildi ine karar vermede kullanlan ltler ise yntemde de belirtilen ocu un katld srelerin ta mas gereken nitelikler listesidir (Genel Yorum No. 12, 2009: 29-31). 3.1. Felaket Henry Kitap drt blmden olu maktadr. Bir blmde yeti kin-ocuk kar lkl konu mas bulunmad iin blmde metin incelemesi yaplm tr. Baz yeti kin-ocuk konu malarnn ileti im engeli ierdi i ancak ocu un katlm hakk asndan ele alnamayaca na karar verilmi tir. Kitapta ocu un katlm hakk asndan tart ma konusu yaplabilecek toplam dokuz kar lkl konu ma belirlenmi tir. Kar lkl konu malarn tm ocu un katlm hakk asndan olumsuzluk iermektedir. Kar lkl konu malarn biri d ndakilerin tmnde ocu un gr ve aklamalarna sayg duyulmad grlmektedir. rne in nc kar lkl konu mada Annenin Henryye inanamayp sofray niye kurdu unu sormas ve Babann ise Yine felaket bir eyler yaptn de il mi Henry? biimindeki kar l ile anne ve babann yarglayc bir tutum sergiledikleri ve bunun ocu un katlm hakknn sayg niteli i ile eli ti i sylenebilir. Ayn zamanda tm kar lkl konu malarda, ocu un dahil oldu u ortamlarn ocuk dostu olmas ilkesine uyulmad belirlenmi tir. ocu un dahil olaca tm ortamlarda ocuklarn yeteneklerine uygun ekilde destek ve uyarlamalar ieren ocuk dostu ortamlar sa lama, kitapta ele alnan tm kar lkl konu malarda Henry iin olumsuz bir sonu yaratmaktadr. Ancak Henrynin karde i mkemmel Peter iin ise durum tam tersi olmaktadr. Peterin yetenek ve ya na uygun destekleyici olanaklar aile ve dans retmeni tarafndan sa lanmaktadr. Bir di er nemli sorun ise iermecilik konusundadr. Kitapta geen hemen tm yeti kin-ocuk kar lkl konu malarnda Henry ve karde i Petere katlm konusunda farkl davranlmaktadr. Katlm hakk ocu un durumu her ne olursa olsun (kitapta felaket ve mkemmel nitelemeleri iki karde e atfedilmektedir) gr lerine ve aklamalarna saygy ve e it davran lar iermelidir. Henryye devam edece i kursun seimi, ailece gidilecek tatile karar verme konusunda kararnn sorulmamas ve gr lerini payla mak istedi inde buna de er verilmemesi (kar lkl konu ma 4, 7, 8, 9) ocu un katlm hakk konusunda saygl ve ocuk dostu olunmamasnn yan sra ilgili ve iermeci olmayan yeti kin yakla mlarn d ndrmektedir. Aklamak gerekirse, sz konusu kar lkl konu malarda ocu un kendisi ile ilgili durumlarda gr bildirme hakknn ayrmclk da ierecek ekilde olumsuz rneklendirildi i sylenebilir. rne in, drdnc kar lkl konu mada ocu un oyun, dinlenme, spor ve kltr etkinliklerinde tercih ve yeteneklerinin gz nnde bulundurulabilmesi amacyla gr nn alnmas ilkesine uyulmam tr. Henry her cumartesi dans kursu yerine karate kursuna gidemez miyim? diye sorard. Hayr derdi Anne, ok sert. Judo derdi Henry. HA-YIR, derdi Baba Burada nemli nokta, ailenin karate ya da judoya gndermeme ynnde kararl olmas de il, ocu a neden dansa gitmek istemedi inin sorulmamasdr. ocu un kar kar ya oldu u sorunlarn zmnde nedenlerin ortaya konulabilmesi iin gr ve d ncelerinin dinlenilmesi gerekir. Henryye neden her cumartesi ayn ekilde gitmeyi reddetti i soruldu u takdirde, Henrynin dans kursunda yaratt karma a nlenebilirdi. Henry ve anne-babasnn bu kar lkl konu mas, kitab okuyan ocuklarn anne-babalaryla ili kilerinde sklkla ya adklar konu malardan olabilir. Kitab okuyan ocuklarn bu tr ya antlarnda dinlenilmemeleri sonucu olu an durumdan karma a yaratarak kurtulabilece i inancn geli tirmeleri olasdr.

284

Genel Yorum No 12de ocuklarn ok erken ya lardan itibaren gr lerini serbeste ifade edebildi i ve ciddiye alnd bir aile, ocu un daha geni toplum iinde katlm hakkn kullanmas iin bir hazrlk olarak grlmektedir. Byle bir ocuk yeti tirme yakla m bireysel geli imin desteklenmesine, aile ili kilerinin zenginle tirilmesine ve ocu un sosyalle mesinin desteklenmesine hizmet etti i, ailede-evde iddetin tm biimlerini nleyici bir rol oynad belirtilmektedir. (s.21) Bu erevede bakld nda Henrynin szel ya da fiziksel iddet ieren davran larnn altnda yatan nemli nedenlerden birisi olarak bu durum gsterilebilir. Kitap boyunca anne-babann ocu un gr bildirme hakk oldu unun bilincinde olmadklarn d ndren kar lkl konu malar ska tekrarlanmaktadr. Peterin gr leri anne-baba tarafndan sklkla kabul edilmekte ve anne-baba bu szleri sanki kendileri sylemi esine ya da tekrarlam asna desteklemektedirler. Oysa tm yeti kin-Henry konu malarnda ocuk okura baz gr lerin dayatld d nlmektedir. Ba msz bir gr e sahip ve hareketli bir ocuksan seni kimse dinlemez, otoritenin syledi ini kabul etmek ve tekrarlamak bykler tarafndan iyi ocuk olarak grlmek iin gereklidir. Alanyazn, ilkokul a nda ba arl ve iyi ocuk grnmenin ocuklar tarafndan n planda tutuldu unu gstermektedir (Senemo lu, 2007). Kitabn, byklerin gr ve kararlarn onaylarsan kabul grrsn-iyi ocuk olabilirsin yargsn rneklendirdi i iin okuyucu ocuklar iin karar alma srelerine katlm, gr lerini dile getirme ve dinlenilme konusunda olumsuz rnek olu turdu u d nlmektedir. 3.2. Benim Adm Selen Aysel Grmen tarafndan yazlan Benim Adm Selen adl kitap 9 blmden olu maktadr. Kar lkl konu malar ocu un katlm hakk asndan incelendi inde 15 olumsuz durum belirlenmi tir. ocuklarn d ncelerine saygyla kar lk vermeyi ve ocuklara konu ma ve etkinlikler ba latma olana vermeyi ieren saygl olma niteli i, on kar lkl konu mada (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 12, 15) olumsuz bir biimde ele alnm tr. rne in, on be inci kar lkl konu mada Selenin ... Aslnda hibirinin anlad falan yok... Bana Selen Abla derlerdi, e er anlasalard. Byklere bir ey anlatmak ok gtr zaten... Hatta olanaksz bile denebilir. ve on ikinci kar lkl konu mada Babam a lad mz grnce, Allah allah! Siz niye a lyorsunuz? diye sordu kzgnlkla. Ablam, Annem gitti! Grmedin mi? deyince, babam, Gittiyse ne olmu ? Biraz sonra gelir! dedi sakin bir sesle biimindeki yant, ocuklarn gr lerine saygyla kar lk verilmedi inin bir gstergesi olarak d nlm tr. ocuklarn hazrlkl olmas, gr leriyle katk sa lama gvenine ve olana na sahip olmas iin yeterli zaman ve kayna n ocuklara temin edilmesini ieren ocuk dostu niteli i yedi kar lkl konu mada olumsuz rneklendirilmi tir. rne in yedinci kar lkl konu mada ... Babam, Haydi anlatn bakalm neler oldu? diye sorunca nce annem sonra da ablam ve ben olanlar ok farkl bir biimde anlattk. Annem ikide birde szmz kesip, Ben o dolap ve ekmeceleri daha yeni dzeltmi tim. Kim bilir imdi ne haldeler? diyordu biimindeki konu mada annenin ocuklarn kendi d ncelerini anlatmalarna izin vermemesi, onlara sz hakk tanmamas ocuk dostu ortam yaratma niteli i ile eli mektedir. Anne, olumlu bir yeti kin davran sergilemek yerine, ocuklarn kendileri ile ilgili bir olay anlatmalarna destek vermemi tir. ocuklarn kendi ya amlaryla ilgili olan konularda gr belirtmelerini yanstan ilgili niteli i drt konu mada olumsuz rneklendirilmi tir. ...Bana sorsalar neden yerde oturmay tercih etti imi iki szckle aklayaca m ama sormuyorlar ki.. tmcesiyle Selen, yerde oturma iste ini iki szckle aklayabilece ini belirtti i halde yeti kinlerin ona gr n aklamas iin olanak vermemelerinden yaknmakta ve ya amyla ilgili bir konuda gr lerini dile getirememektedir. ocuklarn gr lerini serbeste payla malar ve katlmn nasl gerekle ece ine ili kin eksiksiz, eri ilebilir, e itlili e duyarl ve ya larna uygun bilgi sa lanmasn yanstan saydam ve bilgilendirici niteli i, kitaptaki yeti kin-ocuk konu malarnda 5 kez olumsuz olarak ele alnm tr. rne in ...Ayp olan bir ey daha renmi tim ama niye ayp oldu unu renememi tim (Kar lkl konu ma 14) biimindeki tmcede Selen, yapt davran lardan hangilerinin ayp olarak adlandrld n anlam ancak bu davran larn neden ayp oldu unu renememi tir. Kar lkl konu ma 8 de, Bir daha Zaman gelince, szn duymak istemiyordum. O gn bugndr Dilek Ablaya bebe i ne zaman do uraca n hi sormuyorum. bu konuyla ilgili di er bir olumsuz rnektir. ocuklarn katlmn kolayla trmay ve onlara rehberlik yapmay ieren e itimle desteklenen niteli i kitaptaki bir kar lkl konu mada olumsuz olarak ele alnm tr. ...O srada annem i ini bitirip yanmza gelmi ti. Koltu a otururken , Of bacaklarm a ryor! Bugn ok yoruldum! Siz niye ba r p

285

duruyorsunuz? Kom ular duyacak ! dedi... Biraz nce ok yorgun oldu unu syleyen annem im ek gibi frlayp ieriye ko tu, ablamn kitaplarndan birini alp geldi. Babamn burnuna do ru uzatp ba rmaya ba lad... Belirtilen konu ma rne inde, Selenin annesi ocuklarn ba rdklar ve dolaysyla kom ularn rahatsz edecekleri iin uyaryor fakat ksa bir sre sonra e i ile tart maya ba lyor. Anne, e i ile tart arak tutarsz bir tavr sergilerken dinlenilme srecinde ocuklara uygun rnek olmad d nlmektedir. Bu durumda anne-baba ocuk iin e itimle desteklenen bir ortam yaratmam lardr. ocu un katlm hakk, yeti kin-ocuk arasndaki 11 kar lkl konu mada olumlu olarak ele alnm tr. Bu konu malarda ocu un karar alma srecine katlm ve yeti kin tarafndan dinlenilmesini destekleyici nitelikler bulunmaktadr. Yeti kin ve ocuk arasndaki kar lkl konu malarda ocuklarn gr lerine saygl kar lk verme niteli i 5 konu mada olumlu olarak ele alnm tr. Bu konu malarda ocu un gr leri yeti kin tarafndan dikkate alnm , ocu a gr lerini payla mas iin rehberlik edilmi tir. rne in 9 numaral kar lkl konu mada ... Babam, Hadi sizi yatraym m ? diye sordu. Ablam sert ve kararl bir sesle, Annem gelmeden yatmayaca z baba! dedi. Ben de hemen, Evet baba! dedim. Babam , yi iyi, oturun o zaman! dedi ve televizyonu at. baba ocuklarn anneleri gelmeden uyumak istemediklerini dile getirmeleri konusunda onlarn gr lerini dikkate alm ve annelerini bekleyecekleri srede televizyon izlemeleri iin televizyonu am tr. ocuklar ba rarak veya tehdit ederek zorla yataklarna gndermek yerine baba, ocuklarn iste ine uygun davranm tr. Be kar lkl konu mada yeti kin ocu un sorularna ya ve geli im dzeyine uygun, ocuk tarafndan anla lr yantlar vererek ocu un dinlenilme srecinde saydam ve bilgilendirici olma niteli ini olumlu olarak yanstmaktadr. rne in sekizinci konu mada Dilek Ablaya arada srada onu d ar karmasn nerdi imde bana, Bebekler d arya knca bir daha ieriye giremezler. dedi ve televizyonu at. hamilelik sreci ile ilgili Selene verilen bilgilerin bu niteli e uygun oldu u d nlmektedir. ki konu ma ise ocu un dinlenilme srecinde kendi ya amlaryla ilgili olan konularda gr belirtmelerini yanstmaktadr. Ayn zamanda bu konu malar ocuk dostu ortam yaratma niteli i ile de rt mektedir. zellikle Anneci im, sana bir ey sylemek istiyorum. dedi ablam. Annem elindeki gazeteyi kanepeye koydu ve bize bakt. Syle yavrum, dinliyorum. dedi. konu masnda grld gibi, annenin ocu un bir ey sylemek istemesi zerine elindeki gazeteyi brakarak onunla gz ileti imi kurmas etkili ileti ime rnek olarak gsterilebilir. Okulncesi yllarda ocu un katlmnn st dzeyde desteklendi i ortamlarda bulunmas geli imsel olarak ilerlemesine olanak sa lamaktadr. Bu yllar geli im kuramclarnca zellikle ki ilik geli imi asndan nemli bir dnem olarak ele alnmaktadr. Selen asndan ele alnd nda, genel olarak katlmnn desteklendi i, olumlu zellikleri n planda olan bir evrede bulundu u ve kitabn gerek ya ama benzer bir yk kurgusu ta d sylenebilir. Aslan (2006) da, Selen kitap serisiyle ilgili zmlemesinde bu ara trmann bulgularyla rt en sonulara ula m ve at malar demokratik, antiotoriter ve a da yntemlerle zen bir anne-baba modelinin dengeli bir biimde ortaya kondu unu ve yklerin bu ynyle nitelikli klnd n belirtmi tir. Duruma okur ocuk asndan bakld nda ise, ll olarak yanstlm , gerek ya ama benzer olumlu ve olumsuz ortam, tavr ve tutumlar ile ocu un kendi ya adklarn sindirebilmesi (Dilidzgn, 1996; Gleryz, 2006; Gngr, 2007; Senemo lu, 2007; irin, 2007a; Sever, 2010) ve Selenin ya am aracl yla kendi ya adklarn sorgulayabilmesi ve olumsuzluklarn stesinden gelebilmesi sz konusu olabilir. Buna ek olarak Turan (2010) ise, ocuklarn kendi korkularyla ba a kabilmeleri iin ll iddet ve korku eleri ta yan metinlerle kar la masn sa lamak gerekti ini vurgulamaktadr. Bu ekilde bakld nda eserde yer alan olumsuz durumlar (anne-baba tart masnn ele aln ve eser boyunca anne-babann simgesel ve szel iddeti kullan ) da okur ocuk iin sorun zmeye ynlendirici bir nitelik ta yabilir. 3.3. Pinokyo Pinokyo 36 blmden olu maktadr. Kitapta yeti kin-ocuk arasnda gerekle en 12 konu mann 9unun katlm nitelikleri asndan olumsuz durumlar ierdi i bulunmu tur. Di er 2 konu mada nitelikler olumlu olarak ele alnmaya ba lam fakat olumsuz sonulanm tr. 1 konu mada ise, nitelikler ilk olarak olumsuz ele alnm ancak olumlu sonulanm tr. Katlm nitelikleri asndan olumsuz durumlar ieren 9 konu mann sekizinde ocu un dinlenildi i ve katld srelerde yeti kinin saygl olma niteli i olumsuz olarak yanstlm tr. Katlmn genel amalarnda da geti i gibi ocuklarn kendileri iin nemli olan eyleri ve ya antlaryla ilgili d nceleri dile getirmelerinin saygl olma niteli iyle rt t sylenebilir. Saygl olma, ocuklarn yeti kinler tarafndan ciddiye alnd nn gstergesi olarak da d nlebilir. Kitaptaki konu malarda ocu un gr lerine saygyla kar lk verilmesi yerine azarland , tehdit edildi i, kmsendi i, 286

cezalandrld saptanm tr. Konu malarda yeti kinlerin glerini ocuklar zerinde baskc bir tutum sergileyerek kullandklar gzlemlenmektedir. Yeter! Senin hesabn bu ak am grece iz., Biz ocuklar ne kadar talihsiziz. Herkes bizi azarlar, herkes bizi uyarr, herkes bize nasihat verir. ve Bak sana uzun sre unutmayaca n bir ders vereyim. gibi konu mada, Pinokyoya kendi d ncelerini ortaya koymas iin ok kstl olanaklar sunulmu ve onun yeti kin otoritesini kabul etmesi beklenmi tir. Buradaki yeti kinin ocu un ilgi, istek ve gereksinimlerine nem vermekten ok, t verdi i ve aslnda Pinokyoyu belli bir kalba sokmaya al p kendine benzetmeyi istedi i sylenebilir. Bu durum fazlasyla itaat eden, yeti kinin otoritesine kar kmayan ya da seimlerini yapamayan ocuklarn yeti mesine, ocuklarn yeti kinlerin istismarna ve smrsne kar daha savunmasz hale d melerine neden olabilir. Kitapta, ocuk dostu ortam yaratma niteli iyle ilgili 5 olumsuz durum belirlenmi tir. Bunlardan ilkinde Pinokyo, nan bana, benim hatam de ildi. diye kendini anlatmaya ynelik bir gr ortaya koymu ancak kar sndaki tiyatro mdr Yeter! Senin hesabn tekrar grece iz tmcesi ile Pinokyonun kendini anlatmasna izin vermemi , onu tehdit etmi ve tehdit etmenin tesinde sulayc bir tavr taknarak cezalandraca izlenimini uyandrm tr. Ben o de ilim, o ben de ilim, diye hkran Pinokyoya Bak sana uzun sre unutmayaca n bir ders vereyim. (5) tmcesi de bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Kitapta geen bir di er kar lkl konu mada Bu ocuk alnndan yaralanm . Kim yapt bunu? Ben de il... diye yineledi Pinokyo. Ne ile yaraland? Peki bu kitap kimin? Benim. Bu kadar yeter, sylenecek fazla bir ey yok . Kalk ve bizimle gel. ise, yeti kin ocu un kendini savunmasn dinler gibi grnmesine kar n, nyargl olmu , ocu a inanmam ve onu sulamak iin sradan bir neden bulmu tur. kinci kamlamadan sonra Pinokyo sessiz kalmann daha akllca oldu unu d nerek konu mad. tmcesinde ise, ocu un kendi isteklerini aktarma giri iminden uzakla t ve sessizle meyi ye ledi i grlm tr. Pinokyodaki 6 konu ma, ocu u riske kar korumakla ve gven sa lamakla ykml yeti kinin olumsuz davran larn rneklendirmekte ve ocu un cezalandrld durumlar yanstmaktadr. Bana bir para ekmek verebilir misiniz acaba? Ayn ses Pinokyoyu a rd: Pencerenin altna gel ve ellerini a. Pinokyo, ellerini yukar do ru uzatt, fakat koca bir aydanlk dolusu su ba ndan a a , iek sularm asna bo ald. Islak bir paavra gibi eve dnd, yorgunluk ve alktan bitkindi. tmcesinde grld gibi, koruyucu olmas gereken yeti kin, ocu u cezalandrm ve kafasndan a a su bo altm tr. Kitapta, Pinokyonun savunma yapmasna olanak vermeden hapise atld , kendisine inanlmad iin kamland vb. birok cezaya da rastlanmaktadr. Bu tr durumlarla kar la an ocu un kendine gveninin azalaca , korkak ve ekingen tavrlar sergileme olasl nn yksek olaca d nlmektedir. Di er bir konu mada ise saydamlk-bilgilendiricilik niteli iyle ilgili olumsuz bir durumun oldu u bulunmu tur. Pinokyo, okula gitmek iin biraz ge kaldm sanrm. Hayr ocu um! Unutma ki renmek ve e itim grmek iin asla ge kalnm de ildir. Ama ben herhangi bir i veya meslek renmek istemiyorum. Nedenmi o? nk al maktan ho lanmyorum. ocu um, dedi Peri, senin gibi d nen insanlarn ya am ya hastanede ya da hapishanede biter. (6) tmcesi ile Perinin yantnn Pinokyonun neden okula gitmesi gerekti ini aklamada yeterli olmad ve bylelikle saydam-bilgilendiricilik ilkesi ile rt medi i ortadadr. Ayrca hapis veya hastaneye d ersin denilerek ocuk korkutulmu tur. Niteliklerin olumlu olarak ele alnd ancak olumsuz sonuland iki durum vardr. A a da bu iki konu madan biri sunulmu tur: Pinokyo ertesi gn iin kye gidip arkada larn davet etmek zere Periden izin istedi. Peri, Tabi ki gidip arkada larn kahvaltya davet edebilirsin, ama karanlk basmadan eve dnmeyi unutma. Anladn m?dedi. Sz veriyorum, bir saat iinde geri dnece im,dedi kukla. Dikkat et Pinokyo, ocuklar ok kolay sz verirler ama szlerini kolay tutmazlar. Ben di er ocuklardan farklym, bir ey syledi im zaman yaparm. Grece iz. E er bu kez de sz dinlemezsen, senin iin ok daha kt olur. Neden? nk ocuklar kendilerinden daha akll ki ilerin nasihatlerini dinlemediklerinde her zaman ac ekerler. Ama ben dersimi aldm, dedi Pinokyo, ve bir daha asla hata yapmayaca m. Bunun do ru olup olmad n grece iz. Bu konu mada Peri ncelikle Pinokyoyu dinlemi ve iste ine nem vermi tir; ancak konu mann devamnda Pinokyoyu tehdit etti i, ona nasihat verdi i ve gvenmedi i belli olmu tur. Kitapta sunulan bu durum ocuk dostu ve saygl ortam yaratmaya uygun de ildir. Kar lkl konu malarda niteliklerin olumsuz olarak ele alnd ancak olumlu sonuland durum ise yledir: Gepetto, tm bu szlanmalar yine Pinokyonun oyunlarndan biri sanyordu. Bunlara bir son vermeyi d nerek duvara trmand ve pencereden ieri girdi. lkin ok kzgnd, hatta azarlad; fakat sonra onu yle, gerekten ayaksz bir ekilde yerde yatar grnce kzgnl snd gitti. Hemen

287

onu kollarna ald, sevgi dolu szlerle pt, sevdi ve gzlerinde ya larla hkrarak: Benim sevgili kk Pinokyom, ayaklarn nasl yaktn? dedi. Bilmiyorum babac m. nan bana korkun bir geceydi. Ya amm boyunca hi unutmayaca m.deyip gece ya adklarn anlatt babasna. Bu konu mada, Gepetto Pinokyoya inanmam ve ilgi gstermemi tir ve bylelikle saygl, ilgili ve ocuk dostu ortam niteliklerine uymam tr; ancak sonrasnda sorularn dinlemi ve yantlam tr. zetle belirtmek gerekirse, kitaptaki yeti kinlerin Pinokyo iin kullandklar kimi sfatlar (ahmak, yalanc, haylaz vb.) ve tmceler (sana yapaca m bilirim, senin hesabn grece im, unutamayaca n bir ders vereyim, senin iin ok kt olur, sabrm ta arsa fena yaparm vb.) katlm hakk asndan son derece olumsuz rneklerdir. Daha da tesi, birok yeti kin davran (kmsemek, inanmamak, azarlamak, t vermek-uyarmak, tehdit etmek, korkutmak, alay etmek vb.) ve zellikle de cezalar (kamlamak, ba ndan a a su dkmek, dinlemeden hapise atmak gibi) kat ve kuralc bir anlay la ocuk yeti tirildi ini, ocu a sz hakk verilmedi ini ve sadece itaat etmesinin beklendi ini, ocu un ilgi ve gereksinimlerinin dikkate alnmad n ve dolaysyla ocuk haklarnn nemsenmedi ini gstermektedir. Sever (2002), bu ara trmann bulgularyla rt en gr lerini yle dile getirmektedir: Yzyllar ncesinin toplumsal ya amna gndermeler yapan, o dnemdeki yeti kinlere ahlak dersi vermeye al an metinlerin ocu a gre olup olmad yeterince snanmadan, dnya klasi i oldu u d ncesiyle kullanlmakta ve ocuklar geli im zelliklerine uygun olmayan iletilerle kar la maktadrlar. 3.4. Felaket Henry, Benim Adm Selen ve Pinokyo Kitaplarnn Katlm Hakk Asndan Kar la trlmas Tablo 1de kitapta belirlenen yeti kin-ocuk konu malar de erlendirilmi ve olumlu-olumsuz olmak zere sunulmu tur: katlm hakk asndan

Tablo 1. Kitaplardaki kar lkl konu malar temel alarak olu turulan katlm hakk frekans tablosu
Felaket Henry Benim Adm Selen Pinokyo Olumlu 11 1 Olumsuz 9 15 11 Toplam 9 26 12

Tablo 1 incelendi inde, kitapta da olumsuz durumlara daha ok yer verildi i grlmektedir. Ancak Benim Adm Selende olumlu durumlara da yer verilmesi ve denge sa lanmas nemlidir. Ayrca, yukarda belirtildi i gibi, Benim Adm Selendeki olumsuz durumlar gerek ya amda ocu un kaldrabilece i bir lde kurgulanm tr. Oysa di er iki kitapta yer alan olumsuz durumlarda ocuk okur, sa lkl zde im kurabilece i karakterlerle kar la mamaktadr ve kendi haklarna ili kin son derece olumsuz iletiler edinmektedir. Katlm niteliklerinin ayrntl olarak de erlendirildi i bulgular ise Tablo 2de sunulmu tur: Tablo 2. Kitaplardaki kar lkl konu malar temel alarak olu turulan katlm nitelikleri frekans tablosu
KATILIMIN N TEL KLER Felaket Henry Olumlu Saydam ve bilgilendirici Gnll Saygl lgili ocuk dostu ermeci E itimle desteklenen Gvenli -riske kar duyarl Hesap verebilir TOPLAM Olumsuz 8 5 7 7 27 Benim Adm Selen Olumlu 5 5 2 2 14 Olumsuz 5 10 4 7 1 27 Pinokyo Olumlu 1 1 2 Olumsuz 2 11 5 9 1 1 4 1 34

Tablo 2ye gre, katlmn nitelikleri temel alnarak kitaplar de erlendirildi inde en ok saygl olma ilkesine uyulmad ortaya km tr. Daha sonra srasyla, ocuk dostu ortam yaratma, ilgili

288

olma, saydamlk-bilgilendiricilik, iermecilik, gvenli-riske kar duyarl ortam yaratma, e itimle destekleme ve hesap verilebilirlik niteliklerinin olumsuz yanstld bulunmu tur. Felaket Henryde katlm nitelikleriyle ilgili herhangi bir olumlu duruma rastlanlmamas nemlidir ve d ndrcdr. Ayn ekilde bir dnya klasi i olan Pinokyoda da tablo olduka olumsuzdur. Di er yandan, Benim Adm Selende saygl, saydam ve bilgilendirici, ilgili ve ocuk dostu ortam yaratlmasna ili kin olumlu durumlar yer almaktadr. 4. SONU Trkiyede e itim alannda ocuk haklar ile ilgili ara trmalar yrtlmektedir; zellikle de ders kitaplarnn zmlenmesi biiminde al malar yaplm tr ve bu al malarn says oktur. Ancak, katlm hakk ocuk Haklar Szle mesinde henz yeni ele alnm (2009da) ve ayrntlandrlm tr. Bu nedenle Trke alanyaznda ok fazla ara trmaya rastlanmam ve bulgular kar la trlamam tr. Ara trmann bulgular ocuk kitaplarnn katlm hakk (ve di er tm haklar) asndan daha kapsaml bir biimde de erlendirilmesi gereklili ini ortaya karm tr. ncelenen iki kitapta (Pinokyo ve Felaket Henry) ok sayda olumsuz durumun oldu u grlm , di er kitapta (Benim Adm Selen) ise olumsuz durumlara kar n olumlu durumlarn oldu u da belirlenmi tir. Katlm nitelikleri asndan kitaplar de erlendirildi inde gnll, e itimle desteklenen, gvenliriske kar duyarl ve hesap verebilir gibi niteliklere kitaplarda pek yer verilmedi i ve en ok (srasyla) saygl, ocuk dostu, ilgili, saydam ve bilgilendirici ve iermeci niteliklerinin ele alnd bulunmu tur. ncelenen kitapta sayg niteli i ile ilgili toplam 35 durumun 29u olumsuz, 6s olumludur. ocuk dostu ortam yaratma niteli iyle ilgili toplam 25 durumun 23 olumsuz, 2si olumludur. lgili niteli ini temel alan toplam 17 durumun 14 olumsuz, 3 olumludur. Saydam ve bilgilendirici niteli i ile ilgili toplam 12 durumun 7si olumsuz, 5i olumludur. Son olarak, iermeci niteli iyle ilgili toplam 8 durumun 7si olumsuz ve 1i olumludur. Katlm niteliklerinin tm ele alnd nda olumsuz durumlarn says 88 (%84.6), olumlu durumlarn says ise 16dr (%15.4). Kitaplardaki katlm hakkn olumsuz rneklendiren konu malar, ocuk okuru okuma ediminden uzakla trabilir ve kitapla ba kurmasn gle tirebilir. Bunlarn da tesinde, ocuk kendi ya amna ili kin olumsuz deneyimler edinebilir ve sorun zme, kendi haklarnn farknda olma gibi durumlardan yoksun kalabilir. Tm bu olumsuz sonular ortadan kaldrabilmek iin Trkiyede ve Kbrsta ocuk edebiyat al malarnda ocuk haklarna ili kin zmlemelerin artrlmas ve sonularn payla lmas gerekmektedir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Birle mi Milletler ocuk Haklar Komitesi (2009) ocu un Dinlenilme Hakk. ocuk Haklarna Dair Szle me. Genel Yorum No.12, 51. Oturum, 25 Mays-12 Temmuz, Cenevre. Ackermann, L., Feeny, T., Hart, J. ve Newman, J. (2003) Understanding & Evaluating Children's Participation, A Review Of Contemporary Literature. For Plan UK/Plan International. Aral, N. ve Grsoy, F. (2001) ocuk Haklar erevesinde ocuk hmal ve stismar. Milli E itim Dergisi. 151. Aslan, C. (2006) Trk ocuk Yaznnda ocuk-Yeti kin at masnn Yer Ald Kimi Yaptlarn ncelenmesi. Ankara niversitesi E itim Fakltesi Dergisi. 39(2): 193-216. Auriat, N., Miljeteig, P. ve Chawla, L. (2001) Overview dentifying Best Practices in Childrens Participation, PLA Notes, Issue 42, pp 58, IIED London. Chawla, L. (2001) Evaluating Childrens Participation:Seeking Areas of Consensus, PLA Notes, London. Issue 42, pp 913, IIED

Dilidzgn, S. (1996) a da ocuk Yazn. Yazn E itimine Atlan lk Adm. stanbul: Yap Kredi Yayn. Gleryz, H. (2006) Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem A Yaynclk. Gngr, A. (2007) Toplumsal ve Duygusal Geli im. E itim Psikolojisi (Ed.: Ayten Ulusoy). Ankara: An Yaynclk. Hart, R. A. (1992) Childrens Participation From Tokenism to Citizenship, Innocenti Essays No. 4, Italy: UNICEF International Child Development Centre. Lansdown, G. (2001) Promoting Childrens Participation in Democratic Decision Making. taly: United Nations Childrens Funds Innocenti Research Centre. Lansdown, G. (2010) The Realisation of Childrens Participation Rights, A Handbook of Children and Young Peoples Participation (Ed. by Barry Percy-Smith ve Nigel Thomas). Oxon: Routledge. Percy-Smith, B. ve Malone, K. (2001) Making Childrens Participation in Neighbourhood Settings Relevant to the Everyday Lives of Young, PLA Notes Issue 42, pp 1822, IIED London.

289

Senemo lu, N. (2007) Geli im renme ve retim Kuramdan Uygulamaya. Ankara: Gnl Yaynclk. Sever, S. (2002) ocuk Kitaplarna Yanstlan iddet. Ankara niversitesi E itim Fakltesi Dergisi. 35(1-2): 24-37. Sever, S. (2010) ocuk ve Edebiyat. 5. Bask, zmir: Tudem. irin, M.R. (2007a) ocuk Edebiyatna Ele tirel Bir Bak ocuk Edebiyat Nedir Ne De ildir?. Ankara: Kk Yaynclk. irin, M.R. (2007b) Okuma Al kanl ve Medya Sarmal. ocuk Edebiyat Kltr. Ankara: Kk Yaynclk. Turan, L. (2010) ocuk Yaynlarnda Yer alan Baz Olumsuzluklar. ocuk Edebiyat (Ed.:mer Ylar- Lokman Turan). Ankara: Pegem Akademi. Yldrm, A. ve im ek, H. (2006) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri (5. Bask). Ankara: Sekin Yaynclk.

290

CENG Z AYTMATOV'UN "YZ YZE" ADLI YKSNDE B REY-TOPLUM SORUNSALI VE DN M EKSENLER

Ar . Gr. Mehmet Ali BAHAR Amasya niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm

zet Bireyin kendisiyle verdi i sava m ve toplumla ya ad at ma genlik edebiyatnn ele ald konulardan biridir. Bu uyu mazlk, Cengiz Aytmatovun Yz Yze adl yksnde de ele alnm tr. Yz Yzedeki kahramanlarn ya adklar dn mlerin betimlenmesi, bu yknn duygu-de er edinimi srecindeki genlere tutarl bir almlama u ra rne i sunmann yan sra kendilerinin i ve d dnyalarn sa lkl yorumlamalarna katk sa layacaktr. Bu amala gerekle tirilen al mada, gsterge bilimsel yntemlerden yararlanlm tr. Bu al mada, Yz Yze adl yknn, bireylerdeki i ve d at malar yaznsal bir nitelikte yanstt , birok ynyle onlar almlama yolculu una karc zellikler ta d grlm tr.Bu yknn genlerde yaznsal zevk olu turmann yan sra onlarn duygu de er edinim srelerindeki geli melerine de katk sa layc nitelikte oldu u saptanm tr. Bu al mayla birlikte yknn okuyucularna tutarl bir almlama u ra rne i sunulmu tur. Anahtar Szckler: at ma, dn m, duygu-de er edinimi, almlama, yorumlama, gsterge bilim.

Abstract The struggle of a person which is against himself and others in a society is a topic of youth literature. This struggle is told by Cengiz Aytmatov in one of his story called Yz Yze. In this story, depiction peoples transformations in their personelities not only set an example of coherent reception struggle for the youth who are in the period of values and feelings acquisition but also help them to interpret their iner and outer worlds well.This study was carried out to reveal these transformations with the method of semiotics. In this study, it is understood that the story, called Yz Yze, is reflecting the internal and external conflicts in literary quality, and in many respects, has got a lot of features about calling to youth for a trip of responsing.It is detected that this story not only creates a literary pleasure, but also provide a contribution for youth to developing in process of values and feeling acquisition. In this study, a consistent responsing occupation is presented to readers of this story. Key Words: Struggle, transformation, acquisition of values and feelings, reader reception, commenting, semiotic.

Giri Psikoloji alannda dile getirilen ocukta ya am sevgisinin geli mesi iin en nemli ko ul, onun ya am seven insanlarla birlikte olmasdr (Fromm, 2008: 43). gr n yazn dnyasna uyarlayarak bireylerin bu geli meyi elde etmelerine ya am, i ve d dnyalarn seven kahramanlarn can buldu u yazn rnleriyle birlikte olmalarnn byk katk sa layaca n sylemek yanl olmayacaktr. Yaznsal rnlerdeki kahramanlar, anlat iinde birok dn m geirip birok sava m sonunda en do ru olan bularak ya da do ru olan almlaycsna gstererek insan, kendisini ve toplumunu sevmeye ynlendirirler. Kendisini ve toplumunu seven insanlarn ya am sevmeleri kanlmazdr. nsana ya am sevgisi a lamada yaznsal rnlerin yaratc bir biimde okunmaya elveri li bir yap sergilemesinin nemi byktr. Tek ynl yarglamalarda ve gnderimlerde bulunan, bireyleri ok boyutlu de erlendirmekten uzak, de i ik yorumlamalara kapal bir metnin yaratc okunabilirlik niteli i ta mayaca aktr. Bylesi metinler, bireyi okuma eyleminden uzakla trrlar. Bu durum sonucunda bireyin okuma sevgisi ve becerisi zayflar. Yaznsal rnlerin yaratc okunabilirlik niteli i, okuma becerilerinin ve al kanl nn yaygnla masnda ba at etken de ilse de en nemli etkenlerden biridir. Yazn dnyas ve yazn e itimi geli memi toplumlarda yaratc okuma bir yana, yaln okuma becerilerinin geli mi olmasn beklemek zordur.

291

Problem Dnya apnda 74 lkenin katlmyla gerekle tirilen PISA 2009 sonularna bakt mzda, lkemiz rencilerinin okuma becerileri ortalama puan 464dr ve OECD ortalamasnn altnda yer almaktadr. Trkiye, okuma becerileri ortalama puanna gre PISA 2009 uygulamasna katlan 33 OECD lkesi arasnda %95 olaslkla en yksek 31., en d k 32. srada, 65 katlmc lke arasnda da %95 olaslkla en yksek 39., en d k 43. srada bulunmaktadr (MEB, 2010: 40). Bu duruma ek olarak ayn raporda, renme stratejilerinin farknda olan ve dzenli olarak gazete, dergi ya da kurgusal ve kurgusal olmayan edebiyat gibi farkl metinleri okuyan rencilerin, okuma becerileri de erlendirmesinde en yksek puan alan renciler oldu u saptanm tr (MEB, 2010: 135). Ayrca, okumaktan en ok zevk alan rencilerin okuma becerilerinde en az zevk alan rencilere gre daha iyi ba ar gsterdikleri ifade edilmi tir (MEB, 2010: 136). Yaznsal rnleri okumaktan duyulan zevkin yo unlu u, bireyin birikim ve ilgisinin yan sra okunan metnin yaps ve ieri iyle de ilgilidir. Genlik dnemi yaznsal rnlerinin zevkle okunmas iin her eyden nce gnmz okuma eylemine uygun olarak bireylerin gnmz ve gelecek dnyasn alglamalarna katk sa layc, ok boyutlu duyma, d nme, hayal etme becerilerini geli tirici, yaratc, yorumlamaya ak metinlere gereksinim duyulmaktadr. Kran ve Kran (2007a)a gre Bugn, okurdan istenen artk bir kahramann ya ad servenlerde, a klarda kendini bulmas de il, yazarn kendisiyle zde le mesidir (17). Bu yakla m, Isernn ideal okur tanmyla uyumlu grnmektedir. Iserya gre, ideal okur yazarla ayn kodlara sahip, onunla ayn e ilimlere sahip olmas gereken biridir (Ekiz, 2007: 123). Aslnda okurun metnin yazaryla zde le erek okumasna kadar gelinmesinde, Almlama Estetikilerinin okuma eylemini ve metni yeniden tanmlamalaryla ba layan srecin byk bir etkisi olmu tur. Iserya gre yaznsal yapt, sanatsal ve estetik olmak zere iki kutup arasnda gerekle mi tir: Sanatsal kutup, yazarn olu turdu u metinden, estetik kutup ise okurun somutlamalarndan olu ur (Moran, 2004: 240-249). Bu anlay a gre, yapt bu iki kutup arasnda gerekle en, sonu gelmeyen yeniden yorumlama, sorgulama ve alglamaya dayal ileti im srelerinin toplamdr. Bu ileti im srecinde sanatsal kutuptan beklenen, birbirinden de i ik alglamalara ve yorumlamalara ak, devingen bir yap sergilemesiyken, estetik kutbun sahibi olan okurdan beklenense her defasnda farkl alglama ve yorumlama yapabilecek kadar etkin, bilgili ve bilinli olmasdr. Gnmzde okuma eylemi ve okurdan beklentilerin de i mesiyle okurun bir metni incelerken yapmas gerekenlerin says da artm tr. Almlama srecinde metni incelemeye ynelen birey zdemir (2007)e gre ilk olarak iki i ie gemi unsurla kar la r: ieriksel ve biimsel yanlar (18). Metnin anlam ieriksel ve biimsel yan olu turan yaplarn bilinmesiyle ortaya karlabilir. Sz diziminin, szcelerin, anlatnn, yknn irdelenmesi gibi okuma u ra nn bir paras olan eylemlerin temel kaygs, bireyin bu sreteki alglamalarn tutarl bir biimde olu turma ve sunmaya al masdr. Gnay (2007)a gre metin, dilin dura an bir birimi de ildir; devingen bir sretir ve hem (yazarn olu turdu u) rn hem de (okuyucunun okuma srasnda anlamlandrmas bakmndan) sre olma zelli ini bir arada ta r (45). yleyse ieriksel ve biimsel yan ne olursa olsun bir metnin anlaml olma sreci, bir okuyucu tarafndan okundu unda ba lamakta ve almlama denilen bu devingen srecin arac olan metnin yapsnn bilinmesi, bu srecin i lerli ini artracak, tutarl yorumlamalarn geli mesini sa layacaktr. Ama ve Yntem Metnin yapsnn grlmesinde gsterge bilimsel yntemlerin kullanlmas okura tutarl bir bak as kazandrmak asndan elveri li grnmektedir. Cengiz Aytmatovun incelenen yks bu nedenle A.J. Greimasn metin inceleme yakla mlar bir yntem olarak al mada benimsenmi tir. Metin A.J. Greimasn retici Sre olarak tanmlanan izelgesindeki yol benimsenerek ele alnm tr. Metni bu biimde de erlendirmekle, bireylerin incelenen yky yaratc okumalarna ve en sonunda onlarn i ve d sava mlarndan gl kmalarna yazn aracl yla destek olmann yan sra etkin, bilgili ve bilinli bir okuma eylemi rne i sunmak amalanm tr. A.J. Greimas bir sylemin, temelden yzeye do ru gelen ana katmanda gerekle ti ini, anlamn ve sylemin de i ik elerinin eklenmesiyle, derin yaplardan ba layarak yzey yaplarla birle erek olu tu unu syler ve bu sreci retici Sre olarak adlandrd bir izelge zerinde a a daki biimde gsterir (Kran ve Kran: 2007a: 183). (Bu al mada sylem zmlenmesine girilmeyece i iin retici Sre izelgesindeki sylemsel yaplarla ilgili blm alnmam tr.)

292

izelge 1. retici Sre

Anlatsal Yaplar Dizimsel Bile ke Derin yap: Temel Sz Dizim Gsterge Bilimsel Drtgen Yzeysel Yap: Anlatsal Sz Dizim; Eyleyener emas ve leyi i Anlamsal Bile ke Temel Anlam Anlatsal Anlam

Anlatnn anlam, izelge 1de grlen srelerin birbirine ulamlanmasyla olu mu olsa da Kran ve Kran (2007a), bir zmleme yaplrken, ara trmac bak asn, basama n ya da bile kesini seerek diledi i okumay yapabilir demektedir. al mada anlatnn dizimsel bile kesi incelenerek bir zmlemeye gidilmi tir. Dizimsel bile kenin derin yaps zmlenirken kullanlan gsterge bilimsel drtgene burada de inmekte yarar vardr. Gsterge Bilimsel Drtgeni Greimas, u biimde tanmlar: Gsterge Bilimsel Drtgenden, herhangi bir anlambilim ulamnn mantksal eklemleni inin grsel sunumu anla lr (Uan, 2007: 129). Gsterge Bilimsel Drtgen, metindeki kar tlklarn grlmesini kolayla trarak metnin adeta derin yzeyinin bir zeti haline gelir. Drtgen, birok anlam izlenimi yaratan dura an ili kilerin eklemlenmesiyle olu mu tur ve bu ili kiler, kar tlk ( -- ) eli kinlik ( ) ve ierme (btnleyim:---- ) ili kileriyle aklanr. Bu ili kileri ve anlamsal kar lklar izelge 2 zerinde gsterilmi tir:

izelge 2. Gsterge Bilimsel Drtgen A /gereklik/ a1 /olmak/ a2 /grnmek/

/giz/

/yalan/

a2 /grnmemek/ /aldatmaca/ A

a1 /olmamak/

izelge 2deki durumu ksaca rneklendirmek zere hasta olan bir insann hasta gibi grnmesi durumunda gereklik, byle grnmemesi durumunda giz ekseninde eyletimlere sahip oldu u; hasta olmad halde hasta gibi grnrse bir yalann anlatya egemen oldu unu, hasta olmad ve grnmedi i halde bir ba kasna hasta oldu unu dile getirmesi durumundaysa da bir aldatmacann anlatda yer ald sylenebilir. Grlece i zere Gsterge Bilimsel Drtgeni hem metindeki kahramanlarn anlk eylemlerini hem de metnin ba lang ve sonu durumunda geirdikleri dn mleri gstermesi amacyla kullanmak mmkndr. Ancak, metindeki genel ak incelenirken Anlat zlencesi ve Eyleyenler emas daha ok kullanlan yntemlerdir. Okurun metni almlama srecinde kulland yntem ne olursa olsun en ba ta anlatnn bir yklemeye ve ki i kadrosuna sahip oldu unu unutmamas gerekir. Kran ve Kran (2007a: 45)a gre bir anlatnn okuru kendisine ba lamas iin gereken ilk enin ykleme oldu unu ikinci olarak ise, anlatda ki ilerin sahneye konuldu unu unutmamak gerekir. Her anlat, insanlara ait edimlerin, davran larn ve durumlarn birbiriyle ili kilendirilmesinden olu ur ve bir anlatnn szdizimsel mant n ortaya koyan temel yaps, anlat izlencesi olarak adlandrlr (Gnay, 2007: 186). Anlat zlencesi be evreden olu ur. Bu evreler, ba lang durumu, dn trc e, eylemler dizini, dengeleyici e, biti durumu olarak adlandrlrlar. Ba lang durumu, kurulu dzenin bozulmasndan ncesinin anlatld evredir. Dn trc e ile ba lang durumundaki dzen birden bire bozulur. Eylemler dizininde insanlar dn trc eden sonra izleyen eylemlerde bulunurlar, dzensizlik devam eder.

293

Dengeleyici eyle olay zmleyen bir dzenleyici/dengeleyici olay ya anr. Biti durumu ise anlatnn sonu ksmn olu turur ve yeni kurulan dengeye gre ya ba taki dzene geri dnlr ya yeni bir dzenin iinde anlat biter ya da yeni bir durumun ba langc ortaya kar. Anlatnn tamamlanmasndan sonra okuyucu biti durumundaki olas durumda da ba langtaki durumun nasl de i ti ini ve dn mn grm olur. A.J. Greimasa gre bu dn m srecinde eyleyenler de i ik i levler ya da roller stlenirler. Eyleyenler bu iki u arasnda ba ka eyleyenleri dn trrken kendileri de dn r, de i ir; bir anlatda ok az ey de i se bile hibir ey ba langtaki gibi de ildir (Kran ve Kran, 2007a: 301). Bu dn m, anlatnn szdizimi incelenirken A.J. Greimas, anlatnn geli imini ve eyleyenlerin dn mn Anlat zlencesinde gsterdi i ilkelere ko ut bir ekilde ele alm ve drtl Eyleyenler emasna ula m tr. Drtl Eyleyenler emasn izelge 3ten a a daki biimde grmek mmkndr:
izelge 3. Eyleyenler emas yk

Szle me/Eyletim Ba lang Durumu

Edin

Edim

Tannma/Yaptrm Biti Durumu

izelge 3te grlen Eyleyenler emasnda grlen anlat a amalarndan ilki szle me ya da eyletim a amasdr. Bu a amada gnderici (G), anlat szdizimindeki dn mleri gerekle tirecek zneyi () belli bir ama do rultusunda etkiler ve gnderici ile zne arasnda bir anla ma yaplr. Edin, anlat izlencesinin ikinci a amasdr. Gnderici ile yaplan szle me uyarnca gerekli i lemlerde bulunmak, zorunlu dn mleri gerekle tirmek, bir eyleme geebilmek iin znenin gereksindi i yetenekler ve bu yeteneklerin kazanld a amadr (Kran ve Kran, 2007a: 304-305). Anlat gsterge bilimi, bu yetenekleri kiplik kavram altnda alt ba lklara ayrr. Kran ve Kran (2007b: 32), anlat gsterge biliminin bu kiplikleri 1. Yapmak/Zorunda Olmak ya da Yapmay stemek, 2.Yapabilmek (g), 3. Yapmay Bilmek (bilgi) olmak zere ba lk altnda incelerken, Kran ve Kran (2007a), bu kipliklerden ilkini yapmak zorunda olmak ve yapmay istemek olarak ikiye ayrarak sayy drde karr. Uan (2007: 146) ise, A.J. Greimasn szl nde zorunda olmak, gc yetmek, yapmak, istemek, bilmek, olmak zere alt ana kipli e yer verdi ini dile getirir. Anlatnn nc a amas olan edim srecinde bir durum szcesinden, bir ba ka durum szcesine geilen bu a amada, zne edindi i kipsel edinten yararlanarak drdnc i lemlere ynelir (Kran ve Kran 2007a: 306). E er, edin a amasnda znenin iste i, gc, bilgisi birle mesine ra men engelleyiciler kadar etkili olamazsa, zne edim a amasna geemez ve nesnesine ula amaz. Anlatnn son a amas ise tannma ve yaptrm a amasdr. zne, bu a amada geirdi i dn mlerinin son durumunu izler, gnderici ise dn mlerin do rulu unu, gerekli ini de erlendirip zneyi, yaplan szle me uyarnca ya dllendirir ya da cezalandrr. Yukarda yer alan bilgiler nda Yz Yze adl yk de erlendirildi inde a a daki bulgulara ula lm tr. Bulgular Yz Yze adl yk, kinci Dnya Sava iinde gerekle en Rus-Alman at masnn patlak vermesiyle ba lar. yknn geti i uzam, Krgz topraklarnda Talasta Kara-Da bo az yaknlarnda yer alan bir kydr. Bir zgrlk kenti olarak srekli yinelenen gnderimle atkal adl yerle im birimine yk iinde ska rastlanlmaktadr. yknn kahramanlar olarak smail, smailin kars Seyde, smailin akrabas olan Mrzakul, smailin annesi, kom ular, postac ve di er ky halkndan sz edilebilir. yknn incelenmesini kolayla trmak iin ilk nce anlatnn evreleri ksaca betimlenmi , bunun ardndan anlatnn izlencesi incelenmi tir. 1. Anlatnn Evreleri ile lgili Bulgular ykdeki anlat evreleri a a daki biimde zetlenebilir: Anlatnn Ba lang Durumu: Anlat, Kara-Da bo az yaknlarndaki bir istasyonun bir sonbahar ak amndaki betimlemesiyle ba lar. stasyona cephelere asker gtrmekte olan bir trenin gelmesi ve trenin yoluna devam edi i ba lang durumundaki nemli olaylardan biridir. Seyde ile smail yeni evlenmi tir ve kendi evlerini yapyorlarken sava patlak vermi tir. Kyde Cermen, fa ist, gnlk emir gibi szler yeni yeni duyulmaya ba land srada tam da smail ile Seyde evlerini tamamlamak zereyken sava patlak verir. Kydeki birok gen gibi smail de askere a rlr. Askere gnderirken 294

Seyde kocasna hamile oldu unu syleme frsat bulamam tr bile. Dua etmekten ba ka bir eye gc yetmeyen kaynanas ile ba ba a kalm tr. Ev yaparken kocasyla geirdi i sevinli gnleri ska anmakta, o gnlerin zlemini duymaktadr. Fakat sava devam ederken cepheye asker ta yan tren, Kara-Da bo aznda Seydenin btn hayatn de i tirecek bir ba ka olayn da arac olmu tur. Dn trc e: Trenin istasyonu ac sesiyle terk etti i gece, Seyde kocasn ve evlili inin ilk gnlerini zlerken kuca nda m l m l uyuyan o lunun a zndan memesini ekip alamadan uyuyakalm tr. Birden cama vuran olur. Seyde cama vurann kocas smail oldu unu anlar anlamaz byk bir sevinle kapy aar. smail eve girmesinden ksa bir sre sonra ot ambarna gidip yanndaki tfe i saklaynca Seyde her eyi anlar: Kocas bir asker kaa dr. Bugnden sonra Seydenin hayat tamamyla de i ir. Eylemler Dizini: Seyde, kocasna her gn btn kyden gizli olarak yiyecek gtrmekte, onu so uktan korumaya al maktadr. Anne, o luna acmakta, tpk gelini gibi smailin yakalanmasndan korkmaktadr. smail aysz gecelerde eve gelmekte, ktlk iinde kvranan Seydenin herkesten esirgediklerini bir rpda yemektedir. smailin o luna bile bir ilgisi kalmaz. Gn getike daha zor doyan, daha vah ile en smail iin tek olgu, ya amak ve da larda karlarn ekilmesinden sonra ailesini alp atkala gitmektir. Askere gidenleri grdke, kom usu Totoyun ocuklarn sava a katlan babalar Baydaldan haber beklerken postacy her sk trmalarnda, postac Kurmann ocuklara her yant veri inde Seyde byk bir vicdan azab ve korku ya amaktadr. Mrzakul, smailin bir akrabas olup kyn ba kandr. Seydeye ilgi duyan bu adam, sava a gitmi ve bir kolunu kaybederek cepheden dndkten sonra sava kutsayan bir insana dn m tr. Seydenin en byk korkusu, bu adamn smailin kaak oldu unu renmesidir. Kyde yiyecek sknts dayanlmaz hale gelmi , Totoyun ve ocuklarnn doyabilmek iin tek umudu, do um yapmas beklenen inekleri olmu tur. Birgn kye Totoyun kocasnn sava ta bir kahramanlk rne i gstererek ld haberi gelir. Kyn ya llar bu haberi Totoydan gizler. Kye ile merkezinden mfetti ler gelmesiyle smailin askerden kat duyulur. Seyde sorguya ekilir. Kadnn kocasn savunarak nerede oldu unu bilmedi ini sylemesi zerine Mrzakul, zedelendi ini d nd aile gururu ve kendi acizli iyle Seydeyi herkesin iinde krbalar. Aclar yle keskindir ki Seydenin, duyumsayamaz bile. Ancak yine de smailin dayanamayp bir ey yapaca ndan endi elenen kadn, bunu kocasndan gizler. Kadn, hasatta be enmedi i ba ak artklarn toplamak iin k n ortasnda tarlaya gidiyor, onlar tyor yalnzca smaile yetecek kadar yemek yapabiliyordur. O lunu da alp kocasyla ma arada geirdi i bir tek gn mutlu olan Seydenin bu hali ok ksa srer. Ky sarsan bir olay ya anr, Totoyun ine i alnr. Ky el ele verir, Totoyun ocuklarna sahip kar ve ine i aramaya koyulur. Karl vadiler boyunca atyla ko arak alnan ine i arayan Seyde, hem kocasnn sakland yerin fark edilmesinden korkmakta hem de kom usuna zlmektedir. Ne var ki inek bir trl bulunamaz. Btn ky, hrsza lanet ya drrkenken smailin bir gece eve getirdi i ey, ya am alt st eder. Dengeleyici e: smailin eve getirdi i ey, btn kyn kutsal haline gelmi , Totoyun alnan ine inin bir parasndan ba ka bir ey de ildir. Seyde, bunu fark edince byk bir oka girer. smailin kendini savunmas artk Seyde iin anlamsz hale gelmi , kadnn iindeki btn d mler zlm tr. Bitiri Durumu: Salar bir gecede beyazlayan kadn, o lunu kuca na alr ve evi terk eder. Kaynanas da Seydenin gitti i ynn tersine bir yola d er gider. Seyde, o gece oldu u gibi kuca ndaki o lunu memesinden ayrmadan Mrzakul ve yanndaki askerlere smailin yerini donukla m bir ifadeyle gsterir. smailin ate amas zerine Mrzakul orada lr. Bunun zerine Seyde kuca nda yavrusuyla smaile kar yrmeye ba lar ve yz yze geldiklerinde smail, karsnn artk kendinden fersah fersah uzakla m oldu unu grnce btn gcn yitirir ve askerlere teslim olur. 2. Anlatnn Derin Yaps ile lgili Bulgular Anlatnn derin yapsnn grlmesinde Gsterge Bilimsel Drtgenden yararlanlm tr. Anlatnn ana kahramanlar olan smail ve Seydenin dengeleyici eye kadar olan eylemleri drtgen zerinde de erlendirildi inde a a daki bulgulara ula lm tr: smail, sava tan () Ne olursa olsun, kendi aya mla lme gidemem, ya anacak bir mrm kalm sa, onu evimde kendi evimde, istedi im gibi ya ayarak geiririm. () D man tek ba ma yenemem ya! Bensiz de yapabilirler yapacaklarn! (Aytmatov, 2005: 38) d ncesiyle dnm tr. Bu durum onun ba ndan beri yalnzca kendi zgrl iin askerden kat n gstermektedir. Fakat smaili Seydenin ihbar etmesinin ardndan dahi bu iste inden pes etmeyip at may srdrrken bir anda teslim olmaya iten tek g Seydeyle yz yze geldiklerinde duyumsadklardr. Seyde,

295

ba kalarnn rettiklerini smrp onlarn yaptklaryla ya amn devam ettirme e iliminde olan smaili cezalandrarak iindeki kmazdan syrlm tr. Seyde, smailin szlerini, atkala giderek insan onuruna yara r, zgrce bir ya am kurma emeli olarak alglad iin byk bir zveriyle kocasn gizlemi tir. Ancak, smailin insan onurunu ta maktan uzak, bencil bir smrgen oldu unu anlar anlamaz onu terk ederek atkala ynelir. Metinde sk sk tekrarlanarak yerde liklerden birini olu turan atkalla gitmekle zde le tirdi i istek ve edimleri izelge 4te gsterilmi tir.
izelge 4. smailin Eylemlerinin Derin Anlam A /gereklik/ /onurlu ya amaya1 istemek/ a2 /onurlu davranyor grnmek/

a2 /onurlu davranyor grnmemek/ /aldatmaca/ A

a1 /onurlu ya amay istememek/

izelge 4ten grlece i zere, smail, atalarnn adn dahi duymadklar yerlerde ve insanlara kar sava maktan kendi olmadan da gerekenin yaplaca na iddia ederek kam tr. Kendisinin do du u byd kyde kaak oldu unun bilinmesinden ve kyn buna kar gsterece i tepkiden de kaan smail, srekli olarak atkala gidip orada insan onuruna yara r bir biimde kimseden saklanmadan ya amann hayalini kurmaktadr. smaile gre kendisi yalnzca bir hi u runa sava maktan kam , ya amay istemi , karsnn ve ocu unun yanna gelmi tir. zgrce ve onuruyla ya amak en byk hedefiyken, smail evdeki annesinin, karsnn ve ocu unun yahut kylnn neler ya ad yla, nasl ya amlarn devam ettirdikleriyle ilgilenmez, tek nem verdi i doymaktr. smailin bir et parasn eve getiri i dahi vah i bir hayvann gereksiniminden fazlasn di erlerine brakmasndan farkl de ildir. Toplumun di er bireylerini birer aptal olarak grme, alma, evresinde ne bulursa smrme gibi davran lar, onurlu davran lar de ildir. Bylece smailin izelge 4ten izlenece i zere gizle aklanabilecek bir davran rntsn canlandrd grlr. Bu giz sorgulanrken akla gelen ilk soru, al mamzn irdeledi i iki konudan ilki olan birey-toplum at masyla ilgili olmaktadr. Bu gizin asl nedeni nedir? Askere gidip sava ta byk bir yreklilik rne i sergileyerek len Baydalnn gitmeden nce kydeki toplumsal i levinden sz edilmekte ve onun kydeki tarlarn sulanmas iin ark yapmakla grevli oldu unu, bu i i ok iyi yapt belirtilmekte ve di er insanlarla sevgi dolu ileti iminden rnekler verilmektedir. Oysa evlenmesinden sonra karsyla ev yapmas ve bu sreteki mutlulu u d nda smailin askere gitmeden nce kydeki toplumsal i levinden, ileti im rneklerinden hi sz edilmemektedir. Bylece Baydalnn smailin kar sndaki topluma yararl, insanlar seven, zverili insan olma zelli i ile okunmas sa lanm tr. Seydenin onca eziyet ve vicdan azab ekmesine, ailesinin da lmasna; Mrzakulun lmesine, Totoyun ocuklarnn bir felakete d mesine, kyn alt st olmasna neden olan yalnzca smailin kt yaradl mdr? smailin askere giderken evde bir erkek karde i, bir babas olmadan gsz annesiyle gen karsn korumasz brakmak zorunda kalmas kamasnn ardndaki gereklerden olabilir. stelik kyde Seydeyi seven bir erke in oldu u gere i de vardr. Nedeni ne olursa olsun smailin kaarken aklnda, kimsenin kendisini yarglamad , zgr oldu u bir yer olan atkala ailesiyle giderek yeni bir ya ama ba lama d ncesi oldu u metin iinde rahata grlebilir. Ba ka bir yere de il, ailesinin yanna kam tr. Ancak, smail, temel ihtiyalar dahi kar lanamad , bir hayvan gibi ma arada ya ad ve temel iste i olan atkala gitmesinin engellendi i her dakikada, bir insandan vah i bir yarat a dn m tr. Btn bu etkenler, onu toplumun uzla ya vard neredeyse her konuyla at maya d mesine neden olur. Bu yorum, onurlu bir ya am istemesine ra men genelde yine toplumun uzla ya vard ltlerle belirlenen onurlu davranma izgisine ters davran lar sergilemesindeki gizin nedenini aklyor gibidir. Anlatnn ana kahraman olan Seydenin eylemleri ise Gsterge Bilimsel Drtgen zerinde a a daki biimde gsterilebilir:

296

izelge 5. Seydenin Eylemlerinin Derin Anlam

A /gereklik/ a1 /toplumu sevmek/ a2 /topluma zarar verene destek oluyor grnmek/

/giz/

/yalan/

a2 /topluma zarar verene destek oluyor grnmek/ /aldatmaca/ A

a1 /toplumu sevmemek/

izelge 5ten grlece i zere, Seyde, iinde ya ad topluma kar derin bir vicdan azab ve sululuk iindedir. Hem kendisiyle sava makta hem kocasn gizleyip koruyacak ve onu ya atarak ailesiyle birlikte zgr ve onurlu bir ya ama ula acaktr; bunlar gerekle tirmek iin var gcyle rpnr. Seydenin kocasnn Totoyun ine ini ald n anlamasna kadar geen sreteki btn davran lar, izelge 5ten anla laca zere giz ekseninde de erlendirilebilir. Giz, ok sevdi i ve evlendi i gnlerdeki halini zledi i, o lunun babas, kocas smailin onurlu ve zgr bir ya amn hayalini kuruyor olmasyla aklanabilir. ine d t eli kilerin kkeninde smailin kaak olmas, kye ve Baydalnn e i ve ocuklarna kar duydu u vicdan azab ile toplumun de erleriyle iine d t uyu mazlk vardr. Ancak bu uyu mazlk Seydenin ine i alann sevgili kocas oldu unu anlayp Halkn felaket iinde brakp giden bir insan, istese de istemese de onun d man olur. (Aytmatov, 2005: 77) szcesini dile getirmesiyle son bulur. Bu olaydan sonra Seydenin sana aklar d recek kadar zlr ve evi terk edip Mrzakula kocasnn sakland yeri gsterir. Teslim olmamak iin direnirken Mrzakul lr. Kur unlar arasnda Seyde, smaile do ru bir ruhu ekilmi esine yrr, tek bir sz sylemeden, hibir ey yapmadan onun teslim olmasn sa layarak gereklik ekseninde de erlendirilecek bir edim evresine geer. yknn anlam bo luklarnn tamam burada daha anlaml hale gelir. Gerek smailin kamasndaki nedenler, gerekse Seydenin dnyasn alt st eden alnt et parasn yanna alarak evden uzakla mas, gerekse smailin annesinin evi terk etmesi, Seydenin kocasn ihbar etmek iin gitti inde ya ananlar, vd. gibi anlatdaki birok konu almlayclarn bekleyen, rtk anlamlarla dolu anlaml yorum bo luklarna dn r.

297

3. Anlatdaki Dn mler/ Anlatnn Yzeysel Yaps le lgili Bulgular Kahramanlar anlatdaki i levlerine gre konumlandrma ve aralarndaki ba n tanmlanmasyla izelge 6ya ula lr: izelge 6. Kahramanlarn lev Eksenleri

leti im Ekseni Gnderici smail Nesne zgr ve Onurlu Ya am Alc (Yok)

Szle me Ekseni

stek Ekseni

Yardmc (Yok) Yardm Ekseni

zne Seyde Sava m Ekseni

Engelleyici Mrzakul

izelge 6, Greimasn Eyleyenler emasndaki anlat a amalaryla birlikte okunabilir. Szle me/eyletim a amasnda smail (Gnderici) anlat szdizimindeki dn mleri gerekle tirecek olan Seyde (zne)yi ailece zgr ve onurlu bir ya ama ula ma amacyla etkiler. Seydenin smaili gizlemesi ve onu ya atmas kar l nda, kocas onu da alarak zgrl n ve onurlu ya amn simgesi haline getirdikleri atkala giderek amalarn gerekle tireceklerdir. Edin a amasnda, Seyde smaille yapt szle me uyarnca onu kimsenin bulamayaca uzak bir yerde gizler, herkes ktlk ekerken onu ayakta tutabilmek iin var gcyle al r. Seyde bu a amada zgr ve onurlu bir ya ama yeniden kavu abilmeyi istedi i iin btn bu eziyetlere katlanmak, vicdan azabna dayanmak ve ne pahasna olursa olsun kocasn gizlemek zorundadr. Seyde, acy duyumsayamayaca kadar krbala dvlmesine , sava a katlanlara ve ailelerine duydu u gl sululuk duygusuna ra men Seyde, kocasnn isteklerini yerine getirebilme gcne sahiptir. smail, Seydeyi toplumla ve de erleriyle uyu amaz olan, ya ad ve mutlu oldu u kynden uzaklara gitmeyi isteyen, byk bir emek ve mutlulukla yaptklar evlerini terk ederek ba ka diyarlara gitmeyi isteyen birine dn trm tr. Gnderici de gnden gne daha vah i bir hal almaktadr. Seyde, kocasnn sakland yere nasl gidip gelece ini, aysz gecelerde eve geldi inde saklanmas iin bir s nak hazrlamasn, kimseye durumu aklamadan onu ktlk ierisinde beslemesini bilmekte ve ba armaktadr. Seydenin smailin kendisinden istediklerini gerekle tirmek iin gerekli btn yeterlilikleri edinmesiyle bir sonraki a ama olan edim dnemi ba lar. Bu dnemde, Seyde, kocasn korur, onu kimseye ihbar edip teslim etmez, ma arada onu insanlar ve hayvanlar alktan krlrken besler, eve geldi inde temizler, toplumdan kendini iyice soyutlar; smail ve onu ya atmak d nda hibir ey d nmyordur. ocu u, evi, ky hatta kendisi, ksaca hayatnda smail d nda ne varsa btnyle ikinci plandadr. Engelleyicilerin hibiri onu bunlar yapmaktan alkoyamaz. Ancak anlatnn son a amasn getiren olay bir gecede olur, sava m ekseniyle szle me ekseni arasndaki fark o gece hi kapatlmayacak biimde alr. Seyde, kocasnn yalnzca kendisini, rettiklerini smrmesine razdr; topluma kar duydu u yo un sululuk duygusu kar snda biricik dayana , smailin kimseye zarar vermemesidir. stelik smail, atkala giderek yeniden zgr ve onurlu bir ya ama kavu maktan ba ka bir ey d nmyordur; kocas ne yapt n biliyordur, hem o da ok acnacak haldedir. Seydenin btn bu d ncesi, kocasnn, sava ta e ini yitiren kom usunun ya amak iin tek umudu olan ine i smailin ald n, kocasnn elindeki yumu ak eyi yere brakt nda Yere d en ey, sanki yuvasndan frlayan kalbi idi. biiminde betimlenen byk bir okla anlamasnn ardndan Toplumunu felaket iinde brakan birinin, gnn birinde o topluma d man olaca . d ncesinin aklnda belirmesiyle kl olup da lr. O anda, smail ile gerekle tirdi i szle me yok olur. Bu, a ama anlatnn biti durumudur. Seydenin kocasna, topluma d man olmasna kar verdi i cezayla yk biter. 298

Seyde, iindeki byk pi manlk ve znt duygularyla salarn bir gecede bembeyaz ettikten sonra kocasnn kat geceki haline geri dner, o lunu kuca na alr ve onu ya atma igdsyle bebe in a zndan memesini ekmeden smailin sakland yere do ru gider. Sava m ekseninde geli tirdi i btn duygu ve d nceleriyle Seyde, kaak kocasnn sakland yeri devletin adamlarna gsterir. Girilen at mada Mrzakulu ldrerek teslim olmamak iin direnen kocasnn nnde Seyde, bir insandan ok bir ant gibi ykselir. Kuca nda o luyla birlikte zgrlk ve onur vadisine do ru yol alr. smail, ba ta sevilen, sayg duyulan, efkat beslenen bir e , bir babayken; metnin sonunda nefret edilen, kolluk kuvvetlerine teslim edilen bir vah i haline; Seyde ise kocasna sayg duyan, ne pahasna olursa olsun, toplumla ve kendi de erleriyle ters d erek kocasn seven ve koruyan bir insanken, ondan nefret eden bir insan haline gelmi tir. yknn sonunda Seyde, kocasyla btn ba larn koparp artk o kyde ya ayamayaca n bilerek baba oca na dnmeye karar verir; smailin zayf ve ya l annesi en son geli en olayn ardndan omuzlarna ken utanla o kyde kalamayaca n bilir ve lmeyi gze alarak yollara d er. smail, askerden kamasnn, hrszl nn ve adam ldrmesinin cezasn ekmeye giderken, Seyde zgr ve onurlu bir ya ama kocas olmadan da olsa eri mi , giz ekseninden karak toplumla ve de erleriyle uyum sa layp iten gelen istekleri ile d edimleri arasndaki rt meyle gereklik ekseninde de erlendirilecek dn me u ram tr. yknn kahramanlar olan Seyde ve smailin dn mleri, zneleri 1: Seyde, 2: smail; nesneleri N1: Mutluluk, N2: Aileyle Birlikte Olma, N3: zgrlk, N4: Erin inde Onurlu Ya am; olaylar O1: Sava n Patlak Vermesiyle smailin Askere Gidi i, O2: smailin Askerden Kamas, 03: smailin ne i almas olarak kodlayp ve ili kilerden ba da klk ve sahip olmay , ayr m ve sahip olmamay V ile simgeleyerek a a daki biimde zetlenebilir:

O1 1 N1, 2 N1 N2 N3 N4

O2 1 V N1, 2 V N1 1 V N2, 2 V N2 1 1 N3, 2 V N3 N4, 2 N4

O3 1 V N1, 2 V N1 1 N2, 2 N2 1 V N1, 2 V N1 1 V N2, 2 V N2 1 N3, 2 V N3 1 N4, 2 V N4

1 N2, 2 1 1 N3, 2 N4, 2

1V N3, 2 V N3 1 V N4, 2 V N4

Sonu Toplumu ve ya am seven insanlarla birlikte olmak, insann kendini, toplumu sevmesini sa lar. Yazn dnyasndaki rnler de okurlarn byle bir evreye ve d nceye gtrdkleri lde bireyin kendi iinde ve d ndakilerle bar k olmasn, ya am sevmesini kolayla trr. Tersi durumdaysa birey, hem kendisine hem de toplumuna d man olur ve giderek insanlktan ve insanl n biimlendirdi i ko ullarda gerekle mek zorunda olan ya amdan kopmaya ba lar. ncelenen yknn temel izle i bu tmcelerle dile getirilebilir. ykde kahramanlar giz ekseninde de erlendirilen edimlerden, gereklik eksenine dn en edimleri sergilemi lerdir. smail, ilk ba ta topluma d man oldu u iin de il, yalnzca ailesinin yannda olmak iin askerden kam ken, daha sonralar hem ya ad topluma hem de ailesine zarar veren bir insan haline dn m , hatta birok davran yla insanlktan dahi km tr. Seyde ise iinde ya ad btn at malara ra men ailesinin devam edebilmesi iin smailin btn davran larna g s gerip onu ya atmaya al rken, kocasnn topluma zarar verdi ini, di er insanlar asla d nmedi ini anlad anda onu kolluk kuvvetlerine bizzat teslim edecek kadar keskin bir dn m ya am , kocasnn bildi i Seydeden ok farkl bir insana dn m tr. Anlat iinde belirtildi i gibi halkndan kaan bir insann zamanla ona d man olaca da yukarda ifade edilen izlek iinde olu mu tur. nsan her ko ulda bireysel ve toplumsal gereksinim ve gereklerine uygun olarak ya amaldr; aksi durumlarda huzurlu olamayaca metin iinde olu turulurken, insann huzursuzlu u anlat kahramanlarnn geirdi i dn mlerle yaznsal bir biimde aktarlm tr. yknn, bu zelli i ile bireylerin gereksinimlerine yant verebilir nitelikte oldu u grlm tr. yknn bu nitelikte olmasn sa layan unsurlar, gnmz okurundan beklenen okuma becerilerini geli tirici, yaratc okumaya, zgn yorumlamalara elveri li; okurun donanmna uygun anlam bo luklaryla sa lanan rtk anlamlarla zenginle tirilmi ; bireyleri ve durumlar ok ynl de erlendirmeye ak ve ierdi i dn mleriyle devingen bir yap sergileyip zevkli bir almlama 299

srecini ba latabilecek bir sanatsal kutup olmas biiminde sralanabilir. Okurunu almlamaya a rarak, duygu-de er edinimi srecindeki bireylere katk sa layaca saptanan Yz Yze adl yknn bu al mada benimsenen yntemle irdelenmesiyle okurlara tutarl bir almlama u ra rne i sunulmu tur.
KAYNAKA Aytmatov, Cengiz (2005) Yz Yze. stanbul: tken Yaynlar (ev.:zbek, Refik). Ekiz, Tevfik (2007) Almlama Esteti i mi Metinleraraslk m?, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Co rafya Fakltesi Dergisi, 47. Fromm, Erich (2008) Sevginin ve iddetin Kayna . stanbul: Payel Yaynevi (ev.: Salman, Y; ten, N.). Gnay, Do an (2007) Metin Bilgisi. stanbul: Multilingual Yaynclk. Kran (Eziler), Ay e ve Kran, Zeynel (2007 a) Yaznsal Okuma Sreleri. Ankara: Sekin Yaynlar. Kran (Eziler), Ay e ve Kran, Zeynel (2010 b) Dilbilime Giri . Ankara: Sekin Yaynlar (Ocak 2000den tpkbasm). Komisyon (2009) Trkiye Cumhuriyeti Mill E itim Bakanl PISA Ulusal n Rapor, s.40. [evrimii]: www.meb.gov.tr adresinden 22 ubat 2011 tarihinde indirilmi tir. Moran, Berna (2004) Edebiyat Kuramlar ve Ele tiri. stanbul: leti im Yaynlar. zdemir, Emin (2007) Yaznsal Trler. Ankara: Bilgi Yaynevi. Uan, Hilmi (2008) Dilbilim, Gstergebilim ve Edebiyat E itimi. Ankara: Hece Yaynlar.

300

 ZG F LMLERDEK LET LER ZER NE B R DE ERLEND RME

Yrd. Do. Dr. Bayram BA Cumhuriyet niversitesi E itim Fakltesi retim yesi

zet ocuklarn hayal dnyalarna hitap eden, duygularn harekete geiren izgi filmler, teknolojinin hzla ilerledi i gnmz dnyasnda bu geli meden nasibini alm ve ocuklarn ya amlarnda canlandrma filmler olarak yeni bir grnme sahip olmu tur. Bu al mada, rneklem olarak seilmi Arabalar ve Ne eli Ayaklar adl iki canlandrma filminin iletileri de erlendirilmi tir. Filmlerdeki do rudan ya da rtk olarak kazandrlmaya al lan iletiler tespit edilmi , bunlarn i leyi ve sunum biimleri ele tirel bir gzle de erlendirme altna alnm ve ocukta bu ynde ortaya kabilecek kazanmlarn, olumlu ve olumsuz yansmalar ksaca tart maya alm tr. Yaplan de erlendirmeler izgi film ve canlandrma filmlere ele tirel bir bak asyla baklmasn sa layacak, hem yeti kinlere hem ocuklara bu filmlere dair n fikir verecek niteliktedir. Anahtar Szckler: izgi film, canlandrma (animasyon), ileti.

Abstract Cartoons that address the imaginary world of children and activate their emotions have had the opportunity of technology in today's world in which there are rapid technologic developments and they have a new vision as animated movies in children's world. In this paper, the massages of two animations which are called 'Cars' and 'Happy Feet' are evaluated as samples. The messages that can be given as directly or implicitly are determined, their functions and representational ways are evaluated in a critical perspective and negative or positive reflections of the acquisitions which could be gained by children are discussed briefly. The assessments done have some qualifications that can make us look at cartoons and animations with a critical point of view and also give both children and adults foresights about them. Key Words: Cartoon, animation, message.

Giri Yzyllk bir gemi e sahip olan izgi filmler, ocuklarn hayal dnyalarna hitap etme, duygularn harekete geirme, onlar bir ynden e lenceli uygulama alanna srkleme ve di er ynden de e itim ortamnda nemli materyal olma sebebi ile ocuk edebiyatnn ierisinde de erlendirilmeye uygundurlar. Teknolojinin hzla ilerledi i gnmz dnyasnda, izgi filmler de bu geli meden nasibini alm ve bilgisayar tekniklerinin ileri derecede kullanm ile ocuklarn ya amlarnda, canlandrma filmler olarak yeni bir grnme sahip olmu tur. Televizyonlarda belirli zaman dilimlerinde ocuklara ynelik hazrlanan izgi film saatleri, bugn ba l ba na ocuk kanallarna dn m tr. ocuklara ynelik hazrlanan filmlerin sunuldu u sinema salonlarnda, yeti kin seyirci saysnn gnbegn artt da ortadadr. ocuklarla yeti kinlerin el ele vererek izledikleri ve her iki hedef kitleye ayn ynde, farkl zenginlikte kazanmlar sa layan izgi filmler; sevgiden saygya, toplum hayatndan hak ve zgrlklere, ileti imden bili im ve teknolojiye, ki isel geli imden al kanlklara vb. birok temaya ynelik iletiye sahiptir. ocuklarn ya dzeylerine gre de i mekle birlikte, onlarn zihinlerinde, duygusal ve ruhsal geli im dnyalarnda a a kan veya kma olasl ta yan her e it e ilim ve edinim, birok disiplince tart labilece i gibi, ocuk edebiyatnn dnyasndan beslenmesi ynyle de de erlendirilme gereklili i ta maktadr. izgi filmlerde ak ya da rtk biimde izleyiciye aktarlan onlarca amal ileti bulunmaktadr. Ancak di er basn yayn organlar gibi izgi film sektrnn de, reklam kaygs, getirim korkusu, kr ederek sisteme ayak uydurma abasnn glgesinden ne kadar uzak oldu undaki belirsizlik de ortadadr. Sahnede izleyiciye gsterilenle, sahne arkasnda ayn izleyiciden beklenen arasndaki bu arpk ili ki, ocuk edebiyat alannn gnmz dnyasnda ta nmak istendi i izginin de bir biimde gstergesi konumundadr.

301

izgi Filmler ve ocuk Edebiyat Tek tek resimleri ya da devinimsiz nesneleri gsterim srasnda devinim duygusu verebilecek biimde dzenlemek ve filme aktarmak (zn, 1981) olarak tanmlanan izgi film, reklam, her trl oyuncak, izgi romanlar, video kasetler, kahramanlarn kullandklar aralar, kahramann maketleri, nternet siteleri, taraf kulpleri, snrsz yiyecek ve giyecek maddeleri vb. ile bir btn olarak ele alnarak pazarlanmakta (Tan, 1991den Akt.: A karo lu, 2006) ve ocuklarn dnyasna girmektedir. izgi filmler, sinema ve televizyonun bir paras olmakla birlikte, grsel zellikler ve iletiler ta mas sebebi ile e itimin, szl ve yazl kaynaklarndan faydalanmas sebebi ile de ocuk edebiyatnn kullanm alanna dhil olmu tur. Hedef kitlesi do rudan ocuk olarak gzken izgi filmler, reklam kanal ile tketim sektrne sevk edilecek toplumda, yediden yetmi e ve farkl kategoride bulunan kitlelerin dnyasnda da yerini alm tr. Bu adan bakld nda, ocuk edebiyat sahasnda olu turulacak yazl, szl, i itsel ya da grsel her rnn, toplumun farkl katmanlarna yaylmas ve gnlk ya am iinde bir tketim malzemesi olabilmesi, ocuk edebiyatlarnn meydana getirdi i bu rnlerin topluma pazarlanabilme dzeyi ile ba lantldr. lkemiz iin byk bir geerlili i olmasa da dnya zerinde son yzylda yazlm birok ocuk edebiyat rnnn, zellikle izgi filmler kanal ile toplumda yaygnla t ve ba ta ocuk iin tketim arac olabilecek her tr malzemeye temel te kil etti i de nemli bir gerektir. Miki Fare, Donald Duck, Varyemez Amca, Ar Maya, Ay Yogi, Asterix, Atom Karnca, Temel Reis, Red Kit, Pembe Panter, Heidi, Pollyanna, eker Kz Candy, Casper, Voltran, He-man, Civciv Calimero, Transformers, rmcek Adam, Simpsons, Tom ve Jery, Snger Bob, Tweety, Garfield, irinler, Barbie, im ek Mcqueen vb. adn anamad mz binlerce izgi film kahraman, ocuklarn kullanm dnyasnda bulunan kalem, silgi, defter kab, ti rt, kazak, ayakkab, toka, tarak, oyuncak vb. tketim rnlerine reklam olarak yansm tr. zellikle Amerikan film endstrisinin dnya zerindeki pazarnda, izgi filmlerde yerini alm tr. Yukarda sayd mz onlarca film kahraman ba ta Amerikan sinemas vastasyla dnyaya yaylm tr. Film sektrnn olu turdu u pazar yannda, filmler vastasyla gerekle en kltr emperyalizmi de gz ard edilemeyecek bir gere i gz nne getirmektedir. lkemiz asndan de erlendirildi inde, ocuklarn dnyasnda i neden ipli e her noktada varl n gsteren izgi filmler, evrensel de erler yannda rtk iletilere sahip yabanc kltr unsurlarn da do rudan ya am alan ierisine ta maktadr. Bu aklamalar ocuk edebiyat ile izgi filmler arasndaki sarmal ili kiyi ve bunun yannda aralarnda kurulabilecek iki ba lanty su yzne karmaktadr. Evvela ocuk edebiyat ve izgi film arasndaki sarmal ili kiyi aklayalm. Son yzyl ierisinde dnya zerindeki farkl lkelerde ve farkl ku aklarda yeti mi milyonlarca insan, kendi dnemlerinin izgi film karakterleri ile e zamanda bym tr. Bunda gemi ten gnmze ba ta sinemann ve son dnemlerde de televizyonun etkisi byktr. ocuklarn dnyasna izgi filmlerle giren kahramanlarn neredeyse tamam bir vakit ocuk edebiyat malzemesi olarak yazl ya da grsel biimde piyasaya srlm rnlerdir. Yani izgi filmler, malzemelerini ncelikle ocuk edebiyat rnleri ierisinden temin etmektedir. ocuk edebiyat, izgi filmlere malzeme sa lama yannda, onlar zaman zaman ocuklarn e itiminde bir ara olarak kullanmaya da imkn sa lar. ocuk edebiyat ile izgi filmler arasndaki sarmal ili kiyi ise iki esas zerine ili kilendirebiliriz: 1. ocuk edebiyat rnleri ierisinde byk yank uyandranlardan bazlar izgi film sektrnn temel malzemelerini olu turur. 2. izgi filmler vastasyla sektrde zirveye oturan izgi film kahramanlar ve bunlarla birlikte olu an kurgular, yeni ocuk edebiyat rnlerinin olu masnda etkin rol oynar. Grld zere ocuk edebiyat ve izgi filmler arasndaki ili ki sarmal bir zellik ta maktadr. Sonu olarak, ocuk edebiyat ve izgi filmler arasndaki tamamlayc ili ki, ocuklarn dnyasna yeni rnler aktarmada te kil ve te vik meydana getirmektedir. ocuklarn dnyasna dhil olacak rnlerdeki edeb nitelikteki kurgularn, teknoloji aracl yla yeni bir gsterim kazanmas, bir adan edebiyat ve sinema alanlar arasnda ok disiplinlilik erevesinde cereyan eden etkile imin sonucudur. ocuk edebiyat rnlerinin nemli bir zelli i de sahip olduklar iletilerdir. leti (ana d nce), yazarn okurla payla mak istedi i asl d ncedir. retici metinlerde, yazarn savundu u, vermek istedi i d nce biiminde de tanmlanabilir (Sever, 2010: 140). Yazl ocuk edebiyat rnlerinde daha ok metinsel adan aktarlan ileti, izgi filmlerde a rl n ekseri grsel unsurlara ykler. letiler metinler kanal ile aktarlabilece i gibi grsel sunu ile de ocuklara sunulabilir. Metin trnn tahkiyeli ya da bilgilendirici tarz ta masna gre ieri i ve sunumu de i en ileti ocukla metinde takip etti i kahraman ya da fikir arasnda bir ba kurar. ocuk okudu u ya da izledi i kahraman hareketleri, 302

konu malar vb. zellikleri ile yer yer zmser. Yazl ocuk edebiyat rnlerindeki grsel ve metinsel unsurlarn a rl , ocu un geli im seviyesi do rultusunda orann de i tirir. Yazl rnlerde, seviyeyle birlikte metin artar, grsel unsurlar azalr. Grsel unsurlarla metin arasndaki bu de i ken oran, iletilerin zamanla grsel unsurlardan metinsel unsurlara ta nmasna vesile olur. Grsel unsurlara yazarlar vastasyla ve izerler tarafndan dhil edilen iletiler, sinema sektrnde animasyon (canlandrma) kanal ile ok daha etkin bir seviyeye ula r. ocu un yazl rnde takip etti i kahraman, izgi filmler aracl yla canlanr ve hareket kazanr. letilere byk bir devinim kazandran animasyon, iletilerin aktarm srecini de ferahlatr. Ancak bu ferahl n yannda, yukarda szn etti imiz ocu un tketim dnyasn da de i tirir. Metinler ierisinde ocu un hayal gcn de kullanarak zihninde canlandrd kahramanlar, grsel kanal ile bir ynde ocu un hayal dnyasndan kar ve gere e dn r. Bir zaman sonra tketim sektr aracl yla, ocu un ya am dnyasnn tamamna kar r. ocuk, beslenme ve okul antasnda, barda nda, defterinin ve kitabnn kabnda, ayakkabsnda, elbisesinde, yata nda, yorgannda, odasnn duvarnda, oyuncaklarnda, bilgisayarnn masast temasnda ve daha birok yerde bulunan kahraman ile hemhl olur. ocuk, kahramanna zenir ve onun gibi olma u ra na girer. Onun gibi konu ur ve davranr. ocu un kahraman zmsemesi, film iinde kurgu olu turan temel iletilerle de birle ir ve sonu olarak ocukta kahraman vastasyla ve grsel iletilerin etkisiyle ii sanal d reel bir ya am dnyas olu umu ba lar. ocuktaki bu ya am dnyasnn olu umunda, szl ve grsel enformasyonun etkisi byktr. nternet ve TV ba ta olmak zere gnmz elektronik medyasnn ocuk zerindeki etkisi, toplumsalla ma, kltr aktarm, tketim kltr vb. unsurlar asndan ara trlmaya aktr. Sinemada, son yllarda zirve yapan canlandrma (animasyon) sektr de ocuklarn ya am dnyasnda, zellikle ocuk adna toplumsal, psikolojik ve zihinsel ynlerden yapt olumlu/olumsuz etkilerle de erlendirilecek durumdadr. Ara trmamz, ocuklarn grsel medyada takip ettikleri izgi filmleri de erlendirme zerine kurulmu tur. Zira ocuklar asndan grsel medya iinde en nemli yer tutan tercih izgi filmlerdir. Cesur ve Paker (2007: 114), kz ve erkek rencilerden e it olarak setikleri 454 ki i zerinde yaptklar ara trmada, ocuklarn %90,7sinin TVde en ok izgi film seyretmekten ho landklarn belirtmektedir. Ama Bu al mann amac, ocuklara ynelik hazrlanan izgi filmlerin, do rudan ya da rtk olarak kazandrmaya al tklar iletileri tespit etmek, bunlarn i leyi ve sunum biimlerini, ele tirel bir gzle de erlendirme altna almak ve ocukta bu ynde ortaya kabilecek kazanmlarn, olumlu ve olumsuz yansmalarn ksaca tart maktr. Yntem Bu al mada betimsel tarama yntemi kullanlm tr. Ara trmann rneklemini Arabalar, Ne eli Ayaklar adl iki canlandrma filmi olu turmaktadr. Bu filmlerden elde edilmi malzeme zerinde tespit edilen iletiler, aktarm biimlerine gre snflandrlm ve ara trmann amac do rultusunda de erlendirilmi tir. Bulgular ve Yorum 1. Arabalar 2006 ylnda ekilen film, ukala ve aylak bir yar arabas olan im ek Mcqueenin gerek dostlu un, sevgi ve gvenin ne oldu unu anlamasna dair bir kurguyu iermektedir. Kendinden ba ka hibir eyi nemsemeyen bencil, dik kafal, ukala ve hrsl ama ok yetenekli bir yar arabas olan im ek Mcqueen, tekrar dzenlenecek piston kupasna katlmak zere Californiaya giderken, kendini ta yan ekiciden kayar ve kaybolur. ekicisi Mack bulmak isterken yolu kar trr ve artk nn yitirmi olan Radyatr kasabasna varr. ok hzl gitti i iin onu durdurmak isteyen kasaba erifinden kamaya al an im ek Mcqueen, kasabann yolunu bozar ve tutuklanr. Mcqueen, kasabann gzel, alml ve zeki avukat Sallynin ynlendirmesiyle, gemi zamanlarn en nl yar arabas olan ve herkesten habersiz kasabada yarglk yapan Doc Hudson tarafndan yolu tamir etme cezasna arptrlr. im ek Mcqueen ilk gnlerde al mak istemez. nl bir yar arabas oldu u iin insanlardan ilgi bekler. Bir sre sonra gzel avukat Sallyyle aralarnda duygusal bir yaknlk ba lar. Pasl bir araba olan Mater ile dost olur. Kasabada arabalarn birbirlerine kar olan sevgi ve gvenlerini fark etmeye 303

ba lar. Radyatr kasabasnn sakinleri, yerle im yerlerine eski cazibesini kazandrmak iin u ra hlindedirler. im ek Mcqueen ilk gnlerde Californiadaki yar a yeti ebilmek iin acele bir ekilde al r. im ek, yarg Doc Hudsonun gemi zamanlarn en nl yar arabas olan ve st ste piston kupas kazanan Hudson Hornet oldu unu bir tesadf sonucu renir. Ancak Doc Hudson yar lardan, zaferlerden ve ihtiraslardan uzakla m , vefaszl a u rad iin eski dnyasna oktan ksm tr. Kazand kupalar onun iin bo bir ksedir. im ek Mcqueen bu duruma nce anlam veremez. Btn dnya im ek Mcqueenin kayboldu unu ya da karld n zannetmektedir. Yarg Doc Hudson, im ek Mcqueenin kendini if a edece ini bildi i iin gizlice onun kasabada bulundu unu haber verir. im ek Mcqueen, Californiadaki yar a katlmak iin kasabadan alnr ve gtrlr. Mcqueen yar a ba lar. Bencil bir araba olarak bilindi i iin yardmc eleman bulamaz. ekicisi Mackin deste i ile yar srdrr. Bir sre sonra kasabadaki dostlar ve yarg Doc Hudsonun ona yardm etmek iin yar alanna geldiklerini grr. Kral, Chick Hicks ve im ek Mcqueen lgnca yar maktadrlar. Her zaman im eki taklit eden Chick Hicks hile yaparak Kral yar d brakr. Birinci olarak yar srdren im ek Mcqueen, Kraln bu duruma d mesini kabullenemez. nemli olan eyin yar kazanmak olmad n fark eder ve Krala yardm ederek yar bitirmesini sa lar. Bu arada Chick Hicks da yar kazanr. Ancak im ekin davran herkes tarafndan takdir edilir. Chick Hicks kupay alr. Fakat tm arabalarn gznde asl ampiyon, onurlu davran yla, gnlleri fetheden im ek Mcqueendir. Arabalar, kresel pazarda byk kazan olu turmas yannda farkl sektrlere ait rnlerin pazarlanmasna katk sa layan canlandrma filmlerine iyi bir rnektir. Oyuncak ve krtasiye ba ta olmak zere tekstil, mobilya ve dekorasyondan gda sektrne kadar birok kolda yer alan tketim rnlerinde Arabalar filminin ba ta im ek Mcqueen olmak zere Mater, Sally gibi kahramanlarn grmek mmkndr. Film, Amerikan toplumunun farkl tiplerini barndrmaktadr. Ayta (2009:12) hippi, muhafazakar-militarist, ta ral, kentli, talyan asll, avukat, araba tamircisi vb. farkl tiplerin grld filmdeki karakterlerden hibirinin retici zellikte olmad n belirtir. Hizmet sektrnn bir paras olan kahramanlardan bir ksm otel i letir, benzin ve lastik satar, araba tamir eder, bir ksm hippi tipleriyle yollarda cirit atar, bazlar nl yar arabalarna zenip pe lerinden ko ar ancak hibiri retim yapacak bir faaliyette bulunmazlar. Arabalar filminde aktarlmak istenen temel iletiler unlardr: Bencil olmama: Dost sahibi olan insan bencil de olamaz. Yardmla ma: Ba ar birlikte hareket etmeyle ve takm al mas ile sa lanr. Gven: Verdi in sz tutmalsn. Ba ar: Yar mak sadece kazanmak de ildir. Yzeysel olarak incelendi inde bu iletilerin yannda dostluk, payla m, fedakrlk gibi de erleri de aktaran Arabalar filminin, derin yapsna bakld nda farkl manzaralarla kar la mak mmkndr. Bu do rultuda, Arabalar filminin n plandaki kahramanlarnn filmde neyi temsil ettiklerini ve rtk ynde ne tr mesajlar verdiklerini de erlendirmek yararl olacaktr. Filmin ana kahraman im ek Mcqueen, ba ary temsil etmekte ve kendini kusursuz bir hz ve aerodinamik arac olarak tantmaktadr. Bencil, mark ve kibirli davran lar zamanla payla mc, a rba l ve ho grl bir hle dn m tr. im ek, gerek ba arnn kupa kazanmak de il gnl kazanmak oldu unu dostlar sayesinde renmi tir. Bu edinimde asl rol sahibi, kasaba yargc olan Doc Hudsondur. Sally, filmde zeky temsil etmektedir. Gemi i lgnlklarla dolu, hzl bir ya amn iinden gelen bu gzel avukat durgunla tran ve ya amn gerek ynn grmesini sa layan ana karakter yine kasaba yargc olan Doc Hudsondur. Mater, kendi ile bar k (olmak zorunda) olan ve kabulleni i temsil eden bir karakterdir. Pasldr ama mutludur. Ona verilen grevleri yapar ve hlinden memnundur. Materdaki bu memnuniyetin sa laycs yine Doc Hudsondur. erif, Amerikan otoritesini temsil etmektedir. O, sorumlu oldu u kasabasnda kurallar kimseye i netmez. Kasabasn sahiplenmi tir ve bu sebeple onu Benim kasabam olarak tanmlamaktadr. erifteki bu mutlak otoritenin dayana , filmin derin yapsnda rtk olarak gc gsterilen yarg Doc Hudsondur. Gerek ad Hudson Hornet olan Doc Hudson ise Bilge Amerikaly ve adaleti temsil etmektedir. Gerek bir Amerikan otomobilidir. Yarglk grevi ondadr. O adaletin sa laycsdr. Her konuda hnerlidir. Hudson Hornet bir Amerikan bilgesidir. O bu bilgeli e tecrbeleri ile gelmi tir. Ancak kat oldu u kadar irin, yufka yrekli oldu u kadar acmaszdr da. Kasabasna zarar verecek herkesin kar sndadr, refahn ve adaletin bekisidir.

304

Grld zere, Arabalar filminin yzeysel yaps ile derin yaps arasnda bir uurum vardr. mark Amerikal rolndeki im ek Mcqueen, arada bencil olup hatalar yapsa da en ba arl yar arabasdr. Kimse bir Amerikaldan daha ba arl olamaz. Sally bu ba arnn tamamlaycsdr. Zavall Mater ise pasl olsa da hlini gnl ile kabullenmi bir aratr. Amerikan adaletinin kanatlar altnda pasl olsanz da mutlusunuzdur. erif ve Doc Hudson Amerikan yapm arabalardr ve tam olarak Amerikallardr. Amerikan bilgesinin sznden ve izinden gitmezseniz sizi cezalandracak bir erif her zaman hazrdr. Filmin derin yapsnda, izleyicilere rtk olarak benimsetilmek istenen iletiler, maalesef kreselle me ad altnda Amerikan emperyalizminin me rula trlmasndan ba ka ey de ildir. 2. Ne eli Ayaklar 2006 ylnda yaplan film, ark sylemeyi beceremeyen ancak mthi step dans yapabilen Mumble adl bir penguenin maceralarn anlatmaktadr. Filmin ana konusu, Antartika blgesinde insanlarn yapt uursuz balk avnn penguenlerin dnyasn ne ekilde etkiledi idir. Memphis, gzel sesli Norma Jeane kalbinin arksn syleyip, ona e olmay ba arr. iftin bir ocuklar olacaktr. Baba Memphis yumurtay ta r ve korur. Anne Norma Jean balk avna gider ve di er penguenlerle dner. Geldi inde yavrular yumurtadan km tr. Adn Mumble koyarlar. Ancak bu ok farkl bir penguendir. Ayaklarn srekli titretmekte ve dans etmektedir. Mumblen bu davran lar, babas da dhil olmak zere penguen toplulu u tarafndan normal kar lanmaz. Anne Norma Jean bunu sevimli bir al kanlk olarak grmek ister. Mumble bymeye ba lar. Ancak kalbinden gelecek arky sylemek yerine srekli dans etme arzusu ta r. ark sylemeyi bir trl beceremez. Arkada lar arasnda herkes Mumble d larken, ocuklu undan beri yakn olduklar ve ok gzel ark syleyen Gloria ona sevgi besler. Penguenler balk bulmakta byk glk ekmektedir. Kabile reisi Ya l Noah, Tanr Ulu Guenin penguenleri cezalandrd n d nmektedir. Ancak Mumble, ba tan beri balk ktl nn sebebinin ba ka bir ey oldu unu hisseder. Mumble, bir martnn aya nda ve Adele penguenlerinin bilgesinin bo aznda plastik bir halka grr. Bunu yabanclarn takt n renir. Yabanclar ise insanlardr. Mumble, balklarn yok edilmemesi hususunda yabanclarla konu mann iyi bir fikir oldu unu d nr. Adele penguenlerinden olan dostlar ile kabilesine gelir. Dans ederek di er penguenleri ona ayak uydurmaya davet eder. Ancak kabilenin yneticileri bu grnty ho kar lamaz ve yabanclar diye bir eyi kabul etmezler. Ya l Noah balk ktl nn sebebini Mumblein u ursuzlu una yorar ve onu topluluktan uzakla trr. Mumble kararl bir ekilde okyanusa gider ve kaybolana kadar yzer. Kyya vurmu bir hlde uyanr. nsanlarn ya ad blgeye gelmi tir. Onu Marine World adl bir deniz parkna koyarlar. Konu malarn insanlar anlamaz. Bir sre sonra delirmeye ba lar. Ancak bir ocuk onu dans ederken izler ve Mumble yapt dans sayesinde insanlarn dikkatini ekmeyi ba arr. Mumble srtnda bir izleme cihaz ile kabilesine geri dner. Onlara her eyi anlatr. Kimse inanmak istemez. Gloria srtndaki izleme cihazn fark eder ve Mumble ile dans etmeye ba lar. Mumble tm penguenleri dansa a rr. Bu ekilde insanlara sorunlarn anlatabileceklerdir. Herkes onlara ayak uydurur. Filmin son sahnesinde insanlar gzkr. A r avlanmann penguenlerin hayat dzenini bozdu unu anlam lardr. Filmin aktard temel iletiler unlardr: Azim: Zafere giden yol denemekten geer. Asla pes etme. nan: nanan insan her eyi ba arr. Ho gr: nsan oldu u gibi kabul edilmelidir. Benlik: inizden gelen ses gerek ki ili inizin olu masnda nemlidir. Bilimsellik: Sorgulama olmadan kabul de olmaz. Film temel olarak iki noktaya odaklanm tr ve iletiler de bunlardan hareketle izleyiciye sunulmu tur: evre bilinci. Din ve nesiller arasndaki uurum. Filme gre insanlar do aya zarar vererek, do a iindeki canllarn besin zincirlerini alt st etmektedirler. Penguenler, insanlarn yapt a r av sebebiyle yiyecek problemi ya amaktadr. Kabile reisi Ya l Noah penguenlerin ya ad balk skntsn Ulu Guenle ili kilendirme ve din aklamalarn kabiledeki penguenlere kabul ettirme gayretindedir. Kabile yneticileri, tabula trdklar de erler ile 305

farkl olan her eye kar dr. Tutumlar dogmatiktir. Mumble cesareti sayesinde, insanlara do adaki besin dengesini bozduklarn fark ettirmi ve balk ktl nn din unsurlarla ya da Ulu Guenle de il insanlarla ilgili oldu unu kendi kabilesine ispat etmi tir. Mumble, tabula m din inanlarn ve tutumlarn farklla mas gerekti ini kolonideki tm penguenlere de gstermi tir. Ancak filmin ana kahraman Mumble, ara ara dostlarndan yardm alsa da ba arya tek ba na ula m tr. Filmde bireysel ba ar yer yer n plana karlmaktadr. Sonu Sonu olarak unlar sralayabiliriz: Doksanl yllarda retilen ve o u bilinen masallarn, halk yklerinin uyarlamalar olan Disney animasyonlarn inceleyen Artz (2002den Akt.: Ayta, 2009: 12), bu filmlerde ana karakterlerin elitler, egemen snfn yeleri oldu unun, di erlerinin ise yk boyunca pasif kald nn altn izmekte ve bu hikayelerde snflar aras gei in mmkn olmad n belirtmektedir. 2000 sonras yapmlarda ise aksine alt tabakadan ya da toplumsal hayatta d lanan kesimlerden gelen karakterlerin bireysel ba arlarna dair yklere daha fazla yer verildi i grlmektedir (Ayta, 2009: 12). Son on yln canlandrma filmlerinde ortaya kan bu duruma, zellikle Ne eli Ayaklar filminde rastlanmaktadr. Arabalar filminde im ek Mcqueenin bireysel ba ars n plana karlm tr ancak im ekin dostlarndan ald yardm da grnrdedir. Ne eli ayaklar filmi ise tamamyla Mumblen bireysel ba ars zerine kurgulanm tr. Yeti kinleri seyirci kitlesine dhil edebilmek iin canlandrma filmlerde ayr bir e lence sreci olu turulmakta ve zellikle argo dil kullanmna giri ilmektedir. Grsel karelerde animasyon filmlerinin teknolojik destekleri ile yaratlan yer yer baya sahneler de filmlerde mevcuttur. Ne eli Ayaklar filminde Mumblen Adele penguenleri arasnda edindi i dostlarnn argo sylemleri buna rnek gsterilebilir. Filmlerdeki kahramanlarn ya am dnyas, retimden ok hizmete yneliktir. zellikle Arabalar filmindeki kahramanlarn sahip olduklar meslekler, Amerikan toplumunun tipik hizmet kadrosudur. Toplumun alt kesiminde yer alan tipler, filmlerde bir adan renilmi kabullenme durumuna sahiptir. Herkes hlinden memnun olmak durumundadr. Arabalar filmindeki Mater karakteri bu hususu desteklemektedir. Filmlerde aktarlan temel iletiler, yzeysel bak as ile de erlendirildi inde insanlk ve dnyann gelece ine ynelik olumlu zellikler gstermektedir. Ancak filmlerin derin yapsnda, sistemi meydana getiren kresel glerin hareket alann ve dnya zerindeki etkilerini me rula trma gayretine rastlanlmaktadr. Son olarak unlar da ekleyebiliriz: Sistemin kendisinin hazrlad canlandrma filmler, yer yer sistemi ele tirmekte ancak asl hedeflerini sistemin ayakta durabilmesi ve devamn sa layabilmesi zerine kurmaktadrlar. izgi ve canlandrma film sektr, Amerikan film endstrisinin dnyada byk bir pazar elde etmesinde ok etkili olmu tur. Filmlerin birka haftalk gsterim kazanlar yz milyon dolarlarla ifade edilmektedir. izgi ve canlandrma filmlerin kahramanlar sayesinde olu an reklamlar, tketim malzemesi sektr iin bulunmaz bir nimettir.

KAYNAKA A karo lu, Belgzar (2006) iddet eren izgi Filmlerin lk retim Dnemi ocuklarnn Resimleri zerine Etkileri. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Ankara: Gazi niversitesi E itim Bilimleri Enstits. Ayta, ren Dicle (2009) Hollywoodun Kapitalist Masallar: 2000lerin Canlandrma ocuk Filmlerinde Snf ve Mlkiyet li kilerinin Temsili. al ma Ortam. 106 (9-10), 11-13. Cesur, S. ve Paker, O. (2007) Televizyon ve ocuk: ocuklarn TV Programlarna li kin Tercihleri. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. 6(19), 106-125. zn, Nijad (1981) Sinema ve Televizyon Terimleri Szl . Ankara: TDK Yaynlar. Sever, Sedat (2010) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar.

306

OCUK EDEB YATI ALANINDA YAPILAN L SANSST TEZLER N NCELENMES

Ar . Gr. Zeliha BAYAZIT Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Edebiyat, adna insan ve ya am denilen gerekli in de i ik boyutlarndan rnekler sunan bir gzel sanat daldr. ocuk edebiyat da edebiyatn bir parasdr ve ocu un geli iminde, insan ve ya am tanmasnda nitelikli ocuk kitaplarnn nemi yadsnamaz. 20.yyn ba nda ocuk edebiyat varl ndan tam anlamyla sz edilemezken, gnmzde ocuklar iin yazlan metinler bilimsel olarak incelenmekte, metnin yaps ile ocu un dzeyi arasnda ortak nokta bulunmaya al lmaktadr. Bu al mann amac; ocuk edebiyat alannda yaplm olan lisansst tezlerin analizini yapmak ve bu konuyla ilgili yaplacak olan di er al malara yeni bir bak as sa lamaktr. Tarama modelinde desenlenen bu al mada tezler, niversitelere, enstitlere, yapl yllarna, lisansst dzeylerine, ara trmaclarn cinsiyetine, dan manlarn unvanna, a rlkl olduklar konulara, kullanlan ara trma teknikleri ve veri toplama aralarna gre gruplandrlarak incelenmi tir. Ara trma evrenini, Trkiyede 2010 yl sonuna kadar ocuk edebiyat alannda tamamlanm ve YK Dokmantasyon Merkezine ula trlm lisansst tezler olu turmu tur. Evreni olu turan tezlerin tamamnn incelenmesi hedeflendi i iin, bir ba ka deyi le kendini rnekleyen evren sz konusu oldu u iin, ayrca rneklem olu turma yoluna gidilmemi tir. al mada elde edilen veriler betimsel istatistik teknikleri ile zmlenmi tir. Ara trmada elde edilen sonularn; ocuk edebiyat alannda yaplan tezlerin yukarda dile getirilen boyutlarna ili kin toplu bilgiler vermesi asndan lisansst al ma yapacak olan renciler ile ilgili retim elemanlarna katk sa layaca d nlmektedir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, lisansst tezler.

Abstract Literaturewhichpresents various examples of the fact called as human and life is a kind of fine arts branch. Child literature is also the part of literature and it is undeniable that well qualified child books has a vital importance in child development and childs perception about life and human. On the other hand at the begining of 20th. century it was not possible to talk about child literature with its full extent, whereas today texts written for the children are being scientificially studied and tried to be found a common point between text structure and child level.The purpose of this study is to analyze master theses in child literature and to provide a new point of view for another studies which will be done about this subject. Theses which were going to be designed in scanning model in this study were analyzed by grouping according to the universities, the institutes, the years when they are done, master levels, the gender of the researchers, degrees of the academic advisors, the subjects what they are most related to, the research techniques used, and data collection instruments. The research universe was consist of master theses which are completed in the field of child literature until the end of 2010 in Turkey and accessed to the Council of Higher Education Documentation Center. As all of theses will be analyzed, in other words the universe examples itself is point at issue, to constitute sampling again will not be a way. In this study the obtained data was analyzed by the descriptives statics techniques. The results which will be gained in the research are thought to contribute to the students and concerned academicians who will do master research in the field in terms of giving collective information about the sizes uttered above of theses done in the field of child literature. Key Words: Child literature, master theses.

Giri Dil, insanlar arasnda ileti imi sa layan ve bireyin toplumla btnle ip kendini ifade edebilmesinde rol oynayan nemli bir aratr. Bireysel ve toplumsal ya antnn da yanstcs ve yaratcs olan dil, ki ilerin ya amlarn dzenleyen, onlar bir arada tutarak milletle me izgisine ta yan, d nmeyi, anlamlandrmay ve anlamlandrlann aktarlmasn sa layan bir beceridir (Girmen vd., 2010). Bir anla ma ve aktarma arac olan dilin renimi de etkili bir anadili retimiyle sa lanabilmektedir. Anadili, insann iinde do up byd aile ya da toplum evresinde ilk rendi i dildir (Vardar,1980) ve insann bilinaltna inerek toplumla en gl ba larn olu turmaktadr (Aksan,1990).

307

Birey, evresini, evresinde geli en olaylar kendince alglamakta ve anadilinde olu mu kavramlarla anlatmaktadr (zbay ve Tay i, 2011). Bu adan bakld nda, ocukluktan ba layarak insann btn hayat boyunca duygu, d nce ve hayal dnyasnn geli mesinde, do ru de erlendirmeler yapabilmesinde, duygularnn terbiye edilmesinde, estetik zevkinin geli ip olgunla masnda, topluma uyum sa lamasnda etkili bir ara (Karaku , 2000: 33) olan anadilinin, kurallarna uygun bir ekilde renilmesi ve retilmesinin nemi de artmaktadr. Anadilini bir st dil olarak kullanabilme becerisinin geli mesinde edebiyat retimi ok nemli i levlere sahiptir. Edebiyat, ocu un dil geli iminde ve dil geli imini hzlandrmada nemi yadsnamayacak bir aratr. Dil ve ki ilik geli imi iin kk ya lardan itibaren ocu un edebiyatla btnle tirilmesi gerekir. nk edebiyat, ki ilik ta yan sanatlarn zellikleri ile yo rulmu eserlerle u ra r (Karaalio lu 1980den Akt.: Dellal, 2007) ve yaznsal de eri olan bir rnn de a r m gc yksek olur: D ndrr, hissettirir. Bu nedenle edebiyatn ocu un hayatna girmesi gerekir (Dellal, 2007). Sever (2003)e gre ocuk kitaplar okulncesi dnemden ba layarak dilsel becerilerin edinilmesi srecinde ocuklara zenginle tirilmi bir dil evresi yaratan nemli de i kenlerden biri olarak de erlendirilmektedir. ocuklarn dil ve anlatmlarnn geli ip zenginle mesinde ba arl ocuk edebiyat (yazn) rnlerinin katklar yadsnamaz. Bu rnler, okuma zevki vermenin yan sra, de erler arac ve bilgi kayna olma, onlarn ya amlarnn ba ka ynleriyle ilgili davran nerilerinde bulunma konusunda da ocuklar etkilemektedir (Frchette,1993ten Akt.: Aslan, 2007). ocuk edebiyat, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel ad (Sever, 2003: 9) olup ocuklarn byme ve geli melerine; hayal, duygu ve d nce yeteneklerine, zevklerine hitap eden, e itilirken e lenmelerine katkda bulunan szl ve yazl verimlerin tamamn kapsamaktadr (Yaln ve Ayta , 2002). ocuk edebiyat da yeti kinler iin retilen edebiyat trleri gibi her eyden nce bir edebiyattr; ancak hedef kitlesi ok daha zel ve farkldr. Bu yzden ocuk edebiyatnn zerinde titizlilikle durulmas gerekir (Dilidzgn, 2003). Alandaki al malarn niteli inin srekli olarak sorgulanmas, var olan durumun ortaya karlmas, nitelikli hale getirilebilmesi konusunda lisansst tezlere byk sorumluluklar d mektedir. nk tez al malar uygulama, retim sreci, yntem, veri toplama aralar, yurt iinde ve d nda yaplan al malar gibi pek ok konuda geni , kapsaml ve gvenilir bilgilere ula lmasn sa layan en nemli kaynaklardr. Bu nedenle lisansst ara trmalarn bu sorumluluk bilinci iinde desenlenmesi, uygulamaya konmas, sonularnn rapor edilmesi gerekmektedir (Kola, 2008). Trkiyede yrtlen ve ocuk edebiyatn konu alan tezlerin bir al mada toplanmas ve bu tezlere ili kin bilgilerin (yapld niversite, enstit, yapl yll, lisansst dzeyi, ara trmaclarn cinsiyeti, dan manlarn unvanlar, a rlkl olduklar konu, yntem, kullanlan ara trma tekni i, veri toplama aralar) sunulmas, ocuk edebiyat alannda al an ki ilerin gerekli bilgilere ula masn kolayla tracaktr. Ayrca byle bir al ma, ara trmaclara henz ele alnmam ya da ara trlm konularda eksik kalm ynler konusunda ynlendirici bilgiler sunmas asndan da nemli grlmektedir. Bunlara ek olarak, ortak zellik gsteren al malarn benze en ve farklla an ynlerinin ortaya konulmas, al malara ili kin farkl bir bak as kazandrarak ileride yaplacak ara trmalara k tutabilecektir. Yntem Ara trma Modeli Ara trma; gemi te ya da halen var olan bir durumu oldu u ekliyle betimlemeyi amalayan tarama modelinde desenlenmi tir (Karasar, 1999: 77). ocuk edebiyat alanndaki tezler incelenerek belirli ltler (yapld niversite, enstit, yapl yll, lisansst dzeyi, ara trmaclarn cinsiyeti, dan manlarn unvanlar, a rlkl olduklar konu, yntem, kullanlan ara trma tekni i, veri toplama aralar) asndan analiz edilmi tir. Dokman incelemesi tekni inden yararlanlm tr. Ara trmada, analiz tekniklerinden ierik analizi uygulanm tr. erik analizi ierisinde yer alan frekans analizi ve yzde ile zmlemeler yaplm tr. Evren ve rneklem Ara trma evrenini, Trkiyede 2010 yl sonuna kadar ocuk edebiyat alannda tamamlanm ve YK Dokmantasyon Merkezine ula trlm lisansst tezler olu turmu tur. Evreni olu turan tezlerin tamam incelendi i iin, bir ba ka ifadeyle kendini rnekleyen evren (ilenti, 1984) al ma evreni olarak kabul edilmi tir. 308

Verilerin Toplanmas ve Analizi Ara trma verilerinin toplanmas amacyla ncelikle alan yazn taramas yaplm ve kuramsal blm olu turulmu tur. Daha sonra ocuk edebiyat veocuk yazn anahtar szckleri kullanlarak internet ortamnda YK Tez Merkezinde ilgili tezlerin taramas yaplm tr. Tarama sonunda alanla ilgili toplam altm be tez belirlenmi , bu tezlerin knye bilgileri alnm , yirmi tez d nda btn tezlere internet ortamnda YK Tez Merkezinden tam metin olarak ula lm tr. nternet ortamnda sadece knye bilgileri verilen yirmi tez ise eri ime ak olmad ndan ve tez merkezinin de kapal olmasndan dolay bu al mann kapsam d nda braklm tr. Bu nedenle ara trma krk iki tez ile snrlandrlm tr. Verilerin zmlenmesi Tarama modelinde desenlenen ve dokman incelemesi tekni inden yararlanlan bu al mada elde edilen veriler, tezlerin yapld niversite, enstit, yapl yllar, lisansst dzeyleri, ara trmaclarn cinsiyeti, dan manlarn unvanlar, a rlkl olduklar konular, kullanlan ara trma teknikleri ve veri toplama aralar asndan frekans ve yzdelerle yorumlanm tr. Bulgular ve Yorumlar Ara trma sonucunda elde edilen bulgular ve yorumlar a a daki ba lklar altnda tek tek ele alnmaktadr. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Yapldklar niversitelere Gre Da lm ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin yapldklar niversitelere ili kin bulgular izelge 1de verilmektedir.

izelge 1. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Yapldklar niversitelere Gre Da lm niversite stanbul Afyon Kocatepe Ankara Gazi anakkale Onsekiz Mart Dokuz Eyll Abant zzet Baysal Hacettepe Ondokuz Mays Sakarya Seluk Yznc Yl Atatrk Bo azii Erciyes Erzincan Gaziosmanpa a Pamukkale TOPLAM YL: Yksek Lisans Dr: Doktora YL 5 4 4 3 3 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 39 Dr 1 1 1 3 Toplam 6 4 4 4 3 3 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 42

izelge 1e gre stanbul niversitesinin 6 tez ile ilk srada yer ald grlmektedir. Bunu 4er tez ile Afyon Kocatepe, Ankara ve Gazi, 3er tez ile anakkale Onsekiz Mart ve Dokuz Eyll, 2 er tez ile Abant zzet Baysal, Hacettepe, Ondokuz Mays, Sakarya, Seluk ve Yznc Yl niversiteleri izlemektedir. Anadolu, Atatrk, Bo azii, Erciyes, Erzincan, Gaziosmanpa a ve Pamukkale niversitelerinde ise alanla ilgili 1er tez hazrland grlmektedir. Doktora dzeyinde yaplan ara trmalar asndan de erlendirildi inde ise stanbul, Gazi ve Dokuz Eyll niversitelerinde 1er tez

309

hazrland grlmektedir. 18 fakl niversitede ocuk edebiyat alannda lisansst dzeyde ara trma yaplm olmasnn alann geli imine katk sa lad d nlmektedir. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Yapldklar Enstitlere Gre Da lm ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin yapldklar enstitlere ili kin bulgular izelge 2de verilmektedir.
izelge 2. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Yapldklar Enstitlere Gre Da lm

Enstit Sosyal Bilimler E itim Bilimleri TOPLAM

Yl 31 8 39

Dr 1 2 3

Toplam 32 10 42

izelge 2de grld gibi, ocuk edebiyat alannda hazrlanan lisansst tezlerin enstitlere gre da lmna bakld nda; doktora dzeyinde, Sosyal Bilimler Enstitsnde 1, E itim Bilimleri Enstitsnde de 2tez hazrland grlmektedir. Sosyal Bilimler Enstitsnde 31 yksek lisans tezi ve 1 doktora tezinin yapld grlmekte iken E itim Bilimleri Enstitsnde bu say 2 doktora tezi ile 8 yksek lisans tezi olarak de i mektedir. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Yapldklar Yllara Gre Da lm ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin yapldklar yllara ili kin bulgular izelge 3de verilmektedir.
izelge 3. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Yapldklar Yllara Gre Da lm Yl 1989 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 TOPLAM F 1 1 1 3 5 6 5 9 11 42 % 2.38 2.38 2.38 7.15 11.9 14.29 11.9 21.43 26.19 100.0

izelge 3de grld gibi tezlerin yllara gre da lmna bakld nda 2010da on bir (%26,19); 2009da dokuz (%21,43);2007 de 6 (%14,29); 2006 ve 2008de be (%11,9); 2005de (%7,15); 1989, 1995, 2000 yllarnda ise birer (%2,38) tez tamamlanm tr. 2010 yl, en fazla lisansst tez hazrlanan yl olmu tur. 2010u srasyla 2009, 2007,2006 ve 2008, 2005, 1989, 1995, 2000 yllar izlemi tir. zellikle de 2000li yllardan sonra bu al malarn artarak devam etmi olmas, son dnemlerde ara trmaclarn ocuk edebiyat alanndaki al malara a rlk verdi ini gstermektedir. 20.yyn ba nda henz ocuk edebiyat varl ndan tam anlamyla sz edilemezken 2000li yllardan sonra bu alandaki al malarn artarak devam etmesi, ocuk edebiyat alannn seslendi i hedef kitle bakmndan ayr bir uzmanlk gerektirdi i d ncesiyle ili kilendirilebilir. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Lisansst Dzeylere Gre Da lm ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin lisansst dzeylere ili kin bulgulara izelge 4te yer verilmi tir.
izelge 4. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Lisansst Dzeylere Gre Da lm Lisansst E itim Dzeyi Yksek Lisans Doktora TOPLAM F 39 3 42 % 92.85 7.15 100.0

310

izelge 4te grld gibi ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin 39u (%92,85) yksek lisans, 3 (%7,15) de doktora dzeyindedir. Yksek lisans dzeyinde hazrlanan tezler doktora dzeyinde hazrlanan tezlerin 13 kat oranndadr. Bu bulgu alanda daha ok yksek lisans dzeyinde ara trma yapld n ve doktora dzeyinde al malara gereksinim oldu unu gstermektedir. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Ara trmaclarn Cinsiyetlerine Gre Da lm ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin ara trmaclarn cinsiyetlerine ili kin bulgulara izelge 5te yer verilmi tir.

izelge 5. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Ara trmaclarn Cinsiyetlerine Gre Da lm Cinsiyet Kadn Erkek TOPLAM Yl 23 16 39 Dr 1 2 3 Toplam 24 18 42

izelge 5te grld gibi, ocuk edebiyat alannda yaplm olan lisansst tezlerin ara trmaclarn cinsiyetlerine gre genel da lmna bakld nda, kadnlarn 24, erkeklerin ise 18 tez hazrlad grlmektedir. Lisansst dzeyler gz nnde bulunduruldu unda ortaya kan da lmda ise; kadnlar yksek lisans dzeyinde 23, doktora dzeyinde 1; erkekler ise yksek lisans dzeyinde 16, doktora dzeyinde 2 tez hazrlam tr. Elde edilen bulgulardan yola karak denilebilir ki, ocuk edebiyat alannda yksek lisans dzeyinde kadnlar, doktora dzeyinde de erkekler a rlkl olarak al m lardr. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Dan manlarn Unvanlarna Gre Da lm ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin dan manlarn unvanlarna ili kin bulgulara izelge 6 da yer verilmi tir.
izelge 6. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin Dan manlarn Unvanlarna Gre Da lm Dan manlarn Unvanlar Profesr Doent Yardmc Doent TOPLAM Yl 12 7 20 39 Dr 2 1 3 Toplam 14 7 21 42

izelge 6da grld gibi, ocuk edebiyat alannda yaplm olan lisansst tezlerin dan manlarn unvanlarna gre genel da lmna bakld nda, profesrlerin 14, doentlerin 7, yardmc doentlerin ise 21 tez ynetti i grlmektedir. Lisansst dzeyler gz nnde bulunduruldu unda ortaya kan da lmda ise; profesrler yksek lisans dzeyinde 12, doktora dzeyinde 2; doentler yksek lisans dzeyinde 7; yardmc doentler ise yksek lisans dzeyinde 20, doktora dzeyinde 1 tez ynetmi lerdir. Doentlerin doktora dzeyinde tez ynetmedikleri grlm tr. Elde edilen bulgulara gre, ocuk edebiyat alannda yksek lisans dzeyinde yardmc doentler, doktora dzeyinde ise profesrler a rlkl olarak tez al malarn ynetmi lerdir. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin A rlkl Olduklar Konulara Gre Da lm ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin a rlkl olduklar konulara ili kin bulgulara izelge 7de yer verilmi tir.

311

izelge 7. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin A rlkl Olduklar Konulara Gre Da lm Konu Yazar ve Yaptlar/Gr leri zerine nceleme eviri ocuk Edebiyat ve Tarihsel Sre Ders Kitaplarnn ocuk Edebiyat ltlerine Gre De erlendirilmesi ocuk Edebiyat Yaptlarnn ocu a Grelik Asndan De erlendirilmesi ocuk Edebiyat Trlerinin Szvarl na ve Szck retimine Etkisi ocuk Tiyatrosu ve Szvarl na Etkisi ocuk Edebiyat Yaptlarnn Okuma Geli imine Etkisi ocuk Edebiyat Yaptlarnn Dinleme Geli imine Etkisi ocuk Edebiyat Yaptlarnn Arketipi Ele tiri Kuramna Gre ncelenmesi ocukluk Felsefesi ocuk Edebiyatnda iir ocuk Edebiyatnda Engellilerin Temsili ocuk Edebiyat rnlerinin Yabanc Dil retimine Etkisi ocuk Edebiyat rnlerinin Konusal ve Saysal Analizi ocuk Edebiyat rnlerinde E itimbilimsel Gstergeler Sosyal Bilgiler Derslerinde ocuk Edebiyat rnlerinden Yararlanma TOPLAM f 13 6 5 3 3 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 42 % 30.95 14.29 11.9 7.15 7.15 4.76 2.38 2.38 2.38 2.38 2.38 2.38 2.38 2.38 2.38 2.38 100.0

ocuk edebiyat alannda hazrlanm olan lisansst tezlerin konulara gre da lmndan elde edilen bulgular izelge 7de grlmektedir. Elde edilen bulgulara gre, alanla ilgili yaplan tezlerden 13 (%30,95) ocuk edebiyat yazarlar ve yaptlar/gr leri zerine incelemeler, 6 s (%14,29) eviri ocuk edebiyat ve tarihsel sreci, 5i (%11,9) ders kitaplarnn ocuk edebiyat ltlerine gre de erlendirilmesi, 3er (%7,15) tanesi ocuk edebiyat yaptlarnn ocu a grelik asndan de erlendirilmesi ile ocuk edebiyat trlerinin szvarl na ve szck retimine etkisi, 2si (%4,76) de ocuk tiyatrosu ve szvarl na etkisi konularnda yaplm tr. ocuk edebiyat yaptlarnn okuma geli imine etkisi, ocuk edebiyat yaptlarnn dinleme geli imine etkisi, ocuk edebiyat yaptlarnn Arketipi Ele tiri Kuramna gre incelenmesi, ocukluk felsefesi, ocuk edebiyatnda iir, ocuk edebiyatnda engellilerin temsili, ocuk edebiyat rnlerinin yabanc dil retimine etkisi, ocuk edebiyat rnlerinin konusal ve saysal analizi, ocuk edebiyat rnlerinde e itimbilimsel gstergeler ve sosyal bilgiler derslerinde ocuk edebiyat rnlerinden yararlanma konularnda ise 1er (%2,8) tez hazrland grlm tr. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerde Kullanlan Ara trma Yntemlerine li kin Bulgular ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerde kullanlan ara trma yntemlerine ili kin bulgulara izelge 8de yer verilmi tir.
izelge 8. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerde Kullanlan Ara trma Yntemleri Yntem Nitel Dokman ncelemesi Tarama Modeli Alan Ara trmas Betimsel Yntem & Gr me erik zmlemesi Tarihsel Yntem Nicel Kontrol Gruplu n Test-Son Test Kontrol Gruplu Son Test TOPLAM f 39 25 9 2 1 1 1 3 2 1 42 % 92.85 59.52 21.42 4.77 2.38 2.38 2.38 7.15 4.77 2.38 100.0

izelge 8de grld gibi, ocuk edebiyat alannda hazrlanm olan lisansst tezlerin 39unda (%92,85) nitel ara trma; 3nde (%7,15) ise nicel ara trma yakla mlarn benimseyen yntemler kullanlm tr. Nitel ara trma yakla mlarn benimseyen tezlerin 25ini (%59,52) dokman

312

incelemesi, 9unu (%21.42) tarama, 2sini (%4,77) alan ara trmasna dayal al malar olu turmaktadr. Betimsel yntem ve gr me, ierik zmlemesi ve tarihsel yntemin ise 1er (%2,38) defa kullanld grlm tr. Nicel ara trma yakla mlarn benimseyen tezlerin 2si (%4,77) kontrol gruplu n test-son test, 1i (%2,38) de kontrol gruplu son teste dayal olarak gerekle tirilmi tir. Elde edilen bulgulara dayal olarak, ocuk edebiyat alannda hazrlanan tezlerde o unlukla nitel yakla mlarn zellikle de dokman incelemesine dayal al malarn benimsendi i grlmektedir. Bu durum alanda daha ok yazar ve yaptlarnn incelenmesine ynelik al malarn tercih edilmesiyle ili kili olabilir. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerde Kullanlan Veri Toplama Aralarna li kin Bulgular ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerde kullanlan veri toplama aralarna ili kin bulgulara izelge 9da yer verilmi tir.
izelge 9. ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerde Kullanlan Veri Toplama Aralar Veri Toplama Aralar Dokman nceleme Kaynak Tarama Anket Belgesel Tarama Ba ar Testi Bilgi Formu TOPLAM f 24 11 3 2 1 1 42 % 57.14 26.19 7.15 4.76 2.38 2.38 100.0

izelge 9da grld gibi, ocuk edebiyat alannda hazrlanan lisansst tezlerde kullanlan veri toplama aralar arasnda ilk srada 24 (%57,14) tez ile dokman inceleme gelmektedir. Dokman incelemeyi srasyla; 11 (%26,19) tez ile kaynak tarama, 3 (%7,15) tez ile anketler, 2 (%4.76) tez ile belgesel tarama, 1er (%2,8) tez ile de ba ar testleri ve bilgi formlar izlemektedir. Sonu ve neriler ocuk e itimi ve retimi, gelece ini teminat altna almak isteyen btn uluslar iin nemini ve gncelli ini her zaman korumaktadr. Son yllarda lkemizde de ocuk e itimi zerine bir hayli ara trmalar yapld grlmektedir (Karaku , 2006; Aslan, 2007; zbay ve Tay i, 2011). Bu ara trmalar dilin, edebiyatn, ocuk edebiyat rnlerinin ocu un e itim- retiminde ve ki ilik geli iminde nemli bir yere sahip oldu unu gstermektedir (Dellal, 2007). ocuk edebiyat alannda yaplan lisansst tezlerin incelendi i bu ara trmada elde edilen sonular ve bu sonulara ba l olarak geli tirilen neriler a a da sunulmaktadr. ocuk edebiyat alannda yaplm tezlerin niversitelere gre da lmna bakld nda stanbul, Afyon Kocatepe, Ankara ve Gazi niversitelerinin ilk sralarda yer ald , tezlerin yapldklar enstitlere gre da lmna bakld nda ise Sosyal Bilimler Enstitlerinde, E itim Bilimleri Enstitlerinden sayca daha fazla tez hazrland grlmektedir. 2010 yl alana katk asndan en verimli yl olmu ve bu dnemde alanla ilgili 11 lisansst tez al mas tamamlanm tr. ocuk edebiyat alannda hazrlanm lisansst tezlerin byk o unlu u yksek lisans dzeyindedir. Yksek lisans dzeyinde hazrlanan tezlerin says doktora dzeyinde hazrlanan tezlerin saysnn on katdr. Bu da alanda yksek lisans dzeyinde ara trma yapma e iliminin daha fazla oldu unu gstermektedir. ocuk edebiyat alannda yaplm olan lisansst tezlerin ara trmaclarn cinsiyetlerine gre genel da lmna bakld nda, yksek lisans dzeyinde bayanlarn, doktora dzeyinde ise erkeklerin a rlkl olarak al tklar grlmektedir. Tezleri yneten dan manlarn unvanlarna gre yaplan inceleme de ise, alanla ilgili en ok yardmc doentlerin tez ynetti i, bunu profesrler ve doentlerin izledi i grlmektedir. ocuk edebiyat alannda yaplm olan lisansst tezler i ledikleri konular asndan daha ok alanla ilgili yazar ve yaptlarn ieren dokmanlar zerine incelemelerin yapld al malar zerine yo unla maktadr. Ders kitaplarnn ocuk edebiyat ltlerine gre de erlendirilmesi ile eviri ocuk edebiyat ve tarihesi de zerinde sklkla durulan di er konulardr. 2010 yl sonuna kadar hazrlanm olan lisansst tezlerin byk bir ksmn nitel ara trma yakla mlarn benimseyen yntemler olu turmaktadr. Bunu nicel ara trma yakla mlar izlemektedir. Nitel ara trma yakla mlarn 313

benimseyen tezlerin byk o unlu unu ise dokman incelemesine dayal al malarn olu turdu u grlmektedir. Ara trmann sonularna dayal olarak a a da nerilere yer verilmektedir; ocuk edebiyat alannda yaplm olan lisansst tez al malarna btn niversitelerde a rlk verilmelidir. ocuk edebiyat alannda doktora dzeyindeki lisansst al malarn says artrlmaldr. ocuk edebiyat alannda hazrlanan tezlerin byk o unlu unu dokman incelemesine dayal al malar olu turmaktadr. Yaplacak al malarda kullanlacak ara trma yakla mlarnda e itlili e gidilmelidir. ocuk edebiyat alannda hazrlanan tezlerde genellikle var olan durumun ortaya konmas amalanm tr. Bir yntemin, tekni inin, kuramn, yakla mn uygulanabilirli ine ve etkilili inin snanmasna ynelik deneysel al malarn alana getirece i katk gz nne alnarak yaplacak ara trmalarda deneysel al malara da a rlk verilmelidir. ocuk edebiyat alannda hazrlanan tezlerin konu da lmlarna bakld nda daha ok alanla ilgili yazar ve yaptlarn incelenmesine ynelik al malarn yapld grlmektedir. Bu durum al malar tekdze klmaktadr. Yaplacak al malarda konu e itlili ine gidilmeli, ocuk edebiyatnda engellilerin temsili, iddet vb. gibi ocu un gerek ya amda da kar kar ya gelebilece i gncel konular zerine ara trmalar yaplmaldr.
KAYNAKA Aksan, Do an (1990) Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim. Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn. Aslan, Canan (2007) Ya am Gerekli inin ocuklara letilmesi Bakmndan 100 Temel Eserdeki ykler zerine Bir nceleme. 4. Uluslararas ocuk ve leti im Kongresi. stanbul niversitesi. ilenti, Kamuran (1984) E itim Teknolojisi ve retim. Ankara: Kado lu Matbaas. Dellal, Mehmet (2007) ocuk Edebiyatnda yk Trnn ocu un Kavram Geli imine Etkileri zerine Bir Ara trma(Glten Dayo lu rne i). Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Dilidzgn, Selahattin (2003) leti im Odakl Trke Derslerinde ocuk Kitaplar. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Girmen P.,Kaya M.F. ve Bayrak E. (2010) Trke E itimi Alannda Ya anan Sorunlarn Lisansst Tezlere Dayal Olarak Belirlenmesi, 9. Ulusal Snf retmenli i E itimi Sempozyumu. Frat niversitesi, Elaz , 133-138. Karaku , I l erife (2006) ocuk Edebiyat rnlerinin Okuma Geli imine Etkisi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi E itim Bilimleri Enstits. Karasar, Niyazi (1999) Bilimsel Ara trma Yntemi-Kavramlar, lkeler, Teknikler. Ankara: Nobel Yayn Da tm. Kola, Emine (2008) lk Okuma Yazma Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin De erlendirilmesi. VII. Ulusal Snf retmenli i Sempozyumu. anakkale Onsekiz Mart niversitesi, anakkale,1. [evrimii]:http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/emine_kolac_lisansustu_calismalar.pdf adresinden 13 Haziran 2011 tarihinde indirilmi tir. zbay, M. ve E. Tay i (2011) Dede Korkut Hikyelerinin Trke retimi ve De er Aktarm Asndan nemi. Pegem E itim ve retim Dergisi,1, 21-31. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Yaln, A. ve G. Ayta (2002) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynclk. Vardar, Berke (1980) Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Szl . Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn.

314

MER SEYFETT N YKLER N N OCU A GREL K LKES NE GRE NCELENMES VE BU YKLERDEK TEK LE T RME VE DDET GELER NE BAKI
r. Gr. Glsm CENG Z air, Yazar Eski ehir Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Kar la trmal Edebiyat Blm

zet ocu a sunulan kitabn, dil, anlatm ve ierik ynnden yaznsal de er ta mas ve ocu a grelik ilkesine uygun olmas en temel iki ko uldur. Ne var ki lkemizde ocuklar iin kitap yaymlayan yaynclarn bazlar, yaznsal dzey ve ocu a grelik ilkesini gzetmek yerine, tecimsel kayglarla kitap yaymlamaktadrlar. mer Seyfettinin ykleri, sanatnn hem lkemizin nemli yazarlarndan biri olmas hem de yaptlarnn telif muafiyetine girmesi nedeniyle birok yaync tarafndan yaymlanmaktadr. Yllardr ocukluk anlar, kahraman ocuk olan ya da ocuklarn okuyabilece i, okumas gerekti i d nlen ykleri, ocuklar iin hazrlanan ders kitaplarnda ve nite dergilerinde yer almaktadr. Yalnz Efe adl uzun yks de Milli E itim Bakanl nn hazrlad 100 Temel Eser listesinde yer almaktadr. Yakn zamana kadar 9 ya ve st ocuklar iin hazrlanan yaynlarda yer alan bu ykler, gnmzde ilk retim 1. snf rencileri iin de ksaltlarak resimlenerek dizi kitaplar halinde yaymlanmaktadr. mer Seyfettin'in bu yklerinde; kendi kolunu kesen adamlara, kafas kesildi i halde ba n vermeyen ehitlere, zerine ba lad bombalarla d man kararghna gidip kendini patlatan ocuklara, sululuk duygusuyla dolu hznl ocukluk anlarna ve Trk rknn stnl n ortaya koyan anlatlara rastlyoruz. ocu un almlamasna sunulan bir sanat yaptnda iddetin ve ayrmc d ncelerin olumlanmasnn; iyi-kt, do ru-yanl vb. kavramlarn ocu u tek ynl ko ullayacak biimde i lenmesinin; geli me a ndaki ocu un ruh sa l n ve kimlik geli imini olumsuz etkileyerek ocu un evreyle ve insanlarla empati kurmas ve uyum sa lamas asndan olumsuz etkilerinin oldu u bilinen bir gerektir. Bu al mada; MEBin ve zel yaynclarn ilk retim rencileri iin hazrlad kitaplarda yer alan mer Seyfettin yklerinden bazlar, zmlemeci olarak incelenip ocu a grelik ilkesine gre de erlendirilmi tir. Anahtar Szckler: mer Seyfettin, ocu a grelik, iddet, tekile tirme.

Abstract The book given to a child should have a literary value in terms of language, exposition and content and conform to the principle of being appropriate for children. However, some of the publishers of childrens books in our country publish books with commercial considerations instead of considering literary level and the principle of childappropriateness. mer Seyfettins stories are published by many publishers both because he is one of the important authors of our country and because his works are free of copyright. His childhood memories, his stories where children are the main characters or which are thought to be readable or must read material for children have been included for years in coursebooks for children and in single-unit childrens periodicals. His long story called Yalnz Efe is also included in the list of 100 Essential literary Works list prepared by the Ministry of Education. These stories, which until recently were included in publications aimed at children aged 9 or older, are nowadays being published as series of books after being abridged and illustrated. In these stories by mer Seyfettin, we encounter men who cut their own arm, martyrs who do not give up their heads even thugh they have been decapitated, children who g o to the enemy encampment with bombs tied around their bodies and blow themselves up, sad childhood memories full of the emotion of guilt and narratives which demonstrate the superiority of the Turkish race. It is a well-known fact that the affirmation of violence and discriminatory ideas, the handling of concepts like goodbad, right wrong etc. in such a way as to condition the child in a one-sided manner has a negative effect on the childs ability to empathise with and adapt to the environment and people around him due to its negatively affecting his psychological health and identity development. In this study, some of the stories by mer Seyfettin which appear in books prepared by the Ministry of Education and by private publishers for Primary Education students will be examined analytically and evaluted in terms of the child-appropriateness principle. Key Words: mer Seyfettin, child-appropriateness, violence, othering.

315

Giri Edebiyat bir anlat sanatdr. Sanatn e itim srecinde vazgeilmez bir yeri vardr. Sanat yaptlar ocu a, evresinde olup bitenleri duyularyla alglayabilme ve d nme yetisi kazandrr ve btn sanat yaptlar gibi edebiyat yaptlarnn da almlaycnn zerinde yo un, derin bir etkisi vardr. Edebiyat yaptlar, ocuklara ve genlere; ya am tanma, anlama ve ya ama hazrlanma konusunda zengin deneyler sunarlar. Ancak, ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin, ara trmalar sonucunda belirlenmi de erlendirme ltlerine uygun olmas gerekir. En temel ltler, ocuklara ya da genlere sunulan kitaplarn dil, anlatm ve ierik ynnden yaznsal de er ta mas ve ocu a grelik ilkesine uygun olmasdr. Ne var ki lkemizde ocuklar iin kitap yaymlayan yaynclarn bazlar, yaznsal dzey ve ocu a grelik ilkesini gzetmek yerine, tecimsel ya da ideolojik kayglarla kitap yaymlamaktadrlar. Yayn listelerini olu turulurken, tannm olmasna kar n telif creti demek zorunda kalmayacaklar yazarlarn yaptlarn semektedirler. mer Seyfettin bu yazarlarn ba nda gelmektedir. mer Seyfettinin zellikle ocuklar ve genler tarafndan okunan, okutulan ykleri; 1975 ylnda yaplan ocuk Yaymlar Kurultaynda ve gnmze dek alann uzmanlar, yazarlar, bilim insanlar ve e itimciler tarafndan dzenlenen al tay, sempozyum, bilimsel yaz vb. ortamlarda tart lp zerinde ortakla lan ltlere gre de erlendirecektir. mer Seyfettin ve Yaznsal Ya am mer Seyfettin, Milli Edebiyat Akmnn nemli kalemlerinden biridir. Me rutiyetin ilanndan sonra esen zgrlk ve ulusuluk rzgr, onu nemli lde etkilemi tir. zellikle dilde yenile me ve Trkenin kullanm ynnde nemli ve srarl abalar olmu tur. Ne ki a da yazarlarda oklukla rastlanan do rudan politikaya kar mak, parti kadrolarnda grev almak gibi tutkulara kaplmad. Yazarl etkinlik kazannca, daha ok yazarak grevini yerine getirmeye al t. (Kurdakul, 2002: 42). mer Seyfettinin, Milli Edebiyat akmnn d nsel yn asndan ilk nemli eylemi, Gen Kalemlerde (11 Nisan 1911) imzasz olarak yaymlanan Ali Canipin iste i zerine hazrlayp gnderdi i- Yeni Lisan adl yazsdr. Bu yazda, XIX. yzyln ikinci yarsnda ba layan Trkenin kendini ispat etme sava nn kazandrd olanaklar bilen bir kafann gvenci vardr. Gelenekilerin korumaya al t Osmanllk bilinci kar snda Trkeyi, ulus olma a amasnn siyasal ve toplumsal olgusu sayar ve ba latt hareketi toplumun en yeni glerine, genlere mal etmeye al r (Kurdakul, 2002: 42). mer Seyfettinin ya am ve d nce dnyasyla, yaznsal yaptlar arasnda byk bir ko utluk vardr. lk genlik dneminde askeri okulda e itim grr; Harp Okulunu bitirdikten sonra zmir Redif Tmenine ba l olarak Ku adasndaki Redif Taburuna, daha sonra da Jandarma Okulu din dersi retmenli ine atanr. Bir sre askerlikten ayrlan mer Seyfettin, 1912de ba layan Balkan Sava srasnda yeniden askerli e dner; ba mszlk sava veren Srp ve Yunanllara kar yrtlen sava lara katlr. Yanya Kalesinin savunulmas srasnda Kanltepede tutsak d er ve tutsakl bir yl srer. stanbula dndkten sonra da Kabata Sultanisinde edebiyat retmenli i yaparak ve yazmaya a rlk vererek ya amn srdrr. mer Seyfettin, ilk dneminden ba layarak edebiyat bir eylem alan grr; toplumsal ya amda grd eli kileri, aksaklklar ve toplumun geli mesi iin nemli grd konular yklerinde i lemeye ba lar. yklerinin konular, dayandklar kaynaklar asndan byk bir e itlilik gsterir. mer Seyfettin, yklerinde kendi ya anm lklarnn, toplumsal ya ama ve insanlarn ya amna ili kin gzlemlerinin yan sra, halk edebiyatnn nemli zenginlikleri olan destan, sylence, fkra vb. folklorik elerden de yararlanr. Kahraman ocuk olan Falaka, And, Ka a , lk Cinayet, lk Namaz vb. yklerinin, ocukluk anlarna dayanarak yazld d nlmektedir: Balkanlardaki ya amnn, sava ve tutsaklk dneminin izleri; ulusuluk, zgrlk ve sava temalarnn a r bast Bomba, Beyaz Lale, Hrriyet Bayraklar, Nakarat, Tuhaf Bir Zulm vb. yklerinde grlr. Daha sonra 1. Dnya Sava nn e itli cephelerinde geen sava konulu ykler de yazar. anakkale Sava nda geen Bir ocuk: Aleko bunlardan biridir. Peevi, Naima, Hammer gibi tarihilerin yaptlarndaki olay ve ki ilerden esinlenerek Trk destan ve sylencelerindeki ki i ve olaylar yklerine ta r; Ba n Vermeyen ehit, Pembe ncili Kaftan, Diyet, Forsa, Ferman, Kzl Elma, Nadan bu yklerinden bazlardr. Byk o unlu u yeti kinlere ynelik olan yklerinin bazlarn genler iin yazm tr. nk ulusuluk ve Trklk lksnn zafere ula mas iin genlerin sorumluluk stlenmesi gerekti ini d nmektedir. mer Seyfettin, bu d ncesini bir yazsnda yle ifade eder: Ey genler Ey,

316

bugn eski devirden kalma mekteplerin dar dershanelerindeki kuru sralar zerinde mstakbeli kazanmak iin al an genler; sizi bekleyen vazifeler pek a rdr. Siz btn dnyaca siyasi ve itimai mevcudiyeti silinmek istenen bir milleti kurtaracaksnz Uyannz, galebe iin d manlarmz tanmak lazmdr ve bilinir ki bu srada muharebeyi ordular yaparsa da muzafferiyeti asla kazanamaz. kodradan Ba data kadar bu ktay, bu Osmanl memleketini i gal eden Turani ailesi, Trkler ancak kuvvetli ve ciddi bir terakki ile hakimiyetlerini, mevcudiyetlerini muhafaza edebilirler (Kurdakul, 2002: 42). Bu d ncelerin nda; manevi ve milli kayglarla ulusulu u, Trklk ve Mslmanl ycelten ykler yazar. yklerinden bazlar, ilk retimden ba layarak ders kitaplarnda ve nite dergilerinde yer alr. Bu ykler, yazld dnemden ba layarak ocuk ve genlik edebiyat iinde de erlendirilir. 19. Yzyln sonlar ve 20. Yzyln ba larnda zellikle Ahmet Rasim, Ahmet Mithat, Ziya Gkalp, mer Seyfettin, Tevfik Fikret, Ali Ekrem Bolayr, brahim Alaattin Gvsa, Ali Ulvi Elve ve Aka Gndz ocuk edebiyat yazarlarmz arasnda sayabiliriz. zellikle milli edebiyat dneminde, ocuklarda dil bilincini geli tirmek, yeni nesilleri milli ve manevi de erler konusunda e itmek amacyla ba ta Ziya Gkalp olmak zere mer Seyfettin ve di er milli edebiyat sanatlar ocuklara ynelik birok eser kaleme alarak, ocuk edebiyatmzn geli mesinde katkda bulundular (Yaln ve Ayta , 2003: 32). mer Seyfettinin yklerindeki Milliyetilik, tekile tirme ve Ayrmclk Milli Edebiyat Akmnn nde gelen yazarlarndan olan mer Seyfettinin yazd bu yklerin; dnemin politik ortamna uygun olarak ulusalcl n ne karlmas amacyla yazlm ykler oldu u bilinmektedir. Biro unun yeti kinler iin yazld n bildi imiz bu yklerde iddet eleri, dinsel iletiler, ayrmclk ieren anlatmlar ve hatta bazlarnda ocu un ya ve anlama dzeyini a an cinsel anlatlar yer almaktadr. Bu konuya gemeden nce tekile tirme ve ayrmclk uygulamalarnda etken olan kavramlara ksaca bir gz atalm: Milliyetilik, Ulusuluk ya da Nasyonalizm; kendilerini birle tiren dil, tarih veya kltr ba larndan bir styap olu turabilmi sosyal birikimlerin ad olan millet veya ulus olarak tanmlanan bir toplulu un, ya ama ve ilerleme lksnn, toplumlarn ve insanl n geli mesini sa lad na inanan gr tr. tekile tirme ve Ayrmclk, bir ki iye ya da gruba, belli zelliklerinden dolay nyargl davranmaya denir. Bu davran , pozitif ya da negatif ynde olabilir. Ancak, ayrmclk dendi inde genellikle negatif anlam anla lr. Ayrmclk bir siyas, din tercihi benimseyenlere, cinsiyet zelliklerine ya da bir rka hatta ya a kar olabilir. nsanlar ya amlarnn belirli dilimlerinde ok farkl gruplar iinde ya ar. Gruplar aras ili kilerin bizim iin nemli yan, hangi gruba mensup oldu umuz ya da hangi gruba asli olarak kendimizi ait hissetti imizdir. () inde bulundu umuz bu byk gruplara i grup denmektedir. inde bulundu umuzu d nd mz bu i gruplara duygusal ve zihinsel bir ba ll mz vardr. Bizi d nda brakan, bizim d mzda oldu unu d nd mz btn byk gruplar bizim iin d gruptur. D gruplara bazen ak bir d manlk, bazen de belli belirsiz bir kar tlk duyarz. Mensubu oldu umuz byk i gruba u ya da bu nedenle, gerek ya da hayali bir tehdit algs iindeysek, yakn temas iinde bulundu umuz d grubu ya da gruplar tekile tirme e ilimi iinde olabiliriz. tekile tirdi imiz grup yeleri bizden olmayanlardr. grubun yelerine ki isel zellikleri ne olurlarsa olsun, sevgi ve sayg ile yakla mak, kendimizi bu gruplarla zde tutmak ve bireysel ya ammz srdrrken bu grup iinde olu mu ahlaki de erlere ve sosyal normlara ba vurmak gibi al kanlklarmz vardr. D gruplara kar ise d manca bir tutum iinde olabilir, nyarglar ve kalp d nceleri ve tek tiple tirmeyi ieren bir yakla m iine girebiliriz. Ku kusuz gncel ya ammzdaki bu davran larmz, iinde ya ad mz toplumsal yapnn biimlendirdi i de er yarglar ve ideolojik tercihlerimizden kaynaklanmaktadr (Gle, 2009). ocu un farkllklarn ayrmna varp nyarglarla tan mas, erken ocukluk dneminde, en yakn evresi olan ailede ba lar. nyarglarn krkledi i tekile tirme ve ayrmclk, yakn evre olan sokak, okul ve yaygn ileti im aralarnn etkisiyle glenir. ocuklarn ve genlerin kimlik ve ki iliklerinin belirlenmesinde nemli etkenlerden biri de ocuk ve genlik edebiyat yaptlardr. Burada de erlendirme ltlerindeki ilgili blm anmsayalm: Ya am tanma, anlama ve d ncelerini olu turma a amasnda olan ocuklara ve genlere sunulacak yaptlar, Toplumun de i en de er yarglarn kapsayan; insan, zayf ya da gl ynleriyle, eli kileriyle yanstan ve oldu u gibi gsteren; bar ve demokrasi kltrn geli tirmeye ynelik olan; cinsiyet ayrmcl na yer vermeyen; din, dil ve rk stnl , 317

ba nazlk, kadercilik gibi nyarglar i lemeyen, akln ve bilimin stnl n sezdiren; farkllklara sayg duygusunu geli tiren nitelikte olmaldr. mer Seyfettinin zellikle Balkan Sava ve 1. Dnya Sava srasnda yazd yklerin irdelenmesi sonucunda; Trkl n ve Mslmanl n a r yceltildi i, farkl uluslardan ve inan gruplarndan olanlarn olumsuz karakterler olarak betimlendi i bulgulanm tr. te yandan nyarglarn, ayrmc davran larn, iki tarafl sergilendi i anlatlara da rastlanmaktadr. Bu yklerdeki milliyeti, ayrmc ve tekile tirme ieren eleri, yklerden alntlarla irdelemeye al aca z. Aleko Adl Bir ocuk: anakkale Sava srasnda Gelibolu yresinde geti i anla lan bu ykde, kimsesiz bir ocuk olan Alinin ya adklar anlatlr. Alt aydr Gelibolu'da, bir Rum frncnn yannda al yordu. Birka gn evvel hkmet, "muharebe olacak" diye ustasn di er Hristiyanlarla Anadolu'ya geirmi ti. Yalnz kalan Ali ne yapaca n d nrken bulundu u yere yakla an Rumlar grr. Kk Ali, hi kmldamadan onlarn yakla malarna bakt. Bunlar phesiz geriye gnderilen bir ky halk idi. Kendi kynde kom u Rumlarn arasnda byd iin ok iyi Rumca bilirdi. "Bunlarn arasna katlp Malkara'ya kadar gidemez miyim?" diye d nd. Fakat onlar, yanlarnda Trk istemezler, Trk'e ekmek de il, bir damla su bile vermezlerdi. Yarmadann birok kylerinde Trklerle Rumlar kyafetlerinden ayrt edilemezdi. Lisanlar, dinleri, detleri birle tiremeyen asrlar Bo azn bu tarafnda esvaplar birle tirmi ti. ifadesinden, yzyllardr bir arada ya ayan iki halkn dil, din ve adet olarak birle emedi inin, aynla mad nn vurgulanmas; aznl n egemen olan halka tabi olmas, onunla aynla mas iste i sezilmektedir. Ali Rum oldu unu syleyerek kafileye katlr. Papaz, Aleko olarak bildi i ocu u kiliseye alr. Yemekte ona arap imesini syler. Ali duraklad. Eline ald barda n iindeki siyah suya bakt. Kydeki hocann Ramazan vaazlarnda: "Bir damlas haramdr. en imansz gider." dedi ini hatrlad. Ama... Hayr, o keyif iin, gnah iin mi iecekti! Zorla... mese bunlarn arasnda barnabilir miydi? Her sabah kilisede Trklerin peri an olmas iin dua edilirdi. Btn iki ky halknn ihtiyar, gen, her sabah bu dualar candan, gnlden tekrarlay lar, sanki Ali'yi derin bir uykudan uyandryordu. Kydeki hocann "Hristiyanlar da Allah'n kuludur, onlara fenalk etmek, Mslmanlara fenalk etmekten daha gnahtr." diye vaaz etti ini hatrlyor, "Acaba yanl m aklmda kald?" phesine d yordu. Yukardaki alntda da grld gibi ykde, iyi-kt kavramlar yazarn, kendisini ait hissetti i taraf yceltme d ncelerine ba l olarak kullanlm tr. Papaz ktdr, imam iyi. Rumlar ktdr, Trkleri kesmeyi d nrler; Demek k tan sonra dnyada bir Trk brakmayacaklar, hepsini keseceklerdi. Trklerin bundan haberleri yoktu. Buna kar n Trkler iyidir; geen askerlerin zabitleri yolda papaza rast gelirlerse muhabbetle selam veriyorlar: "Naslsn papaz efendi?" diye hatrn soruyorlard. Ali Rumlar korkak olarak nitelerken, ykdeki papaz da kendi ulusunu yceltmektedir srekli. ngiliz komutanna yazd mektupta Aleko olarak tand Aliyi, ngiliz Generaline takdim ediyor: "Bu ksz Rum ocu u bizim tarafmzdan yeti tirilmi tir. Her trl fedakrl , hizmeti yapmak iin hazrdr. Kendisine emniyet ediniz. Trkeyi de gayet iyi bilir. Her ne isterseniz yapar. Size Rum kahramanl nn nasl nihayetsiz bir hamiyet oldu unu gsterir." tavsiyesinde bulunuyordu. ykde sava , sava a katlma sevin duyulacak, mutlu olunacak bir olay olarak anlatlr. Ali papazn verdi i mektubu Trk kumandanna gtrr, onlar da onu kimli ini belirtmeden haber ta mas iin ngilizlerin siperlerine gnderirler. Kk Ali glyor, seviniyordu. Siperlerin iinden yrdke kalbinin sevinle arpt n, tatl bir hararetin yznden g sne indi ini duyar gibi oluyordu. A a daki anlatmlardaysa; Trklerin sava a isteyerek giden kahraman ki iler oldu u anlatlrken farkl olann kt, korkak oldu u vurgulanmaktadr. Trk siperlerindeki askerler yle anlatlr: Bugn muharebe olmuyordu. Geri hatlar geti. En ileri hatta eri ti. Siperin iinde birka nefer ayakta ileriye bakyor, brleri a a oturmu konu uyorlar, gl yorlar, trk sylyorlar, kabak alyorlard. Sanki buralar bir d n yeriydi... ngilizler, Onu bir yeralt yolunda geri gtrdler. Buralar tpk bizim tarafa benziyordu. Yalnz insanlar ayryd. Hepsi sar, uzun boylu, zayft. Hibirisi glmyor, herkes surat asm , bir eye dargn gibi duruyordu. Pembe ncili Kaftan: Varlkl bir adam olmasna kar n, gururlu ve drst bir ki i olan Muhsin elebinin Akkoyunlu hkmdar ah smaile eli olarak gnderilmesinin, ahn a a lamasna boyun e memek iin son derece pahal pembe incili kaftann yere serip stne oturmasnn yksn anlatr. Bu ykde belirgin bir sava yanll gze arpmaktadr. Blgesindeki insanlara zulmeden 318

ah smaile kar Osmanl padi ah Bayezid-i Velinin sava amamasn, onun kitap okumay, iiri nemseyen bar ki ili ini ele tiren ifadeler yer almaktadr: ehzadeli ini ata binmekten, cirit oynamaktan, silah kullanmaktan ziyade, kitapla geiren Bayezid-i Veli'nin tabiat son derece halimdi. Yalnz iiri, hikmeti, tasavvufu sever; muharebeden, mcadeleden nefret ederdi. Vezirler, sevgili padi ahlarnn sknunu bozmamay en byk vazifeleri sanrlard. Cenk istemeyen padi ah, Ankara'ya, Yahya Pa a kumandasnda bir ordu gndermekten ba ka bir ey yapmad. Muhsin elebinin ah smaille kar la masnn anlatld blmde de Osmanly ve Trkl ycelten, tekini kmseyen ifadeler yer almaktadr. Muhsin elebi, geni somaki kemerli ak kapdan serbest admlarla girdi. Yrd. Ba her vakit ki gibi yukarda, g s her vakit ki gibi ileride idi. Koynundan kard nme-i hmyununu pt. Ba na koydu. Sonra altn tahtn stne -all, ye illi, mavili, morlu ipek y nlarna sarlm , srmalarla, tu larla, sancaklarla ba lanm gibi- garip bir yrtc ku sknetiyle tneyen ah'a uzatt. Aya plmeyen ah gazabndan sapsar kesildi. Gzlerinin beyazlar kayboldu. Nmeyi ald. Muhsin elebi, tahtn nnden ekilince yle bir etrafna bakt. Oturacak bir ey yoktu. Glmsedi. inden: "Beni mecburen ayakta, hrmet vaziyetinde tutmak istiyorlar galiba..." dedi. Bir an d nd. Bu hakarete nasl mukbele etmeliydi? Hemen srtndan Pembe ncili Kaftan' kard. Tahtn nne, yere serdi. ah smail, vezirleri, kumandanlar aptalla m lar, hayretle bakyorlard. Sonra bu kymettar kaftann zerine ba da kurdu. nce dev, ejderha resimleri nak olunmu sivri kubbeyi, yaldzl kemerleri nlatan gr sadsyla: Nmesini verdi im byk padi ahm, O uz Kara Han neslindendir! diye haykrd, dnya yaratld ndan beri onun ecdadndan kimse kul olmam tr. Hepsi padi ah, hepsi hakandr. Ecdd hilkatten itibaren hkmdar olan bir padi ahn elisi, hibir ecneb padi ah kar snda dvan durmaz. nk kendi padi ah kadar dnyada asil bir padi ah yoktur., ah smail donmu , ta kesilmi ti. aldran'da krlacak gururu, bugn, bu tek Trk'n ate nazarlar altnda erimi ti. Yere serdi i pembe incili kaftan almasn syleyen ah smailin adamlarna; bir Trk yere serdi i eyi bir daha arkasna koymaz... Bunu bilmiyor musunuz? dedi. Bomba: yk Makedonyada geer. yk kahraman olan sosyalist Boris tm mal varl n satm ve ailesiyle birlikte Amerikaya ta nma hayalleri kurmaktadr. nk dnemin artlarndan dolay Makedonyada rahata al mak mmkn de ildir. Komitalar Borisi u szlerle tehdit ederler: Evet ihtilal komitesi tarafndan Ey dinsiz Boris! diye ba lyordu. Ve Vaktiyle da larda yaymak istedi in sosyalistli i burada renmeye ba ladn. Hainsin! Vatanmzn d mansn! Bil ki o hain kafan balta ile bedeninden ayracak, sana uyanlarn, seni sevenlerin eline verece iz. Kesik Byk: yk kahraman olan gen, byklarn Amerikanvari kestirdi i iin ailesi tarafndan reddedilir ve d lanr. nk onlara gre dinsizler, imanszlar byklarn bu ekilde keserler. Ah hain alak! Artk benim evladm de ilsin! dedi. Beni anlamaz m sanyorsun? , byklarn farmasonlar keserlermi . Demek sen de farmasonmu sun! Verdi im st sana haram olsun! Ah, demek sen de farmasonmu sun da bizim haberimiz yokmu Hemen k! , bir daha sakn buraya geleyim deme nk artk byklarn ksa bile namusun yerine gelmez Burada kendinden olmayan ya da kendine benzemeyeni d layan, a a layan birka rne e yer verdik. Basit bir byk kesmek dinsizlikle bir tutulmakta; insanlarn farklklar, farkl ya am biimleri olumsuz olarak de erlendirilmektedir. Dinsizlik ya da ba ka dinden olma olumsuz bir durum olarak nitelendirilmektedir. Deve: Bu ykde de tekile tirme ve buna ba l olarak iddet ieren ifadelere rastlanmaktadr. yk kahraman olan Mestan A a adl Edirneli ingene u szlerle anlatlr: ingeneli ini belli etmemek iin her zaman dine ba llk taslar, be vakit namazlarn kalabalk camilerde klar, ayakta besmelesiz su imez, ezan i itince Aziz Allah, efaat ya Resulallah! diye hemen szn keserdi. Btn amac biraz para yapp uzak bir Anadolu kasabasna garip bir Mekkeli gibi yerle mek, beyaz bir Trk kzyla evlenerek u kt ingenelikten yakay adamakll syrmakt. Bu ifti, bozulan tarlann sahipleriydi. Hepsinin gzleri dnm t. Mestan aya ndan ektiler. Ne hakla devene bizim tarlamz i netiyorsun? U ursuz Arabo lu! diye gebertinceye kadar dvdler. Tekmelerin, tokatlarn orak saplarnn altnda Mestan bir szck bile syleyemedi. O dayak yerken deve yola km , ayn hzla uzakla m t. iftiler, lm sandklar Mestan gtrp uzak bir hende e attlar. Yukardaki rneklerden de anla laca gibi farkl olan kt, tehlikeli olarak nitelendirilerek tekile tirilir. tekile tirilen ki i ya da gruba ayrmclk yaplr ve iddet uygulanr. nk iddetin

319

kaynaklar arasnda, farkl olana, gemi ten gnmze sregelen nyarglarn krkledi i tekile tirme ve ayrmclk yer almaktadr. Daha farkl bir deyi le nyarglar tekile tirmeye, tekile tirme ayrmcl a ve ayrmclk da iddete neden olmaktadr. tekile tirilmi d gruplara kar d manca tutumlarmzn k krtld , kendi grubumuzun varl na tehdit olarak alglad mz ovenist sylemler kar snda bulabiliriz kendimizi. D gruplarn gayri insani ve gayri medeni bir biimde tekile tirilmesine ve onlarn imha edilmesini me ru sayan tutumlara Nazi Almanyasndaki Yahudi soykrm rnek olarak verilebilir (Gle, 2009). mer Seyfettinin yklerindeki iddet eleri mer Seyfettinin, ocukluk anlarndan yararlanarak ya da kahramanlk yklerinden esinlenerek yazd kimi yklerinde psikolojik ve fiziksel iddet esi bulunmaktadr. ykleri irdelemeye gemeden nce, de erlendirme ltlerindeki ilgili blm anmsayalm: ocu un okudu u kitaplardaki kahramanlarla zde im kurdu u gz nne alnarak acma, iyilik, korku, deh et, kin, kahramanlk, zveri vb. konularla, insanst, gerek tesi kavramlar iyi ve yerinde kullanan, abartmayan; sa lkl bir duyarl geli tiren; ierikte ve anlatmda iddet iermeyen metinler olmaldr. zellikle Ant ve Ka a yklerinde yk kahramanlarnn kapldklar pi manlk ve sululuk duygusu nedeniyle psikolojik iddet a r basmaktadr. Diyet, Bir ocuk Aleko vb. yklerindeyse hem psikolojik iddet hem de fiziksel iddet elerine rastlanmaktadr. Bu bulgularmz yklerden alntlarla rnekleyelim: Ant: Yazarn ocukluk ansna dayanarak yazd bu ykde, iki kk ocu un ya adklar anlatlmaktadr. Okulda abdest fsnn muslu u koparlr. Suu asl i leyeni ben anlatc kahraman yazar- grm tr. Bunu hocaya syler, fakat ba ka bir ocuk suu stlenir ve cezaya arptrlr. nk o ocukla ant imi lerdir. Ben anlatc kahraman yazar- bu olaydan ok etkilenir. Bir gn sokakta oynamak iin kendilerine at yaparken parma kesilir ve arkada Mstkla ant ierler. ki ocuk tahta sapl ak ile kollarn izdiler. kan byk krmz damlay kollar zerinde bu izgiye srdler. Kanlarn kar trdlar. Sonra birbirlerinin kollarn emdiler. Haydi dedim; Hazr elim kesildi, kan karde i olalm. Sen de kes Tereddt etti. Siyah gzlerini yere dikerek byk, yuvarlak ba n sallad: Olur mu ya And iin kol kesmek lazm Canm ne zarar var? diye srar ettim. Kan de il mi? Hepsi bir. Ha koldan, ha parmaktan Haydi, haydi!... Elimden ald ak ile kolunu hatta biraz derince kesti. Kan o kadar koyu idi ki akmyor, bir damla halinde kabaryor, byyordu. Parma mn kan ile kar trdk. Evvela ben emdim. Bu, tuzlu, scak bir eydi. Sonra o da benim parma m emdi. Bir sre sonra okuldan eve dnerlerken kar larna iri bir kpek kar. Mstk ne atlarak kpekle bo u ur. Etraftan yardmna ko anlar kpe i etkisiz hale getirir. Fakat kpek kuduzdur ve bir sre sonra Mstk lr. Bu ykde susuz yere ceza alan ocu un durumu, kolun akyla kesili i, kan emmek ve kuduz kpe in ocu a saldrsnn anlatmlar da ok ynl iddet iermektedir. Ka a : Yine ocukluk ansna dayanan bu ykde, hayvanlar seven iki karde in ya adklar anlatlr. Olayn kahraman olan ocuklardan byk olann, en ok sevdi i ey atlara ka a yapmaktr. Fakat boyu ksa oldu u iin bu i i becerememektedir. Bir gn yalnz ba na kald nda atlar tmar etmek iin ahra iner. Fakat ka a y bulamamaktadr. At bakcs olan Dadaruhun odasna gider ve oradaki sand n iinde bir ka a bulur. Bununla at tmar etmeye al r ama bir trl olmaz. Atn derisini actt n d nerek ka a y duvara srter. Fakat yine olmaz. Bu kez fkelenerek ka a y krar. Babas kimin krd n sorunca da suu karde inin stne atar. Babas Hasana neden krd n sorar fakat ocuk ka a y krmad n syler. Do ru syle, darlmayaca m. Yalan ok fenadr. dedi. Hasan, inkrnda inat etti. Babam hiddetlendi. zerine yrd, Utanmaz yalanc! diye yzne bir tokat indirdi. Hasan evde mahpustu. Annem geldikten sonra da affetmedi. Frsat d tke O, yalanc. derdi. Hasan yedi i tokat aklna geldike a lamaya ba lar, g susard. Zavall anneci im benim iftira atabilece ime hi ihtimal vermiyordu. Aptal Dadaruh atlara ezdirmi olmasn? derdi.

320

Bir sre sonra karde i Hasan hastalanr. ocuk onun lece ini renir. Att iftira yznden byk bir pi manlk ve utan iindedir. Gerekleri babasna syleyip karde inden zr dilemek ister, fakat karde i lm tr. mer Seyfettinin Diyet, Ba n Vermeyen ehit, Topuz, Bir ocuk Aleko, Pembe ncili Kaftan, Namus, lk Cinayet, Bomba, Ferman adl yklerinde ierikte ve anlatmda, ocu a grelik ilkesine uygun d meyen iddet eleri yer almaktadr. Bir ocuk Aleko: Daha nceki blmde anlatld gibi, kimsesiz bir ocuk olan Alinin Rumlar, Trkler ve ngilizler arasnda gidip gelerek sava a aktif olarak katld n biliyoruz. Son olarak ngiliz pa as, Aleko olarak bildi i Aliye bir grev verir. Kumandan papaznza selam ediyor. Biraz ge de olsa mutlaka gelip sizi kurtaraca z. Mutlaka stanbul'u alaca z. Bundan pheniz olmasn. Sana kk bir saatli bomba verece iz. Bunu kurup gizlice Trk pa asnn adr yanna brakacaksn. Kurulduktan yarm saat sonra patlar. Hlbu ki sen yarm saat iinde uza a kap kurtulursun. Saatli bombay alan Ali, ne yapaca n d nr. Sonunda bir zm bulur. Buldu u zm, ocu un davran , okur tarafndan da olumlanacak biimde kaleme alnm tr: Yine ngiliz kumandannn kasti cezasz kalacakt. Zihninden im ek gibi bir fikir geti. Dudaklarn srd. tah kesildi. Kapya bakt. Tercmanla yaver dalm lar, ellerindeki bir haritaya bakarak konu uyorlard. Ne olabilirdi? Kendi de beraber... Papaz "Milleti iin lenler daima ya arlar." demiyor muydu? Bu sz yine hayaline getirdi i kyn imamna syletiyor, iinden: "Bir insan ne kadar ya asa yine lecek de il mi?" diyordu. Byk babasn, byk anasn, daylarn, amcalarn, halalarn d nd. Hepsi lm lerdi. Kynn mezarlar evlerinden oktu! Nefret etti i hain d manlara gzel bir darbe indirerek, kendi de beraber yzlercesini ldrerek lmek... Glmsedi. Bu byk frsat her vakit ele geer miydi? Parma ile d meyi yava yava t nihayete kadar itti. imdi bomba, tpk kk bir saat gibi i liyordu. Kula na yakla trd. Tk... Tk... Tk... Artk yemiyor, d nyor, vakti hesap ediyordu. Gzleri kumandann kapsndayd. Tam son dakikalara do ru oraya giriverecekti. Srtnda bombann i ledi ini duyuyordu. Ali son dakikada kumandann odasna girer ve tercmana kendisinin Trk oldu unu aklar. Canl bomba olarak d man kararghna giren Ali lme glerek gider; nk o kahraman bir Trk ocu udur Ali daha ziyade glyordu. Tercmana: Vakit dar, abuk syle. O beni ldremeyecek, ben onu ldrece im, dedi. Tercmann eneleri kilitlendi. a knl ndan bu cmleyi ngilizce tekrarlamaya vakit kalmad. Pembe ncili Kaftan: Muhsin elebinin pembe incili kaftann giyerek eli olarak gnderildi i ah smail, ykde okuyann kann donduran u cmlelerle betimlenmi : ah smail () akla gelmedik canavarlklarla sa na, soluna saldryordu. Kendine iltica eden taraflar bile a rd ziyafette, yemekmi gibi, kaynattrd byk kazanlara atp s yapan, ma lup etti i zbek padi ahnn kafatasyla arap ien bu gaddar ah, dnyada hakikaten e i grlmemi bir zalimdi. Sarp bir da a kaan Alddevle'nin o lu ile iki torunu eline esir d t. ah smail, bu zavalllar ate te kzartp kebap ettirdi. Etlerini kuzu gibi yedi. Byle bir vah et arkta yeni duyuluyordu. Diyet: yknn kahraman, Anadolunun bir kentinde, kendi halinde ya ayan, Koca Ali adl nl bir demirci ustasdr. Bir gn ba kas tarafndan yaplan hrszlk suunun btn delillerinin onun dkknnda bulunmas nedeniyle haksz yere kolunun kesilmesi cezasna arptrlr. Kolumu brakn, kafam kesin! diye rica etti. Bu mrnde onun ilk ricasyd. Fakat ihtiyar hkim ok adildi: Hayr o lum. dedi. Sen adam ldrmedin. E er oban ldreydin, o vakit kafan giderdi. Ceza kabahate gredir. Sen yalnz hrszlk ettin. Kolun kopacak. Hak byle istiyor. eriatn kesti i yer acmaz Ali Ustay ok seven kom ular, kydeki zengin ama cimri bir adamla onun kolunun diyetini demesi iin anla rlar. Adam bu durumu Ali Ustann onun esiri olmas artyla kabul eder. O gnden sonra, Hac kasap tm i lerini Ali Ustaya yaptrr ve yapt iyili i Ali Ustann srekli ba na kakar. yknn baz blmlerinde Ali Ustaya psikolojik iddet uyguland na tank oluruz.

321

Kolunun diyetini ben verdim. imdi olak kalacaktn, ha Benim sayemde kolun var. Koca Ali, yine cevap vermedi. Ac ac glmsedi. Kzard. Sonra birden sarard. Hzla dnd. Biledi i satrlarn en by n kapt. Sval kolunu, yksek kyma kt nn stne koydu. A r satr yukar kaldrp yle bir indirdi ki O anda kopan kolunu tuttu Koca Ali kesti i kolunu Hac Kasapa frlatr atar. Namus: Namus cinayeti i lemi bir mahkmun idama gtrl n anlatan bu ykde, mahkm, ailesindeki btn kadnlarn kafasn baltayla paralam tr. Mahkm cinayeti; karsn, annesini, kz karde ini, halasn, kk kzlarn ve yengesini ba ka bir kpe in kendi kpekleriyle iftle mesini izledikleri iin i ledi ini anlatr.Birdenbire hiddetlendim. Sizin hi utanmanz arlanmanz yok mu?dedim. Elime su kabnn yanndaki kr balta geti Ey?... Hepsinin kafasna ayr ayr indirdim. omar da ikiye bldm. Hibiri kaamad. Hepsini geberttim. Araba, katilin dokuz insan baltayla kesti i yerde durdu. Komiserle gelen jandarmalar, bir iskemleye oturmu lar, gl erek dara acnn ipini sabunluyorlard. Bu ykde, hem iddet esi hem de cinsiyetilik vardr. ldren erkek, ldrdklerinin tamam kadndr. iftle en iki kpe i izledikleri iin, namusuna leke srdklerine inand ailesindeki btn kadnlar ve kendi di i kpe ini ldrm tr. yknn deh et veren ba ka bir blm de idam edilecek adamn ipini sabunlayan jandarmalarn bu i i gl erek yaptklarnn anlatlmasdr. Adamn i ledi i seri cinayet ve idam olay sradanla trlp do al bir ey olarak almlanabilir. Erke in kadna iddet uygulamas ya da uygulayaca n ifade etmesine t adl ykde de rastlanmaktadr. yknn kahraman olan adam karsna u szleri syler: E er gece orada bana el srdrseydin, hemen seni ldrecektim. kocandan ayr bir yere gitmek isteme dedi. te ibret al da sakn bir daha

Ba n Vermeyen ehit: Trk ve Mslman askerlerin kahramanlklarn anlatan bu ykde de sava , bayram gibi sevinli ve olumlu bir olay olarak gsterilir. Silahlar olumlanarak betimlenir. Haydi gazileri uyandr. Kurban bayramn bugnden yapaca z. Ko bana da abuk topuyu gnder. Biraz sonra d man kalenin nnde, sava dzenine girmi bulunuyordu. Toplar ba sz, gr ejderha yavrular gibi siyah a zlarn kale duvarlarna evirmi ti. ehitlik mjdesidir! kimiz de mutlaka ehit d ece iz! Grijalin Zigetvar Kalesinde Deli Mehmet ve Deli Hsrev adl iki asker vardr. Ku atma ve sava srasnda insanst kahramanlklar gsterirler. Deli Hsrev, bir sarho gibi Krainin alayna dalm kesiyor, kesiyordu. nanlmaz bir abuklukla kaanlara yeti iyor, ikiye biiyordu. Harp onlarn bayramyd. Tfekler, oklar atlmaya; toplar grlemeye; kllar, kalkanlar akrdamaya ba lad m hemen co arlar, kendilerinden geerlerdi. Naralar savurarak d man saflarna saldrrlar, alevli gzlerle, takip edilmeyen birer canl yldrm olup tutu urlard. ykde sava sahneleri, askerlerin birbirlerini ldrmesi, kesip bimesi, kesik ba lar, kanl kllar, paralanm cesetler ayrntl olarak anlatlmaktadr. Siyah, yksek atl bir valye, uzun mzra n bu uzanm vcuda saplyordu. valye atndan inmi , mzraklad ehidin ba n teninden ayrm t. Bir anda, bu kesti i ba elinde, yine siyah bir cin gibi ahlanan atna srad. Durur durmaz, o an, krk adm kadar yakla t kesik ba l ehidin yerden frlad n grd. Nefesi tutuldu. a rd. Bu ba sz vcut uar gibi ko uyordu. Kendi kellesini gtren zrhl valyeye

322

yeti ti. Eliyle yle bir vuru vurdu ki Hain hemen yksek atndan tepesi st yuvarland. Gtrmek istedi i ba , elinden yere d t. Deli Mehmetin ba sz vcudu canlym gibi e ildi. Yerden kendi kesik ba n ald. lk Cinayet: Bu ykde de kk bir ocu un annesiyle bir vapur yolculu u srasnda yavru bir marty bo arak ldrmesi anlatlmaktadr. Sonra beyaz ku un uzanan ince boynunu yava a elimle tutuyorum. Btn kuvvetimle skmaya ba lyorum. Kanatlarn amak istiyor. teki elimle onlar da tutuyorum. Mercan ayaklar dizlerime batyor. Skyorum, skyorum. Di lerimi, krlacak gibi skyorum, gk diyemiyor. Sar kanatl gagac titreyerek alp kapanyor. Pembe sivri dili d ar kyor. Yuvarlak gzleri evvela byyor. Sonra klyor, sonra snyor Beyaz ku ca zn ls pat! diye d yor yere. Bu yk, adndan ba layarak iddet iermektedir. Anlatmda ben anlatmnn kullanlmas da okurun yk kahramanyla zde le mesini artran bir etkendir. Kk bir ocu un bilerek ldrme eylemi ve bir canlnn can eki mesi btn ayrntlaryla anlatlmaktadr. Bomba: Komitalar Borisin her eyini satt n duymu tur. Paralar almak iin Borisin babasn yanlarna a rrlar. Anla ld. Demek zahmet edeceksin. Mutlaka dayak yemeden, ayaklarn yanmadan, trnaklarn karlmadan sylemeyeceksin! Boris bizim elimizde tutsaktr. Onu kesece iz. Evini de yakaca z. Gene seni rahat brakmayaca z Haydi Borisini seversen paralar getir. Baba stoyan inat ederse sevgilinin kafas kesilecek. Bir daha onu mrnde gremeyeceksin. Haydi, Baba stoyan, daya a ba layaca z. Ayaklarn ate e sokaca z. Vakit geiyor. Paralar getirecek misin? Babasnn yerine Boris gider. Bir sre sonra komitalar Borisin evine gelirler. Borisi ldrmekle tehdit ederek paralar alrlar. Giderken yanlarnda getirdikleri ve bomba dedikleri rtye sarl olan eyi Magdaya saklamas iin verirler. E er byle mnasebetsizlik edersen Borisini gremezsin. Onu keseriz! E er oynamaz, ne emizi krarsan Borisini gremezsin, gider keseriz imdi birden patlayacak ve zavall Borisi i gelince yklm bir evle tannmaz kanl et ve kemik paralarndan ba ka bir ey bulamayacakt. Yava a siyah bezi zd, ikinci bir bez daha vard. Bu bez kandan kpkrmzyd. Magda patlayabilece ini d nerek rty aar. O tuttu u ey o lunun, gzel ve kumral Borisin vcudundan koparlm kesik ve kanl kafas idi Kafay baltayla bedenden ayrmak, kanl kesik kafa vb. iddet ieren ifadeler, teki yklerinde oldu u gibi bu ykde de son derece yo undur. Topuz: Eflak almak isteyen Trkler Eflakn ba ka bir lkeyle ittifak yapmas zerine Eflaka ba mszlk verir. Eflak halk byk bir co kuyla bunu kutlamaktadr. Bu esnada yz Trk atls yanlarnda bir eli ve szde hediyeleriyle oraya gelir. Eflak beyleri kendi aralarnda Trkleri a a layan szler sylemektedirler: Mankafa Trkler i te Te rifattan merasimden ne anlarlar? Hem de Bizansa laykz. derler. Nerede o incelik? Gidi Trkler Skya geldi mi nasl klrler. Hani eski gururlar? imdi dnya de i ti. Rumelindeki kuvvetleri yok. te prensimize byk bir imparator muamelesi yapyorlar! Yalnz u meydanda drt binden fazla askerimiz var! dedi. Trkler kurallara gre davranma konusunda bir kabalk yaparlarsa hepsini tkrkle bo arz. Prensi grmek istedi ini syleyen Trk elisi, yanndaki askerle prensin huzuruna karlr. Eli nce ferman prense verir ve sonra getirdikleri topuzu alr ve prense do ru ilerler. Ortadaki neferin omzundan topuzu ald. Bu gayet a r, altn yaldzl, sar parlak kabzal bir aletti. Yere bakarak yryor, glmsyordu. Tahtn nne geldi. Anszn, gzle grlmeyecek abuklukla havaya kaldrd bu mthi topuzu prensin elmasl tacna yle bir indirdi ki Boyar reisleri, zrhl sava lar, kahraman voyvodalar cansz gibi kmldanamyorlar, tahtnda kafas ezilmi l hkmdarlarna baka baka titriyorlard.

323

Bu ykde tekile tirme ve iddet ifadeleri i ie yer alyor. Eflak beyleri, Trkleri a a layp onlara iddet uygulayacaklarn sylerken, Trk elisi de farkl olan beynine topuz indirerek ldryor. Ferman: Sefere km Osmanl ordusunun sefer srasnda ve sonrasnda ya adklar anlatlmaktadr. mer Seyfettin, yk kahraman Tosun Beyi yle betimler: Daha yirmi be ya ndayd. Gr siyah byklar, ahin bak l iri ela gzleri, geni ve kaln omuzlar, gsteri li yry her greni hayran brakrd. Sava larda, ayr ayr yerlerinden imdiye kadar otuz yara alm ve pek ok general kafasn mzra na takarak pa alara arma an getirmi ti O, btn ordu iinde rakipsiz bir yreklilik, kahramanlk ve abukluk rne iydi. Ya l Zal Mahmuttan daha gl oldu unu herkes biliyordu. Ku gibi uar, yldrm gibi se irtir, aslan gibi atlr, kaplan gibi paralard. Tosun Bey, padi ahn ota nn kurulmamas zerine, ileri geri konu ur ve fkeyi stne eker. Sadrazam, bir sre sonra Tosun Beyi a rr. Ona verdi i ferman Ni Beyine gtrmesini syler. Tosun Bey, yola kar. Yolda ferman yoklar. Gece ryasna giren fermanda yazl olan merak eder ama amamas gerekir. Uzun bir bocalamadan sonra ferman aar. Grdkleri onu deh ete d rr: i bu kutsal buyru umuzu getiren, devletimize zararl olan Tosun Bey kulumun da hemen, vcudundan ba n kesesin ve yle bilesin ki Tosun Bey a rr, fkelenir; hemen Anadoluya kap gitmeyi d nr. Sonra padi aha itaat etmesi gerekti ini d nr ve ferman hi okumam gibi Ni Beyine gtrr. Ni Beyi fermanda yazlanlar okuyunca ok zlr. Tosun Beye kap gitmesini syler. Tosun Bey, tm teslimiyetiyle padi ahn emrinin yerine getirilmesini syler. Ni Beyi kar kar: -Vallahi seni kesemem Yeni uyanm erkek bir aslan sessizli iyle glmseyen Tosun Beyin parlak yz birdenbire karard. Gr ka lar atld. ahin bak l iri ela gzleri ald. Tiksinti ve fkeyle klcn ekti: Padi ahmn buyru unu yerine getirmeyen asilerin ba n ben keserim!... diye kkreyerek yumu ak kalpli, zayf ve boyun e mez ihtiyarn zerine yrd. Al uhadan byk kap perdesinin arkasnda gizli nbet bekleyen silahl adamlar ko u tu, onu tuttular. Yarm saat sonra, srmal resmi kavu unu karp ba na gsteri siz dua klahn geirmi olan aksakall Bey, ssz odasnda seccadesinde oturmu , boynu bkk Yasin okurken, d arda dokunakl ve belirsiz bir ya mur serpeliyor; i avlunun siyah ta larndaki taze ve scak kanlar stnde, svariler grnmeyen itenlik dolu gzya lar gibi damlyordu. Bu ykde de kahraman kusursuz, eski Trk sylencelerindeki kahramanlar gibidir. yknn anlatmysa ba ndan sonuna dek asmak, paralamak, ba n kesmek vb. iddet ieren anlatmlarla doludur. ykde ayrca psikolojik iddet; bar ve demokrasi kltrne uymayan anlatmlar da yer almaktadr. Tosun Beyin i hesapla mas; padi ah fermanna sorgusuz, sualsiz uyulmas gerekti i iletisiyle sona erer. Benzer bir tart ma Tosun Bey ile Ni Beyi arasnda geer. Tosun Bey, onun can iin kayglanan ya l beyin zerine klcyla yrr ve sonunda yk ba kesme ve kanl betimlemeler iinde son bulur. Yalnz Efe: Kumdereli Yrk Hoca, alaca n istedi i iin Eseo lu adndaki kanun bilmez faizci tarafndan ldrtlr. Kz Kezban babasn vuran iftli in saf obanndan renir ve kasabadaki yetkiliye bildirir. Fakat bu ki i de Eseo lunun adamdr. Kendisinden srekli babasnn katilinin cezalandrlmasn isteyen Kezban iyice dverek d ar attrr. Kezban da bu adam ldrece ini syleyerek evine gider. O gnden sonra Yalnz Efe adl bir e kya trer. Bu e kya tarafndan kasabadaki yetkili adam, Kezbann babasn vuran khyann karde i ve Eseo lu srasyla ldrlr. Onlardan sonra fakire, ksze, yetime eziyet eden, r vet alan herkes cezalandrlr. Bunlar yapan aslnda Kezbandan ba kas de ildir. Devlet bu e kyay yakalamak iin bir tabur karr. Kasabaya inen askerler bir tepede Yalnz Efeyi sk trrlar. at madan sonra gidip bakarlar fakat Yalnz Efenin e yalarndan ba ka bir ey bulamazlar. Daha sonra oradan geen obanlar, Yalnz Efenin kayboldu u tepeye geceleri nur indi ini iddia ederler. Bu yk de iinde ok ynl iddet barndrmaktadr. nce faizci Eseo lunun kendisine kar kanlara uygulad iddet, daha sonra babasna zarar veren ki ileri tek tek ldren Kezbann uygulad iddet iddetin yan sra, ki inin kendisine yaplan bir yanl n cezasn kendisinin vermesinin kt bir ey olmad , hatta kayboldu u tepeye geceleri nur inen Kezbann ki ili inde kutsal ve yce bir durum oldu u iletisi de verilmektedir.

324

Sonu rnekledi imiz yklerdeki alntlardan da anla laca gibi mer Seyfettinin zellikle ders kitaplarnda yer alan, ocuk kitab ve 7 ya ocuklar iin okuma dizisi olarak hazrlanan bu ykleri ierik ve anlatm zellikleri asndan tekile tirme, ayrmclk ve iddet elerini iermektedir. Bu yklerin yaymland kitaplarn kapaklarndaki resimler de iddetin etkisini artrmaktadr. mer Seyfettinin yaznndaki En belirgin ustal , yergi ve gldr elerini kullanrken, gere e aykr d memesi, olumlu ve olumsuz tiplerin iziminde byk ba ar gstermesidir (Kurdakul, 2002: 49). te bu ba ars, onun okurlarn derinden etkileyerek yz yl nce yazd yklerini gnmze ta m tr. Bununla birlikte, yz yl nceki dnemin ko ullarndan etkilenerek yazlan bu yklerin bazlar, ierik ve anlatm zellikleri ynnden gnmzdeki ocuk ve genlik edebiyat de erlendirme ltlerine uygun de ildir. ocu un almlamasna sunulan bir sanat yaptnda iddetin ve ayrmc d ncelerin olumlanmasnn; iyi-kt, do ru-yanl vb. kavramlarn ocu u tek ynl ko ullayacak biimde i lenmesinin; geli me a ndaki ocu un ruh sa l n ve kimlik geli imini olumsuz etkileyerek ocu un, evresindeki insanlarla empati kurabilece i ve onlara uyum sa layabilece i bir ortamn yaratlmad grlmektedir. Evrensel ve insani de erlerle, bar ve demokrasi kltryle donanm ; d nen, sorgulayan, ya ama ele tirel gzle bakabilen; bilimsel ve aklc d nebilen zgr bireylerin yeti mesine yaznsal adan katk sunabilmek iin, ders kitaplarnda yer alan resimli yk kitaplar olarak yaymlanp ocuk okura sunulan bu metinlerin, nesnel olarak yeniden de erlendirilmesi gerekmektedir. Milli E itim Bakanl bnyesindeki ilgili kurum ve ki ilerin, ocuklar ve genler iin yazan yazarlarn, kitap yaymlayan yaynevlerinin bu de erlendirmeleri gz nne almas gerekti ini d nyorum. Bu durum, ocuklarn ve genlerin gereksinimlerine ve ya antsna uygun yeni yaptlarn ortaya kmasna da katk sa layacaktr.

KAYNAKA Gle, Cengiz (2009) a da o ulcu Gndem. Kurdakul, kran (2002) a da Trk Edebiyat 2. stanbul: Evrensel Basm Yayn. Seyfettin, mer ( 2007) Namus. stanbul: Genda ocuk. Seyfettin, mer (1993) Ka a . stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. Seyfettin, mer (?) Diyet. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Seyfettin, mer (2006) Ka a . stanbul: Say Yaynlar. Seyfettin, mer (2007) Yalnz Efe. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Seyfettin, mer (2006) Ba n Vermeyen ehit. zmir: zgr E itim Yaynlar. Seyfettin, mer (2006) Ferman. zmir: zgr E itim Yaynlar. Seyfettin, mer (2006) Bomba. zmir: zgr E itim Yaynlar. Seyfettin, mer (2006) Ant. zmir: zgr E itim Yaynlar. Yaln, Alemdar ve Gyasettin Ayta (2003) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. [evrimii: www.wikipedia.com]

325

CHRISTINE NSTLINGER VE SEV M AKTA OCU UN GZNDEN YET K NLER N DNYASINA ELE T REL B R BAKI
Ar . Gr. Pnar AKIR Ondokuz Mays niversitesi

zet ocuk edebiyat rnleri modernle me sreci iinde bir yandan ocu a ve ocuklu un de i en yzne de inirken, di er yandan ocuk ve yeti kin arasndaki ileti im biimini yeniden tasarlam tr. ocuklar iin yazlan ocuk yk ve romanlar, sadece ocuklarn geli imine katk sa lamaz, ayn zamanda yeti kinlerin de sorunlara aklc yollardan bakmasn sa layacak ipular ile doludur. ncelemede Christine Nstlingerin Trkeye evrilen eseri ile Sevim Akn eseri ocuk ve yeti kin karakterler merkeze alnarak de erlendirilmi tir. De erlendirmede ierik zmleme yntemi kullanlm tr. Ara trmann sonucunda ise de i en ocu a ve ocuklu a dikkat ekilmi , yk ve romanlardaki kk ocuk karakterlerin, byklerin dnyasna olan ele tirel bak alar tespit edilmeye al lm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, yk, ocuk algs.

Abstract During the modernization process, childrens literature works deal with children and changes in childhood on the one hand and design communication style between children and adults on the other. Stories andnovels written for children not only contributes to the development of children but also provides cues for adults to examine the problems in a logical way. In this study, three translated works of Christine Nstlinger and three works of Sevim Ak have been analyzed taking children and adult characters into account. At the end of the study, changes in children and childhood have been emphasized. Moreover, critical view of little children on adults world in the stories have been examined. Key Words: Chldrens Literature, story, perception of child.

Giri ocuk edebiyat rnleri modernle me sreci iinde bir yandan ocu a ve ocuklu un de i en yzne de inirken, di er yandan ocuk ve yeti kin arasndaki ileti im biimini yeniden tasarlam tr. Ortaya kan bu yeni tasarm ocuk edebiyat rnleri, ocu un bireysel, toplumsal ve ruhsal geli iminde etkili bir ara olarak kullanabilece imiz en yetkin materyallerdendir. ocuk edebiyatnn hedef kitlesi olan kkler pek ok yeti kine gre alglama dzeyi d k, takliti, problemli vb. davran zellikleri ile nitelendirilmektedir. Oysa bili sel geli imin en hzl gerekle ti i ocukluk ve genlik yllarnda ocu un alglama yetisi en st seviyededir. Dolaysyla ocuk edebiyat rnleri sadece ocuklar iin de il, onlara rol model olan yeti kinlerin de takip etmesi gereken bir disiplindir. zellikle 1980lerden sonra Trk edebiyatnda ayr bir dal olarak geli meye ba layan ocuk edebiyat (childrens literature) ocu un ve ocuklu un bir paradigma olarak grlmeye ba lanmasyla kendi iinde zgn eserler vermeye ba lam tr. ocuklar iin yazlan yk ve romanlara bakld nda edebiyat eserlerinin genel anlamda yeti kinler iin, ocuk ve genlik edebiyatnn ise hem ocuklar ve genler hem de yeti kinler iin yazld grlr. Her ne kadar baz ara trmaclar, ocu un ve ocuklu un ayr bir edebiyat olamayaca n savunsa da, ocuklu un ve genli in zel evreler olmas nedeniyle Trk edebiyatnn bir alt dal olarak ocuk edebiyatnn ocuk merkezli yaplmasn zorunlu klar. nk ocuk ve genlik edebiyat ara trmalarnda didaktik-e itici edebiyat, ocu a ve gence grelik, edebi ve estetik de er dikkate alnr ( irin, 2007: 34). ocuk ve genlik edebiyatnn kmsenmesi, edebiyatn d nda ikincil bir edebiyat olarak kabul edilmesi bu alanda nitelikli eserler verilmesini ve ara trmalar yaplmasn engellemi tir. Ancak 20. yzyln ikinci yarsndan sonra ocuk ve genlik edebiyat, 'edebiyat biliminin' iinde

327

de erlendirilebilmi tir. ocuk ve genlik edebiyat ara trmalar ocuklu un ve genli in zel evreler olmas nedeni ile edebiyat kuramnn yannda psikolojiden pedagojiye; pediatriden sosyolojiye ve kitle ileti im teknolojierine kadar yaplan ara trmalarn ocuk ve ocukluk merkezli yaplmasn zorunlu klar. Eserin yk ve sylem dzleminde okunmas, zmlenmesi, yorumlanmas, metnin dilinin gnderme alanlarnn, anlamsal boyutunun ve katmanlarnn, iletisinin, metinde kullanlan imgelerin, motiflerin, e retilemelerin gz nne alnarak yaplmas ise ocuk edebiyatn bilimsel boyuta ta r ( p iro lu, 2007: 352). ocuk edebiyatnn, e itim bilim ve filolojiden farkl, fakat onlarla da ili kili bir alan olarak ortaya k , uzun bir gemi e dayanmaz. ocuk edebiyatnn kendi dinamikleriyle ilerleyen bir alan grnmn kazanmas 20-30 yllk bir gemi e sahiptir. Bunun ele tirisi ise ok daha yeni bir trdr. Bu tr, e itim bilimiyle, edebiyat teorisinin yan sra, farkl sosyal bilim disiplinlerinden ve bazen de gzel sanatlardan ald yntemlerle birden ok alann snrlar iinde yer almaktadr. Di er edebi eserlerin ele tirisinde uygulanan kuramlarn tmnden yararlanan ocuk edebiyat ele tirisinde, ocu un geli im bilgisi ve okurluk konumu nem arz eder. Mustafa Ruhi irin (2007: 4), ocuk edebiyat tarihinin en kkl tart mas olan edebiyat-ocuk edebiyat tart masnda, ikincisinin, ilkinin gei dnemini olu turdu unu, bunun ama ve i levinin duyarl birey ve iyi edebiyat okuru yeti tirmek biiminde zetlenebilece inin altn izer ve modern ocuk edebiyatndaki de i imin iki evre eklinde zetlenebilece inden bahseder: lk Evre: Dogmatik, ocuklarn masum ba ml varlklar olarak kabul edildi i, otoriter yakla mla birlikte idealize edilmi kz ve erkek anlay na, cinsiyet ayrmcl na ve ocuklarn benzerli ine dayal bir ocuk anlay egemendir. Bu evreye ait kitaplar a rlkl olarak ocuk klasikleri olu turur. kinci Evre: ocuk gerekli ini, ocuk haklarn, ocuk ihmal ve istismarn anti-otoriter ve sorun odakl yakla mla yanstan bir alm sz konusudur ( irin, 2007: 4-5). Bu al mada Christine Nstlingerin Trkeye evrilen eserleri ile Sevim Akn eserlerindeki kk ocuk karakterlerin, byklerin kk dnyasna olan ele tirel bak alar incelenmeye al lacaktr. Ara trmann kuramsal erevesinde ocuk, ocuk edebiyat, ocuk psikolojisi, kk, yeti kin, de i en ocu u ve ocuklu u tanmak, modernle me ve postmodernle me srecinde ocuk, ocuk edebiyat rnleri sadece ocuklar iin midir? gibi ba lklar tart lacaktr. Gelenekten Gnmze ocuk Modernle mesi ve De i en ocuk Algs ocuk insanla ya t olmasna kar n, ocukluk gncel ve modern bir kavramdr. Yavuzere gre (2003: 186), ocuk, eksik bir yeti kin de il, fakat zihinsel, bedensel, duygusal ve sosyal gereksinimlerini tamamlamak isteyen, kelimenin tam anlamyla bir ki idir. Gerek ocuk edebiyat yazarlarnn gerekse psikoloji uzmanlarnn yapt tanmlardan ocu un, iki ya ndan ergenlik a na kadar olan dneminde zihinsel, bedensel, d nsel ve sosyal ynlerden geli mesini srdren, kendine zg ki ili i olan ve e itilmesi gereken bir birey olarak grlmektedir. Alg szc de, felsefe szl nde duyularn sa lad duyumlar ya da duyu sal uyarmlar aracl yla, d mzdaki varlklar hakknda bilgi edinme yetisi, bu varlklarn bilincine varma yetene i olarak tanmlanm tr (Gl ve Uzun, 2003: 52). TDKnin (1998: 80) Byk Trke szl nde ise; bir eye dikkati ynelterek o eyin bilincine varma, idrak eklinde aklanm tr. Modern ocukluk d ncesinin Rnesans'n en pedagojik ve en insancl bulu larndan biri oldu unu savunanlardan Neil Postmana gre, XVI. yzyldan itibaren olu maya ba layan ocukluk d ncesinin ortaya kmasnda, dn trc rol matbaa ve okul oynam tr (Postman, 1995: 85). 16. yzyl sonrasnda Avrupada feodal kltr ierisinde ad ve yeri bile olmayan 'ocuk', matbaann icadyla modernle meye ba lam tr. Dolaysyla 'ocuk ve ocukluk' en hzl de i imini matbaann icad sonucunda modernle me ile ya am , buna paralel olarak da ocuklu un ierdi i anlam ve mahiyet de i mi tir. Mc Luhan'n simge haline getirdi i ve kavramsalla trd "Gutenberg nsan" okuyan insandr. Entellektel olu um evresini tamamlayan tipografik yeti kin ile tipografik ocuk, ayn yazl kltrden yararlansa da okulla mann yaygnla masyla tm dnya ocuklar benzer bir srecin iine girmi tir ( irin 2007: 31). Szl kltr ortamnn yo unlu una ra men, onlar ekillendiren yazl kltr, medya, kitle ileti im aralar, dergi, kitap ve gazetelerdir. La Fontaine, Karga ile Tilki, Kk Prens, Krmz apkal Kz, Gliver, Alice, Define Adas, Robinson Cruse gibi klasikleri okuyan ocuk Bat merkezli kaynaklardan beslendi i iin, kltrel ve entellektel alt yapsn sekler bir zeminden olu turmu tur. Yani gnmzn modern ocukluk tasarm ve algs aslnda Avrupa uygarl nn ye eren yapraklardr.

328

Gnmz dnyasnda de i en ocu u ve ocuklu u anlamaya ynelik ara trmalar, son dnem Trk ocuk edebiyatnda geleneksel, modern ve postmodern ocukluk gibi kavramlar n plana karm tr. Geleneksel ocuklu u savunan ocuk ara trmaclar, ocu un yeti kin gibi bymesini istemi lerdir. ocuk, onlar iin e itilmesi gereken ve itaat etmesi beklenen bir nesnedir. Oysa David Elkind (2000: 15-17), modern ve postmodern ocukluk ara trmaclar arasndaki derece farkn yle aklar: Postmodern a ocukluk ara trmaclar, modern a ocukluk ara trmalarndan fakl olarak, 'ocuklar nasl byr ve geli ir?' yerine 'ocuklar nasl bytmeli?' sorusuna odaklanm lardr. E itim dzeyinin artmasyla olu an 'modern ocukluk imgesi', ocu un okulla ma srecinde yeti kin toplumundan farklla mas ile de 'ocuk modernle mesi' hz kazanm tr. Geleneksel tasarmdaki erken yeti kinle mi ocuk ile modern ocuk arasndaki bu benzerlik, modern dnyada ocuklu un yok olu unun foto rafn ekmemizi de kolayla trmaktadr. Anne ve babalarnn kopyas gibi yeti en ocuklar, 'ocuklu un' tkeni i anlamna gelmektedir. ocukluk tarihini 3 evreye ayrabiliriz: ocuk ile yeti kinin ayn enformasyonu ald geleneksel ocukluk dnemi, (Biyolojik bir kategori bile saylmyor ocukluk) Matbaaya, yazl ileti ime dayal, enformasyonla biimlenen ocuklu a uygun bir adlandrma olan modern ocukluk dnemi, Farkllklarn ne kmasna ortam hazrlayan postmodern ocukluk dnemi ( irin 2007: 16). Gelenekten gelen ocuk masalcsn kaybedince kitaplara ynelmi ve ortaya modern ocukluk km tr. Postmodern ocu un masalcs ise televizyon ve bilgisayardr. Kemal nal'a gre ise (2007: 37), modern ocukluk d ncesi, birok boyutta (snfsal, cinsel, rksal, etnik, ulusal, fiziksel, zihinsel vb.) zgrlkleri alnm bir hayat evresinin ilk basama n imlemektedir. Farkl toplumsal snf, ideoloji, kltr, toplum ve dinlerde ocuklara bak asndaki benzerli in zne-nesne ili kileri erevesinde bir kez daha de erlendirilmesi gere i, ocukluk d ncesinin gcn neden kaybetti inin aklamas olabilir. Modern ocukluk d ncesinin sindirildi i bir st orta snf hayat tarzyla, geleneksel ocukluk imgesinin ya and alt snflarn kltr birok noktada birle mektedir. Christine Nstlinger ve Sevim Akn Eserlerindeki ocuk Karakterlerin Yeti kinlere Ynelik Ele tirel Bak As Sevim Ak, gnmz ocuk edebiyat yazarlar arasnda seti i konular, kulland dil ve slup ile de i en ocuk paradigmasnda ocuk algsna dikkat eden ve bu izgide eserler veren isimler arasndadr. ocuk gerekli ini her bakmdan yanstan eserlerinde e iticili i ve reticili i ile didaktiklikten syrlan yazarlardan biridir. ocu u ilgilendiren, onun ilgi ve alg dzeyindeki her eyi yk ve romanlarna konu eden Sevim Ak ocu un derdi dnyay tanmaktr. diyerek kitaplaryla, ocuklar dnyaya hazrlamay ama edinmi tir (1997: 5). Yazarn, gnmz ocuk edebiyat yazarlarndan olmas ve ocuklarn kendilerine zg alglarn, dnyay alglamaya al an znel bak n, dilini kendime yakn buluyorum demesi, ocuklarla ne kadar ilgili oldu unu gstermektedir (2006). Ayrca Dilidzgn (2000: 259) yazar hakknda syle bir de erlendirme yapmaktadr: ncelikli amac retmek, belletmek olmayan bir yakla mla sanat, ocu a zg kurmaca bir dnya yaratmakta, okurun duygu ve d ncelerinde kalc izler brakabilecek nitelikte iletiler vermektedir. Yazar da ayn eyi kendi cmleleri ile yle ifade eder: En ok, buyurgan bir ifade ile kendi gr lerimi empoze etmekten kanrm. o u zaman basit bir olay yaln ve akc bir dille aktarrm. Okuyan onu yre i, akl ve duygularyla yeniden retsin isterim (1997: 5). Eserlerinde buyurgan ifadelerden ve ahlak kurallarndan kanan yazarn, ocuk kitab yazarl hakknda sylenen ilk zelli i kitaplarnn bir yeti kin tarafndan de il de, bir ocuk tarafndan yazlm gibi olmasdr. Sevim Akn eserlerini inceleyen Necdet Neydim de (2003: 125) yazarn Trk ocuk edebiyatndaki kat didaktik anlay n, buyurgan ifadelerin, idealize ocuk tiplemesinin yerine; hayat alglay ve kavray biimi, kayglar, sevinleri, ksacas ocu un gerek zne oldu u ve onun gerekli ine dayanan bir edebiyat anlay n getirdi ini tespit etmi tir. Christine Nstlinger, gnmzn en ok sevilen ocuk ve genlik kitaplar yazarlarndan biridir. Yazar 1936da Viyanada do mu , ocuklu u Hitler ordusunun i gali altnda Avusturyadaki s naklarda gemi tir. Viyana Uygulamal Sanatlar Akademisinde renimini srdren yazar, ocuklar iin yazlan kitaplar resimlemeye ba lam tr. Ancak ilk kitab, desenleri yerine yaratc yksyle ilgi ekince, resimlemeyi brakp yazmaya ncelik vermi tir. Astrid Lindgren Edebiyat dl (2003), Hans Christian Andersen dl (1984) ve Kim Takar Salatalk Kral adl romanyla ald Alman Genlik Edebiyat dl (1973) gibi ok sayda dln sahibi olmu tur. 329

Nstlinger, ocuk edebiyatna getirdi i ele tirel-sosyal tutumuyla ve antiterbiyeci bak asyla nlenmi tir. ocuklarn ve genlerin haklarn romanlarnda dile getiren yazar, gsz olann yanndadr. Okulda, ailede yerle mi olan kalpla m d ncelerin, geleneksel e itim anlay nn kar snda olan Nstlinger, ocuklu un zel bir evre oldu unu ve herkes tarafndan anla lmas gerekti ini, aksi takdirde onlarla ileti im kurulamayaca n savunur. Kitaplarnda da geleneksel aile yapsn ve okul kurumunu esprili bir slupla ele tirmektedir. Toplumun fikirlerini de i tiremeyece inin farknda olan yazar, romanlarnda i ledi i konular sayesinde onlar hayata hazrlar ve yle devam eder: ocuklar ve genleri hayata nasl hazrlayaca m ben de bilmiyorum. Hangi problemler onlar iin daha nemli? Okul notlar m, ilk a km, aile mi, macera iste i mi, hayaller mi, lgnlk yapmak m? Bugn bizleri ocuklarn daha az harlk almas m ilgilendirir, yoksa gnde 44522 ocu un dnyada lmesi mi? diye sorar yazar (Nstlinger, 1998: 44). Nstlingerin romanlarnda i ledi i konular III. Dnya Sava nn ocuklar, alkolizm, nyarglar, batl inanlar, d lanm ki iler ve problemli ailelerin ocuklardr (Kado lu, 2007: 20-40). Her iki yazarn ortak yn antiotoriter, antigeleneki ve antiterbiyeci e itim anlay n desteklemeleridir. Bir bakma onlarn ideolojisi olarak da adlandrlabilecek bu bak as do rultusunda ocu un evrenine daha kolay girilebilecek gerek yazarn, gerek ocuk karakterlerin, gerekse byklerin kar lkl tutumlarna, alglama biimlerine k tutan bu edebi eserler sayesinde kklerin gznden byklerin dnyasna ele tirel bir gzle baklacaktr. al mann bu blmnde Christine Nstlingerin drt, Sevim Akn ise yk ve roman ocuk karakterler ve yeti kin tiplemeleri merkeze alnarak incelenmi tir. ncelemede de i en ocu a ve ocuklu a dikkat ekilmi , kk olarak nitelendirilen ocuk karakterlerin yeti kinlerle olan olumlu ve olumsuz ileti im biimlerine de inilmi tir. Bu tre rnek veren yazarlarmzdan biri olan Sevim Ak ve Bat edebiyatndan Christine Nstlingerin eserleri; yazarn, ocuklarn ve byklerin bak alar dikkate alnarak de erlendirilecektir. De erlendirmede: Gelenekten gnmze ocuk modernle mesine, 21. Yzylda ortaya kan modern aile ve modern ocuk tiplerinin edebi eserde nasl sunuldu una, leti im biimi yeniden tasarlanan ocu un gznden, byklerin dnyasna ele tirel bir gzle baklacaktr. Nstlinger ve Akn eserlerinde dile getirdi i konulardan yola klarak yaplan incelemede, ocuklarn gznden byklerin dnyasna yaplan yolculukta kar la lan glkler, at malar, hayal krklklar, sevinler, beklentiler, popler sorunlar unlardr: Kim Takar Salatalk Kral Baba: ocuk karakter Wolfgangn babas 40 ya nda ve ta t irketinde al maktadr. Geleneklerine ba l, kuralc ve otoriter bir baba modelidir. Wolfgang, arkada Erichin evine gitti i bir len yeme inde iki aile arasndaki farka dikkat eker: Annesiyle babas, kk karde ini de alarak, Paskalya pazartesisi gezmesine gitmi ler. Ancak Erichin onlarla birlikte gitmesi gerekmiyormu . Onun babas benimki kadar geleneklere ba l de ilmi nk. Huber Erichlerde her ey bizimkinden ok farkl. Erichin, Yzme Kulbne, sinemaya, arkada na gidebilmek iin her seferinde izin almas gerekmiyormu . Ne isterse yapabilece ini, ama bunun olumsuz yanlar da oldu unu sylyor Erich. nk annesi de ne isterse yapyormu . Bazen can yemek yapmak istemiyormu , bazen de t yapmak (Nstlinger, 2011: 40). Wolfgangn ve Martinann ele tirdi i di er bir konu ise babalarnn ocuklar hakknda onlara sormadan kararlar almas ve uygulamasdr. Martinaya bakt ve Yarn sabah Bayan Schestaka telefon edip, ayrntlar kararla tracaksnz. Kazanaca n para bir banka hesabna yatacak. dedi ona. Martina olup biteni anlamam t. Babama Neyi kararla traca z? Ne paras? diye sordu. Babam bu srada odasna do ru yollanm t. Arkasna dnd. Titus Schestaka nmzdeki haftadan itibaren matematik dersi vereceksin. Bu i ten kazanaca n paray da bir banka hesabna yatracaksn (Nstlinger, 2011: 88). Martinann babasna kzgn olmasnn nedeni onun adna karar vermesi ve ona fikrini sormamasdr. Akl ba nda bir baba daha konu mann ba nda, Sevgili Bayan Schestak, bu kzmn bilece i i . Bir dakika beklerseniz, onu telefona a raym! demeliymi (Nstlinger, 2011: 89). Wolfgang babasna matematikten iki ald n syleyemez. nk en son bunu yapt nda babasndan hem tokat yemi hem de ceza alm tr. En son iki ald mda babam bana tokat patlatm 330

ve e er bir daha iki alrsam, yzme kulubne gidemeyece imi, ayrca harl m vermeyece ini sylemi ti (Nstlnger, 2011: 48). Wofgang ve Martinann babalaryla olan sorunlar kar lkl beklentilerden ve ileti imsizlikten kaynaklanmaktadr. Kar lkl beklentilerin gerekle meyi i sonucunda olu an kopukluk, aile bireylerinin birbirinden uzakla masna neden olmu tur. Bir ocu un gznden anlatlan u diyalog kk gibi grnen ayrntlarn, ocuklarn dnyasnda hite nemsiz olmad n ispatlamas asndan gzel bir rnektir: ok az ykanyormu um, saygsz kar lklar veriyormu um, kt arkada larm varm , trnaklarm ok pismi . Sakz i nemem bile onu rahatsz ediyordu. Kazaklarm ona fazla geliyordu. Okulda ald m notlar ok kt buluyordu. Evde ok az duruyormu um. E er evdeysem, bu kez de ok fazla televizyon izliyormu um. E er televizyon izlemiyorsam, bu kez de bykler konu urken szlerini kesiyormu um. E er szlerini kesmiyorsam bu kez de beni ilgilendirmeyen eyler hakknda srekli sorular soruyormu um. Ve hibir ey yapmad mda da, hibir ey yapmayp, ortalkta bo bo dola t m iin kzyordu babam (Nstlnger, 2011: 90). Oysa Martinann deyi iyle babalar, ocuklarnn da normal insanlar olup, kendilerine ait d nceler geli tirmelerini ve zgr olmak istemelerini bir trl anlayamad n syler. Onlar yani kkleri de en ok zen budur. Bykbaba: 70 ya ndadr. Geirdi i fel hastal ndan dolay a z biraz arpk olsa da, a z yerinde olan birok insandan daha akl ba nda konu maktadr. Ailedeki en drst karakterdir. Gelininin yalanlarn zarif bir ekilde kapatacak kadar olgun ama ona sulu oldu unu ve kendisini kandrmamas gerekti ini syleyebilecek kadar cesurdur. Anne: 40 ya nda olan anne ocuklarna, onlar iin hizmetilik yapt n syler. Onlara kzd zamanlarda da yeniden al maya ba layaca n ve gnlerini greceklerini syler. ocuklara drst olmalarn, yalan sylememelerini telkin eden annenin yalan, Kumi-Orinin ev halknn gnlk, faturalar, evraklar gibi zel e yalarn ele geirmesiyle ortaya kar. Anne yeni mantosunu 1000 iline de il, 3200 iline alm ; bula k makinesinin hediye edildi ini sylemi , ama kendisi alm , stelik taksitini de geciktirmi ; kitap kulbne gitmek istedi i halde, byle eylere gereksinimi olmad n sylemi tir (Nstlinger, 2011: 80). Wolfgang ve Martina tm bunlar renince normal ve drst bir aile olup olmadklarn sorgulamaya ba lam tr. retmen (Haslinger): Wofgangn snf retmeni olan Haslinger, tuhaf grn l biridir. zerindeki her ey gri renkli oldu u iin mahallenin ocuklar ona Bay Gri adn vermi lerdir. Olay abartan mahallenin ocuklar ona kiraz ekirde i ve rk meyve atmaya ba lam lardr. Hatta Wofgang da ona sapanyla ta atm tr (Nstlinger, 2011: 61). Burada dikkati eken alt ba lk vardr. Birincisi insanlarn d grn ne gre yarglanamayacaklar, ikincisi bir retmenin nasl olmas gerekti i, ncs de olumsuz tutumlarn insanlarn ba na dert aabilece i. Wolfgangn gznde sar di li, zayf, grilere brnm , sevimsiz bir retmen olan Haslinger, artk onlar iin bir d mandr. nk greve ba lad ilk gn yoklama yaparken kendisine kt davranan ocuklar, bak laryla yarglayacak kadar otoriter bir retmen modelidir. Abla (Martina): Lise ikiye giden Martina ba arl, akll bir kzdr. Snf arkada Berger Alexe olan a k, babas tarafndan onaylanmaz. Anne ise kznn a knn derslerini etkilemedi i srece sorun olmayaca gr ndedir. Kklerin byklerin dnyasna olan ele tirel bak asn, Martinann anne ve babasna ait olan gerek d ncelerini, bir fke patlamas annda syledi i u cmlelerde grmek mmkndr: Hayr, hayr de iliz! Diye ba rmaya ba lad Martina birdenbire. Biz ok boktan bir aileyiz! Televizyonda yalnzca babam istediklerini izleyebiliriz! Yalnzca babamn istediklerini yiyebiliriz! Yalnzca babamn istedi i eyleri eyleri giyebiliriz! Babam istedi i zaman glebiliriz! (Nstlnger, 2011: 80). Kumi-Ori (Salatalk Kral): Hogelmanlarn evinin bodrumundaki kilerde ya ayan kabak-salatalk tr yaratk olan Kumi-Orilerin szde lideri oldu unu syleyen yalanc, dzenbazn tekidir. Konuk De il Ba Belas Anne: Ewaldn annesi ailesine ba l, sorumluluklarnn farknda, kuralc ve titiz bir annedir. Bir gn Ewaldn ngilizce retmeni onu okula a rr. Telaffuzu kt oldu u iin Ewald orta ile geirece ini syler. Bunun zerine tela lanan anne Oxfordda yaz okulu. 15 Temmuz-15 A ustos 331

aras diye mrldanarak okumaya ba lad. (Nstlinger, 2011: 14). Ewaldn isyan da bunadr. Annesinin kendisini yeterince tanmad n d nr ve mutsuz olur: Annem her zaman benim iin neyin iyi oldu unu bilir. Tam olarak emin de ilse, babama sorar. Bana da sorabilece i ise hi aklna gelmiyor! (Nstlinger, 2011: 15). Ewald ve Sbylee, annelerinin al veri tutkusunun yansra, onlar anlamayan ve ben demi tim diyen otoriter tavrna ele tiride bulunmaktadr. Billenin ya ananlardan ders karmas ve reneyle bir daha konu mamas gerekti ini, gelecekte bu tr hayal krklklar ya amamak iin deneyimli annesinin tlerini daha fazla dinlemesini umdu unu tekrarlayp duruyordu. (Nstlinger, 2011: 33). Sbyllenin tm derslerinden pekiyi ile geti i halde resim dersinden iyi ile gemesi anneyi lgna evirir. Byklerin bu davran na kzan Ewald ve Sbyllein durumu kabullenmesi sonucu de i tirmez. Annenin isyan ve fevri k da ele tiri konularndan birisidir: Gidemezsin! diye haykrd Bille. Beni gln duruma d rrsn! Tabiki gidece im! dedi annem. Resim gibi nemsiz bir dersten iyi alman inanlmaz sama buluyorum! (Nstlinger, 2011: 43). Ewaldn annesinin bu tutumuna ili kin yorumu, byklerin kk dnyasna e ilmesi asndan dikkat ekicidir: Byle anlarda anneme acrm hep. Hem de ok. nsan bu kadar yanlp, bu kadar anlamaktan uzaksa gerekten de acnas bir durumdadr bence (Nstlinger, 2011: 44). Ewaldn ele tirdi i di er bir konu annesinin onun ne yiyece ine ya da ne kadar yiyece ine karar vermesidir. Artk bebek de ilim, ne de olsa istedi im yemekleri kendim alabilirim. Ama annem farkl yemekler arasnda do ru dengeyi bulamayaca m d nyor. Yani eti fazla, sebzeyi az alaca m sanyor (Nstlinger, 2011: 76). Annelerinin kapy vurmadan odalarna girmesi, onlar ani ekilde uyandrmas, zel bir konuyu payla tklarnda onlar blmesi, Jaspera fazlasyla ho grl davranmas ocuklarn ele tirdi i di er konulardr. Baba: Ewald anlamaktan uzak olan ikinci aile by babasdr. O da ocuklar ile ilgili kararlar alrken onlara dan maz. Srekli nasihat eder ve kendince planlar yapar. Oxfordta gerek arkada lar kazanacaksn. Yaz kamplarnn arkada lar nasl kayna trd n bilemezsin, Ewald! (Nstlinger, 2011: 18). Babann o luyla ilgili planlar d nda, onun zel hayatna ili kin ngrleri Ewald en ok rahatsz eden konudur. Ne zaman gerek arkada lar hakknda yine anlatacak bir ey bulamazsam, bana psikolojik bir vakaym m gibi bakar. Gerek bir arkada a kesinlikle zlem duymad m bir trl kavramak istemiyor. O, arkada lk kuramad m sanyor. Kimsenin beni arkada olarak istemedi ini d nyor. Kimse beni arkada olarak istemedi ine gre de, ben de mutlaka bir aksaklk olmal (Nstlinger, 2011: 19). Ewaldn yaz tatili iin anneannesinin bostannda tek ba na kalma plann duyan anne ve babasnn tepkisi de ele tiri konularndan birisidir. Babas: imdi de tmyle ldrd! Bostanda tek ba na kalmak ha! Bir mnzevi olmak istiyor! diye ba rr Ewalda. Annesi de 13 ya nda bir ocuk iin byle bir iste in normal olmad n d nr ve anormal bir davran olarak grd yalnz kalma iste ine iddetle kar kar. Tepkiler babann isyan ile devam eder. Bostan ccesi olaca na, evime yedi konuk ocuk daha alrm! O kadar izgi d ysan, ba ka ocuklara da al bakalm! te bu kadar! (Nstlinger, 2011: 35). Byklerin sorunlar zmek yerine ba rarak, iddet gstererek olaylar kapatmaya al mas Sbyllenin isyan ile dile gelir. nk babalarnn planlad hafta sonu gezisine katlmak istemeyen Sbylle, Jasper ve Ewald evde kalmakla cezalandrlm tr. Nedeni ise itaatsizliktir. Tipik, diye mrldand Bille. Yeter ki kimsenin evde olup bitenden haberi olmasn. Annemin sesini taklit etti: Yok, onlar gelmiyor. Canlar istemiyor! Ha ha ha! Onlar bi gzel pataklyor, sonra da kapy stlerine kilitliyoruz! Ama bunun d nda huzur dolu, harika bir family bizimki! (Nstlinger, 2011: 95). ngilizce retmeni: Ben, bir y n ocu un yirmi drt saat boyunca, bir avu retmenin denetimi altnda ya amak zorunda kald hibir eyden ho lanmyorum (Nstlinger, 2011: 16). Sybille (Abla): 15 ya nda, son derece akll bir kzdr. Kklerin gznden byklerin dnyasna nasl bakld sorusuna Sybilleden yola karak ula abiliriz. nk o Ewaldn deyimiyle anne ve babasnn dilini zm tr. Onlarn nelere kzp, nelerden keyif ald n bilen Sybille aktrmadan istediklerini yapmak ve yaptrmak konusunda ustadr.

332

Aklndan D nceler Geen ocuk yknn ba langc byklerin dnyasna sitem eden ve ele tiren bir tasvirle ba lam tr: Rosalindenin orabnda delik var. Rosalindenin dizinde sarg var. Rosalindenin elinde u urbce i var. Rosalindenin boynunda kolye var. Anne oraptaki deli i gryor. Baba dizindeki sargy. Kedi elindeki u urbce ini. Bykanne boynundaki kolyeyi.

Rosalindenin aklnda d nceler var. Ama aklndaki d nceleri kimse grmyor. Bykanne: Rosalindenin bykannesini ele tirme sebebi, tnn d mesini saklamasdr. nk bu d me, bykbabann o ty tamir edebilmesi iin eksik olan tek paradr. Bykannenin d meyi saksnn dibinde buldu unu sylemesi, suu evin kedisine atmas Rosalindeyi zer. nk bykbaba tnn d mesini bulamaynca, eve yeni bir t almak zorunda kalm tr. Rosalinde annesine do ru e ilip, Baksana anne, insann yalan syleyince yznn kzard gerekten do ru mu? diye bir soru sordu. Annesi d nd ve yle cevap verdi: Sanrm, yalan sylemeye al mam ya da sylemekte henz acemi birinin yz kzarr. Yalnzca ka arlanm , kurnaz yalanclar -gerek yalanclar yani- soluk bir yzle yalan sylerler! (Nstlinger, 2010: 27). Rosalinde bykannesinin yzne bakar. Bykannesinin yz krmz de ildir. Ve o zaman sorgulamaktan vazgeer Rosalinde bykleri. Bykbaba: Rosalindenn ele tirilerinden bykbaba da payn alr. sminin anlamn sorgulayan rosalinde Yok canm, der Rosalinde. Pembe hlamur a ac olmaktan ok memnunum. Krmz kayn a acna ya da mavi ama da itirazm olmazd. Sar salkm olmay bile kabul edebilirdim. (Nstlinger, 2010: 38). Ama bunlarn insan ismi olmad konusunda srar eden bykbabasna cevap verme gere i bile duymaz. nk ona gre bykbabas gibi akll insanlarn bile basit d nceleri akllarna getiremediklerini d nr. Anne: Rosalindeye gre annesi insanlar d grn lerine gre yarglamaktadr. Ona gre, kk, elimsiz, a gzl, illi, krmz sal ve bilye burunlu bir ocuk, kim ne derse desin zavalldr, hele de ad siegfried ise (ejderhalar dize getiren efsanevi Alman kahramannn ad). Ad Siegfried olan biri byk olmal, grkemli olmal, evresine k samaldr. te Siegfried denince akla byle biri gelirmi , isimlerde sahibine uymalym (Nstlinger, 2010: 30). Kom ular: Rosalindenin kom usu olan Elfi teyzenin bebe i ile de oynamak zorunda kalmas ele tiri konularndan biridir. Zaten Pazar gn, Elfi teyzenin bebe iyle birlikte gelmesi ve Rosalindeden bebekle oynamasn istemesi, ona yetiyor. Hayr! nsan gnll olarak bebekleri ba na almaz! (Nstlinger, 2010: 43). Aile: ocuklarn aile bykleri tarafndan her gn farkl ekillerde sevilmesi, byklerin dnyasna ele tirel bak gerektiren di er bir konudur. nk Rosalinde, bykannesi tarafndan pazartesi gnleri azarlanan, sal gnleri sevilen bir ocuktur. Ama Rosalinde her gn herkes tarafndan ayn ekilde sevilmez. Kendini kt hissetti inde de, di er gnlerden fazla sevilmez (Nstlinger, 2010: 69). Kar Pencere Anne: Meltemin annesi al an, hobileri olan ve mkemmele ula may amalayan, ocu undan her zaman ok daha fazlasn bekleyen hrsl bir byk modelidir. ocuklarn gzndeki byk algs, i i hi bitmeyen byklerin, ocuklarna ayracak vakitlerinin olmad , onlar ihmal etti i ynndedir. Piyanonun ba ndan bir dakika olsun kalkmad. Meyve suyumu bile vermeyi unuttu. Ev devimi yaparkan hi ilgilenmedi o gn. Aya nn dibinde dolandm, grmedi bile. Dikkatini ekmek iin piyanonun tu una iki elimle vurdum. Ne yapyorsundiye haykrd. Hii dedim. Birlikte matematik al acaktk, hatrlatmak istedim. Byle mi hatrlatyorsun? Aferin sana. Gryor sun, ben de al yorum. Artk devlerini tek ba na yapmay renmelisin. A kitabn iyice oku. Beni de rahat brak! (Ak, 2011: 22). Gryorsun ben de al yorum. Artk devlerini tek ba na yapmalsn. A kitabn iyice oku (Ak, 2011: 22).

333

Annem sadece drst, al kan, ba arl Sava tanyordu. Bense yerinde duramayan, her aklna geleni denemeye kalkan, yasak tanmayan, deli dolu Sava da t tanyordum (Ak, 2011: 48). Aaa, ilahi! Neresi da nk, her ey yerli yerinde ayol Senin kz amma tertipliymi . Bizimkini bi grsen a ar kalrsn. Evde oldu u zaman ortal yle da tyor ki, oturacak yer bulamyoruz (Ak, 2011: 52). Fltn yumu ak sesini duyan annem i te ocuk dedi in byle olur, on parma nda on marifet! deyip sinirimi bozuyordu (Ak, 2011: 48 ). Vanilya Kokulu Mektuplar Kymk: Seven, k olan, d kuran, merhametli, yetenekli, ho u ra lar olan, al kan, sahip oldu u eylerin de erini bilen olumlu bir ocuk algsn imlemektedir. Anneanne: Kymkn anneannesi ya nn verdi i tembellikle evinden kmayan, hibir i ve sosyal etkinli e katlmayan, cimri bir anneanne modelidir. Anneanne Kymka imdi bu parayla ne alacaksn? diye sorar. ikolata, otobs bileti, tost alrm diyerek cevap veren torununa anneannenin cevab hep olumsuzdur. Demek ki paraya ihtiyacn yokmu deyip avucundaki paray Kymkn yalvaran bak larnn altnda antasna geri koyar (Ak, 2011: 14). Onun sinema gitme iste ine bile Televizyonda bir sr film gsteriyorlar. Birka tanesini izlesene.(s.20) diyerek kar lk veren by iin yapt u yorum Anneannem snfmzn kapsndaki e i e benziyor. Bana elme takmad bir sabah bile yok (Ak, 2011: 20). Anne: Kymkn annesi ocu una yeterince zaman ayramamaktadr. Bunun sonucunda ya anan ileti imsizlik de ocu u mutsuz etmekte, anneyi olumsuz bir ki ilik olarak imlemektedir. nk Kymka gre bykler can skc ve kuralcdr. Babamn Gzleri Kedi Gzleri Anne: Roman kahraman Ayiekin gzndeki anne algs onu anlamayan, hobileriyle dalga geen byk eklindedir. Byk olarak annenin ocuk algs ise umursamaz, ayn zamanda ilkokula giden, on bir ya nda bir kz ocu u olan Ayiekin duygu ve d nce lemini anlamaktan uzaktr: Anneme bugnk kadar hi kzmam tm. Babam hakknda bildiklerini benden saklyor. Babamn yoklu unu belki de hi hissetmiyor. Hissetmez tabii. Sala kutusunu kendi aabiliyor artk. Yeni, becerikli bir konserve aaca ald. Sigorta derdi de yok. imdiki evimizin sigortalar otomatik. Atnca d mesine basyorsun, dzeliyor. Sigorta tellerini sarmas iin babama gerek kalmad (Ak, 2011: 27). Baba: Ayiekin gzndeki baba algs, hobileri ve entelektel dzeyi yksek olan, kltrl, e lenceli ve olumlu bir modeldir: Benim babam, arkada larmn babalar gibi kahvelerde zaman tketen, sigara stne sigara tttren babalardan de ilmi me erse. retmekten ho lanan, yaratcl n kullanmaktan zevk alan, ok akll bir babam varm (Ak, 2011: 54). Yazar, babasnn kendisini anlamad n d nen bu kk ocu u farkndalk dzeyi yksek olan bir karakter olarak sunmu tur. Bir fili nasl askya asp dolaba tkamazsan, babam da tkamazsn.(Ak, 2011: 97). Hafta sonlarn babasyla geirmeye ba layan Ayiek, anne ve babasnn neden ayrld na dair sorusuna da babasnn evinde geirdi i hafta sonlarndan birinde cevap bulur:Kimse artk ya amm askl a aslm bir elbise gibi srdrmemi istemeyecek. Evlilik o u zaman ama rlarn kat kat kondu u dzenli ekmeceler, naylon klfyla elbise dolabna aslm elbiseler demektir. Bir gn o asklklardan birine sen de aslrsn (Ak, 2011: 96). Sonu Christine Nstlinger ve Sevim Akn yk ve romanlar incelendi inde, eserlerde grlen ocuk karakterlerin donanml, d nen, sorgulayan, zgveni yksek olan, teknolojinin her imknndan faydalanan, hobileri olan kk yeti kinlerdir. Geleneksel ocuk modelinden syrlan bu kk karakterler resim yapar, enstrman alar, kitap okur, para kazanr, iyi derecede yabanc dil konu ur, okuldaki sosyal etkinliklere katlr. ocuklar iin yazlan ocuk yk ve romanlar bu ynyle sadece ocuklarn geli imine de il, ayn zamanda yeti kinlerin de kklerle olan sorunlara aklc yollardan bakmasn sa layacak ipular ile doludur. Modern zamanlarn getirdi i artlara uyum sa lamak zorunda olan yeti kinler kendi yar larna ocuklar da ortak ederler. Hayatta var olabilmenin tek art olarak grdkleri okul ve e itim srecinde, ocuklarn srekli olarak di er arkada laryla kyaslarlar. Mkemmele ula maya al an bykler tarafndan, yeti kin olarak grlmeye ba lanan bu ocuklar her sorumlulu u alabilecek, her zorlu a 334

katlanabilecek yetide grlmektedirler. Onlar iin ocuklar derslerde, sosyal hayatta; kz ocuklar ise ek olarak ev i lerinde de ba arl olmak zorundadr. Modern a n bir getirisi olarak kadnn i hayatna girmesiyle ba layan de i im, ekirdek aile kavramn da beraberinde getirmi tir. Do adan, sokaktan, dededen-nineden, arkada larndan kopan ocuk apartman dairelerinin iine hapsolmu tur. Bu hapishanenin bekileri de ocuklarnn ba ndan bir an olsun ayrlmayan anne ve babalardr. Her eyin en iyisini ocuklar iin hazrlad n iddia eden anne ve babalarn anlayamad tek ey, ocuklarn sekler ihtiyalardan ok, duygusal tatmine ihtiyalarnn oldu udur. Nstlinger ve Akn eserlerinde mizah yn geli mi olan kkler, yeti kinlerin kendileri ile ilgili olan tahammlszlklerini ele tirmekten kanmaz. Geleneksel izgiden uzakla an ocu un, modern dnyadan syrlp, postmodern bir ocukluk algsna do ru yola kt 21. yzyldaki ocuk hzla de i mektedir. Dengelerin, varsaymlarn, bak alarnn de i ti i Yeni Dnya dzeninde, yeti kinlere d en ocuklar anlamaya al mak de il, onlarla anla abilmektir. nk moda, mzik, mimari nasl de i en bir paradigmaysa; ocuk da iinde bulundu u zamana, artlara, uyum sa lama srecinde hem hzl hem de ba arl bir ekilde de i en, dn en ve eyleme geen bir bireydir. Yaplan de erlendirmede Sevim Ak ve Christine Nstlingerin de i en ocuk, ocukluk algsna ve kklerin gznden byklerin dnyasna ele tirel gzle bakmay ba arabilen zgn isimler oldu u grlm tr.

NCELENEN K TAPLAR Nstlinger, Christine (2010) Aklndan D nceler Geen ocuk. stanbul: Gn Kitapl Yaynlar. Nstlinger, Christine (2011) Konuk De il Ba Belas. stanbul: Gn Kitapl Yaynlar. Nstlinger, Christine (2011) Kim Takar Salatalk Kral. stanbul: Gn Kitapl Yaynlar. Ak, Sevim (2011) Babamn Gzleri Kedi Gzleri. stanbul: Can Yaynlar. Ak, Sevim (2011) Vanilya Kokulu Mektuplar. stanbul: Can Yaynlar. Ak, Sevim (2009) Kars Pencere. stanbul: Can Yaynlar. YARARLANILAN KAYNAKLAR Dilidzgn, Selahattin (2000) ocuk Kitaplarnda Yaznsal Nitelik. 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sempozyumu (Sorunlar ve zm Yollar): 20-21 Ocak; Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi ve TMER Dil gretim Merkezi, 253-267. Elkind, David (2000) "De i en Dnyada ocuk Yeti tirme ve E itim". ev.: Emine Gl Kap, III Ulusal ocuk Kltr Kongresi Bildirileri. (16-18 Ekim). Ankara: OKAUM Yaynlar. Gl, Abdlbaki ve Erkan Uzun (2003) Felsefe Szl . Ankara: Bilim Sanat Yaynevi. Nstlinger, Christine (1998) Geplant Habe ch Gar Nicht. Wien: Dachs-Verlag Gmbh. nal, Kemal (2007) Modernizm ve ocuk. Geleneksel, Modern ve Postmodern ocukluk mgeleri. Ankara: Sobil Yaynclk. p iro lu, Zehra (2007) "ocuk Yazn Ele tirisi". II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Bildiriler Kitab. Ankara: A E itim Bilimleri Fakltesi Yaynlar. Kado lu, Evrim (2007) Kndererzehung Be Chrstne Nstlnger und Glten Dayo lu (Am Bespel Der Werke Konrad Oder Das Knd Aus Der Konservenbchse und Fadi ). Samsun. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Postman, Nail (1995) ocuklu un Yokolu u. (ev.: Kemal nal). Ankara: mge Kitabevi. irin, Mustafa Ruhi (2007) ocuk Edebiyatna Ele tirel Bir Bak . Ankara: Kk Yaynclk. irin, Mustafa Ruhi (2007) ocuk Edebiyat Kltr (Okuma Al kanl ve Medya Sarmal). Ankara: Kk Yaynclk. Parlatr, smail ve Nevzat Gzaydn (1998) Trke Szlk. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Cilt: I. Yavuzer, Haluk (2003) ocuk Psikolojisi. 25. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi.

335

A LE MGES VE OCU UN GEL M NE OLASI KATKILARI: ZEYNEP CEMAL ROMANLARI RNE

Ar . Gr. Burcu ILDIR Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Aile, toplumun ekirde ini olu turma, kltr de erlerini aktarma vb. i levlere sahiptir. Bu i levlerin yannda ocu un geli im srecinde stlendi i grev de ok nemlidir. Ki ilik geli imi ve toplumsal geli im srecinde ocu un geli imine etki eden di er bir uyaran ise yaznsal yaptlardr. ocuklar, kitaplarda tandklar e itli karakterlerle, insanlarn; de i ik kltrlerdeki ya am ko ullarn ve insan ili kilerini tanr. Bu al mada Zeynep CEMAL nin drt romannda yer alan aileler zmlenmi tir. Kurgulanan aileler barndklar yer, aile bireyleri, otoriter/ demokratik olma, otoritenin nedenleri ve ocuk kahramanlarn e itlili i bakmndan farkllklar gstermektedir. ocuk okuru birbirinden farkl yaplarda aile trleriyle ve farkl ya am ko ullarna sahip ocuk karakterlerin ya antlaryla bulu turan bu yaptlarn ocu un geli im srecine katk sa layaca d nlmektedir. Anahtar Szckler: Aile imgesi, Zeynep CEMAL , geli im sreleri.

Abstract Family has functions like constitution core of society, inheritance cultural values from generation to generation etc. In addition to this functions, role of family in the children development process is so important too. Another stimulus, in the process of personality and society development, is literary production. Children, know about peoples different cultural living conditions and human relations with knowing different people in literary books. In this study, families that are included in Zeynep CEMAL s four novel are analysed. Families in this novels, differ in terms of housing, family members, being authoritative/ democrative, reason of authorativism and children character.It is anticipated that productions which meeting children reader with different family structure and living conditions will contribute children development process. Key Words: Family image, Zeynep CEMAL , development processes.

1. Giri Aile; insan ya amndaki do umdan nce ba layp ilk geli im yllarndan mrnn sonuna dek etkisini srdren (Yavuzer, 2000); toplumun kltr de erlerinin bir ku aktan bir ku a a aktarlmasn sa layan (Yavuzer, 2006); toplumun ekirde ini olu turan bir kurumdur (zensel, 2004). Sever (2008) ki ilik geli imini, kar la lan sorunlara uygun zmler retebilme, duygularn uygun biimde gsterme, toplumsal ereveye uyum sa lama gibi ki inin geirdi i bir de i im ve geli im sreci olarak tanmlarken; toplumsal geli imi ise toplumun genel geer de erlerinin ki iler tarafndan kazanlmas sreci olarak tanmlar. Ayrca bebe in ilk toplumsal ili kisini annesiyle kurdu unu ve sonra di er aile bireyleriyle birlikte evresine geni letti ini ekler. Sz konusu geli im sreleri asndan yakla ld nda ailenin, tanmlarda ne kan toplumun ekirde ini olu turma, kltr de erlerini aktarma vb. i levlerinin yannda ocu un geli im srecinde stlendi i grev de gze arpmaktadr. Yavuzer (2006: 132) ailenin, kltr aktarmnn yannda ocu un ya amnda etkili bir sosyalle tirme grevi de grd n syler ve ailenin ocu un geli imindeki en etkili yardmlarn yle sralar: Aile, grup iinde dengeli bir birey olabilmesi iin ocu a gven duygusu a lar. Onun, sosyal kabul grebilmesi iin, kabul edilmi uygun davran biimlerini ieren bir model olu turur. Sosyal adan kabul edilmi davran biimlerinin geli imi iin rehberlik eder. ocu un ya am ortamna uyum sa larken rastlad sorunlarna zm getirir. Uyum iin gerekli olan eylemsel, szl ve toplumsal al kanlklarn kazanlmasnda yardmc olur. 337

Okul ve sosyal ya amda ba arl olabilmeleri iin ocu un yeteneklerini uyarr ve geli tirir. ocu un ilgi ve yeteneklerine uygun arzularn geli imine yardm eder. Ki ilik geli imi ve toplumsal geli im srecinde ocu un geli imine etki eden di er bir uyaran ise yaznsal yaptlardr. ocu un yaznsal yaptlarla kurdu u ileti ime de inen Sever (2007: 20) bu sreci her eyden nce insann dil ve duyarlkla yo rulmu gere in sezdirilmesi ve insan denilen varl n tannmas ve anla lmas sreci olarak tanmlar; ocu un kendini tanmasna, br insanlarla kar la trmasna, ya amda kar la abilece i sorunlar kestirmesine ve onlarn zmlerine ynelik ipularyla bulu masna olanak sa lad na de inir. ocuk edebiyat yaptlarnn ocu a olas katklar yle sralanabilir: ocuk edebiyat yaptlar; ocuklarn iinde ya adklar toplumun kltrel zelliklerini, de erlerini yanstr. ocuklar, kitaplarda tandklar e itli kahramanlarla, insanlarn farkl ki ilik zelliklerine sahip olabileceklerini sezinler; de i ik kltrlerdeki ya am ko ullarn ve insan ili kilerini tanr; kahramanlarla zde im kurarak insana zg de erler edinir (Sever, 2007: 19). Yavuzer e gre (2006) ocuk geli imini ailenin ne denli etkiledi i ya da hangi tr etkilerin daha baskn oldu u, ba lca iki faktre ba ldr. Bunlar yledir: Ailenin ne tr bir aile oldu u, farkl aile yelerinin etkisi. Ailelerin farkl yaplarn ltlemek iin Ko kunlu (2008)nun da al masnda yer verdi i; Ba aran (1978)n barndklar yer bakmndan aileler ve Yavuzer (2000)in aile bireyleri asndan aileler snflamalar kullanlm tr. Bu iki snflamann d nda aileler otoriter ya da demokratik olmalar bakmndan da ele alnm tr. 2. ZMLEME Drt romanda toplam 33 aile kurgulanm tr. (En az iki aile bireyine sahip olan aileler ele alp zmlenmi , bireysel olarak kurgulanan yan karakterler bu incelemenin d nda tutulmu tur.)
Romanlarda Yer Alan Aileler Ball rek Kafeteryas (10 Aile) Sla ve Ailesi Mahire ve Ailesi zgr ve Ailesi Sami ve Ailesi Zeynel ve Ailesi Bilge ve Ailesi Blent ve Ailesi Zp Zp ve Ailesi Lale ve Ailesi Deniz ve Ailesi atalcada Bir Kaak: Memo (7 Aile) Memo ve Ailesi Ahmet ve Ailesi Muhtar Haydar ve Ailesi Kezban Ana ve Ailesi oban Dursun ve Ailesi Kamil Reis ve Ailesi Hsn Day ve Ailesi

Patenli Kz (9 Aile) erare ve Ailesi Postac Erkan ve Ailesi retmen Leyla ve Ailesi Kargaba mer ve Ailesi Tk Tk Ya ar ve Ailesi Mrmr Nine ve Ailesi Gezgin Ne e ve Ailesi Drbn Nimet ve Ailesi Nil ve Ailesi

Ankaral (7 Aile) Pehlivan Galip ve Ailesi Ahmet ve Ailesi Fatma ve Ailesi Asya ve Ailesi Eskici Dursun Efendi ve Ailesi Vahit ve Ailesi Cavit ve Ailesi

Tablo- 1

Kurgulanan aileler barndklar yer, aile bireyleri, otoriter/ demokratik olma, otoritenin nedenleri ve ocuk kahramanlarn e itlili i bakmndan farkllklar gstermektedir. Kurgulanan kahramanlarn e itlilik gstermesi ocu un ya ama dair deneyimler edinmesinden nemlidir. ocuk okur, okudu u bu romanlar aracl yla farkl aile yaplarna sahip di er ocuklarn ya amna tank olabilecek, bu ya amlara dair deneyimleri yaznsal yapt aracl yla edinebilecektir. Barndklar yere gre aileler ele alnd nda yer verilen 33 aileden 14 ailenin krsal kesimde ya ayan aileler oldu u grlmektedir. Asya, ye ille beyazn neredeyse drt mevsim egemen oldu u Karsn kylerindendi. Babas celepti. Celep Haydar A a On bir ocu u, iki kars ve isimlerini bir trl ezberleyemedi i iki dzine torunu vard (Asya ve Ailesi, Ankaral, s. 147). Erkan. Ye ilba lar do up byd kendi kynden bile daha ok seviyordu. Gerekten de Beykozun tesinde, yemye il bir ormanlk alann ortasndaki Ye ilba lar Ky, stanbullularn 338

solukland , ender yrelerden biriydi. Yaz geldi mi, tatil gnlerinde hemen her ev ay bahesi, her bahe piknik alan olurdu (Postac Erkan ve Ailesi, Patenli Kz, s. 11). Gzelcenin kekik, am, ard kokulu ormannda Memonun ya am de i mi ti. Artk krlang cyaklamalar dostlu un a rs, iyot kokulu yel sevginin scakl , ezan sesi umut demekti. Bahesindeki kanatl kanatsz tm hayvan dostlar da ondaki bu de i imin farkndayd herhalde. Solgun yz pembele mi ti. Ormann tm renkleri gzlerinde parlyordu (Memo ve Ailesi, Gzelcede Bir Kaak: Memo, s. 72). Ekim aynn sonlaryd. Kyn btn analarn gn evvelinden tela alm t. Kolay de ildi tabii; ky basan cinlere pabucu ters giydiren, kimsesiz Zeynelleri askerden dnyordu. Elbirli iyle delikanlnn evini aklayp pakladlar. e me ba na mis kokulu havlular astlar, d e ine sakz gibi ar aflar serdiler. Kazanlar kaynatmaya, baklavalar amaya koyuldular (Zeynel ve Ailesi, Ball rek Kafeteryas, s. 152). 19 aile ise kentsel aile olarak yerini alrken gecekondu ailesine yer verilmemi tir. Gztepede iki katl bir yalnn birinci katnda otururduk. st katmzdakilerin kzlar Lerzan ve Rezzanla birbirimizden ayrlmazdk. arkada bir syler, be glerdik (Gezgin Ne e ve Ailesi, Patenli Kz, s. 151). Kk ablas Tlay, sekizinci snftayd. Glaydan be dakika sonra kard evden. Soka n k esinde arkada laryla bulu ur salna salna giderdi okuluna. Yalnzca Mahire, tutukluymu gibi annesinin gzetiminde servis arabasna binerdi (Mahire ve Ailesi, Ball rek Kafeteryas, s. 18).
Barndklar Yere Gre Aile Trleri Krsal Aileler Gecekondu Aileler Kentsel Aileler Tablo- 2 Saylar 14 19

Aile bireyleri asndan yakla ld nda be tipte ailenin varl ndan sz edilebilir. Baz aileler anne, baba ve ocuktan olu an ekirdek ailelerdir. Ball rek Kafeteryasnda zgr ve ailesi buna rnek gsterilebilir. Kitabn Vale Kz Papaza Bir Gazoz adl ikinci blmnde kafeteryann kadrolu m terilerden zgr Beyin ocuklu una dair anlar grmekteyiz. zgrn anne ve babas ge evlenmi ve ge ocuk sahibi olabilmi lerdir. Bu yzden de zgr onlar iin ok de erlidir: Ge evlenmi ti annesiyle babas. Ge ocuk sahibi olmu lard. Onun iin de pek kymetliydi o ullar. zgrle ok gururlanrlard. (s.42) Baz aileler ise geni aile olarak kar mza kmaktadr. Patenli Kzda retmen Leyla ve ailesi buna rnek gsterilebilir: Ne zaman ocuklu umu ansam, hanmninem gzmn nne gelir O benim ilk arkada md. Babam sabahlar erken kard evden. Annemin yemeklerinden ba ka a zna tek bir lokma koymad ndan, btn gn ay kahve ierek geirir, ak amlar da a kurt gibi dnerdi eve. D arda yemek al kanl olmad ndan m bilmem, eve sk sk konuklar gelirdi babamn. Ge saatlere kadar oturup syle irlerdi. Bana ok skc gelen bu sohbetler a abeylerime gre pek keyifliydi. (s.41- 42) nc tip aileler ise bo anm anne-babann sz konusu oldu u ailelerdir. Ball rek Kafeteryasnda Lale ve ailesi bu tip aileye rnek gsterilebilir. Aralarnda yalnz mz bekar kalm z. Anlamadm. nz kim? diye sordum merakla. Ben, Lale, Bcek. OOnurun babas yok mu? Ayrlm lar. Adam Fransada ya yormu . Sen bilmiyor muydun? (s.109) Anne ya da babann yitirildi i aileler de romanlarda grlen tiplerden biridir. Ball rek Kafeteryasnda Sla ve ailesi bu aile tipini rnekleyen bir kurguyla kar mza kmaktadr:

339

Drdnc snfa ba lad m yl, babam Dubaideydi. O yl annem yorgun oldu unu syleyerek, okul aile birli indeki grevini brakt. Sonra, vitamin dedi i avu dolusu haplar yutmaya ba lad. Yaryl tatilinin ilk gnlerinde de babam kp geldi. Bu benim iin tam bir srprizdi. Artk birlikteydik. O kadar mutluyum ki, annemin gnden gne szld nn, sararp soldu unun bile ayrtna varmadm. Annem hastaneye yatt. Bir aydan bile ksa srede kaybettik onu. Romanlarda yer verilen son aile tipi ise anne babasn kaybedip ba ka bir aile by ile byyen ocuklarn yer ald aile tipidir. Ball rek Kafeteryasnda Zeynel ve ailesi buna rnek olarak gsterilebilir. Aslnda o lann kei inatl bykbabasna da kzamyordu. Ya l adam o lunu, gelinini ve iki torununu Mumcular yoluna kurban vermi ti. Elinde yalnzca Zeynel kalm t. (s. 64) Drt romanda aile bireyleri asndan aile trlerinin da lm yledir: 18 ekirdek aile, 10 geni aile, 1 bo anm anne-babann oldu u aile ve 2 de anne-baba d nda biri tarafndan bytlen ocuklarn yer ald aile.
Aile Bireyleri Asndan Aile Trleri ekirdek Aile Geni Aile Bo anm Anne- Babann Oldu u Aile Anne ya da Babasn Yitirmi Anne- Baba D nda Biri Tarafndan Bytlen Tablo- 3 Saylar 18 10 1 2 2

Aileler otoriter ya da demokratik olmas bakmndan ele alnd nda 15 otoriter aile kurgulanrken; Bykbaba, Oturun! diye buyurmadan, bir Allahn kulu masadan bir tanecik salatalk tur usu araklayamazd. oturmakla da bitmezdi. Herkes baston yutmu gibi, onun ka eline alp, Haydi bakalm, afiyet olsun, demesini beklerdi. (Blent ve Ailesi, Ball rek Kafeteryas, s. 100). Babam tersanede ustaba yd Sessiz, yz glmez, ters bir adamd. nsan evle hi ilgisi yok sanrd. Oysa uan sinekten bile haberi olurdu babamn. O zamanlar, olan biteni nerden nasl rendi ini hi aklm almazd. imdi anlyorum ki, babamn ispiyoncusu rahmetli a abeyimmi . (Drbn Nimet ve Ailesi, Patenli Kz, s. 177) Yllar nce Kezban Ana derler, bir kadn ya ard bu kyde. Ye ilhisar ba larnn yars onundu. Kocasn gen ya ta kaybetmi , o luyla kalm t. Dedi im dedik, kaya gibi sert bir kadnd. o lunu da okutmad. te size i ! diyordu. Ba n bakm, idaresi o lunun stndeydi. Glmez, gldrmez; yemez, yedirmezdi. O ullarn tpk birer rgat gibi al trrd. (Kezban Ana ve Ailesi, Gzelcede Bir Kaak: Memo, s. 45). Sonra da aralarna alp evlerine gtrdler. Babalar sundurmadaki kerevette, aya nn birini altna alm oturuyor. Kaya gibi sert, so uk bir adam. Yanndaki kadn ezik, gz ya l, sessiz sessiz iini ekiyor. (Fatma ve Ailesi, Ankaral, s. 36). 18 de demokratik aile kurguland grlm tr; Anam ok gl bir kadnd. Yalnzca Ye ilhisar de il, tm Pozant tanrd onu. Treye sahip kmann, a lar tesinde kalm , geersiz ve amasz bir yasay benimsemek olmad n savundu hep. Trede, kan gtmekten te gzel geleneklerimiz ve greneklerimizin oldu unu anlatt. Asl onlara sarlmalyz, dedi durdu. (Memo ve Ailesi, Gzelcede Bir Kaak: Memo, s. 58). Do al olarak ki ilik ailemizde, gvensizlik sorunu ya amayacaktk. Bunlar annem, babam, ben, gnbirlik Ankara gezisinin ardndan sabah kahvaltsnda konu tuk ve birbirimize sz verdik. Gerek, iimizden birini yaralayacak olsa da, saklanmayacakt bundan byle. (Cavit ve Ailesi, Ankaral, s.160). Baylrm sabah kahvaltlarna. Babamn mutfaktaki biricik becerisi dedim ya. Gelecek d leri, bte hesaplar, komik anlar, tasalar, hepsi bu sofrann ba ndadr. (Sla ve Ailesi, Ball rek Kafeteryas, s. 14). 340

Annesi erareye hamileyken, bbrek iltihab geirmi . Kullanmak zorunda oldu u ilalar kzca zn engelli do masna neden olmu . Biliyorsun; baba doktor, anne avukat; cahil insanlar de iller yani. Daha kzlar do madan, onu ve kendilerini e itmek iin ne gerekiyorsa yapm lar. Kurslara gidip dudak okumay renmi ler. O bitmi i aret dilini renmi ler. erare dnyaya geldi inde, anne babas hazrlklym . Anlayaca n do du u dnden ba layarak kzlarn e itmi ler. ( erare ve Ailesi, Patenli Kz, s. 32).
Otoriter/ Demokratik Olmas Bakmndan Aileler Otoriter Demokratik Tablo- 4 Saylar 15 18

Kurgulanan ailelerden bazlarnda otoriter ortamn nedeni anne ya da babayken baz ailelerde ise dededir. Yllar nce Kezban Ana derler, bir kadn ya ard bu kyde. Ye ilhisar ba larnn yars onundu. Kocasn gen ya ta kaybetmi , o luyla kalm t. Dedi im dedik, kaya gibi sert bir kadnd. o lunu da okutmad. te size i ! diyordu. Ba n bakm, idaresi o lunun stndeydi. Glmez, gldrmez; yemez, yedirmezdi. O ullarn tpk birer rgat gibi al trrd. (Kezban Ana ve Ailesi, Gzelcede Bir Kaak: Memo, s. 45). Sabah ezan okunurken, babam kmrl n kapsnda belirdi. Kargan da al, do ru mutfa a, dedi Babamn pe i sra eve do ru yrrken, o uyarlarn sralayarak gzda verdi. O hayvan mutfa n altn stne getirirse ya da odalarn e i inden gagasn uzatacak olursa, ikinizi de soka a atarm. Ona gre! (Kuzgun mer ve Ailesi, Patenli Kz, s. 73). Amcan babama ekmi . Babamn imdi byle sklm pklm oldu una bakmayn, zamannda anneme az yapmad. ok katyd. Ak am eve geldi mi, sinecek delil arardk. (Ahmet ve Ailesi, Ankaral, s. 79).
Otoriter Ortamn Nedeni Anne Baba Dede Tablo- 5 Saylar 2 9 4

Yer verilen ocuk karakterler ba lamnda bakld nda da bir e itlilik oldu unu gryoruz: Fiziksel Engelli ocuk: mer Dede sustu. Ba n nne e ip ksa bir sre ylece kald. Derken, gzlerini iri iri aarak grledi. imdi de senin iin endi eleniyorum! Ka kez uyardm, dinlemedin! Aya nda o tekerlekli eyler!.. Buraya gelmek iin, mecburen anayoldan geiyorsun. Zaten sakat, ahraz bir ocuksun! erare diken batm gibi irkildi. Bir an Kargaba stndeki k da kaleme saldrp yazmaya ba lad. mere dik dik baktktan sonra, masann

Engelli olabilirim. Ama cahil, bilinsiz, sorumsuz hi de ilim. Be yldr paten yapyorum. Trafik kurallarn, trafik polisleri kadar iyi bilirim. Kald ki, buraya da anayoldan gelmiyorum! I klardan kar ya geiyor fidanl n arkasndan dola p, dz yoldan a a iniyorum. BEN ZDNZ!!! (Patenli Kz, s. 59). Zihinsel Engelli ocuk: Sallaba mahalleye ne zaman, nereden gelmi ti; kimse bilmiyordu. Kendi de bilmezdi zaten bunu. Hatta adnn Sami olup olmad da belli de ildi. Herkes ona Sallaba diyordu. (Ball rek Kafeteryas, s. 78). Bo anm Anne- Babas Olan ocuk: Aralarnda yalnz mz bekar kalm z. Anlamadm. nz kim? diye sordum merakla. Ben, Lale, Bcek. OOnurun babas yok mu? Ayrlm lar. Adam Fransada ya yormu . Sen bilmiyor muydun? (Ball rek Kafeteryas, s.109).

341

Anne-Babasndan Birini ya da Her kisini Yitiren ocuk: Muhtar terini sildi i mendilini pantolonunun cebine tkarak yoluna devam etti. Aslnda o lann kei inatl bykbabasna da kzamyordu. Ya l adam o lunu, gelinini ve iki torununu Mumcular yoluna kurban vermi ti. Elinde yalnzca Zeynel kalm t. (Ball rek Kafeteryas, s. 64). Yeti tirme Yurdunda Byyen ocuk: Alt yl nce bu yemekhanede yedi i ilk yeme i anmsad Zpzp O gnden yakla k iki ay sonra birinci snfa ba lam t. Daha ikinci gn, ayn yurtta kalan ocuklardan biri kalem kutusunu alm t. Ya murlu bir gn okuldan kabansz dnm t. Ynetim yenisini verene kadar, gnlerce hrkayla gidip gelmek zorunda kalm t. Silgisiz, kalemsiz, hatta yakasz okula gitti i gnler oktu. (Ball rek Kafeteryas, s. 134). Kan Davasnn Ortasnda Kalm ocuk: A abeyi Ahmet, kasabada Hsn Daynn karde i R ty baklam t. Annda tutuklanm t ya, R t de lm t! Hsn Day, Karde imin kan! diye aya a kalkm t. Emmio ullar da var gleriyle onu krklyordu. Muhtar Haydar, Ben kymde kan istemem! diye ky meydannda bas bas ba ryordu. oban Dursun cebinde ne varsa Memonun eline tutu turup, Acele et evlat! demi ti. Otlaktan a a in ve ilk otobse bin, neresi olursa olsun git. Yeter ki bir an nce uzakla ! (atalcada Bir Kaak: Memo, s. 23). Ailesi Tarafndan Okutulmayan ocuk: Kzlardan yana ikyeti yoktu. ilkokulu be ylda bitirip, analarnn dizinin dibinde eyizlerini dzm , evlenip barklanp oluk ocu a kar m lard. Bir Asya anszd. Sra ona geldi inde, Ankara ilkokulu sekiz yla karverdi. Geri be i bitirdi inde, Buraya kadar. diyebilirdi. te yandan, yasalarla ba derde girsin istemezdi. Ama kt akll kz; sekizinci snf bitirmek zereyken, Anadolu Lisesinin snavlarna gir kazan; bu da yetmezmi gibi, bir de babasnn kar sna dikil. (Ankaral, s. 147). 3. Sonu ve neriler Zeynep CEMAL nin romanlarnda e itli yapda ve zellikte aileler kurguland gzlenmi tir. Kurgulanan aileler sahip olduklar yeler bakmndan de i iklik gsterdi i gibi barndklar yer ve ailenin otoriter ve demokratik olma durumlar bakmndan da farkllklar gstermektedirler. Romanlarda yer verilen ocuk karakterler farkl ya am ko ullarna sahiplerdir. ocuk okuru birbirinden farkl yaplarda aile trleriyle ve farkl ya am ko ullarna sahip ocuk karakterlerin ya antlaryla bulu turan bu yaptlarn ocu un geli im srecine katk sa layaca d nlmektedir. ocu un ki ilik geli imine katk sa lamak amacyla ocuk bu tr nitelikli yaznsal yaptlarla bulu turulabilir.
KAYNAKA Ba aran, . E. (1978) E itim Psikolojisi. Ankara: Bilim Matbaas. Ko kunlu, Y. (2008) Muzaffer ZGnn Anneannemin Akl Almaz Maceralar Serisindeki Aile Kavramnn ocuk Geli imi Asndan De erlendirilmesi. zmir: Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. zensel, E. (2004) Trk Toplumunda ocu un Yeti tirilmesinde Ailenin Rol: Konya li rne i. De erler E itimi Dergisi. 2, 6. Sever, S. (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynclk. Sever, S. (2007) lk retimde ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Yavuzer, H. (2006) ocuk Psikolojisi. stanbul: Remzi Kitabevi. Yavuzer, H. (2000) E itim ve Geli im zellikleriyle Okul a ocu u. stanbul: Remzi Kitabevi.

342

TDK'N N RES ML OKUL SZL 'NN OCUK VE LKGENL K EDEB YATI AISINDAN DE ERLEND R LMES
r. Gr. Yusuf OTUKSKEN Yeditepe niversitesi

zet Okul szlkleri renim a ndaki ocuklar ve genlerin e itimlerine katkda bulunan temel yaptlardandr. Bu nedenle okul szlklerinin szvarl nn seimi; yazm, sesletim, yap, tanmlama, rneklendirme, gibi ynlerden dil retiminde benimsenen amalarla uygunluk iinde olmas gerekir. Bu bildiride, resmi TDKnin (1983->) yaymlad Resimli Okul Szl (Ankara, 2008) adl yapt bu ba lamda incelenecektir. Olumlu ve yararl ynleri aklandktan sonra szlk hem Trk szlkl ne hem de genlerin Trke e itimine katks asndan de erlendirilip szlkle ilgili genel bir yargya varlacaktr. Anahtar Szckler: Trke, okul szl , yazm, sesletim, tanmlama, rneklendirme, ocuk ve genlik edebiyat.

Abstract School dictionaries are basic works having a considerable contribution on school-age children and young people on their educations. Therefore, selection of school dictionaries vocabulary and spelling, pronunciation, structure, definition, sampling, aspects such as language teaching must be in conformity with the adopted objectives. In this paper, the llustratedSchool Dictionary (Resimli Okul Szl , Ankara, 2008) published by TDK (1983 ->) shall examined this work in this context. It shall be reached to a general conclusion after explaining the positive and useful aspects of the dictionary, both in terms of contribution of young generation to their Turkish education and the Turkish dictionary writing. Key Words: Turkish, school dictionary, spelling, pronunciation, definition, sampling, children's and youth literature.

Giri Okul szlkleri, ilk ve orta renim a ndaki ocuk ve genlerimizin yeti mesine iki ynl katkda bulunmaktadr: a) ocuk ve genlerin etken ve edilgen szvarl n szckler (szck, terim, deyim, atasz, zel diller, argo, yresel a zlar vb.) bakmndan zenginle tirir; b) okuma metinleri ba lamnda ierdi i szvarl yla kltr aktarmn kolayla trr. Bunun sa lanabilmesi iin, okul szlklerinin, yazm, sesletim, tanmlama, rnek kullanmlarn seimi ve yerle tirilmesi, terim, deyim, atasz vb. dilsel birimlerle gereksinim ve beklentileri kar layabilecek nitelikte olmas gerekmektedir. ocuk ve genlerimize sunaca mz okul szlklerinin yaln ve kolay anla lr bir dille yazlm olmas, gerekti i durumlarda izim ve resimlerle ve/veya foto raflarla zenginle tirilmi olmas da aranan zelliklerdendir. Trkiyede zellikle 1950den sonra, e itim amal olarak hazrland (kimilerinde hazrlayann/hazrlayanlarn ad belirtiliyor, kimilerinde komisyon deniliyor, kimilerindeyse hibir ad verilmiyor) sylenen birka bin (belki de birka on bin, bask says [tiraj] ise birka -on- milyon) okul szl nden hemen her ailede birer tane bulunmaktadr. Okul szl piyasasna son birka on yldan beri de yaynevlerinin yan sra kimi gazeteler de girdi; okurlarna kupon kar l okul szl da tyor (Tabii bu yayn organlarnn herhangi bir bilimsel ve e itsel kayg gtmeden, bask saylarn artrmann yolunu aradklar bilinmektedir). Ancak, bu arada ihmal etti imiz bir konu daha vardr: Okul szlkleri, dilciler (zellikle szlkbilim ve szlklk alanlarnda uzmanla m dilciler) ve e itimcilerce enine boyuna, nesnel ve bilimsel yntemlerle ele tiril(e)miyor. (Tam da bu noktada u bilgiyi vermekte yarar var: Trkiye niversitelerinde szlkbilim ve szlklk alanlarnda henz yeterince ara trma ve e itim- retim yaplmamaktadr. (Bunun eksikli inin de Trkiyeye ok byk zarar dokunmaktadr. yle ki: 1) nsanmza (ocuklarmza, genlerimize, yeti kinlerimize) niteliksiz szlkler sunuyoruz (Bunun zararlarn a a da anlataca z.); 2) Szlk hazrlama (zellikle okul 343

szl hazrlama) bilimsel bir nitelik kazanamyor ve kurumsalla amyor; 3) Bu u urda byk emek, zaman ve para savurganl ya anyor (Trkiye kalitesiz okul szlkleri pl ne dn yor.). Trkiyede zellikle kurumlarn hazrlad okul szlkleri, e itim kurumlarnn ye ledi i yaynlar oluyor. Do ru olann da bu oldu unu sylemeden geemeyece iz. Bu ba lamda da iki kurumun resmi TDKnin ve Dil Derne inin okul szlkleri belirtilmeye de er. Bunlarla ilgili ele tiri hakkmz zaman zaman kullanyor ya da sakl tutuyoruz. Resmi TDKnin bundan yakla k 15 yl kadar nce ilk retim rencilerine ynelik olarak hazrlad Okul Szl (Prof. Dr. Hamza Zlfikar, Prof. Dr. smail Parlatr, Prof. Dr. Nevzat Gzaydn, Ankara 1994) tam bir e itim felaketiydi, szlklk skandalyd. Biz bu szlk iin yazd mz yazlar kitapla trm tk: Szl n 1. Basks iin 16 yaz (Bu yazlar Bir Dilcinin Gnl nden: Okul Szl nn Ele tirisi, nsancl Yaynlar, stanbul, 1996 adl kitabmzda topladk.); 2. Basks iin de bir yaz yaymlam tk. Bu yazlarda, Okul Szl nn szvarl nn belirlenmesi; yazm, sesletim, kkenbilim, tanmlama, rnek kullanm seimi gibi ynlerden binlerce yanl n gstermi , do rularn da ksa bilgiler olarak yazm tk. Ancak bu yazlarmz, kamuda yeterince ilgi grmedi. nk ki iler gibi kurumlar da ele tiriyi (ele tirilmeyi) sevmiyor. Hakkn yemeyelim, Trkiye Yazarlar Sendikas, Trkiye Pen Yazarlar Kulb gibi kurumlarca bu szl n zararl e itim kitab oldu u konusunda kamuoyu yazl olarak bilgilendirilmi ti. Bu yayn, Devlet yaparsa en ktsn yapar! nyargsnn peki mesinden ba ka hibir i e yaramam tr. Ele tirilerimizi o zamann TDKsinin ba kanl na da gndermi , toplatlmasn ve hazrlayanlar hakknda soru turma almasn istemi tik. O zamanki TDK Ba kan, ne yazk ki bu szlk hazrlayanlar hakknda hibir bilimsel ve yasal i lem yaptrtmam t. Okul Szl n hazrlayanlar (H.Zlfikar, . Parlatr) ise kar yazlarnda, ele tirilere bilimsel llerle yant vereceklerine bize saldrya gemi ler, tart ma adabn hie sayarak bilimsel ele tiri ilkelerini zedelemi lerdir. (Bu sreci ad geen kitabmzdan renebilirsiniz.) Szl n 2. basksnda kimi ele tirilerimiz dikkate alnp dzeltilirken, ele tiri yapanlarla katkda bulunanlara ad belirterek bir te ekkr bile edilmemi tir. Resimli Okul Szl nn De erlendirilmesi Resmi TDK, bu szlkten sonra (Birtakm yolsuzluk olaylar ya anp eski ynetim grevden alnm , haklarnda soru turmalar alm , o dnemin siyasetilerince yerine yeni, bugnk ynetim atanm tr.), TDKdeki yeni ynetim de bu alanda nce lk retim Okullar iin Trke Szlk (2005) ile hedef kitlesi orta retim (lise) rencileri olan yeni bir Resimli Okul Szl (Ankara 2008; 50 bin adet) [ROS] hazrlayp basm tr. Bu son szl hazrlayanlar da, Prof. Dr. kr Haluk Akaln (TDK Ba kan), Prof. Dr. Recep Toparl, Uzm. Belgin Tezcan Aksu. Biz bu bildiride, Resimli Okul Szl n, szlklk ilkeleri asndan de erlendirip bu szl n ocuk ve genlik edebiyatna (zellikle de ocuk ve genlerimize) katksn tart aca z. Szl n hangi ilkelere gre hazrland Sunu yazsnda yle anlatlmaktadr: Hazrlk a amasnda ilk i olarak szl e alnacak szckler, terimler ve deyimlerle ilgili ilkeler saptanm , lise mfredat kapsamndaki szvarl ile rencilerin ya dzeylerine gre bilmeleri gereken szvarl de erlendirilmi tir. Bu ilkeler do rultusunda szl e alnacak madde ba ve madde ii szler teker teker belirlenmi tir. Mfredat gz nnde bulundurularak seilen bu szcklerin tanmlar ve anlamlar, lise rencilerinin ya dzeylerine gre yazlm tr. Anlamlandrma ve tanmlamalarda hem lise ders ierikleri hem de lise rencilerinin szvarl l alnm tr. (s. X) unu demek istiyorlar herhalde: Biz btn lise kitaplarn taradk, kullanlan szck, terim ve deyimleri (ve ataszlerini) saptadk. Ders kitaplar zerine bu adan ara trma yapp sonularn kamuyla payla an bir yayn olup olmad n bilmiyoruz. Ancak TMERin bir ara trmasndan unlar renmi tik: Trke ders kitaplarnn szvarl ba ka lkelerinkiyle kar la trld nda ok clz kalmaktadr. Ayrca bu rencilerin renmeleri gereken szvarl n ieren bir al ma (liste) var m, ok merak ediyorum. zetle, bu tr ara trmalar yapldysa bile sonularnn bu szl e aktarld , seimde benimsenen ilkelere ne lde uyuldu u ku kulu. Sunu yazsnda, szlkte yakla k 25 bin (24.793) madde ba sze yer verildi i belirtiliyor. Bu gerekten de nemli bir say; tabii renciler bu szvarl n ok de i ik yollardan (duyarak, okuyarak, merak edip renerek vb.) edinmektedir. Sadece szlk okuyarak de il Bu szl n zellikle hedef kitlesi olan orta retim rencilerine (15-18 ya dnemindeki genlere, UNESCOnun tanmna gre ocuklara) katksn anlayabilmek iin belli birimlerde ieri ini zmlemek gerekiyor. 344

imdi szlk zerine gr lerimizi a a da belirlenen dzeylerde, szlkl n temel birim ve ilkelerine uygunlu u asndan aklayalm: Szvarl : Resimli Okul Szl , eski TDK dneminde hazrlanan, 1983te yasayla/Anayasa maddesiyle resmile tirilen, TDKnin ekleme, karma ve bozmalaryla son biimi verilen Trke Szlkne dayandrlm tr. Trke Szlkn temel szvarl ndan (100 binin zerinde) yaplan semeyle olu turulan bu szlk gerekten de rencilerin gereksinmelerini kar layabilecek dzeyde mi? Birlikte gzden geirelim. -Szl n ierdi i szvarl byk lde hedef kitlenin gereksinmelerini yle ya da byle kar layabilecek dzeyde. Snflandrma ilkelerinde trevlerin alnmamas, kimi szcklerin, deyim ve deyimd sz beklerinin, ataszlerinin, terimlerin szlk d nda braklmas dikkati ekiyor. Bunlar tart labilir. Bu arada kimi yeni szcklere de yer verilmi olmas nemli bir katk olarak de erlendirilebilir: altn adam, deniz otobs, derin devlet, pirsing, seri katil, sponsor, tre cinayeti, vd. -Szl e [-lIk, -mA, -CA, -lI, -sIz)] ekleriyle tretilmi szlkbirimler genellikle alnmam tr. Bunda ok isabetli davranld sylenemez. rne in u szckler szlkte yer almamaktadr: Abartmal, abartl, abazanlk, vd. -Ayrca u szckler hedef kitlenin gereksinmeleriyle ne kadar ilgilidir?: Ablatif, akuzatif, al trma kay , datif, lokatif vb. u szckler, gerekten de lise genlerinin kesinkes bilmeleri gereken szcklerden midir?: be on is. Be ve on cm llerinde biilmi kereste. (s. 179) bo luklu serpme is. Zmpara retiminde tanecikler arasnda % 50 bo luk kalacak biimde dzenlenen tane yap trma i lemi. (s. 218) boy otu is. Bit. b. Baklagillerden, iekleri mavi, sar veya beyaz renkli, kurutulan tohumlar emen yapmnda kullanlan bir bitki. (s. 221) arliston marka kereste is. 1. Az bulunan bir kereste. 2. sf. arg. Haddini bilmez terbiyesiz: Kim bu ruhsatsz lafa kar an arliston marka kereste. (s. 286) atkla mak (nsz)atk duruma gelmek. (s. 288) atnmak (nsz) Ka larn atp surat asmak (s. 289). tahra is. Far. Bir tr e ri budama ba . (s. 1249) kamsamak (-den) Bir i i yapmamak iin szde nedenler ileri srme. (s. 720) taslamak () 2. (-i) Ta lkta bir ta n kaba blmlerini, kntlarn almak. (s. 1265) Szlkte sz bekleri ba lamnda, hangi birimlerin deyim, hangi birimlerin deyimd kalpsz, hangi birimlerin atasz oldu unu belirten bir ksaltma kullanlmam (TDKnin btn szlklerinde byle bir uygulama geerli. Bu da sorun yaratyor.). Oysa kimi szlkbirimlerde, ilgili oldu u alann ksaltmasna yer verilmi . Ancak genel bir ksaltma listesi bulunmuyor. Bu da nemli bir eksiklik olsa gerek. Deyimlerin ve deyimd kalp kullanmlarn seiminde uygulanan ilkelerin neler oldu unu anlamak mmkn de il. Szlkte yer yer ataszlerine de yer verilmi , ancak ataszlerinin hangi llere gre belirlenip seildi i konusunda bilgi verilmemi tir. Zaten ok az ataszne rastlanmaktadr. Terimlerin seiminde de neyin l alnd n anla lamamaktadr. Szgelimi bitkibilim ve hayvanbilim, dil ve edebiyat alanlarnda hayli terim bulunurken mzik zellikle de Trk mzi ine ili kin terimler yok denecek kadar azdr. Gzel sanatlar lisesinde okuyanlar, bu szlkten bu ba lamda pek yararlanamayacaklardr. u szcklerin alnmamas hedef kitle asndan eksiklik olarak de erlendirilmelidir: al veri merkezi (AVM), ayrmclk, bide, botanik, burjuva, arter/artr (dolmu uak var), ayhane, ekap (tam bakm var.), evik kuvvet (toplum polisi var), evrebilim, ifte vatanda lk, dahl, -li, danadili (cnk), dayo lu, daykz, dayzade (emmio lu var), debriyaj balatas (debriyaj pedal var.), defihacet, deflasyon, de i toku , dilberduda , di doktoru, di tabibi, diyalektoloji, duble yol, dztabanlk, edepli, edepsiz, esef (-etmek), etyemezlik, evrim kuram, farkndalk, farzmuhal, fast-wood, fayrap, fersiz (fersizle mek var), fikritakip (fikr-i takip), film seti, firar etmek, fujer, fullemek, fultaym (fulltime), gani (gani gani var), geyik yapmak, grmek (+ grlm makam), gzkapa , halakz, halao lu, halazade, halsiz, halsizlik, ham hayal, hamaset, hamasi, hamla, Hami-Sami diller, havac (denizci, karac var), havaleli, havayolu (deniz yolu, kara yolu var), havhav, hayvanat bahesi, hayvanclk, 345

hepil, hzl tren, hilafna, horultu, Hristiyanlk, hunhar, slak imza, iane, iek, i fal etmek, ihrama girmek, kinci Yeni Birinci Yeni de yok), iklimbilim, inklap, inklaplk, insanca, nternet gazetecili i, i i snf, i itme engelli (grme engelli var), i siz, kadnbudu, kakrdamak, kamu sektr (zel sektr var.), kanaat nderi, kandilli kfr, kandilli selam, kanola, kanola ya , karakteroloji, katile mek, katil zanls, kelerbal , kentbilim, kerevit (tatl su istakozu), krmz telefon, ki iye zel, klimatoloji, konteks, kkboya(s), kpeklik, ky enstits (halkevi var), kriptoloji, n Asya (Kk Asya var), laptop (dizst), leksikografi, leksikoloji, mafsal, mahcubiyet, maniple etmek, manto (binalarda), mantolamak, Mark, me ruiyet, mevkida , mevsimlik i i, msr unu (bu day unu var), miyav (hav var, me yok), mototren, muntazaman, nazm plan(), nektarin, nervrl demir, nominal, otogaz, otoray, n Asya, nceki (sonraki var.), tekile tirmek, zbakm, zel alan (kamusal alan var.), popler kltr, popler sanat (popler bilim var.), printer (yazc var.), raf mr, resmi kesim (s. 1029da zel kesimde geiyor.), raiting/reyting, ruam, Saha, seksoloji, selahiyet, sermaye snf, sermaye snf, sibernetik, sivribiber, son kullanma tarihi, soru k d (cevap k d var.), sosyal medya, sureta, susam ya , arkiyat, appadak, arkadak, aryo, eker Bayram (Ramazan Bayramnda geiyor.), imdiki zaman, imdiki zaman eki, tabak (<debba ), tahlil etmek, taklit etmek, ta bebek, teldolap, tenkit etmek, terkidnya, teyzekz, teyzeo lu, teyzezade, tinerci, toplumsal alan, toprak reformu, tonton, toto, toz sabun (toz eker var.), trampa, Trkeci, Trkecilik, uhrevi, ulan, yakinen, yediemin, yol geen han, Zmrdanka Yazm: Resmi TDK, yaymlad ve hemen her basksnda de i iklikler yapt Yazm Klavuzu ve Trke Szlkte gelene e aykr yazm seimiyle Trkenin byk lde geleneksel yapya kavu tu unu syleyebilece imiz yazm dzenini altst etmi ti. Bu szlkte de ayn altst etme uygulamasn ve aykr rneklerini grmekteyiz. Bile ik szcklerin yazmnda yaplan de i iklik (bile ik yazlmasnda uzla lm binlerce szc n ayr yazlmas) ne yazk ki bu szlkte de srarla srdrlmektedir. Ayrca Sunu ta bu konuda aklayc bilgi de yer almyor. rne in:

ROS ac badem ak retim ada tav an ad bilimi a otu a rtop a tabaka (gzde) a ustos bce i akide ekeri alak basn Allaha smarladk alt yaz ana dil ana dili ana kent ana vatan at sine i ayrk otu balk ya bamyatarlas (deyim) Be tavu u beyaz cam (televizyon) bir hcreli 346

Do rusu acbadem ak retim adatav an adbilim a otu a r top (deyim) a tabaka a ustosbce i akide ekeri alakbasn allahasmarladk altyaz anadil anadili anakent anavatan atsine i ayrkotu balkya bamya tarlas betavu u beyazcam birhcreli

boyar madde buz da buzlu cam byk anne byk baba cankula (deyim) cennet ku u alar saat ama r suyu eviri yaz iek tozu ok uluslu ok hcreli de er yargs deli dana hastal d a vurumculuk dikili ta dil bilgisi dil bilimi do al gaz do a tesi drt yzl (matematikte) dulaptal otu Ebucehil karpuzu Eski ehir ta ekmek kadayf e ba kan e cinsel evlilik d gaz lambas gaz ya gk ada (galaksi) gz ak gz ta hamam otu hava gaz hava yuvar ie dnk (ruhbilimde) i i leri i salg bezi ilk genlik i blm iz d m yarm ay

boyarmadde buzda buzlucam bykanne bykbaba can kula cennetku u alarsaat ama rsuyu eviriyaz(evriyaz) iektozu okuluslu okhcreli de eryargs delidana (hastal ) d avurumculuk dikilita dilbilgisi dilbilim do algaz do atesi drtyzl dulaptalotu ebucehilkarpuzu eski ehirta ekmekkadayf e ba kan e cinsel evlilikd gazlambas gazya gkada gzak gzta hamamotu havagaz havayuvar iednk ii leri (bakanl ) isalgbezi ilkgenlik i blm izd m yarmay

347

Dzeltme iminin kullanm yaygnla trlm tr. Yazm Klavuzunun son basklarnda, bu konuda kafa kar klklar had safhaya varm grnyor. rne in, dzeltme iminin (-li rneklerde) kullanmnda tank olunan tutarszlklar nasl aklanabilir? Bu konuda Sunu ta bilgi bulunmuyor. Tutarszlklardan rnekler: Dzeltme imli (dahil, din, edeb, ezel, harb, haric, mill, tarih, tatbik), dzeltme imsiz (adli, ahlaki, ailevi, Alevi, asabi, asgari, asli, azami, Celli, cerrahi, co rafi, fahri, Hanefi, hayvani, hukuki, idari, slami, kanuni, limoni, kur uni, Maliki, ruhi, Rumi, sfli, afii, eytani, umumi, vatani) rneklerin farkl yazl lar rencileri tereddde sevk etmektedir. Szlkbirimlerin dilbilgisi asndan betimlenmesi de geleneksel terimlerle belirtilmi tir. Ancak szlkte hangi ksaltmalarn kullanld na ili kin liste biiminde dzenlenmi bilgiye de rastlanmyor. Sunu ta ksa bilgilerle yetinilmi . Bu ok byk bir eksiklik. Herhalde unutuldu ya da Sunu ta verilen bilgilerle yetinildi. Ama renci kullanlan btn ksaltmalar topluca liste olarak grmek isteyecektir. Bu konuda ele tirimizi belirtmeden szck trlerinin betimlenmesinde hangi ksaltmalarn kullanld n aklayalm: is. (isim), sf. (sfat), nl. (nlem), zf. (zarf), zm. (zamir), e. (edat), ba . (ba la); o ul iin (.) ksaltmas kullanlm ; eylemler (fiiller) iinse hibir ksaltmaya yer verilmemi tir. Ancak yle bir aklama yer alyor: Fiiller -mak (-mek) ekiyle gsterildi inden bunlar iin zel bir ksaltmaya gerek duyulmam , fillerden nce gelen nesnelerin hangi tr eklerle kullanld (-i), (-e), (-de), (-den), (nsz), (-le) ksaltmalaryla gsterilmi tir. (s. XI) deniyor. Bu eski ve resmi TDK ve Dil Derne inin Trke szlklerinde uygulanan bir yntemdir. lk kez kendileri uyguluyorlarm gibi gsterilmesi yanl tr. renciler iin u yntem uygulanabilirdi: Eylemler (fiiller) iin de ksaltma kullanlmal, dahas fillerin at ekleri de belirtilmeliydi: gl.f. (gei li fiil), gz.f.(gei siz fiil), dn.f.(dn l fiil), i t.f. (i te fiil), etr.f. (ettirgen fiil) gibi. Byle bir yntemin uygulanmas renciler iin daha bilgilendirici olacaktr, ku kusuz. Bu ba lamda son olarak maddeba ve maddeii szlkbirimlerin yerle tirilmesinde gelene in d nda bir tutum benimsenip uygulanm tr. Geleneksel yakla mda maddeba birimle ili kili terim, sz be i ve terimler alan ksaltmas verilerek sz konusu maddeba birimin altna alan alfabeti i ve i alfabetik gzetilerek yerle tirilmekteydi. Bu yeni uygulama yle aklanyor: 1. Herhangi bir nesnenin veya kavramn ad olarak tanmlanan ve szlk birimi olarak adlandrlan sz ve sz bekleri madde ba yaplm tr: gelmek, masa, da aslan, fahri konsolos, halkoyu, anneanne, kabataslak, kabare tiyatrosu, eli ak, ak kalp ameliyat, sade birimler bl vb. Bunun do ru bir yakla m oldu unu d nmyoruz. Birincisi, szlklk gelene ine aykr. kincisi maddeba birimlerin iinde yer alan sz be i, deyim, terim vb. de szlkbirimdir. ncs, genel alfabetik bazen maddeba birimden uzakla yor, sz bulmak zorla yor. Szgelimi an kulesi birimi, maddeba andan 15 szck sonra yer alyor. (s.282-283) Sesletim: Bu konuda bir eksi imizi belirtmeliyim: Trkiyede bir iki deneme d nda ( clal Ergen, Konu ma Dili ve Trkenin Syleyi Szl -Bir Deneme, Simurg, Ankara, 1995, yeni bask Multilingual, 2002, ayrca TDKnin ve Dil Derne inin TrkeSzlknde kimi aklayc bilgiler bulunmaktadr.) henz sesil yazm kesinle tiremedik ve szlklere aktaramadk. Eski ve yeni/resmi TDKnin szcklerin sesletimine ili kin verdi i bilgilerin byk lde sorunlu oldu unu syleyebiliriz. nce szlkte bu konuda nelerin yapld na ili kin aklamay aktaralm: 3. Syleyi e yardmc olmak amacyla tek kelimeden veya biti ik szlerden olu an madde ba larnda uzun heceler (:) i areti ile, belirtilmesi gereken vurgular ( ) i aretiyle gsterilmi tir. adi sf. (a:di), cahil sf. (ca:hil), hadis (hadi:s), haddizatnda zf. (haddiza:tnda), caba is. (c aba), kaburga is. (kabu rga), abluka is. (ablu ka), branice z.is. (ibra:ni: ce). (s. XI) Szl n en sorunlu yn burada yo unla yor. E er genlerimiz bu sesletim bilgilerine gre konu malarn dzenlemeye kalkarlarsa, bu Trkenin sesletim dzenini altst edecek nitelikte. ok ciddi bir durumla kar kar yayz, demektir. Bu konuda binlerce yanl ve eksik rnek sunulabilir. 50 kadarn vermek yeterli grlebilir. (Szlkte vurgu imi, vurgulu hecenin sonuna konulmu tur. Biz de burada buna uyduk. Oysa heceler ayr ayr gsterilse ve vurgu imi ( ) de vurgulu hecenin ba nda kullanlsayd, daha anlaml ve i levsel olurdu. rn. Abazaca (a.ba.za.ca), agzl (a.gz.l), vb.)

348

ROS (sorunlu: yok/yanl /eksik) abazaca (yok) agzl (yok) Amerikal (yok) anayasa (yok) aracl yla (yok) Arapa (yok) babaanne (yok) balay (yok) balksrt (yok) bastbacak (yok) ba a rs (yok) belso uklu u (yok) binba (yok) birtakm (yok) byle (yok) bte (bte) cankula (yok) eence (yok) oktandr (oktandr) devralmak (yok) di er (diger) dileke (yok) dilalt (yok) domates (domates) eleba (yok) elkz (yok) gelgelelim (yok) giderayak (yok) gitgide (yok) gkku a (yok) glkurusu (yok) hanmanne (yok) hobi (yok) huzurevi (yok) igd (yok) kafatas (yok) karakutu (yok) kaynpeder (yok) lavabo (lvabo) metabolizma (yok) olta (olta) onba (yok) oysaki (oysaki) rdekgagas (yok) payanda (pay:anda) plutonyum (yok) rota (ro:ta) semizotu (yok) somya (yok) srlisan (srlisa:n)

DO RUSU (abazaca) (agzl) (amerikal) (anayasa) (aracl yla) (arapa) (babaanne) (balay) (balksrt) (bastbacak) (ba a rs) (belso uklu u) (binba ) (birtakm) (byle) (bte) (cankula ) (eence) (oktandr) (devralmak) (di er) (dileke) (dilalt) (domates) (eleba ) (elkz) (gelgelelim) (giderayak) (gitgide) (gkku a ) (glkurusu) (hanmanne) (hobi) (huzurevi) (igd) (kafatas) (karakutu) (kaynpeder) (lvabo) (metabolizma) (olta) (onba ) (oysaki) (rdekgagas) (payanda) (pltonyum) (rota) (semizotu) (somya) (srlisan, srlisa:n)

Daha nce de sylendi i gibi, szl n en sorunlu yn sesletim (syleyi , zellikle vurgu) zelliklerinin belirtilmesinde odaklanyor. Sadece bu ynyle bile kullanm sakncal szlkler arasnda anlmak durumundadr. Alan uzmanlarndan yaralanlsayd bu eksik ve yanl lardan kurtulmak olanakl olurdu. zetle, Trkiye Trkesinin hafif vurgulu bir dil oldu u, vurgunun da genellikle son hecede bulundu u sylenir; szck trlerinde ve bile ik szcklerle szck beklerinde vurguyla ilgili zellikler aklanabilir; sonra da aklamalar szl e yanstlabilirdi.

349

Szlkte uzun hecelerin gsterilmesinde de byk sorunlarla kar la lyor. Trkedeki uzun nller/heceler; a) Arapa ve Farsa szlklerde, b) son sesi / / ile biten szcklerde, c) ok az da Arapa, Farsa d ndaki yabanc dillerden alnan szcklerde (/sema:ver/, /zora:ki/ vd.) ) kimi Trke szcklerde (u-ra>/cra:/, ala>/el:/) grlmektedir. Bu uzunluklar, biraz nce aklanan ilkeye uygun olarak szl e aktarlm , ancak ok sayda sorunlu rnek de bulunmaktadr. Burada 25 tanesini rneklendirmekle yetinilecektir: ROS (sorunlu: yok/yanl /eksik) acaba (acaba) adap (a:da:p) ahali (aha:li:) aidat (a:ida:t) Allah (alla:h) azap (-za:b) aziz (azi:z) berbat (yok) beyan (beya:n) bilaistisna (bil:istisna) camekan (camek:n) canan(ca:na:n) cellat,-d (cell:t) damat (da:ma:t) davetkar (da:vetk:r) devam (deva:m) dizdar (dizda:r) emin (yok) hali selim (hali:m seli:m) hudut (hudu:t) hukuk (huku:k) husus (husu:s) iflas (ifl:s) mahmur (mahmu:r) memnun (memnu:n) tatbik (tatbi:k) tela (tel: ) . DO RUSU (acaba:) (a:dap, a:da:b) (aha:li, aha:li:) (a:idat, a:ida:t) (allah, alla:hm) (azap, aza:b) (aziz, azi:zi) (berbat, berba:d) (beyan, beya:n) (bil:istisna:) (camekn, camek:n) (ca:nan, ca:na:n) (cellt, cell:d) (da:mat, da:ma:d) (davetkr, davetk:r) (devam, deva:m) (dizdar, dizda:r) (emin, emi:ni) (halim, hali:mi, selim, seli:mi) (hudut, hudu:du) (hukuk, huku:ku) (husus, husu:su) (ifls, ifl:s) (mahmur, mahmu:ru) (memnun, memnu:nu) (tatbik, tatbi:ki) (tel , tel: )

Kkenbilim Aklamalar: Szlkte, yabanc szcklerin hangi dillerden geldi ine ili kin bilgiler de verilmektedir. Bu durum, Sunu ta yle aklanmakta: 4. Yabanc dillerden dilimize gemi olan szvarlklarnn hangi dilden geldikleri Ar., Far., Fr., sp., ng., Mac., Yun., vb. ksaltmalarla gsterilmi tir. Tek szden veya biti ik kelimelerden olu an madde ba larnda kken bilgisi gsterilirken, ayr yazlan bile ik kelimelerde bu ilke uygulanmam tr. rnek olarak milligelir maddesinde kken bilgisi verilmemi , bu kelimelerle ilgili bilgiler, milli ve gelir maddelerinde yer alm tr. Ayrca Trke yapm ekleriyle olu turulan yeni szvarlklarnn kken bilgilerinin verilmesine de gerek duyulmam tr. (s.XII) Bu konudaki bilgilerin nemli bir blmnn do ru oldu unu ileri srebiliriz. (Niin yabanc dil adlar ksaltmasnn dizelgesi szl e eklenmemi ? Anlamak mmkn de il.) Ancak yine de u szlkbirimlere kkenbilimsel aklanmas eklenseydi iyi olurdu. rn. Akala (Amerikanca< Meksikada yer ad.), atari (marka ad), atlkarnca (Tr.- tal.), avro ( ng.,Fr., Alm.), ayn (Ar.), azmetmek (Ar.Tr.), bahsetmek (Ar-Tr.), bah etmek (Ar.-Tr), baklava (Ar.), bar I (Erm.), cack (Erm.), avdar (Far.), deste (Far.), devralmak (Ar.-Tr.), inci (in.), kadim (Ar.), kaydetmek (Ar.-Tr.), kondom (Condom, bulucusunun adndan.), kurabiye (Osm.< Ar. gureybiye, garip nesne?.), knefe (Ar.), la vetmek (Ar.-Tr.), ltfetmek (Ar.-Tr.), medcezir (Ar.), mercek (<Far. mercimek), pestil (Yun./Lat.), reddetmek (Ar.-Tr.), sabretmek (Ar.-Tr.), sularnda (Far.-Tr.), telkri (Tr.-Far.), temerkz (Ar.), temerrt (Ar.), tepsi (<ince, dep tsi-tewsi-tebsi-tepsi), tmar/timar (Far.), yalpa (Far. yal=kol, pa=ayak), zehretmek (Ar.-Tr.), vd.

350

Tanmlar: Bir szl n en gl olmas gereken blmlerinin ba nda szlkbirimlerin do ru ve doyurucu biimde tanmlanm olmas gelir. Szlkteki tanmlarn ok nemli bir blm Trke Szlkten ve kimi terim szlklerinden hemen hemen aynen aktarlm . lk basklarndan itibaren Trke Szlkn tanmlar okurlarda byk gven duygusu olu turmu tu. Ancak 1983ten sonraki (resmi TDK dnemindeki) basklarda tanmlar zerinde kimi aykr uygulamalar yapld dikkati ekmektedir. Bu szlkte de kimi tanmlar gerekten yadrgatc zellikler gsteriyor. rneklendirelim: cemevi is. Alevilerin toplanma yeri. (s. 258) Herkes biliyor ki, Aleviler cemevinde ayin dzenliyorlar, ibadet ediyorlar. Bir dedenin nderli inde topluca yaplan ibadettir cem. (Kimi kaynaklardan edinilen bilgilere gre Yavuz Sultan Selim dneminde ilk cemevi alm .) Onlar bu meknlarna ibadethane diyorlarsa, bu ieri iyle kullanyorlarsa szlkler de bunu byle yanstmaldr. cennet biberi is. Bit. b. Karabiber tadnda bir bitki. (s. 259) Nasl tanm bu? Nesi karabiber tadnda? Tohumu mu, meyvesi mi, kabu u mu, yapraklar m?... ceza is. () cezaekmek () 2. Manevi bakmdan i lenen suun a rl n ekip sknt ve znt iinde kalmak. (s. 262) Buradaki tanm cezasn ekmek deyiminin olmasn. Tanmdaki terslik ksaca yle denseydi ortaya kmazd: bir kusurun, suun manevi kar l n ya amak, ok zlmek. darbe is. Ar. 1. Vuru , arp : Ba na iddetli bir darbe indirerek hayvan sersemletti. O.C.Kaygl. 2. Bir lkede bask kurarak, zor kullanarak veya demokratik yollardan yararlanarak hkmeti istifa ettirme veya rejimi de i tirecek biimde ynetimi devirme i i. 3. mec. Birini kt duruma d ren, sarsan olay (s. 343) Bu ikinci tanm gerekten ok ilgin. Bildi imiz kadaryla demokratik yollardan yararlanarak darbe yaplmaz. Yaplrsa da ad darbe olmaz, herhalde. Demokratik yollar arasnda yasalarla zaman/yapl biimi vb. belirlenen ve uygulanan seim vardr, ba msz partiler vardr, ba msz mahkemelere ba vurma hakk, insan haklar talepleri/uygulamalar, sivil itaatsizlik, sivil bask gruplar, sendikalar, grev, lokavt vb. vardr Bunlarn etkili ve baskl kullanlmas durumlarnda hkmet ekilmek zorunda kalabilir, ama buna darbe denemez. Dil adlarnn tanmlanmasndaki tutarszlk da ho grlecek cinsten de il. rneklendirelim: Abazaca z.is. 1. Abazalar tarafndan kullanlan dil. 2. Sf. Bu dille yazlm olan. (s. 2) Arapa z.is. 1. Sami dilleri ailesine giren ve Arap lkelerinde kullanlan dil. 2. sf. Bu dille yazlm olan. (s. 78) Bulgarca z.is. (Bulgarca) 1. Bulgar dili. 2. Bu dilde yazlm olan. (s. 232) Trke z.is. (Trke) 1. Genel Trk dili: Trk yavrusu hkrklarn zapt edemeyerek Trke Ben Bulgarca bilmem. dedi. 2. Trkiye Trkesi. (s.1330) Buradaki sorunlar unlar: a) Abazaca ve Arapa maddelerinde sesletim zellikleri belirtilmemi . b) Tanmlama asndan en uygun olan Arapa maddesi. Bu tr maddelerde nce dilin hangi dil ailesine ba l oldu u sylenir. rnek kullanmlarda hangi halk ve topluluklarca, hangi blgelerde konu uldu u, trnden bilgiler verilir. kinci tanma da Bu dilde retilmi olan. bilgisi eklenirse daha ku atc olur. nk o dilde arklar da sylenir, yeni szler de yaratlr vb. Edebiyat ve dil terimlerinin tanmlanmas szl n de erini zedeleyecek trden. rneklendirelim: edebiyat is. (edebiya:t) Ar. 1.Olay, d nce, duygu ve hayallerin dil aracl yla szl veya yazl olarak biimlendirilmesi sanat, yazn. (II). (s. 438) Bu tanm yazl ve szl metni ierir; ama edebiyat yaptlarn iermez. Bu tanmla genlerimize edebiyat tantp sevdirebilece imizi sanmyorum. yle tanmlanabilirdi: Estetik amalar gdlerek roman, yk, iir vb. trnde yaptlar retme; byle retilmi yaptlarn tm. iir is. Ar. ed. Zengin sembollerle, ritimli szlerle, seslerin uyumlu kullanmyla ortaya kan edebi anlatm biimi, manzume, nazm. (s. 1237) iirde sembolden ok imge (imaj, hayal) nemlidir; imgelerin zgnl ve etkileyicili i belirleyicidir. Ayrca manzume ve nazm iirle e anlaml de ildir. Szgelimi her iir manzumedir ama her manzume iir de ildir. nl sf. () 2. is. dbl. Ses yolunda bir engele arpmadan kabilen ses, vokal, sesli, sesli harf: a,e,,i,o,u,,.(s.1355)

351

nsz sf. 2. is. dbl. Ses yolunda bir engele arparak kan ses, sessiz, sessiz harf. (s.1355) Bu iki maddeye ili kin unlar syleyebiliriz: 1) Ses ile harf farkl terimlerdir, gndergeleri de farkldr. O nedenle, nl maddesinde tanmdan sonra sesli harf, nsz maddesinde de tanmdan sonra sessiz harf kar l verilmesi byk bir yanl tr. Ayrca ok ilgintir, pek ok kez yazmamza, uyarmamza kar n imdiki zaman (kipi) terimi ve (I)yor eki, TDKnin szlklerine bir trl girememi tir. Eklenmesi gerekmektedir. Dil ve edebiyat terimlerinin tanmlar rnek kullanmlarla daha da anla lr duruma gelir. Szlkte bu da bir eksiklik olarak belirtilebilir. Son olarak bir iki rne i daha inceleyelim: genelev is. Genel kadnlarn erkek kabul ettikleri yer. (s. 536) (Niin kabul ediyorlar acaba? ay, kahve imek iin mi?) Genelevler yasayla kurulur. Yani yasal kurulu tur. Buralarda fuhu yaplr; genel kadnlar belirli bir para kar l nda erkek m terileriyle cinsel ili kiye girerler. Kerhane, umumhane de denir. Bu kurumlar, ilgili belediyeye ba l zabta tarafndan denetlenir. Devlet burada kazanlan paradan vergi alr. (Randevuevi, zel birle me evleri, genelevlerden ba kadr. Bunlar yasad dr.) Tanm bu bilgilere gre dzenlenmelidir. kenarmahalle is. ehrin merkezinden uzak ve o u kltrsz, grgsz ve fakir halkn oturdu u semt: () (s. 783) Bu tanmda ayrmc bir dil kullanlmaktadr, insan haklarna aykr olarak. Bir tekile tirme rne iyle kar kar yayz. Burada kar kmamz u noktada olacak: Tanmda geen kltrsz ve grgsz szleri do ruyu yanstmyor; a r ve yersiz; kenar mahallelerde ya ayanlarn da belirli bir kltr ve grgs vardr ku kusuz; hakszlk etmeyelim. Bu nedenle Kent kltrnden (ekonomik, siyasal vb. nedenlerle) yeterince yararlanamam olan kimselerin oturdu u semt. denilseydi sorun kalmazd. zet is. 1. Bir yaz veya szn anlamn daha ksa veren yaz veya sz, hlasa: Romann zeti. (s. 1030) yle daha iyi olmaz myd?: Bir metnin ieri inin ksaltlm biimi. Ya da Bir metnin ieri inin kullanm amacna uygun olarak ksaltlm biimi. Birka sayfalk metinler orannda ksaltlr. Uzun metinlerse amaca gre birka paragraf, sayfa boyutunda olabilir. uan daire is. Ne oldu u, nereden geldi i bilinmeyen, ba ka gezegenlerden uup gelerek dnyamzda grld sanlan, yass yuvarlak biimde uan ara. (s. 1334) nce yazmn dzeltelim: Trkenin bile ik yazma ilkelerine gre, bu birim uandaire biiminde biti ik yazlmaldr. Tanmna gelince: Ne oldu u bilinmedi i syleniyor, sonra yass yuvarlak biimde oldu undan ve utu undan sz ediliyor; nerden geldi inin bilinmedi i syleniyor, ardndan ba ka gezegenlerden uup gelerek dnyada grld nn sanld belirtiliyor. Ayrca yass yuvarlak biimde uan... sz ne anlama gelir? Sizce de yadrgatc de il mi? Daha ksa olarak yle tanmlanabilirdi: Ba ka gezegenlerden geldi i varsaylan uzay arac. E anl. Ufo. u tanm da sadece anmsatmakla yetinelim: tre bilimi is. top. b. Yarar, iyi, kt vb. sorunlar inceleyen, tre ile ilgili bir davran yasas geli tirilen, neyin u runda sava lmaya de er, ya ama neyin anlam kazandrd , hangi davran n iyi ve hangisinin kt oldu u gibi sorunlar kendine konu edinen bilim, ahlak bilimi, etik. (s. 1315) Bu tanm sanyorum TDKnin terim szlklerinden birinden aktarld. Alan terimlerinin tanmlarnn dzeltilmesi i ini alann uzmanlarna brakalm. rnek Kullanmlar: Szlklerde tanmlardan sonra verilen rnek kullanmlar, gerekten de okurun o szc anlayp kendi zel szl ne katmas asndan nemlidir. rnek kullanm iermeyen szlkler zaten pek kullan l de ildir. Ayrca rnek kullanmlarn kaynaklar da tart maldr. Tart ma konusu udur: Szlk yazar rnek kullanmlar bilim, kltr, sanat (zellikle de edebiyat) dnyasnn nde gelenlerinin yaptlarndan m semeli, yoksa kendisi mi retmelidir? Her iki yolun da kullanld n biliyoruz; ancak zellikle edebiyat yaptlarndan yaplan alntlarda birtakm anlambilimsel/deyi bilimsel sorunlar ya anmaktadr; nk edebiyat dili bir stdildir, sanat kendi 352

sylemini olu tururken ortak dilin szvarl na dayanmasna kar n zellikle de i ik yananlamlar olu turur, yeni szckler, sz bekleri, deyimsel szler tretir ve szlklerde bu anlamlar kullanm skl kazanmad srece yer almaz. Bir ba ka yn de kullanm rneklerinin seimiyle ilgilidir. inde o szck geiyor diye tmceyi hemen alntlayamazsnz; anlam bu rnek kullanmda btnleniyor mu, tanma bilgi asndan katkda bulunuyor mu, dilin do ru, temiz ve deyi gzelli i ta yan rneklerinden mi gibi ller de gz nnde bulundurulmaldr. Bu szlkte her zaman bu llerin gzetildi ine tank olunmuyor. Ancak, SUNU ta konuyla ilgili aklama yer alyor: 9. Szlerin cmle iindeki kullanmlarn gstermek ve anlamlarna aklk getirmek iin Trk edebiyatnn tannm yazarlarndan seme rnekler trnak iinde ve e ik yazyla dizilerek verilmi tir. (s. XII) rneklendirelim: almak (nsz) 1. Ama i i yaplmak veya ama i ine konu olmak: Bu esaslara aykr e itim ve retim yerleri alamaz. (s.9) Bu rnek tmcenin ne yarar var dersiniz? Bu esaslar neler? Bu konudaki bilgi eksikli i beklenen yararn gerekle tirmesini nlyor. aday is. ( ) 2. Bir i iin yeti tirilmekte, e itilmekte olan kimse: Trkiye Byk Millet Meclisi Ba kan adaylar, on gn iinde Ba kanlk Divanna bildirilir. (s. 14) Sizce de tanmla rnek kullanm arasnda herhangi bir anlamsal ili ki yok, de il mi? rnekte Bir i , makam vb. iin nitelikleri gz nnde bulundurularak nerilen kimse. sz konusudur. beslemek (-i) 1. Yiyecek ve iece ini sa lama: Okulun artklaryla otuz ki iden fazla insan besliyorduk.-H.E. Advar. (s. 177) Bu rnek kullanm iinde beslemek eylemi/yklemi geti i iin alnm izlenimi veriyor. Ba lamndan koparlp alntlannca insan irkiltiyor: artklarla insan beslemek. Artklarla insan beslemek ancak ok zel ko ullarda (sava , ktlk vb.) uygulanan bir yol olsa gerek. Daha gzel, anlaml bir tmce seilebilirdi. cesaret is. () (birinin) cesaretini krmak Yreklili ini gidermek, korkutmak: Zeknz size yardm etmez, bilakis cesaretinizi krar.-R.H.Karay (s. 261) Byle ba lamndan koparlm bir rnek kullanm zekya duyulan gveni sarsmaz m? rz d man is. Cinsel zevki iin her trl yasa ve treleri i nemekten ekinmeyen kimse: Kendimi, halkn rz d man dedi i erkeklere ok stn buluyorum, be eniyorum.R.H.Karay (s. 648) Sizce bir e itim kurumu iin hazrlanm szlkte byle bir alnt uygun mu? ihtimam is. (ihtima:m) Ar.1. zen: Her yeni binaya naklinde ihtimamla ta nd durdu.-H.F. Ozansoy (s. 668) Bu, kurulu ynnden sorunlu bir tmce de il mi? muska is. Ar. 1. inde dini ve byleyici bir gcn sakl oldu u sanlan, ta yan, takan veya sahip olan zararl etkilerden koruyup iyilik getirdi ine inanlan bir nesne, yazl ka t vb.: nsan stnde, tercihen boynunda mutlaka bir muska ta malyd.-A. .Hisar (s. 950) Byle bir tanm ve alnt, muska olgusunu olumlama anlamna gelmez mi? syletmek (-i, -e) 1. Sylemesine yol amak. 2. Sylemek zorunda brakmak, itiraf ettirmek: ldrece i, laf syletece i adam diri diri frna kor, gznn nnde yakard.-. Seyfettin. (s. 1194) Sizce de anlaml, i levsel bir rnek kullanm rne i mi bu? Resimlendirme: Szlklerin resimlendirilmesi, zellikle renciler bakmndan ok nemlidir. zellikle gnlk ya amnda kolay kolay gremeyece i nesnelerin bulunmas renme sreleri bakmndan nemlidir. Bu szlkte de birtakm renkli resimlerin kullanld gze arpmaktadr. Kimi resimler biraz nce syledi imiz ilkeye uygun olarak yerle tirilmi tir. Ancak bu konuda da ciddi ele tirilerimiz bulunmaktadr: zellikle kltme srecinde resimler netliklerini yitirdi i iin ayrntlar yeterince belirgin olmamaktadr. rn. artezyen, asmakpr, rezervuar, spatula vb. resimleri. Kimi resimlerin kullanlmasnn yeniden tart lmas gerekmektedir. Szgelimi abajur, aler, ahize, akbaba, akci er, alafranga tuvalet, anten, aslan, ay, bank, benzin pompas, bot (ayakkab), cankurtaran, ilek, delge, gvercin, ke, rmcek vb. resimleri. Kimi resimler tanmn yapld sayfada de il de gnderme yaplan sayfada yer alyor. rne in, 353

ankesrl telefon (tanm kutulutelefonda), cenin (tanm dltte), larva (tanm kurtukta). Kimi resimler fazlaca modernize edilmi . rn. ark Kimi resimlerde kar klk var. rn. damacana olarak izilen resim tpsu.. Ayrntlar: Resimli Okul Szl n incelerken ald mz binlerce nottan ancak bir blmn burada tart maya aabildik. Sorunlu ynler bu bildirinin boyutlarn a acak oylumda. Son olarak, haftann gnlerinin tanmlar zerinde ksaca duralm. Resimli Okul Szl nde pazar haftann ilk gn, cumartesi son gn olarak tanmlanyor. Pek ok szlkte bu bilgiyle kar la yoruz. ROSta hafta sonu maddesinin aklanmasndaysa, u bilgileri okuyoruz hafta sonu is. Haftann son gnleri, genellikle cumartesi ve pazar. (s. 594) Buradan da anla lyor ki, burada ciddi bir durum var. Szlklerimizdeki bu yanl dzeltilmeli; pazartesi, haftann ilk gn, pazar da son gn olarak tanmlanmaldr. Resimli Okul Szl nn Ek Bilgiler blmnde lkelerin bayraklar, elementler tablosu, Mors alfabesi, Romen rakamlar, arpm tablosu, Uluslararas Birim De i im izelgeleri gibi yararl bilgilere yer verilmi tir. Resimli Okul Szl hazrlanrken hangi kaynaklardan yararlanld belirtilmemi . Bunu da ok nemli bir eksiklik olarak de erlendiriyoruz. zellikle kimi terim szlklerinden yaplan tanm aktarmalar ilgili terim szl nn yazarnndr. Kaynak gstermeden alntlanmas ahlaki de il. Sonu Dil retiminde kullanlabilecek szlklerin olmazsa olmaz zellikleri arasnda, ku atc szvarl , yazm-sesletim-szck tr betimlemesi-tanmlama-rnek kullanmlarn amaca uygunlu u, gibi ynler gelir. Bunlar szl n gvenilir olmasn sa lar. Burada snrl rneklerle ele tirdi imiz Resimli Okul Szl , lise dzeyindeki genlerimizin gereksinme ve beklentilerini kar layabilecek dzeyde iyi bir e itim arac olma zelli ini ne yazk ki ta myor. Genlerimize Trke retiminde bu kayna temel kitap olarak sunmak ok sakncaldr. nk binlerce (evet binlerce) sorunla (yanl +eksik+tutarsz: szck seimi, yazm, szck tr belirlemesi, sesletim, kkenbilim, tanmlama, rnek kullanm vb. konularda) dolu olan bu szl e gre bilgilerini geli tirmek, eksiklerini tamamlamak, yanl larn dzeltmek isteyen renciler, genler yeni sorunlarla kar la acaklar, kimi do ru bildiklerinin yanl oldu u sansna kaplacaklar, kimi yanl bilgiler edineceklerdir. nerimiz u olacak: Resmi TDK, Resimli Okul Szl n piyasadan ekmeli ve kurumlarla ki ilerden derhal toplatmal, daha iyi ve yetkin yeni bir okul szl hazrlatmann yollarn aramaldr. Bunlar yapamyorsa (daha nceki rneklerinde yapamad n birlikte grdk) szlk yayncl ndan ekilmelidir. Ayrca, yeni anayasa hazrlklarnn ba lad u gnlerde, resmi Trk Dil Kurumunun eski zerk yapsna kavu turulmas ve eski yelerine geri verilmesi de ncelikli konulardan biridir.

KAYNAKA Aksan, Do an (1995) Szlkbilim. Her Ynyle Dil. , Ankara: TDK, (5. Bask). 393-412. otuksken, Yusuf (1996) Okul Szl nn Ele tirisi. stanbul: nsancl. ________________(1999) Okul Szlkleri zerine, Kebike. 7-8, 61-65. ________________(2002) Szlkler, Trke zerine. , stanbul: Papatya Yaynclk,181-199. Okul Szl (1994) Haz.: Prof. Dr. Hamza Zlfikar, Prof. Dr. smail Parlatr, Prof. Dr. Nevzat Gzaydn, Ankara: TDK.. Resimli Okul Szl (2008) Haz.: Prof. Dr. kr Haluk Akaln, Prof. Dr. Recep Toparl, Uzm. Belgin Tezcan Aksu, Ankara: TDK.

354

MER SEYFETT N N YKLER NDE RTK YAPILAR

Yrd. Do. Dr. Tazegl DEM R Kafkas niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm Ar . Gr. Eda Nur KARAKU Gazi niversitesi Gazi E itim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat retmenli i

zet Bu al mada, ncelikle rtk yaplarla ilgili genel bilgiler verilmi ve ocuk edebiyatnn nemli isimlerden biri olan mer Seyfettinin yklerinde bulunan rtk yaplar tespit edilmi tir. Dokman incelemesi yntemine gre yaplan al mada, mer Seyfettinin daha nce ders kitabnda yer alan yks (Ka a , Forsa, Pembe ncili Kaftan) rtk yaplar olarak nitelendirilen karm ile sezdirim asndan taranm ve bu yklerin yo un bir ekilde rtl anlatmlar barndrd tespit edilmi tir. Bu zelliklerinden dolay incelenen yklerin, ilk retim 6.-8. snf rencilerine Trk dilinin inceliklerini ve detaylarn gsterebilme asndan ba arl materyaller olduklar sylenebilir. Anahtar Szckler: Trke retimi, mer Seyfettin, ocuk edebiyat, metin dilbilim, rtk yaplar, sezdirim, karm.

Abstract In this study, the first given general information about the implicit structures and children's literature, which is one of the foremost names in stories Omer Seyfettin implicit structures have been identified. Document review the study, according to the method of the three history text boks before Omer Seyfettin (Currycomb, Forsa, Kaftan Pink Pearl), considered to be implicit structures in terms of mining and adumbration, scanned and this stories contained in this heavily veiled expressions have been identified. Key Words: Turkish teaching, Omer Seyfettin, children's literature, text linguistics, implicit structures, adumbration, mining.

Giri lkemizde Trke retiminde, o unlukla e itim retim materyali olarak metinler kullanlmaktadr. lk retim 1.-8. snflar iin kullanlan metinlerse ocuk edebiyatnn sekin rnlerinden derlenmektedir. ocuk edebiyat rnleri, 2-14 ya ocuklarnn hayali duygu ve d ncelerine ynelik szl ve yazl tm eserleri iine alr; ayrca bu eserler dilin sistematik yapsnn ve estetik algnn nemli lde sunuldu u metinlerdir. Bu zelli inden dolay anadili retiminin yapld Trke derslerinde, ocuk edebiyat rnleri temel materyal olma zelli ine sahiptir. renciler bu metinler aracl yla anadillerini zevkle okur, yazar, dinler ve konu ur hle gelirler. Gnmzde teknoloji alannda ya anan hzl de i im ve geli im beraberinde ocuk edebiyat rnlerinin, teknolojik ortamlardan faydalanarak rencinin dil ediniminde kullanlmasn getirmi tir. ocuk edebiyat denilince akla ilk gelen isimlerden biri olan mer Seyfettin, zellikle ykleriyle bu alana ok byk katklar sa lam tr. Bu adan bakld nda mer Seyfettin yklerinin hem ocuk iin hem de ocu a gre yazlm olmasnn nemli bir etken oldu u sylenebilir. ocu a gre yazlm olmas demek, onun dilinin saf Trke olmas ve yklerinin konu olarak ocuk algsna yakn olmas anlamna gelir. ocuk sz konusu olunca metinde bulunan ve birebir sylenmeyen rtl ifadelerden sz etmek kanlmazdr. Bu anlamda mer Seyfettin yklerinin barndrd rtk yaplarn tespit edilmesi elzemdir. rtk yaplar anlamak iin metnin bnyesinde barndrd yzeysel ve derin yapnn bilinmesi gereklidir. Nitekim rtk yaplar, metnin o u zaman derin yapsnda olup bazen de yzeysel yapsnda grlen eleridir. Yzeysel yap iin "somut yap", derin yap iin de "soyut yap" kavramlarn kullanlr. Okurun zihninde uyanan a r m ve gndermelerin, yatay ve dikey birle mesinden (kombinezonundan) yzey yap meydana gelir. Metnin yzey yapsndaki herhangi bir

355

cmle, yatay ve dikey olarak ortak zelliklerin kesi ti i noktada olu turulur. Yani, grnen cmle ile grnmeyen ancak bilinen anlamlar arasnda bir ili ki kurulur. Bu ili ki sonucunda, grnmeyen kavram ve ifadelerin anlamn da ieren ve metinde grebilece imiz bir cmleye ula lr. te bu cmle, yzey yapda yer alan cmledir. Bu cmlenin anlamlandrlmas iin, grnmeyen kavram ve ifadelere (derin yapya) ihtiya vardr. Derin yap, metnin anlamlandrlmasnda, o metinde bulunmayan kavram, terim, ifade ve cmlelerin kullanlmasn zorunlu klar. Cmle tesi (bir anlamda metin tesi) bir alan i aret eden derin yap, "sylenen"den, "sylenmek istenenin karlmas" srecini de kapsar. Metindeki baz ipular yoluyla sylenmek istenene ula an dikkatli okur, daha nceden sahip oldu u art alan bilgisiyle metnin her unsurunun i levini bulur. Yzey yapdaki her kavram, terim, ifade ve cmleden yola karak, derin yapya nfuz eder. Bu arada pek ok ba lant yakalar. Metin, a r m ve gndermeler yoluyla bu i lemi yapmasn sa layan bir aratr yalnzca (Sa lk, 2002). Bir anlaty anlamak, yalnzca bir yknn zl n izlemek de il, ayn zamanda bu anlatda katlarn bulundu unu grmek, anlat izgisindeki "yatay" eklemleni leri, rtk dikey bir eksene yanstmaktr. Bir anlaty okumak (dinlemek) bir szckten brne gemek de il, bir dzeyden brne gemektir. Yaznsal metinler alcya bir eyi esinleme, onda bir eyi a r trma gcne sahiptir. Ancak yaznsal metinlerde bildirinin tm yanlar ok ak ve kesin bir biimde ortaya konmaz. Aktarlan bildirinin belirli ksmlarnn okuyucu tarafndan doldurulmas gereklidir. Bu doldurma bir yanyla okuyucunun daha nceden getirdi i bilgi birikimi, ansiklopedik bilgi, di er okumalarla kazand deneyimlerle olacaktr. Bunlara ksaca karm ve sezdirim olarak deyinmekte fayda vardr: karm, nermelerden hareket ederek bir sonuca varmaya denir. karm, en ba ta bir akl yrtme i idir. Metin iinde ak olarak belirtilen bir bilgiden ya da okurun kltrel ve ansiklopedik olarak bildi i varsaylan bir bilgiden yola karak, sylenmemi yeni bir bilgiyi karma i idir. Yazar, okuyucusunun sahip oldu unu varsayd bilgiler iin ayrntya girmez. Bu bilgiler, gerekti inde kullanlmak zere okuyucunun belle inde bulunan bilgilerdir ( sever, 1995: 23-25). karmlar ya , kltr dzeyi, cinsiyet, e itim, ruhsal durum gibi bireysel yanlarla ilgili olabilece i gibi, toplumsal ynlerle de ilgilidir. karmda bulunabilmek iin verici ile alcnn dil ya da ba lama ynelik olarak ayn ya da benzer tutumlar sergilemesi, e it ya da e ite yakn bir bilgi birikimine sahip olmas gerekir (Gnay, 2003: 71-72). Sezdirim, yazar tarafndan yaplan bir dil kullanma becerisidir. Vericinin metinde ak olarak belirtmedi i, ama dolayl olarak karlmasn istedi i bilgileri kapsar. Sezdirim kavram, ksaca belirtilecek olursa, dil kullanclarnn gerekte syledikleri eylerden daha fazlasn anlatabilmeleriyle ilgilidir. Yani, bir konu ma sezdirimi (conversational implicature), dilsel ifadelerin uzla msal anlamlarndan daha fazlasnn anlatlabilmesini sa lamaktadr. Sezdirim, bir ba lam ya da szceleme durumunda verilen bilgilerden karm yoluyla ula labilecek bir bilgiyi belirtir. Sezdirimler, tmcenin var olan yaps iinde anlamsal ya da mantksal akl yrtme ile kazanlacak ek bilgileri ierir. Anlat asndan her eyi yzeysel yapda belirtmemek iin yazar o unlukla baz eyleri sezdirir. Bir durumu, olay do rudan de il de dolayl yollardan syleyen yazar, szckleri tutumlu kullanm olabilir (Gnay; 2003: 70). rtk yaplar ierisinde gsterilen sezdirim ve karm kullanmlar baz noktalarda olduka benzer zellikler gstermektedir. Gerekte bunlarn hepsi, bir btn biiminde birlikte i leyen bir mekanizma olarak alglanmaldr. nk bu kavramlarn hepsi hem kullanm hem de anlam olarak bir konu ucunun gerekte ifade etti i eyden daha fazlasn anlatmasn sa lamaktadr. Bu nedenle al mamzda yeri geldike de inece imiz bu kavramlar, bu ekilde birbiriyle yakndan ili kili kavramlar olarak kabul etmeliyiz. Hangi trde olursa olsun bir yazar eserini olu tururken dilsel yaplardan sonuna kadar yaralanmay ister. Olu turulan her tmce, tmceleri olu turan her szck, metinde kullanlan anlamnn d nda da anlamlar ifade eder. Her yazarn az szle ok ey anlatma iste i vardr. te bu durumun gerekle tirilmesi rtk yaplar sayesinde gerekle ir. Eserdeki derin yapy ke feden okuyucu, rtk yapnn srrna ermi demektir. nk edebiyatta metin tam olarak tamamlanmaz, yazar bilerek veya bilmeyerek metinde bo luklar brakr, okuyucunun bu bo luklar tamamlamas gerekir. Bu yolla okuyucu okurken, pasif konumdan kar, aktif olur.

356

Ara trmann Amac Bu al mada mer Seyfettin yklerinin barndrd rtk yaplarn tespit edilmesi amalanmaktadr. mer Seyfettin yklerinde yer alan rtk yaplarn ortaya karlmas, ocuklarn ykleri okurken ilgili ifadelerin ardnda yer alan rtk anlamlar grebilmesini sa lamak asndan alanyazna katk sa layacaktr. al mada mer Seyfettin yklerinden seilen ve zellikle tarihsel srete Trke ders kitaplarnda yer alm olmasna dikkat edilen yk ele alnm tr. Ara trmann Yntemi Ara trma verileri, nitel ara trma veri toplama yntemlerinden, dokman incelemesi tekni i kullanlarak toplanm tr. Dokman incelemesi, ara trlmas hedeflenen olgu ya da olgular hakknda bilgi ieren yazl materyallerin analizini kapsamaktadr (Yldrm ve im ek, 2005: 187). Bulgular ve Yorum Bu blmde mer Seyfettine ait yklerden Ka a , Forsa ve Pembe ncili Kaftann barndrd rtk yaplara ynelik de erlendirmeler sonucunda ula lan bulgulara yer verilmi tir. Ka a Ahrn avlusunda oynarken a a da, gm s tler altnda grnmeyen derenin hznl rltsn i itirdik. Evimiz i itin byk kestane a alar arkasnda kaybolmu gibiydi. (karm) Annem, stanbul'a gitti i iin benden bir ya yanndan hi ayrlmyorduk. (karm) Dadaruh, tmar ben yapaca m. derdim. Yapamazsn. Niin? Daha kksn de ondan... (karm) Ben bir gn yalnz ba ma kaldm. (Yannda genelde birileri vardr.) (Sezdirim) Annemin bir hafta nce stanbul'dan gnderdi i arma anlar iinden kan fakfon ka a , prl prl parlyordu. ( stanbuldan hediye gelmi tir.) (Sezdirim) Gm gibi parlayan bu gzel ka a nn di lerine baktm. ok keskin, ok sivriydi. Biraz kreltmek iin duvarn ta larna srtmeye ba ladm. (karm) Babam, her sabah d arya giderken bir kere ahra u rar, teye beriye bakard. Babam e meye bakarken, yala n iinde krlm ka a y grd. (O sabah da ahra gitmi tir.) (Sezdirim) Dadaruhbabamn seyisi, ya l bir adamdHasan evde hizmetimiz Pervin'le kalm tSofada iftlik imamyla Dadaruh'u a larken grdk. (Zengin bir aile.) (karm) Glgeli yoldan eve do ru ko tum. (A al bir yoldur, a alar glge yapm tr.) (Sezdirim) Babam pek sertti. Bir bak ndan dmz kopard. (karm) Hasan evde hapsedilmi ti. Hasan'a ahr hl yasakt. (Ceza uzun srm tr.) (karm) Kasabaya at gnderildi. Doktor geldi. (Ula m iin at kullanlmaktadr.) (Sezdirim) Geceleri yatakta atlarn ne yaptklarn taylarn byyp bymedi ini bana sorard. (Hasan atlar ve ahr ok zlemi tir.) (Sezdirim) Doktor geldi. "Ku palaz" dedi. iftlikteki kyl kadnlar eve tler. Birtakm tekir ku lar getiriyorlar, kesip karde imin boynuna saryorlard. (Doktor olmasna ra men halk hekimli i uygulamalar yaplmaktadr.) (karm) O hastaland ndan beri Pervin'in yannda yatyordum. (Daha nce ba ka bir yerde yatmaktadr.) (karm) Ben Hasan'n yanna gidece im, dedim. Babama bir yanndadr.) (karm) ey syleyece im. (Baba Hasann kk olan karde im Hasan'la artk Dadaruh'un

357

Sabaha kadar gene gzlerimi kapayamadm. Zavall susuz karde im, o gece lm t. (Hasann lece i iine do mu tur.) (Sezdirim) Forsa Akdeniz'in, kahramanlk yuvas sonsuz ufuklarna bakan kk tepe, minimini bir iek orman gibiydi. (Akdeniz ok sayda sava a sahne olmu tur.) (Sezdirim) Beyaz ta lardan yaplm ksa bir duvarn tesindeki harabe vadiye kadar iniyordu. (Akdeniz mimarisinde ok nemli bir yere sahip olan beyaz ta lar ifade edilmi tir.) (Sezdirim) Ba n ortasndaki ykk kulbenin kapsz giri inden bir ihtiyar kt. Sa sakal bembeyazd. Kamburunu dzeltmek istiyormu gibi gerindi. Elleri, ayaklar titriyordu. ( htiyarlk belirtileri tarif edilmi tir.) (karm) Srtnda yrtk bir uval vard. plak ayaklar topraktan yo rulmu gibiydi. Zayf kollar kirli tun rengindeydi. (Uzun yllardr bu yerde ya am srmektedir.) (karm) Hep gne in do du u yan sol ilerisine alr, gzlerini kbleye evirir, be vakit namaz gizli i aretle yerine getirirdi.(Kbleyi tespit etmek iin gne in ynn kullanmaktadr.)(Gizli i aretle namaz klmas, namaz klmasna izin verilmedi ini gsterir.) (Sezdirim) Padi ah bile onu, saraya a rtm t. Servenlerini dinlemi ti. (Padi ahn dikkatini eken yetenekli bir denizcidir.) (karm) nk o, Hzr Aleyhisselm'n gitti i diyarlar dola m t. (Hzr sradan insanlarn gidip kolaylkla gezemeyece i yerlere kolayca gidebilecek, ola anst bir zelli e sahiptir.) (Sezdirim) yle denizlere gitmi ti ki, zerinde da lardan, adalardan byk buz paralar yzyordu. Alt ay gndz, alt ay gece olurdu. (Kutup blgeleri.) (karm) Karsn, i te bu, yl bir byk gnle bir byk geceden olu an ba ka dnyadan alm t.(Denizcinin e i Trk de ildir, kutup blgelerine yakn lkelerden birindendir.) (karm) Ama i te, eskiden beri grd ryalar yine grmeye ba lam t. Krk yllk bir rya... Trklerin, Trk gemilerinin geli i... (zlemle kurtulmay beklemi tir.) (karm) Krk yldr dv zledim. (40 yldr hibir sava a katlmam tr.) (Sezdirim) Pembe ncili Kaftan Yrekli bir adam gerekli, pa alar... dedi. Biz onun srmalara, altnlara, elmaslara bo arak gnderdi i elisine padi ahmzn elini ptrmedik, ancak dizini pmesine izin verdik. Ku kusuz o da kar lkta bulunmaya kalkacak. ( ran ah padi aha zengin, heybetli bir eli gndermi tir.) (Sezdirim) O halde bizden eli gidecek adamn ok yrekli olmas gerek! yle bir adam ki, lmden korkmasn. Devletinin anna dokunacak hareketlere kar koysun. lm korkusuyla, u rayaca hakaretlere boyun e mesin...(Bizden gidecek elinin zenginlik yannda korkusuz olmas, devletin yenilmezli ini temsil edecektir.) (karm) ehzadeli ini ata binmekten, cirit oynamaktan, silah kullanmaktan ok, kitapla geiren bilge Bayezid'in yaradl son derece uysald. Yalnz iiri, bilgeli i, tasavvufu sever; sava tan, mcadeleden nefret ederdi. (Osmanl padi ah Beyazidin ki ilik zellikleri.) (karm) Geti i yerlerde dikili a a brakmayan, babasyla bykbabas Cneyd'in cn ald iin delice bir gurura kaplan bu kudurmu ah, akla gelmedik canavarlklarla sa na soluna saldryordu. Kendine s nanlar bile, a rd lende, yemekmi gibi kaynattrd byk kazanlara atp s yapan, yendi i zbek padi ahnn kafatasyla arap ien bir acmasz ah, dnyada gerekten e i grlmemi bir kycyd. ( ah smailin ki ilik zellikleri.) (karm) Biraz zengindir. Vaktini okumakla geirir. Tanmazsnz efendim. Hi byklerle ahbaplk etmez. Byk mevkiler istemez. Dnyaya minneti yoktur. ahla dilenci, gznde birdir palabykl, iri, levent, en bir adam girdi. nce siyah ka larnn altnda iri gzleri parlyordu Byle g s ileride, kabark, ba yukar kalkk bir adam mrnde ilk defa gryordu (Muhsin elebinin ki ilik zellikleri.) (karm) Muhsin elebi her trl a a lanmay sindirerek yksek mevki tepelerine iki bklm trmanan maskara, tutkulu insanlardan, kendine sayg duymayan klelerden, gszler gibi yerlerde srnen pis 358

klelerden tiksinirdi. nk ben boyun e mem, el etek pmem. dedi. Bu kadar korkusuz bir adam, devletine, ulusuna yaplacak hakareti de ekemez, lmden korkarak, grece i hakaretlere eyvallah diyemezdi. (Muhsin elebi burada Osmanl Devletini temsil eder, e ilmeyen, el pmeyen, kendisine sayg duyulan. Bu nedenle ran ahna eli olarak gnderilmesi d nlr.) (Sezdirim) Mademki bu bir fedakrlktr, cretle olmaz. Kar lksz olur. Devlete kar cretle yaplacak bir fedakrlk, ne olursa olsun, gerekte ki isel bir kazantan ba ka bir ey de ildir. Ben maa , makam, cret filan istemem... Kar lk beklemeden bu hizmeti grrm. Ko ulum budur! (Muhsin elebi bu grevi para iin de il devletine hizmet iin kabul eder.) (Sezdirim) Kuma Hint'ten, harc Venedik'ten gelme, "Pembe ncili Kaftan" alaca m zeri ender bulunur pembe incelerle i lemeli bu kaftann nn stanbul'da duymayan yoktu. (Kaftann lkeyi temsil etmesi iin ayrt edici zelliklere sahip olmas gerekmektedir. Bu nedenle de pembe incili kaftan tercih edilmi tir.) (Sezdirim) Geri kalan borlarm deyemezsem, varsn babamn yadigr brakt mandram devlete feda olsun... Devletten hep alnmaz ya... Biraz da verilir! (Grevi para iin kabul etmedi ini desteklemek iin bu giri imde bulunmu tur.) (Sezdirim) Sadrazam, Muhsin elebi'yi yeme e alkoymak istedi. Ba aramad, giderek onu ta sofaya kadar u urlad. (Sadrazam herkesi u urlamaz, de er verdiklerini u urlar.) (Sezdirim) Muhsin elebi, geni somaki kemerli ak kapdan rahat admlarla girdi. Yrd. Ba her zamanki gibi yukarda, g s her zamanki gibi ilerideydi. (Muhsin elebi'nin ba nn dik olmas aslnda lkesinin ba e mezli ini temsil etmektedir.) (Sezdirim) Muhsin elebi, tahtn nnden ekilince yle bir evresine bakt. Oturacak bir ey yoktu. Glmsedi. inden, "Beni zorla ayakta, sayg duru unda tutmak istiyorlar galiba..." dedi. Bir an d nd. Bu harekete nasl kar lk vermeliydi? Hemen srtndan Pembe ncili kaftann kard.(Muhsin elebi ahn nnde e ilip bklmemi , Osmanl Devletine yak r bir oturak olarak kaftann kullanm tr.) (Sezdirim) Sava lardan biri ko tu. Tahtn nnde serili kaftan toplad. Onu size brakyorum. Saraynzda byk bir padi ah elisini oturtacak seccadeniz, ilteniz yok... Hem bir Trk, yere serdi i eyi bir daha arkasna koymaz... (Trk milletinin ve Osmanl Devletinin ahn nnde yceltilmesi iin iftli i, mandras ve evini rehine vererek ald kaftan hi tereddt etmeden brakm tr.) (Sezdirim) Merakl stanbul'da hi kimse, nl "Pembe ncili Kaftan"n "Nasl, nerede, niin" brakld n renemedi. ( Muhsin elebi lkesi iin yapt eyi srekli anlatp bunun zerinden prim yapmay istemez.) (Sezdirim) Sonu ve Tart ma mer Seyfettin ykleri, rtk yaplarn yo unlukla kullanld nemli eserlerdir. zellikle derin yapda sezdirim yoluyla anlatmn o unlukla kullanld n sylemek mmkndr. Trke e itiminde temalarn biro u iin ders kitabnda yer almasa da yardmc metin olarak kullanlabilecek bu yklerde, renciler iin nemli kazanmlar olu turacak de erlerin de aktarm sz konusu olacaktr. Bu nedenle zellikle ilk retimde Trke dersleri kapsamnda bu tr metinlerin sklkla kullanm uygun olacaktr. Ayn zamanda bu metinlerle rencilerin bir yazda bulunan rtl anlatmlar ayrdebilmesini sa lamak mmkn olacaktr. Trke derslerinde materyal olarak kullanlacak metinlerin, edebiyatmzn sekin rnekleri olmasnn yannda, dilimizin zelliklerini de yanstc zgn eserler olmas gerekmektedir. mer Seyfettin ykleri hem kltr aktarm hem Trk dilinin detaylarn barndrmas nedeniyle Trke ders kitaplarnda mutlaka olmas gereken nemli eserlerdendir. Bu al ma kapsamnda elde etti imiz sonular da bu yargy destekler niteliktedir. nk bir dilin kendine zg anlatm, edebi eserlerindeki derin yapda yani rtl anlatmlarnda sakldr ve incelenen ykler, Trkenin rtl anlatmn en ba ar ekilde sergileyen ok nemli rneklerdir. lk retim Trke Dersi retim Program ve Klavuzunda okuma becerisi kazanmlar iinde yer alan, Okuduklarndaki rtl anlamlar bulur. Metindeki ipularndan hareketle metne ynelik tahminlerde bulunur. Metindeki sz sanatlarnn anlatma olan katksn fark eder. Biimindeki ifadeler de Trke derslerinde kullanlan metinlerin rtk yaplarna dikkat edildi ini gstermektedir. Bu adan bakld nda derste kullanlacak metinlerin, rtk yaplar barndrma asnda iyi bir dzeye sahip 359

olmas gerekti i ve mer Seyfettin yklerinin bu adan son derece uygun ders materyalleri oldu u sylenebilir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Ayata enz, Canan (2005) Dilbilim, Metindilbilim ve Trke. stanbul: Multlngual. Ciravo lu, ner (1998) ocuk Edebiyat. stanbul: Esin Yaynlar. Erden, Aysu (2002) Ksa yk ve Dilbilimsel Ele tiri. stanbul: Genda Kltr. Gleryz, Hasan (2006) Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: Pegama Yaynlar. Gnay, Do an (2003) Metin Bilgisi. stanbul: Multlngual. Grel, Zeki, Temizyrek, Fahri, ahbaz, N.Kemal (2007) ocuk Edebiyat. Ankara: nc Kitap. Hengirmen, Mehmet (1999) Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Szl . Ankara: Engin Yaynevi. sever, Seluk (1995) Trke Metinlerdeki Ba lant elerinin Metinbilim ve Kullanmbilim Asndan Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih- Co rafya Fakltesi, Ankara. Kran, Zeynel (2001) Dilbilime Giri , Dilbilgisinden Dilbilime,.Ankara: Sekin Yaynclk. O uzkan, Ferhan (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynlar. Sar, Nuri (2011) mer Seyfettin Seme Hikyeler. stanbul: ule Yaynlar. Sever, Sedat (2007) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynlar. Sa lk, aban (2002) "Mescid-i Aksa" Ara trma Dergisi II, 2. iiri rne inde Bir iirin Dilbilim Terimleriyle zmlenmesi". Dinbilimleri Akademik levleri. Yaymlanmam

im ek, Tacettin (2002) ocuk Edebiyat. Ankara: Rengrenk Yaynlar. Trke Szlk (2009) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Yaln, Alemdar ve Ayta , Gyasettin (2004) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar.

360

AYTL AKALIN YKLER N N OCU A GREL K LKES AISINDAN NCELENMES

Ar . Gr. Bilge Nur DO AN Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Bu al mann amac, Aytl AKALn Babam Duymasn, Benim Babam Sihirbaz ve Babamn Sihirli Kresi adl yk kitaplarndaki 19 yknn ocu a grelik ilkesine uygun olup olmad n belirlemektir. al mada ocu a grelik ilkesi konu, ileti, at ma, merak esi, rastlantsallk, duygusallk, dil ve anlatm ba lklar altnda ve anlan ykler betimsel zmleme tekni i kullanlarak incelenmi tir. Yaplan inceleme sonucunda ise, Aytl AKALn yklerini olu tururken ocu a grelik ilkesini nceledi i grlmektedir. Ayrca yklerin ocu un dil ve anlam evrenine seslenen, onun gnlk ya amndan izler ta yan ve ocu u d nmeye, d kurmaya ynlendiren nitelikte oldu u belirlenmi tir. Bu zelliklerin nemi do rultusunda ara trmada, ocuklarn nitelikli yaznsal yaptlarla bulu turulmasnn ve ocuk kitaplarnn olu turulmas srecinde ocu a grelik ilkesine dikkat edilmesinin gereklili i vurgulanmaktadr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, ocu a grelik, Aytl AKAL, betimsel zmleme.

Abstract The purpose of this study was to investigate the story books written by Aytl AKAL according to the principle of suitability for children. Sample of this study was consisted 19 stories from three story books titled Babam Duymasn, Benim Babam Sihirbaz and Babamn Sihirli Kresi. Principle of suitability for children was examined with respect to seven main sub-categories named topic, message, conflict, coincidence, sentimentality, curiosity and language in this study. The nine-teen stories taken from three story books were analyzed by using the descriptive analyzes technique. Findings suggest that Aytl AKAL noticed the principle of suitability for children while developing her stories. In addition the characteristic of the language used by author for creating these stories presents adequate messages with their real-life experience of the age group. In conclusion, it is emphasized that matching the stories containing the characteristics of suitability for children with the reader populations and noticing the principle of suitability for children during the process of constructing the story books were very important to develop a high qualified literary text. Key Words: Child literature, suitability for children, Aytl AKAL, descriptive analyzes.

Giri 1. Edebiyat Edebiyat, duygu, d nce ve d lerin szl ya da yazl olarak, gzel ve etkili bir biimde anlatlmas sanatdr (Kavcar, 1999: 123). Ba ka bir deyi le edebiyat, duygularn dile getirilmesi ya da ya am gerekli inin yanstlmasdr (Moran, 2009: 2). Sever (2008: 7-11)e gre ise, edebiyat, sanatnn ya ananlar ve ya anacaklar szcklerle ortaya karmasna dnk estetik bir eylemdir. Bu estetik eylem, sanat duyarl yla kurgulanm bir ya am sunarak okurun gzele kar duyarl n da glendirir niteliktedir. Edebiyat eserleri, insana zg de erlerin ve toplumsal ya amn gerektirdi i de erlerin benimsenmesinde nemli rol oynar. Bu nedenle edebiyat, insann hem bireysel hem de sosyal ya amda iyiye, gzele ve do ruya ynelmesinde etkili olur. Gerekten gl olan bir edebiyat eseri, insan derin bir biimde etkiler. Hibir ocuk gzel bir masal ve yky sonuna kadar dinlemekten kendini alkoyamaz. Genler ho larna giden bir roman, uykularn feda ederek hatta yasak edilse bile gizli gizli okumaktan geri kalmazlar. Ya l bir insan da be endi i bir kitab elinden brakamaz. Btn bunlar yaptran, sanatn insan ruhuna i leyen derin etki gcdr (Kavcar,1999: 5-6).

361

2. ocuk Edebiyat ocuk edebiyat, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn, sanatsal nitelikli grsel ve dilsel iletilerle zenginle tiren rnlerin genel addr (Sever, 2008: 17). O uzkan (2001: 2-3) ise ocuk edebiyatnn, usta yazarlarca zellikle ocuklar iin yazlm ve stn sanat nitelikleri ta yan yaptlardan olu tu unu belirtmi tir. Ba ka bir deyi le, ocuk edebiyatnn, ocukluk a nda bulunanlarn duygu, d ve d ncelerine ynelik szl ve yazl btn eserlerini kapsayan bir nitelikte oldu u sylenebilir. Dilidzgn (2003: 41)e gre, ocuk edebiyat kitaplarnda, ocu un zel ko ullarnn dikkate alnmas gereklidir. Bu nedenle Dilidzgn, ocuklar iin yazmann, yeti kinler iin yazmann ayns oldu unu, hatta ocuklar iin yazmann daha zor oldu unu belirtmi tir. Dilidzgn (2007: 22), ayn zamanda ocuk kitaplarnda ocuk gerekli inin ele alnmas ve onun dnyasna ko ut bir dnya kurgulanmas gerekti ini syler. ocuk kitaplar, ocu a ilk sanat e itimini veren, ona ilk sanatsal deneyimler kazandran birer ara olmak zorundadr. Bununla birlikte, ocuk edebiyat kitaplar, ocuka olmak yerine, ocu a uygun olmal, ocu un kltr geli imine, okuma al kanl edinmesine katkda bulunacak nitelikleri iermelidir. Ba ka bir ifadeyle ocuk edebiyat, a da e itimin de amacn iselle tirerek, okuma kltr edinmi , d nen, duyarl bireyler yeti tirmeyi ve insan ile ya am gerekli ini tantarak ocuklar ya ama hazrlamay ama edinmi , sanatsal niteli e sahip, grsel ve dilsel iletilerle olu turulmu kurgusal metinlerin tmdr. Yaznsal nitelikli ocuk kitaplar, ocuklarn anlama ve anlatma becerilerini geli tirmeleri ve anadilinin anlatm inceliklerini, gcn sezebilmeleri iin yknebilecekleri bir dil modeli olu turur. Grsel ve dilsel bir ara olarak, ocuklarn okuma kltr edinmelerinde temel bir sorumluluk stlenir (Sever, 2004: 233). Ayn zamanda ocuklarn dil sevgisi ve duyarl edinmelerine nemli katklar sa lar. Bu katkyla ocuk, d nce ve duygularn devindirebilece i, yaratcl n kullanabilece i bir ortamla bulu ur. 3.ocu a Grelik lkesi ocu a grelik ilkesi, ocu un ilgilerini, gereksinimlerini gz nnde tutup onun dil ve anlam evrenine seslenen kurgularn olu turulmas zerine biimlenmi tir. ocuk kitaplarnn hazrlanmasnda ocu un ki ili inin, iinde bulundu u byme olgusunun ve geli iminin e itli evrelerinin, ksaca ocuk gerekli inin ya da ocu a grelik ilkesinin srekli olarak gz nnde bulundurulmas gerekir (Dilidzgn, 2002). Sever (2002)e gre de ocuk kitaplarnda, di er i yap zelliklerinde (izlek, dil ve anlatm zellikleri, kahramanlar, plan, at ma) oldu u gibi ya am gerekli i konusunu sunmada da yazarlarn ocu un ya ve geli im dzeyini gzeterek yazmalar; ba ka bir deyi le, ocu a grelik ilkesini dikkate almalar gerekmektedir. Bu ilke dikkate alnd srece ocu a seslenen, onun ilgisini eken ve onu okumaya ynlendiren, okumay sevdiren, bir yandan da anadilinin anlam inceliklerini sezmesini sa layan yaznsal metinler ortaya karlabilir. Sever (2003: 29) yaznsal nitelikli ocuk kitaplarnda, sanatnn duygu ve d ncelerini ocuklarla payla abilmesi iin ocuk gerekli inin iyi bilinmesinin gereklili ini vurgular. ocu a gre olan yaptlarn olu turulabilmesi iin ncelikle sanat, ocuk gerekli ine inanmal ve bu gereklik iin yazmann byk bir sorumluluk oldu unu duyumsamaldr. Bu duygu durumu iinde sanatnn amac, ocu un ilgi ve gereksinimlerini ku atan bir anlay la szckleri seebilmek, onu okumaya zendirebilmek ve okuma eyleminden sonra ocu un yre inde ve belle inde insanca duyarlklar, d nceler olu turabilmek olmaldr. Sanat, dilin anlatm olanaklarn kullanarak ocu u nemseyen bir anlay la ocu un kendisini, insan ve ya am tanmasna olanak sa layacak, onun dnyasna uygun kurgular olu turmaldr (Sever, 2003: 29-30). Bu kurgular ocu u sadece bilgilendirmek amacyla ya da do rudan iletiler sunan bir biimde olu turulmamal, ocuk kitapta rtk iletilerle kar la p okuma eyleminde zne klnmaldr. Bylece ocu a gre olan, bir ba ka deyi le ocu a grelik ilkesine uygun metinlerin olu turulabilece i belirtilebilir. 4. Ama ve Yntem 4.1. al mann Amac Bu al mann amac, Aytl AKALn ocuk kitaplarndaki yklerin ocu a grelik ilkesine uygun olup olmad n belirlemektir. Bu amala yazarn, ilk retim dzeyindeki ocuklara seslenen 362

Babam Duymasn, Benim Babam Sihirbaz ve Babamn Sihirli Kresi adl kitaplarndaki 19 yk incelenmi tir. Yaplan inceleme a a da belirtilen alt amalar do rultusunda gerekle tirilmi tir: 1. Yazarn ocuk kitaplarndaki ykler konu, ileti, at malar bakmndan ocu a grelik ilkesine uygun yaplandrlm mdr? 2. Yazarn ocuk kitaplarndaki ykler duygusallk bakmndan ocu a grelik ilkesine uygun yaplandrlm mdr? 3. Yazarn ocuk kitaplarndaki ykler rastlantsallk bakmndan ocu a grelik ilkesine uygun yaplandrlm mdr? 4. Yazarn ocuk kitaplarndaki ykler merak esi bakmndan ocu a grelik ilkesine uygun yaplandrlm mdr? 5. Yazarn ocuk kitaplarndaki ykler dil ve anlatm bakmndan ocu a grelik ilkesine uygun yaplandrlm mdr? 4.2. al mann Yntemi Bu al mada anlan yk kitaplarndaki ykler betimsel zmleme tekni i kullanlarak zmlenmi tir. Bu teknikle elde edilen veriler daha nceden belirlenen ltlere gre zetlenir ve yorumlanr ya da ara trma sorularnn ortaya koydu u izleklere gre dzenlenir. Verileri arpc bir biimde yanstmak amacyla do rudan alntlar sklkla kullanlr. Betimsel zmlemede ama, elde edilen bulgular dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde okura sunmaktr. Bu amala elde edilen veriler, nce ak bir biimde betimlenir; sonrasnda yaplan bu betimlemeler aklanr ve yorumlanr, son olarak da neden-sonu ili kileri irdelenir ve birtakm sonulara ula lr ( Yldrm ve im ek, 2008). Bu al madaocu a grelik ilkesi u ba lklara gre incelenmi tir: 1. Konu, leti ve at malar 2. Duygusallk 3. Rastlantsallk 4. Merak esi 5. Dil ve Anlatm (Aslan, 2007). 5. Bulgular ve Yorumlar Bu ba lk altnda Aytl AKALn Babam Duymasn, Babamn Sihirli Kresi ve Benim Babam Sihirbaz adl yk kitaplar belirlenen alt amalar do rultusunda ocu a grelik ilkesi asndan incelenmi tir. Elde edilen bulgular, yklerden alnan rneklerle sunulmu tur. 5.1. Konu, leti ve at malar O uzkan (2001) ocuk kitaplarndaki konu seiminin ok nemli oldu unu vurgular ve ocuklarn gnlk ya amlarna uygun d meyen, onlarn kavray ve d glerini a an konularda yazlan eserlerin ocuklarn ilgisini ok ekmedi ini belirtir. Sever (2008) ise, nitelikli bir kitabn, ocu a zg bir dnyada yaratlp onun bili sel, duyu sal ve devini sel ierikli davran lar edinebilecekleri kltrel bir evre yarataca n vurgular. Bu nedenlerle ocuk kitaplarnn konusu, ocuk gerekli ine uygun, ocuklarn ilgi ve gereksinimlerini kar layan ve onlar duymaya, d nmeye ynlendiren nitelikte olmaldr. ncelenen bu kitaplardaki ya amn iinden kesitler sunan yklerle bulu an ocuk, yk kahramanlaryla rahatlkla zde im kurabilir, bylece de yklerde rtk olarak sunulan iletileri de iselle tirebilece i uygun bir ortamla bulu abilir. ncelenen kitaplardaki yklerin konularna baz rnekler: Babam Duymasn adl ykde, okumay renemeyen, okulu ve retmenini sevmeyen, retmeninin syleyi iyle tembel bir rencinin kitaplarla bulu mas zerine tm bu olumsuzluklardan kurtulmas anlatlm tr. Ben Ne Olaca m ? adl ykde ise, gelecekte ne i yapacaklarna karar veremeyen ocuklarn, ncelikle kendi aralarnda, sonra da ilerinden birisinin bu konuyu ailesiyle konu mas anlatlm tr. Bir di er yk olan ikolata Kld de, ikolatay ok seven bir ocu un, bu sevgisi u runa ablasyla arasnda geenler anlatlm tr. Bir sonrakinde ise, yani Melekler Nerede? yksnde de evresindeki byklerin istemi zerine melek gibi bir ocuk olmaya al an fakat bunda ok ba arl olamayan bir ocu un ba ndan geenler anlatlm tr.ikolata Uzman adl ykde ise, ikolatay ok seven bir ocu un, evde brakt ikolatalarn bulamamas zerine, onlarn nerde oldu unu arama sreci anlatlm tr. Bir sonraki Gzel Kitaplarm yksnde de babasyla kitap almaya giden bir ocu un ba ndan geenler anlatlm tr. Bir sonraki yk olan 363

zlme Ben Seni Seviyorum da ise, okumay ok seven bir ocu un karde iyle olan ili kisi anlatlm tr. Son olarak da Te ekkr Ederim retmenim adl ykde ise, okuldan, dev yapmaktan, ho lanmayan ve retmeniyle de anla amayan bir ocu un, yazmaya olan sevgisi ve ilgisiyle ya ad de i im okurla bulu turulmu tur. Di er yklerde de bu konulara benzer konularn kullanld , ocu un ya amndan esinlenerek olu turulmu dolaysyla ocuk ve ya am gerekli ine uygun, ocu a gre kurgulanm yklerin olu turuldu u grlm tr. ocu un dil ve anlam evrenine uygun konularda yaplandrlm yklerle bulu turulmasnn, onun okuma eylemine kar olumlu bir tutum edinmesini de sa layaca d nlmektedir. yklerdeki at malar ele alnd nda ise, ki i-ki i at masnn baskn oldu u grlmektedir. Bu at ma ise, yk kahramanlar olan ocuklarn, arkada laryla, aile bykleriyle ya da retmenleriyle at malar eklinde kar mza kar. Konularda oldu u gibi at malarda da ocuk gerekli i ne dikkat edilmi , ocu un anlamlandrma dzeyine uygun bir yol izlenmi tir. Bylece yazarn, ocu un zde im kurabilece i yeni ya am alanlar sundu u sylenebilir. yklerden at malara birka rnek: Neden okula gitmem gerekiyormu hi anlamyorum stelik okul sabah ba lyor diyorlar ama beni gece uyandryorlar. Kalkp giyinmemi sonra da kahvalt etmemi istiyorlar. Gece gece kahvalt edilir mi hi? Ama byklerin d ncelerini de, neyi neden istediklerini de anlamak zor. Her eyin en be enilmeyecek, en kt, en i e yaramazn seerler, stelik herkesin onlarn seimlerine uymasn beklerler. Okula gitmek iin sabah adn verdikleri karanlkta uyanmak da onlarn bu sama isteklerinden biri i te. (Babam Duymasn, s.6). Ben snfta otururken kendimi, baharda bir trl ieklenemeyen kuru a alara benzetirim. Silgiyi havaya atp tutmak, kalemlerin ucunu krp krp yeniden amak yasak Defter sayfalarn kk kk koparp avucuma doldurduktan sonra fleyerek nasl uu tuklarn izlemek yasak Konu mak, glmek, uyumak hepsi yasak! Hayal kurarken bile gzlerim ak olmal. Skntyla oturup, retmenimin mrl mrl anlattklarn dinliyorum. imde bir eyler uyuyor, ama ben, gzlerimi kocaman kocaman ap retmene bakyormu gibi yapyorum. (Babam Duymasn, s.6-7). Yukarda verilen rneklerde, ocu un d nceleri ve byklerin d ncelerinin at t grlr. Ayrca bu at mayla rgn e itimde yaplan yanl lar, olanla olmas gerekenler de rtk olarak duyumsatlmak istenmi tir. Ayn amala yazlan ba ka bir ykden bir blm a a da sunulmu tur: Biliyorum byk bir ceza ald m d nyorlar. Sayfalarca yaz yazmak Ne kt, ne a r bir dev! Son soruyu kimse yapmaz ki. O hep atlanan, grmezden gelinen bir sorudur. Kimse tarafndan istenmeyen bu soruyu ylsonuna kadar yantlamak artk benim devim Oysa arkada larma ceza gibi grnen bu dev, benim iin byk bir dl! Ali yaz tatilinde nereye gitti? , Ay e teyzesinden ne istedi? , Ahmet sabah kata uyand? Byle skc sorular yantlamak zorunda de ilim artk! Ben, son soruyu yantlayaca m. Sanki bilmedi im, grmedi im ama iimde hissetti im bir dnyay, ya ad m dnyaya ta yan soruyu (Te ekkr Ederim retmenim, s.61) Kitaplardaki iletiler incelendi inde ise, retici olmak amacyla yazlan bir metin olmad iin do rudan iletilerin bulunmad , yaznsal nitelikli bir biimde hem ocuklara hem de yeti kinlere rtk iletiler sunuldu u belirtilebilir. yklerdeki iletilere rnekler: Babam Duymasn adl ykde rtk olarak ocu a, kitap okumann gzelli i ve gereklili i duyumsatlmak, annelere ve babalara ocuklarna kitap okuma al kanl kazandrmann nemi anmsatlmak ve retmenlere de rencilerini tekile tirmemeleri, bunun ocuklar okuldan ve dersten so utaca duyumsatlmak istenmi tir. Ben Ne Olaca m? adl ykde de, ocuklara ve ailelerine meslek seimi konusunda ileti im halinde olunmasnn gereklili i duyumsatlm tr denilebilir. ikolata Kld yks, ocuklara ba kalarnn e yalarn kar trmamann gereklili i duyumsatlmak zere kurgulanm tr. Bir sonraki yk olan Melekler Nerede?de ise, yeti kinler ocuklar yaptklarndan dolay korkutmamak gerekti i konusunda, ocuklar ise, iyi insan olmann biildi i de er konusunda bilinlendirilmek istenmi tir. ikolata Uzman adl ykde de her i in bir uzman oldu u konusu ve a a da belirtilen di er iletiler duyumsatlm tr. rnekler: nsan bir ey olur mu olmaz m diye do ru bir karar vermek iin, nce kendisini ba kasnn yerine koymal (s.42). Oysa, Bir eye karar verdin mi, ba armak iin sonuna kadar gitmelisin, der babam. (s.43).

364

Gzel Kitaplarm yksnde ise, ocuklara kitabn ve para biriktirmenin nemi duyumsatlmak istenirken, ocu una kitap almayan adamla byklere de ocuklara kitap almann nemi anmsatlmak istenmi tir.zlme Ben Seni Seviyorum yksyle de aile ili kilerinin, birbirine destek olmann nemi, aile sevgisi duyumsatlmak istenmi tir. Ayn zamanda ykde annenin ocu un sorusu zerine kzmas durumuyla da byle bir davran n ocuklar iin olumlu olmayaca yeti kinlere duyumsatlm tr. Te ekkr Ederim retmenim adl yk ise ocu a, yazmann gzelli i ve n yargl olmannsa yanl l duyumsatlmak istenmi tir. Bir yandan da okur (ocuk ya da yeti kin) ykdeki, ilk retmen karakteriyle olmamas gereken, ikinci retmen karakteriyle de olmas gereken zerine d nmeye ynlendirilmi tir. Babamn Sihirli Kresi adl kitaptaki yklerde ise baz bilgilerin ocu a sunulmas yoluna gidilmi ama bu a amada da yine rtk bir anlay kurgulanarak apka ve Kyafet Kanunu, ehitler Ant, Anadolu Medeniyetleri Mzesi kavramlar metin ierisinde verilmi , yklerin sonuna aklayc ksa paragraflar yerle tirilmi tir. yklerde ocuk zellikle, rtk olarak kitap okumak ve d kurup onlar kaleme almak konularnda bilinlendirilip ocu u bu eylemleri yapmaya isteklendirmek amalanm tr. Bu da yeti en ku a n d nen, duyan, duyarl bireyler olmas iin gereken nemli bir amatr. yklerde ocukla bulu turulan iletilerse, kitabn seslendi i ya dzeyinin anlam evrenine uygundur. Bu iletileri anlamlandrmak ise ocu a d mektedir ba ka bir deyi le kitap, ocu u rtk iletileriyle okuma eylemi srasnda zne durumuna getirmi tir. zne klnan ocu un da kitaba kar meraknn ve ilgisinin artabilece i, ba ka kitaplarla bulu maya istekli duruma gelebilece i sylenebilir. Bu alardan da kitaplarda ocu a grelik ilkesine uyuldu u belirtilebilir. Zaten bilindi i gibi ocuk, retici metinlerden ve bunlarda do rudan verilen iletilerden, ona yapmas ve yapmamas gerekenlerin sylenmesinden ho lanmaz. Hatta byle metinlerin, ocu u kitap okumaktan so utabilece i bile sylenebilir. Oysa incelenen kitaplarda da kar mza kt gibi ocuk, rtk iletilerle hazrlanm , nitelikli kitaplarla bulu turulursa kitaba kar ilgi ve sevgi duymaya ba layabilir. Bu ekilde de ocu un, okuma kltrne sahip birey olma yolunda nemli bir adm atabilece i d nlebilir. Ayn zamanda yazarn, iletiler yoluyla kendi d ncesini ya da ideolojisini ocu a kabul ettirme gibi bir amaca sahip olmad grlm tr. Bu adan da incelenen yklerde ocu a grelik ilkesinin ncelendi i belirtilebilir. 5.2. Duygusallk Sever (2008), konu yaplandrlmasn zayflatan eleri, duygusallk, rastlantsallk ve abartlm merak esi olarak belirtmi tir. Anlan ykler Duygusallk esi asndan incelendi inde, bu enin abartya kalmadan, acma duygusundan uzak, ll bir biimde kullanld grlm tr. Duygusallk esinin baskn olarak kullanld yklerden biri Babamn Sihirli Kresi adl yapttaki Okulumuzda Bahar adl ykdr. Bu ykde Mor apkal Kz olarak betimleyebilece imiz kahramann snfna Bahar adnda i itme engelli bir rencinin gelmesiyle ya adklar, duyumsadklar anlatlm tr. Bu kurguda Duygusallk esine yine ocuk gerekli ine uygun bir biimde, rtk iletilerle yer verilmi tir. rnek: Baharn ameliyatn da yaptraca z. Okul Aile Birli imiz de katk verecek. Doktor, ameliyatla engelini byk apta a abilece ini syledi. Daha sonra i itme cihaznn deste iyle de normal duyabilecek. Yre im sevinle doldu. Demek artk bahar geldi inde, Bahar da ku seslerini duyabilecekti Biz bunlar deyemeyiz. dedi Baharn ablas. Bize borcunuz yok. dedi mdr. Borcunuz bu lkeye.. kinizin de ok al arak bu lkeye yararl bireyler olmanz yeterli. Odadan ko arak ktm. Snfa daldm ve do ru srama yneldim. Btn snf a kn a kn bana bakyordu. Yasemin retmenin bir ey sormasna frsat vermeden antamdan apkam kardm ve Bahara uzattm. retmenim, benim rolm iki ki i yapabilir. Bahar apkay giyip sahnede yrr, ben de yannda konu urum (s.80-83). Verilen rnekte de grld gibi, duygusallk esinin ncelendi i durumlarda bile ocu a gre tmceler kullanlp ykdeki duygu durumu ocu un bak asndan dile getirilmi tir. ncelenen di er yklerde de yine ayn anlay la duygusallk esi ocu un anlam evrenine uygun bir biimde ele alnm , bu anlay a uygun duygu durumlar ocukla bulu turulmu ; ocu u zorlayan, anlatlan duygu durumunu da yapayla tran bir anlay ocukla bulu turulmam tr. Bylece incelenen yklerde duygusallk esinin de ocu a grelik ilkesine uygun bir biimde kullanld belirtilebilir. 365

5.3. Rastlantsallk Konu yaplandrmasn zayflatan elerden bir di eri de bilindi i gibi rastlantsallk esidir. Bu al mada incelenen yklerde ise, anlatlan olaylar gerekelendirilerek, mantkl bir biimde sonulandrlm ; herhangi bir rastlantya ba l bir biimde sonuca ula lmam tr. yklerin inandrcl n yitirmemesi ve ocu un okuma eyleminden uzakla masna neden olmamak adna, yine bu eye gre de ykler, ocu a grelik ilkesi gz nnde tutularak biimlendirilmi tir. rnek: Benim Babam Sihirbaz kitabnda yer alan Semender Toplants adl ykde, kahramann annesinin valizinin kaybolmas ve ardndan ya ananlarn mantkl bir biimde sunulmasyla rastlantsallk esine yer verilmedi i grlm tr. Biletler, valizler her ey hazrland; yola kacaktk. Annem evden kmadan nce son bir kez anneannemi arad: Anne, gerekli her eyi aldn m yanna? Valiz mi? Tekerlekli olan al o zaman. Kurdele ba lamay unutma, sonra kar trrsn falan (yolculuk sonrasnda) Anneannem valizini at ve a knlkla: Bu valiz benim de il, diyebildi sadece. Oysaki lacivert kareli kuma l fermuarl, tekerlekli stelik krmz kurdeleli Anneannemin valiziydi i te Bir-iki saat sonra telefon ald. Ahizeden annem a kn bir ses tonuyla, Annemin valizi dedi. Hayret bir ey! Demek birka saat iinde olay btn Trkiyede duyulmu tu. Medyann gc dedikleri bu olsa gerek. Annem: Senin valizin bizde anne, merak etme. Bizim valizimiz kayp. Hepimiz a kn a kn birbirimize baktk. Teyzem derhal duruma el koydu ve anneme, Valiziniz burda, dedi. Lacivert ekose, tekerlekli, de il mi? Annem sevinten lk att: Orda m? Nasl olur? Annemle senin valizleriniz ayn myd? Evet, dedi annem. Ayn yerden alm tk. Ama ben kar masn diye kurdele ba lam tm. Kar masn diye ne renk kurdele ba ladn abla, krmz m? Teyzemin bu alayl sorusu zerine anneannem ve eni tem katl katla glmeye ba ladlar. (Semender Toplants, s. 51-56). Bu rnekte de grld gibi yk, ocuklar e lendirip meraklandrrken, bir yandan da d ndrmeye ynlendirebilecek bir nitelikte hazrlanm tr. Ayn zamanda di er yklerdeki olaylarn da bu rnekte oldu u gibi gerekeleriyle birlikte sunularak sonulandrlmas, rastlantsallk esinin kullanlmamas ocu a grelik ilkesine uygun bulunmu tur. 5.4. Merak esi Konu yaplandrmasn zayflatan elerden sonuncusu da abartlm merak esidir. ncelenen yklerde bu eye yer verilmemi ; merak esi belli bir l ierisinde kullanlm tr. Bu ekilde de ocu un, abartdan uzak bir biimde, kitaba kar ilgisi da lmadan heyecanla okumaya, kahramanlarla zde im kurmaya ve onlarn ya adklarn duyumsamaya-d nmeye ynlendirildi i grlmektedir. Ayn zamanda yklerin anlatm srasnda, ocu un heyecanlanmas da sa lanm tr ve zaten devingen bir yapya sahip olan ocukla kitap arasnda bu yollarla gl bir ba kurulmu tur. Bu ba yine ocu un ya amna uygun, onun anlamlandrabilece i, belki de kendisinin de ba ndan gemi olaylarn anlatlmasyla sa lanm tr. rnek: Tp aldm; kapa n ap di macunu gibi dibinden skacaktm ki, kapa aar amaz kendili inden arrr diye akverdi krem. Hem de gzelim ye il elbisemin zerine! Elbisemin zerine akan kremi tuvalet k dyla temizlemeye al tm. Ben silmeye al tka mucize krem o alyor ve daha ok yaylyordu sanki.

366

Bir para kremin ama r makinesinin zerinden yere damlamak zere oldu unu grnce birden beynimde im ek akt: Her eyi ama r makinesinde ykayp prl prl yapabilirdim! Elbisemi, oraplarm, havlular makineye tktm. ama r kutusunda ykanmay bekleyen ba ka kirliler de vard; varsn onlar da ykansn. Annem birikmi ama rlar ykad m grnce nasl sevinecekti kim bilir al trma tu una bastm. ama rlar son turu atp makinenin lambas yanp snmeye ba laynca, kapa atm. ama rlar karmaya ba ladm. O da ne? Babamn byle bir gmle i var myd? Yars ye il zerine lacivert izgili, teki yars beyaz zerine lacivert izgiliydi Pek komik bir gmlekti, imdiye kadar hi grmemi tim. Ya annemin bluzu? Bluzu ben alm tm ona anneler gnnde, ok iyi hatrlyorum; byle garip batik desenli de ildi O anda birden iime bir ate d t sanki. Ye il elbisemin rengi kar m t teki ama rlara! Renk vermek dedikleri buydu demek A lamakla yeni zmler retmek arasnda kararsz kaldm bir an, sonra hemen telefona sarldm. Kar dairede oturan arkada m Ye im benden bir ya bykt, duruma kesinlikle el koyar ve en uygun zm bulurdu. (Asla Krem Kullanmam, s.14-17). rnekten de grld gibi yklerin kurgulanmas srasnda, ocu un heyecanlanmas sa lanm ve zaten devingen bir yapya sahip olan ocukla kitap arasnda bu yollarla gl bir ba kurulmasna dikkat edilmi tir. ocu un okurken meraklanmas, yknn tamamn okumas hatta yeni kitaplarla bulu maya isteklenmesi asndan nemli grlmektedir. Bu enin ocuk gerekli ine uygun bir biimde kullanlmasyla ocu un okuma kltr edinmesine nemli katklar sa lanabilece i d nlmektedir. Tm bu durumlar birlikte d nld nde de incelenen yklerde ll bir merak esi kullanmnn ocu a grelik ilkesine uygun oldu u d nlmektedir. 5.5. Dil ve Anlatm Anlan ykler retici bir nitelik ta ma amacyla yazlmad iin metinlerin dil ve anlatm zelliklerinde, do rudan ve kesin yarglar yani retici bir dil zelli i grlmemektedir. ykler, gerek ya ama yaknl yla, ocuk gerekli ine uygun 19 farkl kurgu olarak ocukla bulu turulmu tur. yklerin ocuk gerekli ine dil ve anlatm zellikleri asndan da uygun olmasnn nedeni, kitabn seslendi i ya dzeyinin anlamlandrabilece i tmcelerden olu masdr. Bu tmceler yardmyla ocuk, Trkenin szvarl yla dilsel dzeyine uygun olarak kar la maktadr. Tmceler, kitaplarn seslendi i ya dzeyindeki ocuklarn ya amlarndan izler ta maktadr. Birka rnek: Ders arasnda oyun oynamamz iin ara veriyor gibi yapp ardndan ders zilini hemencecik alyorlar. O kadarck ksa sre iinde ancak oyun kuruluyor, oynamaya frsat kalmyor. (Babam Duymasn, s.8). A r bir hastalk bu, dedi. Difteri stelik bula c On gn evde yatmas gerekiyor. Benim yerimde Nazl ya da Filiz olsa, hemencecik zlp a larlard. Derya da a lard. Ben? Ben sevincimden umak zereydim! On gn tatil ha! On gn boyunca darack bir srada oturup retmeninin tahtaya izdiklerini deftere geirmek yerine, yata ma uzanp gzel gzel oyun oynayacaktm. (Babam Duymasn, s.9). nsan ikolatasn yiyip yemedi ini hi unutur mu? Derslerimi unuturum, ceketimi unuturum, banyo yapmay unuturum, ama ikolatam asla! (ikolata Uzman, s.41). Aslnda, oktan okumaya ba layacaktm ama, k gn soba yznden aile bireyleri ayn anda, ayn odaya tklnca, zgr olamyorum. Evde byklerin, okulda da retmenin istedi i gibi davranmak zorundaym. Off, ben, ne zaman ben olaca m? (zlme, Ben Seni Seviyorum, s.50). Bu tmcelerle ocuk, kitaptaki kahramanlarla zde im kurabilir ve kitabn ya amna olan yaknl n duyumsayarak yeni kitaplarla bulu ma iste i devinebilir. Ayrca yine ocu a grelik ilkesi iinde yaplan benzetmeler ve ki ile tirmelerin de ocu a dilinin anlam inceliklerini duyumsatmak iin kullanld d nlmektedir. rnekler: Gne in aklna sabah oldu u, ancak ben ablamla okul yolundayken gelir. (Babam Duymasn, s.6). Ben snfta otururken kendimi, baharda bir trl ieklenmeyen kuru a alara benzetirim. Ya da bal yapmak iin iek bulamayan arlara (Babam Duymasn, s.6). Btn birinci snf rencileri, krmz kurdelelerini aldlar. Krlarda birbiri ardnca aan gelincikler gibi okul bahesinde salnp duruyorlar. (Babam Duymasn, s.8). 367

Eve dnerken yol boyunca, her zamanki gibi kaybolmu numaralar yaparak ablamn yre ini hoplatmay canm istemedi. Tm yapraklarn dkm bir saks a ac gibi suskun ve ne esizdim. (Babam Duymasn, s.9). ikolata ve ben, gne le kardan adam, iekle su, ayla eker gibiyiz. (ikolata Kld, s.28). A zmdaki sr n tad pek abuk geiverdi. Bir sre sonra dolaptan sesler duymaya ba ladm: Ben buradaym! Gel Bir srk al! (ikolata Kld, s.30). Gne artk kendi evine dnmeye karar verdi inde, ablamla ben masay kurmakta anneme yardm ediyorduk. (ikolata Kld, s.31). Ayrca ocuklarn devingen yapsna uygun olarak yklerde ikilemelere, peki tirmelere, yansma szcklere, nlemlere rastlanm tr. rnekler: Babam Duymasn adl ykde, sayfa 6da m l m l ve tatl tatl, sayfa 7de mrl mrl ve kocaman kocaman, sayfa 8de ph, sayfa 10da mark mark, amaaan ve hzl hzl, sayfa13te uzun uzun, sayfa 15te tatl tatl kullanlm tr. Ben Ne Olaca m? adl ykde, sayfa 19da bilgi bilgi ve kpkrmz, sayfa 20de oooh ve ff, sayfa 21de kocaman kocaman ve caaart , sayfa 22de rahat rahat, sayfa 25te ucuz ucuz ve neler neler kullanlm tr. ikolata Kld adl ykde, sayfa 28de kibar kibar ve krrrt, sayfa 29da kzgn kzgn ve yok yok, sayfa 31de paaat ve aa, sayfa 32de ayr ayr kullanlm tr. Melekler Nerede? adl ykde, sayfa 36da ayr ayr, sayfa 37de ok ama ok kullanlm tr. ikolata Uzman adl ykde, sayfa 40ta cicili bicili ve rl rl, sayfa 41de apur upur ve hmmm, sayfa 42de aaa, sayfa 43te zgn zgn ve kzgn kzgn kullanlm tr. Gzel Kitaplarm adl ykde, sayfa 46da renk renk ve iri iri kullanlm tr. zlme, Ben Seni Seviyorum adl ykde, sayfa 49da ff ve ohoo, sayfa 50de off ve aptal aptal, sayfa 51de ba rta ba rta ve hoplaya zplaya, sayfa 52de a laya a laya kullanlm tr. Te ekkr Erdim retmenim adl ykde, sayfa 55te bembeyaz, sayfa 56da heyecanl heyecanl, sayfa 62de tek tek kullanlm tr. ocuklarn dilin anlam inceliklerini kavrayabilmeleri iinse, deyimlere de yer verilmi tir. Birka rnek: Anneannem byle arka arkaya geli en olaylar kar snda, orap sk gibi gitti, der. ( s. 7). Lks iinde ya amann hayalini kurmaya ba lam tm bile. Ekmek elden su glden ( s. 22). Ayrca kitaplarda Trke szcklerin kullanmna dikkat edildi i de grlm tr. Bylece okurda dil duyarll olu turulmak istenmi tir. rne in, misafir yerine konuk (Babam Duymasn, s. 28-41); cevap yerine yant (Benim Babam Sihirbaz, s.42-45); fikir yerine esin (Babamn Sihirli Kresi, s.68) szckleri kullanlm tr. Kitaplarda noktalama imlerine, zellikle de konu ma tmcelerinin skl nedeniyle trnak imi ve soru imine o unlukla yer verilmi tir. Ayrca nokta ve nlem imi de rtk olarak ocukla bulu turulmu tur. Dolaysyla kitaplarda yazm ve noktalama imlerinin kullanmna da zen gsterildi i belirtilebilir. Aklanan btn dil ve anlatm zellikleriyle kitaplardaki yklerin, Trkenin szvarl n, anlatmdaki inceliklerini ocu a duyumsatt , bu ekilde de onlara anadillerini do ru konu ma ve dil duyarll kazandrmada nemli bir grev stlenebilece i grlmektedir. Belirtilen zellikler do rultusunda incelenen yklerin, ocu un dil evrenine uygun bir biimde yaplandrlmasyla ocu a grelik ilkesine uygun oldu u grlm tr. 6. Sonular ve neriler Alanyaznda, ocuk edebiyat yaptlarnda, ocuklarn kitaba olan ilgi ve sevgisini devindirilebilmek ve onlar evrensel okuryazar dzeyine ula trabilmek iin kitaplarn ocu u nceleyen ve ocu a gre bir anlay la olu turulmasnn gereklili ini vurgulanmaktadr (Dilidzgn, 2002, 2003, 2007; Sever, 2002; 2008; Aslan, 2007). Bu nem do rultusunda, yaplan al mada, Aytl AKALn yklerinin ocu a grelik ilkesine uygun olup olmad n belirlemek amalanm tr. Anlan ykler, farkl de i kenler (konu, ileti, at ma, merak-rastlantsallk-duygusallk eleri, dil ve anlatm) asndan incelendi inde yazarn, yklerini olu tururken temel olarak ocu a grelik ilkesini nceledi i grlm tr. nceleme sonucunda genel bir ifadeyle yklerin, ocu un bak asyla ele

368

alnd , onun ya amndan nemli, gereki kesitler sundu u ve bylece ocu un da kitaba, okumaya, yazmaya olan ilgi ve sevgisini devindirebilece i grlmektedir. Sonu olarak, ocuklarn bylesine nitelikli, sanat duyarll yla hazrlanm , ocu u nceleyen kitaplarla bulu masnn ocuk-kitap ili kisi asndan atlan nemli bir adm olabilece i, ayn zamanda ocuklarn bu nitelikteki kitaplarla bulu turuldu u srece duyan, d nen, duyarl bireyler olmaya da ynlendirilebilece i d nlmektedir. Bu d nceyle belirtilen zellikler birlikte ele alnd nda, ocu u kitaplarn sonsuz dnyasna ekmenin yazar tarafndan da ncelikli ama edinildi i duyumsanabilir. Yaplan al ma sonucunda, nitelikli ocuk yaptlarnn olu turulmas ve bunlarn ocuklarla bulu turulmas adna iletilmek istenen neriler bulunmaktadr. ncelikle ocuklar iin kurgulanacak yklerin, ocuklarn okuma al kanl edinme srecinde onlarn nitelikli bir okuryazar olmas adna ocu a grelik ilkesine uygun bir biimde olu turulmas nerilmektedir. kinci olarak, ocuklarn nitelikli yaptlarla bulu mas iin tm kitaplarn, basma hazrlanma srecinde alan uzmanlarnn da iinde yer ald lke apnda bir kurul tarafndan, ocu un dil ve anlam evrenine uygunlu unun de erlendirilmesi ve olumlanan kitaplarn yaymlanmas nerilebilir. Son olarak da ailelere ve retmenlere, ocuklarn d nen ve duyarl bireyler olmas adna ocuk kitab seiminde ocu a grelik ilkesini nemseyerek zenli davranmalar nerilmektedir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akal, Aytl (2010) Babam Duymasn. zmir: Uanbalk Yaynlar. Akal, Aytl (2011) Babamn Sihirli Kresi. zmir: Uanbalk Yaynlar. Akal, Aytl (2011) Benim Babam Sihirbaz. zmir: Uanbalk Yaynlar. Aslan, Canan (2007) Ayla naro lunun Mago Adl Kitabnn Yaznsallk ve ocu a Grelik Asndan ncelenmesi.ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumu. Eski ehir: Uanbalk Yaynlar. Dilidzgn, S., Sever, S., vd. (2002) ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yayn. Dilidzgn, Selahattin (2003) leti im Odakl Trke Derslerinde ocuk Kitaplar. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Dilidzgn, Selahattin (2006) ocuk Kitaplarnn ocu un Sanat E itimine Katks. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu: Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri (Yay. Haz.: S.Sever). Ankara: A Basmevi. Dilidzgn, Selahattin (2007) a da ocuk Yazn. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Kavcar, Cahit (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. Moran, Berna (2009) Edebiyat Kuramlar ve Ele tiri. stanbul: leti im Yaynlar. Neydim, Necdet (2003) ocuk Edebiyat. stanbul: Bu Yaynevi. O uzkan, Ferhan (2001) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. Sever, Sedat (2004) Anadili retiminin Temel Bir Arac: Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplar. IV. Ulusal ocuk Kltr Kongresi: Cumhuriyetin 80. Ylnda Disiplinleraras Bak la Trkiyede ocuk(Yay. Haz.:M. Artar). Ankara: A ocuk Kltr Ara trma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, 223-236. Sever, Sedat (2006) ocuk Edebiyat retimi Nasl Olmaldr?. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu: Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri (Yay.Haz.:S. Sever). Ankara: A Basmevi, 41-56. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. Yldrm, Ali, im ek, Hasan (2008) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk.

369

TKET M ARACI OLARAK OCUKLARA YNEL K A S TELER ) ZER NE B R NCELEME

ORTAMI (WEB

Ar . Gr. Petek DURGE Ege niversitesi leti im Fakltesi Gazetecilik Blm Basn Yayn Tekni i A.B.D. mit AYDO AN Ege niversitesi leti im Fakltesi Radyo Televizyon ve Sinema Blm Doktora rencisi

zet A ortamnda ierikleri e itlilik gsteren pek ok ocuk sitesi bulunmaktadr. E itim ve e lence olarak gruplandrlabilecek ieriklere sahip bu web sitelerinin ocuklarn zerinde olumlu etki yaratmas iin uygun kriterler bulunmas gerekmektedir. Gnmz ocuklar internet kullanmnn yo un oldu u ortamlarda ya amaktadr. nternete ula abilen ocuklar, interneti ya amlarnn do al bir paras ve vazgeilmez bir esi olarak alglayabilmektedirler. Uluslararas bir a olmas ve merkezi bir kontrolnn olmamas nedeniyle internet, ocuklar olumlu ve olumsuz etkileyebilmektedir. Gnmzde web sitesi ieri i olu turulmas alannda genelgeer bir standart bulunmamaktadr. Sz konusu ierikleri olu turmak daha ok site sahibinin veya siteye reklam verenlerin inisiyatifinde bulunmaktadr. Oysa ocuk gibi hassas ve nemli bir konuda web ortamnda ierik olu turmak, hassasiyet gerektiren ve daha detayl al ma isteyen bir durumdur. Bununla birlikte irketler internet zerinden reklamclk etkinlikleri aracl yla ocuklar birok web sayfasna ekmektedir. Ticari web sayfalar ocuklar zerindeki tketim odakl hedeflerini daha isabetli gerekle tirmek amacyla onlarn ki isel bilgilerini toplamaktadr. Bu al mada internet zerinde ocuklara ynelik ieriklerin yer ald web siteleri incelenip, elde edilen bulgular nda de erlendirmeler yaplm tr. Anahtar Szckler: Web siteleri, tketim, ocuklar, reklam.

Abstract There are many web sites which their contents varies a lot on the internet related with children. The contents of websites can be divided two basic groups; education and entertainment. We have to built propercriterias to create positive effects on children. In todays world, children live in an environment in which Internet is being used recurrently in every aspect of their daily lives. The children who have access to Internet might consider Internet as natural or necessary part of their lives. There are no standarts to built web site cantent. Site owners or those who want to place their ads on the site has the initiative to decide on the content of the site. The most difficult thing in defining the criteria contents of web sites about children can very enormously. Altough adult have the ability examine the information throught the internet, the children can not because of their socialand cognitive development.Ontheotherhandthefirmsattractchildrenthroughmany web sites with the new products. Commercial web sites collect personel information from children to achieve their selling purposes. In this paper, web sites related with children are reviewed and evaluated. Key Words: Web sites, comsumption, children, advertising.

1.Giri ocuklar yeni ileti im teknolojilerin en dinamik kullanc kitlelerinden birini olu turmaktadr. nternet ise gnmzde en nemli kitle ileti im aralarndandr. Kitle ileti im aralar ula tklar ki i says kadar nem ve sorumlulu a sahiptir. ocuklar da bu kitle ileti im aracnn nemli kullanclarndandr. nternet ocuklar iin vazgeilmez ve e lenceli bir u ra haline gelmi bulunmaktadr. nternetin sundu u renkli dnya ocuklar byk oranda etkilemektedir. ocuklar oyun oynamak, ilgilerini eken konularda bilgi edinmek ve arkada edinmek gibi amalarla internetten faydalanmaktadrlar. Bilgi toplumunda ocuklarn gereksinim duyduklar bilgiye ula abilmeleri, ula tklar bilgileri de kullanarak kendi gr lerini olu turmalar ve bunlar aklamalar toplumsal katlmnn temelini olu turmaktadr (Koren, 2000: 273). Bu anlamda internet, ocuklarn bili sel ve sosyal geli imini destekleyecek zengin renme ortamlar sa lar. nternete eri im ocuklarn bilgi alma haklar arasnda grlmektedir.

371

Ancak internet, sundu u renkli dnyann yan sra ocuklarn fiziksel ve bili sel geli imlerini olumsuz ynde etkileyebilecek riskleri de ta maktadr. Medya ocuk haklarnn korunmas srecinde, ocu un onuruna sayg duymak, ocuk haklaryla ilgili ihlalleri izlemek, ocuklar zararl etkilere kar korumak ve e itimsel ve kltrel programlar retmek gibi temel sorumluluklar bulunmaktadr. ocuklarn e lenme ve oyun haklar da internet ortamnda oyun siteleri aracl yla ihlal edilebilmektedir. ocuklar oyun oynamak iin sz konusu sitelere girdiklerinde sitede e itli reklamlarla, porno site ba lantlaryla, dini ierikli site adresleriyle kar la abilmektedir. Bu al mada internette arama motorlarnda anahtar szcklerle arama yaplarak ocuklara ynelik rn, hizmet ve oyun amal web sayfalar incelenmi , sz konusu inceleme sonularndan yola klarak da ocuklarn internetin olas zararlarndan korunmas kapsamnda irketlerin reklamclarn, e itimcilerin ve ailelerin sorumluluklar tart arak ve zm nerileri getirilmi tir. 2. ocuk ve nternet nternet, dnya genelindeki bilgisayar a larn ve kurumsal bilgisayar sistemlerini birbirine ba layanelektronik ileti im a ve birbirine ba l ok protokoll bilgisayar a larnn tm olarak tanmlanmaktadr (http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nternet). a mzn en hzl byyen ve etki alann her geen gn daha fazla geni leten medyas internet, hem bili im hem de ileti im alanndaki etkileriyle insanlk tarihi asndan yeni bir dnm noktasn ve dn m potansiyelini simgelemektedir (Nakilcio lu, 2007). nternet gnlk hayatmzda telefon, posta servisi, ktphane, haber merkezi, arama motoru, sanal ma aza gibi farkl biimlerle kar mza kmaktadr. Medya; televizyon, radyo, yazl basn ve interneti kapsayan olduka geni bir ileti im a olarak tanmlanmaktadr. Gnmzde medyann en etkin aktrlerinden biri internettir. nternete sahip ocuklar, interneti ya amlarnn do al bir paras ve vazgeilmez bir esi olarak alglayabilmektedirler. nternetin uluslararas bir a olmas ve merkezi bir kontrolnn olmamas ocuklar olumlu ve olumsuz etkileyebilmektedir. Ancak, gnmzde nternet, dnya apnda ocuk haklarnn ihlal edilebildi i ve ocuklarn risk altnda olabilece i bir ileti im arac grnmndedir. lkemizde internetteki zararl ieri in bildirilmesi konusunda al malar yaplamaya ba lanm tr. Bu kapsamda uygunsuz ieriklerin yetkililere bildirilebilmesi iin Milli E itim Bakanl resmi internet sitesinde nternet hbar Hatt (www.internetihbarhatt.meb.gov.tr) bulunmaktadr. Bu sitede kullanclarn neleri ihbar edebilece i de snflandrlarak evrimii zararl ieri in bildirilmesi sa lanmaktadr. Ayrca sivil bir giri im olan ocuklar in Temiz ve Gvenli nternet Rehberi www.temiz-internet.com da aileleri ve ocuklar internetin olas tehlikelerine kar bilgilendirmeyi ve zm nerileri sunmay amalamaktadr. nternetteki ieri in ocuk haklar asndan izlenmesi ve olumsuz olanlarn ilgililere bildirilmesi katlmc vatanda lk anlay nn da bir gere idir. ocuk iin internet farkl gr ler, farkl mekanlar, yeni arkada lklar ve yeni e lence olanaklar anlamn ta maktadr. nternet pek ok olumlu zelli inin yannda ocuklar iin asosyalle me, ba mllk, saldrganlk ve uygunsuz ierik gibi baz olumsuzluklar da bnyesinde ta maktadr (Bushong, 2002). Bu olumsuzluklarn en nemlilerinden birisi internetin ki ileri kendisine ba ml hale getirmesidir. nternet, bireyde meydana gelen tutum de i ikliklerine neden olmaktadr. Bu tutum de i ikliklerinden bazlar ie kapanma, istemsiz hareketlerde bulunma, internet faaliyetlerinin artmas ve sosyal faaliyetlerde azalmadr (Grossbart, Mc Connell, Okleshen, Nelso, 2001). ocuklar internette, haber gruplarnda, e-posta yoluyla ve sohbet odalarnda, forumlarda gr lerini aklama ve payla ma olana yakalarlar. ocuklarn gr lerini aklayabilmeleri onlarn sa lkl geli ebilmelerini ve ilgi alanlarnn desteklenmesini sa layarak onlarn kresel dzeyde ileti im deneyimlerini glendirir. nternette oyun oynamak ocu un e lenme hakk arasnda yer alr. nternet ocuklara farkl ierikte oyun olanaklar sunar. Ancak, kimi ocuklar interneti tamamen oyun alan olarak alglamaktadr. rne in, internette iddet ierikli oyunlar ocuklarn geli imine zarar verebilmektedir. ocuklar, ebeveynlerinin satn al tutumlar zerindeki etkileri nedeniyle modern toplumlarn ekonomisinin belirleyici elemanlar olmu lardr. Reklm, ocuklar etkiler, isteklerini ve seimlerini ynlendirir. Etkileme mekanizmas, ocu un ya na, rn ile ocu un rne verdi i neme, mesaj alglama artlarna gre de i mektedir. nternette ocuk haklar ihlallerinden birisi de ocuklarn gelece in m terileri olarak grlmesidir. Bu anlamda, irketler pazar alann geni letmek ve sat orann artrmak iin farkl yollara ba vurmaktadr (Stanley, 2001: 6). irketler pazar alanlarn 372

geni letmek ve sat vermektedir.

oranlarn artrmak iin web siteleri ocuklar etkileyen reklamlara yer

nternete ba mllk srecinde web sitelerinin ierikleri nemli rol oynamaktadr. nternet ortamnda yaynlanan sitelerin ieriklerinin bir takm standartlar ta mas gerekmektedir. Gramere uygun dzgn ve akc bir dil kullanlmas ve gizlilik kurallarna uyulmas temel standartlar olarak gsterilebilir. ocuklara ynelik a ortamnda ise kullanlan ierik daha da nemlidir. ocuklara ynelik olarak hazrlanm web sitelerinin ta mas gereken standartlar arasnda e itici ieri e sahip olmak ve ocuklar iin uygunsuz ieriklere yer vermemek saylabilir. nternetin ocuklar interaktif oyunlar, yaz ma arkada lar, dller, sohbet odalarndaki tart malar, web sayfalar yoluyla kitap kar trarak e lendirip bilgilendirdi i ne kadar gerekse ocuklarn irketler ve reklamclar iin hzla byyen bir pazar oldu u da o kadar gerektir. Bir ikon zerine tklama ile ocuklar reklamlara ba lanabilmekte ve ola anst bir gcn etkisine girmeyi onaylamaktadr (Austin& Reed 1999: 590). A ortamnda ocuklar hakknda ve onlar ilgilendiren birok bilgi ve belgeye ula mak mmkndr. ocuklar internette kendi dzeylerine uygun bilgilere ula abilmeli, girdikleri sitelerde kendi zihinsel dzeylerine uygun iletilerle kar la maldr. 3. Tketim, nternet Reklamlar ve ocuk Tketim, belli ihtiyalarn tatmini iin bir rn veya hizmeti edinme, sahiplenme, kullanma ya da yok etme olarak tanmlanr. Tketim yalnzca ekonomik de il, ayn zamanda kltrel temelli bir olgudur. Ekonomik anlamda ihtiya doyuran rnler, belirli faydalar sa layan eler olarak ele alnrken, kltrel anlamda rnler, anlamlarn ta d kanallar olarak d nlrler. Modern tketim kavramnda, tketimin kltrel anlam esas olarak alnr (Odaba ,1999: 5-9). Tketim, modern a n en nemli olgularndan biri olarak kar mza kmaktadr. Tketimde esas olan nokta, tketimi gerekle tirilen metalarn gerek ihtiyalar m yoksa sahte ya da yanl ihtiyalar m kar lad dr. Reklamn amacnn bir rn satmaya al mak oldu unu ocu un hangi ya ta anlad sorusu deneysel bir sorudur. Piaget, ocu un bilgileri yorumlama kapasitesini iki sre sonunda kazand n savunmu tur. Bunlardan birisi biyolojik olgunla ma, di eri deneyim, uygulama, deneme-yanlma i lemlerinden olu an sretir. Bu ba lamda reklamlar alglama kapasitesinin ocu a gre farkl zamanlarda kazanld n d nmektedir. Bu sre, ocu un ki isel deneyimlerine de ba ldr. Maniple edilen ocuk modelinde, Piaget kuramnn yalnzca biyolojik olgunla ma yn dikkate alnarak de i mez e ik kavramlar ne karlmakta ve oraya varncaya kadar ocu un istendi i gibi etki altna alnd d nlmektedir (Kapferer,1985: 20). ocuk-reklam ili kisinde pek ok ileti im modelinde oldu u gibi ara, mesaj ve izleyici elerinden sz etmek mmkndr. Reklam sektr kendi karlar adna grntlerden en fazla yararlanan kesimlerin ba nda yer almaktadr. Reklamlardaki grnt, hzl ve hareketli oldu u iin ocuklar asndan albenisi fazladr ve ocuklar saf mizalarnn sonucu olarak grdkleri her eyin do ru oldu una inanmaktadr. ocuklar gerek hayat henz ya amadklar iin izledikleri her grnt gibi reklamlardaki tm grntlerin de gerek oldu unu d nmektedirler (Kuruo lu, Soygder, 2009). Reklamn sat amacn anlamak genellikle ocuklukta yedi ve sekiz ya larnda ortaya kmaktadr. Kk ocuklar ise reklamlar bir e lence olarak grmektedirler. 7-8 ya dolaylarndaki ocuklar reklamclarn gerek niyetlerinin ocuklara bir eyler satn aldrtmak oldu unu, reklamn ikna edici amacn anlamaya ba lamaktalar. Aile, evre ve toplumsal farkllklardan kaynaklanan etkiler d nda belli zihinsel geli im a amasndaki ocuklar reklamlara kar belli tepkiler vermektedirler. Yani ocuklar iinde bulunduklar ya seviyelerine gre reklamlara ili kin bir takm alglay ve tutumlara sahiptirler. Birinci snftakiler yani hala alglama basama nda olanlar, reklamlarn amacn kendi bak alarndan grerek e lendirici ve bilgi verici olarak grmektedirler. nc ve be inci snftakiler yani zmsel a amada olanlar reklamlar kendi bak alarndan grebilme becerisine sahip olduklar kadar reklamclarn bak asndan grebilme becerisine de sahiptirler (John, 1999: 188-189). Bu ba lamda ocuklara ynelik olarak hazrlanan internet siteleri, renkli sayfalar, e lendirici blmler, online oyunlar ve sohbet odalaryla ocuklar e lendirmekte ancak web sayfalarnda yer alan rn ve hizmet reklamlaryla ocuklarda tketime davet edebilmektedir. nternet reklamcl na trleri ynnden bakld nda; web sitelerinin reklam arac olarak kullanlmas, web sayfalarna reklam verilmesi ve elektronik posta yoluyla reklamlar olmak zere ana snflandrma yapld grlmektedir. Web sitelerinin reklam arac olarak kullanlmasnda a rlkl olarak kurumsal mesajlara, firmann sanal ortamda tantlmasna imkan verdi i, rnlerin detayl tantmnn yapld sat ve sonras hizmetlere yer verildi i belirtilmektedir. E-posta reklamlar ise

373

elektronik posta listelerine gnderilen ve herhangi bir rn, hizmeti ya da i letmeyi tantan mesajlarn internet ortamnda gnderildi i reklam trdr (Elden, Ulukk, Yeygel, 2005: 441-448). Reklamlarn en nemli hedef kitlesi durumundaki tketici konumundaki ocu un sergiledi i zellikler arasnda anne babann en ok dikkatini eken, onun bir rn talep etmesi, yani somut bir iste ini ak biimde dile getirmesidir. Tketim, yeti kinlere zg alanlar iinde ocu un kendi ba msz istekleriyle etkin bir e olarak kendini gsterdi i ilk alandr. Okuma yazmay renmeden ok nce ocuk e itli eyler arasndan semeyi renmektedir. ocu un istekleri, onun ticari amal eylemlerin etkisinde kald nn bir gstergesi olarak ele alnmakta ve bu ynyle anne babalarn, e itimcilerin ve tketiciyi koruma rgtlerinin dikkatini ekmektedir (Kapferer, 1985: 166). Reklam, ocuklar etkileyerek isteklerini ve seimlerini ynlendirmektedir. Reklamn etkileme mekanizmas, ocu un ya na, rn ile ocu un rne verdi i neme, mesaj alglama artlarna gre de i mektedir. Reklmn etkileri de ocu un verilen yapabileceklerine gre de i kenlik gsterir. 4. Ama ve Yntem Bu al mada ocuklara ynelik internet sitelerinde ocuklar hedef alan e itli linkler, ikonlar ve bannerlar kullanlarak ocuklar tketime ynlendirildi i ve web sitelerinde ocuklar ilgilendirmeyen, bili sel geli imlerine uygun olmayan rn hizmet kurum ve kurulu larn tantmlarna ynelik linkler bulundu u varsaymlar snanacaktr. Bu al mada ocuk siteleri anahtar szc ile google arama motorunda arama yaplm tr. Arama sonucunda ocuklara ynelik olarak sitelere ula lm , bu ocuk sitelerinden gvenli ocuk (www.guvenlicocuk.org.tr), beyaz bulut (www.beyazbulut.com), afacan atlkarncam (www.atlikarincam.com), ocuklar iin ocuk (www.afacancocuk.com), (www.cocuklaricin.itgo.com), ocuka (www.cocukca.com), oyun star (www.oyunstar.com), ana okulu ve ilk retim seviyesi oyunlar (www.funschool.com), ada ocuk (www.ada.net.tr) olmak zere dokuz tanesi 5-19 Eyll 2011 tarihleri arasnda izlenerek bir ierik analizi uygulanm tr. erik analizi tekni i sosyal bilimlerde yo unlukla kullanlan bir ara trma tekni idir. erik zmlemesi gnmzde en ok kitle ileti im aralarnn ierikleri ve gnderdikleri mesajlar, zerine yaplan ara trmalarda kullanlmaktadr. erik analizi, ileti imin sunulan ieri inin tarafsz sistematik ve niceliksel tanmdr. erik analizi, metin iinde tanmlanan belirli karakterlerden sistematik ve tarafsz sonular karmak iin kullanlan bir ara trma tekni idir (Koak, Arun, 2006). 5. Bulgular 5.1. Gvenli ocuk Sitesi Gvenli ocuk sitesinde tantm, gvenli ocuk kulb, oyun park, ne eli kutular, benim sayfam ve bilgi dolab gibi linkler bulunmaktadr. Benim sayfam linkinde ocuklar kendi sayfalarn olu turmaya a rlmakta, bunun gerekle tirilebilmesi de yelik gerektirmektedir. ye olmak iin ocu un elektronik posta adresini sisteme kayt ettirmesi ve bir kullanc ad ile ifre olu turmas gerekmektedir. Sitede yer alan gizlilik prensipleri linkinde sitede ocuklardan alnan bilgilerin sadece gvenli ocuk sitesinin sundu u hizmetlerin geli tirilmesi iin kullanlaca , bu bilgilerin di er kullanclarla payla lmayaca , nc taraflara satlmayaca ve aktarlmayaca ifadelerine yer verilmektedir. Sitede yer alan, siteyi ner linkine ocuklar arkada larnn e-posta adreslerini yazarak siteyi arkada larna nerebilmektedir. Web sitesinde ak bir rn ya da hizmetin reklam linki bulunmamaktadr. 5.2. Beyaz Bulut Sitesi Beyaz Bulut ocuk sitesi yelik sistemi ile faaliyet gsteriyor. ye olmadan nce doldurulmas gereken elektronik formda ad, soyad, cinsiyet, elektronik posta, ya ad n ehir ve ilgi alanlar blmlerinin doldurulmas gerekmektedir. Siteye ye olunduktan sonra yenin elektronik posta adresine dzenli olarak dergilerden ve oyun sitelerinden otomatik davetler iletilmektedir. Bu da sitede bir gizlilik kural sorununa i aret etmektedir. Kullanclar, sitedeki e-kart blmne ad soyad, gndericinin ve alcnn elektronik posta adresi bilgilerini girerek istedikleri ki ilere elektronik kartlar gnderebilmektedir. Sitede bulunan kutlu bulut linkinde ise slami ocuk hikyeleri yer almaktadr. Sitedeki Beyaz Szlk ad linkte ise slami terimlerin anlam ayrntl olarak anlatlmaktadr. Sitede yalnzca site yazarlarnn piyasaya karm oldu u ocuk kitaplarnn reklamlarna yer verilmekte, bunun d nda herhangi bir rn ya da hizmet reklam bulunmamaktadr. 5.3. ocuklar in Sitesi ocuklar in ocuk sitesinde Harry Potter, Pokemon gibi ocuklarn olduka ilgi gsterdi i rnlere, rn logosunun stne tklanarak kolayca ula labilen linkler yerle tirildi i grlmektedir. 374

Sitede ocuklarn kolayca eri ebildi i Pokemona ait linkte Pokemonla ilgili tantmlar e itli pokemon oyunlar, rn tantmlar, Pokemona ait linkler ve Pokemon izgi filminden sahneler yer almaktadr. Oyun ya da bilgi amal olarak ocuklar in sitesine giri yapan bir ocuk bu tr pazarlama stratejilerine maruz kalmakta, her bir link aracl yla rnn daha fazla ayrntsn renmekte ve rne kar ilgiyi krkleyen grsel ve i itsel metaryellere maruz kalmaktadr. 5.4. Atlkarnca ocuk Sitesi Atlkarnca ocuk sitesinin anasayfasnda fla oyunlar, komik filmler, e itici oyunlar, mzik, masal, elbise giydirme gibi blmler yer almaktadr. Bu linklere tkland nda ocuklara ynelik rn ve hizmetlerin tantld ba ka linkler verildi i grlmektedir. Bu linklerden bazlar Avea jet modem kampanyas, Caillou oyunlar, yar a hazr msn gibi linklerdir. Avea modem kampanyas linkine tklad nda talep formu almakta ve form sayfasnda da cep telefonu modellerinin reklam bannerleri bulunmaktadr. Sitede yer alan yar a hazr msn linkinin altndaki banka kartn varsa yannda, sensin bu yar ta en ba ta cmlesi de tketime a rma ba lamnda dikkat ekicidir. 5.5. Afacan ocuk Sitesi Afacan ocuk sitesinde Atatrk, okulncesi, ilk retim, bilgi da arc , mzik, evre ve anket linkleri yer almaktadr. Anket linkinde ocuklara ak am yemeklerini ailecek mi yiyorsunuz, ak am yemeklerini saat kata yiyorsunuz gibi sorular sorulmaktadr. Bunlar ok masum gibi grnen olduka nemli sorular olarak kar mza kmaktadr. irketler bu sorularn yantlarna gre isabetli hedef kitle analizleri gerekle tirmekte ve buna ba l pazarlama stratejileri retmektedir. Ayrca sitede yer alan yelik formunda ocuklarn ki isel bilgileri sorulmakta ve kayt altna alnmaktadr. Atatrk linkinde Mustafa Kemal Atatrk hakknda ocuklarn anlayaca dzeyde bilgilendirici metinlere yer verilmekte, mzik linkinde ise popler arkclarn arklarnn bulundu u listeler yer almaktadr. 5.6. ocuka ocuk Sitesi ocuka internet sitesinin ana sayfasnda herhangi bir rn, hizmet, kurum yada kurulu un reklam yada pazarlama etkinliklerine ynelik link, banner, ikon bulunmamaktadr. Oyunlar blmnde popler izgi film kahramanlar kullanlmam , zgn oyunlar yaratlarak sadece ocuklarn e lence ve zek geli imine ynelik oyunlar hazrlanm tr. ocuklar siteden ba msz olarak herhangi bir rn, hizmet ya da kurulu un linkine ynlendirilmemektedir. Sitede mevcut olan e-kart gnder linkinde ise arkada na e-kart gndermek isteyen ocuktan hem kendi hem arkada nn adn soyadn ve elektronik posta adresi bilgisini ilgili blme yazmas istenmektedir. 5.7. Oyunstar ocuk Sitesi Oyunstar ocuk sitesinin ana sayfasnda e itli rn ve hizmet sayfalarnn yan sra, ierikleri ocuklarn bili sel geli imlerine uygun olmayan sitelere linkler verildi ini grlmektedir. Bu linkler arasnda arkada bulma siteleri, pokemon gibi rnlere dnk oyun siteleri yer almaktadr. Sitede byklere ynelik ayakkab sat yapan al veri sitelerin reklamlar bulunmaktadr. Tantm ve reklam etkinlikleri e lence ve bilgi edinme etkinliklerinden ak bir ekilde ayrlmam tr. Yani sitedeki reklamlarn amacnn bir rn ya da hizmeti satmak oldu u anlatlmam tr. 5.8. Anaokulu ve lk retim Seviyesi Oyunlar ocuk Sitesi Bu site, Trke isimli bir site olmasna ra men ngilizce ierikli bir siteye ynlendirilmi tir. Funschool isimli sitede Toys linkine tkland nda e itli markalardaki oyuncaklar grlebilmekte oyuncaklarn zerine tkland nda imdi satn al istediklerim ksmna ekle gibi ifadelerle rnn fiyat yer almaktadr. Ayrca sitede bir gizlilik szle mesi yer almakta ve burada yaplan aklamada ocuklardan online aktiviteler iin gerekmedike ki isel bilgilerin toplanmayaca toplanan bilgilerin de nc ahslarla payla lmad bilgisine yer verilmektedir. 5.9. Ada ocuk Sitesi Sitenin ana sayfasnda herhangi bir oyuncak, izgi film kahraman ya da ocuklara ynelik bir rn ya da hizmet tantm yer almamaktadr. Sitede ayrca ocuktan ki isel bilgilerini toplamay gerektiren bir yelik ya da mesaj panosu gibi blmler yer almamaktadr. Ada ocuk sanat kulb linkinde ocuk tiyatrolar, resim ve foto raf sergileri gibi etkinliklerin tarih ve saat bilgileri yer almakta, sa lk linkinde ise ocuk hastalklar ile ilgili faydal bilgiler verilmektedir.

375

6. Sonu ve neriler ncelenen sitelerin tamamnda ocuklarn ad soyadlarnn ve elektronik posta adreslerinin iletilmesiyle sa lanan bir yelik sistemi ya da elektronik kart uygulamas mevcuttur. Ara trmaya konu olan sitelerden Beyaz Bulut sitesine ye olunmu ve sonrasnda belirtilen elektronik posta adresine otomatik olarak rn ve hizmet tantmlar gnderildi i grlm tr. Her mecrada oldu u gibi internette de ocuklarn zeline sayg gsterilmesi zorunlulu u bulunmaktadr. Temelde e itim ve e lence olarak gruplandrabilecek web sitesi ieriklerinin ocuklar zerinde olumlu etki yaratmasna ynelik tasarlanmas iin uygun kriterlerin olu turulmas gerekmektedir. Gnmzde web sitesi olu turma konusunda genelgeer bir standart bulunmamaktadr. Web sitesi olu turmak o unlukla site sahibinin veya siteye reklam verenlerin inisiyatifinde bulunmaktadr. Oysa ocuk gibi hassas ve nemli bir konuda web ortamnda ierik olu turmak, hassasiyet gerektiren, detayl bir al ma isteyen ve belli standartlara uyulmasn gerektiren bir durumdur. Reklamn temel unsurlar, bir rn ya da hizmetin tantlmas ve vlmesi, tketiciye benimsetilmesinde arac rol oynamas, bir bedel kar l yer ve zaman kiralayarak yaplmas, kitle ileti im aralarnn kullanlmas ve kimli i belirli ki ilerce gerekle tirilmesidir. 15 ya ndan kklerin tketebilece i, onlarn kullanabilece i rn ve hizmetlerin reklamlarna ocuklara ynelik reklamlar denir. Reklamlarn denetlenmesi konusu sadece zdenetim kurullarna braklmamas gereken bir neme sahiptir. Bu konuda tek ba na reklam verenleri ve reklam ajanslarn i aret etmek, konuyla ilgili di er ki i ve kurulu lar grmezden gelmek olacaktr. Bu a amada mevcut yasal dzenlemeler daha ak ve net bir hale getirilmeli ve yaptrm gc geli tirilerek i ler klnmal, kamuoyunun gereken ekilde biimlenip rgtlenerek gerekli kurulu lar zerinde bask unsuru olu turmas sa lanmaldr. Ayrca ocuklara ok kk ya lardan itibaren medya okuryazarl retilerek grntlerden olumsuz etkilenmeleri en aza indirilebilir (Kuruo lu ve Soygder, 2009). Amerika Birle ik Devletleri ve Avrupada e itli yasa, dernek ve sivil toplum kurulu lar e itli nlemler almakta ve ocuklar korumak amacyla kural ve kanunlarn karlmasn veya var olanlarn uygulamaya gemesini sa lamaktadr. Trkiyede ise ocuklara ynelik reklam etkinlikleriyle ilgili olarak Reklam zdenetim Kurulu, Radyo Televizyon st Kurulu (RTK), Tketicileri Koruma Derne i gibi kurulu larn yasal yaptrmlar bulunmaktadr. Ancak internet yoluyla reklamclk konusunda daha spesifik kanun ve kurallarn uygulanmas gereklili i sz konusudur. nternet ve ocuk eksenindeki e itim sreci konusunda e itimcilere de byk grevler d mektedir. rne in, ocuklar 8 ya na kadar anne-baba, retmenler gibi yeti kinlerin denetiminde, 9-17 ya lar arasnda ise yeti kinlerin ynlendirmesiyle internet kullanmaldr (Odaba , Kabak & oklar, 2007: 97). retmenler de ocuklara internet kullanm gerektiren dev, proje gibi al malar verirken onlarn nternetin olumsuz zellikleriyle kar la masn da en aza indirecek nlemler almaldr. rencilere internette nasl ara trma yaplaca na ili kin arama kurallar e itimi verilmelidir. Okullar, rencileri, okulda ve toplumda do ru bir internet kltrnn olu masnda bilinlendirmelidir. Okullar kendi sitelerinde ocuklar iin gvenli internet adreslerine sitelerinde yer verebilir. nternet sektr, ocuk dostu internet sitelerinin ierik tr ve saysn artrlmaldr. Sektr tarafndan retilen rnlerin ocuklarn da kullanlabilece i gz ard edilmemelidir. Aileler de ocuklar reklamlarn olas zararlarna kar korumada nemli grev ve sorumluluklara sahiptir. ncelikle aile ocu a tketim kavram ile ilgili bilin kazandrmal bunu yaparken de rnek davran lar iinde olmaldr. E itimciler aile ile i birli i iinde olmaldr. Reklamclar ise bu sorunu bir sosyal sorumluluk erevesinde de erlendirerek, ocuklarn masum ve istismara ak yaplarn gz nnde bulundurmaldrlar. Reklamclar kullandklar dil ve ieri in ocuklara uygunlu u konusunda dikkatli olmaldrlar. Birok internet reklamcs kendi siteleriyle di er siteler arasnda linkler aracl yla ba lant sa lamaktadr. Bu ba lantlar kullanarak di er sitelere giri yapan ocuklar burada uygunsuz dil veya ierikle kar la abilirler. Gda rnlerinin reklam yaplrken ocuklarn sa lkl geli imi hedeflenmeli ve ocukta bu ynde bak as geli tirilmesine dikkat edilmelidir. Reklam yaplan rn, o rn kullanabilecek ya taki ocuklar hedeflemelidir. Online yar malar ve oyunlar iin ocuklardan gere inden fazla bilgi istenmemelidir. ocuktan toplanan e-posta ve isim gibi ki isel bilgiler ocu un di er ki ilerle ileti imini sa lamak amacyla duyurulabilir. ocu un sipari verebilmesi iin ebeveynlerinden izin almas gerekti i vurgulanmaldr. Btn durumlarda, bilginin toplanmas ve kullanmyla ilgili tm uygulamalar anla lr ekilde aklanmaldr. Bu aklama herhangi bir bilgi toplanmadan nce yaplmaldr. ocuk, siteye girdi inde gizlilik ilkeleri, gizlilik ilkelerimiz veya benzeri aklamalar grebilmelidir. ocuklarn Netteki Gizlili inin Korunmas Yasasna (COPPA) gre, ticari web siteleri 13 ya n altnda oldu unu bildikleri ocuklardan, onlar ki isel olarak tanmlayan bilgileri almadan nce ebeveynlerinin onayn almaldrlar. COPPA ayrca, 13 ya n altndaki

376

ocuklardan ki isel bilgiler toplayan web sitelerinin ebeveynlere hangi bilgilerin topland na, bilgilerin nasl kullanlaca na ve bilgilerin kimlerle payla laca na ili kin bildirimde bulunulmas, ocuk hakknda alnan bilgilerin ileride kullanlmasn ve ocuktan daha ba ka ki isel bilgilerinin gelecekte alnmasn nleyebilme seene i ile ocu un ki isel bilgilerine eri me ve gzden geirebilme seene i sunmasn gerektirir. COPPA, bir web sitesinin ocuktan alabilece i ki isel bilgi miktarn da snrlandrr. Web siteleri belirli bir oyun ya da etkinli e katlmak iin gerekli bilgilerin d nda ki isel bilgiler toplayamaz (http://www.ftc.gov/bcp/edu/pubs/consumer/alerts/alt056.shtm). Aileler de ocuklarn zararl internet reklamclk ve pazarlama uygulamalarndan korumakla sorumlu en nemli unsurdur. Aileler ocuklarn internet kullanrken izlemelidir. Aileler ocuklarn internetin olas zararlarndan korumak amacyla filtreleme yntemini kullanabilirler. ocuklarn zararl sitelere girmesini engelleyen filtre programlaryla belli ba l kelimelerin geti i sitelerin kullanlmamas sa lanabilir. Aile ortamnda, ki isel bilginin ne oldu unun tart lmas gerekmektedir. Birok ocuk bundan isim ve adresi anlamaktadr. Fakat ocuklarn hobiler, ev hayvanlarnn ismi, en sevilen kahvalt gevre i, cep harl miktar gibi sorularn da ki isel bilgi oldu unu bilmeleri gerekmektedir. Aileden izin almadan bu bilgilerin web sayfalarna verilmemesi gerekti ini bilmelidirler. ocuklarn web sitelerine ki isel bilgilerini aklamasna izin verip vermemek aileye ba ldr. Baz durumlarda, rne in bir yar maya katlrken, bir ocuk kulbne ye olurken belli bilgiler verilse de bunun bir snr olmaldr. irketler sz konusu bilgiler sayesinde hedef kitle analizleri gerekle tirmekte ve buna ba l olarak pazarlama stratejileri retmektedir.

KAYNAKA Alver, F. (2003) Basnda Yabanc Tasarm ve D manl . stanbul: Der Yaynlar. Austin, M.Jill, Reed, Lynn M. (1999) Targeting Children Online: Internet Advertising Ethics Issues, Journal of Consumer Marketing Bushong, S. (2002) Resources for Parents and Children: Parenting the Internet. Teacher Librariaan, Grossbart, S., McConnel,H.S., Okleshen,C., Nelso,S. (2001) Parents, Children and the Internet: Socialization perspectives. American Marketing Association. Conference Proceedings. John, D.R. (1999) Consumer Socialization of Children: A Restrospective Look at Twenty-FiveYears of Research. Journal Of Consumer Research, Vol.26. Kapferer,J.N. (1985) ocuk ve Reklam. stanbul: Afa Yaynlar. Koak,A., Arun, . (2006) erik Analizi al malarnda rneklem Sorunu, Seluk leti im Dergisi, 3 Koren, M. (2000) Childrens rights, libraries potential and the information society. International Federation of Library Association and Institutions, 26, 273-279. Kuruo lu,H., Soygder, . (2009) Televizyon Reklamlarnda ocuk: Trkiye rne i, (Ed.:Selda in Akal) ocuk ve Medya, Ankara: Nobel Basmevi. Nakilcio lu, H., (2007) leti imden Bili ime: nternet Kltrnden Kesitler.Akademik Bili im Dumlupnar niversitesi, Ktahya.Odaba ,F., Kabak, I., oklar, A. N. (2007). nternet, ocuk ve Aile. (2. Bask). Ankara: Nobel Yayn Da tm. Odaba , Y. (1999) Tketim Kltr-Yetinen Toplumun Tketen Topluma Dn m. stanbul: Sistem Yaynclk. [evrimii] (http://www.ftc.gov/bcp/edu/pubs/consumer/alerts/alt056.shtm) adresinden 22 Ekim 2011 tarihinde indirilmi tir. [evrimii] (http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nternet) adresinden 22 Ekim 2011 tarihinde indirilmi tir.

377

AYTL AKALDA L K SEL K ML KLER VE A LE LET NERDES N, KIZIM NERDES N

M: O LUM

Yrd. Do. Dr. Ergn HAMZADAYI Gaziantep niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm Yrd. Do. Dr. Gkhan ET NKAYA Ni de niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm

zet Kimlik, toplumsal bir varlk olarak insana zg olan belirti, nitelik ve zellikler btn olarak tanmlanmaktadr. li kisel kimlik ise, ki inin kendini alglay nda otorite, farkllk, yetki, sosyal yaknla ma gibi etmenler asndan tekiyle olan ili kilerinin belirleyici oldu unu vurgulayan bir kavramdr. Nitel ara trma yntemlerinden dokman incelemesi ilkeleri uyarnca gerekle tirilen bu al mada, Aytl Akaln, O lum Nerdesin ve Kzm Nerdesin adl yaptlarndaki kahramanlar ili kisel kimlikler bak asyla incelenmi ve zmlenmi tir. Yaplan inceleme ve zmlemelerin sonucunda, yaptlarda yer alan ba kahramanlarn (anne - ergen erkek - ergen kz) ili kisel kimlikler kavramnda kar l n bulan bak asna uygun olarak ve devingen nitelikli karakterler olarak kurguland bulgulanm tr. Ku ak farkll ndan do an aile ii at malar, her iki yaptta da kahramanlara yeni roller, sorumluluklar yklemi ; kahramanlarn de i imi, aile ii ileti imin srdrlebilmesini olanakl klm tr. Anahtar Szckler: li kisel kimlik, anlat kahramanlar, aile ii ileti im, zde im kurma, okur.

Abstract Relational identity is a concept that one's relationship with the other is important in persons own perception. The factors as authority, difference, authorization, social closer play a role in persons own perception. In this study which was performed in accordance with the principles of document analysing as a qualitative research method the heroes and heroins in Aytl Akal's "Where is my son?" and "Where is my daughter?" works were investigated and analysed with a view of "relational identities". As a result of investigation and analysing, it is found that the protagonists in these works were editted as dynamic characters and in accordance with the perspective of relational identity concept. Intra-family conflicts arising from generation gap were sticked new roles and responsibilities to the heroes and heroins in both works. The changings of heroes and heroins made the sustainability of intra-family relations possible. Key Words: Relational identity, the heroes of the narrative, intra-family communication, constructing identification, reader.

1. Giri Yaznsal yaptlarn kurmaca olma nitelikleri n plana karlarak yaznsal okuma sreci; bireyin, gerek dnyada gerekle mi ve gerekle ebilecek olan snrsz saydaki olaylara anlam verebilmesine ve(ya) var olan ve var olabilecek snrsz saydaki ki ileri bilinaltlarna varncaya de in tanyabilmesine olanak sa layan bir oyun olarak tanmlanabilir. "Yaznsal yaptlar temelde kurmaca bir gerekli i imlemekle birlikte, bu gereklik, ya am gerekli inin dn trlm , yo unla trlm biimidir" (Moran, 2000: 243). Bu ynyle, yaznsal bir yapt gerek dnya hakknda bilinenlerin o unu ayra iine alp, gerek ya ama benzeyen ancak, ontolojik adan daha yoksul, snrl ve kapal bir dnya zerinde okura yo unla ma olana verir" (Eco, 1998: 98). "Ya amdan e itli kesitlerle okuru, kendi ya antsnn snrlarnn d na kararak, d nce ve duygu bakmndan daha e itli bir dnyaya sokar ve bylece ba ka insanlar daha iyi tanmasna olanak sa lar" (Moran, 2000: 333). Yaznsal okuma etkinli inin, metinii ve metind do rultulu olmak zere iki yn bulunmaktadr. Birinci yn btn metinii dilsel elerin ili kilerini ierirken, ikinci yn ise yaptn iinde olu tu u tarihsel, toplumsal ba lam, bir de okurun gemi ini, imdisini, btn bir ya ant birikimini kapsamaktadr (Gktrk, 2007: 142). Bir ba ka deyi le, yaznsal bir yaptn almlanmas, yapt ile okur 379

arasnda gerekle en eyti imsel (dialectic) ili ki sonucu gerekle ir. Ancak, sz konusu okur, bili sel ve duyu sal nitelikleri asndan yeti kinden farkl olan bir ocuk okur oldu unda, yapt ile ocuk arasndaki eyti imsel ili kinin etkili ve verimli bir biimde gerekle ebilmesi asndan, yaznsal yapt olu turan temel elerin ocuk okurun almlamasna olanak sa layacak biimde rntlenmi olmasn gerektirir. Yaptn konusu, iletileri, olay rgsnn yannda zelikle yaptta yer alan kahramanlar ocu un yaptla gerekle tirece i ileti imi belirleyen temel elerdir. ocuk yaptlarnda, ocuklarn yeni ya antlar kazanmalarna olanak sa layan en temel elerden biri ykndkleri kahramanlar ve onlarn nitelikleridir. yi geli tirilmi ki ilik zellikleriyle ocuk okurda gereklik duygusu uyandran bir kahramann ya ama ba ll , kar la t sorunlar zmedeki kararll , amaca ula mada izledi i yntemlerin niteli i ve bu eylemler bile kesinin sz ve davran larla somutlanmas, ocuk okuru kahraman gibi duymaya, d nmeye ve hareket etmeye ynlendirir (Sever, 2003: 65). Trk ocuk yaznnda da rneklerinin gsterilebilece i zere, biimsel gerekili i benimsemi yazarlar ocu u, yeti kin gibi d nmesi ve davranmas gereken eksik bir varlk olarak algladklarndan, kendilerini ocuklarn yannda de il, zerinde grmektedirler (Dilidzgn, 2004: 59). ocuk gerekli ini ve bak n bir yana brakarak olmas gereken bir gerekli e ynelmek ve bunun bir sonucu olarak da kurgu kahramanlar, kendi gereklerini aktarmakla ykml gdml kimlikte kahramanlar olarak tasarmlamak, yaznsal yapttaki ya am-anlam ili kisinin kopmasna yol aaca gibi, ocuk okurun kahramanlarla zde im kurmasn da gle tirecektir. Kimlik, toplumsal bir varlk olarak insana zg olan belirti, nitelik ve zellikler btn olarak tanmlanmaktadr (TDK, 2005). Holland, Lachicotte, Skinner ve Cain (1998) tarafndan ortaya konan ili kisel kimlik ise, ki inin kendini alglay nda otorite, farkllk, yetki, sosyal yaknla ma gibi etmenler asndan tekiyle olan ili kilerinin belirleyici oldu unu vurgulayan bir kavramdr (Akt.: zmantar, 2005: 201). Bir ba ka deyi le, ili kisel kimlikler, ayn ortamda bulunan di er bireylere ba l olarak, ki inin kendini konumlandrmas ve buna gre hareket etmesidir. (zmantar, 2005: 201). Bu ba lamda, yaznsal yaptlarda yer alan kahramanlarn ili kisel kimlikler kavramnda kar l n bulan bak asna uygun olarak tasarmlanmalarnn, ocuk okurda gereklik duygusu uyandrmas ve onun kahramanlarla zde im kurabilmesi asndan nem ta d sylenebilir. Bu al mada, Trk ocuk yaznnda farkl ya gruplarndaki ocuklar iin yazm oldu u yze yakn kitabyla nemli bir yer edinmi Aytl Akaln, her ailede ya anlmas kanlmaz olan aile ii at malar konu edindi i O lum Nerdesin ve Kzm Nerdesin adl yaptlarndaki kahramanlar ili kisel kimlikler bak asyla incelenmi tir. te yandan, aile ii at malarn do urdu u sorunlarn giderilebilmesinde bir yntem olarak yazarn kahramanlara ykledi i yeni roller zerinde durulmu ve bu ynleriyle sz edilen yaptlarn okurlar asndan (ocuk ve yeti kin okurlar asndan) ta d nemi de erlendirilmi tir. 2. Yntem Nitel ara trma yntemlerinden dokman incelemesi ilkeleri uyarnca gerekle tirilen bu al mada Aytl Akaln, aile ii at malar konu edindi i O lum Nerdesin ve Kzm Nerdesin adl yaptlarndaki kahramanlar ili kisel kimlikler bak asyla incelenmi tir. Buna gre, ilk olarak sz edilen yaptlardaki kahramanlar belirlenmi tir. Daha sonra, kahramanlarn nasl bir kimlikte tasarmland n belirlemede etkili olaca d ncesiyle yaptlardaki at ma ierikli diyaloglara (ocuk-yeti kin at malarna) odaklanlm tr. ocuklarn ailelerindeki yeti kinlerle hangi konularda at tklar belirlenmi ve diyaloglarn ieri i aile ii ileti im temas altnda zmlenerek yazarn at malarn zmnde kahramanlara ne tr roller verdi i saptanm tr. te yandan yaptlardaki kahramanlar, kurgu karakter zmlemelerinde yaygn olarak kullanlan ak karakter / kapal karakter; devingen karakter /dura an karakter olu larna gre (Bkz. Sever, 2003: 96) de zmlenmi ve snflandrlm tr. Karakter zmlemesi yaplrken yazarn karakter geli tirme srecinde hangi teknikleri (diyalog olu turma, mizah unsurlar vb.) kulland da belirlenmi tir. Tm bu zmlemelerin sonucunda yazarn tutumuna (otoriter / anti-otoriter) ve sz edilen yaptlarn okurlar asndan (ocuk ve yeti kin okurlar asndan) ta d neme ili kin de erlendirilmelerde bulunulmu tur.

380

3. Bulgular ve Yorumlar 3.1. at ma Durumlar Asndan O lum Nerdesin ve Kzm Nerdesin ocuklarnn bymesini ve giderek ba msz ki ilik geli tirmelerini kabullenemeyen merakl ve titiz bir anne ile ergenlik a amasnda bulunan erkek ocu u arasnda ya anan at malar konu edinen O lum Neredesin adl yapt, birbirinin devam niteli indeki 10 anlatdan (blmden) olu maktadr. Her bir blmn ba l , her ailede ya anlmas kanlmaz olan at ma durumlarna gnderimde bulunmaktadr: 1) O lum, Nerdesin? 2) Anne, Ben Evde Parti Veriyorum! 3) Anne, Ben ocuk De ilim! 4) Alo Anne, Orada msn? 5) Anne, Ben zel Olmak stiyorum! 6) Anne, Ben Basketbola Gidiyorum! 7) Anne, Odam Kim Da tt? 8) Anne, Eve Kpek Aldm! 9) Anne, Anneannem Aryor! 10) Anne, Byd mn Farknda msn? Kzm Nerdesin adl yapta bakld nda ise, anne ile ergen kz arasnda ya anan at malarn konu edinildi i grlmektedir. Birbirinin devam niteli inde 10 anlatdan (blmden) olu an yaptn her bir blmnde ergen kz ocu unun ya am evreninden kesitler sunulmaktadr: 1) Kzm, Nerdesin? 2) Anne, Do um Gn Partisine Davetliyim! 3) Anne, Ben Herkesten Farkl Olmalym! 4) Anne, Ben Gidiyorum! 5) Anne, E yalarm Kim Kar tryor? 6) Anne, Yeni Arkada m Harika! 7) Anne, Anneannem Gelmi ! 8) Anne, Ben Hormonlu muyum? 9) Alo Anne, Ben A k Oldum! 10) Anne, Ben Ben miyim? Yukarda sz edilen yaptlarda yer alan anlatlarn tamam, gerek dnyada anne ile ocuklarn aile ii ya amlarnda kar la abilecekleri sorunlar, at malar yanstt ndan her iki yapt izleksel adan bir btnlk sergilemektedir. Dolaysyla, yazarn okurla payla mak istedi i asl d nceler de aile ii ileti im erevesinde geli mektedir. 3.2. li kisel Kimlikler Ba lamnda Anlat Ki ileri ve Aile i leti im leti im biimleri birbirinden farkl olmakla birlikte bilgilendirici ya da yaznsal trdeki her metin bir alcy varsayarak retilir ve dolaysyla yazarn okurla payla mak istedi i baz d nceleri ierir. Yazar, yaznsal nitelikli bir metin aracl yla, dnya gr n, felsefesini sunabilir, toplumu ele tirebilir, yeni bir dnyann habercili ini yapabilir. Ama btn bunlar yapabilmek iin ncelikli olarak anlatsndaki insanlar ya atmaldr. Ne inanlarnn yceli i, ne felsefesinin do rulu u, ne de slubunun (biem) gzelli i, hibir ey kurtaramaz insanlarna soluk aldrmayan anlaty (Belge, 1998: 18). Bir anlatda yer alan kahramanlar, kendi d ncesinin mutlak do ru oldu u anlay ndan demokratik kltr bilinci edinmeye; bencillikten payla maya kadar bir de i im ya ayabilir. ocuk edebiyatnda en nemli etken, de i im geiren kahramann, bu de i iminin okur tarafndan inandrc bulunmasdr. Kahramanlarn ki iliklerinde olu an ve yeterince aklanmayan de i imler, okurun yknebilece i kahramana olan gvenini sarsabilir (Sever, 2003: 106). Bu noktada, yaptlarda yer alan kahramanlara ve onlarn nasl geli tirildi ine ili kin karmda bulunabilmek ve okur asndan ta d nemi ortaya koymak amacyla yaptlarda yer alan at malar ve bu at malarn anlatlarn ba kahramanlarn nasl etkiledi i zerinde durmak gerekmektedir. Akaln O lum Nerdesin adl yksne bakld nda, anlatda grnr planda drt kahramann yer ald grlmektedir: Anne, annenin biri ergenlik a ndaki iki ocu u ve babaanne. Bunun yannda olaylarn geli iminde pek i levleri olmayan, yalnzca konu ma aralarnda tanyabildi imiz kahramanlar da bulunmaktadr. Bunlar: Baba, Ay e Teyze ve ocuklarn arkada lardr. Kzm Nerdesin adl anlatda ise O lum Nerdesin" adl anlatda yer alan iki erkek ocu un yerini iki kz ocu un ald , di er kahramanlarn ayn oldu u (anne ve anneanne) grlmektedir. Her iki yaptta yer alan anlatlar (ykler) diyaloglar zerine yaplandrlm tr. Dolaysyla, yaptlarda yer alan kahramanlar byk lde konu ma yoluyla geli tirilmi lerdir. O lum Nerdesin adl yaptta ergen ocuk ile annesi; Kzm Nerdesin adl yaptta ise ergen kz ile annesi arasnda gerekle en at ma ierikli konu malar anlat kahramanlarnn kimliklerine ve yazarn tutumuna k tutmaktadr. A a da, Kzm Nerdesin adl yaptta anne ile ergen kz arasnda arkada seme konusunda ya anan at madan bir kesit yer almaktadr: O da ne? San sigara kokuyor! Sen sigara m iiyorsun yoksa! Amma hzl fikir de i tiriyorsun anne; bu konuda Rekorlar Kitabna girebilirsin. Hani az nce gvendi in kzn? Burnuma daha ok gvenirim. Sen sigara kokuyorsun. Sen sigara kokuyorsun!

381

Ben imedim anne. Arkada larn m iiyor? Sigara ien arkada larnla bir daha gr memelisin. Anne, senin de sigara ien arkada larn var. Onlar gittikten sonra evi havalandryor, e yalara sinen sigara kokusu yznden saatlerce sylenip duruyorsun. Ama onlarla arkada l n kesmiyorsun, de il mi? Ama sizin ya nzda Sigara imek do ru de il. Bunu onlar kendileri anlamal anne. Ba kalarnn sylemesiyle olmaz. Neden anne-babalar ba kas gibi grrsnz bilmem. Oysa, yeryznde size en yakn olan ve yalnzca iyili inizi isteyen ki iler bizleriz Evet ama, kendi ba mza bulmak istedi imiz do rular, siz iyilik olsun diye, erken davranp bizlere gsterdi inizde, bu yaknl nzdan ve iyili inizden ok rahatsz oluyoruz. zr dilerim ama, imdi seni yine rahatsz ederek, bir do ruyu sylemek zorundaym. Bugn karde inin do um gn. () Nee? Nasl unuttum?() zlme, karde in daha uyumam tr. Ama anne! Ben hediye almay unuttum! Ne yapaca m imdi? Bunu d nm tm. Bu yzden ben senin yerine bir hediye alm tm. Gtrp karde ine verebilirsin. Canm annem benim. Ara sra do rular gstermen hi de fena olmuyor. (Kzm Nerdesin, s.1314) Yukardaki anne ile ergen kz arasnda arkada seme konusu zerine ya anan at mada da grld zere, ocuk kahraman dura an bir karakter olarak de il, d nen, mantkl gerekeler retebilen devingen bir karakter olarak tasarlanm tr. Yazar, at malar kar snda okurun duygu ve d nce dnyasna do rudan mdahale etmeyerek olaylarn bir adm gerisinde durmu tur. Ergen kz ile anne arasndaki at malara otoriter bir yakla m benimsenerek mutlak do rular sunmak yerine, ucu ak sylemler sunulmu olmas, hem okura konuyu sorgulama olana tanm hem de bu tutum metne ok anlamllk zelli i de kazandrm tr. Bilindi i zere, yaznsal nitelikli kitaplarda amalanan renme, ocuklarn do rudan do ruya kitaptan bir eyler renmeleri de ildir. Byle bir yakla m yaznn kendi zne ters d er. Ancak dolayl yollarla okur olan ocu un aydnlanmasna katk sa layacak, onun ya amndaki baz olaylar, ili kileri ok ynl ele alacak kitaplar, ocu a yeni bir bak as kazandracak, onun ya am ve d nce ufkunu geli tirecektir (Dilidzgn, 2004: 53). Yaptlarda yer alan anne kahramann kimli ine ynelik belirlemelerde bulunabilmek amacyla a a da, O lum Nerdesin adl yaptn Anne, Ben zel Olmak stiyorum ba lkl blmnde yer alan ve anne ile ergenlik a ndaki o lu arasnda kendini ifade etme biimi zerine ya anan at madan bir kesit sunulmu tur: Anlayamadm, kpe takmak ya da trnak uzatmak gibi garipliklerde nasl bir anlam aryorsun? Farkl olmak istiyorum anne. Ba kalarna benzememek ve zel olmak istiyorum. Sen zaten zelsin. Senin gznde yle olabilirim, ama ben ba kalar iin de farkl ve zel olmak istiyorum. (...) Ama o zaman onlara, herkesten farkl, zel bir ki ili e sahip oldu umu kantlam olaca m. Bunu kantlamak iin kimi san uzatyor, kimi koluna dvme yaptryor. Ben de de i ik eyler yaparak kendimi ifade etmek istiyorum. O zaman otur iir yaz. Dalga geme anne. ark bestele, roman yaz, resim yap. Bunlar kendini ifadenin en iyi yoludur. Ben hi denenmemi bana zg bir yol bulmak istiyorum. San kaztanlar ya da rengarenk boyatanlar var... Basket oyna, yzmeye git, bisiklete bin... Bazlar kafatasn bile boyuyor... Ping pong oyna, tenise git, maket araba yap... Giysilerine zincir takanlar grmedin mi hi? 382

Ata binmeyi ren, satran kursuna ba la, keman al... Anne beni dinlemiyorsun! Dinliyorum. ok iyi dinliyorum, hatta sylediklerinin bir kelimesini bile karmyorum... (O lum Nerdesin, s.37-38). () yle ya, insan hayalini olsun bari modern eylerden kurar. Gezegenin birinde birka parsel arsann tapusu ya da iki katl uan araba ruhsat... inden hi durmadan para kan bir anta... Hi beyazlamayan salar... Sarkmayan etler, kr mayan deriler... Genlik hap (O lum Nerdesin, s.41). Yukardaki konu malardan da anla laca zere, anne ile ocu u arasnda farkl olma konusu zerine ya anan at mada, anne kendi bak asn, bir ba ka deyi le kendi de erlerini ocu a benimsetmeye al maktadr. Ancak, bunu otoriter bir tavrla yapmamakta, at ma annenin soruna ili kin mizahi ve z ele tiri niteli indeki monologuyla sonlandrlmaktadr. Yazarn anne kahramana her iki yaptta da monolog yapma olana tanmas, anne kahramana ak karakter olma niteli i kazandrm tr. Bir ba ka deyi le, her iki yaptta da anne kahraman okuyucuya her ynyle tantlm tr. te yandan, anne kahramann kimli i, ya anan at malara ko ut olarak de i mekte, srekli yeni roller stlenmektedir. Anne kahramana ska tannan monolog yapma frsat, bu de i imin okur asndan inandrc olmasn sa lamaktadr. A a da sunulan monologlar, ta d ileti de erinin yannda annenin geirmi oldu u de i imi de zetler niteliktedir: Byd nn farkndaym. Bu beni a rtyor, bazen de korkutuyor. Ne yapmam, nasl davranmam gerekti ini bilemiyorum. Benim ocuklu umda her ey ba kayd. Her ey daha kolayd. Yoksa bana m yle geliyor? Annem de her zaman Benim ocuklu umda byle de ildi, diye yaknmaz myd? Her ey ne abuk de i iyor. (O lum Nerdesin, s.17). u i e bak! Bu bym gen hanm, benim kzm! Kar mda durmu , bana ocukken hep d nd m ama bir trl anneme syleyemedi im eyleri sylyor. ok hakl. O artk byyor. Ona gvenmeliyim. O benim kzm. (Kzm Nerdesin, s.13-14). Bu gere i kabullenmem gerek... Belki ocuklarmn bymelerini istemedi imden mi nedir, bym olduklarnn ayrntlarn hep gzden kardm bunca zaman... Oysa hep gzmn nndeydiler. Daha fazla zaman kaybetmemeli, birbirimizi daha iyi anlamaya al malyz. (O lum Nerdesin, s.71). Her iki yaptta da bu trden monologlar aracl yla anne karakterin btn eli kileri ve isel hesapla malar okura sunulmu ken, hedef okur kitlesini temsil eden ve onlarn zde im kurabilmesinde byk nem ta yan ocuk kahramanlarn kimlikleri daha rtk tutulmu tur. Oysa, ergenlik a amasndaki ocuklarn yo un bir ruhsal ve d nsel dnyalarnn oldu u bilinmektedir. Karakter geli tirme yntemleri asndan bakld nda, ykdeki ocuk kahramanlarn, kitabn ba ndan sonuna de in sadece anneleriyle yapm olduklar konu malar aracl yla geli tirilmeye al ld grlmektedir. te yandan, her iki yaptta da anne kahramann de i im sreci monologlarla, i hesapla malar biiminde ustaca geli tirilmi ken, ocuk kahramanlarn geirdi i de i im yeterince boyutlandrlmam tr. O lum Nerdesin adl yaptta ergen ocu un geirmi oldu u de i imin beklenmedik bir anda ve rastlantyla olu tu u sylenebilir. yknn sonuna de in annesinin szlerini mizahi bir slupla gei tirip pek dikkate almayan ocuk kahraman, telefon faturalarn demek iin gitti i ve bankann kapal oldu unu grp eve geri dnd ksa zaman aral nda birden ki ilik de i imine u ramaktadr: denecek fatura var m? Telefon, elektrik falan? Ver. Bir ko u deyip geleyim. Gerekten mi? der misin? Ah ne iyi olur, yarn telefon faturalarnn da son gnyd! Bu saatte banka kapanmak zeredir, acele etmen gerek. Tamam anne, frtna gibi gider gelirim. Parann stn iyi say ha, veznede unutma. Merak etme anne. ip ak halledece im. a rp kalacaksn. Ho a kal. (...) (anne ile kk ocu u arasnda ksa konu ma) Anne a abeyim nereye gitti? Telefon faturalarn demeye... 383

(...) Kap alyor. A abeyin bu kadar abuk dnm olabilir mi? Ko a bakaym. (...) Aaa, a abeyim gelmi anne. Ne oldu yavrum? ok abuk dndn... dedin mi? Paray verdim ama almadlar. Neden ocu um? Ge mi kaldn? Hayr anne. Bana demem iin verdi in zarfa bak, iinde neler var! ... Ah, kusura bakma! Seni bo una oralara kadar ko turmu um. nemli de il anne. yi oldu aslnda, yolda gelirken d nme frsat buldum. Ne d ndn? Biz ocuklar, yeti kinlerle ilgili sorunlar o u kez d nmyoruz. Ama sanrm yeti kinler de bizim sorumluluklarmz grmezden gelip bize hakszlk ediyorlar. (...) Yolda d ndm ki... Her iki taraf da birbirini anlamaya al abilir. Sana bir ey syleyeyim mi yavrum? Gerekten byd n imdi fark ettim. (O lum Nerdesin, s.69-70. Yaptlarda yer alan ergen erkek ile ergen kz kahramanlar anne kahraman kadar boyutlandrlmam olmasna kar n, anne ile ocuklar arasndaki at malar, ocuk okuru, ya am ve insan gerekli ini sorgulamaya yneltecek niteliktedir. Yaptlarn her ikisi de temel olarak aile ii ileti im sorunlar zerine kurgulanmasna kar n her iki yaptta da babann rolne hi de inilmemi , baba grnmez klnm tr. Babaya, yaptlarda hi yer verilmeyi i yapt asndan bir eksiklik olarak de erlendirilebilse de (Aslan, 2006: 209), bu durum, okurlarn dikkatlerinin anne ile ocuklar arasnda ya anan sorunlara yo unla trmak amacyla yazarn bilinli bir seimi olarak da grlebilir. O lum Nerdesin ve Kzm Nerdesin adl yaptlar estetik ynden btnleyen nemli bir unsur da yazarn, anlatya canllk kazandran mizahi yndr. Yazar, toplumsal ve bireysel nyarglarn a lmasnda en etkin aralardan biri olan mizah yaptnda byk bir ustalkla i lerken, okura da zevkle ve merakla okuyabilece i kurgusal bir dnyann kaplarn da aralam tr. Yaptlarda mizah, e lence arac olmann yannda toplumsal sorunlarn ele tirisinde de etkili bir ara olarak kullanlm tr: Byrler, sorular daha da zorla r. Yok efendim dnyada bu kadar a varken neden lokantalarda artan yemekler atlrm ? lkemizde neden yatrmlar insana de il de eve, arsaya yaplrm ? Toplumumuz neden do ru drst kitap okumazm ? Haydi bakalm yantla! Bu konular ansiklopedilerde de yazmyor ki! Krk ylda bir ben bir soru sorarm, cevaplayamazlar. Oysa Nerdeydin, onlarn sorduklarna kyasla iki haneli toplama i leminden daha kolay. (O lum Nerdesin, s.8). Annecim, derslerini bitir demi tin ya, hepsini bitirdim. Aferin ocu um! Okul giysilerimi de dolabma astm. Ooo, kocaman bir aferin! antam dzenledim. ki kere aferin! Dolaptaki pastay bitirdim. Aferin! Aferin! Sa ol anne, kzmayaca n biliyordum. Neye kzmayaca m? Pastay bitirdi ime. Hangi pastay?! Hani ak ama konuklar gelecek diye ald n pasta vard ya? ok kck bir pastaym zaten. (...) 384

nce yememi tim anne, yalnzca bak yorduk. O bana bakt, ben ona baktm. Sonra gzlerim karard, ne yapt m hatrlamyorum. (O lum Nerdesin, s.25-26). Mizah, e lendirmenin yannda, ciddi konu malarn yol aabilece i saldrganlklarn yok edilmesinde ve ileti imin srdrlebilmesinde de nemli bir i levi yerine getirir (Morreal, 1997, Akt. Aydn, 2006). Akaln yaptlarna bu adan bakld nda, ki iler aras ileti imin, kahramanlarn mizahi konu ma biimleriyle srdrlebilir bir zellik kazand grlmektedir. Anlat boyunca anne ile ocuklar arasnda ya anan tm at ma ierikli konu malar kahramanlarn mizahi konu ma biimleri sayesinde srdrlebilir nitelik kazanm tr. O lum Nerdesin ve Kzm Nerdesin adl yaptlarda ak ve rtk biimlerde birok iletinin yer ald grlmektedir. zellikle, toplumsal gnderimli rtk iletiler, ocuklar kadar yeti kinler iin de byk nem ta maktadr. Bu ynleriyle O lum Nerdesin ve Kzm Nerdesin adl yaptlar, 10-14 ya lar arasndaki ocuklar kadar yeti kinler dnyasn da do rudan ilgilendiren birok iletiyle yo rulmu , ocuk ve yeti kinlerin anlam dnyasn geli tirecek, onlara ya ant zenginli i kazandracak yetkinlikte yaptlar olarak de erlendirilebilir. 4. Sonu O lum Nerdesin ve Kzm Nerdesin adl yaptlarda, gerek ya amda kar la maya al k oldu umuz aile ii birok sorun sanat duyarll yla i lenmi ve okurun ilgisine sunulmu tur. Anne ile ocuklar arasndaki bitmek bilmeyen at malar, ergenlik ya ndaki ocuklarn hzla de i en dnyas, karde ler arasndaki eki melerle yo rulmu sahneler ocuklar kadar yeti kinlerin de ilgisini ekecek niteliktedir. Yaptlarda yer alan ba kahramanlar (anne-ergen erkek-ergen kz) ili kisel kimlikler kavramnda kar l n bulan bak asna uygun olarak ve devingen nitelikli karakterler olarak kurgulanm tr. Ku ak farkll ndan do an aile ii at malar, her iki yaptta da kahramanlara yeni roller, sorumluluklar yklemi ; kahramanlarn de i imi, aile ii ileti imin srdrlebilmesini olanakl klm tr. Yazarn, her iki yaptnda da anne kahramana monologlar yaptrarak btn eli kilerini ve isel hesapla malarn gereki bir biimde ortaya koyabilme ba ars, anne kahramann zellikle yeti kinler iin bir rol model olmasn sa lam tr. Yazar, olaylar kurgularken ocuk bak nn yannda yeti kin dnyasnn de erlerini de ustalkla i lemi , ocuklar gibi yeti kinleri de d nmeye davet etmi tir. Bu ynyle yaptlar, ergenlik a amasndaki ocuklar kadar yeti kinlerin de okuyabilecekleri niteliktedir. Yaptlarda yer alan ergen ocuk ve ergen kz kahramanlar, ocuk okurlarn zde im kurabilmelerine olanak sa layacak nitelikte geli tirilmi tir. Ancak, anne kahramana tannan monolog yapma olana ocuk kahramanlara da tannm olsayd, ocuk okurlarn anlat kahramanlaryla zde im kurmalarn kolayla trabilir; bylelikle, daha zengin bir ya am deneyimi geirmeleri sa lanabilirdi. Akal, her iki yaptnda da ocuklarla dostluk kurmay ba arm tr. ocu un kar sna ona ders vermeyi amalayan otoriter bir kimlikle de il, onun d lerini, d ncelerini, hrslarn, ya amsal nceliklerini anlamaya al an arkada olarak km ; bir ba ka deyi le, ocu un zerinde de il, yannda durmu tur. Ya anan at malara do rudan mdahalede bulunmam , mutlak neriler sunmam tr. Ya anan at malar kar snda yk karakterlerini srekli konu turarak zmler geli tirmeye yneltmi , bylece ocuk okura d nme olana sa lam tr. Yaptlarn ba kahramanlar, aile iindeki dayan ma ve anlay a model olabilecek karakterdedirler. Anlatnn btnnde, anne ile ocuklar arasnda ya anan at malarn a lmasnda tek bir zm yolu sunmu tur: leti im. Ki iler aras ileti im, Akaln anlatsnda kahramanlarn mizahi konu ma biimleriyle srdrlebilir bir zellik kazanm tr. Anlat boyunca anne ile ocuklar arasnda ya anan tm at malar, kahramanlarn mizahi konu ma biimlerine ba l olarak zme kavu turulmu tur.

KAYNAKA Akal, Aytl (2001) O lum Nerdesin. stanbul: Uanbalk Yaynclk. Akal, Aytl (2001) Kzm Nerdesin. stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aslan, Canan (2006) An Analysis of Various Pieces on Children Literature in Turkish on the Issue of Children-Adult Conflicts, Ankara University, Journal of Faculty of Educational Sciences, 39(2), 193-216.

385

Aydn, Sekin (2006) ocuk Yaznnda Mizah Kullanmnn Bili sel, Duyu sal ve Toplumsal Ynden nemi, II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, (Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi4-6 Ekim, 2006), 201-218. Belge, Murat (1998) Edebiyat zerine Yazlar. stanbul: leti im Yaynlar. Dilidzgn, Selahattin (2004) a da ocuk Yazn. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Eco, Umberto (1995) Anlat Ormannda Alt Gezinti. stanbul: Can Yaynlar. Gktrk, Ak it (2007) Okuma U ra . (1. Bask). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Moran, Berna (2000) Edebiyat Kuramlar ve Ele tiri. (9. Bask). stanbul: leti im Yaynlar. zmantar, Fatih (2005) birlikli renme Ortamnda li kisel Kimlikler: Ki isel Alglay lar, Varsaylan Roller ve Bireysel E ilimler. E itim Ara trmalar, 20, 189-202. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. TDK (2005) Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

386

NURAN TURANIN K TAPLARINDA MEKN, GELENEK VE TEK KAVRAMLARI ARASINDAK L K LEND R LME

Mine HO CAN B LGE Yazar

zet Bu makalede Turann Uzayl ocuk Ulya Topkap Saraynda ve Uzayl ocuk Mardinde isimli kitaplarnda mekn, gelenek ve teki kavramlar ve bu kavramlarn ili kilendirilmeleri zerinde durulacaktr. Ad gecen kitaplara yakn okuma anlamndaki metnin zmlenmesi ise, yaznsal etkinli in mantksal geli imini ve tutarll n, metnin cmlelerinin her birinden hareketle gidilen btnl zerinden de erlendirmek ve ayrntl olarak incelemektir. Nuran Turann bu verimlerini metindilbilimsel adan zmlenmesindeki ama, metnin temel konusu ve bu temel konuyu meydana getiren alt konularn tespiti ve metnin grnen, anla lan ksmnn yan sra derin yapsnn yani metinde sakl olan unsurlarn meydana karlmasdr. Ayrca metinlerdeki mekn, gelenek ve teki kavramlar metnin btnl zerinden gnderim dzlemine ili kin grnmler asndan de erlendirilmi tir Anahtar Szckler: Nuran Turan, Uzayl ocuk Ulya, mekn, gelenek ve teki.

Abstract This article is about place, traditional and other concept in Nuran Turans novels named Uzayl ocuk Ulya Topkap Saraynda and Uzayl ocuk Mardinde. Analysis of the meaning of close reading of the books mentioned in the text, literary events and the development of logical consistency, integrity of the text phrases from each of the through movement evaluate and analyze in detail. Nuran Turan's perspective, this yields sort out purpose, the main subject of the text and sub-topics that make up this essential topic of the text that appears in the detection and, apparently, as well as some of the deep structure, the removal of elements in the text that is hidden. Place also your texts, traditions and views of the plane of the other concepts were evaluated for transmission over the integrity of the text. Key Words: Nuran Turan, The Alien Child Ulya, space, tradition, and the other.

Sanat bir retimdir, nk sanatnn da yapt i yoktan bir ey yaratmak de il, birtakm hazr malzemeyi alarak bunlar i lemek ve bir rn meydana getirmektir. Sanatnn malzemesi iinde mitoslar, daha nce yazlm eserler, de erler, formlar ve zellikle ideoloji vardr ( Moran 2003: 67). Metinler zerine yapsal, retimsel, sylemsel/ birey dil zmlemelerinin yan sra; toplumdilbilimsel, psikodilbilimsel, metindilbilimsel zmlemeler de yaplmaktadr (Aydn 2007:120). Bir metne dair yaplan zmlemelerin yan sra yapsalclar sanaty, anlam belirleyen bir otorite olarak kabul etmedikleri gibi eserin de tek anlam olabilece ini reddederler. Szckler gibi metinler de birka anlama gelebilece i iin ok anlamldrlar. erik yapsalclara gre anlam reten yapnn kendinden ibaret oldu u iin bu yapy zmlemeye ynelir (Moran 2003: 215). ncelemeye Uzayl ocuk Ulya Topkap Saraynda isimli kitaptan ba larsak; romanda yer alan u cmleden ya amn, do al seyir iinde akt sezdiriliyor. Okulun son gnnde ocuklar yerlerinde duramyorlard. Ulyann ba ka bir zaman dilimi iinde ya ad n ise; zaman sitemini kullanarak 300 yl nceye gitmelerini istiyordu. cmlesi ile anlyoruz. Gitti iniz yerin kurallarna, geleneklerine saygl olmay unutmayaca nzdan eminim. cmlesi ile yazarn gelenek kavramn i lemeye ba lad ve gelenek kavramna hassasiyetle yakla t hissediliyor. Uzayl ocuk Ulya Topkap Saraynda adl kitap, okulun son gn ocuklar yerlerinde duramyorlard. cmlesi ile ba lamaktadr. yk ba ki isi Ute, uzayldr. Utenin bir ba ka dnyadan seilmesiyle Biz'den olmayana, Ben'den ayr nesne ve znelere, ba ka(s) ve ba kas 387

olma durumuna denk d en bir kavram (Karakk, 2004: 77) olarak tanmlanan teki kavram i aret edilmek istenilmi tir. Metinde Ulya Topkap Sarayna gnderilmi ve Dnya tarihini geli tirmesi amalanm tr. Kitaplarn btnl nde belirli bir tekiyle do rudan ili ki kurulmu ve teki, metnin merkezine oturtularak, aktif bir paras ve/veya konusu haline getirilmi tir. Ayrca, insann tekiyle yani; kendinden ba ka bir varlkla, ili ki kurmasna ve bu ili kinin niteli i zerine e itli kavramsalla trmalara olanak sa lanmaktadr. Turan ayrca, metinde yer yer teki kavramn da adeta tekile tirmi tir. Kitapta, yk ki ilerinin eylemleri mekn ile etkile im halindedir. Bu etkile im de kitaplarn mekn btnl n olu turmu tur. teki kavramnn yaplanmas, kitapta meknn olu masna zemin te kil etmektedir. Metinlerin btnl n incelemeye devam etti imizde; halk edebiyatmzn tekerlemeden masala, efsaneden destana ve halk hikyesine kadar kayt altna alnan ve/veya alnamayan szl anlatm trlerinden bugne de in anlatlan konu ve ieri in, okura dil, biim ve anlatm bakmndan daha zgn ve ocu a gre ilkesiyle aktarld n gryoruz. yk ki isi olarak Ulya uzayl bir ocuk olarak seilirken, bir taraftan da halk edebiyatmzn kltrel de erini ve ait oldu u medeniyetin kendini ifade biimi olan yazl ve szl geleneksel kaynaklarndan da yararlanld anla lmaktadr. Uzayl ocuk Ulya Topkap Saraynda kitabnn sonunda renkli ve resimli bir szlk yer alyor. Bu szlk ksmnda manolya a ac, mango a ac, ya kandili, ut, halayk, sipahi birli i, soytar, kaval, Devlet Erkn, nahl, ota , karg ve nefer gibi birok kelime aklanyor ve bu kelimeleri ocuklarn e lenceli bir yolla renmesi sa lanyor. Ayrca yzyl ncesinin stanbul'unda kullanlan kadrgann da aklamas yer almaktadr. Yine grsel olarak bir pusula e li inde, stanbul ve Topkap Saray resmedilmi tir. Gerek anlatm, gerekse resimleri ile okurun, Topkap Sarayn hayal etmesi sa lanyor. Kitap, ilgin yks, farkl kurgusu ve resimleriyle okurlar al lm n d nda bir tarih yolculu una karmaktadr. retmenin Ulyaya syledi i Gitti iniz yerin kurallarna, geleneklerine saygl olmay unutmayaca nzdan eminim (UYTS:14) ifadesi ile gelenek kavramna de inilmi tir. Ulyann uzayl bir ocuk olmas ve kar sna kan Utenin zenci bir ocuk olarak seilmesi, teki kavramn daha da belirginle tirmesi asndan dikkat ekicidir. Ute, Orta Afrikada bir lkenin kralnn o ludur, evresinde ok sevilmektedir. Babas Utenin iyi yeti mesini istemektedir. nk o lkenin kendinden sonraki kral olacaktr. Bu nedenle Ute, lkesinde matematik, co rafya, tarih vb gibi derslere ayr ayr gelen retmenler tarafndan yeti tirilirken, bir yandan da bedenini glendirecek, ok atmak, ata binmek gibi e itli sporlar yapyordu. Gnlerden bir gn Ute, a atan topladklar mangolar arkada lar ile payla rken sarayn ba seyisi ona atla gezebileceklerini syledi. (UUTS: 17) ifadesi ile ocuklara payla mann do ru bir davran oldu u i aretlenirken, , bir yandan da mango a acnn Utenin ya ad Orta Afrikada yeti en bir a a tr oldu u bilgisi verilmektedir. Utenin memleketinden ayrlmadan nce arkada lar ile toplad mangolardan birinin ekirde ini cebinde ta d n (UUTS: 27) renen Ferahnur Bacnn ekirde i sarayn bahesine ekece ini ve sonrasnda sk sk sulayarak ye erip kocaman bir a a olmas iin gerekeni yapaca n (UUTS: 27) reniyoruz. Yine bu ifadelerden de mango a acnn, Utenin geldi i Orta Afrikada yeti en bir a a oldu unu bir kez daha hatrlyor ve Mango a acnn Manolya a alar kadar kocaman olabilece i (UUTS: 29) bilgisine ula yoruz. Ayrca, a alarn ekildi i blgelere gre farkllk gsterdi inin de alt iziliyor. Sarayn ba seyisinin ona atla gezebileceklerini syledi i bir gn, her zaman gittiklerinden daha uza a yol aldktan sonra seyisba nn tanmad bir adamla, bilmedi i bir dille konu tu unu ve Benim biraz i im var, sen bu adamn yannda bekle deyip (UUTS: 19) atna atlayarak, oradan uzakla t n reniyoruz. Oysa O gne kadar seyisba ona neler retmi ti neler (UUTS: 18) cmlesinden, Utenin seyisba ndan atlarn dilinden (UUTS: 18) anlayacak kadar seyisba na ok gvendi ini ve ondan, atlara hatta ya ama dair birok bilgiyi payla t n anlyoruz. Buradan da Ulyadan bir ba ka teki saylabilecek Uteye do ru bir gei yapld grlyor. Aradan epey bir zaman getikten sonra, seyisba nn ortada grnmedi i ve seyisba na para veren adamn Uteye, ata binip pe i sra gelmesi iin i aret etti ini okuyoruz. Utenin adamn ardndan epey bir zaman karanlkta yol aldktan sonra, beraber ierisi ya kandilleri ile aydnlatlan ahr gibi, pis kokan bir yere girerler. Sonrasnda; adamn Uteyi, ocuklarn oturdu u tarafa srkledi ini, Utenin de orada birok ocu un oturdu u tarafa kt n anlyoruz. st ba yrtk bir adamn getirdi i ekme i yiyip, su itikten sonra yorgunluktan uyuyup kald n, gzlerini at nda; kendini kocaman bir kadrgann gvertesinde (UUTS: 21) buldu unu anlyoruz. Gvertede birok kz ve erkek ocuk bulundu unu, ancak hibirinin Utenin kendi dilinden anlayan biri olmad n anlad n (UUTS: 23) 388

 reniyoruz. Gemi yolculu una al k olmayan Utenin, gnlerce sersemlemi bir halde doland n, gnler sonra karaya kt nda kendinde olmayan Utenin hayal meyal esir pazarnda sat a karld n, saraya getirildi ini, hamamda ykanp arnd n (UUTS: 23) anmsad n reniyoruz. Bylece metinde yk ki ileri yer de i tirdike meknda da farkllk grlmektedir. retmeni Uteye uzak lkeleri anlatrken, denizler tesinde byk imparatorluklar (UUTS: 23) oldu unu syledi ini ve ama o zamanlar onun anlatlanlar bir masal gibi dinledi ini, ancak olanlar sonucunda o masal ya amaya ba lad n (UUTS: 24) anlyoruz. Utenin zamanla o ocuklarla birlikte ya amaya uyum sa lad n, gn boyunca atlarla dostlu unun, ailesine olan zlemini az da olsa hafifletti ini ve sarayda konu ulan dili yava yava anlamaya ba lad n reniyoruz. Ute attan d t bir gn, kendi dilini bilen Ferahnur Bac ile tan r. Ferahnur Bac da kendi lkesinin kralnn o lu ile kar la t na bir trl inanamaz. Ferahnur Bacnn on ya nda iken karlarak, saraya kle olarak satld n, sonrasnda iyi bir e itim alarak ocuklarn e itmeni oldu unu anlatt n ve Utenin de onun sylediklerini ilgiyle dinledi ini reniyoruz. Ulya btn bunlar, uzayllara zg bir biimde Uteyle beyinsel ileti im kurarak rendi. (UUTS: 29) cmlesinden, Ulyann Ute ile yk bu ya beyin gc ileti im kurabildi ini reniyoruz ki; bu durum nda Ulyann bak larnn, Utenin zerinde dola mas sonucu Utenin rahatlad n anlayabiliyoruz. Yazarn tm ileti im kurulma eklini ve bu ileti imin Ute zerindeki etkisini teki kavramnn btnselli i zerinden kurgulad anla lmaktadr. Utenin birgn a acn tepesinde denizi seyrederken, konu malarndan ve giyini lerinden birok lkeden oldu u sezilen a acn altnda toplanm kz ocuklarnn dans etme seslerini duyar, Afrikadan, Msrdan, spanyadan, Hindistandan gelmi bu kzlarn birok konuda, birbirleri iin teki olabilece i d nlebilir. Ulyann ise; bir bedeni olmad ndan o yalnzca rzgra kaplm (UUTS: 29) bir ekilde dans etti ini anlyoruz. Ulyann bedensiz olarak seilmesiyle de teki kavram daha da peki tirilmi tir. Daha sonra da kzlar ellerine birer gergef alp nak i lemeye ba lad. (UUTS: 34) cmlesindeki, i lenen gergef nemlidir. ocuklar bir e it el sanat saylabilecek gergef i lemesi hakknda da bilgi sahibi olmaktadrlar. Bunun yannda romann devamnda yer alan Ute lkesinde kam tan yaplan kaval almay renmi . (UUTS: 45) ve Klelik, snnet onun bilmedi i eylerdi. (UUTS: 48) cmlelerinden de kaval, klelik ve snnet hakknda bilgi verildi i anla lmaktadr. Ayrca snnet, sarayda ya ay biimi ve eskiden varolan klelik sistemi de anlatlmaktadr. Yine, Ulya, snnet enli inin tmn k topuyla kaydederek tatil devini retmenine ve arkada larna keyifle sunacakt. (UUTS: 48) cmlesinden, Ulyann snnet enli ini ilgiyle izledi ini de anlyoruz. Romann do al ak iinde geleneksel motifler, ocuklarn dikkatini da tmadan retilmektedir. Bu bilgiler nda, sultann saraydaki ya ay ve dzeni anlatlrken, metnin mekn de i mekte ve dn mektedir. Bu de i im ve dn mle olu an devinim hareketi de metni, ocuk okurlarnn gznde canl tutmaktadr. Bu durum yk kahramanlarnn ki ile tirilmesine de yardmc olmaktadr. Metin ilerledike At stnde oynanan oyuncularn ellerindeki uzun karglarla birbirlerine hcum ederek yerde oynad cirit oyunu (UUTS: 60) ve cambazlar ile snnet d nn, enlik btnl ndeki grkemi ve gsteri iyle devam etti ini anlyoruz. Metinde, Topkap Saraynda yaplan snnet d n, o yllarda yapld ekli, oyun ve kimlikleriyle canlandrlm ve ocuklara da bu yolla o dnemde yaplan enlikler ve oynanan oyunlar konusunda e itli retiler sunulmu tur. Snnet d n deti, krk parelik top at ile ba layan snnet d nndeki cambazlar, keskin kllar ve eski Trk kltrndeki bir oyun olan cirit oyunu vb. geleneksel motifler, yknn meknn olu turmu tur. Romann genelinde gelenek ve mekn kavramlar i ie i lenmi tir. Snnet treni srasnda kullanlan geleneksel motifler nemlidir. Bu motiflerin uyguland alan olan Topkap Saray da mekn olarak kurgulanm tr. Yine masal bu ya, o snnet d nndeki henz ya ndaki Mustafann (UUTS: 70) padi ah oldu unu reniyoruz. Ve padi ah Mustafa, artk yeti kin bir erkek olan iriyar zenci Ute (UUTS: 73) ile Utenin karlarak getirilip saraya satld nda yannda getirdi i (UUTS: 72) mango ekirdekleriyle yeti en mango a acnn meyvelerini payla rken, Ulya ktphanede retmeninden ald yeni tatil devine hazrlanmaktadr. (UUTS: 75) Ulya ara trmalar sonucu en ok Lale Devri adyla anlan dneme (UUTS: 76) ilgi duyar. Metin ilerledike, Lale Devrinin tm mekn, ya ay ve gelenek zellikleri hakknda ipular elde ediyoruz. Yine Osmanllarn o devirde kulland Arap alfabesiyle yazlan yazda, lale ile Allah kelimelerinde ayn harflerin yer ald n rendi inde ok a rd. (UUTS: 78) cmlesinden, Osmanllarn lale ie ini sevme nedenini reniyoruz. Utenin kitaplarn elle yazlp 389

o altld n (UUTS: 78) renince a rmasndan, matbaann daha ke fedilmemi oldu u ve metnin devamnda, matbaann Avrupadan III. Ahmet zamannda getirildi i (UUTS: 79) anla lyor. Metinden, matbaann gelmesiyle Lale devrinde yeti en airlerin iirleri kitapla maya ba layp kitaplar halka ula nca halkn okuyup yazmay daha kolay (UUTS: 80) rendi i de anla lmaktadr. Yine Nedimin o devrin nl airlerinden oldu u ve iirlerinin dilden dile dola maya ba lad n reniyoruz. Ayrca, stanbul adl iirin Nedimin nemli iirlerinden oldu u, Ulyann Lale Devrini tm ayrntlar ile rendi i ve bu bilgileri de ocuklarla payla t anla lmaktadr Uzayl ocuk Ulya, bu kez Mardinde; nceleyece imiz ikinci kitap olan Uzayl ocuk Ulya Mardinde nin arka sayfasnda yine, topaz, arokarya a ac, sedir, eyvan, ni , klah, heykel, mahzen, Babil Kulesi ve ahmeran hakknda birka cmlelik ksa bilgiler verilmi tir. Kitabn ba nda yine byk ehir stanbul, zmir, Ankara ve Ulyann ziyaret etti i Mardin Anadolu olarak tanmlanarak resmedilmi tir. Ulyann Topkap Sarayn gezdi i dnemde edindi i dostlarn zledi ini ve zlemini dindirmek iin kitap okudu unu anlyoruz. Bu davran ekliyle kitap okumann, zaman iyi ve do ru bir ekilde de erlendirebilmenin nemli bir yolu oldu unun dolayl olarak alt izilmektedir. Ulyann tavsiye ile okudu u Babil Kulesi isimli kitap zerinden, insanlarn efsaneler yoluyla gemi te ya ananlar renebilece i anla lyor. Ayrca, Ulya dnyay ve insanlar incelerken gereklerle efsanelerin insanlarn hayatnda bu kadar i ie olmasn bir trl anlayamyordu. (UUM: 10) cmlesinden, Ulyann insanlarn efsanelere olan ilgisini bir trl anlayamad n seziyoruz. Metinde efsanelerin, bazen bireylerin bir e it ileti im yolu sayld ve insanlar iin nemli oldu u vurgusu da yaplmakta olup, efsanelerin gerek yaplarnn, insanlarn ya amnda yer etti i ve/veya nemsendi i anlatlmak istenilmi tir. Ulya efsanelerle, hikyelerin, nerede ba layp nerede birbirine dn t n bir trl anlayamyordu. (UUM: 10) ifadesinden de efsanelerin bugne dek gelmesinde esas olann; efsanelerin ok iyi kurgulan , zellikle, szl edebiyatla da ku aktan ku a a ta nabilirli i oldu unu anlyoruz. Ulyaya Babil Kulesi isimli kitab, ktphane grevlisinin salk verdi ini anlyoruz. Babil Kulesi; kutsal kitaplarda ve dnyann birok blgesinde yerel efsanelerde tanrya ula mak iin in a edilen ve dillerin kkenine ait inan n temeli olarak kabul edilen kule olarak tarif edilmektedir. Metni okumay devam ettike; Ulyann bu kitaptaki Babil Kulesi efsanevi servenine katld n seziyoruz. Ulya, etrafnda tela l insanlarn ko u turduklarn, ellerindeki tu lalar amur gibi bir harla birbirlerine yap trarak, kocaman bir bina in a ettiklerini fark eder. Buradan da kadn-erkek, gen- ya l ve olukocuk herkesin var gcyle sekizgen bir binay bitirebilmek iin al tklarn anlyoruz. Ulya, insanlarla zihinsel ileti im kurabildi i iin, tm insanlarn ayn dili konu tu unu anlayabildi ini reniyoruz. Yedi katl sekizgen binay sevinerek tamamlayan insanlar, sar topuzdan yaplm bir yldz binann tepesine yerle tirirler. Gn aydnland nda da larn arkasndan ykselen gne i nlar nn (UUM: 15) sar topuzdan yaplm yldz aydnlatarak, yldzn zerine d mesiyle birlikte gk grlder, im ekler akar ve dil bin bir paraya blnr. Yldrm d mesiyle dil paralanr ve insanlar biraz zaman geip yldz ya muru dinince, daha do rusu bulutu da lnca (UUM: 10) farkl diller konu maya, hatta her kafadan farkl bir ses kmaya ba lar. Birbirlerinden fakl diller konu an insanlarn, fke ve aresizlik iinde birbirlerini anlayamamalarnn krgnl ve Babili terk ederek kendi dillerinin ynne do ru da ldklar grlyor. Ulya gidenlerin, oralarda kendilerine bir hayat kurduklarn ancak sava tklarn reniyor. Tm bildiklerinin Ulyay zd n anlayan ktphane sorumlusu ona verdi i Babil Kulesi kitabn alarak, Nevalin Gnl adl kitab verdi ini anlyoruz. Ulya, Babil Kulesi isimli kitapta insanlarn ayn dili konu madklarndan, birbirleri iin teki haline geldikleri ve dolaysyla sava larn artt n seziliyor. Yine Ulya, Babil Kulesi kitabn okuduka Ayr dillerin ayr fkeler yaratm (UUM: 22) oldu unu anlar. Hatta Bir anda binlerce paraya blnen kocaman yldz, minik minik yldzcklara (UUM: 16) paralandka, insanlarn ayr dili konu maya ba lad ve birbirleri iin teki haline dn tkleri d nlebilir. nsanlarn birbirlerinin dillerini bilmediklerinde ve/veya bilip de anla amadklarnda, teki kavramnn farkl zaman dilimlerinde mekn algs zerinden i lendi i grlyor. Mekn kavram, insann sosyo-psikolojik, ekonomik, ideolojik, boyutlarndan da ba msz olarak tart lamaz. Nuran Turan, bir syle isine; Uzayl ocuk Ulya Mardinde iin "Ulya Mardin'de bir alm kitab olarak okunabilir." szleriyle ba lyor. Kitap iin kendine ilham verenin, eski stanbul Valisi Muammer Gler'in e i Neval Hanm oldu unu sylyor. Neval, bu kitapta da ocuk kahramanlardan biridir. Syle inin devamndan, 12 ya na kadar Mardin'de kalan, Arapa bilen Neval Gler, bir toplantda

390

hikyesini Nuran Turan'la payla t n, bu kitabn da bu yolla ortaya kt n reniyoruz. Yine Turan, bu kitaptan daha nce Neval Hanm'n ba ndan geen bir olay "Neval Anne" adyla kitapla trd n ifade ediyor. Uzayl ocuk Ulya Mardinde isimli kitaptaki Nevalin Gnl ba lkl blmde; farkl dil, din ve rktan oldu u vurgulanan Janet, Aram ve Yakup yk ba ki ileridir. Herbiri di erine tekidir. te yandan Nevalin Hatrlamak istemedi in kt anlardan sz etmeden geemeyece im onlar, kolayca unutuverme becerimi ok seviyorum (UUM: 26) cmlesi nemlidir. Buradan da insann istemedi i anlarn dilinde tutmamas gerekti i ve unutma cesaretinin getirdi i ferahlk vurgulanyor. Ulya, dnyadaki dostlarna duydu u zlem ve uzay ktphanesindeki bir kitap sayesinde tekrar Mardin'e gelir. Bu kez ayr dillere ve kltre sahip ama yreklerinin dilleri ayn olan, sevgiyi tanyan ve hayatlarn ona gre dzenleyen insanlarn maceralarna tank olur. Metnin devamnda ayrca Annem, nsan byynce o u eyi unutuyor, gnl n muntazam tutarsan ileriki gnlerde, bugnleri daha kolay anmsarsn diyor. (UUM: 24) cmlesinden, gnlk tutmann neminin de vurguland n gryoruz. Yine Mardinde, yerle ik kltre bak asndan, gelenek kavramnn hassasiyetinin gz nnde bulunduruldu u anla yor. Uzayl ocuk Ulya Mardinde adl kitapta ayn mekndaki farkl dinlerin arkada ve karde li inin alt iziliyor. ki arkada Janet ve Nevalin ayr dinlerde olmasna ra men, arkada l na nem verilmi tir. Nevalin aile bireylerinden biri namaz klarken, Janetin evinde Meryem Ana ikonu olmas, ayr dillerin yan sra farkl dinlere inanan insanlarn da bir arada uyumlu ve mutlu ya abilmelerinin anlatlmas asndan nemlidir. Kitapta ahmeran Efsanesi de yer almaktadr. ahmerann, sevdi i, korudu u bir insano lunun ihaneti sonucu ldrlmesine ra men, yine de ona iyilik yapmasn konu alan ahmeran Efsanesinin anlatm dikkat ekicidir. ahmeran Efsanesi, Anadoluda dilden dile dola p, e itli anlatmlara dn se de nesilden nesile aktarlmaktan vazgeilmemi tir. Turan, bu efsane yoluyla, okura iyilik ve ktllk arasndaki mcadele duygusunu sezdirmek ve mcadeleyi iyiler lehinde sonulandrarak, e itsel sonuca ula lmak istemi tir. ahmeran vb efsaneler ve son dnem Trk yazarlarnn gelenekle kurdu u ba yoluyla, yeni kurgulara olanak sa lamaktadr. Bir metinde nemli olan; yazarn ne sylemek istedi ini aklamak iin yorumlamak de il, Marksist bir bak la eseri incelemek ve yazarn syleyemediklerinin anlamn belirterek kendini ele veren ideolojiyi gn na karmaktr. (Moran, 2003: 69) Terry Eageletonun deyi le Ele tirinin i levi metnin tamamlanmam l iine yerle erek metni teorize etmek, metni kimli inin asl ilkesini meydana getiren bu sylenmemi lerin ideolojik gereklili ini aklamaktadr. (Eageleton ev:Tarmztopba , 1985: 111). Sonu olarak; Nuran Turann Uzayl ocuk Ulya Topkap Saraynda ve Uzayl ocuk Ulya Mardinde isimli kitaplar, yapsal ele tirinin nda, edebiyatn e zamanll iinde kendi ba larna ba msz birer yap olarak incelenmi ve bu yapy olu turan elerin birbirleriyle olan ba ntlar ve bu ba ntlarn i levlerinin saptanmasna al lm tr.
KISALTMALAR: (UUTS) : Uzayl ocuk Ulya Topkap Saraynda (2008) Turan, Nuran. stanbul: Erdem Yaynlar. (UUM) : Uzayl ocuk Ulya Mardinde (2009) Turan, Nuran. stanbul: Erdem Yaynlar.

KAYNAKA Moran, Berna (2003) Edebiyat Kuramlar ve Ele tiri. (11. Bask). stanbul: leti im Yaynlar. Aydn, Mehmet (2007) Dilbilim El Kitab. stanbul: 3F Yaynlar. Karakk, Suna (2004) Bir Meknsal Paradigma Olarak teki. E itim Bilim Toplum Dergisi, 2, 8, 77. Eageleton, Terry (1985) Ele tiri ve deoloji (evirenler: Esen Tarm- Serhat ztopba ). leti im Yaynlar.

391

ASLI DER N BYK TUZAK ADLI ESER N N OCUK EDEB YATININ TEMEL LKELER AISINDAN NCELENMES
Ar . Gr. Nuray KAYAD B Gazi niversitesi Gazi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm

zet ocu un her dnem fiziksel ihtiyalarnn yan sra birtakm ruhsal ihtiyalarnn da kar lanmas gerekir. Bu ihtiyacn kar lanmasnda en nemli etkenlerden biri edebiyattr. Edebiyat hayat ke fe yardm eder. ocuklarn hayat renmek iin yaznsal eserlere ihtiyac vardr. ocuk edebiyat, ocuklarn byme ve geli melerine, hayal, duygu, d nce ve duyarllklarna, zevklerine e ilirken e lenmelerine de katkda bulunmaktadr. ocuk edebiyatnda bir metin olu turulurken, hedef kitlenin alglama dzeyi, ruh dnyas, ilgi alan ve ya durumu gz nnde bulundurulmaldr. Her geli im srecinde ocuklarn okuyaca kitaplar ve trler de i im gstermektedir. Bu al mada, Trk ocuk edebiyat alanna son dnemde eser veren yazarlardan Asl Derin Byk Tuzak adl yaptnn ocuk edebiyat ilkelerine uygun olup olmad irdelenmi tir. al mada betimsel tarama yntemi kullanlm tr. Der, bu romannda ocuklar anadilinin insan ve toplum ya amndaki nemi zerine d nmeye yneltmektedir ve anadilinin yoksulla mas durumunda do acak tehlikeleri gereki bir bak asyla ele almaktadr. Eser, ocuklarda dil bilinci olu turmas bakmndan nemlidir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, ocuk edebiyatnn temel ilkeleri, ocuk edebiyatnn temel eleri.

Abstract The childs physical needs of each semester as well as in some spiritual needs must be cared. Literature is one of the most important factors in meeting this need. The literature helps to explore the life. The children need literature works to understand the life. While childrens literature cares childrens growth and development imagination, emotion, thought and sensibilities and tastes also contribute entertaining. When creating a text in children literature, the detection level of target audience the spirit world interest in status and age must be considered. The books and literature type that to be read by children in each process of developmentvaries. In this study it is discussed the book named Byk Tuzak written by one of the authors who works in the last period of Turkish childrens literature field whose name is Asl DER whether there is compliance with the principles. It is used the descriptive method of screening in this study. She leads the children to think about the importance of native language on human and community life and and he handles t with realistic point of view in case of impoverishment of the native language resulting a danger. Key Words: Childrens literature, basic principles of childrens literature, basic elements of childrens literature.

Giri E itim, insann btn ya am boyunca devam eden bir sretir, insan ya adka yeni eyler renmeye devam eder. zellikle ocukluk, e itimin en yo un ve etkin oldu u dnemdir. Bu dnemde verilen e itim, ocu a toplum iinde insanlarla uyum iinde ya ama becerisi kazandrmaya yneliktir. ocuklar, toplumlarn gelece i asndan son derece nemlidir. Bundan dolay ocuklar iin yazlan kitaplarn zenle ve dikkatle hazrlanm olmas gerekir. Her geli im srecinde ocuklarn okuyaca kitaplar ve trler de i im gstermektedir. Gelece i ynlendirecek olan ocuklarn hayata bak yeti kinlerden ok farkldr. Yeti kinlerin bu farkllklar zmseyerek ocuklar birey olarak kabul etmesi gerekmektedir. Bu adan ocuk edebiyat ocuklara ait bu farkllklarn ekillenmesinde ba lca etkendir. ocuk Edebiyat, e itim sistemimizin gndeminde olan, kendini srekli yenileyen geli tiren bir bilim daldr (Akbayr, 2005: 58). ocuk Edebiyat, usta yazarlar tarafndan zellikle ocuklar iin yazlm olan ve stn sanat nitelikleri ta yan eserlere verilen genel addr (O uzkan, 1987: 12). ocuk edebiyat, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr (Sever, 2008: 17). 393

Ylar ve Turan (2007: 228)a gre ocuk edebiyat, ocu un estetik-gzellik ihtiyacn kar lamay sa layan en nemli aralardan biridir. Edebiyat ocu u e lendirip ona yararl bilgiler vermekle beraber ocu un vaktini gzel geirmesini de sa lar. ocu un hayat tanmasna yardmc olur ve ona rehberlik eder. ocu un anadilinin geli mesine ve onun yaratc bir ruha sahip olmasna yardm eder. ocuk edebiyat, ocu un edebiyat gibi kavramlara gemi yzyllarda pek nem verilmemekte, genellikle yeti kinler iin retilen edebiyat rnlerinin ocuklarn ilgisini eken blmlerinin ocuk edebiyat malzemesi olarak kullanlmasnn yeterli olaca kabul edilmekte ve daha ok retici elere a rlk verilmekteydi (Meri, 1986: 307-323). a mzn getirdi i teknolojik yenilikler ve bilimsel geli meler artk ocuklarn her ya ta ve her dzeyde ilgi alanlarnn, alglama kapasitelerinin de i kenlik gsterdi ini ortaya karm tr. ocuk edebiyat disiplinler aras bir al ma alan hline gelmi tir (Yaln ve Ayta , 2005: 14). Sorgulayc, ele tirel ve yaratc d nme yetene ine sahip, sa lkl bir ki ili i olan bireyler yeti tirmek ocuk edebiyat rnlerinin i levlerindendir. Bu ba lamda ocuk edebiyat rnlerinin dayanmas gereken baz ilkeler vardr. Bu ilkeler; 1. Otoriter, tek bak al ve didaktik kitaplar, ocu un ele tirel d nme becerisini engelleyecektir. Bu yzden kitaplar, oklu bak asna sahip, anti otoriter, yazarn ocukla el ele tutu up dnyay birlikte ke fettikleri bir tarzda yazlmaldr (Dilidzgn,1996: 44-123). 2. ocuk, ya ad dnyadan, toplumdan ayr d nlemeyece ine gre ocuk edebiyat, ya amdan yola kmal, ya amda var olan her ey estetik, mizah ve fantezi ile birlikte ya amda oldu u gibi olaylarn ak iinde verilmelidir (Cengiz, 2000: 49). 3. ocu un anadilini kullanma ve renme becerisini geli tirmede okuma etkili oldu undan, ocuk kitaplarnda dil akc, cmle ve paragraf uzunluklar, kullanlan szckler ocu un geli imine ve szck da arc na uygun olmaldr (Cengiz, 2000: 49-97). 4. ocuk kitaplar, ocu un kendine nem verildi ini hissetmesini sa layacak d yap zelliklerine sahip olmaldr. Kitaplardaki resimler, metin ile i ie, metni aklayan ve tamamlayan niteli inin yannda estetik bir de er ta mal, ocu un alglama ve be eni dzeyine uygun olmal, kahramanlarn ba at zelliklerini, ruhsal durumlarn, geirdikleri fiziksel de i imleri yanstabildi i gibi, olayn geti i evrenin zelliklerine de uygun olmaldr (Sever, 2004). 5. Okuma ediminin ilk a amasnda okur, kitapta canlandrlan kurmaca dnyay gerek sanarak kitaptaki kahramanla zde im kurar. zellikle ilk retimin ilk yllarndaki ocuk, okuma ediminin ilk a amasndadr. Anlatlanlar gerek sanma e ilimindedir. Bu nedenle ocuk kitaplarnda verilmek istenen iletilerin ieri i ok nemlidir. ocuk kitaplar ocu a belli bir ideolojinin gr lerini yanstan nitelikte olmamaldr ( p iro lu, 1993: 48). 6. ocuk kitaplarnda kahramanlar, fiziksel ve ruhsal zellikleri ile abartya kalmadan iyi geli tirilmi olmal, ba kahraman devingen bir karakterde okurun zde im kurabilece i zelliklere sahip olmaldr. Ba kahramann kar la t sorunlar, okurun da kar la abilece i sorunlardan olmaldr. Ba kahraman sorunlarn zmek iin zm yollar arayan, ya ama ba l, sz ve eylemleriyle kitapta somutla abilmi olmaldr (Sever, 2002: 12). 7. Yazarn payla mak istedikleri ocu un ya amnda anlam bulabilmelidir. Demokratik ya amn ve ileti imin hem bireysel hem de toplumsal sorunlar zmedeki nemi ocu a sezdirilmelidir. Yeni ya antlar sunan ocuk eserleri, bu ya antlardan karmlar yapma sorumlulu unu ocu a brakmaldr (Sever, 2008: 199). 8. ocuk kitaplar okullardaki programlar destekleyici olmaldr. ocuklara ynelik hazrlanan eserlerin, e itim srecine katk sa layc nitelikte olmas gerekmektedir. Kitabn hangi ya grubuna hitap etti i gzetilmeli ve ieri in e itim programna uyumuna dikkat edilmelidir (Yaln ve Ayta , 2005: 50). ocuk edebiyatn yaplandran temel eler unlardr: Konu Karakter leti Dil ve Anlatm evre E itsel lkeler 394

al mann Amac Bu al mann amac, Trk ocuk edebiyat alanna son dnemde eser veren yazarlardan Asl Derin Byk Tuzak adl yaptnn ocuk edebiyat ilkelerine uygun olup olmad n irdelemek ve ilk retim rencilerine okutulabilirli ini belirlemektir. al mann nemi ocukta okuma sevgisi ve al kanl n kazandrmay sa layan ocuk kitaplarnn niteli ine gereken nem verilmelidir. nk ocuk, okuma sevgisi ve al kanl kazand lde okuyacak ve okuma kltrn geli tirecektir. Bu al mada, dnyann en byk ocuk ve genlik kitaplar organizasyonu olan Uluslararas ocuk Kitaplar Kurulunun (IBBY The International Board on Books for Young People) 2010 Onur Listesine aday gsterilen ve 8-12 ya grubu ocuklar iin nerilen Asl DERin Byk Tuzak adl roman ocuk edebiyatnn temel ilkeleri ynnden incelenmi olup, bu eserin belirtilen ya grubuna nerilebilir nitelikte olup olmad belirlenmi tir. al mann Yntemi Bu al mada betimsel tarama yntemi kullanlm tr. Betimsel ara trmalar, verilen bir durumu olabildi ince tam ve dikkatli bir ekilde tanmlar. E itim alanndaki ara trmada, en yaygn betimsel yntem tarama al masdr, nk ara trmaclar bireylerin gruplarn ya da fiziksel ortamlarn zeliklerini zetler (Bykztrk vd., 2009: 21). Asl Derin Byk Tuzak adl roman ocuk edebiyat ilkeleri asndan incelenmi ve ocuk edebiyat eleri asndan de erlendirilmi tir. Byk Tuzak Adl Romann ocuk Edebiyatn Yaplandran Temel eler Asndan ncelenmesi Kk Cad eroksun kinci Maceras Byk Tuzak adl roman Asl DER tarafndan yazlm tr. 2007 ylnda Gn Kitapl ndan kan roman 196 sayfadr ve Huban KORMAN tarafndan resimlenmi tir. Eser, dnyann en byk ocuk ve genlik kitaplar organizasyonu olan Uluslararas ocuk Kitaplar Kurulunun (IBBY The International Board on Books for Young People) 2010 Onur Listesine aday gsterilmi tir. Ayn kitap, IBBY Trkiye temsilcisi olan ocuk ve Genlik Yaynlar Derne i (GYD)nin Yln ocuk Kitaplar 2007 seiminde de Yln En yi ocuk Roman seilmi tir. ki ylda bir aklanan IBBY Onur Listesine, Trkiyeden ocuk ve Genlik Yaynlar Derne i son yllarda dzenli olarak aday neriyor. ocuk ve Genlik Yaynlar Derne i, Asl Deri Byk Tuzak adl kitabyla aday gsterme nedenini, romann toplumlar biimleyen, belirleyen, ya ayan bir olgu olarak dilin neminin daha iyi anla lmasna ve iselle tirilmesine katk sa layan bir tema evresinde zgn bir kurgu ve anlatmla kaleme almas olarak aklam tr (http://www.gunisigikitapligi.com). Konu: ocuk edebiyatnda konu, ocu u metnin anlam evrenine eken, kitapla ili kisini sa layan bir edir. Ele alnan konular, ocu un ilgi ve gereksinmeleriyle ili kilendirildi i lde nem kazanr (Sever, 2008: 119). Konuyu yaplandran okurun merak duygusunu canl tutan at malar, anlatm dzeninde e itli biimlerde grlebilir. Bu at malar u ekilde snflandrlabilir: Ki i - ki i at mas Ki inin kendisiyle olan at mas Ki i - do a at mas Ki i toplum at mas ocuk edebiyat rnlerindeki metinlerde, olaylar ve ki iler arasnda konunun sreci boyunca at ma ya anmas kanlmazdr. Bu at malar, yaznsal metnin kurgusunun do ru ve sa lam yaplandrlmasn sa layan elerdir (Sever, 2008: 128). Konunun yaplandrlmasn zayflatan eler; abartlm merak, rastlantsallk, duygusallktr. Yaznsal metinlerde merak ve heyecan esi, ocuk okuru metne eker. Ancak bu elerin zayf ya da abartl olmas, kurgunun inandrcl n ve ocuk okurun kitapla olan ba n olumsuz ynde etkiler. Bu nedenlerle olaylar yaplandran at malarn do ru ve yeterli bir ekilde kurgulanmas, nitelikli ocuk kitabnn olu turulmasnda nemli bir etkendir (Sever, 2008: 137). 395

Byk Tuzak adl eserde; Masallar lkesinde ya ayan eroks isimli kk bir cadnn ba ndan geen bir olay anlatlmaktadr. Milla adndaki kt niyetli bir prensin yapt by sonucu Masallar lkesindeki insanlar hzla szcklerini unutup ksa srede konu amaz hle gelmi lerdir. Prens Milla uydurdu u yalanla sulunun eroks oldu una Masallar lkesi halkn inandrr. eroks hem kamak hem de Pibo isimli farenin sarayn Ar iv Odasnda yedi i masal yeniden yazmak zorundadr. Her ey bu masal kitabn Pibonun yemesi ile ba lam tr. Fare Pibo, Prens Milla tarafndan kandrlm tr, nce karlar do rultusunda Masal kitabn yemi daha sonra ise byk bir pi manlk duymu tur. Pibo, duydu u vicdan azabndan dolay eroksa her eyi anlatm ve yardm etmi tir. eroks daha nce dnyaya gitmi ve birok masal toplayarak Masallar lkesine dnm tr. Bu sebepten Masallar lkesi kral Prens Hortim ncelikle Kk Cad eroksa durumu anlatm ve yardm istemi tir. Daha sonra Millann oyunlar sonucu Hortim de eroksu sulu olarak grm tr. eroksun annesi Sortin, Prenses Alina, Prenses Foreri, byc ra Borga bir sre sonra eroksun susuz oldu unu anlam lardr. eroks zorlu bir mcadele sonrasnda Ya l masalc Lutta, Puara ve Fare Pibonun yardmlar ile Szcklerin Masaln yazar ve lanet ortadan kalkar. Yeniden herkes konu maya ba lar ve Masallar lkesi eski mutlu gnlerine geri dner. Eserde ele alnan konu, iletinin anla lmasn kolayla tracak niteliktedir. Konu iyi kurgulanm , merak eleri iyi yerle tirilmi tir. eroksun masal yazp yazamayaca ve yazdktan sonra Ar iv Odasna brakp brakamayaca merak unsurunun doruk noktasna ula t blmlerdir. at ma unsurlarnda ki i-ki i at masnda eroks ve Millann at malar grlmektedir. eroks, byc ra Borga ve Prenses Alina arasnda at ma grlse de en belirgin ana at ma Kk Cad eroks ve Prens Milla arasndaki at madr. Ki inin kendiyle olan at masna eroksun Ya l Masalc Luttadan phelenip kendi iinde eki mesi rnek verilebilir. Ki i toplum at masnda ise Prens Millann Masallar lkesi halk ile at mas grlmektedir. Konu at malar asndan iyi yaplandrlm tr. Konunun yaplanmasn zayflatan elerden rastlantsallk, eserin fantastik zellikler ta masndan dolay n plana kmaktadr. Karakterler: Karakter, sanatnn yaratt ; duygu, d nce ve tutku ynleriyle geli tirdi i, gerek ya amdan da esinlenerek deneyimiyle, birikimiyle, kendine zg duyarl ile biimlendirdi i bir ki iliktir (Sever, 2008: 76). Eserde ba karakter Kk Cad erosktur. eroks, davran zellikleriyle ve konu malar yolu ile okuyucu tarafndan tannmaktadr. eroks dnyay gren tek caddr, lkesine dnyadan yeni masallar getirmi tir. ok kitap okuyan, fedakr, azimli, herkesle iyi anla an, kendinden nce toplumu d nen, zeki, yardmsever bir kz ocu udur. Prens Milla, Sesler lkesi prensidir, sesi ok gzeldir ve ok etkileyici bir konu maya sahiptir. Pek arkada olmayan, o unlukla kendi kendine konu an, oldu undan farkl grnen, herkesin gzn boyamaya al an, dzenbaz bir yapya sahiptir. Hem Sesler lkesinin hem de Masallar lkesinin kral olup dedesi Prens Artorann emelini gerekle tirmek istemektedir. Minik Fare Pibo, Ar iv Odasnda en nemli masal kitabnn ucunu yiyen, Prens Millann kandrd , sonradan yapt ndan pi man olan ve eroksun masal yazmas iin her trl yardm yapan faredir. Prenses Alina, Prens Hortim ve Prenses Forerinin kzdr. Kitap okumay ok sever, masal yazar. Prenses Alina, eroksun en yakn arkada dr. nat, abuk fkelenen ve szn saknmayan ama ayn zamanda duygusal bir ocuktur. Prens Hortim, Masallar lkesinin kraldr. Yemek yemeye ve keyfine ok d kndr. Prenses Forerinin e i ve Prenses Alinann babasdr. Prenses Foreri; sakin, gler yzldr ve sezgileri kuvvetlidir. Byc Timma, Masallar lkesinin ba bycsdr. Borga, Byc Timmann ra , deli dolu, akll, nazik bir ocuktur. eroks ve Prenses Alinann arkada ayn zamanda her ikisinin de k oldu u ocuktur. Ya l masalc Lutta, eski zamanlarda Masallar lkesinin ba masalcs olan, eroksun szcklerin masaln yazmas iin her trl fedakrl yapan ki idir. eroksun annesi Sortin, eroksa ok gvenen, ocu una destek olan bir annedir. Loran, eroksun babasdr ve Masal lkesinin saraynda kasadan sorumlu ki idir. Puara, Luttann dostudur, Prens Artora zamannda Masallar lkesinin en yksek tarihisi olan Puara masal yazmasnda eroksa evinin kaplarn aarak yardm eder. S rck Ku u, Prens Millann ajandr. Karakterlerin zellikleri bazen yazar tarafndan do rudan belirtilmi , zaman zaman konu malar ve davran lar yoluyla okuyucuya sezdirilmi tir. Karakter isimleri ilk anda yabanc isim izlenimi yaratmaktadr, fakat isimler yazarn karakterlere uygun grd ve seslerin duygu ile birle mesinden 396

olu an isimlerdir. Yazar, ocuklarda bir n yarg olu mamas iin zellikle karakterler iin Trk isimleri sememi tir. leti: leti (anad nce), yazarn okurla payla mak istedi i asl d ncedir (Sever, 2008: 140). ocuk kitaplarnda, ana d nce, ocu un kitab eline alp, iindeki olay ve durumlar bir kahraman gibi ya amaya ba lad andan itibaren onu epeevre ku atmaldr. Bu eserde anadilinin nemi ve dil kaybedilirse btn de erlerin yok olaca vurgulanmaktadr. Bir dilin milletin, lkenin temel ortak unsuru oldu u, dilimize sahip klmas gerekti i eserin ana iletisidir. Yazar bunu eserin e itli yerlerinde karakterlerin konu malar yoluyla da sezdirmeye al m tr. Prens Milla, Minik Fareyi ikna etmek iin yle sylyor: Uzatmadan syleyeyim. Sarayn Ar iv Odasna girip, lkemizin dilini saklayan byk masal yemeni istiyorum. Szckleriniz yok olunca size kendi dilimi retece im ve bylece Masallar lkesini ele geirip kendi vatanm olan Sesler lkesinin topraklarna kataca m. Merak etme sizin de yeni szckleriniz, yeni szcklerle yazd nz yeni masallarnz olacak. Seni yardmcm olarak en nemli greve getirece im: Yiyecek iecekten sorumlu saray muhafz olacaksn! Bundan byle herkes sana sayg duyacak. (Der, 2007: 37). Kk Cad eroks yazd masalda, birbirleriyle konu amayan bir lkenin insanlarn anlatrken de dilin nemini ve ileti imin insan davran larna nasl yansd n belirtmektedir: Ama bu insanlar sessizdiler. Birbirleriyle anla malarna yarayacak ortak dilleri yoktu. Duygularn anlatmak istediklerinde a zlarndan kveren tuhaf sesler d nda, anla mak iin bildikleri ba ka bir yol da yoktu. Bir araya geldiklerinde o unlukla, nce yumu ak ve sevecen sesler karrlar, gittike kar lkl sertle irler, en sonunda da birbirlerine lgnlar gibi ba rarak ayrlrlard. (Der, 2007: 97). Dilin zellikleri ve nemi yine eroksun u szleri ile belirtilmektedir: Yanlmyorsam, dili yaratan asl kaynak bizim duygularmz ve d ncelerimiz. dedi (Der, 2007: 98). Dilin, vatan ve millet iin nemi kitabn e itli yerlerinde aka belirtilmi tir: Alina, szckler bu hzla kaybolmaya devam eder ve insanlar tamamen konu amaz hle gelirse, Masal lkesi yalnzca eski masallarda geen bir ad olarak kalacak diye d nd deh etle. Bir yolunu bulup engel olmazlarsa, Prens Milla yaratt yeni dil ve yeni ya am tarzyla gemi lerini btnyle silip yok edecekti. (Der, 2007: 130). ldrm gibi birbirine ba ran insanlarn tek sknts konu mamalar de ildi. nsanlar szcklerle birlikte ayn zamanda, yllardr sahip olduklar al kanlklarn ve ya antlarnn da ellerinin arasndan kayp gitti ini gryordu. (Der, 2007: 131). Puara: Yanl d nyorsun. Bu topraklar yzyllardr masal anlatan, masal yazan halklar barndrr. Bu lkede tek bir szck bile ok de erlidir. nk tek bir szck anlatlan masal btnyle de i tiriverir. Unutma masallar ancak szckler bir araya gelince ortaya kar. Szckler kaybolursa masallar da yok olur. (Der, 2007: 145). Masal, Her szc n yalnzca sizi ve size ait olan de erli bir duyguyu ya da bir d nceyi ta d n sakn unutmayn. Unutmayn ve hep byle mutlu ya ayn. (Der, 2007: 172) szleri ile son bulmaktadr. Puara yazd bir iirde anadilinin nemini ak bir ekilde belirtmektedir: Anadilini, sesini, hatta Masaln da alnca elinden Bayramn yok edip ne eni sndrnce Kzgnlk ve sknt reklenince yzne Oyunlarn unutup, dostluklarndan olunca rensen de yeni bir dil, anlayacaksn Seni sen yapan kendi szcklerindir. (Der, 2007: 149-150). 397 eroks

Dil de i meye ba laynca ya da kaybedilince ya antlar, kltr, gelenek grenek de de i iyor kaybediliyor. Temel ileti bu iirle ocuklara sezdirilmektedir. Dil ve Anlatm: ocuk kitaplarnn ocu a gre olmasn belirleyen en nemli zelli i dili ve anlatmdr. ocuk edebiyat rnleri ocu a gre durumlar olu turarak Trkenin anlatm gcn yanstr, sz varl nn elerini rneklendirir (Sever, 2008: 145). Bu eserde akc, srkleyici bir dil kullanlm tr. Szckler, paragraflar, slp 8-12 ya grubundaki ocuklarn seviyesine uygundur. Baz szckler ocu un yeni renece i szcklerdir. ocuk metin iinde grd bilmedi i szckleri tespit edip anlamlarn renecektir ve sz da arc zenginle ecektir. Eserde geen bu durumdaki szcklere birka rnek verebiliriz: reklenme: Lutta, minik farenin ba n ok arken eroks, ya l masalcnn yzne reklenen endi eyi grd. (Der, 2007: 38). volta atmak: Minik fare ne yapaca n bilmeden odann iinde bir sre volta att. (Der, 2007: 93). ap p kalmak: Grdklerine anlam veremedi, ap p kald. (Der, 2007: 122). dzenbaz, gz boyamak: Prens Milla oldu undan farkl grnen ve herkesin gzn boyamay iyi bilen bir dzenbazd. (Der, 2007: 130). deh et: Alina, Szckler bu hzla kaybolmaya devam eder ve insanlar tamamen konu amaz hle gelirse, Masal lkesi yalnzca eski masallarda geen bir ad olarak kalacak. diye d nd deh etle. (Der, 2007: 130). khne, ini: Ortadaki byk khne ini sobann evresinde birbirinden khne koltuklar, krk dkk masalar vard. (Der, 2007: 186). koku mu : Koku mu d ncelerinizi aman hi brakmayn. (Der, 2007: 192). evre: ocuk; okudu u kitaptaki karakterleri ya adklar toplumun, kltrn, evrenin zellikleri ile daha net de erlendirebilir, tanyabilir. Saray, sarayn taht odas, eroksun sakland kk oda, saraydaki di er odalar, orman, ya l masalc Luttann kulbesi, Puarann ormandaki a a evi eserdeki olaylarn geti i ortamlardr. Bu eserdeki evre zellikleri ayrntl bir ekilde tasvir edilmi , okuyucunun zihninde daha kolay canlandrmas sa lanm tr. E itsel Unsurlar: ocuk edebiyat yaptlarnn, ocu un geli imine istenilen katklar sa layabilmesi iin birtakm zellikleri ta mas gerekir. Kitaplar; ocu a, insan zayf ve gl ynleriyle tantmal; ocu a kavratlmak istenen ana d nceyi bir ibret biiminde vermeyip, bunu sezdirmeli; ocu un ele tiri yetene ini geli tirmeli, giri imcili ine katk sa lamal; duygu, d nce ve hayal gcn geli tirici biimde kaleme alnm olmal; iddet eleri iermemeli; ocukta estetik bir duyarlk geli tirmeli; ocuklarda grsel ve dilsel duyarlk geli tirme amacna ynelik olarak, ocu un do asna ve geli im evrelerine uygun bir yakla mla, yaparak ya ayarak retme ve renme anlay n yanstmal; her trl n yargdan, siyas ve din telkinlerden btnyle arndrlm olmaldr (Sever, 1995: 15; 2002: 25). Bu eserde, Kk Cad eroksun da nemli bir zelli i olarak ok kitap okuma zerinde duruluyor, ocuklar kitap okumaya ynlendiriliyor. Kitap okumann nemi Luttann u szleri ile de belirtiliyor: ok okumalsn dedi son derece ciddi bir sesle ya l masalc Lutta. Bak szckler kaybolmaya ba lad. Hem sand ndan byk bir hzla yok olacaklar. Okumalsn, eroks. Okumal ve kendi szcklerinin yok olmasn engellemelisin. Benim gzlerim artk iyi grmyor, o yzden senin kadar ansl de ilim. Okuyamyorum ve szcklerin uup gitmesine, konu tu um dilin kaybolmasna aresizce boyun e mek zorundaym. Ama sen okumalsn! Szcklerin pe ini brakmamal ve masal yeniden yazmalsn. (Der, 2007: 56). 398

Fare Piboya eroks ve Lutta isim veriyorlar, farenin zelliklerini yanstacak isim bulmaya al yorlar. Burada ocuklara, eski Trk geleneklerinde ki ilerin yaptklar i lere ya da becerilerine gre isim almalar sezdirilmektedir. Farenin kendi karlar iin yanl bir ey yapmas (masal kitabn yemesi) ve bu hatasndan dolay ok pi man olmas, hatasn telafi etmek iin abalamas ve bir daha byle bir yanl a d meyece ine dair sz vermesi ocuklara bencil olmamak gerekti i ynnde e itici ve ynlendirici mesajlar vermektedir. eroks ve Alinann Borga yznden kskanlk yapp yersiz yere ksmeleri ve sonra yaptklarnn yanl oldu unu anlayp bar malar dostlu un nemini vurgulamas asndan nemlidir. Sonu Byk Tuzak adl bu eser, fantastik unsurlar olan bir romandr. 2000li yllardan ba lamak zere tm dnyay saran Yzklerin Efendisi ve Harry Potter lgnl fantastik edebiyatn ve dolaysyla fantastik ocuk edebiyatnn okur kitlesini bir anda artrm tr ve Yzklerin Efendisi ile Harry Potter gibi fantastik eserler gerek kendi ilerinde gerekse de kendi rnekleri d nda merkez konumuna gemi lerdir. leti im aralar ve teknolojinin ba dndrc ilerlemesi de er yarglarn, duygular, d nceleri, gr leri iten ie etkilemekte ve de i tirmektedir. lkemizde de farkl aray lar sonucunda fantastik eserlere bir yneli vardr. Bu yabanc eserlerin yerine kendi zgn fantastik eserlerimizin yazlmas ve ortaya konmas asndan Byk Tuzak nemli bir eserdir. Eserde, ocu un anadilini kullanma ve renme becerisini geli tirme asndan bakld nda, dilin akc, cmle ve paragraf uzunluklarnn, kullanlan szcklerin ocu un geli imine ve szck da arc na uygun oldu u grlmektedir. Eser fantastik zellikler ta d iin gerek hayattan farkl unsurlar iermektedir, fakat ocuklar yanl ynlendirecek gerekst durumlar sz konusu de ildir. Eser belirtilen ya grubuna hitap etmektedir. Trkenin kt ve yanl kullanmyla mcadele eden e itimcilerimiz rencilerini, anadillerini do ru ve etkili kullanmaya zendirmek iin, rtl ama gl bir ileti ieren bu kitaptan etkin olarak yararlanabileceklerdir. Anadil, szckler, ileti im, sorumluluk stlenmek, yk yazmak, kitap okumak, dillerin do u u, dayan ma unsurlarna de inen bu eser de erlerimiz, birey ve toplum temalar ierisinde rencilere nerilmeli ve okutulmaldr.

KAYNAKA Akbayr, Sddk (2005) ocuk Edebiyat Derslerine Ynelik Hazrlanan Kaynak Kitaplarn Yntem ve rnek Seimi Asndan ncelenmesi. Hece Dergisi ocuk Edebiyat zel Says, Eyll, 2005. Bykztrk, ener vd. (2009) Bilimsel Ara trma Yntemleri. Ankara: Pegem A Yaynclk. Cengiz, Glsm (2000) Yazar Gzyle ocuk Edebiyat. stanbul: a da Ya am Destekleme Derne i. Der, Asl (2007) Byk Tuzak. stanbul: Gn Kitapl . Dilidzgn, Selahatin (1996) a da ocuk Yazn. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. p iro lu, Zehra (1993) Okumay renme. -Yaratc Toplum Yolunda a da E itim-. a da Ya am Destekleme Derne i Yaynlar 1, stanbul: Cem Yaynevi. Meri, Cemil (1986) ocuk Edebiyat. Kltrden rfana, stanbul: nsan Yaynlar. O uzkan, Ferhan (1987) Dnya ocuk Edebiyatnn Ana izgileri. ocuk Edebiyat Yll . stanbul: Gkyz Yaynlar. Sever, Sedat (1995) ocuk Kitaplarnda Bulunmas Gereken Yapsal ve E itsel zellikler. ABECE E itim, Ekin ve Sanat Dergisi. 107, 1415. Sever, Sedat (2002) ocuk, Yazn ve Ya am. ABECE E itim ve Ekin Dergisi. (191),13. Sever, Sedat (2004) Anadili Ediniminde ocuk Kitaplarnn levi. oluk ocuk Dergisi, (36),14,15.

Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. Yaln, A. ve Ayta , G. (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Ylar, ., Turan, L., vd. (2007) ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem A Yaynclk. [evirimii]: http://www.gunisigikitapligi.com/scripts/bhaberdetay.asp?sira=1000 adresinden 26.04.2011 tarihinde alnm tr.

399

LET VE KAVRAMLARIN VER L YNYLE "DA LARCA OCUKLARDA" D Z S NDE YER ALAN; LKOKUL 1'DEK , OKULUMUZ 2'DEK , OKULUMUZ 3'TEK K TAPLARIYLA LG L B R DE ERLEND RME
Yrd. Do. Dr. brahim KIBRIS Abant zzet Baysal niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm

zet Da larca, bu al maya konu olan kitaplarnda, 6-8 ya aras ocuklarn gzyle okulu, ders kitaplarndaki bilgileri ve Atatrk yorumlar. zellikle, zihin ve dil geli imi ynyle somut i lemler basama nda bulunan ocuklara, onlarn olay ve olgulara bak yla bu eleri aktarmaya al r. al mamda Da larcann bu iir kitabnda, onun, didaktik bir sluptan uzak iyi ve gzel iir anlay yla, hangi ileti, kavram ve terimleri nasl aktard belirtilmeye al lm tr. Anahtar Szckler: leti, kavram, terim, do rudan aktarma, dolayl aktarma, ocuk iiri.

Abstract Da larca, in his boks examined in this study, comments on school, the information in course books and Atatrk from the viewpoints of children aged 6-8. He tries to convey these aspects to children who are cognitively and linguistically at the concrete operations level by making we of their way of looking at things and events. In this study I have tried to present how Da larca puts which messages, concepts and terms across in his three works of poetry in a style far from didactic that reflects his understanding of a good poem.

a. Giri Trk ocuk edebiyat kapsamnda ocuklar iin yazlan ilk iirler didaktik- retici bir niyetle yazlm tr. Bu amala yazlm iir kitaplarndan ilki air Nabinin (1642-1712) o luna t vermek amacyla yazm oldu u Hayriye, ikincisi de Smblzade Vehbi'nin; (do umu 1809) yine o luna verdi i ahlk ve grg derslerini ieren Ltfiyedir (Gk en, 1985: 15). Trk edebiyatnda, ba langtaki eviri iirler bir yana, ocu un dnyasna inilerek yazlan iirler Tanzimat Edebiyat dneminde yazlm tr. zellikle Fransz airi La Fontaineden etkilenerek e itici fabllar yazan bu airler inasi (1826-1869), Recaizade Mahmut Ekrem (1847-1914), Ahmet Mithat Efendi (1844-1912) ve Muallim Naci (1850-1893)dir. Ancak bu kitaplarn ortak zelli i iirsel bir kaygyla yazlmaktan ok, iirin ritim, uyak gibi zellikleri nedeniyle aklda kalc olma zelli inden yararlanarak istenilen duygu ve d ncelerin kazandrlmasnda iirin bir ara olarak kullanlmak istenmesidir. Daha sonra kinci Me rutiyet'le birlikte ortaya kan yeni bir toplum yaratma hevesi, Trk edebiyatnda ocuk edebiyatyla ilgili a da gr ve nerilerin ya ama geirilmesine ortam hazrlam tr. Ali Nusret (1874-1919) uray- mmet adl gazetede ilk kez ocuk edebiyatnn nemini vurgulayan bir yaz yazm tr (1908). Dnemin tannm e itimcilerinden Sat Bey (1881-1869) de Tedrisat- ptidaiyeMecmuasnn bir saysnda okul a ocuklar iin mzik ve ocuk edebiyat rnlerinin gereklili ini ak bir dille belirtmi tir. Bu konudaki tart malarn giderek yo unla masyla birlikte, nce iir alannda ocuklara zg pek ok rn verilmi tir. brahim Alattin Gvsa (1889-1949 (ocuk iirleri), Ali Ulvi Elve (1881-1975, (ocuklara Ne ideler) ve Tevfik Fikret (1867-1915,( ermin 1914) Siracettin Hasrco lu (1877-1937) ocuk iirleri, Fuat Kprl (1890-1966) Mektep iirleri (1918), Ali Ekrem Bolayr ocuk iirleri (1917) ve iir Demeti adl kitaplarn bu dnemde yazm lardr. Ayrca Aka Gndz, Ahmet Cevat Emre, Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Orta, Enis Behi Koryrek de ocuklar iin iir yazm ozanlarmz arasndadr.

401

Cumhuriyet dnemi ba larndaysa gen yazarlardan Hasan Ali Ycel, Mehmet Faruk Grtunca ve Mehmet Necati ngay da ocuklar iin iir yazm lardr. Bu ozanlara ek olarak, retmen-e itimci ozanlardan; smail Hakk Sunat (1900-1961), smail Hakk Talas (1909-1978), Vasfi Mahir Kocatrk (1907-1961), Ahmet Kutsi Tecer (1901-1967), brahim Zeki Burdurlunun adlar da saylabilir. Yukarda da belirtildi i gibi, yazlan iirler genellikle ocuklarn a zndan sylenen, didaktik retici nitelikli, biim ve ierik olarak iir sanatnn gerektirdi i z ve estetikten yoksun, tekerleme ve mani benzeri iirlerdir. Ancak 1940'l yllardan sonra ocuk iirlerinde konular giderek zenginle mi , bykler iin yazlan iirlerdeki ynelim ve geli meler -rne in iirde heceden serbest iire geilmesi, her eyin, her durumun iire konu olarak girmesi- daha sonraki dnemde ocuklar iin iir yazan ozanlar etkilemi tir. Bu dnemde ocuk iirinde en nemli atlm Fazl Hsn Da larca tarafndan gerekle tirilmi tir. Da larca 1967 ylndan sonra birbiri ardna yazm oldu u Ku Ayak (1967), Yzk Parma ( l974), Gne i Do duran (1977), Yazlar Seven Ay ( 1977), Yaramaz Szckler (1977), Gz Masal (1979), Balina ile Mandalina (1977) gibi kitaplaryla Trk ocuk iirini yukarda sz edilen iirsellikten uzak olma zelli inden kurtarm tr. Yine 1940l yllarn sonuna do ru Orhan Veli Kank da yeni bir biemle La Fontaine'den ve Nasrettin Hocadan iki kitaplk dzenleme ve eviri yapm tr (1948). Bylece ocuk iirleri retici olma dzleminde kalsa da tekerleme ve mani tarzndaki biiminden byk lde kurtulmu tur. 1. Kapsam Bu al ma evren olarak Fazl Hsn Da larcann ocuklarda dizisinde yer alan iirlerde egemen olan, ocu a gre, ama iirsellikten dn verilmemeye al larak yazlm iirlerden yola klarak hazrlanm , ba lkta ad geen iir kitabn rneklem olarak ele alnd bir al madr. 2. Ama Giri blmnde de belirtildi i zere, Trk ocuk yaznnda ocuklar iin iir yazan airler, genel olarak, reticili in a r bast , iirselli in l ve uyaklarla sa lanmaya al ld bir tutum iinde olmu lardr. Fazl Hsn Da larca bu tutumun kar snda olmu , Trk ocuk iirine bir yenilik getirmeye al m tr. Bu al mann amac, Da larcann bu tutumuna ynelik saptamalarda bulunmak ve bylece ocuklar iin iir yazmay d nen gen airlere bu ynde bir bak as kazandrmaktr. 3. Snrllklar Bu al ma, bir sempozyum iin hazrlanm olmas nedeniyle, Da larcann iir kitabndaki ileti, kavram ve terimlerin nasl aktarld yla snrldr. Metin uzunlu u da yine, sempozyum dzenleme kurulunun belirtti i sayfa says gz nne alnarak snrl tutulmu tur. 4. Yntem Bu al ma iin, ad geen kitaplar nce yukarda belirtilen varsaymlar do rultusunda tarand. Belirlenen zellikler, tarama srasnda da elde edilen yeni zelliklerle zenginle tirilerek hem ileti, kavram ve terimlerin nasl aktarld hem de hem de bu ileti, kavram ve terimlerin okuyuculara kazandracaklar beceriler asndan snflandrlmas yapld. Elde edilen bulgularn yorumlanmasyla da al ma son buldu. b. Bulgular ve Yorum Anahtar szckler arasnda yer alan ileti, kavram ve terim szckleriyle ne denilmek istendi inin bilinmesi asndan bu szcklerin tanmlanmasnda yarar vardr: leti: letmek eyleminden yaplma bir ad olan ileti Trk Dil Kurumunun Byk Trke Szlknde yle tanmlanr: Bir kaynaktan alcya ula trlmak istenen duygu, d nce ve becerileri ieren eyler, yaz veya szle verilen, gnderilen bilgi, mesaj (TDK, 2005: 954). Kavram: Kavram da yine TDK, 2005te yle tanmlanr: Bir nesnenin veya d ncenin zihindeki soyut ve genel tasarm, mefhum, konsept (TDK, 2005: 1111). Terim: 1. Bir bilim, sanat, meslek dalyla veya bir konu ile ilgili zel ve belirli bir kavram kar layan kelime, stlah (TDK, 2005: 1959).

402

Okuyucuya Verilmek stenen leti, Kavram ve Terimlerin Snflandrlmas ncelenen kitaplarda yer alan iletiler 3 grup hlinde belirtilmeye al lm tr. Bunlar; de er verme, nemini duyma/hissetme biimindeki Duyu sal iletiler, bilgi aktarma ve bilinmesi istendi i iletiler iin Bili sel iletiler ve bir davran yapma, yerine getirmeyle ilgili Devini sel iletilerdir. Baz iirlerdeyse iletiler iki zelli i birden iinde barndrmaktadr. Bunlar da Tablo 1de grlece i zere; Duyu salBili sel nitelikli iletiler, Duyu sal-Devini sel nitelikli iletiler, Bili sel-Devini sel nitelikli iletiler olarak belirtilmi tir. Bu iirlerde rne in bir durum ya da bilginin hem duyu sal olarak yerine getirilmesinin gereklili i hem de bili sel bilinmesinin gereklili i vurgulanmaktadr. Kimilerinde duyu sal olarak renilen bir duruma gre ya da bilgi olarak bilinen bir duruma gre davranlmas istendi inden onlar da Tablo 1de 5 ve 6 numaral ba lklar hlinde belirtilmi tir.

Tablo 1: Okuyucuya Verilmek stenen leti, Kavram ve Terimler

Toplam iir LET LER (Niteliklerine Gre) Kitaplar 5. Duyu sal-Devini sel Nitelikli letiler 6. Bili sel-Devini sel Nitelikli letiler 1. Duyu sal Nitelikli letiler 2. Bili sel Nitelikli letiler 3. Devini sel Nitelikli letiler 4. Duyu sal-Bili sel Nitelikli letiler

Kavramlar

Terimler

lkokul 1deki

20

Okulumuz 2deki

22

17

39

Okulumuz 3deki

22

11

22

37

5 Kitap, harita, say, ad, g slk 3 Sava , zgrlk, Mustafa Kemal (Kurtarc) 6 Gvde,g, yurtsever, dere, ay, say

14 Silindir, gndnm de irmi/daire, benek, Samanyolu, kp, ember, bykay, kkay, demirkazk, arpma, arpan, byk, kk

a. lkokul 1deki: 35 iir bulunan bu kitapta ocuk okurlara aktarlmak istenen iletilerin o unlu u duyu sal (7) ve bili sel nitelikli (6) iletilerden olu maktadr. Da larca duyu sal nitelikli iletilerini sundu u okurlarndan bu iletilere gre davranmalarn da ister. Bu nedenle kitapta duyusal devini sel nitelikli iletisi olan 5 iir bulunmaktadr. Kitaptaki iirlerden 2sinde de duyu sal bili sel nitelikli iletinin sunuldu u iir bulunmaktadr. Kitaptaki iirlerin bir ksmndaysa (15) belli bir ileti olmadan, yalnzca okula yeni ba lam bir ocu un gzlemlerine yer verilmi tir. b. Okulumuz 2deki: ki blm hlinde sunulmu olan kitapta toplam 39 iir bulunmaktadr. Atatrk temasnn i lendi i bu iirlerin 22si yalnzca duyu sal, 17si de duyu sal bili sel nitelikli iletilerin aktarlmaya al ld iirlerdir. Saylardan da anla laca zere kitapta rencilere Atatrkn kim oldu u, bykl nn nereden geldi i, onun neden sevilmesi gerekti i hem duyu sal hem de bili sel iletilerle anlatlmaya al lmaktadr. Kitapta belirtilen kavramlar da (sava , zgrlk) Atatrkn ki ili inin anlatlmasnda gerekti i iin kullanlm olabilir. c. Okulumuz 3teki:Kitapta bulunan 37 iirde toplam olarak 57 ileti bulunmaktadr. Bunlardan 22si bili sel, 22si bili sel devini sel, 11i duyu sal bili sel, 1i duyu sal, 1i de duyu sal devini sel nitelikli iletilerdir. Grld gibi iletiler byk o unluk olarak bili sel niteliklidir. Bunlar ya yalnzca bili sel (22) ya da bir ynyle bili sel, bir ynyle de devini sel ve duyu sal iletilerdir. Yalnzca birinde duyu sal nitelikli bir ileti dile getirilmektedir. Bu hliyle ad geen iir kitab okuyucularna belli bilgileri aktarmaya ynelik, genel kltr vermeyi amalayan iirlerden olu maktadr denilebilir. Bu nedenle kavram (6) ve terimlerin (14) says da teki kitaplara gre olduka fazladr. 403

2. ncelenen Kitaplardan Seilmi rnekler a. lkokul 1deki: Kitap, okula yeni ba layan bir ocu un, ilk gnnden ba layarak, okulda grdklerinin anlatld 35 iirden olu ur. lk iir, kitaba dhil olmayan Yln Trks adl iirdir. Ancak Da larca ocuklara bu iirde iirsel bir ifade yerine do rudan seslenir. Onlara ABCdeki sesli ve sessiz harflerle ilgili zellikler anlatr. nk daha okula yeni ba lam lardr. Harflerin ekillerini bile tanmyorlardr: 8 tanedir seslilerimiz -Harfleri tanyn ocuklar Yars kaln yars ince Trk syler gibi a znzla siz Kaln ya da ince seslendirirler Bir blm sesli bu izgilerin Sessizlerin yanlarna gelince Bir blm sessiz AIOU Sesliler ses verendir () Sessizler ses alan (Da larca, 1993: 7) Alamad m? Sylenemez okunamaz kalan lkokul 1deki adl kitapta iletinin do rudan aktarld ba ka bir iir de kitabn son iiri olan Yeryz adl iirdir. Bu iirde de ocuklara duvarda asl duran haritann ne oldu u, neleri iinde bulundurdu u ocuka bir anlatmla, yine, her eyi arayp soran merakl bir ocu un a zndan aktarlmaya al lr. Da larca bylece harita kavramn birinci snf ocu una anlatmaya al r: Portakal m limon mu mandalina m Ada dediklerimiz Yanda incecik kavun dilimleri var Sar m sar (Da larca, 1993: 66- 67)

Bu ne Duvarda asl duran Boyal izgiler sa dan sola Boyal izgiler yukardan a a Boyal izgilerle rtlm t dev yuvarlak

Kitapta yer alan iirlerde iletiler genel olarak zde le tirme/benzetme, ki ile tirme, gzel nedenleme ve merakl bir ocu un sordu u ve yantlarn da yine kendisinin verdi i bilmezlikten gelme yoluyla aktarlmaktadr. rne in ilk gn okula giden ocuk okulu ve snfn yle anlatr: A zm klm ha Parmaklarm uzam Baba m annemi ha retmenin sesi Ne yapar a lar m ha ok susaynca ocuklar (Da larca, 1993: 13)

lk Gn lk Oturum Bu ha Okul dedikleri Bayram m ha Pencereler bayrak Kzarlar m ha Uyusam

Ayn ocuk okulunu ve snfn hayranlkla izler ve grdklerini baz zelliklerini de dikkate alarak anne ve babasna benzetir. rne in, okulu genel olarak babasna, sralarda oturmay, yazlar silip dzeltti i silgisini, retmenini dinlemesini annesine benzetir. Bulduklarm adl iir, bu ynyle ili kilerin ok iyi kuruldu u bir iirdir: Okul babaya benziyor eri girmek Anneye Kitap babaya benziyor Defter Anneye Kalem babaya benziyor Silgi Anneye Okuma babaya benziyor Yazmak Anneye Tahtaya bakmam babaya benziyor retmeni dinlemem Anneye (Da larca, 1993: 25) 404

Ayn ocuk, okula ba layp kendisini bym olarak hissettike kendisini artk masal a ocu u olarak grmeyip masallardan d ar km biri olarak grr. Yine evresinde grd pek ok eyi kendine gre gzel nedenlemeler biiminde yorumlayp daha ok bildi i ve sevdi i ba ka varlklarla somutla trr: Penceremi uyandrd n Masmavi gk annenin Artk antam var benim Artk g sl m var benim Masallardan d ar kabilirim artk te lkokullar da bir anne ocuklar Ba ka pencereleri Bu annenin (Da larca, 1993: 34)

Masallardan D ar kt m Evet annedir gkyz Pencereler ocuklar gkyznn O karanlksa Hepsi Birer kk karanlk O ya murludur ya Hepsi Birer kk ya mur te mani oluverir birdenbire Hemen anlarm

Ayann retmene Syledi i iirindeyse yine d nen, soran ve ara tran ocuk arkada larnn retmenlerini daha iyi dinlemeleri iin, onlara adeta byklerinin dediklerini saygyla dinleyen ve bylece hep byyen bir iek rnek gsterilir. Bylece sevimli bir varl a benzetilen ocuklara dinlemenin nemiyle ilgili duyu sal bir ileti aktarlmaya al lr. iekte byr nk iek Konu madan Susa susa Byr nk (Da larca, 1993: 34)

Konu urken mi Byr ocuklar Susarken mi Buldum Kar mdaki saksya bakar bakmaz Susarken Byr ocuklar

Okulda Uyanmak adl iirdeyse birle erek yan yana gelen harfleri kendilerini uyandran bir ocuk olarak ki ile tirilir. Yan yana gelerek szckleri olu turan harfler szckleri de il, ocuklar okumalar iin uyandrrlar. Bylece okumann insan uyandrd , bilgisizli ini gidermeyle ilgili deyimsel anlamna da vurgu yaplm olur: Harfler Yan yana gelirken Szckleri uyandrr Dedi retmenimiz Szckler yan yana gelirken Uyandrr ocuklar Szckler Yan yana gelirken Kimi uyandrr diye sordu Yantlad kendi retmenimiz: Szckler yan yana gelirken Uyandrr ocuklar (Da larca, 1993: 45)

b. Okulumuz 2deki: Kitap iki blmden olu ur. lk blm 20 iirden olu an Okulumuz 2deki; ikinci blm de 19 iirden olu an Kanatlarda adn ta r. iirler genel olarak Atatrk temaldr. Atatrk, gerekti inde ikinci snfta okuyan; dnyay ke fetmeye al an zeki ve dikkatli bir ocu un a zndan anlatlr. Atatrk, duvarda bir portre olarak, yalnzca soyut varl yla de il, somut varl yla da snftadr. Ona bir arkada , bir koruyucusu ve retmeni olarak yardm eder. devlerini yaparken bile onunladr. Onun ba arlarn grdke sevinir, kvan/gurur duyar. nk ona layk bir Trk Genci olacaktr:

405

Konu mamz Gn gelince yavrum Ne olacaksn Dedi annem glerek

Ey Trk Genci Olaca m byr bymez Dedim anneme (Da larca, 1999 a: 33)

Bylece iiri okuyacak olan rencilere Atatrkn Ey Trk Genli i! diye ba layan sylevindeki ba ka iletiler de hatrlatlm olur. iir kahraman renci dersini ok iyi dinler. nk ki ile tirilen sralar, herkes evine gittikten sonra kimin retmeni dinlemedi ini, kimin gizlice ba ka eylerle u ra t n birbirlerine anlatrlar. rencinin korkusu da snfta anlatlanlarn Atatrk tarafndan duyulaca dr. Bu nedenle de retmenini dinlemezlik edemez: Korku Biz eve gidince Birbiriyle konu urmu Brakt mz sralar Kimin retmeni dinlemedi ini Gizlice resim yapt n kimin Anlatrlarm birbirlerine Ya duyarsa Atatrk (Da larca, 1999 a: 25)

Dersi iyi dinlemenin kar l da Arma andr. Kim retmenin sordu unu bilirse, yaramazlk yapmazsa Atatrkn glmseyi iyle dllendirilecektir. Hangimiz bilse retmenin sordu unu Hangimiz Yaramazlk yapmasa Yava a, ona dnyor Yz Ona glmsyor yz (Da larca, 1999 a: 25)

Da larca ocuka bir duyarllkla rencilere duyu sal ve devini sel nitelikli iletilerini aktarmaya al r. Bylece 2. snf rencisi olan ve iirleri syleyen ocuk Atatrkn istedi i bir ocuk olma yolunda ilerleyecektir. Okuma-yazma rendi ine bile, en ok Atatrkn adn yazmay becerebildi i iin sevinecek, adeta yreklenecektir: Yreklenmek Niye korkacakm m harflerden Onlarla Okuyorum i te Atatrkn adn Tek tek seviyorum hepsini Onlarla Yazyorum su ier gibi kolay Adn Atatrkn (Da larca; 1999 a:15)

Ayn ocuk, bu gvenle yurduna ba kalarnn zarar veremeyece ine inanr. nk ok sevdi i Atatrkle kendisini zde le tirmi , ondan g alm tr. Bu durum da Verir mi adl iirde u dizelerle dile getirilir: Da ba n duman alm ha Hayr Kimmi duman? Verir mi Atatrk Da ba n Dumana (Da larca, 1999 a: 22)

Kitapta yer alan iletiler genel olarak duyu sal niteliklidir. Yaptklaryla Atatrkn sevilmesi gerekti i, onun Trk ulusu ve insanlk iin bir de er oldu unun ocuklarca kavranmas gerekti i yer yer bili sel ve devini sel eler de katlarak dile getirilmeye al lr. c. Okulumuz 3teki: Kitapta 38 iir bulunmaktadr. iirler genel olarak, bir ksm kafasnda birtakm sorunlar beliren, somut i lemler dnemi bir ocu un a zndan, bir ksm da airin a zndan 406

aktarlr. iirler ocuklara birtakm kavram ve terimlerin anlatlmaya al ld , bili sel nitelikli retici iirlerdir. air, bir ocuk gzyle, bilmezli in arkasna gizlenerek, ilgili kavram ve sorunun anlamn ocu un ya antsna yansyan ynleriyle sezdirmeye bylece bu kavram ve terimleri ocuklarn kafasnda somutla trmaya al r. rne in, Aylarn Ka Gn Srd adl iirinde retici bir anlay la, do rudan aktarma yoluyla aylarn ka gn srd anlatlmaya al lr: Sen yumruk yap sol elini Hemen geir zerinden Ay adlarnn selini Yksektekiler 31 ukurdakiler 30 De i ir yalnzca ubat Hep 28 eker o stne bir tek say koy Drt ylda bir 29 (Da larca, 1999 b: 15)

Yurtsever adl iirdeyse, her durum ya da bir varl n ad oldu u gibi, grnmeyen, elle tutulamayan soyut varlklarn da birer ad oldu u belirtilir. Yurtsever kavramnn da bunlardan biri oldu u hem bili sel hem de duyu sal bir anlay la aktarlmaya al lr: Ne varsa Bir ad vardr Grdklerimizin ya da grmediklerimizin Sra denir okulda oturdu umuz yere Masa denir elimizdekileri koydu umuz yere A a denir en uzununa bitkilerin Grlmezdir kimi varlklarmz: rne in Yurtsever diye anlr yurt u runa lenlerin hepsi (Da larca, 1999 b: 24)

Salkm iirinde de 3. snf ocu u iin soyut saylabilecek bir konu i lenir. zm zme baka baka kararr. atasznn anlam gzel nedenlemeye rnek olabilecek bir ekilde anlatlmaya al lr. O ya ocuklarnn, birbirlerine baka baka grmeyi, konu may, tart may nasl rendikleri zm zle tirmesiyle a a daki dizelerle dile getirilir:

Grmeyi rendik Birbirimize Baka baka biz Konu may rendik Birbirimizi Dinledike biz

Tart may rendik Birbirimizden Ba ka ba ka d nrken biz Evet bir salkm zmdr ocuklar Birbirine Yansd m Sar olan mor olan krmz olan (Da larca, 1999 b: 24)

Yine, bir ocu un a zndan, okulda nasl davranlaca , zellikle dinlemenin ne oldu u bili selduyu sal bir ileti olarak okuyuculara iletilmeye al lr. A a daki dizelerde de grlece i gibi, iirde elden geldi ince az szck kullanlm , sylenilenler ocu un anlayabilece i bir yalnlkla dile getirilmeye al lm tr: Konu urken retmen Susmalym yice i itmek in szckleri

Ksa bile olsa Tmcenin bir anlam yok yice anla lmadan szckler renceyi almakm

407

Kulak vermek Dedikleri itmek Yansndan o u Anlamann (Da larca, 1999 b: 4) leti, Kavram ve Terimlerin Aktarlma Biimleri Da larcann sz edilen kitaplarnda ocuklara kazandrlacak bilgi ve beceriler aktarlrken iir denilen yaz trnn aktarm zelli inden elden geldi ince yararlanlmaya al lm tr. Bilindi i gibi iirler, az szckle ok eyin anlatlmaya/aktarlmaya al ld , bunun iin de de i ik yntemlerin kullanld yaz trleridir. iiri dzyazdan farkl klan bu zelliklere edebiyat derslerinde edebi sanatlar denilir. Ancak, bu sanatlar anlayacak denli soyut d nme yetene i geli memi ocuklar iin yazlacak olan iirlerde bu sanatlara (te his, intak, hsn talil, telmih, te bih vb.) ne lde yer verilece i bir tart ma konusudur. Bu nedenle ocuklar iin yazlm iirlerde o u air reticili in glgesinde, iir sanatnn gerektirdi i ustal a diledi i denli yer veremeyen yaln ve do rudan anlatmn egemen oldu u iirler yazm lardr. Da larcann da ayn zorluklar ya ad sylenebilir. Ancak o, usta bir air ve iyi bir iir i isi olarak bu tuza n d mda kalmaya al m , ocuklar iin yazd btn iirlerini, kendisini l ve uyaklama zorunlulu unun d nda tutarak, yalnlktan ve kuruluktan uzak tutmaya al m tr. Da larca, retici-didaktik bir amala yazm oldu u bu kitabnda daha ok duyu sal nitelikli iletilere yer vermi tir. zellikle lkokul 1deki ve Okulumuz 2deki kitaplarnda bu ok belirgindir. Bili sel nitelikli iletilerse daha ok Okulumuz 3teki adl kitapta yer almaktadr. Baz iirlerde de bili sel devini sel ve duyu sal devini sel nitelikli iletilere yer verilmi tir. A a daki blmdeyse ilgili iletiler rneklerle gsterilecektir. Da larca, iirlerinde aktarmaya al t iletileri a a daki biimlerle aktarmaya al maktadr. Bu blmde bu yntemler ksaca aklandktan sonra, ilgili iirlerden yaplacak olan alntlarla rneklendirilecektir. i. Do rudan Aktarma Yoluyla Sunulan letiler: Do rudan aktarma kompozisyon kitaplarnda; szl ya da yazl bir biimde sunulan bir metin iinde genellikle bir szn, hi de i tirilmeden, trnak iine alnarak kullanlmas olarak belirtilir. Bu al madaysa, do rudan aktarma zellikle iir vb. yaznsal nitelikli yazlarda, bir d nce, duygu ya da tasarmn, bir edebi sanata ba vurmadan, dz olarak aktarlmas kastedilmi tir. ii. Dolayl Aktarma Yoluyla Sunulan letiler: Bir d nce, duygu ya da tasarmn bir edebi sanat kullanlarak aktarmnaysa bu al mada Dolayl aktarm denilmi tir. a. Ki ile tirme Yoluyla Sunulan letiler: Bir duygu, d nce ve tasarmn bir insana benzetilerek, insan gibi konu turularak aktarld , bylece anlatlmak istenen nesne ya da durumun somutla trld aktarma biimidir. b. Benzetme Yoluyla Sunulan letiler: Bir duygu, d nce ve tasarmn benzetme ynyle birlikte ba ka bir durum ya da varl a benzetilerek aktarld anlatm biimidir. c. Nedenleme/Gzel Nedenleme Yoluyla: Olu ya da olmakta olan bir durumla ilgili neden belirtme, onun olu una daha gzel, daha farkl bir neden gsterme yoluyla olu an aktarm biimidir. d. Soru-Yant-Bilmezlikten Gelme Yoluyla: Kar la lan sorun ya da durumlara sorularla yant arand , bilmezlikten gelinerek bu sorulara yant verildi i aktarma biimidir. e. a r trma Yoluyla Sunulan letiler: Ba ka bir eye atfta bulunma, onu a r trarak bir iletinin verilmeye al ld aktarma biimidir. f. Ad aktarmas ve zde le tirme Yoluyla Sunulan letiler: Benzetme amac gdlmeden bir varl n ba ka varlklarla ifade edildi i, onlarn ba ka durum, varlk ve ki ilerle zde le tirildi i aktarma biimidir.

408

Tablo 2: leti, Kavram ve Terimlerin Aktarlma Biimleri leti, Kavram ve Terimlerin Nasl Aktarld 2. Dolayl Aktarma Yoluyla 1. Do rudan Aktarma Yoluyla d. Soru-Yant-Bilmezlikten Gelme Yoluyla e. a r trma Yoluyla f. Ad Aktarmas ve zde le tirme Yoluyla a. Ki ile tirme Yoluyla b. Benzetme Yoluyla c. Nedenleme/Gzel Nedenleme Yoluyla Kitaplar

lkokul 1deki Okulumuz 2deki Okulumuz 3deki

4 2 20

8 1 4

6 3 4

7 8 7

2 1 1

_ 2 1

7 19 5

Okulumuz 1deki adl kitapta yer alan iirlerde Da larca bili sel nitelikli iletilerde gene do rudan aktarmay ye ler. Ancak teki iirlerinde, Tablo 2de de grlece i zere dolayl aktarm yollarna daha ok ba vurmu tur. Okulu, snf, snftaki varlklar o u kez ki ile tirmi , gzel nedenlemelerle aralarndaki ili kiyi ocuk okurlarna aklamaya al m tr. Yine, snftaki kimi e yalar, retmenin tutumunu da ba ka varlk ve durumlarla zde le tirerek da anlatmay denemi tir. Yukarda da belirtildi i gibi, Okulumuz 2de Atatrk temasnn duyu sal ynyle i lenmesi nedeniyle, ocuklar iin soyut saylabilecek bu konuyu, Da larca, onlara anla lr biimde anlatabilmek iin dolayl aktarma yollarna daha ok yer vermi tir. Bu nedenle tablo 2de belirtilen dolayl aktarma yollarnn hepsini kullanm tr. zellikle, Atatrk daha iyi anlatabilmek iin, ocuklarn iyi tand , onlarn yakn evrelerinde yer alan kimi varlk ve durumlar arasnda zele tirmeler yaparak ad aktarmay daha ok yer vermi tir. teki kitaplarnda oldu u gibi bu kitabnda da ocuklarn anlayabilece i bir yalnlkla kimi durum ve d ncelerini anlatmak iin gzel nedenleme yoluyla aktarma yolunu da sk sk kullanm tr. Yukarda da belirtildi i Okulumuz 3tekinde bili sel iletilerin yer ald retici/didaktik zelli i olan iirler ok fazlayd. Bu nedenle kitapta yer alan iirlerin o unda (20) iletiler belli bir yaznsal sanata yaslanlmadan, do rudan verilmeye al lm . Do rudan aktarlmayan iletilerdeyse daha ok nedenleme yoluyla iletiler aktarlm tr (7). Bunlarn d nda, ki ile tirme 4, benzetme 4, soruyant/bilmezlikten gelme a r trma yoluyla aktarma 1, ad aktarma ve zde le tirme yoluyla aktarm da 5 kez kullanlm tr. Grlyor ki Da larca iirleri aracl yla ocuklara kendince gerekli grd bilgileri vermeye al yor. Bu nedenle de bu iirlerinde, teki kitaplarnda oldu u gibi, dolayl aktarm yollarna ok fazla ba vurmuyor. iirleri bu haliyle Giri blmnde sz edilen e itimci airlerin didaktik iirleriyle benzerlik gsteriyor. Ancak, zellikle szckleri kullanma ve dize kurma konusundaki zeni her iiri iin sz konusudur. A a da verilecek olan rneklerde bu durumu grmek olasdr. c. Sonu Sonu olarak, ad geen kitaplar belirtilen plan do rultusunda incelenmi olup a a daki yarglara varlm tr. Buna gre: 1. Her kitapta da yer alan yazlm serbest iirlerdir. iirler l ve uyuklamann getirdi i zorlamalara d lmeden

2. Kitaplar, adlarndan da anla laca zere, ilk retim 1, 2 ve 3.snf rencilerine belli iletileri, kavram ve terimlerin iir yoluyla aktarlmasnn ncelikli olarak hedeflendi i iirlerdir. zellikle lkokul 1deki kitabndan ba lanarak, ba langta daha basit ve yaln iletilerden, snf ilerledike daha soyut ileti ve kavramlarn aktarlmaya al ld iirlerden olu maktadr.

409

3. Kitaplardan ilkinde ( lkokul 1deki) i lem ncesi dnemden (2-6 ya ), somut i lemler dnemine geen bir ocu un okul ve derslerle ilgili gzlemler aktarlr. Onun a zndan ya anlan ilginliklere getirilen ocuka yorumlar ki ile tirme ve gzel nedenlemeler yoluyla dile getirilir. kincisindeyse (Okulumuz 2deki) daha ok Atatrk temasnn i lendi i iirler yer almaktadr. iirler Atatrk de i ik ki ilik zellikleriyle anlatmay, onu ocuklara sevdirmeyi hedefleyen iirlerdir. Okulumuz 3tekindeyse duyu sal nitelikli iletilerin yannda, kimi kavram ve terimlerin de aktarlmaya al ld bili sel iletilerin a r bast iirlere yer verilmi tir. Yer yer de i ik konular ieren, ocuklara Genel kltr dzeyinde, Hayat Bilgisi olarak nitelendirilebilecek bilgiler de verilmek istenmi tir. 4. letiler daha ok fark etme ve de er vermeye ynelik duyu sal nitelikli iletilerdir. Bili sel nitelikli iletilerse Okulumuz 2dekinin son ksmndan itibaren ve Okulumuz 3teki adl kitabn btnnde yo unla maktadr. Yine bu iki kitapta yer yer duyu sal ve devini sel iletilere de yer verilmi tir. lgili ya ocuklarnn anlayabilece i bir yalnlkta, daha somut olandan soyut olan duyu sal nitelikli ileti aktarmna do ru gidilmi tir. 5. Da larca, bu tr dizelerde kendisinden nce ayn i i yapan e itimci ozanlar denli olmasa da, reticili in glgesinde ve etkisinde kalarak dizelerini iirlerini didaktizmin kurulu uyla yazm grnmektedir. Yine de zellikle ritim-uyum, ses ak ve gereksiz szck kullanmamas ynyle gereken zeni de elden brakmam tr.

KAYNAKA Aksan, Do an (1995) iir Dili ve Trk iir Dili. Ankara: Engin Yaynlar. Da larca, Fazl Hsn (1993) lkokul 1deki. stanbul: Do an Kitaplk. Da larca, Fazl Hsn (1999a) Okulumuz 2deki. stanbul:Do an Kitaplk. Da larca, Fazl Hsn (1999b) Okulumuz 3teki. stanbul: Do an Kitaplk. Gk en, Enver Naci (1985) rnekleriyle ocuk Edebiyatmz. stanbul: Remzi Yaynevi. Kbrs, brahim (2010) ocuk Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Kbrs, brahim (2004) Fazl Hsn Da larcann ocuk iirlerinin mgesel Dil Becerisine Katks. Yaynlanmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Snmez, Veysel (1999) Program Geli tirmede retmen El Kitab. Ankara: An Yaynclk. Trk Dil Kurumu (2005) Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn. [evrimii]: http://www.bekirhoca.com/ogretmen/uzman/program.asp adresinden 03.09.2011 tarihinde indirilmi tir.

410

M YASE SERTBARUTUN KAP LANDIN KOBAYLARI ADLI YAPITIYLA CHRISTINE NOSTLINGER N K M TAKAR SALATALIK KRALI ADLI YAPITININ KARAKTER EREVELER BAKIMINDAN NCELENMES
Selcen KIRITO LU ZD L Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits

zet Bu al mann amac, Trkiye ve Almanyada ya ayan ocuklara seslenen iki kitabn kahramanlarnn karakter erevelerine gre de erlendirilmesidir. Bu ama do rultusunda, Trk ocuk Edebiyatnda nemli bir yere sahip Miyase Sertbarutun Kapilandn Kobaylar adl eseri ile Alman ocuk Edebiyatnda nemli yer edinmi olan Christine Nstlingerin Kim Takar Salatalk Kral? adl eseri incelenmi tir. al mada, ilk nce kuramsal ereve (ocuk yazn, ocuk yaznnda karakter ve zellikleri, ocuk yaznnda karakterin nemi) belirtilmi olup, daha sonra kahramanlar tek tek incelenip karakter ereveleri asndan kar la trlm tr. Bu ara trmadan elde edilen bulgular iki farkl kltrn ocuk kitaplarndaki kahramanlarn benzer karakter zeliklerine sahip oldu unu gstermi tir. Anahtar Szckler: ocuk yazn, ocuk yaznnda karakter, karakter erevesi.

Abstract The aim of this study is an evaluation of heroes in a Turkish and German children book according to their character frames. In the direction of this aim, the work of Miyase Sertbarut, who has an important place in Turkish Literature, named Kapilandn Kobaylar and the work of Christine Nstlinger, who has taken an important part in German Literature, named Kim Takar Salatalk Kral have been analyzed. In this study, initially, theoretical frame (childrens literature, character and its properties in childrens literature, importance of character in childrens literature) has been specified and then the heroes have been analyzed one by one and compared in terms of their character frames. Consequences of this comparison have revealed that heroes in children books which belong to different cultures have parallelism in their character features. Key Words: Childrens literature, character in childrens literature, character frame.

1. Giri Kavcar (1999: 2) yazn, insann yaratc gcnn en nemli rnlerinden biri olarak grr. nk insan d nen ve yaratan bir varlktr. D nme, yorumlama ve yaratclk zelli i, insan di er canllardan ayrr. Sever (2008: 7) ise yaznn, insan ve ya am gerekli inin de i ik boyutlarndan rnekler sundu unu syler. Bu gereklik, sanat duyarl ile kurulmu bir gerekliktir. Adal (2009: 25) da yazn kurmaca bir evren diye niteler. Kavcar (1999: 2)a gre sanat, hem ki inin yaratc gcn geli tirmek, hem de insanlk niteliklerini yceltmek iin gl bir aratr. Sanat, duyarl ve d ncesi ile di er insanlardan ayrlr. Onun ve sanatnn amac, insanlar iyiye, gzele ve do ruya yneltmek, insanlarda gzellik duygusunu geli tirmektir. O halde yazn, insana ve ya ama ait btn gerekliklerin gzelduyusal ve znel bir nitelikle sanat duyarl ile yaratlmasdr. Bu yaznsal kurgular okuru, ya am ve insan anlamaya ynelik bir aba iine sokar. Bu aba, do al olarak bir duyma, d nme eylemidir. ocuk yazn ise bu abann merkezine ocuk ve ocuk gerekli ini alarak, sanatsal nitelikli kurgular olu turur ve ocu a, ocu un anlam evrenine uygun dilsel ve grsel iletilerle seslenir. ocuk yazn, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr(Sever, 2008: 17). Nitelikli ocuk yazn yaptlar ocu a insan ve ya am gerekli ini sunarken ayn zamanda ocu un yeni ya antlar kazanmasna olanak sa lar. Bu yeni ya antlarda ocuk, kitapla etkile im kurmaya ba lar. Bu etkile imin en temel esi de ocu un okudu u ya da dinledi i yknn kahramandr.

411

Sever (2008: 75)e gre kahraman, yaznsal rnlerde ba ndan olaylar geen ki idir. Kahramanlar e itli karakterleri canlandrrlar. Sever (2008: 75), karakteri ise sanatnn duygu, d nce ve tutku ynnden ele alp geli tirdi i ki ilik olarak tanmlar. ocuk, yknn kahramanyla zde im kurarak kahraman d sel arkada yapar. Bu arkada l n etkisi, ocu un ki ili inin kahramann ki ilik zelliklerine benzer bir ekilde geli mesine olanak sa lar. Bu sayede ocuk kendisi gibi ba ka ocuklarn da olabilece ini duyumsar. Kahraman aracl yla, ba ndan geebilecek olaylar tanr ve kar sna kabilecek sorunlarda nasl davranaca na ili kin ipular edinir. Bu yzden ocuk yazn yaptlarnda kahraman ve karakterler nemli bir yere sahiptir. Yaptn kahramanyla zde im kurabilen ocu un kazanmlar, onu ya ama hazrlamasnn yannda, onun yeni kitaplar okuyup yeni d sel arkada lklar kurmaya isteklendirir. Sever (2008: 77), ocuk yaznnda bir ki i, ki ile tirilmi bir hayvan veya bir nesnenin kahraman olabilece ini syler. ocuk, bu kahramanlar aracl yla hem hayvan ve nesnelerin zelliklerini hem de de i ik karakterleri tanr. ocuk yaznnda, ocu un zde im kurabilmesi asndan ocuk karakterlerin bulunmas hem nemli hem de gereklidir. ocu u ya am gerekli inden koparmamak iin de yeti kin karakterler nemli bir yere sahiptir. ocuklarn geli im zellikleri de dikkate alnarak yeti kin ve ocuk karakterler e itli alardan geli tirilir. Karakter geli tirme yollar ise a a daki gibidir: Davran ve eylemleriyle, Konu malaryla, Fiziksel zellikleriyle(d grn yle), Di er karakterlerin yorumlaryla, Yazarn yorumuyla (Lukensten Akt.: Sever, 2008: 95). Ak (geli tirilmi ) karakter, birok zelli iyle okura tantlan, inandrc nitelikleriyle ne kan, okurun iyi bildi i karakterdir. Bu karakter, yazarn aktarmak istedi i iletilerin okurlarla payla masnda etkin bir sorumluluk stlenir. Kapal karakter, zellikleri yzeysel olarak tantlan, okurun iyi tanmad karakterdir. Bu karakterlerin, ocuklara insan do asn kavratma, ya am gerekli ini anlatmada ok az katklar vardr (Sever, 2008: 104). yk boyunca de i im gsteren ak karakter devingen (dinamik), de i meyen karakter ise dura an (statik) olarak adlandrlr (Lukensten Akt. Sever, 2008: 105). 2. al mamn Amac Bu al mann amac, ocuk yazn yaptlarndaki kahraman ve karakterlerin, ocu un okuma, anlama ve d nme srecindeki yeri ve nemini belirtmek, bu ba lamda Christine Nstlingerin Kim Takar Salatalk Kral ve Miyase Sertbarutun Kapilandn Kobaylar adl farkl kltrlerde yazlm iki ocuk yazn yaptn karakter ereveleri bakmndan ele tirel bir bak asyla inceleyip de erlendirmektir. Miyase Sertbarutun Kapilandn Kobaylar adl yaptyla 2006 Tudem Edebiyat dlleri lkgenlik Romanlar Birincisi dln almas ve Christine Nstlingerin Kim Takar Salatalk Kral adl yaptyla 1973 Alman Genlik Edebiyat dln almas, al ma alan olarak bu yaptlarn belirlenmesinin ba lca nedenidir. 2.1. al mamn Yntemi Bu al mada, yazl bir kitap incelendi i iin betimsel zmleme tekni i kullanlm tr. Bu teknikle elde edilen veriler belirlenen ltlere gre zetlenir ve yorumlanr. Veriler, ara trma sorularnn ortaya koydu u izleklere gre de dzenlenebilir ve onlar etkili bir biimde yanstmak amacyla do rudan alntlara yer verilir (Yldrm ve im ek, 2005). al mann genel amacna ula abilmek iin a a daki sorulara yant aranm tr: Romanlardaki kahramanlar ve yardmc kahramanlar kimlerdir? Romanlarda karakterler nasl geli tirilmi tir? Romanlardaki karakterler hangi zelliktedir? Karakterler, ya am gerekli ini ve ocuk gerekli ini yanstmakta mdr? Karakterler, ocu un zde im kurabilece i zellikler ta yor mu? ki yazarn yaptlarnn yukardaki sorular e li inde izilen karakter ereveleri, birbirine benzer zellikler ta yor mu ve birbirinden farkllklar nelerdir?

412

2.2. al mann nemi Erken ocukluk dneminde nitelikli ocuk yazn yaptlaryla bulu an ocuk, okuma kltr edinme yolunda ilk adm atar; d nen, duyarl bir birey olmann da ilk gereksinmesini gerekle tirir. Bu bulu mayla, ocuklar duyma ve d nme sorumlulu u stlenerek ya am gerekli ini tanr ve sanat tarafndan kurgulanm ya antlardan yeni deneyimler edinirler. ocu un kendi gere ine uygun karakterlerle donanm ocuk yazn yaptlar, ocu u yeni okumalarla bulu maya isteklendirir. Bu ba lamda ocuk yazn yaptlarnda e itli yollarla olu turulmu , ocu un geli im zelliklerine uygun ve ya am gerekli ini yanstan karakterler, ocu un zde im kurabilmesi asndan gereklidir. Kapilandn Kobaylar ve Kim Takar Salatalk Kral adl kitaplarn incelenerek ocu a uygun karakterler ierip iermedi inin belirlenmesi, di er ocuk kitaplar yazarlarna da karakter olu turma srelerinde kaynaklk edebilir. 3. Bulgular ve Yorum 1. Romanlardaki kahramanlar ve yardmc kahramanlar kimlerdir? Kapilandn Kobaylar Ba kahraman: Marjinal (Hayri) Yardmc kahramanlar: Mehtap (Hayrinin sevdi i kz), Hayrinin bykbabas, Yi it (Marjinalin snf arkada ), Burhan (Marjinalin snf arkada ), Ezgi (Marjinalin snf arkada ), Ekrem Bey (Biyoloji retmeni), Sevda Hanm (Edebiyat retmeni), etin Bey (Okul mdr), Zafer Bey (Mdr yardmcs) Kim Takar Salatalk Kral Ba kahraman: Wolfi (Wolfgang) Yardmc kahramanlar: Kumi Ori (Salatalk Kral), Wolfinin babas, Wolfinin babas, Wolfinin bykbabas, Haslinger ( retmen), Martina (Wolfinin kzkarde i), Nik (Wolfinin kk erkek karde i)

2) Romanlarda karakterler nasl geli tirilmi tir? 3) Romandaki karakterler hangi zelliktedir? Kapilandn Kobaylar Hayri (Marjinal): Romann ba karakteri olan Hayri, kitap okumay seven, serven tutkunu ve aykr davran l bir gentir. Bu aykrlk elbette ki kt anlamda de ildir. sminden ho lanmad iin arkada larnn ona takt Marjinal adndan ok ho lanr. Marjinal de ad gibidir, sra d dr; her olaya di er ki ilerden farkl bir ekilde yakla r. Her eyi sorgular ve mantkl bir eyler bulmaya al r. Gzlem yapmay sever, bylece olaylar daha iyi kavrar ve olaylarda nemli noktalar birle tirerek zme ula r. Bu yzden srekli d nr ve yeni d nceler retmeye al r: Bykbabas ona Marjinal demezdi. Hayri, kendisini Marjinal diye a rmalarn istemi , anne babasn raz etmi ti. Babas arada bir a zndan Hayri diye karsa da annesi, o lunu zmemek iin Marjinal demeye zen gsterirdi. O gn Hayri, bykbabasnn gerek adn kullanmasndan hi rahatsz olmad. nk kafasnda d nmesi, zm bulmas gereken nemli bir sorun vard: Antirowa kar ne yapmal? (s.93) Herkesin sorgusuzca iti i Anti-row, grld gibi Marjinalin kafasn kurcalyor ve o bu konuda bir eyler yapmak istiyor. Kapilandla ilgili phelerini do rulayacak kantlar arayan Marjinal, arkada larnn i manl kant olarak sunmak istemeleri zerine, sorgulayc ve ara trc karakterini bir kez daha ortaya koyuyor: -Bunu ara tryorum, dedi Marjinal, artk televizyonda, radyoda, internette obeziteyle ilgili pek ok bilgi sunuluyor. Ama kimse anti-rowun adn bile anmyor. i manl n nedenini hareketsizli e, genlerin bilgisayar ve test kitaplarnn ba nda ok oturmalarna ba lyorlar. (s.87) Anti-row gere ini ortaya karmak iin bykbabasna giden Marjinal d ndklerini ona anlatr ve yine sorgular: Sence var m bykbaba, yani saldrganl n, iddetin, hrszlk yapmann nedeni virs olabilir mi? (s. 98) 413

Kapiland denen smrgeci canavar bizim iyili imizi niin istesin? Niin bedava anti-row urubu da tsn? (s. 98) Okul mdrnn urup aklamalarna daha ba ndan pheyle yakla r ve farkl d ncesini ortaya koyar: -Bence o ila i eleriyle bizi iyice pasifle tirip istedikleri gibi ynetmek istiyorlar. (s. 22) Snf arkada Mehtapn ve di er arkada larnn gznden de Marjinalin karakterini grebiliriz: Mehtap Ne kadar marjinal bir ocuksun sen! dedi inde, btn snf bir anda benimsemi ti yeni tanmlamay. (s. 6) -Biyoloji dersinde anlataca m konuyu iyi dinle. Belki Kapiland'n uygulamasyla ilgili ipular da kartabilirsin. Olaylar arasnda sen benden daha iyi ba lant kurabiliyorsun. (s.75) Yazar ise Marjinali yle yorumlam tr: Marjinal, kendisini hayatn skcl ndan kurtaran fantastik kitaplar, oldum olas severdi. Gerek hayatta bu trden maceralar ya amak ister, ama ya am bylesi servenleri kar sna karmazd bir trl. En ba ta adyla kaybediyordu bir macerann kahraman olmay. Aslnda ad Marjinal de ildi, snf arkada lar byle sylemeye ba laynca onun da ho una gitmi , hemen benimsemi ti. Aykr davran lar ve o u zaman bamba ka bir d nceyi savunmasndan dolay yak trm lard bunu. Hem anlamn be eniyor, hem de kula a ho geldi ini d nyordu. Ksa srede Marjinal tanmlamas yaygnla t, retmenler bile onu byle a rr oldular. (s.5) Marjinalin, i birli ini seven, payla mc yan gzlemlediklerini, d ndklerini arkada laryla payla masn sa lar: Marji, gerginli i azaltmak istedi. Aslnda bir takm kusurlarna kar n Burhana da, Ezgiye de gvenebilece ini d nd. Kapilandn komplosuna kar tek ba na bir ey yapamazd, di er arkada laryla birlikte hareket ederse daha gl olacaklarn, hatta baz retmenlerle bu konuyu konu mak ve bir eyler yapmak gerekti ini d nd. (s.85) Marjinal, okura btn ynleriyle tantlmaktadr. Devingen bir yapya sahip olan bu karakter, ayn zamanda iyi geli tirilmi yani ak bir karakterdir. Genelde davran laryla ve di er karakterlerin yorumlaryla geli tirilmi tir. Mehtap: Hayrinin snf arkada olan Mehtap da sorgulayc bir karaktere sahiptir ve olaylar kar snda mantkl d nmeye al r. Okul mdrnn Anti-row urubuyla ilgili aklamalar zerine yle syler Marjinale: - Btn bunlar sence de sama de il mi? iddet virs diye bir ey olabilir mi? Ya da byle planlar yapan virsler. Bir de urup kardlar ba mza. (s. 22) Marjinalin Anti-row urubunu imemesi ynndeki tavsiyesi zerine, Mehtap da Marjinalin yapt aklamalar mantkl bulur ve mantkl bir ekilde davranr: Mehtap, ertesi gn Marjinalin dn tutarak antirowu imedi, i edeki svnn eksilmesi iin ka a doldurdu ve annesi mutfakta yokken lavaboya dkt. Lavabodaki kalnty da muslu u ap biraz su aktarak giderdi. (s.68) Olaylar kar snda bilinlenmek isteyen ve Kapilandn GDOlu gdalarn ortaya karmak iin ara trma yapan Mehtap, rendiklerini biyoloji retmenine anlatr: Hocam, ben geneti i de i tirilmi organizmalar ara trrken Kapilandda bu i in olduka acmasz bir biimde uyguland n rendim. Her ey byk irketlerin kar iin yaplyor. Dnyay alktan kurtaraca z gibi bir slogan kullanlyor, ama intihar eden tohumlar retmeleri bunun alkla mcadele etmek iin yaplmad nn bir gstergesi, yle de il mi? (s. 80) O ya lardaki her gencin oldu u gibi Mehtapn da duygular vardr, Marjinalin ona besledi i zel duygulara o da kar lk vermektedir: Marjinal derin bir soluk ald. Kolundan tutan Mehtapn elini skca tuttu, yz yzeydiler imdi. -Ben sana tek bir harf de il, tam adn sylemek istiyorum. Bekliyordu Mehtap, heyecanla bekliyordu. Marjinal derin bir soluk ald. -Sevgilimin adnn Mehtap olmasn isterdim.

414

ki arkada birbirlerinin yzne hibir ey sylemeden ylece bakarken inecekleri yeri iki durak gemi lerdi. Marjinal bunu fark etti inde yerinden frlad ve d meye bast. Bykbabann evine kadar el ele yrdler. (s.116) Mehtap, Marjinalden sonra di er bir ak karakterdir. A rlkl olarak davran konu malaryla geli tirilmi tir ve devingen yani de i im gstermi bir yapdadr. ve

Sevda Hanm: rencilerinin adn unutan bir edebiyat retmeni olan Sevda Hanm, Marjinal gibi kolay boyun e meyen, sorgulayc, pheci ve ara tran bir karakterdir. Anti-row i manlk olarak ilk etkisini gsterdi inde tepkisi yle olur: -Ne oldu bu ocuklara byle? Durmadan yemek yiyorlar. Snfta bile benden gizleyerek bir eyler at trdklarn gryorum. (s.38) urup konusunda neler yapabilece ini gnlerce d ndkten sonra kararl bir ekilde yetkililere mektup yazmaya karar verir: Btn bunlar sabaha kadar vaktimi alr, diye d nd. Ama hibir ey yapmadan oturup ocuklarmzn ne hale geldi ini grmektense birazck uykusuz kalmak fedakrlk bile saylmazd. (s.107) Sevda Hanm ise, fiziksel zellikleriyle ve davran laryla geli tirilmi ak bir karakterdir. Okur, onun hakknda birok ey renebilir. De i im gstermi tir, dolaysyla dinamik bir yapdadr. Ekrem Bey: Rahat bir karakter olarak gzken Ekrem Bey de aslnda gzlemci ve mantkldr. ocuklara neler olmu olabilece ini soran ve onu bu konu hakknda d nmemekle sulayan Sevda Hanma u ekilde yant verir: -Evet, o Anti-row dedikleri. Farkndaysanz, o urup iilmeye ba landktan sonra kantin nlerinde y lmalar ba lad. rencilerdeki kilo art n ben kendi snflarmda gzlemleyebiliyorum. -Evet bu ila ocuklarmz, genlerimiz i manlasn; daha ok yemek yesin ve Kapilandn rnleri bizim pazarmzda bol bol tketilsin diye retildi. Uzun sreli ve maddi hedefleri olan bir Kapiland politikas (s. 41) Bu d ncelerine kar n, bir eyler yapmak iin cesareti yoktur ve zm bulmaz: Teneffs saatlerini uzatma nerisi akla gelmeyecek bir ey de il ki, ben sylemesem bile birinin aklna gelecekti. Bu gidi i durduramayz Sevda Hanm, yapacak hibir ey yok! (s.61) Sevda Hanma ilgi duyan Ekrem Bey, Anti-row zerine tart tklar bir srada duygularn a a karr. Cesaretsiz de olsa Ekrem Beyin de duygular vardr: -Bana kzp ba rsanz da sizi seviyorum Sevda Hanm. (s.66) Kapal karakter olarak verilen Ekrem Beyle ilgili anlatlanlar snrldr ama o, yk sonunda korkak tavrlarndan syrlr ve de i im gsterir. Bu yzden devingendir. Zafer Bey: karc bir karakteri temsil eden mdr yardmcs, akln kullanamayan, d nmeye zaman ayrmayp ba kalarnn d ncelerini kendi d ncesi gibi sunan biridir. uruptan etkilenen ocuklarn fazla yemelerini sorgulamaz ve tek derdi, daha fazla yiyebilmeleri iin yeni zmler arayan mdre yaranabilmektir. Bunun iin Ekrem Beyin d ncelerini kullanr: te! te, arad zm bulmu tu Zafer Bey. Tabi ya Teneffsleri uzatmak! Kendi aklna gelmeyen bu d nce yle mthi bir eydi ki hemen ertesi gn uygulamaya geecek bir kolaylktayd. (s.60) Kapal ve dura an bir karakterdir. Okur, onu ok tanmaz ve yk sonunda da bir ki ilik de i imine u ramam tr. etin Bey: Para hrs yznden rencilerini hie sayan, her eyi oldu u gibi kabullenen ve hibir eyi sorgulamayan bir karakteri temsil eden etin bey, kantin sat lar artka keyiflenir. rencilerin sa l onun umurunda de ildir, Zafer Beyi maddi anlamda destekleme sz vererek onu yeni fikirler retmesi konusunda yreklendirir: yi olur, dedi etin Bey keyifle glmseyerek, bu ikinci kantin fikri harika bir bulu tu; ama benim tahminim yeni kantin bile kuyruklarn olu masna engel olmak iin yetersiz kalacak. Ek zmler de

415

retmemiz gerek. Kantin geliri yle artt ki okula yepyeni bir bilgisayar odas yaptrabiliriz. Senin odandaki e yalar da epeyce eskimi ti, onlar da yenileyelim diyorum, ne dersin? (s.56) Bykbaba: Ya , normalin ok stnde olan Nuri Baba, geleneksel bir karakterdir: Kapdaki takta a uzand. Bykbaba kap zili taktrmam , yllardr kullanlan bu pirin taktaktan vazgememi ti. (s. 92) Kararl ve duyarl oldu u konulara tepki veren bykbaba, Kapilandn mallarnn pazarlanmasna sinirlendi i iin televizyon izlemiyordur: Ne urubu yeni bir iecek mi kt? Artk hi televizyon izlemiyorum ben. Hele reklamlar hi Kapilandn mallarn reklamlarda grdke sinirlerim bozuluyordu. Bir de rtkan gibi ucuz ucuz diye ba rarak sunmuyorlar m? Televizyona bir ey frlatmamak iin zor tutuyorum kendimi. (s.95) Drst ve ahlakl duru uyla, ayn zamanda do allktan da yanadr Nuri Baba. Anti-rowu gere inden fazla ierek erken ya lanan ve lme giden Burhan iin hazrlad kar mn pazarlanmasna kar kar: Ben do adan ve do alktan yanaym doktor. Do a bana 80 yl verdiyse 80 yl ya arm, 90 yl verdiyse 90 yl; bunu de i tirmek istemem. imdi ilac verece im ocuk, do a d bir ya lanma iinde, onun iin geli tirdim ben bu ilac, genli ine geri dnmek isteyen normal ya llar iin de il. (s. 195) Bykbaba ayn zamanda bilime ve ara trmaya merakldr. Odasnn duvarnda genlerle u ra an bilim adam Mendelin foto raf vardr. Anti-row hakkndaki phelerini onunla payla maya gelen Marjinalden urubu incelemek iin ister: Onu bana getir evlat, incelemek istiyorum. (s.100) Burhan: evresindekiler tarafndan sinirli ve serseri olarak bilinen Burhan, aslnda akll, duygusal, sabrsz ve yardmsever bir ocuktur. Sinirli yapsnn babasndan kaynakland n kolayca grebiliriz. Ho land Mehtapn, Marjinalle yaknla masna ierler: Acaba ald m kilolar yznden mi? diye d nd Burhan. Mehtapn da kilo ald n fark etmi ti, ama bu kz yz kilo da olsa ona olan sevgisinden bir ey eksilmeyece ini d nd. (s.75) Mantkl d nerek, Marjinalin anti-row urubu hakknda anlattklarndan sonra yle der: -O zaman yarn sabahtan ba layarak ben de o urubu imiyorum. (s.86) Burhan, genelde davran laryla geli tirilen ak bir karakterdir. Okur Burhann neredeyse tm ynlerini bilir. De i im geirdi i iin dinamik bir yapdadr. Burhann Babas: Genelde sinirli bir yapya sahip olan Burhann, babasnn da sinirli bir karakter olu turdu unu grrz. Sinirli olan baba ayn zamanda krc, alayc ve d ncesizdir Burhana kar . Anti-row gere ini ortaya karmak iin Marjinalle bulu acak olan Burhan, babasna yalan sylemek zorunda kalr ve arkada na ders al maya gidece ini syler. Babas ise yle der: -Edebiyat demek Ne edebiyat, aylaklk edebiyat m? (s.129) Gece eve dnen ve aya incinmi olan Burhann, babas yine stne gider. nk Burhann ders al maya gitmedi ini renmi tir: Brak bandaj mandaj, diye kkredi Enver Bey, hangi belalara bula tysa cezasn eksin! (s.138) Baskc bir yapda gsterilen Burhann babas, okura fazla tantlmad ndan ve yk sonunda de i im gstermedi inden kapal ve dura an bir karakterdir. Burhann Annesi: Geleneksel anne tipini temsil eder, efkatli, korumac ve arabulucudur: Yarn konu ursunuz Enver, bak aya n da burkmu . Bekle de bandaj saralm o lum. (s.138) Tamam o lum, tamam Babandr, kar lk verme; o senin by n (s.140) Burhann annesi de, okura fazla tantlmad ndan gstermedi inden kapal ve dura an bir karakterdir. ve yk sonunda de i im

Mehtapn Annesi Nurten Hanm: Nurten Hanm da geleneksel annelerden biridir. D ncelidir kzna kar . Kz kahvalt yapmayaca n syledi inde, okulda yemesi iin sandvi hazrlar bu sefer de:

416

Kahvalt yapmayaca m dedi ya, okulda ackrsa yesin diye koyuyorum. (s.47) Her anne gibi, ka ya na gelirse gelsin kz, onun iin endi elidir: Gerekten de her sabah Nurten Hanm kz servise bininceye kadar pencereden bakard. fkeyle mrldand Mehtap: -Otuz ya ma da gelsem pencereden bakacak. (s.49) Fazla sorgulamayan, kolay kabullenen bir yaps vardr Nurten Hanmn. Po etlerin zerinde yazan GDO hakknda yle der kocasna: Yok, ama kt bir ey de il herhalde. Oraya yazdklarna gre (s.71) Nurten Hanm, birka zelli i d nda fazlaca bilinmedi inden kapal bir karakterdir, de i ime u ramad iin de ayn zamanda dura andr. Mehtapn Babas Salih Bey: E inden daha duyarl ve merakl bir karakter izen Salih Bey, kznn iyili ini d nr: Kahvalt yapmazsan aklna hibir ey girmez. (s.46) Marketten alnan ucuz so uk sandviin, ambalajn okumak istemesi merakl ve sorgulayc yann gsterir: -Dur atma! zerini bir okuyalm unun. -Son kullanma tarihine baktm ben. -Tarihine bakmayaca m ki Kim, hangi firma hazrlam onu merak ettim. (s.47) Paketin zerinde kck yazan GDO iin yle d nr: Bu kadar kk yazdklarna gre bence iyi bir renmeliydi (s.71) ey de il, diye mrldand. Birilerine sorup

Salih Bey, birka zelli i d nda fazlaca bilinmedi inden kapal bir karakterdir, de i ime u ramad iin de ayn zamanda dura andr. Kim Takar Salatalk Kral Wolfgang: evresindekilerin ona Wolfi adn taktklar, merakl, devingen ve sorgulayc yapda bir ocuktur. 12 ya ndadr ve orta ikiye gidiyordur. Ablas Martina onun iin yle der: Martinann dedi ine gre iflah olmaz bir grnmm varm . Nasl olsa istedi im gibi grnmeme izin verilmeyece ine gre, nasl oldu um umurumda de il. Di lerimi dzeltmeye yarayacak teli de takmyorum. (s.14) Sporcu ve devingen ki ili ini kendini tantrken grebiliyoruz: En ok yzmeyi seviyorum; Yzme Kulbne de yeyim. Antrenrmz, e er ok al rsam, iki yl iinde srtst yzme dalnda blge genler ampiyonu olabilece imi sylyor. (s.15) Matematik dersindeki d k notunu babasna sylemekten korkar Wolfi, babasnn bu tavrlar kar snda korkmakta hakldr: Ancak, matematikten ald m ikiyi babama kesinlikle gsteremezdim. En son iki ald mda babam bana bir tokat patlatm ve e er bir daha iki alrsam, Yzme Kulbne gidemeyece imi, ayrca harl m vermeyece ini sylemi ti. (s.48) Merakl, sorun zmeye odakl Wolfi, Kumi-Orinin halk ve kendisiyle ilgili anlattklarnn gerek olup olmad n zmek iin kilere inmeye karar verir: Salnca brakp, oradan ayrldm. Aslnda Yzme Kulbne gitmek istiyordum, ama sonra aklma ba ka bir ey geldi. Kumi-Orinin gere i syleyip sylemedi ini ara trmay d ndm. Acaba kilerde gerekten Kumi-Ori halk var myd? (s.93) Sorgulayc ve srekli d nen Wolfinin ii yine pheyle doludur: im bir trl rahat emiyordu. Bykbabamn neden yle tir tir titreyip, a znn se irdi ini tahmin etmek iin kafa patlatp durdum. (s.115)

417

Karde ini konu turmak iin kvrak zeksn kullanr hemen: Acayip tehditlerimizin hibiri i e yaramam t bu kez. Nik a zn bile amad. O srada, btnbunlara-inanmyorum-numaras geldi aklma. Kumi-Ori Kral babama hibir ey arma an edemez, nk o kalle bcrn hi paras yok. dedim. Wolfi, bu yky kendi gznden yazm tr. Wolfiyi btn ayrntlaryla tanrz. Bu yzden ak bir karakterdir. Gsterdi i de i im, edindi i d nceler do rultusunda da dinamik bir yapdadr. Martina: Wolfinin ablas olan Martina, ya tlarna gre akll bir gen kzdr ve dersleriyle sosyal ya amn dengede tutar. Wolfinin tmceleriyle Martina: Martina lise ikiye gidiyor. nce, uzun boylu; salar da sar Snfndaki Berger Alexi seviyor. Babam, Alexin salar uzun diye kzp duruyor. Annem ise, bunun nemli olmad n, Alexe ra men Martinann snf birincisi oldu unu ve insann ilk a kyla evlenmedi ini sylyor. Martina kendi snfndaki kzlarla kar la trld nda hi de yle kaz kafal saylmaz. (s. 13) Martina, akll oldu u kadar temiz ve dzenlidir de: Okul malzemesi her zaman aptalca dzenlidir. Yannda her zaman iki yedek dolmakalem kart u vardr; btn defterleri kapldr; antasnda ne bir krnt ne de sakz filan bulunur. Gnyelerinin stne bile hibir ey karalanmam tr. Boya kalemleri de her zaman ayn uzunluktadr. Bunu nasl ba ard na akl sr erdiremiyorum (s.51) Martina ayn zamanda iyi yrekli ve d ncelidir. retmenine devlerini gsterebilmek iin babasnn imzasna gereksinim duyan, ama babasndan korktu u iin bunu bir trl yapamayan Wolfiye yardm etmek iin sz verir ve hatta o da imzay taklit etmeye al r: O da birka kere babamn imzasn atmay denedi. Benimkilerden daha iyi de ildiler. Bunun zerine bir kar yol bulaca n, ama bunun iin birka gne ihtiya duydu unu syledi. Haslingeri, babamn evde olmad , ancak hafta sonu dnece ini syleyerek oyalamam nerdi. E er istersem, kendisinin de Haslingere giderek, babamn burada olmad n do rulayaca n syledi. (s. 52) Kararl ve zgr d nceye sahip bir gen olmaya al an Martina, babasnn, ba kasna ders verme konusunda kendi adna karar vermesine ok sinirlenir: stelik, zel dersten kazanaca parann bir ksmn bankaya yatrmaya da kar olmad n, ama babamn hi sormadan onun adna karar vermesine kar oldu unu bildirdi. En azndan bunu isteyip istemedi ini kendisine bir kez olsun sormalym . Akl ba nda bir baba daha konu mann ba nda, Sevgili Bayan Shestak, bu kzmn bilece i i . Bir dakika beklerseniz, onu telefona a raym. demeliymi . (s. 89) Nik: ocuk devingenli i ve d gcnn gzel bir birle imi olan Nik, a rtc bir ocuktur. Evde bir Salatalk Kral ya amaya ba laynca, bu durum sadece Niki etkilemez: Aramzda yalnzca Nik a kn de ildi. Ama o hibir eyi yadrgamaz zaten. Yata nn altna, alt aslan, bir fil ve on tane de ccenin ya ad n syler durur. E er insann yata nn altnda cceler varsa, yle Kumi-Orilere filan da a rmaz elbette. (s.19) Salatalk Kral Kumi-Ori: Wolfi, fantastik bir karakter olan Kumi Oriyi yle betimler: Mutfak masasnn stnde, a a yukar yarm metre boyunda biri oturuyordu. ayet gzleri, burnu, a z, kollar ve bacaklar olmasa, insan onu rahatlkla byk ve kaln bir salatalk ya da orta byklkte ince bir kabak sanabilirdi. Ba nda bir ta vard. Hem de altn ve evresi de erli krmz ta larla ssl bir ta. Ellerinde beyaz eldivenler vard ve ayak trnaklar da krmz ojeliydi. (s.16) Kumi-Ori, hkmetmeyi seven, srekli emir veren bir yapya sahiptir: Onun yanndan geerken bana: ocuk, bizim ayak trnaklarn boya! diyerek, ayak trnaklarn i aret etti. (s. 42) Kumi-Ori ayn zamanda halkn da kendi karlar do rultusunda kullanm tr: Kumi-Ori halkndan birinin bana anlatt na gre; eskiden, yani u bizim Hyaristanl daha kralken, burada ne okul, ne spor sahas, ne de belediye binas varm . Yaptklar tek ey, sabahtan ak ama kadar oturup, topra a zlarnda i neyerek kk amur paracklar olu turmakm . Bu amur paralaryla da Hyaristanl iin dev bir saray in a etmek zorunda kalm lar... (s.99)

418

Yine kendi karlar iin Wolfilerin evinden e ya almaya ba lar: Ama onlar bize lazm olmak! Biz onlar Hogelmanna gstermek iin saklamak! Byle sefil bir aile kant olmak! Siz beni sevmemek! Zaman gelince biz size zarar vermek istemek, dedi a layarak. (s.78) Kral Kumi Ori, fiziksel zellikleri, davran ve eylemleri ve konu malaryla geli tirilmi olup okura ayrntl bir biimde tantld ndan (ak) geli tirilmi karakter zelli ine sahiptir. Eser boyunca herhangi bir de i ime u ramad iin dura an karakter zelli ini ta maktadr. Baba: Wolfilerin evinde babann sz geer ve onun dedi inin d na klmaz. Baskc, emir veren, kaba kuvvet kullanan, herkesin stnde otorite kurmaya al an geleneksel bir babadr: Biz ok boktan bir aileyiz! Televizyonda yalnzca babamn istediklerini izleyebiliriz! Yalnzca babamn istediklerini yiyebiliriz! Yalnzca babamn istedi i eyleri giyebiliriz! Babam istedi i zaman glebiliriz! (s.80) lk kez hi birimiz babamn emirlerine uymuyorduk. Bu yapt mza kendimiz de a m tk, ama babam bizden daha ok a m t. (s. 37) nk her yl Paskalya pazartesi gezmesine karz. Babam bunun bir gelenek oldu unu syler. Hepimiz birlikte gitmeliymi iz, hem de nezle olsak bile. Aslnda, gitmeye direnmemeye de al tk, nk naslsa direnmenin hibir yarar olmuyor. E er, iimizden biri katlmazsa, babam deliye dner; nk bu, gelenekleri i nemek demekmi . (s. 34) Kumi-Ori geldikten sonra baba de i mi tir: O srada babam, Kumi-Orinin kendisiyle yatabilece ini syledi. te bu, ok tuhaf bir eydi. Ama bundan da tuhaf, babamn bunu syleyi biimiydi; nk babam, Majesteleri, benim yata mda huzur iinde istirahat edebilirler. Majesteleri uykudayken, ben nbet tutarm! demi ti. stelik, bunu sylerken hi glmemi ti. Onun Salatalk Kralla dalga gemedi ini fark ettim. (s. 29) Wolfinin babas, konu malaryla ve davran laryla geli tirilmi tir. Okura her ynyle tantlr. Devingen karakter zelli ini ta yan baba karakteri, iyi geli tirilmi (ak) bir karakterdir. Anne: Wolfinin annesi duygusal, fedakr ve iyimser bir kadndr: Annem her zaman olaylar iyi yanndan grmeye al r. Kendisinin iyimser biri oldu unu sylyor. (s. 127) Annem zaten her zaman birilerinin sargya veya pudraya ihtiyac oldu unu ya da g sne havlu falan konulmas gerekti ini d nr. (s. 17) Babaya gre anne daha a da tr: Kadnlarla erkekler e it oldu una gre babamn yerine o imza atmak istedi. (s. 82) Wolfinin annesi, birok ynyle okura tantlm olup geli tirilmi (ak) karakter zelli ini ta r. Daha ok konu malar ve davran laryla geli tirilen anne karakteri eserin ba ndan sonuna yeni ki ilik zellikleri kazanmad ve de i im gstermedi i iin dura an bir yapya sahiptir. Bykbaba: Wolfiye gre bykbabas aklldr ve ocuklarla iyi geinir: Bykbabam neredeyse yetmi ya nda ve geirdi i felten sonra aya biraz aksyor, a z da biraz arpk. Ama o arpk a zyla bile hala bir sr do ru drst ey syleyebiliyor! En azndan a z yerinde olan birok insandan daha akl ba nda konu uyor. Bykbabam, babamn babas. (s.12) Bu bizim i imize geliyor; nk bir svet rtn nnde krmz- mavibeyaz izgiler bulunmasna ya da Muhammed Alinin resminin basl olmasn hi nemsemez bykbabam. Ayrca, byynce de giyelim diye pantolonlar numara byk almaz. (s.14) Bykbaba, daha ok konu malaryla geli tirilmi bir karakterdir. Bykbaba birden fazla ynyle okura tantld iin (ak) geli tirilmi karakter zelli ine sahiptir. Eser boyunca karakter zelliklerinde bir de i im ya amayan bykbaba karakteri dura an bir yapya sahiptir. retmen Haslinger: Wolfiyi sevmez grnen Haslinger, Wolfiyle u ra r, nk onu tembel buluyordur:

419

Herkese annesinin imzalamas yeterli olurken, beni sevmedi i iin babamn imzasn istemekle bana eziyet ediyordu. (s. 48) retim tarz geleneksel bir yapda olan Haslingeri Wolfi anlamad iin matematikte ba arl olamyordur: Geen yl bu derse Bay Bauer geliyordu. Anlayamad m konular bana her zaman bir daha aklard o. Ben anlayana de in anlatrd. Ama anlamadklarm Haslingere soramyorum. (s.60) retmen Haslingern, ezberci ve geleneksel e itim anlay ve rencilere kar tutumu ele alnr. Tek bir ynyle okura tantlan Haslinger karakteri geli tirilmemi (kapal) karakter zelli ine sahiptir. Daha ok davran lar ve konu malaryla olu turulan bu karakter, eserin sonunda de i im gstererek devingen karakter zellikleri ta r. 4)Karakterler, ya am gerekli ini ve ocuk gerekli ini yanstmakta mdr? 5) Karakterler, ocu un zde im kurabilece i zellikler ta yor mu? Kapilandn Kobaylar adl yaptta, gncel olan bir konu i lenmektedir. Geneti i de i tirilmi organizma ieren yiyecek ve iecekleri tketen bir toplum olarak, bu konuda henz tam bilinlenemedi imiz irdelenmi ve bu erevede bir kurgu olu turulmu tur. Sorgulayan, ele tiren, devingen, d nen ve duyarl genleri rnekleyen yaptta, okur, kendi duygu ve d nce evrenine seslenen olay ve karakterlerle kolayca zde im kurabilir, kendi ihtiya ve sorunlarna yant ve zm bulabilir, benzer durumlarda nasl bir eylem gerekle tirebilece i konusunda karmlarda bulunabilir. Bu durumda olaylara ele tirel ve sorgulayc bir tutumla yakla arak, ele tirel bak as edinebilir. Kim Takar Salatalk Kralnda ise nemli kahramanlardan biri fantastik bir ekilde kurgulanm tr. nsanlarn yannda, Kral olan bir salatalk ya amaktadr. Bu yky ya am gerekli inden uzakla tryor gibi gzkse de, ykde asl vurgulanmak istenen, ocu un gznden anne ve babadr. Babann, otorite d knl , geleneksel yapya sahip olup de i imlere kapal olmas aile ii at malara neden olur. Eve gelen Salatalk Kral da, babann tm bu zelliklerini yanstan fantastik bir karakterdir. Baba ve salatalk paralel yapdadr diyebiliriz. O yzden, ya am gerekli i ve ocuk gerekli i gzel bir uyumla kurgulanm tr. Okur, a da , akll, d nen ve duyarl karakterlerle zde im kurabilir ve ba ka ya amlar tanyarak, duygu ve d nce evreninin geli mesine katk sa layabilir. 6) ki yazarn yaptlarnn yukardaki sorular e li inde izilen karakter ereveleri, birbirine benzer zellikler ta yor mu ve birbirinden farkllklar nelerdir? Kapilandn Kobaylar
Marjinal Sorgulayc Gzlemci Mantkl Mehtap Sorgulayc Mantkl Bilinli Burhan Sinirli Serseri ruhlu Duygusal Sevda Hanm Boyun e meyen Kararl pheci Ekrem Bey Gzlemci ekingen Cesaretsiz Zafer Bey karc Akln kullanmayan Ba kasnn d ncesini sahiplenen etin Bey Para hrs olan karc D ncesiz

Ara trc pheci birliki Payla may seven Kararl Kitap okumay seven Serven tutkunu Duygusal Kararl Sra d

Ara trc Yardmsever Duygusal

Sabrsz Akll

Sorgulayc

Duygusal

Sorgulamayan

420

Mehtapn babas Duyarl Merakl D nceli Sorgulayc

Mehtapn annesi Geleneksel D nceli Kolay kabullenen Fazla sorgulamayan

Burhann babas Sinirli Krc Alayc D ncesiz Otorite d kn

Burhann annesi efkatli Geleneksel Korumac Arabulucu

Nuri Baba Geleneksel Kararl Duyarl Drst Erdemli Do all seven Bilime merakl Ara trc ocuklar seven

Kim Takar Salatalk Kral

Wolfgang Merakl Devingen Sorgulayc Sporcu Akll Sorun zmeye odakl pheci Kvrak zekal Martina Akll Sosyal Dzenli Temiz yi yrekli D nceli Nik Devingen abuk inanan D gc yksek Kumi-Ori Hkmetmeyi seven Emir veren Yalanc karc D ncesiz Hrsz Baba Hkmetmeyi seven Emir veren Kaba kuvvet kullanan Otorite d kn Bykbaba Akll ocuklar seven Anne Duygusal Fedakar yimser a da Haslinger Geleneksel e itimci Ezberci

Kararl Birey zgrl n savunan Sorgulayc

Yukardaki tablolardan da grlece i gibi ba kahramanlarn karakter zellikleri neredeyse ayndr. Ba kahramanlardaki belirgin olan zellikler, sorgulayc, pheci, akll ve gzlemci olmalardr. Anne karakterlerinin ortak yan ise duygusal, iyimser, fedakr ve efkatli olmalardr. Ancak Kim Takar Salatalk Kralndaki anne, biraz daha a da olmasyla n plana kmaktadr. Kapilandn Kobaylarndaki baba karakterleri ise birbirinden farkldr. Mehtapn babas duyarl, sorgulayan bir karakter olarak kar mza karken, Burhann babas ise sinirli, krc ve otorite d kndr. Bu karakter tipi, Kim Takar Salatalk Kralndaki baba karakteriyle rt r. Wolfgangn babas da sinirli, baskc ve otorite d kndr. Burada, baba karakteri, ayn zamanda Kumi-Orinin karakteriyle de ayndr. Kumi-Ori de emir veren, hkmetmeyi seven bir karakterdir. Bykbabalar ise akll olmalar ve ocuklar sevmeleriyle benzerdir. Bunlarn d nda, Kapilandn Kobaylarndaki karakterler de kendi ilerinde birbirleriyle rt rler. Mehtap, Sevda Hanm, Ekrem Bey olumlu karakterler olarak gze arparlar ve yaptn genelindeki sorgulama, pheyle yakla ma, aklc ve merakl olma gibi olgular da ba aryla yanstrlar. Zafer Bey ve etin Bey olumsuz karakter zelliklerine sahiptir. karc, d ncesiz ve sorgulamayan tutumlar yaptta ele tirilir. Kim Takar Salatalk Kralnda ise Martina, ideal bir genci yanstmaktadr. Birey zgrl n savunur, sorgulayc ve d ncelidir. Derslerinde ba arl ve her ya t gibi duygusal bir ili ki de ya amaktadr. Martina bu zellikleriyle, di er kitaptaki Mehtap karakteriyle rt r. D gc geli mi ve devingen yapdaki Nik ise, Kapilandn Kobaylarndaki ba kahramana benzer. 4. Sonu ve neriler al mann genel amac Christine Nstlingerin Kim Takar Salatalk Kral ve Miyase Sertbarutun Kapilandn Kobaylar adl farkl kltrlerde yazlm iki ocuk yazn yaptn karakter ereveleri bakmndan ele tirel bir bak asyla inceleyip de erlendirmektir. Bu ama do rultusunda iki yapt, nceden saptanan ltler do rultusunda incelenmi ve kar la trlm tr. ocuk okurun, gerek ya ama hazrlanabilmesi ve d nen, duyarl, demokratik bilince sahip bir birey olabilmesi iin, kitaplarla ve do ru karakterlerle bulu turulmas gerekmektedir. Bu yzden, sanatlar, ocuk yaznndaki karakterleri yaplandrrken, ocuk ve ya am gerekli ini gzetmeli ve ocu un dil ve anlam evrenine uygun karakterler semelidir.

421

ocuklar, kitaplarda yer alan kahramanlara ykndklerinden, bu karakterlerin ruhsal ve fiziksel nitelikleri olu turulurken karakterlerin zelliklerinin iyi geli tirilmesi gerekir; kahramann ruhsal dengesinin ini li k l olmas, kar la t glklerle ba edememesi ve yenilgiye u ramas veya tutarsz davran larda bulunmas ocu un kitaplara olan ilgisini azaltr ve onu genel olarak okuma isteksizli ine de iter. ncelenen bu iki kitapta da grld gibi farkl iki kltrde yazlmasna ra men karakter olu turma yollarnn ve karakterlerin davran larnn benzer dzlemlerde oldu unu syleyebiliriz. ki yapta da hkim olan d nen, duyarl, sorgulayan ve ele tiren birey d ncesi, do ru yaptlarla bulu up karakterle zde im kurabilen okurda olu mas beklenen ki ilik zelli idir. Bu zelli e sahip olabilen bireyler, okuma kltr edinmelerinin yan sra, ya am gerekli ini de tanyacaklardr. Bu al ma, byk bir ara trma ve inceleme evreninde ok kk bir paray olu turdu u iin buna benzer, kapsam geni al malar yaplmaldr. Bu ara trmalarda ortaya kacak karakter kurgularnn sonular, sanatlar karakter olu turmada daha zenli davranmaya itecektir. Yani, yazar ocu un ilgi ve gereksinimlerini iyi bilmeli ve ocuk gerekli ini gz ard etmemelidir.
KAYNAKA Adal, Oya (2009) Anlamak ve Anlatmak. stanbul: Pan Yaynclk. Kavcar, Cahit (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. Nstlinger, Christine (2010) Kim Takar Salatalk Kral. stanbul: Gn Kitapl . Sertbarut, Miyase (2009) Kapilandn Kobaylar. zmir: Tudem Yaynlar. Sever, Sedat (2004) Anadili retiminin Temel Bir Arac; Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplar. IV. Ulusal ocuk Kltr Kongresi: Cumhuriyetin 80. Ylnda Disiplinleraras Bak la Trkiyede ocuk (Yay. Haz. : M. Artar). Ankara: A ocuk Kltr Ara trma ve Uygulama Merkezi Yaynlar. Sever, Sedat (2006) ocuk Edebiyat retimi Nasl Olmaldr?. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu: Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri (Yay. Haz.: Sedat Sever). Ankara: A Basmevi. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem Yaynevi. O uzkan, Ferhan (1979) ocuk Edebiyat. Ankara: Kado lu Matbaas. Yldrm, Ali ve Hasan im ek (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk.

422

ET N NER' N OCUK EDEB YATI YAPITLARINDA TOPLUMSAL DUYARLIK

Serhat Adem KRKUYU Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits Trke E itimi Program Yksek Lisans rencisi, Orta Do u Teknik niversitesi Trk Dili Blm Okutman zge TOK Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits Trke E itimi Program Yksek Lisans rencisi Nesibe Aydn Koleji Trk Dili ve Edebiyat retmeni

zet a da toplumlarn etkin, retken, d nen, sorumluluk alan ve bylelikle toplumun geli mesine katk sa layan bireylere gereksinimi vardr. Bireyin evresiyle sa lkl ili kiler kurabilmesi ve kendini gerekle tirebilmesi iin insan haklar bilinci edinme; do ay, evreyi sevme ve koruma; bilimi nceleme; iddete, ayrmcl a kar durma; toplumdaki aksaklklarn farknda olma ve zm iin sorumluluk alma; dayan ma, ho gr ve demokrasiyi iselle tirme gibi duyarlklar edinmesi gerekir. Bu duyarlklar edinme srecinde ocuk edebiyat, nemli bir i leve sahiptir. Nitelikli bir ocuk edebiyat yapt, ocuk gerekli iyle ocuklara seslenir; onlar ya ad toplumun bir paras olarak grr ve toplumsal konularda d nmeye yneltir. Bu al ma, ocuklara toplumsal duyarlk edindirme bakmndan etin ner'in ocuk edebiyat yaptlarndaki iletileri konu edinmi tir. al mann sonucunda; etin ner'in ocuk edebiyat yaptlarnda e itli toplumsal duyarlk konularnn, ocu a gre ve ocuk gerekli ine uygun olarak ele alnd belirlenmi tir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, etin ner, toplumsal duyarlk.

Abstract Modern societies have a need for individuals who are efficient, productive, insightful and responsible. These individuals who live as part of society in this environment would make a valuable contributionto its development. To be able to form a healthy relationship with society and enhancing ones self-existence, individuals should acquire some sensitivity such as gaining human rights awareness, protect and love of nature and the environment, scientific insight, being opposed to violence and discrimination, becoming aware ofthe defectsin societyandtaking responsibility forthe solution; engraining cooperation, tolerance and democracy in oneself. In the process ofobtaining these sensitivities, works ofchildren's literaturehavean important function.Acclaimed work of children's literature views children as part of the society within which they live and encourages them to think and be inquisitive regarding social issues. These works helpchildrengainsocial awareness,by calling their attention in their own reality. In this study, the messages of etin ner's children's novels were examined in the context of social sensitivity. As a result of this study were determined that etin ner's children's literature works deal with as a matter of various social sensitivities accordance with child and childhood reality. Key Words: Children's literature, etin ner, social sensitivity.

Giri Bireyin toplumsal ve ki ilik geli imi srecinde edinmesi gereken nemli davran lardan biri olan "toplumsal duyarlk", bireyin ya ad evre ve toplumla sa lkl ili kiler kurmas, bunlar adna sorumluluk almas ve bir grevle retici ya da katlmc olmas olarak tanmlanabilir. Bireylere toplumsal duyarlk edindirme srecinde do rudan ve do al olarak iinde ya adklar evre ile toplum birok rnek sunar. Bu rneklerin, duyarl a ynelik uygunlu u, do rulu u tart mal olaca ndan ilgili alanlarda e itim kurumlar, sivil toplum rgtleri, bilim insanlar, sanatlar, aileler ve sonuta her birey sorumluluk duymaldr. Toplumsal duyarlkla ilgili hem e itime hem sanata-sanatya, bilim insanlarna hem de ailelere ve bireylere d en sorumluluklar en iyi rneklendiren alanlardan biri "ocuk edebiyat yaptlar"dr. Sever (2008: 199), ocuk edebiyat yaptlarnn dayanmas gereken temel ilkeleri sraladktan sonra u belirlemeyi yapar: "... ya ama, insana, do aya, hayvanlara sevgi ile yakla an; kendisi ve evresiyle 423

bar k, ho grl, demokratik kltr iselle tirmi insanlar yeti tirmede ocuk edebiyatna nemli sorumluluklar d t bilinmelidir." Bu belirlemeyle birlikte Sever (2009: 15, 2011a: 36) farkl ya dnemlerine uygun ocuk edebiyat yaptlarnn zelliklerini aklarken bu yaptlar, "insana, do aya, hayvana ynelik duyarlk edindiren" yaptlar olarak niteler. ocuk edebiyat yaptlar; edebiyata, yazara ve kitaplara yansyan toplumsal duyarlk konusu ba lamnda ele alnd nda gerek evrensel gerekse ulusal konularda duyarlk davran larn kazandracak ve geli tirecek olanaklar sunan, bireylerin bili sel, dilsel, toplumsal ve ki ilik geli im srelerine katk sa layan, do ay seven, insan de erli gren, bilimi ve bilimselli i nceleyen, sanata sayg duyan, d nen, duyarl bireyler yeti mesinde nemli etkiye sahiptir. ocuk edebiyat yaptlarnn bireylere toplumsal duyarlk edindirme srecinde hangi konularda, nasl, ne kadar etkili olaca n saptamak; toplumsal duyarlk iletilerinin ocu a gre ve sanatsal duyarlkla sunulup sunulmad n ara trmak hem bilimsel alana hem de topluma katklar sa layacaktr. Bu al mann amac, ocuk edebiyatmzn nemli yazarlarndan etin ner'in ocuklar iin kaleme ald yaptlardaki toplumsal duyarlk iletilerini incelemektir. Yntem Bu al mada, etin nerin "Glibik, Piyango, Kargalar Kara De ildi, Mavi Ku u Gren Var m?, Portakal, Dnyann Btn Kedileri" adl alt ocuk edebiyat yaptlarndaki iletiler, toplumsal duyarlk ba lamnda konu edinilecektir. Tarama modeline dayal bu al ma, betimsel bir nitelik ta maktadr. etin nerin romanlarnda aktard toplumsal duyarlk iletileri, "Dayan ma, Payla m ve Dostluk; Bilim ve E itim; Ho gr, Sayg, E itlik ve Farkndalk; Do a ve Hayvan Sevgisi" ba lklar altnda incelenecektir. etin ner'in ocuk Edebiyat Yaptlarnda Toplumsal Duyarl a li kin letiler Toplumsal duyarlk ba lamnda etin ner'in alt ocuk yapt incelenmi tir: Glibik, Mavi Ku u Gren Var m?, Piyango, Portakal, Kargalar Kara De ildi, Dnyann Btn Kedileri. Yaptlarda aktarlan toplumsal duyarlk iletileri, a a daki ba lklar altnda incelenmi tir. Bu ba lklar belirlenirken kitaplarda yinelenen iletilerin skl ve basknl dikkate alnm tr. Dayan ma, Payla m ve Dostluk etin ner'in yaptlarnda, ki iler ile aileler aras dayan ma ve payla m durumlaryla ska kar la rz. Bireylerin zerkli i ve zgrl nn yannda toplumun bir paras oldu unu, birlikte ya amann, dayan mann, ortak amalar iin bir araya gelmenin nemini belirgin bir ileti olarak sunmu tur yazar. Yoksul bir da kynde ya ayan zbat ve A ir adl iki ocu un dostlu u zerine kurulmu bir yk: Portakal. Kitap, ki arkada tlar. tikleri su bile ayr gitmezdi. (ner, 2010d: 7) diye ba lyor ve iki arkada n yoksulluk ve payla m iindeki ya amlarn canl betimlemeler ile aktaryor. A irin annesi Asminin zbata stannelik yapmas ile bu iki ocu un dostluklar, payla m ve yardmla malar ba lyor: A ir ile zbatn o gn ba layan stkarde li i, okul arkada l ile peki ti. Birlikte kzamk oldular, suie i kardlar; kabakula , bo macay birlikte atlatt iki arkada . (ner, 2010d: 9). Dostluk iletisi, ocuk gerekli i ile aktarlr. Kimi zaman kk yaramazlklar yapan iki arkada n dostluklar zamanla peki ir: Ama ne zaman su i leyip yakalansalar, birbirlerini ele vereceklerine, destek oluyorlard birbirlerine. Her gn biri ayr bir suu stne alyordu. Ortak yaramazlklar, aralarndaki dostlu u daha da peki tirdi. Yine de birbirlerini ele tirmekten geri kalmyorlard ba ba a kaldklarnda. (ner, 2010d: 20). A ir, zbata gre daha sa lkl bir bedene sahiptir. Hastalklardan sonra abucak iyile ir. zbatn iyile mesi ise zaman alr. Bu sre iinde birbirleri iin endi elenirler ve iyile meleri iin ellerinden geleni yaparlar: A ir her gn yoklad zbat. Dut kurusu, kara zm, boyal eker ta d ona. Cevizleri ba ucunda krp a zna verdi. Gnden gne iyile ti zbat. A ir, onu yoklamaya geldi i bir gnde ise, giyinik, ayakta kar lad arkada n. Sarma dola oldular bir anda. Yerlerde debelendiler, takla attlar, gre tuttular." (ner, 2010d: 10).

424

Yazar, "Mavi Ku u Gren Var m?" adl yaptnda Mavi Ku 'un ie e ve fidana g etme srecini anlatrken srdeki birok farkl ku trnn birlikte nasl hareket etti ine, nasl dayan ma iinde oldu una dikkat eker: "Koskoca denizleri, da lar, okyanuslar geeriz omuz omuza. Kk ku lar bir sre sonra bu uzun uu tan yorulurlar, iri, gl ku lar kanatlarnn stne alrlar onlar. Dinlendirirler. Ben de geen yl ya l bir akbabann srtnda getim koca okyanusu. ... Yanmzda uan ahin ise, yardmla mann, omuz omuza dayan mann erdemlerinden sze etti." (ner, 2010b: 73). Yine ayn yaptta hayvan ve do a sevgisinden yoksun, zorba, smrc, halk alktan krlrken kendisi obur olan Ba tombalak'a kar yoksul Clzlarn bir araya gelmesi, rgtlenmesi ve bu eylemlilik iinde haklarn aramalarn bir dayan ma rne i olarak sunar okurlara: " [Clzlar] birer birer evlerinden kp en ya l Clz'n evinde toplanm lar. nlemler d nm ler, tart m lar ve gece yarsna do ru da lm lar. Sabahleyin uyanan Tombalaklar bir de ne grsnler! Kentin btn sokaklar Mavi Ku resimleri ile donatlmam m! stelik de o gn ne tek ara al m ne sokaklar sprlm . Ne ekmek yaplm frnlarda ne giyecekler retilmi fabrikalarda. Btn Clzlar birlik olup i brakm lar. (ner, 2010b: 68). Bilim ve E itim Yaznsal yaptlardaki karakterlerin okur zerindeki etkisi gz nne alnarak, toplumsal duyarlk edinmi bireyler yeti tirmede sanata ve yazna byk grevler d mektedir. Bu yaptlardaki karakterler, e itimi ve bilimi nemseme, nceleme; bo inanlara, gereksiz korku ve kayglara kar kma-durma duyarll na sahip bireyler olmaldr ki istenen ve amalanan etki gerekle ebilsin. etin ner'in ocuklar iin kaleme ald yaptlarda e itim ya da e itim alma-grmeyle ilgili iletiler byk bir dikkat ve nemle sunulmu tur. E itimin bilimsel yakla mla, akla dayal olarak yaplmas, bilimsel bilginin bo inanlar kar sndaki do rulu u, geerli i ve stnl "Glibik, Piyango ve Portakal" adl yaptlarda vurgulanm tr. Bu yaptlardaki ba karakterler (ki hepsi ocuktur) yoklu a, yoksullu a ra men okuyan, bilme ve renme iste i olan ki ilerdir. "Glibik"te ba karakterin (yaptta da ad yoktur) arkada Ali ir'in "okuyan" a abeyi vardr. Bu a abey, hem ba karakterde hem de Ali ir'de bilgileriyle, bilmi li iyle bir sayg ve hayranlk uyandrm tr. Bu iki ki i hayvanlar ve a alarla ilgili tart rken aralarnda geen konu malar yledir: [Ali ir:] "' nanmazsan abime sor', dedi. 'O her eyi bilir. nk ok kitab var; durmadan okur. rendiklerini de bana anlatr. Btn bunlar da abim anlatt bana.' [Ba karakter:] 'Benim de bir abim olsun isterdim. Bilemedi im her eyi sorar renirdim ondan,' dedim. ... Yol boyunca abisi ile vnmesini srdrd durdu. Bilmedi im birok ey anlatt bana. ...." (ner, 2011: 20-21). Yine "Glibik" adl yaptta, ezberci e itim sistemi ele tirilmektedir. A a da bunu somutlayan rneklere yer verilmi tir: "Ta o zamandan beri ezbere renilen eylerden i renirim. nsan, anlamadan rendi i eyleri tez unutur. Bu da insann papa andan farkl bir yaratk oldu unu gsterir." (ner, 2011: 26). "Portakal"da kyn oban kurtlarn korkusundan sry brakp gidince aileler srlerin ba na ocuklarn getirir ve bu nedenle onlar okula gndermezler. Bu ailelerin kar snda e itimin srdrlmesi iin direnen ve abalayan bir ky retmeni vardr: Kyn retmeni, yalvar yakar oldu kyllere, dinletemedi. O e itimin, retimin yararlarndan sz edip ne kadar diller dktyse de bo a gitti emekleri. O anlattka kimileri ba lar ile onaylyor, kimileri de, 'Do rusun.'

425

... ' renmek gibi var m canm.' 'Bal akyor dilinden.' ... Yine de bildiklerini okuyorlard. Szle mi gibi bir tek ocu u bile gndermediler okula. retmen de genli inin, inancnn olanca itenli i ile direndi, ama yenik d e itim sava mnda. (ner, 2010d: 32). Piyango adl yaptta ise ya am gerekli i ele tirel bir bak la okura sezdirilir. Gemi te ky ya amnn geli mi likten, e itimden ve bilimden uzak ya am biiminin zorluklar, skntlar pek ok yn ile aktarlr. Birok kyde okul da yoktu o zamanlar. Okulu bulunanlarda ise e itim srekli aksard. (ner, 2010c: 8). Ve kyller ilk kez grdkleri bisiklete yeni bir isim koymu lard: eytan Arabas. (ner, 2010c: 12). Yine "Piyango" adl yaptnda yazar, bo ve batl inanlarn gereksiz oldu unu, akl ve bilimle uyu mad n rnekler: "Muskaya, fr e, yazn toplanp kurutulan otlara, ieklere ba lanrd iyile me umutlar. Bazen bu otlardan, ieklerden yarar sa land da olurdu. Papatya, kekik ya , adaay tmeye, gribe, nezleye iyi gelirdi. Ama muskann hangi hastal iyile tirdi i bilinmezdi." (ner, 2010c: 9). "Kargalar Kara De ildi"de bilmenin, bilginin nemini annesi, yavrusu karga Kuno'ya, yle aklar: "'Bilinmeyenden korkar canllar,' diyordu Ku annesi Haben; 'bilmek aydnlktr, aydnlanmaktr,' diyordu. Ve Kuno, 'Salt gn nda ya ayan, geceyi bilemez. zmek gerekir karanl n gizini,' diye d nyor ve karanl n yre ine do ru uuyordu bu gece de. Ve o utuka aydnlanyordu gece." (ner, 2010a: 22). Ku annesi Haben karakteri, ya am deneyimlerle renmenin, bilgi ile ya am yolunu aydnlatmann nemini, Kuno ve Rupen adl kk kargalarna anlatr: nk umak bir sanattr. Ve her sanat gibi kolayca renilmez. Kolay renilen eyler kalc olmaz, bil bunu. () Yanl yapmaktan korkma! Yaplan her yanl lk, do ruya atlan bir admdr. (ner, 2010a: 13). Kargalar Kara De ildi adl yapt geleneksel anlatlardan beslenerek yaznsal bir kurgu iinde bilimsel d ncenin yntemini, nemini vurgular. De i imin ya amsal bir kavram oldu u kitabn ba at iletilerindendir. Bilimin varsaymlar zerine kurulu oldu u ve bilimsel geli melerin birbiri zerine eklenerek srd iletisi yapta sindirilmi tir. yle ki kitap, bunu destekleyen bir alnt ile ba lar: Bir evrensel yasay rtmek kolaydr. rne in: Carl HEMPELin Btn kargalar karadr, varsaym, bir tek beyaz karga tarafndan rtlebilir. (ner, 2010a: 7). ner, kitabna yazd ba lang yazsnda da dikkat eker bilimsel geli menin ve de i imin nemine. ocuk okura, d nme sorumlulu u vererek bilimsel bak n temelini duyumsatr: Ama kargalarn yllar nce bamba ka ku lar olmad n nasl syleyebiliriz. Tpk yarnki dnyann dnden ve bugnknden ok farkl olabilece i gibi. Dnya de i iyor. nsanlar de i iyor. Ku lar, bitkiler de i iyor Bir karga, bir tek beyaz kargack neden de i mi olmasn? De il mi? (ner, 2010a: 9). retmenleri de kk kargalara e itimin gereklili inden ve deneyimlerle bilgiyi birle tirmenin sa layaca yararlardan sz eder: E itimle kazanlan beceriler, ancak ya am iinde snanarak do rulanr. Srden ayrlan kurt kapar, der koyunlar. Tart labilir bir sav bu. Bazen srden ayrlmak da ho bir eydir. () Kendini snamas, kendini tanmasdr canlnn. Siz orta bir yol bulun derim ben. () (ner, 2010a: 32).

426

Ho gr, Sayg, E itlik ve Farkndalk Demokrasi kltrn benimsemi , iselle tirmi toplumlarda bireyler aras ho gr ve sayg; her bireyin e it ve de erli olu u yakla m beklenir. nsanlarn rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya ba ka bir gr , ulusal veya toplumsal kken, varlk gibi farkllklar nedeniyle kimseye ayrm yaplmamas, kimsenin hakszl a u ramamas nsan Haklar Evrensel Bildirgesi'nin (Birle mi Milletler Genel Kurulu'nun 10 Aralk 1948 tarihli ve 217 A (III) sayl karar) 1. ve 2. maddelerinde dile getirilmi tir. Demokratik toplum yapsna sahip olmann en nemli destek sa laycs e itimdir. ocuk ve genlik e itiminin bir paras olarak demokrasi e itimi ile daha duyarl bireyler ve demokrasi kltrn iselle tirmi bir toplum yaratlabilir. ncelikle, bu e itim srecine bir ara olarak eklenen ocuk ve genlik edebiyat yaptlar belirli duyarlklar ta mal ve ho gr, sayg ve e itlik gibi duyarlklar edindirmede i levsel olmaldr. etin ner'in yaptlarndaki bu duyarlklar hem uygun hem de e itli rneklerle sunulmu tur. Uluslara, halklara farkllklardan ve tarihsel ya anm lklardan dolay a a layc, kine ve nefrete dayal bak n do ru olmad n "Glibik"te baba ile ocu un kasabadan dnerken aralarnda geen konu masnda ve ocu un yllar sonra bu konu madan edindi i karmda grebiliriz: "'D man ne demek?' Babam, bir sre d ndkten sonra: 'D man, tembel, ama obur bir hayvandr,' dedi. 'Kendi kar iin hi gere i yokken teki canllara zarar verir. Tembeldir, ama sofradan en byk pay da o alr.' 'yleyse, filler bizim d manmzdr,' dedim. "nk, onlar hem tembel hem de oburdurlar." "Hi de de il. Filler al kan hayvanlardr," diye kar lk verdi babam. Sonra da bir sre d np "Ama ilerinde tembelleri de olmaz de il," diye bitirdi konu masn. Bir sre konu madan yrdk. "yleyse, obur ve tembel filler d manmzdr, al kan filler de dostumuzdur," diye d ndm. Yllar sonra kasaba okulunda, bir tarih dersinde: "Tembel ve obur Yunanllar d manmz, al kan ve yoksul Yunanllar dostumuzdur," demi tim. Tarih retmenimiz bir sre d nm , bir eyler sylemek istemi , tam a znn aacakken, paydos zili alm t." (ner, 2011: 31-32). "Kargalar Kara De ildi"de iki karga karde Kuno ve Rupen, Kzlderili Byk Reis ile Beyaz Byk Reis'in konu malarna tank olurlar. Aralarnda rk, kltr ve inan farkll olan bu iki toplumun reisleri arasnda u konu malar geer: [Kzlderili Byk Reis:] "... Ama bildi imiz bir gerek daha var: Sizin Tanrnz, bizimkinden ba ka bir Tanr de ildir. Hepimiz ayn Tanr'nn yarattklaryz. 'Beyaz Adam, bir gn belki bu gere i anlayacak ve karde oldu umuzun ayrmna varacaktr.' 'Siz, Tanrnzn ba ka oldu unu d nmekte zgrsnz. Ama Tanr, hepimizi yaratan Tanr iin Kzlderili ile Beyaz'n arasnda bir ayrm yoktur.'" (ner, 2010a: 42). ner, Piyango adl yaptnda yllar ncesinin bir Anadolu kyn gnmz ocuklarnn dnyasna ta yor. Yapt, farkl bir ya am alan, farkl bir co rafyay ocuk gerekli i ile yaln ve etkili bir dille aktarr. Bylece kitab okuyan gnmz ocuklarna ho gr, farkndalk, farkllklara sayg gibi duyarlklar yaznsal bir kurgu ile aktarlr: Yllar, yllar nce Anadolu kylerinde kerpi evlerden ba ka hibir ey yoktu. Ne elektrik ne radyo ne televizyon ne tiyatro ne sinema (ner, 2010c: 7). Hadi diyelim kye elektrik gelmi , radyo bile kyn en varlkl ki isinde ya da muhtarn evinde bulunurdu. Muhtar da genellikle kyn en varlkl ki ilerinden seilirdi. (ner, 2010c: 7). O yllarda o u kyn yolu da yoktu. Yol diye yaplanlara ise yol denemezdi. (ner, 2010c: 8).

427

O zamanlar al veri te para da pek kullanlmazd. O zaman kylerde parann yzn grmeden byrd ocuklar, kadnlar. zellikle kadnlar, ya amlar boyunca kasabalarn, ilelerini, kentlerini grmeden ya ar, ya lanrlard. (ner, 2010c: 9). "Portakal"da ky ya amnn gerekleri, yaptn her satrna sindirilmi tir. E itimsizlik, do a - insan at mas, yoksulluk gibi olumsuz ko ullarn yan sra do a sevgisi, payla m gibi olumlu yanlar ile de aktarlr ky ya am. Remo Dedenin portakaldan ve da lardan sz etti i tmcelerde bu at malar yaznsal bir anlatmla sezdirilmektedir: Ne zaman ovaya insem, bir a a gvdesi, bir duvar dibi aram m yaslanmak iin. Hep srtm bo duymu um, dayanksz, gvensiz bulmu um da olmaynca (ner, 2010d: 17). O k tek bir bebe hastalanmad Bir tek kadnn ba , erke in di i a rmad O k Portakal Portakal Portakal (ner, 2010d: 17). Yazarn asl dikkat ekmek istedi i nokta, ocuk duyarl ile bu gereklerin kesi ti i yerdir. Onlarn anlam evreni iinde ya am gerekli ini bulu turmaktr. Bunu yoksulluk ve ki i- do a at mas ile yapar. Hastalklarn zm iyi beslenme ve e itimli insanlar; engeller ise da lar, iklim ko ullar ve yoksulluktur: K geldi. Da larn krk, yoksulun kefeni k . K geldi. Yokluk, yoksulluk geldi. () (ner, 2010d: 19). ocuklar yklendiler obanlk grevini zorunlu olarak. (ner, 2010d: 30). Do a ve Hayvan Sevgisi nerin yaptlarnda do a sevgisi aktarlan iletilerin ba nda gelmektedir. nsan ve do a varlklar arasndaki ili kiler, kimi zaman ki i-do a at mas ile kimi zaman da do adaki varlklarla kurulan dostluklarla yanstlmaktadr. Kargalar Kara De ildi adl yaptta kargalarn gznden anlatlan yknn temel atsn insan- do a at mas olu turur. Nuh Tufan anlatsna gnderme yaplarak insann do ay zorbalkla yok etti i duyumsatlr. Kargalarn ve di er canllarn ba d man olarak yine insan gsterilir. Bylece ocuk okurun, insann do a iindeki yerini sorgulamasna, do al evre ile i ie, bar iinde ya amak adna d nmesine ortam hazrlanm olur: "Ne ki sizler iin en tehlikeli yarat n insan oldu unu syleyebilirim ekinmeden. Avclar, onlara zenen ocuklar, szde ku severler, sizi ele geirmek, tutsak etmek hatta ldrmek iin her yolu denerler, inann bana! (ner, 2010a: 32). Ve Kzlderili Byk Reis () dedi ki: Canllarn yok edildi i bir dnyada, insan ruhu yalnzlk duygusundan lr gibi geliyor bize. () Unutmayn ki, bugn canllarn ba na gelen, yarn insann ba na gelecektir. nk bunlar arasnda bir ba vardr." (ner, 2010a: 37). Do a sevgisi beraberinde evre bilinci ve duyarl n da getirir: Toprak insana de il, insan topra a aittir. Ve do adaki her ey, bir ailenin bireylerini birbirine ba layan kan gibi ortaktr. te bu yzden de dnyann ba na gelen her ykm, insano lunun da ba na gelmi demektir. (ner, 2010a: 37). Dnyann Btn Kedileri adl yapt, hayvan sevgisinin itenlikle yanstld bir iirsel anlatdr. ner, kedilere duydu u sevgisini, onlarn her anna tank olan, hastalandklarnda endi elenen, do um yaptklarnda heyecanlanan, ldklerinde yas tutan bir duyarlkla i liyor. Kediler, aileden biri gibi de er ve sevgi gryorlar. Hayvan sevgisi beraberinde insan ve do a sevgisini de getiriyor. Kitabn son sayfalarnda aktarlan ileti tmceleri bunu destekler niteliktedir: Sevgili ocuklar! imdi beni iyi dinleyin! nsan Sevgisini skalamayn ama, Ne yapp edin; Siz de bir kedi edinin! Ya da bir ku u bir kpe i, e e i, kaplumbeyi Hibir canly hor grmeyin! Karncay, kelebe i, brt bce i ldrmeyin! A alar kesmeyin!

428

Denizi, suyu, topra , Havay Kirletmeyin! Ye ili koruyun! Do ay sevin! (ner, 2008: 5253). "Mavi Ku u Gren Var m?" adl yaptta a alarn Tombalak adamlar tarafndan kesilmesine tank olan ocu un duygusal anlar yle aktarlm tr: "Caddeyi boydan boya ssleyen akasyalar, narlar, akkavaklar, kestane a alar boylu boyunca yatmyorlar m yerde? Gzlerine inanamam . ... Birden bir aracn, o gk grlts gibi sesler karan bir aracn, son a ac da kesip devirdi ini grmez mi? Cz etmi ocu un yre i." (ner, 2010b: 14). Yazar, yine ayn yaptta do a sevgisiyle birlikte evre kirlili i ve nedenleri kar snda duyarl bir bak da sunar: [iek] "Biz iekler, imdi koskoca a alarn grevlerini yklenmek zorunda kaldk. Koskoca kentin pisli ini bu incecik damarlarmzla bu ufack yapraklarmzla nasl temizleriz?" (ner, 2010b: 60) "Gne le aramzda engeller var, grmyor musun? Bir y n kirli bulut, kmr artt dumanlar var." (ner, 2010b: 62). "Ku larn, a alarn, ocuklarn olmad bir kent ise ya anmaya bile de mez." (ner, 2010b: 80) ner, "Glibik" adl yaptnda hayvan sevgisini hznle, ne eyle, heyecanla birle tirmi ; bunun yannda ya am gerekli ini duygulara seslenen bir duyarlkla i lemi tir: "Okullarda horoz sevmeyi retmiyorlar. Yazk! Hamurabi'nin kim oldu unu, Pigmelerin nerede ya adklarn, Anibal'in sava larn, Brezilya'nn yzlm, tek kanatllar, ift kanatllar, etoburlar, otoburlar, arpm cetvelini bile ezbere bilmek neye yarard, bir horozu sevemedikten sonra?" (ner, 2011: 60). Ayn yaptta, Hayvan Haklar Evrensel Bildirgesi'nin, hayvanlara kar iddet ve eziyet ieren davran larda bulunmamay ieren 3. ve 10. maddelerini destekleyen durumlar okura duyumsatlm tr: "Horozlardan biri ok sert bir kanat att kar sndakine, d rverdi. Sonra da stne kp yzn gzn gagalamaya ba lad. Babam elinden tutup ektim: "Gidelim baba, kye dnelim!" dedim. Beni duymad bile. E ilip yzne baktm. Glyordu. ok a rdm. ki kck horoz birbirlerini paralarken nasl glebilirdi insan?" (ner, 2011: 6970). Sonu Nitelikli ocuk edebiyat yaptlarndan beklenen temel amalardan biri ocuk okura e itli duyarlklar kazandrmaktr. Yazarn sanat duyarl ile aktard iletiler, yaznsal bir kurgu iinde okurla bulu turulur. Bu ba lamda ocuk edebiyat yaptlar, ocu a duyma ve d nme sorumlulu u kazandrarak onun toplum, do a ve evreyle ilgili d nmesine; kendini toplumun bir paras olarak grmesine, sorumluluk almasna olanak sa lar. etin ner, yaptlar aracl ile ocuklarla e itli toplumsal duyarlklarda bulu an bir yazardr. ner'in toplumsal duyarlklar ocuk gerekli i ve sanat bak yla aktard yaptlar, ocuklara kendilerini geli tirme alanlar sa layabilen; konuyu i leyi i, karakterleri, iletileri yaznsal ve ocuk gerekli ine uygun; seslendi i ya grubunun ilgi ve gereksinmelerini kar layabilecek niteliktedir. Bu yaptlarda, dayan ma, payla m ve dostlukla ya ama anlam katma; bilim ve e itimi nceleyerek a da bir birey olma; ho gr, sayg ve e itlik bilinci ile insanlara de er verme, ya am gerekleri kar snda farkndalk geli tirme; do a ve hayvan sevgisi ile evre bilinci edinme gibi temel toplumsal duyarlklar birincil ileti olarak grlr. 429

ner'in herhangi bir yaptnda baskn olan temel iletiyle birlikte, bir yazar ustal yla sunulan ikincil iletiler farkl duyarlklara da seslenmektedir: "Mavi Ku u Gren Var m?" adl yaptn temel izle inin dayand "do a ve hayvan sevgisi" duyarl nn yannda "dostluk ve dayan ma duyarl na" ili kin iletiler de grlebilir. Glibikte, hayvan sevgisi temel ileti olarak yer alrken farkndalk, farkllklara sayg, bilimin ya amdaki gereklili i, do a sevgisi yan ileti olarak verilmi tir. Portakalda dostluk, payla m ve dayan ma iletileri ne karken e itlik, farkllklara sayg, ky ya amnn gerekleri iletileri yan ileti olarak anlatya sindirilmi tir. Kargalar Kara De ildi adl yapt, bilimsel d ncenin yntemini, ya amsal nemini do a ve hayvan sevgisi, bar iinde ya ama, farkllklara sayg iletilerine ko ut olarak okura sunar. Dnyann Btn Kedileri ya am gerekli inin iinde hayvan sevgisini, hayvanlarla birlikte ya ama ve onlarn sorumlulu unu alma, evreyi koruma iletileriyle birlikte aktarr. Piyango adl yapt, ky ya amnn gereklerini, yoksullukla sava m; payla ma ve farkllklara sayg, e itimle sorunlar zebilme iletileriyle birlikte okura sezdirmektedir. Her yaznsal yapt gibi okura do al bir geli im ortam sa layacak olan nerin yaptlar, nitelikli bir ocuk edebiyat yaptndan beklenen iletileri rtk aktarma, duyma ve d nmeye olanak tanma zelliklerine sahiptir. ocu un dilsel, bili sel, ki isel ve toplumsal geli imine katklar sa layacak iletileri, sanat duyarl ile yanstmaktadr. Toplum iinde retken, sorumluluk alan, demokrasi kltr edinmi , kendisini do ann bir paras olarak gren ve do ay seven, koruyan birey olma yolunda okuru d nce retmeye ynlendirecek zelliklerdedir. ocuklara e itli toplumsal duyarlklar edindirme ba lamnda ner'in yaptlar, ocuk edebiyatnn nitelikli rnekleri arasndadr.
KAYNAKA BM Genel Kurulu (1948) nsan Haklar Evrensel Bildirgesi. 10 Aralk 1948 tarihli ve 217 A-III sayl karar. ner, etin (2008) Dnyann Btn Kedileri. Resimleyen: Mustafa Delio lu. stanbul: Can Yaynlar. ner, etin (2010a) Kargalar Kara De ildi. Resimleyen: Mustafa Delio lu. stanbul: Can Yaynlar. ner, etin (2010b) Mavi Ku u Gren Var m?. Resimleyen: Kayhan Keskinok. stanbul: Can Yaynlar. ner, etin (2010c) Piyango. Resimleyen: O uz Demir. stanbul: Can Yaynlar. ner, etin (2010d) Portakal. Resimleyen: Mustafa Delio lu. stanbul: Can Yaynlar. ner, etin (2011) Glibik. Resimleyen: Orhan Peker. stanbul: Can Yaynlar. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. Sever, Sedat (2009) "Trkiyedeki, Bilimsel ve Sanatsal Nitelikli ocuk Edebiyat Etkinliklerine li kin Genel Bir De erlendirme", ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu, Ankara: E itim Sen Yayn, s. 15-26. Sever, Sedat (2011a) "Okuma Kltr Edindirme Srecinde Temel Sorunlar ve zm nerileri I", a da (277), 30-37. Sever, Sedat (2011b) "Okuma Kltr Edindirme Srecinde Temel Sorunlar ve zm nerileri II", a da (278), 77-83. UNESCO (1978) Hayvan Haklar Bildirgesi. 15 Ekim 1978 tarihli bildiri, Paris. Trk Trk Dili, Dili, XXIV XXIV

430

AYLA INARO LUNUN YKLER NDEK LET LER VE BU LET LER N AKTARIMINA YNEL K TESP TLER
Ar . Gr. Deniz MELANLIO LU Gazi niversitesi Gazi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm

zet Kitap, ocu un kendini ve ya ad dnyay anlamlandrmasnda, bilgilerini artrmasnda nemli bir ara oldu u iin ocuk kitaplarnda ileti konusu son derece nemlidir. Yazar, ilettikleriyle ocu un dnyasn derinden etkileyebilir. Bu nedenle yazar, payla mak istediklerini onun ilgi ve ihtiyalarna uygun olarak hazrlama ve sunma grevini zerine alm demektir. Bu al mann amac, ocuk edebiyat yazarlarndan Ayla naro lunun yklerinde yer alan iletileri ve bunlarn aktarm biimlerini de erlendirmektir. Ayla naro lunun ykler serisinde yer alan alt hikye kitabndaki iletiler tespit edilip konularna gre tasnif edilmi ; iletiler aktarm biimleri bakmndan ise rtk, dolaysz ve dolayl olarak gruplandrlm tr. Sonu olarak bu al mada ocuk kitaplarnn, yeti kinler iin hazrlanan yk kitaplarndan fark ortaya konarak ocuk edebiyatnn farkl bir alan oldu u ifade edilmi tir. Anahtar Szckler: Trke e itimi, yk, ileti, Ayla naro lu.

Abstract Since books are important tools for children to make sense of themselves and their world, the subject of message is highly significant. The author can deeply influence the world of the child. This means that the author has undertaken the task to prepare and present what s/he wants in accordance with the childs interest and needs. The goal of this study is to evaluate the messages and the way these messages are conveyed in the short stories of Ayla naro lu, one of the childrens literature authors. The messages in her book of six stories have been determined and classified. The messages have been conveyed through implicit, direct and indirect styles. In conclusion, setting the difference between childrens story books and books for adults, this study notes that childrens literature is a distinct field. As a result, stories which are, prepared for adults are different from children's books that set of different area of children's literature. Key Words: Turkish education, story, message, Ayla naro lu.

Giri ocuklarn, duygu, d nce ve izlenimlerini do ru aktarabilen, iletileri do ru anlayabilen, sorunlarn ileti im becerilerini kullanarak zebilen bireyler eklinde yeti mesi sadece e itimle gerekle ebilir. ocuklara iyi bir e itim vermenin, sa lam bir ki ilik kazandrmann nemli aralarndan biri de ocuk kitaplardr. Kitaplar, ocuklarn bilgi ynnden zenginle mesine ve evresindeki insanlar anlamlandrmasna yardmc olmaktadr. Yavuzer (2003: 186), kitabn, ocu un zihinsel, duygusal ve sosyal geli iminde nemli bir uyaran oldu unu belirtmekte ayn zamanda ocuk kitaplarnn hazrlanmasnda ocu un ki ili inin ve geli im zelli inin dikkate alnmas gerekti ini vurgulamaktadr. Kitaplar; ocu un hayata hazrlanmasnda, kendini ve ya ad dnyay tanmasnda, bilgilerini artrmasnda nemli bir ara oldu u iin ocuk kitaplarnda ileti konusu nem kazanmaktadr. ocuk kitab yazar, ilettikleriyle onun dnyasn derinden etkileyebilir. Bu nedenle yazar, payla mak istediklerini ocu un ilgi ve ihtiyalarna uygun olarak hazrlama ve sunma grevini stlenmi olmaktadr. ocuklarn ihtiyalar ya , ilgi ve geli im dzeylerine gre farklla maktadr. Bu nedenle ocuklar iin yazlan kitaplarda hitap edilen kitle asndan baz zelliklere dikkat edilmesi gerekir. ocuk kitab yazarnn, iletilerini seerken ocuklarn bu durumlarn gz nnde bulundurmas ve bu iletileri ocuk zerinde olumlu bir etki brakacak ekilde sunmas gerekmektedir.

431

ocuk edebiyat ierisinde d nlen metinlerin, Sanatya zg duyarll , bilgeli i, farkl bak alaryla d nebilmeyi, ya am ve insan sevmeyi, evresine sayg duymay sezdirebilecek iletiler vermesi ve bu iletileri ocu un anlam dnyasna uygun bir biimde sunmas gerekmektedir (Sever, 2003: 22). Bu zorunluluk, ocuk kitaplarnda yer verilecek iletilerin neler olmas ve nasl aktarlmas gerekti i konusunu ocuk okurlar, yazarlar ve ara trmaclar iin n plana karmaktadr. ocuk ykleri, ocuk edebiyat rnleri ierisinde de erlendirilmektedir. Temizyrek vd. (2007: 107), yky edeb trler iinde ocuklarn yararlanabilece i en zengin tr olarak belirtmektedirler. al mann Amac ocuk kitab yazarlarnn, iletileri ocu un iinde bulundu u geli im dzeyine gre seme ve bu iletileri retici bir yakla mla de il d ndrc, sorgulayc bir biimde sunmas beklenmektedir. Bu noktadan hareketle al mann amac, ocuk edebiyat yazarlarndan Ayla naro lunun hikyelerinde yer alan iletileri ve bunlarn aktarm biimlerinin e itimsel ve edeb zelliklere uygunlu unu de erlendirmektir. Yntem al mada betimleme yntemi kullanlm tr. Betimleme ya da survey ara trmalar olaylarn, objelerin, varlklarn, kurumlarn, gruplarn ve e itli alanlarn ne oldu unu betimlemeye, aklamaya al r. Betimleme olaylar, obje ve problemleri; anlama ve anlatmada ilk a amay betimlemesiyle ba lar. Bu sayede onlar iyi anlayabilme, gruplayabilme olana sa lanr ve aralarndaki ili kiler saptanm olur (Kaptan, 1991: 59). Bu al mada Ayla naro lunun hikyelerindeki iletiler ve bu iletilerin nasl aktarld betimlenmi ve aklanm tr. al mann ba nda literatr taramas yaplm , ocuk edebiyat ve iletilerle ilgili kaynaklar gzden geirilmi tir. kinci a ama olarak Ayla naro lunun ykler serisinde yer alan alt hikye kitabnda yer alan iletiler tespit edilip konularna gre tasnif edilmi ; iletiler aktarm biimleri bakmndan ise rtk, dolaysz ve dolayl olarak gruplandrlm tr. Evren Bu al mann evreni, Ayla naro lunun ocuklar iin yazd hikyelerdir. Yazarn, gnmz ocuk yazarlarndan biri olmas ve yazma amacn lkemizde ocuk edebiyatnn standardn ykselterek ocuklarn okuma al kanlklarn geli tirmelerine yardmc olmak. eklinde aklamas ile ara trmaya konu edilmi tir (www.aylacinaroglu.com, 2008). Yazarn rastlantsal yntemle seilen ykler serisindeki Uzay Gzeli, Beyaz Benekli At, ikolatay Kim Yiyecek, Mavi Boya, En Byk Takm Bizim Takm, Altn Kanatl Topin adl kitaplar temel ara trma kaynaklar olarak kullanlm tr. Snrllklar al ma, Ayla naro lunun ykler serisindeki Uzay Gzeli, Beyaz Benekli At, ikolatay Kim Yiyecek, Mavi Boya, En Byk Bizim Takm, Altn Kanatl Topin eserlerinde yer alan toplam otuz iki hikye ve incelenen hikyelerin, 7 ya ve zerindeki ocuklara hitap etmesi bakmndan ocukluk dneminin 14 ya nda bitti i gz nnde bulundurularak- 714 ya aras ocuklarn bili sel, ki ilik, ahlak ve toplumsal geli im zellikleri ile snrldr. ocuk Edebiyatnda yk zdemir (1996: 270), edeb bir tr olarak yky ; Ya anm ya da ya anmas olanak iinde olan olaylar, durumlar ilgi ekici biimde anlatan; okuyucuda heyecan ya da ho lanma duygusu uyandran yazlar. eklinde tanmlamaktadr. ocuklar iin yazlan yklerin tanm ve ta mas gereken zellikler genel anlamda yeti kinler iin yazlanlardan farkldr. Bu farkllk, ocu un kendine ait zellikleri, geli imi, zevkleri ve ilgilerinden kaynaklanmaktadr. ocuk edebiyat kitaplarna bakld nda yknn; Belirli bir zaman ve belirli yerlerde genellikle az sayda ki i arasnda geen, gere e uygun olaylarn karakterleri ile birlikte ksa, duygulu, heyecanl bir biimde gzleme ve tasarlamaya dayal edeb yazlardr (Ciravo lu, 2000: 77), Belli bir zaman ve yerde birka ki inin ba ndan geen gere e uygun bir olay anlatan ve birtakm kimselerin karakterini izen ve o u kez birka sayfa tutan ksa yazlar (O uzkan, 2001: 98) eklinde akland grlmektedir. yk ve romann birbirine benzer trler oldu unu belirten O uzkan (2001: 109), ocuk yk ve romanlarnn zelliklerini birlikte ele almakta ve bulunmas gereken zellikleri, ocuklarn ilgilerine, hayat tecrbelerine ve kavray glerine uygun bir konu; sade ve gereki bir plan; mantkl

432

sonularla biten hareketli olaylar; somut, do ru fakat dikkati da tmayan ayrntlar; zellikleri iyi anlatlan ve gere e uygun karakterler; ksa cmle ve paragraflar ile ksa ve bol konu malara dayal srkleyici bir anlatm; ocuklarn seviyesine uygun basit ruh zmlemeleri; kabal a kamamak ve yerinde olmak artyla gldrc sahneler ve konu malar; ayrntlara dikkat eken, heyecanl olaylar ve metinle ilgili gzel ve anlaml resimler yer almaldr. ifadeleri ile sralamaktadr. O uzkandan farkl olarak kimi ara trmaclar ocuk yks ile romannn zelliklerini ayr ayr ele almakta ve ocuk yklerinin ta mas gereken zellikleri, Tek bir olay etrafnda geli ip belli bir olay, mekn ve zaman bulunmaldr. Ki ilerin d nceleri konu turularak aklanmal, olay ak sral ve dzgn bir ekilde ilerlemelidir. Genellikle belirli gemi zaman kipiyle yazlmal; evre betimlemeleri yaln ve sssz olarak aktarlmaldr. Eserin ba lay ve biti i arasnda geen zaman ocuk tarafndan kavranabilir nitelikte olmaldr. eklinde belirtmektedirler (Kbrs, 2000: 124; im ek, 2002: 99). ocuklarn okudu u hikyelerin konular, temalar ve ki ilerin ele aln biimleri bakmndan ok e itli oldu unu belirten O uzkan (2001: 99), ocuk hikyelerini yakn evreyle ilgili hikyeler, hayvan hikyeleri, mizah hikyeler, serven hikyeleri, duygusal hikyeler, tarihi hikyeler ve gezi hikayeleri olmak zere yedi gruba ayrm tr. Bu al mada Ayla naro lunun alt ocuk kitabnda yer alan toplam otuz iki hikye O uzkan (2001:99)n konu, tema ve ki ilere gre yapt hikye tasnifine gre incelenmi tir. Bu tasnife gre de erlendirilen Ayla naro lu hikyelerinin yirmi dokuzu (Uzay Gzeli, Beyaz Benekli At, Mor Boncuk, rgc Nine, ikolatay Kim Yiyecek, Yeni Krmz Topum, Ya mur Ya arsa, Ablamn Kolu Krld, enlikli Bir Ak am Yeme i, Bir Tatil Gezisi, Hrsza Mektup, Mavi Boya, Sa Elim, Karamela, Anmalk, Uu Tutkusu, Evden Kamak, Zehir Gibi, Bir Ziyaret, Sinekler, Arkada ma Mektup, En Byk Takm Bizim Takm, Ya asn Canavar, Ayna, Kadnlar Uzay stasyonu, Deniz Altnda Yz Be Metre, Pastalarn Dilinden Kim Anlar, Ablam Meslek Seiyor, Altn Kanatl Topin ) yakn evre ile ilgilidir. Bu olduka dikkat eken bir rakamdr. Yazar, ocu un yakn evresinden hareketle iletilerini vermeyi amalamaktadr. Geriye kalan hikye (Balkanya emsiyeleri, Kedilerim, Balklar Gzlerini Kapamaz) ise hayvanlarla ilgilidir. Hayvan hikyeleri,hayvanlarn hayatn sa lam gzlemlere ve dikkatli incelemelere dayanarak anlatan eserlerdir. naro lu iki eserinde hayvanlar leminin ciddi gzleminden ziyade kahramanlarn bu dnyadan semekle yetinmi ; Kedilerim adl hikyede ise Siyam kedisinin zelliklerini gzlemci bir bak asyla belirtmi tir: Evet, Siyam; kedilerimiz Siyam cinsi. Kuyruklar ve bacaklar siyaha yakn koyu kl rengi. Ksa tyleri, kapkara burunlar, uzun bacaklar var. Ba lar, gvdelerine gre kk, kulaklar da byk saylr. Gz evresinde iyice koyula an tyleri arasnda iri, masmavi gzleri ok gzel ama biraz rktc, yabanl bak l. Sesleri de olduka, evet olduka irkin. (Kedilerim, s. 57) Ayla naro lunun kitaplarndaki olaylar genellikle evde, sokakta, mahalle veya okulda gemektedir. ocuklarn gnlk ya antlarndan kesitler hikyelere konu edilmi tir. Evde anne, baba, karde ler ve di er akrabalar (hala, teyze vb.); sokak ve mahallede kom u, sat eleman ve arkada larla ya anan olaylar gereki bir ekilde ele alnm tr. O uzkan (2001), bu tr eserleri yakn evreyle ilgili hikyeler olarak adlandrmakta ve Aile, sokak, mahalle ve okul hayatn anlatan ve ki ileri daha ok ocuklar arasndan seilen eserler eklinde tanmlamaktadr. naro lunun eserlerinde kahramanlarn byk bir o unlu unu ocuklar olu turmaktadr. Kitaplarda ocuklarn ya lar aka belirtilmemi tir. ocuklarn ya adklar olaylar, evreleriyle kurduklar diyaloglardan ya lar hakknda genel bir bilgi edinilmektedir. Yazarn eserlerinde yakn evreden hareket etmesi; ocu un kendini ve ya ad toplumu tanmasna yardmc olur. Sevgi, dostluk, drstlk, payla m gibi soyut kavramlar daha abuk renmesine, hayal gcnn zenginle mesine, bireysel becerilerinin geli mesine katk sa lamaktadr. leti leti imde dil, elektronik dilde e-posta, dilbilimde gnderi, edebiyatta mesaj kelimelerinin do rudan kar l olarak kullanlan ileti, Trke Szlkte mesaj maddesi altnda Yaz veya szle anlatlmas amalanan duygu ve d nce eklinde aklanmaktadr (TDK Trke Szlk, 2005: 1583). letiyi, anafikrin kar l olarak gren Sever (2003: 131), yazarn okurla payla mak istedi i asl d nce olarak iletinin tanmn yapmaktadr. ocuklarn hayata hazrlanmalar, sevgi, dostluk vb. gibi duyu sal geli imini destekleyecek kavramlarn, anlatma becerisinin, grsel okumann, , okuma al kanl nn kazanlmas ve kelime 433

hazinelerinin zenginle mesi gibi birok geli meye katk sa layabilecek olan ocuk yaynlarnda hangi iletilerin ve bunlarn nasl verilece i nem kazanmaktadr. O uzkan (2001: 367), ocuk kitab yazarlarnn eserlerinde genellikle, sevgi, estetik, ho gr, duyarllk, drstlk, sayg, ki isel giri imin nemi, gelenek ve greneklere kar ba llk gibi ileti alanlarna yer verdi ini ifade etmektedir. Eserlerde ocuk; yanl yarglara, bo inanlara, saldrganl a yneltilmemelidir. Kitaplarda kurnazlk ve buna ba l olarak aldatma n planda olmamaldr. ocuklara iletilerle rklk, d manlk ve kin duygularnn a lanmas zararldr (Tr ve Turla, 1981: 40). Bu nedenle yazarn, eserin kurgusuna ve okura ula trmak istedi i iletiye dikkat etmesi gerekmektedir. Yazar, ocu a ne yapp yapmamasn sylememeli; ocu un yaptklarnn kendisi ve ba kalar zerinde yarataca sonular sezdirerek do ruyu, kendisinin bulmas sa lanmaldr. Ayla naro lunun kitaplarnda yer alan ileti alanlar Tablo 1de gsterilmi tir: Tablo 1: Ayla naro lunun Hikyelerinde Yer Alan letiler
yknn Ad Uzay Gzeli Beyaz Benekli At Balkanya emsiyeleri Mor Boncuk rgc Nine ikolatay Kim Yiyecek Yeni Krmz Topum Ya mur Ya arsa Ablamn Kolu Krld Evden Kamak Bir Ziyaret Arkada ma Mektup Ya asn Canavar Kadnlar Uzay stasyonu Deniz Altnda Yz Be Metre Ablam Meslek Seiyor leti Sevgi Hayaller Hrs Hayaller al kanlk Payla m Payla m Sz dinleme Yardmla ma Hayaller An Utanma Hayaller Hayaller Hobiler Kararllk yknn Ad enlikli Bir Ak am Yeme i Bir Tatil Gezisi Hrsza Mektup Kedilerim Mavi Boya Sa Elim Karamela Anmalk Uu Tutkusu Zehir Gibi Sinekler En Byk Takm Bizim Takm Ayna Balklar Gzlerini Kapamaz Pastalarn Dilinden Kim Anlar Altn Kanatl Topin leti Sevgi Sevgi Duyarllk Sevgi Temizlik Anlay An An Hobiler Duyarllk Deney Rekabet Sevgi Hayaller Sevgi Drstlk

Tablo 1de de grld gibi naro lu, 7 kitabnda sevgi, 6snda hayaller, 4nde anlar, 2sinde hrszlk, 2sinde hobiler; geriye kalan on bir kitabnda ise hrs, al kanlk, temizlik, anlay , oyun, sa lk, deney, utanma, rekabet, kararllk ve drstlkle ilgili iletiler vermi tir. letilerin ieriklerine bakld nda bireye, kk ya lardan itibaren kazandrlmas istenilen al kanlklar kapsad grlmektedir. Sevgi ba l altnda ele alnan iletilerde aile, insan, dil ve kitap sevgisi zerinde durulmaktadr. Ayna ve Pastalarn Dilinden Kim Anlar adl hikyelerde kitap sevgisi, Kadnlar Uzay stasyonunda da dil bilinci ve sevgisi ocuklara kazandrlmaya al lmaktadr. Hitap edilen kitlenin hayal dnyasnn geni li i ve e itlili i, geli im zelliklerinin bir gere i olarak olduka fazladr. Bu durumun farknda olan naro lu, eserlerinde ocuklara hayallerle ilgili iletiler sunmaktadr. naro lunun kahramanlarnn kurduklar hayaller gerekten hibir zaman kopmamaktadr. Ya asn Canavar adl hikyede, ua a ilk kez binen bir ocu un, ua canavar olarak hayal etmesi ve canavarn karnnda bir yolculu a kt n d nmesi anlatlmaktadr. Bylece yazar, kk bir ocu un gznden d dnyay okurlarna sunmaktadr. Yazar, Hrsza Mektup ve Zehir Gibi eserlerinde hszlk yapmann yanl bir davran oldu unu; Deniz Altnda Yz Be Metre ile Uu Tutkusu hikyelerinde ise insann u ra acak hobilerinin olmasnn ona mutluluk verece ini, onun gzel vakit geirmesini sa layaca n iletmektedir.

434

letilerin Aktarm Biimi letilerin aktarm biimi, yazarn eseri kurgulamas ve kulland dille ili kilidir. Bu da eserin edeb niteli ini ortaya karr. ocuk edebiyat rnleri, retici metinler de il, belirli bir estetik de eri olan edeb ltlere gre yazlan eserlerdir. Bu durumda ocuklar iin hazrlanm edebiyat rnlerinde, yazarlarn iletilerini nasl sunmas gerekti i konusu nem kazanmaktadr. Edeb nitelik ta yan ocuk kitaplarnn amac; onlarn d nme yetilerini geli tirmek ve onlara insan duyarllk kazandrmak oldu u iin iletiler metnin dokusuna yerle tirilmelidir. letiler, edeb eserlerde kesin bir yargya dn trlerek aktarlmaz, metnin iine sindirilir. Kesin bir yargya dn trlmeden, metne yaylarak verilen bu iletiye rtk ileti denir. rtk ileti, konuya gizli bir anlam ykler (zdemir, 1983: 16). Dilidzgn (2000: 256), belli bir d ncenin aktarm amacn ta yan metinlerin, tek bir anlama sahip olamayaca iin iletinin rtk olmasn edebli in bir lt olarak kabul eder. letilerin rtk olarak verilmesi, ocukta edeb zevkin olu masn sa layaca gibi iletileri sezerek alglamaya al masyla bili sel geli imi de hzlanacaktr. Metnin tamamnda verilmek istenen iletilerin rtk olarak sunulmas edeb adan gereklidir. Ancak metinlerde rtk iletilerin yan sra, metindeki ana fikri destekleyen ya da ba ka bir konuda ileti aktaran cmleler yer almaktadr. Bu durumda metinde tek bir cmle veya birka cmleden olu an paragraf eklinde aktarlan iletiler bulunmaktadr. Bu cmleler aktarl ekline gre dolayl ve dolaysz olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Bu anlatm ekilleri, konu an znenin, ba kasnn sylediklerini tmyle ya da dilbilgisel biimini de i tirerek ksmen aktarmasndan kaynaklanr (Kran ve Kran, 2001: 192). Bu tr bir ayrm, yazarn iletileri ocu a nasl aktard n gstermesi bakmndan nemlidir. rtk iletilerin yan sra dolayl ve dolaysz iletilerin zelliklerinin tespiti, yazarn kulland ifade eklini ortaya karacak, bylece kitabn ocu un geli im dzeyine ve edeb ltlere uygunlu unun tart lmasn sa layacaktr. naro lunun eserlerine bakld nda iletileri rtk biimde vermeyi tercih etti i grlmektedir. Yazar bu durumu, kendisiyle yaplan bir mlakatta letilerinizi nasl belirliyorsunuz? sorusuna verdi i u cevapla ifade etmektedir: Baz eyleri iletmek iin de bir eyler yazlabilir. ykleri yazarken mesajdan yola klabilir ama bir eyleri ocu un gzne gzne sokmak iin olmamal. Her cmle bir mesaj ta r zaten. Her yazd mz tmcenin sorumlulu u vardr (Karagz, 2006: 116). Bunun yannda dolayl ve dolaysz anlatmdan yararlanarak sundu u iletiler de bulunmaktadr. A a da iletilerin aktarm biimlerine ynelik rnekler verilmi tir: Aysu oyuncak tav anyla konu uyor: Evet neyse ki Starn yldz, Kuafrn de berber anlamna geldi ini biliyorum. Yabanc dilde bildi im ba ka szckler de var. Daha da o unu renmek isterim ama burada bunlar neden yabanc dille yazdklarn da anlamyorum. Yldz Berberi deselerdi ya! (Kadnlar Uzay stasyonu, s. 22) Annem nceleri bu spermarket lafna sinir olurdu. dpedz bakkal i te! derdi, Bakkal deseler olmaz m? Ya da rne in kocabakkal? Bir sre inatla kocabakkal demeye zen gsterdi annem ama sonunda i te o da spermarket diyor. (Pastalarn Dilinden Kim Anlar, s. 49) Yukardaki alntlarda ocuklara dil bilincinin olu mas iin gnlk hayatta kullanlan kelimeler dnyasndan hareket edildi i grlmektedir. Grdn m dedim usulca, d ars hi de sand n gibi de il. Buras ok daha gvenli senin iin. Seni sar sal bebekten ok sevdi imi pekl biliyorsun. Ama kendini kitaplarmla kyaslamaya da kalkma sakn! (Ayna, s. 20) Ders oldu tabii. Elbisenin stndeki lekeleri karmay ba aramad annem ve o gzel elbiseyi bir daha hi giyemedim. Bylece giysilerime zen gstermeyi, yerine gre giymeyi de renmi oldum. (Mavi Boya, s. 12) ocukken gzmzde yceltti imiz pek ok ey, byd mzde, ona sahip oldu umuzda de erini yitirebilir. Kmseyici bir glmseme ile anarz onlar o u kez. Ama bu an de erini hi yitirmedi. Piyano ve tm mzik aletleri hep kutsal ve byleyicidir benim iin, evresindeki ki iler de hep saygn. (Bir Ziyaret, s.52) Herkes neden kar yor ki diye ba rdm, o hangi mesle i isterse onu seer. Ama nce kendi kendine d nmeli. Herkes bir eyler syleyip duruyor, onun da kafas kar yor. Siz kar mayn da o kendisi sesin mesle ini!... (Ablam Meslek Seiyor, s.62) 435

Ayla naro lunun yklerinden alnan yukardaki rneklerde kitap sevgisi, bireylerin verdi i kararlara sayg duyma ve ki isel e yalara zen gstermeye ynelik anlatlarn bulundu u dikkat ekmektedir. nk i te yeryznde en gzel ey insandr. Tabii ya, insan olmasayd gzel diye bir ey olmazd ki. Gzeli gzel yapan insandr. (Uzay Gzeli, s.60) Nineci im, dedi, bak, inanlr gibi de il yeniden do dum sanki. ylesine gl duyuyorum ki kendimi, dnyay srtmda ta yabilirim, gre ebilirim koca bir devle. (rgc Nine, s. 64). Bireyin dnyadaki konumu ve her eye muktedir gcnn yukardaki ifadelerle yklerde dile getirildi i gzlenmektedir. Hasta olmak berbat bir ey. Evin kral de il, lkenin, dahas dnyann hkmdar olmak bile vz gelir. Ben yalnzca iyile mek istiyorum. (Ablamn Kolu Krld, s. 32) nsan sa l nn nemi yukardaki cmlelerle ocuklara kavratlmak istenmektedir. rneklerde de grld gibi eserlerde tespit edilen iletiler kimi zaman rtk kimi zaman da dolayl ve dolaysz anlatmla okuyuculara sunulmaktadr. Sonu Bu al mada, ocuk kitaplarndaki iletilerin ve bu iletilerin aktarmnn ocu a uygunlu u Ayla naro lunun hikyeleri aracl yla ara trlm tr. naro lunun hikyelerindeki iletilerin ocu un iinde bulundu u geli im zelliklerine uygun oldu u; ki ilik ve toplumsal geli imine katk sa lad sylenebilir. Kitaplarda ocu un geli imini olumsuz ynde etkileyecek ya da i lenmesi sakncal konularda ileti aktarmnda bulunulmam tr. Yazarn eserlerinde iletilerin aktarmyla ilgili dikkati eken ilk nokta, iletilerin rtk bir ekilde verilmesidir. Bu zellik metinlerin edeblik de erini artrd gibi ocuk e itimi asndan da nemli bir durumdur. ocuk kitaplar, onlar e itme, ynlendirme ve hayata hazrlama gibi i levlere sahiptir. Bu i levlerin ocu a ula mas; ocuk kitabnn iletisi ve iletinin aktarm biimiyle ilgilidir. ocuk kitaplarndaki iletilerin seiminde ocu un geli im dzeyi dikkate alnmaldr. ocuklarn her ya dzeyinde farkl geli im zelliklerine sahip olmas, iletilerin aktarm biimini de etkilemektedir. ocuklar iin eserler kaleme alan yazarlarn ocuklara vermek istedikleri iletiyi, onlarn geli im zelliklerini dikkate alarak belirlemesi ve sunmas gerekmektedir. Bu ekilde ocukta okuma sevgisi uyandrlabilir ve onun kitaplar aracl yla hem kendini hem de ya ad evreyi tanmasna yardmc olunabilir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Akta , . (2001) Yazl ve Szl Anlatm. Ankara: Aka Yaynlar. Ciravo lu, . (2000) ocuk Edebiyat. stanbul: Esin Yaynlar. Dilidzgn, S. (2000) ocuk Kitaplarnda Yaznsal Nitelik. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu 2021 Ocak. Ankara: A E itim Bilimleri Fakltesi ve TMER. Kaptan, S. (1991) Bilimsel Ara trma Teknikleri ve statistik Yntemleri. Ankara: Bilim Yaynlar. Karagz Gzel, S. (2006) Ayla naro lunun ocuk Kitaplarnn ocuk Yaznnn Temel eleri Ynnden ncelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits. Kbrs, . (2000) Uygulamal ocuk Edebiyat. Ankara: Eyll Yaynlar. Kran, Z. ve A. Kran (2001) Dilbilime Giri . Ankara: Sekin Yaynlar. O uzkan, F. (2001) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynlar. zdemir, E. (1983) Yaz ve Yaznsal Trler. stanbul: Varlk. zdemir, E. (1996) Yazl ve Szl Anlatm Sanat. stanbul: Remzi Kitabevi. Sever, S. (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynlar. im ek, T. (2002) ocuk Edebiyat. Ankara: Rengarenk Yaynlar. Temizyrek, F., Z. Grel vd. (2007) ocuk Edebiyat. Ankara: nc Yaynlar. Tur, G. ve A. Turla (1981) Okulncesinde ocuk, Edebiyat ve Kitap. stanbul: Ya-Pa Yaynlar. Trke Szlk (2005) Ankara: TDK Yaynlar.

436

Yavuzer, H. (2003) ocuk Psikolojisi. stanbul: Remzi Kitabevi. [evrimii]: www.aylacinaroglu.com adresinden 29.09.2008 tarihinde indirilmi tir.

NCELENEN K TAPLAR naro lu, Ayla. Altn Kanatl Topin. stanbul: Uanbalk Yaynclk. ----------Uzay Gzeli. stanbul: Uanbalk Yaynclk. ----------Mavi Boya. stanbul: Uanbalk Yaynclk. ----------Beyaz Benekli At. stanbul: Uanbalk Yaynclk. ----------En Byk Takm Bizim Takm. stanbul: Uanbalk Yaynclk. ----------ikolatay Kim Yiyecek. stanbul: Uanbalk Yaynclk.

437

BRIAN WAY N KATILIMCI T YATRO YAKLA IMININ OCUK T YATROSU BA LAMINDA DE ERLEND R LMES
Ar . Gr hsan MET NNAM Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Yaratc dramann nclerinden Brian Wayin Katlmc Tiyatro yakla mnn ana izgileriyle tantlmas ve bu yakla mn ocuk oyunlarnn etkile imli biimde oynanabilme olanaklarna yapt katklarnn de erlendirmesi bu al mann amacn olu turmaktadr. Katlmc Tiyatro zel yazlm veya uyarlanm tiyatro oyunlarnn snrl sayda olan seyircilerin tmnn veya bir ksmnn etkin ilgileriyle katlmas iin yaplandrlarak sahnelenmesidir. Katlmn dzeyi sahnedeki oyuncularn sorduklar sorulara seyircilerin verdikleri yantlarla szel olarak katlmalarndan, sahne zerinde etkin rol almaya kadar de i ebilir. Seyircilerin oyunlara katld blmlerde, sreci ynlendirmek adna oyuncular/liderler katlm srecine rehberlik ederler. Bu ba lamda, ocu un tiyatro oyunlarnda verilmek istenen de erleri yaparak-ya ayarak daha iyi benimseyebilece i ve ayn zamanda ki isel geli imine katk sa layabilece i sylenebilir. Brian Way Katlmc Tiyatro anlay yla ocu un tiyatro oyununa etkin olarak katlmn sa lamay, do ru katlm sa lamak iin neler yaplaca , bu katlmla da ocu un ki isel geli iminin nasl sa lanaca zerinde durur. Brian Wayin ortaya att bu yakla mn tart lmas, ocuk oyunlarnn i levinin amaca ula mas iin bir seenek olarak ne kmaktadr. Anahtar Szckler: Brian Way, Katlmc Tiyatro, ocuk Tiyatrosu.

Abstract The purpose of this study is to introduce Brian Ways, one of the pioneers of creative drama, approach of Participation Theatre with its basic lines and judgment how this approach can benefit children theatre about the possibilities of interactive playing forms for children theatre. Participation Theatre is a form of theatre which is put on the stage in front of limited number of audiences with their whole or partial attendance through their intensive attention. The play texts can be new written or adopted from known texts. The level of attendance can be changed from verbal and oral attendance to active role-playing on stage. The actors/leaders guide the audiences during their attendance to the play on the stage for directing the process. In this concept, hands on learning process on the stage can benefit to child about internalizing the message of the play and individual development. In his approach, Brian Way put emphasis on how individual development can be provided with the active attendance of the child and what to do for correct attendance to Participation Theatre. Discussing this approach which was suggested by Brian Way is coming forward as a choice for aiming the goals of the plays of children theatre would be more functional. Key Words: Brian Way, Participation Theatre, Children Theatre.

ocuk tiyatrosu oyunlarnn metinleri ocuk yazn rnleridir. Bu ba lamda ocuk tiyatrosu, ocuk yaznnn uygulama alan olarak ne kmaktadr. Tiyatro e er a da ve i evuruk bir biimde yani seyircinin katlm oda nda kullanlabilirse, seyirciye duyularn etkin kullanma, estetik algsn geli tirme, szel-devini sel anlatm becerilerini snama ve geli tirme olana sunabilir. nk tiyatro, kostm ve dekor tasarm, k kullanm, dans, kukla gibi grsel eleriyle ve performanslaryla, grme, mziklerin kullanm, sesin kullanm gibi ynleriyle i itme duyularn srekli uyank tutan zengin estetik uyaranlar ieren bir yapya sahiptir. Kimi zaman oyun metninin yapsna ve oynanma biimine gre koklama duyusu da etkin olarak kullanlabilmektedir. Katlmc tiyatro yakla myla, tatma ve dokunma duyular da i in iine katlabilir. Bylece birey be duyusunu kullanabildi i e itli estetik uyaranlarn oldu u, duygusal, d nsel, devinsel anlamda geli me olana bulabilece i dramatik bir srecin iine girmi olur. ocuk tiyatrosu terimi, kurall bir tiyatro deneyimi ile ocuk seyirciye bir oyunun sunulmas olarak tanmlanabilir (Goldberg, 1974). ocuk tiyatrosu demek yalan dnyayla ocuklar avutmak de il, gerekleri e lenceli ve ocuk ruhuna uygun bir biimde yanstmaktr (Nutku, 1976). ocuk tiyatrosu, okulncesi dnemden ergenlik dnemine kadar, amatr veya profesyoneller tarafndan ocuklar iin yaplan tiyatrodur (Adgzel, 2010). 439

Goldberg, Nutku ve Adgzelin tanmlarndan yola klacak olursa, ocuk tiyatrosu okulncesi dnemden ergenlik dnemine kadar, sz edilen dnem aral ndaki ya gruplarnn bili sel, devinimsel, duyu sal geli im dzeylerini de dikkate alarak, ocuklarn bireysel ve toplumsal geli imlerine katk sa layacak, gerek ya am durumlarnn e itli tiyatro biimlerine dn trlerek, sanat duyarll yla estetik gereklilikleri gzeterek sahnelenmesidir. Boltona gre (1988), Brian Wayin ocuk tiyatrosuna yapt katk ve sundu u olanaklar u biimde betimlenmektedir: Bireyin e sizli ine vurgu yapan anlay yla nclk yapan/bayrak ta yan Brian Way, geleneksel e itimin yetkeci tutumuna kar konu kan ve etkili bir sava olarak grnmektedir. Wayn al malar ocuk tiyatrosunu, snfta yaratc dramay ve btncl sanatlar bir araya getirmi tir. Tiyatronun ocuklar iin ne tr biimler alabilece ine ili kin, nceden beri sregelmi olan anlay ta devrim yaratm tr. Peter Sladenin biimlendirilmi geleneksel ocuk dramasna kar kmas gibi, Way da retmenleri, rencilerin hafif e lencelerden daha fazlasn hak etti ini anlamalar iin e itmek zorunda kalm tr . Way, bireyi oda a ald tiyatro anlay yla, kalplara ba l yrtlen ocuk tiyatrosu al malarna, deneysel al malarla yeni olanaklar sunmu tur. Bunu yaparken, sanatlarn bireyi sorgulamaya ynelten, d nen bireylere dn tren zelli inden yararlanm ve btncl sanat anlay na dayal bir tiyatro biimi nermi tir. Onun Katlmc Tiyatro yakla mn anlayabilmek iin ncelikle ya am yksn incelemek ve ya am yksnn geli tirdi i yakla ma olan etkisini belirlemek gerekir. Brian Wayin ya amna ili kin biyografik ayrntlar incelendi inde ok kk ya ta e itimini yarda brakp al maya ba lamas, gen ya na kar n al t i i sorgulayarak, yaratclk asndan kendini tatmin etmedi ine karar vermesi ve tiyatroya yo unla arak d lerinin pe inden gitmesi, bu srete de tm gzlemlerini ele tirel bir gzle sorgulayarak, uzman ki ilerin gr lerinden yararlanarak ve ba ka kaynaklarla destekleyerek yazya dkmesi onu farkl klan bir ya am yks olarak ne kmaktadr. Bireyi temeline koydu u katlmc tiyatro anlay , insanlarn birbirleriyle olan ileti imini geli tirmeyi, bu yolla da toplumsal ileti im-etkile imi olumlu ynde yaplandrmay amalamaktadr. Way bireyi geli tirme amacn yerel olana sk trmaktan kanmaktadr. Kresel anlamda, farkl kltrlerin birbiriyle tan mas, al -veri te bulunmas ve ileti im-etkile im ba lar olu turarak insanlarn birbirlerine ho gryle yakla malarn sa lamaya al m tr. Bu ba lamda, Wayn katlmc tiyatro anlay kendi znel ya antsndaki deneyimlerinden, ya ad a n psikolojik ve siyasi akmlarndan, yo un tiyatro ya antsndan beslenmi tir. II. Dnya Sava iin ilan edilen seferberli e katlmay reddedi i ve Kraliyet Zindanlarnda geirdi i tutukluluk gnleri, onun dnya gr nn biimlenmesinde ok byk bir etken olmu tur. Katlmc tiyatro yakla mnda, bireyi oda a almas, bireyler aras ileti ime, saygya her eyden ok nem vermesi, konu olarak daha ok bireyleraras ileti im, kendine ve ba kalarna sayg konularn i lemesi, yetkenin h mna u ram olmasndan dolay, aslnda Wayn yetkeye kar duru unun bir ifadesi olarak da anla labilir (Wolski, 1995). Bireylerin bilinli ve duyarl yeti mesi, toplumu da bilinli ve duyarl klacaktr. Bylece, ileti imsizlik, bilinsizlik yznden ortaya kan sosyal adaletsizlik de ortadan kalkmaya ba layacaktr. Bilinli ve duyarl, rgtlenmi bir toplum da yetkeye kar inisiyatif alarak bir kar duru sergileyebilecektir. Bu yzden Way, ngilterede e itli okullarda ba lad retmenlik grevini, nce Antiller ve ngiliz Guyanasnda ardndan dnyann e itli yerlerinde srdrerek, bilin ve duyarl insann geli imine elinden geldi ince katk yapmaya al m tr. Buna kar n, geli tirdi i yakla m ve bireyin geli imiyle ortaya koydu u kapsaml model yeterince anla lamam ve yaygnla amam tr. Ancak tiyatro uygulamalarnda, sahne tasarm, oyuncularn grevi ve tavr, oyuncu-seyirci dinami inin olu turulmas gibi konularda Wayin yakla mnn izlerini grmek olanakldr. Yirminci yzyln ilk yarsnda e itsel ierikli ocuk tiyatrosu e lence iin yaplan ocuk tiyatrosundan ayrlm tr. Bu ayrlk, E itimde Tiyatro alan olarak ortaya km zellikle ngilterede Peter Slade, Brian Way ve Caryl Jenner tarafndan ynlendirilmi , geli tirilmi tir (Jackson, 2007). Brian Way Katlmc Tiyatro yakla mn anlatt 1981 tarihli Seyirci Katlm: Gen nsanlar in Tiyatro(Audience Participation: Theatre For Young People) ba lkl kitabnda, ocuk tiyatrosun iin yazlm oyun metinlerinin oynanma biiminden, bu oyunlarda oynayacak oyuncularn yeti tirilme ynteminden, sahne tasarmndan, ocuklarn/genlerin oyuna nasl katlabilece inden sz etmektedir.

440

McCaslin (1990) Brian Wayin Katlmc Tiyatro yakla m zerine yazd kitabn ieri ini u biimde anlatmaktadr: Way kitaba, ocuk seyirci al masnn bir tanmn yaparak ba lar. Kendi gzlemlerine dayanarak, bir oyunda, seyirciyi oyuna fiziksel ve d nsel olarak katabilmek iin, oyunu yaplandrrken oyunda hangi bo luklarn braklmas gerekti ini anlatr. Bunun iin ncelikle seyircinin, ynetim asndan sorunlar kmamas iin, tercihen salonun nden ilk srasnda konumlanm , saylar ikiyz elliyi gemeyecek bir sayda olmas gerekti ini syler. Di er admda ise oyuncularn bu tekni i ba aryla uygulayabilmesi iin nasl e itilmeleri gerekti inden sz eder. Bu e itimle oyunculara, ocuklarn dikkatini nasl ekecekleri, ocuklar sahnede olan bitenin iine nasl katabilecekleri ve sahnede rol biten ocu u koltu una nasl yollamalar gerekti iyle ilgili beceriler kazandrlmas amalanmaktadr. Oyuncular ve seyirci arasndaki engelleri kaldrmak, tiyatronun do asndan kaynaklan denetimli ortam da ortadan kaldrmaktadr. Bununla birlikte, bu seyircilerin tm snrlamalardan kurtulup istediklerini yapabildikleri bir ortamdan sz edilmemektedir. Denetimli ortam, gven duygusunun oldu u bir ortamla ve oyuna katlmla yer de i tirmelidir. Bunu yapmak da oyuncularn grevidir. E er Brian Wayn yakla mn bir szckle zetlemek isteseydik, bu szck gven olurdu. nk bu yakla mn ba ars yllarca beraber al m ve birbiriyle btnle mi , birbirine gvenen bir oyuncu toplulu uyla ba arya ula abilir. Katlmc tiyatro genellikle kk ya taki ocuklarla yapld nda ba arya ula maktadr. Ancak yetenekli ve deneyimli bir tiyatro toplulu u da her ya dzeyi iin anlaml ve zengin deneyimler sa layabilir. Way, yakla mnda ocuklarla ileti im kurabilecek oyuncularn yeti tirilmesinin nemli rol oynad ndan sz etmektedir. Bu oyuncularn pedagojik ynden de geli tirilmesi gerekti inden, bunun ocuklara kar taknacaklar tavrlar ve onlara gsterecekleri davran lar olumlu bir biimde etkileyece ini savunmaktadr. ocuklarn tiyatro oyununa katlm sreci ierisinde, ocuklarn ola an ya am ak larndan, tiyatro gibi kurgulanm yabanc bir ortama getirildikleri akldan karlmamaldr. Sahne, tiyatro salonunun yaps gere i genelde seyirci koltuklarndan yksek oldu u, ayr durdu u iin ocukta zgvensizlik, gerginlik yaratabilecek (sahneye karak katlaca zaman) rktc bir imgeye dn ebilir. Bu durum, ocuklar zorlamadan a amal olarak oyuna katlmlarn sa lamakla, onlar sahneye al trmakla a labilir. ocuklar szel olarak katlmlarndan, sahnede oynamaya varan katlmlarna uzanan srete, ncelikle bulunduklar mekn benimsemeli, ardndan tiyatro oyununa katlmlarn sa layacak bo luklar brakarak farkl bir biemde yazlm oyunlarla ve bu oyunlar oynamak amal yeti tirilmi oyuncularn performanslaryla kurgunun iine ekilmelidirler. ocuklar, ilgilerini ekecek bir tiyatro oyunuyla kar la tklarnda, oyunun olay rgsn destekleyecek biimde szel katlm kendiliklerinden gsterebilirler. Bu aba, oyuncular tarafndan desteklenmelidir. Szel katlm onlarn oyunun kurgusu iine girmelerine ve sahneye kmak iin daha da cesaret kazanmalarna yol aacaktr. Zaten tiyatro ocuklar iin yabanc bir ey de ildir; onlar, bebeklikten ocuklu a getikleri ya lardan itibaren, geni ve zengin d gleriyle iki iskemleyi bir tren, karyolay vapur, bir tabureyi uak yapabilecek gce sahiptirler (Nutku, 1976). ocuklarda var olan do al oynama ve taklit etme gds bilinli bir biimde desteklenebilirse, onlarn etkin katlmlarn sa lamak iin zel yazlm oyunlarla (katlmc tiyatro yakla mna uygun) szel, bedensel, estetik ifadenin geli tirilmesi iin kullanlabilirler. Ancak bunun iin, retilmesi istenen gereklerin, e itilmesi istenen gr lerin dnemden dneme de i ti i gz nnde bulundurulmaldr. Her dnemin tiyatrosu kendini besleyen kayna n ye ledi i ynde bir e itim amalar ( ener, 1993). ocuklarn de i ik geli im dnemlerindeki geli im dzeyleri ve gereksinimleri de dikkate alnmal, bu do rultuda ocuk gerekli ine uygun yazlm oyunlarla, ocuklarn a a, uygun estetik gereklilikleri gzeten dramatik etkinliklerle bulu turulmas gerekmektedir. Tiyatro yoluyla e itilmek istenen, ocu un ya nn, anlay gcnn, ruhsal durumunun, ya antsnn, bilgi ve grgsnn iinde bulundu u ekonomik durumun, kltrel zelliklerin bilinmesi gerekir ( ener, 1993). Way, yakla mnda ayn ya grubundaki ocuklarn ayn seyirci grubu ierisinde yer almasnn nemini vurgular. Ayn zamanda, ocuklarn yetkeci bireyler olarak yeti tirilmemeleri iin, geleneksel de erlerin retilmesinden ok, sorgulayan ve d nen bireyler olarak yeti tirilmeleri iin, olaylara ele tirel bir bak asyla bakabilecekleri dramatik etkinliklerle bulu turulmalar gerekti ini savunur.

441

Gnmzde ocuk tiyatrosunda katlm anlay genellikle, seyirci olan ocuklara oyunun olay rgsyle ilgili sorular sorulmas ve ocuklardan yant alnmasyla snrldr. Szgelimi, Peter Pan yksnn oyunla trlm biiminde, Pan rolndeki oyuncunun, seyirciden Tinkerbelli ya ama dndrmek iin yardm istemesi (Tinkerbellin ya ama dndrlmesi iin ocuklardan el rpmalar istenir), ocuk tiyatrosunda seyirci katlmnn en eski rneklerinden biri olarak imlenmektedir (Jackson, 2007). Oysa Wayin yakla mnda, oyun metni oyuncular tarafndan oynanabilece i gibi, en ba ndan oyuncularn ve ocuklarn i birli iyle de yazlabilir ve oynanabilir. Wayin yakla mn geli tirmesinde katld turnelerin byk etkisi olmu tur. Turnelerde yakla m iin gerekli gzlemleri yapabilme olana bulmu tur. 1940 ve 1942 yllar arasnda, ngiltere ve skoyay iine alan turnelerle saysz ky ve kasaba gezer. Bu turnelerin kazandrd bak asnn, Wayn daha sonra stnde al aca okullarda tiyatro gsterileri konusuna byk etkisi olur (Wolski, 1995). West Country ocuk Tiyatrosunda al t dnem, Wayn seyircinin do asn ilk kez sorgulamaya, ara trmaya, incelemeye ba lad dnemdir. Gsterilerin al ma srelerinde katlm, yeti kin oyuncular tarafndan bir metin e li inde ocuklarn oyun al masndan, seyirci katlm yakla mna uygun yazlm oyunlarn dramatik gereksinimlerini kar lamak iin, ocuklarn do alayarak oynad oyunlara do ru bir de i im gsterir. . rencilerin ya gruplarna ayrlmakszn, elli renciye kar n bir yeti kin gzetmen e li inde denetimsiz y nlar biiminde salona dolu malar, Wayin kendi al malarn ynlendirirken her zaman anmsad bir karma a durumudur. Way, Seyirci Katlm: Gen nsanlar in Tiyatro (Audience Participation:Theatre For Young People) (1981) ba lkl kitabnda, bu gsterilerde meydana gelenlere ili kin gzlemlerini genel hatlaryla yle belirtir: En derin ve gl tutulan ilgi genelde n sralarda oturanlar tarafndan gsterilir lgi, oyuncularn sahne nnde oynamalarndan da etkilenir. Bu yzden sahne perdesinin nne ekilen renkli veya dz bir bezin nnde oynamak grsel adan daha ilgi ekici olabilir ya da daha ok ilgi toplayabilir. Aslnda, gen izleyicilerin oyunculara daha ok ve kolay odaklanabilmesi iin, dikkatlerini daha az da tacak sahne dekorlarnn olmas gereklili i olduka ak grlmektedir. Daha byk ya grubunda olanlarla, daha kk ya grubunda olanlarn sahne ile olan etkile imi zerinde en ok durulmas gereken konudur. nk ya byk olan seyirciler iin, szgelimi 11 ya grubundaki ocuklar iin, 8 ya grubu iin sahnelenen bir oyunu, 8 ya grubundaki ocuklarla beraber izlemek kk d rc olabilir (ocuk tiyatrosunda, seyirci grubu olu turulurken, ya asndan bir snflamaya ve snrlandrmaya gidilmesi gereklidir.) A r heyecanlanmann byk blm, tiyatroya gitmek iin yaplan gezintinin ba l ba na bir maceraya dn mesi, tiyatronun kendisini izlemekten daha fazla ilgi ve zevk yaratmasna neden olabilmektedir. Buna ba l olarak, eve dn yolculu unun drt gzle beklenmesi, oyunun d krkl ve isteksizlikle izlenmesine yol aabilir. Gsteri iin denenen program dzeni her ne olursa olsun, ya aralklar ok geni ve say ok byk oldu undan istenilen amaca ula lamaz. Gsterilerin o unda seyircinin ene almasndan kaynaklanan devaml bir u ultu vardr. Bu grltnn temelinde bir toplumsal yardmla ma durumu vardr. Seyircilerden bazlar oyunda neler olup bitti ini anlamayan arkada larna oyunla ilgili aklama yapmaya al r. Aklamayla aydnlananlar da di er arkada larna yardm etme kaygs iine girerler. Bu zincirleme ve e zamanl olarak devam etti inden, salonda byk bir u ultu biiminde ortaya kan bir grlt olu ur. Sahnedeki olana bitene daha yakn olan n sralarn kk bir ksmnn gevezelikleri, do rudan sahnedeki oyunculara sylenen eylere dn erek olduka farkl bir biim alabilir. Sylediklerinde genellikle itendirler. Oyunda neler olaca na ili kin nbilgilerinden yola karak zgn tlerde bulunurlar. Bunu yaparken deh etli bir renme iste i duyduklar gzlemlenmektedir. Katlmc tiyatro ile ilgili al malarn 1943 sonlarna do ru West Country ocuk Tiyatrosu (West Country Childrens Theatre ) adl olu umla daha da ileriye gtrerek geli tirir. (Wolski, 1995). Way, ocuk tiyatrosu oyunlarnn, do rudan ocu un katlmn sa layacak biimde oynanmasn amalayan katlmc tiyatro yakla myla, ocuk tiyatrosundaki katlm olanaklarnn ocu un geli imine yardmc olacak bir biime evrilmesine katk sa lam tr. Bireysel olarak maruz kald toplumsal bask, yetkeye kar bir tavr olu turmasn ve bu tavr tiyatroyla belirginle tirmesine neden olmu tur. ocuklarn, gelece in toplumunun etkin birer yesi, bilinli yurtta lar olarak yeti tirilmesi iin tiyatro ba ta olmak

442

zere, tm sanatlarn e itim srelerinde kullanlmas gerekti ini savunan Way, bu srelerin temelde ocu un etkin katlmn oda a alan bir anlay la srdrlmesinin ba at ko ul olarak de erlendirmi tir.

KAYNAKA Adgzel, . (2010) E itimde Yaratc Drama. Ankara: Naturel Yaynclk. Bolton, G. (1988) Drama as Education. Singapore: Longman Singapore Publishers Pte Ltd. Goldberg, M. (2008) Tiyatro ve ocuk (ev.: Funda z ener). stanbul: Mitos Boyut Tiyatro Yaynlar (Eserin zgn biimi 1974de yaymland). Jackson, A. (2007) Theatre, Education and The Making of Meanings Art or Instrument?. Manchester and New York: Manchester University Press. Mc Caslin, N. (1990) Creative Drama in The Classroom. California: Players Press Inc. Nutku, . (1976) Ya ayan Tiyatro. stanbul: a da Yaynlar. ener, S. (1993) Oyundan D nceye. Ankara: Gndo an Yaynlar. Way, B. (1981) Audience Participation: Theatre for Young People. New York: Bakers Plays. Wolski, J. K. (1994) The Participation Plays of Brian Way. Diss. Michigan State University, Ann Arbor: UMI, 1995. 9537282.

443

FAZIL HSN DA LARCANIN EKER Y YEN RES MLER ADLI YAPITI ZER NE OCUK GEREKL VE YAZINSAL OKUMA SRELER AISINDAN B R NCELEME
Mnevver O AN Emekli retmen

zet Bu al mada Fazl Hsn Da larcann eker Yiyen Resimler adl yaptnn yaznsal okuma sreleri ve ocuk gerekli i asndan incelenmesi amalanm tr. Yapt, Trkenin zengin sz varl ve akcl yla ocu un insan ve ya am tanmasna olanak sa lamaktadr. Fazl Hsn Da larcann eker Yiyen Resimler adl kitab iir-yk olarak yazlm tr. Hem iirin hem de yknn trsel zelliklerinden yararlanlm tr. Kitabn ieri i, ocu un devingen ve srekli soru soran, ke feden, d kuran, imge geli tiren yapsyla rt mektedir. Da larcann iirin ve yknn olanaklarn ocuk gerekli ini gz nne alarak kulland , metnin yaznsal okuma srelerine uygun olarak kaleme alnd , dizeler arasnda uyak, ritim ve mzi in belirgin oldu u sonucuna varlm tr. Anahtar Szckler: ocuk gerekli i, yaznsal okuma sreleri, ocuk edebiyatnn temel de i kenleri.

Abstract In this study, we tried to research Fazl Hsn Da larcas work named Sugar Eating Pictures, in term of child reality and literary reading process. The work, provides to recognize a child the people and life, by the rich word presence and fluency of Turkish. Fazl Hsn Da larcas work; Sugar Eating Pictures are poem-stories. Generic features of the poem and the story yare both used. The content of the book is overlapping the childs make up; that is dynamic, constantly asking questions, exploring, dreaming and developing image. As a conclusion; we thought that, Da larca used the possibilities of poetry and story, taking into account of children reality, wrote the text in accordance with the processes of literary reading. And rhyme, rhythm and music are found to be significant between verses. Key Words: Childrens reality, literary reading processes, the basic variables of childrens literature.

I. Giri Sanatsal yaratlardan biri de edebiyattr. ocuk edebiyat (yazn) ise, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr (Sever, 2003: 9). Bu genel adlandrma iinde trsel olarak iir ve iir-yk olarak adlandrlabilecek yaptlarn ocu a greli i ku kusuz ok nemlidir. Sever, ocuk edebiyatyla ilgili u saptamay yapar: ocuk edebiyatnn en temel i levlerinden biri ocuklara okuma sevgisi ve al kanl kazandrmaktr (Sever, 2003: 11).ocuklara okuma sevgisi ve al kanl kazandracak kitaplar, neye gre ve nasl seilmelidir? ocuk ve edebiyat ili kisi nasl anla lmaldr? ncelemede bu sorularn yant aranm tr. Bir kurum olarak edebiyat ele tirisi, retilmi olan edebiyat metinlerini enine boyuna inceler, ara trr, ler, onu betimlemeye ve en ince noktasna kadar anlamaya al r. Ele tirmen btn bunlarla da yetinmeyip nesnesi olan metni, yaratl srecinin en ba ndan hedef kitlesi olan tketicisine ula ncaya kadar olan her a may mercek altna alp yeterli-yetersiz, hakl-haksz, ustacaacemice gibi ular arasnda yarglar (Dilidzgn, 2006: 160). 445

Edebiyat ele tirisi metni anlama srecidir. Bu sreci p iro lu gzlem, betimleme ve zmleme olarak adlandrm tr ( p iro lu, 1992: 20). Da larcann yapt incelenirken de ele tirinin bu basama na ba vurulmu tur. ocuk yaznn almlanmasnda yeti kinler iin yazlan yazndan farkl olarak ocu a grelik nem kazanr ( p iro lu, 2006: 175). Severin ocuk ve Edebiyat adl yapt (Sever, 2003), ocuk edebiyat yaptlarna bilimsel yakla m sa layan temel bir ba vuru kayna dr. Ad geen yapt, ocuk edebiyatnn de i kenlerini ayrntlaryla iermektedir. eker Yiyen Resimler bu yaptn ve alanyazndan ula labilen kaynaklar nda incelenmi tir. II. zmleme 1. Grsel zellikler ve Resim a. Biimsel zellikler Fazl Hsn Da larcann eker Yiyen Resimler adl yapt Cem Yaynlar tarafndan 1980 ylnda yaymlanm tr. Kitabn boyutlar 12,5x19,5 santimetredir. Kitabn soldaki sayfalar metne, sa daki sayfalarysa grsellere ayrlm tr. Kitap, 28 ba lktan olu mu tur. Metinler iir bieminde yazlm , serbest l kullanlm tr. Dizeler iinde ikilemeler, soru ekleri ve redifler kullanlarak ritim sa lanm tr. b. Resim Kitap resmi; metni aklamak ya da bezemek amacyla kitaplara konan resim, izim veya bask olarak tanmlanmaktadr. ocuk kitaplarnn resimlenmesindeyse grsellik kavram bu tanmn daha da tesinde bir anlam ta r. ocuk kitaplarnda resim, kavramlar olu turabilir, metinden ba msz tek ba na da amalanan anlam btnl n sa layabilir. Resimleme; bezemenin, sslemenin yannda, metnin anla lmasn, aklda kalmasn sa lar, yeni bir yorum ekler (Kaya, 2000: 178). Ya atc ve yaratc okuma yntemiyle yaznsal metinlerden alnacak verim ku kusuz daha fazladr. Ancak ya atc ve yaratc okuma yntemi, yalnzca yaznsal metinlere de il, sanatsal de er ta yan resim, foto raf ve karikatr gibi rnlere de uygulanabilir (otuksken, 2009: 34). Bu belirlemeye gre, yapttaki renkli resim saysnn azl ve sayfa tasarmnn zensizli i nedeniyle resimlerin metne katt grsel yorum anla lamamaktadr. 2. Yaptn erik zellikleri a. Konu ocuk edebiyatnda konu, ocu u metnin anlam evrenine eken, kitapla ili kisini sa layan bir de i kendir (Sever, 2003: 110). eker Yiyen Resimler adl kitabn konusu Dal Ninenin torun sevgisidir. Konuyu yaplandran elerden olay ve at ma temelinde yapta bakld nda unlar grlr: Ki i ki i at mas: Evet / Kalabalkm Dal Nine / Odasnda tek ba nayken (s. 8) Ki i toplum at mas: imdi yalnz ba nadr ya / ocuklar varm / ldrlm kimi / Yaban lkeler ire / ilik yapm nice yl / o la kza kar m kimi (s. 8) at mann zm: Dal Nine, at mann zmnde edilgin de il etkindir. O, iinde bulundu u durumun nedenlerini bilir. Bu yzden kimse inanmasa da resimlerin eker yedi ine inanr. Bu, Dal Ninenin kendi gerekli i ve yine onun zmdr. b. Kurgu Kurmaca dnya, anlatnn temelini olu turur. Bir dnya kurmak ki ileri ve nesneleri bu ki ilerin zelliklerini yeniden, tmyle tanmak anlamna gelir. Metinde olu turulan kurmaca dnya sonludur. Tm eleri metnin iinde oldu u iin zmlenmesi gerek dnyadan daha kolaydr (Kran, 2003: 33). Bu saptamalar nda yapta bakld nda unlar grlr: Dal Ninenin ocuklar ve torunlar Almanya ve Hollandada ya amaktadr. Dal Nine, kom unun kz i demi ortanca torununa benzetmekte ve ok sevmektedir. Torunlar aklna geldike onlarn resmini masaya serer ve bakar. Bir gn torunlarnn resminin zerine d en badem ekerinden birinin kayboldu unu grr ve kaybolan ekerin torunlar tarafndan yendi ini d nr. Bu olanakszdr ama ya l kadn inanmay ye ler.

446

nk torunlarn ok zlemi tir. Deneme yaparak inancn snama yoluna gider; yani bu kez resimlerin zerine be tane eker koyar. Tpk inand gibi ekerlerden biri yine kaybolur. Bu durumu ok sevdi i i deme bile sylemez. Sonunda gerek anla lr, ekerleri i dem alm tr ama Dal Nine yine torunlarnn resimlerinin eker yedi ine inanmay srdrr. Kitapta yer alan 28 ba lk bir yknn serim, d m ve sonu blmleri olarak d nlebilece i gibi ba msz birer dzyaz ya da iir olarak da de erlendirilebilir. c. Dil ve Anlatm ocuk kitaplarnn, ocu a gre olmasn belirleyen en nemli de i ken dili ve anlatmdr (Sever, 2003: 136). Kitabn tamamnda Trkenin anlatm gc ve olanaklar ocu un do asna uygun kurgularla verilmi tir. rne in Sevgi Yaknlklar ba lkl metin Neden olmasn? sorusuyla ba lar ve hemen bir oyun kurar: Balk biimindedir / Denizde / Kelebek biimindedir / Gelincikte / Bu day biimindedir / Toprakta / Bulut biimindedir / Gkte diye devam eder ve Sevdiklerimizin yaknl dizesiyle oyun tamamlanm olur. Deniz-balk, kelebek-gelincik, bu day-toprak, bulut-gk ikilikleri ocu un anlam evreniyle bulu ur, zenginle ir. Ozan, son dizeyi yani sevdiklerimizin yaknl n amlar. ocuklara bu yaknl ili kilendirebilecekleri sz evrenini sunar. ocu un hareketlili ine ko ut olarak iirlerde yer alan dize ve szcklerde eylem (doymam , benziyor, sevinirdi) ve eylemsilerin (tutarken, grrcesine), eylemden ada dn en szcklerinin (baskn, bak ) kullanld grlmektedir. Kitap e lenceli, merak duygusu uyandracak biimde hazrlanm tr. Dizeler; yaln, ksa, somut szcklerle ve yer yer de soyut kavramlar anlatan szcklerle olu turulmu tur. Kitapta, szck trlerinin pek o undan yararlanld grlmektedir: Somut adlar: Nine, ku , ocuk, oda, havu, yaka Soyut adlar: Yalnzlk, sevin, sevmek, giz, d Belirteler: Ortas, genken, imdi Sfatlar: Apak, kpkzl, mor, sar, turuncu kilemeler: Dolup ta mak, tek tk, cik cik, ala ala, mut dolusu mut Yeni Szck: Severlik, srez, ye nik, sularnca, eskil d. Metnin Tr Metnin tr iir-yk olarak adlandrlabilir. e. E itsel lkeler E itimde iirin yeri elbette vardr ve olmaldr. Ancak bu yer, sz yerindeyse iirin kendisi olarak yani bir sanat olarak var olmas gereken bir yerdir. Bu ba lamda iir, ocu un e itiminde daha fazla bir i leve sahiptir. nk ocu un benlik geli imine daha uygun olanaklar barndrmaktadr (Afacan, 2009: 67). Da larcann iirin olanaklarn ocuk gerekli ini gz nne alarak kulland sylenebilir. Dizeler arasndaki uyak, ritim ve mzik belirgindir. f. leti Sanatnn yaptyla iletmek istedi i temel d nce ve duygudur. eker YiyenResimler yaptnn ana iletisi Dal Ninenin torunlarna duydu u zlemdir. Ancak kitapta yer olan btn metinlerin kendi iinde ayr bir iletisi vardr. g. zlek (tema) zlek, bir sanat yaptnda i lenen, geli tirilen ve konunun anlamca ortaya koydu u ana ynelimdir. Torun zlemi bu yaptn temel izle idir. Ancak 28 ba lkta verilen yaptta ba lk says kadar da yan izlek vardr. Bunlar yle rneklendirilebilir: Dal Ninede kahraman tantlr. Kalabalk Birinde Dal Ninenin yalnzl ve bunun nedenleri, Severlikte Dal Ninenin ruhsal zmlemesi, i demde Dal Ninenin sevincinin nedenleri, ekerde eker bulundurmasnn nedenleri ve ekerlerin zellikleri, ocuklarn bu ekerleri sevme nedeni ve eker d leri ( ba lk da eker) anlatlr.

447

h. Karakter ve Kahraman Metnin temel kahraman Dal Ninedir, yan karakterler ise ocuklar, torunlar, kom unun ocu u i dem ve i demin annesidir. Metnin ba karakteri Dal Nine, davran , konu ma ve eylemleriyle geli tirilmi tir. III. ocuk Gerekli i Sever, ocuk gerekli iyle ilgili u sorular gndeme alr: ocuklar nelerden ho lanr, nelere gler? Heyecanlar nelerdir? Nelere zlr? Arkada laryla ve evresiyle neleri payla mak ister? Neler, nasl payla lrsa sevin ve mutlulu u artar, onun co kusuna yenileri eklenir? () ocuk duyarl nn evrensel boyutlar nelerdir? (Sever, 2008: 29) Severin ocuk somutlandrlabilir: gerekli ini irdeleyen sorular, yaznsal metinlerden birka rnekle

Vasconcelosun Kay m Rosinha adl yaptnn kahraman Ze Oroco, kay Rosinha ile konu ur ve dertle ir. Yazarn, Rosinhaya anlattrd ykden bir blm yledir: Bir tohum olan gvdesini sk tran topra n koksusu bo ucuydu. Ba langta rzgr onu yere frlatt nda biraz kmldanabiliyordu. () Gne i zlyordu, ku larn cvltsn da (Vasconcelos, 1999: 33) Exuprynin Kk Prens adl yaptnn kahraman, izdi i sandk resmini Kk Prense verir ve aralarnda yle bir konu ma geer: Nereden geldin sen, kk dostum? Senin oras neresi? Koyunumu nereye gtrmek istiyorsun? Bir sre sessizce d nd, sonra: u sand verdi in iyi oldu: Geceleri orada yatar (Exupry,1991: 17). rnekleri o altmak olasdr, yukardaki alntlarda da grld gibi yazarlar, ocuk gerekli iyle ilgili sorularn yantn yaptlaryla vermi tir. ocuk gerekli i de i keniyle yapta bakld nda, ocuk pekl bir kaykla konu abilir, izilmi bir sand n iine kuzusunu saklayabilir ve bir karga yavrusuyla dertle ebilir. Btn bu rnekler gz nnde tutularak eker Yiyen Resimler yapt ocuk gerekli i asndan incelenebilir. ncelikle u sorular sorulabilir ve yant aranabilir: Dal Nine kimdir? Dal Nine, metne gre yalnz biridir. Dal Nine niin yalnzdr? Dal Nine yalnzdr nk ocuklarnn bazs ldrlm , bazs da yabanc lkelere al maya gitmi tir. Dal Nine, yapayalnzken niin kendini kalabalktaym gibi duyumsar? nk ocuklaryla ilgili anlar aklna gelir. Dal Nine, ocuklar grnce neler duyumsar? ocuklara yakla nca torunlarn grm gibi olur nk o torunlarna doyamam tr. Dal Ninenin ka torunu vardr? Onun be Almanyadaki o lundan. torunu vardr; Hollandadaki kzndan, ikisi

Dal Nine zlemini nasl dillendirmektedir? Dal Nine, ocuklar grnce zellikle de i demi grnce zlemini dillendirir. Ozann, okura asl iletmek istedi i ne olabilir? Dal Ninenin ki ili inde ayn sorunlar ya ayan ba ka bireylerin de var olabilece ini, ayrlk zlemi ekebilece ini sezdirmek olabilir. Dal Ninenin somut gere i, ocuk gerekli ine ve bir yaznsal metne nasl dn m tr? yk kahramann ad, sorunlar ve zm yolu ocuk okurun almlama gere i ile yo rularak ocuk gerekli ine ve yaznsal metne dn m tr denilebilir. Bu sorular ve bunlara verilen yantlar okuru eker Yiyen Resimler yaptna gtrr ki yaptn adnn bile ocuk gerekli ine uygun verildi i grlmektedir. IV. Yaznsal Okuma Sreleri ve eker Yiyen Resimler Da larca, okura Dal Ninenin torunlarndan neden uzakta kald n, torun zlemini ve bu zlemi gidermek iin buldu u zmleri anlatr. Metnin anlatsal bir sylemi oldu u sylenebilir. Anlaty

448

belirleyen ise Da larcann ba arl sylemidir. yknn ve iirin olanaklarnn bu anlatsal metinde ba aryla kullanld grlmektedir. Anlatsal metin bir olay, bir olguyu, bir yky anlatr. Olayn ak n belli bir zaman ve uzama yerle tirir. Olayn evrelerini anlatarak sresini ve snrlarn saptar (Kran, 2003: 21-22). Krana gre her anlat be evre ierir. eker Yiyen Resimler bu evrelere gre incelendi inde: Ba lang durumu Dal Ninemizdi bizim / Bak larnda / Sallanrd /Bir ince ye il dal / Dal Ninemizdi bizim / zerine belki kondu u / Ku larn / Belki konmad (s. 6) Ba lang durumunda Dal Nine tantlr, kurulu dzeni henz bozulmam tr, zamana ve uzama vurgu yaplm tr. Ancak bu zaman ve uzam belirsizdir, belirgin duruma getirme okurun d gcne braklm tr. Dn trc e imdi yalnz ba nadr ya /ocuklar varm / ldrlm kimi / Yaban lkeler ire / i ilik yapm nice yl / O ula kza kar m kimi (s. 8) Dizelerde de grld gibi birdenbire, bir olay, Dal Ninenin durumunu sarsar, altst eder. Merak duygusunun bu noktada olu turuldu u sylenebilir: Peki sonra ne olmu ? Nasl olmu ? sorular akla gelebilir. Eylemler dizisi Hele i demin geldi i gnler / Bir sevinirdi ki (s. 12) Baskn yapnca bu Pazar / arkada laryla i dem / Dal Nine doldu ta t ocukla (s. 28) Dnnce grverdi: d m / badem ekeri resimlere / D sn bakalm dedi glerek (s. 32), Sevinle dikildi kar ma / i dem / Gsterdi karnesini: Gemi / ptm gzlerinden yavrucu u / Titriyordu yorgun (s. 48) Dal Ninenin dzenin bozulmasyla olaylarn birbirini izledi i grlr, Dal Ninenin ya amnda kendi kurgulad gere in egemen olmaya ba lad sylenebilir. Dengeleyici / dzenleyici e ocuklara seslenince / Yakla yor gibiydi / ocuklara baknca / Dokunuyor gibiydi (s. 10), eker bulundururdu dolabnda / Kzmasn / ocuk konuklarm derdi (s. 14) Dal Nine iin yeni durum, yani yalnzl ve torun zlemi katlanlamazdr. Bir zm bulmak zorundadr. zm ocuklar sevmek ve onlara eker vermek olabilir. Biti durumu Syleme / Soluk solu a / Kapdayd annesi i demin: - Odanzda / D ncelere dalarken siz / Masann arkasndan / Bizimki alm badem ekerlerini / Vermediniz diye yiyememi / Biriktirmi kutusunda bir bir / Nolur kzmayn / O anlatyordu anlatyordu / Yoo dedi Dal Nine iinden / Kendi kendine glmsedi, Yoo / Anlamazlard da / nanmazlard da / Ne bilirdi onlar / Resimlerin eker yedi ini (s. 60) Dal Nine, yalnzl na ve torun zlemine kendince zm bulur, rahatlam tr artk. Buldu u zm yeni bir durumun da ba langcdr artk: Yeni durumda resimlerin eker yedi ini yalnzca kendisi bilmektedir, bir de bu yaptn okurlar. Yine ocuk gerekli i ve d gc sz konusudur. IV. De erlendirme eker Yiyen Resimlerde Dal Nine karakteriyle ocuklara bir oyun sunulmu tur. Ozan, ocu un ilgisini nce Dal Nineye, Dal Ninenin zlemine eker. Ardndan ilgi ekti i ey ise eker, ekerin boyutu ve ekerle kurulacak d lerdir. ocuk okur, tam bu d lerin iindeyken bu kez ekerler kaybolur. Kim yemi tir badem ekerlerini? D n ta n bul bakalm! ocuk d nedursun, Dal Nine bu kez torunlarnn says kadar badem ekeri koyar resimlerin stne. a rtc olan ba lam tr artk, ikisi kaybolur ekerlerin. Dal Ninenin mutlulu una oktan katlm tr ocuk okur. Bu srada by bozulmak zeredir, i demin annesi gere i syler ama Dal Nine iinden ona inanmaz. Bu yky okuyanlar 449

da Dal Nine gibi d nr: Evet, eker yiyen resimler vardr. Ayrl n zlemle anld zamanlarda daha ok badem ekerine, daha ok d e ve daha ok oyuna gereksinim vardr. Fazl Hsn Da larcann eker Yiyen Resimler adl kitab, ocuk gerekli i ve yaznsal okuma sreleri asndan incelendi inde yklerin imgesel yolla anlatld , konunun ana karakterin ya amndan rneklerle zenginle tirildi i, varlk ve nesneler arasndaki ili kilerin son derece yaln ama ayn zamanda ocuk okurun d kurmasna elveri li oldu u grlmektedir. Yani; sanat, yaptnn iletisini, ocu un dnyasnda yarataca etkiyi ve bu etkinin sonularn nceden sezmi tir denebilir. eker Yiyen Resimler yaptnn en belirgin zelliklerinden biri de yalnlktr. Da larca, ok az szck kullanm , bunlar ustaca dizmi ve ocu a iletmek istedi i duygu ve d nceleri bu yalnlk iinde vermi tir. mgeler ok gldr, rne in Dal Ninemizdi bizim / Bak larnda sallanrd / Bir nce Ye il dizeleri ocuk okuru dal-ye il ve ya l-gen kavramlarn sezdirebilir. Yine ayn dizelerdeki i seslerinin olu turdu u i uyaklar (asonans) da metnin ritmini ve mzi ini artrmaktadr. Da larca, bir syle isinde ocuk iirlerini yazmaktaki amacm birden ok; Ona kendimi duyurmak istiyorum; Onu kendine aracsz gndermek istiyorum; imge e itimini sa lamak abasndaym; kendi ki ili ini, bir bu day tohumunun ba ak olmasndaki gzelli e eri tirmek istiyorum; Onu btn yaptlarmn okuyucusu klmak istiyorum; Ona anadilimizi sevdirmek istiyorum der (zen, 1996: 106-107). eker Yiyen Resimlerden yola karak Da larcann ere inin gerekle ti i sylenebilir. Yaratc okuma, hem kavram retme hem de kavram birle tirme eylemleriyle kurdu u yakn ili ki nedeniyle alc bir dilsel beceri olan okumay, verici bir dilsel beceriye dn trr (Uzun, 2009: 112). Dal Ninenin torun zlemi ve yalnzl iin buldu u d sel zm ve bunun ocuk okura sunulu u Uzunun saptamasyla rt mektedir. Yapt, okunduktan sonra Dal Nine karakteriyle ete kemi e brnen yalnzlk ve yalnzl n nedenleri, ayrlk ve ayrl n nedenleri, sorunun zm ve zm yollarn retme gibi yapta zglenmi amazlarn gnlk ya ama da girdi i grlr. Dal Ninenin sorunu, onun kimli inde yaknlarndan ayr d m ve zlem eken herkesin sorunudur artk. Ksacas Dal Ninenin yalnzl ve torun zlemi sklkla kar la labilecek bir ya am durumudur. Ozan, bu sradan durumu alp imgesel bir anlatmla ve ocuk gerekli ine uygun olarak ocuklara sezdirebilmektedir. Da larcann kitabnda ana izlek ve yan izleklerin d nda gndermeler de vardr. Bu anlamda yeti kinler de gndermeler boyutuyla kitaptan ayr bir tat alabilir. rne in Dal Ninenin ocuklarnn vurulmas, bazlarnn yurtd nda i i olmas ve ninenin tek ba na ya am sava m vermesi derinle tirilmemi tir. Okur, d gcyle bunlar derinle tirebilir, bunlar zerinde d nebilir. Dal Nine karakteri, olduka etkileyicidir, bu nedenle ocuk okuru okumaya srkleyici niteliktedir. Fazl Hsn Da larcann eker Yiyen Resimler adl kitab zenle yazlm bir yapttr. nk ocuk gerekli i unutulmadan kaleme alnm tr ve yaznsal okuma sreleriyle zmlendi inde anlat dizgesinin imgesel, d gcn uyaran bir mantkla kurguland grlr. Yaptn ieri i, ocu un devingen ve srekli soru soran, ke feden, d kuran, imge geli tiren yapsyla rt mektedir.
KAYNAKA Afacan, Aydn (2009) iir ve Okuma Kltr. ocuk ve Okuma Kltr (Yay. Haz.: E itim-Sen Ankara Yazarlar Sendikas Ankara Temsilcili i). Ankara: E itim-Sen Yaynlar. ubeleri-Trkiye

otuksken, Yusuf (2009) Grsel rnlerin (Resim, Foto raf, Karikatr vb.) ocuklarn Okuma Kltr Edinmelerindeki levi. ocuk ve Okuma Kltr (Yay. Haz.: E itim-Sen Ankara ubeleri-Trkiye Yazarlar Sendikas Ankara Temsilcili i). Ankara: E itim-Sen Yaynlar. Da larca, Fazl Hsn (1980) eker Yiyen Resimler. stanbul: Cem Yaynevi. Dilidzgn, Selahattin (2006) ocuk Edebiyat Ele tirisinin Temelleri ve Trkiyede ocuk Edebiyat Ele tirisi. 2. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Yay. Haz.: Sedat Sever). Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Yaynlar. p iro lu, Zehra (1992) Ele tirinin Ele tirisi. stanbul: Cem Yaynevi. p iro lu, Zehra (2006) ocuk Yazn Ele tirisi. 2. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Yay. Haz.: Sedat Sever). Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Yaynlar. Kaya, smail (2000) ocuk Kitab Resimlerinde Kli e Yakla mlar. 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu (Yay. Haz.: Sedat Sever). Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. Kran, Ay e ve Zeynel Kran (2003) Yaznsal Okuma Sreleri. Ankara: Sekin Yaynclk. zen, Hayati (1996) Da lyor Da arc mz Da arc yla Da larca: Syle i. TMER eviri Dergisi, A.. TMER Bursa ubesi, Yl: 3, Say: 9.

450

Saint-Exupry, Antoine de (2001) Kk Prens. (ev.: Azra Erhat). stanbul: Sim Yaynlar. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Uzun, Leyla (2009) Yaratc Bir Sre Olarak Okuma. ocuk ve Okuma Kltr (Yay. Haz.: E itim-Sen Ankara Trkiye Yazarlar Sendikas Ankara Temsilcili i). Ankara: E itim-Sen Yaynlar. Vasconcelos, Jos Mauro de (1982) Kay m Rosinha (ev.: Aydn Eme). stanbul: Can Yaynlar. ubeleri-

451

CEM L KAVUKUNUN OCUK K TAPLARINA ELE T REL B R BAKI

Dr. Hseyin ZELEB Ankara niversitesi Trk Dili Blm Okutman

zet yi aile terbiyesi alm ocuklarn, byyp svmenin kesinlikle yasak oldu u bahelerinden kp yepyeni bir dnyaya, yani okula ve soka a adm atmalarnn, hayo larla tan malarnn yks anlatlr Selonun Ku larnda. Bir bahe ki avlusundan tren geer; burada Kzlderililer de grlr, Tommiks gibi st ien kovboylar da. Bahenin d nda ise kocaman bir dnya vardr: sokaklar, geni ayrlar, sinemalar, okullar; erik baheleri; ev ileri; al an, erik alan, oyun oynayan, dayak yiyen, a a lanan, d lanan, hayal kuran ocuklar. Kavuku, ocuklarn dnyasna, bykler iin yazd yklerde oldu u gibi, yaznsal anlay ndan en ufak bir dn vermeden, ocuklar sizin iin yazyorum. demeden, ocuk iin edebiyat yapmadan edebiyatn iinde kalarak, onlar iin yeni bir dil yaratarak, sradan ya amlar sra d bir anlatmla ortaya koyarak; kendi deneyimlerini, ya antlarn, gzlemlerini yeniden kurgulayarak girmeyi ba arm tr. Kavuku, ayn zeni BOPATO adl ciltlik roman dizisinde de gsterir. Farkl dnyalara sahip kpe in servenidir bu kitaplarda anlatlan, bir de ocuklarn ve ailelerinin kpeklere ve birbirlerine bak . Kitaplara verilen adlar da geli igzel verilen adlar de ildir: Havhav Karde li i, zgrl e Ka , Kafeste Bir Topik. Bu adlar bize dostluk, arkada lk, karde lik; zgrlk tutkusu; kadirbilirlik; acmaszlk, hayvan d manl /dostlu u gibi kavramlar a r trr. Anlatlan hem hayvanlarn hem de insanlarn yksdr. Hem kendi kafesini yaratanlarn hem de kafesin iinde bulunup da bu kafesin kapa n amak iin her trl sava m verenlerin romandr BOPATO. Bir yk Yazalm m? da hem okuma hem de yazma sevdals bir ocu un yk yazma serveni anlatlr bize. Bir yandan yazma eyleminin a amalar ocu a gre- kuramsal olarak verilirken, bir yandan da gzel bir yknn kozas yava yava rlr. Anahtar Szckler: Cemil Kavuku, ocuk edebiyat, edebiyat ele tirisi, ocuk edebiyat ele tirisi.

Abstract The story of children, who had a well-training from their families, going out to school and to street, and meeting hayo from their gardens where they grew up and where swearing is strictly prohibited, in Selos Birds (Selonun Ku lar). It is such a garden that train passes through its courtyard; Indans are seen there, as well as cowboys who drink milk as Tommiks. There is also a huge world out of the garden: streets, broad meadows, cinemas, schools, plum orchards, home interiors; children stealing plums, playing games, being beaten, being humiliated, being excluded , dreaming. Kavuku succeeded in entering the childrens world by editing his own experiences, life and observations, by staying in literature without literaturing, by creating a new language for the children, by revealing ordinary lives with extraordinary words without compromising any slight concession from his understanding of literary as in his stories written for adults; without saying Im writing for you, children. Kavuku, takes the same care of his series of three novels called BOPATO. It is the adventure of three dogs having different worlds and the view of the children and the families to both the dogs and each other, that is told in these books. The names given to the boks are not chosen randomly: the Fellowship of Bow-Wow (Havhav Karde li i) , Esape to Freedom (zgrl e Ka ), A Topik in the Cage (Kafeste Bir Topik). These names associate concepts such as friendship, companionship, fellowship, passion for freedom, cruelty, animal hostility/friendship to us. The stroy told is the story of both the animals and the human beings. BOPATO is the novel of who creates his own cage, lives in that cage, and fights for opening the cover of the cage. In Shall We Write a Story? (Bir yk Yazalm m?), the story of the adventure of writing a story of a child who loves both reading and writing, is told. On the one hand, the stages of the act of writing is given -according to the child- theoretically, on the other hand, the cocoon of a beautiful story is slowly knitten. Key Words: Cemil Kavuku, childrens literature, literary criticism, childrens literature criticism.

a da edebiyatmzn akla ilk gelen ykclerinden biri olan Kavuku, bize d le gere i i ie vermeyi ba aran has bir yazardr. Onun kulland dil, uygulad anlatm yntemi, kurgusundaki tutarllk bizi yk ve romanlarn byl dnyasna sokar. Bu byl dnyada yalnzca gzellikler yoktur; hayatn yaln gerekli i de yazn diliyle bize verilmeye al lr. Onun yazd roman ve yklerde hem d arda ktl n var oldu u hem de ya amann her eye ra men gzel oldu u olgusu kesin izgilerle ortaya konur.

453

Kavuku, Selonun Ku larnda do rudan ocuklara seslenmez; aslnda yapt , 1950lerin sonlarndan 1980lerin ortalarna kadar mahalleyi, mahalleliyi, burada ya ayan ocuklar, bykleri, o gnlerde ocuklu unu, ilk genli ini ya am bir anlatcnn a zndan bize yanstmaktr. Bu nedenle yklerde sokak n plandadr; soka n olmad yerlerde bile zlenilen yer yine orasdr. Soka unutmu , neredeyse tek dnyalar dershane ve bilgisayar olan ocuklara sokakta byyen eski ocuklarn byl dnyasn -tpk di er yklerinde oldu u gibi- ocuk iin edebiyat yapmadan, yknn tm gereklerini yerine getirerek yanstr. Bunu yaparken pedagojik olan de il -aslnda byle bir kaygs da yok gibidir- kendi ocuk gerekli ini ortaya koymay amalar. (Bu kitapta yer alan yklerin daha nce bykler iin yazlm kitaplardan bir seki oldu unu da gz ard etmemeliyiz.) Bu nedenle ne soka n dilini kullanmaktan ne de byklerin dengesizliklerini ortaya koymaktan kanr. Hem hayvanlar anlatlr BOPATOda hem de hayvanlara yakla mlaryla insanlar; ama kitaba adn veren hayvanlardr. ayr dnya ayr kimlik: bir yanda ya land iin hem sahibi oban Yusuf hem de ocuklar tarafndan d lanan, bu nedenle de srsnden ve evresinden ayrlmak zorunda kalan oban kpe i Bobo; bir yanda sokakta do an ve ya amn sokakta srdrmeye al an, soka n zorluklarn ve tehlikelerini her an ya ayan Pamuk; bir yanda da kendisine el bebek gl bebek baklan, neredeyse bir dedi i iki edilmeyen, hep sevilen, evin bir bireyi olarak kabul edilen; ama eve yeni bir bebe in gelmesinden hemen nce barna a braklan Topik. Pamuk in aattan, Topik Burcu ve ev iinden, Bobo ise sr ve oban Yusuftan ba ka bir dnya tanmaz. Bu anlamda ba ml ve dar bir dnyadan zgr ve geni bir dnyaya gei in, bir ba ka deyi le kafesin, barna n geni anlamyla Angelacomann duvarlarnn ykl nn romandr BOPATO. De erler e itimi iin olduka elveri li olan BOPATO serisinde yazar, bizi kpeklerin i dnyasna ekmeyi ba arr. Onlarn hayata bak alar, arzular ve istekleri, i at malar; ya amlarn srdrmek iin vermi olduklar mcadeleler; hayal krklklar ve mutluluklar; payla ma duygular vb. ille de ocuk iin edebiyat yapaca m ben demeden- verilir. Bu kitaplar, ocuklar iin yazlsalar da, sadece ocuk okurun de il, byk okurun da hi sklmadan okuyabilece i, ok katmanl okumaya elveri li kitaplardr. Yazar, ayn ba ary bir yk yazma servenini ele ald Bir yk Yazalm m? adl son romannda da srdrr. O, bu romann, tpk Bilge Karasudan alntlad gibi, yknn tanmn, kuramn de il, kendisini aray(an), (Er, 2004: 68) ocuklar ergenler, hatta genler ve yeti kinler- iin yazm tr. Yazar, bu romannda Bir yk yazalm m? derken, bir olgunun nasl ykle tirilece ini a ama a ama ele alr; ayn zamanda da bir yknn nasl yazlaca n uygulamal olarak gsterir. Romana nokta kondu unda Fato un yksn yazma serveni de bitmi tir. Yazar, bunu yaparken, retmenin o insan iine ekip alan cazibesine kaplmaz. Bir yk yazarken dikkat edilmesini istedi i eyler bir iki sayfay gemez. Bunlar da yknn, daha do rusu yazma eyleminin olmazsa olmazlardr. Hissettirir, ufak tefek ipular verir. Onda otoriter bak n ya da parmak sallayan reticili in izleri ( p iro lu, 2007: 175) hemen hi grnmez. Hayo lar ve al an ocuk Gere i ocuklarn evlerin drt duvar iine ya da evin bahesineavlusuna hapseden anneler iin sokak ocuklar, rne in Selo gibi annesi olmayan, babas da ispirto iip iip duvar diplerinde szp millete kepaze olan, bu nedenle de aile terbiyesi nedir bilmeyen kimsesiz ocuklar birer hayo tur. Ev iindeki ocuk onlara, genellikle pencerenin bu ulu camnn arkasndan bakar, nk zellikle de k gnlerinde soka a kma izni verilmez; hele hele onun, Selo gibi, hayo un, terbiyesizin, sokak ocu unun oldu u bir yere gitmesi zaten sz konusu olamazd: Seloymu ! diye fkelendi annesi, ka kez uyardm seni, Selo ile arkada lk etmeyeceksin diye Kalkm onun yanna gitmek istiyorsun (2009: 46) Selonun ldrd ku tan dolay, Seloyu ahlakszlkla, gnah i lemekle, vurdu u ku un yuvasndaki yavrular ksz ve a brakmakla sulayan anne, Selonun da annesinin olmad n aklna bile getirmez. tekile tirmek, daha kolayna gelir. Yazar, ele ald ki ileri yarglamaz, onlar neyseler, o ekilde anlatr. Szgelimi Selo, bir ku uzmandr sanki. sen bana ku lar anlat Selo. Ku larla ilgili ne ok bilgisi vardr Selonun; gugutteler, piypiyler, sancklar, tepeliler onun uzmanlk alanna girer. Bunun yannda sapan yapmasn da bilir, ku vurmasn da; hem pasakldr, hem de pis kokar. Kendi kendine masallar da uydurur. Tommiks ve Ret Kit okur, ayn zamanda sinema nlerinde izgi roman alp satar. Eviinde

454

camn arkasndan bakan ocu un gzyle, annesi ne derse desin -o Selonun hayo lu unu falan pek grmemi ti- Selo bir kahramand, ayn zamanda bir korkusuz: Ku vurmaktan, sokak lambalarna ve minarenin erefesindeki ampullere sapanyla ta atmaktan, bir de gzleri iyi grmeyen ya l bakkal Hac Amcadan parasn vermeden gizlice simit almaktan, bir de bayram gnleri kmaz sokakta parasna oyun oynamaktan, bir de sinema nlerinde izgi roman alp satmaktan, arada kavga etmekten ba ka ne hayo lu u vard (2009: 47) Sar, sokaklarn ocu udur; bu nedenle sabahn karanl nda admlad sokaklar da, onu gren kpekler de onun burada olmasn yadrgamaz. Ku unun o ludur o. Ad da Sar. Gerek adn anmsamaz bile. Terbiyeli ocuklarn anne ve babalarnn yanna gitmelerini istemeyece i trden ocuklardandr. Aptessiz maptessiz camiye gider, bununla da kalmaz, orada e itli aklabanlklar yapar. Babas damdadr. Annesi evlere ama ra, temizli e gider. Eve o bakar. Birok ya t gibi sanayide al r. Okula gitmek istemedi ini sylese de, bir yandan da zenir onlara. Dayaktan kurtuldu una sevinmi tir ilkokulu bitirdi inde, sonra hayatn iinde de sopann oldu unu renmi tir: Ku unun o lu o. ocuk fabrikas bir anneyle babann sokaklara arma an. (Kavuku, 2009: 68) Kavukunun hayo lar kimi zaman hrszlk yapsalar da, kt koksalar da, genellikle sigara iseler de Hibiri sulu de ildir () onlarn (Koak, 2008: 17); nk bu hayat kendileri sememi lerdir. Hayat, onlar bu hale getirmi tir. Kavuku, bu kitabnda al an ocuklara da de inir. al an ocuklarla hayo lar kimi zaman i ie geer. Sar ve Pazar Gne indeki ocuklar sanayide al rlar; masa iskeleti akarlar, zmpara yaparlar, vernik atarlar. Zor Pazartesilerdeki ocuk kahraman ise babasyla birlikte pazarclk yapar. Bunlarn bazlar her trl hayo lu u yapsalar da, birden adam ol(an) ocuklardr: ocuksun daha deyip sigarama darlma, bende hi ocuk surat var m? ocuk olsam okula gider, sokaklarda oynardm, di mi? Okul nl m ne zaman kardm, oyunlar da o zaman unuttum. Birden adam oldum abi. (Kavuku, 2009: 68) Neredeyse sabah ezanyla birlikte kalkan bu ocuklar sabahn krnde sokaklardadrlar. Sz gelimi Zor Pazartesilerdeki ocuk sabah ezanlaryla uykusu blnmeyen bir i ister. Babasnn lmesinden korkar; nk onun kaderini ya amak, yani sadece senetleri demek iin al an ama bir trl bu senetlerin demesini bitiremeyen babas gibi olmak istemez. Kavuku, al an ocuk gere ini yalnzca bu kitabnda de il, do rudan do ruya ocuklar iin yazd Kafeste Bir Topik-BOPATO 3te de i ler. Yedinci snf rencisi olan Nurinin okullar tatil olsa da, tatili yoktur. O sabahn erken saatlerinde simit frnna gider: Kalkmalyd. Ne kadar ok simit satarsa o kadar ok para getirecekti eve. () Sokak sokak dola arak simit satmaktan iyice yorgun d m t Nuri. Okullar tatil olunca simit satan ocuklar da o alm t. O yzden de tablasndaki simitleri bitirmesi uzun srm t. stelik ok da ackm t. (Kavuku, 2010a: 12/53) Kavuku, son kitabnn arka kapak yazsnda da belirtildi i gibi, szcklerle bu ocuklarn resimlerini yapar. ocuk gen ve yeti kin- okura bu szcklerle izilen resimlerin ardndaki gerekli i kr kr parma m gzne rne i gstermez, vermek istediklerini dikte etmez; kk ipularyla sezdirme yoluna gider. Ev iiBahe Sokak Kar tl Ev ii ve evin avlusu annelere gre ocuklar iin gvenli bir limandr. Evin iiavluarka bahedeki ocuk soka n ktlklerinden uzak kalacaktr. Svmenin (a aca kmann, ku vurmann da) yasak oldu u bu dar meknlara ancak iyi aile terbiyesi alm ocuklar girebilir. Burada Selo gibi, Sar gibi hayo lara yer yoktur. Byle bir durumun ya anmamas iin anneler kendilerince nlem alrlar. Annelerin gz hep ocuklarndadr; onlar, ya gizlice bahe kapsnn aral ndan ya da avludaki helann arka baheye alan kk penceresinden ocuklarn gzlerler. Hepsi gvenli bir limanda ya da kafestedir; bu limann kafesin d nda ise ktlk vardr: Sokak sakncalyd. Belirsiz ki ilerle arkada lk kurup terbiyemi bozabilirdim. (Kavuku, 2009: 57) Bu nedenle anneler, ocuklarn ellerinin sokak kokmasna bile izin vermezler: Ellerin yine sokak kokuyor, iyice sabunla. (Kavuku, 2009: 53) Sokak, annelerin tm kar kmalarna ra men, sonuta tan lmas gereken ak bir mekndr. Angelecomann Duvarlarnda ilk gedikler almaya ba lanr okulla birlikte: Ama ne yazk ki bydk ve okula gitmemiz gerekti. Yani, bahenin d na ktk. Bizden byk arkada larmz, hi duymad mz svgleriyle a rttlar bizi. Bir ba kalar da muhallebi ocu u 455

deyip horlayarak korku saldlar yreklerimize. Ak sak resimler sakladk kitaplarmzn arasna. Dzen byle kurulmu tu; ya onlara benzer, evrelerine girerdik ya da silinir giderdik. Bahemizin duvarlarnn ykld gnlerdi (Kavuku, 2009: 56) Bu ocuklar, soka a ktklarnda tekiler gibi olmaya abalasalar da bir ekilde ele verirler kendilerini. Yalan sylemeyi beceremezler. Yine yasaklar vardr. Katana, Sknt, hsan gibi sokak ocuklaryla arkada lk etmeleri, oynamalar istenmez; ama arkada lar tarafndan silinmek, ayn zamanda da kendilerine korkak denilmesini istemeyen bu ocuklar annelerini dinlemezler, yeni bir dnyaya do ru yol alrlar. Szgelimi birlikte erik almaya giderler. Okula ge kaldklarnda ise retmenleri onlar elinde cetveliyle bekler. Yalan sylemeyi beceren hayo lar snfa rahata girerken, brahim gibiler -yani soka a genellikle bu ulu camn arkasndan bakanlar- gere i oldu u gibi ortaya koyarlar: Erik almaya gittik retmenim. (Kavuku, 2009: 36) Ne bir ele tiri yapar yazar ne bir t verir ne de okuru ynlendirmeye al r. Bu yklerde has bir yazarn, tekile tirilmi /d lanm /itelenmi ocuklara nasl sevecen bir biimde bakt n has okur elbette anlayacaktr. Yazar, gzlemlerini, ya antlarn, duyumsadklarn, ksacas hayatn kendisini kurgulayarak yeni bir dil yaratmay ba arm tr. D arda Hem Ktlk Vardr Hem de zgrlk BOPATOlarda geni anlamda iyi ile ktnn sava m sz konusudur. Bir tarafta ocuklar iin her eyi gze alan anneler, kpeklere yardm eden Trkan Teyze gibi kadnlar, Burcu ve Sevdican gibi ocuklar, hayvan haklar savunucular, BOPATOnun yeleri; di er tarafta ise Selda Hanm, Bedri gibi barnak grevlileri ile al, Diken gibi etele en kpekler ve kpekleri yaralamaktan, sakat brakmaktan zevk alan insanlar vardr. Bu nedenle Pamukun annesi, hemen hi uyumaz, kt bir ey bekliyor gibi kulaklar dik, hep tetiktedir. Bu yzden yavrularna insanlardan uzak durmalarn tler. (Kavuku, 2010a: 30-31) Kpekler, canlar yand nda, ac ac viyakladklarnda (insanlarn) gl erek e lenmelerine bir anlam veremezler. (Kavuku, 2010a: 84) Kendilerine zarar verilmesini nlemek/en aza indirgemek iin birlikte dola may tercih ederler. Pazar Gne inde sokaklarda gezen arkada tan uzunca boylu, yz illi, sfr numara tra edilmi sapsar kafas ve a rtc byklkte elleri olan, yerden kapt bir ta , bin bir d nceyle yryen kahrl bir kediye savurur. Ta , kediye de meden sekip gider. O illi ocuk, kediyi ta lad n hemencecik unutarak yanndakilerle bo u maya ba lam t bile. (Kavuku, 2009: 37) Bu szler, ayn zamanda Kavukunun ocu un duygu dnyasna girmeyi ba ard nn da bir gstergesidir. Daha nce de syledi imiz gibi Kavuku ne insanlar ne de hayvanlar yarglar. Ne d ncelerini do rudan okurun gzne sokar ne de ocuk okur bunu anlamaz gibi bir kayg iindedir. Onun yapmak istedi i tek ey insann/hayvann yksn yazmaktr. Btn ya anlanlar, bu canllarn zerinde derin izler brakr. Btn aclar biter, ama izi kalr. der Topal Kpek. Barnaktan kamay ba aran Topal Kpek, oraya bir daha d mektense lmeyi tercih eder. (Kavuku, 2010a: 87) Barnak grevlileri onlar yakaladklarnda arabadan atlar ve bir ba ka arabann altnda can verir. Sokak kpekleri karnlarnn doymasn de il zgrl ncelerler. Yksek tel rglerle evrili, bekiler tarafndan srekli kontrol edilen bir yerdir barnak; bir tr cezaevi. Topikin dedi i gibi burada sevgi yoktur; elbette sokaklarda da. Sokaklar ba ka, sokaklar acmasz. (Kavuku, 2010b: 16) al, Diken, ad san belli olmayan bir gz Sar Kpek; kara bykl esmer, i man Bedri, Sami, Gzlkl smet (Ellerinde kocaman sopalar vard.) hep sevgisizdirler, bunlar di erlerine nefretle bakarlar: Bedrinin elinden gelse nmze zehirli yiyecekler atp hepimizden kurtulacak (Kavuku, 2010b: 12) Kavuku, kpe i Hayduta zaman zaman sen benim yanmda de il de sokakta olsaydn nasl ya ardn biliyor musun, gibisinden (Er, 2004: 228) bakt n syler bir syle isinde. Topik, Haydutun kurgulanm biimidir ve o, Burcuya dnmektense, yani yeni bir kafesin iine -dkkndaki kafes, Burcunun evi, barnak- girmektense, bir ba ka deyi le karnnn tok, ama zgrl n olmad gvenli bir limana s nmaktansa, zgrl yani sokaklar tercih eder. Bu nedenle BOPATO zgrl e ka n da romandr ayn zamanda. Ki ilerin levi

Selonun Ku larnda anneler genellikle evilerindedir. S naklar burasdr. Sokaklar onlar iin de, kzlar iin de, kk ocuklar iin de gvenilmezdir. Bu nedenle kendi duvarlarn kendileri rmekten ekinmezler. Duvarda gedik almamas iin ellerinden geleni yaparlar. Bir yk Yazalm m? adl romann ana ki isi Fato un annesi e itimli ve her gn dzenli olarak i e gidip gelen biridir,

456

tpk BOPATOdaki Burcunun annesi gibi. Bu nedenle kendilerine daha ok gvenirler. Buna kar n i ten geldikten sonra ev i leriyle u ra anlar da yine bunlardr. Bu ki iler d dnyaya Selonun Ku larndaki anneler gibi kapal de illerdir. Kafeste Bir Topikin Raziyesi hem temizlikilik yapar hem de evde yapt tarhana, eri te, mant gibi yiyecekleri mahallenin okulundaki retmenlere satar. Evin geimi onun srtndadr, nk kocas Muharremin kazanc ancak sigarasna, kahvedeki ay parasna yetecek kadardr. Hem al an hem de eziyet gren bir anne oldu u iin ocuklarnn okumasn ve kendisi gibi olmamasn ister: Nurinin zaten okumakta gz yoktu. () Ama Sevdican yle de ildi. O okumak istiyordu. Raziye de ne yapp edip onu okutacakt. Kz onun gibi olmamalyd. Kendi kendine sz vermi ti. (Kavuku, 2011a: 10-11) BOPATOdaki anne kpekler iin de sokaklar tekin de ildir. D arda ktlk vardr. nsan denen canllarla, di er sokak kpekleri ocuk kpeklere zarar verme e ilimindedirler. Bu nedenle kpek anneler ocuklarn, insan anneler gibi soka a gnderirken hep temkinlidirler. Selonun Ku larnda babalar genellikle- dayak atan, geim sknts eken, sa lar sollar belli olmayan, sabah erkenden kahveye giden (bir tek yemek zaman eve gelen), kimisi hapiste yatan (Sarnn babas) kimisi de gerekten korkun (Sknt ve Ramizin babalar) tiplerdir. Burcu (BOPATO) ve Fato un (Bir yk Yazalm m?) babalar ise iddete ba vurmayan, aile ili kilerine nem veren, ocuklarnn sorunlaryla ilgilenen bireylerdir. Selonun Ku larndaki baba tipiyle Kafeste Bir Topikte de kar la rz. Muharrem, kentin kenar mahallesindeki gecekondu evine her gece ge gelen, leye kadar uyuyan, gne sigarayla ba layan, i i gc olmayan, ancak keyfi yerindeyken tekerlekli arabas ile hurda toplamaya giden, ama genellikle kahveye taklan, ba rp a ran, durduk yerde kavga karan, srekli ien, ocuklarn okutmay d nmeyen bir baba/e olarak kar kar mza. Ayn tiple Kavukunun ba ka kitaplarnda da kar la rz. Bunlardan biri de Boynuz Bykl Babadr. Baba, e ini ve ocuklarn dven, srekli ien, ayakkabclk yapan, tek sevdas ku lar olan, a z bozuk, kom ulara gre de hayrszn biridir. Baba, gmmm diye kapy ekip gittikten sonra evin hali yledir: Ku lar da, Salih de, Zeliha da, Hasibe de, annesi de tutsak kalrlard boynuz bykl babann zindannda. (Kavuku, 2011c: 111) Ablamdaki abi, gelecekteki baba rne idir. Abi de, tpk babas gibi, sorgusuz sualsiz karde ini dver. Sylem de babann sylemidir: Bu kz tek ba na ar ya kmayacak demedim mi? Beni katil mi yapacaksnz be! Yanna bir kar ocu u taknca ne olacak yani Makaranz batsn Bugn almasanz kyamet kopacak sanki (Kavuku, 2009: 95) retmeni de baba tipi iine alabiliriz. retmenin elinde hep tahta cetvel vardr: Ramiz (), yaka takmad iin Naci Bey birka kez kocaman kafasna tahta cetvelle vurmu tu. (Kavuku, 2009: 32) Rahatlkla Selonun Ku larnda yer alabilecek olan Teferite de retmen, yknn kahraman Sami iin bir korku simgesidir: Snfn kar snda konu maktan ekinen, konu mak zorunda kald nda kekeleyen ve kaln ka l, kel kafal retmeninden d kopan Sami (Kavuku, 2011d: 13) Bir yk Yazalm m? adl romanda ise renciler mdr grnce susarlar. (Kavuku, 2001b: 20) iddet ya amn bir gere idir. Yazar da bu olguyu, yani szl ya da fiili iddeti ocuklarn ya ve geli imine uygun olarak verir kitaplarnda. Yazar, yk ve romanlar okuyan ocuk okurda iddete ve kaba gce kar bir anlay olu turmay kullanm oldu u dille ba arm tr. Hayo lardan iyi aile ocuklarna, hatta kpek ocuklara kadar durumlar ne kadar kt olursa olsun, tm ocuklar ya ama bir tarafndan tutunmu lardr. En kt zamanlarnda bile ufukta bir k vardr. Tm bunlar, Angelemonun duvarlarnn bir gn yklaca nn gstergesi gibidir. Kurgu/D ve Gerek Angelacomann Duvarlarndan Kendi Yata n izen yklere Cemil Kavuku ile 24 Saate kadar Kavukunun ya antsyla ilgili yaptlara bakt mzda, bunlarda sadece Cemil Kavukunun hayatn grmeyiz; ayn zamanda bu hayatn yklere nasl yansd n da grrz. Yazar, kitabnn bir yerinde unlar yler: Asl hazinem ocuklu umdaym . (Kavuku, 2008: 27) Ya anlan gerektir, yazlan/kurgulanansa d gerek ya da gerekd : D gcmz zaman parma nda oynatr; istedi imiz an istedi imiz her yere gidebilir, istedi imiz ki ilerle akllara ziyan servenlere yelken aabiliriz. Artk altm l yllardaki biimiyle var olmayan kasabay yeniden kurup, ta d eli avlusu, byke arka bahesi olan iki katl, kerpi duvarl evimizi izebiliriz. (Kavuku, 2008: 15) Avludaki Tren (2008: 28, 2009: 14-22), Zor Pazartesiler (2008: 81-84, 2009: 71-81), Gelmesinler (2008: 50-56, 2009: 61-65), Selonun Ku lar (2008: 31, 2009: 45-52) yazarn 457

ya amyla ilintili yklerdir. Gelmesinlerle yazarn ya ants arasndaki ili kiyi kar la tralm: Pertevniyal Lisesinde ikinci snfta okurken her aynaya bakt nda gzlerinin minicik kalm oldu unu gren Kavuku, doktora gitti inde nefrit hastal na yakaland n renir. Doktor, elma ve patatesten ba ka her eyi yasaklar, bir de her gn vurulmak zere 200 cc serum yazar. Bu program uygulanmad nda lm riski bile vardr. Cemil, hastalktan ancak bir ylda kurtulur. (Kavuku, 2008: 50-54) Hep aynadaym gn boyu. () Gzlerim snk ieri kam . () Hep aynym diyorum hi iyile emeyece im. Kalkamayaca m artk bu yataktan. () Yusuf avu , () yava yava verdi i serum bitince i neyi damardan almadan rngay skyor. () rkyorum. br rngay takyor. () Yarn e kadar rahatm. imdi ha lanm patatesle elmam yiyebilirim. (Kavuku, 2009: 61/6465) Cemil Kavuku, gerek hayatta lise yllarnda meydana gelmi olan bu olay, yksndeki kahramanna btn ocuk masumiyeti ve krlganl yla ilk retimin ilk a amasnda ya atr. Yazar, olan yeniden kurgulayarak, iindeki fazlalklar atp eksikleri tamamlayarak, anlatdan/andan/ya anlandan farkl, ama ykye uygun yeni bir dil kurarak Cemil olarak de il, yk yazar Cemil Kavuku olarak Gelmesinlerle okurun kar sna kar. Tpk Avludaki Trende, Selonun Ku larnda, Zor Pazartesilerde kt gibi. Yukarda da dedi imiz gibi yk ki ileri gerek hayattan da alnm olsalar, yazar onlar kendi imgeleminde yeniden yaratr. BOPATOnun Bobosu bunun iin iyi bir rnektir. Yazarn sylediklerinden ve ya antsndan yola kt mzda kurmaca ile gerekli in nerede ayr p nerede rt t n grebiliyoruz: Bu kpe i de i ik yerlerde ve zamanlarda tandm. () Bobo, yetmi li yllarn sonlarnda, Erzincanda kt kar ma. antiyemizin evresinde birok kpek vard. Artan yemeklerle besliyorduk onlar. Bir gn olduka iri bir oban kpe i geldi. Asil bir grn vard. Bekiler, ya l oldu u iin sahibi tarafndan terk edilmi olabilece ini syledi. Ksa srede herkesin sevgisini kazand. Ona bir isim takm lard ama imdi anmsamyorum. BOPATOyu yazarken onu d ndm ve Bobo adn verdim. (Zarife Biliz, Topik Kafese D nce, yi Kitap, S. 30, A ustos 2011, http://www.iyikitap.net/post.php?id=532) Kavuku, Sokak adl yksnde de bir oban kpe inden sz eder. Buradaki kpek, byk olaslkla BOPATOnun ya l oban kpe i Bobonun ilk rne i (prototipi)dir: bir de sere serpe bir oban kpe i eskisi. te giz buradayd; utanmaz bir gne ve boynunu tamamen yere yap trm l gibi yatan bir kpek. oktan tkenmi bir pire torbas. Gzleri d k. Eski bo u malarla kurtlarn di lerine kaptrmasn diye kknden kesilmi kulaklarnda koyun, kuzu melemeleri, ngrak sesleri ve ulumalardan derlenmi kk an krntlar (Kavuku, 2000: 164) Kavuku, roman ve yklerde yazlanlarn bir kurmaca oldu unu, ocuklarn da yazdka, ya anmam bir olay ya anm gibi anlatmay (Kavuku, 2011b: 39) nasl renebileceklerini Bir yk Yazalm m? adl son romannda uygulamal olarak gsterir okurlara. Kitapta, nl bir ocuk yazarnn Fato un okuluna gelmesi; ayn zamanda yazarn ocuklara bir yknn nasl yazlaca konusunda ya amsal bilgi vermesi ve Fato un yazma serveni anlatlr. Be inci snfta okuyan ve okuma ve yazmaya ok merakl olan Fato , yk yazmann stesinden gelmeyi amalar. Onun en byk d ocuklar iin yazmaktr: Uydurup uydurup Toti e anlatt masallardan bile kocaman bir kitap olurdu. (Kavuku, 2011b: 10-11/15) Anlatm Yntemi imdi ldn Sende anlatc imdiden ocuklu a gider gelir. yknn sonunda imdiki beni ile ocuklu unun oyunlarnda hep Kzlderili olan beni kar kar ya gelir: imdiki ben kt adamdr, ocuklu undaki ben yine Kzlderili. Apai topraklarna girmi olan d man ( imdiki ben), Kzlderilinin yayndan kan s t dalnn ya murlu unun ete ine de mesiyle yere d er: imdi ldn sen! O andan sonra dnk beni ile annesi arasndaki diyalogu verir, ayn zamanda o gnlere olan zlemi: Az nce iki baheyi ayran duvarn zerinde yryen kedi, bir zamanlar tavuk kmesi olan ykntnn kiremitli ine atlad. Ba m evirince bahe kapsnda dikilen kadn grdm. Renksiz yznde bir glmseme vard. Helann arka baheye bakan kk penceresinde grnen ve gz gze gelinince yitiveren kadnd bu. Admla a rd beni.

458

Hadi yemek yiyoruz, dedi, ellerini iyice sabunla. Ellerime baktm. Sokak m kokuyorlard? Kk Kzlderili elindeki yay atarak ko tu. Tamam geliyorum anne. Yanmdan geerken hafife ya murlu uma dokundu. kisinin de ardndan baktm. Oyun gere i de olsa lm tm. Onlarla gidemezdim. (Kavuku, 2009: 59-60) Bir ilk retim rencisinin yazarn geriye gidi lerle ortaya koydu u bu ykdeki duygu de erini, yeti kin bir insan kadar anlamas beklenemez. imdiki benin iinde kopan frtnalar, gemi e olan zlemi, o gnlerin bir daha gelemeyece i olgusunu fark etmesini oyun a ocu undan ya da oyun a ndan ergenli e geen (ama oyunu da brakmayan) ocuktan bekleyemeyiz. Yazarn da byle bir kaygsnn oldu u kansnda de iliz. Yeti kinler iin yazlm kitaplardan bir seki niteli inde olan bu kitabn en byk zelli i ocuklar ve ocuklu u anlatmasdr. zel olarak ocuklar iin yazlmam tr, ama ocuklara, zellikle de okuma zevki ve al kanl olan ocuklara, hitap eden yklerdir bunlar. ocuklar, yeti kinlerle ayn duygular payla (a)masalar da kendilerinden pek ok ey bulacaklardr bu yklerde. De erler E itimi Bu kitaplar, Mavisel Yenerin dedi i gibi, de erler e itimi atlye al malarnda kullanlsn diye yazlmasa da, de erler e itimi asndan biilmi kaftandr. Dostluk, arkada lk, birliktelik, do ruluk, payla ma, sevgi, kadirbilirlik, iyilik, zgrlk, adalet gibi kavramlar okurun gzne sokulmadan verilir (Yener, 2011: 36). ocu unun Boboya Sen artk gelme. demesinin Boboda brakt iz, Burcunun anne ve babasnn syledikleri yalandan dolay ektikleri i szs/sknts; Pamukun barnak grevlileri tarafndan yakalanmas kar snda, Bobonun kap kurtulmasna ra men geri dnmesi bu sylediklerimize birer rnektir: Bobo o anda kimseyi dinleyecek durumda de ildi. Geri dnp ko maya ba lad. Srsn kurtlara kar korudu u, onlarla lmne dv t gnlerdeki gibiydi. Kimse Pamuka zarar veremezdi. Yoksa dnyay ba larna ykard. (Kavuku, 2010a: 93) Yazar, kk bir ocukla evcil bir hayvann duygu ve davran larnn, korkularnn nasl rt t n de duyumsatr ocuk ve yeti kin okura. Hayvan evin bireyidir. Kavuku, kpe i Hayduttan yola karak kpe in evii davran larn bize aktarr: Evin annesi ve babas i e, Burcu ise okula gitmi tir. Topik, evde tek ba na kald iin korkup pani e kaplr. Terk edildi ini d nr; bundan dolay da onlar cezalandrma yoluna gider. Salondaki halya kakasn yapar. Anne eve geldi inde ldrr. Topikin yapt i in farknda oldu unu bilir: Baksana kabahatini biliyor, nasl bakyor. Her eyin farknda. (Kavuku, 2010a: 24/26) Kendisinin yemek yemeyi, dolaysyla gl olmay bunun sonucunda da kamay ba aramayaca n syleyen Topike Pamukun syledi i u sz BOPATOnun da felsefesini aklar: Biz BOPATOyuz, anca beraber, kanca beraber. (Kavuku, 2010b: 18) O, glenmedike herhangi bir kama giri imi sz konusu olmayacaktr. Bundan sonra Topik kendi zele tirisini yapar. Bu ayn zamanda ya ama bak asnn da de i ece ini gstermektedir: Madem Bobo onlarn annesi, koruyucusu, kurtarcsyd, o da Boboya layk bir ocuk olmalyd. Bu nasl bir anneydi byle? Bugne dek yemesi konusunda bask yapmam , ka larnn buna ba l oldu unu ba na kakmam t. Bir k eye ekilip sabrla beklemi ti. nlerine konan zehir de ildi ya! Btn kpekler yerken Topikin yemeyip yas tutmas marklktan ba ka bir ey de ildi. (Kavuku, 2010b: 19) Burada anlatc ile Topikin duygular birle ir. Sanki konu an Topiktir. nsan, kendi de i im ve dn mn kendisi sa layabilirin Topikesidir bu. Yepyeni bir dnya kurulur, Topik de bu dnyann iinde yerini alr. ikyet nedeniyle tefti edilecek olan Barnak da tpk devlet daireleri gibidir (Ba kann talimat var hibir sorun istemiyor [Kavuku, 2010b: 35]). Tefti ncesi her ey kuralna uydurulur (Kpeklerin nne bolca yemek konacak. Yemek iin bir hrla ma, dala ma istemiyorum. [Kavuku, 2010b: 39]). Tefti ten sonra ise eski ynteme dnlr. Hayvan haklaryla ilgili kurulu larn (i gzar birka ki i, szde hayvan sever [Kavuku, 2010b: 38]) ikyetleri bu ekilde savu turulur. ikyet edenler ise 459

yaplann bir gz boyama oldu unu, yneticilerin yalan sylediklerinin bilincindedirler. (Kavuku, 2010b: 66) Kavuku, do a sevgisi, i birli i, verilen szn tutulmas gibi de erleri Bir yk Yazalm m? adl kitabnda i ler. Yazarn Dikkatsizli i ve Kimi Aksaklklar Kimi diyologlar ok uzun. Burada sanki yazar devreye giriyor ve bize bir sylev ekiyor. Bu sylemlerin biraz daha yedirilmesi gerekirdi. Bir yk Yazalm m?da syledi i gibi, yazlanlarn demlenmesi gerekirdi. Bir rnekle sylediklerimizi somutla tralm. Boboya, ilk kar la malarnda daha sonra lideri olaca kpek srsnn o zamanki lideri Boz Kpek tarafndan, sokak kpeklerinin ya am ko ullaryla ilgili unlar sylenir. Bak Bobo, bizim hibirimizin ad yok, nk bize bakan, yiyecek veren, ba mz ok ayan sahiplerimiz olmad. Sokakta do duk, sokakta bydk, sokakta lece iz. Ho t! denip kovulmay, ta lanmay rendik. Kendimize gvenimiz ve bir onurumuz da hi olmad. Burada nasl ya anaca n biliyoruz. Ama sahiplerinin terk etti i ya da sahiplerini kaybeden kpekler soka a geldiklerinde ok zorluk ekiyorlar. Bir blm dayanamayp lyor zaten. Nasl lmesinler ki, plkteki artklar yiyemiyorlar. nsanlarn att yiyecekleri bulup karnmz doyurmak zorundayz. Grup olu turarak ya amamz gerekiyor. Buras yoksul insanlarn ya ad bir mahalle. Onlar karnlarn doyurmakta glk ekerken bize ne versinler ki. pe, yiyemediklerini atyorlar yalnzca. Bu da bize yetmiyor. Ba ka sokak kpeklerine kar mahallemizi ve yiyece imizi korumak zorundayz Onlar da a, arada blgemize giriyorlar, dv yoruz (Kavuku, 2010a: 58-59) Ayn aksaklkla Kafeste Bir Topikte de kar la rz. al, barnaktan katktan sonra arkada lar tarafndan terk edilir. Bu duruma ierleyen al, hem iinde bulundu u durumu hem de BOPATOnun birlikteli inin ardnda yatan nedeni anlamaya al r. Sokaklarda plklerde ya adm, kavga ettim, her trden kpek tandm ama senin gibi biriyle ilk kez kar la tm Bobo. Bana d manca davranmadn, yanna geldi imde d lamadn, anladn yalnzca. Bu davran n kar snda ok ezildim, biliyor musun? Ben byle eylere al kn de ilim ki. Sokaklar bana her eyin kaba gle zlece ini retti. Sevgi diye bir ey yoktu. Ya amak iin herkes birbirine d mand. Ne sevdim ne de sevildim. Sen bana bir ey gsterdin Bobo. Barnakta bir yandan sana di biliyor, bir yandan korkuyor, bir yandan da Pamukla Topike sahip kman anlamaya al yordum. Kafam ok kar m t. nk anlayamyordum. Katktan sonra, dost oldu unu sandklarm beni terk edince her eyi yeniden d ndm. (Kavuku, 2011a: 66) Barnaktaki denetim srasnda Bobo hasta kpeklerin arasndadr, oysa Burcunun gazetede grd foto rafta Bobo da vardr: Gazetenin sayfalarn evirirken bir foto raf ilgisini ekti. Nasl ekmesindi, birbirinden irin kpekler vard karenin iinde. Biraz daha dikkatli baknca, kk beyaz kpe in Topike ne kadar benzedi ini fark etti. Yannda kocaman bir kpek duruyordu, hemen yan ba nda bir ba ka kpek, arkada da ba ka kpekler vard. (Kavuku, 2010b: 64) Anlatlan konuyla resim arasnda bir ba lant yoktur. Burcunun babas Erdem Bey, Topikin ld ve gazetede yer alan foto raftaki kpe in Topik olmad konusunda a zbirli i etmeleri iin barnak yetkilisiyle tek ba na gr meye gider. Bu blmdeki resimlerden birinde ise Erdem Beyin kulland arabada Burcunun da oldu unu gryoruz. (Kavuku, 2011a: 35) Sonu Kavuku, p iro lundan dn alarak sylersek ( p iro lu, 2007: 173-176), ocuk romanlarnda ocuk bak asn yakalam , ocu un dnyasna girebilmi , bir iki kk istisna d nda parmak sallayan reticili in tuza na d memi ; bir ba ka deyi le kr kr parma m gzne misali iletmek istediklerini do rudan vermemi , bunlar kk ipularyla, szcklerle resim yaparak sezdirmi tir. ocuk bunu anlamaz! diyerek syleyeceklerini sylememe yoluna gitmeyen Kavuku, sadece ileti verme kaygsyla yazlan romanlarn ocu un i dnyasna hibir ey katmayaca n bilir. zetle onlara nasihat ekmeden, bir retmen gibi davranmadan, hafife almadan d ve duygu dnyalarna seslen(menin) yolunu bulur. ocu un ya antsnda yer alan konulara girmeyi ba aran Kavuku, sadece ocuklarn de il yeti kinlerin de zevk alarak okuyabilece i dzeyde yazmay ba arr. Bu kitaplarda anlatlanlar ocu un sorgulayc d nme yetisini, empati duygusunu ve d gcn geli tirecek niteliktedir.

460

Pek ok yk ve romannda ocuk ve ocukluk izle ine byk nem veren Kavuku, bykler iin yazd eserlerden bir seki niteli inde olan Selonun Ku larnda bu izle i ba at e olarak alan yklere yer verir. ocuk romanlarnda kar kar ya kald mz ocu a grelik bu kitaptaki baz yklerde sz konusu de ildir. Bu kitap, ocuklar iin yazlmam olmasna, dolaysyla ocu a gre bir dil ve kurgu sz konusu olmamasna kar n iyi ocuk/ergen/gen okurun elinden brakamayaca bir kitaptr. Yukarda da dedi imiz gibi bu yklerde has bir yazarn, tekile tirilmi /d lanm /itelenmi ocuklara nasl sevecen bir biimde bakt n has okur elbette okuduklarndan karacaktr. zetle Kavuku, ocuklarn dnyasna yaznsal anlay ndan en ufak bir dn vermeden, ocuklar sizin iin yazyorum. demeden, ocuk iin edebiyat yapmadan edebiyatn iinde kalarak, onlar iin yeni bir dil yaratarak, sradan ya amlar sra d bir anlatmla ortaya koyarak; kendi deneyimlerini, ya antlarn, gzlemlerini, ksacas hayatn kendisini yeniden kurgulayarak girmeyi ba arm tr. Kavukunun kitaplar, ocuklar bilgisayarn ba ndan kaldrmak, iddet ierikli oyunlarn sarmalndan, dolaysyla eviinden hatta sadece ekrandan kurtarp, onlarn gereklikle birlikte d sel/kurgusal bir yolculu a kmalarn sa lamak iin birebirdir.

KAYNAKA Biliz, Zarife (2011) Topik Kafese D nce. yi Kitap, S.26. [evrimii]: http://www.iyikitap.net/post.php?id=532 adresinden indirilmi tir. Er, Tlin (2004) Kendi Yata n izen ykler - Bir Cemil Kavuku Portresi. stanbul: Everest Yaynlar. p iro lu, Zehra (2007) ocuk Yazn Ele tirisi II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Yay. Haz.: Prof. Dr. Sedat Sever). Ankara: A E itim Bilimleri Fakltesi Yaynlar. Kavuku, Cemil (2000) Temmuz Sulu. stanbul: Can Yaynlar. Kavuku, Cemil (2008) Angelacomann Duvarlar. stanbul: Can Yaynlar. Kavuku, Cemil (2009) Selonun Ku lar. stanbul: Can Yaynlar. Kavuku, Cemil (2010a) Havhav Karde li i BOPATO 1. stanbul: Can Yaynlar. Kavuku, Cemil (2010b) zgrl e Ka BOPATO 2. stanbul: Can Yaynlar. Kavuku, Cemil (2011a) Kafeste Bir Topik BOPATO 3. stanbul: Can Yaynlar. Kavuku, Cemil (2011b) Bir yk Yazalm m?. stanbul: Can Yaynlar. Kavuku, Cemil (2011c) D karan. stanbul: Can Yaynlar. Kavuku, Cemil (2011d) Tasmal Gvercin. stanbul: Can Yaynlar. Koak, Melike (2008) Be inci Pencere - Cemil Kavuku Kitab. stanbul: Can Yaynlar. Yener, Mavisel (2011) Kafeste Bir Topik. Cumhuriyet Kitap, 1098, 36.

461

PORTAKAL ADLI YAPITIN TANIKLI INDA OCUK EDEB YATINDA KARAKTERLER N GEL T R LMES ZER NE B R NCELEME
Okt. Olcay SALTIK Anadolu niversitesi Trk Dili Blm

zet ocuk edebiyat yaptlar kendine zg zellikleriyle yeti kin edebiyatndan ayr bir biimde konumlandrlr. Resimleriyle, dilsel kurgularyla, tasarmlaryla kendine zg zellikler ta r. Kahramanlar aracl yla ocukla ya am arasnda ba kurarak onlarn ya am gerekli ini tanmasna yardmc olurlar. Portakal da yaratt kahramanlarla ya amdan de i ik kesitler sunarak okuru, ok sayda ki ilik zelli iyle kar la trr. Okurun ya am ve insan sanat bak asyla anlamalarnda nemli katklar sa lar. Anahtar Szckler: ocuk, kahraman, karakter, kahramanlarn geli tirilmesi.

Abstract Children Literature is very different from Adult Literature in terms of its own specifications.With its pictures,linguistic speculations,designs;It carries idiocratical specifications.By means of its heros,it forges a link between the child and life and it helps them to know the life reality.With the heros it created in Orange;It confronts people with a lot of personality traits.It contributes a lot to make readers understand the the life. Key Words: Children, hero, character, developing heros.

Karakter, Bir yaptta duygu, tutku ve d nce ynlerinden ele alnan ki i (TDK, 2005: 1078) olarak tanmlanmaktadr. Sever (2008: 75)e gre, Karakter, sanatnn yaratt ; duygu, d nce ve tutku ynleriyle geli tirdi i, gerek ya amdan da esinlenerek deneyimiyle, birikimiyle, kendine zg duyarl ile biimlendirdi i bir ki iliktir. Kahraman ise, Roman, hikye, tiyatro ve benzeri edebiyat trlerinde ba ndan olaylar geen ki idir (TDK, 2005: 1035). Ki i, yky canlandrmak iin devreye sokulan bir karakterdir. O olmadan hikye, genel anlamda anlat olmaz. nk yky srkleyecek, okuyucunun ilgisini ekecek olan odur. Bu nedenle bir yazar, anlat iin byle bir de er ta yan ki iyi, zenle izmeli, ona inandrc nitelikler kazandrmaldr (Tekin, 2003: 78). Kahramanlar, yk, roman, tiyatro gibi edebiyat yaptlarnn vazgeilmez eleridir. ocuklar, okudu u ya da dinledi i kitabn kahramanlaryla zde im kurarlar. Yeni d sel arkada lklar edinirler. Onlarn duygu, d nce, davran ve eylemlerine yknrler. Onlar gibi olmaya, onlar gibi yapmaya al rlar. Okur, etkile imde bulundu u kahramanlarn aracl yla ya amda yalnz olmad n, kendi gibi duyan, d nen insanlarn da olabilece ini anlar. Bylece gven duygusunu geli tirir. lk retim dnemi, ocu un ki ilik ve sosyal geli im zelliklerinin belirginle meye ba lad bir dnemdir. ocu un okula ba lamasyla birlikte, okulncesine oranla, daha ok sayda arkada la ili ki kurdu u, bunun yannda aile ili kilerinin zayflad , bireysel oyun yerini, grup oyunun ald grlr. Ba ka bir deyi le, ocu un okul a yla birlikte grup a na girdi i ve sosyal bilincin artt dikkati eker (Yavuzer, 2008: 117). Bu dnemde ocu un, karakter zelliklerinin iyi geli tirildi i kitaplarla bulu turulmas ki ilik ve sosyal geli imine olumlu katklar sa lamas bakmndan nemlidir. Okul a ndaki ocuklara seslenen edebiyat yaptlarnda, ocu un kahramanla zde im kurabilmesi iin, kahraman okura birok boyutuyla tantacak bir karakter erevesinin izilmesi gerekir (Sever, 2009: 53). Karakterler hem inandrc hem de tutarl olmaldrlar. Konu ma ve davran lar ya la, cinsiyetle, deneyim ve e itimle uygun olmaldr. Karakterlerin kk bir ocuk veya tav an olmas, ocuklar iin nemli de ildir. Ancak, seilen karakterlerin yeti kin gibi d nmesi ve yeti kin duygularna sahip olmas inandrcl n kaybetmesine neden olur (Gle ve Gegel, 2006: 184).

463

Portakal Adl Yaptn Kahramanlarnn Genel zellikleri etin nerin Portakal adl yapt, zbat ve A ir adndaki kahramanlarn dostluklar ve ba ndan geen olaylarn anlatld bir yapttr. yknn kahramanlar zbat ve A irdir. zbat ve A ir ak (geli tirilmi ) bir karakter olarak okurun kar sna kar. Ak karakter roman, yk, masal ve anlatlarda birok zelli iyle okura tantlan, inandrc nitelikleriyle ne kan, okurun iyi bildi i karakterdir (Sever, 2008: 104). ykde, zbatla A irin arkada lk ili kileri, onlarn yakn evresiyle olan ili kileri, olumlu ve olumsuz davran zellikleri ak bir biimde yer alr. Okur zbat ve A iri eylemleriyle, olaylar kar sndaki tutumlaryla tanr ve belle ine yerle tirir. yknn yardmc kahramanlar olan Kiraz, Asmin, Remo Dede, Hece, zbatn babas, retmen, imam, oban Agut, oban Kemo ve Mirzo ise kapal (geli tirilmemi ) karakterlerdir. Kapal karakter, zellikleri yzeysel olarak tantlan, okurun iyi tanmad karakterdir (Sever, 2008: 104). Yardmc kahramanlar, okurun ana kahramanlara ynlendirilmesinde rol oynayan genellikle arka planda yer alan karakterlerdir. Bu kahramanlar yalnzca belirgin zellikleriyle okura yanstlr. Kiraz, ocuklarna olan d knl yle; Remo Dede, bilgi ki ili iyle; retmen, e itmen zelli iyle; imam, dini kimli inin yannda okuyup fleyen zelli iyle okura tantlr. ykde yukarda adlar anlan ki iler yalnzca belirgin zellikleriyle okura sezinletilir. Okur ad geen ki ileri yzeysel olarak tanr. ykde bir karakter portresinin izilmesi amaland ndan zbatn ve A irin ba ndan geen olaylar kapal karakterler tarafndan ynlendirilir. Portakal Adl Yaptta Karakterlerin Geli tirilmesi ve Ki ilik zellikleri Edebiyat yaptlarnda karakterler de i ik yollardan geli tirilebilir (Sever, 2008: 95; zdemir, 2007: 132). Bu yollar unlardr: Davran ve eylemleriyle, Konu malaryla, Fiziksel zellikleriyle (d grn yle), Di er karakterlerin yorumlaryla, Yazarn yorumuyla. Portakal adl ykde kahramanlar ( zbat ve A ir); davran , eylemleri ve yazarn yorumuyla olmak zere iki yoldan geli tirilmi tir: ykde zbat ve A irin karakter zellikleri, kahramanlarn davran lar ve eylemleriyle okurun belle ine yerle ir. A a daki tmcelerde, zbatn eyleme dnk ki ilik zellikleri sezdirilmektedir: Oysa teki soluk almadan srdrd killi topra yemesini. Midesi buland, a z kurudu, solu u darald. Yap yap oldu dili dama . Di lerinin arasndan tr tr killi topra n sesi geliyordu i nedike. Ama ylmad. Bir yalanc olmad n gstermek iin yedike yedi killi topra . Kahramanlarn okura tantld a a daki tmceler de karakterlerin zellikleri yazarn yorumuyla geli tirilmi tir: ki arkada tlar. tikleri su bile ayr gitmezdi. Ayn yl do mu lard. Ama ksa aralklarla. De i ik yaplarda olu lar be aylk bir ya aylk bir ya farkll ndan ileri gelmiyordu. (s.7) Edebiyat yaptlarnda kahramanlarn karakter zellikleri, devingen veya dura an zellikler gsterebilir. zbat ki ilik zelli i olarak dura an karakter zelli i ta maktadr. ykde zbat inat ki ili i, sznn arkasnda duran zelli iyle okura tantlr: zbatn toprak yeme al kanl birden tm kye yld. Anas yalvard, babas dvd, retmeni azarladysa da vazgeiremediler onu bu toprak yeme tutkusundan. (s. 33) Sen yiyor musun peki? Yiyorum ya. Ke ke bunu demez olayd zbat. Yenik d memek iin yalann do rulamak zorunda kalacakt. Kald da. (s.32) yknn di er kahraman A ir de dura an karakter zelli i gsterir. A ir, yknn ba ndan sonuna kadar, olaylar kar sndaki tavryla kendi iinde tutarlk sergilemektedir. A irin arkada iin yapamayaca hibir ey yoktur. Aralarndaki arkada lk sevgisi okuru imrendirecek boyuttadr: 464

Ama ne zaman bir su i leyip yakalansalar, birbirlerini ele vereceklerine, destek oluyorlard birbirlerine. Her biri ayr ayr suu stne alyordu. (s.27) ykde kahramanlar yalnz olumlu davran zellikleriyle de il, olumsuz davran zellikleriyle de okura tantlr: Babas kaln bir cigara sard zbata: Al i, dedi. i boyu devrilesi. ti izbat solu u tkand, gzleri ya ard. ksrmekten ci erleri skld. Bir cigara, bir cigara daha derken, bu kez de cigaraya al p toprak yeme al kanl n brakt zbat. (s.34) Kahramanlarn davran lar ocukadr. ocuk gerekli ine uygun davran lar sergilemektedirler. Kahramanlar, olaylar arasnda neden sonu ili kisi kurarlar: Kzarklarn ie e dn memesini bedenlerin sulanmamasna, bedenlerin kuru kalmasn yeteri kadar toprakla beslenememelerine ba lamalar gibi. yknn yardmc kahramanlar da ki ilik zellikleri bakmndan dura an karakter zellikleri gstermektedir. zbatn annesi Kiraz, okurun belle inde ocuklarna ok d kn bir anneyi a r trr. Onun ocuklarna olan d knl yk boyunca de i ik olaylar kar sndaki tutumuyla okura sezdirilmektedir: Anas onun sesine ieri girip zbat a lar bulunca, elindeki su g mn bir yana atp yanna ko turdu. Nene var o ul? Nen var can? De bana, ne oldu? Al m bast, iin mi karard? De bana o ul, diye krpk salarn ok ad ocu un. zbat a dn srdrd. Anas lk st verdi, imedi. Bazlamaya bal srp uzatt, yemedi. Srtn duvara dnp a lad, a lad, a lad Kiraz, ko turup ocakta bir avu nohut kavurdu getirdi. (s.24) yknn di er kahraman Remo Dededir. Remo Dede ykde bilgi kimli iyle yer alr. yknn konusunu olu turmada nemli bir e olan portakal, Remo Dede aracl yla okura tantlr: Ah, dedi, ah, portaklal olayd, iki gnde iyile ir aya a kalkard bu bebeler. Suyunu skp iirecektin, kabu unu soyup ba na ba layacaktn, ppadanak keserdi, al ata ah, ah ki portakal olayd, yeteri (s.19, 20) yknn di er bir di er kahraman retmen e itime nem veren zelli iyle ykde yer alr: Kyn retmeni yalvar yakar oldu kyllere dinletemedi. O e itimin, retimin yararlarndan sz edip, ne kadar diller dktyse de bo a gitti emekleri. (s.40) Kyn imam dini kimli iyle birlikte okuyup flemesiyle okura tantlmaktadr. Yine imam bulundu u evrenin ko ullarna uygun davran zelli i de sergilemektedir. K n geli iyle birlikte obanlarn kyden gitmeleri zerine imamn son kalan oban Agutun da ky terk etmemesi iin, Cuma namaznda dil dkmesi, kahraman kendi gerekli ine uygun bir zelli e eker: obanlk ne onurlu, ne kutsal bir i tir insano lu iin. sa efendimiz, Musa efendimiz, hatta Muhammed efendimiz bile oban de iller miydi? Koyunla, kuzuyla u ra mazlar myd? Ne mutlu o insanlara ki obanlk ederler, ne mutlu o obanlara ki (s.38) A irin annesi Asmin, zbatn babas, oban Agut, oban Kemo ve kyller ise ana kahramanlarn eylemlerini, onlarn d ncelerini yaplandrmada, yknn inandrcl n sa lamada nemli i lev stlenen di er kahramanlardr. Asminin zbatn stanneli ini yapmas, zbatn babasnn yknn gerekli ine uygun davran lar sergilemesi, kyllerin cahilli i ayrntlara girilmeden izilen belirgin zellikleriyle anlatma katlmaktadr. zde im esi Olarak Karakterler Her yapt ba ndan olay geen kahramanlar ve de i ik ki ilikteki karakterlerle olu ur. Okur, okudu u ve dinledi i bir ykdeki karakterler aracl yla d sel yolculuklara kar, yeni arkada lklar edinir. Sever (2008: 77)e gre ocuk kitaplarnda, ocuklarn yeni ya antlar kazanmalarna olanak sa layan en temel elerden biri de ykndkleri kahraman / kahramanlar ve onlarn nitelikleridir.

465

Portakal adl yaptta yazar, ky ya amnn gerekli iyle tan masna olanak sa layacak bir karakterle, dilsel zgnl olan bir kurgu sunar. Kahramanlarn karakter zellikleri abartya kalmadan, okura ya am ve insan gerekli ini de duyumsatacak bir anlay la geli tirilmi tir. Okurun kahramanla zde im kurabilmesi iin, kahramanlar okura de i ik boyutlaryla tantlm tr. Kahramanlarn olaylar kar snda takndklar tutum ve davran lar; zbatla A ir arasndaki arkada lk ili kileri, onlarn evresindekilerle olan ili kileri, amalar iin verdikleri u ra lar, onlarn karakter zelliklerini gstermesi bakmndan okura nemli ipular sunmaktadr. zbatn hastaland nda A irin arkada na dut kurusu, kara zm, boyal ekerler getirmesi, zbatla A irin ne zaman bir su i leyip yakalansalar birbirlerini ele vereceklerine birbirlerine destek olmalar, okurun kahramanlara yknebilece i bir zellik gstermektedir. zbat ve A ir ocuk kahramanlarn ki ilik ve toplumsal geli imlerine ko ut yeni arkada lklar edinmelerine, ili kilerinin nasl olmas gerekti ine, yardmla mann ve payla mann nemine ili kin nemli ipular sezdirmektedir. Ayrca kahramanlarn ya adklar olumsuzluklara kar n ya adklar ba arszlklar akl ve mantk gcyle yenmeye al malar ya tlarnn zde im kurabilece i bir karakter erevesi izer. yknn kahramanlar amalar iin u ra verirler. O ama da sorunlara are olaca n d ndkleri portakala ula maktr. Ancak iinde bulunduklar evrenin ve do ann ko ullar kahramanlarn amalarn gerekle tirmesine izin vermez. Okur kahramanlarn amalarn gerekle tirmek u runa verdikleri u ra n ya am gerekli ine uygun oldu unu grr ve ansla, rastlantyla ba ar kazanamayaca n duyumsar. Yaptn Genel Ele tirisi ve De erlendirmesi Yapt, okura ky ya antsyla ilgili e itli kesitler sunar. Ya amnda hi kye gitmemi olan kentli ocu a, ky ya amna ili kin izlenimler edindirir. Kylerin yokluk ve yoksulluklar, oradaki ya amn zorluklar sezdirilir. Yaptta sradan bir meyve olan portakaln ky ya amnda insanlar iin ne kadar nemli oldu u duyumsatlr. Okurun ilgisi, ya amnda hi portakalla tan mam insanlarn da olabilece i gere ine ekilir. Bu zelli iyle yapt okurun ya am gerekli ini tanmasna, ya ad dnyann ve evrenin farkna varmasna olanak sa layacak kurgusal zellikler gstermektedir. Yapt, toplumda kabul grmeyen, benimsenmeyen ve kar klan davran larn sezilmesine yardmc olmaktadr. Bunlar; hrszlk yapmak, yalan sylemek, byklerin szn dinlememek ve kk ya ta sigara imek gibi toplum tarafndan benimsenmeyen ve kar klan davran lardr. yk aracl yla kentli ocu a kom uluk ili kilerinin kylerde ne kadar gl ve nemli oldu u duyumsatlr. Aile kavramnn scakl , ailenin yalnzca anne, baba ve karde lerden olu mad , dedelerin ve ninelerin de ailenin nemli bireyleri oldu u sezdirilir. yk, aile bireyleri arasndaki dayan mann okura sezdirilmesinde de nemli bir i lev stlenmektedir. Okur yknn kahramanlar aracl yla ocu a ya ad dnyada yalnz olmad n, anne, baba ve yakn evresinin d nda ili ki kurabilece i insanlarn da olabilece ini duyumsatr. yk, okura bireyin kendisini gerekle tirmesinde ve sorunlarn zmnde e itimin ne kadar nemli oldu unu duyumsatr. Cahillikle, kulaktan duyma bilgilerle bir yere varlamayaca n, sonu elde edilemeyece ine ili kin ipular sunar. Sonu olarak, Portakal adl yk 8 -12 ya arasndaki ocuklara iin salk verilebilir. yk, kahramanlarn kendisiyle, evresiyle, do a ve toplumla ya adklar at malar, toplumun benimsenen ve kar klan de erlerini okura sezdirmesi bakmndan ocu un toplumsal geli imine; kar la lan sorunlara uyun zmler retebilmesi ve ya ad evreye uyum sa layacak davran lar sezinletmesi bakmndan da ocu un ki ilik geli imine olumlu katklar sa layacak bir yapttr.
KAYNAKA Gle, H. ve H. Gegel (2006) ocuk Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. zdemir, E. (2007) Ele tirel Okuma. Ankara: Bilgi Yaynevi. Sever, S. (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynclk. Sever, S., S. Dilidzgn vd. (2009) lk retimde ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayn. Trke Szlk (2005) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Tekin, M. (2003) Roman Sanat. stanbul: tken Yaynclk. Yavuzer, H. (2008) Do um ncesinden Ergenlik Sonuna ocuk Psikolojisi. stanbul: Remzi Kitabevi. GNDERME YAPILAN OCUK K TABI ner, . (2008) Portakal (Resimleyen: Sinan Grda ck). stanbul: Can Sanat Yaynlar.

466

AYLA INARO LU'NUN "MAGO" ADLI YAPITININ OCU UN DUYARLIK E T M NE KATKISININ NCELENMES
Tu ba ENTUNA Ankara niversitesi Yksek Lisans rencisi

zet Edebiyat; insan sevgisi sa layan bir kaynak durumundadr. nsan insana yakla trr. Edebiyat rnlerinin, insann duygu dnyasnn kurulup geli mesinde byk pay vardr. ocuk edebiyatnn da ncelikli amac, ocuklar insana zg duyarlklarla bulu turmaktr. Bundan dolay ocuk kitaplarndaki iletiler, ocu un duygu ve d ncelerini devindirebilmeli; ocuklara de i ik duygularn ya am alglamadaki etkisini duyumsatmaldr. Bireylerin, evrelerinde kar la tklar durumlara kar , duyarl olabilmesi iin ncelikle baz de erlere sahip olmas gerekmektedir. Ancak de er sahibi olan bireyler, ya ama, insana, do aya ve hayvanlara kar duyarl olabilirler. Bu al mada a da Trk yazarlarndan Ayla naro lunun Mago adl yapt, ocu un duyarlk e itimine katks ynnden incelenmi tir. al mada betimsel zmleme tekni i kullanlm tr. Sonu olarak, Mago adl yaptn ocu un duyarlk e itimine katks oldu u sylenebilir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, de erler e itimi, duyarlk e itimi.

Abstract Literature is a resource which provides love towards human beings and it brings them closer. Works of literature play an important role in creating and developing the emotional world of humans. Similarly, the primary goal of child literature is to introduce sensitivity peculiar to humans to children. Therefore, the messages in childrens books should move childrens feelings and ideas, and make children feel the effect of different emotions on perceiving life. Individuals should have certain values in order to be sensitive towards the situations they face around them because only the ones who have these values can be sensitive to life, humans, nature and animals. In this study, the book Mago written by contemporary Turkish author Ayla naro lu was analyzed with respect to its contribution to childrens emotional education. A descriptive analysis technique was used in the study. The result of the study may indicate that Mago influences childrens emotional education positively. Key Words: Childrens literature, value education, emotional education.

Giri Sanat, zgn bir anlatm biimi, farkl ve kendine zg biemleri olan bir aklamadr. Bir ba ka deyi le sanat, tand mz evrendeki olgulardan yola karak anlatlmas olanaksz olan gstermek ya da sylemektir (Dilidzgn, 2006). Moran (2009: 18)a gre, sanatn en nemli zelli i do ay, insan, hayat ksaca gerekli i yanstmaktr. Sanat; insanlk niteliklerini yceltmek iin yararlanabilece imiz gl bir aratr. Kalpten kalbe giden en scak ve en dolaysz ara olan sanatn, insan ruhuna i leyen derin bir etki gc vardr (Kavcar, 1999: 2-5). Ksaca sanat, al lm n tesindeki gzelli i aray zlemidir. nsann, do ann ve ya amn gizini ke fetmedir. Sanatn gcn bireylere aktarmak iin kullanaca mz nemli yollardan biri e itimdir. E itim, insanlarda sosyal ya ama ve a a uygun tutum ve davran de i ikli i sa lamaktadr. Dn koruyarak yarn gvence altna almak a da e itimin amacdr (Kavcar, 1999: 1). E itim bireylerin yeti mesine olanak tanrken, toplumsal olarak da gelenek ve greneklerin devamn sa lamaktadr. E itimin bir i levi de toplumla uyumlu bireyler yeti tirmektir. Bireyin, toplumla uyumlu olmas iin insani de erleri kazanmas gereklidir. Uygur (1985: 158)a gre Vazgeilmez bir e iticidir edebiyat. nsan da e itimle insan oldu una gre edebiyat olmadan eksik kalr. Edebiyat, olay, d nce, duygu ve hayallerin dil aracl yla szl veya yazl olarak biimlendirilmesi sanatdr (Trk Dil Kurumu [TDK], 2005). Kavcar (1999: 5)a gre, edebiyatn temel i levlerinden biri e itme, insan ki ili ini de i tirme ve geli tirmedir. Bu i levine, duygu ve d nce arasnda sa lkl bir denge kurma da denebilir. ocuk edebiyat da edebiyatn bir parasdr. Nitelikli ocuk kitaplar; ocu un geli iminde,

467

insan ve ya am tanmasnda nemli bir yere sahiptir (Aslan, 2007). ocuk edebiyatn yeti kin edebiyatndan ayran en nemli snr, hedef kitlesinin zellikleridir. Yani ocu un anlama ko ullar, dil dzeyi, e itim gereksinimi ve dnya ile olan ili kisi ocuk edebiyatnn belirleyici etkenleridir. Ayrca ocuk edebiyat konusu, ieri i, anlatm, yalnl ve itenli iyle nce ocu a zg olmaldr (Dilidzgn, 2004: 40; irin, 2007: 14). ocuk edebiyat rnlerinin, ocuklarn duygusal geli imlerine katk sa lamas beklenir. Ayrca ocuklarda insan do asna aykr olan tutum, davran ve eylemlere kar duyarlk olu turmas; onlarn duygu ve d ncelerini ocu a gre olan durumlarla ve rneklerle e itmesi gerekir (Sever, 2003: 35). ocuk edebiyat, ocukluk a ndan bulunan kimselerin alg, ilgi, dikkat, duygu, d ve d nce evrenlerine ynelik szl ve yazl btn eserleri kapsar. Ayrca ocu u duyarl biimde yeti kinli e hazrlayan bir gei dnemi edebiyatdr (O uzkan, 2010: 3; irin, 2007: 16). Uygur (1985: 158-159)a gre, edebiyat rnlerinin, insann duygu dnyasnn kurulup geli mesinde byk pay vardr. nsann tutku, zlem, d yetisi, sevgi, umut gibi birok ya ama uzan lar vardr. Bunlara insann duygu boyutu gzyle bakabiliriz. Edebiyat da bu boyutlar geni letmekte yardmc olur. Edebiyat sayesinde duygularmz arnr, duygu boyutumuz geni ler, duyguca zenginle iriz. Duygular insanlarn ya amn ynlendiren rehberlerdir. Bundan dolay ocuklarn, erken ya ta sanatsal duyarlklarla donatlm kitaplarla kar la trlmas, onlarn duygu geli imine katk sa layacaktr. Sever (2010: 19-24)e gre, ocuk edebiyatnn ncelikli amac, ocuklar insana zg duyarlklarla bulu turmaktr. Bundan dolay ocuk kitaplarndaki iletiler, ocu un duygu ve d ncelerini devindirebilmeli; ocuklara de i ik duygularn ya am alglamadaki etkisini duyumsatmaldr. Duygu ve d ncenin yeterince e itilmedi i ve insana zg duyarlklarn kazandrlmad toplumlarda, ki ileraras ili kileri belirleyen g, kayna n iddetten alr. Bunun olmamas iin, ocuk kitaplarnda, sevgiye ili kin duyarlklar geli tirmek ilke olarak benimsenmelidir (Sever, 2003: 31-32). Duyarlk E itimi Duygu e itimi sa lar edebiyat insana. nsann tm duygu ynn aar, aklar, belli eder, bildirir edebiyat (Uygur, 1985: 160). nsan edebiyatla kendisini bulabilir, duygularn geli tirebilir. Duygularn e itebilen insan, ya amnda her zaman sevgiye yer verebilir. Sevgiyi iinde barndran bireyler de ya ama, insanl a, do aya, hayvanlara, milletine ve vatanna kar duyarsz kalamaz. TDK (2005)ye gre duyarlk, Zayf bir etkiye kar tepki gsterebilme yetene idir. Pskllo lu (2005)na gre de duyarlk; duyum ve duygular alglayabilme, duyumsayabilme yetene idir. Bireylerin evrelerinde kar la tklar durumlara kar duyarl olabilmesi iin, ncelikle o de ere sahip olmas gerekmektedir (Aslan, 2011). Ki ili inde var olan insani de erler sayesinde bireyler, duyarl olabilirler. Bundan dolay Dewey (1990), e itim srecinde konu alanndan ok ki ili in, ki ilik geli iminin n planda olmas gerekti ini vurgular. Straughan (1999)a gre ama bilgi de il, kendini gerekle tirmedir. Modern toplumlarda kanun d i ler, iddet, disiplinsizlik en ok gen ku ak iinde artan bir ekilde grlmektedir. Raths vd. (1966), kendisi iin belirgin ve ak olmayan de erlere sahip olan insanlarn; amalarnn ve gelecekte ne yapacaklarnn belirsiz oldu unu sylerler. nsanlarn de erlere sahip olabilmesi, onlara verilmi en nemli potansiyel hediyedir. (Akt.: can, 2007: 12). Rokeach (1973) tarafndan de erler inan, tercih, standart olmalar asndan u ekilde ele alnm tr: De er, insann tercihiyle hareket etmesi zerine bir inantr. De er istenmeye de er bir gr tr, sadece dilek de ildir. rne in ki i, sorumlu ya da sorumsuz davranmay ya da bar ve sava durumlarndan birini ak olarak tercih edebilir. De erler; eyleme, nesne ve durumlara kar tutumlara, ideolojiye, kendini di erlerine sunmaya, de erlendirmelere, kararlara, neden gstermeye, kendini di erleriyle kar la trmaya ve di erlerini etkileme giri iminde bulunmaya rehberlik eden ve bunlar belirleyen ok ynl standartlardr (Akt.: can, 2007: 16-17). 1948de Birle mi Milletler tarafndan hazrlanan nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde yer alan de erler unlardr: Ya am, ki i zgrl , payla ma, klelik ya da kulluk altnda tutulmama, i kence ya da zalimce davran la kar la mama, yasalar nnde e it olma, su kantlanncaya kadar masum olma, d nce, vicdan ve din zgrl , kamu hizmetlerinden e it yararlanma, dinlenme ve bo zaman hakk, toplum hayatna katlma zgrl , e itim, kendisinin ve ailesinin sa l ve iyi ya amas iin yeterli ya ama standard. (http://www.ihd.org.tr. adresinden 03.09.2011 tarihinde alnm tr.)

468

Phi Delta Kappan adl hakemli dergide 20002001 Temel De erler al mas yaymlanm tr. Bu al maya gre temel de erler olarak unlar belirtilmi tir: renme, drstlk, i birli i, ba kalarna yardm etme, zgrlk, sorumluluk ve nezaket (Brynildssen, 2002den Akt.: can, 2007: 22) Lickona ise (1991), belirtilen bu de erleri biraz daha artrm tr. Bunlar: Sorumluluk, sayg, ho gr, sa duyu, kendini, al kanlk ve hareketlerini denetim altnda tutma, yardmseverlik, merhamet, i birli i, cesaret, drstlk, do ruluk ve demokratik de erler (Akt: can, 2007: 22). De erler ocuklara, erken ocukluk dneminden itibaren ailede ve aile evresinde verilmeye ba lanlmaldr. Ancak gnmzde, aile yapsndaki de i imler nedeniyle bu konuda eksiklikler ya anld gzlenebilmektedir. al an anne ve babann ocuklar iin harcadklar zamann az olmas ya da ailelerin paralanmas, aile ii ileti imi azaltmaktadr. Ayrca, ocuklarn ya larna uygun olmayan yaynlarla da bulu tu u bilinen bir gerektir. Bunun sonucunda da ocu un ya amnda bir karma a ortaya kacaktr. Bu karma ay en aza indirecek olan da e itimdir (Aslan, 2011; can, 2007). E itimle birlikte ocuklarn duyarl olmalarna katk sa layacak en nemli aralardan biri, ocuk kitaplardr. Sever (2010: 56)e gre, ocuk kitaplarnn, ocu un insan ve ya am gerekli iyle ilgili de erler olu turmasnda nemli bir etkisi vardr. Kavcar vd. (2005)ne gre ise, ocuk kitaplar ierik ynnden ocuklara; aile, yurt, ulus, insanlk, do a ve ya ama sevgisi kazandrr; kahramanlk, hakka sayg, hakszlkla sava m, ba kalarna yardm, mertlik, do ruluk ve zveri gibi de erleri sezinletir; do ruyu ve yanl renmelerine olanak sa lar. E itim sisteminin en nemli amalarndan biri, ocuklar ve genleri her eyden nce ya ad topluma yararl, iyi, sorumlu ve etkin birer vatanda olarak yeti tirmektir. Bu amacn gerekle mesi iin de de erlerin onlara kazandrlmas gerekmektedir (Aslan, 2011). can (2007)a gre, ocuklara verilmeye al lan de erler e itimi aile ve evre tarafndan da desteklenmelidir. ocuklarn do ru de erlere sahip olmalar, ya ama ve insanl a kar duyarl olmalarn da sa lar. Bu al mada naro lunun Mago adl yapt duyarlk e itimi asndan incelenmi tir. lgili al malar naro lunun bu yapt, ba ka al malarn da konusu olmu tur. rne in, Aslan (2008)nn Mago adl yapttaki yaznsal zelliklerin varl n ve kitabn ocu a greli ini ortaya karmak amacyla yapm oldu u al maya gre, Magonun yaznsallk ltlerini ta yan, ocu a estetik de erinin yan sra belli konularda duyarlk kazandrma i levi de olan ve ocu a grelik ilkelerine uygun yazlm bir ocuk kitab oldu u grlm tr. Di er bir al ma ise Karagz (2006)n Ayla naro lu`nun ocuk kitaplarnn ocuk yaznnn temel eleri ynnden incelenmesi adl yksek lisans tezidir. Bu al mada Mago, biimsel ve ieriksel ynden incelenmi tir. Sonu olarak da Magonun ocuk dnyasna uygun oldu u grlm tr. Ama ve Yntem al mann Amac Bu ara trmann amac Ayla naro lunun Mago adl ocuk romannn ocu un duyarlk e itimine katksn belirlemektir. Bu genel ama erevesinde a a daki sorulara yant aranacaktr: Romanda ocuklara ya ama sevgisini duyumsatabilecek iletiler yer alm mdr? Romanda ocuklara insan sevgisini duyumsatabilecek iletiler yer alm mdr? Romanda ocuklara do a ve hayvan sevgisini duyumsatabilecek iletiler yer alm mdr? Romanda ocuklara temel de erleri duyumsatabilecek iletiler yer alm mdr? al mann Yntemi al mada yazl bir ara olan kitap zerinde al ld iin de erlendirmede betimsel zmleme tekni inin kullanlmas ye lenmi tir. Bu yakla ma gre, elde edilen veriler daha nceden belirlenen izleklere gre zetlenir ve yorumlanr. Betimsel zmlemede ama, elde edilen bulgular dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde okura sunmaktr. Bu amala elde edilen veriler, ak bir biimde betimlenir. Daha sonra yaplan betimlemeler aklanr, yorumlanr ve birtakm sonulara ula lr (Yldrm ve im ekten Akt.: Sever ve Aslan, 2009).

469

Bulgular ve Yorum al mann bu blmnde, ocuklara ya am, insan, do a, hayvan sevgisini ve evrensel de erleri duyumsatma ba lamnda, incelenen Mago adl ocuk kitabndan elde edilen bulgulara yer verilmi tir. Roman, Mago'nun so uk bir k gnnde tek ba na kald ma arada skntl ekilde gezinmesiyle ba lar. Magonun babas rimaymun, bir hayvanat bahesinde dnyaya gelmi tir. Terbiyecisi, Kkr Amca adnda biridir. rimaymunu sevgiyle yeti tirmi tir. rimay, goril mi empanze mi tam olarak belli olmayan ve tpk insan gibi konu ma, d nme zelli i olan bir hayvandr. rimay, Kkr Amca ldkten sonra hayrsz o lu tarafndan sirke satlr. Orada Sartopala tan r. Sirkte bulunan Knal iple de iyi arkada olur. Bir gn sirk yneticisi, sirk sahibine rimay alp gidece ini ancak isterse Sartopa brakabilece ini syler. Bunu duyan rimay, arkada ndan ayrlmamak iin Sartopa da alr ve sirkten kaarak ormana yerle ir. Ormanda mutlu bir ekilde ya arlar ve Mago burada dnyaya gelir. Do an tek ocuklar Mago'nun ad, "maymun" ve "goril" szcklerinin ilk hecelerinden olu ur. Mago'nun babas olan rimay, insanlarla konu abilen ve bu yetene ini o luna da aktarabilmi akll bir yaratktr. nsanlarla ve kent ya amyla ilgili bildiklerini o luna da retmi tir. Geen zaman iinde, her canl gibi Magonun da annesi ve babas lr. Anne ve babasnn lmyle yalnzl a dayanamayan Mago, babasnn anlatt Bykkente gitmek iin hazrlanr. Babasnn sirkte giydi i giysileri giyer, yanna da biraz para alr ve yola koyulur. Bykkentte p varilleri ta yan ya l bir adama yardm eden Mago, ya l adamn al t okulda i e girer. ki ay hi cret almadan al r. Yneticiler ona kt davransa da Mago, Erdem retmenle, bahvan olan ya l amcayla ve okuldaki ocuklarla iyi ili kiler kurar. Okula srekli ba yaplmaktadr fakat bunlar okuldaki kimsesiz ocuklara da tlmamaktadr. phelenen Erdem retmen Magoyu uyarr. Bu i te bir i oldu unu ve daha dikkatli olmasn syler. Mago, bir gn ba lara ne oldu unu renir. Ba lar baz hafta sonlar p diye kendi elleriyle kamyona ta d n anlar. Durumu anlayan Erdem retmen, byle bir ta ma oldu unda, kimli i olmad iin Magonun okuldan uzakla masn ister. Mago, byle bir ta ma oldu u gn okuldan ayrlr ve ma arasna dner. Ma arasndaki tm altnlarn alarak Bykkente tekrar gelir. Erdem retmen onu istasyonda kar lar. Magoya yneticilerin tutukland n ancak yneticilerin, nceden onun hakknda ba kente mektup yazdklarn ve bu mektubun da yantnn geldi ini syler. Mektupta Magonun akl hastanesine alnmas gerekti i yazldr. Erdem retmen ve Mago bu duruma ok zlr. O srada Mago, kar snda Dnyaca nl byk sirk kentimizde, ocuklarn sevgilisi harika akrobat Knal ip ve hayvanlar akllara durgunluk veren gsterileriyle yazl bir afi grr ve kararn vererek sirke gider. Romann konusu, Mago adl bir yarat n insanlarn arasna kar tktan sonra ba ndan geen olaylardr. Konu, ocu un insan ve ya am gerekli ini tanmasna katk sa lad ndan, onlarn ilgi ve gereksinimlerine uygundur. zle i; insan ve ya am sevgisidir. Ana iletisi, ya amda emek smrsne kar durmak gerekti idir. Yardmc iletileri ise; insanlarn ya ama, do aya, hayvanlara sevgiyle ve iten duygularla yakla t nda nasl sonular alaca dr. Kitabn ba kahraman Magodur. yiliksever, samimi, dostcanls, saf ve ocuklar seven biridir. ocu un, ya ama ve insana dnk merak ve ilgisine ynelik ihtiyalarna yant arayan bir kahraman olarak dikkat ekmektedir. Olay rgs boyunca d ncelerinde nemli de i iklikler grlmektedir. Dolaysyla Mago ak ve devingen bir karakterdir. Romann di er kahramanlar; rimay, Sartopa, Knal ip, Erdem retmen, Bahvan, Ba ynetici Hanm ve yardmcsdr. Ba ynetici Hanm, yardmcs, Erdem retmen ve di er kahramanlarda nemli bir de i iklik ya anmam tr. Dolaysyla dura an karakter olma zelli ini gstermektedirler. Magoda ak ve yaln bir dil kullanlm tr. Tmceler ksa ve ocu un rahatlkla anlamlandrabilece i biimde olu turulmu tur. Trkenin sz varl n yanstmas bakmnda ba arldr. ocu un szck da arc n zenginle tirecek niteliktedir. Duyarlk E itimi Asndan Mago Magoda, ocuklara t vermek yerine; yaratlan yaznsal kurguyla, ocu u d ndren ve onun duyarl n artracak bir anlay ye lenmi tir. Yazar, yaratt kahramanlarla, ocu un kolayca zde im kurmasna olanak sa lam tr. Kkr Amca, o lunun e itiminde pek de ba arl olamam t. Kim bilir, belki de hayvanlara uygulad kat yntemleri kullanmaya kalkm t o lunu e itmek iin. Sonunda ge de olsa hatasn anlam t Hayvanlara kar sevgi ve anlay la yakla arak yaptryordu isteklerini(s.8). annesinin gzlerindeki o ho gr dolu, o sevecen bak lar vard onlarn da gzlerinde; sevgiyle ok ayan ellerinde annesinin scakl n duyar gibiydi (s.9). Terbiyecisi e er istese ona zorla, onu dverek, a

470

brakarak her istedi ini yaptrabilirdi. Ama yle yapmyordu Kkr Amca, buna gerek grmyordu; hep sevgiyle, anlay la, sabrla yakla yordu ona (s.10) tmceleriyle yazar, nemli bir de er olan sevgiyi ocuklara sezinletmeye al m tr. Sevgi yok saylarak verilen e itimin i e yaramad ; sevgiyle ve sabrla her eyi ba armann mmkn oldu u duyumsatlm tr. rimay, kendisini krbalamak isteyen sahibinin elinden krbac alr ve krarak adamn eline tutu turur. Bana zorla bir ey yaptramazsn demek isteyen rimaya kar kaba kuvvetin fayda vermeyece ini sahibi de anlar (s.17). Kimseye zorla bir ey yaptrlamayaca , kaba kuvvetin do ru yntem olmad sezinletilmi tir. Sofrann kurulmasnda ve toplanmasnda yardmc oluyor, yata n topluyor, dzeltiyorduyardmc oluyordu ev i lerinde (s.11). Odunlar rimay ta yacak. Yerleri rimay silecek (s.13). Bu tmcelerle yazar, Brynildssen (2002)n belirtti i de erlerde oldu u gibi, i birli i yapmann ve ba kalarna yardm etmenin nemini sezinletmeye al m tr. Bu sayede ocukta yardmla mayla ilgili duyarlk olu turmak istemi tir. Bu hayvan ok para eder, ok, diyordu. Bunu bilmeyecek ne vard ki? Elbette ok para ederdi. Ama onun parayla llemeyecek bir de eri vard. Seviyorlard onu, satmay da asla d nmyorlard (s.14). Baz eylerin de erinin parayla llemeyece i sezinletilmeye al lm tr. Her eyin parayla elde edilemeyece i de erini edinen ocuklar, ya amlarnda da bu konuda duyarl olacaklardr. Umudunu yitirmemesini, bir gn her eyin dzelebilece ini sylemeye al t. Kendi zntsn, skntsn, umutsuzlu unu bir yana brakp umut verdi, g verdi ona (s.19). sizlik zor eydir. Uzak bir yerlerden gelmi olmalsn. Karnn da atr. Dur, ben sana mutfaktan yiyecek bir eyler getireyim (s.57). o da Magoyla yakndan ilgilenmi , bir iste i olup olmad n sormu tu. Herhangi bir sorunu olursa gelip kendisiyle konu abilece ini sylemi ti (s.67). Mago ona dans eden bir elma, top oynayan bir sincap, ye il i man bir fare ya da minik orman ykleri veriyordu. iek de ona ikinci, nc, drdnc okuyup yazma derslerini (s.74). Bu tmcelerle yazar, Lickona (1991)nn belirtti i yardmseverlik, merhamet ve cesaret gibi de erleri sezdirmeye al m tr. Bu de erleri edinebilen bireyler, evrelerindeki insanlarn skntlarna ve zntlerine kar daha duyarl olabilirler. nsanlar orman terk ettiklerinde ma aralarndan kar, i lerine yarayacak eyleri toplarken bir yandan da evrede snmemi ate olup olmad n ara trrlard. Ate yaklan yerlerdeki scak kllerin stne bolca su dkerlerdi. Bylece ileri rahat eder, gidip ma aralarnda huzurla uyuyabilirlerdi (s.35) tmcesiyle yazar, ocuklarn evreye kar daha duyarl olmalar gerekti ini duyumsatmak istemi tir. parasn yemi , iki para ekme i kalm t elinde. Uzatt adama: Bunu al, ben ok yedim. dedi. Adamca z alp almamakta kararszd. Bu cmertli e inanamyor gibiydi (s.48) Bu tmce ile yazar, payla mak gibi nemli bir de eri ocuklara duyumsatmak istemi tir. nk bu de eri iselle tirebilen bireyler, ya amlarnda bencil olmamak konusunda daha duyarl olabilirler. Nasl da gsz diye d nd Mago, stelik de ya l. Dayanamad, birden frlad yerinden. Varili ya l adamn elinden ald gibi bir solukta d ar, bahe kapsnn nne gtrp brakt. (s.55) Yazar bu tmce ile yardmseverlik de erini duyumsatmaya al m tr. nk ocuklarn bu de eri edinmelerini ve ba kalarnn zor durumlarna kar duyarsz kalmamalarn istemi tir. yle bedavaya da al ma sakn, hakkn iste. Onlara kalsa be para vermeden al trrlar, dikkatli ol. (s.60) tmcesiyle yazar, kamu hizmetlerinden e it yararlanma ve kanun nnde e it olma gibi de erleri, ocuklara sezdirmeye al maktadr. nk ocuklarn yaplan bir hakszl a kar duyarl olmalarn istemektedir. iki adm daha ilerleyip saygyla durdu Mago, hafife e ildiYeni tan t birine sen de il, siz demek gerekti ini retmi ti babas(s.61). Ba ynetici Hanmla yardmcsnn kusur arayan, a a layc, sert bak lar olmasa daha da mutlu olacakt Mago. Yapmasn istedikleri eyleri emir vererek de il, yumu aka syleselerdi ok, ok daha mutlu olacakt (s.67). Yazar burada ocuklarn edinmesi gereken nemli bir de eri, saygy, duyumsatmaya al m tr. Sayg de erini edinen ocuklarn, insan ili kilerinde daha duyarl hareket edece ini d nm olabilir. Her gn erkenden, saat alt olmadan kalkyor, nce p varillerini p kamyonuna ta yordu. Sonra da gn boyu ko turup duruyordu, tatil gnlerinde bile yaplacak i ler oluyordu okulda. (s.69). Yazar, sorumluluklarmz yerine getirmemiz gerekti ini, Magonun i ine kar tutumuyla sezinletmeye 471

al m tr. Bu sayede bireylerin yapmas gereken i lere kar , duyarl davranmalar gerekti i duyumsatlmak istenmi tir. lk ay deneme iin cretsiz al rsn, sonra d nrz Zaten yiyecek, iece in okuldan kar lanr. Ayrca ylda bir ift ayakkab ve giysi de veririz (s.62). Kk ocuklarn geli ebilmesi iin ba ka tr besinlere gerek oldu unu anlatm t Erdem retmen. Sabah kahvaltsnda verdikleri sulu orbann besleyici niteli i yoktu. Arada bir peynir krntlar, rk birka zeytin de veriyorlard ama bunlarla ancak bir ku doyabilirdi (s.75). ki ayn sonunda ilk ayl n ald nda(s.78). Bu tmcelerle yazar, emek smrmenin, ba kalarnn haklarn grmezden gelmenin kt bir davran oldu unu ocuklara duyumsatmak istemi tir. nsan olabilmemiz iin gerekli olan do ruluk, drstlk, e itlik gibi de erlerin nemi sezinletilmeye al lm tr. Ancak bu de erleri kazanabilen bireyler, insanlarn emeklerine kar duyarl olabilirler. Bir gn, e itli giyecekler getiren kadn, bunlar ocuklara kendi eliyle da tmak istemi , Ba ynetici Hanm trl bahanelerle onu engelleyerek getirdi i e yalar depoya kaldrm t. Kimi zaman da byle yardmlar, gazetecileri a rp foto raflar ektirerek insanlara duyurur, yardmlarn artmasn sa lamaya al rd (s.76). Kk karlar iin geici ve insanlk d zmlere ba vurmann yanl l sezinletilerek, do ruluk ve drstlk gibi de erlerin nemi vurgulanm tr. ocuklarn, ya amlarnda duyarl bireyler olmalar iin bu de erler sezinletilmi tir. Bir yiyece in bu kadar nefis olabilece ini d nmemi ti do rusu. Yoksa kendi eme i, kendi gc ile kendi kazand parayla ald iin mi ona bu kadar gzel, bu kadar lezzetli geliyordu? (s.79). Yazar burada, insann hak ederek, eme iyle kazand parann daha de erli oldu unu duyumsatmaya al m tr. Bu iletiyi iselle tirebilen bireyler, ya amlarnda hak etmeden bir ey elde etmemeye kar daha duyarl olabilirler. Mago, ald ilk ayl yla ar ya kt ve kendisine, yiyebilece inden daha fazla muz ald. stedi i kadar yedikten sonra, ald muzlar Erdem retmenle de payla mak istedi. kram etti i muzlardan sadece bir tane alan Erdem retmen, teki muzunu arkada larndan birine verebilirsin, onlarn her zaman yiyebildi i bir ey de il buOnlardan ayr bir eyler yiyip imek bana ters geliyor (s.80) dedi. Mago a rd ve utand ne diyece ini bilemedi. Byle bir eyi d nemedi i iin kendine ok kzd. Erdem retmen gidince Mago tuvalete gitti, yedi i btn muzlar kustu, kustu (s.83). Yazar, Magonun bu davran yla, ocuklara ya amlarnda bencil olmamalar gerekti ini yaznsal kurgu iinde sezinletmeye al m tr. Ba ynetici Hanmn odasna gitti. Ya l Bahvan i ten karacaklarn duydu unu, onu karrlarsa kendisinin de i ten ayrlaca n syledi. Ba ynetici mrn krn etti, okul btesinin snrl oldu undan, harcamalarn fazla oldu undan sz etti Mago sonunda serte kesti szn: Peki, o zaman bana verdi iniz ayl Bahvana veriniz. Yeter ki onun bundan haberi olmasn. A, bak o olur i te. Mademki yle istiyorsun (s.83). Bu tmcelerle yazar, insanlarn eme inin kar l n vermemenin yanl oldu unu, Magonun tutumuyla ocuklara duyumsatmaya al m tr. E er Ba ynetici Hanm, eme e sayg duymak ve eme in kar l n vermek gibi bir de ere sahip olsayd, Magonun ve Bahvann durumuna kar bu kadar duyarsz olmayacakt. nsanlarn iinde ksa bir sre ya ayan Mago, onlarn davran lar kar snda hayal krkl ya am tr. Gznde bunca bytt bu uygar insanlarn arasnda byle kt yrekli, acmasz olanlar da vard i te nsanlar byleydi demek; kimi ok iyi, kimi de kt (s.95) tmcesiyle yazar, insanlarn birbirlerine kar ne kadar duyarsz davrand n sezinletmeye al m tr. Yazar ocuklara t vermek yerine Magonun ya adklar ve hissettikleri ile onlara, ya amda de er sahibi olmamz gerekti ini ve bu sayede de duyarl olabilece imizi anlatmaya al m tr. Sonu Bu al mada, naro lunun Mago adl yapt, ocu un duyarlk e itimine katks ba lamnda, betimsel zmleme tekni iyle incelenmi tir. Yazar, yaratt kahramanla, ocu un kolayca zde im kurmasna olanak sa lam tr. Kitapta ocuklara t vermek yerine; yaratlan yaznsal kurguyla, ocu u d ndren ve onun duyarl n artracak bir anlay ye lenmi tir. ocu un ya na, ilgi ve gereksinimlerine yant verilerek, ocu a ya am gereklikleri ve e itli insan zellikleri tantlarak, ocu un ya amla arasnda ba kurmasna olanak sa lanm tr. Yazar, ocuklarn gzele ve iyili e ynelik duygularn geli tirmek istemi tir. Ayrca ocuklarda, ya ama, insana, do aya ve hayvanlara kar duyarlk olu turulmaya al lm tr. Sonu olarak Magonun ocu un duyarlk e itimine katks oldu u sylenebilir. 472

YARARLANILAN KAYNAKLAR Aslan, Canan (2007) Ya am Gerekli inin ocuklara letilmesi Bakmndan 100 Temel Eserdeki ykler zerine Bir nceleme. stanbul niversitesi leti im Fakltesi 4.Uluslararas ocuk ve leti im Kongresi. Aslan, Canan (2008) Ayla naro lunun Mago Adl Kitabnn Yaznsallk ve ocu a Grelik Asndan ncelenmesi. III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi: ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumu Bildiriler (Yay. Haz.: A. Gltekin, M. Semerci ve F. Ko mak). stanbul: Uanbalk Yaynlar, 35-48. Aslan, Canan (2011) "ocuk Edebiyat ve Duyarlk E itimi" Ders Notlar. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi, Gzel Sanatlar E itimi Anabilim Dal Trke E itimi Program, Yksek Lisans Dersi. naro lu, Ayla (2010) Mago. zmir: Uanbalk. Dilidzgn, Selahattin (2004) leti im Odakl Trke Derslerinde ocuk Kitaplar. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar Dilidzgn, Selahattin (2006) ocuk Kitaplarnn ocu un Sanat E itimine Katks 2. Ulusal ocuk ve Edebiyat Sempozyumu Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri (Yay. Haz. Sedat Sever). Ankara: A E itim Bilimleri Fakltesi ve Tmer Dil retim Merkezi Yayn. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi [evrimii]: http://www.ihd.org.tr. adresinden 03 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. can Demirhan, Canay (2007) lk retim Dzeyinde De erler E itimi Programnn Etkilili i. Yaymlanmam Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Doktora Tezi.

Karagz Gzel, Saliha (2006) Ayla naro lu`nun ocuk Kitaplarnn ocuk Yaznnn Temel eleri Ynnden ncelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Kavcar, Cahit (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. Kavcar, Cahit; O uzkan, Ferhan ve Sedat Sever (2005) Trke retimi -Trke ve Snf retmenleri in. Ankara: Engin Yaynevi. Moran, Berna (2009) Edebiyat Kuramlar ve Ele tiri. stanbul: leti im Yaynlar. O uzkan, A. Ferhan (2010 ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. Pskllo lu, Ali (2005) Trke Szlk. Ankara: Arkada Yaynevi. Sever, Sedat (2003) ocuk Kitaplarna Yanstlan iddet (Milli E itim Temel Yasas ve ocuk Haklarna Dair Szle me Ba lamnda Bir De erlendirme) Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi, Cilt 35, (1-2), 25-37. Sever, Sedat ve Canan Aslan (2009) Ele tirel D nme Becerisini Kazandrma Ba lamnda ocuk Edebiyat Yaptlarnn levi zerine Bir zmleme VI. Ulusal ocuk Kltr Kongresi Bildirileri: Trkiyede ocuk Yeti tirme Yakla mlar, Yntemler, Sorunlar, zmler (Yay. Haz.: Mge Artar). Ankara: A ocuk Kltr Ara trma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, 231-250. Sever, Sedat (2010) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem Yaynevi. irin, Mustafa Ruhi (2007) ocuk Edebiyatna Ele tirel Bir Bak . Ankara: Kk Yaynclk. Trke Szlk (2005) Ankara: TDK Yaynlar. Uygur, Nermi (1985) nsan Asndan Edebiyat. stanbul: Remzi Kitabevi.

473

PANA T STRAT N N KOD N VE OCUKLA DOSTLUK

Yrd. Do. Dr. zge U URLU Maltepe niversitesi leti im Fakltesi Halkla li kiler ve Tantm Blm

zet Dostluk, yzeysel bir kar la mayla ba layp kar lkl sevgi ve gvene dayanan evrensel bir ba kurma biimidir. ocu un dostluk duygusuyla kar la mas, onu deneyimlemesi, ileriki ya antsnda dostlu un bir ili ki biimi olarak varl n srdrmesi adna nemlidir. Bu anlamda strati Kodin adl yaptnda, ocu un yeti kin dnyasnn koymu oldu u smsk kurallarn d na karak kurdu u ve peki tirdi i bir ili ki biimi olarak dostlu u yklemektedir. al mann amac, evrensel bir sevgi, payla m ifadesi olan dostlu un, yeti kin ve ocuk dnyasnda ne ekilde var oldu unu gstermektir. al ma, ocukla dostluk ili kisini felsefe ve ileti im rntleriyle birlikte ele alarak ideal dostluk ifadesini vurgulamaktadr. Dostlu un temel yaps, barndrd duygu halleri, ba lang noktas ve onun bireylerin kimli ine yansmas, yk ekseninde gstergebilimsel ve psikanalitik yntemlerle de erlendirilecektir. Anahtar Szckler: ocuk, dostluk, gven, Panait Istrati, Kodin.

Abstract Friendship, which starts with an encounter with the surface, establishing a bond of mutual love and trust, based on the universal format. The child's meeting of a sense of friendship, to experience it on behalf of the future is important to continue to exist as a way of life. In this sense, stratis "Kodin", the child who had placed the world of tight rules and reinforce a relationship built out of friendship as a form of story. The aim of the study, a form of universal love and sharing expression what in the world of adults and children have to demonstrate that it is. The study of philosophy, and communication patterns with the child by addressing the relationship of friendship, emphasizes the ideal expression of friendship. The basic structure of friendship, emotional states of hosts, the starting point and its reflection of identity of individuals, will be evaluated with the axes of the story by using semiotic and psychoanalytic methods. Key Words: Children, friendship, confidence, Panait Istrati, Kodin.

Giri zel bir sevme ve sevilme biimi olarak dostluk, bireylerin birbirlerinin dnyalarndaki anlatlarn zneleri olma durumlarn ve duygulanm hallerini ifade eder. Her bireyin ya antsndaki dost imgesi farkl anlamlarla birle erek beden bulmaktadr. Dost olmann ne anlama geldi ine ili kin bireysel kavray mz kapsayan temel ve sabit unsurlar elbette vardr. Ancak bir takm evrensel duygu halleri mevcuttur ki onlarsz dostlu un do asndan, varl ndan bahsetmek mmkn de ildir. tekiyle zne olarak yzle mekle ba layan, kar lkl gven ve anlay ilkeleri zerinde ekillenen, zgn ve gnll bir ili ki kurma biimi olarak kar mza kar dostluk. Sevilesi olan teki, bireylerin dnyasnda hangi beklentilere kar lk gelmektedir ki, dost olarak anlmaktadr? al mann ilk blm bu soruya yant arama abasdr. Dostluk lka dan bu yana hangi karakteristik zelliklerle anlmaktadr, di er sevme biimlerinden ne ekilde ayrt edilebilir bu blmde irdelenmektedir. al mann asl sorusu udur: ocuk, dostlu un ierdi i hazlarla toplumsal de er yarglar ve kollektivite kar snda dostlu u ne ekilde yceltmekte, hangi de er yarglarn n plana alarak hangilerini ardnda brakmaktadr? Bunun snanmasnda ideal dostluk ifadesi toplum, yeti kin ve ocuk dnyas zerinden okunarak dostlu un ne tr bir sevme biimi oldu u ikinci blmde ortaya konulmaktadr. nc ve drdnc blmde ocukla dostluk ili kisi, Panait Istratinin Kodin adl yks iinde anlat yaps ve karakterlerin analiziyle ele alnmakta, Greimasn gstergebilimsel yntemi ve C. G. Jungun arketipsel zmlemeleri zerinden karsamalar iermektedir.

475

1. Bir Ba Kurma Edimi Olarak Dostluk Dostluk kavram insanlk tarihi kadar eski felsefi, ahlaki ya da politik bir soru olarak kar mzda durmaktadr. Antik Yunan felsefesi dostlu u insanl n en yce erdemlerinden biri saymaktayd. Homeros ve Aristocu dostluk anlay , dostlu a tehditkr bir ortamda yaknlk ba yaratma, kamusal ve siyasi bir ili ki olarak ncelik tanmaktadr. Sokrates sevgili dostlarm, dost yoktur derken hibir dostlu un, dostluk idesiyle tamamen rt medi inin altn izmektedir aslnda. Platon da dostlu un iyi ideasn kavramann bir yolu oldu u eklindeki i levini vurgular. Grlen o ki klasik dnyada dost szc nn mlkiyeti yn, srf ki inin bencilce hayatta kalma kaygsn yanstmasyla gze arpmaktadr. Rnesans dneminde ise dostluk anla abilmek, uzla mak, diplomatik olmak, bar l bir ekilde bir arada ya amay becermekle ayn anlamda kullanlm tr. Dostlu u ksmen belli dzeyde diplomasi gerektiren bir sanat, ksmen bir meydan okuma ve belli ynlerde aba gerektiren bir kendini adama, ksmen de ko ullara ba l bir durum olarak de erlendirmek yerinde olacaktr (Lynch, 1997: 144). 18. yzylda ortaya kmaya ba layan bireyselle me ve bencillik, dostlu u bir ba ka kanala yneltmi , kapitalizmle birlikte modern toplumda dostluk kavram darbe yiyerek ekonomik karlar dostlu un yerini almaya ba lam tr. Grld zere dostluk kavramn dnemin ko ullarndan, ideolojiden, bireylerin ihtiya ve beklentilerinden ba msz d nmek mmkn de ildir. nsanlarn dostluk gibi bireyselle mi insani ba lar olu turmaya do al e ilimleri oldu unu ne sren tart malar, bu e ilimin dnemin artlarndan ne ekilde etkilendi ini de iererek dostluk tanmlar ortaya koymaktadr. Her yzyln getirdi i yarara gre ayn erdemlerin de i ik zamanlarda, de i ik biimlerde de erlendirildi ini hatrlatmakta fayda vardr. Cicero, siyasi dzlemde gerek dostlu un olanakszl n savunurken, Montaignein ne srd gibi dostluk gerekten iradelerin kayna mas mdr? Aristonun iddia etti i dost ikinci bir benlik yaratma ili kisi midir yoksa Nietzchenin st insannn bir nceki duyumu mu? Dostlu un ifade biimlerinin zamanla de i mesi evrensel bir takm ahlaki de erlerin kavramn temellenmesinde, hangi drtlerin dostlu un karakteristi ini olu turdu unun ngrsnde bir k sunmaktadr. Dostluk ruh haliyle, d ncesiyle, d grn yle ve ki ili iyle kar mzdaki insana ula abildi imiz bir takm paralardan bir btn olu turma halidir. Bu btnn ierisinde duygusal, derin, samimi bir ba kurma gds, gven temeline dayal bir sevgi besleme zgrl bulunmak durumundadr. Dostluk, kendini seven, ba kasn sevebilen, zgveni olan, birey olabilmi en az iki insann, iyi yanlarn birle tirerek olu turduklar ve kendilerini zgr hissettikleri oyun sahasdr, oyunda olma halidir (Gedik, 2008: 150). Dostluk bir yoldur aslnda. Bu yola kan iki kahramann birbirini kabul ederek ili kiden kazanmay umduklar eylerden ok, ili kinin kendisi ve devam iin kar lkl sevme ve sayma esasna dayanr. Yol, taraflarn gereklikleri benzer ekilde grebilmelerinin de ke fidir ayn zamanda. Bireyin kendisi iin bir ey beklemeden, karszca hayatnn iine katan, berrak bir alan yaratan, kendi stnlklerini dahi reddetmesini reten bir devinimdir dostluk. Tm bu tanmlamalardan hareketle dostlu un ko ulsuz, ferah, zgn ve taraflarn zlerini grebildikleri bir ba kurma biimi oldu unu sylemek hi de yanl olmayacaktr. 2. Kahraman Aray Olarak Dostluk: ocuk Hanesinde Dostlu u Tanmlama Gerek ocuk gerekse yeti kin hanesinde doyum veren bir ili ki olarak tanmlad mz dostluk, temelinde farkl kimliklerin temas iinde olmasna ve btnle mesine i aret etmektedir. ocuk dnyas, toplumsal aktarmla ve kltrlenimle biimlenen, kendine has, z, saf ili kiler zerine kuruludur. ocuk tecrbe ederek dostluk eyleminin iini doldurur, yesi oldu u toplumun norm ve de erleriyle, kendi i duygularn btnle tirerek tercihlerini belirler. Peki, dost, ocuk dnyasnda neye kar lk gelmektedir? lk olarak bir kahraman aray olarak tanmlayabilece imiz kar tarafa ihtiya duyar ocuk. Onunla zde le erek ba lad yolculukta, ona e lik eden gven duygusunun varl dr. ocuk gven duygusuyla ilk olarak ailede tan r ve bunu sosyal hayatna aktarr. Ba kalarnn gr lerine nem vermek, ba ka bir insana gven duyma yetene inin olmas tamamen ailede ba layan bir sre olmakla beraber, evresinden, akranlarndan ve okulla devam eden toplumsalla ma dngsnden edindi i her parack onun ki ili inin olu masnda nem arz eder. Kahramann yceli i ocu un taklit etme yetene inin bir parasdr aslnda. Dost, ocuk hanesinde yce bir zne (grsel ya da duygusal tm kimlik gstergeleriyle), merak ihtiyacn kar layan, de erli ve sevilesi olandr. Bu ayn zamanda ocu un gruba ait olma gdsne de kar lk gelen bir sreci imler. ocu un tecrbe ederek yaratt dostluk kavram, gven duygusunun yanna e itli i ve deneyim payla mnn da eklenmesiyle ekillenir. ocuk, dostun kendine hasl n ke federken ayn zamanda kendi farkll n, kendine zg olan da ke feder. Ben kimim? sorusunun cevabn dostuyla kyaslayarak bulur, bir kez daha kendisini tanr, tanmlar (Alberoni, 2006: 17). Buradan bakld nda dostun aktarmlar ocuk iin birinci el deneyim kvamndadr. ocuk ilerinden kendi hayat iin uygun 476

olanlar, faydalanacaklarn alp kullanr, kendi ya am alann dzene koyar. Da nklklarn ve okluklarn ok fazla yer kaplad ocuk dnyas iin dost yn vericidir aslnda. Dostluk, ahlaki bir mkemmellik aray iinde, kendi ritellerini kendi iinde belirleyen bireylerin e it bir dzlemde olmas esasnda temellenir. E itlik, ocuktaki dostluk ba n peki tiren bir unsurdur nk e itlik dostlukla yaratlr. Dostlar birbirini e itler, benzerlikler ve farkllklar arasndaki gerilimi giderir. Farkllklarn kabul edilmesi, onunla uzla maya gnll olma, duygusal derinlik, dostunu kollama ve ona duyarllk gsterme yetene i kadar nemlidir (Lynch, 1997: 113). ocuk, dnyaya farkl bir bak as getiren dostuyla bireylerin d grn lerinin ardndakileri grmeyi renir ayn srete kendi varl nn ve biricikli inin de ayrdna varr. nk dost, ya amsal faaliyetlerini, d grn nden ba msz olarak bireyi derin bir anlamla kar layan, yannda duran, gnlk hayatn rutinini ve dzenini bozan bir kimlikle biimlendirir. Bu noktada dostlukta ki isel/toplumsal ve aykrlk/sayg diyalekti inin altn izmek, ocuk dnyasnn biimlenmesinde nemlidir. ocuklukta toplumsal ya ama ynelik grevler, okula gitmek, atlet giymek, ak am eve erken dnmek gibi kollektivitenin daimi ideali olan robotla trma srecinin sonsuz saydaki zorunluluklaryla kendini gsterir (Alberoni,2006: 90). Burada ifade edilen, toplumsal kurallarn, zorlamalarn ve yaplmas gerekenlerin d na karak kollektiviteye kar durma eyleminin dostlukla ili kisidir. ncelenen ykde de rastland zere ocu un dostla ya am alanlarnn kesi mesi, toplumsal ritellerin d na kmasn besleyen bir srele paralellik gstermektedir. 3. yknn zmlenmesi 3.1. Dev Adam Kodin ve Kk ocuk Adrienin Sessiz Szle mesinin yks Dostluk duyarl ve erdemli iki ki inin arasndaki sessiz szle medir. (Voltaire) Istrati yky ocuk karakter Adrienin a zndan aktarmaktadr. Adrien ve ama rclk yapan annesinin en yoksul mahallelerden birine (Komorofka) ta nmasyla ba layan yk, betimlemelerin egemenli inde devam eder. Bu ba lamda Adrien; ocuk karakterimizin, mahallede tertemiz giyinmi , aya nda bot, boynunda takma yaka bulunan tek ocuk olarak dikkat ekmesi elbette annesinin titizli inden, yoksullu a ra men ocu unu koruyup kollamasndan ileri gelmektedir. Adrieni bugne kadar ok iyi yeti tirmi olan anne, di i bir aslan misali ocu unu ve kendisini tm d tehditlerden saknan, bor yapmaktan kanan tavryla, iffetli ve onurlu olmasyla ykde nemli yere sahiptir. Adrien ve annesini ziyarete giden kom ular mahalleyle ilgili ilk dedikoduyu dev adam Kodin zerinden yapmaktadr. Kodin dedikodunun znesi olarak hapisten km kt bir adam, mahalleyi alt st eden, nne gelene atan, her frsatta bak eken bir canavar olarak anlatlm tr. Bunlar duyan Adrien, Kodinden korkmu ta ki kendisiyle kar la ana kadar bu korkusunu yenememi tir. Bir gn Adrieni slkla a rarak ondan sevgilisine ( ren) mektup iletmesini isteyen adamn Kodinin ta kendisi oldu unu rendi inde a knl n gizleyemeyen Adrien, bu dev adamdan etkilenmi , verdi i grevi yerine getirmi ve kar l nda uzatt paray kabul etmemi tir. Bu eylemler dizisiyle ba layan ili kide, dev adam Kodinin kk kahramanmz Adriene Dost olalm ister misin? sorusuyla dostluklar adna nemli bir a ama kaydedilir. lk etapta Adrien annesinden bu dostlu u saklam , gizlice Kodinle bulu mak iin evden ve okuldan kam , adeta dostuyla beraber toplumsal kurallara ba kaldrmaya ba lam tr. Artk tand ve dostu Kodin, ocu un dnyasnda iki metrelik boyu, al ma yetisi, tehlikeyi hie saymasyla, bilgeli iyle ve ahlaki de eriyle tam bir devdir. Adrieni tehlikeden kurtarm olmas, dostluklarnn peki ip birbirlerini daha iyi tanmalarna vesile olmu tur. te byle gnlerden birinde Kodin Adrieni nehrin kar yakasna gezmeye gtrrken, kendisini karszca seven nadir insanlarn varl ndan bahseder. Orada Adrien Kodinin hayatyla ilgili tm gerekleri ba kasndan dinleyerek onu bir kez daha anlar, ailesinin Kodine neler ektirdiklerini, sevgilisinin onu aldatmas zerine cinayet i leyerek hapishaneye d t n renir; bu aralarndaki ba n daha da glenmesine neden olur. nk o gne kadar ocuk dnyasnn iine s mayan bu adaletsizlik ve Onun bu sular neden i ledi ine bir trl anlam veremeyen Adrien, imdi Kodinin annesini neden her gn dverek evden att na, iddetine ve vah etine kendince gerekeler bulmu tur. Artk dostluklarn annesine syleme zaman gelmi tir ve Kodinle ava gidebilmek iin izin ister. Anne biraz kar koyduktan sonra raz olur, dostluklarnn en yksek mertebesi olarak grdkleri kan karde olacaklar bir yolculu a karlar. Kan karde demek, Kodinin gemi indeki sular ve hatalar tekrarlamayaca nn sz demektir ayn zamanda. Adriene bu yolculuklar esnasnda dostluklarnn szn verir Kodin. yknn bundan sonraki evresi Kodinin dostlu unun snanmasdr adeta. Derken bir sabah kolera salgn, ya adklar blgeyi tehdit etmeye ba lar; Adrien, annesi, Kodin, arkada Aleksi ve sevgili ren evlerinden uzakla arak yakn bir alanda adrda ya amaya ba larlar. Bu evrede

477

Adrienin annesi rahatszlanr, Kodin onu tekrar ya ama dndrr; herkes mutludur. Ancak bu salgn Kodinin tekrar gemi inde ya ad sevgilisi tarafndan aldatlma tecrbesiyle kar la masna neden olan bir sreci ba latr. Kodinin sevgili renin, arkada Aleksi ile birlikte olduklar nce Adrien tarafndan fark edilir ancak bunu dostundan saklar kk kahraman. Kodin bir sre sonra bu ili kinin farkna varr ve iyi insan olma, cinayet i lememe zerine verdi i sz artk Adrienle ktklar yolculukta kalm tr. Yakn arkada Aleksiyi ldrerek kendi gemi ine geri dner; tekrar kt, cani, canavar tarafna engel olamam tr. Artk sessiz szle me olarak nitelendirdikleri dostluklar, Kodin tarafndan sona erdirilmi tir ama esas son ok yakndr. Kodinin annesi, Kodin eve geldi inde onu kzgn ya grtla ndan aktarak ldrr; Adrien dev dostunu son kez uvaln iindeki dev cssesiyle grm tr. 3.2. yknn Eyleyensel rnekeye Gre zmlenmesi Greimas, ara trmalarnn anlam olarak, gstergebilimi, insann i dnyasnn yani somut gerekliklerin de il, insan d ncesinin ve insan imgeleminin rn olan soyut yaplar ara tran bir bilim dal ierisinde incelemek ister (Rfat, 2000: 207, Kran, 2002: 13). Tm metinlerde anlamn ortaya k n sa layan, ortak olan bir anlam ekseninin oldu unu ifade ederken, bu dzlemleri ana ba lk altnda toplar. Bunlar, yzeysel boyut, szdizimsel boyut, temel anlamsal boyut (derin yap) eklinde sralanabilir (Erkman, 2005: 146). Bu al mada Greimasn dzlemleri ve gstergebilimsel drtgeninin d nda, eyleyensel rneke zerinden inceleme yaplaca ndan, yklemede kullanlan alt eyleyensel i leve gz atmak yerinde olacaktr. Greimasa gre karakterler bu alt eyleyen i levi yerine getirmektedir; bu eylemler de zne, nesne, gnderen, gnderilen, engelleyici ve yardmc eylemler eklinde yk erevesinde u ekilde yer almaktadr: - zne- Nesne: yk iindeki znemiz ocuk karakter Adriendir. Yetim ve yoksul bir ocukluk geiren Adrien, annesiyle birlikte ya amakta, annesinin srekli al mas yznden genellikle yalnz kalmaktadr. Olduka ahlakl ve iyi yeti mi olan Adrien ta ndklar mahallede temizli iyle ve iyi karakteriyle di er ocuklardan hemen ayrt edilmektedir. Nesnemiz ise dostluktur. yk ba lamnda dostluk, Adrien ile Kodin arasndaki ba niteler. Adrien Kodinle ilgili kt duyumlarna ra men, ondan korkmadan dost olabilmeye cesaret edebilmi , bu dostluk ili kisinin srmesi iin annesinden saklama, okulu asma ya da evden kama gibi bir takm davran larda bulunabilmi tir. nk bu dostluk Adrieni mutlu eden, heyecan veren, hayata dair yeni eyler grmesini sa layan, kar lkl birbirlerini e itleyen bir abay ifade eder. Adrien, ocuk dnyasnda dev bir adamla kurdu u dostlu u, onu tandka daha da peki tirerek kan karde lik a amasna yceltir. Adrien (), beraberindeki nesne dostluk (N), taraflarn ya amlarnda birok de erin de i mesine, farklla masna, birbirlerine uymalarna ko ullanm olup dostu Kodinin sz verip, szn tutmamas sonucu dostlu un yitirilmesine neden olmu tur. Akabinde Kodinin hayatn yitirmesi dostluk ba nn tamamen silini i olarak belirtilebilir. - Gnderen- Gnderilen: ykdeki gndericimiz ocuk karakterimiz olan Adrien, alcmz ise dev adam Kodindir. Bu noktada dostluk ba nn ba lamas ve srmesi asndan gnderen ve gnderilen arasnda temel birtakm ztlklar gze arpar. lk olarak Adrien ve Kodin arasnda ya (1230) ve csse Koca bir filin yanndaki tay gibiydim (Istrati, 2001: 68). Farknn olmas, Adrienin ahlakl ve toplum tarafndan be enilen karakterinin kar snda Kodinin sulu, krek mahkmu ve toplumca reddedilen bir karaktere sahip olmas, annesinin srekli Adrieni koruyup kollamas kar snda Kodinin ocuklu undan beri annesinin srekli onun irkinli ini ne srerek a a lamas, bunun akabinde de byd nde Kodinin annesini srekli tekmeleyerek evden atmas gibi temel bir takm ayrlklar sz konusudur. Bunu yan sra Adrien (G) ve Kodin (A) arasnda benzer noktalar da gz ard etmemek gerekir. Her iki tarafn da znde iyi kalpli olmas ve yalnzlk duygusuyla evrelerinde onlar anlayan insanlarn olmamasyla beraber dostluk duygusuna, karszca sevmeye-sevilmeye muhta olmalar aralarndaki ayrlklarn a lmasn, birbirlerine uyum sa lamalarn kolayla trm tr. Kodin Adrienin safl ve temizli i kar snda iindeki tm iyilik ve insan sevgisini a a karmakta, adalet duygusuna inancn tekrar kazanmaktadr. yle ki; Tanr onu ba lamak istedi inden kar sna Adrien gibi bir mele i kartm t (Istrati, 2001: 59). - Engelleyici- Yardmc: ykde Adrienin Kodinle dostlu unun en nemli yardmcs Adrienin annesidir. Her ne kadar ilk etapta gizli sakl bir ba olarak devam eden dostluk sz konusu olsa da sonradan annesinin de onaylamasyla bu dostluk st seviyeye ula r. Bunun yan sra dostlarn kar lkl ortak birtakm zelliklere sahip olmas (babaszlk, karszca sevme-sevilme, yalnzlk), yardmc duygu halleri olarak nitelenebilir. Bunun yannda dostlu un srmesini engelleyen unsurlara bakt mzda ilk olarak, Kodinin gemi inin ve gemi inde ya adklarnn ya antsna egemen oldu unu sylemek mmkndr. Kodinin evresi ve polisin bile ayak basmaya korktu u ya adklar mahalle, arkada (Aleksi), sevgilisi ( ren), annesi (Anastasya Ana) engelleyici etkenler olarak kar mza kar. Arkada Aleksi, Kodinin sevgilisiyle birlikte olarak ona ihanet etmi , Kodinin Adriene 478

verdi i sz (tekrar cinayet i lememesi) bozmasna neden olarak dostlu un sona ermesine yol am tr. Kodinin annesi de dostlu a son noktay koyan ki i olarak anlabilir. Tm bu aklamalar nda a a daki tablo eyleyenleri i levlerine gre snflandrmaktadr:

EYLEYENLER

KARAKTERLER

EYLEYENSEL

LEVLER

ZNE NESNE GNDEREN GNDER LEN ENGELLEY C

ocuk Karakter Adrien Dostluk ocuk Karakter Adrien Kodin Kodinin Gemi i, evresi (Ya ad Mahalle), Arkada (Aleksi), Sevgilisi ( ren), Annesi (Anastasya Ana) Adrienin Annesi, Her iki tarafn da yalnzl ve baba yoksunlu u

Eylemi Yapar Eylemin Konusu Eylemi Belirleyen Ki i Eylemin Kendisi iin Gerekle ti i Ki i Eylemi Engeller

YARDIMCI

Eyleme Yardm Eder

3.3. yknn Anlat Yaps ve Dostlu un Psikanalitik Bak Asyla Bu Evrelerdeki Seyri Anlat konusu i lenirken herhangi bir anlatnn olu mas iin en azndan bir ba lang durumu ile sonu durumu ve bu iki durum arasndaki temel dn m gerekle tirecek dn trclerin varl gerekmektedir. Greimasa gre anlat durumu, ba lang durumunu sonu durumuna ula tran temel dn mn gerekle me srecidir. Bu durum drt evre zerinden incelenmektedir (ztokat,2005: 78, Kran, 2002: 85). Bu evrelerde incelenecek dostlu un ivmeleni i, psikanalitik yntemlerle desteklenecektir. Neden psikanaliz sorusuna Tak n szleriyle yant vermek yerinde olacaktr; Ya amda kar la lan derin travmalar aslnda ilk travmaya geri dn tr. Freudun al malarnda da grld zere srekli ba a dneriz. Szgelimi a k ve sevgi ocuklu un en mutlu ann yeniden yaratma iste i de il midir? ocuklu un unutulmu baz anlar ve hatrlanmak istenmeyen sahneleri ya amn ileriki safhalarn her bakmdan belirleyebilecek kudrete sahiptir. lk alglar, korku ve kaygnn istem d buyur edili i, olumlu-olumsuz ki ilik zellikleri, gemi te yldzlarn parlayp snd anlara benzetilebilir (2011: 8). Burada da alt izildi i zere psikanalizin u ra s, insandaki bilind n ke fetmeye ynelik bir abadr. C. G. Jung bu ba lamda kolektif bilind olarak adlandrd arketipleri (Fordham, 2001: 57) bireylerin kimliklerinin ve toplumsalla malarnn ynn belirleyen bir konumda ele almaktadr. Bu deneyim ve davran kalplarn gz nnde tuttu umuzda, ykdeki ana karakterlerin de gemi teki ve bugnk ya amlarn u ekilde yorumlanmak mmkndr: Ana karakterlere bakt mzda; Adrien (ocuk karakter); Kodin (Dev Adam), Adrienin annesi ve Kodinin annesini sayabiliriz. ykde anne arketipi iki karakter zerinden incelenebilir. Anne sevgisi do as gere i ko ulsuz bir sevgidir ve psikanalizde nemli bir yere sahiptir. Anne besleyen, seven, koruyan, gven verendir; ayn zamanda bunlarn tersi olarak da anlabilmektedir. ocu un ya amnn ve ihtiyalarnn ko ulsuz do rulanmasn ieren anne sevgisi (Fromm,2004: 59), ocu a iyi ki dnyaya gelmi im duygusu katarken bir yandan da anne kayglaryla, endi eleriyle, ykcl yla, ktl yle de ocu un ki ili i zerinde derin izler brakandr. Anne arketipinin zellikleri annelikle ilgilidir: Di inin sihirli otoritesi, akln ok tesinde bir bilgelik ve ruhsal ycelik, iyi olan, bakp byten, ta yan, byme, bereket ve besin sa layan, sihirli dn m ve yeniden do u yeri, yararl igd ya da itki, gizli, sakl, karanlk olan, uurum, ller dnyas, yutan, ba tan karan ve zehirleyen, korku uyandran ve kanlmaz olan seven anne ve korkun anne (Jung, 2003: 22). Grld gibi ykdeki anne karakterlere dnd mzde tam da Jungun vurgulam oldu u tezahrleri grrz. Adrienin annesi iyi anne, saf, ahlakl, soylu, koruyup, kollayanken, Kodinin annesi ykc, ldrc, vah i ve karanlk olan simgeler. Bunu yorumlad mzda Kodinin de hayatndaki zorluklar ve eli kileri g gsterisiyle ve iddetle zmesinin anlam da aka kar mzda durmaktadr. Gemi ten beri ailesi tarafndan a a lanm , irkinli iyle alay edilmi , dayak atlm bir ocuktan byd nde daha farkl bir davran beklemek fazla olacaktr. Kk ya tan beri itilip, kaklm tr zavall Kodin, her gn irkinli ini yzne vurduklarndan, ac ekiyordu, sonunda o da kt olup kt. Byd nde ana babas onu 479

dvemedi i iin, dvlme sras onlara gelmi ti (Istrati, 2001: 57). Anne arketipinin kt yan berberinde ocuk arketipinin de kt yann peki tirir ve Kodin kt bir ocuk olarak hayattaki yerini alm olur. Kodin her gece dvyordu anasn ve baheye atyordu. Bir tekme atp yere ykyor, a layp inlemesine aldrmadan ekip gidiyordu (Istrati, 2001: 69). yi anne arketipinin ykdeki karakteri Adrienin annesinin beraberinde getirdi i de iyi ve masum ocuk Adriendir. Annem ba kalar gibi bakkala borlanmaz, bir daha vermemek zere kom udan odun almaz, bir tutamck un istemezdi. Beni temiz, pak giydirmeye, ayaklarm plak brakmamaya zel bir titizlik gsteriyordu (Istrati, 2001: 28). Bunlarn yannda ykde baba karakterlerinin her iki ocuk iin de yoklu u, anneler tarafndan giderilmekte, Kodin Adrienin tersine babalk sembol olan kanunu, dzeni, disiplini ve maceray ba ka figrlerde aramakta, onlar tarafndan da ihanete u ramaktadr. Ya adklar alan ierisindeki kuralszlk, nizamszlk ve dzenin olmay ayn zamanda bu arketipin yoklu una da i aret olarak yorumlanabilir. Kodin servene ve bilind na kt yolculukla, yitirdiklerini, kazanmaya al tklarn hisseder, karanlk ormanlardan geer, Adrienle dost olmasyla ki ili inde bir dn mn kapsn aralar. Artk ktlk yapmayacak, adam ldrmeyecektir. Tam da kahraman arketipinin kt yolculu a benzer Kodinin yapm oldu u bilind yla yzle me. Adriene gemi ini, i ledi i sular anlatrken bir yandan da kendisiyle yzle mekte, iyi olmak adna szler vermektedir. Kahraman kt yolda ya dllendirilir ya da cezalandrlrken, Kodin iindeki iyi ocu u kartamadan eski benli ine, ktl ne geri dner; nce dostlu unun bitmesiyle sonra da lmle cezalandrlr. Ava kt mz gece kan karde olup kolundan iti im o bir damla kan u ylann kanma kar trd zehri atmaya yetmedi. Yine kan bozuk bir adam olarak kaldm. Ya amm bir sr su i leyerek geti, ama ta ba ndan beri iyilik etmek istedim..Ancak kimsecikler sahip kmad bana der Kodin (Istrati, 2001: 108). Anakarakterlerin yk ierisindeki ruh hallerini inceledikten sonra yknn anlat yaps iinde dostluk kavramnn ne ekilde ivmelendi ini grmek yerinde olacaktr: 1. Evre Eyletim (Szle me): Anlatnn ilk evresini olu turan eyletim, olaylar dizisinin ba lang evresi olarak kabul edilmektedir. Adrienin Kodinin ya ad mahalleye ta nmasyla ba layan sre, Kodinin ismini kom ulardan duymasyla devam eder. Kom ularn ksk sesli konu malar srasnda Kodin, katil herif szckleri durmadan tekrarlanyordu. Kodin adnda kt bir adamn bir sre nce hapisten kt n rendimO ak am korkular iinde yattm, uzun sre uyuyamadm (Istrati, 2001: 30). Kodinle ilk tan ma korku duygusu ekseninde geli ir , Bildi im bir ey varsa bu ad duyar duymaz bir iki adm geriledi imdi; Kodin ha? (Istrati, 2001: 36) ve fiziksel olarak ilk kar la ma bu korkunun heyecana dn mesiyle son bulur; Ksa ve iten gl ler srasnda ortaya kan di leri, insann yre indeki korkuyu da tan, gven veren, beklenmedik bir parltyla parlyordu (Istrati, 2001: 37). Bylece Adrien ve Kodin arasndaki dostluk, tan malaryla kk bir ivme kazanm olur. 2. Evre Edinim (Glenme): Adrienin bu a amada Kodinle dost olabilmek iin kendisini cesaretlendirmesi, onun ve kendisinin yeteneklerini gzden geirmesi gerekmektedir. Bu evre dostlu un ilerlemesi ve do ru ya da yanl ki i oldu unun sorgulanmas anlamnda nemlidir. Adrien bu a amada Kodinin ya amn, davran larn, giyim ku amn inceler, onun dostu olabilece ine karar verir. Benden misli bir adamn dostlu unu son derece do al buluyordum. Kodin de i te bunun iin tam zamannda kar ma km ve sezgisinde yanlmam t. Benimle dost olmak istemesi zerine onun davran larn gzlemeye ba ladm, tam bir ay srd bu i (Istrati, 2001: 39). Bu a amada dn en bir Kodin kimli inden bahsetmek de mmkndr. Kodin Adrieni bir kavgada kurtarm , onun kahraman olmaya ba lam t bile. Dostluk ili kisi giderek o alan bir gven ve sevgi duygusuyla ilerliyordu. Aralarndaki sessiz szle me her iki tarafa da kabul edilmi , ilk kar la madaki tm farkllklar, e it bir dzleme oturmaya ba lam t. Kodin teki de ildi artk 3. Evre Edim (Gsterme): Bu evreyi, eyleme dn me a amas olarak adlandrmak mmkndr. ykde dostluk ili kisinin ycele ti i a ama olarak kabul etmek yanl olmayacaktr. Birlikte ava gitmek ve yolculuk imgesiyle ba layan dostluk, Kodini tanyan insanlardan onun gemi ini renmesiyle onu gerekten anlamak, hak vermek, desteklemek, gerek bir kan karde olmakla devam eden sreci tanmlar. Ava kt mzda bir mutluluk dalgas yayld iime, dayanlmaz bir ba rma, a lama hatta kendimi suya atma ihtiyac duyuyordum. Kodinin ellerine sarldm, seni seviyorum Kodin dedim. Kan karde in olmak istiyorum. O koca peneleriyle omuzlarm ezdi, ba m ellerinin arasna alp gzlerimin iine bakt ve mrmde o anki Kodinden daha gzel bir insan grmedimEvet al iz kolumu (Istrati, 2001: 83). Ancak kan karde i olmann kar lkl sz vermek demek olmas, Kodinin gemi iyle tekrar snanmas, dostlu un temizli ine safl na ilk darbeyi indirendi. Kan karde i oldu umuzu unutma, adam ldrmek yok artk! (Istrati, 2001: 86). te verilen bu sz Kodin tarafndan bozulacakt. 4. Evre Tannma ve Yaptrm (Biti ): Kodin, kar la t saf, temiz Adrieni ve dostlu unu kendi iindeki iyilikle rmeye al rken, kolera salgnn ba lamas ve Kodinin sevgilisi tarafndan aldatlmas 480

dostluk ba nn zedelenmesine yol am , gemi inde oldu u gibi insanlarn ihanetine u rayp yine hak etmeden de olsa ktlk yapm , tekrar katil olmu , dostuna verdi i sz tutamam tr. Ava kt mz gece sazlklarda yapt mz anla may bozsak daha iyi olacak galiba. nk yeryznde karde lik diye bir ey yok diye bitirdi Kodin (Istrati,2001: 99). Bu evrede dostluk ili kisinin sonlanmakta oldu unun alt izilerek Kodinin, Adrienin dostlu unu hak etmedi ini d np ormana ekilmesi ve hemen akabinde annesi tarafndan ldrlmesiyle anlat sonlanr. Anlat yapsnn yannda ykde kullanlan birtakm gstergeleri de u ekilde yorumlamak mmkndr: Adrienin mahalleye ta ndktan sonraki ilk gn evreyi tanmaya karak Yepyeni bir dnya ald nme. szleri, bir anlamda Kodinle dost olmalaryla beraber ba layan yeni bir hayatn belirtisi olarak grlebilir. Bunun yannda Adrien ve Kodinin gece yars ava kmalar, karanlk bilinaltna yaplan yolculukla e le tirilebilir. nk ayn gece Kodin gemi ini, ailesinin kendisini a a lamasn, sularn, katil olmasn ksacas rahatszlk veren ne varsa her eyi dile getirmi , sabahn olmasyla dostlar da aydnlanm , kan karde olarak uyanm lardr. ykde kolera salgnnn ba lamas bireyleri, mahalleyi, kenti tehdit eden bir unsur olarak grlrken ayn zamanda Kodin ve Adrienin dostlu unu da tehdit edendir. yknn sonunda Kodinin tekrar ormana dnmesi ise, ocukla kurdu u dostlukta szn tutamayp, iindeki iyinin tekrar ktye dn mn nitelemektedir. 4. ykden kartlanlar ve Sonu yk, kk bir ocukla dev bir adamn dostlu unu anlatmaktadr. Dostluk, zellikle ocuk dnyasnda, onun ileriki ya antsna aktarabilece i birok de erin, inancn ve tutumun olu umunda nemli bir yere sahiptir. Her ocuk kendisine duygusal anlamda yakn olan, sevebilece i, hayatna katabilece i insan arzular. Bu insanla d lerindeki imgeleri payla r, onlara adlar koyar, onlar tanr. phesiz ocukluktan beri zihinlerimize kodlanm dostluk alglarmz, bize bugn de tekrar tekrar seslenir. Toplumun bize katt , bizim farknda olmadan toplumdan alp yo urdu umuz dostluk kavram evrensel iyiyi, adaleti, sevgiyi, yknmeyi, payla m, gveni, mutlulu u anmsatr. ykye dnd mzde sralad mz tm kavramlar dostluk ba nn olu umunu, devamn hazrlayan etkile imlerdir ve Kodinle Adrienin dostluk ili kisinde hemen hemen hepsini gzlemlemek mmkndr. Aralarndaki her trl farkll a, toplumsal normlara, gemi lerine ve bugnlerine ra men tm bunlar parantez iine alp oka payla mda bulunup yan yana durabilmi ler, birbirlerine kar lkl sevgiyi ya atm lardr. D grn nn ardndaki i ileti imi kavrayp birbirlerine ya amlarndaki yolculuklar esnasnda e lik etmi lerdir. ocuk karakter, okuldan renemediklerini, hayatn gereklerini Kodinden renmi , Kodin ise, annesinin ve okulun Adriene rettiklerini kendisine aktarmasn istemi tir. Bylece zihinlerindeki ve ya amlarndaki o u bo lu u dostluk ba yla doldurmu , hatalarn ve sularn zerinden geerek ilerindeki gerek benliklerinin ortaya kmas abasna girmi lerdir. Ancak bu noktada evre faktr devreye girerek bu dostluk ba nn zlmesine, ili kide daha egemen olmasna neden olmu tur. Yaplan incelemeler do rultusunda, ykde ya anan ba , ko ulsuz, hakiki, karszca ve erdemli bir dostluk anlay olarak nitelemek mmkndr. Gnmz dnyasna bakt mzda ideal, artszca ya anan dostluk duygusunun yerinde yeller esmesinden olsa gerek, dijital evren zerinden ba kurma edimi topyekn hayatn en nemli eylemi olarak grlmektedir.
KAYNAKA Alberoni, F. (2006) Dostluk (ev.: Meryem ilingiro lu). stanbul: Literatr Yaynlar. Akerson, F. (2005) Gstergebilime Giri . stanbul: Multilingual. Atabek, . ve G. Atabek (2007) Medya Metinlerini zmlemek (Derleme). Ankara: Siyasal Kitabevi. Fordham, F. (2001) Jung Psikolojisinin Ana Hatlar (ev.: Aslan Yalner). stanbul: Say Yaynlar. Fromm, E. (2004) Sevme Sanat. stanbul: Say Yaynlar. Gedik, Y. (2008) Dostlu un Kitab (Yay. Haz.: Y. Gedik). stanbul: YGS Yay. ,102. strati, P. (2001) Kodin (ev. Bertan Onaran). stanbul: Sosyal Yaynlar. Jung, C. G. (2003) nsan Ruhuna Yneli (ev. Engin Bykinal). stanbul: Say Yaynlar. Kran, A. (2002) Dilbilime Giri . Ankara: Sekin Yaynlar. Lynch, M. S. (1997) Dostluk zerine (ev.: F. Lekesizaln). stanbul: Ayrnt Yaynlar. ztokat,N. (2005) Yaznsal Metin zmlemesinde Kuramsal Yakla mlar. stanbul: Multilingual. Rfat, M. (2000) 20. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar. stanbul: Om Yaynlar. Tak , T. (2011) Psikanaliz Dersleri. Do u Bat Dergisi. 14, 56, 7-8.

481

MUSTAFA RUH

R N N

RLER NDE ANNE VE ANNE SEVG S

Ar . Gr. Yasin Mahmut YAKAR Erzincan niversitesi E itim Fakltesi

zet Mustafa Ruhi irin, a da Trk ocuk edebiyatnn en nemli isimlerinden biri kabul edilmektedir. irin, sadece ocuk edebiyat alanndaki kuramsal al malar ve edebi nitelikteki verimleri ile de il, ayn zamanda ocu u zne konumuna alarak bu zne etrafnda yapt al malarla da dikkat ekmektedir. Anne ve anne sevgisi edebiyatmzda en nemli izleklerden birisidir. Anne, ocuk zne asndan bakld nda efkati, s nmay, gveni ve iyili i temsil ederken, yeti kin bak asndan skntya d t her anda hibir kar lk beklemeden yardm alnabilecek hayattaki en nemli varlk olarak kar mza kmaktadr. Hayatmzda bu kadar nemli bir yer tutan anne ve anne sevgisinin edebiyata yansmamas d nlemez. Nitekim kk bir ara trma yapld nda bile edebiyatmzda anne ve anne sevgisi izlekli iirlerin nemli bir yekn tuttu u grlmektedir. ocuklar iin ve ocu a gre kaleme ald eserlerle tannan Mustafa Ruhi irin de iirlerinde anne ve anne sevgisine nemli bir yer ayrm tr. Bu, kimi zaman geceleri annesini uyutmayan bir bebe in annesine sesleni i olurken, kimi zaman da annenin ocu una iyilik ve esenlik dilekleri eklinde kar mza kmaktadr. Anahtar Szckler: Mustafa Ruhi R N, anne, anne sevgisi.

Abstract Mustafa Ruhi irin is regarded as one of the most important names in Turkish children literature. irin draws attention not only with methodological studies in children literature and his literary works, but also with the studies in which children are seen as a subject and the studies around this subject. Mother and love of mother are among the most important themes in our literature. In terms of children subjects perspective, mother represents compassion, sanctuary, safety and goodness and from an adults perspective she is seen as the most important presence that helps you without expecting something in return. Certainly, mother and love of mother which are in a very crucial point in our life, reflect to literature. Thus, when even a little research is done, it can be easily noted that there are many poems in our literature of which themes are mother and love of mother. Mustafa Ruhi irin known with his works written for and according to children, sets an important place to mother and love of mother in his poetry. We encounter these themes sometimes with the calling of an awake baby to his mother at nights and sometimes a mothers goodness and well-being wishes to her child Key Words: Mustafa Ruhi R N, mother, love of mother.

Giri ocuk ve ocuk Edebiyat ocuk, kaynaklarda kk ya taki o lan veya kz (TDK, 2005: 444), gere ince olgunla mam insan (Okay, 1998: 24), do um ve ergenlik a arasndaki dnemi ya ayan kk insan ( im ek, 2002: 13) olarak tanmlanrken, Trkiyenin de taraf oldu u BM ocuk Haklar Szle mesi ise ocu u on sekiz ya na kadar her insan eklinde tanmlamaktadr [http://www.unicef.org/turkey/crc/_cr23c.html (10.07.2011)]. ocuk, dinimizce de nemsenmekte, Allahn bir emaneti kabul edilmekte ve yeti tirilmesinden yeti kinler sorumlu tutulmaktadr. ocu a verilen nem gn getike artmakta; ocuk, dnyann ykselen biricik de eri kabul edilmektedir ( irin, 2006: 211). ocu a verilen nemin art yla beraber, ocu un gelece in teminat oldu u anlay artk benimsenmi durumdadr. Bu erevede, ocuklarn ihtiyalarnn yeti kinlerden farkl oldu u ve ocu un iinde bulundu u geli im evresine gre de erlendirilip, gereksinimlerinin buna gre belirlenmesi gerekti i anla lm tr. ocuk edebiyat, iki ya tan ba layarak ergenlik dnemine kadar geen srete ocuklarn hayat tecrbeleri, ilgi, ihtiya ve alglama dzeylerine uygun btn nitelikleri kapsar (Snar, 2006: 175). Geli me ve yeti me a ndaki ocuklarn dil dzeyine, duygu ve d nce dnyasna, anlama ve kavrama becerilerine seslenen edebiyattr ( im ek, 2002: 32). Bir ba ka ifadeyle ocuk edebiyat, 483

ocuklarn dil geli imine katkda bulunan, onlarn edebi ihtiyalarn kar layan, ocuklar iin, ocuklara gre yaratlm edebiyattr (Dursuno lu, 2007: 33). ocuk edebiyat, ocuklar iin yazlm eserler veya ocuka yazlm , ocuk ruhunu ta yan eserlerin olu turdu u edebiyattr (Bilkan, 2005: 7). Bir di er tanma gre ocuk edebiyat; erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr (Sever, 2008: 17) Bu al mada Mustafa Ruhi irinin iirlerinde anne ve anne sevgisi izle i tespit edilmeye al lacaktr. Bu erevede, irinin ocuk ve ocuk edebiyat merkezli kuramsal eserleri taranarak ocuk, ocuk edebiyat ve anne ile ilgili gr leri aktarlacaktr. Ardndan irinin ocu a ynelik eserleri taranarak anne ve anne sevgisi izlekli iirleri tespit edilecektir. Mustafa Ruhi irin ve ocuk Edebiyat Mustafa Ruhi irin, ocu u hayatnn en nemli amac olarak kabul etmektedir. Bu durumu ocuk, hayatmn en byk devidir. Benim en do al ya ama felsefemi ocuk devi olu turur. ( irin, 2006: 189) szleriyle ifade eden irin, her medeniyetin merkezinde ocu un bulundu unu belirtir. ocu un en iyi artlarda yeti tirilmesi gerekti ini vurgulayan irin, unlar aktarr: ocuk, hem bir ba langtr hem de hayatn biricik znesi. Dnyay, ocuklar merkeze alarak anlamaya al maksa insanl n en byk devi. ocuk, kendi kendine iyi bir ba lang yapamaz. Do an her ocuk yalnz korunmakla da byyemez. Ya amas iin hayatta kalmas yetmez; geli mesi, dnyadaki sorumlulu unu da fark etmesi gerekir. Bunun iin de en iyi eyleri ocuklara vermeye mecburuz ( irin, 2006: 238). Mustafa Ruhi irin, ocuk edebiyatn, temel kayna ocuk ve ocukluk olan; ocu un alg, ilgi, dikkat, duygu, d nce ve hayal dnyasna uygun; ocuk bak n ve ocuk gerekli ini yanstan; lde, dilde, d ncede ve tiplerde ocu a gre ieri i yaln biimde ve itenlikle gerekle tiren; ocu a okuma al kanl kazandrmas yannda edebiyat, sanat ve estetik ynden geli mesine katk sa layan, ocu u duyarl biimde yeti kinli e hazrlayan bir gei dnemi edebiyat olarak tanmlamaktadr ( irin, 2007: 16). irin, ocuk edebiyatnn e itim etkinlikleri iin malzeme sa layan bir alan olarak grlmesinden son derece rahatszdr. irine gre, ocuk edebiyat, e itimci yazarlarn anlad gibi, ocukluk a na seslenen, ya gruplarna gre ekillenen snrl bir edebiyat, kk bir edebiyat de ildir. ocuk edebiyat, btn bir edebiyatn iinde znesi ocuk olan ve nce ocuklar iin yazlm ancak her ya ta okurun okuyabilece i bir edebiyattr ( irin, 2009: 174). Mustafa Ruhi irine gre, ocuk edebiyatnn temel niteli i ocu a greliktir. Bu kavramn ocu un i ve d dnyasn anlamak iin anahtar kavram oldu unu belirten irin, ayn zamanda pedagojik ve psikolojik yntemleri, ara-gere ve ortamlar da bilmeyi gerektiren ocuk merkezli bir yakla m oldu unu vurgulamaktadr ( irin, 2006: 82). irinegre ocu a greli i ocuk bak ve ocuk dil dizgesi belirlemektedir ( irin, 2007: 44). Mustafa Ruhi irine grebir edebi eser ocuk bak n ba aryla yanstyorsa ocu a gredir. Ancak bu eser bykler tarafndan da okunabilir. Bu durum, yeti kinler edebiyatndaki kitaplar iin de geerlidir( irin, 2006: 118). Mustafa Ruhi irin 1990da kurdu u ocuk Vakf aracl ile ocuk merkezli al malarn srdrrken 1970li yllarda ba lad yazarlk al malaryla gerek kuramsal, gerekse edeb trdeki ederleriyle dikkat eker. irin; ocuk, ocuk algs, ocuklu un tarihi, ocuk sorunlar, ocuk e itimi vb. konularnda yazd ocuk Yzl Yazlar (deneme), ocuklu un Kozas (ara trma), Masal Atlas (ara trma), Televizyon ocuk ve Aile (ara trma), Gsteri a ocuklar (ara trma), Ku atlm ocuklu un yks (ara trma), ocu a Adanm Konu malar (konu ma), Hayat Gibi (gnlk), Dersimiz ocuk (d nce yazlar), ocuk Hep ocuk (ocuk zerine gr ler), ocuk Edebiyatna Ele tirel Bir Bak (ele tiri), ocuk Edebiyat Kltr (ara trma) isimli eserleriyle ocu un toplumsal konumuna ve nemine vurgu yapar. Ayrca irinin ocuk bak n merkeze alarak kaleme ald Yldz Sayan A a (toplu iirler), Masal Mektuplar (mektup), Kar Altnda Bir Kelebek (masal), Guguklu Saatin Kumrusu (masal), Her ocu un Bir Yldz Var (yk), Mavi Rylar Gren ocuk (masal), A k Olsun ocu um A k Olsun (deneme), Geceleri Mzka alan Kedi (yk), Dnyaya Glen Adam ( iirli Nasreddin Hoca Fkralar), Blbl ile Leylek (masal), Ku A ac (masal), Dnya Karde Sobe (deneme) gibi eserleriyle de ocuk edebiyatmza yeni bir soluk getirir. irinin baz eserleri e itli yabanc dillere de evrilir. irin, Masal Mektuplar adl eseriyle ald 1983 Trkiye Yazarlar Birli i Yln ocuk Kitab dl ba ta olmak zere ocuk ve ocuk edebiyat alannda birok dln de sahibidir.

484

Bu adan Mustafa Ruhi irinim ocuk ve ocuk edebiyatyla ilgili al malarn ana ba lk altnda de erlendirmek mmkndr. a. ocuk Vakf merkezli ocuk ve ocuk sorunlaryla ilgili al malar, bu erevede gerekle tirilen e itim etkinlikleri, projeler, yaymlanan kitaplar ve dzenlenen kurultay/sempozyumlar. b. ocuk ve ocuk sorunlar, ocuk edebiyatnn kuramsal boyutuyla ilgili yazd kitaplar. c. ocuklara ynelik yazd hemen her trdeki edeb nitelikteki kitaplar. Mustafa Ruhi irin, btn bu alardan bakld nda ocu u ve ocuklu u tamamen kapsayc al malaryla ve ocu u hayatn merkezine alan ve ocuklar iin, ocuk bak na uygun olarak yazd kitaplarla ne kar. Bu anlamda Mustafa Ruhi irini ocuk edebiyatmzn ya ayan nemli isimleri arasnda kabul etmek ve Trk ocuk edebiyatna yeni bir soluk getirdi ini tespit etmek gerekir. Edebiyatmzda ve Mustafa Ruhi irinin iirlerinde Anne ve Anne Sevgisi Anne gerek kltrmzde, gerekse dinimizde nem verilen bir varlk olarak kar mza kar. Ana gibi yar Ba dat gibi diyar olmaz., A larsa anam a lar ba kas yalan a lar. gibi ataszlerinde de grld gibi anneye toplumumuzda byk nem verilir. Cennet annelerin ayaklar altndadr. hadisi de bu erevede dinimizin anneye verdi i nemi gsterir. Anne ve anne sevgisi edebiyatmzda da nemli izleklerden birisidir. Birok edebiyat, eserlerinde anne izle ine yer verir. Bu edebiyatlarmz arasnda Ahmet Hamdi Tanpnar, Ahmet Kutsi Tecer, Arif Ay, Arif Nihat Asya, Cahit Stk Taranc, Faik Baysal, Necip Fazl Ksakrek, Orhan Veli Kank, Sezai Karako, mit Ya ar O uzcan gibi isimleri saymak mmkndr. Mustafa Ruhi irin, anneye zellikle ocuk yeti tirme penceresinden bakarak zel bir nem verir. Annenin, do um ncesinden yeti kinli e kadarki srete ocuk yeti tirmenin mimar oldu unu vurgulayan irin, bu anlamda annenin toplum hayatndaki yerine de dikkat eker ( irin, 2009: 167). Mustafa Ruhi irin, iirle ba lad yazarlk al malarnda iir kitab yaynlar. Bunlar, Gkyz iekleri, Bir emsiyem Olsa Ku lardan ve Rya Saati isimlerini ta r. irin, 2006 ylnda bu kitab Yldz Sayan A a isimli kitapta toplar. Bu iir kitaplarnda birok farkl temaya yer veren irin, anne ve anne sevgisine de zel bir nem verir. Ayrca irin, di er trdeki eserlerinde yer alan iirlerinde de anne ve anne sevgisine yer verir. Bu iirler, Geceleri Mzka alan Kedi, Dnya Karde Sobe, Masal Mektuplar ve A k Olsun ocu um A k Olsun isimli eserlerde yer alr. Mustafa Ruhi irin, uyumayp annesini uykusuz brakan bir bebe in a zndan anneye seslenir: Sen ninni syledike anne Yldzlar bile uyur gkte Ku ular ok arken sular Ryalara kar r uykular Bir ninni sylesem ben de Melekler uyur mu syle Bir ninni sylesem yine Alr m gzlerin anne? (Anneme Ninni, Yldz Sayan A a, s.22) Sen ninni syleyince Yaz-k iek mi ayor kiraz dallar? Sen ninni deyince Dnya nasl altn bir topa dn yor birden? Glerek de a layarak da uyansam, yine sen oluyorsun yanmda Uyuyamad n her gece iin

485

Hi solmayan Bin cennet ie i arma an edece im sana (Ku mu Balk m?, Dnya Karde Sobe, s.9,11) irin, sadece ocu un anneye olan sevgisine de il, annenin ocu una olan sevgisine de yer verir: Melek sesinle lk anne deyi ini, Duydu um anda Bir kanadn senin Bir kanadn benim, Elime verdi Tanrm Uan ku larn (Annemin Adn Yazmak, Yldz Sayan A a, s.23) Mustafa Ruhi irin, anneyi meleklere, annenin yann da cennete benzeterek, ocu un hayatnda annenin yerine dikkat eker. irine gre, anneler, ocuklar iin Tanrdan gelen birer cennet arma andr: Yine ku larn kanad ile Yazyorum adn gklere Beyaz adn melek adn Anne anne anne (Annemin Adn Yazmak, Yldz Sayan A a, s. 23) Kula mda ninni sesin En yakn cennet sen misin? Sen her zaman iimdesin Dahas var dahas var Sevgi iek iek sende Dnyadaki ahenk sende Anneli in bin renk sende Dahas var dahas var Her baheden bir iekle Gelece im beni bekle Buna dnyalar ekle Dahas var dahas var Tanrm ba lad bana Bir mele in kanadn Gklere yazdm adn Dahas var dahas var (Dahas Var...,Yldz Sayan A a, s.24) irin, anne ile ocuk arasnda sarslmaz bir ba oldu unu vurgulayarak, bir ocu u annesinden daha iyi kimsenin tanyamayaca n belirtir. irine gre anneler, ldkten sonra da ocuklarn yalnz brakmazlar: Annenin ezbere bildi i resimli alfabedir ocuk kendi kendine daima okudu u Anne lse de bu alfabeyi okur grnmez bir beyaz ku u (Annenin Ezbere Bildi i, Yldz Sayan A a, s.185) Anne ben, gnn her saatinde okuyasn diye Meleklerin yazd bir iirim Bu yzden mi 486

iimden geenleri Melekler ve sen bilebilirsin ancak (Anne ie i, A k Olsun ocu um A k Olsun, s.15) Senden ba ka Kim grebilir anne G e izdi im resimleri? ( lk Rya, Geceleri Mzka alan Kedi, s.59) Mustafa Ruhi irin, annenin ocuk iin nemine dikkat ekerek, annenin kaybnn ocukta yol aaca sarsntya vurgu yapar: Annemdir son rya Hep ryada ya amalym anne yoksa durur dnya (Hep Rya, Yldz Sayan A a, s.186) kar rken ayn suya ksz kzlarn bebe i dn r krk bir aynaya Sesinden ba ka ses duymayan ku sen de arkn ssz ovalara brak G ssleyen resimleri annelerden te kim izer (ngrak, Yldz Sayan A a, s.181,182) Mustafa Ruhi irin, annenin ocu un gznde tm hayat kapsayan bir varlk oldu unu vurgular. irine gre, anne ocuk iin ok nemli bir konumdadr: Ku kurba a, Balk tav an olmaz Fakat ku olabilir her ey iek a a zrafa ve insan Deniz olmaz gkyz Fakat her ey olabilir At fil ve anne (Ku ve Gkyz, Yldz Sayan A a, s.87) Byynce, ben de melekler gibi dua edece im Ve her duamda sen olacaksn anne (Ku mu Balk m?, Dnya Karde Sobe, s.11) Henz konu maya ba lamad m gnlerde bile Anne sendin resim resim okudu um ilk kitap Kck bir ocuktum Henz bilmeden dinlemenin anlamn Anlatt n ksack masallar Upuzun yollar aard nmde (Kk Prensin Sesi, Dnya Karde Sobe, s.61) Kalbindeki sevgi kitabn okuduka dnyann en mutlu ocu u oluyorum Okumay yazmay bilmedi im zamanlarda bile Okudu um en gzel kitap 487

sendin anne Bana senin kadar yakn olmayan hibir kitab gzel yazlm kabul etmeyece im (Sevgi Kitab, Masal Mektuplar, s.45) O kadar byksn ki anne Dnyada senden ba ka hi bir ey gremiyorum Yine de anlayamad m bir ey var: Nasl s yorsun iime? (Anne ie i, A k Olsun ocu um A k Olsun, s.13) irin, annenin ocuk iin hem gerek hayatta hem de hayal leminde nemine vurgu yapar. irine gre anne, ocuk iin bir zgven kayna dr: Ku larn gzya lar Senin ya larna benziyor anne A ladka diyor ki kalbim Byme, sakn byme Alnma de en damla Ya mur de ilse, ne Tut uurtmamn ipinden Karabilirim anne Minik ku um, diyorsun bana En solgun gnlerinde Kanatlarm sana Aabilirim anne arklar sylyor gne Gk mavi alabildi ine Brakma ellerimi Uabilirim anne (Seni Uurabilirim Anne, Yldz Sayan A a, s.133) Yalnz annelerin grd mavi kla izdim anne ie ini Melekler bahvan olacak ve hi solmayacak Bu gn yznc gnm Kk mele im szck fsldyor kula ma St, uyku, anne Bebeklik balm, st Uyku, hep ry hep ry Sen ise byk mele imsin anne (Anne ie i, A k Olsun ocu um A k Olsun, s.12) Mustafa Ruhi irin, ocu un gznde annenin bir efkat sembol oldu unu belirtir: Uarm ku larn yerine efkatli bahelere ben olurum ku lara anne (Ku lar da Ackr, Yldz Sayan A a, s. 164) irin, ocu un hastal ya da lmnn nce anne tarafndan hissedilece ini vurgular: Anneler sezer nce bir ocu un lece ini (ember ve Ku , Yldz Sayan A a, s.165)

488

Mustafa Ruhi irine gre anne, ocuk iin ya am kayna ve sevincidir. Annemdir son ry Hep ryda ya amalym anne yoksa durur dnya (Hep Ry, Yldz Sayan A a, s.186) irin, annelerin her zaman saf, karsz bir sevgiyi temsil ettiklerini belirtir: Anneler arkya ba ladklar zaman dnya hatrlar birden ilk dn lerini rzgrna kavu unca da ba lar ocuklara o melek acs alnm gnlerini (Yeni ark Defteri, Yldz Sayan A a, s.197) Mustafa Ruhi irin, annesini kaybetmi ocuklarn melekler tarafndan korunaca na inanr: Biraz ninni biraz masal Ay uzar be ik olur Meleklerle merhamet yar nda Annesiz bebekleri pen ku lar (Ku leri, Yldz Sayan A a, s.88) irin, annesini kaybetmi ocuklarn aclarna vurgu yapar: Her an ykselen ve ieklenen kulemden na kar r ksz kzlarn bak lar yn pusulam olursan e er vgm geer meleklerin bile dnyaya katt nak lar -Yol da yolcu da sensin topla krlm harfleri sen istemezsen koyamaz kimse istedi in i areti kalbine sen dnyann btn annesi lm ocuklarna anne sen istemezsen koyamaz kimse istedi in i areti kalbine (ocuk Sesli s.206) Glerek okudu un mektubunda uydu hayalin: Annesiz her ocu a Her gn bir masal anlatacak sihirli bir iek (Hayal Mektup, A k Olsun ocu um A k Olsun, s.84)

aret, Yldz Sayan A a,

Sonu Mustafa Ruhi irin, ocuk ve ocuk edebiyatna ynelik al malaryla dikkat eken bir isimdir. irinin, edebiyatmzda birok farkl yazarn ele ald anne ve anne sevgisi merkezli iirleriyle ilgili u tespitleri yapmak mmkndr: a. Mustafa Ruhi irine gre anneler, ocuklarnn gznde melekler gibidir. b. irin, annelerin kuca nn, ocuklar iin cennetten farksz oldu unu belirtir. c. irine gre ocuklar en iyi anneleri anlar. d. Mustafa Ruhi irin, annenin kaybnn, ocuk iin byk bir ruhsal sarsnt sebebi oldu unu vurgular. irine gre, ksz ocuklara zellikle ruhsal adan destek verilmelidir. e. irin, anne sevgisinin, ocu un ve ileride ocuklarn olu turaca toplumun mutlulu u iin art oldu una inanr. f. irine gre anne, ocuk iin bir zgven kayna konumundadr. Annesinin deste ini alan ocuk hem sa lam karakterli, hem de ba arl olur.

489

g. irin, anne sevgisinin bir ba ka boyutuna da yer verir. Anne ocuk iin nasl nemliyse, ocuk da anne iin o kadar nemlidir. ocuk, anne iin byk bir mutluluk ve huzur kayna dr.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Bilkan, Ali Fuat (2005) ocuk Edebiyat, Kavram ve Mahiyet. Hece ocuk Edebiyat zel Says, 104-105, 7-17. BM ocuk Haklar Szle mesi [evrimii]: http://www.unicef.org/turkey/crc/_cr23c.html adresinden 10 Temmuz 2011 tarihinde indirilmi tir. Canm, Rdvan (2004) Anneme Mektuplar-Anne iirleri Antolojisi. stanbul: Yedi klim Yaynlar. Dursuno lu, Halit (2007) ocuk Edebiyat (Ed: mer Ylar, Lokman Turan). Ankara: Pegem A Yaynlar. Okay, Cneyd (1998) Osmanl ocuk Hayatnda Yenile meler. stanbul: Krkambar Yaynlar. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat, zmir: Tudem Yaynlar. Snar, Alev (2006) Trkiyeode ocuk Edebiyat al malar. Trkiye Ara trmalar Literatr Dergisi, 4(7), 175-225. im ek, Tacettin (2002) ocuk Edebiyat. Ankara: Rengrenk Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2008) A k Olsun ocu um A k Olsun. Ankara: Kk Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2007) ocuk Edebiyatna Ele tirel Bir Bak . Ankara: Kk Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi, (2007) ocuk Edebiyat Kltr. Ankara: Kk Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2009) ocuk Hep ocuk. stanbul: z Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2006). Dersimiz ocuk. stanbul: z Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2008). Dnya Karde Sobe. Ankara: Kk Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2008) Geceleri Mzka alan Kedi. Ankara: Kk Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2006) Ku atlm ocuklu un yks. stanbul: z Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2006) Masal Mektuplar. Ankara: Kk Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2009) Televizyon, ocuk ve Aile. stanbul: z Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2006) Yldz Sayan A a. stanbul: z Yaynlar. Trke Szlk (2005) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

490

TRK OCUK YAZININDA ANA KARAKTER KONUMUNDAK OCUKLARIN D L KULLANIMLARI ZER NE KAR ILA TIRMALI B R NCELEME
Prof. Dr. Engin YILMAZ Sakarya niversitesi E itim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat E itimi Anabilim Dal

zet Bu al mada; a da Trk ocuk yaznnda ana karakter ve anlatc konumundaki ocuklarn dil kullanmlarnn ocu a grelik ilkesi bakmndan kar la trmal olarak incelenmesi amalanm tr. Ara trma grubuna; nerin Glibik, Akn Babamn Gzleri Kedi Gzleri ve Cemalinin Ankaral adl yaptlar seilmi tir. Ana karakter olan ocuklarn kulland dil, kullanldklar ba lamlar dikkate alnarak incelenmi tir. al mann sonucunda, ana karakter konumundaki ocuklarn ya adklar evre ve yeti me tarzlaryla, dil kullanmlar arasnda ko utluk oldu u belirlenmi tir. Anahtar Szckler: Dil ve anlatm, ocu a grelik, ana karakter.

Abstract The proposed study has as purpose the in contemporary turksh children's literature, as a main character and narrator chldrens language usage bilaterally investigating. For he purpose of the research the following texts were selected: ners Glibik, Aks Babamn Gzleri Kedi Gzleri and Cemalis Ankaral. In respect of the main character in each case the language of the children was examined carefully with regard to context in wich they used it. At the end of this study the relationship between the children as main characters and their environment with their growing up and their usage of langugae was analayzed. Key Words: Language and expression, in respect to child principle, main character.

GR ocuk yazn; seslendi i hedef kitlenin zelliklerini, yeti kinlere ynelik olan yaznsal yaptlara gre daha fazla gz nnde bulunduran bir alandr. Bu yaznsal alann hedef kitlesi konumundaki ocuk da dilsel, bili sel, toplumsal ve ki ilik geli imi bakmndan yeti kin dnyasndan ayrlmaktadr. ocuklar, sanat bak yla yo rulmu karakterler yoluyla, gerek ya amlarnda ve d sel dnyalarnda kurduklar etkile imlerle kendilerine ait olan evrenlerinde ya am ke fe karlar. Kahramanlarn de i ik durumlar kar sndaki duru lar, eylemleri, d nceleri, szleri, ocuk okurlar iin kendilerini ve d dnyay tanmalarna ynelik ipular sunar. D dnyaya kar alglar ak, renmeye istekli, soru soran, d nen ocuk, yaptlardaki karakterler yoluyla ya am tanmaya al r. ocuklarn yknebilecekleri karakterlerin kullandklar dil; anlat iinde e itli durumlarda, e itli ki ilerle kurulan ileti imde de i iklikler gsterebilir. ocuklar iin olu turulan yaznsal nitelikli yaptlarn en nemli de i keni olarak ocu a grelik ele alnabilir. yle ki, bir metin ne kadar yaznsal nitelik ta yor olsa da ocu a grelik ilkesi do rultusunda yazlmam sa, o metni ocuk yazn rnleri ierisinde de erlendirmek zordur. Yaptlardaki dil kullanmlarnn; hem hedef kitle konumundaki ocuklar hem de kurmaca nitelik ta yan ocuklar iin ilgili ya dzeyinin gerektirdi i dilsel, bili sel, toplumsal ve ki ilik geli imine uygun olmas gerekir. Ara trmann Amac ve nemi Bu al mann amac; a da Trk ocuk yaznnda ana karakter konumundaki ocuklarn dil kullanmlarn ocu a grelik ilkesi, diyalog ve monolog kesitlerinde ya dzeyine uygunluk, szck seimi vb. bakmlardan incelemektir. Ara trma, hedef kitle ve kurmaca ana karakter zerinden yaplm tr. Ara trmann, ocu un toplumsalla ma srecinde nemli bir i lev stlenen ocuk kitaplarnn; gnlk ileti im diline ynelik dil kullanmlarn yanstmas asndan nem ta d d nlmektedir.

491

Snrllklar Ara trma, nerin Glibik, Akn Babamn Gzleri Kedi Gzleri ve Cemalinin Ankaral adl yaptlaryla ve bu yaptlarda gerek anlatc olarak gerekse ana karakter konumunda olan ocuklarn dil kullanmlaryla snrldr. KURAMSAL EREVE ocuklarda dil geli imini etkileyen birok etken vardr. ocuk kitaplar, ocu u bireysel olarak seimler yapmaya ynelten uyaranlarn ba nda gelir. Okur konumunda olan ocuklar, zellikle ana karakter konumundaki ocuklarla kurduklar zde im yoluyla, onlarn dil kullanmlarndan da etkilenebilir. ocuk kitaplarnn okulncesi dnemden ba layarak ocu un dil geli imine, zellikle de dinleme ve konu ma becerilerinin geli mesine katk sa lad , yaplan al malarla ortaya konmu tur (Sever, 2008; O uzkan, 2000). Bu ba lamda, gerek ailenin gerekse retmenlerin dil renimi srecinde yararlanacaklar en nemli aracn ocu a gre hazrlanm ocuk kitaplar olmas gerekti i sylenebilir. ocu a gre hazrlanm , nitelikli ocuk kitaplar, ocu un yalnzca dil geli imini de il, btn geli im alanlarn btnleyici olarak desteklemeyi ncelemektedir. ocuk yaptlarnn; ocuklarn dili kullanmsal i levleriyle renmesinde, bili sel ve alglama gcnn artmasnda, dinleme ve okuma becerisinin geli mesinde, okuma kltr ve al kanl kazanmasnda ve aile ii ileti imin glenmesinde etkili oldu u sylenebilir. Toplumsalla mann en nemli gstergelerinden biri de o topluma zg, o toplum tarafndan benimsenmi olan gnlk konu malarn ocuk tarafndan renilmesi ve kullanlmaya ba lanmasdr. Bu ba lamda ocu a gre hazrlanm olan ocuk kitaplar, ailesi ve yakn evresinin d nda da ocuklara yknebilecekleri modeller yaratrken ayn zamanda ocuklara zenginle tirilmi bir dil evresi de yaratr. Kitaplar aracl yla evreden edinilen konu ma becerisinin lnle mesi, yerle mesi ve benimsenmesi kolayla r. ocu un bir yapttan zihinsel, duygusal ve ruhsal ynden yararlanabilmesi; daha sonraki ya amnda da yaznsal yaptlar zevkle okuyabilmesi iin ocu un kar la t yaptlarn, onun ilgi ve gereksinmelerine, geli im psikolojisine ve dilsel yeterliliklerine uygun olmas nemlidir. Dil ve biem, bir yaptn ocu a gre olup olmad n belirleyen en nemli iki lttr. Biemle dil i ie girmi iki kavram olduklarndan dolay bir arada de erlendirilmesi uygundur. Bir bireyin, dilsel gere ve olanaklar, kendine zg ltlerle seip kullanmas sonucu syleme katt ki isel nitelikli zelliklerin tmne slup denir (Vardar, 2002: 40). Yaznsal nitelikli bir ocuk kitab, her eyden nce ocu a duyarlk kazandran, dilin szvarl n tantan bir aratr. Dilin szvarl nn ve anlatm gcnn, ocuk edebiyatnn dilinde de ya am bulmasnda temel sorumluluk, ncelikle ocuk adna yaratma yazma duyarl ta yan sanatlara d mektedir (Sever, 2010). Bireyin (ocu un) dil kullanmn etkileyen ba lca eler unlardr: lgi, Gereksinim, Sosyal evre, Ya , E itim/kltr dzeyi, Sosyal konum, Sosyal yaknlk, Sosyo-kltrel ko ullar, Beklenti, Bilme drts.

YNTEM al ma, betimsel modele gre yrtlm tr. de i ik yazara ait olan, romandaki ana karakter konumundaki ocuklarn dil kullanmlar -ileti im ortam olarak diyalog ve monolog snrll nda saptanm , ba lam iindeki ko ullar da gz nnde bulundurularak kar la trmal bir inceleme yaplm tr. lgili kullanmlar, ocuk yaznnn temel de i kenlerinden dil ve anlatm, ocu a

492

grelik (hedef kitleyi temsil etti i varsaylan ocuk ve ana karakter konumundaki ocuk), dzeye uygunluk, szck seimi vb. bakmlardan kar la trmal olarak incelenmi tir. Ana karakter konumundaki ocu un iinde bulundu u durum de i tike, dil kullanmlarnda ne tr de i iklikler oldu u, ocuklara bu yolla sezdirilmek istenen iletilerin olup olmad gibi konular tart lm tr. Ara trma grubu kapsamnda incelenen yaptlar, gerek anlatc gerek ana karakter gerekse hedef kitle konumunda ocuklarn olmas dolaysyla seilmi tir: etin ner, Glibik (2005) Sevim Ak, Babamn Gzleri Kedi Gzleri (2002) Zeynep Cemali, Ankaral (2010) BULGULAR VE YORUMLAR Ana Karakter ve Anlatc Olarak ocuk Glibik: Yoksul ocuk:Biz son snflar heyecan iindeydik. Artk okulumuzdan retmenimizden de belki kymzden de ayrlacak, kasaba okuluna gidecektik.(G, 62) da

Babamn Gzleri Kedi Gzleri: Kk Kz ocu u: lkokula giden kk bir kz ocu u: Haftaya okullar alacak Okul alaca iin seviniyorum. (BGKG, 12) Ankaral: Do a: Adm Do a. Do a Pehlivano luBugn on be ya ndaym. (A, 8) ocu un Bulundu u leti im Ortamlarndaki Saysal De erler 4.2.1. Diyalog Ortamnda leti im (1508 szck/szck be i): % 94 Aile ii ileti im (824 szck/szck be i): % 58 Ya tlar aras ileti im (249 szck/szck be i): % 18 Ya tlar st ileti im (130 szck/szck be i): % 10 Yabanc ki ilerle ileti im (109 szck/szck be i): % 8 D sel elerle ileti im (96 szck/szck be i: % 6 4.2.2. Monolog Ortamnda leti im (96 szck/szck be i): % 6 ocu un Bulundu u leti im Ortamlarndaki Dil Kullanmlar Glibikteki yoksul ocuk, ak bir karakter olmas dolaysyla, ncllerden yararlanarak karm yapabilme yetisine sahiptir: D man ne demek? D man, tembel ama obur bir hayvandr. Kendi kar iin hi gere i yokken teki canllara zarar verir. Tembeldir ama sofradan en byk pay da o alr. (G, 31) yleyse, filler bizim d manmzdr. nk onlar hem tembel hem de oburdurlar. (G, 31-32) Glibikte yinelemeler ile szdizimsel vurgulama yaplm tr. ocuk dnyasndan baklarak, beklentilerin, ilgilerin, d ncelerin, amalarn rt memesinden kaynaklanan d krkl , ocukyeti kin at mas ba aryla yanstlm tr: Glibik tt Baba, Glibik tt! (G, 36) Gevezeli i brak da, apkam getir ieriden. (G, 36) Anne, Glibik tt. Btn horozlar ter. Ama, bu ilk kez tyor anne, anlamyor musun? (G, 35-36) Glibikte istek stratejisi, kimi zaman yalvarma boyutunda grlmektedir: Baba, ne olur satma Glibiki. Satacak ba kaca bir eyimiz kald m ki o lum? Baba, ne olur satma onu. 493

Ne olur Baba, ne olur dv trme onu! (G, 75-76) Glibikteki yoksul ocuk; bilgiye ya ad evrenin ko ullar do rultusunda gzlem yoluyla ula makta ve bunu biricik arkada Ali ir ile payla maktadr: Civciv yumurtadan kar. Civciv yumurtadan kar dedim sana! Anladk be! Kav, kav, kavla! Bir civcivin do u unu izledim. (G, 18) Glibikte yoksul ocuk; modelleme yoluyla, eksiklik olarak duyumsad abisinin olmamasn yaln ve iten bir biimde dile getirmektedir. Ancak arka planda, ak bir karakter olan yoksul ocu un bilgiye ula mak iin arkada Ali irinki gibi bir abiye (ve onun sahip oldu u kitaplara) sahip olmak iste i sezilmektedir: nanmazsan abime sor. O her eyi bilir. nk ok kitab var; durmadan okur. rendiklerini bana da anlatr. Btn bunlar da abim anlatt bana. Benim de bir abim olsun isterdim. Bilemedi im her eyi sorar renirdim ondan. (G, 20-21) Glibikte yoksul ocuk; edindi i ncl bilgilerle neden-sonu ili kisi kurmakta, karm yapabilmektedir: ok gzel tyorsun Glibikci im, ama ne olur yersiz tme! Geen gn babam Zamansz ten horozlar keserler diyordu. Senin kesilmene dayanamam. Olur mu? (G, 37) Babamn Gzleri Kedi Gzlerinde kk kz; babasndan istekte bulunurken onaylama stratejisinden yararlanmaktadr: Bir daha gitmeyeceksin de il mi? (BGKD, 77) Babamn Gzleri Kedi Gzlerinde kk kz; evde besledi i balkla arasnda duygusal ba kurarak, ona zel ad vermekte, babasnn ayrlmas ile ya amnda olu an bo luk duygusunu gidermeye al maktadr: Balk ne yapyor? Balk deme ona. Ad iribom. Gel, gstereyim. (BGKD, 63) Bir para daha at. Sonra yer. (BGKD, 64) Babamn Gzleri Kedi Gzlerinde kk kz; gelecek zaman kipi kullanarak modelleme yoluyla d kurar, gelece i tasarlar. Bu dilsel kullanmlar, okur ocu un yaratcl n geli tirmesi asndan olumludur: Biliyor musun, byynce camdan yaplm bir evde oturaca m. Ben de. dedi. Duvarlar akvaryumdan olacak. Byynce hep retmeninki gibi iekli elbiseler giyece im. Ben de. (BGKD, 69) Babamn Gzleri Kedi Gzlerinde kk kz; gelecek zaman kipini arkada na gven verme ve onu avutma i levi ile de kullanr: Nasl a lamam? Kedim Mrnav kaybettim bugn. zlme. Mrnav dnecek yaknda! (BGKG, 43) Ankaralda on be (15) ya ndaki Do a; ironik bir dil kullanm ile konu turulmaktadr: Grdn m, bak! te aile budur. Hzr gibi yeti tiler.

Ya, abileri tm trafik kurallarn unutmu anla lan. Sahi o nerede?(A, 16) Ankaraldaki Do a; sklkla soruya ba vurmaktadr. Do a, soru tmcelerini incelenen di er ocuk karakterlere gre daha ok kullanmaktadr: Sizinle oynamaz myd? Asla! Annem oynard. Ha, bir de bykbabam oynard. 494

Babaannem kzmaz myd? Annem o zaman yoktu. Neredeydi? (A, 79) Sizin isminiz ne? Fatma. Fato da diyebilirsin, Ankaral da. Ankaradan bu sabah geldim. Ak ama dnyorum. (A, 24) Babaannemi nereden tanyorsunuz? (A, 24) Aannen, onun ne kadar becerikli oldu unu anlatm t. Ne zaman?... Nerede? Nasl? (A, 133) Ankaraldaki Do ann hrn, kavgac, at mac bir yaps vardr. Yaptta, Do ann bu karakter yaps, sadece aile bykleriyle olan konu malarnda ve onlara seslenmelerinde de il, yabanc ki ilerle olan ileti im ortamlarnda da kendini sert dil kullanmlar ile yanstmaktadr: Keserse kessin! diye ba rdm. Ne o, ne yengem, ne de ocuklar umurumda! Hatta bykbabam da umurumda de il. Ben yalnzcayalnzca babaannem iin susaca m. (A, 169) Gen bir iftin balklara simit paralar att n grdm: Heyyy! Siz ne yapyorsunuz?! Ltfen balklara simit atmayn! Kz kzard, delikanl diklendi: Her yerde balklara simit atlr! Ellerim belime gitti: Balklara de il, martlara simit atlr. Hem buras her yer de il. Ayrca nnze bakarsanz, uyar yazlarn grrsnz. Ltfen havuza yiyecek atmayn! Bana bak okbilmi (A, 19) Ankaralda, sert dil kullanmn yanstan fke duygusu verilirken noktalama imlerinden de yararlanlm tr: Bademim! Sesimi hi alaltmadan, Ne var?! diye grledim. Amcana da hak ver. Bunlar konu mu tuk. (A, 169) Ankaraldaki Do a; yaznsal bir dil kullanmaya da zen gsterir: Tamam. Bundan byle dudaklarm mhrl. (A, 169) Ankaralda, on be (15) ya nda olmasna kar n henz zgrle tirilemeyen, zne klnamayan ocuk karakter Do aya zellikle annesi baskc, kstlayc bir biimde davranr. Bu durum, sosyal, kltrel ve ekonomik adan standartlarn stnde saylan Pehlivano lu ailesinde ileti imsel ba lamda demokrasi kltrnn henz yerle memesi asndan dikkat ekicidir: Tam elli iki dakika oldu. Bir saattir nerdesin sen?! Tunann m yanndasn? (A, 26) Do a! Salarn!.. Kurulamadn m? Gerek yok. Hava ok scak. Gel yanma. Kurutmana yok, kurulamana gerek var. Bak, terliklerin de aya nda de il.(A, 77) Ankaraldaki Do ann ekonomik ve kltrel adan durumu di er ocuk karakterlere gre daha iyi olmasna kar n, ya dzeyine ve iinde bulundu u ko ullarla (O ziraati. Geen sene profesr oldu. Annem evre mhendisi, A, 21) eli ecek dzeyde lnl dilin d na ta an konu malara ba vurdu u grlmektedir. Bu durumun, ana karakter konumundaki ocuk karaktere yknecek okur ocuklar iin olumlu rnek oldu u sylenemez: Bunlar kaba insanlar. Seni havuza itebilir, cann actabilirler. Bence bu durumlarda grevlilerden yardm istemen- 495

Hi de de il! Buras benim! Onun kabal da, magandal da bana skmez. Ben yalnzca uyarm tm. Kzma, bademim. (A, 19) Boynumdaki takozun crlamasyla elim g sme gitti. A abeyim arkamdan, Kz zilli diye yrtnrken sola ark etmi tim bile. (A, 69) Babam kafay krd! (A, 92) SONU ocuk yaptlarnda; hem anlatcnn hem ana karakterin hem de hedef kitlenin ocuk olmas, yazarlarn sorumlulu unu daha da artrmaktadr. ocuklar tarafndan ku atlan bu evrenin dile do ru bir biimde yanstlmas i levinin, ocuk yazn alannda yaptlar ortaya koyan sanatlara daha zenli olma sorumlulu u ykledi i bir gerektir. Ankaraldaki Do a karakteri at mac bir kimli e sahiptir. Do ann ya ad at malarn sonucunda, yer yer lnl dil dzeyinin altnda konu mas gereki olmakla birlikte, bu durum okur ocuklarn, kendisiyle zde im kurmas ba lamnda, dikkatli olunmas gereken bir nokta olarak de erlendirilebilir. Glibikteki yoksul erkek ocuk karakteri ve Babamn Gzleri Kedi Gzlerindeki kz ocuk karakteri ak karakterlerdir. Bu karakterlerin gerek kendilerindeki bilme drtsyle gerekse evresindeki ki ilerin etkisiyle anlat boyunca, evre ve ya dzeylerine uygun dil kullanmlar sergiledikleri sylenebilir. al ma kapsamnda incelenen Ankaral, Glibik ve Babamn Gzleri Kedi Gzleri adl yaptlarda, anlat boyunca olu an de i ik ko ullarn ana karakter zerindeki etkileri dilsel adan ba aryla yanstlm tr. ncelenen her yaptta da bireyin, ocu un dil kullanmn etkileyen ilgi, gereksinim, sosyal evre, ya , e itim/kltr dzeyi, sosyal konum, sosyal yaknlk, sosyo-kltrel ko ullar, beklenti ve bilme drts gibi de i kenlerden gereki ve ocu a grelik ilkesi ba lamnda uygun bir biimde yararlanlm tr.

KAYNAKA Ak, Sevim (2002) Babamn Gzleri Kedi Gzleri. (18. Basm). stanbul: Can Sanat Yaynlar. Cemali, Zeynep (2010) Ankaral. stanbul: Gn Kitapl . Gnay, Do an (2004) Dil ve leti im. stanbul: Multilingual Yaynlar. Kl, Veysel (2002) Dilin levleri ve leti im. stanbul: Papatya Yaynlar.

O uzkan, Ferhan (2000) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. ner, etin (2005) Glibik. (13. Basm) . stanbul: Can Sanat Yaynlar. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. (4.Basm). zmir: TudemYaynclk. Vardar, Berke (2002) Aklamal Dilbilim Terimleri Szl . stanbul: Multilingual Yaynlar. Ylmaz, Engin (2010) Trkiye Trkesi zerine Ara trmalar. ( 2. Basm). Ankara: Pegem Yaynlar.

496

ocuk Edebiyat ve Yaynclk

DLE

T M NDE OCUK DERG LER N N YER : ATASZLER VE DEY MLER

Seil AH N U ak niversitesi Yksek Lisans rencisi Merve BE TA U ak niversitesi Yksek Lisans rencisi

zet ocuk edebiyat birok yayn iinde barndrr. ocuklarn okuduklar ve koleksiyonunu yaptklar yaynlar arasnda ocuk dergilerinin nemli yeri vardr. ocuk dergilerinde yaymlanan trler incelendi inde ierisinde birok atasz ve deyimleri barndrd grlmektedir. Bu unsurlarn ocuklar tarafndan kullanlmas toplum iinde ileti im kurmasn kolayla trr. Bu al mann amac ocuk edebiyat kapsamna giren ocuk dergilerinin ( Bilim ocuk, Gonca, TRT ocuk, National Geographic Kids) atasz ve deyimler asndan zengin olup olmad n saptamaktr. al mada betimsel tarama yntemi kullanlacaktr. Bu drt derginin be ay boyunca kan saylarnda atasz ve deyimlerin kullanmlar bakmndan tespiti yaplacak ve bunlarn ocuklarn dil geli imine katks de erlendirilecektir. Anahtar Szckler: ocuk, ocuk dergisi, atasz, deyim.

Abstract Children literature harbours a lot of publications. Among the publications which children read and make collection, childrens magazines are have a big importance. When stories or articles which are published in childrens magazines are examined, it is seen that they involve lots of proverbs and idioms. Usage of these components by children makes communicating of children easier in community. Aim of this paper is to confirm that whether the childres magazines which fall within children literature (Bilim ocuk, Gonca, TRT ocuk, National Geographic Kids) are rich in terms of proverbs and idioms. Descriptive qualitative screening method will be used in the study. Usage of proverbs and idioms will be identified for these four childrens magazines editions which published along five months and contribution to childrens language development of them will be appreciated. Key Words: Child, childrens magazine, proverbs, idioms.

GR a) ocuk, Edebiyat ve ocuk Edebiyat ocuk Edebiyat kavramn tanmlayabilmek iin nce bu kavram olu turan szcklerden ocuk veedebiyat szckleri zerinde durmak gerekecektir. evremizdeki ocuklarn zelliklerinden yola karak ocuk kimdir sorusuna cevap bulmak mmkndr. ocuk genellikle olgunlu a eri memi kz ve o lan iin kullanlr (Zengin, 2009: 19). ocuk, olgunluktan nceki bir ya ta bulunan her kz ve erkektir (Temizyrek, 2007: 1). ocuk, iki ya ndan ergenlik a na kadar byme dnemi iinde bulunan insan yavrusu; henz ergenlik dnemine eri memi kz ve erkek olarak tanmlanmaktadr(Ayta ve Yaln, 2002: 8). Tanmlardan da anla laca zere do umdan ergenlik dnemine kadar geirilen geli im dneminde bulunan ki ilere ocuk denilmektedir. ocuk deyince dnya hayatnn ss, ziyneti ve bir de yeti kin insanda yeniden dirilisi mjdeleyen bir kk varlk, korunmas gereken byk bir dnya anla lmaldr ocuk yalnzca 0-13 veya 0-18 ya arasndaki kategoriden te bir anlam ta yor. ocukluk, yaratl la gelen sadelik, saflk, temizlik, arnma ve meleksi duygularn zetidir. ( irin, 1998: 29). ocukluk a , hayatn en nemli a dr. nk ocuklarn bu dnemde geirdi i fiziksel ve sosyal ya antlar onlarn kendisiyle, evresiyle bar k ve yaratc ki iler olarak yeti melerini sa lar.

499

ocuk Edebiyat kavramnn ikinci szc olan ve edep kknden gelen edebiyat kelimesi ise olay, d nce, duygu ve hayallerin dil aracl yla szl ya da yazl olarak biimlendirilmesi sanat, yazn olarak ifade edilmektedir (TDK, 2005: 600). Karata , edebiyat duygu, dnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde szle ifade edilmesi sanat olarak aklar (Karata , 2001: 120). Edebiyat ile ilgili yaplan tanmlar bir araya getirildi inde malzemesi dile dayanan, insanlarn duygu, d nce ve hayallerini dile getiren edebi ve estetik de eri olan szl ve yazl verimlerin tamamn edebiyat olarak ifade edebiliriz. ocuk ve edebiyat kavramlarnn birle mesinden do an ocuk edebiyat kavramnn nasl ortaya kt ve bu edebiyatn geli im seyri hakknda birbirinden farkl gr ler ileri srlmektedir. nceleri ocu a gre, ocuk iin, ocuk duyarll eklinde adlandrlan bu kavram daha sonra yeni anlamlar ve yeni adlarla anlmaya ba land. Kesin bir sonuca ba lanlamam olan bu terimle ilgili konunun uzmanlar e itli de erlendirmeler yapm lardr. ocuk edebiyat, ocuklarn byme ve geli melerine, hayal, duygu, d nce yeteneklerine, zevklerine hitap eden, e itirken e lenmelerine katkda bulunan szl ve yazl verimlerdir. (Yaln ve Ayta , 2002: 5). ocuk edebiyat (yazn), erken ocukluk dneminden ba layp, ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak, duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr. (Sever, 2003: 9). Henz yeti kin olmayan ve e itilmesi gereken, toplumumuzun en gen yelerinin d nce dnyasna seslenebilecek szl ve yazl rnlerin tmne ocuk edebiyat adn veriyoruz. (Ciravo lu, 1997: 11). Tanmlardan da anla laca zere ocuklarn byme ve geli melerine, hayallerine, duygularna, d ncelerine, yeteneklerine ve zevklerine hitap eden, onlar e itirken e lenmelerine katkda bulunan szl ve yazl verimlerin tamamna ocuk edebiyat denmi tir. b) Ana Hatlaryla Ba langcndan Bugne ocuk Dergileri ocu un ayr bir birey olarak tannmaya ve toplumda ocuk kimli inin de er kazanmaya ba lamasyla birlikte, ocu un ihtiyalar gndeme gelmi tir. Bu ihtiyalar da ocuklara hitap eden ocuk yaynlarnn hazrlanmasna ortam sa lam tr. ocuklarn okuduklar yaynlar arasnda ocuk dergilerinin nemli bir yeri vardr. Bu dergilerde yaymlanan retici ve e lendirici yazlar, masallar, hikye ve romanlar, fkralar, bilmeceler, resimler, foto raflar ve karikatrler ocuklarn bireysel ihtiya ve ilgilerini doyurucu biimde kar layabilir. Bu nedenledir ki hemen hemen btn lkelerde e itli ya kmelerindeki ocuklara seslenen dergiler hazrlanmaktadr (O uzkan,1987: 345). ocu un e itim ve retiminde ocuk yaynlar arasnda nemli yere sahip olan ve ocu a bir okuma materyali olarak sunulan ocuk dergilerinin tanm, ierikleriyle paraleldir. Bu do rultuda; ocuklarn e itim, bilim, bilgi ve grglerini, genel kltrlerini, toplumsal olarak meydana gelen kimi olaylar, evre sorunlarn ele alan, ocuklara bilin a layan sreli yaynlara ocuk Gazete ve Dergileri denir (Ciravo lu,1997: 183). ocuklar iin hazrlanan gazete ve dergiler her dnemde onlarn ilgisini ekmi tir. ocuklarn gnlk haber alma ve kalc bilgi edinmelerinde ocuk dergilerinin byk bir nemi vardr (Temizyrek, 2007: 249). ocuk dergicili i alanndaki ilk geli meler, ABD ve ngiltere de grlr. lk ocuk dergisi, 18. yy. sonlarnda ngiltere de yaynlanan Juvenile Magazine (1788)dir. 1799da The Childrens Magazine yaymlanr. Fakat her ikisi de uzun mrl olamam tr. 1824te kan The Childs Companion yayn hayatn 20. yy. a kadar srdrr (O uzkan,1987: 1416). Batl anlamda gazete ve dergilerle Tanzimat dnemi ile tan an Trk milleti, ilk ocuk dergilerini de yine bu dnemde tanr. lkemizde grlen bu ilk rneklerde, ocuk gazete ve dergilerinden zellikle ocuk e itimi ve yeti tirilmesinde faydal roller stlenmesi beklenmektedir. lk ocuk dergisi 15 Ekim 1869 tarihinde Mmeyyiz adyla yaymlanr. Dergi toplam 49 say yaynlanm tr ve Mmeyyiz gazetesinin ocuklar iin haftalk eki niteli indedir. Bu dergi yedinci sayda, mahalle mektebi rencilerinin daha rahat okuyabilmesi iin biri hurufat biri de ta basmas ve harekeli olarak iki ayr ekilde yaymlanm tr. Benzer ekilde Sadakat ve Tercman- Hakikat gibi 500

gazeteler de ocuklar iin ayn ismi ta yan ekler karm lardr (Temizyrek, 2007: 251). Eski harfli ocuk dergilerinde terbiye, ahlak ve e itim ana temalar olu turmaktadr. A rlkl olarak e itici bir zellik ta yan bu dergilerde e itici ve ahlaki yazlara, okullardan haberlere, okuyucu mektuplarna, bilmecelere, hikyelere, e ya ve hayvan tantmlarna yer verilmi tir (Temizyrek, 2007: 254). Gnmzdeki ocuk dergilerinde de e itici yazlara, okuyucu mektuplarna ve resimlerine, hikyelere, bilmecelere, e ya ve hayvan tantmlarna yer verilir. Ancak zerinde nemle durmamz gereken asl mesele; ocuklara hitap eden dergilerde gemi ten gnmze kadar getirdi imiz, milletimizin gelene ini, olaylar kar sndaki d ncelerini dile getirdi i ataszleri ve deyimlerin bu dergilerde kullanmlardr. Ara trmaya konu olan dergilere gemeden nce eski harfli ocuk dergilerinde ataszleri ve deyimlere verilen nemi ve ocuklara kavratl biimine de inmek gerekir. lk ocuk dergilerinden olan Sadakat (1875)te: Her lisanda oldu u gibi bizim Trke lisanmzda da sz arasnda senet gibi sylenir birtakm szler vardr ki onlara durub-i emsal ve yalnz bir tanesine darb- mesel denir. Srasn getirip de darb- mesel ile sz syleyen bazen pek makbul bulunur. paragraf ile ataszlerine verilen de er ortaya konulmu tur (Kr, 1991: 19). Bu dergide at bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at bulunmaz, at teper, katr teper; arada e ek lr, yalancnn evi yanm da kimse inanmam vb ataszleri kullanlp ocuklarn kavrayaca ekilde hikayele tirilerek onlarn ataszlerine kar ilgi duymas sa lanm tr. Gnmzde bankalarn, gazetelerin deste i ile yaynlarn srdren ocuk dergileri bulunmaktadr: Milliyet ocuk, Milliyet Karde , Trkiye ocuk, Ba ak ocuk, Diyanet ocuk, eker ocuk, Can Karde vb. Ayrca sadece ocuklar iin hazrlanan ocuk dergileri de vardr: Bilim ocuk, Gonca, National Geographic Kids, Donald Amca, TRT ocuk vb. c) Atasz ve Deyim Dilimizde ataszleri ve deyimlerin nemli bir yeri vardr. Deyim ve ataszlerini yerli yerinde kullanmak, bir dili iyi konu up iyi yazabilmek iin arttr. inde ya ad toplumun kltrel de erlerini barndran metinlerin geli im a ndaki bireylere aktarlmasnda kelimeler, deyimler ve ataszleri ok nemli grevler stlenmektedir (Ba c, 2010: 92). Kendi ba larna bir edebi tr olmayan ataszleri ve deyimler, toplumun kltrnn nemli paralardr. Kltr unsurlarn gemi ten bugne ta mas bakmndan gen ku aklarn bu mirastan haberdar olmalar sa lanmaldr. Bu sebeple ocuklarn severek okudu u ocuk dergilerinde ataszleri ve deyimler, metinler aracl yla ocuklara kazandrlmaldr. Her ulusun kendi atalarnn d ncelerine, denemelerine, gelenek ve greneklerine dayanan ulusal ataszleri vardr ve bu e it ataszlerinden de o ulusun d nce, duygu yollar ve trleri az ok renilmi olur. Bununla birlikte her ulusta ataszlerine rastlanlmas, insanlarn daima gemi ku aklarn d nce ve deneyimlerinden yararlanmak istediklerini, ihtiya kar snda atalarnn akllarna, tlerine ba vurduklarn aka gstermektedir (Hatipo lu, 1972: 182). Ataszlerine anlamsal olarak bakt mzda grnen anlamnn yan sra, daha byk nem ta yan ikinci bir anlam kar mza kar. te atasznn ierdi i mesaj bu anlamda sakldr. Ataszlerini bir metin olarak kullanabilmek, Trk dilindeki yan anlam, mecaz anlam, soyut anlam ve a r mlar konusundaki becerileri geli tirir. Deyim ise (eski ad: Tabir), birden ok szc n, o u kez kendi anlamlarndan ayr bir anlam belirtmek zere bir araya gelip kalpla an biimidir (zdemir, 2000: 5). lkemizde, deyimlerimizin hikyeleri ile ilgili olarak yaplan al malarn nde gelenlerinden olan ki Dirhem Bir ekirdek isimli eserinde skender Pala deyimlerle ilgili u ifadeleri kullanm tr: Anlatm gzelle tirmek, savunulan bir fikir ve d nceyi daha etkili klmak zere her dilde kalpla m baz szler bulunur. Ataszleri, dua ve temenni cmlecikleri, svg ve ilenler, bilmeceler ve tekerlemeler, vb(Pala, 2007: ix). Bu tr kalpla m szler arasnda, deyimlerin dilin bnyesinde en sk rastlanan unsur oldu unu ifade eden Pala, deyim kavramn u ekilde tanmlamaktadr: ki ya da daha fazla kelimeden meydana gelen ve kelimelerin z anlamlar d nda bir anlam ifade eden sz gruplarna deyim denir (Pala, 2007: ix).

501

YNTEM Bu al mada betimsel tarama yntemi kullanlacaktr. al mada incelenecek olan Bilim ocuk, Gonca ve National Geographic Kids ve TRT ocuk dergileri ayda bir yaymlanan sreli yaynlardr. Bu yaynlarn seilmesinde lt olarak, dergilerin ayda bir ve dzenli ekilde kmalar dikkate alnm , bu lte uyan dergiler arasndan rastgele seim yaplm tr. nk di er sreli yaynlarda ula labilen tiraj de erlerine ocuk dergilerinde ula lamamaktadr. Bilim ocuk, Gonca ve National Geographic Kids ve TRT ocuk dergilerinin 5 ay boyunca kan saylarnda, atasz ve deyimlerin kullanm bakmndan tespiti yaplacaktr. EVREN VE RNEKLEM Gnmz ocuk yaynlarnda dzenli olarak birok ocuk dergisi karlmaktadr. Ara trmann evrenini Trkiyede yaymlanan ocuk dergileri olu turmaktadr. Bu ara trmada ayda bir ve dzenli ekilde karlan dergilerden rastgele seilmi aylk 4 ocuk dergisi rneklem alnm ve ara trma bunlarla snrlandrlm tr. rneklem alnan ocuk dergileri, alfabetik srayla unlardr: Bilim ocuk Gonca National Geographic Kids TRT ocuk Bu dergilerin, Ocak 2011-Mays 2011 tarihleri arasn kapsayan 5 aylk yaynlar taranm , ataszleri ve deyimlerin kullanmyla ilgili belirlemelerde bulunulmu tur. Bu belirlemeler do rultusunda, konuyla ilgili snflandrmalar ve bunlarn yorumlar yaplm tr. BULGULAR VE YORUMLAR

OCUK DERG LER NDE ATASZLER VE DEY MLER N KULLANIMI KULLANILDIKLARI YER AISINDAN Ataszleri ve deyimler, tarad mz ocuk dergilerinde kullanldklar yer asndan iki grupta de erlendirilebilirler: 1) BA LIK OLARAK KULLANIM ocuk dergilerinde yer alan ba lklarn metnin zetinin iermek, ksa ve anla lr olmak, ocu un dikkatini ekmek gibi birtakm zelliklerinin olmas gerekmektedir. Ksa, anla lr, dikkat ekici ve aklda kalc szler olan ataszleri ve deyimler tarama yaplan ocuk dergilerinde ba lk olarak hi kullanlmam tr. nk ocuk dergilerinde yer alan metinler genelde bilgi verici, aklayc ve tanmlayc anlatmla olu turulmu lardr. Bunun iin dergilerde bilgi verilen veya aklanan varl n isimleri ba lk olarak kullanlm tr. 2) METN N NDE KULLANIM Ataszleri ve deyimler, tarama yaplan ocuk dergilerindeki metinlerin iinde farkl yerlerde kullanlmaktadrlar. Bu durum yazarn slubuna ve konuya ba l olarak de i ebilmektedir. Ataszleri ve deyimlerin metin iinde kullanmlarna da birka rnek verebiliriz: Bu sebzeyi mercek altna almak pek de i tah ac olmayabilir (National Kids, Ocak 2011: 27). zlmeyi brak! At alan skdar geti. O adam atn sahibi idi (TRT ocuk, Mays 2011: 15). Leyle i havada grmek ya da dut yemi blbl gibi olmak deyimlerinin nereden geldi ini ve masallara konu olan yklerini merak ediyorsan bu kitap ilgini ekebilir (National Kids, Ocak 2011: 45). Toz ol demi tin yle de il mi? (Gonca, Mays 2011: 52). Tapma Bay blgesinin en hzl kaa listesinde bir rhesus maymunu ba ekiyor (National Kids, ubat 2011: 17). Ancak ke ifler tarihinde daha yalnzca bir arpa boyu yol alnr (Bilim ocuk, Mays 2011: 11). 502

Leoparlar fareleri grmezden gelir (National Kids, Ocak 2011: 14). Ayn zamanda Guinness Rekorlar Kitabna girmeye hak kazand (National Kids, Mays: 20). Ee ne demi ler? Koyunun bulunmad yerde keiye Abdurrahman elebi derler (Gonca, Nisan 2011:6). Bizimki byd, kozunu payla acak a a geldi (TRT ocuk, Mays 2011:14). Lafla peynir gemisi yrmeyecek (Gonca, Nisan 2011: 6). Ama nafile, vermeyince Mabud neylesin Mahmud ( Gonca, Mays 2011: 6). Kyda k ede hayvanlar ba ba a verip ballandra ballandra anlattka da n nimetlerini akaln a znn suyu akm (Gonca, Nisan 2011: 7). Akif, bu dnemde bilime byk merak sard (TRT ocuk, Mart 2011: 56). Tas tara toplam , tahtn varisi o luna teslim etmi (Gonca, Nisan 2011: 7). Ara trma kapsamnda 5 ay boyunca taranan 4 ocuk dergisinde atasz ve deyim kullanmyla ilgili toplam 275 tespitte bulunulmu tur. 5 ay boyunca taranan dergilerde 259 deyim, 16 atasz tespit edilmi tir. Bu tespitlerin dergilere gre da lm u ekildedir: Ocak- Mays 2011 Dergilerde Deyim Kullanm: Ocak- Mays 2011 Dergilerde Atasz Kullanm:
DERG LER Bilim ocuk Gonca National Kids TRT ocuk Ocak- Mays 2011 80 114 34 31 DERG LER Bilim ocuk Gonca National Kids TRT ocuk Ocak- Mays 2011 0 14 1 1

Yukardaki saylara bakld nda drt ocuk dergisinde de her ay farkl saylarda deyimlerin kullanld tespit edilmi tir. zellikle Gonca dergisi di er dergiye gre metinlerde daha fazla deyim kullanmna nem vermi tir. Nitekim 5 ay boyunca kullanlan toplam deyim saylar incelendi inde Gonca dergisi 114 deyim kullanm ile ilk sradadr. 4 ocuk dergisinde atasz kullanm asndan belirgin farkllklar grlmektedir. zellikle Bilim ocuk dergisinde 5 ay boyunca metinlerde atasz kullanmnn grlmemesi, National Kids ve TRT ocuk dergilerinde de 5 ay boyunca sadece 1 tane atasz kullanmnn tespit edilmesi bu dergilerin en nemli snrll dr. nk atasz atalarmzn bize brakt en nemli mirastr ve ocuklarn bu mirastan haberdar olmalar sa lanmaldr. Bu sebeple ocuklarn severek okudu u ocuk dergilerinde ataszleri ve deyimler, metinler aracl yla ocuklara kazandrlmaldr. Ylar, al masnda kendi deyim ve ataszlerini kullanamayan, tekerlemelerini bilmeyen ocuklarn formal e itim srecinde ba arl olamayacaklarn ifade etmektedir (Ylar, 2007: 33). Bu durum gz nne alnd nda zellikle Bilim ocuk, TRT ocuk ve National Kids dergisini okuyan ocuklarn ataszlerinden haberdar olmas mmkn de ildir. Gonca dergisinde di er dergilere gre daha fazla atasz kullanm tespit edilmi tir. Aslnda bu dergide de atasz kullanm yeterli sayda de ildir; ancak di er dergilere kyasla ocu un ataszn fark etmesi bakmndan bu say olumludur.

503

4 ocuk Dergisindeki Ataszlerinin Yzdelik Da lm

TRT ocuk Gonca 0% 6% 6% Bilim ocuk National Kids

88%

4 ocuk Dergisindeki Deyimlerin Yzdelik Da lmlar

TRT ocuk 12% National Kids 13%

Bilim ocuk 31%

Gonca 44%

504

Yukardaki grafikleri inceledi imizde mavi alanla gsterilmi olan Bilim ocuk dergisinde 5 aylk sre boyunca di er dergilere oranla %31 orannda deyim tespiti yaplm fakat 5 aylk srede ataszne hi rastlanlmam tr. Mor alanla ifade edilmi olan Trt ocuk dergisinde %12 orannda deyim kullanm tespit edilmi %6 orannda da atasz kullanm saptanm tr. Ye il alanla gsterilen National Kids dergisinde ise 5 aylk sre boyunca %13 orannda deyime ve % 6 orannda atasz kullanmna rastlanm tr. 5 aylk sre boyunca atasz ve deyim kullanm gzlemlenen ocuk dergileri arasnda bu unsurlara en ok yer veren dergi ise grafikten de anla laca gibi Gonca ocuk dergisidir. Bu dergide ataszleri ve deyimlere gerek metin iinde gerekse tanmlar halinde ska yer verilmi tir. Bu dergide grafikte de gzlemlendi i gibi di er dergilere oranla %44 orannda deyim, %88 orannda atasz kullanm saptanm tr. SONU Ocak- Mays 2011 aylar arasnda atasz ve deyim kullanm bakmndan taranm olan ocuk dergilerinde bu unsurlarn kullanm yetersiz ve dzensizdir. nk dergilerde kullanlan deyim ve atasz says bir ay artarken di er ay azalmakta hatta hi kullanlmad da grlmektedir. ocuklarmzn gemi i gnmze ta yan manevi de erlerimizi renmesi ve evre ile daha rahat ileti im sa layabilmesi asndan ocuk dergilerinde ataszleri ve deyimlerin kullanmna sklkla yer verilmelidir. zellikle ocuk edebiyatnn en nemli kollarndan biri olan ve ocuklarn severek okuduklar ocuk dergilerinin bu unsurlara dergilerinde yer vermeleri hassasiyetle zerinde durulmas gereken bir konudur.

EKLER: B L M OCUK OCAK- MAYIS 2011 e yaramak (D) Dikkat ekmek (D) Yol grnmek (D) Meyve vermek (D) Pe inde ko mak (D) Ele almak (D) Yer kaplamak (D) A a kmak (D) Yol amak (D) Tadn karmak (D) Rol oynamak (D) Yer almak (D) Ortaya koymak (D) Ortaya karmak (D) Zarar grmek (D) lgi ekmek (D) Akla yatmamak (D) Yolunu bulmak (D) Ortaya atmak (D) Dikkate almak (D) Ortaya karmak (D) Ortaya koymak (D) Gurur duymak (D) Kurtlarn dkmek (D) lgi duymak (D)

lgi ekmek (D) Pencere amak (D) a atlamak (D) Aklna gelmek (D) Denk gelmek (D) Ortadan kalkmak (D) Yol amak (D) Ortaya atmak (D) Gzlerine inanamamak (D) Gzden kaybolmak (D) Yol gstermek (D) Tad dama nda kalmak (D) Havalara umak (D) Katkda bulunmak (D) Ortaya koymak (D) Elde etmek (D) ini grmek (D) Yer almak (D) Drt gzle beklemek (D) Dikkat ekmek (D) Ortaya karmak (D) Dikkat ekmek (D) Ortaya koymak (D) Katkda bulunmak (D) Temel atmak (D) Ba etmek (D) Elde etmek (D) Yer vermek (D)

Rol oynamak (D) Yol amak (D) Yer almak (D) ple ekmek (D) Ho una gitmek (D) Tadn karmak (D) Hep bir A zdan (D) Yolunu tutmak (D) Gz srmak (D) Yol gstermek (D) Sz vermek (D) Bir arpa boyu yol almak (D) Gzn dikmek (D) Elde etmek (D) Neden olmak (D) Devreye girmek (D) Rol oynamak (D) Yok olmak (D) Ele almak (D) Yer vermek (D) Drt gzle beklemek (D) A a kmak (D) Yolunu bulmak (D) TRT OCUK

OCAK- MAYIS 2011 Karar vermek (D) Gz atmak (D) 505

zr dilemek (D) Gz atrmamak (D) Zarar grmek (D) Merak sarmak (D) Rapor vermek (D) Koz payla mak (D) Aba altndan gstermek (D) Sayg duymak (D) Lafn etmek (D) geirmek (D) Yol almak (D) Tadna doyum olmamak (D) Frtna gibi (D) Dile gelmek (D) Ziyaret etmek (D) ple ekmek (D) Kara kara d nmek (D) Alt etmek (D) Eline d mek (D) At alan skdar geti (A) i ten gemek (D) Katkda bulunmak (D) Aklndan kmak (D) Donup kalmak (D) Ba a kmak (D) Ho una gitmek (D) Hak kazanmak (D) Ortaya koymak (D) Doyum olmamak (D) GONCA OCAK- MAYIS 2011 Maruz kalmak (D) Kulaklarn dikmek (D) Tedbir alyor (D) Gzn korkutmak (D) Gzleri taklmak(D) Elde etmek(D) Bele atn ya na baklmaz. (A) A z ak kalmak(D) A zndan bal damlamak (D) Zarar vermek (D) Kalp (kalbini) krmak ( D) sopa

Mmkn olmak(D) Yola (yoluna) koyulmak(D) Yere y lmak(D) Muhafaza etmek( D) Akl ermek( D) Birlikten kuvvet do ar ( A) Yer de i tirmek(D) lp lp dirilmek (D) Aklna d mek (D) Yan gelip oturmak (yatmak) (D) Ho una gitmek ( D) Ayaklar yere de memek (D) Acsn karmak ( D) Yre ine su serpmek ( D) Yiyip bitirmek ( D) Sesi kesilmek( D) Bana benden her ne olursa, ba m rahat bulur dilim durursa.( D) Hesap etmek( D) Murada (muradna) ermek (D) Gnl vermek (D) Ba rna basmak (D) Derde (derdine) derman olmak (D) Elinden geleni yapmak( D) Yola kmak( D) Dnden hazr (raz) olmak (D) Yol gstermek ( D) Gurur duymak ( D) Pencere amak ( D) Havalara umak ( D) nne gemek ( D) Gnl raz olmamak ( D) Yz glmek ( D) Eline tutu turmak ( D) Buldumcuk olmak ( D) Ba ndan a a kaynar sular dklmek( D) Kara haber tez duyulur (A) Ayak basmak (D) Dile getirmek (D) Hasl olmak(D) ftira atmak (D) Temas etmek (D) Ortaya karmak (D)

Zarar dokunmak (D) Tuza a d mek (D) Vazife grmek (D) Pes etmek (D) i ezilmek (D) Dikkatini ekmek (D) Demir atmak (D) Altn stne getirmek (D) Drt gzle beklemek (D) Latife latif gerek (A) Ziyan etmek (D) Annesinin ak st gibi helal olsun (D) Nasibini almak(D) Postu sermek (D) Har vurup harman savurmak (D) Penesine d mek (D) Bin pi man olmak (D) Ders almak (D) Yerini tutmak (D) Kolaan etmek (D) Yol almak(D) Gzne arpmak (D) Koyunun bulunmad yerde keiye Abdurrahman elebi derler. (A) Canndan bezmek (D) Lafla peynir gemisi yrmez. (A) Kafa kafaya vermek (D) Yedi i nnde, yemedi i ardnda (D) Ba ba a vermek (D) A znn suyu akmak (D) Di inin kovu una yetmez (D) Can kaygsna d mek (D) Tas tara toplamak (D) Beti benzi atmak (D) Byk altndan glmek (D) Zulm ile abad olann sonu berbad olur (A) Burnu Kaf da nda gezmek (D) Attan inmi de e e e bile binememi (D)

506

Etme bulma dnyas (D) Keser dner sap dner, gn gelir hesap dner (A) Ne ekersen onu biersin (A) Rzgar eken frtna bier (A) Nesli tkenmek (D) Akl etmek (D) lgi ekmek (D) De er vermek (D) Dikkat ekmek (D) Yalanc kim? syleyen (A) Sz amak (D) Srtn dayamak (D) Gz kulak olmak (D) Can vermek (D) Vermeyince Mabud neylesin Mahmud (A) Kafa yormak (D) stne titremek (D) Kk grmek (D) Nasibini almak (D) Varsa hnerin var her yerde yerin (A) ine i lemek (D) Emek harcamak (D) Keyfini karmak (D) Dikkat kesilmek (D) Gme gitmek (D) itti ini

Kulak ard etmek (D) Revan olmak (D) Ba n ta tan ta a vurmak (D) i iini yemek (D) Son bulmak (D) Ho una gitmek (D) Hasret kalmak (D) Yolunu gzlemek (D) Yz glmek (D) Toz olmak (D) NATIONAL KIDS OCAK- MAYIS 2011 Dikkat ekmek (D) Yol amak(D) Hayretler iinde kalmak(D) Grmezden gelmek(D) kna olmak(D) dare etmek(D) Ortadan kaldrmak(D) Dert amak(D) Mercek altna almak (D) Dikkatin da lmak(D) Ho una gitmek(D) Leyle i havada grmek (D) Dut yemi blbl gibi olmak (D) Ba ekmek(D) Tadn karmak(D)

Yz vermemek(D) Dikkat ekmek(D) Tir tir titremek( D) Hayata gzlerini yummak( D) Yerle bir olmak(D) Sona ermek(D) Tarihe kar mak ( D) Aklndan karamamak (D) Pf noktas (D) Yola kmak (D) Dizinin dibinden ayrlmamak (D) lham almak (D) Yer almak (D) mza atmak (D) Ortaya kmak (D) Mesafe koymak (D) Tadna varmak (D) Bir srarsn ekirge, iki srarsn ekirge, ncsnde avucuma d ersin ekirge. (A) Srtst yatmak (D) Serbest brakmak (D) Hak kazanmak (D) Not etmek (D)

Gz tutmamak (D)

KAYNAKA Ayta , Gyasettin ve Alemdar Yaln (2002) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Ba c, Hasan (2010) lk retim 5. Snf rencilerinin Ataszleri ve Deyimleri Alglama Dzeyi. TBAR, XXVII, 91-110. Ciravo lu, ner (1997) ocuk Edebiyat. stanbul: Esin Yaynevi. Hatipo lu, Vecihe (1972) Trkenin Szdizimi. Ankara: Trk Dil Kurumu. Karata , Turan (2001) Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl . stanbul: Per embe Yaynlar. Kr, smet (1991) Trkiyede Sreli ocuk Yaynlar. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Say: 50. O uzkan, Ferhan (1987) ocuk Edebiyat Yll . stanbul: Gkyz Yaynlar. zdemir, Emin (2000) Aklamal-rnekli Deyimler Szl . Bilgi Yaynevi. Pala, skender (2007) ki Dirhem Bir ekirdek. (24. Basm). stanbul: Kap Yaynlar. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk irin, Mustafa Ruhi (1998) ocu a Adanm Konu malar. stanbul: z yaynlar. Trke Szlk (2005) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Temizyrek, Fahri; Grel, Zeki ve Namk Kemal ahbaz (2007) ocuk Edebiyat. Ankara: nc Basmevi. Ylar, mer (2007) Halk Bilimi ve E itim. Ankara: Pegem A Yaynclk. Zengin, Ahmet Ya ar ve Nesrin Zengin (2000) ocuk Edebiyat. stanbul: Ba er Ofset.

507

SREL YAYINLAR Bilim ocuk Dergisi, stanbul, Ocak, ubat, Mart, Nisan, Mays 2011 saylar. Gonca Dergisi, stanbul, Ocak, ubat, Mart, Nisan, Mays 2011 saylar. National Geographic Kids Dergisi, stanbul, Ocak, ubat, Mart, Nisan, Mays 2011 saylar. TRT ocuk Dergisi, stanbul, Ocak, ubat, Mart, Nisan, Mays 2011 saylar.

508

SANATI VE YAYINCI BAKI AISIYLA OCUK EDEB YATI

Samiye Z Can ocuk Yaynlar Genel Yayn Ynetmeni

zet Can ocuk Yaynlarnn kurulu u, amalar, Erdal zn bu srete ocuk edebiyatna etkisi ve anti-otoriter ocuk kahramanlarn ocuk geli imindeki yeri anlatlyor. Abstract This piece articulates the following: the foundation story and principles of Can Cocuk Publishin house, contributions of Erdal z (founder of Can Publishing Houses) to the development of an ideal childrens literature in Turkey, and the importance of anti-authoritarian characters for a childs intellectual development.

1. Blm - Kurulu Can ocuk Yaynlarnn tarihsel geli imi, 1975 ylnda Erdal zn Arkada Kitaplar dizisini yaynlamasyla ba lar. Bu ayn zamanda Can Yaynlarnn kurulu udur. Erdal z bu diziyi olu tururken sekide yer alacak kitaplarn yurtd ndaki anti-otoriter ocuk edebiyat rneklerinden olmasna zen gsterdi. Kitap kahramanlarnn Ptrck, Pippi gibi hem otoriteyi kabul etmeyen hem de muzip zellikler ta masna nem verdi. Bu, Erdal zn kendi ki ili inin, hayata bak nn da bir yansmasyd. evrilecek ocuk kitaplarn belirledikten sonra sra Trk yazarlara geldi. Trkiyede ocuk edebiyatnn yeterince ciddiye alnmad n, yazarlarn ocuk kitab yazmay ok kolay bulduklarn, zensizce alelacele hazrlanm birok kitabn ocuk kitaplarndan beklentiyi d rd ne inanyordu. Buna kar koymak iin kollar svad ve aralarnda Ya ar Kemal, Bekir Yldz, Erol Toy, Vasf ngren gibi isimlerin de oldu u Trkiyenin nemli yazarlarna ocuk kitaplar yazdrd. Bu yaptlarn hepsinin ocuk kitab olarak ne kadar ba arl olduklar tart lr elbette, bunu zaman gsterecek; ancak nemli olan bu kitaplarn yazlmas ve ocuk edebiyatnn bir ekilde de olsa ne kmasyd. 30 sene sonra bugn Can ocuk Yaynlarnda iyi bir i kard mz d nyorum ama bu iyi i i Erdal zn bahsetti imiz zarif in asnn zerinde yapyoruz. Bugn hl n plandaki birok yazar, zamannda Erdal zn yakalad , ke fetti i yazarlardr. Pippi Uzun orap, Pal Soka ocuklar, Kk Prens gibi dnya edebiyatnda nemli yeri olan bu gibi kitaplar Trkeye kazandrp tanttktan sonra haklarn kaybetmi olmamz da Erdal zn yrtt al mann etkisini gsteriyor; nk bugn Erdal zn yaynlad eserler artk Trkiyede klasikle mi lerdir ve Can ocuk Yaynlarndan ba msz olarak da Trkiye ocuk edebiyatnn belkemi ini olu turmaktadrlar. Erdal zn kitap seimindeki anti-otoriter kahramanlardan bahsetmi tik. Anti-otoriter kitaplar aslnda kural d olmay tlemez. Bu kitaplarda t yoktur. Pippi Uzun orap gibi, toplumda yaygn olan sahtekrlklar d a vuran, ahlaklk klfyla yaplan basky ele tiren ve toplumsal ahlak sorgulayan eserlerdir. Aslnda ahlakl n ahlakllk olmad n ortaya net bir biimde koyarlar. Roald Dahl, e itim sistemini, birok yaptnda zellikle de Matilda isimli eserinde yerden yere vurur. Bu yaptlara yzeysel bir bak att nzda anti-otoriter edebiyatn iindeki ocuklar sanki mark, sz dinlemeyen ocuklarm gibi alglanabilir. Oysaki bu eserlerde toplumun kendisini sorgulamas iin braklm ipular vardr. Sorgulama hakk da ocuklara teslim edilir. Biz e it, tart abilen, sorgulayabilen, hakkn koruyabilen bireyler yeti tirmek istiyor muyuz sorusunun yant olabilirler. te bu kitaplar edebiyat zevki a lamann d nda bunu da retirler. rne imizi biraz daha incelersek: Pippi Uzun orapta gmlek da tan bir kadn vardr. Gmlek isteyen ocuklara nce soru sorar ve ancak do ru yant verenlerin ihtiyacn kar lar. ocu un eve gtrmek iin yiyece e, giyece e ihtiyac ne kadar vardr, bunu nemsemeden sorguya eker. te bu otoriter bir tavrdr. ocu a, temel ihtiyacn elde etme derdi kar snda ya ba aramazsam korkusunu verir. Bugn niversite snav sisteminde benzer bir derdimiz yok mu? Bu korku kendi ba na 509

ba arnn nnde engeldir zaten. Ancak Pippi Uzunorap ne yapar? Etraftaki tm ocuklar a rp her birine kendi antasndan altn verir. Bu kt bir rnek de ildir, iyi bir rnektir. Ayn, ya l kadlarn dedikodularn yzlerine vurmas gibi, Pippi, anti-otoriter tavrlaryla bize anar iyi de il, hakkmz korumay retir. Biz yine de bu anti-otoriter yakla mn velileri rahatsz etmesinden ekiniyorduk. nk bu tr edebiyat Trkiyede daha ok yeniydi ve tart lmam t. Tepki ekece imizden nerdeyse emindik. Bekledi imiz tepki geldi, ancak hi beklemedi imiz bir yerden. Biz okurlardan ocuk geli imi temal endi elerle kar la may beklerken tepki siyasetten geldi. Erdal zn, solcu olarak tanmlanan politik gr nedeniyle, yaymlad kitaplar yasaklanmalyd. Birok kitabmz muzr kurulunca sakncal bulundu ve toplatld. Can ocuk Yaynlarnn esas kurulu u ise, bu basklarn altnda okurundan grd destek ve dayan ma sayesinde gerekle ti. Po ete girmeye zorlanan kitaplar iin yaynevine sipari ler ya m , tepki bekledi imiz okur, bize sahip km t. Okurlardan ald mz gle ayn izgide yayn srdrmeyi ba ardk. lerleyen yllarda o u kitabn yasa kaldrld. Bir yandan Trkiyede ocuk edebiyat hzla geli ti. ok yetenekli yeni ocuk yazarlar ortaya kt ve i daha keyifli bir hal almaya ba lad. Bir yandan dnyada da ocuk edebiyatnda ok hzl geli meler oldu. ocuk edebiyat apayr bir uzmanlk alan olarak tanmland ve yayn dnyasnn ehresi de i ti. Artk ok nemli ocuk yazarlar ve yaynevleri vard; ocuk edebiyat ok ciddi bir i olmu tu. Neticede 2004 ylnda biz de ocuk kitaplarmz Can Yaynlarndan ayrarak uzman bir kadro ile al an ayr bir yaynevine dn trdk; Can ocuk Yaynlar ismini aldk. 2. Blm Ama Can ocuk Yaynlarnda amalarmz unlardr: 1 Sorgulamay, hakkn korumay bilen, toplumla ve kendisiyle sa lkl ileti im kurabilen ocuklar yeti mesine yardmc olmak. 2 ocuklarn iyi, do ru Trke renmelerini sa lamak. 3 ocuklarn ileride edebiyat d kn olmasn sa lamak. 4 ocuklarn estetik kavramnn geli mesine katkda bulunmak. 5 ocuk edebiyatnn sadece ocuklara ynelik olmad n gsteren kitaplar yaynlamak. Bu ama ve hedefleri masal erevesinden bakmadan izah etmek zor olacaktr. ocuk edebiyatnda masaln ok nemli oldu unu d nyorum. ocu un d dnyayla, ailesiyle, evresiyle ve ya amla ileti im kurarken ya ad ku kularn, skntlarn biro unun yantn farkna varmadan masallardan ald na inanyorum. Edebiyatn temeli de bu masallardan olu uyor. Yzyllardr var olan masallarn temel vasflar, bugnn a da yazarlarnn elinde a da edebiyata dn tler. Dolaysyla masal Can ocuk Yaynlarnn temelidir, anti-otorite sonra gelir. Avusturyal pedagog, yazar Bruno Bettelheim, masallarn ocuklarn sa lkl geli mesinde ne kadar nemli oldu unu anlatr. Bettelheime gre, toplumda genelde korkun olarak alglanan kt baba, terk edilen ocuk, canavar gibi karakterlerin ocuklarn kendi korkularyla yzle melerini sa lad n, onlar hayata hazrlad n anlatr. Sorgulamay, hakkn korumay bilen, toplumla ve kendisiyle sa lkl ileti im kurabilen ocuklar yeti mesine vesile olmak iin yapmamz gereken tek ey masal yaynlamaktr. Roald Dahl, Sevim Ak, Goscinny, Sleyman Bulut, bunlar aslnda hep ok usta masal anlatclardrlar. Masallarmz seerken Bettelheimin retilerini aklmzda tutarm. Daha sonra masallarda yer alan eleri de erlendirmek zere uzman pedagoglar ve psikologlarn gr lerini alyoruz. Bylece alt metin okumalar bir de onlar tarafndan yaplyor. Bu sayede metin boyutundan, hangi kavramn hangi ya ocu a gre oldu una kadar ok konuda titizlikle al m oluyoruz. Tm bunlar elbette yazarlarmz ve illstratrlerimizle uyum iinde al arak yapyoruz. Elbette bu yayn srecinde ocuklarn Trkesinin geli imine do rudan etkide bulunmak istedi imizden hem dzeltiye hem editrn al masna hem de evirmenin niteli ini ok nemsiyoruz. Bir sanat ynetmeni ile al yorum. Sanat ynetmenim tm kitaplarn kapa ndan grseline, her sayfasndaki en kk ayrntsna kadar ocu un gzne hitap edecek bir eser ortaya kmasna gayret eder. Bu hassas al ma, ok titizce seti imiz ressamlarla bir araya gelince ortaya ocu u

510

plastik sanata, grsel zevke davet eden bir tablo ortaya kyor. En kk ayrntsna kadar do ru tasarlamazsanz ocuklarn zihninde ileride temizleyemeyece iniz bir kirlilik olu turursunuz. Bunlarn zerine elbette kitaplarda kullanlan boya veya tutkaln ocuk sa l na zarar vermemesi iin tm hammaddeler ve retilen kitaplar sa lk testlerinden de geiriliyor. Tabii burada ifade etmek istedi im u; bu anlattklarmn yalnzca ufak bir ksmn olu turdu u ola anst ayrntl al malarmza ra men, tm amalarmz yerine getirmekten uzak oldu umuzu d nyorum. Trkiyenin birok ilinde yapt mz okuma etkinliklerinde grdk ki birok ocuk okumay istese de bunu ba aramyor; nk aslnda okuma yazmay pek de iyi bilmiyorlar. Geri son yllarda Trkiyede retmenlerin ocuklara kitap okutmak iin yksek bir gayret ierisinde oldu unu gryoruz; buna da ok seviniyoruz, ancak bu da yeterli etkiyi sa layamyor. nk ocuk sizin, benim veya retmeninin verdi i kitab dev gibi alglayaca ndan aslnda o unlukla isteyerek okumuyor. Dolaysyla, ocuklara kitap okutmay, Trkelerini geli tirmeyi ba arsak da, onlar edebiyat d kn yapmakta istedi imiz kadar ba arl olabildi imizi sanmyorum. Son olarak da ba armak iin ola anst aba sarf etmemize ra men bazen gerekle tirmeye kudretimizin yeterli olmad bu amalarn yannda, sevdi imiz kitaplar basyoruz. Ben hl ocuk kitab okumay ok seviyorum ve sanyorum Erdal zden sonra burada edebiyat gelene ini srdrmenin yolu da bundan geiyor: Keyif alaca mz bir yayn yapmaya devam etmek.

511

OCUK VE GENLER N DUYGU VE D NCE SA LI INI OLUMLU - OLUMSUZ ETK LEYEN YAYINLAR
Havva TEK N E itimci, Yazar, air

zet ocuk ve genlerin ruh sa l aslnda bir toplumun gelecekteki durumunu da ortaya koyar. Sa lkl toplumu olu turan sa lkl bireyler, ocukluk ve genlik yllarnn reti ve deneyimlerinden beslenmi tir. ocuk ve genlerin byme srecinde onlara yol gstermesi gereken yaynlar bu nedenle son derece nemlidir. Yazl ve grsel yaynlarn ocuk ve gencin ruh sa l nda yarataca olumsuz etkiler sonraki yllarda skntl, sancl srelerin ya anmasna zemin hazrlayacaktr. Oysa bu konuda duyarl davranmak ve olumsuz sonulara yol aacak yaynlardan ocuk ve genleri uzak tutmak hem bir gereklilik hem de sorumluluk olmaldr. Gnmz teknolojilerinin her tr yayn kolaylkla ula labilir hale getirdi i bir ortamda, yazn dnyasnn bu konuda titizlenmesi byk nem ta yacaktr. Anahtar Szckler: ocuk ve gen yaynlar, renme, toplumsal geli im, teknoloji, ruh sa l , toplum.

Abstract Children's and adolescent's mental health also can introduce the future conditions of a community.Healthy people, who compose a healthy community together, influenced from their experiences and disciplines, which was gained during their childhood and youth days. Because of that, the publications, which ought to guide to people during their childhood and youth days, have a significant importance. Printed and visual publications can cause adverse effects on children's and adolescents' mental health, which may cause distressed processes in their future life. However, creating sensitiveness on the issue, and keeping away children and youths from the publications, which may cause adverse consequences, should become a responsibility and necessity for everyone. In an environment, in which present technology facilitates to reach any kind of publication, attitudes of the literary set have a significant importance on the issue. Key Words: Child and adolescent publications, learning, social development, technology, mental health, society.

OCUK VE RENME ocuk, yeni do an, iine do du u aileyi ve toplumu sevindiren kk ve sevimli bir varlk de ildir yalnzca. ocuk, bir toplumun gelecekle arasndaki gbek ba dr. Toplumun en nemli dinami idir. Toplumlar, gelece e dnk en byk yatrm ocuklarna yaparlar. Bu bilinli veya bilinsiz hep byledir fakat bunun ne denli nemli oldu unu farkna varan toplumlar, ocuklarn daha sa lkl yeti mesinde katks olacak olan her eyi son derece nemli, kymetli bulurlar. Bu minik varlklarn sa lkl ve donanml bireyler olarak yeti mesine byk nem verirler. Bu nedenledir ki; iyi bir e itim, do ru ve sa lkl renme, toplumun srekli gndemindedir ve srekli desteklenir. renme, zellikle de gelece e bilgi ve deneyim aktarma sz konusu oldu unda hayat nem ta r. ocu un renmeye varan srecini ba latansa algdr. Temiz, berrak ve ak bir zihin yapsnda, alg son derece hzl al r. Alglanan her ey belle e yazlr. renme denen sre bylece ba lam olur. renme konusu irdelenirken, vurgulanmas gereken bir nokta da renmenin zorluk derecesidir. Konuyla sk ili kisi olmayan o u yeti kinin yanlgs, ocu un renmede yeti kinlerden daha ok zorlanmakta oldu u ynndedir. Oysa sanld nn aksine renmek, yeti kinlerde daha uzun ve sancldr. zel bir renme problemi sz konusu de ilse renme; ocuklarda her zaman yeti kinlere gre daha hzl ve sa lkl gerekle mektedir. Bu avantaj gibi grnen durum, ayn zamanda tehlikeli bir sorunun varl n da i aret eder. Bu denli kolay ve hzl renebilen ocu un, belle i olumsuz renmelerden nasl korunacak, ya amsal olan, gerekli olan retiler nasl ayrt edilecektir? Bu durum sorgulanrken "ya amsal" szc nn nemi gzden kamamaldr, nk ya amsal olan ayn zamanda nceliklidir. 513

Bu da gsteriyor ki, ocu un ve gencin rendikleri, byme yolculu unda onu ayakta tutmal, daha kararl, daha ba arl, daha retken klmal, ksacas sa lam ki ilikli olmasna zemin hazrlamaldr. Ksacas, ocuk ve gencin ncelikle i e yarar ve kullanlabilir renmeleri gerekle tirmesi gerekmektedir. Hi ku kusuz ocuk ve gencin ya amnda en yo un renme okul yllarnda gerekle mektedir. Bu yllarda grsel a rlkl kitaplar daha n plandadr. ocuk, kitaplardaki ekilleri grmek, yorumlamak, benzerini hayal etmek ve izmekle zaman geirir. Ksa sren bu dnemin ardndan yaz ve okuma al malar gelecektir. Bu dnemde somut bilgi henz yo un olarak gndemde de ildir. ocuk neredeyse evresinde olup bitenleri ve var olanlar alglayp yanstmaktan teye gitmez. Fakat bu dnemdeki renmelerin bundan ibaret oldu unu sananlar yanlacaktr. Bu dnem ocu u, grd , i itti i her eyi btn dikkatiyle alglad ndan, grsel alg inanlmaz hzl ve derin kaytlar yapmaktadr. Reklam filmleri, arklar, do al ve do al olmayan sesler, duyguya a rlk veren anlatlar, onun iin son derece nemlidir. ocuk, izledi i ve sevdi i izgi film kahramann, onun arkada lk biimini, tutum ve davran larn, sevdiklerini, be enilerini, kulland seslere varncaya kadar taklit etmekte ve gerek olarak alglayp hayatna yerle tirmektedir. Neredeyse her gn izledi i izgi film kahramanlar, onlarn sanal ama son derece gereki grntleri ocu un ruhsal yapsn da olumlu veya olumsuz etkilemekte, ocu un yeni yeni filiz veren de er yarglarnn ve inanlarnn zeminini hazrlamaktadr. Bu nedenle, renme a ndaki ocu un ve gencin ama zellikle de ocu un son derece yararl ve geli tirici bilgiler edindi i yaynlarn nemini de yeri gelmi ken vurgulamak gerekir. zellikle sa lk, beslenme, evreyi ve kurumlar tanma, yanc ve yaralayc nesneleri tanma, kendini korumay bilme, hayvanlar ve do ay tanma, do a olaylarn alglama ve renme gibi ya amsal konulardaki bilinlendirici yaynlar, ocu un ufkunu amakta ve geli tirici olmaktadr. Ki isel temizlik, hayvanlarla dostluk, arkada lk ili kileri gibi kimi konular i leyen grsel yaynlarn ocuk geli imine ve renmesine katklar son derece nemlidir. Genlerde ise ara trmac ruhu geli tirdi i, daha fazla ve e itli bilgiye kolayca ula lmasn sa lad , kyas ve kar la trma olana yaratt iin nemi tart lamaz. Btn bu kolaylklar ve katklar e itimcileri ve anne-babalar sevindirse de iddet ieren, kavgac tutumlar sergilenen, fke, hrs ve bencilli i krkleyen, olumsuz yaynlarn saysndaki art da ne yazk ki kayg ve znt vericidir. Bu tr yaynlarn yaratt davran ve tutum bozukluklar sonucunda zellikle ocuklarda, yalnz uyuyamama, geceden ve karanlktan korkma, hayvanlardan rkme ve kanma, kzgnlk ve lkla isteklerde bulunma, a lama nbetleri, daha ok eyi talep etme, geimsizlik, kskanlk, kendine ve evreye zarar verebilecek bedensel tepkiler geli mektedir. Tm bunlar destekleyen aile ii veya evresel faktrlerin duruma eklendi i halleri d nmek ise ba l ba na deh et verici olacaktr. Bu durum izlenen grsellerdeki iddet unsurlarnn neden kayg verici bulundu unu da aka ortaya koymaktadr. ocu un ve gencin duygu ve d nce dnyasnn sa lkll da renmede belirleyici olmaktadr. Sa lkl, mutlu ve ilgili bir ocuk renmeyi hzl ve kesintisiz gerekle tirir. Tutuk, rkek, kaygl de ildir. zgvenlidir ve soru sormay sever. Merakldr ve merak onu daha ok ey renmeye daha ok soru sormaya iter. Hrnlk ve fke gibi iddet barndran davran lar sergilemez. steklerini bu tr duygu ve tutumlarla ifade etmeye gerek grmez. ocuk izleyerek, gzleyerek, tanklklaryla renir. Bu gzlem ve tanklklarn da ona sa lkl duygular a lamas ve olumlu duygularn peki tirmesi gerekir. Aksi durumda iddet ieren renmeler gerekle tirir. fkeli ve ykc duygular sergileyen, iddetten zevk alan, kendini ancak byle ifade edebilen, sevgi ve efkati kmseyen ve onaylamayan, maddi de erleri ne karan, tketici anlay lara ilgi duyan gen insanlarn ne yazk ki bu tr renmeleri vardr. ocukluk ve ilk genlik dnemindeki renmelerin ynlendirilebilir oldu u da kesinlikle unutulmamaldr. Denetim ve duyarllk bu dnemde son derece nemli olacaktr. Yazl ve grsel yaynlarn ocuk ve gencin gereksinmelerine gre hazrlanmas ve uygun ltlerle retilmesi bu adan byk nem ta r. ok uzun yllar, ba ucumuzdan ayrlmayan ve en iyi dost olarak tanmlad mz kitaplar ne yazk ki de i en dnyann hzna ayak uyduramam , di er yaznsal rnlerle birlikte ikinci plana itilmi tir. Bunda en byk pay ku kusuz yzyln en arpc icatlarndan biri olan televizyonundur. Televizyon, evlerdeki ba k eyi i gal etti i andan itibaren dikkatler grselli e evrilmi , o unlu un tercihi ondan yana olmu tur.

514

Televizyon ve film sektr ile ba layan bu grsel furya, nceleri e lenceli olarak nitelenmi , etki alanlar nemsenmemi tir. Oysa son derece etkin, yaptrm gcne sahip bu sihirli kutu byk kitleleri pe inden srklemeyi ba arm tr. Gnmzde benzer ama daha etkin yollar kullanan ve adna sanal dnya denen di li bir rakiple sava mak zorunda kalan grsel medya, pazar paynn azald n farkndadr. Bu da rekabet ko ullarn kz trmaktadr. Kurumlarn daha ok izlenme orann ve daha ok paray hedeflemeleri d ndrc gelse de, daha kolay ynetilebilen beyinler yaratma hedefi, ku kusuz daha tehlikeli, daha rktcdr. Hatr saylr bir pazar pay olan sanal dnya ve onun yaynlar ku kusuz ocuk ve genlerin renmekten ok vakit geirmesi d nmekten ok bir u ra iinde olmasn hedeflemektedir. ocuk ve genleri o u kez ekran ba na ba layan e itli oyunlar, malar, sava planlar ve uygulamal sava oyunlardr. ocuk ve gen gerekten de kendini sanal bir dnyann iinde kaybederek gerek dnyadan ok telerde, kurmaca bir dnya yaratr. Bu ylesine canl ve onu iine alan bir dnyadr ki, ocuk veya gen e itli uyarlara ve a rlara kar n o alandan kmak istemez. Srekli oturarak uzun saatler harcanan bu durumda, bel ve srt a rlar, omurgada e rilme, gz kurulu u, gr bozukluklar, kaslarda zayflk, alg zayflamalar ve d dnyaya uyum sorunlar ya anmaya ba lar.ocuk ve gen gerek dnyaya dair durum, tutum ve olgulardan daha az ho lanr. Gereklikten uzakla r. E itim, spor, sosyal etkinlik ve arkada ili kilerini olabildi ince askya alarak ya amaya ba lar. Konu ma yetisi zayflar ve kendini ifade etmekte, cmle kurup d nce retmekte yetersiz kalr. Bu ba arszlk onda sinirlilik, hrnlk ve saldrganlk yaratr. lk retim ocuklarnn okuma gl ekmesi, arkada laryla ili kilerinde korku ve ekingenlik hissetmesi, kimi durumlarda da bunun tersi olarak a r giri kenlik ve pervaszlk sergilemesi sz konusu olmakta, bu durum sosyalle mede ba arszlk olarak ortaya kmaktadr. E itim boyutunda da skntlar ba gstermeye ba lar. Derslere gsterilen ilgi en alt dzeye iner. Uyku sorunlar ya anmaya ba lanr. Beslenme ve halsizlik sorunlar ortaya kar. Bu durum ocuklu u geride brakmakta olan genlerde daha da byk sorunlar beraberinde getirmektedir. Ergenlik sorunlaryla birlikte ya anmaya ba lanan uyumsuzluk ve ba arszlk sorunlar daha da rktc boyutlara ula makta, toplum depresif ve sorunlu bir genlikle kar kar ya kalmaktadr. Tm bu kayg verici geli meler bizi ocuk ve genlerin etkilendi i yaynlar konusunda daha ilkeli ve duyarl olmaya zorlamaldr. Hedef, snrsz maddi kazan, gen ve dinamik bir kitleyi ynetmenin ekicili i olmamal, daha toplumsal hedefler gzetilmelidir. Bylesi hedefler iin, uzun vadeli ve toplumsal kayglarla belirlenecek kurallar ve prensipler olmaldr. ocuk ve gen yaynlarnda ncelikli olanlar gnmz dnyasnda gereksinimler nedeniyle ok ynl hale gelen yaynclk, ocuk ve genlerle ilgili yaynlara hatr saylr byklkte bir alan am tr. Bireysel zgrlklerin sk sk vurguland , zgrlk snrlarnn sorguland ve tart ld gnmz dnyasnda, ocuk ve gen algsnn snrlar da sklkla tart lr hale gelmi tir. yle ki; birer sanal dnya k ifine dn en ocuk ve genlerin bu sanal dnyadan edindi i dil yznden yayn dnyas da ikileme d mekte, ocuk ve gen yaynlarnda kullanlmas gereken dil ve anlatm zellikleri zaman zaman yeti kinler iin kullanlan dil ve anlatm zelliklerine yakla makta hatta o noktaya ula maktadr. Bu ilk anda ok nemli de ilmi gibi grnen durum sanld kadar masum sonular do urmayacaktr. Kendi ya zelliklerini ya ayarak, ruhsal geli imini tamamlamas gereken ocuk ve genlerin, birdenbire kendilerini yeti kinlerin dnyasnda buluvermeleri ncelikle duygusal karga aya neden olmaktadr. ocuk ve gen, bu srete kendi ya adklarn olgunla ma olarak alglamaya ba lamakta, bu da yapay ve tutarsz bir sreci ba latmaktadr. ocuk ve genlere ula an yaynlar denetleyen ki i ve kurumlarn bunun sakncalarna son derece titizlenmesi gerekmektedir. Di er yandan i lenen konularda da benzer skntlarn ba gsterdi i ortadadr. Yeti kinlerin dnyasna ait olan, erken ya anmas ve erken alglanmas skntlar yaratacak konularn, ocuk ve gen yaynlarnda ele alnmas da son derece olumsuz sonular do urmaktadr. Maddi hrslarn, iddet ieren duygu, d nce ve davran larn, cinsler aras ileti im biimlerinin, kar at malarnn konu edildi i yaynlarn, bu srete sknt yaratmas kanlmaz olacaktr. ocuk ve gen yaynlarnda dikkat edilmesi gereken bir di er nemli nokta da bu tr yaynlarda yer alacak olan bilgi, grg, inan ve kltr unsurlarnn da lm ve etkileridir. Unutulmamaldr ki, ocuk ve gen insan, renendir. rendi ini, kendi toplumsal yaps iinde yer alan gelenek, grenek, inan ve bilgisini hem kullanacak hem de gelece e ta yacak olandr. Bu da do ru ve yararl aktarmlarn ne denli nemli oldu unu kantlamaktadr. Sonu olarak; grsel yaynlarn yaznsal yaynlarn nnde yol ald gnmz dnyasnda, gelece i kurgulayan kurum ve sistemler nedeniyle ocuk ve gen yayncl son derece nemli hale gelmi tir. retilen ocuk ve gence ula trlan her trl yaynn titizlikle ve duyarllkla incelenmesi ve 515

ok ynl de erlendirilmesi gerekmektedir. Geici ve popler kltr uzants olu umlarn varl n ve gerekli ini do ru de erlendirerek gereken yaplmal, zellikle dilin kullanmna ve korunmasna zen gsterilmelidir. Toplumsal gerekler yok saylmadan, uzun vadeli proje ve hedefler saptanarak birey ve toplum yapsn geli tirici yollar bulunmaldr. lke ve toplum yapsndaki temel ve gerek de erlerin korunmas, gelece e ta nmas bu adan son derece nemlidir. Gelecekte toplumu ynetecek olan ocuk ve genlerin sa lkl bireyler olarak yeti mesi, bu de erlendirmelerin iyi ve do ru yaplmasyla mmkn olacaktr. Son sz olarak diyebilirim ki: Bir toplumun gelece i ocuk ve genlerdir. Onlara ula traca mz do ru ve sa lkl yaynlar, do ru e itim ve retiler gelece e ta nacak, sa lkl bir toplum ve sa lkl bireyleri var edecektir.

KAYNAKA Ciravo lu ner (1997) ocuk Edebiyat. stanbul: Esin Yaynevi. Gleryz, Hasan (2002) Yaratc ocuk Edebiyat. nc Basmevi. Hece Dergisi, ocuk zel Says, A ustos--Eyll, 2005. Neydim Necdet (2005) ocuk Edebiyat. stanbul: Bu Yaynlar. O uzkan Ferhan (2005) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. Sever Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynlar. Schef Walter (1994) ocuk Edebiyatnda Gerek E ilimler ve Geleneksel Modeller. (ev.: Dr. Nilfer Tuncer). irin Mustafa Ruhi (1987) ocuk Edebiyatna Ele tirel Bir Bak . ocuk Edebiyat Yll . Grel Zeki (1998) Cumhuriyet Devri ocuk Edebiyat. ocuk Edebiyatlar Birli i.

516

OCUK ROMANLARINDA YAYINEV , ED TR, YAZAR GEN NDE YA ANANDENET M SORUNLARINA B R YAKLA IM DENEMES
r. Gr. Vedat YAZICI Bilkent niversitesi

zet Bu al mada, ocuk kitaplarnn yayn a amalarnda yaynevi, yazar, editr geninde olu an denetim sorunlar bir editrn ya ad gereklikler asndan irdelendi. Okullara ynelik yaynlaryla tannan deneyimli, byk bir yaynevinin ilk kez ocuk yaznna giri iyle gerekle en dizide grev alan bu satrlarn yazar, yazardan, yayncya, yayncdan editre ileti im a amalarnda ya ad sorunlar rneklendirerek ele ald. Yaynevinin ve Milli E itim Bakanl nn okuru ynlendiren ilkeleri, yazarlarn bu ilkeler asndan tutumu; ocuk okurlarn, anne babalarn, retmenlerin ocuk yazn kar sndaki duru u yanstlmaya al ld. Bildiride daha ok yaynevi, yazar, editr sorumlulu u gzlemler ve rneklerle akland. Ancak sorunlara zmler de nerildi. Anahtar Szckler: ocuk romanlar, yaynevi, editr, yazar.

Abstract In this essay, the supervision problems that occur during the writing process of the books for children within the triangle of publishing house, author and the editor are analysed from the perspective of an editor. The writer of these lines who is well known for his publications for schools and who has been given a responsibility by a distinguished publishing house which has initiated to publish a series of books for the children for the first time discusses the problems that he has undergone at different levels from the autor to the Publisher, from the Publisher to the editor by displaying samples. The reader oriented principles of the National Education Ministery and the publishing house, the attitude of the authors towards these principles, the attitude of the child readers, parends, teachers towards children literature are attenpted to be reflected. In this paper, mostly the responsibilities of the publishing house, author, and the editor are explained via observations and examples. Besides, solitions are suggested to the problems. (ev. Glnur Gven) Key Words: Children Books, publisher, editor, author.

Giri Ankarada, okullara ynelik al malar yapan bir yaynevinin nerisi zerine bu bildiriyi hazrlayan Vedat Yazcya, bir yazar arkada yla birlikte ocuk yaznna bir dizi yk, roman yaynnn editrl grevi verilir. ncelikle yk, roman trlerinde yazma ilkelerinin belirlenmesi gerekir. Hangi kitleye seslenecektir yaptlar? Hangi ya ku a n hedefleyecektir? E itimsel, etiksel ieri i ne olacaktr kitaplarn? imdiye de in ders kitaplar, yardmc ders kitaplar, okullar iin ders ara ve gereleri reten, bu konuda olduka geli mi ve yaygn bir yayn da tm a na sahip yaynevi, ilk kez yaznsal bir alana el atmaktadr. Geri yaynevinin okulncesi ku a na da yaynlar, resimli kitap dizileri vardr ama ilk kez ilk retimi hedefleyen, yaznsal ierikli bir diziyle ocuk yazn alanna da gei yapmas nemli bir admdr. Gzlemlerimize gre, eyrek yzyllk yayn deneyimini, bilgi birikimini a cl yaym anlay ndan dn vermeden onurla ta yan yaynevi, yllar iinde geli mi , bym , kurumsalla m ; yayn kadrosuyla, uzmanlaryla Trkiye co rafyasnda il ve ilelere; oradan tm ilk retim okullarna uzanan yayn da tm a yla yayn dnyasnda nemli bir yer edinmi tir. Nitelikli ocuk ve genlik yaznnda yaynlarn ne denli yetersiz oldu u, konunun uzmanlar, e itimciler ve anne babalarca teden beri dile getirilir. Ama, bu alana nitelikli yaptlar kazandrarak ocuklarn ve genlerin yaznsal, sanatsal be enilerini geli tirmeye katkda bulunmak olmaldr her eyden nce. Editr, bu kararllkla i e ba larken u ra nn ne denli g oldu unun da bilincindedir.

517

Bu bildiri btnyle editrn ki isel gzlemleri sonucunda olu turulmu tur. Gzlem, bilimsel al mann n ko ullarndan biridir. Ne ki bu hazrlkta elden gelindi ince nesnel olunmaya al lm tr. Ayrca, Prof. Dr. Sedat Severin ocuk ve Edebiyat adl yaptndan, iek Kokulu Kitaplar dizisinin yazarlarnn elektronik posta iletilerinden, yaync Dr. zgn Karacann gr lerinden yararlanlm tr. Asl Blm Bu diziyi yaynevi adna yrtecek olan uzmanla birlikte iki editrce yaz ilkeleri saptanr; 11-15 ya ku a (ilk retim 2. dnem) hedef kitle olarak alnr. Bu kitleye seslenecek yk ve romanlar iin ilkeler yle belirlenir: Yaptlarda yaznsallk, yaratclk, zgnlk, srkleyicilik aranmaldr. Yaln, anla lr bir dil kullanlmal; TDK Yazm Klavuzunun 2008 basks esas alnmaldr. 11-15 ya ocuklarnn dil geli imine, kurgunun ya dzeyine uygunlu una, ocuklar ele tirel d nmeye ynlendirmeye, ocu un e lenmesine, onda merak ve okuma iste i uyandrmasna, kurguda mantksal yanl olmamasna dikkat edilmelidir. Yaptlarn ncelikle serven ierikli olmasna zen gsterilmelidir. Hedef kitle olarak ncelikle okullar temel alnaca na gre, 1739 sayl Milli E itim Temel Kanununda belirtilen genel amalara aykr elerin bulunmamasna al lmaldr. Sosyal evre, do a, sosyal ve kltrel ya ant, gelecekle ilgili hayal dnyas, uzay, bilim kurgu, tarih, hayvanlar vb. konular alnmaldr. Yaptlar times roman yaz karakteri, 10 punto ve tek satr aral nda dizilmi haliyle 70-75 A4 sayfas olmal; elektronik ortamda (CD ile) ve A4 k da bir k alnm olarak elden ya da kargoyla teslim edilmelidir. Yaptlarla ilgili n de erlendirme yaynevinin ocuk e itimi ve ocuk yazn alanndaki uzmanlarnca gerekle tirilecek; n de erlendirmeden geen yapt editrlerce de erlendirilecek, yazarndan dzeltme ye da de i iklik istenebilecektir. Yaptlarn yaynevine teslim sreci saptanr. Telif szle mesiyle ilgili aklamalara yer verilir. Yazara verilecek kitap miktar belirtilir. Yaptlarn yakla k yayn tarihleri belirlenir. Bu proje kapsamnda yaynevi adna editre yazarlarla n gr me yapma; yapt konusunda bilgileri toplayp yayneviyle payla ma, yaynevince n de erlendirmeden geen yaptlarn sorumlulu u verilir. Editrn, yazarlardan gelen, yaynevinin n denetiminden geen dosyalar hem ilk maddede belirtilen yaznsallk, yaratclk, zgnlk, srkleyicilik asndan inceleyip aykr durumlarda mdahale etme/ dzeltme hem de yaznsal de eri yksek, ocuk iin rnek olabilecek st metinler olu turma grevi vardr. Bu nedenle, yazarla editr arasnda zellikle erevesi belli ocuk yaznnn nemi nedeniyle sk bir i birli i olu turulmazsa, ocuklara ynelik yazma-yaymlama giri imi daha ba tan sekteye u rar. Bu anlay tan yola klarak birlikte al lacak yazarlarn saptanmasyla i e ba lanr. Dizide yer almas d nlen yazarlar, hem a da ocuk yaznnda deneyimli, hem yaz ilkelerini benimseyen hem de scak bir ileti im ortamnda zveriyle al maya yatkn ki iler olmaldr. Bu anlay a uygun otuza yakn yazarla ili ki kurulur; yazarlara yaz ilkeleri gnderilir. Yazar, ncelikle ilkelere uymal; hatta bunlar iselle tirerek i e ba lamaldr. Bilinen gerektir ki yazar da yaync-editr i birli iyle izilen erevenin gerektirdi i disipline uyma niyetini hibir a amada yitirmemelidir. nk ocuk yaznnda aba gstermek, ba bo luk, disiplinsizlik gibi anlay (szlk)lar hi kaldrmaz. Tam tersine, bu alan en yksek dzeyde ciddiyeti, yaratcl , yazma ve yazn disiplinini gerektirir. Bilinir ki gnmz ocuklarnn yaratclk ufku yeti kinlerinkine oranla ok daha geni ve derindir. Bu edim ciddiye alnmazsa yazarn ocuk kar snda gln duruma d mesi kanlmaz olur. Yaz ilkelerini inceleyen on alt yazar, ilkeler do rultusunda yayneviyle al may kabul eder. o unlu u a da ocuk yaznna nitelikli rnler kazandrm ; birikimli, alannda uzmanla m , deneyimli yazarlardr bunlar. Aralarnda bir yazar, ocuk yaznnda hi rn vermemi tir; ancak, yurtd nda retmenlik yapm , i i ocuklarn e itmi ; o ocuklarn eli kili ya antsndan gzlemler edinmi ; anlat, ele tiri, karikatr e itimi trnde kitaplar yaymlanm tr. al may kabul eder ve iki romanyla dizide yer alr. Bir ba ka yazar da yllar nce ele tiri yazlaryla dergilerde grnm , ele tiride gzel bir yer edinmi ; ancak o u ele tirmenin yapt gibi k esine ekilmi tir. 518

 retmenlikten emekliye ayrldktan sonra masallarla u ra t bilinmektedir. Diziye o da bir romanla katlr. Yaynevi, yazarn masallarn da bir ba ka dizide de erlendirir. K esinden yayn ortamnda gn yzne kan yazar, imdi ikinci ocuk romann yazmaktadr. Diziye katlan iki yazar, yeti kinler iin yk kitaplar yaymlam tr. Onlar da ocuk yaznna a rlr; ba arl da olurlar. 2010 bahar aylarnda yazarlarmzdan ilk rnler gelmeye ba lar. Yaynevinin n denetiminden geen ilk iki rn, kimi yazm ve noktalama yanl lar d nda yaymlanabilecek dzeyde bulunur. Yaptlar, n denetim ele tirileri dikkate alnarak incelenir, de erlendirilir. Yazara dan lacak bir nokta olmad iin yaymlanmas dile iyle yaynevine verilir. Bir ba ka roman, gerekeleriyle birlikte n denetimden yazarna geri gnderilir. Deneyimli bir ocuk oyunlar yazarndan gelen bu roman sokak ocuklarn konu almaktadr. Konu gerekten de i lenmeye, zerinde durulmaya, ocuklara yarar sa lamaya ok elveri lidir. Ancak bekledi i gibi bir yapt kmam tr. Yazar yaz ilkelerini okumam tr. n denetimden yazarna kimi nerilerle geri verilen roman do rudan yeti kinler iin yazlm tr. Konu ylesine ayrntlarla i lenmi ti ki kalem deta yazarnn elinden km , sokak ocuklarna gemi ; onlar, ylesine canl, gereki kendi sylemlerini geli tirmeye koyulmu lardr ki, sokakta kar la tklar ne varsa, uyu turucu ba mll , cinsellik, e cinsellik, kavga, yaralama, ldrme, her trl iddet oluk oluk akp gitmektedir. Ya dzeyine, milli e itimin ilkelerine uymayacak, ocuklar iin sakncal, olumsuz rnekler pek oktur. Roman yeti kinler iin uygun bulunabilir ama bu durumuyla ocuklara gre de ildir. 11-15 ya ocuklarnn bili sel, ki isel, toplumsal geli imini olumsuz etkileyecek fazlalklardan arndrlmas gerekmektedir. Yazar bir daha yaynevine ve editre dnmemi tir. Ynergede aka belirtilmi tir. zellikle okullarla ve retmenlerle ili ki kurularak okura ula mak iin temsilcileri aracl yla giri imde bulunmay ngren yaynevlerinin; MEBin yasa ve ynetmeliklerle belirlenmi e itim ama ve yntemleriyle eli memeyi ilke edinmeleri istenir. Bu erevede bir yayn disiplini olu turulmas beklenir. Belirlenecek bu ilkeler ocuklarn ya dzeyleri ve o ya larda aldklar e itimle ba lantl olmal hem de MEBin geerli sayd TDK yazm ilkelerine uygun olmaldr. Yazarlar kimi zaman yaz ilkelerini gz ard ederek, ya bir tutarsa anlamnda, daha nce hazrladklar, yaymlatamadklar dosyalar da yaynevine gnderebilmektedir. Byle bir dosya gelir. Olduka deneyimli, ocuk yaznna epeyce rn vermi bir yazar, lise yllaryla ilgili, gnlk trnde bir dosya gnderir. Bu biimiyle yaynlanamayaca , yaz ilkelerine uymad ; ancak roman kurgusu iinde, yeniden i lenerek de erlendirilebilece i gerekesiyle dosya geri gnderilir. Aylar sonra hibir de i iklik yaplmadan geri gelen dosya, yaynevinin istek raporuyla ikinci kez yazarna geri verilir. MEBnin Talim Terbiye Dairesinin gr lerinden geen ocuk kitaplar, 1973 sayl Milli E itim Temel Kanunu do rultusunda denetleniyor. a da , ilerici olarak niteledi imiz evrelerce bu yasa tutucu bulunuyor. Yasa btnyle incelendi inde, ocu u olumsuzluklardan koruyacak kimi genel, ulusal, etik de er ve kavramlarn tesinde korkulacak bir durumun olmad grlecektir. Asl ekinilmesi gereken, rktc, irkiltici sonulara yol aacak olan durum, Milli E itim Temel Kanunundaki ilkelere uyulmamasndan kaynaklanr. MEBin yasalarla ba land ilkeleri son yllarda kendi iinde i leyi iyle eli erek bozdu u sylenebilir. .Yazar-yaynevi-editr geninde sklkla kar la lan sorunlar yle sralanabilir: Yazm ve noktalama yanl lar: Yaynevinin n denetiminde, editrlerce dzeltilmesine kar n bask a amasna de in yazm ve noktalama yanl larnn nn almak olduka gtr. Bir yazardan alnan ele tiride baskya girmeden nce son bir kez daha kitabn yazarnca gzden geirilmesi istenmektedir; yerinde bir istektir. Tmce, paragraf kurulu lar: Gzden kaan tmce bozukluklarna az da olsa rastlanyor. Tmcelerin yarm brakld oluyor. zne yklem uyumsuzluklar, belirsizlikleri yanl lar arasndadr. Mantk yanl larna rastlanyor. rne in, bir ykde, amcasyla bir ocuk kapatlm , eski bir maden oca na asansrle iniyorlar. Elektri in olmad , rmcek ba lam bir asansrn al amaz durumda oldu u gzden kaabiliyor. ocuklu undan yararlanmak isteyen bir yazar, ahlk dnemi rannda, Farah Dibann gzelli inden, masumiyetinden sz ediyor. Gnmzle ili kilendirilmeden verilen tarihsel bilgilerin bugnn ocu u iin bir anlamnn olmayaca d nlemiyor. Metin daha nceki yllarda yazlm , gncellenmemi . Kimi bilgiler eski ve eksiktir. yle bir not gnderilmi tir yazarna: Sayfa says yetersiz. Diziye uymaz. Nasl zenginle tirilir? Olmazsa Nezir Amca Almanya yolculu unu Aslya mektupla bildirsin. Bir kez daha Trkiyeye gelsin. De i imi anlatalm.

519

Gncellenmesi gereken bilgiler iin bir yazara gnderilen notta unlar yer almaktadr: Roman anlad m kadaryla 60l yllar konu alyor. Amca, Almanyaya ilk gidenlerden nk. Bir de Koreli var ki Kore Sava 1952 de yapld. Bu ki i de on- on be yl nce sava a katlm olsa hesap do ru kyor. El radyosu olarak geen radyolarn lkemize gmen i ilerle girdi i yllar diyelim. Henz televizyon yok. Bir yerde renkli televizyona de iniliyor, Almanya nedeniyle Kimi bilgiler eskimi olabilir; bu adan bakarak gncelleyelim. ocuklarn anlayamayaca yerel sz ve szcelere yer verilebiliyor: Gelme dedim sana, ahrda pire var. Canna dara acak. Kyde hayvanlar her yeri kirletiyor. Zibil kokuyor. ocuklar eyvanda oynuyorlar. Kavurucu scakta karpuzlar, kavunlar, dal budak tleklerin arasnda birer top gibi koparlmay bekliyor.

rnekler o altlabilir. indekiler sayfasyla metindeki ba lklar farkl olabiliyor. Yazarlarmzdan kimileri metinleri bir kez daha okumadan, gerekli dzeltmeleri yapmadan gnderiyor. Yazarlar genellikle metindeki fazlalklarn ayrdna varamyor; sayfa saysn o altmak iin mi nedir konuyu sndrerek gereksiz yere uzatyorlar. Safralarn ayklanmas, ba lantlarn yazlmas yazarla anla arak editre kalyor. Sonu Bugn yaynevinde iek Kokulu Kitaplar ba lkl dizide iki yk, on sekizi roman yirmi ocuk kitab yaymlanm tr. Bu al ma on alt yazarla kotarlm tr. Okurlardan, anne, baba ve retmenlerden destek beklenmektedir. Bu kesimlere yle bir nerimiz olacak: ncelikle yaynevinin amacn do ru kavramal, ardndan yazarlar ve kitaplarn sorgulayp irdelemeli; deneyerek, yoklayarak yaynevine ve yazara ba lanmal ve/ ya da bu ba lantdan bilinle uzak durmaldr. Kitap fuarlarnda yazarlarla yz yze gelip bire bir ili ki kurmak da sa lkl yntemlerden biridir. zetle, okur ocuk kitaplarn seerken reklamdan, tantmdan ok yazara ve kitaplara do rudan ynelip okuma kararn yle vermelidir. Yazy, iek Kokulu Kitaplar dizisinden bir yazarn, yazar haklar ve yaynevi konusunda gr lerini yanstan mektubundan alntyla bitiriyoruz: Editrn nerisi zerine ilk kez ocuk kitab yazdm. Dosyay gnderdikten bir sre sonra: Dosyalar okundu, ilk kuruldan geti. telefonuyla ne istedi ini bilen bir yayneviyle kar la t m anladm. Ertesi gn szle me geldi inde de a rdm. lkeli bir yayneviyle al maktan, eme imin da hak etti i yeri, de eri bulmasndan dolay mutlu oldum. Dosyalar, editr tarafndan da okunup yaynevine teslim edildi inde, kimi dzeltmeler konusunda yaynevi benimle ba lantya geip nerilerini belirtti. nternet zerinden gnderilen dosyada, neriler do rultusunda dzeltme yapp tekrar yaynevine ilettim. Kitaplar baskya girmeden nce son kez grmek istedim dosyalar; hzla gzden geirip geri gnderdim. Kitaplarn basm belirtilen tarihe yeti memi ti. Ancak hatasz rnler iin zamana ihtiya duyulmu olmalyd. Son olarak unu vurgulamadan geemeyece im: Yaynevinin yazara sahip kp ona de er vermesine, szle me kurallarna uymasna evremizdeki yazar arkada larmz do rusu ok a rd.
KAYNAKA Efe, Vicdan ve Hasan (2011) E- Posta leti Notlar. Gnel, Burhan (2011) E- Posta leti Notlar. Karaca, zgn (2011) Yz Yze Gr me zlenimleri. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem Yaynlar. ahan, Halil (2011) Mektup Notlar.

520

ocuk Kitaplar ve Resim

RES ML K TAPLARDAK KARAKTERLER N DUYGU DURUMLARININ NCELENMES

r. Gr. Tmay ALPER Adyaman niversitesi Sa lk Hizmetleri MYO Yrd. Do. Dr. Ebru DERETARLA GL ukurova niversitesi E itim Fakltesi

zet Bu ara trmada, 20012010 yllar arasnda 36 ya grubundaki ocuklar iin yaymlanm resimli kitaplardaki karakterlerin, metin ve resimlemelerde hangi tr duygu durumlarna sahip olduklarnn incelenmesi amalanm tr. 20012010 yllar arasnda 36 ya grubu iin yaymlanm , farkl yaynevi, yazar ve resimleyene ait resimli kitaplar arasndan ula labilen 752 kitap ara trmann evrenini olu turmu tur. Evren ierisinden rast gele seilen 112 kitap rneklemi olu turmu tur. Ara trmada veriler, ara trmac tarafndan hazrlanan Kitap Knye Formu, Resimli Kitaplarda Duygu nceleme Formu ve Resimli Kitaplarda Duygu Tanmlama Formu aracl yla toplanm tr. Elde edilen veriler SPSS 17.0 programyla analiz edilmi tir. Sonu olarak resimli kitaplarn metin ve resimlerinde Sevin duygu durumuna daha sk rastlanm tr. Metinde a knlk, resimlemede ise fke duygu durumunun en az oldu u saptanm tr. Anahtar Szckler: Resimli kitap, duygu, ocuk edebiyat.

Abstract In this research, it is aimed to discover in which emotional state the characters are in the illustrations and the texts of the picture books for 3-6 years group published between 2001-2010. 752 avaliable books from different publishers and authors that have different illisturations originate the universe of the research. Randomly chosen 112 books makes the sample. The data for the research were gathered by forms invented by the researcher such as Book Imprint Form, Emotional State Analysis Form in Picture Books, and Emotional State Identification Form in Picture Books. The gathered data were analyzed by SPSS 17.0. As a result, the emotional state of Joy was detected more frequent in the texts and illustrations of the picture books. It is detected that the emotional state of Surprise in the text and the emotional state of Anger in the illustration were the least. Key Words: Picture book, emotion, children literature.

1. G R Okulncesi e itim, ocu un do umundan ilk retime ba layncaya kadar tm ya antlarn ieren bir e itim sreci olmakla birlikte bu dnemdeki e itimde en etkili kurum, ailedir. Ancak yakn evre, okulncesi e itim kurumlar, kitle ileti im aralar da okulncesi e itimde ailenin abalarna destek olabilmektedirler (Oktay, 2007: 11). Kandr (2001: 2), Okulncesi e itim kurumlar; ki ili in ekillendi i bu dnemi, ocuklarn fiziksel, sosyal, duygusal ve bili sel geli imleri asndan en sa lkl ekilde geirmesini, onlar hayata hazrlamay ve aileyi okulncesi e itim konusunda bilgilendirmeyi amalamaktadr. eklinde okulncesi e itimin nemini vurgulamaktadr. ocu un tm geli im alanlar okulncesi e itim kurumunda verilen e itim- retim ile birlikte desteklenmekte, kritik olan sfr-alt ya dneminde sa lam temeller atlmakta ve ocuklarn geli iminde ilerleme ile birlikte beklenen davran lar ve kazanlmas gereken al kanlklarn kazanm kaydedilmektedir. Konar (2006:463), ocuklukta, zellikle de okulncesi dnemde, insann mr boyu srdrece i temel ki ili inin ve al kanlklarnn olu tu u bilinmektedir. diyerek okulncesi dnemin insan ya amndaki neminden sz etmektedir. Okulncesinde kazanlmas nem ta yan al kanlklardan biri de kitap okuma al kanl dr. Kitap okuma al kanl nn temeli, kitapla erken ya ta tan makla okulncesi dnemde atlr. Okuma al kanl , iyi ocuk kitaplaryla, erken ocukluk dneminde (0-6 ya ) ailede kitaplarn payla lmas, okunmas ve kitaplara ocuklarn ynlendirilmesi ile kazanlabilmektedir. ocuklarn 523

erken ya larda kitapla tan mas, kitab sevmesi ve olumlu tutum geli tirmesi bebeklik dneminden itibaren kazandrlabilecek bir al kanlktr (Koda , 2002: 16; Konar, 2006; stn, 2007: 15). Okulncesi dnemde kitap okuma al kanl nn temelinin atlmas, ocuk edebiyat rnlerinin, aileler, okulncesi e itim kurumlarndaki retmenler tarafndan ocu a sa lanmasyla mmkn olmaktadr. ocuk edebiyat rnlerinden resimli kitaplar, okulncesi dnemde en sk kullanlan edebiyat rnlerindendir. Hatta yle ki sfr-iki ya dnemindeki ocuklar metinsiz resimli kitaplarla tan trlmaktadrlar. ki ya ndan sonra ise nce birer cmlelik, daha sonra kademeli bir ekilde metin oran artan resimli kitaplara geilebilmektedir. Gnene (1989: 32) gre ise, Bir-yedi ya grubu iin hazrlanm olan kitaplar resimli kitaplar ad altnda toplanrlar ve yazdan ok, resim ierirler. Okumay bilmeyen ocu a hikayeyi anlatmalar gerekti inden, bu kitaplardaki resimlerin kolay yorumlanabilmesi, sanat de eri ta mas, izimlerinin ocu un dnyas, ruhsal yaps ve zihinsel geli imi gz nne alnarak yaplmas gerekmektedir. Ayrca bir resim kompozisyonunda, denge, uyum, kontrast, birlik, simetri, ahenk ve hareket bulunmal, detaylar ve renkler de metne uymaldr . Glazerin tanmna gre, resimli yk kitab, 07 ya dnemi ocuklarna ynelik olan, resimlendirmenin byk nem ta d , hemen hemen her eyi kapsayan kitaplardr (s.43). Resimli kitaplarda resmin nemi verilen tanmlarda vurgulanmakla birlikte, resimli kitaplarn hitap etti i ya aral nn da okulncesi dnemde yer ald grlmektedir. Tan (2001)e gre ise, resimli kitaplar olduka byk, renkli, kolay okunan, olduka basit hikye izgisi ve yaps olan, ok uzun olmayan ve sadece belli bir kitle iin zellikle ocuklar iin retilmi kitaplardr (Akt. Gle ve Gnen, 1997: 4). Bu noktada ailelerin ve okulncesi e itim kurumlarndaki retmenlerin, ocuklar iin do ru kitaplar semeleri ve do ru biimde okumalar ocuk edebiyat hakknda bilgi sahibi olmalaryla mmkn olacaktr. Nitekim bu konularda al malar yaplm ve ailelerin, retmenlerin ocuk edebiyat, resimli kitaplar, kitap seimleri gibi konularda bilgi dzeyleri ara trlm tr. A. K. Tekin ve Tekin (2006: 159168), ebeveynlerin piyasada bulunan resimli kitaplar hakknda bilgilerini ve gr lerini incelemi lerdir. On drd kadn, alts erkek ebeveyn ile al ma yaplm ; al mada mlakat ve anketlerden yararlanlm tr. Bu al mann sonunda, genel olarak katlmclarn o u resimli kitaplarn yararl oldu u fikrine katlm lardr. Detaya inildi inde katlmclar resimli kitaplarn ocuklarn hafza becerilerini geli tirdi ini, dinleme becerilerini arttrd n, edebiyata kar olumlu tutum geli tirmenin ba langcn sa lad n, kelime da arc n geli tirdi ini, e itimde retme yolu stlendi ini, kitap-ebeveyn-ocuk ile birlikte okundu unda ebeveyn ile ocuk arasndaki ba glendirdi ini, sosyal ileti imi arttrd n ve resimli kitaplarn ocuklarn karakterindeki duygu payla ma yetene ini geli tirdi ini ifade etmi lerdir. Okulncesi dnemdeki ocuklar iin duygular soyut kavramlardr. Bu dnemdeki ocuklar bu nedenle hislerini kolaylkla dile getiremeyebilirler. nk duygular onlar iin elle tutulamayan gzle grlemeyen niteliktedir. te bu noktada ocu un sosyal evresi, duygularn anlamlandrlmasnda devreye girmektedir. ocuk evresinde bulunan ki iler sayesinde hangi durumlarda neler hissedildi ini, bu hislerin hangi szlerle ve jest-mimiklerle ifade edilebildi ini deneyimleyerek renebilmektedir. Bu noktada resimli kitaplar da nispeten sosyal evreyle ayn grevi stlenmektedir. Resimli kitaplarda yer alan karakterler, karakterlerin ya adklar olaylar, bu olaylar kar snda sahip olduklar duygular ve bu duygularn szel ve grsel olarak ifadeleri, ocu un duygular resimli kitaplar sayesinde de ke fetmesine olanak sa layacaktr. Resimli kitaplarda resmin grevi, metinde geen durumlar ve olaylar, olabilirli i erevesinde belirgin hale getirmek, daha zengin ve canl klmak oldu u sylenmi tir (Gle ve Gnen, 1997: 50). nk resimlendirmenin asl amac hikyeyi ocuklar iin grsel sembollere dn trmek ve dn trrken de hikyeyle ba lantl, hikyeyi yanstacak ekilde resimlemeler olu turmaktr. Bu noktada resimli kitaplardaki kahramanlarn sahip oldu u duygu durumlarnn, kitapta yer alan szck ve szck gruplarn kar layacak ekilde, resimlemede yer almas da nemlidir. leti im kurarken genellikle szckler yetersiz kalmakta ve duygularmz, d ncelerimizi szcklerle tam olarak de il de yakla k olarak ifade edebilmekteyiz. letmek istediklerimizi tam olarak ifade edebilmek iin ise jest ve mimiklerimizi de kullanrz. Jest ve mimikler iletilmek istenen anlamn grme duyusuna da iletilmesini sa layarak mesajn ok ynl anla lmasn sa layan elemanlardr (Ergin, 1988: 333). letilmek istenen mesajda sz nispeten az bir alan i gal eder. Sylenen szden ok nasl davranld nemlidir. Szler duyuldu u anda szn anlamna paralel olan davran lar gzlemlenir. Sylenenlerin asl anlamnn kavranmas iin, konu macnn duygularn somutla tran bu davran lar, yani jest ve mimikler hibir zaman karlmaz (Bozda , 2009:1).

524

Gnlk ya antmzda duygularn, mesajlarn aktarmnda yadsnamayacak jest ve mimikler; ayn nemiyle hikye resimlemede de kar mza kmaktadr. nk hikyenin bir amac da olayda kahramanlarn sahip olduklar duygu durumlarnn, okuyucu tarafndan alglanmasn sa lamaktr. Bu noktada ocuklarn soyut olan duygu durumlarn alglayabilmesi de hikayenin resimlenmesiyle sa lanmaktadr. te bu yzden hikye resimlemelerinde, karakterlerin iinde bulundu u duygu durumlarn kar layc jest ve mimiklerin kullanlmas ok nemlidir. Lewis ve Michalsonun teorisinde duygu ifadelerinin ve duygularn anla lmasnn geli iminde sosyal faktrlerin ok nemli oldu u ifade edilmi tir. Ayrca yeni do anlarn, ba kalarnn duygu ifadelerinde jestleri, mimikleri, sesleri fark edebilecek yetiyle dnyaya geldikleri belirtilmi tir (Lewis ve Michalsondan Akt.: Denham ve Couchoud, 1990:6). ocuklarn da ileti imlerinde duygularn yanstc jest ve mimikleri kullanmalar, ileti im becerilerinin geli mesi asndan byk neme sahiptir. Bu noktada ocuklarn dil geli imlerini destekleyen, geli tiren; bu nedenle de ileti im becerilerine katk sa layan hikayelerin resimlemelerinde, ileti imde byk rol oynayan jest ve mimiklerin kullanm, ocuklarn ileti im becerilerinin geli mesine katk sa layacaktr. Bu noktada resimli kitaplardaki resimlemelerin, metinde geen durumlar, olaylar ve karakterlerin duygu durumlarn yanstc nitelikte olmas beklenmektedir. nk ileti im becerilerinden de nce, resimlemelerde yer alan jest ve mimikler aracl yla duygularn, beden dili ile nasl ifade edildi inin ocuklar tarafndan ke fedilmesine olanak sa lad sylenebilir. Ara trmalar anlamlarn kazandrlmasnda ve de i ik bili sel dzeydeki renmelerde yalnzca resimlerin ya da szcklerle birlikte kullanlan resimlerin, sadece szcklerin yer ald materyallere oranla daha etkili olduklarn ortaya koymaktadr. Yine ara trma sonular, rendiklerimizin %80inden fazlasnn grme duyusuyla edinilen ya antlarla sa land n gstermektedir (Ergin, 1988: 334). Resimli kitaplarda genellikle kullanlan resimleme zel bir metin iin hazrlanan resimlemedir. Birok yazara gre resimli kitaplarda metin ve resimlemeler ili kili olmaldr. Metinde kullanlan baz soyut durumlar, resimleme ile somutla trlmaktadr. rne in, duygu durumu ifade eden szckler soyutken, resimleme ile duygu durumlar somutla trlmaktadr. te bu adan resimli kitaplar ile duygu durumu ifade eden szcklerin ocuklar tarafndan kazanm kolayla abilir. ocuklar tarafndan soyut kavramlarn kaznlmas ise ayn zamanda resimlemeler ile e lenceli hale gelebilmektedir. Ancak bu d nceye kar teorilerde ortaya atlm tr. Lewis polysystemy ad altnda bir fikir ortaya atm tr. Burada metni farkl i aretlerle birle tirme sisteminden bahsedilmi tir. Schwarcz, metnin ve resimlemenin hikye anlatmann etrafnda dnd n belirtmi tir. Ancak metinle resmin ili kisinde ikinci bir kategori olarak resimlemenin, metnin tam kar snda ve metinde uzak bir yerde olabilece ini ifade etmi tir. Bu nedenle metin ve resim ili kisinin o kadar da nemli bir g olmad ; sadece birbirlerinin biimini de i tiren yntem oldu u d nlmektedir (Lewisdan Akt.: R. Sipe, 1998: 9798; Pantaleo, 2005: 12). 2. YNTEM Bu al mada 20012010 yllarnda 36 ya grubu iin yaymlanm e itli yaynevleri, yazarlar ve resimleyenlere ait resimli kitaplar arasndan ula labilen 752 kitap, ara trmann evrenini olu turmu tur. Evreni olu turan kitaplar birden ba layarak numaralandrlarak listelenmi tir. Oranl rnekleme yntemi ile rneklemi olu turacak kitap says 188 olarak belirlenmi tir. Evrendeki kitaplarn numaralandrlm listesinden Rastgele Saylar Tablosu ile rneklemde yer alan 112 kitap belirlenmi tir (Borg ve Gall, 1983). Ara trmada veriler, ara trmac tarafndan uzman gr lerine, literatre dayal olarak geli tirilen Kitap Knye Formu, Resimli Kitaplarda Duygu nceleme Formu , ve Resimli Kitaplarda Duygu Tanmlama Formu aracl yla toplanm tr. Kitap Knye Formu ile kitaplarn yazar, resimleyen, basm yl, yayn evi, konusu ve kahramanlar hakkndaki bilgilere ula lm tr. Resimli Kitaplarda Duygu nceleme Formu ile kitaplarn metinlerinde yer alan szck, szck grubu ve cmle olarak yer alan duygu ifadelerine ula lm tr. Ula lan duygu ifadeleri Parrot (2001)'un yapm oldu u duygu snflamas kullanlarak kategorize edilmi tir. Resimli Kitaplarda Duygu Tanmlama Formu aracl yla resimli kitaplarn resimlemelerinde yer alan karakterlerin duygu durumlar tanmlanm tr. Ara trmacnn puanlama gvenirli inin tutarll n test etmek asndan 30 kitap, ba ka bir uzman tarafndan okunmu ve ara trmacnn okudu u 30 kitap arasndaki gvenirli e baklm tr. Buna gre; resimlemedeki duygu durumlarnn tanmlanmasnda ara trmac ve uzman de erlendiricinin puanlar arasnda K= .89 dzeyinde anlaml bir ili ki bulunmu tur (p<.001). Bu ili ki dzeyi, ara trmac ve 525

uzman de erlendirici arasnda olduka yksek bir tutarll n oldu unu gstermektedir. Formlar aracl yla elde edilen veriler SPSS 17.0 paket program kullanlarak analiz edilmi tir. 3. BULGULAR VE TARTI MA Bu blmde, resimli kitaplarn formlar aracl yla incelenmesinden elde edilen bulgular sunulmu tur. 3.1. Resimli Kitaplarn Metinlerinde Yer Alan Duygu fadelerine li kin Bulgular ve Tart ma Resimli Kitaplarda Duygu nceleme Formu ile rneklemdeki resimli kitaplar incelenerek metinde yer alan duygu ifadelerine ula lm tr. Bu form ile duygu ifadelerinin metinde yer alma skl , metinde yer alan duygu ifadesinin resimlemede var olma durumu ve duygu ifadelerinin niteli i belirlenerek Tablo 3.1.1, 3.1.2. ve 3.1.3'de sunulmu tur. Tablo 3.1.1'de metinde yer alan duygu ifadelerinin skl ile ilgili oranlar sunulmu tur:
Tablo 3.1.1. Metinde Yer Alan Duygu fadelerinin Skl Metinde Yer Alan Duygu fadeleri Sevgi Sevin a knlk fke znt Korku f 362 652 112 143 280 136 % 21.5 38.7 6.6 8.5 16.6 8.1

Tablo 3.1.1 incelendi inde, resimli kitaplarn metinlerinde sevin duygu durumu daha sk grlm tr. Resimli kitaplarda Sevin duygu durumu %38.7 orannda bulunurken; Sevgi %21.5, znt %16.6, fke %8.5, Korku %8.1 ve a knlk duygu durumu %6.6 orannda grlm tr. Bu bulgu, resimli kitaplarn metinlerinde Sevin duygu durumunun di er duygulara oranla daha fazla yer ald n gstermektedir. Metinde yer alan duygu ifadelerinin resimde olma durumu ise Tablo 3.1.2'de sunulmu tur:
Tablo 3.1.2. Metinde Yer Alan Duygu fadelerinin Resimde Olma Durumu Metinde Yer Alan Duygu fadeleri Var Yok f 998 687 % 59.2 40.8

Tablo 3.1.2. incelendi inde, metinde yer alan duygu ifadelerinin %59.2'sinin resimlemede var oldu u grlmektedir. Resimlemede yer almayan duygu ifadelerinin orannn ise %40.8 oldu u grlmektedir. Bunun nedeni, geli im dzeyi itibariyle soyut ifadeleri anlamlandramayan 3-6 ya grubundaki ocuklara, soyut ifadeler olan duygularn resimlemeler yoluyla somutla trlarak sunulmasn sa lamak olabilir. Metinde zellikle szck grubu olarak yer alan duygu ifadelerinin o unlu unun, 3-6 ya grubundaki ocuklarn anlamlandramayaca nitelikte olduklar grlmektedir. rne in ii iine s mamak; drt gzle beklemek; gzlerine inanamamak; a z ak kalmak; gzleri ate samak; yz aslmak gibi szck gruplarna metinde rastlanm tr. Bu durumda ocuklarn bu duygu durumlarn anlamlandramayaca d nlebilir. Ancak bu duygu durumlarnn metinle birlikte resimlemede de yer ald noktalarda ocuklar tarafndan anlamlandrlaca ve bylelikle ocuklarn kelime da arc na yeni szck gruplarn kataca sylenebilir. Tr ve Turla (1999) da ocuklar iin soyut olan duydu u szcklerin, kitapta grd resimler ile somut hale getirilmi olaca n ifade etmi lerdir. Metinde yer alan duygu ifadelerinin niteli i ise Tablo 3.1.3'de sunulmu tur:
Tablo 3.1.3. Metinde Yer Alan Duygu fadelerinin Niteli i Metinde Yer Alan Duygu fadeleri Olumlu Olumsuz f 1042 643 % 61.8 38.2

526

Tablo 3.1.3. incelendi inde, metinde yer alan duygu ifadelerinin %61,8inin niteli i olumlu, %38.2'sinin ise olumsuz olarak belirlendi i grlmektedir. rneklemdeki resimli kitaplar 3-6 ya grubuna hitap etmektedir. Bu ya grubundaki ocuklarn kitapla yeni yeni tan tklar da bilinmektedir. Kitapla yeni tan an ocuklarn keyifli vakit geirmeleri iin Sevin duygu durumunu yanstc ifadelere resimli kitaplarn metinlerinde daha sk yer verildi i sylenebilir. Gknil (1994:148-149) de okulncesi dnemdeki ocuklar iin hazrlanan kitaplarn, ocuklarn ho a vakit geirmelerini sa lad n ve ocuklarn kitap sever genler olarak bydklerini ifade etmektedir. Metinde yer alan duygu durumlar Resimli Kitaplarda Duygu nceleme Formu ile szck, szck grubu ve cmle olarak belirlenmi tir. Bu duygu ifadeleri, Parrotun (2001) yapm oldu u duygu snflamasna gre sevgi, sevin, a knlk, fke, znt ve korku olmak zere alt kategoriye ayrlarak kaydedilmi tir. inde bulunulan durum ve olay itibariyle herhangi birine (anne, baba, retmen, arkada vb.) veya bir eye nem verilmesi, herhangi birinin veya bir eyin de erli olarak grlmesi halinde karakterlerin sevgi duygusuna; herhangi birinden (anne, baba, retmen, arkada vb.) veya bir eyden (oyuncak, iek, a a, srpriz, oyun vb.) dolay ho nut olmalar, keyif almalar halinde sevin duygusuna; beklemedikleri bir eyle kar lamalar halinde a knlk duygusuna; istemedikleri ve kendilerini rahatsz eden bir durumla kar kar ya kalmalar halinde fke duygusuna; herhangi birinden (anne, baba, retmen, arkada vb.) veya bir eyden (oyuncak, iek, a a, srpriz, oyun vb.) mahrum olmalar, ac ekmeleri, dertli olmalar halinde znt duygusuna, tedirgin olmalar, kayg ta malar ve kendilerini gvende hissetmemeleri halinde korku duygusuna sahip olduklar sylenebilir. 3.2. Resimli Kitaplarn Resimlemelerinde Yer Alan Duygu Durumlarna li kin Bulgular ve Tart ma rneklemdeki resimli kitaplar, Resimli Kitaplarda Duygu Tanmlama Formu ile incelenerek resimlemede yer alan duygu durumlarna ula lm tr. Ayrca karakterlerin herhangi bir duyguya sahip olmadklarnn d nld resimlemelerde duygu durumu tanmsz olarak i lenmi tir. Bu form ile duygu durumlarnn resimlemede yer alma skl , resimlemede yer alan duygu durumunun metinde var olma durumu ve duygu durumlarnn niteli i belirlenerek Tablo 3.2.1, 3.2.2. ve 3.2.3'de sunulmu tur. Tablo 3.2.1'de resimlemede yer alan duygu durumlarnn skl ile ilgili oranlar sunulmu tur:
Tablo 3.2.1. Resimlemede Yer Alan Duygu Durumlarnn Skl Resimde Yer Alan Duygu fadeleri Sevgi Sevin a knlk fke znt Korku Tanmsz f 455 1661 463 139 304 193 456 % 12.4 45.2 12.6 3.8 8.3 5.3 12.4

Tablo 3.2.1. incelendi inde, resimlemede %45.2 oranla en sk yer alan duygu durumu Sevin olarak grlmektedir. Sevgi ve Tanmsz kategorisindeki duygu durumlar %12.4 ile ayn orana sahiplerdir. En az rastlanan duygu durumu ise %3.8 oranla fke duygu durumudur. Resimlemede yer alan duygu durumlarnn niteli i ise Tablo 3.2.2'de sunulmu tur:
Tablo 3.2.2. Resimlemede Yer Alan Duygu Durumlarnn Niteli i Resimde Yer Alan Duygu fadeleri Olumlu Olumsuz Tanmsz f 2180 1035 456 % 59.4 28.2 12.4

Tablo 3.2.2. incelendi inde, resimde yer alan duygu durumlarnn %59.4'nn niteli i olumlu, %28,2sinin ise olumsuz, %12,4nn ise tanmsz olarak belirlendi i grlmektedir. Sevin duygu durumuna metinde oldu u gibi resimde de en sk rastlanmasnn ve yine metinde 527

oldu u gibi olumlu duygularn orannn resimlemede daha fazla olmasnn temel nedeni, ocuklarn kitapla yeni tan tklar dnemde olmalar itibariyle kitapla keyifli zaman geirmelerini sa lamak olabilir. Tekin ve Tekin (2006)ine yapm olduklar al mada, ailelerin resimli kitaplarla ilgili d nceleri ara trlm tr. Ailelerin anketlerde katldklar cevaplardan biri de Resimli kitap, ocu un mr boyu edebiyata kar iyi duygular beslemesinin ba langcn sa lar. cevabdr. Tablo 3.2.1. incelendi inde, en az rastlanan duygu durumu %3.8 oranla fke duygu durumudur. fke duygu durumuna en az rastlanmasnn sebebi ocuklarn fke duygu durumunun yanstld resimlemeleri rnek alarak bu duygu durumunu gnlk ya antlarnda sebep yokken yanstma ihtimallerinin olmas olabilir. Tr ve Turla (1999:44) da Kitaplarda, kaba kuvvet kullanarak hakk olmayan elde etmeye al an, iddet kullanan, adaletli davranmayan, davran laryla etrafa deh et saan, her zaman kurnaz, bencil ve akgzl olan olay kahramanlar, ocuklar olumsuz etkileyen modellerdir. diye belirtmi lerdir. Resimlemede yer alan karakterlerin %12,4nn sahip olduklar duygu durumlar tanmlanamam tr. Bu durumda 3-6 ya grubu ocuklarn bu karakterlerin ne hissettiklerine ili kin net bir sonuca ula amayacaklar ve kafalarnda soru i areti olabilece i d nlebilir. House ve Rule (2005: 283-290)un yapm olduklar ara trmada da resimli kitaplarn ay karakteri yer alan resimlemeleri ocuklara sunulmu tur. Sunulan bu resimlemeleri gzel yapan nedenler ocuklardan istenmi tir. Resimlemelerin renkleri, karakterin kyafetleri, bulundu u mekn vb. de i kenler resimlemeleri de erlendirmelerinde etken olarak grlrken; karakterin vcut blmleri de resimlemeleri gzel yapan nedenler arasnda yer alm tr. ocuklar Resimleme gzel; nk Aynn gz bize bakyor. yantn vermi lerdir. Bu ara trma ile birlikte ocuklarn, resimli kitaplarda yer alan karakterlerin jest ve mimiklerine dikkat ettikleri, hatta bu ifadelerin resimli kitab cazip klan nedenler arasnda yer ald n belirttikleri sylenebilir. Bu nedenler ile birlikte resimlemede yer alan karakterlerin sahip olduklar jest ve mimiklerin net ve anla lr bir ekilde resmedilmesi gerekti i d nlmektedir. Resimlemede yer alan duygu ifadelerinin resimde olma durumu Tablo 3.2.3'de sunulmu tur:
Tablo 3.2.3. Resimde Yer Alan Duygu Durumlarnn Resimde Olma Durumu Resimde Yer Alan Duygu fadeleri Var Yok Tanmsz f 998 2217 456 % 27.2 60.4 12.4

Tablo 3.2.3. incelendi inde, resimlemede yer alan duygu durumlarnn %60.4' resimde yer alrken, %27.2sinin yer almad grlmektedir. Bu bulgu ile resimli kitaplarn resimlemelerinde metine oranla daha ok duyguya yer verildi i sylenebilir. Resimlemede ve metinde ortak bulunan duygu durumlarnn orannn azl , resimli kitaplarn resim-metin ili kisi bakmndan zayf oldu unu d ndrmektedir. Gle ve Gegel (2006:180)'e gre, ocuklar resim ve metni ayn anda takip etmek isterler. Bu nedenle metin ve resim arasndaki ili ki genellikle resmin metni aydnlatt biimde olabilmelidir. Bu ili kide resimler metinde geen olaylarn, durumlarn anla lrl n arttrmak asndan aydnlatc etkiye sahiptir. Fakat metinde anlatlan her ey resimde bulunmaz. 4. SONULAR Ara trmada elde edilen bulgulara gre sonular a a da sunulmaktadr: 4.1 Metinde Yer Alan Duygu Durumlar le lgili Sonular Resimli kitaplarn metinlerinde Sevin duygu durumuna daha sk rastlanlm tr. Sevin duygu durumu %38.7 orannda bulunurken; %6.6 oranla en az rastlanan a knlk duygu durumudur. Metinde yer alan duygu ifadelerinin %59.2'sine resimlemede rastlanrken; %40.8ine resimlemede rastlanlmam tr. Metinde yer alan duygu ifadelerinin %61.8'inin niteli i olumludur. 4.2 Resimlemede Yer Alan Duygu Durumlar le lgili Sonular Resimli kitaplarn resimlemelerinde Sevin duygu durumuna daha sk rastlanlm tr. Sevin duygu durumu %45.2 orannda bulunurken; %3.8 oranla en az rastlanan fke duygu durumudur. Resimlemede yer alan duygu ifadelerinin %27.2'sine metinde rastlanrken; %60.4ne metinde rastlanlmam tr.

528

Resimlemede yer alan duygu ifadelerinin %59.4nn niteli i olumludur. 5. NER LER 5.1 Uygulamaya Ynelik neriler Bu ara trmada farkl duygularn resimli kitaplarda mevcut olmadklar grlm tr. Bu nedenle 36 ya grubu iin yaymlanan resimli kitaplarda, tm kategorilere ait duygulara yer verilerek bu dnemde yer alan ocuklarn, tm duygular tanma oran arttrlabilir. Bu ara trmada metinde yer alan duygu ifadelerinin %59.2sinin resimlemede var oldu u grlm tr. Anlamlandrlmas 3-6 ya grubu ocuklar iin zor olan duygu ifadelerinin resimlemelerde yer almas adna bu oran artabilir ve bu ba lamda metin-resim ili kisi daha yksek dzeye karlabilir. Bu ara trmada zellikle szck grubu olarak yer alan duygu ifadelerinin, 3-6 ya grubu ocuklar tarafndan anlamlandrlamayacak nitelikte olduklar grlm tr. Ancak ocuklarn da arcklarna yeni kelimeler kazandrma noktasnda, bu szck gruplar resimlemelerle desteklenerek resimli kitaplarda yer alabilir. Bu ara trmada resimlemede yer alan duygu durumlarnn %60.4nn metinde yer almad grlm tr. Karakterin resimlemede sahip oldu u duygunun, metinde yer almamas durumunda, ocu un karakterin neden o duyguyu ya ad n merak etmesi beklenebilir. Bu noktada ocukta olu abilecek soru i aretlerini nlemek iin resim-metin ili kisine dikkat edilebilir. Bu ara trmada karakterlerin resimlemelerinde %12.4 orannda tanmlanamayan duyguya rastlanm tr. Yaplan resimlemelerde karakterlerin sahip oldu u duygu durumlar net, ak ve anla lr olarak resmedilebilir. 5.2 Yaplacak Ara trmalara Ynelik neriler 1. Bu ara trmada metin ve resimlemelerde karakterlerin sahip olduklar duygu durumlarna baklm tr. Bu duygulara hangi olay veya durumlarda sahip olundu u ara trlabilir. 2. Karakterlerin sahip olduklar duygu durumlarnn, cinsiyete gre farklla p farklla mad ara trlabilir. 3. Metin-resim ili kisi ynnden yaynevlerinin farklla p farklla mad ara trlabilir. 4. Resimli kitaplarn resimlemelerinde yer alan karakterlerin duygu durumlarnn ara trmac ve 36 ya grubu ocuklar tarafndan tanmlanarak bu tanmlamalar arasnda fark olup olmad ara trlabilir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR A. House, Carolyn. ve C. Rule, Audrey (2005) Preschoolers Ideas of What Makes a Picture Book Illustration Beautiful. Early Childhood Education Journal, 32, 5, 283290. Borg, Walter R. ve Gall, Meredith D. (1983) Educational Research An Introducition. New York&London: Longman. Bozda , M. (2008) Duygu-Jest-Mimik Uyumu. [evrimii] http://www.donusumkonagi.com/ Article.asp?SubID=32&ID=14505 adresinden 12 Mays 2009 tarihinde alnm tr. . Gle, Havise ve Gegel, Hulusi (2006) ocuk Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. . Gle, Havise ve S. Gnen, Mbeccel (1997) 19741993 Yllar Arasnda Trke Baslm Olan Resimli yk Kitaplarnn Resimlendirilme ve Fiziksel zellikleri Ynnden ncelenmesi. Trk Ktphanecili i,11,1, 42-53. Denham, Susanne A., Couchoud, Elizabeth A. (1990) Young Preschoolers Understanding Of Emotions. Child Study Journal, 20(3), 171192. Ergin, Akif (1988) Grsel retim Arac Olarak Resim izme ve Foto raf Dzenleme. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi. 21, 1, 333-341. Gknil, Can (1994) Okulncesi Edebiyatnda Estetik De erlerin Yeri Nedir? (Edt.: M. R. irin) 99 Soruda ocuk Edebiyat. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. Gnen, Mbeccel (1989) Be ve Alt Ya Anaokulu ocuklarnn Resimli ocuk Kitaplarndaki De i ik Resimleme Tarzlarna Tepkileri. Trk Ktphanecili i, III, 1, 3235. Kandr, Adalet (2001) ocuk Geli iminde Okulncesi E itim Kurumlarnn Yeri ve nemi. Milli E itim Dergisi, 151. Koda , Nihal (2002) Okuma A k. oluk ocuk Dergisi, 3, 13, 16. Konar, Elif (2006) ocuk Geli iminde Kitabn nemi, II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Yay. Haz.: Sedat Sever). 4-6 Ekim 2006, Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi. Oktay, Ayla (2007) Okulncesi E itimin nemi ve Yaygnla trlmas. Okul ncesi E itimde Gncel Konular (Edt.: A. Oktay ve

529

. P. Unutkan). stanbul: Morpa Yaynlar, 11. Pantaleo, Sylvia (2005) 'Reading' Young Childrens Visual Texts. Early Childhood Research&Practice, 7, 1, 1-15. Parrott, W. Gerrod (2001) Emotion by Groups, [evrimii] http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_emotions adresinden 02 Mays 2009 tarihinde alnm tr. Sipe, Lawrence R. (1998) How Picture Books Work: A Semiotically Framed Theory of Text-Picture Relationships. Childrens Literature in Education, 29, 2, 97108. Tan, Shaun (2001) Picture Books: Who Are They For?. [evrimii] http://www.shauntan.net/images/whypicbooks.pdf adresinden 02 Eyll 2011 tarihinde alnm tr. Tekin, A. Kemal ve Tekin, Gke (2006) Parents' Konowledge Level About The Picture Books They Use For Children. Hacettepe niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 31, 159168. Tr, Glseren ve Turla, Ay e (1999) Okulncesinde ocuk, Edebiyat ve Kitap. stanbul: YA-PA. stn, Elif (2007) Okulncesi ocuklarn Okuma Yazma Becerilerinin Geli imi. stanbul: Morpa Yaynlar.

EK 1. Kitap Knye Formu

Kitap Ad Yazar Resimleyen Basm Yl Yayn Evi Konusu Kahramanlar nsan Kitap 1 Kitap 2 Hayvan Bitki Di er

EK 2. Resimli Kitaplarda Duygu nceleme Formu

Kitap ... Metindeki Duygu Durumu Karakterler Szck/ Szck Grubu/Cmle Duygu Snflamas Resimlemede Olma Durumu Evet a knlk znt Sevin Korku Sevgi fke Hayr inde Bulunulan Duygu Olumlu Olumsuz

Sayfa ... Sayfa ...

EK 3. Resimli Kitaplarda Duygu Tanmlama Formu

Kitap ... Resimdeki Duygu Durumu Karakterler Ara trmac Sevin Sevgi Duygu Snflamas Metinde Olma Durumu Evet znt Korku fke Hayr inde Bulunulan Duygu Olumlu Olumsuz

Sayfa ... Sayfa ...

530

a knlk

OCUK YAPITLARININ GSTERGEB L MSEL AIDAN NCELENMES

r. Gr. Pnar INAR Tunceli niversitesi

zet Bu al mada, 0-6 ya dnemi ocuk kitaplarnda yer alan grsel metinlerdeki kahramanlarn giyim biimleri, Milli E itim Temel Yasas ve ocuk Haklarna Dair Szle menin maddeleri gz nnde bulundurularak de erlendirilmi tir. zmleme ve betimleme niteli inde olan bu ara trmann rnekleminde 8 yaynevi ve bu yaynevlerinin 2009 ylnda yaymlad 30 kitap yer alm tr. Rastlantsal olarak belirlenen kitaplarn her birinde yer alan resimlerin %20sini temsil eden toplam 90 resim seilmi ve bu resimler gstergebilimsel yntem kullanlarak zmlenmi tir. al mada kullanlan kitaplar, 0-2, 3-4, 5-6 ya gruplarna ayrlarak snflandrlm tr. zmlemeler, A. Julien Greimasn gstergebilimsel yntemiyle, sylem dzlemi: gstergeler a amasnda gerekle tirilmi tir. ncelemeler sonucunda, kitaplardaki resimlerde kadn kahramanlarn toplumsal cinsiyet ayrmcl n nceleyen bir yakla mla, erkek kahramanlarn ise daha ok geleneksel bir anlay la olu turulduklar grlm tr. Resimlerdeki yeti kin ve ocuk kahraman giyimlerinin model, desen ve renk e itlili i ynnden s olduklar ve uzamla rt meyen giyim elerinin kullanld belirlenmi tir. Ya gruplarna gre incelenen kitaplardan 5-6 ya dnemine ait olanlarn says azmsanmayacak bir blmnde kahramanlarn giyim ve eylemleriyle inan ve d nce sistemlerine dnk iletiler aktardklar grlm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, ocuk kitaplarnda resim, ocuk kitaplarndaki kahramanlarn giyim biimleri.

Abstract In this study, the ways the heroes in visual texts in books for children are dressed is investigated, taking the articles of the Convention on National Education Basic Law and the Rights of Children into account. The sample of the study consists of 8 publishing houses and 30 randomly selected books published in 2009 by those publishing houses. A total of 90 pictures which represent 20% of the pictures in each of the 30 randomly selected books were chosen and these pictures were analysed by using semiotic method. The books used in the study were classified by grouping them into 0-2, 3-4 and 5-6 age groups. Analyses were realized through discourse plane by semiological method of A. Julien Greimas at the level of indication. As a result of examining the pictures, it was seen that heroines were formed accentuating social gender divisions and the heroes were formed in a rather more traditional way. The adult and child heroes in the pictures were obseved to be lacking in terms of design, pattern and colour of their clothes and their items of clothing were not congruous with the space. It was also seen that the heroes in a considerable number of the pictures taken from the books for the 5-6 age group conveyed messages by their clothes and actions about their belief and thinking systems. Key Words: Childrens literature, picture of childrens books, the ways the heroes in books for children are dressed.

ocuk edebiyat; dil geli imlerine ve anlama dzeylerine uygun, gereksinmelerini de nceleyen bir yakla mla, ocuklara ya am ve insan gerekli ini sanatsal nitelikli grsel ve dilsel iletilerle sunan, onlarn duygu ve d nce dnyalarnda etkilenimler uyandran yaptlar olarak tanmlamaktadr (Sever, 2006: 41). ocuk edebiyat yaptlar, ocu un geli im srecindeki gereksinmelerinin kar lanmasnda nemli bir sorumluluk stlenir. Kitaplar, 1-2 ya ndan itibaren ocu un grsel ve yazl aralarla ileti imini ba latr; ocu a rengin, izginin ve szcklerin olu turdu u estetik bir dille ya am ve insan gerekli inin ilk kesitlerini sunar. Nitelikli kitaplar, ocukla yazl ve grsel kltr arasndaki ili kinin ba latcs olur. ocuklarn oynayarak ya am ve insan rendi i dnemde nitelikli kitaplar, onlarn hem toplumsalla malar hem dilsel becerilerini ve yaratclklarn geli tirmeleri hem de bili sel renmeleri iin do al ya ant ortamlar hazrlar (Sever vd., 2007: 3). Okulncesi dnemde, ocu u kitaba eken ilk uyaran kitabn grsel dnyas, ocu a kitab sevdiren ba at e de kitabn grsel de eridir (Sever, 2010: 167).Ya ama ili kin ilk deneyimlerini grsel metnin tankl nda gerekle tiren ocuk iin resimlerdeki kahraman/kahramanlarn nitelikleri

531

nemlidir. Kahraman/kahramanlar fiziksel ve ruhsal zellikleriyle iyi geli tirilmi olmaldr. nk bu kahraman/kahramanlar ocuklar iin birer zde im rne idir (Sever, 2010: 77). Ba ka bir ki inin zelliklerini, duygu ve davran biimlerini, de erlerini ve inanlarn benimseyerek; kendi benli imize sindirip ki ili imizin bir paras, bir zelli i durumuna getirmek anlamna gelen zde im her insann ocukluktan yeti kinlik a na dek kulland bilind bir olgunla ma ve savunma dzene idir (ztrk, 2004: 68, 69). Sever (2003: 57)e gre insan ki ili inin biimlendi i 0-6 ya dnemde, yknme (zde im), en etkili ve hzl renme yoludur. ocuklarn evresindeki ki ileri zde im esi olarak seti i, onlarn duygu, d nce, davran ve eylemlerine yknd okulncesi dnemde; ocu un zgrlk istemlerinin bastrlmadan, renme-bilme gereksiniminin uyarlmas ve desteklenmesi gerekir. ocu un yknerek kendisine model ald kahramann fiziksel grnmnde giyim dikkat eken bir edir. nsano lunun ya amnda nemli yer tutan giyim, zengin ierikli kltrel bir olgudur. Ba langcnda e itli tabiatst g ve do al etkenlerden korunma arac olarak do mu ve geli mi tir. Zamanla, iklim farkllklar, teknolojik geli meler, toplumlarn kltrel ve ekonomik yaplarndaki de i meler, giysilerin farkl niteliklere kavu malarna, i levinin geni kapsaml boyutlar kazanmalarna neden olmu tur (Bayraktar, 1998: 1). Giysiler, koruma i levlerinin d nda, ki ilik ve toplumsal konum belirlemede, sslenme, evreye ve topluma uyabilmede nemli ipular veren simgeler bile imine dn m lerdir (Abal, 2009: 14). Ki inin giyimi yoluyla, o ki inin toplumsal konumu ve de eri, d nce ve de er yarglar, inanc trnden bilgilere ula labilmektedir. Bu ba lamda, ocu un zde im esi olarak seti i kahraman/kahramanlarn giyim biimleri yoluyla aktard ileti zgr d nebilen, bilimsel ve a da d nce sistemini benimsemi , insana ve do a kar duyarl bireyler yeti tirmeye dnk olmaldr. Ancak, ocuklar adna yazlan-hazrlanan ve saylar hi de kmsenmeyecek oranlara ula an baz kitap ve dergilerle, ocuklarmzn kendilerine zg dnyalar ve ki ilikleri yadsnarak, ocuklar, gdml yeti kinlerce bir d ncenin bir inancn kr krne savunucusu, ba mls yaplmak istenmektedir. Kitaplar, dergiler a d amalar iin bir ara olarak kullanlmaktadr. te yandan, yalnzca kr amacyla olu turulan kitaplarla da ocuklarn duyarlklar rselenmektedir. ocu un gelece e dnk, sevgiyle beslenmesi gereken dnyas; kaln duvarlarla rlmekte, onlara, karma, zensiz bir dille kalpla m , gnmzn a da de erleriyle eli en birtakm davran lar aktarlmaktadr (Sever, 2000: 644). Milli E itim Temel Yasas ve ocuk Haklarna Dair Szle me yeti kinlerin bu trden eylemlerine kar ocuklarn haklarn korumaktadr. ocuk Haklarna Dair Szle menin 14/1. maddesine gre, Taraf Devletler, ocu un d nce, vicdan ve din zgrlkleri hakkna sayg gsterirler.Taraf Devletler ocuk e itiminin, ocu un, anlay , bar , ho gr, cinsler aras e itlik ve ister etnik, ister ulusal, ister dini gruplardan, isterse yerli halktan olsun, tm insanlar arasnda dostluk ruhuyla, zgr bir toplumda, ya anty, sorumlulukla stlenecek ekilde hazrlanmas amacna ynelik olmasn kabul ederler (Madde: 29/d). Hem Milli E itim Temel Yasas hem de ocuk Haklarna Dair Szle menin maddeleri, ocu a zgr bir d nce ve ya am alan sunmay esas alr. Dini ve felsefi d ncelerle ocu u gdml klmaya al an, bilimsel ve a da olmayan d nce ve inan sistemleriyle ocu u rseleyen, tek tiple tiren anlay n kar sndadr. ocuklara ynelik olarak hazrlanacak kitaplarn da bu maddelere uygun olarak hazrlanmas beklenir. ARA TIRMANIN AMACI Bu ara trma ile 0-6 ya dnemi ocuk kitaplarnda, grsel metinlerdeki kahramanlarn giyim biimleri, Milli E itim Temel Yasas ve ocuk Haklarna Dair Szle menin maddeleri gz nnde bulundurularak de erlendirilmi tir. Kitaplarda, grsel metinler zerinde durularak kahramanlarn giyim biimleri zerinden, grsel metinlerin seslendi i ya grubuna uygun olup olmad belirlenmeye al lm , elde edilen bulgularn nda ocuk kitaplarndaki kahramanlarn giyim biimlerinin ta mas gereken zellikler sunulmu tur. EVREN VE RNEKLEM Ara trmann evreni, 2009 ylnda yaymlanan 0-6 ya grubuna seslenen yakla k iki yz elli ocuk kitabdr. rneklemi ise, rastlantsal olarak belirlenen sekiz yaynevi tarafndan yaymlanan ve yine rastlantsal olarak belirlenen otuz kitaptr.

532

Kitaplarn belirlenmesinde ya lar, 0-2, 3-4, 5-6 olarak gruplandrlm ve her ya grubu iin, her yaynevinden iki kitap belirlenmi tir. Ancak, al ma iin seilen yaynevlerinin, belirlenen ya gruplarnda, 2009 ylnda yaymlanan kitab bulunmad nda o ya grubu ya da gruplarnda al maya dhil edilememi tir. Belirlenen kitaplardaki resimlerin zmlenmesinde al mann yaplabilirli i ve okunabilirli i asndan, her bir kitaptaki resimlerin yzde yirmisi incelemeye alnm tr. Bu do rultuda al mada otuz kitaptan rastlantsal olarak belirlenen doksan resim incelenmi tir. zmleme iin belirlenen kitaplarn yaynevleri ve seslendi i ya gruplar a a daki izelgede gsterilmi tir:
izelge 1. Kitaplarn, Yaynevleri ve Ya Gruplarna Gre Da lm Yaynevleri Uanbalk 0-2 Ya Ben Minicik Bir Bebektim 1 3-4 Ya Ya asn Kar Ya yor Bu Dnya Kimin? 5-6 Ya retmenimin Sihirli apkas Sinderella Olmak steyen ocuk Hep Ye il Anne Ben Kimim? Ekme in De eri Misimisi ile Pisipisi Temizlik Oyunu Oynuyor Melekler Beni Seviyor Oru Tutmay Seviyorum Asl Pazar Bekliyor Kstebek Kuki A ustos, Eyll, Ekim Bizi zleyen Kim? Sar, Krmz, Mavi zgn Palyao Titi Uyurgezer Fil Jpiterin Ete i Krmz apkal Kz Arkada Aryor Nil Soru Soruyor

Mavibulut Zambak Ptrck iftlikte

Ku umu Kim K k lad? Geiyordum U radm Mumi Resim Yapyor Kvrck Piknikte

Tima ocuk

Kalbin Kilidi

Gn Kitapl Erdem

Can ocuk Kk

Do umgn Hediyesi

Kadife Tav an Eskiler Alrm Krmz Fili Grdnz m? Ay

VER TOPLAMA YNTEM al ma iin veriler, zmleme blmleri iin ara trma konusu olan dneme ait kaynaklara ula larak sa lanm tr. Bu do rultuda, 2009 ylnda sekiz yaynevi tarafndan yaymlanan 0-6 ya dnemi ocuklara seslenen otuz kitap rneklem olarak belirlenmi tir. Belirlenen rneklemden her bir kitaptaki resimlerin de yzde yirmisi al maya alnarak, doksan resmin zmlemesi; Algirdas Julien Greimasn gstergebilimsel yntemi kullanlarak sylem dzlemi: gstergeler a amasnda gerekle tirilmi tir. BULGULAR VE TARTI MA Kitaplardaki resimlerin incelenmesinde Algirdas Julien Greimasn gstergebilimsel yntemi kullanlm ve zmlemeler; sylem dzlemi: gstergeler a amasnda gerekle tirilmi tir. Bu ba lamda resimlerdeki kahramanlar, nesneler, uzam ve zaman tanmlanm ve resimlerde belirginle en izlekler sunulmu tur. zmlemelere gemeden nce, resmin desenine ili kin saptamalar yaplm tr. al mada inceleme alann olu turan kitaplardaki grsel metinlere ili kin u sonulara varlm tr: 1. Kahramanlar ve Rolleri: Kahramanlar insan, hayvan ve nesnelerden yararlanlarak olu turulmu tur. Kahraman bazen bir hayvan bazen de bir nesne olabilmektedir. rne in incelenen kitaplardaki resimlerde kahramanlarn, Ya asn Kar Ya yor adl kitapta, fare; Hep Ye il adl kitapta, i e; Kadife Tav an adl yaptta ise oyuncak tav an olduklar grlm tr. Kahramanlarn, anne, baba, ocuk, arkada , karde , dede, bykanne, palyao, trafik polisi, satc, misafir, bilim adam, sanat, retmen, renci gibi rollere brndkleri grlm tr. Di i 533

hayvanlarn resmedilmesinde renkler (pembe, krmz, mor gibi), kk ller (babadan daha ksa boylu anne gibi), geleneksel duru lar (temizlik yapan, yemek pi iren anne gibi), ayrt edici giyim (kurdeleler, dantel ve elbiseler) ve sevimli yzlerden yararlanlm tr. Kitaplardaki resimlerde anne ve baba rollerinin geleneksel bir anlay la olu turulduklar grlm tr. al an bir baba ve evde olan ev i leri gren anne modeli sunulmu tur. Ya asn Kar Ya yor, Kadife Tav an, Misimisi ile Pisipisi Temizlik Oyunu Oynuyor, Asl Pazar Bekliyor adl yaptlardaki resimlerde, anne karakterinin ev kadn rol stlendikleri grlm tr. Sever (2010: 77)e gre, ocuk kitaplarnda, ocuklarn yeni ya antlar kazanmalarna olanak sa layan en temel elerden biri de ykndkleri kahraman/kahramanlar ve onlarn nitelikleridir. Kahramanlarn fiziksel ve ruhsal zelliklerinin abartya kalmadan iyi geli tirilmi olmas, kahramann ykdeki olaylara yn veren etkin ki ili i, ocuklar kahraman/ kahramanlarla zde im kurmaya yneltir. Bu ba lamda karakterlerin, al an, reten, ya amn her alannda yer alan a da bir anlay la olu turulmalar beklenmektedir. Kahramanlara yklenen rollerde cinsiyet ayrm gzetilmemelidir. ocuklar kendi cinsiyetlerine ait rolleri grmeli ancak a da ya amn gerektirdi i ekilde cinsiyetlere anlamlar yklenmelidir. 2. Kahramanlarn Giyim Biimleri: ncelenen yaptlardaki resimlerin nda kahramanlarn giyimlerini genel ba lk altnda toplamak mmkndr: geleneksel (yerel), kentli ve bir inancn sembol olan giyim biimleri. ncelenen grsel metinlerde kadn kahramanlar giyim biimleriyle kentli kadn imgesi izmi olsalar bile, eylemleriyle geleneksel olarak kar mza km lardr. Ya asn Kar Ya yor, Kadife Tav an, Misimisi ile Pisipisi Temizlik Oyunu Oynuyor, Asl Pazar Bekliyor, Ku umu Kim K k lad? adl yaptlarda nlkle resmedilen kadn kahramanlar, eve hapsedilen, yemek pi iren, t ve temizlik yapan karakterler olarak geli tirilmi lerdir. Gnmzde kadnlar profesyonel rollerin zengin e itlili i iinde yer alsalar da kitaplardaki resimlerde, cinsiyeti tipik i lerle resmedilmi lerdir. Kadn kahramanlar evin iinde ya da yaknnda, annelik ve ev kadnl ile ilgili uzamlarda yer alm lardr. Resimli ocuk kitaplaryla ilgili yaplan bir incelemede (Kanatsouli, 1999: 44) bir kadn grntsnn en yaygn aksesuarnn, koruyucu olarak evrak antasn tercih eden erkeklerin aksine hem kirden koruyan hem de sosyal tabakadaki yerinin bir sembol olan, nlk oldu unu gstermi tir. ncelenen kitaplardaki grsellerde nlkle resmedilen kadn kahramanlar giyim biimleriyle bu gr desteklemi lerdir. Kalbin Kilidi, Melekler Beni Seviyor, Oru Tutmay Seviyorum adl yaptlardaki grsellerde kadn kahramanlarn giyimlerinin bir d nce ve inanca ynelik, ideolojik giyim biimleriyle olu turulduklar grlm tr. Ba rtleri, geleneksel olan ba rtsnn d nda kullanlm tr. Kadn kahramanlarn el ve yzleri d nda vcutlarnn hibir yeri grlmemektedir. Ev ierisinde dahi kadn bu giyim biimiyle sunulmu tur. Bu biimde olu turulan kitaplar, birtakm kimselerin dini inan lar ile tek tip insan yaratma abalarnn gstergesi saylabilir. Oysaki grsel metindeki kahramann giyim biimiyle aktard ileti, zgr d nebilen, retici, bilimsel d nce sistemini benimsemi ve demokratik ya ama kltrn edinmi bireyler yeti tirmeye dnk olmaldr. Giyim biimleri ve eylemleriyle kapal, tutucu ya am biimlerinin sergilendi i bu kitaplar, bu tr ya am ve d nce biimleriyle ocu a model olmaktadrlar. zerk benlik geli iminin hzl oldu u 0-6 ya evresinde, ocuklarn sorma-bilme, renme isteklerinin amaca uygun olarak geli tirilmesi, demokratik kltr bilinci edinmelerinde nemlidir. ocu u bir d nceye tutsak ya da d man klmaya al an, bo inanlara ve yazgcl a srkleyen kitaplar, bu d nce ve inanlarn ocuk tarafndan yeterince anlamlandrlmamas sonucunda, onun zamanla edilgen, ba ml bir birey olmasna neden olacaktr . Yrko lu (1983: 68-69), ocuk kitaplarnda uyulmas gereken ltlere dikkat eker ve bu konuda yle demektedir: ocuk kitaplar her trl kr inan ve n yarglardan arnm olmaldr. Irk stnl , din ayrl , ba nazlk dolayl ya da do rudan a lanmamaldr. Resimlerdeki erkek karakterlerin olu turulmasnda geleneksel anlay benimsenmi tir. Eskiler Alrm, Kalbin Kilidi, Ay, Melekler Beni Seviyor, Oru Tutmay Seviyorum adl kitaplardaki yeti kin erkek kahramanlarn bykl olarak resmedildikleri grlm tr. Bykl olarak resmedilen yeti kin erkek karakterler ile yerellik ne kmaktadr. Genel olarak incelenen yaptlardaki resimlerde kahramanlarn giyimlerinde sadelik egemendir. Giysilerde renk ve desen olu turmada kolayl a kalm tr. A ustos Eyll Ekim Bizi zleyen Kim? ve Bu Dnya Kimin? adl kitaplarda, kahramanlarn giyimlerinin mevsime uygun olmadklar grlm tr. Bu da kahramanlarn giyimlerinin zensizce olu turuldu una i aret etmektedir. Buna kar n, ocuk kahramanlarn giyimlerinin ocu a uygun olduklar grlm tr. Resimlerde, e itli mesleki rollerde kar mza kan kahramanlarn giyimleri mesleklerini yanstm tr. 3. Uzam: Resimlerde kahramanlarn iinde bulunduklar uzam iki ulamda incelenmektedir: Ak uzam ve kapal uzam. Ak uzam sokak, ehir, do a, orman, ky, hava alan, deniz kys, gkyz,

534

trafik olarak resimlerde i lenmi tir. Kapal uzam ise, ev, mutfak, ocuk odas, snf, mze, apartman, saray, al ma odas, atlye olarak kar mza km tr. Resimlerde i lenen farkl uzamlar, farkl ya amlar hakknda bilgi sunmaktadr. Ptrck iftlikte adl yapttaki ky ya am ile ehirde ya ayan ve belki daha nce hi ky grmemi olan ocuk okur, ky ya am ile tan maktadr. Ya da bunun tam tersi krsal bir yerde ya ayan bir ocuk Uyurgezer Fil adl yaptla ehir hayat hakknda bilgi edinebilmektedir. ncelenen grsel metinlerde uzam belirlemede kahramanlarn giyim biimlerinden yararlanlm tr. Resimlerin bir blmnde kahramanlarn giyim biimleri uzama uyum gsterirken, di erlerinde uzama uyum sa lanamam tr. 4. zlekler: Resimlerde do a, kentlilik, kyllk, mutluluk, sevgi, oyun, sanat, sa lk, merak, kzgnlk, znt, tembellik, misafir, sanayi, trafik, grlt, bilimsellik, spor, temizlik, al kanlk gibi izlekler belirginle mektedir. Oru Tutmay Seviyorum ve Melekler Beni Seviyor adl kitaplardaki resimlerde inan, ibadet ve muhafazakrlk izleklerinin belirginle ti i grlm tr. Gstergebilimsel yntemle incelenen resimlerde gerek kahramanlarn giyim biimi ve eylemleri bu izlekleri ortaya karm tr. Bir d nce ve inanca ynelik iletiler, ocu a grsel metinler yoluyla aktarlm tr. al maya dayanak gsterilen ocuk Haklarna Dair Szle menin birinci maddesinde 18 ya na kadar her insan ocuk saylr ve 14/1 maddesinde Taraf Devletler, ocu un d nce, vicdan ve din zgrlkleri hakkna sayg gsterirler denilmektedir. ncelenen bu iki yaptta ocu a tannan bu haklarn istismar edildi i grlm tr. Sever (2003) ocuk Kitaplarna Yanstlan iddet adl al masnda bu konuda yle demektedir: Yeti kinlerin kitaplardaki dilsel ve grsel iletilerle ocuklar kendi do rularna gre ynlendirmeleri, onlar kendi gereklerinden uzakla trarak edilgen, haklarndan habersiz ve gereksinimlerini kar layamam ki iler durumuna sokabilir. NER LER ocuk Kitaplarndaki Kahramanlarn Giyim Biimlerinin ncelendi i al ma, inceleme alann olu turan ya grubu ve nitelikli ocuk edebiyat yaptlarnn olu turulmas bakmndan nemlidir. ncelenen kitaplardaki bulgular, izerlerin kahraman giyimlerini olu turmada e itlilik gstermeyen benzer model, desen ve renk kullandklarn; kahramanlarn uzamla rt meyen giyim eleriyle olu turulduklarn ortaya koymu tur. Kadn kahramanlarn giyim elerinde toplumsal cinsiyet ayrmn olumlayan gstergeler bulunmu , kadn grntsnn en yaygn giyim esi olan nlk, kadnn sosyal tabakadaki yerinin bir simgesi olmu tur. Erkek ise takm elbiseli ya da gnlk bir giyimle ve o unlukla gelenekselli in sembol olan bykla resmedilmi tir. al mada yer alan kitaplardaki grsellerden, says azmsanmayacak bir blmnde ise, inan ve d ncelerin aktarld gstergelere ve a da olmayan giyim biimlerine rastlanlm tr. Bu durum grsel metinlerdeki kahramanlarn giyimlerini olu turmada duyarlk gsterilmesini gerektirmektedir. ncelenen kitaplardaki grsel metinlerin nda kahraman giyimlerinin ta mas gereken zellikler a a da sunulmu tur: Kahramanlar tek tip giyim biimleriyle de il, farkl ya am ve d nce biimlerinin rneklendi i zengin giyim eleriyle olu turulmaldr. Kahramanlarn giyim biimleri rollerini (meslekleri) yanstmaldr. ocuk kahramanlar yeti kinin kltlm bir kopyas olarak de il, ocu a zg model, desen ve renklerdeki giyim eleriyle resmedilmi olmaldr. Kadn kahramanlar cinsiyeti tipik i lerle de il, a da ya amn kadna sundu u rolleri yanstan giyim eleriyle resmedilmi olmaldr. Kahramanlarn giyim biimleriyle aktardklar iletiler, zgr d nebilen, bilimsel d nce sistemini benimsemi ve demokratik ya ama kltrn edinmi bireyler yeti tirmeye dnk olmaldr. Kahramanlar inan ve d nce sistemine ynelik olmayan, a da giyim eleriyle giydirilmi olmaldr. Kahramanlar giyim biimleriyle ocu a iinde ya ad evreyi, lkeyi, dnyay tantmal; ocu un bunlarla btnle mesini sa lamaldr. Kahramanlarn giyim biimleri desen, renk, model zellikleriyle benzerlik gstermeyen, zengin e itlilikte ve estetik adan birbiriyle uyumlu elerle olu turulmaldr. Kahramanlar giyim biimleriyle uzam ve zamana uyum sa lam olmaldr.

535

Bu bilgilerin nda ocuk kitab yazar, izeri ve yaynevlerinin grsel metinlerdeki kahramanlar ve giyimlerini olu turmada, bu konularda duyarlk gstermeleri ocuklar nitelikli yaptlarla bulu turmak adna yararl olacaktr.

KAYNAKA Abal, N. (2009) Geleneksellik ve Modernizm Asndan Klk Kyafet. stanbul: lke Yaynclk. Bayraktar, F. (1998) Giyim. Ankara: MEB Yayn. Kanatsouli, M. (1999) Feminine Figures in Childrens Books.Athens: Patakis, (in Greek). ztrk, O. (2004) Ruh Sa l ve Bozukluklar. stanbul: Nobel Yayn Da tm. Sever, S. (2000) ocuk Kitaplarnda Dilsel ve Grsel Duyarlk. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu (Yay. Haz.: Sedat Sever). Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. s. 631-646. Sever, S. (2003) ocuk Kitaplarna Yanstlan iddet (Milli E itim Temel Yasas ve ocuk Haklarna Dair Szle me Ba lamnda Bir De erlendirme). E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 35, 1-2. Sever, S. (2006) ocuk Edebiyat retimi Nasl Olmaldr?.II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Yay. Haz: Sedat Sever). Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. s. 41-56. Sever, S., Dilidzgn, S. vd. (2007) lk retimde ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yayn. Sever, S. (2010) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem. Yrko lu, A. (1983) ocuk Ruh Sa l . Ankara: Bankas Kltr Yaynlar.

536

OCU UN MGELEM VE GRSEL D L N NEM

Yrd. Do. Dr. Reyhan YKSEL GEMALMAYAN

Gazi niversitesi Gazi E itim Fakltesi GSE Resimzet Bu bildiride, 0-6 ya dnem ocuklarna kitaplar sunulurken onlarn zihinsel, duyusal, devinsel geli imleri iin uyaranlarn nasl verilece i zerinde durulmu tur. Bol resimli kitaplarn temelde edebi de erler ierdi i anlatlm tr: Grsellerin okunmas ile ocu un kavramsal ve imgesel d nme becerilerinin nasl geli tirilebilece i rneklenmi tir. Grsel dilin okunmasnda, konu ma becerisinde, okuma kltr ediminde sz konusu uyaranlarn kavramsal ve imgesel temelli oldu u ve erken ocukluk dneminde ocu un imgeleminin geli tirilmesinin nemi zerinde durulmu ; neriler sunulmu tur. Anahtar Szckler: Kavramsal ve imgesel d nme, imgenin okunmas, grsel dil.

E itimi

Abstract In this bulletin, books have been introduced to 0-6 year old children to determine how the situmlants will be given to them for their intellectual, sensorial and moving devolopment. It has been expressed that books with large amount of pictures includes fundamentally literary values. How the childs conceptual and basc image capabilities can be improved by reading the visuals, are sampled. The point that situmulants for reading of the visual language , speaking ability and gaining reading culture are in the basics of conceptual and basc image, and the importanve of the approvement of childs imagination early childhood period are emphasized and suggestions have been presented.

Key Words : Conceptual and basc image thinking, reading of image, visual language.

Giri Grsel dil szel dilden nce geli ir. mge grsel dilin abecesidir. ocuk szel dili henz konu amad dnemlerde imgeler dnyasndadr; grsel dile dayal mesajlar belle inde depolar; kodlar ve zer. Bu noktada esas olan ocu un kavramsal ve imgesel d nme biimlerinin olu umudur. Bellekte depolananlar ocu un ya ad evreye ili kin imgeleridir. Bebek, ebeveyninin nce kokusunu, kucaklamasn hisseder, sesini duyar, yzn grr ve biriktirdi i bu imgeleri anlamlandrr; anne, baba, bakc imgesinin ayrmn yapar. Mamasn, ona grsel olarak sunulan, tabak, ka k, biberona ili kin imgelerle, mamann renginden, kokusundan, tadndan renir; sonralar imgeler kavramlara dn r ve bebek dillenir. Algnn temelinde imge vardr: Nesneler ve olaylar hakknda zihnimizde kalan imge, o nesneye ve olaya ili kin formdur, grnmdr, sestir, renktir. Grsel alg ve grsel d nce imgeler aracl yla gerekle ir. ocuk evreden gelen uyaranlarn tmn ayn dikkatle alglayamaz. Gzlem ve alglama yetileri her ocukta farkllk gsterir. Ki ilik geli imindeki yapsal zellikleri nedeniyle ayn aile iinde byyen karde lerde de algda seicilikten kaynaklanan de i kenler mevcuttur. ocu un algda seicili i, ilgilendi i, hassasiyet gsterdi i uyaranlar, anlk ihtiyalar ve ruhsal beklentileri ynnde gerekle ir. ocuk duyu organlar aracl yla dokunma, tatma, koklama, i itme, grme deneyimleriyle imgelerini yaplandrr ve bilgi edinir. Bu bilgiler her ocukta zihinsel, duyusal, devinsel ynden farkldr. nk her ocuk sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik adan farkl evrelerde, farkl de i kenlerden etkilenerek byr. Bu nedenle her ocu un zihinsel, duyusal ve devinsel kazanmlar bireysel olarak birbirinden farkl yaplanmaktadr. ocu un kavramsal ve imgesel d nme becerileri, buraya kadar saylan tm farkllklarn getirisiyle do ru orantl gerekle mektedir. E itici faaliyetlerin erken ocukluk (0-6 ya ) dneminde anlaml ve doyumlu uygulanabilmesi sz konusu farkllklarn dikkate alnmasyla mmkndr. nk ocuk, yapt etkinliklerle kendisini

537

yanstr; olaylara, ki ilere ili kin duygu d nce ve gr lerini alglad biimde dile getirir (akt: Artut: 2001. Yavuzer, 1995: 186). ocu un grsel dilini, grsel kltr donanm dzeyini do du u byd evre belirler. Bu srete ebeveynlerin ocu a sundu u grsel materyaller; resimli masal kitaplar, resimli mzikli kitaplar, izlettirilen izgi filmler, ocu a braklan sekiler: Kitap, oyuncak, giysi; ayakkab, toka, apka, vb seimi ve ieri i ba lamnda ocu un zevk kltr biimlenmeye ba lar. Bu noktada devreye sanat e itimi di er deyi le ocuk edebiyat girmektedir ki buraya kadar sunulanlar, ocu un sanat e itimine hazr bulunu luk dzeyini ve edebi ki ili inin temelini belirler. Erken ocuklukta Tan lan Kitaplar Niin nemlidir? Gnmz ocuklarnn kitapla ili kisinin okuma-yazma ili kisiyle ba lamad , ocu un kitapla tan t dnemin 0-6 ya aral oldu u herkes tarafndan bilinmektedir (Konar, 2006: 2). ocuk edebiyat, erken ocukluk dneminde ba layan ve ergenlik dnemini de kapsayan ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren be eni dzeylerini ykselten yaznsal eserlerdir (Sever, 2003: 9). Bu eserlerin ierik kurgulamasnda yk, masal, iir vd birincil olarak ya amda var olan her ey, ocu un/gencin bak asndan alglanarak yaplmaldr. kincil olarak ocuk ve gente d gcn, merak duygusunu harekete geirme edimini amalamaldr (akt: alan, 2007. Cengiz, 2006: 7). Okul ncesi dnem kitaplar genel olarak oyun, bol resimli hikye ve masal kitaplarndan olu maktadr. Oyun kitaplar temelde ocu a kavramsal ve imgesel d nme edinimi sa lad iin ocu un yaznsal (edebi) geli imi adna nemlidir. ocu a sunulan kitabn yaznsal de er iermesi eserin ana dilin kurallarna uygun anlatmla hazrlanmas, biim-ierik asndan estetik de er sunmas anlamn ta r (alan, 2007: 8). ocu un kavramsal ve imgesel d nme edimi hayat alglay , szel dilini kullanma, grsel okuma biimini ve yaznsal metinlerdeki szckleri alglama biimini belirler. ocu un 6 ya sonrasnda okuma kltr ediminde bilgi edinimi ve yorumlama becerileri iin imgenin geli mesi gereklidir. mge ise yaratclk ve zihinsel etkinliklerle, tm sanat dallar ile birlikte bilim temelli al malarla geli tirilebilir. (http://www. cocukgeli im.com/montessori.htm). Bu noktada ocuklukta oyun ne esi iinde tan lan kitaplar, ocu un geli im alanlar ve ruhsal ihtiyalar asndan olduka nemlidir. ocuk kitaplar, ocuklarn ilgi ve ihtiyalarn kar layan; zihinsel, duygusal, ruhsal geli imini destekleyen; zevkle okudu u eserlerdir (Konar, 2006: 2). Bu ba lamda ocuklarn zihinsel (bili sel) geli im dnemleri olduka nemlidir. Piaget, duyusal motor (0-2 ya ); i lem ncesi (2-6 ya ); somut i lemler (7-11); soyut i lemler (11 ya ve zeri) olarak zihinsel geli im dnemlerini 4 evrede incelemi tir. Amerikal e itbilimci Ward, ocu un yaratc birey ve sosyal ki i olarak en st potansiyeline ula trlmas; okul programlarnn ocu un do al ilgileri ynnde hazrlanmas gerekti ini ve insanlarn ilgilerini eken etkinliklere katlmalar sonucunda yapc olarak bydklerini belirtmi tir. Ward oyun kurma yntemiyle tiyatro ve e itim teorisi anlay n birle tirmi tir. Wardun ynteminde ocuk di erleriyle do alama oyun yaratma co kusunu tatmak iin tanmlanan durumun iine girip karakterleri, eylemi ve diyalo u canlandrmas iin ynlendirilmektedir (Kase, 1989: 13 ). Piagete gre; "Resim yapmak ocuk iin simgesel bir oyundur. ocu un bu oyunda ortaya koydu u ey onun duygusal-algsal ve d nsel-ussal ya amyla ilgili imgeleridir. Freud ta sanat e itiminin ocukluk evresindeki oyunlarn bir devam oldu u gr ndedir. Okul ncesi dnemden ba layarak lise a na kadar ocu un, resim al malarnda kulland malzeme ve tekniklerin onun gz ile d nme oyun alann kurdu unu belirtmi tir. ocuk ald tm uyaranlarla oyun kurma e ilimindedir. mgenin kullanm Piagete gre i lem ncesi (2-6 ya ) dnemde ba lar. Bu dnemde ocuk, objelerin yerine geen kelime ve imgeleri anlamlarndan ayrt etmeye ba lar; nesnenin devamll n korudu unu ayrmlayabilir. Piagetnin imge kullanm, a da e it bilimcilerin uygulamalarna gre geride grnmektedir. nk son yllarda ocuk geli imi-e itimi ve ocuk ruh sa l uzmanlar ilk iki yln ocu un bili sel geli iminde olduka nemli oldu u gr nde birle mi lerdir (Kr o lu, 2002: 56). Erken dnemde ba latlan okuma etkinliklerinin, bebeklerin beyninde uzun sre (okula gidip okumay renene kadar !) uyarlmay bekleyecek pek ok blgeyi uyandrd , beyin ba lantlar yoluyla yetkinle tirdi i deneysel olarak saptanm tr (Summak, 2007: 271). Erken dnemde okumaya ba layan bebe in beyninin stn bir geli me srecine girdi i; geli en beynin yan rn olarak nitelikli okuma becerisinin ortaya kt , nrolojik temelleri erken ve sa lam atld iin bebe in okuma becerisinin sorunsuz oldu u belirtilmi tir. Bu ba lamda bebeklerin anadilini renirken duyarak gzlemleyerek edindikleri konu ma becerisine benzer bir yntem izlenmi tir. Bebekler duyduklar szckleri ve cmleleri, yazl olarak grdklerinde okumay ba arabilmi tir. 2 ya ndan nce bir bebek iki dilde de anlayarak okuyabilme becerisi edinmi tir (Summak, 2007: 271). Erken ocukluk dneminde verilen grsel, dilsel, i itsel, dokunsal, tatsal ve kokusal uyaranlarn tmnn beyindeki zihinsel eylemler diziniyle ocu un algsn, grsel dili okumasn, kavramsal ve imgesel d nme

538

becerisini, okuryazarlk niteli ini, okuma kltr edimini geli tirdi i belirtilmi tir (Summak, 2007: 270276). lkemizde okul ncesi kurumlarda zellikle 0-4 ya dnem ocuklar genel olarak yemek yeme, uyku, oyun, tuvalet e itimi gibi ocuk bakmyla snrl kalmakta; ortalama 15-25 ki ilik snflarda bu dnem geirilmektedir. Tarihsel srete Milli E itim Bakanl tarafndan hazrlanm program rneklerine rastlanm tr. Ancak bu programlarn daha ok 3-6 ya grubu iin hazrland , 0-3 ya grubu iin uygun olmad gzlenmi tir. 3-6 ya aras ocuklar kre ve anaokullarndaki e itimcilerin niteli ine gre yaratc e itim- retim faaliyetlerinden faydalanmaktadrlar. Bu ya larda aile iinde bytlen ocuklar da sosyo-kltrel adan yeterli ve nitelikli e itim alamamaktadrlar (Demir, 2005: 2). Mevcut durum erken e itim programlarnn istenilen nitelikte ve yeterlikte uygulanamad n gstermektedir. Oysa Gr enin (2005: 7) aktard zere, insann mr boyu srdrece i ki ili inin, al kanlklarnn temelini olu turan okul ncesi e itimin nemi Dodson (1995-1997: 20) tarafndan yle belirtilmi tir: ocu un okul ve okul sonras hayatnda ne lde ba arl olaca , ba ka insanlarla ileti iminin nasl geli ece i, cinsel tavrnn ne olaca , ne tr bir yeti kinlik dnemi geirece i, ne tip biriyle evlenece i, evlili inin hangi lde ba arl olaca sorularnn yant okul ncesi dnemdedir. Sa lkl d nen bireylerden olu an bir toplum iin nce sekilerini sunan ocuk bireyler yeti tirilmelidir. Ki toplumumuz ocuk adam, ocuk kadn gibi ocuk yeti kinlerden olu masn! Okuyan toplumun temelleri, kk ya larda resimli ocuk kitaplarn okuma tutkusu sa lamakla olu turulabilir (Gr en, 2005: 8). Kitaplardaki resimlerin okunmas, imgelerin okunmasdr. Yazl metinler gibi resimlerde okunmaktadr. Yetkililerin, gelecek neslin zm odakl bir toplum olu turabilmesi iin daha yaygn biimde e itici programlar yapmalar gereksinimi bulunmaktadr. Bu ba lamda a a daki kitap okuma ve imgelem al trmalar olu turulmu tur; Akll Bebekler Akademisi (ABA) program erevesinde yer alan oyun al trmalarndan k la; 0-6 ya kitap rneklerine uyarlanm tr. Erken ocuklukta Geli im zelliklerine Paralel Kitap Okuma ve mgelem Al trmalar: Erken e itim, 0-6 ya (0-72 ay) ocuklarn ev ve kurum ortamlarnda bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal ynden geli melerini desteklemek amacyla yaplan e itime denir. Erken e itim, 03 ya (0-36 ay) takvim ya na sahip ocuklar iin erken ocukluk e itimi dnemi; 3-6 ya (37-72 ay) takvim ya na sahip ocuklar iin ise okulncesi e itimi dnemi olarak iki a amaya ayrlmaktadr (Demir, 2005: 1). *0-3 aylar arasnda bebeklerin; devinsel - psikomotor- nitelikli becerileri en alt dzeydedir ancak duygusal ve bili sel alglar sanld ndan ok daha hzl ve kapsamldr. Henz beynin st katmanlar geli memi tir. Ya amsal fonksiyonlar yneten bir takm refleks hareketler vardr. Bebek evreyi s k-ses-koku-dokunma-tatma yoluyla alglamaya al r. 30-60 cm mesafedeki parlak cisimleri grr, sesleri duyar ve tanr. Ac ek i tatl tuzlu tatlar alglayabilir. zellikle duygusal alglar ok geli mi tir; kendisiyle ten temas kurulmasndan ve sarmalanmaktan; gz temas kurulmasndan, glmsenmesinden ho lanr. En nemlisi do um ncesinden ba layan duygusal kayt dzene i yeti kinli ini etkileyecek derinlikte izler olu turacak kapasite ve duyarlktadr (Summak, 2007: 128129). 0-3 aylk bebeklerin geli imine uygun kitaplar ve al trmalar: Farkl insan ve hayvan yzlerinin resmi gsterilmelidir -korkutucu olanlar hari-. Ne e hzn ac korku fke gibi farkl duygular gsteren resimleri foto raflar gstererek her duygu durumunu aklayan ykler anlatlmaldr. Beyindeki duygusal kayt merkezi amigdala i levsel konumdadr. Bylece bebek evresindeki insanlarn duygularn okuyabilir ve kendi duygularn daha iyi ifade edebilir. Psikolog Andrew Meltzoff bebeklerin daha birka haftalkken bile taklit yeteneklerini kullanarak sosyal renmeye hazr olduklarn bulgulam tr. Hareket eden ses karan objeleri izleme ve gezi-gzlem ierikli farkl mekanlar ve bu mekanlara ili kin hikayeler anlatlmaldr (Summak, 2007: 155). 0-3 aylk bebeklerin geli imine uygun kitaplar: Bak Salla ve Di le, Minik Kzm, Minik O lum,iftlik, Hayvanat Bahesi, Do an Egmond yaynclk, stanbul adna in basm ve 0-1 ya aral iin olan bu seride, di leme kitabnn di ili ini bebe e srtarak, mekanik hareketler sunan gstergelere dikkat ekerek, kitabn ses karan ekini sallayarak i itsel, hayvan resimlerini grsel, kabartma resimleri dokunsal uyaranlar vermek amacyla ebeveynler sunabilir, bir yandan da gsterdikleri resimleri nesneleri dillendirerek bebe in kula n belle ini kavram renmeye hazrlayabilirler. *3-6 aylar arasnda bebekler, grd nesnelerin detaylarna odaklanr. Evdeki sesleri ayrt edebilir, taklit edebilir. Aynadaki grntsne olumlu tepkiler verir. Eliyle oyunca n sallayabilir, 539

tutabilir. Kokular alglayabilir. Nane, limon, portakal, kimyon, biberiye, fesle en kokular ile koku oyunu olu turulabilir: Bak bu limon kabu unun kokusu be endin mi? vb ekilde aklayc bilgiler bebe e verilmelidir. D ardan alnan koku hibir i lemden filtreden gemeden do rudan beyne ula r ve di er alg alanlarn olumlu ynde etkiler. E er sevdi i oyuna-kitaba e lik eden bir koku olursa bir ba ka zaman o kokuyu almak oynad oyunu a r traca iin kendini iyi hissedecektir. 3-6 aylk bebeklerin geli imine uygun kitaplar: Hareketli Makineler, Hareketli Kumsal, Hareketli ehir, Hareketli n aat, Hareketli Lunapark, Hareketli Bahe vd. 2-5 ya gstergeli! Trkiye bankas yaynlar hareketli kitaplar bu dnem iin ok reticidir. Bu kitaplar okunduktan sonra veya konuya uygun bir mekna gidilerek orada okunabilir ya amla ba lants kurulabilir. ocu un gerekten bir kumsal grmesi, kumlara dokunmas, denize girmesi sa lanabilir ya da ev ortamnda kitaptaki kumsala gelen dalgada ebeveyn ocu un yzne fleyebilir, a zna minicik tuz tanesi verebilir, dalga gelirken slak elini bebe in alnna gtrebilir. Bylece bebek bir grnt srecinde dokunsal, tatsal, grsel uyaranlara ili kin imgeler olu turabilir. Bebekle lunaparka gidilebilir, al an makinelerin sesini duymas sa lanabilir. Uygun bir alandan ehir gzlenebilir. Ebeveyn ayrca makinelerin hareketini gsterirken ocu un elini tutarak hareketi gerekle tirebilir, bir yandan da o harekete uygun sesi kendisi taklit edebilir. Evdeki blender, elektrik sprgesi gibi seslerden yararlanlabilir, tm bu sreci ebeveyn dillendirebilir. Bebek kavramsal ve imgesel d nme becerisini bylece geli tirecek ve konu ma becerisi olumlu ynde etkilenecektir. *6-9 aylar arasnda bebekler, parmaklarn kullanabilir, sesleri tekrarlayabilir, 9.ay itibariyle belli bir amaca ynelik eylemde bulunabilir. Seslerin hangi hayvana ait oldu unu bilebilir. Tek heceli ve iki heceli szckler kullanr. Dokunma, koklama, i itme, grme yoluyla deneyimler edinir. Sesin kayna n bulabilir, mzik, al an makine, sesli oyuncak vb ayrr; Renklere, boyutlara, geometrik ekillere ili kin e le tirme, snflama yapabilir. Farkl a rlkta, farkl hzda d en nesneleri, s- kbaloncuk, plastik, cam, metal, kat-sv ayrmn renebilir (Summak, 2007: 184-234). 6-9 aylk bebeklerin geli imine uygun kitaplar: Grsel-i itsel hayvan seslerini sunan kitaplar, yap-boz sayfalar bulunan kitaplar, Trkiye Bankas yaynlar, Upsy Daisy, Gece Bahesi, yine sa tarafnda ses kayt d meleri bulunan Orman serisi -2 ya st gstergeli!-, para btn ili kili oyunlar ve devinsel becerilerle, grsel, i itsel uyaranlar ieren kitaplardr, bu dnem iin gereklidir. Ebeveynler bebekle birlikte kitaplar okuyabilir. Bebekler parmaklaryla ses d melerini kullanabilir. Bu dnem beyindeki grsel korteksin renk konusunda duyarl yaplanmasna uygun oldu u iin zellikle renkli sayfalar dikkat ekici olan byk boy kitaplar seilebilir. Ayrca boyama kitaplar kullanlabilir. Bylece bebe in hayal gc, grsel renk uyaranlar konusunda becerileri ve dil becerisi geli ir. *9-12 aylar arasnda bebeklerin dili anlama dzeyi yksektir. 9.ayda bebek hayr yapma komutlarn rahatlkla anlayabilir. 11.ayda kitaplara resimlere olan ilgisi artar, sayfalar evirebilir. Merak ve anlama evki doruktadr. Ba lama, bitirme, brakma gibi baz snrlar renebilir. Etki-tepki srelerini anlayabilir. Konu ma becerisi hzla geli mektedir; kendisiyle anlaml gerek bir rnek olu turacak biimde ileti im kurulmasna ihtiya duyar. 12 aylk bebekler 15-20 kelimeyle konu abilir. 9-12 aylk bebeklerin geli imine uygun kitaplar: Topla-da t ba lamnda yap-boz ekli oyun kitaplar, hangi oyuncak kayp ba lamnda Trkiye- Bankas Oyun Kitabm serisi, hangisi iinde, d nda, yannda, nnde, arkasnda kavramlarnn renilmesi iin ebeveynler tarafndan e lenceli biimde okunabilir kitaplardr. Bu dnemde ark syleyen, yk okuyan sesli kitaplar kullanlabilir. Yavru hayvanlar tantan Gr Dokun Hisset, Gr Dinle Hisset, Do an Egmont yaynclk bebek kitaplar: Tav ann karn ksm tyl kuma tan, ceylann burnu slak deriyi hissettiren kuma tan, ktk zerindeki bir parann karton malzemeden montajla hazrland resimler, ark syleyenler, e itli uyaranlar gndermek iin nemlidir. Bu dnem tm duyulara ili kin uyaranlar kolaylkla verilebilir. Ses kayt d meli kitaplar rahatlkla kullanlabilir. Ebeveyn yine ykleri olabildi ince dillendirmelidir. Buraya kadar anlatlm olan ya dnemlerine ili kin kitap kullanmlar Akll Bebekler Akademisi programnda nerilen oyun al trmalarndan, okul ncesi kitaplarna dnk uyarlanm tr. Bebek belirli aylarda farkl trde zengin uyaranlar alm ; zihinsel, duyusal, devinsel pek ok beceriye paralel kavramsal ve imgesel d nme biimleri geli tirmi tir. Ancak ocuk 6 ya nda okul ncesi e itim programnda renkli k tlar, boya ve boyama kitaplaryla vd uyaranlarla kar la t nda, 6-9. aylarda geli tirdi i dzeyde imge geli tiremedi i belirtilmi tir. 1987de radyo programnda ngiliz bir ocuk geli im uzman, yeni do an 9 aylk oluncaya kadar lisan di er deyi le dili renir ancak; yutak ve ses telleri henz konu ma olgunlu una eri medi i iin ocuk konu amaz diyordu. Bu bilgiyi rendikten sonra ya nda ve konu amayan ocuklarmz iin olayn biyolojik olgunla mann tesinde, ocu un belle inde konu ma yeterli ine eri ebilecek dzeyde kavram ve imge

540

depolayamad olgusunu d nm mdr. ocuk evresinde bakmn stlenen ebeveynlerinden duydu u szckleri tekrar ederek szel dilde konu may renir. Yeni do ann nceleri evresine soran gzlerle bakmas, ardndan anlamsz lklar atmas, sonra kolay yan yana gelebilir sesleri sylemesi, evresinden duydu u szcklerin ne anlama geldi ini alglamaya ba lamasnn ardndan ebeveynlerini bktrrcasna "Bu ne?" diye sormas aslnda snflamann, yani renme srecinin bir insanda ya anan halidir. Kavram olu turma yetene i insanlarn nesneleri snflamalarna olanak sa lar. Krmz kavram ile cisimleri krmz olan olmayan diye; meyve kavram ile meyveler ve meyve olmayanlar diye snflarz. Burada seilen zellik ya da nitelik snflamann temeli olan kavram olu turur. http://www.frmtr.com/felsefe-psikolojisosyoloji/1151757-kavramsal-dusunme.html *12 -24 aylar arasnda ocuklarn alg ve becerileri, zellikle dil ve devini sel geli im becerileri hzla geli mektedir. ocu un evresinden kuvvetle bilgi toplad dnemdir; mge ve imgelemin en hzl ya and , de i ime u rad dnem, bu dnemdir. ocuk 15-16.aylarda vcudunun blmlerini gsterebilir. 18-19.aylarda nesneleri ayrabilir, e le tirebilir. Cinsiyetlerini, bir oyun grubunun yesi olduklarn kavrayabilirler. Lowenfeld, ocu un zihinsel ve devinsel alanna paralel olarak tanmlanan sanatsal geli im evrelerini izgisel geli imine dayal olarak gruplara ayrm ; kk ocuklarn karalamalarnda bildiklerini ve grdklerini izdiklerini, deneysel olarak saptam tr. ocuklar 1,5 ya itibariyle nesneleri tanr ve boyaya renklere fraya, kitaplara, resimlere ilgi duyar. Kellogg (1969) 1,5-2 ya arasndaki ocuklarn ilk ba larda yaptklar karalamalarn sonralar bir dizi dzenli ekillere sonra a ama a ama ayrt edilebilir biimlere, ilk simgesel izimlerin 3-4 ya larnda tamamen yapsal bloklar olu turan e itli karma k ekillere dn t n savunmaktadr (akt. Artut, 2001: Sheldon ve Woodhead,1994: 196). Zihinsel geli imin 2-6 ya dnemi iin alan yazn Piagetnin gr lerine temellendirilmi ve i lem ncesi dnem olarak adlandrlm tr. *2-6 ya dnemi ocuklarn, bilinli olarak bilgi ve beceri edinme dnemidir (Artut, 2001:191). ocukta imgelem temelli kavramsal d nme becerisi hzldr. Piaget bu ya dnemini iki evreye ayrm tr: (2-4 ya aras) sembolik-kavram ncesi dnem: Bu dnemde ocuk sembolik d nmeye geer. Oyunlarnda da sembolik d nceden faydalanr. Ba msz olmaya ve baz eyleri tek ba na ke fetmeye al r. Sahip oldu u nesneleri tanr. Bu benim ya dnemidir. zellikle 2-2,5 ya dnemi ocu u, engellenmekten ho lanmaz. 3ya na kadar kendi ba na oynar. Sonra grup oyunlarna ilgi duyar. Resim yapar, bebe iyle konu ur, sayfa evirir, arklar ve tekerlemeler renir. (4-6 ya aras) sezgisel dnem: Nesneleri bir zelli ine gre sralar. Byklk veya renk gibi.. Gemi , gelecek ve saat kavram geli ir. Yaratc, bilimsel, ele tirel d nme becerisi geli ir. Duygularn ifade eder, kar taraf anlamaya ba lar. Sosyal ya amn kurallarn renir. Cinsel farkllklar renir 4 ya 2,5 ya gibi uyumsuzluklar evresidir. 5 ya nda ba kalaryla ili kilerinde uyumlu olmaya ba lar. 0-3 ya programnda ocuk 6-9.aylar arasnda renklerle tan yor ve boyamay deneyimliyor; 12. ayda kitap sayfas evirebiliyor; Piagete gre 2 ya ndan sonra ocu a sunulan grsel-i itsel-dilsel uyaranlarn tm ABA program ile 0-12 aylar arasnda ocu a veriliyor: Uyaranlar erken alan ocuklarn 2-6 ya dneminde daha farkl sosyal geli im ve ki isel ileti im zellikleri sergiledi i belirtilmektedir. 2-6 ya geli imine uygun kitaplar okurken; En nemli nokta ocukla ebeveynin ileti im kurabilmesidir. Sunum bir ebeveyn tarafndan mmknse anne, baba ve ocukla birlikte teatral bir hava iinde canlandrlmaldr. Ebeveyn her zaman olumlu yakla mda bulunmaldr. Kitap ocu un nnde veya elinde olmaldr. ocu a uygun bir sehpa ya da masa kullanlabilir. ocu a sevgi szckleriyle seslenmeli ve kitaplara heyecanla yakla mas sa lanmaldr. ocu un kitabn sayfalarn amasna izin verilmelidir. nceleri sayfalar hzlca evirip kitaptaki resimlere bakmas hikyeyi merak etmesi sa lanmaldr. Bu kitabn ad nedir? Bu kitapta kimler var? Acaba Mumuk nereye gitmi ? Mumuk nasl gitmi ? Asker Mumu a ne veriyor? Hadi okuyalm bakalm kitabn iinde neler oluyor? Ebeveyn nce kitabn kahramann tantmal, sonra hikyeyi yava okumal ve canlandrmaya dayal bir ses tonu kullanmal; okurken -hadi sen buradaki fil ol, bende anne olaym; - Fil Filo annesinden ne yapmasn istemi ti? Annesi neden yapmad? gibi sorular ocu a ynlendirilmelidir. Her yknn oyun kurma srecine dn mesi, ocu un bu iki ki ilik oyuna katlmas sa lanmaldr. ocuklar kitap kahramanlarnn farkl ses tonlaryla konu uyor olmasndan ho lanr, dikkat kesilirler. Ebeveynin seslendirmeleri hibir zaman korkutucu olmamaldr. Bazen kitaptaki kahramann yry ekli, yemek yemesi hareketlerle canlandrlmaldr. ocukta canlandrmalara katlmaldr. Ebeveyn kitaptaki hikyeyi olabildi ince ocu un ya amyla rnekleyebilmeli; yeni kavramlar onun alglayabilece i ekilde anlatabilmeli; yaratc d nme ve problem zme ile ili kilendirebilmelidir. ocuk kitabn hedefledi i edimi sundu unda da ebeveyn ona vg dolu szckler sylemelidir. ocu un kitaba ve konuya motivasyonunun sa lanmas iin biyolojik ve ruhsal ihtiyalar nceldir. ocuklar bu dnemde yap-boz ilaveli, farkl renklerde yap trmal, kartma destekli, oyun destekli mekanik hareket 541

zellikleri sunan kitaplarla, mzikli masal kitaplar ile konu an, ark syleyen, resimli kitaplarla bulu turulmaldr. Sat ta bulunan kitaplar 2-3-4-5-6 ya lar iin kesin olarak birbirinden ayrlmam tr. Bu kitaplarn o u, rne in hareketli makinelerle ilgili kitap ocu a her aylk geli im evresi itibariyle 2 ya nda ve 3 ya nda da okunabilir. E itim- retim planl-programl davranmay gerektirir. Kazanm amalanan davran lar ba lamnda kitabn belirli aralklarda okunmas nemlidir. Yeni bir kitap mmknse nceden okunmal ve disipline edilmi biimde verilecek konu, duygu, tema erevesinde kapsam geni letilerek n hazrlk yaplmal ya da gere i do alama ile sa lanmaldr. Zamanla ocu un ilgi ve yetenekleri okunabilir ve bu ynde kitaplar seilebilir; bu srete ocu un ya grubunun geli im zellikleri, bireysel zelliklerinin dikkate alnmas nemlidir. ocu un geli im srecinde ona sunulan her trl kitap mzikli, resimli, konu an, vd. kitaplar, yazn sanat ve drama bile kesiyle ok ynl ve teatral bir ortamda sunulabilirse, ocuk kavramsal ve imgesel d nme becerilerini geli tirebilir. Drama yntemiyle ocuk; ileti im kurmay, duygu ve d ncelerini kendini daha iyi ifade etme becerisini geli tirir. Kabullenmekte glk ekti i kurallar, ba lad i i bitirmeyi, yenmeyi ve yenilmeyi, kendini ba kalarnn yerine koymay renir. D nr, sorar, yant bulur deney yapar. Kavram geli imi iin gerekli olan dil becerisini geli tirir. Ebeveyn ocu un ruhsal durumunu; ihtiyalarn, yeteneklerini grsel algsn, grsel d nce ve imgelem gcn, ileti im becerisini saptayabilir. ocuklarn Trkeyi do ru ve gzel konu malarna nem verilmelidir (Artut, 2001: 138). 2-6 ya dnemi iin Caillou Ktphanede, Caillou Di ide, Caillou Metroda, Caillou Tiyatroda, Caillou Sahilde vd seriler, Yavru Ahtapot olmak ok zor, Kirpi ile Kestane ve Ay egl vd seriler Yap kredi yaynlar- 2-6 ya dnemi ocuklarna okunabilir. Seilen kitabn ieri ine gre kitap okunduktan sonra ocukla birlikte ktphaneye gidilebilir. Her kitabn ieri ine ili kin ya amdan rneklerin verilmesi kavramsal ve imgesel d ncenin i lerli i iin nemlidir. E itici, resimli masal kitaplar yine bu dnemde ebeveynler tarafndan okunmal ve do alamalar yaplmaldr. ocu a kitabn kahraman oymu gibi sorular ynlendirilmeli oyun kurgusu iinde canlandrmalarla hikyeler sonlandrlmaldr. Hi bir kitap ieri i bilinmeden okutulmamal, mmknse ebeveyn tarafndan nce okunmal hatta bilinli bir yakla mla ocu un ihtiyalar ynnde seilen kitaplarla okumaya ba lanmaldr. stem d , grselleri nitelikli ama ieri i ocu u korkutacak, travma olu turacak hikaye metinleriyle kar la mak mmkndr. Sonu olarak, ocukla her zaman ileti im iinde olmal, ocuklar aile iinde sevgiye doyurulmaldr. ocuklara anla ldklar, nemsendikleri, kabul grdkleri hissettirilmelidir. ocuklarn ruhsal-bedensel olarak sa lkl bymeleri sa lanmaldr. Sanat e itimi, ocu a kavramsal ve imgesel d nme becerisini edindirebildi inde nitelikli gerekle mektedir. nk tm uyaranlarn, zihinsel, duygusal, sosyal geli imin temelinde; ocu un imgesel d nme potansiyeli vardr. O halde 0-72 aylk ocuklar iin kitap seerken edebi de erler ieren rnekler seilmelidir. Sanld nn aksine okul ncesi dnemin resimli kitaplar da edebi ieriklidir. nk kitaptaki resmin rengi, biimi, kokusu, mzi i, oyuncaklar, gere i, d leri ve masallar ieri inde sunulan kavram ve imgelerle edebiyatn iindedir. Burada nemli soru kitab seecek olan ebeveynin grsel okuryazarlk dzeyinin ne oldu udur? Grsel okuryazarlk, grsel bilginin anlamn ve grsel mesajlar kesin olarak yorumlama ve bu tr mesajlar yaratma yetene ini renmektir; Braden ve Hortine (Messaris, 1994: s.155), gre de imgeleri anlama ve kullanma yetene idir. Bir resim, heykel, mzik, televizyon reklam veya bir sinema filminde gstergelerle btn bir anlam olu turulmaktadr. nk televizyon kanallar, bilgisayar, masa st yayncl , kitle ileti im aralar derken grsel imgelerle ileti im, cep telefonlaryla cebimize kadar ya ammz ku atm tr. mgelerin okunmas ocu un konu may renmesi, yaratc d nmesi, okuryazar olabilmesi, kitap okuma al kanl kazanmas iin nemlidir. Grsel dille ileti im, payla m, anlama ve ifade etme, ki isel geli im; zgven, do ru anlamak, do ru yarglamak, do ru yerde yermek, do ru yerde alk lamak iin grselleri okumak nemlidir. Grsel dilde olmas gereken nitelikte e itilemedi imiz iin szel dilde de btncl bir e itimi alamyoruz. Bu sorunlarn bir uzants olarak Trkiyede ilk retim birinci kademede 6 yldr Grsel Okuryazarlk Dersi, ikinci kademede ise Medya Okuryazarl Dersi verilmektedir. Grbzn belirtti i zere Trkiyede okuryazar oranlarnn 1980li yllardan sonra artt ancak gerek anlamda okuma kltr orannn ciddi boyutta azald ; okul ve niversite saylarnn artmasna ra men kitap okuma oranlarndaki d n eli kili bir durum ortaya koydu u belirtilmi tir. statistik kaynaklara gre; not almak makam atlamak gibi gndelik kazanmlar iin de il kendini geli tirmek iin okuyanlarn Japonyada %14, ABDde %12, ngiltere ve Fransada % 11, Trkiyede ise% 0,01 (on binde bir) orannda oldu u saptanm tr. Okuma oran on binde bir olan bir lkenin yolsuzluklardan, yoz kltrden, trafik kazalarndan, iddetten, cahillikten kurtulmasnn d ndrc oldu u anlatlm tr (Grbz, 2010: 25-26). Trkiyede kitap okuma orannn mutlaka arttrlmas gerekti i vurgulanm tr. 542

Bu durumda erken ocukluk dneminde istenilen nitelikte e itilemeyen bir toplumun, dnya lkeleri arasndaki okuma oran on binde bir orannda kalmaya mahkmdur. ocu a erken ya larda sunulan resimli kitaplar, zengin duyusal uyaranlar nemlidir. Kitaplardaki resimlerin okunma sreci, imgelerin okunma srecini kapsar. Yazl metinler gibi grsel metinlerde okunmaktadr. Yazl ya da grsel anlaml metinler kar sndaki birey okur olarak adlandrlmaktadr. Grsel dilde okuma anlaml bir grsel yap kar snda insan beyninin en temel etkinliklerinden biridir. Bu etkinlik ise alglama, belle e kaydetme, gstergeleri yorumlayarak yeniden olu turma gibi a amal gerekle mektedir. Paul Messaris (1994: 155), imgenin yalnzca okurun yorumlama sreciyle de il, imgenin retim sreciyle okunma srecinin birlikte ele alnmasyla anlaml yorumlanabilece ini belirtmi tir. Bugnn ocuklar dijital a n ocuklardr ve 2 ya ndaki bir ocuk bilgisayar ekranndaki grselleri okumakta fare-mause kullanarak grsel uyaranlar takip edebilmektedir. Dolaysyla bu ocuklarn imgelemleri de dijital ncesi a ocuklarndan farkl olacaktr. 2009 yl itibariyle dnyada 2 milyon civarnda, ocuklara ynelik elektronik kitap oldu u; Trkiyede de ocuklara ynelik elektronik kitaplarn yaynevleri tarafndan retilmeye ba land ve ocuk kategorisinde www.idefix.com'da 55 ekitap bulundu u belirtilmektedir (Gnen, 2003: 4). Dil ve d nce al malarnda yo unla an yirminci yzyl dilbilimcileri, psikologlar ve sosyologlar, bu ikisi arasnda sk bir ili ki bulmu lardr. Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil adl eserinde bu ili kiyi, dil, onu konu anlarn duygu, d nce ve hayal dnyalarn tayin eder diye zetlemektedir. Ona gre, bir milletin dnya gr dilinin sahip oldu u kelimelerle snrldr. nsanlar bildikleri ve tandklar varlklara, duygu ve d ncelere ad koyar, bilmediklerinin dillerinde adlar yoktur. (Akt.: Da tekin, 2002: 112). O halde toplumdaki e itimcileri, ebeveynleri, yerel ynetimleri, ilgilileri erken ocukluk dneminde ocu un imgelemi ve grsel dilin geli imine ili kin bilgilendirmeli, bu ynde programlar ve etkinlikler dzenlenmelidir. Dil bilimciler, ocuk geli im uzmanlar, ocuk psikologlar ve grsel sanat e itimcilerinden olu an bir grupla Okuma Kltr Edindirme Program (OKEP) olu turulmaldr. Alan uzmanlar tarafndan belirli sayda ve trde ya gruplarna ynelik kitaplar ieren setler tanmlanmaldr. Kendi kltrmz, ki isel geli imimizi, tarihimizi, gelenek greneklerimizi edebiyat aracl yla, grsel uyaranlarn dillendirilmesiyle, yazn sanat farkyla ocuklarmza, genlerimize edindirmelidir. OKEP na ili kin neriler: 1. Tm televizyon kanallarnda bebeklik dneminde beyin geli imi, ya llk dneminde Alzheimer vb beyin hastalklarnn nne gemek iin yemek programlar sunar gibi okuma programlar sunulmaldr. Ayrca TRT, toplumdaki yozla may trplemek, insan kalitemizi ykseltmek iin TRT Mzik, TRT Haber kanal gibi bir de TRT Okuyorum Kanal almaldr. 2.Halk e itim merkezlerinde, ak am sanat okullarnda, dershanelerde, sanat merkezlerinde beyin geli imi ve kaliteli toplum olu turmaya dnk okumann faydalarn anlatan seminerler dzenlenmeli, grsel okuryazarlk programlar yaplmal, halka ula lmaldr. Okullarda yaplan toplantlarla veliler bilgilendirilmelidir. 3.Toplumun her kesiminde tpk ky enstitleri programlar gibi okuma kltr edimi programlar ba latlmaldr. Hatta MEB kanalyla OKEP n tamamlayanlara sertifika verilmelidir. Program tamamlayanlar zaman zaman tekrar kurumlara davet edilmeli; zel bir unvan alm larcasna yeni gelen kursiyerlere tantlmal ve ya amsal farkndalklarn anlatmalar sa lanmaldr. 4.E itim kurumlarnn tmnde yaz okullarnda her ya grubuna ynelik okuma kltr edindirme programlar olu turulmaldr. ocuklarmz iin 3 aylk yaz tatili okuldaki kazanmlarn yitirebilecekleri kadar uzundur; baz e itimcilerimiz ve ardndan rencilerimizin yaz dn , e itim- retime ge adaptasyonu retim programnn yarsn olumsuz klmaktadr. 5.Belediyeler kahvehane, kraathane vb meknlarda OKEP erevesindeki kitaplarn bulundurulmasn zorunlu hale getirmelidir. Sahil kentlerinde belediyeler, sahil ktphaneleri olu turmal; yaz ak amlar halkn izleyebilece i meydanlarda edebiyat ve sohbet programlar dzenlemelidir. 6.Halk ktphanelerinin misyonu halk bilgilendiren seminerler, e itim programlar dzenlemek, olmal; e itim kurumlar halk ktphaneleriyle i birlikli al mal ktphaneler OKEP erevesinde donatlmal ve aktif kltr merkezlerine dn trlmelidir.

543

YARALANILAN KAYNAKLAR Artut, Kazm (2001) Sanat E itimi Kuramlar ve Yntemleri. Ankara: An Yaynclk. Budak, Fsun (2011) ocuklarn Zihinsel ve Sosyal Geli imleri. [evrimii]:http://www.bbdanismanlik.com.tr/cocukgelisim.htm adresinden 01 Temmuz 2011 tarihinde indirilmi tir. Da abakan, D. Da abakan, F. (2006) Dil ve ocukta Dil Geli im Kuramlar. [evrimii]: http: //ooegm. meb.gov. tr/ dokuman/cocuklarda_dil_gelisimi.pdfFatma,adresinden 24 A ustos 2011 tarihinde indirilmi tir. Erta , S.Hande (2010) 0-2 Ya Bebe inde Zeka Geli imi. Okul ncesi Etkinlik Dnyas. [evrimii]: http://www.babystar.com/zeka_gelisimi.asp>adresinden 15 Mays 2011tarihinde indirilmi tir. Gnen, Mbeccel (2003) Trkiyede Okul ncesi ocuk Edebiyat. [evrimii]:http://panel.unicef.org.tr/vera/app/var /files/t/u/turkiye%E280%99de-okulncesicocukedebiyati.pdf adresinden 22 Haziran 2011 tarihinde indirilmi tir. Gr en, Nur en (2005) ocuk Geli iminde Kitabn nemi. [evrimii]: http://www.gorseldil.egitimi.com adresinden 19 ubat 2011 tarihinde indirilmi tir. Grbz, Muzaffer (2010) Trkiyede Kitap Okuma Oran Mutlaka Artrlmaldr. TC Milli E itim Bakanl retmen Yeti tirme ve E itimi Genel Mdrl retmen Okullar 162 Ya nda. Afyonkarahisar: Atay Basmevi. [evrimii]:http://www.frmtr.com/felsefe-psikoloji-sosyoloji/1151757-kavramsal-dusunme.html Karacan, Elvan (2000) ocuklarda Dil Geli imini Etkileyen Faktrler. Srekli Tp E itimi Dergisi. Temmuz. [evrimii]:http: //www.ttb.org.tr/STED/sted0700/6html, adresinden 11 A ustos 2011 tarihinde indirilmi tir.Kase, P. Judith (1989) Three Approaches. Anchorage Press New Orleans, Louisiana. The Creative Drama Book. USA. Kr o lu, O.Tekin (2002) Sanatta E itim. Ankara: Pegem Yaynlar. Konar, Elif (2011) ocuk Geli iminde Kitabn nemi. [evrimii]:http://www.annelik.org.eskisite/elif_konar_cv.phpCtrltClicktofollowlnk. adresinden 01 Temmuz 2011 tarihinde indirilmi tir. Messaris, Paul (1994) Visual Literacy; image, Mind&Reality.Boulder,Co:Westview Press Morgan, Clifford (1991) Psikolojiye Giri . Hacettepe niversitesi, Meteksan Yaynlar. Ankara. alan, Muharrem (2007) ocuk Alglamasnda mgenin nemi, E itbilimsel Adan ocuk Edebiyatnda mge kullanm. [evrimii]: http:/ /www. Turkoloji. cu.edu.tr/ / muharrem_ocalan_cocuk _imge. Adresinden 01.Temmuz 2011 tarihinde indirilmi tir. SEVER, Sedat.(2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. SUMMAK, M.S ve Summak, A.E (2007) Akll Bebekler Akademisi-Bebekler iin Beyin ve oklu Zek Geli tirme Rehberistanbul: Sistem Yaynclk. TR, G. Turla, A (1999) Okul ncesinde ocuk, Edebiyat ve Kitap. stanbul: Ya-Pa Yaynlar.

544

RES ML OCUK K TAPLARINDA VE OCUK DERG LER NDE YER ALAN ETK NL KLER N YARATICILIK BOYUTUNUN NCELENMES
Prof. Dr. Mbeccel GNEN Hacettepe niversitesi Ar . Gr. Mehmet KUMRU Sakarya niversitesi Ar . Gr. Tu e AKYOL Afyon Kocatepe niversitesi r. Gr. Zeynep TOPU Dzce niversitesi

zet Bu ara trma, Trkiyede baslm yerli resimli ocuk kitap ve dergilerindeki etkinliklerin yaratclk boyutunu analiz etmek amacyla planlanm tr. Ara trmann rneklemini piyasada bulunan ve random yntemle seilmi olan on sekiz adet dergi, yetmi drt yerli resimli ocuk kitab olmak zere toplam doksan iki yayn olu turmu tur. Ayrca, seilen kitap ve dergilerin farkl zellikte olmasna dikkat edilmi tir. Kitap ve dergiler, ara trmaclar tarafndan geli tirilen Kitap nceleme Kontrol Listesi ile de erlendirilmi tir. Kontrol listesindeki verilere gre tablolar olu turulmu tur. Ara trmada elde edilen bulgular sonucunda; rneklemi olu turan ocuk kitap ve dergilerdeki etkinliklerin yaratc zellikler bakmndan halen istenilen dzeyde olmad saptanm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, yaratclk, resimli ocuk kitaplar.

Abstract This research, is planned with the aim of analyzing the creavity aspect of the activities published in local chldren picture books and magazines in Turkey. Randomly selected, 18 magazines and 74 local children picture books a total of 92 publications which are avaible on the market constituted the sample of the research method. n addition, attention has been paid to the fact that selected books and magazines have different properties. Books and magazines, developed by researchers in the Book Review Checklist and evaluated according to the data tables created in the check list. As a result of findings of the study, sample characteristic in terms of creative activities that make up childrens books and magazines were still not at the desired level. Key Words: Childrens literature, creavity, childrens picture books.

GR Ya amn ilk yllar olan okulncesi dnem, ocu un tm geli im alanlar asndan kritik bir nem ta maktadr. Bu kritik dnemde ocu a verilen e itim, ocu un geirdi i deneyimler ve ocu a sa lanan olanaklar byk nem ta maktadr. ocu un farkl geli im alanlarnda deneyimlere sahip olmas asndan nitelikli ocuk kitaplarna ihtiya duyulmaktadr. ocuklarn nitelikli ocuk kitaplaryla tan trlmas kitaplara kar ilgi ve sevgilerini arttrmaktadr (Gnen, Durmu o lu ve Severcan, 2009). ocuk kitaplar, ocuklarn di er bireyler ve ya amla ilgili de er alglarn olu turmalarnda olduka nem ta maktadr (Sever, 2003). ocuk kitaplarnda de i ik resimleme ve anlatm yntemleriyle farkl karakterler yer almaktadr. ocuklarn yk kitaplar sayesinde duygu ve d ncelerini ekinmeden ortaya koyabildiklerini ve bylece yk kitaplarnn ki ilik geli imini bu ynden olumlu destekledi ini ileri srm tr (Zeigler, 2002). yi nitelikli kitaplarn okuyucuyu olumlu ynde etkileyece i d nlmektedir. 545

ocuklar kendilerine okunan ya da sayfalarn evirdikleri kitaplarn iindeki karakterlerle zde im kurmakta ve kitaplarda geen olaylarla hayal glerini harekete geirmektedirler. ocuk kitaplarndaki grsellik ve ieri in birbiriyle etkile imi de ocuklarn yaratc d nme srelerini geli tirmektedir (Jalongo, 2004). Nitelikli bulunan grntler ile grntleri yanstan resimler, metne ve metnin ierdi i kavramlara gre belle e daha kolay yerle ir. nsanlar farkl olan, be enilen ve etkilenilen grntleri hatrlamakta zorluk ekmez. ocuklukta resimleriyle birlikte sevilen bir kitap, insann ya am boyunca unutulmaz. Bundan dolay grntleri renklerle ve biimlerle yanstan resimler, ocuk kitaplarnn olmazsa olmazdr. Resim nce baklan, sonra grlen ve duyumsanan, daha sonra ise iletisini izleyiciye ta yan ve bu ileti zerinde d ndren bir sanat formudur (zer, 2007:427). Uzmanlar erken ocuklukta zengin dil, kitap ve ark ieren bir ev evresinin olmas gerekti ini ve ocuklar bu ynde desteklemek iin gnde en az otuz dakika okumak gerekti ini belirtmi lerdir. ocuklarmz e itli nedenlerle kitap dinleme ve okuma frsat bulamadklarndan genelde okumann e lendirici oldu unu renemezler ve okumalar da akc de ildir. Trk halknn okuryazarlk orannn istenen dzeyde olmay okuma al kanl na sahip olmamamzn en byk nedenlerinden birisidir. Bunu etkileyen di er faktrler ise Trk toplumunun szl kltrden yazl kltre gemeden grsel kltrn etkisinde kalmas, e itim sisteminin ara trmaya ve okuma al kanl n geli tirmeye ynelik olmamas, ekonomik sorunlar, televizyon izleme merak ve gerek okul gerekse ocuk ve halk ktphanelerinin yetersiz al malardr (Gnen, 1993). Ara trmann Amac Gnmzde, resimli ocuk kitaplar kadar ocuk dergilerinin de ocuklara okuma al kanl kazandrma ynnde nem kazand grlmektedir. Resimli ocuk kitaplar ve ocuk dergileri ocuklarn ilgisini canl tutacak ve yaratc d nme srelerini harekete geirecek zelliklere sahip olmaldr. Gnmzde, resimli ocuk kitaplarnn ve ocuk dergilerinin saysnn gnden gne artmas, hangilerinin gerekten nitelikli ve ocuklara hitap etti inin anla lmasn zorla trmaktadr. ocuk kitaplarnda ve dergilerde yer alan etkinlikler ocuklarn farkl geli im alanlarn desteklemekle birlikte, yaratc niteliklere sahip olmaldr. Bu nedenle bu ara trma resimli ocuk kitaplarnda ve ocuk dergilerinde yer alan etkinliklerin yaratclk boyutunu de erlendirmek amacyla yaplm tr. Alt Problemler 1. Resimli ocuk kitaplar ve dergilerde ne trden etkinliklere yer verilmektedir? 2. Resimli ocuk kitaplar ve ocuk dergilerinde yer alan etkinlikler yaratc nitelikler ta makta mdr? YNTEM Ara trmann evrenini, 2000-2010 yllarnda Trkiyede baslm olan, iinde etkinlik sayfalar bulunan resimli ocuk kitaplar ve dergileri olu turmaktadr. Ara trmann rneklemini resmi ve zel anaokullarndan, ktphanelerden ve piyasadan elde edilen, random yntemiyle seilmi 74 resimli ocuk kitab ve 18 ocuk dergisi olu turmaktadr. Ara trmann rneklemini olu turacak resimli ocuk kitaplarnn, bir yk (hikye) zelli i ta masna ve kitap iinde birbirinden ba msz ykler bulunmamasna dikkat edilmi tir. Ayrca, resimli ocuk kitaplarnda ilgili etkinliklerin bulunmasna dikkat edilmi tir. Bu zellikleri ta mayan kitaplar ara trmaya dahil edilmemi tir. Veri Toplama Arac Ara trmann rneklemini olu turan resimli ocuk kitaplarnn ve ocuk dergilerinin yaratc nitelikler ta yp ta mad n belirlemek zere, ara trmaclar tarafndan bir kontrol listesi hazrlanm tr. Bu kontrol listesi, genel boyut ve her boyutun alt zellikleri olmak zere toplam krk maddeden olu maktadr. Sorular, kitap ve dergiye ait knye bilgileri, kitaba ve dergiye ait fiziksel zellikler ve ierik zelliklerinden olu maktadr (Etkinlik trleri vs.). Veri Toplama lemi

Ara trmada, belirlenen kitaplar geli tirilen kontrol listesine gre ara trmaclar tarafndan okunduktan sonra de erlendirilmi tir. Kontrol listesinin her maddesinin yanna maddeyi ierip iermedi i evet/hayr eklinde kaydedilmi tir.

546

Verilerin zmlenmesi Ara trmann rneklemini olu turan resimli ocuk kitaplar ve dergileri, hazrlanan kontrol listesine gre de erlendirilmi ve da lmlarn yzde ve frekanslar verilmi tir. BULGULAR VE YORUM Kitap ncelemesi ncelenen resimli ocuk kitaplar de i ik yaynevlerinden, de i ik yerlerden ve farkl ya gruplarndan seilmeye al lm tr. ncelenen yetmi drt adet resimli ocuk kitabna ait bulgular a a da verilmektedir. Bulgular Ara trmada incelenen resimli ocuk kitaplarnn trne gre da lmlar tablo 1de grlmektedir.
Tablo 1: Resimli ocuk Kitaplarnn Trne Gre Da lmlar: K TAP TR Hikye Masal Kavram Toplam F 39 22 13 74 % 53 30 17 100

Tablo 1e gre, hikye (yk) kitaplar % 53 orannda, masal kitaplar % 30 orannda ve kavram kitaplar ise % 17 orannda tabloda yer alm tr. Ara trmada incelenen resimli ocuk kitaplarnn yaynevlerine gre da lmlar tablo 2de grlmektedir.
Tablo 2: Resimli ocuk Kitaplarnn Yaynevlerine Gre Da lmlar: YAYINEVLER ABC Yaynlar Kakns ocuk Yaynlar YA-Pa Yaynclk Engin Yaynclk Tima Yaynclk Di er Yaynevleri (Uanbalk, Altn Bilgi, Tay, Tbitak Yaynlar) Toplam F 25 15 13 13 4 4 74 % 33 21 18 18 5 5 100

Tablo 2ye gre, ABC Yaynclk (Aslanck Aile Serisi ve Benim lk Kitaplarm Serisi) % 33 orannda kitap ile Kakns ocuk Yaynlar Cemile Serisi ile % 21 orannda, Ya-Pa Yaynclk % 18 orannda, Engin Yaynclk % 18 oranla, Tima Yaynclk Cep Masallar" % 5 orannda ve di er yaynevlerinden (Uanbalk, Altnbilgi, Tay ve Tbitak Yaynlar vs.) % 5 orannda kitap oldu u grlm tr. Ara trmada incelenen resimli ocuk kitaplarnn sayfa saysna gre da lmlar tablo 3te gsterilmektedir.
Tablo 3: Resimli ocuk Kitaplarnn Sayfa Saysna Gre Da lm: S.SAYISI 0-15 16-23 24-31 +32 Toplam F 22 36 14 2 74 % 30 47 20 3 100

Tablo 3e gre, sayfa says 0-15 aras olan resimli ocuk kitaplarnn oran % 30, sayfa says 1623 olan ocuk kitaplarnn oran % 47, sayfa says 24-31 olan ocuk kitaplarn oran % 20 ve sayfa says 32 ve fazlas olan ocuk kitaplarnn oran ise % 3 oldu u grlm tr. 547

Ara trmada kullanlan resimli ocuk kitaplar hitap ettikleri ya gruplarna gre de incelenmi tir. Ya gruplarna gre resimli ocuk kitaplarnn frekans yzdeleri tablo 4te verilmi tir.

Tablo 4: Resimli ocuk Kitaplarnn Hitap Etti i Ya Grubuna Gre Da lm: YA GRUPLARI 3-5 5-6 7+ Toplam F 40 28 6 74 % 54 38 8 100

Tablo 4e gre; En fazla ocuk kitabnn 3-5 ya grubuna hitap etti ini % 54 orannda, sonra 5-6 ya grubu % 38 ile ve en az 7 ve st ya grubuna hitap eden ocuk kitabnn % 8 orannda incelendi i grlm tr. Ara trmada incelenen resimli ocuk kitaplarnn yayn ylna gre da lm tablo 5te gsterilmektedir.
Tablo 5: Resimli ocuk Kitaplarnn Yayn Ylna Gre Da lm: YAYIN YILI 2007 2008 2009 2010 Toplam F 13 17 15 29 74 % 17 23 20 40 100

Tablo 5e gre, 2007 ylnda ocuk kitab % 17 orannda, 2008 ylnda ocuk kitabnn % 23 orannda, 2009 ylnda ocuk kitabnn % 20ye ve 2010 ylnda ocuk kitaplarnn % 40 orannda incelendi i grlm tr. Ara trmada incelenen resimli ocuk kitaplarnn bask saysna gre da lmlar tablo 6de gsterilmektedir.
Tablo 6: Resimli ocuk Kitaplarnn Bask Saysna Gre Da lm: BASKI SAYISI 1. Bask 2. Bask 3. Bask Toplam F 49 14 11 74 % 74 20 16 100

Tablo 6ya gre, % 74 orannda kitap bir kez, % 20 orannda kitap ikinci kez ve % 16 orannda kitabn nc kez basld grlm tr. Ara trmada incelenen resimli ocuk kitaplarnn yaynlanma yerlerine gre da lmlar tablo 7de grlmektedir.
Tablo 7: Resimli ocuk Kitaplarnn Yaynlanma Yerlerine Gre Da lm: YAYIN YER Ankara stanbul zmir Toplam F 14 59 1 18 % 20 79 1 100

Tablo 7ye gre, Ankarada yaynlanan ocuk kitaplar % 20 orannda, stanbulda yaynlanan ocuk kitaplar % 79 orannda ve zmirde % 1 orannda yaynland grlm tr.

548

Ara trmada incelenen resimli ocuk kitaplarndaki etkinlik toplam yz altdr. Bu etkinliklerin alanlara gre da lmlar incelenirken 2006 MEB Okulncesi E itim Program Kitabnn Okulncesi E itim Kurumlarndaki Etkinlikler blmnden yararlanlm tr. ncelenen resimli ocuk kitaplarndaki etkinliklerin alanlara gre da lm tablo 8de gsterilmektedir: Tablo 8: ncelenen Kitaplarda Yer Alan Etkinliklerin Alanlara Gre Da lm:
ETK NL KLER Trke Etkinlikleri Trke-Dil Etkinlikleri (Bilmece, iir, tekerleme harf-cmle tamamlama) Kelime Av Fen ve Matematik Etkinlikleri Genel Matematik Etkinlikleri (Drt lem, Saymaca) Fen Deneyi Okuma-Yazmaya Hazrlk Etkinlikleri 1. Grsel Alglama al malar Glge bulmaca Resim Bulmaca 2. Dikkat ve Bellek al malar Labirent 7 fark 3. Problem zme al malar Metin soru cevap 4. El Becerisi al malar Nokta birle tirmece E le tirme Kolj, kesme Boyama izme Toplam F 31 29 2 10 8 2 65 20 2 18 10 6 4 24 11 2 5 4 9 1 106 % 30

61 19

23 10

100

Tablo 8 incelendi inde Trke etkinliklerinin % 30 orannda temsil etti ini, fen ve matematik etkinliklerinin % 9 orannda temsil etti ini ve okuma-yazmaya hazrlk etkinliklerinin ise % 61 orannda temsil etti i grlm tr. Okuma-yazmaya hazrlk etkinliklerinin ise alt birimlerini % 19 orannda grsel alglama al malarnn, % 9 ile dikkat ve bellek al malarnn, % 23 ile problem zme al malarnn ve % 10 ile el becerisi al malar ile temsil etti i grlm tr. Ara trmada incelenen resimli ocuk kitaplarn destekleyen materyallerin durumuna gre da lmlar tablo 9da gsterilmektedir.
Tablo 9: ncelenen resimli ocuk kitaplarn destekleyen materyallerine gre da lm: MATERYAL CD Etkinlik Kitab Poster Oyun Kart kartmalar Toplam F 25 12 4 2 2 45 % 56 27 9 4 4 100

Tablo 9a gre, incelenen kitaplardaki materyallerin % 56s CD, % 27si etkinlik kitab, % 9u poster, % 4 oyun kart ve % 4 kartmalardan olu mu tur. Dergi ncelemesi Dergiler; Piyasada en ok satlan, Trkiyenin her bir tarafnda rahatlkla ula labilen dergiler incelenmi tir. 18 adet etkinlik sayfalar ieren aylk ya da aylk yaynlanmakta olan ocuk dergisi incelenmi tir. Ara trmada incelenen dergilerin sayfa saysna gre da lmlar tablo 10da gsterilmektedir.
Tablo 10: Dergilerin Sayfa Saysna Gre Da lm: S.SAYISI 24 32 48 64 Toplam F 5 6 4 3 18 % 28 33 22 17 100

549

Tablo 10a gre, sayfa says yirmi drt olan dergiler % 28 orannda, sayfa says otuz iki olan dergiler % 33 orannda, sayfa says krk sekiz olan dergiler % 22 orannda ve sayfa says altm drt olan dergiler ise % 17 orannda oldu u grlm tr. Ara trmada kullanlan dergiler hitap ettikleri ya gruplarna gre incelenmi tir. Ya gruplarna gre dergilerin frekans ve yzde da lmlar tablo 11de verilmi tir.
Tablo 11: Etkinlikleri ncelenen Dergilerin Hitap Etti i Ya Grubuna Gre Da lm: YA GRUPLARI 3-4 5-6 7-9 10+ Toplam F 4 8 4 2 18 % 22 45 22 11 100

Tablo 11de, en fazla derginin; 5-6 ya grubuna hitap eden dergilerden % 44 orannda, sonra 3-4 ve 7-9 ya grubuna hitap eden dergilerin % 22 orannda ve en az ise 10 ve st ya grubuna hitap eden dergilerden % 11 olarak incelendi i grlm tr. Ara trmada incelenen dergilerin kz ve erkeklere hitap etmesine gre da lm tablo 12de gsterilmektedir.
Tablo 12: Dergilerin Kz ve Erkeklere Hitap Etmesine Gre Da lm: C NS YET Kz in Erkek in Karma Toplam F 1 2 15 18 % 5 11 84 100

Tablo 12ye gre, kz ocuklarna hitap eden dergiler % 5 orannda, erkek ocuklara hitap eden dergiler % 11 orannda ve karma gruba hitap eden dergilerin ise % 84 orannda oldu u grlm tr. Ara trmada incelenen dergilerin yaynlanma sresine gre da lm tablo 13de gsterilmektedir.
Tablo 13: Dergilerin Yaynlanma Sresine Gre Da lm: YAYIN SRES F Aylk 3 Aylk Toplam 15 3 18 % 83 17 100

Tablo 13e gre, incelenen dergilerin % 83 aylk olarak, % 17si ise 3 aylk olarak yaynland grlm tr. Ara trmada gsterilmektedir. incelenen dergilerin yaynlanma yerlerine gre da lmlar tablo 14de

Tablo 14: Dergilerin Yaynlanma Yerlerine Gre Da lm:

YAYIN YER Ankara stanbul Toplam

F 4 14 18

% 22 78 100

Tablo 14e gre, ncelenen dergilerin % 22si Ankarada, % 78i ise stanbulda yaynland grlm tr. Ara trmada incelenen dergilerin yaynevlerine gre da lmlar tablo 15de gsterilmektedir.
Tablo 15: Dergilerin Yaynevlerine Gre Da lmlar: YAYINEVLER Do an E mont Yaynclk Tbitak Yaynlar Di er Yaynevleri (Boyut, hls, Kltr vs.) Toplam F 9 2 7 18 % 50 11 39 100

550

Tablo 15e gre, Do an E mont Yaynclk % 50 orannda, Tbitak Yaynlar % 11 orannda ve di er yaynevlerinden (Boyut, hls, Kltr Yaynclk vs.) % 39 orannda temsil etti i grlm tr. Ara trmada incelenen dergilerdeki etkinlik toplam yz on drttr. Bu etkinliklerin alanlara gre da lmlar incelenirken MEB Okulncesi Program Kitabnn Okulncesi E itim Kurumlarndaki Etkinlikler blmnden yararlanlm tr. ncelenen ocuk dergilerindeki etkinliklerin alanlara gre da lm tablo 16da gsterilmektedir.
Tablo 16: ncelenen Dergilerde Yer Alan Etkinliklerin Alanlara Gre Da lm: ETK NL KLER Trke Etkinlikleri Trke-Dil Etkinlikleri (Bilmece, iir, tekerleme harf-cmle tamamlama) Kelime Av Fen ve Matematik Etkinlikleri Genel Matematik Etkinlikleri (Drt lem, Saymaca) Fen Deneyi Mutfak al malar Okuma-Yazmaya Hazrlk Etkinlikleri 1. Grsel Alglama al malar Glge bulmaca Resim Bulmaca 2. Dikkat ve Bellek al malar Labirent 7 fark Su doku 3. Problem zme al malar Metin soru cevap 4. El Becerisi al malar Nokta birle tirmece E le tirme Kolj, kesme Boyama izme Oyun ve Hareket Etkinlikleri Oyun (Dans Tarifi) Toplam F 17 13 4 21 19 1 1 73 28 5 23 17 9 6 2 9 21 2 5 4 9 1 1 1 114 % 15

19

65 24

15

8 18

1 100

Tablo 16 incelendi inde; Trke etkinliklerinin % 15 orannda temsil edildi ini, fen ve matematik etkinliklerinin % 19 orannda temsil edildi ini, okuma-yazmaya hazrlk etkinliklerinin % 65 orannda temsil edildi i ve oyun ve hareket etkinliklerinin ise % 1 orannda temsil edildi i grlm tr. Okumayazmaya hazrlk etkinliklerinin ise alt birimlerini % 24 orannda grsel alglama al malarnn, % 15 ile dikkat ve bellek al malarnn, % 8 ile problem zme al malarnn ve % 18 ile el becerisi al malar ile temsil edildi i grlm tr. Ara trmada incelenen dergileri destekleyen materyallerin da lmlar tablo 17de gsterilmektedir.
Tablo 17: ncelenen Dergileri Destekleyen Materyallerin Da lm: Materyal Nesne - Hediye Poster Oyun Kartlar kartmalar Yap trmalar Toplam F 9 9 4 7 2 31 % 29 29 13 23 6 100

Tablo 17ye gre, incelenen dergilerde % 29 orannda nesne-hediye, % 29 orannda poster, % 23 orannda kartmalarn, % 13 orannda oyun kartlarnn ve % 6 orannda ise yap trmalarn yer ald grlm tr. Ara trmada incelenen tm kitap ve dergilerin ierik zelliklerine gre da lmlar tablo 18de gsterilmektedir.

551

Tablo 18: ncelenen Kitaplarn ve Dergilerinin erik zelliklerine Gre Da lmlar: Resimli ocuk Kitaplar Ve Dergilerinin erik zellikleri Hitap etti i ya a gre uygun mu? Dili sade ve anla lr dil mi? Sorular anlatlanlara uygun mu? Toplam n=92 EVET F 72 72 72 92 HAYIR f 20 20 20 100

% 78 78 78

% 22 22 22

Tablo 18de incelenen resimli ocuk kitaplarnn ve dergilerinin ierik zelliklerine bakld nda, % 78inin hitap etti i ya grubuna uygun oldu u, sade-anla lr bir dil kullanld ve sorularn anlatlanlara uygun oldu u grlm tr.
Tablo 19: Kitap ve Dergilerdeki Etkinliklerin Yaratclk Durumlarna Gre Da lmlar: Kitap Ve Dergilerdeki Etkinliklerin Yaratclk Durumlarna Gre Da lmlar Kitap ve dergilerdeki etkinliklerin yaratcl Etkinlikler akc m? Etkinlikler esnek mi? Etkinlikler orijinal mi? Etkinlikler detaylara iniyor mu? Toplam n=92 EVET F 60 67 67 66 58 92 HAYIR f 32 25 25 26 34 100

% 65 73 73 72 63

% 35 27 27 28 37

Tablo 19da kitap ve dergilerdeki etkinliklerin yaratclk durumlarna bakld nda, etkinliklerin % 65inin yaratc oldu u grlm tr. ncelenen resimli ocuk kitaplar ve dergilerindeki etkinliklerin % 73nn akc ve esnek oldu u, % 72sinin orijinal oldu u, % 63nnde de etkinliklerde detaylara inildi i grlm tr. SONU VE TARTI MA Ara trma kapsamnda iinde etkinlik bulunan resimli ocuk kitaplarnn en ok hikye ve masal trnde oldu u belirlenmi tir. Bu durum, hikye ve masal trlerinde yer alan olay, karakter elerinin kitapla ilgili etkinlikleri yaplandrmada etkili olabilece i d ncesini do urmaktadr. ncelenen ocuk kitaplarnn yaynevlerine bakt mzda srasyla ABC Yaynlar, Kakns ocuk Yaynlar, Ya-Pa Yaynclk, Engin Yaynclk, Tima Yaynclk, Uanbalk Yaynclk, Altn Bilgi Yaynclk, Tay Yaynclk gibi de i ik yaynevlerinden kitaplarla al lm tr. ncelenen resimli ocuk kitaplarnda ve dergilerinin yayn yerleri genelde stanbul ve Ankaradr. Bu illerin saysnn giderek artmas, farkl yaynevlerinin kurulmas, ocuk edebiyat rnlerinin artmas ve bu i e verilen nemin artmas nitelikli ve yaratc ocuk kitaplarnn yaynlanmas ynndeki abalarn bir gstergesi olabilece i ynndeki d nceleri do urmaktadr. ncelenen kitaplarn sayfa says bakmndan en ok on alt-yirmi drt sayfa aral nda oldu u, en az ise otuz iki sayfa ve st kitaplar oldu u gzlenmi tir. Yine incelenen ocuk kitaplarnn ya aral de erlendirildi inde en ok -be ya aral na, en az ise yedi ve stndeki ya aral a hitap eden yaynlar incelenmi tir. Kitaplar genel olarak okulncesi dneme hitap etmektedir. ncelenen kitaplarn yayn yllar ve bask says olarak; en fazla 2010 ylndan, en az 2007 ylnda yaynlar incelenmi tir. Yine incelenen kitaplarn byk bir ksm birinci bask kitaplardr. ncelenen dergilere bakt mzda ise, on sekiz tane dergi incelenmi olup, bu dergilerin on be i aylk yaynlanrken, tanesi ayda bir yaynlanmaktadr. Bu durum bize kaliteli bir dergi karmann maliyetinin yksek oldu unu ayn zamanda kaliteli bir dergi karmak iin daha uzun bir zamana ihtiya duyuldu unu d ndrmektedir (Gnen, 2007). ncelenen dergilerin on be tanesi karma gruba hitap ederken, iki tanesi erkekler iin ve bir tane de kz ocuklara hitap etmektedir. Yine dergilerin yaynlanma yerlerine bakt mzda birincili in stanbulda oldu u ve sonra Ankarann geldi i grlmektedir. ncelenen dergilerin yaynevlerine bakt mzda Do an Egmont Yaynclk bnyesindeki dergilerin incelendi i, bunu srasyla Tbitak Yaynlarnn, Boyut Yaynclk, Kltr Yaynclk vs. takip etti ini grmekteyiz. Dergilerin sayfa saysnn en fazla otuz iki sayfa oldu u grlm , en az altm drt sayfa oldu u grlm tr. Dergiler, kitaplara nazaran daha renkli ve konu e itlili i oldu u iin sayfa

552

saysnn kitaba gre daha fazla olmas beklenmektedir. ncelenen dergilerin genel olarak fiziksel zelliklerinin boyut, punto, kapak vs. ocuklar iin uygun bulunmu tur. Hitap edilen ya a gre en fazla ilk retim birinci basamak ve okulncesi dnem dergileri incelenmi tir. ncelenen dergilerin resimlerinde tamamen renkli resim kullanld grlm tr. Bu sonuta bize ocuklarn daha ok renkli, canl, hareket ieren resimlerden ho landklarn d ndrmektedir. ncelenen resimli ocuk kitaplarnda ve dergilerde yer alan etkinliklere genel olarak bakld nda, farkl trden etkinliklere yer verilmeye al ld grlmektedir. ncelenen resimli ocuk kitaplarnda yer alan etkinliklerden en ok okuma-yazmaya hazrlk al malar ve Trke etkinliklerinin oldu u grlmektedir. Bu sonu okulncesi dnemde edinilen n ya ant ve bilgilerin olumlu transferi ile ilgilidir. zellikle okuma yazma al malarndaki etkinliklerin; grsel alglama al malar, dikkat ve bellek al malar, problem zme al malar ve el becerisi al malarndan olu tu unu grmekteyiz. Grsel alglama al malar sayesinde ekil zemin ayrm, meknsal ili kiler gibi etkinliklerde renci daha aktif olmaktadr. Dikkat ve bellek al malar etkinlikleri olan Labirent, Yedi Fark gibi etkinliklerde renci olaya daha fazla yo unla maktadr. Problem zme al malar etkinliklerinde metinde anlatlanlarla ilgili sorular cevaplanmaktadr. El becerisi al malarnda ise boyama, kesme, kolaj, yap trma gibi etkinlikler incelenmi tir. Trke etkinlikleri bilmece, tekerleme, iir, harf-kelime tamamlama gibi etkinliklerden olu mu tur. Matematik-Fen etkinlikleri drt i lem, saymaca, deney ve mutfak al masndan olu mu tur. ncelenen ocuk dergilerinin bir tanesinde yeni bir oyun stili tarif edilmi ve bunun oynanmas istenmi tir. Bu etkinlik oyun ve hareket etkinli i olarak ara trmamza girmi tir. Ara trma kapsamnda, incelenen resimli ocuk kitaplarnn byk bir o unlu unda destekleyici materyal bulunmad grlmektedir. Destekleyici materyali olanlarn da en ok CD ve etkinlik kitab oldu u grlmekte ve resimli ocuk kitaplarnn daha ok grsel adan desteklendi i d ncesini peki tirmektedir. Bunun d nda, ocuk dergilerinde destekleyici materyal olarak en ok poster, oyun kart verilmektedir. Bu sonulardan yola karak, resimli ocuk kitaplarn ve dergilerini grsellik asndan oldu u kadar bili sel, dilsel ynlerden destekleyen materyallere ihtiya duyuldu u grlmektedir. NER LER Okulncesi dnem ocu un dilsel, bili sel, toplumsal ve ki ilik geli imin etkileyecek en temel duyarlk, onun sorma-bilme, renme iste inin uyarlmas ve yantlanmasdr. Bu duyarl n, ocu un ilerleyen dnemde okuma kltr edinmesinde de nemli bir etken olaca d nlmelidir. ocu un sorma bilme iste inin uyarlmas; ya am ve onu btnleyen ili kileri anlamlandrabilmesi, onun duygu ve d nce birikiminin devindirilmesiyle ili kili bir sretir. Erken dnemden ba layarak ocuklarn, duygu ve d nce birikimini devindiren geli tiren uyaranlarla bulu turulmas temel bir ilke olarak benimsenmelidir. Bu uyaranlarn ocuklarda kavramsal geli ime, duyarlk olu umuna, kltrel bilinlenmeye katk sa lamas; en zl belirlemeyle sanatsal nitelikler ta mas beklenir. Somut bir belirlemeyle, ocuklarn duyu alglarn uyaran, duygu ve d nce retmelerine olanak sa layan, sanat duyarl ile olu turulmu dilsel ve grsel gerelere, yaptlara gereksinim vardr. rnleri seerken; rnn ticari getirisi, verilen hediye veya materyale gre kitap seimi yaplmadan ocu un ilgi ve ihtiyalarna gre kitap seilmelidir. ncelenen ocuk kitaplarnda ve dergilerinde son yllarda magazin tr konulara ve reklamlara fazlaca yer verilmektedir. ocuk-aile medya ve e lence endstrisi olarak tanmlanan doyumsuz piyasay, tm dnya iin sihir reten yz ile tketimci kapitalizmi temsil eden belli ba l kresel oyuncular kontrol etmekte ve saysz lkede milyonlarca ocuk ve yeti kini bu sihre kaplmann bilin ko ullarn do allkla tanmlamakta ve yeniden retmektedir. ocuk e lence endstrisi kendi zgn oyun arac ve meknndan yoksun, yeti kinlerle etkile imi snrlanm ocu a saysz medya kayna ndan, saysz platformdan grsel rnler sunarken tm bu film, animasyon, izgi roman, video oyunlar vb. rnler ve iindeki karakterler her trl tketim rnne ve genellikle bir ocuk dergisine de dn rken endstrinin rnlerinin, kanallarnn reklam alan olarak i lev grmektedir. Dergiye adn veren karakterlerin maceralar, posterleri, yinelenen ayrntlar ve di er baklp atlacak vr zvr ieri in yan sra hedef kitlesi iinde ocu un da yer ald rn ve hizmet reten firmalarn izgi, animasyon karakterle bezeli rnlerinin reklamlar da yer almaktadr. Bu yzden zellikle aileler, kitap ve dergi seiminde rnn ocu u esir almamasna, olumsuz tutum ve davran lara sevk etmemesine dikkat etmelidirler.

553

YARARLANILAN KAYNAKLAR Akn, Nkhet (1998) Okulncesi Kurum retmenlerinin ocuk Kitaplarna Kar Tutum ve Davran lar. ocuk Sa l ve E itimi Program, Doktora Tezi. Hacettepe niversitesi Sa lk Bilimleri Enstits. Ankara. Brookshire, J., Scharff, L. F. V. & Moses, L. E. (2002) The nfluence of llustrations on Childrens Book Preferences and Comprehension. Reading Psychology, 23 (4), 323-339. akmak, Havise (1994) 1974-93 Yllar Arasnda Trke Baslm Resimli yk Kitaplarnn Resimlendirilme ve Fiziksel zellikler Ynnden ncelenmesi. Hacettepe niversitesi ocuk Sa l ve E itimi Program, Bilim Uzmanl Tezi. Ankara. Erdo an, Fatih (1989) 1985-87 Yeni ocuk Yazn rnlerinin Konusal ve Saysal Analizi. Bilim Uzmanl Tezi. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. stanbul. Gnen, Mbeccel (1988) Anaokuluna Giden 4-5 Ya ocuklarna Resimli Kitaplarla Yaplan E itimin Dil Geli imine Etkisinin ncelenmesi. Hacettepe niversitesi ocuk Sa l ve E itimi Program, Doktora Tezi. Ankara. Gnen, Mbeccel (2007) Trkiyede 1982 ile 2003 Yllarnda kan ocuk Dergilerinin ncelenmesi. Hacettepe niversitesi E itim Fakltesi lk retim Kongresi. 15-17 Kasm 2007. Ankara. Gnen M., Durmu o lu M., Severcan S. (2009) Examining the Views of Preschool Education Teachers on the Content, llustrations and Physical Characteristics of the Picture Story Books Used in Education. Procedia Social and Behavioral Sciences, 753-759. Gle akmak H. ve Gnen, M. (1997) 1974-1993 Yllar Arasnda Trke Baslm Olan Resimli yk Kitaplarnn Resimlendirilme ve Fiziksel zellikleri Ynnden ncelenmesi.Trk Ktphanecili i, 11(1), 42-53. I tan, Sonnur (2005) Resimli ocuk Kitaplarnn Benlik Kavramyla lgili Konular ermesi Ynnden ncelenmesi, Hacettepe niversitesi Sa lk Bilimleri Enstits ocuk Geli imi ve E itimi Program, Yksek Lisans Tezi. Ankara. Jalongo, Mary Renck (2004) Young Children and Picture Books (2nd ed.). Washington, DC: NAEYC. Kaya, smail (2000) ocuk Kitab Resimlerinde Kli e Yakla mlar I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu. Ankara niversitesi. Kr, smet (1991) Trkiyede Sreli ocuk Yaynlar. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Neydim, Necdet (2003) ocuk ve Genlik Edebiyat Tarihine Sosyolojik De i imler Asndan Genel Bir Bak . oluk ocuk, ubat, 30-31. O uzkan, A. Ferhan (2000) ocuk Edebiyat. stanbul: Bu Yaynevi. San, nci (2004) Sanat ve E itim. Ankara: topya Yaynevi. Sar, Nihan (2006) ocuk Kitaplar llstrasyonlar zerine Bir Ara trma ve Bir rnekleme. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. zmir. Senemo lu, Nuray (2005) Geli im, renme ve retim; Kuramdan Uygulamaya. Ankara: Spot Matbaaclk. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. im ek, Hseyin (2002) Tanzimat ve Mutlakyet Dnemi ocuk Dergilerinin E itim Asndan ncelenmesi. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaymlanmam Doktora Tezi. Ankara. Torrance Ellis Paul (1968) Education and Creative Potential: Modern School Practices Series. Minneapolis: The University of Minnesota Press. Tr G. ve Turla, A. (1981) Okulncesinde ocuk, Edebiyat ve Kitap. stanbul: Ya-Pa Yaynlar. Uzmen, Selay (1993) 1970-93 Yllar Arasnda Baslm Trke ve ngilizce Resimli Hikye Kitaplarnn Konu Ynnden ncelenmesi. Bilim Uzmanl Tezi. Hacettepe niversitesi ocuk Sa l ve E itimi Program. Ankara. Ya ar, eyma (2001) lk ocuk Dergilerinden Mmeyyiz. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. stanbul. Yavuz, Bayram (2005) Trk Edebiyatnn lk ocuk Dergisi: Mmeyyiz. Hece Dergisi, 104-105. Yrko lu, Atalay (1998) ocuk Ruh Sa l . stanbul: zgr Yaynlar.

554

RES ML OCUK K TAPLARININ RENK KAVRAMI KAZANIMI ZER NE ETK S N N NCELENMES

r. Gr. Dr. Arzu PEK YKSELEN Hacettepe niversitesi Sa lk Bilimleri Fakltesi ocuk Geli imi Blm r. Gr. Dr. Saniye BENC K KANGAL Hacettepe niversitesi Sa lk Bilimleri Fakltesi ocuk Geli imi Blm

zet Bu ara trma 4 ya grubu ocuklarn krmz, sar, mavi, ye il, turuncu, mor renkleri kazanmlarna resimli ocuk kitaplarnn etkisinin incelenmesi amacyla yaplm tr. Ara trmada deney kontrol gruplu n test sontest lml deneysel desenleme kullanlm tr. rneklem grubunu anaokuluna devam eden 20 ocuk (10 deney, 10 kontrol grubu) olu turmaktadr. Deney grubuna 10 hafta sresince, haftada bir kere ara trmaclar tarafndan belirlenen 5 resimli ocuk kitab uygulanm tr. Verilerin istatistiksel analizinde, Wilcoxon E le tirilmi ki rnek Testi kullanlm tr. Elde edilen bulgulara gre, resimli ocuk kitaplar kullanlarak uygulanan 10 haftalk e itim sonucunda deney grubunun ortalamalarnn sontestte kararl olarak farklla t , kontrol grubuna ili kin lmlerde ise bir de i im olmad gzlenmemi tir. Anahtar Szckler: Resimli ocuk kitaplar, renk kavram, kavram.

Abstract This study has been done to examine the effect of picture books on childrens acquiring red, yellow, blue, gren, orange, purple colours. In this research was used pre-test posttest measurements divided the sampe experimental and control group.The sample of the study was constitude 20 kindergarten children (10 experimental, 10 control group). Researchers applied the 5 illustrated children's book to the experimental group during 10 weeks period. In statistical analysis of data, Wilcoxon test was used. According to finding obtained the resulting the ten weeks education experimantal group posttest score is changed meaningfully besides the control groups score were not change Key Words: Children's picture books, color concept, concept.

Hayat boyu sren geli imin en hzl ilerledi i zaman phesiz ki 0-6 ya dnemidir. Bu dnemde geli imin desteklenmesinde resimli ocuk kitaplar byk bir rol oynamaktadr. Resimli ocuk kitaplar sayesinde zellikle ocuklarn bili sel, dil, sosyal-duygusal ve yaratclk geli imleri desteklenmektedir. Bu kitaplarda ocuklara sunulan kurgular ve resimlemeler sayesinde ocuk farkna varmadan ve e lenerek renme/geli im srecini srdrmektedir. zellikle renk, say, byklk, zaman gibi temel kavramlarn kazanmn destekleyen kitaplarn, okulncesi dnem ocuklarn e itiminde nemli bir yere sahip oldu u d nlmektedir. Renk kavram ocuklarda 2-6 ya civarnda geli meye ba lamaktadr. 5-6 ya ndaki ocuklar e itli renkleri ayr edebilmekle birlikte bu ayrm ocu un renkleri kavrad anlamna gelmemektedir. Krmz, ye il, sar, turuncu vb. renkleri bilmekte fakat ye ilin, sarnn tonlarn ve serisini ayrt etmekte zorlanabilmektedirler. Yaplan al malar ocuklarn renk kazanmnn erken dnemde hazrlanan e itim programlar hzlanabilece ini ortaya koymu tur (Demir, 2007; Dere, 2007, Dege, 2008, Kemler, 1983, Smith, 1979). Yntem Bu ara trmada deney kontrol gruplu n test son test lml deneysel desenleme gerekle mi tir. Bu modelde gruplar bir kez, ama do rultusunda belirlenen resimli ocuk kitaplar okunmadan nce, bir kez de okunduktan sonra de erlendirilmi tir. 555

Ara trmann rneklem grubunu Ankara ili Keiren ilesinde bulunan iki zel anaokuluna devam eden 4 ya grubu, 20 ocuk (5 kz, 5 erkek olmak zere; 10 deney, 10 kontrol grubu) olu turmaktadr. rneklem grubunun olu turulmas a amasnda, deney ve kontrol grubundaki ocuklarn daha nce okulncesi e itimden yararlanmam olmalarna, mevcut e itimcilerin ocuklara renk kavramnn retimine ynelik ara trma ncesi ve ara trma srasnda herhangi bir uygulama yapmam olmalarna dikkat edilmi tir. Renk kazanmn desteklemek amacyla, deney grubunu olu turan ocuklara 10 hafta sresince, haftada bir kere ara trmaclar tarafndan belirlenen 5 resimli ocuk kitab kullanlm tr (Ek 1). Resimli ocuk kitaplarnn seerken rneklem grubundaki ocuklarn geli imsel dzeylerine uygun olmasna, kitaplarn ierik olarak zellikle renk kavramna ynelik olmasna, ocuklarn ilgisini ekebilecek nitelikte ierik ve bask kalitesine sahip olmasnadikkat edilmi , bu a ama belirtilen kriterlerin uygunlu u iin uzman gr ne ba vurulmu tur. Ayrca bu kitaplarn uygulama yaplan anaokullarn ktphanelerinde bulunmadklar grlm tr. E itim ncesinde ve sonrasnda resimli ocuk kitaplarnn renk kavramnn kazanmna etkisinin de erlendirilmesinde, ara trmaclar tarafndan geli tirilen bir form kullanlm tr (Ek 2). Verilerin istatistiksel analizinde, n test ve son test de erlendirmeleri arasndaki farkn incelenmesinde Wilcoxon E le tirilmi ki rnek Testi kullanlm tr. Bulgular Bu blmde, yaplan analizler sonucunda elde edilen bulgular sunulmu tur. Tablo 1. Deney ve kontrol grubunun krmz rengi kazanmna ili kin Wilcoxon E le tirilmi rnek Testi sonular ki

Tablo 1 incelendi inde deney grubunun krmz rengi nesne kullanarak e le tirme yapmada, renk kart kullanarak e le tirme yapmada, nesne kullanarak gruplama yapmada ve renk kartlar kullanlarak gruplama yapmada n test ve son test sonular arasnda anlaml bir farkllk grlmektedir (p<.05). Kontrol grubunda ise renk kart kullanarak e le tirme yapmada ve renk kartlar kullanlarak gruplama yapmada n test ve son test sonular arasnda ise anlaml bir farkllk bulunmamaktadr.

556

Tablo 2. Deney ve Kontrol Grubunun Mavi Rengi Kazanmna li kin Wilcoxon E le tirilmi Sonular

ki rnek Testi

Tablo 2 incelendi inde deney grubunun mavi rengi, renk kart kullanarak e le tirme yapmada ve renk kartlar kullanlarak gruplama yapmada n test ve son test sonular arasnda anlaml bir farkllk grlmektedir (p<.05). Kontrol grubunun n test ve son test sonular arasnda ise anlaml bir farkllk bulunmamaktadr.
Tablo 3. Deney ve Kontrol Grubunun Sar Rengi Kazanmna li kin Wilcoxon E le tirilmi Sonular ki rnek Testi

Tablo 3 incelendi inde deney grubunun sar rengi, nesne kullanarak gruplama yapmada ve renk kartlar kullanlarak gruplama yapmada n test ve son test sonular arasnda anlaml bir farkllk grlmektedir (p<.05). Kontrol grubunun n test ve son test sonular arasnda ise anlaml bir farkllk bulunmamaktadr.

557

Tablo 4. Deney ve Kontrol Grubunun Ye il Rengi Kazanmna li kin Wilcoxon E le tirilmi Sonular

ki rnek Testi

Tablo 4 incelendi inde deney grubunun ye il rengi, nesne kullanarak ayrt etmede, renk kartlar kullanarak ayrt etmede, renk kartlar kullanarak gruplama yapmada ve hangi renklerden olu tu unu sylemede n test ve son test sonular arasnda anlaml bir farkllk grlmektedir (p<.05). Kontrol grubunun n test ve son test sonular arasnda ise anlaml bir farkllk bulunmamaktadr.
Tablo 5. Deney ve Kontrol Grubunun Turuncu Rengi Kazanmna li kin Wilcoxon E le tirilmi Sonular ki rnek Testi

Tablo 5 incelendi inde deney grubunun turuncu rengi nesne kullanarak ayrt etmede, renk kartlar kullanarak ayrt etmede, nesne kullanarak gruplama yapmada, renk kartlar kullanarak gruplama yapmada ve hangi renklerden olu tu unu sylemede n test ve son test sonular arasnda anlaml bir farkllk grlmektedir (p<.05). Kontrol grubunun n test ve son test sonular arasnda ise anlaml bir farkllk bulunmamaktadr. 558

Tablo 6. Deney ve Kontrol Grubunun Mor Rengi Kazanmna li kin Wilcoxon E le tirilmi Sonular

ki rnek Testi

Tablo 6 incelendi inde deney grubunun mor rengi nesne kullanarak ayrt etmede, renk kartlar kullanarak ayrt etmede, nesne kullanarak gruplama yapmada, renk kartlar kullanarak gruplama yapmada ve hangi renklerden olu tu unu sylemede n test ve son test sonular arasnda anlaml bir farkllk grlmektedir (p<.05). Kontrol grubunun n test ve son test sonular arasnda ise anlaml bir farkllk bulunmamaktadr. Sonular ve Tart ma Ara trmann sonular incelendi inde, 4 ya grubu ocuklarn krmz rengi e le tirme ve gruplama becerilerini kazanmalarnda resimli ocuk kitaplar ile verilen e itimin etkili oldu u grlmektedir. E itim verilmeyen kontrol grubunda da ayn bulgunun varl sz konusudur. ocuklarn en sevdi i renklerden birinin krmz olmasnn ve ocuklarn krmz renk ile gnlk ya antlarnda srekli kar la arak kavram peki tirmelerinin, krmz renk kazanmnda etkili oldu u d nlmektedir. Gngr (1983)e gre, ocuklarn en ok dikkatini eken renk krmzdr. E itim verilmeyen kontrol grubunun bu becerileri kazanmalarnda gnlk ya antlarnn, evresel uyarclarn ve snflarda uygulanan mfredat programnn etkisinin olabilece i d nlmektedir. Ara trma bulgularna gre 4 ya grubu ocuklarn mavi rengi ayrt etme, e le tirme ve gruplama becerilerini kazanmalarnda resimli ocuk kitaplar ile verilen e itimin etkili oldu u grlm tr. Grsel algnn renmede nemli bir yeri oldu u gz nnde bulundurulursa; seilen kitaplardaki mavi renkli elerin belirgin olu unun bu durumda etkili oldu u d nlmektedir. Alpay (1984)a gre; grsel alglama ile, verilen resim zihinsel becerileri etkileyerek kavram geli imine katk sa lamaktadr. Ayrca mavi rengin kazanmnda ocuklarn ya ve geli imsel zelliklerinin ana renkleri kazanabilecek dzeyde olmalar da etken oldu u d nlmektedir. Ylmaz (1991)a gre, renklerin, zellikle ana rengin adlarnn renilmesi 4-5 ya larna rastlamaktadr. Bu al ma sonunda elde edilen bir ba ka veri ise deney grubundaki ocuklarn sar rengi e le tirme ve gruplama becerilerinin n test ve son testte anlaml olarak farklla masdr. Resimli ocuk kitaplar renmeyi daha e lenceli bir hale getirdi i iin ayn zamanda renmeyi kolayla trmaktadr. Deney grubundaki ocuklarn sar rengi ayrt etme becerileri ile ilgili n test ve son test sonular arasnda farkllk olmamas al mann bir ba ka bulgusudur. Bu sonu incelendi inde; n test ve son testte kullanlan materyallerdeki sar renk tonunun yanl seilmi olabilece i, ocuklarn sar ve turuncuyu ayrt etmelerini engellemi olabilece i d nlmektedir. Ayrca, sar renk kavramnn verildi i resimli ocuk kitaplarnn konularnn ne eli ve ilgi ekici olmamas da gz nne alnabilir. Tucker (1990) 3-4 ya larndaki ocuklar iin sayfalar arasnda birbirleriyle ili kili resim ve cmleler ile anlatlan tek olayl, ne eli ve gereki yklerin ilgi uyandrc oldu unu belirtmi tir. 559

Deney grubundaki ocuklarn ye il renk kazanmlar incelendi inde, tm zihinsel srelerdeki n test ve son test sonular arasnda anlaml fark bulunmu tur. Bu becerilerin kazanmnda, e itim verilirken ocuklarn evresel uyarclara ak oldu u saatlerin seilmesinin etkili oldu u ve al mada, uygun ya grubunun seilmesinin, e itimin olumlu etkisini artrd d nlmektedir. Tokgz (2006)n; 3-4 yas grubun da biim, renk ve byklk arasnda ili ki kurmaya, ba layan ocuklarn, kitaplardaki canllar byklk ve renk asndan kar la trp nesneleri gruplama yoluna gittikleri sonucuna vard ara trmas da bulgular destekler niteliktedir. Bir ba ka bulguya gre deney grubundaki 4 ya grubu ocuklarn turuncu rengi ayrt etme, e le tirme, gruplama ve hangi renklerden olu tu unu syleyebilme becerileri ile resimli ocuk kitaplaryla verilen e itimin ili kili oldu u grlmektedir. zelikle e itimde kullanlan renk kar mlar kazanmlarnn hedeflendi i resimli ocuk kitaplarndaki resim-metin uyumunun ocuklarn turuncu renk kazanmnda etkili oldu u d nlebilir. Alpay (1984); grsel alglama ile resim, zihinsel alglama ile metin ve bunlarn bir arada kullanlmasnn kavram geli tirmeye katklar olaca n belirtmektedir. Kontrol grubundaki ocuklarn turuncu renk kazanmlar ile ilgili bulgular incelendi inde, ocuklarn turuncu rengi ayrt etme ve gruplama becerileri ile ilgili n test ve son test sonular arasnda anlaml farkllk oldu u grlmektedir. Bu durumun, ocuklarn mfredat programlarnda bulunan renk kavram ile ilgili etkinliklerin sonucu oldu u d nlebilir. Deney grubundaki 4 ya grubu ocuklarn mor rengi ayrt etme, e le tirme, gruplama ve hangi renklerden olu tu unu syleyebilme becerileri ile resimli ocuk kitaplaryla verilen e itimin ili kili oldu u grlmektedir. Bu sonularn elde edilmesinde, seilen resimli ocuk kitaplarnn grsel zenginli i ve kalitesinin etkili oldu u d nlmektedir. Mor renk gibi ocuklarn zor alglad bir rengin, resimli ocuk kitaplarnda bulunan eler ile alglamalarnn sa lanmas, verilen e itimin etkili olmasnda rol oynad d nlmektedir. Baral (1989); resimli yk kitaplarnda resmin grevinin, resmin gerektirdi i ya da izin verdi i lde durumlar ve olaylar daha belirgin klmak, olanaklar lsnde metni zenginle tirmek, canlandrmak ve daha geni boyutlara gtrmek oldu unu ne srmektedir. Inhelder ve Piaget (1964) okulncesi ocuklar zerine yaptklar ara trmalarda, be ya n stndeki ocuklarn nesneleri herhangi bir zelli ine gre (renk, ekil, byklk gibi) gruplayabildiklerini fakat be ya n altndakilerin bunu yapamad n bulmu lardr. Demir (2007) yapt ara trmada bilgisayar destekli e itimin 3-4 ya ocuklarnn renk kavram kazanmlarnda etkili oldu u sonucuna ula m tr. Yaplan bu al malar, 4 ya grubu ocuklarn renk kavram kazanm ile ilgili al malarla paralellik gstermemektedir. Dere (2007) yapt ara trmada zihinsel engelli ocuklara renk kavramn kazandrmada e zamanl ipucuyla retimin bireysel ve grup e itimindeki etkilili ini incelemi tir. Ara trma sonucunda, renk kavram kazanmnda bireysel e itim kadar grup e itiminin de etkili oldu unu bulmu tur. Dege (2008), al masnda bak as kazanmna ynelik resimli hikye kitaplaryla verilen dramatik etkinlik uygulamalarnn alt ya ocuklarnn bak as kazanmlarna etkisini incelemi tir. Elde edilen bulgulara gre, resimli hikye kitaplaryla verilen dramatik etkinlik e itim programnn ocuklarn bak as alma becerisini olumlu ynde etkiledi i ortaya km tr. Kemler (1983); Smith (1979); Smith ve Kemler (1977)de yaptklar ara trmalarda okulncesi ocuklarnn, nesneleri renk, ekil gibi zelliklerine gre snfladklarn, boyutlarna dikkat etmediklerini bulmu lardr. Slobin (1987), anaokuluna devam eden iki, , drt ya larndaki 90 ocuk zerinde yapt ara trmasnda ocuklarn renk ve byklk kavramlarn anlama becerilerini ara trm tr. Ara trmada, okulncesi ocuklarnn renk ve byklkleri kavray n hem kavramsal hem de dil lmleriyle belirlemi tir. Sonuta, ocuklarn gl bir renk bilgisi gsterdikleri bulunmu tur. Ancak Slobin (1987)nin ara trmasnda iki ya ndaki ocuklarn sfatlar byklklerine gre ayrt edemedikleri gzlenmi tir Yaplan bu ara trmalar, e itimin renk kavram kazanmnda etkili oldu u sonucuyla uyumludur. Resimli ocuk kitaplar ile verilen e itimin, 4 ya ocuklarn krmz, sar mavi, ye il, turuncu ve mor renkleri kazanmnda etkisinin oldu u d nlmektedir. neriler 4 ya grubu ocuklarn renk kavram kazanmlarnda resimli ocuk kitaplarnn etkisinin olabilece i grlm tr. Bu sonulara gre ara trmaclara ynelik unlar nerilebilir: Resimli ocuk kitaplarnn renk kavram kazanmna etkisini incelemeye ynelik daha byk rneklem grubu zellikle de evresel ynden dezavantajl ocuklarla al malar yaplmas, daha 560

gvenilir sonulara ula lmasn sa layacaktr. Resimli ocuk kitaplarnn renk kavram ve di er temel kavramlarn kazanm zerine etkisi ile ilgili al malar artrlmaldr. Ayrca, resimli ocuk kitaplarnn renk kavram kazanmna etkisi ile geleneksel yntemlerin kar la trlmasnda e itimcinin gr leri de gz nnde bulundurulabilir. Bunlarn yan sra; resimli ocuk kitaplarnn etkisinin, anne ve babann renim dzeyi, mesle i, karde says gibi de i kenler asndan da incelenmesi faydal olacaktr. E itimcilere ynelik olarak; Okulncesi e itim kurumlarnn ktphane ya da kitap k eleri yeniden gzden geirilmeli, kavram kazanmna ynelik farkl zellikte kitaplar bulundurulmaldr. Her trl resimli ocuk kitabnn okulncesi e itim kurumlarnn programnda kullanlmasna nem verilmelidir. Ailelere ynelik olarak; Resimli ocuk kitab alrken dikkat edilmesi gereken noktalar ailelere anlatlmal; sadece fiziksel zelliklerinin de il ocu un geli imsel zelliklerine uygun olmasnn, geli im alanlarn desteklemesinin nemi belirtilmelidir. Bu ba lamda aileler iin bilgilendirme toplantlar yaplabilece i gibi ailelerin ocuklarna hediye alrken resimli ocuk kitaplarn tercih etmeleri nerilebilir.

KAYNAKA Alpay, M. (1984, 1985, 1987) Ya-Pa Okulncesi E itim Semineri. stanbul: Ya-Pa Yaynlar. Dere, H. (2007) Zihinsel Engelli ocuklara Renk Kavramn Kazandrmada E zamanl pucuyla retimin Bireysel ve Grup E itimindeki Etkisinin Kar la trlmas. Gazi niversitesi, Yaymlanmam Doktora Tezi. Ankara. Gngr, H. (1983) Temel Tasarm. stanbul: Afa Matbaa. Kemler, D. G. (1983) Holistic and Analytic Modes in Perceptual and Cognitive Development. In T. Tighe & B. E. Shepp (Eds.), Perception, Cognition and Development: Interactional Analyses, Hillsdale, NJ: Erlbaum, 77-102. Piaget, J., Inhelder, B. (1964) The Psychology of the Child (ev: H. Weaser). Basic Boks Newyork: Inc. Publisher. Slobn, D. I. (1987) Thinking for Speaking. Proceedings Of The Berkeley Linguistics Society, 13, 435444. Smith, L. B. (1979) Perceptual Development and Category Generalization. Child Development, 50, 705-715. Smith, L. B., ve Kemler, D. G. (1977) Developmental Trends in Free Classification: Evidence for A New Conceptualization of Perceptual Development. Journal of Experimental Child Psychology, 24, 279-298. Tucker, N. (1990) The Child and The Book: A Psychological and Literary Exploration. Books.Google.Com Ylmaz, . (1991) Renk Psikolojisi. Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi. Eski ehir.

561

Ek 2. De erlendirme Formu ocu un Ad Soyad: Ya : Cinsiyeti: Hedef Davran lar 1. Farkl renkteki iki nesneden krmz olan ayrt eder. 2. Farkl iki renkteki renk kartlarndan krmz olan ayrt eder. 3. Gsterilen krmz renkteki nesnenin aynsn di er nesneler arasndan bulup e le tirir. 4. Gsterilen krmz renk kartlarnn aynsn di er renk kartlar arasndan bulup e le tirir. 5. Farkl renk ve trdeki nesneler arasndan krmz renkteki nesneleri modele bakarak gruplar. 6. Farkl renklerdeki kartlar iinden krmz renk olanlar ba msz olarak gruplar Hedef Davran lar 1. Farkl renkteki iki nesneden mavi olan ayrt eder. 2. Farkl iki renkteki renk kartlarndan maviolan ayrt eder. 3. Gsterilen mavi renkteki nesnenin aynsn di er nesneler arasndan bulup e le tirir. 4. Gsterilen mavi renk kartlarnn aynsn di er renk kartlar arasndan bulup e le tirir. 5. Farkl renk ve trdeki nesneler arasndan mavi renkteki nesneleri modele bakarak gruplar. 6. Farkl renklerdeki kartlar iinden mavi renk olanlar ba msz olarak gruplar Hedef Davran lar 1. Farkl renkteki iki nesneden sar olan ayrt eder. 2. Farkl iki renkteki renk kartlarndan sar olan ayrt eder. 3. Gsterilen sar renkteki nesnenin aynsn di er nesneler arasndan bulup e le tirir. 4. Gsterilen sar renk kartlarnn aynsn di er renk kartlar arasndan bulup e le tirir. 5. Farkl renk ve trdeki nesneler arasndan sar renkteki nesneleri modele bakarak gruplar. 6. Farkl renklerdeki kartlar iinden sar renk olanlar ba msz olarak gruplar Materyaller Krmz top ve sar kalem Krmz ve mavi renk kart Krmz top, sar kalem, mavi lego, krmz mandal Krmz, mavi, sar renk kartlar Krmz mandal, kalem, kp, lego, araba, mavi lego, sar kalem Mavi, sar, krmz renk kartlar Materyaller Uygulayan: ntest Son test

ntest

Son test

Materyaller

ntest

Son test

562

OKULNCES DNEM YAZINSAL OCUK K TABI KAPAKLARININ GRSEL TASARIM VE OCU A GREL K BAKIMINDAN DE ERLEND R LMES
Ar . Gr. Ayben KAYNAR TANIR Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Ara trma Grevlisi Zekiye ILDIR Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Doktora ve Asistan rencisi

zet Kitabn biimsel zelliklerinden biri olan kitap kapaklar, kitab eline alan ocu un sanatsal anlamda ilk kar la t grsel uyarandr. Kitap kapa , ocu un o kitab semesi ve okumas iin istek uyandran ya da uyandrmayan grseli iinde barndrr. Bu anlamda al mada, 2010 ylnda en ok satlan okulncesi dnem yaznsal ocuk kitaplarnn n kapaklar grsel tasarm ve ocu a grelik ilkelerine uygunluk bakmndan incelenmi tir. 2010 ylnda en ok satlan okulncesi yaznsal ocuk kitaplarnn tmn incelenme olana bulunmad ndan en ok satn alnan kitaplardan 30 kitap rneklem olarak belirlenmi ve ierik analizi yntemiyle drt kategori (grsel tasarm eleri, grsel tasarm ilkeleri, ocu a grelik, konuya ynelik tasarm btnl ) altnda incelenmi tir. Daha sonra, incelenen kitap kapaklar alanyaznna dayanlarak grseller e li inde yorumlanm ve kitap kapaklarnn grsel tasarm ve ocu a greli i zerine tart lm tr. al mann sonucunda elde edilen veriler erevesinde sonu ve nerilere yer verilmi tir. Anahtar Szckler: Grsel tasarm e ve ilkeleri, ocu a grelik, grsel uyaran, ocuk yazn, okulncesi dnem yaznsal ocuk kitaplar, kitap kapa . Abstract Book cover which one of the formal feature of books, from the viewpoint of art, is the first visual stimulus for the children who hand the book. Book cover contains the illustrations which arouse or do not arouse childrens interest for selecting and reading the books. In this respect, front covers of top selling literary preschool books at 2010 are analysed with the terms of "visual design" and "children convenience". Owing to the fact that, there is no posibility to analyze all the top selling literary preschool books which were published in 2010, 30 books are selected as sample and analysed with content analysis method in four category titles as visual design elements, visual design principle, children convenience, subject oriented design integrity. Furthermore, the inspected book covers with visuals are interpreted based on the literature and discussed regarding the visual design and child-convenience. Results and recommendations are stated according to the outcomes deduced from the study. Key Words: Elements and principles of visual design, child-convenience, visual stimulus, child text, childrens books for preschoolers, book cover.

Sanatnn yetisi, yapt imgesel olarak d nebilme yetene inden gelir M. Kagan

Giri ocuk yazn alanndaki incelemeler, genel olarak edebiyatta uygulanan yaznsal ltlerle birlikte, estetik ltlere de gereksinim duyar. Bu amala gerekle tirilen al malarda ba ta gelen ko ul, ocu un d ve d nce dnyasna uygunluktur. ocuklar bili sel ve duyu sal olarak kendilerini bulduklar uyaranlarla ilgilenirler (Afacan, 2009: 57). Okulncesi dneme ynelik hazrlanan kitaplarn kapak ve i sayfa resimlemelerinin grsel etkisi, ocu a grelik ilkesine uygun bir anlay ta, kitabn ieri ini yanstacak ekilde ve merak duygusunu devindirecek zellikte olmaldr ki, ocuk kendisini orada bulabilsin! Kitabn biimsel zelliklerinden biri olan kitap kapaklar, ocu un sanatsal anlamda ilk kar la t grsel uyarandr. Kitap kapa , ocu un o kitab semesi ve okumas iin istek uyandran ya da

563

uyandrmayan grseli iinde barndrr. Okulncesi dnem; ocu un kendini, evresini, dnyay tanmaya ve anlamaya al t ; bili sel, dilsel, toplumsal ve ki ilik geli iminin ok hzl oldu u bir ya am evresidir. Nitelikli resimli kitaplar, ocuklarn ya amnda onlarn btn geli im alanlarn etkileyen zenginle tirici birer kaynak zelli i ta r. Sanat duyarl ile tasarlanm kitap kapa ve i sayfa resimlemeleri ocu u izginin, rengin anlatm olanaklaryla bulu turarak, onlara ya am ve insan sanatsal kurgular iinde tantr (Sever, 2009: 3). ocuklar dnyay tandk yargsna varmadklar iin yenilikleri yadrgamaz, ilgin bulurlar. te bu durum yaratc sanat ile ocu u birbirine yakla trr (Asler, 1974; Akt.: O uzkan, 1983: 320). Grsel esteti e sahip bir kitap kapa tasarm, ocukla kitap ili kisini canl tutar. ocu un ilgi ve be enilerine hitap eden kitap kapa resimlemesi, ona duyu sal bir estetik kazandrmada da son derece nemlidir. Bu anlamda ocuk kitabndaki resimler plastik de er ve kompozisyon olarak da nitelikli olmaldr (Pekmezci, 1996: 150-152).Resimlemeler yoluyla ocu un hem grsel estetik duyusu geli ir hem de duyusal dnyasnda pek ok alglama gerekle ir. Yaznsal ve grsel, iki sanat dalnn bile iminden olu an ocuk kitabndan, okuma yazma bilmeyen bir ocu a ebeveyninin okudu u metin, o metnin ruhuna uygun yaplm resimlerle bir anlam kazanr ve ocu a yeni bir dnyann kaplarn aralar. Okulncesi dnem resimli ocuk kitaplarnda nasl metnin yaln ve akc olmas gerekiyorsa ayn durum resimler iin de geerlidir. Resimleme yapan sanat yo un bir soyutlamaya, resimsel anlamda de il, d nsel anlamda girmelidir (Ate , 2001: 22-23).ocuk kitab resimleyenlerin metni iyi kavrayabilmesi iin, iyi bir okur da olmas gerekir. Metinle grselin (resim, desen, karikatr) rt mesi gerekli i bu anlamda nemlidir (Delio lu, 2009: 108). Okulncesi dneme ili kin ocu a grelik kavram ele alnd nda, Severe (2003: 174) gre 2-3 ya grubu iin hazrlanan kitaplar, ocuklara, evrelerinde grdkleri nesne ve varlklar tantma, onlarn grsel imgelerini olu turma sorumlulu unu stlenir. Bu adan bakld nda, ocu un ya ve geli im dzeyine uygun kitaplar, okulncesi dnemde somut bir nesne olarak ocuklarn eline alarak inceledi i ve kavramsal geli imini grsel elerle somutlad , grsel ve i itsel alglarn geli tirdi i birer aratr (Kepeneki ve Aslan, 2011: 15). 4-5 ya grubu iin hazrlanan kitaplarda, ocu un bir masal ya da yky, resimlerine bakarak dinlemesi hem ocuk asndan ok uyaranl bir ortam olu turur hem de grme duyusunu anlama srecine katlmasn sa lar. Bu dnemdeki ocuklara seslenen kitaplardaki resimler, ksa ve yaln anlatml metinlerin ieri ini grsel elerle zenginle tirmeli; ocuklar devingen kahramanlarn resimlerine bakarak kendilerince yeni ykler olu turabilmelidir (Sever, 2003: 176). 2000 ylnda bebeklikte ve erken ocuklukta renk alglarn ara trmak amacyla kurulan The Surrey Baby Lab.n ara trma bulgularna gre bebekler, ana ve ikincil renkleri drdnc aydan itibaren snflandrabilir ve onlar iin krmz, mavi, mor ve turuncu renkler ye il, sar, pembe ve kahverengiden daha dikkat ekici olmaktadr. Renklerin fizyolojik ve psikolojik etkileri duygusal ve estetik de erleri uyararak, di er duyularn uyarlmasn sa lar (ukur ve Delice, 2011: 28-30). Grsel dzeyde bir eklin alglanabilmesi iin, di er ekillerden farkl nitelik ve nicelikte renk ve parlaklk zellikleri gstermesi gerekir. 2 ya ndaki ocuklar, birbirinin ayn olan ekilleri e le tirebilir; 3-4 ya larnda ise renk ve ekil benzerli i gsteren iki nesneyi, bu zelliklerine gre e le tirebilir; basit ekilleri birbirinden ayrt eder ve yardmla bunlar birle tirebilir. 4-5 ya sonrasnda ocuklarn nesneleri ve biimleri alarna ve d boyutlarna gre ayrma yetenekleri geli ir (ukur ve Delice, 2011: 28-30). Pillow ve Flavel (1986: 125-135) okulncesi dnem ocuklarnn, izd msel byklk ve ekildeki de i iklikleri fark etmeye ve eklin meknsal de i imle etkisinin grsel sonularn anlamaya ba ladklarn saptam lardr. Piagete gre 4 ve 6 ya ocuklar arasnda form fonksiyonunun mantksal olu umu geli meye ba lar. ocuklar yeti kinlere gre, temel fonksiyondan ok daha fazla doku ve e idi alglamaktadr (ukur ve Delice, 2011: 28-30). ocuklarn geli imlerini evrelere ayran Piaget, do umdan iki ya a kadar olan evreyi duyusalmotor dnemi olarak tanmlamaktadr. Bu devrede d nce hareketle e anlamldr. Bu dnem ocu un dnyas kendine dnktr ve onun iin nemli olan grd , duydu u, dokundu u, tatt ve kokusunu ald ekillerdir. Piaget bir sonraki evreyi ise iki ya ndan yakla k yedi ya na kadar sren i lem ncesi dnem olarak adlandrmaktadr. Bu devrede ocuk taklit etme, snflama ve gruplama yapmay renir. Bu dnemde ocuk cansz nesneyi canl olarak kabul ederek, onlarla ili ki kurar, onlarla konu ur ve onlar dinler. Benzer ekilde kitaplardaki kahramanlar ve geen olaylarn da canl oldu unu d nerek onlardan etkilenir. drt ya ocu u evresiyle ilgili sorular sorar, bu dnemde ocuklar iin bol resimlemeli ve ksa metinli kitaplar uygundur. Alt ya na kadar kitaplar aracl yla

564

dnya ve ya am gereklerini duyumsayan ocuk, ykleri dinlerken kitaplarn resimlerine bakmaktan ho lanr (Yavuzer, 2003). Michael Persons (1987), estetik geli im evrelerini zmleme yntemini Piaget (1962)den hareketle zihinsel i lemlere ve bireysel tercihlere dayandrr. Persons, ocuk, ergen ve yeti kinlerin estetik geli im evrelerini saptamak iin, estetik evre emas ve zelliklerini geli tirmi tir (Kr o lu ve Stokrocki, 1997: 1.21). Personsun, estetik geli im tablosuna gre, iki ile yedi ya arasndaki ocuklar, al k olduklar konulara ya da sevdikleri, be endikleri temalara kar lk verdikleri zaman kendine zg evrededirler. Bu ocuklarn sanat yaptnn etkileyici zelliklerine yant veri lerini kendi ki isel duygularna dayandrr. Bu ocuklar sanat yaptnn yaplmasnda kullanlan gere ve teknikle ilgilenmezler. Yarglar temel olarak kendilerine zgdr (Kr o lu ve Stokrocki, 1997: 2.22-2.23). Yukardaki aklamalar do rultusunda al mann bir blmnde ocu a grelik kategorisi olu turulmu , Piagetin bili sel geli im evrelerinden ilk iki basama olan Duyusal-motor (0-2 Ya )ve lem ncesi dnem (2-7 ya ) evresi ve de Michael Personsun 2-7 ya kendine zg estetik geli im evresi temel alnarak kitap kapaklar incelenmi tir. Ama Bu al mann amac, 2010 ylnda en ok satlan okulncesi dnem ocuk kitaplarnn kapaklarn grsel tasarm ve ocu a grelik ilkelerine uygunluk bakmndan incelemektir. Bu temel ama do rultusunda a a daki sorulara yant aranm tr. 2010 ylnda en ok okunan okulncesi yaznsal ocuk kitaplarnn n kapaklar grsel tasarm ilke ve elerine uygun mudur? 2010 ylnda en ok okunan okulncesi yaznsal ocuk kitaplarnn n kapaklar ocu a grelilik ilkesine uygun mudur? 2010 ylnda en ok okunan okulncesi yaznsal ocuk kitaplarnn kapak resimlerinde konuya ynelik tasarm btnl var mdr? Yntem Veri Kayna (Kitaplarn Seimi) Bu al mann veri kayna n, 0-6 ya aral ndaki okulncesi dnem ocuklara seslenen yaznsal nitelikli kitaplar olu turmaktadr. Bu do rultuda, kitaplar okulncesi dnem ocuk yazn yapt zelli i ta masna ve okunma orannn oklu una gre belirlenmi tir. Kitaplar, ikisi Ankaradaki en byk kitap evlerinden Dost ve Adadan, a ortamlarda (internette) kitap satan sitelerden (idefix, kitapyurdu ve D&R) olmak zere 5 yaynevinden alnan en ok satlan okulncesi dnem ocuk kitaplarndan seilmi tir. Tm kitaplar inceleme olana bulunmad ndan 2010 yl ierisinde en ok satn alnan kitaplardan ula lan 30 kitap incelenmi tir. ncelenen ocuk kitaplarnn adlar ve kimlik bilgileri Ek 1de sunulmu tur. Tarama modeline dayal bu al mada,2010 ylnda en ok satlan okulncesi dnem ocuk kitaplar iinden seilen Yumurcak Dnyas adl yaynevine ait Caillou Babamla k Giyiniyorum, Caillou Kaptan, Caillou Ne Komik Ses, Caillou Paten reniyor, Caillou Kayp orap, Caillou Hayali Arkada m, Caillou Ormanlar Ka ifi, Caillou Ara trma Tekerlekleri; Tima adl yaynevine ait Alaaddinin Sihirli Lambas, Gzel ve irkin, Orman ocu u, Parmak ocuk, Bambi, Pinokyo, izmeli Kedi, Ar Maya, Rapunzel, Kurba a Prens, Krmz Ba lkl Kz, Sinbad; Tbitak Popler Bilim Kitaplar tarafndan yaymlanan Atk m? Hi Dert De il!, zntden Mutlulu a Duygularnz, Rzgrl Bir Gn, Kltrl Kurt, Hastanede; Kk Yaynclka ait Krmz Fili Grdnz m?; Tramvay Yaynevine ait Kibriti Kz, irkin rdek ; Polat Yaynevine ait Zpr Kurba a ve Ya-Pa Yaynevinden kan Tav an Tinimini adl 30 kitabn n kapaklar grsel tasarm ve ocu a grelilik ilkelerine uygunluk bakmndan ierik analizi yntemiyle incelenmi tir. Ara trmada, grsel tasarm ilkeleri, grsel tasarm eleri, ocu a grelik ve konuya ynelik tasarm btnl ba l altnda drt kategori belirlenmi tir. al mada, zmleme trlerinden Kategorisel zmleme tekni i kullanlm tr. Kategorisel zmleme, Genel olarak belli bir iletinin nce birimlere blnmesi ve daha sonra bu birimlerin nceden saptanm ltlere gre kategoriler halinde gruplandrlmasdr (Tav ancl ve Aslan, 2001: 90). Bu zmlemede de kategorilerin skl (frekans) hesaplanarak de erlendirmeler yaplm tr.

565

Kategoriler olu turulurken ncelikle, alan bilgisinden yararlanlm ; sonra kitap kapaklarnn geerli bir biimde de erlendirilmesini sa lamak amacyla konu, alanyazn al mas ile desteklenmi tir. Daha sonra, incelemek zere okulncesi dneme seslenen 30 kitabn n kapaklar, belirlenen kategorilerin varl asndan incelenerek ara trma tamamlanm tr. Geerlik Kategoriler; seilen kitaplara, ara trmaclarn alan bilgisine ve alanyazna dayandrlarak olu turulmu tur. Bu i lemlerden sonra kategorilere son biimi verilmi ve kategoriler, bir ocuk yazn uzman, bir sanat e itimcisi ve bir de ressamdan olu an alan uzmanna gsterilmi tir. Onlarn nerileri do rultusunda gerekli dzeltmeler yapldktan sonra veri i leme (kodlama) aracna son hali verilmi tir. Bu nedenle, al mada belirlenen kategorilerin llmek istenen verileri do ru ve geerli bir biimde lt sylenebilir. Gvenirlik erik zmlemesinin gvenirli i zellikle veri i leme sistemine ba ldr. Belirlenen kategorilerin tasarmlarda ne lde ele alnd i aretlenmi ; buna gre sklk kaytlar tutulmu tur. Ara trmada kullanlan kodlamann gvenirli ini ortaya koymak amacyla belirlenen 30 okulncesi dneme ait ocuk kitaplarndan 24 ara trmaclar tarafndan birlikte incelenmi , daha sonra geli igzel seilen 6s, ara trmaclar tarafndan ayr ayr (ikinci veri i leyici) de erlendirilmi ; bu ayr de erlendirmenin tutarl na baklm tr. Ara trmaclar (kodlayclar) arasndaki uygunlu u test etmeye ynelik a a daki forml kullanlm tr (Miles ve Huberman, 1994: 64; Akt.: Tav ancl ve Aslan, 2001: 81). Uzla ma Says Gvenirlik _________________________ Uzla ma + Uzla mama Says

Ara trmann gvenirli i iin kodlayanlar arasnda en az %70 lik bir gr birli i gereklidir (Hall ve Houten, 1983; Akt: Kepeneki, 2005; Tav ancl ve Aslan, 2001:81).Yaplan hesaplama sonucunda kodlayclar arasndaki tutarllk % 94.75 bulunmu tur. al mada, %70lik de erin zerine kld iin kitap kapaklarnn belirlenen kategoriler bakmndan gvenilir bir ekilde lld sonucuna varlm tr. Verilerin zmlenmesinde sklk ve yzde hesaplamalar yaplm tr. Tanmlar GRSEL TASARIM ELER ; izgi: Hareket halindeki bir noktann belirli bir yndeki e imi, arkasnda brakt iz, izgiyi olu turur (Selleck, 1974; Akt. Meliha Ylmaz, 2009:29; Hurwitz ve Day, 1995; Akt. Alaku ve Mercin, 2009: 11). Renk: I n cisimlere arpmasyla yansyan klarn zmzde olu turdu u her bir duyuma renk denir. Leke: Bir yzey zerinde alglanan farkl ton de erine leke denir. Doku: Sanatta doku, grerek dokunma hissini ya atan tasarm elemandr (Mittler ve Ragans, 1999; Akt. Alaku ve Mercin, 2009: 113).Ton: Renkler arasndaki gei lerdir. De er: Rengin, siyah ve beyazla olan ili kisidir; Tek bir rengin, siyah ve beyaz arasndaki gei idir. rne in; Krmz rengi tuvalin ortasna koyup, farkl k elere siyah ve beyaz koyup arada gei ler olu turursak krmz rengin farkl de erlerini bulmu oluruz (Alaku ve Mercin, 2009: 115). ekil: ekil iki boyutludur. ki boyutlu zemin zerindeki her resim bir ekildir. Mekn (Espas, Bo luk): Fon ile objeler arasndaki her trl ili ki olarak de erlendirilebilir; Yani nesnelerin altnda, etrafnda, arasnda veya stndeki alandr, objelerin yerle ti i zemindir, arka fondur (Meliha Ylmaz, 2009: 35). GRSEL TASARIM LKELER ; Ritim: Kompozisyonda nesnelerin, renklerin, izgilerin vs. birbiri ile sa lad uyumlu tekrardr. Ba ka bir de i le, ritim harekete ba ldr ve tekrarlardan meydana gelir. rne in; Motif aralk ili kisi ve tekrarlardaki e itli dzenlemelerle dzenli, de i ken, akc ritimler yaratlabilir (Boyda , 2004; Gatto, Porter ve Selleck, 1978; Akt. Meliha Ylmaz, 2009: 39).Denge: Kar t iki gcn denk gelmelerinden do an durumdur. Simetrik ve asimetrik denge vardr (Sekinz ve di erleri, 1986; Akt. Meliha Ylmaz, 2009: 36).Vurgu: Sanat eserinde anlatlmak istenen ya da dikkat ekilmek istenen noktadr. Ztlk: Szck anlamyla ztlk; kar tlk, kar t olma, eli ki olarak ele alnmaktadr. Kontrast-kar tlk kavramn geni kapsamlar ile ele ald mzda ise, evrende her eyin kar tlklar dengesi iinde olu tu unu grrz. Bu, sosyal yapda da biimsel yapda da byledir ve ztlk yoksa hareket yoktur, varlk yoktur, sre yoktur. Sanat asndan de erli grlen her yaptta ku kusuz ok iyi zmlenmi kontrast bir denge vardr. Bir eyin de erlendirilmesinde kar tlklar daima n plandadr. Ztlkta denge kurulmas birok eyi zmleyecektir. nk grsel anlamda en 566

nemli belirleyici zellik ztlk kavramndadr. Bu kar tl n boyutu bireye gre de i ir. Bazlarnda iddetli, bazlarnda yumu ak olabilir. Uzun - ksa, kaln - ince, dar - geni , yuvarlak - k eli, sert yumu ak, mat - parlak, kuru - slak, hafif - a r, siyah - beyaz vs. (ellek, 2002). Armoni (Uyum, Ahenk):Bir sanat eserinde kom u olan de erler ahengi olu turur. Ksacas, tasarm elamanlarnn benzerli idir. rne in; Dikdrtgen biim kare ile yuvarlak biim elips ile ahenklidir (Meliha Ylmaz, 2009: 37-38). Oran (Proporsiyon): Bir parann di er paralarla ve btnle olan ili kisidir (Mittler ve Ragans, 1999; Akt.: Alaku ve Mercin, 2009: 121). Btnlk (Birlik): Eserde yer alan her elemann, eserin tamam ile ve birbiri ile uyum iinde olmas ve hepsinin ayn eyi sylemesi olarak ifade edilebilir (Alaku ve Mercin, 2009: 122). e itlilik: e itlilik, de i iklik ve ztlklar ieren bir tasarm ilkesidir. (Buyurgan ve Buyurgan, 2007; Akt.: Alaku ve Mercin, 2009:123). Sanat eserinde e itlilik ilkesi resme bakld zaman, zerinde ana temann birli inin erevesi ierisinde canl ve zengin bir e itlili in de elde edilmesi, resmin albenisinin arttran nemli bir unsurdur. rne in bir kompozisyon ierisinde drt ak tenli insan figrnn yannda, koyu tenli bir insan figr renk ve leke asndan e itlilik yaratmaktadr. Bulgular ve Yorum 2010 ylnn en ok satan okulncesi dnem yaznsal nitelikli kitaplarn kapaklar, belirlenen drt kategori altnda incelenmi ve kategoriler tablolar halinde gsterilmi tir. Bu kategoriler; Grsel Tasarm eleri Grsel Tasarm lkeleri ocu a Grelik Konuya Ynelik Tasarm Btnl

2010 ylnn en ok satan okulncesi dnem ocuk kitap kapaklarnn, grsel tasarm ilkeleri bakmndan alt birimlere gre da lmlar Tablo 1de gsterilmi tir.

Tasarm elerinin olmazsa olmaz temel esi izgi, Renk ve ekil 30 kitabn tamamnda grlmektedir. zmlenen kitaplarda izgi, farkl biimlerde kullanlm tr. rne in; Kltrl Kurt, Atk m? Hi Dert De il!, Hastanede, Krmz Fili Grdnz m? ve zntden Mutlulu a Duygularmz adl 5 kitapta ara trma izgileri, ince, kaln, dokulu, lekesel biimlerde grlmektedir.

Resim: 1- 2- 3

567

Di er 25 kitabn tamamnda ince ve kaln kontur izgilerinin oldu u saptanm tr. Ancak, kimi kitaplarda kontur izgileri arka ve n plan birbirinden keskin bir biimde ayrd ndan, estetik bir de er ta mamaktadr; rne in, Kurba a Prens ve izmeli Kedi.

Resim: 4- 5

akr lhan (1994: 27-29), ocuk kitaplarnda yer alan resimlerin ocu un renk e itimine katk sa layarak, ocukta sanat zevki geli tirdi ini ifade etmektedir. Bu anlamda, okulncesi dnem ocuk kitab resimlemelerinde ana renkler gibi dikkat ekici, parlak renklerin kullanlmas ngrlmektedir. rne in, Caillou dizisinden seilen kitaplardaki resimlemelerde, parlak ana renkler zt renklerle birlikte kullanlm , Rzgrl Bir Gn adl kitabn resimlenmesinde ise, zt renkler ve arka plandaki (mekn) pastel renkler bir arada kullanlm tr. Ancak, baz kitaplarda renkler birbiriyle uyumsuz ve birbirinden ba mszdr. rne in; Zpr Kurba a adl kitapta kullanlan kahverengi di er renklerle estetik bir birliktelik olu turmad iin kitab itici klmaktadr.

Resim: 6-7-8

Grsel tasarm elerinden Lekeye bakt mzda ise, 30 kitabn 13nde lekesel de er kullanld grlm tr. A a da lekesel de erin kullanld ve kullanlmad iki rnek verilmi tir. Doku esi %26.6, De er esi ise 23.3 olarak saptanm tr. Belirlenen bu yzdeler, di er birimlere gre en d k de erlerdir. Yani, kitap resimlemelerinde bu eler en az kullanlan elerdir. Atk m? Hi Dert De il!, Rzgrl Bir Gn ve zntden Mutlulu a Duygularnz adl kitaplar, doku esinin en fazla kullanld kitaplardr. Dnya Masallar dizisinden seilen 9 kitabn tamamnda sim kullanlarak yapay bir doku yaratlm tr. Bu gereksiz sslemeler, kitabn hem estetik de erini zayflatmakta hem de i sayfa ve kapak tasarm btnl n bozmaktadr.

Resim: 9-10

568

Ton esinin, zmlenen 30 kitabn 21inde kullanld , tabloda %70 frekansyla grlmektedir. Caillou dizisindeki 8 kitabn ve Kibriti Kz kitabnn resimlemelerinde dz renkler kullanlm ve tonlamaya rastlanmam tr.

Resim: 11-12

Grsel tasarm elerinin sonuncusu olan Mekn esi ise, 27 kitapta grlrken, Kltrl Kurt, Krmz Fili Grdnz m? ve Tav an Tinimini adl kitaplarn kapak resimlemelerinde grlmemektedir. Dnya Masallar dizisinden Alaaddinin Sihirli Lambas ve Pinokyo adl kitap kapaklarnda, zayf bir mekn kurgusu vardr ve Alaaddinin Sihirli Lambas adl kitap resimlemesinde gereki olmayan bir mekn duygusu yaratlm tr.

Resim: 13-14-15

2010 ylnn en ok satan okulncesi dnem ocuk kitap kapaklarnn, grsel tasarm ilkeleri bakmndan alt birimlere gre da lmlar Tablo 2de gsterilmi tir.

erik analizi yaplan 30 kitabn n kapak tasarmlarnda %76.6 orannda Ritim ilkesinin kullanld saptanm tr. Dnya Masallar dizisinden Orman ocu u, Alaaddinin Sihirli Lambas, Bambi, Pinokyo, Krmz Ba lkl Kz ve Ya-Pa Yaynlarndan kan Tav an Tinimini adl kitaplarn kapak tasarmlarnda ritme rastlanmamaktadr. Kk yaynclktan kan Krmz Fili Grdnz m? adl kitabn kapak tasarmnda renksel olarak ritim grlrken, ekilsel ritim zayftr. Caillou dizisinde ise ekilsel ve renksel ritim gldr.

569

Resim: 16-17-18

Denge ve Vurgu ilkeleri, grsel tasarm ilkeleri tablosunun en d k frekansl de erleridir. Denge, incelenen 30 kitabn 19unda %63.3 frekansyla grlrken, vurgu, 18 kitapta %60 frekansyla gze arpmaktadr. Orman ocu u, Bambi ve Zpr Kurba a adl kitap kapaklarnda denge ve vurgu ilkelerinin varl gzlenememi tir. Ancak, Rzgrl Bir Gn adl kitabn kapak tasarmnda her iki ilkeyi de rahatlkla gzlemlemekteyiz; renk dengesi zt ve tamamlayc renklerle kurulmu ve ekil dengesi diyagonal izgilerle de sa lanm tr.

Resim: 19-20

Grsel tasarm ilkelerinden Ztlk ilkesi, %90 frekansyla kitap kapa resimlemelerinde en gl grlen ilkelerden biridir. Bu ilke, 27 kitap kapa tasarmnda renksel ve ekilsel (byk-kk, dikeyyatay) olarak gzlemlenirken, Alaaddinin Sihirli Lambas, Orman ocu u ve irkin rdek adl kitaplarn kapak resimlemelerinde ne ekil ztl , ne de renk ztl saptanm tr. Ancak, Caillou kitap dizisinde renk ztl nn kullanld grlmektedir.

Resim: 21-22-23 ncelenen kitap kapaklarndaki resimlemelerde Armoni ilkesinin, %70 sklkta var oldu u grlmektedir. Caillou dizisindeki kitap kapaklarndaki resimlemelerin tamamnda renksel, ekilsel ve dokusal bir uyumluluk gze arpmaktadr. zellikle, Atk m? Hi Dert De il!, Krmz Fili Grdnz m?, zntden Mutlulu a Duygularnz, Rzgrl Bir Gn, Kltrl Kurt ve Hastanede adl kitap kapaklarnn resimlemelerinde armoni ilkesi, sanatnn biemiyle son derece ak bir ekilde ifade edilmi tir. Ancak, Zpr Kurba a ve izmeli Kedi adl kitap kapaklarndaki resimlemelerde armoni ilkesine rastlanamamaktadr. Tasarmdaki renk ve biim uyumunun olmamas, dokular arasndaki farkllk ve yaznn yn, punto bykl ve karakterindeki uyumsuzluklar armoni ilkesinin olmamasnn nedenleri arasnda sralanabilir.

570

Resim: 24-25

Kapak tasarmlar incelendi inde Oran orant ilkesi %86.6 skl nda grlmektedir. Bu orana gre, zmlenen 30 kitabn 26snda oran sorununun olmad fark edilmi , ancak geri kalan 4 kitabn kapak resimlemelerinde oran sorunu belirlenmi tir. rne in; Kibriti Kz (bkz. Resim 12) adl masal kitabnn kapak resimlemesinde, yerde duran kibrit kutular ve yanm kibrit pleri olmas gerekti inden daha byk izildi inden tasarmdaki her figr orantszdr. Tablo 2de yer alan Btnlk ve e itlilik ilkelerinin her ikisi de, %70 skl nda belirmi tir. Tasarm elerinin birbiriyle uyum iinde olmasnn bir gstergesi olan btnlk ilkesi, 21 kitabn kapa nda fark edilirken, 9unda btnl n sa lanamad saptanm tr. Btnlk ilkesinin sa land Atk M? Hi Dert De il! (bkz. Resim 2) ve Rzgrl Bir Gn (bkz. Resim 8) adl kitaplar rnek olarak verilirken, Kibriti Kz adl kitap kapa tasarm, btnlk ilkesinin olmad bir kitap kapa tasarmna rnek olarak verilebilir. e itlilik ilkesine uygun olarak tasarlanan resimlerde ise, renk e itlili i, ekil ve yn e itlilikleri grlmektedir. rne in, Kltrl Kurt (bkz. Resim 1) adl kitabn kapak tasarmnda drt fakl hayvan figr gze arpmaktadr. Ayrca, bu hayvan figrlerinin kk ve byk boyutlu olmas, figrdeki boyut e itlili ini de beraberinde getirmektedir. Tasarmda tercih edilen hayvan figrleri renk e itlili ine rnek olarak verilebilir. e itlilik ilkesini ta mayan tasarmlara, Tav an Tinimini (bkz. Resim 13) ya da Kurba a Prens (bkz. Resim 5) rnek olarak gsterilebilir. 2010 ylnn en ok satan okulncesi dnem ocuk kitap kapaklarnn, ocu a greli i bakmndan alt birimlere gre da lmlar Tablo 3de gsterilmi tir.

Tablo 3e bakld nda ocu a grelik bakmndan incelenen 30 kitap kapa nn tamamnn Somut oldu u saptanm tr.

Resim: 26-27 ncelenen kitap kapa resimlerinin %70 orannda okulncesi dnem Ya ve Geli im Dzeyine uygun oldu u tespit edilmi tir. De erlendirmeye alnan Caillou serisi, Krmz Fili Grdnz m? ve Rzgrl Bir Gn adl kitaplarn kapak resimlemeleri, figrlerin boyutu ve zt renklerin birbiri ile uyumu ynlerinden okulncesi dnem ocu un ya ve geli im dzeyine uygundur.

571

Resim:28-29-30 Gzel ve irkin adl kitabn kapak tasarmnda canl renkler kullanlm tr, ancak renkler yaln de ildir. izmeli Kedi adl kitap kapa resimlemesinde, yaz ve figrler birbiriyle uyumsuzdur ve olumlu grsel tasarm zelliklerine sahip de ildir. Ancak n planda yer alan insan ve kedi figr yaln, gz alc renklerdedir ve zt renkler kullanlm tr. Sinbad adl kitap kapa resimlemesinde yaln, dz ve parlak renkler kullanlmam tr. A a da grlen Tima Yaynlarna ait 3 kitapta gereksiz sim sslemeleri yer almaktadr. Grseller hem estetik de ere sahip de il, hem de grme duyusunun anlama srecine katkda bulunmamaktadr.

Resim: 31-32-33 Pinokyo adl kitap kapa nn tasarm yalndr. Kitap kapa nda yer alan fra, gzlk resimlemelerinin ocu un grsel imge olu turmasna katk sa layaca d nlmektedir. Krmz Fili Grdnz m? adl kitap kapa yaln, kullanlan figrler byk boyutlu ve merkezde yer almaktadr. Resimlemede parlak ana renkler kullanld ndan kitap kapa dikkat ekici zelliktedir. Kitabn resimlemesi kitap ba l , yaz karakteri ile uyumludur.

Resim:34-35-36 De erlendirilen kitap kapaklar, %83,33 orannda Figrlerin Boyutu asndan uygundur. Bambi adl kitap kapa resimlemesinde yer alan figrlerin boyutu okulncesi dnem iin uygun de ildir. Ana karakter Bambi figr yerine, kapa n sa nda bulunan a a, boyut olarak daha fazla dikkat ekmektedir. Zpr Kurba a adl kitaptaki figr, kitap kapa nn boyutuna gre hem kk oldu undan hem de kare bir ereve iine alnd ndan, figr kompozisyonda kaybolmu ve arka plana itmi tir. irkin rdek adl kitapta konu edilen yavru rdek, betimlemeye uygun boyutta de ildir. Atk m? Hi Dert De il! adl kitap kapa resimlemesinde yer alan figrler, hem boyut asndan uygun hem de ocu a zg anlatm diliyle, nesnenin grsel imgesini ocu un belle inde canlandrmasn kolayla tracak zellikleri ta maktadr.

572

Resim:37-38 Tablo 4te 2010 yl en ok satan okulncesi dnem kitaplarnda konuya ynelik tasarm btnl yer almaktadr.

Konuya ynelik tasarm btnl asndan ierik zmlemesinin yapld 30 kitabn 17sinde, n Kapak ve Sayfa Tasarmlar Arasnda Btnlk oldu u, 13nde ise bu btnl n sa lanamad saptanm tr. rne in, Gzel ve irkin adl kitabn n kapak resimlemesinde yaratk figr sevimli bir ifade ile karakterize edilmi tir. Bu sevimlilik ifadesi, kitabn adnda yer alan irkin kavram ile rt meyerek ocu u kitabn ba l ndan uzakla trmaktadr. Ayrca, kompozisyonun sol tarafnda bulunan yaratk figrnn hemen stndeki gzel szc , konum olarak yanl yerde bulunmaktadr. Bu dzenleme, hangi figrn gzel ya da hangi figrn irkin oldu u sorusunu akla getirebilir. Bu anlamda ocuk, irkin szc nn hemen altnda ve kompozisyonun sa nda yer alan kadn figrnn de irkin olabilece i d ncesine kaplabilecektir. te yandan, kitabn kapa ndaki resimlemede kullanlan gereksiz ssleme (sim ile yaplan ssleme), i sayfa resimlemeleri arasndaki btnl bozan ba ka bir edir. sayfa tasarmlarnn, kitabn kapak tasarmna gre ksmen daha ba arl oldu u sylenebilir.

Resim: 39-40 ncelenen kitap kapaklar ve kar la trlan i sayfa tasarmlarnn daha ba arl oldu u rneklerden biri de Hastanede adl kitaptr. Kitap kapa ndaki tasarm elerinin uyumu, i sayfa tasarmlarnda da sanat biemini yanstmaktadr. n kapak tasarm, i sayfa resimlemelerindeki tasarm zenginli inin gstergesidir.

Resim: 41-42-43

573

Tablo 4teki en d k %40 frekans oranyla grlen n ve Arka Kapak Tasarm Btnl incelenen 30 kitabn 12sinde vardr. rne in, Dnya Masallar dizisinden seilen 18 kitabn (Alaaddinin Sihirli Lambas, Gzel ve irkin, Orman ocu u, Parmak ocuk, Bambi, Pinokyo, izmeli Kedi, Ar Maya, Rapunzel, Kurba a Prens, Krmz Ba lkl Kz ve Sinbad) tamam bu btnlkten yoksundur. Bu kitaplarn arka kapaklarnda Dnya Masallar dizisinin sunumu yaplm , arka kapaklar reklam amal olarak tasarlanm tr.

Resim: 44-45 Ancak, Hastanede, Rzgrl Bir Gn, zntden Mutlulu a Duygularnz ve Atk m? Hi Dert De il! adl kitaplar, n ve arka kapak tasarmlaryla birbirini btnleyicidir.

Resim: 46-47 Resimli ocuk kitaplarnda, metinle grselin (resim, desen, karikatr) rt mesi gereklidir. ocuk kitaplarndaki resimlerin ocu un ya ve geli im dnemlerine gre dzenlenmesi gerekir. 6 ya ve ncesi ocuklara seslenen kitaplarda daha anla lr izgiyle, daha basit resimlemeler yer almaldr (Delio lu, 2009: 108-109). ncelenen kitaplarn n kapaklarnda Konunun Do ru Resimlenmesi, Tablo 4n en yksek de eri olan %70 frekansyla olarak saptanm tr. 21 kitabn n kapak resimlemelerinde konu do ru resimlenirken, 9 kitabn n kapak tasarmnda konunun grsel olarak do ru bir ekilde ifade edilmedi i grlm tr. rne in, Caillou dizisindeki Hayali Arkada m adl kitabn n kapa nda, salncakta sallanan Caillou karakteri yanstlmaktadr. Ancak, bu grsel ne kitabn ba l yla, ne de kitabn metniyle uyu maktadr.

Resim: 48 Sinbad (bkz. Resim: 33) ve irkin rdek (bkz. Resim: 22) adl kitaplarn kapaklarnda da konunun do ru resimlenmedi i ak bir ekilde fark edilecektir. Sinbad adl kitabn kapak resminde, kompozisyonun sol tarafnda bulunan ah ap dire in gemi oldu u ve figrn denizci oldu u anla lamamaktadr. irkin rdek adl kitap kapa ndaki rdek figr, irkin sfatn kar layamayacak kadar sevimli izilmi tir. Ayrca, konuda geen irkin rdek bir yavrudur, byynce ku uya dn ecektir. Ancak, kapaktaki grsel, rdek figrnn yavru de il, yeti kin bir rdek figr oldu unu hissettirir. Bunun nedeni de, kompozisyonun sa arka planna izilmi olan iki yavru rdek figrnn resmedilmesi ve kompozisyonun merkezindeki rdek figrnn byk boyutlu izilmesindendir. 574

Sonu ncelenen 30 kitabn tamamnda grsel tasarm e ve ilkelerinin tm izerler tarafndan kullanlmad grlmektedir. rne in, leke, de er, doku, denge, vurgu, armoni, btnlk ve e itlilik gibi nemli tasarm e ve ilkelerinin yo un olarak gz ard edildi i kitap tasarmlarnn oldu u saptanm tr. Sanat duyarl yla yaplm kitap kapa resimlemelerinde ustaca yer alan grsel tasarm elemanlar, ocu un dikkatini eken, ilgisini canl tutan ve karma k kavramlar basitle tirerek soyut kavramlar somutla tran yapdadr. ncelenen kitaplar arasnda, grsel tasarm e ve ilkelerinin kullanld ve ocu a greli in sa land , yaynevinden kan; Calliou serisinden seilen kitaplarn tamam, Rzgrl Bir Gn, Atk m? Hi Dert De il!, Hastanede, Kltrl Kurt, zntden Mutlulu a Duygularnz ve Krmz Fili Grdnz m? adl kitaplar genel olarak estetik bir yapya sahiptir. Yabanc izerlerin, Trk izerlere gre grsel tasarm elemanlarn daha yo un olarak ve estetik kayglarla kulland grlmektedir. Dnya klasikleri arasnda yer alan kimi masallar al lagelmi kalp resimlemelerle, sanat duyarll ndan yoksun bir biimde herhangi bir biem kaygs ta nmakszn tasarlanm tr. Estetik kayg ta yan izerlerin kaleminden kan tasarmlarda, kitap kapaklarnn zerinde yer alan yaynevi amblem ya da logolarnn gz rahatsz etmedi i, ancak incelenen drt yaynevinden kan kitaplardakilerin rahatsz edici olacak kadar byk ve tasarm bakmndan btnl bozan bir etkisi oldu u grlmektedir. neriler ocuk kitab resimleyen izerler, grsel tasarm e ve ilkelerine sadk kalarak tasarm yapmal, Piagetin ocu un geli im evrelerini ve de Personsun estetik geli im evrelerini gz nnde bulundurmaldrlar. ocuklarn duygu dnyalarn ve alglarn etkileyen pek ok etmenin bulundu u bir ortamda ocu a grelik kavram sorgulanmaldr. ocu a grelik kavramn ara tran yazar, izer, akademisyenler vb. do rudan ocuklarla yaplabilecek ve gzlemlenecek uygulamal al malar yaparak daha somut verilere ula maldrlar. Kitaplardaki resimlemelerin, ocu un d ve d nce retmesine olanak sa lama ve ocu a resim yapma iste i uyandrma gerekli i, alan yaznnda sk sk dile getirilmektedir. Ancak inceledi imiz kitaplarda bu gerekli in yerine getirilip getirilmedi ini alanyazna dayanarak saptamak mmkn olmam tr. Bu konuda kuramsal al malarn yeterli dzeyde olmad na i aret etmektedir. Bu eksikli in giderilmesi iin uygulamal al malarn yaplp kurama dn trlmesi nerilmektedir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Afacan, A. (2009) Ayla naro lunun Edebiyat Dergisi, S. 64. iir Gemisi zerine Bir inceleme, ocuk Edebiyat Dosyas. Patika Kltr Sanat

Alaku , A. O. ve Mercin, L. (2009) Sanat E itimi ve Grsel Sanatlar retimi. (I. Bask). Ankara: Pegem A Yaynclk. akr lhan, A. (1994) ocuk Kitaplarndaki Resimlerin ocu un Yaratcl na Etkisi. Ya adka E itim, S. 36. ellek, T. (2002) Temel Tasarm: Kompozisyon. Foto rafya Sanal Foto raf Dergisi. S. 14. [evrimii] http://www.fotografya.gen.tr/issue-14/index.htm adresinden 4 Eyll 2011 tarihinde edinilmi tir. ukur, D. ve Delice, E. (2011) Erken ocukluk Dneminde Grsel Alg Geli imine Uygun Mekn Tasarm. Aile Toplum ve E itim-Kltr ve Ara trma Dergisi, Ocak- ubat-Mart 2011, Y. 12, C. 7, S. 24. Delio lu, M. (2009) Resim Hayal Gcnn Somut Halidir Syle i. PAT KA Kltr Sanat Edebiyat Dergisi, S. 64. Kepenekci, Y. ve Aslan, C. (2011) Okulncesi Dneme Seslenen Kitaplarda ocuk Haklar. Ankara: A OGEM E itim, Ara trma ve nceleme Dizisi-1. Kr o lu, O. T ve Stokrocki, M. (1997) lk retim Sanat retimi. Ankara: YK/Dnya Bankas, MEGP. O uzkan, F. (1983) Yerli ve Yabanc Yazarlardan rneklerle ocuk Edebiyat. 3. Basm. Ankara: Emel Matbaaclk Sanayi. Pekmezci, H. (1996) lk retim Ders Kitaplarndaki Resimlerin ocu un Grsel E itimine Etkileri. Trkiye ve Almanyada lk retim Ders Kitaplar (Edt.: H. Co kun, . Kaya, J. Kuglin). Ankara: Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi ve Ankara Alman Kltr Merkezi.

575

Pillow, B. H. and Flavel J. H. (1986) Young Childrens Knowledge About Visual Perception: Projective Size And Shape. Child Development, V. 57. Sever, S. (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Sever, S. (2009) Resimli Kitaplar, ocuklarn Geli imine Nasl Katk Sa lar?. Okulncesinde ocuk Edebiyat (Editr: Zeliha Gne ). Eski ehir: Anadolu niversitesi. Tav ancl, E. ve E. Aslan (2001) erik Analizi ve Uygulama rnekleri. I. Bask. stanbul: Epsilon Yaynlar. Yavuzer, H. (2003) ocuk Psikolojisi. 25. Bask. stanbul: Remzi Kitabevi, Ylmaz, M. (2009) Grsel Sanatlar E itiminde Uygulamalar. III. Bask. Ankara: Gndz Yaynevi. EK 1 ncelenen Kitaplar Caillou Babamla k Giyiniyorum (2010) Yazar: Patrick Granlees, izer: Hlne Desputaux, Yumurcak Dnyas ocuk Kitaplar Dizisi, stanbul. Caillou Kaptan (2010) Yazarlar: Thor Bishopric ve Todd Swift, izer: Hlne Desputaux, Yumurcak Dnyas ocuk Kitaplar Dizisi, stanbul. Caillou Ne Komik Ses (2010) Yazarlar: Thor Bishopric ve Todd Swift, izer: Hlne Desputaux, Yumurcak Dnyas ocuk Kitaplar Dizisi, stanbul. Caillou Paten reniyor (2010) Yazar: Thomas Lapierre, izer: Hlne Desputaux, Yumurcak Dnyas ocuk Kitaplar Dizisi, stanbul. Caillou Kayp orap (2010) Yazarlar: Marie Landry ve France Landry, izer: Hlne Desputaux, Yumurcak Dnyas ocuk Kitaplar Dizisi, stanbul. Caillou Hayali Arkada m (2010) Yazar: Matthew Cope, izer: Hlne Desputaux, Yumurcak Dnyas ocuk Kitaplar Dizisi, stanbul. Caillou Ormanlar Ka ifi (2010) Yazarlar: Thor Bishopric ve Todd Swift, izer: Hlne Desputaux, Yumurcak Dnyas ocuk Kitaplar Dizisi, stanbul. Caillou Ara trma Tekerlekleri (2010) Yazarlar: Thor Bishopric ve Todd Swift, izer: Hlne Desputaux, Yumurcak Dnyas ocuk Kitaplar Dizisi, stanbul. Alaaddinin Sihirli Lambas (2007) Yazar: Nehir Aydn Gkduman, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , Tima Yaynevi, stanbul. Gzel ve irkin (2007) Yazar: Madame de Beaumont, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , Tima Yaynevi, stanbul. Orman ocu u (2007) Yazar: Rudyard Kipling, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , Tima Yaynevi, stanbul. Parmak ocuk (2007) Yazar: Nehir Aydn Gkduman, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , Tima Yaynevi, stanbul. Bambi (2007) Yazar: Felix Salten, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , Tima Yaynevi, stanbul Pinokyo (2007) Yazar: Carlo Collodi, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , Tima Yaynevi, stanbul. izmeli Kedi (2007) Yazarlar: Jacob Grimm ve Wilhelm Grimm, ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , stanbul: Tima Yaynevi., stanbul. Ar Maya (2007) Yazar: Waldemar Bonsels, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , stanbul: Tima Yaynevi., stanbul. Rapunzel (2007) Yazarlar: Jacob Grimm ve Wilhelm Grimm, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , stanbul: Tima Yaynevi., stanbul. Kurba a Prens (2007) Yazarlar: Jacob Grimm ve Wilhelm Grimm, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu ., stanbul: Tima Yaynevi., stanbul. Krmz Ba lkl Kz (2007) Yazarlar: Jacob Grimm ve Wilhelm Grimm, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , Tima Yaynevi, stanbul. Sinbad (2007) Yazar: Nehir Aydn Gkduman, Editr: ebnem Kano lu, izer: Murat Bingl, Kapak: Revza Kzltu , Tima Yaynevi, stanbul. Atk m? Hi Dert De il! (2009) Yazar: David Morichon, eviri: Pnar Dndar, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, stanbul. zntden Mutlulu a Duygularnz (2010) Yazar: Nria Roca, Resimleyen: Rosa Maria Curto, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, stanbul. Rzgrl Bir Gn (2008) Yazar: Anna Milbourne, Resimleyen: Elena Temporin, eviri: Tuba Ako lu, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, stanbul. Kltrl Kurt (2010) Yazar: Becky Bloom, eviri: Hande Kaynak, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, stanbul. Hastanede (2008) Yazar: Anne Civardi, izer: Stephen Cartwright, eviri: Hande Perkta , Tbitak Popler Bilim Kitaplar, stanbul. Krmz Fili Grdnz m? (2003) Yazar ve izer: Ferit Avc, Kk Yaynclk, Ankara. Kibriti Kz (2010) Editr: Remzi Tugan, izer: Ercan Diner, Tramvay Yaynevi, stanbul. irkin rdek (2010) Editr: Remzi Tugan, izer: Ercan Diner, Tramvay Yaynevi, stanbul. Zpr Kurba a (2006) Yazar ve izer: Ercan Diner, Polat Yaynevi, stanbul. Tav an Tinimini (2010) Yazar: Koray Avc akman, izer: Nilfer Dericio lu Ula , Ya-Pa Yaynevi, stanbul.

576

OCUK DERG LER N N GRAF K TASARIMI

Yrd. Do. Dr. Kader SRMEL nn niversitesi Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi Do. Dr. Ata Yakup KAPTAN Ondokuz Mays niversitesi E itim Fakltesi

zet Trkiyede ok sayda ocuk, e itim amal ocuk dergilerinden yararlanmaktadr. ocu un d nme, dil ve okuma becerisini geli tiren, okul d nda geirdi i zaman daha kaliteli klan, ocu u e iten ve e lendiren ocuk dergileri, gnmzn basl ileti im aralar arasnda nemli bir yere sahiptir. ocu un derginin ieri ini kolay ve do ru alglayabilmesi, renirken e lenmesi, ayn zamanda da estetik duygusunun geli ebilmesi iin, ocuk dergilerinin grafik tasarm zenle ele alnmaldr. Bu al mada, gnmzde yayn hayatn srdren; Ebe Sobe, Bilim ocuk, National Geographic Kids Trkiye, Gonca, Can Karde , Diyanet ocuk ve Trkiye ocuk dergileri, belirlenen ocuk dergisi tasarm ltlerine gre incelenmekte, dergilerde kar la lan temel grafik tasarm sorunlarna neriler getirilmektedir. Anahtar Szckler: ocuk dergileri, grafik tasarm, tasarm eleri, tasarm ilkeleri.

Abstract Many children benefit from educational childrens magazines in Turkey. Childrens magazines that develop thinking, language and reading skills of children, makes more quality time spent outside of school, educate and entertain them, has an important place in today's printed communication tools. The graphic design of childrens magazines must be considered carefully for the children easily and accurately perceive the content of the magazine, have fun while learning and at the same time improve their aesthetic feeling. In this study, the graphic designs of the child magazines being published that Ebe Sobe, National Geographic Kids Trkiye, Gonca, Can Karde , Diyanet ocuk and Trkiye ocuk were examined according to the determined criteria, the basic design problems were put forth and solutions were proposed. Key Words: Children magazines, graphic design, design principles, design elements.

Giri : leti im, gnderici ve alc arasnda duyular yoluyla gerekle en duygu, d nce, davran ve bilgi al veri idir. Gnderici olan basl ileti im aralar, alc olan okuyucuda ilgi uyandrmaya ve kendi mesajlarn okuyucuya ula trmaya al rlar. Ancak btn mesajlar ayn dzeyde ve zamanda alglamas olanaksz olan okuyucu tarafndan, mesajlarn bir blm kabul edilirken, bir blm ise reddedilir. Mesajn iletilmesinde, sunumu nemlidir. Bu anlamda basl ileti im aralarnn, mesajlarn okuyucuya hzl ve etkili bir ekilde iletebilmesi iin, etkili bir grafik tasarma ihtiyac vardr. Grafik tasarm, grsel bir ileti im sanatdr. Birinci i levi, bir mesaj iletmek ya da bir rn, bir hizmeti tantmaktr. leti im organ, alc konumda yer alan hedef kitlesinin fiziksel ve psikolojik zelliklerini, hobilerini, ya am biimini, ilgi ve ihtiyalarn iyi tanmaldr. Tasarmc; uygulama yntemlerinin yan sra grsel alglamann do asn, grsel yanlsamann roln ve szel ile grsel ileti im arasndaki ili kileri de bilmek ve gz nne almak zorundadr. Bugn basl medya, bili im ortam, kitle ileti im aralar ve yz yze ileti imin de gndemde oldu u bu alanlarda grsel imgeler ok daha fazla yer almaktadr. Grsel imgeler rekabeti bir ortamda ba arl konseptler ve do ru stratejilerle etkili olmaktadr. Bylesine etkili grsel imgeleri destekleyen mesajn hedef kitleyi gznden yakalamasn sa layan sloganlar, tipografik tasarmlar ve metinleri yaratanlar, ku kusuz ileti im tasarmclar, medya plnlamaclar, art direktrler ve grafik 577

tasarmclar dedi imiz yaratc beyinlerdir. Gnmzde grafik tasarmlarn olu um srecinde, yaratclk bilgiyle btnle mekte ve teknolojiyle ileti im ortamna aktarlmaktadr. Burada sanat ve estetik bilgisinin de bu btnlkte nemli lde ynlendirici, etkileyici oldu unu unutmamak gerekir. lkemizde de bu durum sat a sunulan rnler asndan rekabeti, tasarmclar asndan yar mac bir ortamda olu maktadr. Bu geli meler tm dnyada oldu u gibi sanayile meyle hz kazanmakta, ekonomik geli melerle ve retim ortamyla ynlenmektedir. nceleri geleneksel malzemelerle gerekle tirilen bu yaratc tasarm sreleri giderek teknolojik geli melerle i ie olu maktadr. Ayn zamanda bireysel u ra lar olarak ba layan al malar, ekip al malarna dn m tr (Yurdakul, 2004). Gnmzde renciler iin, retmenin ve ders kitaplarnn yannda birok yazl ve grsel e itim materyalleri bulunmaktadr. Bu materyallerden biri de ocu a bilgi edinimini e lenceli bir ekilde sa layan, ocuk dergileridir. Tasarm, dergi retim srecinin en nemli a amalarndan biridir. Do ru bir tasarm, ieri in gcn arttrr. yi tasarlanm bir dergi, kinetik bir deneyimdir. Genel bir bak la, iyi grsel kurgulama bir zorunluluktur ve basit anlamda tanmland nda; tm metin ve resimlerin rastgele gruplanmam olmas, bir kurgu iermesi anlamna gelir. Kk ve nemsiz unsurlarn, en nemli unsura do ru yneltti i bir kurgu gerekir. En nemli unsuru (zirveyi) olu turmadan nce okuyucuya kk bir dinlenme frsat verilmelidir. Bir derginin kurgusunu bir mzik anlay iinde d nebilirsiniz. Bir sayfann sakinli i veya lgnl , daha nceki veya sonraki sayfann ierdi i tonlama dikkate alnarak belirlenmelidir (Antupit, 1980:61). Dergi tasarm yaplrken, en nemli eylerden biri; sadece o dergiye ait olacak ve ieri ini ifade edecek bir yol bulmaktr. Bu, di er dergilerin arasnda hatrda kalan, tanmlanm bir ses yaratmak demektir (Vignelli, 1992:36). ocuk Dergilerinde Grafik Tasarm: Bu al mada Ebe Sobe, Bilim ocuk, National Geographic Kids Trkiye, Gonca, Can Karde , Diyanet ocuk ve Trkiye ocuk dergilerinin grafik tasarmlarnda kar la lan sorunlar ele alnmaktadr. Ebe Sobe, 2001den bu yana; Bilim ocuk, 1999dan bu yana; National Geographic Kids 2004den bu yana, Gonca, 2002den bu yana; Can Karde , 1981den bu yana; Diyanet ocuk ise 1979dan bu yana; Trkiye ocuk ise 1981den bu yana yayn hayatn srdrmektedir. Dergiler, u ltlere gre incelenmi tir: 1.Grsel elerin kullanm: Grsellerin metnin anla lmasna katkda bulunmas. Grsellerin hedef kitlenin geli im zelliklerine uygunlu u. Grsellerin tasarm ilkelerine gre tasarlanmas. Grsellerin sosyokltrel zelliklere uygun olmas. Grsellerde rengin -psikolojik etkileri ve alglamadaki etkileri dikkate alnarak- amacna uygun tasarlanmas. 2.Tipografik unsurlarn kullanm: Yaz karakterinin ve harf boyutunun hedef kitlenin dzeyine uygunlu u ve okunabilirli i. Metin-fon ili kisi. Harfler ve kelimeler aras bo lu un dengeli olmas. Satrlar ve paragraflar aras bo lu un dengeli olmas. Logonun okunakll ve hedef kitlenin dzeyine uygunlu u. Sola bloklama tercih edilmesi. 3.Sayfa tasarm: Sayfa tasarmlarnda yalnlk ve basitlik ilkelerine uyulmas. Sayfa tasarmlarnda btnlk sa lanmas. Sayfa tasarmlarnda denge ve hareketin sa lanmas. Sayfa tasarmlarnda bo luklarn etkili kullanlmas.

578

Sayfa kenarlarnda yeterli bo luklar (marjlar) bulunmas. Grsellerin birbirine ve yaz alanna ok yakla trlmamas. Grsellerin ilgili metinlerle ayn sayfada yer almas. Grsellerin sayfaya okuma ak n engellemeyecek ekilde yerle tirilmesi. Sayfalarda rengin -psikolojik etkileri ve alglamadaki etkileri dikkate alnarak- amacna uygun tasarlanmas. indekiler listesinin i levselli i ve dikkat ekicili i. Dergi kapa nn grsel tasarm ilkelerine uygun, ierik ve sayfa dzeni ile ili kili tasarlanmas. 4.retime ynelik d yap zellikleri: Basknn net, dzgn ve temiz olmas. Derginin boyutlar (ta nabilir olmas ve kitaplk dzenine uygunlu u). Ka t kalitesi ve kullanm. Dergi kapa nn dayankl ve sa lam olmas. Derginin her iki yana rahatlkla alabilmesi. Ciltleme yntemi (Srmeli, 2010:71-72) ocuk Dergilerinde Grsel eler: Bilim ve teknolojideki geli melerle birlikte e itlenen retim materyallerinin yannda, a mzda geerlili ini koruyan basl renme aralarndan olan dergilerde yer alan resimlemeler, grafikler, foto raflar, emalar, haritalar, ekiller, tablolar, vb. grseller, renmeyi kolayla trmaktadr. ocuk dergilerinde grsel elerin kullanm son derece nemlidir. nk grsel eler; renen bireyin dikkatini eker. lgiyi ve dikkati canl tutar. Bireylerin duygusal tepkiler geli tirmesini sa lar. Karma k kavramlar basitle tirir, soyut kavramlar somutla trr. (Demirel ve di erleri, 2002;30) Akaln ve Aytaa gre, grsel eler kullanlarak yaplan anlatmda, aklda kalclk % 15ten % 40a kadar ykselmektedir. Resim kullanlarak yaplan bir anlatm, sadece kelimeler kullanlarak yaplan bir anlatmdan kat daha fazla etkilidir. Hem grsel, hem i itsel unsurlar bir arada kullanlrsa daha ok rencinin renmesine yardmc olmaktadr. Resimlemeler, bir mesaj ileten, bir metni aklayan resim trdr. Gikowa gre (1991:10) asl amac bir fikri daha etkili ve verimli aklamak, aydnlatmaktr. The Island Illustrators Society (2007), resimlemeyi "Foto raf ya da izim her ikisi birlikte, metne e lik eden, grsel bilgilendirmeyi yerine getiren bir resim" olarak tanmlamaktadr. Amacnn, metin iinde sunulan fikirlerin de erini arttrmak ya da basit bir ekilde grsel kavramalar ya da bilgileri aktarmak oldu unu belirtmektedirler. Resimlemeler anlatlan konuya gre; aklayc, yorumlayc, e lendirici, gldrc ve sevimli olmaldr. Bazen de gldrrken d ndrmelidir. Resimlemelerin ta mas gereken en temel zelli i ise estetik de eridir. Resimlemeler ocu un estetik duygularnn geli mesine katk sa lamaldr (Atmaca, 2006). ocuk dergilerindeki metinleri resimleyen sanat, ocu un dnyasn tanmal, gzlem yapmal, izece i konuyu iyi ara trmal, yazar ve yaync ile e gdm halinde al maldr. ocuk dergilerinde en ok kullanlan grsel aralardan biri de foto raflardr. Foto raflar da metni aklaycdr ve ilgi ekicidir. Garciaya gre (1987:184), gazete ve dergiler iin foto raf seimindeki ltler; foto rafn metinde anlatlanlar desteklemesi, foto rafn okuyucuyu durup baktracak kaliteye ve etkiye sahip olmas, foto rafn sayfa dzenindeki yeri (tasarm olanaklar) ve foto rafn kalitesidir. Garcia, foto rafn ok koyu, ok ak, przl, iyi odaklanmam , netli i iyi ayarlanmam olmasnn, d k kaliteli oldu unu gsterdi ini ve byle bir foto raf kullanlmasndansa, hi foto raf kullanmamann daha iyi oldu unu belirtmi tir. ocuklara ynelik bir dergideki foto rafta kullanlan aydnlatma tarz ile yeti kinlere ynelik bir dergideki arasnda fark olmaldr. rne in ak tonlara sahip bir foto raf daha sevimli, narin ve ferahlk

579

hissi uyandrrken, koyu ve kontrast tonlar ieren bir foto raf daha korkutucu, daha ciddi, sert duygular a r trmaktadr. Sadece k ynyle ele alnrsa bile hedef kitleye gre bir aydnlatma ve renk de erleri benimsenebilir (Fer ato lu, 2006:20-21). ocuk dergilerinde ska rastlanan grsel elerden biri de karikatrlerdir. Karikatr, izildikten sonra izleyiciye ula abilmesi iin o altlan bir ileti im trdr. Karikatrle ileti im sreci, kitle ileti imi iinde de erlendirilmektedir. nk yer ald aralar, kitle ileti im aralardr. ocuk dergilerinde ele alnan konuya gre, harita, tablo ve grafikler de yer alabilir. Tablo ve grafikler, herhangi bir istatisti in sunumu iin meydana getirilen bilgilendirici grafiklerdir. ncelenen dergilerde; grsellerin ocuklarn geli im dzeyine uygunlu u konusunda problemler grlmektedir. Dergilerin hedef kitlesinin ortalama olarak 7-12 ya grubu olu turmaktadr. Ancak 7 ya ocu una gre tasarlanan bir grsel malzeme, 12 ya ocu una uygun de ildir. Ayn ekilde 12 ya ocu una gre tasarlanan bir grsel malzeme de 7 ya ocu una uygun olmayacaktr. Dergilerde hedef kitlenin geni tutulmas ve e itli geli im basamaklarna gre tasarmlar yaplmas problemdir. Hedef kitle farkl geli im basamaklarn kapsad iin, ocuklarn ilgi ve beklentilerine ayn materyal zerinden cevap verilebilmesi olduka zordur. Grseller genellikle metnin anla lmasna katk sa lamakta, metni desteklemektedir. Az sayda resimlemede metinle uyumsuzluk bulunmaktadr. Resimlemelerde yer alan karakterlerde gereksiz abartlar ve sosyokltrel zelliklere aykrlklar grlmektedir. Foto raflar koyu ve kontrast tonlara sahip olmas nedeniyle, ciddi ve sert duygular a r trmaktadr. Oysa ak tonlara sahip foto raflar ocuklar iin daha uygundur. Ayrca dergilerde ocuklara uygun olmayan siyah-beyaz foto raflara ve resimlemelere rastlanm tr. Baz resimlemelerde uygulanan teknik de ocuklara uygun de ildir. ok kk boyutlu foto raflar kullanlmas alglamay olumsuz etkilemektedir. ocuk Dergilerinde Tipografi: Tipografi terimi ilk kez, Gutenbergin metal harflerini tanmlamakta kullanld. Bugn ise; btn bask yazlar ve noktalama i aretlerinin sanatsal ve tasarma dayal zelliklerini ve retim teknolojilerini konu alan bir uzmanlk alan olarak kabul edilmektedir (Becer, 2002:176). En yaygn ve vazgeilmez grafik ileti im unsurlarndan biri olan tipografinin birincil i levi okunmaktr. Grafik tasarmc, tipografi dilini iyi tanmak ve kullanmak durumundadr. Bir tasarmda kullanlan tipografik karakterlerin seimindeki en nemli kriter, grsel malzemeyi en son kullanan ki inin; yani okuyucunun gereksinimleridir (Becer, 2002:76). De i ik biim ve tarza sahip alfabe tasarmlarn (font) yaz karakteri olarak adlandrrz. Hepsi notalar gibi farkl bir sese, tona, a r m ili kilerine sahiptir. o u kez okunabilirlik ve grsel alglanabilme gibi tipografinin pragmatik i levleri gz nnde olsa da, aslnda tipografi tasarma kimlik kazandran nemli bir tasarm elemandr (Uar, 2004:106). ncelenen dergilerde, birok sayfada kullanlan yaz karakterinin ve boyutlarnn hedef kitlelerinin dzeyine uygun olmad grlm tr. ok kk boyutlu harflerden olu an metinlere rastlanm tr. Ayn sayfada birok yaz karakteri kullanlmas da derginin kimli ini olumsuz etkilemektedir. Baz sayfalarda metinlerin ve fonun kontrastl yetersizdir. Bu durum okuma gl yaratmaktadr. Metinlerde ortadan ve sa dan bloklama grlse de; genellikle soldan bloklamann tercih edilmesi, satrlarn rahat takip edilmesini sa lamaktadr. Satrlar aras bo luklarn baz sayfalarda ok yetersiz oldu u grlm tr. Sk k satrlar okumay gle tirmektedir. Ayrca ok uzun satrlar da okumay yeni renen ocuklar iin uygun de ildir. Baz metinlerde satrlarn uzun olmas ve o unlukla metinlerin ift stun halinde tasarlanmas, okuma ak n olumsuz etkilemektedir. Ba lklarn, boyutlu, glgeli, k eli tasarland grlyor. Oysa ocuklar iin yuvarlak hatl, hareketli, esnek ve renkli ba lklar tercih edilmelidir. Baz ba lklar ise a r sslemeci bir anlay la tasarlanm tr. Ayn sayfada ok farkl yaz karakterleri, farkl byklklerde, farkl renklerde tasarlanm tr. Bu durum derginin grsel kimli ini olumsuz etkilemektedir. Dergilerin logolar, genellikle kaln, renkli ve hareketli olmas nedeniyle hedef kitleye uygun tasarlanm tr. Logo tasarm da sayfa tasarmyla ili kili olmaldr. Genellikle sayfa tasarmlarnda logolardan izler grlmektedir. Ancak her bir unsurun ba msz olarak tasarland dergiler de bulunmaktadr. ocuk Dergilerinde Kapak ve Sayfa Tasarm: Dergi kapa , dergiyi korumak, dayankll n arttrmak, ypranmasn nlemek, derginin ieri i ile ilgili ilk bilgiyi hedef kitleye ula trarak dikkat ekmek amacyla tasarlanr. Raflarda di er tm dergiler 580

arasndan alcsnn dikkat ve ilgisini ekmeyi ba aran bir dergi kapa tasarm, yanltc olmamal, ieri ine sadk olmaldr. Jennings (1992:23), dergi kapaklar ile ilgili yazsnda yle der; Dergi standndaki hangi derginin okunmaya de er oldu unu bilmek isteriz. Bir dergide okuyucuyla ilk ileti imi dergi kapa kurar ve okunmaya de er olup olmad hakknda ilk izlenimi bize verir. Dergi kapa , dergiyi tantan, derginin kimli ini yanstan, ayn zamanda da sat grafi i asndan ticari sorumlulu u olan bir unsurdur. Bir dergide grsel bir kimlik yaratlabilmesi asndan, kapa n sreklili i nemlidir. 1930lu yllarn ba larna kadar, dergilerin logolar, boyutlar, genel grnts, her sayda de i mekteydi. Bu srekli de i imi The New Yorker dergisi, grsel bir kimlik yaratarak ykt. ocuk dergilerinin kapa nda, derginin logosu, yaym tarihi, fiyat, di er lkelerdeki fiyatlar, o sayda yer alan konu ba lklar yer almaktadr. Kapak resmi olarak, derginin o saysnn en nemli konusuyla ilgili bir grsel malzeme seilebilir. Kapakta yer alacak elemanlar, yine derginin kimli inin grsel ifadesinin gerektirdi i ekilde yer alrlar. En ok kullanlan, dergilerin stantta duru una gre, logonun, dergi kapa nn sol st k esinde kullanlmasdr (Tuncay, 1998:36). Sayfa tasarm, dergideki yaz ve grsellerin, okuyucu tarafndan mmkn olan en az abayla alglanmasn sa lamaya ynelik bir i lemdir. leti imi kolayla trp, keyifli duruma getirir. Yaz ve grseller, dergi sayfasna tasarm ilkeleri gz ard edilerek geli igzel yerle tirildi inde de bilgi aktarlm olur. Bununla birlikte, byle bir dergi zor okunur ve estetik de er ta maz. Zaman zaman grsel okuma olarak adlandrd mz alg biimi nda sayfa tasarm incelendi inde, yzey zerindeki elemanlarn organizasyonu hakknda karar verebilmek a amasnda drt temel ba lang noktasndan bahsedebiliriz. Bunlar; byklk, ekil, alan ve renk ya da tondur. Sayfa zerinde bu drt etkenin grsel olarak derecelendirilmesi (grsel hiyerar i) sonucu bir dzen elde edilir. Yzey zerindeki bu ili kiler kendi iinde ba ka ili kiler olu turur ve gittike karma kla an sre sonunda, bilgiyi ya da mesaj grsel bir yapda sunma i levini yklenir (Uar, 2004:145-147). Severe gre (1995) sayfa dzeninde, sayfalar normal aralkl satrlardan olu mal, sayfa kenarlarnda geni bo luklar (marjlar) bulunmaldr. Bu sayfalarda resim-yaz uyumu sa lanmaldr. ncelenen dergilerde; kapak tasarmnda, baz dergiler di erlerine gre daha ilgi ekici olsa da; tm dergilerde kapakta olmas gereken temel zelliklerin yer ald , kapak resminin ieri i yanstt grlmektedir. indekiler blm i levsel olmaldr. ocu un konuya ilgisi kapa at andan itibaren ekilmelidir. Ancak genellikle i levsel tasarlanmad grlmektedir. Baz sayfalar, birok vurgu noktas olu turularak ok yo un ve da nk tasarlanm . Bo lu un gz ard edildi i, gz yoran, ileti imi gle tiren sayfa tasarmlar kar mza kyor. Gz sayfada akc bir ekilde dola amyor ve bilgi ak olumsuz etkileniyor. Sayfa kenarlarnda yaz ve grseller d nda yeterli bo luk braklm , fakat sayfa kenarlarndaki gereksiz sslemeler, bo lu un amacn engellemektedir. Tasarmda btnlk ilkesi, derginin grsel kimli ini belirler, ancak btnlk ilkesine yeterince uyulmad grlmektedir. Grseller baz sayfalarda hiyerar i olu turulmadan, e it byklkte ve sral olarak sayfaya yerle tirilmi , vurgu yeterince sa lanamam tr. Yaz alannn d na ta an grseller bulunuyor. Sayfalar genellikle asimetrik dengeli tasarlanarak, hareketlilik sa lanm . Yan yana sayfalarn farkl konular iermesi ve farkl tasarlanmas nedeniyle grsel karga a do maktadr. Bu sayfalarn birlikte tasarlanmas nemlidir. ncelenen dergilerde sayfa tasarmnda siyah renge ok rastlanm tr. Konuyla ili kili oldu u srece -rne in uzay konusunda- ocuklarn ilgisini ekebilir. Ancak konuyla ili kili de ilse, ocuklar iin siyahn tercih edilmemesi daha uygundur. ocuk Dergilerinde Fiziki Yap zellikleri: ocuk dergilerinin hacim ve a rlk ynnden ta nabilir olmas nemlidir. Sayfalarda kullanlan ka t, parlama yaratarak gr engellememesi asndan mat veya yar mat ve dayankl olmaldr. Kaliteli ka t kullanlmad iin; renkleri de i en, yazlar ve grselleri iyi alglanamayan ve kolay yrtlabilen bir dergi, ocuklarda ilgisizli e neden olabilir. Kapak ka d kaln, dayankl ve kaliteli olmaldr. ncelenen dergilerde; baskdan kaynaklanan hatalara az da olsa rastlanm tr. Dergilerin boyutlar, 19,5x27,5 cm. ve 24x33,5 cm. arasnda de i mektedir. Boyutlar ocuklara ve kitaplk dzenine uygundur. Kapaklarda kullanlan ka t kaln ve dayankldr. Sayfalarda parlak, yar mat ve mat ka t tercih edilmi tir. Parlak ka t, n vurmasyla parlama yapt iin gr

581

gle tirmektedir. Baz dergilerde sayfalarda ince ka t kullanld iin, arka sayfalarda yer alan yaz ve grseller, ndekilerle ak maktadr. Sonu ve neriler: Tipografik unsurlarn kullanmnda kar la lan sorunlar: ocuklara ynelik tm yaynlarda yaz karakteri ve harf boyutu, ocuklarn ya grubuna uygun tasarlanmaldr. Ara trmann rneklemini olu turan dergilerde harf boyutlarnn kk tasarland , olduka ssl ve okunabilirli i zayf harf karakterlerinin tercih edildi i grlm tr. Satrlar ve paragraflar aras bo luklarn yetersiz olu u okunabilirli i olumsuz etkilemektedir. Metinlerde satrlarn takibini en rahat sa layan sola bloklamann yerine, zaman zaman her iki taraftan bloklama, ortadan bloklama ve sa a bloklama tercih edilmi tir. Her iki taraftan bloklanan metinlerde kelimeler aras bo lu un dengeli olabilmesi iin, kelimeler kesme i areti ile blnerek bir alt satra kaydrlm tr. Ortadan bloklama ise, metnin sa ve solunda girintiler yaratarak okumay gle tirmektedir. Basl ileti im aralarnn temel i levi okunmaktr. Okunabilirlik asndan metin-fon ili kisi nemle ele alnmaldr. Metin-fon kontrastl nn yetersiz oldu u, grsellerle metinlerin ak t ve koyu renk fon iinde ak renk yaznn sklkla tercih edildi i grlm tr. Satr uzunlu undan kaynaklanan problemleri aza indirgemek amacyla metinler genellikle ift stun halinde tasarlanm tr. Ancak stunlarn birbirine ok yakn olmas da nemli bir problemdir. Ara trmann rneklemini olu turan dergilerde kullanlan yaz karakterleri incelendi inde, baz dergilerin genelinde, hatta ayn sayfa zerinde ok farkl yaz karakterlerinin kullanld grlmektedir. Dergide tek tip yaz karakterinin kullanlmas skc ve monoton bir etki yaratacak; ok sayda yaz karakterinin tercih edilmesi ise derginin kimli i zerinde olumsuz etkiye neden olacaktr. Dergilerde sayfa numaralarnn baz sayfalarda hi yer almad , baz sayfalarda ise fonla ili kisinden dolay okunamad grlmektedir. Baz dergilerin incelenen saylarnda sayfa numaralar farkl tasarlanm tr. rne in; Trkiye ocuk Dergisinin Ocak, ubat, Mart saylarnda sayfa numaralar yaprak ve u urbce i zerinde; Eyll saysnda ise balk figr zerinde yer almaktadr. Logo tasarmnda da ciddiyeti ve resmiyeti a r tran, yeti kinlere seslenen keskin k eli, kat ve sert hatlardan ve siyah rengin kullanmndan kanlmaldr. ocuklara ynelik tasarlanan logolar hareketli, renkli, esnek, yuvarlak hatl harflerden olu maldr. 5-9 ya aras ocuklar iin, logolarda onlarn ilgisini ekebilecek grseller kullanlabilir. Ya bydke, artk daha ciddi logolar tasarlanabilir. Grsel elerde kar la lan sorunlar: Grsellerde hem nicelik hem de nitelik ynnden sorunlara rastlanm tr. Baz metinlerde ve sayfalarda hibir grsele yer verilmemesi nemli bir eksiklik olarak kar mza kmaktadr. Bilinmektedir ki grseller, ilgi ve dikkati metne yneltmek, okumay daha e lenceli duruma getirmek, metnin anla lmasna ve hatrlanmasna katk sa lamak vb. i levlere sahiptir. Metin-resim ili kisi nemle ele alnmaldr. Grseller sayfada yeterli dzeyde ve boyutta bulunmal ve amacna uygun kullanlmaldr. ocu a estetik bilincin yerle tirilmesi ve geli tirilmesi iin e itim amal ocuk dergileri, bilginin estetik ve sanatsal yolla i lendi i basl ileti im aralar olarak ocuklara sunulmaldr. Baz grsellerin metni yanstmad , metne katk sa lamad grlm tr. Hedef kitlenin geli im zellikleri gz ard edilerek, yeti kinlere ynelik olarak tasarlanan grsellere rastlanm tr. Resimlemelerde kar la lan nemli sorunlardan biri, sa lam bir desen anlay na sahip olmay dr. Co ku ve hareketten yoksun, donuk figrlerin yer ald ve mesajn tam olarak aktarlamad resimlemelere yer verilmi tir. Dergilerde yer alan baz foto raflarn grnt kalitesinin d k ve yo un glgelidir. Baz resimlemelerin de d k znrl e sahip oldu u grlm tr. Grsel eler genellikle renkli tasarlanmakla birlikte, siyah-beyaz foto raflar da yer almaktadr. Siyah-beyaz foto raflar ve resimlemeler, renkli olanlara gre ocuklarn ilgisini daha az ekmektedir. Renk kullanmnda da problemler bulunmaktadr. Renk tasarmnda, bir rengin evresindeki renkler, o rengin alglanmasn etkilemektedir. Baz resimlemelerde rengin alglamadaki etkisine gre kullanlmad ve vurgulamann sa lanamad grlm tr. Scak-so uk ve kontrast renklerin dengeli kullanlmad , ayn iddetteki renklerin bir arada yer ald ve koyu renk tonlarnn kullanld resimlemeler bulunmaktadr. Yaln bir uyum yaratabilmek ve vurguyu sa layabilmek iin, grsel elerin renk tasarmlarnda mmkn oldu unca az renk kullanlmaldr. 582

ocuk dergilerinde yer alan tasarm elemanlar; yuvarlak, yumu ak formlu, kaln, renkli ve farkl boyutlarda olmaldr. ocuk dergilerindeki grseller, konu ne olursa olsun ocuklar olumlu duygulara ve d ncelere yneltmelidir. zellikle temel gven duygusunun geli ti i erken ocukluk dneminde olumsuz mesaj ieren temalardan kanlmaldr. Gonca Dergisinde fke, kin ve nefret duygularnn aktarld resimlemeler bulunmaktadr. Sayfa tasarmnda kar la lan sorunlar: ncelenen dergilerde yalnlk ve basitlik ilkelerinin gz ard edildi i, pek ok vurgu noktasyla gz yoran, olduka yo un ve kalabalk sayfa tasarmlar grlmektedir. Bo luk (espas), sayfada vurgulanmak istenen nokta veya noktalar ne karan, gz dinlendirerek gzn sayfada rahat hareket etmesini sa layan, tasarmda akci er grevine sahip tasarm elemandr. Mutlaka doldurulmas gereken alanlar olarak d nlmemelidir. Sayfa tasarmnda alglamay kolayla trc alanlarn yaratlmas nemlidir. Genellikle asimetrik dengeli sayfalara rastlanmakla birlikte, monotonluk ve hareketsizlik yaratt bilinen simetrik dengeli sayfa tasarmlar da bulunmaktadr. Sayfay daha renkli klmak amacyla fonda dokularn kullanlmas, zerine yerle tirilen metinlerin zor okunmasna, grsellerin zor alglanmasna ve sayfada yo unluk olu masna neden olmaktadr. Baz sayfa tasarmlarnda, sayfa kenarlarndaki bo luklar da yetersizdir. Sayfada birden fazla grsel enin bulunmas durumunda birbirlerine ok fazla yakla trlmamaldr. Bu, birbirlerinin etkilerini zayflatmamas ve her birinin amacna uygun bir ekilde alglanabilmesi asndan nemlidir. Grsellerin dengesiz bir ekilde st ste yerle tirildi i, birbirine ve yaz alanna ok yakla trld grlm tr. Baz grsellerin ve yazlarn sayfaya yerle imi okuma ak n engellemektedir. Sayfa ve konu kenarlarnda yer alan ereveler, a r sslemeler vb. sayfada gereksiz bir yo unluk yaratmakta ve dikkati da tmaktadr. E itim amal ocuk dergilerinde, yalnlk ve kolay alglanabilirlik asndan, i levselli i olmayan a r ssleme elemanlarna yer verilmemelidir. ocuklar iin fazla tercih edilmemesi gereken siyah renk kullanmna sklkla rastlanm tr. Sayfa tasarmlarnda grsel hiyerar i yaratmak iin vurgulanmak istenen yaz ve grseller, di erlerine gre daha byk boyutta olabilir. Elbette bu di er yaz ve grsellerin okunamayacak ve alglanamayacak dzeyde kk boyutta olmas anlamna gelmemelidir. ok detay ieren bir grsel enin byk boyutlu olmas, detaylarn alglanabilmesine olanak sa lar. Detaylardan uzak, yaln bir grsel enin ise byk boyutlu olmas gerekmeyebilir. Ancak detay ieren baz grsellerin olduka kk boyutta tasarland grlm tr. Sayfa numaralarnda ssleyici unsurlara rastlanmaktadr. Derginin btnndeki tasarm anlay na uymayan, derginin saylar arasnda farkllklar gsteren ve grsel karga a yaratan tasarmlar gze arpmaktadr. Bu tasarmlarn metinlerin ve grsellerin zerine yerle tirilmesi, bu karga ay glendirmektedir. Sayfa numaralarnn baz sayfalarda hi yer almad , baz sayfalarda ise fonla ili kisinden dolay okunamad grlm tr. indekiler sayfas sadece derginin ieri indeki konulara ait sayfa numaralarnn oldu u sayfalar olarak d nlmemelidir. Konulara ait grsellere yer verilen, i levini yerine getiren, kolay anla lr ve ilgi ekici bir indekiler sayfas; tasarm ilkelerinin uyguland bir tasarmla mmkndr. Dergideki her bir tasarm eleman, birbiriyle ili kili olmal, ayn btne ait olmaldr. Derginin sayfalar ve farkl saylar arasnda birlik, btnlk ve devamllk olmamas, derginin kimli i asndan nemli bir problemdir. Her sayfada veya her sayda farkl bir tasarm anlay nn uyguland bir dergide, derginin grsel kimli inden sz edilemeyecektir. Dergilerin grsel kimli ini belirleyen btnlk ilkesine baz dergilerde uyulmad grlmektedir. Dergilerin kapa nda temel bilgilerin (derginin logosu, fiyat, tarihi, says, yaynevi vb.) yan sra grsel ve tipografik eler yer almaktadr. Etkili ve nitelikli bir dergi kapa , derginin ieri i hakknda fikir vererek, n bilgilerin edinilmesini sa lamaktadr. Kapak tasarm, i sayfalarla biimsel bir uyuma sahip olmaldr. Fiziki zelliklerde kar la lan sorunlar: ncelenen dergilerde baskdan kaynaklanan hatalara az da olsa rastlanm tr. Baz sayfalarda lekeler bulunmaktadr. Yan yana sayfalarn tam olarak denk gelmedi i grlm tr. Bu problem sayfalarn birka mm.lik hatayla katlanmalarndan kaynaklanmaktadr. Sayfalarda parlak, yar mat ve mat ka tlar kullanlmaktadr. Parlama yaparak gr engellememesi asndan en uygunu yar mat ka tlardr. Sayfalarda ve kapakta kullanlan ka tlarn d k gramajl ve ince olu u, gerek dayankllk gerekse arkadaki grntnn ndekiyle ak mas asndan problem yaratmaktadr. Dergilerin tamamnda ciltleme yntemi olarak tel zmba

583

uygulanm tr. Buna ra men baz dergilerde sayfalarn birbirine yap t grlmektedir. Sayfalarn yan yana tam olarak denk gelmemesi ve sayfalarn birbirine yap mas da kar la lan problemlerdendir. Bu tasarm ltlerinin do rultusunda grlen sorunlarn yan sra nemli bir sorun da, Trkiyede yaynlanan e itim amal ocuk dergilerinin hedef kitlesinin, birden fazla geli im basama iermesidir. rne in 5-7 ya ocu una gre tasarlanan bir dergi, 7-9 veya 9-12 ya ocu unun geli im zelliklerine, ilgi, ihtiya ve be enilerine uygun olmayacaktr. Hedef kitlenin geni bir ya aral yla snrland e itim amal ocuk dergilerinde, farkl geli im basamaklarna seslenen tasarmlar nedeniyle sayfalar arasnda tutarszlk grlmektedir. rne in; bir sayfada harf bykl 7 ya ocu una gre, bir ba ka sayfada 12 ya ocu una gre tasarlanm tr. Benzer problemlere grsel elerin tasarmnda da rastlanmaktadr. Ya gruplarna uygun bir dergi tasarm iin dergilerin hedef kitlesi tek geli im basama yla snrl tutulmal ve o ya grubuna gre tasarlanmaldr. Ara trmann rneklemini olu turan ocuk dergilerinin hedef kitlesi 5-15 ya ocuklardr. 5-7, 7-9, 9-12, 12-15 ya gruplar farkl geli im zelliklerine sahip oldu u iin; bu ya gruplarnn ilgi, be eni ve ihtiyalarna ynelik ayr ayr dergi tasarmlar yaplmaldr. Bunun iin bu ya gruplarnn geli im zellikleri iyi bilinmelidir. ocuklar kendi gr ve uygulay larna benzer rnleri benimsemekte ve yaknlk duymaktadrlar. Nitelikli ocuk dergileri, ocuklara hem yaznsal metinlerin, hem de grsel elerin gcnden yararlanma frsat sunarlar. ocuk dergilerinin maliyetini d rmek iin estetik niteliklerinden vazgemek ve estetik kayglardan uzakla arak dergiyi yayna yeti tirme abas gtmek kabul edilemez bir anlay tr. ocuk dergilerinin niteli i de, niceli i de nemlidir fakat daha ok okura ula mak amacyla ocuklarn niteliksiz dergilerle bulu masndansa, daha az sayda nitelikli dergiyle bulu mas daha do ru olacaktr. ocuk dergilerinin grafik tasarm, bu konuda e itimli, deneyimli ve hedef kitlenin zelliklerini yakndan tanyan uzman grafik tasarmclar tarafndan yaplmaldr. Dergiler, estetik be eni kazanm , yaratc ve zgven sahibi bireylerin yeti mesi iin, yaynevi, yazar, grafik tasarmc, resimlemeci, foto raf vb. ki ilerin e gdm halinde al t uzman bir ekip tarafndan hazrlanmaldr. Knye blmnde bu ki iler belirtilmelidir. Dergilerde knyelerde yer alan bilgilerde de i kenlikler ve eksiklikler grlmektedir. Bazlarnda grsel tasarmdan sorumlu ki ilere hi de inilmedi i de olmu tur. Bu da o derginin tasarma verdi i nemin bir gstergesi olarak kabul edilebilir.
KAYNAKA Antupit, Samuel N. (1980) Magazine Design in Graphic Arts Manuel. Atmaca, Anl Ertok (2006) lk retim Ders Kitaplarnda Grsel Tasarm ve Resimleme. Milli E itim Dergisi. http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/171/171/24.pdf adresinden 08,06,2007. tarihinde indirilmi tir. Becer, Emre (2002) leti im ve Grafik Tasarm. Ankara: Dost Kitabevi. Demirel, ., Sefero lu, S., vd. (2002) retim Teknolojileri ve Materyal Geli tirme. Ankara: PegemA Yaynclk. Fer ato lu, Abdsselam (2006) Dergi Yayncl nda Foto raf Karakterinin Olu turulmas. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. stanbul: Marmara niversitesi. Garcia, Mario R. (1987) Contemporary Newspaper Design. New Jersey: Prentice Hall. Gikow, Jacqueline (1991) Graphic Illustration in Black and White. New York: Design Press. Jennings, Dana Andrew (1992) Zeitschriftenumschlage. Graphis Magazindesign 1. Zrih: Graphis Verlag AG Sever, Sedat (1995) ocuk Kitaplarnda Bulunmas Gereken Yapsal ve E itsel zellikler. Trkiye Sanal E itim Bilimleri Ktphanesi. [evrimii]: http://www.egitim.aku.edu.tr/ssever.htm adresinden 25.05.2007. tarihinde indirilmi tir. Srmeli, Kader (2010) Trkiyede E itim Amal ocuk Dergilerinde Kar la lan Temel Grafik Tasarm Sorunlar ve Sorunlara zm nerileri. Samsun: Sosyal Bilimler Enstits. Yaynlanmam Doktora Tezi. The Island Illustrators Society (2007) Illustration. http://www.islandillustrators.org/ . 4.10.2007 Tuncay, Ay e Melis (1998) Dergi Tasarm. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. stanbul: Mimar Sinan niversitesi. Uar, Tevfik Fikret (2004) Grsel leti im ve Grafik Tasarm. stanbul: nklp Yaynevi. Vignelli, Massimo (1992) Der Raster. Graphis Magazindesign 1. Zrih: Graphis Verlag AG. Yurdakul, ncilay Grafik. [evrimii]: http://cumhuriyet.kulturturizm.gov.tr/default_tr.asp?BELGENO=48988 adresinden 07.03.2004. tarihinde indirilmi tir.

584

RES ML H KYE VE MASAL K TAPLARININ E TL ZELL KLER VE B L SEL ARPITMALAR AISINDAN NCELENMES
Bil. Uzm. Zeynep YILMAZ BUGN D i leri Bakanl Prof. Dr. Aysel KKSAL AKYOL Ankara niversitesi Sa lk Bilimleri Fakltesi ocuk Geli imi Blm

zet Bu ara trma, resimli hikye ve masal kitaplarnn e itli zellikler ve bili sel arptmalar asndan incelenmesi amacyla yaplm tr. Ara trmada, Ankara il snrlar iinde bulunan ktphanelerden, yaynevlerinden toplanan 124 kitap zerinde al lm tr. Veri toplama arac olarak ara trmaclar tarafndan hazrlanan Kitap Kayt Formu kullanlm tr. Kitap Kayt Formu, kitaplarn e itli zelliklerini belirlemeye ynelik 16 sorudan olu maktadr. Kitap Kayt Formu, SPSS 16,0 paket program kullanlarak de erlendirilmi ve frekans da lm tablolar olu turulmu tur. Ara trma sonucunda hikye kitaplarnn byk blmnn 2000-2010 yllar arasnda stanbulda basld , sayfa says bakmndan e itlilik gsterdi i, iindeki resimlerin anlatlan metinle ili kili oldu u ve byk blmnn -dili gemi zamanda yazld , az sayda bili sel arptmaya rastland ancak ciltleme ve kapak yapmnda daha az dayankl malzemeler kullanld sonularna ula lm tr. Masal kitaplarnn ise byk blmnn 2008-2010 ylarnda stanbulda basld , daha ok aile ve sosyal evre konularnda yazld , ciltleme, kapak, sayfa matl gibi fiziksel zellikler konusunda daha zayf oldu u ve bili sel arptmalara ska rastland sonucuna ula lm tr. Anahtar Szckler: Resimli kitap, hikye, masal, bili sel arptma.

Abstract This research was carried out with the aim of analyzing the story and tale books in terms of different aspects and cognitive distortions. 124 books collected from the libraries and publishing houses within Ankara were analyzed. As data collection instrument Book Registration Forms composed of 16 questions to determine different aspects of the books were prepared. These forms were reviewed using SPSS 16,0 and frequency distribution tables were prepared. The research shows that most of the story books were published between 2000&2010 in Istanbul, mostly written in simple past tense, their page numbers were varied, pictures inside the books were related with the text and less durable materials were used for the binding and cover. Cognitive distortions were rarely found. Most of the tale books were published between 2008&2010 in Istanbul, written mostly about family and social milieu. Physical conditions of the books were poor and the cognitive distortions were frequently seen. Key Words: Illustrated book, story, tale, cognitive distortions.

Okulncesi dnemde ebeveyn ile ocuk arasnda fiziksel ve duyu sal yaknlk kurmay sa layan kitaplar etkili bir ileti im arac olarak i lev grmektedir. Bu dnemde henz okuma gerekle medi i iin, kitaptaki anlatlanlarn dinlenilmesi ve resimlerine baklmas, ocu un hayal gc ve yaratc d nme becerisinin geli imine katk sa layacaktr (Tokgz 2006). Kk ocuklarn toplumun etkin bireyleri haline gelebilmesi iin erken ocukluk yllarndan itibaren iyi nitelikli uyaranlarla etkile im iinde olmalar gerekmektedir ve kitaplar bu alandaki sorumlulu u payla abilecek birok uyarandan birisidir. Bunu sa layan unsur ise kitaplarn birka sayfann iinde dnyann gereklerini, usuz bucaksz hayalleri, tandk ve tanmadk her trl karakteri, hayatlar ve olaylar barndrmasdr. Nitelikli kitaplar bir ocu un parmaklar arasndaki dnya gibidir ve zellikle resimli ocuk kitaplar ocuklar iin zenginle tirilmi bir dil ve grsel uyaran evresi olu turmaktadr (Feyman ve Tu rul, 2006). Okulncesi dnem, ocu un bili sel, dil, motor, zihinsel ve sosyal geli im alanlarnda her ynyle desteklenmesi gereken bir sretir ve bu dnemde ocu un kitaplarla tan trlmas, kitap sevgisi ve okuma al kanl nn kazanlmasnda etkili olmaktadr. ocuklar kitaplar aracl yla d dnya 585

hakknda bilgilenmekte, kendilerine ait duyarllklarn, ileti im becerilerini, hayal gleri ve yaratclklarn geli tirmektedirler. Kitaplar aracl yla yeni bilgiler kazanp okuma ve yazmaya kar pozitif tutum geli tirmekte, okul ve okuma ba arsn ykseltmekte, gnlk olaylar hakknda deneyim kazanp hastaneye yatmak, lm, bo anma gibi stres yaratan durumlarla ba a kma yollarn renmektedirler. Gidemeyecekleri yerlere, gremeyecekleri ki ilere, hayvanlara vb. kitaplar aracl yla ula makta, de i ik zaman, mekan ve ki ilerle, karakterlerle tan p farkl kitap trleri aracl yla bilgi, beceri, estetik gibi geli imleri desteklenmekte, ilgi alanlarn geli tirip ba kalarnn neler hissetti ini anlama duyarll kazanmaktadrlar. Di er yandan kelime hazinelerini geli tirip dili do ru ve geli mi bir yapda kullanma frsat bulmaktadrlar. Dinleme ve konu ma yetenekleri geli mekte, nesneleri tanma, sembolleri ayrt etme gibi zihinsel beceriler ynnden de desteklenmekte, tm bunlarn tesinde ise ocuklar, kitaplar aracl yla mutlu olmakta ve e lenceli zaman geirmektedirler (Tu rul, 2000; Balat ve Gnen, 2002). ocukluk dneminde grlebilecek aile yelerinden birinin kayb, yoklu u (lm, babann askere gitmesi vb.) gibi durumlar ile kitaplarda yer alan baz ya antlarn paralel olmas ocuklarn bu sreleri daha rahat atlatmalarna yardmc olmaktadr (Zeece vd., 2006).Yaznsal metinlerin iyi bir model olu turdu u ve toplumsal ili kilere ynelik deneyim edinmesinde nemi d nld nde,sosyalle me srecine giren ocuk asndan kitaplar daha da nem kazanmaktadr (Kran, 2008). Duygular, de er yarglar, anlay tarz, ki ili in bir paras olarak grlmekte ve ocuk kitaplarnn, tm bunlarn ekillenmesinde nemli rol bulunmaktadr. Kitaplar, ierik ve tema aracl yla ocu un z kavram ve z sayg geli imini de desteklemekte, bu yzden ocuklar iin yazlan kitaplarn zenle ve dikkatle hazrlanm olmas ve kitaplarda yer alan e itim de erlerinin ocu a olumlu katklar sa lamas gerekmektedir. ocuklar kitaplar sayesinde kendi kltr ve toplumdaki rol hakknda bilgi edinmektedirler. te yandan edebiyat, ocuklarn kendilerini anlamalarn sa lamakta, ocuk, kitab okudu unda ve onu anlaml buldu unda aile ve toplum iinde geli en roln kavramaktadr (Zeigler, 1992; Hefflini ve Ladd, 2001; Erdal, 2009). Kitaplarda bulunan bili sel arptmalarda ocuklar etkilemektedir. Bili sel arptma, ki inin i levsel olmayan ve yanl biimde d nmesinin rnleridir. Bili sel arptmalar, ki inin kendisini de ersiz ve hayat anlamsz bulmas, gelece i mitsiz grmesi ile belirlenen olumsuz ya da hatal inanlarnn varl ile fark edilmektedir. Aklc olmayan bu inanlar bireylerde sa lksz duygulanmlara neden olmakta, bireyin problem zme becerilerini olumsuz ynde etkilemekte ve bireyin amalarna ula masn engellemektedir. Dolaysyla aklc olmayan inanlar, psikolojik rahatszlklarn temeli olarak kabul edilmekte ve bireyin ba kalar ile olan ili kilerine zarar vermektedir (Kuyucu, 2007; Sar, 2008). Literatr incelendi inde, resimli hikye ve masal kitaplarna ynelik baz ara trmalarn yapld grlmektedir. I tan (2005) yapt al masnda, resimli ocuk kitaplarnda en fazla i lenen konularn akran ve evre ili kileri, en az i lenen konularn ise akademik durum ve fiziksel grnm oldu u sonucuna varm tr. Aydo an ve Erbay (2006) tarafndan yaplan bir ara trmada ise kitaplarda en fazla sosyal ili kiler konularna rastland , okulncesi ocuklar iin hazrlanan resimli hikaye kitaplarnda % 83 orannda gemi zaman kullanld sonularna ula lm tr. Demiroluk ve Kksal Akyol (2009) okulncesi dnem ocuklarna ynelik resimli yk kitaplarn e itli zellikler asndan inceledikleri al malarnda, kitaplarn i ve d yap zelliklerine ili kin bulgular ortaya koymu lardr. Yaplan al malara bakld nda resimli hikye kitaplarnn e itli zellikler asndan incelendi i al malara daha sk rastland , ancak masallara ynelik az sayda al mann oldu u, bununla birlikte bili sel arptmalar inceleyen herhangi bir ara trmann olmad grlm tr. Resimli hikye ve masal kitaplarnn, zellikle okumay henz renmemi ocuklar iin, zengin bir dil ve grsel uyaran evresi olu turaca , ocuklarn d dnya hakkndaki bilgilerini artrp, hayal glerini geni letece i, hayata ili kin yeni deneyimler kazandraca dikkate alnd nda, ayrca kitaplarda yer alabilecek bili sel arptmalarn ocuklar zerindeki etkileri gz nnde bulunduruldu unda ocuklara ynelik olan kitaplarnn e itli zellikler asndan incelenmesinin nemli oldu u d nlmektedir. Bu nedenle ara trmada, resimli hikye ve masal kitaplarnn baz zellikler ve bili sel arptmalar asndan incelenmesi amalanm tr. MATERYAL VE YNTEM Bu ara trma, resimli hikye ve masal kitaplarnn e itli zellikler ve bili sel arptmalar asndan incelenmesi amacyla yaplm tr. ocuk edebiyatnda tannm yazarlar tarafndan yazlan hikye kitaplar ile yaygn olarak bilinen masallar tercih edilmi tir. Ara trmada, Ankara il snrlar iinde bulunan ktphanelerden, yaynevlerinden toplanan 101 hikye kitab ve 23 masal kitab olmak zere toplam 124 kitap zerinde al lm tr. Veri toplama arac olarak ara trmaclar tarafndan 586

hazrlanan ve uzman gr sonrasnda son hali verilen Kitap Kayt Formu kullanlm tr. Kitap Kayt Formu, kitaplarn e itli zelliklerini belirlemeye ynelik 16 sorudan olu maktadr. Resimli hikye ve masal kitaplar, Kitap Kayt Formuna gre de erlendirildikten sonra istatistiksel analizlerde SPSS 16,0 paket program kullanlm tr. Her kitabn ierdi i e itli zellikler frekans da lm izelgeleri eklinde sunulmu tur. BULGULAR VE TARTI MA Resimli hikye ve masal kitaplarnn e itli zellikler ve bili sel arptmalar asndan incelenmesi amacyla yaplan bu ara trmann sonular a a da frekans da lmlar eklinde sunulmu tur:
Tablo 1. Resimli hikye kitaplarnn e itli zelliklerine ili kin da lmlar BASIM YER stanbul Ankara zmir TOPLAM BASIM YILI 1991-1999 2000-2010 TOPLAM YA 0-2 3-4 ya 5-6 ya 7 ya ve zeri Di er TOPLAM SAYFA SAYISI 16 sayfa 24 sayfa 26 sayfa 28 sayfa 32 sayfa Di er TOPLAM KONU Aile ve sosyal evre Hayvanlar Ki ilik zellikleri Do a Sosyal faaliyetler Beslenme Kavramlar Dinlenme etkinlikleri Gezi Di er TOPLAM KAPAK ZELL nce Karton n 72 25 4 101 n 37 64 101 n 6 17 28 17 33 101 n 53 17 6 4 6 15 101 n 28 15 12 12 9 4 4 4 4 9 101 n 63 % 71,3 24,7 4 100 % 34,6 65,4 100 % 5,9 16,8 27,7 16,8 32,8 100 % 52,5 16,8 5,9 4.0 5,9 14,9 100 % 27,9 14,9 11,9 11,9 8,9 3,9 3,9 3,9 3,9 8,9 100 % 62,4

587

Karton Mukavva TOPLAM RES MLER N UYGUNLUK DURUMU ocuklar iin uygun ocuklar iin uygun de il TOPLAM PARLAKLIK DURUMU Parlak Mat TOPLAM RESM N Ssleyici Metni aklayc-yorumlayc Metni tamamlayc TOPLAM RES M-MET N L K S Resimler metinle ili kili TOPLAM RES MLEND R LME ZELL Siyah-beyaz ve gereki Renkli ve gereki Renkli ve soyut izgi ve gereki TOPLAM ZAMAN TR imdiki zaman Geni zaman -mi li gemi zaman -dili gemi zaman Birden fazla zamanl TOPLAM LEV

27 11 101 n 99 2 101 n 43 58 101 n 2 91 8 101 n 101 101 n 4 81 12 4 101 n 4 15 32 48 2 101

26,7 10,9 100 % 98 2 100 % 42,6 57,4 100 % 2 90,1 7,9 100 % 100 100 % 3,9 80,3 11,9 3,9 100 % 3,9 14,8 31,8 47,6 1,9 100

ncelenen hikye kitaplarnn % 71,3nn stanbulda, % 24,8inin Ankarada, % 4nn ise zmirde ; % 36,6snn 1991-1999 yllar arasnda, % 65,4nn ise 2000-2010 yllar arasnda baslm oldu u belirlenmi tir. Hikye kitaplarnn % 27,7 oranla 5-6 ya ocuklarna hitap etti i, 3-4 ya ve 7 ya zeri ocuklara ynelik ise ayn oranda kitap incelendi i dikkati ekmektedir. Hikye kitaplarnn % 52,5 gibi byk bir blmnn 16 sayfadan olu tu u sonucuna ula lm tr. Nas (2002) ocuk kitaplarnn tek forma olmas gerekti i, sayfa saysnn ise 10-18 arasnda olmas gerekti ini belirtmektedir. Hikye kitaplarnn % 28inin aile ve sosyal evre konulu, % 14,8inin hayvanlar konulu, % 11,8inin ki ilik zellikleri konulu oldu u belirlenmi tir. I tan (2005) resimli ocuk kitaplarnda benlik kavramn inceledi i al masnda, rneklemi olu turan resimli ocuk kitaplarnn % 27,6snn aile ili kileri genel konusunu i ledi ini saptam tr. Hikye kitaplarnn % 60,4nn boyutunun orta, % 22,8inin boyutunun kk oldu u sonucuna ula lm tr. Civaro lu (1997) ise, ocuk kitaplarnn ebatlarnn kolay elde tutulabilen, ilgiyi canl tutabilecek llerde olmas gerekti ini ve 1623 cm. boyutlarndaki kitaplarn en uygun boyutlar olaca n belirtmektedir. Hikaye kitaplarn % 88,3 oran gibi byk bir blmnn tel diki yntemiyle ciltlendi i belirlenmi tir. Gnen ve Veziro lu (2009) inceledikleri kitaplarda en dayankl ciltleme tr olan diki ciltlemenin daha az oranda kullanld sonucuna ula m lardr. lgn (2006)a gre, kapak diki li olursa daha dayankl olur. abucak da lan, ypranan bir kitap, ocu un kitaba duydu u ilgiyi azaltr; bu kitab ktphanesinde saklama ans ortadan kalkar. Hikye kitaplarnn % 62,4 orannda ince karton kapakl oldu u bulunmu tur. 588

Kitap kapa nn kaln ve dayankl malzemeden yaplmas, i sayfalarn korunmas ve ocu un kolay kullanabilmesi asndan nemlidir. Kaln kartondan ya da mukavvadan yaplm bir kapak kitabn sa laml n arttrmaktadr (Turla ve Tr, 2005). Hikye kitaplarnn resimlerinin ise % 98inin ocuklar iin uygun oldu u sonucuna ula lm tr. Konar (2004) 1995-2002 yllar arasnda yaymlanan hikye kitaplarn inceledi i ara trmasnda, kitaptaki resimlerin % 50sinin uygunlu unun tam oldu unu, % 47,6snn ise ksmen uygun oldu u sonucuna ula m tr. Ortalamalar incelendi inde ise, resimleme ve renklendirmelerde iyiye do ru bir gidi oldu u sonucuna ula m tr. Hikye kitaplarnn % 57,4nn ka tlar mat zellik gsterirken, % 42,6snn ka tlarnn parlak yapda oldu u belirlenmi tir. Demiroluk ve Kksal Akyol (2009) yaptklar ara trma sonucunda inceledikleri kitaplarn % 57,7sinin sayfalarnn mat oldu u sonucuna ula m lardr. ncelenen hikye kitaplarnn resimlerinin % 90,1inin metni aklayc-yorumlayc nitelikte oldu u sonucuna ula lm tr. Tokgz (2006) yapt ara trmada inceledi i kitaplarn genelinin resimlerinin metni aklayc nitelikte oldu u, sadece iki kitapta ssleyici zellikte resimler yer ald n bulmu tur. Hikye kitaplarnn tmnn resimlerinin metinle ili kili oldu u belirlenmi tir. Benzer ekilde, Konar (2004) yrtt al masnda resimlerin % 98,2sinin metinle uyumlu ve tutarl oldu u sonucuna ula m tr. ncelenen hikye kitaplarnn resimlerinin % 80,3nn renkli ve gereki zellikte oldu u belirlenmi tir. Demiroluk ve Kksal Akyol (2009) yrttkleri ara trmada inceledikleri kitaplarn % 83nn resimlerinin renkli ve gereki oldu u sonucuna ula m lardr. lgn (2006)a gre, resimlerin mutlaka renkli olmalar gerekmemektedir. yi izilmi olmak kaydyla siyah beyaz bir resim bile ocu a estetik duygu kazandrabilir. Renkli resimlerde renklerin do ru kullanlm olmas nemlidir. ocuk kitaplarnda iyi ekilmi gzel foto raflara da yer verilebilece i belirtilmektedir. ncelenen hikye kitaplarnn % 47,6 gibi byk bir blmnn dili gemi zamanda yazld , % 31,8inde ise mi li gemi zaman kullanld bulunmu tur. Benzer ekilde Aydo an ve Erbay (2006)n okulncesi dneme ynelik resimli hikye kitaplarn konu ve zaman kullanm asndan inceledikleri al malarnda, resimli hikye kitaplarndaki metinlerde % 83 oranla dili gemi zaman, % 52,2 oranla mi li gemi zaman, % 63,7 oranla imdiki zaman kullanmlarna rastland n belirtmi lerdir.
Tablo 2. Hikye kitaplarnda bulunan bili sel arptmalara ili kin da lmlar B L SEL ARPITMALAR A r genelleme Seici soyutlama -mal, -meli cmleler Bili sel arptmaya rastlanmayan TOPLAM n 2 1 5 93 101 % 1,9 0,9 4,9 92,3 100

Hikye kitaplarnn % 92,3 oran gibi byk bir blmnde bili sel arptmalara rastlanmam tr. Bunun d ndaki kitaplarn ise % 1,9unda a r genelleme, % 4,9unda mali -meli cmleler, % 0,9unda ise seici soyutlama trnde bili sel arptmalara rastlanm tr. Trkm(1996)e gre bili sel arptmalar, ki inin kendisini de ersiz ve hayat anlamsz bulmas, gelece i mitsiz grmesi ile belirlenen olumsuz ya da hatal inanlarnn varl ile fark edilmektedir. Gnlk ya am ierisinde di er bireylerle ili kilerimizde yapt mz bili sel arptmalarn ki ileraras ileti imi olumsuz etkiledi i d nlebilir. Bu nedenle ocuklar iin hazrlanan eserler, onlarn gven duygusunu artrc, sa lam ve geerli inanlar yerle tirici bir ekilde hazrlanm olmaldr (Derman, 2002). Tablo 3. Masal kitaplarnn e itli zelliklerine ili kin da lmlar
BASIM YER stanbul Ankara TOPLAM BASIM YILI 2004-2007 2008-2010 TOPLAM YA 3-4 ya 5-6 ya 7 ya ve zeri n 19 4 23 n 6 17 101 n 2 14 7 % 82,6 17,4 100 % 26,1 73,9 100 % 8,7 60,9 30,4

589

TOPLAM SAYFA SAYISI 16 sayfa 32 sayfa TOPLAM KONU Aile ve sosyal evre Hayvanlar Ki ilik zellikleri Di er TOPLAM D KEY UZUNLUK Byk (22 cmden byk Orta (16-22 cm) TOPLAM C LTLEME TEKN Tel diki TOPLAM KAPAK ZELL nce Karton Karton TOPLAM RES MLER N UYGUNLUK DURUMU Resimler ocuklar iin uygun TOPLAM PARLAKLIK DURUMU Parlak Mat TOPLAM RESM N LEV Ssleyici Metni aklayc-yorumlayc TOPLAM RES M-MET N L K S Resimler metinle ili kili Resim metinle ili kili de il TOPLAM RES MLEND R LME ZELL Siyah-beyaz ve soyut Renkli ve gereki izgi ve gereki TOPLAM ZAMAN TR Geni zaman -mi li gemi zaman -dili gemi zaman Birden fazla zamanl TOPLAM

23 n 12 11 23 n 8 5 8 2 23 n 22 1 23 n 23 23 n 22 1 101 n 23 101 n 18 5 23 n 1 22 23 n 22 1 23 n 1 19 3 23 n 1 20 1 1 23

100 % 52,2 47,8 100 % 34,8 21,8 34,8 8,6 100 % 95,7 4,3 100 % 100 100 % 95,7 4,3 100 % 100 100 % 78,3 21,7 100 % 4,3 95,7 100 % 95,7 4,3 100 % 4,3 82,7 13 100 % 4,3 87,1 4,3 4,3 100

Masal kitaplarnn ise % 82,6snn stanbulda basld , % 26,1i 2004-2007 yllar arasnda baslm ken, %73,9unun 2008-2010 yllar arasnda basld belirlenmi tir. Masal kitaplarnn % 60,9unun 5-6 ya grubu ocuklara, % 30,4nn ise 7 ya ve zeri ocuklara hitap etti i bulunmu tur. Masal kitaplarnn % 52,2sinin 16 sayfadan olu tu u gze arparken, % 47,8inin 32 sayfadan

590

olu tu u grlmektedir. Turla ve Tr (2005) kitabn ka sayfadan olu aca nn belirlenmesinin, metnin ka resimle ve sayfalarda nasl anlatlabilece ine ba l olarak de i ece ini ve genelde bir formadan (10-18 sayfa) olu an kitaplarn uygun sayfa says olarak d nlebilece ini belirtmektedir. Masal kitaplarnn % 34,8inin aile ve sosyal, % 21,8inin hayvan konulu masallar oldu u sonucuna ula lm tr. Aydo an ve Erbay (2006) yaptklar ara trmada inceledikleri kitaplarn %22,7sinin sosyal ili kiler konularn ierdi ini bulmu lardr. ncelenen masal kitaplarnn tamamnn byk boyutta oldu u belirlenmi tir. Gleryze (2006) gre okulncesi kitaplar A4, ilk retim a nda ise B5 boyutunda olabilir. A rlk ve hacim ynnden de ocu un ya na ve geli im dzeyine uygun olmaldr. ncelenen masal kitaplarnn tamamnn tel diki tekni iyle ciltlendi i, % 95,7sinin ince karton malzemeden yapld , sadece bir kitapta karton kapa a rastland sonucuna ula lm tr. Masal kitaplarnn resimlerinin tamamnn ocuklar iin uygun zellikte oldu u sonucuna ula lm tr. Demiroluk ve Kksal Akyol (2009) yaptklar al mada inceledikleri kitaplarn % 94,8 gibi byk bir blmnn resimlerinin ocuklar iin uygun oldu unu belirtmi lerdir. ncelenen masal kitaplarnn % 78,3nn sayfasnn parlak oldu u grlrken, %21,7sinin sayfalarnn mat oldu u belirlenmi tir. Gleryz (2006) ocuk kitaplarnda kullanlacak k tlarn sa lam, dayankl ve mat renkte olmas ve ok yanstmamas gerekti ine dikkat ekmektedir. Masal kitaplarn resimlerinin % 95,7sinin metni aklayc-yorumlayc resimler oldu u sonucuna ula lm tr. Derman (2002)a gre, ocuk kitaplarndaki resimler konuya uygun ve konuyu aklayc bir biimde dzenlenmelidir. ncelenen masal kitaplarnn resimlerinin % 95,7sinin anlatlan metinle ili kili oldu u ve kitaplarn resimlerinin % 82,7sinin renkli ve gereki zellik gsterdi i belirlenmi tir. Masal kitaplarnn % 87,1 gibi byk bir blmnn mi li gemi zamanda yazld sonucuna ula lm tr. Demiroluk ve Kksal Akyol (2009) yrttkleri al mada inceledikleri hikyelerin anlatmnn dili gemi zaman (% 56,8) ve mi li gemi zaman (% 20,9) zerinde yo unla t sonucuna ula m lardr. Tablo 4. Masal kitaplarnda geen bili sel arptmalara ili kin da lmlar
B L SEL ARPITMALAR A r genelleme Kutupla m d nce Felaketle tirme -mal, -meli cmleler Zihin okuma Bili sel arptmaya rastlanmayan TOPLAM n 3 2 4 6 1 12 28 % 10,7 7,1 14,2 21,5 3,6 42,9 100

* farkl kitapta iki adet, bir kitapta ise adet bili sel arptmaya rastland iin toplam 23 de il 28 olmu tur. ncelenen masal kitaplarnn % 39,3nde bili sel arptmalara rastlanmazken, % 60,3nde farkl trde bili sel arptmalara (a r genelleme: "Ne yapsak insanlara be endiremedik.", felaketle tirme: "Artk sonum geldi, suyumla pilav yapp etimle yahni pi irecekler.",mal -meli cmleler: "Genler gibi ko malym.", zihin okuma: "En iyisi alp ba m buralardan gideyim, hem bylece kimseye yk olmam.) rastlanm tr. Bili sel arptmalar, ki inin kendisini de ersiz ve hayat anlamsz bulmas, gelece i mitsiz grmesi ile belirlenen olumsuz ya da hatal inanlarnn varl ile fark edilirler. Aklc olmayan bu inanlar, psikolojik rahatszlklarn temeli olarak kabul edilir ve bireyin ba kalar ile olan ili kilerine zarar verir. Dolaysyla okuma al kanl ocukken kazanld iin, okuma al kanl kazandrlrken ocu a uygun eserlerin seilmesi, ocu a zarar dokunacak, bir ba ka anlamda gelece imizi tehlikeye sokacak yaynlardan kanlmas gerekmektedir. yi hazrlanm bir kitap, bir bilgi edinme ve renme arac oldu u kadar ocu un ele tirel ve imgesel d nmesini, kitap kahraman ile zde im kurarak, hayallerini, beklentilerini kurmaca bir ortamda gerekle tirmesini, bir ba ka deyi le ruhsal bakmdan rahatlamasn sa layacaktr (Kuyucu, 2007; Erdal, 2008). NER LER Resimli hikye ve masal kitaplarnn e itli zellikler ve bili sel arptmalar asndan incelenmesi amacyla yaplm olan bu al mada elde edilen bulgular do rultusunda e itli nerilerde bulunulabilir. Kitaplarda ciltleme yntemi olarak tel diki yerine daha sa lam olan iplik diki , katlama ve yap trma gibi yntemler kullanlmaldr. ocuk kitaplarnn zerine hitap etti i ya aral yazmaktansa, hangi ya ve zeri iin uygun oldu u yazlmaldr. Kitaplarn bykl ve sayfa says, 591

hitap edece i ya gz nnde bulundurularak olu turulmal ve kitaplarda daha dayanksz olan ince karton kapak yerine daha kaln karton veya mukavva kullanlmaldr. lenen konular ocuklarn geli im dzeylerine uygun, d nce gcn geli tirecek nitelikte olmaldr. Bili sel arptmalar i levsel olmayan d ncelerdir ve emalarn ekillenmesinde etkilidirler. Yeni do an bebek bydke emalarn geli tirir, bu srete de gereki olmayan emalara da sahip olabilir; Her zaman ok gzel grnmeliyim., Her zaman en iyisini yapmalym., Hata yapmamalym., nsanlara gvenilmez. gibi d ncelerin olu umunda hem ailelerin hem e itim kurumlarnn etkisi byktr. Masalarda da Btn vey anneler ktdr., Gzellerin kaderi ktdr. , Prensesler hep gzeldir., Zenginlik mutluluk demektir. gibi bili sel arptmalarn sklkla kullanld dikkati ekmektedir. Okulncesi dnemde olan ocuklarn geli im srecinde olduklar, emalarn hzla geli tirdikleri dikkate alnd nda, masallarn kullanm ile ilgili baz konularda dikkatli olunmas gerekmektedir. zellikle kk ya taki ocuklar iin masal seerken dikkat edilmeli, ocu un ya ve iinde bulundu u geli im zellikleri dikkate alnarak hazrlanm masallar tercih edilmeli ve bunlar uygun bir ekilde ocuklara sunulmaldr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Aydo an, Y., Erbay, F. (2006) Okulncesi ocuklar in Hazrlanan Resimli Hikaye Kitaplarnn Konu ve Zaman Kullanm Asndan ncelenmesi. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri). 04-06 Ekim. Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, 227-231. Balat, G.U., Gnen, M. (2002) ocuk Kitaplarna Yeni Bir Yakla m: nternette Resimli ocuk Kitaplar (e-books).Trk Ktphanecili i, 16, 2, 163-170. Civaro lu, . (1997) ocuk Edebiyat. stanbul: Esin Yaynevi. lgn, A. S. (2006) ocuk Edebiyat. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Derman, S. (2002) Anadil (Trke) retiminde Masal Metinlerinin Kullanlmas. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Seluk niversitesi, Konya. Demiroluk, R., Kksal Akyol, A. (2009) Okulncesi Dnem ocuklarna Ynelik Resimli yk Kitaplarnn e itli zellikler Asndan ncelenmesi. Uluslararas Katlml II. ocuk Geli imi ve E itimi Kongresi, 356-362. Feyman, N., Tu rul, B. (2006) Okulncesi ocuklar in Hazrlanm Resimli yk Kitaplarnda Kullanlan Temalar. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri). 04-06 Ekim. Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, 385-387. Erdal, K. (2008) ocuk Edebiyat ve ocuk Kitaplar. Milli E itim Dergisi, 178, 156-165. Erdal, K. (2009) E itim De erleri Asndan ocuk Kitaplar, Akademik Bak , Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 17. Gnen, M., Veziro lu, M. (2009) 2000-2008 Yllar Arasnda Yaymlanan Resimli ocuk Kitaplarnn erik, Resimleme ve Fiziksel zelliklerinin ncelenmesi. Uluslararas Katlml II. ocuk Geli imi ve E itimi Kongresi, 363-367. Gleryz, H. (2006) Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem Yaynclk. Hefflini, B.R., Ladd, M.A.B. (2001) African American Literature That Students Find Themselves, Selection Guidelines For Grades K-3. The Reading Teacher, 8, 810-819. I tan, S. (2005) Resimli ocuk Kitaplarnn Benlik Kavramyla lgili Konular ermesi Ynnden ncelenmesi. Ankara niversitesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ankara. Kran, S. (2008) Okulncesi Dnemi ocuklarna Ynelik Hazrlanan Masal ve yk Kitaplarnda Geen leti im Engelleri. Adnan Menderes niversitesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Aydn. Konar, E. (2004) 1995-2002 Yllar Arasnda Yaymlanan Okulncesi Hikye Kitaplarndaki Baz Kavramlarn erik ve Biimsel Olarak ncelenmesi. Seluk niversitesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Konya. Kuyucu, Y. (2007) Bo anm Ailede Yeti en Ergenlerin Bili sel arptmalaryla Benlik De eri Arasndaki li kisi. Yaymlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, zmir. Nas, R. (2002) rneklerle ocuk Edebiyat. Bursa: Ezgi Kitapevi Yaynlar. Sar, T. (2008) niversite rencilerinde Romantik li kilerle lgili Aklc Olmayan nanlar, Ba lanma Boyutlar ve li ki Doyumu Arasndaki li kiler. Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara. Tokgz, . (2006) Okulncesi ocuklarna Ynelik Kitaplarn Dil Geli imi ve Anlambilim Asndan De erlendirilmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, zmir. Tu rul, B. (2000) 4-10 Ya Grubunda ocuklar Olan Ailelerin ocuk Kitaplar Hakkndaki Gr lerinin ve Tutumlarnn ncelenmesi. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu (Sorunlar ve zm Yollar) 2021 Ocak. Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi ve TMER Dil retim Merkezi, 536543. Turla, A., Tr, G. (2005) Okulncesinde ocuk, Edebiyat ve Kitap. stanbul: YA-PA Yaynlar. Trkm, A. S. (1996) Bili sel-Davran Yakla ma Dayal Grupla Psikolojik Dan mann Bili sel arptmalar Ve leti im Becerileri zerine Etkisi. Yaymlanmam Doktora Tezi. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Zeece, P.D., Harris, B. vd. (2006) Building Literacy Links For Young Children, Early Childhood Education Journal, 34, 1, 6165. Zeigler, R. G. (1992) Hommade Books to Help Kids Cope. NewYork: Magination Press.

592

ocuk ve Genlik Edebiyat

 ZG F LMLERDE ATASZ VE DEY MLER N KULLANIMI

Merve BE TA U ak niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trke E itimi ABD Yksek Lisans rencisi Seil AH N U ak niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trke E itimi ABD Yksek Lisans rencisi

zet Bu al mann amac ocuk edebiyat trlerinden biri olan izgi filmlerde kullanlan atasz ve deyimleri tespit etmektir. Bu al ma betimsel olup dokman incelemesi yntemine dayal olarak yaplm tr. Konuya ili kin yazl kaynaklar genel tarama modeli ile elde edilip kavramsal ereve olu turulmu tur. al mada Kelo lan, Caillou Kayu, Ben 10, Cedric izgi filmleri incelenmi tir. Bu yaynlarn 10ar blmleri al maya dhil edilmi ve bu filmlerde kullanlan ataszleri ve deyimlerin tespiti yaplarak, bunlarn ocuklarn dil geli imine katks de erlendirilmi tir. Anahtar Szckler: ocuk, ocuk edebiyat, izgi filmler, ataszleri, deyim.

Abstract The purpose of this study is one of the types of children's literature, proverbs andexpressions used in movies is to identify line. This is a descriptive study were based on document analysis method. Obtained and written sources concerning the issue, the general conceptual framework created byscanning the model. Kelo lan study, Caillou 'Kayu', I'm10, Cedric cartoons were investigated. These publications have been included in the study with 10 parts of the proverbs and phrases used in the detection of these films made, and they assessedthe contribution of children's language development. Key Words: Children, children's literature, cartoons, proverbs, idioms.

Giri nsano lu resim izmeyi rendi inden bu yana hareketi canlandrmak iin u ra m tr. Grsel olarak ileti imi sa lamak amacyla izgiyi kullanan insanlar, varolu undan bu yana ya adklar meknlarda, ma aralarda, etkilendikleri olaylar ve avladklar hayvanlar kendileriyle zde le tirmek amacyla resimlerini yaparken izgiyi kullanyorlard. izgiler, ba ta insanlarn ileti imini sa larken zamanla e lence ve sanat unsuru olarak kar mza kmaya ba lam ; izgi filmler de nemli bir popler kltr rn haline gelmi tir. Grsel ileti imin sa lanmas iin izgiyi kullanarak hareketi gerekle tirmeye u ra an insan temelde bir mesaj iletme kaygs iinde bulunmaktadr. nsano lu, evresiyle olan ili kisinin byk bir blmn de grsel olarak sa lamaktadr ( nce, 1991: 4). ocuklarn zevk ald ve en ok ilgisini eken grsel aralardan biri ku kusuz izgi filmlerdir. izgi film; bir konuyla ilgili olarak karakterlerinin hareketlerini belirtecek biimde art arda izilmi resimlerden olu an sinema filmidir. ocuklar, ocuka dnyalarn daha ok izledi i filmlerle ekillendirmektedirler. izgi filmleri ocu a, ailenin nne geerek ikinci ve daha etkin bir model sunmaktadr. Onun ki ilik zelliklerini ekillendirip hayal dnyasn ve d ncelerini etkilemektedir. Bu ba lamda ocuk sadece ailenin verdikleriyle bymemektedir. evredeki yazl ve grsel iki unsuru bir arada sunan izgi filmler, ocuklarn hem bili sel hem duyu sal hem de dilsel becerilerini geli tiren nemli bir gce sahiptir. izgi kavram ocu un hayal ve d nce dnyasna uygun bir yakla mdr. Bu noktadan hareketle izgi filmlerin de ocu a grelik ilkesi ve ocuk psikolojisi asndan amaca hizmet etti i d nlmektedir. ocuk dnyas ve ocuk edebiyat iin nemli bir ara olan izgi filmlerin zerinde durulmas gerekmektedir. 595

Televizyon, leti im ve ocuk Televizyon; bilgi verme, rn tantma, e lendirme gibi i levleri olan nemli bir kitle ileti im aracdr. Gnmzde hemen her evde bulunmas ve kolay ula labilir bir ara olmas nedeniyle, ocuklar tarafndan en erken ya larda kullanlmaya ba lanan bir aratr. Yaplan bir ara trmaya gre, Trkiyedeki ailelerin %98inin evinde en az bir tane olmak zere birka televizyon bulunmaktadr. Yurtd nda yaplan al malar, ocuklarn gnde ortalama 2,5-6 saat televizyon izledi ini ortaya koymu tur. Trkiyede de ocuklarn, ortalama 4 saat televizyon izlediklerini ortaya koyan ara trma bulgular mevcuttur. ocuklarn bu kadar yo un ekilde maruz kaldklar; onlara olduka farkl alanlarda etkileri olan bu arala ile ilgili al malarn yaplmas kanlmazdr (zgren, 2010: 26). Gelecek nesillerin sa lkl d nen bireylere sahip olabilmesine ili kin olarak aile ii faktrlerin yan sra evrenin de ok byk etkisi oldu u bir gerektir. evreyi olu turan okul ve arkada evresi gibi faktrlerin yan sra, gnmzde ileti im aralarnn pay da gz ard edilemez. leti im aralarndan televizyon bu yap iinde ereveyi izen nemli aralardan biridir. Artk bir aile ortamna gzlerini aan ocuk, ebeveyniyle ileti ime girmekle kalmayp, ilk gnden itibaren televizyonla da ileti im ierisindedir. Davran renme kuramcs olan Watson ve Bandurann yapt incelemeler sonucunda vard sonular da bunu desteklemektedir. Watson, nsan beyni, do du unda bo bir levhadr, sz ile insano lunun evresindeki uyaranlar vastas ile her ekilde ve her ynde renme sa layaca n belirtmi tir. 1961 ylnda "gzlemleyerek renme" kavramn bir deneyle ispatlayan Albert Bandura'nn yapt al mann sonular, televizyon programlarnn ocuklar zerindeki etkisini ispatlam tr. Hangi lkede olursa olsun televizyonun ocuklar iin birincil medya durumunda olmas de i memektedir. Yani di er medyalarn tersine, ocuk, televizyonu ok erken ya ta benimsemektedir. Fransada ocuklarn %30u her gn saat yirmi sekiz dakika ekran kar snda kalyor. Uluslararas ocuk Merkezi tarafndan gerekle tirilen incelemeye gre, iki ya ndaki ocuklar televizyon amay biliyorlar, yasnda da her gn televizyona bakyorlar. Fransa'da yaplan ba ka bir ara trmaya gre: 4-10 ya ndaki ocuklar bir saat krk be dakika; 11-14 ya ndakiler iki saat bir dakika; bykler iki saat elli dakika televizyona bakmaktadr (Revue,1998: 38). ocuklar daha okuma yazma renmeden nce, belirli srelerde televizyon izlemekte, kendine gre televizyon programlar semektedir. lkemizde televizyon gemi i krk yla varrken (ba langc 1968), Gerbnerin deyi iyle televizyonun hayal edilemeyecek boyutlardaki etkilerinin olu maya ba lad gerektir. ocuklar zihinsel srelerindeki zelliklerinden dolay izlediklerini yeti kinler gibi alglayamamakta ve bunlardan yeti kinlerden farkl bir biimde etkilenmektedir (apl, 1996: 134). Ku kusuz bilinli bir yeti kin ile henz bilinci olu mam bir ocu un bundan etkilenme durumlar da ayn de ildir. Grsel ve i itsel etkinli i nedeniyle ok sayda ki televizyonun en nde gelen i levleri arasnda e lendirici zellikle ileti im aralarnn bu etkile im iindeki paynn e lendirici ve retici niteliklerinin yan sra bireylerin sa layan nemli bir ileti im aracdr (Yavuzer,1990: 245). iye ula an en gl ileti im arac olarak ve retici nitelikleri saylabilir. a mzda giderek artt gzlenmektedir. Televizyon, d nmelerine ve ele tirmelerine olanak

Televizyonun ocuklarn zihinsel ve dil geli imlerine olan etkisinde de farkl gr ler mevcuttur. Ancak zerinde fikir birli ine varlan noktalar da bulunmaktadr. Bir grup ara trmac, televizyon vastasyla ocuklarn birok zihinsel beceriyi rendiklerini ve birok kavram geli tirdiklerini sylemektedir. Ara trmaclar zellikle okulncesi dnem iin hazrlanm zel programlarn ocuklara byk katklar olduklarn sylemektedir. Ara trmalar bu amala hazrlanm programlar izleyen ocuklarn izlemeyen di er ocuklara gre daha fazla sfat, eylem ve isim bilgisine sahip olduklarn ortaya koymu lardr. Bununla birlikte ocuklarn televizyon izlemesinin di er faaliyetlerini engelledi i, ocu u hareketsiz brakt , di er ocuklar ile ileti imden uzakla trd iin zihinsel geli imlerini olumsuz olarak etkiledi i de sylenmektedir. Yine televizyon izleme nedeniyle ocuklarn derse olan ilgilerinin ve derse ayrdklar zamann azald n ve ba arlarnn d t n syleyen al malar da mevcuttur. Bu ara trma bulgularndan hareketle ocuklarn ya larna uygun ve zel hazrlanm televizyon programlarn izledikleri, televizyona ayrdklar srenin di er faaliyetlerini engellemedi i durumlarda, televizyonun ocuklarn zihinsel geli imleri zerinde olumlu etkilerinin olabilece i aktr (zgren, 2010: 28). Televizyonun zararlarna ra men, ki inin en do al hakk olan bilgilenme hakknn kullanlmasnda televizyon nemli bir aratr. Bilgilenmeyi, haber almay, gerekti inde e lenmeyi, renmeyi televizyon ile sa lamaktayz. Bu bakmdan televizyonu insan ya amndan tamamen karp 596

atmak bir zm de il, aksine ba ka sorunlara yol aacak ekilde ki iyi bilgilenme, renme, haber alma ve e lenme haklarndan alkoyacak bir giri im olacaktr. Bu nedenle televizyonun bizi kullanmad , aksine kumanda aletine bizim hkim oldu umuz bir ili kinin geli tirilmesi, televizyonun bilgilenme ve e itim i levinin ne karlarak kullanlmas en do ru yakla mdr. izgi Film ve ocuk ocuk her eyden nce yeti kinden farkl bir birey; insanl n temeli ve z oldu u gibi, ayn zamanda insanl n sreklili i, gelece idir. ocu un genel bir tanm yaplrsa, ocuk, geli mekte olan kk insan olarak tanmlanabilir. Kk insana, beden yaps ynnden insana benzedi i iin insan denir. Fakat kk insan; insanl , insan olmay, insanca davranmay, sevgiyi nefreti, do ruyuyanl , iyiyi-kty, gzeli-irkini, benle-ben olmayan ya am ortam iinde renir (Gler, 1989: 288289). phesiz ocu un ya amn ekillendirmesinde ailesi, arkada lar, evresi kadar izledikleri de etkilidir. Televizyonda yaynlanan programlardan zellikle komediler, izgi filmler ve mzik programlar her ya taki ocu un ilgisini ekmektedir. Yaplan ara trmalar sonucu ocuklarn 3-4 ya larndan ba layarak 12-13 ya na kadar gnde ortalama 1-2 saat izgi film izledikleri belirlenmi tir (Akaral, 1996: 553). Bu ba lamda izgi filmler ocu a dnyay tantmada e siz bir e itim- retim arac olarak kullanlabilir. E itim- retim ve e lence tr yapmlarn amac, kuskusuz istenileni retmek ve bu yolla uygun davran lar geli tirmeye yardmc olmaktr. Kalcl n sa lanabilmesi grselli i ta mada yatmaktadr. Grntsel bir ileti im arac olan izgi film, karma kl a a kartarak, grnmez olan grnr hale getirerek hzl ve do ru bir bilgilenme sa lamaktadr. izgi yapmlar ile grsel olarak izlemenin, bireylerde hem yaratcl geli tirmekte, hem de bireylerin ya antlarna yepyeni boyutlar katt d nlmektedir ( nce,1992: 4). izgi filmde konu, gereki bir yakla mla verildi i gibi karikatrize edilerek ya da gldr bir biimde de sunulabilmektedir. Bylece e itim sreci sevimli bir hale dn trlerek, ki ilik bilgisi iste i artrlabilmektedir. Ayrca rengin ve sesin devreye girmesi ile ki ilik bilgisinin de aklda kalcl artmaktadr (Can,1996: 91). ocuk programlarnn ve yayn ku aklarnn vazgeilmeyen tr olan izgi filmlerde ama, e lendirirken e itmek olmaldr. eri in sunumunda kullanlan kavramlar, bilgilendirici nitelikte olmaldr. ocuklarn izledikleri izgi film karakterlerinin davran larndan etkilenebilecekleri gz nne alnarak zelliklerinin nitelikli ve olumlu ynde olmasna dikkat edilmelidir (K ker,2005: 53) ocuklar severek izledikleri izgi filmlerden farknda olmadan pek ok bilgiyi renmektedir. izgi filmlerde yaplan ierik ara trmalarnda ilk retim a ocuklarna ynelik yararl bilgiler i lenmektedir. Birok yararl u ra iin ocuklar ynlendirilmektedir. Okumak, resim yapmak, spor yapmak gibi davran lara te vik edilmektedir (elenk, 1995: 106). Bunlarn yan sra ocuklarn dil geli imi asndan son derece nemli olan ataszleri ve deyimler de bu filmler sayesinde ocu un belle inde yerini almaktadr. Bu szlerin izgi filmler aracl yla duyulmas kalcl n di er renme ekillerinden daha fazla olmasn sa lamaktadr. Ataszleri ve Deyimler Bir dil yalnzca szcklerden, terimlerden olu maz, kalp szler olarak niteleyebilece imiz ataszleri ve deyimler de dilin szvarl n olu turan nemli elerdendir. Bir dili renmek iin szcklerini ve dilbilgisini bilmek yetmez; onun deyimlerini ve ataszlerini de renip yeri geldike bunlar kullanmak gerekir. Dil, anadili olsun, yabanc dil olsun, btn eleriyle renilir (Pskllo lu, 2010: I-II). Trke, hem deyimler hem de ataszleri ynnden olduka zengin bir dildir. Genel olarak ataszleri iin Atalarmzn ya am ve gzlemleri sonucunda, ders vermek ve bir durumu zetlemek amacyla syledikleri t verici kalpla m cmle eklindeki szler.; deyim iinse, En az iki szckten olu mu , bir duyguyu, bir d nceyi etkili bir ekilde ifade eden kalpla m kelime toplulu udur. diyebiliriz (Byk Larousse, 1986: 368, 3118; Trke Szlk, 1992: 368; Aksan, 2003: C-3, 35-38; Aksoy, 1998: C-I, 37-52). Ataszleri zgn biimleri olan kalpla m szlerdir. Kendilerine zg bir anlatm zelli i bulunan, ksa ve zl anlatm aralardr. Ataszleri her dilde vardr. Bir ulusu olu turan insanlarn ortak rndr. Onlarn ortak deneyimlerinden do mu , yzyllar iinden szlp gelmi tir. Her ynden halk yanstan sz de erleridir.

597

Ataszlerinde toplumsal ve do al olaylar, kurallar, gerekler, inan lar dile gelir. Onlarda toplumun tre ve geleneklerini, felsefelerini buluruz. Halk yeri geldike, ataszlerini bir kant gibi kullanr. nk onlarn ortaya koydu u yarg, toplumdan kabul grr. Deyimler, bir toplumun a lar boyu szlm kltrnn nemli bir parasdr. Toplumun duygu ve d nce yaps diline, zellikle de deyimlerine yansr. Deyimler bir dilin rengidir, zenginli idir. Bir dili renmedeki yeri bakmndan nemini aklamaya al t mz ataszleri ve deyimler, kltrmz ierisine do mu ocuklarn dil geli imi asndan da son derece nemlidir. ocuklarn hayatnda yadsnamayacak bir yer tutan, ocuk dnyas ve ocuk edebiyat asndan nemli bir ara olan izgi filmlerin bu kritik grevi yerine getirebilme durumunu ortaya koymak ara trmamza konu olmu tur. Bu ba lamda izgi filmler ele alnm , atasz ve deyimlerin tespiti yaplm tr. nceledi imiz izgi filmlerde yz a kn atasz ve deyim tespit edilmi tir. Yntem Model, Veri Kaynaklar ve Verilerin zmlenmesi Bu al ma betimsel olup dokman incelemesi yntemine dayal olarak yaplm tr. Konuya ili kin yazl kaynaklar genel tarama modeli ile elde edilip kavramsal ereve olu turulmu tur. al mada Kelo lan, Caillou Kayu, Ben 10, Cedrc izgi filmleri incelenecektir. Bu yaynlarn 10ar blmleri al maya dhil edilecektir. Bu filmlerde kullanlan ataszleri ve deyimlerin tespiti yaplarak, bunlarn ocuklarn dil geli imine katks de erlendirilecektir. Bu al mada tarama modeli kullanlm tr. Tarama modelleri, gemi te ya da halen var olan bir durumu, var oldu u ekliyle betimlemeyi amalayan ara trma yakla mdr. Tarama ara trmacs, nesnenin ya da bireyin do rudan kendisini inceleyebilece i gibi, nceden tutulmu e itli kaytlara (yazl belge ve istatistikler, resimler, ses ve grnt kaytlar vb.), eski kalntlara ve alandaki kaynak ki ilere ba vurarak, elde edece i da nk verileri, kendi gzlemleri ile bir sistem iinde btnle tirerek yorumlamak durumundadr (Karasar, 2009: 77). Bu al mada Kelo lan, Caillou Kayu, Ben 10, Cedric izgi filmlerinde bulunan diyaloglarda kullanlan ataszleri ve deyimler, Trk Dil Kurumunun Ataszleri ve Deyimler Szl ile kar la trlarak yorumlanmaya al lm tr. Tespiti yaplan atasz ve deyimlerin izgi filmlere gre da lm Tablo 1de verilmi tir: Tablo 1. Atasz ve Deyimlerin izgi Filmlere gre Da lmlar izgi Filmler Kelo lan Caillou Kayu Ben 10 Cedric TOPLAM Bulgular ve Yorum Tablo 1e gre incelenen izgi filmlerin 10ar blm yakla k 600 dakikadan olu maktadr. Elde edilen tm veriler birlikte incelendi inde toplamda 344 atasz ve deyim tespit edilmi tir. Bunlardan 342si deyim, 2 tanesi ise ataszdr. Ancak diyaloglarda kimi deyimlerin tekrar gzlenmi tir. Toplamda elde edilen 342 deyimin 223 tanesi farkldr. Ara trmamzda inceledi imiz Kelo lan Masallar adl izgi film yakla k 10ar dakikadan olu an blmler halinde yaymlanmaktadr. Kelo lan hepimizin bildi i gibi bir masal kahramandr. Saf gzken ancak zamanla evresinde geli en olaylar ierisinde sivri zeksn ve beceriklili ini ortaya koyan kahramanmzn yer ald bu izgi yerli bir yapmdr. ncelenen 10 blmnde toplamda 66 atasz ve deyim tespit edilmi tir. Bunlardan 64 deyim, 2si ise ataszdr. Bu izgi filmde baz deyimler tekrar etmi tir. Bunlardan 61 tanesi farkldr. Ara trmamzda inceledi imiz bir di er izgi film Caillou Kayudur, ortalama 10ar dakikalk blmler halinde yaynlanmaktadr. Kayu ilk olarak 1998 ylnda yaynlanm tr ve kahraman 4 ya nda kk bir erkek ocu udur. E itici bir izgi filmdir. Akll ve zeki bir ocuk olan Kayunun 598 Deyim Says 64 46 117 115 342 Atasz Says 2 0 0 0 2

arkada lar, kom ular ve ailesiyle olan ili kileri bu izgi filmde i lenmektedir. Yabanc bir yapmdr. ncelenen 10 blmnde toplamda 46 deyim tespit edilmi tir. Bu izgi filmde baz deyimler tekrar etmi tir. Bunlardan 33 tanesi farkldr. Ara trmamzda inceledi imiz Ben 10, 2005 ylnda gsterime girmi olan bir izgi filmdir. Yakla k 25er dakikalk blmler halinde yaynlanmaktadr. Kahramanmz Ben 10 elde etti i do ast glere sahip saat sayesinde kuzeni ve bykbabasyla birlikte serven dolu bir ya am srmektedir. ncelenen 10 blmnde toplamda 117 deyim tespit edilmi tir. Bu izgi filmde baz deyimler tekrar etmi tir. Bunlardan 88 tanesi farkldr. Ara trmamzda inceledi imiz Cedric Fransz bir yapmdr ve ortalama 15er dakikalk blmler halinde yaynlanmaktadr. Kahramanmz olan 8 ya ndaki Cedricin hayatndan kesitler sunulmaktadr. izgi filmde Cedric gnlk tutmaktadr, hayatnda okul ve ailesiyle ili kileri zerine yo unla lm tr. ncelenen 10 blmnde toplamda 115 deyim tespit edilmi tir. Bu izgi filmde baz deyimler tekrar etmi tir. Bunlardan 82 tanesi farkldr. Tm veriler beraber de erlendirildi inde en ok deyimin 117 ile Ben 10 adl izgide oldu u tespit edilmi tir. Bunun nedenlerinden en nemlisinin blm uzunlu unun di er izgi filmlerden bir hayli fazla olmas oldu unu syleyebiliriz. Daha sonra bir sralama yapmamz gerekirse 115 deyimle Cedric, 64 deyimle Kelo lan ve son olarak da 46 deyimle Kayu oldu unu syleyebiliriz. Deyimler bir hayli fazla olmasna ra men ataszne sadece 2 tane ile Kelo landa rastlanm tr. Deyimler o u zaman tekrar edilmi tir. Tespiti yaplan farkl deyimlerin da lm incelendi inde; 88 farkl deyim ile Ben 10 yine ilk sradadr. Daha sonra 82 farkl deyim ile Cedric, 61 ile Kelo lan ve 33 ile Kayu gelmektedir. Tespiti yaplan deyimlerin tekrar etme sklklarna bakld nda ise, en ok tekrar eden deyimin 15 sefer ile vay canna oldu u grlm tr. Daha sonra ilk tamamlayan deyimlerse yledir: 10 sefer ile sz vermek ve 8 sefer ile emin olmaktr. Kelo lan izgi filminde kullanlan iki atasz ise unlardr: Beterin beteri var. ve Kom uda pi er, bize de d er.. Sonu ve neriler Trkiyede ve dnyada izgi filmlerin en sadk izleyici kitlesi ocuklardr diyebiliriz. ocuklar, ocuka dnyalarn daha ok izledikleri bu filmlerle ekillendirmektedir. Severek izledikleri izgi filmlerden farknda olmadan pek ok bilgiyi de renmektedir. izgi filmlerde yaplan ierik ara trmalarnda ilk retim a ocuklarna ynelik yararl bilgiler i lenmektedir. Birok yararl u ra iin ocuklar ynlendirilmekte; okumak, resim yapmak, spor yapmak gibi davran lara te vik edilmektedir. Bunun yannda ocu un dil geli iminde nemli yeri olan ataszleri ve deyimler de bu filmler sayesinde farknda olmadan da olsa hafzalarndaki yerini almaktadr. Yaplan ara trmada gnmz ocuklarnn en ok izledi i izgi filmlerden olan Kelo lan, Caillou, Ben 10 ve Cedric ele alnm 10ar blmleri incelenerek bu filmlerde geen atasz ve deyimlerin tespiti yaplm tr. Ara trmada deyimlerin ataszlerine oranla kullanm skl nn daha fazla oldu u grlm tr. Ara trmada kullanlan Kelo lan ve Caillou Kayu ortalama 10ar, Cedric 15er, Ben 10 ise 25er dakikalk blmler halindedir. Bu filmlerden 10ar blm olmak zere 600 dakikalk grntden toplamda 344 atasz ve deyim tespit edilmi tir. Bunlardan 342si deyim, 2si ataszdr. Ara trmada en ok deyimin Ben 10 izgi filminde geti i grld. Bu izgi filmde 117 deyim tespit edildi. Deyimlerle di er izgi filmlere oranla bu izgi filmde daha ok kar la mamzn nedenleri arasnda izgi film blm uzunlu unun etkisinin olabilece ini belirtmeliyiz. Ben 10 izgi filminin blm sresi incelenen di er izgi filmlerden daha uzundur. Ben 10den sonra en ok deyime Cedricte rastlyoruz. Bu izgi filmde 115 deyim tespit edilmi tir. Daha sonra en ok deyimi Kelo landa tespit ediyoruz. Di er izgi filmlerde hi ataszne rastlayamazken bu filme 64 deyim, 2 atasz tespit edilmi tir. Son olarak da Caillou Kayu izgi filminde 46 deyim tespit edilmi tir. Ara trmada tespiti yaplan izgi filmler incelendi inde Kelo landa 61, Ben 10de 88, Caillou Kayuda 33 ve son olarak Cedricte 82 olmak zere 223 fakl deyime rastlanr. Deyimlerin kullanm skl na bakld ndaysa ilk deyim sklklaryla birlikte u ekildedir: vay canna(15 kez) ,sz vermek (10 kez) ve emin olmak (8 kez). Trke, deyimler ynnden oldu u gibi ataszleri ynnden de olduka zengin bir dildir. Ataszlerinde toplumsal ve do al olaylar, kurallar, gerekler, inan lar dile gelir. Halk yeri geldike 599

ataszlerini bir kant gibi kullanr. nk onlarn ortaya koydu u yarg, toplumda kabul grr. Bugnn izgi film izleyen ocu u ileride byyecek ve o toplumda ya ayacaksa ataszlerini renmesi, yerinde ve zamannda kullanmas nemlidir. Bu yzden izgi filmlerde en az deyimler kadar ataszlerine de yer verilerek do ru, yerinde ve zamannda kullanmlarnn ocu un bilinaltna yerle tirilmesi yerinde olacaktr. izgi filmler ocuklarn seviyelerine uygun dili kullanrken kltrmzn simgeleri olan ve gemi te atalarmzn ba ndan geen olaylar do rudan ya da dolayl olarak ifade eden ataszleri ve deyimleri de kazandracak nitelikte olmaldr. izgi filmler ocuklar izlemeden nce dikkatli ve zenle seilmelidir. lkemizde izgi film sektr geli tirilmelidir. Yerli yapm izgi filmleri sunabilmeleri iin resmi ve zel kanallar tarafndan sanatlara ve stdyolara destek verilmelidir. Yerli izgi filmlerin artmasyla ocuklar, kendi kltr ve tarihini de anlayabileceklerdir. ocu un izledi i izgi filmlerin ocu u e lendirmesi ile beraber e itim zelliklerinin de olmas gerekir. Anne ve babalarn ocuklarn izledikleri izgi filmlerde ve programlarda seici davranarak ocuklar olumsuz ynde etkileyecek izgi filmleri seyrettirmemelidirler. Anne ve baba, ocu un hangi izgi filmleri izlemesi gerekti ini bilmeli ve gerekti inde beraber izlemelidirler. Ebeveynler, ocuklarna izledikleri her izgi filmin do ruyu yanstmad n da anlatmal ya larna uygun ierikli izgi filmleri izlemelerini sa lamaldr.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Akarcal, S. (1996) Televizyon ve iddet. Yeni Trkiye, 11, 553-560. Aksan, D. (2003) Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim. Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn. Aksan, D. (2009) Her Ynyle Dil. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Aksoy, . A. (1998) Ataszleri ve Deyimler Szl I-II (7. Bask). stanbul: nklp Yaynlar. Ba , B. (2002) Trke Temel Dil Becerilerinin retiminde Ataszlerinin Kullanm. Pamukkale niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 12, 60. Byk Larousse (1986) stanbul: Milliyet Gazetecilik A. . C. 2, 6. apl, B. (1996) ocuk ve Televizyon.Yeni Trkiye, 12. ilenti, K. (1980) ocuk ve Kitle leti im Aralar Ankara ocuk ve E itim, Trk E itim Derne i. Dilin, D. (2000) Edebiyatmzda Ataszleri. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Gler, D.(1989) ocuk Televizyon ve izgi Film. Kurgu Ak retim Fakltesi leti im Bilimleri Dergisi, 5. Gler, D.(1992) izgi Filmlerin E itim leti imi Boyutlar ve Bir rnek Olay zmlemesi. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, 633. Gncel Trke Szlk. Ankara: TDK Yaynlar. nce, M. (1991) izgi Filmlerin 618 Ya Grubu Bireylerin Ya antlarnda Yeri ve nemi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Gaziantep. Karasar, N. (2009) Bilimsel Ara trma Yntemleri. (20. bask) Ankara: Nobel Yaynclk. K ker, C. N. (2005) Televizyondaki izgi Filmlerin (animasyon), lk retim a ocuklarnn E itimi zerine Etkileri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Gazi niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. zgren, N. (2010) ocuk, Ergen ve Televizyon. E itimde Yansmalar Dergisi, 28. Pskllo lu, A. (2010) lk retim in Ataszleri ve Deyimler Szl (5. Bask). Ankara: Arkada Yaynlar. Trke Szlk (1992) Ankara: TDK Yaynlar. C. I-II Yavuzer, H. (1998) Resimleriyle ocuk. (7. Bask). stanbul: Remzi Kitabevi.

600

EKLER Kelo lan izgi Filminde Kullanlan Atasz ve Deyimler A z ak kalmak A zn bak amamak Akl etmek Alaya almak Altn yrekli olmak Beterin beteri var. (atasz) Bir varm , bir yokmu Borlu kmak Boyunun lsn almak Cann almak Cann karmak Cann di ine takmak ift srmek Ders almak Dile d mek Dilini yutmak Dost olmak Eli kolu ba l kalmak Elinden geleni ardna koymamak Emek vermek Evvel zaman iinde, kalbur zaman iinde Farknda olmak Gemi olsun Gel keyfim gel Gel zaman git zaman Gelip gemek Gz nuru dkmek Gz olmak Gzn sevmek Gne almak Gnn gstermek Hadi oradan Hakk olmak Hakkn yememek ine do mak i bitmek i gc brakmak tah kapanmak Karn doyurmak Kemiklerini krmak Kendi ya yla kavrulmak Kom uda pi er bize de d er. (atasz) Ne gezer 601

Nur topu gibi dn patlatmak Pabu brakmak Rahat vermek Selam vermek Sz dinlemek Sz etmek Sz vermek Su vermek Srp gitmek aka yapmak stme iyilik sa lk Vay canna Yol almak Yolu ak olmak Yolun ak olsun Yolunu gzlemek Yz srmek Yzn gldrmek Zarar vermek Ben10 izgi Filminde Kullanlan Atasz ve Deyimler Akl ba nda olmak Az kalsn Ba belas olmak Ba a kmak Ba derde girmek Ba na dert amak Bor bilmek Bozguna u ramak Burnunu sokmak Buyur etmek Can sklmak Can yanmak Cann yakmak Ceza almak Ciddiye almak De er vermek Deliye dnmek Ders vermek Dikkatini ekmek Dnden hazr olmak Elinde olmak Elinde tutmak Emin olmak Fark etmek 602

Fikir vermek Gaza basmak Geri almak Geri almak Geri ekilmek Geri evirmek Geri dnmek Gzden karmak Gn kurtarmak Gnn grmek Gnn gstermek Gvenini kazanmak Haber vermek Hadi canm Hak etmek Hakkndan gelmek Hakl kmak Harekete gemek Havaya umak Hayal krkl na u ramak Hayat vermek pucu vermek e kar mak i bitmek Kar koymak Ka larn atmak Kendi glgesinden korkmak Kim bilir Kokusunu almak Kusura bakma Mmkn olmak Ne pahasna olursa olsun Ortaya kmak Oyun oynamak zr dilemek Paha bimek Pes etmek Rahat kamak Saldrya u ramak Sen bilirsin Sesini kesmek Sr tutmak Sipari etmek Sona ermek Sorun karmak 603

Sz etmek aka kaldrmak aka yapmak aka yapmak una bak Umut vermek Uzak durmak Vakti gelmek Vay canna Yemin etmek Yere sermek Yok etmek Yok olmak Yol almak Yollara dnmek Yoluna kmak Yoluna girmek Zarar vermek Zorunda olmak Caillou-Kayu izgi Filminde Kullanlan Atasz ve Deyimler Aferin almak Ba a a gelmek Ba ba a brakmak Berbat etmek Bir yolunu bulmak Can atmak Dev gibi D ar kmak Emin olmak Geri dnmek Gz kulak olmak Gzn ayrmamak Gnlerden bir gn Hadi canm Hadi canm sende Hadi oradan Hak etmek Hayal krkl na u ramak Hazrda olmak Hey gidi Hile yapmak Ho una gitmek bitirmek yapmak i bitmek 604

Mideye indirmek Sk tutmak Sz vermek Su vermek una bak Uzak durmak Vay canna Yanna almak Cedric izgi Filminde Kullanlan Atasz ve Deyimler Ac ekmek Afiyet olsun Aklna gelmek Aklna getirmek Aklndan gemek Akln karmak Akln kullanmak Ayak uydurmak Ba a a gelmek Ba belada olmak Ba na gelmek Can yanmak Cann skmak ocuk oyunca haline getirmek Deli etmek Deli olmak Ders vermek Dikkat etmek Eline frsat gemek Emin olmak Faydas olmak Fel olmak Fena de il Frsat vermek Frsat karmak Garanti vermek Gz kulak olmak Gzden d mek Gzne uyku girmemek Gurur duymak Havaya girmek Havaya umak Hazrda olmak cat etmek leri gitmek leri srmek 605

ntikam almak e yaramak i bitmek ini bitirmek ini ciddiye almak tah kamak Kafasn uurmak Karar vermek Kar koymak Kar olmak Kar lk vermek Kar sna gemek Katkda bulunmak Kokusunu almak Kollarnn arasna almak Konsantre olmak Kontrol altna almak Kulak asmak Kusura bakmamak Merak sarmak Morali bozulmak Neyse ki Numara yapmak Ortadan kaybolmak Ortaya kmak zr dilemek Pani e kaplmak Pes etmek Pe inde dola mak Rahat brakmak Rol yapmak Sz vermek una bak Tansiyonu ykselmek Teselli etmek U ur getirmek Vakit geirmek Vay canna Yanna almak Yannda olmak Yardmna ko mak Yemin etmek Yerinde olmak Yolu d mek Yolunda gitmek Zaman geirmek

606

FANTAST K OCUK K TAPLARINDA FANTAST K ELER BEL RLEYEN ETMENLER

Prof. Dr. Selahattin D L DZGN stanbul niversitesi Hasan li Ycel E itim Fakltesi

zet Fantastik, yaznsal bir yaptn hem kurgusunu hem de ieri ini belirleyen karma k bir kavram. Bunun tesinde fantastik, genel anlamyla gereki trlerin kar t ya da kar snda yer alan bir tr olarak kar mza kmaktadr. ocuk yaznnda oldu u kadar yeti kin yazn da fantastik tre ili kin rnekler ortaya kartmaktadr. ocuk kitaplarnda fantastik kavram ok farkl trlerde ortaya km tr: Masallar, hayvan ve bitki ykleri, resimli ocuk kitaplar ve farkl olu umlarla birlikte geli en zel bir tr olarak fantastik ocuk kitaplar. Dnyada geli en rnekler incelendi inde fantastik ocuk kitaplarnda d sel olan ile gerek olann ili kisi biimde betimlenebilmektedir. Bunlar izgisel, evrimsel ve sarmal fantastik biemler olarak zetlemek olanakldr. Bu al mada kurgusu dnyadaki rneklerine uygun olarak fantastik ocuk kitaplar, fantastik ocuk kitaplarnn nitelikleri nda ele alnm ve Trk ocuk yaznndan da bir rnek incelenmi tir. Anahtar Szckler: Fantastik tr, fantastik ocuk kitaplar, fantastik Trk ocuk edebiyat.

Abstract The fantastic is a complex term that determines both the content and the plot of literary works. In general terms, the fantastic genre is regarded to be in opposition with the realistic genre. Both the adult and childrens literature offer examples of the fantastic genre. Among the different types of the fantastic genre in childrens literature are tales, fables, comics and fantastic books. An analysis of the fantastic childrens books from world literature shows that the relationship between the fantastic and the realistic elements can be described in three different ways-linear, circular and spiral. The present study has investigated the fantastic childrens books with a focus on their genre-specific features and analyzed a fantastic book from Turkish childrens literature. Key Words: Fantastic genre, fantastic childrens books, fantastic Turkish childrens literature.

Gndelik ya amdan edebiyata de in geni bir alanda kullanm buluyor fantastik kavram. Biz burada fantastik edebiyat kuram zmlemesini ya da mutlak anlamda bu kavram tketerek bir hesapla ma iine girmek istemiyoruz. Amacmz daha ok fantastik kavram etrafndaki tart malar ana izgileriyle saptamak ve ocuk edebiyatyla bu kavramn ilintisini kurmak, dnyada fantastik ocuk edebiyatn belirleyen etmenleri belirleyerek Trk ocuk yaznnda bu izgiye ko ut rnlerden bir ya da birkan rneklemek. Bir kavram olarak bakld nda fantastik, neden-sonu ili kisine ba l fizik dnyann kurallar iinde gerekle mesi olanaksz olann gerekle iyormu gibi gsterilmesiyle ilgili. Bu noktadan hareketle Todorovun saptamalar do rultusunda anlatlan yk ile okur bak asn anmak gerekir: Olaylar alglayan ki i iki olanakl zmden birisini benimsemek zorundadr: Ya duygulardan kaynaklanan bir yanlsama, d gcmzn yaratt bir ey sz konusudur ve o zaman yasalar oldu u gibi kalr; ya da olay gerekten olmu tur, gerekli in bir parasdr, i te o zaman bu gerekli i bizim bilmedi imiz yasalar ynetir (Todorov, 2004: 31). Yani bir yandan fizik kurallar iinde anlatlan yknn okur zerinde yaratt yanlsamann ortaya koydu u ola anstlk, di er yandan da fizik dnya ile hi ilgilisi olmayan ola anst yasalarn ynetti i bir dnyann brakt izlenim fantastik kuram evresindeki tart malarda belirleyici niteliktedir. Buna gre; do ann yasalarn tanyan, bilen bir insann kendi bak asyla aklayamayaca bir olay kar snda bunlar olaslkla do astym gibi grmesi sonucu ortaya kan durumu bir yanlsama sonucu gerekle en alglama ve kabullenme i in bir boyutunu olu turur. Bu durumda vurgu, anlatlan metni anlamaya al an okur zerindedir. nk onun bilgi evreni ve evresini ku atcl , ola an ve ola anst, do al olan ile olmayan belirlemektedir. 607

E er anlatlan olaylar anlatnn sonunda btnyle do ast/ola anst olarak kalyor ve yk byle bitiyorsa burada kar mzda daha ok fantastik ve mucizev bir dnya var demektir. E er ki yknn sonunda olaylar do ann yasalaryla aklanabilir bir nitelikteyse kar mzda daha ok fantastik ama rahatsz edici, Todorova gre tekinsiz bir dnya var demektir (2004: 47). Bylece Todorova gre, Fantastik edebiyat birbirine iki snr kom usu olu turur bir nitelikte saylabilir. Amacmzn fantastik kuramn zmlenmesi olmad yukarda vurgulanm t. Burada daha ok ocuk yaznnda ortaya kan fantastik kitaplara e ilmek ve bunlar iinden bir zmseme olu turmak. ocuklarn ne denli geni bir d gcne sahip oldu unu btn geli im psikolojisi kaynaklar belirtir. Gerekten de ocuklarn dnyasnda d ile gerek o denli i iedir ki, ilkocukluk dneminde baz ocuklarn d ile gere i kar trdklar bile olur. Grdkleri kimi d ya da d dnyasnda tasarladklarn gerekmi gibi anlatrken, kimi zaman da gerekleri d dnyasnn rahatl iinde hie sayabilirler. Meinere gre geli im psikolojisi asndan bakld nda fantastik ocuk edebiyatnn ocu un geli imine olumlu katklar vardr. ocuk ve ergenin geli imi srasnda ocu un geli im zelliklerinin fantastik dnyann zelliklerine benzer yanlar v ardr. Bu ko utlu a kar n tam bir rt meden de sz edilemez. nk ocuklar okuduklar fantastik rnlerin zaten kurmaca oldu unun bilincindedir (Meinerden akt.: Tabbert: 2005, 195). Meiner bir ba ka al masnda ise, nceleri ocuklar anne babalarnn iradeleri, bak alar ile dnyay grrken, imdi artk, yani fantastik ocuk kitaplar devreye girdikten sonra, anne baba zerindeki vurgu, biraz da onlarn benmerkezli yaplar nedeniyle fantastik kahramanlar zerine kaym tr (Meinerden akt.: Tabbert, 2005: 195) derken, anne babasna olan ba mllktan ksmen kurtulan bir ocu un ya amla kurdu u ili kide kendilerini d glerinin yardmyla ayakta tutma abalarna i aret eder. ocuk yaznnda fantastik kurgulu kitaplar zaman zaman tart ma konusu olmu gereki ya da fantastik trler kimi yazarlar tarafndan ele tirilerek iki trden bir tanesi kat biimde ne kartlm tr. Bu gr n en gzel rne ini, Avrupada gereki ocuk yaznnn kilometre ta larndan biri saylabilecek olan Peter Hrtling ile yaplan syle i ele vermektedir (Dilidzgn, 2003: 65-70). Haertlinge kar olarak, ocuklara mutlaka fantastik trde yazlmasn isteyen yazarlar da vardr. rne in J. Krssn bu konudaki sav hi de kmsenecek trden de ildir: ocuklarn zengin bir d gc vardr. Dnyann gere ini onlara anlatabilmek iin bu zenginlikten yararlanmak gerekir. Onlarn d gleri oldu u iin, onlara cinlerden, perilerden sz ederek neyin iyi, neyin kt oldu unu anlatabilirsiniz ocuklarn d gleri ok geni tir. Kim ocuklar iin yazacaksa bundan yararlanmaldr, dahas b una zorunludur (Dodererden akt,: Dilidzgn, 2003: 37-38). Bizler de ocuklarn d gcnn yaznsal yaptlar aracl ile geli tirilebilece ine inand mzdan ocuk yaznnda fantastik trde kitaplar yazlmasnn yararna inanmaktayz. Bu nedenle olmal ki gnmz dnyasnda ocuk kitaplarnda fantastik kurgulara bolca rastlamaktayz. Bildi imiz btn masallar, efsaneler, destanlar, fabllar, masals ykler, bitki ve hayvan ykleri, fantastik ve bilim kurgu kitaplarnn tm bu kategori iinde de erlendirilebilir. Bu a amada, Maria Nikolajevann (Nikolayevadan akt.: Tabbert, 2005: 189-191) fantastik ocuk kitaplar iin yapt snflamaya dayanarak Trk ocuk yaznna bu anlamda bir gz atmak istiyoruz. Tabbertin Nikolajevadan aktard na gre fantastik ocuk kitaplarnda d -gerek ili kisi rastlantsal de il, belli kurallar ve snrlar iinde hareket etmektedir. Daha do rusu bir dizgesellik vardr bu tr kurgulu anlatlarda. rne in masallarda bile gnn belli bir saati nem kazanr, yalnzca belli szckler gizemi zebilir, belli snavlarn a lmasyla bir sonu elde edilebilir vb. Nikolajva, fantastik ocuk kitaplarnda d dnyas ile gereki dnya arasnda tr ili ki saptar. Buna gre, a) izgisel ili ki (lineer), b) evrimsel ili ki (sirkler) ve c) sarmal ili kiden (schleifenfrmig) sz eder Nikolajeva (Nikolajevadan akt.: Tabbert, 2005: 190). Bunlar yle aklamak olanakldr: a) izgisel ili kide yalnzca fantastik, d dnyas sz konusudur. Neredeyse bildi imiz btn masallar, mitolojik ykler, destan ve efsaneler bu tr iinde de erlendirilmelidir. nk anlatlan yk fantastik dnyada ba lar, srer ve yle de biter. Okur olarak bizler bu dnyay ve bu dnyann yaratt abartl, gerekd kurallar ve olu umlar sanki gizli bir anla ma yaplm asna kabullenir ve hi yadrgamayz. rne in, Kl Kedisi masalnda a r rastlantlarla vey annenin elinde umarsz kalan Sindrella iyi kalplili i ve gzelli iyle ba arya ula r. Masalda ne dev bir bal kaba nn faytona dn mesini, ne camdan yaplm bir ayakkabnn yalnzca onun aya na uymasn, ne gece saat on iki oldu unda btn sihrin bozulmasn hi yadrgamayz. O zaman gerekten de bu tr anlatlarda ba tan bir kabullenme, yani okurun fantastik dnyay kabullenmesi sz konusudur. Bu durumu a a daki gibi gstermek de olanakldr:

608

Gerek ya am dzlemi Fantastik dzlem

b) evrimsel ili kide ise gerek dnya-d dnyas-gerek dnya arasnda bir gei , daha do rusu bir gidi geli vardr. Bu gidi geli in e itsel, aydnlanmac ve toplumsalla trma gibi amalar da bulunmaktadr. rne in, gereki dnya iinde zlemeyen, zm olaslklar grlemeyen ili ki ve tutumlarn a labilmesi iin fantastik dnyann snrsz olanaklar yalnzca modern anlamda rehberlik etmek iin bir ara niteli indedir. Daha do rusu gndelik ya amn yabancla trd ili kiler iinde kendimizi o denli yitmi , o denli umarsz bir ortamda bulabiliriz ki, tam olarak tansn bile koyamad mz sorunlar nedeniyle mutsuzluk, huzursuzluk, uyumsuzluk bizleri evreler ve ksr dngden bir trl kurtulamayz. te fantastik ocuk yazn tam da bu noktada rehberlik i levini yklenip, gerek ya amda yapamadklarmz yapabilme olana verir bize. Gerek ya amda gremedi imiz durumlar grmemizi sa lar. Yalnzl mzn nedenini grmemizi sa lar. Gereki dnyadan fantastik dnyaya gei bu do rultuda bir ama ta maktadr. Bu da, yukarda da de inildi i gibi, e itsel, aydnlanmac ve toplumsalla trc i levler demektir. Ba ka deyi le sorunlu gerek dnya sava m verilen fantastik dnya - sorunlarn artk grlebildi i gerek dnya gei leri bu kategorinin en temel gstergesidir. Bu ili ki biimini de yle gstermek olanakldr:

Gerek ya am dzlemi Fantastik dzlem

Burada, btn dnyada fantastik ocuk yaznnda birer ba yapt olmu iki yapt rnek olarak vermek istiyorum. Bunlardan birincisi yakla k 120 yl ncesine ait olan Carlo Collodinin (Carlo Lorenzini) dnya klasi i olmu kitab Pinokyo, di eri de Trkeye de evrilmi bulunan Michael Endenin Bitmeyecek yk ba lkl kitab.

Pinokyoda nasl bir sorun var inceleyelim: yi yrekli, inanl ve yalnz ba na ya ayan Gepetto Ustann en byk sorunu ya amndaki yalnzlktr. Gn boyunca yapt ah ap kuklalarla bir deliyi andrrcasna konu ur ve btn dile i yalnzl n giderecek gerek bir ocuk sahibi olmaktr. Ne var ki yalnz ya ayan ve ya epey ileri olan Gepetto Usta iin bu amacn yerine gelmesi olanakszdr. Ancak gnn birinde ola anst bir ey olur. Da dan kukla yapmak zere kesti i sihirli bir a atan yapt kukla canlanverir. Kuklann canland , daha do rusu bir kukla olarak canland bu nokta sorunlu gerek dnyadan sorunun zmn getirecek fantastik dnyaya gei i gsterir. Ne var ki Gepetto Ustann adn Pinokyo koydu u bu kukla canlanmasna canlanr ama tam bir insan gibi de ildir. O yine kukla gibi tahta bacakldr, eklem yerleri kukla gibi sabit ve yz bir a a kadar cansz ve soluk, ta kadar da duygusuzdur. Yalnzca konu ur ve insanlarn yapt hemen her eyi yapar. Kitabn fantastik kurgusunun da gere i olarak evredekiler de kuklay benimser, bylece Pinokyo okula bile gitmeye ba lar. O artk tam bir ocuk gibidir. Daha do rusu bir ocuk kadar ocuktur. Yani, toplumsal de erlerle ku atlmam , toplumun kurallarn benimseyememi , yaramaz, hrn, yalanc, vah i bir ocuktur neredeyse. Okuldan kaar, kt ki ileri simgeleyen hayvanlarla arkada lk eder, en nemlisi de her sk t nda yalan syler. Kitabn en can alc zelli i Pinokyonun yalan syledike burnunun uzamasdr. Uzayan burun her seferinde testereyle kesilir. Aslnda yalan sylemenin dinsel bir ele tirisini de barndrr bu nokta. Ancak burnu kesilen Pinokyonun ne can acr ne de a lar, a layabilir. Fantastik bir bulu olarak kar mza kan bu nokta insan olmann gl ya da topluma ait olmann sorumlulu unun da bir gstergesidir. Pinokyo kitabn sonuna kadar yalnzca rahat

609

edebilece i, sonsuza de in oyunlar oynayabilece i, can ne isterse yapabilece i bir dzen arar. Oysa btn bunlar insan olmann temel ilkeleriyle tam anlamyla rt mez. nk bu dnyada her mutlulu un bir bedeli vardr. Bu mutlulu a da ancak belli erdemleri edinmi olan ki iler hak eder (Dilidzgn, 2003: 47). Yaramazlklar ve ta knlklar sonucu bin trl serven ya ayan Pinokyo kendini denizde dev bir bal n karnnda bulur. Yalnzl nn bir kar yolu olan ve onu gerek o lu gibi seven Gepetto Usta denize alarak onu aramaya ba lar. Ayn bal n karnnda bulu urlar. Sre ierisinde Pinokyo ylesine bir lm kalm sava m vermi tir ki gerek insan olmann sorumlulu unun ne anlama geldi ini, toplumun kurallarna gre ya amann neden nemli oldu unu fantastik dnyann snrsz olanaklar iinde anlam tr. Yine fantastik eler aracl ile karaya ktktan sonra artk o etten kemikten gerek bir insandr ve duygular kar snda a layabilmektedir. 120 yl ncesinin bu klasik yapt, sorunlu gerek ya amn kar snda fantastik dnyay bir abart arac olarak kullanrken, tehlikeli olaylarn ya anmasna kar n kt sonulardan yaltlm bir ka tr bir ortamdr adeta. Fantastik dnyadaki snrsz olanaklar gerek ya amda grlmesi g olan eyleri grnr klm , gereki dnyaya dndkten sonra da yanl larn dzeltilmesi yolunun kaps aralanm olmal ki Pinokyo ete kemi e brnp gerek insan gibi gzya dkebilmektedir artk. Bylece Pinokyo aracl yla insan olmann ve toplumsalla mann erdemi vurgulanrken, Gepetto Ustann yalnzl sorunu da zm bulmu olmaktadr. Gerek ya am-fantastik dnya-gerek ya am l zemin modelinin bu kitap iin tutarl oldu u sonucuna varlm tr. kinci rnek ise Michael Endenin Bitmeyecek yk ba lkl kitab. Kitapta annesi ld iin babasyla ya ayan uyumsuz bir ocu un ya amna tank oluruz. Bastian Balthasar Bux iednk, beceriksiz, kendinden ve toplumdan kaan bir ocuktur. Hem fiziksel grnmnn iticili i hem de ruhsal durumundaki knt onu toplum d na itmi tir. Babasyla ve arkada laryla da hi geinemez. Dersleri de ktdr, yani tam anlamyla ya amn kenarna itilmi tir o bu ynyle. Bastian bir gn okuldan kaar. Bir sahaf dkknndan ald B TMEYECEK YK ba lkl kitab okulun tavan arasna gizlenerek okumaya ba lar. Okudu u kitapta Fantazya adl d lkesi kendisini saran hilik hastal yznden gnden gne yok olmaktadr. Kitapta d gcnn ktye kullanlmas ele tiri konusu yaplr. nk bir d rn olan yalan sylemek, d leri, d dnyasn ktye kullanmak, d leri kar u runa harcamak anlamna gelir. Bylece yalan syleyen insanlar bilmeden bu lkeye ihanet ederler. Buray kurtarmak iin dnyal bir ocu un bu lkenin hkmdar olan ocuk mparatorie'ye yeni bir ad vermesi gerekti i ortaya kar. Bylece, yaratc olarak kullanlmaya ba layacak olan d gc olumlu bir i lerlik kazanacaktr. Michael Ende, burada gere in sorgulanmasnda gereklerden ok d gc ve sanatn ne denli nem ta d na gnderme yapyor (Wildden akt,: Dilidzgn, 2003: 43). Kitabn genel fantastik kurgusu iinde, d gcne bu kadar nemli yer verilmesiyle ocuk ve d dnyas arasndaki nemli ba a i aret edilmektedir. Kitapta anlatlan olaylar a rtc bir biimde Bastian'n gerek ya amna i aret eder. a knl giderek artan Bastian, ba ta btn bu anlatlanlara inanamaz. ocuk mparatorie'ye yeni bir adla seslenmenin bir zorunluluk oldu unu anlar; bu ad kendisi de bilir, ama seslenme yreklili ini bir trl gsteremez. Sonunda, ocuk mparatorie'nin bsbtn tehlikeye girdi i bir anda Bastian'n yapacak bir eyi yoktur artk. Elinde olmadan Geliyorum Ayocuk diye seslenir. te o an ola anst eyler olur. Bastian, bir anda kendini kitabn kurmaca yaps iinde bulur. Artk geri dn olmayan bir yola girmi , Fantazyann kurtulabilmesi iin yapmas gereken en nemli ey olan yrekli olmay ba arm tr. Kitap, d kurmann insan ya amnda ne denli nemli bir yer tuttu unu gstermesinin yan sra, Bastian'n bir d kahramanna isim vermesiyle bu kahramann bir anda canlanmasna dikkat ekiyor. Ende kitabnda, edilginlik iine itilmi , kendi kendinin farknda bile olmayan bir ocu u, gerek ya amda asla gerekle tiremeyece i bir servenin iine itmi tir. Aslnda romann ba ki isi olan Bastian, uyumsuz ve edilgin ki ili iyle hem evresindekilerden hem de kendinden kamaktadr. Bir anda kitabn iine d mesiyle onun bu ka somut bir boyut kazanrken, bir yandan da insann byle d sel ka lara olan gereksinimi vurgulanyor. Ne var ki bu ka onu evresinden soyutlamaya de il, kendine gven kazanmas ve toplumsalla ma srecinin yeniden ba layabilmesi iin nemli bir neden olu turur. Fantazya'y kurtarmak iin bin bir gl e g s germek zorunda kalan Bastian, sonunda ocuk mparatorie'ye ula r ve bu lkenin kurtarlmas iin gerekenleri yapar. Bastian gerek ya amnda gsteremedi i yreklili i, atlmlar, dostluk anlay n, sava m bu lkede gstererek aslnda kendini kendine kantlam tr. Zorlu bir snavdan daha geen Bastian sonunda gerek ya amna geri dner. Artk babasyla da, arkada laryla da uyumludur. En nemlisi, ii buruk bile olsa kendisiyle de bar ktr. Artk okula daha farkl bir gzle bakar, ya amnda daha umutlu ve gerekidir. O yine

610

i man ve irkin bir ocuktur, ama d ler lkesi Fantazyada kendisinin snrlarn tanyabilmi tir (Dilidzgn, 2003: 42-43). Kitapta sorunlu gerek dnyada sorunun ne oldu unu gstermenin bir arac olarak fantastik dnyann olanaklar kullanlr. nk edilgin Bastian, ancak fantastik dnyann snrsz olanaklaryla sava m vermeyi, olumsuzu olumluya dndrmeyi renir. Bylece gerek dnyadaki sorunlar do rudan zm bulmaz, tersine ocuk artk kendi gerekli iyle uzla may, kendini tanmay renmi tir. Modern anlamda fantastik zemin rehberlik hizmeti vermi kurgu iinde bir kurgudur yalnzca. Bu ynyle Bitmeyecek yk, Nikolejavann modelindeki evrimsel yapyla birebir rt mektedir. Yani gerek dnya - fantastik dnya - gerek dnya dngs tipik olarak kar mza kar. A kn Gngrn Gahor: Kyametten Sonra ba lkl kitabnn da, yap bakmndan bu modele uydu u izlenmektedir. Bu kitap daha ok bilim-kurgu zellikleri ta d ndan burada ayrca ele alnmayacak, gsterdi i yapsal zelliklerinden dolay yalnzc bu erevede anlacaktr. c) nc ve son kategori ise sarmal ili kiydi. En az rn olan alan ise bu kategoridir. C. S. Lewisin Narnia Gnlkleri ve L. Carroll'un Alis Harikalar Diyarnda adl yaptlarda gerek ve d dnyasna oklu gidi geli oldu u bilinmektedir. Bunlarda daha ok fantastik olan gere in kar kar ya getirilmesi ve fantastik olana direnme gibi bir zellik oldu u iddias gl grnmektedir (Tabbert, 2005: 190).

Gerek ya am dzlemi Fantastik dzlem

Bu al mann asl amac Trk ocuk yaznnda fantastik tr konusunda saptamalar yapmakt. Trk ocuk yazn gerekten de masal, mitsel ykler, efsane ve destan kltr asndan ok zengin. Bunlarn tm izgisel ili ki dedi imiz salt fantastik dnyann egemenli indeki yaptlar. Bunun tesinde nc kategoriye ili kin fantastik Trk ocuk yaznnda bir saptanma yaplmad. Ancak yaplan taramalar srasnda bilim kurgu yapsnda ok sayda kitabn oldu u saptand. Nikolejavann snflamasndaki ikinci kategori, yani evrimsel ili kiyi sergileyen nemli bir kitap Zehra p iro lunun D Hrszlarna Kar ba lkl yapt. A a da bu kitab evrimsel ili ki ba lamnda ayrntl olarak incelemek istiyoruz. D Hrszlarna Kar ba lkl kitapta ayn snfta renim gren Pembe ile Narn yks anlatlr. Aralarndan su bile szmayacak derecede iyi arkada olan kzlardan Nar, nedeni hi olmakszn gnn birinde Pembeye ksm tr. Bu ksl n zerinden bir sre gemesinin ardndan Nar soluk solu a Pembenin evine gelir ve tela l biimde izlendi ini, burada oldu unun bilinmemesi gerekti ini syleyerek merak ve gizemi bsbtn artrr. ki kzn arasndaki konu malardan anla ld na gre, adna Gipo denen ve yalnzca ocuklarn grebildi i bir yaratk Nar egemenli i altna alm tr. Gipo aslnda fantastik bir e olarak onun buyru una girildi i zaman var olabilmektedir. Bu biimiyle Gipo ocuklara kimi zaman szde yardm eder, kimi zaman da kendi be enisi do rultusunda ocuklar denetimi altna alr. Gipo kh dedikodular reterek insanlar birbirine d rr, kh szde iyilikler yaparak insanlar kendine ba ml klar. rne in, iki kzn arasnn bozulmasnn nedeni Pembenin annesinin e inden bo anmasdr. Dul bir kadn olmak ktdr ona gre. Bu nedenle ba msz kadn tipine kar t sylemler ve yayd dedikodular aracl ile ocuklarn (belli bir erevede yeti kinlerin de) Pembeden ve Pembenin annesinden den uzakla malarna neden olur. Gipo bir anlamda gelene in, kurallarn, otoritenin ksacas toplumsal nyarglarn ve toplumsal vicdann simgesidir. Bir kez ona boyun e diniz mi kocaman bir balon gibi i er, i er ve dayanlmaz bir irkinli e brnp otoritesini ilan eder. Bir keresinde de Yazl Anlatm dersinde Demokrasi Nedir? konulu bir kompozisyon yazlaca srada Pembe kar yol bulamaynca Pembeye de kopya verir ve Pembe, aslnda berbat denecek kadar kuralc ve ocuklar hi anlamayan okullarn Giponun dikte ettiklerini yazarak vmeye ba lar.

611

 retmenden ok dedikoducu bir mahalle kadnna benzeyen ve ba na buyruk havasndan dolay Pembeden nefret eden Melahat retmenin (Karamela) gzleri fal ta gibi alr. Ne var ki Giponun yapt iyilik kar lksz de ildir. Pembede onun dediklerini yapacak, onun istedi i gibi birisi olacaktr. Bu arada Gipo kendi amacn Pembeye syleyerek yapaca kopya yardmn yle aklar: rnek ocuklara bir ayna olmaktr Giponun amac ( p iro lu, 2009,:78). Yani ocuklarn kendi ilgileri do rultusunda de il, Giponun istedi i gibi geli meleri gerekmektedir. Pembe ona ko ulsuz boyun e er ve bylece Giponun denetimine girer. Bu bak asyla Gipo gelene in, tek tarafl bir bak asnn, anlaml ya da anlamsz olsun btn nyarglarn, kendini be enmi li in semboldr. Aslnda bir anlamda hepimizin Gipolar vardr. Kendimizi onlara kaptrp rahatl na vardk m bir kez btnyle onun esiri olur, irademiz yerine ba ka kurumlarn iradesiyle hareket eder oluveririz. Gipo adeta insanlarn d lerini, kimliklerini, benliklerini alarak, kendisi gibi yaratklarn ortaya kmasn sa layan grnmez bir el gibidir. Kitapta, Pembenin annesi ve okula yeni gelen bir ocu un babasnn ayn yaynevinde al tklar ortaya kar. Bundan sonra i ler de i ir. nk izer olan babann yapt resimler Gipo ile tpa tp ayndr. Geli en diyaloglarla ocuklar Gipoyu anlatmaya ba larlar ve bylece yeti kinler, ocukluklarn da Gipoyu grdklerini anlarlar. Gipo sorununun zlebilmesi iin herkesin Gipo hakknda bilinlendirilmesi gerekir. Okulun bilgisayar a ifresini krarak yaplan duyurular, Anti-Gipo kampanyalar sonu verir ve sonunda okul lke apnda nlenir. Btn retim kadrosu yenilendikten sonra daha mutlu ve ideal bir e itim- retim ortam olu ur. Nikolejavann snflamasndaki kategori asndan D Hrszlarna Kar ba lkl kitabn d gerek ba lamndaki evrimsel ili kisiyle uyum iinde oldu unu syleyebiliriz. Gereki dnyadaki sorunlardan saylan bilinmeyen nedenlerle insanlarn birbirlerine ksmesi, kayna belirsiz dedikodular, ocuklarn sa modeli ve kyafetlerini tuhaf biimde de i tirerek tek tipe kaymas vb. nedenler Giponun a a kmasyla zm bulur. Daha do rusu Giponun hilelerinin ortaya kmas sorunu zen de il, sorunun zm iin bilin ortam yaratan bir edir. Giponun a a kmas ve verilen sava mn ardndan Gipolardan arnan ocuklar daha mutlu bir ya am srmeye ba larlar. Gereki dzlemde izilen sorunlu dnya, Giponun belirginle mesiyle birlikte ortaya kan fantastik durum ve sorunun zm, daha do rusu Giponun yok edilmesiyle yeniden gereki dzleme yaplan gei ler yukarda anlar evrimsel ili ki biimini gstermektedir.. Sonu olarak, dnyadaki fantastik ocuk yaznn geli im izgisine ko ut olarak Trk ocuk yaznnn Zehra p iro lunun D Hrszlarna Kar ba lkl kitabyla rnek olu turdu u sylenebilir. Bilim-kurgu zelliklerine kar n Gahor: Kyametten Sonra ve D Hrszlarna Kar bunun en tutarl rnekleridir. al mamz tketici olmad ndan bu iki yaptn Nikolejavann snflamasndaki model ile uyum iinde oldu u izlenebilmektedir. Tketici bir al ma yaplmad daha nce de belirtilmi ti. Bu nedenle Trk ocuk yaznnda bu izgiye ko ut ba ka rneklerin de bulunabilece inin burada belirtilmesi gerekir.

KAYNAKA Carroll, L. (2006) Alice Harikalar Diyarnda. (ev.: Sinan Ezber). stanbul: ocuk Klasikleri.

Collodi, C. (Carlo Lorenzini) (1990) Pinokyo. (ev.: Gnl Suveren). stanbul: Altn Yaynlar. Dilidzgn, S. (2003) a da ocuk Yazn Yazn E itimine Atlan lk Adm. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Ende, M. (1986) Bitmeyecek yk (Die unendliche Geschichte) (ev.: Saadet zkal). stanbul: Ren Yaynevi. Gngr, A. (2009) Gohor: Kyametten Sonra. stanbul: Astea Yaynclk. p iro lu, Z. (2009) D Hrszlarna Kar . stanbul: E Yaynlar. Tabbert, R. (2005) Phantastische Kinder- und Jugendliteratur, Taschenbuch der Kinder- und Jugendliteratur (Yay. Haz.: Ghter Lange. Baltmannsweiler (Almanya): Schneider Verlag Hohengehren. Todorov, T. (2004) Fantastik, Edebi Tre Yapsal Bir Yakla m (ev.: Nedret ztokat). stanbul: Metis eviri.

612

LK RET M RENC LER N N BAKI AISIYLA OCUK K TAPLARINDAK KAHRAMANLAR

Ar . Gr. Aliye ERDEM Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet ocuk kitaplar, ocu un dnyasna seslenen, ocu u duygu ve d nce olarak besleyen, ona okuma zevki veren ve estetik de erleri iinde barndrarak ocu un ele tirel d nebilmesine katkda bulunan aralardr. Kitaplarn ocu un geli imine katk sa layabilmesi iin ncelikle ocu un kitapla etkili bir ileti im kurabilmesi gerekir. ocu un kitaplar ile ileti im kurmasn sa layan yollardan biri ise kitapta yer alan kahramanlardr. Kahraman, bir anlatda olaylarn merkezi durumunda olan ya da olaylara yn veren ki i ya da ki iler olarak tanmlanr. ocuk kitaplarnda yer alan kahramanlar en az eserdeki iletiler kadar nemli bir i leve sahiptir. ocuk kitaplarndaki kahramanlarn zelliklerinin ve kahramanlarn renciler zerindeki etkisinin belirlenmesi iin ocuk kitaplarnn hitap etti i rencilerin gr lerine gereksinim duyulmaktadr. Bu ara trmann amac, ilk retim 3. ve 4. snftaki rencilerin bak asna gre ocuk kitaplarndaki kahramanlarn incelenmesidir. Ankara ilindeki zel ve resmi ilk retim okullarnda yaplan bu al ma kapsamnda toplam 183 ilk retim rencisine ula lm tr. Veriler ara trmac tarafndan geli tirilen formlar ile toplanm tr. Verilerin analizinde frekans ve yzde kullanlm , betimsel analiz yaplm tr. Anahtar Szckler: lk retim rencileri, ocuk kitaplar, ocuk kitaplarndaki kahramanlar.

Abstract Books of children are the tools that address to the world of the child, offer the pleasure of reading, feed their feelings and thoughts, and contribute to critical thinking skills by hosting the aesthetic values.In order to contribute the child's development, first of all an effective communication with book is needed. One of the ways to communicate with books is the heroes in the books.Heroes are defined as the center of the events in the narratives or they are the person/people that leads the events. Heroes in the children books have a significant role as the messages in the narratives.The views of the children are needed to determine the characteristics of the heroes and the effects of the heroes on students.The purpose of this research is to investigate the heroes in the children books from the view of students in elementary education 3. and 4. class.The data were collected through the forms developed by the researcher. Frequency and percentage was used for the analysis of the data and descriptive analysis was conducted. Key Words: Elementary education students, children books, heroes in the children books.

GR ocuklarn okumaya kar ilk ilgi duymalar evde, okulncesi kurumlarda kar la t kitaplar ve kendisine okunan masallar, ykler yoluyla olu maktadr. Kitapla tan an ve nitelikli masallar, ykler okunan ocuk, kitab ve okumay severek ilk retime ba lar. Kitapla tan an ve okuma sevgisi olu an ocuklarn, okuma sevgisini geli tirebilmeleri ve okuma al kanl kazanabilmeleri iin en nemli dnem ilk retimdir. Bu dnemde ocuklar birok bilgiyi kitaplardan okuyabileceklerini ve e lenerek renebileceklerini ke fetmektedir. ocuk kitaplar ocuklar renk ve izginin estetik diliyle tan tran, onlara anadilin gzelli ini duyumsatan ilk aralardr. Sever (2007: 30-31)e gre, ocuk edebiyat yaptlar en genel anlamda, ocuklarn duygu ve d ncelerinin e itilmesi ve d nen duyarl bireyler olarak ya ama hazrlanmas srecinin en temel aralardr. ocuk kitaplar ocuklarn olay, olgu ve durumlarn sanat bak asyla yorumlamasna tank olduklar grsel ve yazl aralardr. ocuklara dil bilinci ve duyarll edindirerek yazn dnyasnn kapsn aralama, okuma iste i ve al kanl kazandrma gibi temel i levleri de gz nne alnd nda, kitaplarn ocu un geli im srecinde etkili bir e itim arac oldu u ortaya kmaktadr (Sever, 2002: 12). Bu nedenle ocuklarn okuma al kanl kazanmalarn ve

613

okuyan bir birey olarak yeti melerini sa lamak iin nitelikli ocuk edebiyat rnlerinin byk bir nemi vardr. Yazn eserleri, insana zg de erlerin, toplumsal ya amn ve a n gerektirdi i de erlerin benimsenmesinde nemli rol oynar. Dolaysyla yazn insann, hem bireysel hem de sosyal hayatta iyiye, gzele ve do ruya ynelmesinde etkili olur (Kavcar, 1999: 6). Kavcarn burada belirtti i yazn eserleri nitelikli yazn rnleridir. ocukluk dneminde nitelikli kitaplarla tan an ocuk, insan gerekli ini tanyarak hayata daha kolay uyum sa lamay, toplumsal de erleri nemsemeyi ve bylece evresine sevgi ve saygyla yakla may, sanat duyarl yla tan arak zgr d np demokratik davranabilmeyi renir (Sever, 2003). ocuk yazn da, yeti kinler iin retilen yazn trleri gibi her eyden nce bir yazndr; ancak hedef kitlesi ok daha zel ve farkldr. Bu yzden ocuk yaznnn zerinde titizlikle durulmas gerekir (Dilidzgn, 2003: 9). ocuk kitaplar, okulncesi dnemden ba layp ilk retim dneminde ocuklarn hayal dnyasn ve kelime hazinesini zenginle tiren, temel dil becerilerini geli tiren, zihinsel ve duygusal ynden geli imlerini sa layan eserlerdir. Kitaplarn, ocu un geli imine katk sa layabilmesi iin ncelikle ocu un kitapla etkili bir ileti im kurabilmesi gerekir. ocuk kitapla ili d l olmazsa okumann tadna varamaz. ocu un okuma becerisinin zde im kurma dzeyinde kalmas, kitapta anlatlanlara kr krne inanmasna neden olur. ocu un ele tirel bir bak asna sahip olmas, ok ynl d nebilmesi, d gcnn geli mesi, okuma duyarl nn artmas ve bilinli bir okur olmas nitelikli kitaplarla kar la masyla mmkn olur ( p iro lu, 1993: 49).Kitaplarn ta d zellikler, ocu un kitap ile kuraca ileti imin niteli ini belirlemektedir. ocu un kitap ile ileti im kurmasn sa layan yollardan biri ise kitapta yer alan kahramanlardr. Kahraman, bir anlatda olaylarn merkezi durumunda olan ya da olaylara yn veren ki i ya da ki ilerdir. Kitab ki iye sevdirmede kitapta rol alan kahramanlarn byk bir nemi vardr. Kahramanlar aracl yla kitab seven ki i, okumay da sever. Bu nedenle okuma al kanl kazanmann temel ko ulu okumay sevmek ise, okumay sevdirmede kahramanlara nemli rol ve sorumluluklar d mektedir. ocuk kitaplarndan istenilen yararn sa lanmas iin ocuk kitaplarnn kimi zelliklere sahip olmas gerekti i d nld nde kahramanlar ile ilgili a a daki sorular dikkate alnabilir (Sever, 2007: 41-55): Kahraman duygu, d n , davran kahraman zellikleriyle tanyabiliyor mu? ve tutumlaryla geli tirilmi mi? ocuk yk boyunca,

Kahraman, ocuklarn zde im kurabilece i zellikler ta yor mu? Kahramann yk boyunca geirdi i de i imler, edindi i yeni davran lar, ba ndan geen olaylarla ili kilendirilmi mi? Kahramann ya ad de i imler inandrc m? Kahraman, yk boyunca varsa, ula t ba arlar hak ediyor mu? ocuk okur, kitaplarla etkile im iine girerek kitabn kahramanna yknr ve onunla zde im kurar. Bu kahraman, ocu un kitapla etkile im iine girdi i ilk andan itibaren bir kahraman olmaktan kar ve artk onun arkada olur. Bu d sel kahraman sayesinde ocuk, kendiyle zde le tirdi i ba ka ocuklarn olabilece i ayrmna varr. Yazarn yaratt dnya, ocu un da dnyas olur ve ocuk, ba ka ya amlara tanklk ederek toplumu ve insanlar anlamaya ba lar. ocu un kendiyle zde le tirdi i kahraman, eserlerde canl veya cansz olmak zere de i ik biimlerde kar mza kabilir; bazen bir bitki, bir hayvan; bazense bir e ya, bir oyuncak veya bir makine eserde kahraman olabilir. Bu kahramanlar olgusal dnyada olmak zorunda de ildir; bunlar hayali kahramanlar da olabilir. ocu un geli im evresi gz nne alnarak olu turulan kahramanlar, kitaplarda kimi zaman kedi, kpek, tav an gibi hayvanlar veya ocu un bildi i, tand cansz nesneler; kimi zaman ise kitabn seslendi i ya grubuna uygun olarak geli tirilen ocuk kahramanlardr. Genellikle kahramann ocuk olarak seildi i ocuk kitaplarndaki yeti kin kahramanlar bazen anne ya da baba, bazense ocu un yakn evresindeki amca, teyze, nine, dede gibi aile yeleridir. Kimi zamansa okuldaki retmen ya da oturdu u evin yan kom usudur. Seilen bu yeti kin kahramanlarn karakter ereveleri, iinde ya ad toplumun kural ve ilkeleriyle rlm tr. Bundan dolay her kltrn edebiyat eserlerinde farkl karakter ereveleriyle kar la mak mmkndr. ocuk kitaplarnda yer alan kahramanlar ocu un o kahramanla zde im kurmas asndan nemlidir. ocuk kitaplar, kahramanlar aracl yla ocu a, ya ad dnyann gerekli ini sanatsal bir kurguyla verip onu ya ama hazrlamay amalar. Bu nedenle kahramanlar seerken az sayda 614

olmasna dikkat edilmeli ve ocu a rnek olu turabilecek, fiziksel ve ruhsal portreleri gl karakterler seilmelidir. Abartdan kanlmal, mmkn oldu unca do al ve gere e yakn kahramanlar yaratlmaldr (Sever, 1995: 14). Yazar, ocuk kitaplarndaki karakterleri olu tururken, onlarn ya fiziksel zelliklerini ve ki iliklerini betimleyerek ya da bir eylem iindeki davran larn ve konu malarn sergileyerek karakteri geli tirir. Lukens bunlara ek olarak di er karakterlerin yorumu ya da yazarn yorumuyla karakterler geli tirilebilece inden sz etmektedir (Akt. Sever, 2003: 85-86). nemli olan geli tirilen karakterin inandrcl n yitirmeden anlatyla btnle mesi ve i ie gemesidir. Eserdeki kahramanla zde im kuran ocuk, kahramann ta d zelliklere yknerek onlar iselle tirir ve ocuk, kahraman arkada olarak benimseyerek onu daha yakndan tanmak ister. Ba ka bir syleyi le; ocuk, kahramann tepkileri veya szlerine gereksinim duyar (Sever, 2003). ocuklarn etkile im iinde bulundu u ocuk kitaplar, iletisiyle, konusuyla, resimleriyle ve kahramanlaryla ocu un ya amnda derin etkiler brakt ndan bu kitaplarn byk titizlikle hazrlanmas nemlidir. ocuk kitaplarnda yer alan kahramanlar, en az eserdeki iletiler ve di er eler kadar nemli bir i leve sahiptir. ocuk kitaplarndaki kahramanlara yknen ocuklar iin, kahramanlarn tantlan zellikleri nem kazanmaktadr. ocuk kitaplarndaki kahramanlarn renciler zerindeki etkisinin belirlenebilmesi iin ocuk kitaplarnn hitap etti i rencilerin gr lerine gereksinim duyulmaktadr. Bu ara trma sonucunda elde edilen verilerin nitelikli ocuk kitaplarnn hazrlanmas konusunda ocuk kitab yazarlarna, akademisyen ve retmenler ile yaynevi sahiplerine nemli bilgiler sunaca d nlmektedir. Ara trmann Amac Bu ara trmann amac, ilk retim 3. ve 4. snftaki rencilerin bak asna gre ocuk kitaplarndaki kahramanlarn incelenmesidir. Ara trmann amac do rultusunda a a daki sorulara yant aranm tr: lk retim rencilerinin en be endikleri ocuk kitab kahramanlar hangileridir? lk retim rencileri bu kahramanlar neden be enmektedir? ocuk kitaplarndaki kahramanlarn hangi zellikleri ilk retim rencilerinin ilgisini ekmektedir? lk retim rencileri ocuk kitab kahramanlarndan gerek mi yoksa hayal rn olanlar m daha ok be enmektedir? Neden? lk retim rencileri hangi tr ocuk kitab kahramanlarn daha ok be enmektedir? ocuk kitaplarndaki kahramanlar renciler zerinde nasl bir etki yaratmaktadr? YNTEM Bu ara trma tarama yntemine gre gerekle tirilmi tir. Veriler, ara trmac tarafndan geli tirilen form ile toplanm tr. Ankara ilindeki zel ve resmi ilk retim okullarnda yaplan bu al ma kapsamnda toplam 183 ilk retim rencisine ula lm tr. Ara trma evrenini Ankara ilindeki ilk retim okullar, rneklemini ise biri zel, resmi ilk retim okulu olmak zere toplam drt ilk retim okulu olu turmaktadr. rneklem seiminde kolay ula labilir durum rneklemesi kullanlm tr. Veriler, ara trmac tarafndan geli tirilen formlar ile toplanm tr. Verilerin analizinde frekans ve yzde kullanlm , betimsel analiz yaplm tr. BULGULAR VE YORUMLAR al mann bu blmnde ara trma bulgular ve yorumlara yer verilmi tir. Ara trma kapsamnda ilk retim rencilerinden toplanan veriler tablolar halinde sunulmu tur.
Tablo 1. lk retim rencilerinin Snf Dzeyine ve Cinsiyete Gre Da lm Snf Dzeyleri Cinsiyet Kz Erkek Toplam 3.Snf 46 41 87 4.Snf 45 51 96 Toplam 91 92 183

615

Tablo 1deki veriler incelendi inde ilk retim rencilerinin snf dzeylerine ve cinsiyete gre birbirine yakn ve dengeli bir da lm gsterdikleri grlmektedir. Ara trma verilerinin topland ilk retim rencilerinin %91i kz, %92si ise erkek rencilerden olu maktadr.
Tablo 2. lk retim rencilerinin En Be endikleri ocuk Kitab Kahramanlarna li kin Gr lerinin Da lm Snf Dzeyleri Toplam En be enilen ocuk kitab 3. snf 4.snf kahraman f % f % f % Kelo lan 9 10 16 17 25 14 Pamuk Prenses 10 11 5 5 15 8 Nasreddin Hoca 9 10 5 5 14 8 Saftirik Greg 8 9 7 7 15 8 Pinokyo 4 5 7 7 11 6 Krmz Ba lkl Kz 7 8 4 4 11 6 Alice 1 2 8 8 9 5 Heidi 5 6 4 4 9 5 Sindirella 6 7 2 2 8 4 izmeli Kedi 6 7 2 2 8 4 Klkedisi 6 7 2 2 8 4 Pollyanna 5 6 5 3 Kibriti Kz 4 5 1 1 5 3 Kaptan D kdon 2 3 3 3 5 3 Bremen algclar 2 3 4 4 6 3 Rapunzel 2 3 3 3 5 3 Limon Kz 4 5 4 2 Kara Balk 3 4 3 2 Robinson Crusoe 2 3 1 1 3 2 Suna ve Sereler 3 3 3 2 Don Ki ot 3 3 3 2 Batman 3 3 3 2 Ar Maya 2 3 2 1 Peterpan 2 3 2 1 Lessie 2 3 2 1 Temel Reis 1 2 1 1 irkin rdek Yavrusu 1 2 1 1 2 1 Buggs Bunny 1 2 1 1 2 1 Hansel ve Gratel 1 2 1 1 2 1 Hacivat ile Karagz 1 2 1 1 2 1 Kro lu 2 2 2 1 Winx 2 2 2 1 Spiderman 2 2 2 1 Oduncu ve Peri Kz 2 2 2 1 Scooby Doo 2 2 2 1 rmcek Adam 1 1 1 1

Tablo 2deki veriler incelendi inde 3. snf rencileri tarafndan en be enilen kahramann Pamuk Prenses; 4. snf rencileri tarafndan en be enilen kahramann ise Kelo lan oldu u grlmektedir. Bunun ardndan 3. snf rencilerinin be endikleri kahramanlar srasyla Nasreddin Hoca, Kelo lan, Saftirik Greg ve Krmz Ba lkl Kz olarak grlmektedir. 4. snf rencilerinin be endikleri kahramanlarn ise srasyla Alice, Saftirik Greg ve Pinokyo oldu u grlmektedir. Bu bulgularda 3. ve 4. snf rencileri birlikte d nld nde en be enilen kahraman olarak Kelo lann belirtilmesi, bunun yan sra en be enilen kahramanlar arasnda hem yerli hem de yabanc kahramanlarn olmas dikkat ekicidir. Bu durum, toplam say bakmndan de erlendirildi inde en be enilen kahramann yerli olmasna kar n rencilerin kitap seimlerinde kendilerini yerli kahramanlarla snrlamad biiminde yorumlanabilir. 616

Tablo 3. lk retim rencilerinin ocuk Kitab Kahramanlarn Be enme Gerekelerine li kin Gr lerinin Da lm

ocuk kitab kahramanlarnn be enilme gerekesi E lenceli olmas Komik olmas Gzel olmas yi kalpli olmas Maceral olmas Sevimli olmas Cesur olmas Heyecanl olmas Akll olmas Bilgilendirmesi Gl olmas Sabrl olmas Kyafetlerinin gzel olmas Kurnaz/uyank olmas Yardmsever olmas al kan olmas Azimli olmas Dzgn ve kibar konu mas Hayvanlar sevmesi Farkl yerleri gezmesi Kararl olmas akac olmas yi bir dost olmas a rtc olmas Mcadeleci olmas lgin/ a rtc olmas Ho grl olmas

f 11 19 16 13 3 9 9 6 7 4 4 3 4 2 2 1 1 2 2 2 1 1 1 1 1 -

Snf Dzeyleri 3. snf 4.snf % f % 13 28 29 22 18 19 18 12 13 15 15 16 3 17 18 10 3 3 10 3 3 7 7 7 8 4 4 7 7 5 2 2 5 1 1 3 2 2 5 2 2 2 2 2 2 1 3 3 1 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1

Toplam f 39 37 28 28 20 12 12 13 11 7 6 5 5 4 4 4 4 3 4 2 2 1 1 1 3 2 1 % 21 20 15 15 11 7 7 7 6 4 3 3 3 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1

Tablo 3teki verilere gre 3. ve 4. snf rencileri ocuk kitabndaki kahramanlarn komik, e lenceli, gzel, iyi kalpli, maceral, sevimli ve cesur olmas nedenleriyle bu kahramanlar be endiklerini belirtmi tir. Buradaki bulgulara gre rencilerin en ok e lenceli ve komik kahramanlarn bulundu u ocuk kitaplarn tercih ettikleri sylenebilir. lk retim rencilerinin ocuk kitabndaki kahramanlarn ki ilik zellikleri kadar gzel ve gl olmas gibi fiziksel zelliklerine de dikkat ettikleri grlmektedir. Tablo 4teki veriler incelendi inde ilk retim rencilerine gre ocuk kitab kahramanlarnn komik, e lenceli, cesur, maceral, iyi kalpli olmasnn en fazla ilgi eken zellikler olarak belirtildi i grlmektedir. Bunun yan sra ola anst olaylarn olmas, Nasreddin Hocann e e e ters binmesi, Pinokyonun burnunun uzamas, Kelo lann devi yenmesi, hayvanlarn konu mas, Rapunzelin sann uzunlu u, kahramann umas, farenin fili dvmesi de ocuk kitaplarnda kahramanlarn ilgi eken zellikleri olarak belirtildi i grlmektedir.

617

Tablo 4. lk retim rencilerinin ocuk Kitab Kahramanlarnda lgilerini eken zelliklere li kin Gr lerinin Da lm ocuk kitab kahramanlarnn ilgi eken zellikleri Komik olmas E lenceli olmas Cesur olmas Maceral olmas yi kalpli olmas Fiziksel zellikleri Heyecanl olmas Akll olmas Kahramanlk yapmas Ola anst olaylarn olmas Nasreddin Hocann e e e ters binmesi Pinokyonun burnunun uzamas Gl olmas Hayvanlarn konu mas Kelo lann devi yenmesi Sevimli/ irin olmas Ders vermesi/ retici olmas Rapunzelin sann uzun olmas Umas Mcadele etmesi Farenin fili dvmesi Snf Dzeyleri 3. snf f 18 5 14 4 10 8 4 9 2 8 8 7 6 5 5 5 1 3 2 % 21 6 16 5 11 9 5 10 2 9 9 8 4 6 6 6 1 3 2 f 23 16 5 13 4 6 10 4 3 1 2 3 1 2 5 1 1 2 1 4.snf % 24 17 5 14 4 6 10 4 3 1 2 3 1 2 5 1 1 2 1 f 41 21 19 17 14 14 14 13 5 8 8 8 8 8 6 7 6 4 3 2 1 Toplam % 22 11 10 9 8 8 8 7 6 4 4 4 4 4 3 3 3 2 2 1 1

Tablo 3 ile Tablo 4 birlikte de erlendirildi inde; rencilerin ocuk kitaplarndaki kahramanlarn e lenceli, komik, cesur, gzel ve iyi kalpli olmas gibi zelliklerini be enirken bu zellikleri ayn zamanda ilgi ekici olarak nitelendirdikleri sylenebilir. Bu durum ocuk kitaplarndaki kahramanlarn ilgi eken zellikleri ile kahramanlarda be enilen zelliklerin birbiriyle rt t eklinde yorumlanabilir.
Tablo 5. lk retim rencilerinin ocuk Kitaplarndaki Kahramanlarn Gerek ya da Hayal rn Olmasna li kin Tercihlerinin Da lm Snf Dzeyleri ocuk kitab kahramanlarnn gerek-hayal rn olmas f Gerek Hayal rn Her ikisi 46 34 2 3. snf % 53 39 2 f 43 35 4 4.snf % 44 36 4 f 89 69 6 Toplam % 49 38 3

Tablo 5e gre ilk retim rencilerinin %49unun gerek kahramanlar; %38inin hayal rn olan kahramanlar ve %2sinin her iki tr kahramanlar be endikleri grlmektedir. Burada elde edilen verilere gre gerek ve hayal rn kahramanlarn tercih edilme oran birbirine yakn olmakla birlikte gerek kahramanlarn daha fazla tercih edildi i grlmektedir. renciler hayal rn olan kahramanlar be enme gerekelerinde kitabn maceral, e lenceli, komik ve heyecanl olmas, hayal dnyalarn geli tirmesi, kitapta ilgin kahramanlar ve olaylarn olmasn belirtmi tir. Gerek olan kahramanlar be enen renciler ise kitabn daha anlaml, gereki, retici olmas ve kahramanlarn gzel olmasn gereke olarak belirtmi tir.

618

Tablo 6. lk retim rencilerinin ocuk Kitaplarnda Be endikleri Kahraman Trne li kin Gr lerinin Da lm Snf Dzeyleri ocuk kitabndaki kahraman tr ocuk kahramanlar Hayvan kahramanlar Yeti kin kahramanlar Di er f 32 38 19 1 3. snf % 37 44 22 1 f 38 24 22 2 4.snf % 40 25 23 2 f 70 62 41 3 Toplam % 38 34 22 1

Tablo 6daki verilere gre 3. snf rencilerinin en be endi i kahraman trnn hayvan kahramanlar oldu u grlrken 4. snf rencileri tarafndan en be enilen kahraman trnn ocuk kahramanlar oldu u grlmektedir. 3. snf rencilerinin be endi i kahraman trne bakld nda ocuk ve hayvan kahramanlar be enen renciler arasnda ok az bir fark oldu u; ancak 4. snf rencileri arasnda ocuk kahramanlar be enen renciler ile hayvan kahramanlar be enen renciler arasnda daha byk bir fark oldu u grlmektedir. Bu durum, rencilerinin snf dzeylerine gre be endikleri kahraman trlerinin de i ebilece i eklinde yorumlanabilir. Tablo 7. ocuk Kitaplarndaki Kahramanlarn lk retim rencileri zerinde Brakt Etkiye li kin Gr lerin Da lm ocuk kitab kahramanlarnn brakt etki Okumay geli tirme ve sevdirme Hayal gcn geli tirme E lendirme Do ruluk, iyilik, yardmseverlik gibi de erleri renme Ders karma/bilgilenme Heyecanlanma Mutlu olma Snf Dzeyleri 3. snf 4.snf f % f % 14 16 18 19 12 14 13 14 4 5 18 19 12 9 7 1 14 10 8 1 10 11 8 7 10 11 8 7 Toplam f 32 25 22 22 20 15 8 % 17 14 12 12 11 8 4

Tablo 7deki veriler incelendi inde renciler ocuk kitaplarndaki kahramanlarn okumay geli tirme ve sevdirme, hayal gcn geli tirme, e lendirme gibi ynleriyle kendilerini etkiledi ini sylemi tir. Bunun yannda renciler ocuk kitaplarndaki karamanlar aracl yla do ruluk, iyilik, yardmseverlik gibi de erleri rendikleri, ders karp bilgilendiklerini de belirtmi tir. SONU VE NER LER Sonu lk retim rencilerinin en be endikleri kahramanlar; Kelo lan, Pamuk Prenses, Saftirik Greg, Nasreddin Hoca ve Krmz Ba lkl Kzdr. rencilerin be endikleri kahramanlar arasnda hem yerli hem de yabanc kahramanlar bulunmaktadr. lk retim rencileri ocuk kitaplarndaki kahramanlarn e lenceli, komik, iyi kalpli, sevimli, cesur, akll olmas gibi ki ilik zellikleri yannda gzel ve gl olmas gibi fiziksel zelliklerini be enmektedir. ocuk kitaplarndaki kahramanlarn komik, e lenceli, cesur, maceral, iyi kalpli olmas ve fiziksel zellikleri ilk retim rencilerinin ilgisini ekmektedir. lk retim rencilerinin gerek ve hayal rn kahramanlar tercih etme durumu birbirine yakn olmakla birlikte renciler gerek kahramanlar daha fazla tercih etmektedir. 3. snf rencilerinin en be endi i kahraman trn hayvan kahramanlar olu tururken 4. snf rencileri tarafndan en be enilen kahraman tr ocuk kahramanlardr. lk retim 3. ve 4. snf rencileri, ocuk kitaplarndaki kahramanlarn okumay geli tirme ve sevdirme, hayal gcn geli tirme, e lendirme gibi ynleriyle etkisinde kalmaktadr. 619

neriler rencilerin farkl kitaplardaki farkl kahramanlar tanmalarna ynelik bireysel etkinlikler ya da grup etkinlikleri dzenlenebilir. rencilerin kahramanlar ile ilgili canlandrmalar yapmalar sa lanabilir. rencilerin kendi hayal dnyalarnda kendilerine zg kahramanlar yaratmalar ve bunlar payla malar sa lanabilir. renciler okuduklar ocuk kitaplarndaki kahramanlarla ilgili gr lerini, ele tirilerini szel ya da yazl olarak payla abilir. Farkl renci gruplarnn ve daha fazla sayda rencinin ocuk kitab kahramanlarna ynelik gr leri belirlenebilir. Ayn rencilerin farkl snf dzeylerinde be endi i kahramanlara ynelik gr leri belirlenebilir.

KAYNAKA Dilidzgn, Selahattin (2003) leti im Odakl Trke Derslerinde ocuk Kitaplar. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Kavcar, Cahit (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. p iro lu, Zehra (1994) Okuma Sevgisi Nasl Kazandrlr?. a da E itimde Sanat. stanbul: a da Ya am Destekleme Derne i Yaynlar, 127-139. Sever, Sedat (1995) ocuk Kitaplarnda Bulunmas Gereken Yapsal ve E itsel zellikler. ABECE E itim, Ekin ve Sanat Dergisi,107,14-15. Sever, Sedat (2002) ocuk, Yazn ve Ya am. ABECE E itim ve Ekin Dergisi, 191. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Sever, Sedat (2007) ocuk Edebiyatnn ocu un Geli imindeki Yeri ve nemi. lk retimde ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yayn.

620

HASAN-L YCEL DNEM NDE OCUK VE GENL K EDEB YATI ALI MALARI
Do. Dr. Hasan Haluk ERDEM Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Hasan-Ali Ycel bakanl dneminde Trkiyede ocuk ve genlik edebiyat al malarna nemli katklarda bulunmu tur. Birinci Trk Ne riyat Kongresi, Dnya Klasiklerinin Trkeye evrilmesi, konuyla ilgili yazlar ve konu malar Ycelin bu alana ili kin katklarnn somut rnekleridir. Anahtar Szckler: Hasan-Ali Ycel, ocuk ve genlik edebiyat, kitap, ocuk, gen, okuma kltr.

Abstract During Hasan-Ali Ycels ministry, he contributed to important studies in childrens and youth literature in Turkey. Here is some concrete examples of Ycels studies in this subject: First Turks Congress of Publications, translating worlds classics to Turkish, article and speech about subject. Key Words: Hasan-Ali Ycel, childrens and youth literature, book, children, young, reading culture.

GR Hasan-Ali Ycelin bakanl dneminde ocuk ve genlik edebiyat alanna katklar Onun ocuk ve kitap konusundaki d ncelerinden ba msz ele alnamaz. Ycele gre ocuk byk insann klm de il, bykle ecek bir varl n olu ve byy halidir.1 Ona gre ocuk evresinde olup biteni anlamak istedi inde okuma renmedi i zamanlarda en skntl devreyi ya amaktadr. Her eye kar srekli merak duyan ocuk, merak ettiklerini evreden renemedi inde kendini bir yk altnda ezilmi gibi hissetmektedir. Bir sre sonra okumay renen ocuk ya ad skntdan kurtulacaktr. ocuk iin bir s nak olan kitap zgrlk sa lamaktadr. ocuk ve kitab devaml birlikte d nen Ycel, okulncesinden itibaren okuma kltrnn geli tirilmesini ileri srmekte ve gnmzde de ya anan bir soruna u szlerle de inmektedir: Ne yazk ki, bu okuma hrsn ve zevkini Trk ocu u, retim dereceleri ilerledike kaybetmektedir. lkokul sonlarna kadar uyank bir okuyucu olan yavrucak ortaokulda tek kitap a na d er ve snflar ykseldike gazete bile okumaz hale gelir. Bu al kanlk bir kere kayboldu mu artk yeniden kazanlmas ok g olur. Bizde gazete ve kitap sat nn nfusumuza nispetle korkutucu d kl , stnde dikkatle durulmaya de er bir retim meselesidir. OCUK VE GENL K EDEB YATI ALI MALARI Hasan-Ali Ycel dneminde ocuk ve genlik edebiyat al malar ierisinde Birinci Trk Ne riyat Kongresi nemli bir yer tutar. Dnemin Maarif Vekili Hasan-Ali Ycelin sayn arkada larm; rfan hayatmzda ehemmiyetli ve tesirli bir hareket uyandraca muhakkak bir te ebbs etrafnda toplanan iyi isteklerin ve gzel d ncelerin bizi sard bu samimi hava iinde Birinci Trk Ne riyat Kongresinin al malarna ba lyoruz szleriyle at kongrede konuyu ocuk ve genlere getirerek u sorularn yantlarn arar: Yalnz Trk harfleriyle okuyup yazan nesil, artk yksek tahsil snflarna kadar gelmi bulunuyor. Onlar sadece ders manellerinin dar kadrosu iinde brakabilir miyiz? Bu genlerin her ilim ubesinde bilgilerini geni letecek, his ve fikir dnyalarn aydnlatacak, Cumhuriyet rejiminin temiz ve idealist havas iinde onlar ya atacak zengin bir genlik ktphanesini bir an evvel memleket ocuklarnn istifadesine koymalyz. Bu i i nasl ba arabilece iz? ocuklarmz her trl yanl ve batl inan lardan, muzir telakkilerden uzak tutan, edebi zevklerini, milli ve insani duygularn ykselten, onlarda okuma zevkini kkle tiren bir Trk ocu u edebiyatna olan ihtiyacmz zerinde
Ycel, Hasan-Ali (1998) ocuk ve Kitap. Hrriyet Gene Hrriyet, Ankara: TC Kltr Bakanl Yaynlar, s. 274.
1

621

tereddt eder misiniz?2 Kongre e itli konularda encmenlerin al masyla srer. Bu encmenlerden birisi de Ankara Kz Lisesi Mdrl odasnda al malarn srdren Genlik ve ocuk Edebiyat Encmenidir. Encmende yer alan isimler unlardr: smail Hakk Baltaco lu (Muallim ve muharrir), Tezer Ta kran (Ankara Kz Lisesi Direktr), Ali Canip Yntem (Ordu Mebusu), Asm Kltr ( zmir lk retim Mfetti i), Azime pek (Ankara Gazi Lisesi ngilizce retmeni), Cevdet Kudret Solok (Konservatuvar retmenlerinden), Dr. Fahrettin Kerim Gkay ( stanbul niversitesinde Profesr), Hamdi Turgay (Genel Kurmay Mmessili), Hayri Grsen (Krklareli Tevfik Fikret Okulu Ba retmeni), Hfzrrahman R. ymen ( lk retim Dairesi ube Mdrlerinden), brahim Alaettin Gvsa ( stanbul Mebusu), hsan Sungu (Mf. V. Kltr Kurulu Reisi ve mste ar vekili, Trk Tarih Kurum mmessili), Mehmet Nevzat Ayas (Bursa Mebusu), Nafi Atuf Kansu (Giresun Mebusu), Necmettin Onan ( zmir Kz Lisesi Direktr), Nuri enel (Mara stiklal Okulu Ba retmeni), Ramiz Gke (Karikatrist), Re at Do utrk (Kars Fevzi Pa a lkokulu Ba retmeni), Sadrettin Celal Antel ( stanbul niversitesinde Profesr), akir Hazm Ergkmen (Trk Ku u Talim ve Terbiye Direktr). Kongresinin drdnc gn olan 5 Mays 1939 tarihinde Genlik ve ocuk Edebiyat Encmeninin raporu ve dilekler Bakan Ycelin ba kanl ndaki ikinci oturumda okunur, zerinde tart lr. Kurul, al malarna okulncesi dnem, ilkokul a , genlik a ve ky ocu u iin yayn kollar olu turarak ba lam tr. arklar, resimli kitaplar ve masallar okulncesi dnem edebiyat iinde yer almaktadr. ocuklar bu dnemde kelimelerin anlamlarn kavrayamasalar da ahenkli ve vezinli seslerden ho lanrlar; dolaysyla kk ocuklara sylenebilecek kendi benli imize uygun arklar ve iirler olu turulmas gerekir. ki ya ndan sonraki ocuk kitaplar biim bakmndan kaln keten kapl, ekici ve parlak renkli, sayfalar dayankl olmaldr. erik bakmndan ocu un d dnyas zenginle tirilmelidir. Cmleler ve resimler ocu un ya na ve anlay na uygun olmaldr. Resimler d nsel yetenekleri, zevkleri, ilgileri ve heyecanlar geli tirmelidir. Masallarn ocu un ncelikle gndelik ya amndan daha sonra di er canllar dnyasndan alnmas gerekir. Bu tip masallarla ocukta do a sevgisi, efkat, iyilik, sevgi, gzellik gibi duygular beslenmektedir. Batl inan barndran masallar ocuklar iin uygun masallar de ildir. Do ay canlandran, onu dillendiren masallar ocukta do a merak uyandrmaktadr. Didaktik olmayan ilkokul a ndaki kitaplar ocu un ya , ilgisi ve d nsel dzeyine uygun olarak renme iste ini attrmaldr. Bu kitaplarda Trk Devriminin ba arlarna yer verilmelidir. Ayrca Cumhuriyet rejiminin tarihi ve yapt i ler, Harezmi, Farabi, bni Sina ve Biruni gibi Trk d nrlerinin ya amlar, onlarn eserleri, memleketi tantc bilgiler ieren eserler bu dnemde okunabilir. Btn bunlarn yannda bir ocuk ansiklopedisi yazlmasnn nemi vurgulanm tr.3 Temiz bir Trkeyle yazlm kitaplar edebi de erde olmal, ocuklarn d nsel yeteneklerini geli tirebilmeli, hastalkl tiplerin i lenmesinden kanlmaldr. Ky ocu u iin yaymlanacak kitaplarda da ky ya am iin gereken temel bilgiler yer almaldr. Genlik a eserleri ise, genlik psikolojisine, bu a n gereksinimlerine ve heyecanlarna uygun olmaldr. Sa lktan turizme, bilim merakndan yurt sevgisine kadar pek ok konu bu dnem kitaplarnda i lenmelidir. Raporda yer alan bu saptamalarn ardndan Genlik ve ocuk Edebiyat Encmeni nemli baz nerilerde de bulunur. Bu nerilerden biri de ocuk ve Genlik Yaynlar Brosunun olu turulmas da vardr. ocuk ve genlik edebiyatna ili kin al malar yalnzca belirli bir encmeninin tart mas konusu olmam , Birinci Trk Ne riyat Kongresinde yer alan di er encmen yelerinin tart ma alann da girmi tir. Bu tart ma ve nerilerde genlerde okuma sevgisini, kitap sevgisini uyandrp beslemenin nemi vurgulanmaktadr. Ycelin 1938in son gnlerinde ba layp 1946 A ustosunun ilk haftas biten bakanlk grevi sresince verdi i sylev ve demelerde de ocuk ve genlik edebiyatnn olu turulmasna kaynaklk eden okuma kltr, ocuk ve genlik gere i, e itim ve kltr sorunlar gibi konularda d ncelerini ve uygulamalarn yanstm tr. Milli E itimle lgili Sylev ve Demeler ba l altnda toplanan yazlarda al mamza ili kin nemli ynleri vurgulamakta yarar gryoruz. Ycel 10 Mays 1939 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde Diyarbakr milletvekili Dr. brahim Tali ngrenin eski yazl kitaplarn ilkokul ktphanelerinde bulundurulmasna izin verilip verilemeyece ine ili kin soruna yant olarak Etd Kitab Olarak Kullanlacak Eski Harflerle Yazl Kitaplar Hakknda yapt konu mada unlar syler: Kitaplar meselesine gelince: lkokullarda, ortaokullarda ve liselerde okul ktphanelerine alnacak kitaplarn listesini Maarif Vekletimiz bu mekteplere gnderir. Binaenaleyh falan ilkokuldaki ba retmen arzu etti i gibi kitap alp ocuklara veremez. () Evvelce km olan kanun bu ekilde tefsir edildi i takdirde herhangi bir ba retmen ilkokula mesel Ke f-el znunu alrsa biz onu tecziye ederiz. nk bizim verdi imiz listeye dhil de ildir. Maarif vekletimiz ilkokulda

2 3

Hasan-Ali Ycelin Birinci Trk Ne riyat Kongresi Al Konu mas, s. 14. TC Maarif Vekilli i, a.g.e., s. 83.

622

okutulmas lazm gelen kitabn ne oldu unu herhalde takdir eder.4 17 Temmuz 1939 tarihli Birinci Maarif urasn aarken yapt konu mada Ycel okuma kltrnn olmazsa olmaz nitelikteki temeli olan okuma yazma renmeye ili kin u kararl d nceleri dile getirir: Takdim etti imiz meselelerin ba nda memleketimizde okuma yazma renmemi tek vatanda brakmamak iin alnmas gereken lazm gelen acil tedbirler vardr.5 6 Aralk 1939 tarihli Trkiye Byk Millet Meclisinde Vakit Cetveli, Kitap ve Programlar Hakkndaki konu masnda Ycel kitap yazmnn zendirilmesinde ve yanl lar ieren kitaplarn dzeltilmesinde gereken nemin verilece inin altn izer. Ycel kitap yazarlarn da unutmam tr. 6 ubat 1943 tarihli lk mzasn En Az Elli Yl nce Trk Basnna Vermi Olan Yazarlar in Yaplan Jbile konu masnda unlar dile getirmektedir: Bugn okuyup yazma, ileri cemiyetler iin yiyip ime gibi tabii hallerden olmu tur. Kitap ve kalem, devrimizin medenili inde zaruri hayat vastalar arasna girmi tir. Bu bakmdan elli yl ncemizi d nrsek bize, yazlaryla okumak ve d nmek melekesini kazandrmaya al anlara nasl minnettar olmamz gerekti i kolayca aydnlanr.6 15 ubat 1943 tarihli kinci Maarif uras al nda bakan Ycel ocuk ve genlerin okuma-yazma kltrn geli imine ynelik abalara de inir: () Ayn suretle ilk ve ortaokul okuma kitaplarmz da, retmenlere, inceleyici okuma metodunu verme bakmndan klavuz olabilecek kitaplar haline getirme yolundayz. Kitap okumakta edilgin olan ocu un yaz yazarak etkin hale getirilmesi, pedagojinin esasl kurallarndandr. Grmeye, grd n anlatmaya, grd ve grmedi i eyler stnde d nmeye onlar al trmak iin, ocu un zihnine her cephesinde geli me imknn verici bir retim metoduna muhtacz. () Anadilinin okuma, yazma ve dil kurallarn retme safhalar iin retmenlerimize faydal olacak kitaplar hazrlatyoruz. Fakat umumi olarak mtalaamz udur ki, d nd n syleme ve yazma yolunda ocuklarmzn kudretlerinin, dile imiz derecesinde geli tirilmemesi, bilim dalarna ve umumi edebiyata ait ktphanemizin noksanndan ileri geliyor.7 Ycel o dnemde okuma yazma e itiminin bilimsel ltlerle gerekle tirilmesi gerekti inin bilincindedir. Bu konunun Gazi Terbiye Enstits Pedagoji Blm ve stanbul niversitesi Pedagoji Enstits tarafndan al lmasnn altn izmektedir. Ycelin okuma kltrn genlikle bulu turmasnn en nemli abas dnya klasiklerinden Trkeye kazandrlan eserlerdir. Ycel Birinci Trk Ne riyat Kongresinde bu konunun herkes tarafndan tart lmasn ve nerilerde bulunulmasn istemi tir. stanbul niversitesi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Co rafya Fakltesi, Trk tarih Kurumu, Trk Dil Kurumu ve Tercme leri Komisyonunun Trkeye kazandrlmasnda yarar grlen eserlerin listesini olu turmada etkin grev alm lardr. Genlik edebiyat bakmndan ya amsal nem ta yan ve Tercme leri Komisyonu tarafndan evrilmesi nerilen kitaplardan bazlarn belirtmekte yarar gryoruz. BAZI KLAS K ESERLER Yunan ve Latin klasiklerinden: Homreden lyada, Odise, Platondan Protagoras, Phdon, La Banquet, La Rpublique, Aristotelesten Poetika, Retorik, Aristophanesten Bulutlar, E ek Arlar, Ku lar, Lysistrata, Kurba alar, Erasmustan Delili in Methiyesi. Alman yazarlardan: Goetheden Faust, Werther, Wilhelm Meister, fijeni, Die Wahlverwandschaften, Egmont, Torquato Tasso, Dichtung und Wahrheit, Schillerden Die Raeuber, Kabala und Liebe, Don Carlos, Maria Stuart, Wilhelm Tell, Grimm karde lerden Masallar. Rus yazarlardan: Pu kinden Seme Hikayeler, Boris Godunof, Onyegin, Gogoldan Dikanka Ak amlar, Hikayeler, l Ruhlar, Revizr, Tarass Bulba,Gonaroftan Oblomof, Dostoyevskiden Crm ve Ceza, Seme Hikayeler, Aptal,Karamazof Karde ler, Cinler, Tolstoydan Harp ve Sulh, Anna Karanin. talyan yazarlarndan: Dante Alighieriden lahi Komedya, Giovanni Boccaciodan Dcamron, Machiavelden Le Prince, Mandragore. Do u yazarlarndan: Hayyamdan Seme Paralar, Firdevsiden ehname, Sadiden Glistan, Hafzdan Seme Paralar, Mevlanadan Mesnevisinden Seme Paralar. Kuzey yazarlarndan: Hans Christian Andersenden Hikyeler, Henrik bsenden Peer Gynt, Bebek Evi, Yaban rde i, Rosmersholm, Yap Kalfas Solness, Hortlaklar. spanyol yazarlarndan: Michel de Cervantesten Don Quichotte, Lope de Vegadan Kimi Sevdi ini Bilmeden Sevmek.

4 5

TC Maarif Vekilli TC Maarif Vekilli 6 TC Maarif Vekilli 7 TC Maarif Vekilli

i, a.g.e., s. 9. i, a.g.e., s. 24. i, a.g.e., s. 196. i, a.g.e., s. 204.

623

ngiliz yazarlarndan: William Shakespeareden Marchant of Venice, As You Like t, Twelft Night, A Midsummer Nights Dream, Romeo and Juliet, Julius Caesar, Othello, Hamlet, Machbet, King Lear, The Tempest, Winters Tale, Richard III, Merry Wives of Windsor, Antony and Cleopatra, Coriolan,Jonathan Swiftten Gullivers Travels, Daniel Defoedan Robinson Crusoe, Charles Dickenstan David Copperfield, Oliver Twist, Oscar Wildedan Intentions. Amerikan yazarlarndan: Mark Twainden Seme Hikyeler, Edgar Allan Poedan Hikyeler. Fransz yazarlarndan: Franois Rabelaisten La vie inestimable de Gargantua, Michel de Montaigneden Les Essais, Ren Descartesten Discours de la Mthode, Trait des Passions, Blaise Pascaldan Penses, Provinciales, Molireden Le Tartuffe, L Avare, Le Mariage Forc, Le Malade maginaire, Le Medecin malgre lui, Le Bourgeoisgentilhomme, Le Misanthrope, La Fontaineden Fables, Pierre Corneilleden Le Cid, Horace, JeanRacineden Phdre, Britannicus, Andromaque, Bajazet, Denis Diderottan Paradoxe sur le comedien, Le Neveu de Rameau, Montesquieudan Lettres Persanes, Voltaireden Romans et Contes,Mektuplarndan Seme Paralar, Historie de Charles XII, J.J. Rousseaudan Emile,La Nouvelle Hloise, Les Reveries dun promeneur solitaire, Confessions, Le Contrat social, Victor Hugodan Hernani, Notre-Dame de Paris, Honore deBalzactan Eugnie Grandet, Le Pre Goriot, Le Lys dans la valle, Le Cousin Pons, La Cousine Bette, Le Cur de Tours, Grandeur et dcadence de Csar Birotteau, La Peau deChagrin, Stendhalden Le Rouge et le Noir, La Chartreuse de Parme, De lAmour, Emile Zoladan Therese Raquin, L Assomoir, Germinal, George Sanddan ndiana, La Mare au Diable. Ycelin ocuk edebiyatna katk olarak de erlendirebilecek noktalardan biri yazd iir kitabdr. 1937 tarihinde yaymlanan Sizin in ba lkl iir kitabnda ocuklara kazandrlmas gereken de erler i lenir.8 SONU VE DE ERLEND RME lkemizde ocuk ve genlik edebiyat alannda yaplan al malar de erlendirildi inde genellikle Hasan-Ali Ycelin bakanlk yapt 1940l yllar yeterince ele alnmaz. Oysa bu dnem ne kadar zor ko ullar barndrsa da ilklere ve nemli atlmlara imza atlm bir dnemdir. Okumaz yazmazl n yzde 85lere kadar kt , okuma kltrnden sz edilemez bir zamanda Ycel bugn dahi zor ba arlr abalar ve u ra lar vermi tir. lkesinin gelece ini d nerek att kararl ve cesaretli admlarda u sz bile Ycelin abalarn anlamaya yetmektedir: Bu vatann da larnda ve bayrlarnda kendi ba na ap solan iek brakmayaca z. Ky Enstitlerinin kurulu u ve rencilere serbest okuma zamanlar verilmesi, dnya klasiklerinden Trkeye kazandrlan eserler, on yllk yayn sergisi, Birinci Trk Ne riyat Sergisi, Birinci ve kinci Maarif uras, al n yapt kitap sergileri, okuma kltrn i leyen yazlaryla Ycel lkemizde ocuk ve genlik edebiyat olu turma abalarna unutulmaz ve neredeyse a lmaz hizmetler vermi tir. ocuk ve genler iin do ru kitaplarn kaleme alnmas ve okutulmas gnmz iin sorun konusu olmaya devam etmektedir. Bakan Ycel bu sorunu bir devlet adam olarak gndeminde her zaman tutmu tur. Onun abalar ve anlay gnmze kadar devam edebilseydi ocuk ve genlik edebiyat zenginli i bakmndan dnya edebiyat iin nc olunabilirdi. Nitekim dnya klasikleri Trkeye evrilmesinin ardndan gelen ba ary UNESCO grm ve tm dnya lkelerinin kendi dillerinde bu eserlerin evrilmesinin nemini vurgulam tr. zellikle Birinci Trk Ne riyat Kongresinin tart malarndan anla ld zere, ocuk ve genlik kitaplarnda gerek biimsel gerekse ieriksel olmas gereken nitelikler gnmz anlay bakmndan da de er ta maktadr. ocuk ve genlik gere i psikoloji biliminden ve kltrden ba msz d nlmemi tir. Buradan hareketle, o dnem abalarn yalnzca iyi niyetli abalar olmas tesinde gnmze de k tutabilecek bilimsel ierikler ta d da sylenebilir. Ycel e itimde ve kltrde en parlak atlmlar lkemize kazandrm adamlarmzn ba nda gelmektedir.
KAYNAKA Ycel, Hasan-Ali (1937) Sizin in. ocuklara iirlerim. lk Basmevi. TC Maarif Vekilli i (1939) Birinci Trk Ne riyat Kongresi. Raporlar-Teklifler-Mzakere Zabtlar, Ankara. Ycel, Hasan- Ali (1998) ocuk ve Kitap. Hrriyet Gene Hrriyet. Ankara: TC Kltr Bakanl Yaynlar. Ycel, Hasan-Ali (1998) Milli E itimle lgili Sylev ve Demeler. Ankara: TC Kltr Bakanl .

devlet ve kltr

Ycel, Hasan-Ali (1937) Sizin in. ocuklara iirlerim. lk Basmevi.

624

OKULNCES RETMEN ADAYLARININ OCUK K TAPLARINDA OLMASINI STED KLER ZELL KLERE L K N GR LER
Yrd. Do. Dr. Serap ERDO AN Anadolu niversitesi Zeynep ZDEM R Anadolu niversitesi

zet Bu ara trmada okulncesi retmen adaylarnn ocuk kitaplarnda olmasn istedikleri zelliklere ili kin gr lerini belirlemek amalanm tr. Ara trmann rneklemini; Eski ehir Anadolu niversitesi E itim Fakltesi Okulncesi retmenli i Blm 3. ve 4. snfna devam eden 130 retmen aday olu turmaktadr. Ara trma betimsel bir ara trmadr ve veriler anket yolu ile toplanm tr. Elde edilen veriler yzdelik da lmlar eklinde verilmi tir. Ara trmann sonucunda retmen adaylarnn en fazla yk trnde olan eserleri ocuk kitaplar arasnda grmek istedikleri, ancak bununla beraber bilimsel eserlere de kitaplar arasnda yer verilmesi gerekti ini d ndkleri saptanm tr. Ayrca ocuk kitaplarnn e lendirici ynnn de, retici yn kadar nemli oldu u zellikle e lendirirken reten kitaplarn retmen adaylar tarafndan daha fazla tercih edildi i tespit edilmi tir. Anahtar Szckler: ocuk kitaplar, ocuk edebiyat, okulncesi e itim, retmen e itimi.

Abstract In this study, preschool teachers' views on children's books were examined to determine the features they want childrens books to have. The sample was 130 third and forth class students as candidate techers from, Eskisehir Anadolu University Faculty of Education Department of Early Childhood Education.This research is a descriptive research and the data was collected by a questionare. The data obtained is given in the form of percentage distributions. The study reveals than the teachers like to see mostly as childrens books the genre short stories. However,they wanted that scientific works should also be included as childrens books. In addition, entertaining aspect of children's books was considered as important as the instructive aspect. The books that though while they entertained were the books most sought out by the teachers. Key Words: Children's books, children's literature, pre-school education, teacher training.

GR ocu un geli im sreci gz nne alnd nda; sfr alt ya dnemi zihinsel, psikomotor, sosyal, bili sel ve dil geli imi asndan nemli yllardr. Bu sebeple ocu un geli imin bu dnemde desteklenmesi ocu un ileriki geli im dnemleri asndan son derece nemlidir. Bu destek geli im iin zel olarak tasarlanm programlar ve bu programlarn gndeme getirilmesine ynelik geli tirilen aralar ile gerekle tirilmektedir. Bu aralardan en nemlilerinden bir olan ocuk kitaplar ocu un ok ynl desteklenmesinde iyi bir ara olarak kar mza kmaktadr. ocuk kitaplar anne-babalara ve e itimcilere ocu un geli im dneminde yardmc olmakta ve kitapla kar la an ocu a ya am ile ilgili yeni bir dnya almaktadr. Okulncesi dnemde olan ocuk aile ortamndan ayrlmakta ve okul dneminde ba lad nda ailenin ocu a sundu u ocuk kitaplar ile dolu ya am okulda devam ettirilmeye ba lanmaktadr. Burada en nemli grev okulncesi retmenlerine d mektedir. Okulncesi retmenin hem hizmet ncesinde hem de hizmet sonrasnda nitelikli ocuk kitaplar hakknda yeterli bilgiye sahip olmas ve snfnda zengin bir kitap k esi olu turmas beklenmektedir. Bu durumda i e hizmet ncesi e itimden ba lamak daha do ru bir yakla m olacaktr. Nitelikli ocuk kitaplarnn seilmesi, kullanlmas ve genel anlamda ocuklara ynelik bir ar ivin olu turulabilmesi ocuk edebiyatnn ne derecede geli mi oldu u ile alakaldr. ocuk edebiyat kapsamnda yararlanlabilecek rnler yazl edebiyat kaynaklarnn yaygnla mad dnemlerden itibaren, gelene in szl olarak retti i eserlerden ba lar. Uluslarn kendi ilerinde ortaya koyduklar

625

tekerleme, bilmece, atasz, fkra, masal, efsane, destan gibi eserlerin kimileri yayn olanaklar ortaya kp, yaygnla tka tannmaya ba lam tr. Bu adan bir de erlendirmeye gidildi inde ocuk edebiyatnn kaynaklar ekilde incelenebilir: Kayna szl gelenek olan ve ocuk e itiminde yararlanlabilenler, Bykler iin yazldklar halde ocuklarn yararlandklar, zellikle ocuklar iin yazlanlar ( ahbaz, 2008: 192) Bu kaynak arasndan ba lca ele alnmas gereken, zellikle ocuklara ynelik olandr. Bu ekilde ocuk edebiyat kapsamna girmi olan eserler, ocu un geli imine ynelik ve amaca uygunlu u daha yksek olmaktadr. Toplum iinde ocuk edebiyatnn nemini kavrayamam olan kesimler, yeti kinlere hitap eden herhangi bir konunun basitle tirilmi bir kopyasnn ocuklar iin uygun olabilece ini d nmektedirler. Ancak ocu un kendine has dnyas iinde ok daha zel bir bak a vardr ( ahbaz, 2008; O uzkan, 2006). Bu sebeple bire bir ocuk iin yazlm bir kitap ocuk edebiyat kavramnn iini ok daha uygun ekilde doldurmaktadr. Bylece ocuk edebiyat kapsamndaki bir rnn nasl zellikler ta mas gerekti i sorusu akla gelmektedir. Geli imsel olarak kitabn ocu a uygunlu u en ba unsurlardan bir tanesidir. Her ya n farkl gereksinimleri oldu u d nld nde, geli im zelliklerine uygun e itlilikte kitaplarn ocuklara sunulmas nemli bir konu olmaktadr. Buna ba l olarak ocu un kitapla kar la ma ya hibir zaman erken de ildir (Tr ve Turla, 1999). Seilecek bir kitapta resimleme ok nemlidir. zellikle okulncesi dnem ocu u henz okumay renmedi i iin anlatlmak isteneni resim yoluyla alglar. lgili sayfada olayn btnl n yanstan bir grsele yer verilmesi gerekmektedir (Tr & Turla, 1999). Ayrca kitapta kullanlan malzemenin kaliteli olmas; hem ocu un sa lk asndan, hem de yeni kitapla kar la an bir ocu un kitab iselle tirebilmesi ynnden dikkat edilmesi gereken bir konudur. Okulncesi dnem ocu u iin resim ve yaznn dzenlenmesi normal bir edebiyat eserine gre daha fazla zen istemektedir. ocuk metni ve ona ait resmi ayn sayfada grmelidir. Bu ocu un, grsel ve i itsel alglamay btnsel olarak sa layabilmesi iin gereklidir (Tr ve Turla, 1999; O uzkan, 2006). Buraya kadar bahsedilen d yap zelliklerinin yan sra, ocuk kitabnda dikkat edilmesi gereken i yap zellikleri de bulunmaktadr. ocuk yaznnda tema, bunlardan ilki olarak ele alnmaktadr. E itici, bilgi verici ve e lendirici olarak ayrm yaplabildi i gibi btnsel bir yol da izlenebilmektedir. Dikkat edilmesi gereken asl nokta kitabn mutlaka belirgin bir t verme endi esinden uzak olmasdr. Tema seildikten sonra bu temann nasl bir konu ile aktarlaca na karar verilmektedir. ocuk iin ne kadar ekici bir konu tercih edilirse, o derecede ba arl bir sunum yaplabilmektedir. Yaplan ara trmalarda daha ok kahramanlk, zek, ebeveyn ocuk ili kileri ve toplumsallk konularnn ocuk kitaplarnda i lendi i saptanm tr (Falbo ve Polit, 1986). Konunun planlanmas, eserde yer alacak kahramanlar gz nne alnd nda, cinsiyet rollerinin en dikkat edilmesi gereken konu oldu u fark edilmektedir. Bir ara trmada resimli ocuk kitaplar incelenmi ve cinsiyet rolleri analiz edilmi tir. Kzlarn elli yl ncesinde daha pasif rollerde yer ald ama gnmzde ba ml bir karakter olmaktan giderek uzakla t saptanm tr. Erkek ocuklar da ok nadir olarak gnmzde ba ml olarak resmedilebildi i bulunmu tur (Kortenhaus ve Demarest, 1993). Bir ba ka ara trmada, cinsiyet rollerindeki basknl n esere gre de i iklik gsterdi i belirlenmi tir. Kadnn basit ev i lerine dayal aktivitelerde yer ald belirtilmektedir (Diekman ve Murnen, 2004). Saylmakta olan tm zellikler ocu un evresindeki bireyin kitap seiminde kullanabilece i yol gstericilerdir. ocuk birebir ileti imini olan e itimciler de bu alanda ba arl bir ekilde kendilerini geli tirmelidir. E itimci ocuk edebiyat kapsamndaki herhangi bir eseri uygun ekilde de erlendirebilme yetisine sahip oldu unda, ocu un kitaplarla olan ili kisine olumlu dzeyde katk sa layabilmektedir. Okuyan (2009)n yapt bir ara trmann sonucuna gre retmenlerin ocuk kitaplarn seerken kitaplarn e itsel ynne daha ok nem verdikleri ve kitab ocuk iin ekim gc haline getiren d yap zelliklerine yeterince dikkat etmedikleri saptanm tr. Bu noktadan yola klarak ara trmada okulncesi retmen adaylarnn ocuk kitaplarnda olmasn istedikleri zelliklere ili kin gr lerini belirlemek amalanm tr. YNTEM Bu ara trma betimsel bir ara trmadr. Ara trmann rneklemini Eski ehir Anadolu niversitesi Okulncesi retmenli i Blm 3. ve 4. snfna devam eden 130 retmen aday olu turmaktadr. Veri toplama arac olarak anket kullanlm tr. Uygulanan anket ara trmaclar tarafndan geli tirilmi tir. Mevcut ocuk edebiyat yaynlar gz nnde bulundurularak anket sorular ve maddeleri 626

hazrlanm tr. Ardndan anket sorularnn anla labilirli ini ara trmak zere fakl snflardan renciye anket uygulanm ve rencilerden gelen dntler do rultusunda sorular yeniden dzenlenerek anketin son hali retmen adaylarna uygulanm tr. Elde edilen verilere ynelik bulgular tablolar halinde verilmi tir. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn ya lara gre da lm Tablo 1de gsterilmi tir:
Tablo 1. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn ya a gre da lmlar Ya 19 20 21 22 23 24 Toplam N 15 28 37 33 10 3 130 % 11.9 22.2 29.4 26.2 7.9 2.4 100.00

Ara trmaya alnan retmen adaylarnn ya a gre da lmlar incelendi inde; % 29.4 ile en fazla 21 ya nda olduklar Bu de eri %26.2 ile 22 ya , %22.2 ile 20 ya , %11.9 ile 19 ya ve % 7.9 ile 23 ya izlemektedir. Ara trmada yer alan retmen adaylarnda en az yzdeyi veren ya da lm ise % 2.4 ile 24 ya tr. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn cinsiyete gre da lmlar Tablo 2de verilmi tir:
Tablo 2. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn cinsiyete gre da lmlar Cinsiyet Kz Erkek Toplam N 116 10 130 % 92.1 7.9 100.00

Tablo 2ye gre cinsiyet da lmlar incelendi inde; 116 says ile en ok kz retmen adaynn ara trmada yer ald grlmektedir. Erkek retmen adaylar ise 10 aday ile snrldr. Bu sonucun, okulncesi e itimi retmenli i blmn daha ok kz rencilerin tercih etmesinden kaynakland d nlmektedir. BULGULAR VE TARTI MA retmen adaylar; tercih ettikleri eser trleri, ocuk kitab yazarlarndan beklentileri, ocuk kitaplarnn ocu a kazandrmas gerekenler, ocuklara okunan kitaplarn konusu, ocuk kitaplarndaki kahramanlar, kahramanlarn zellikleri, yl iinde okuduklar kitap says, okuduklar ocuk kitab yazarlar ve okuduklar kitaplar asndan de erlendirmeye alnm tr. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn; ocuk edebiyatnda olmasn istedikleri eser trlerine ili kin gr leri Tablo 3de verilmi tir.
Tablo 3.Ara trmaya alnan retmen adaylarnn; ocuk edebiyatnda olmasn istedikleri eser trlerine ili kin gr leri Eser Tr yk Masal iir Roman Gezi Bilim Toplam 1. Srada N % 90 8 3 14 5 5 69.2 21.6 7.0 31.8 7.0 10.4 2. Srada N % 14 21 28 15 31 10 10.8 56.8 65.1 34.1 43.7 20.8 3. Srada N % 11 8 12 15 35 33 8.5 21.6 27.9 34.1 49.3 68.8 N Toplam %

115 37 43 44 71 48 100.00

627

Tablo 3e gre; retmen adaylar; birinci srada % 69.2 ile en fazla yk trnde eser verilmesini istemektedir. % 7.0 orannda gezi, % 10.4 orannda bilim trndeki eserlerin ise, birinci srada en d k de eri aldklar belirlenmi tir. Gezi (%49.3) ve bilim (% 68.8) nc srada en fazla tercih edilen eser trleridir. Gezi ve bilimin di er trlere gre daha geri planda kalm olmas, bu trde ortaya konmu eserin az olmasndan kaynakland d nlmektedir. Sackes, Trundle ve Flevares (2009)in yapt ara trmada; erken ocukluk yllarnda bilimsel kavramlarn retilmesinde ocuk edebiyatnn kullanlmas konusu incelenmi tir ve ocuk edebiyatnn ocuklarn bilimi renmesi konusunda etkili bir ara oldu unu saptanm tr. Ayn zamanda ocuk kitaplarnn; ocuklarn merak duygularn a a kard ve onlar bilime te vik etti i ileri srlmektedir. Ancak ara trma iin kullanlacak bilimsel ocuk kitaplarn bulunmasnda zorlanlm tr. Dnya genelinde dahi bu tr kitaplara ula mak g olmaktadr. Ara trma alnan retmen adaylarnn ocuk kitab yazarlarndan bekledikleri yk trlerine ili kin gr leri Tablo 4te verilmi tir.
Tablo 4. Ara trma alnan retmen adaylarnn ocuk kitab yazarlarndan bekledikleri yk trlerine ili kin gr leri ocuk kitab yazarlarndan beklenen yk trleri Gerek hayat ykleri Hayal rn kurgu ykler inde bol macera bulunan ykler inde korku unsuru bulunan ykler retici ykler Duygusal ierikli ykler Heyecan verici ykler Bilim-kurgu ykleri E lenceli ykler Ackl ykler Fantastik ykler t veren ykler D ndren ykler Tarihi ykler Kesinlikle sterim N 66 32 55 8 115 44 103 68 123 6 44 67 111 44 % 50.8 24.6 42.3 6.2 88.5 33.8 79.2 52.3 94.6 4.6 33.8 51.5 85.4 33.8 Ksmen isterim N 55 61 64 15 15 76 27 49 7 32 51 47 16 71 % 42.3 46.9 49.2 11.5 11.5 58.5 20.8 37.7 5.4 24.6 39.2 36.2 12.3 54.6 Kesinlikle istemem N 9 37 11 107 0 10 0 13 0 92 35 16 3 15 % 6.9 28.5 8.5 82.3 0 7.7 0 10.0 0 70.8 26.9 12.3 2.3 11.5

Tablo 4e gre retmen adaylar % 94.6 orannda e lendirici yk trnn, ocuk kitaplar arasnda en ok yer almas gereken tr oldu unu ifade etmektedirler. Bununla beraber; %88.5 retici ykler ve %85.4 d ndren ykler ocuk kitaplarnda yer almas gerekti ine ynelik sonular da saptanm tr. retmen adaylarndan elde edilen verilere gre, iinde bulundu umuz bilgi a nda ocuklara bilgi veren, onlara do ru yolu gsteren, e itici ve retici zelliklere sahip olan kitaplarn ayn zamanda onlar e lendirebilen nitelikte olmas gerekti i d nlmektedir. retmen adaylarnn da tercih etti i gibi ocuk kitaplar e lendirici zellikler de ta maldr ve e lendirirken retmelidir. Bununla beraber iinde korku unsuru bulunan ocuk kitaplar %82.3 ile, ackl ykler ise %70.8 ile retmen adaylar tarafndan kesinlikle tercih edilmemektedir. Bu sonu kitaplarda yer alan olumsuz ierikler konusunda ara trma kapsamndaki retmen adaylarnn bilinli oldu unu d ndrmektedir. %52.3 orannda bilim-kurgu yklerinin de yk trleri arasnda yer almasn isteyen retmen adaylarnn bu gr , iinde bulunulan bilgi ve teknoloji a nn bir getirisi olarak de erlendirilmektedir. Tablo 5de ara trmaya alnan retmen adaylarnn, ocuklara ynelik hazrlanm ocu a kazandrmas gereken zelliklere ili kin gr leri yer almaktadr. kitaplarn

628

Tablo 5. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn, ocuklara ynelik hazrlanm kitaplarn ocu a kazandrmas gereken zelliklere ili kin gr leri

ocuklara ynelik hazrlanm kitaplarn ocu a kazandrmas gerekenler N Bilgi versin. E lendirsin. Heyecanlandrsn. Hayatn gereklerini tantsn. Hayal dnyasnda dola trsn. A latsn. lkemizi tantsn. Bilmedi im lkeleri tantsn. e itli tler versin. Problem zme becerisi kazandrsn 96

Kesinlikle sterim % 73.8 97.7 92.3 55.4 43.8 8.5 70.8 66.2 53.1 69.2

Ksmen isterim

Kesinlikle istemem N 1 0 0 6 18 85 0 2 7 6 % 0.8 0 0 4.6 13.8 65.4 0 1.5 5.4 4.6

N 33 3 10 52 55 34 38 42 54 34

% 25.4 2.3 7.7 40.0 42.3 26.2 29.2 32.3 41.5 26.2

127 120 72 57 11 92 86 69 90

Tablo 5 incelendi inde; retmen adaylarnn, %97.7 oranyla en ok kitaplarn e lendirici zellikte olmas gerekti ine ynelik gr bildirdikleri grlmektedir. Kitabn e lendirici nitelikte olmas ile ba lantl olarak, heyecanlandrc olmasn isteyen retmen adaylarnn da yksek bir orana sahip oldu u saptanm tr (%92.3). Tablo 4 ile uyumlu olarak bilgi veren (%73.8), lkemizi tantan (%70.8) ve bilmece zer gibi d ndren (%69.2); genel anlamda e itici ve geli tirici nitelikte kitaplar da yksek oranda ocuklar iin tercih edilmektedir. Bu sonu ocuklar iin belirlenen problem zme, i birli i, ele tirel d nme, bilimsel uygulamal ara trmalar yapabilme gibi 21. yy. becerilerinin nemine de vurgu yapmaktadr. ocuk edebiyat kapsamnda lkemizi ve dnyay tantan kitap says yok denecek kadar azdr. retmen adaylarnn yksek oranda, bu tr kitaplarn olmas gerekti ine dair gr bildirmeleri, alanda var olan a n dikkat ekici oldu unu d ndrmektedir. Bu bulgularn yan sra kitaplarn ocuklar a latmas %65.4 orannda kesinlikle istenmemektedir. Gemi ku aklardaki ocuklara hitap eden ocuk yazarlarnn bu konuyla ilgili ortaya koyduklar eserler d nlrse, zaman iinde duygular zerinde olumsuz ekilde etki brakan kitaplarn daha az rastland ndan sz edilebilir. Tablo 6da ara trmaya alnan retmen adaylarnn ocuk kitaplarnda yer almas gereken konulara ili kin gr leri yer almaktadr.

629

Tablo 6. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn, ocuk kitaplarnda yer almas gereken konulara ili kin gr leri Kesinlikle sterim N Uzay ve gkyz ocu un cinsel geli imi Dinsel konular evre Arkada lk Bar Sevgi yilik ocuk Sihir Mutluluk Atatrk Cumhuriyet Hayvanlar Bitkiler Do a olaylar Fen Matematik konular Bilgisayar Davran problemleri Tarihteki nemli ki ilerin hayatlar leti im Toplumsal ya am kurallar Bilim insanlarnn hayatlar 78 56 23 114 123 124 125 124 121 19 122 111 111 117 115 109 111 107 88 76 50 103 101 59 % 60.0 43.1 17.7 87.7 94.6 95.4 96.2 95.4 93.1 14.6 93.8 85.4 85.4 90.0 88.5 83.8 85.4 82.3 67.7 58.5 38.5 79.2 77.7 45.4 Kesinlikle istemem N 6 10 51 0 0 5 0 1 3 88 1 0 1 1 1 2 3 3 2 9 17 0 1 17 % 4.6 7.7 39.2 0 0 3.8 0 0.8 2.3 67.7 0.8 0 0.8 0.8 0.8 1.5 2.3 2.3 1.5 6.9 13.1 0 0.8 13.1

ocuklara Okunan Kitaplarn Konusu

Ksmen isterim

N 46 64 56 16 7 1 5 5 6 23 7 19 18 12 14 19 16 20 40 45 63 27 28 54

% 35.4 49.2 43.1 12.3 5.4 0.8 3.8 3.8 4.6 17.7 5.4 14.6 13.8 9.2 10.8 14.6 12.3 15.4 30.8 34.6 48.5 20.8 21.5 41.5

Tablo 6ya gre; retmen adaylar tarafndan ocuk kitaplarnda en ok yer almas istenen konu %96.2 ile sevgidir. Bununla birlikte arkada lk (%94.6), bar (%95.4), iyilik (95.4), mutluluk (%93.8) gibi olumlu duygular da tercih edilen konular arasnda n plana kmaktadr. Olumlu duygularn olduka yakn de erlere sahip oldu u grlmektedir. ocuk kitaplarnda zellikle ocuk figrnn i lenmesini tercih eden retmen aday oran % 93.1dir. ocu un kendi zelliklerini ta yan bir ya tn kitapta grmesi ile, kahraman iselle tirmesi daha kolay olmaktadr. evre (%87.7), hayvanlar (%90.0), bitkiler (%88.5) ve do a olaylar (83.8) gibi do al ya ama ait kavramlar da di er maddelere gre yksek oranlar alm lardr. %85.4 ile fen, %82.3 ile matematik konularnda da ocuk kitab yaynlanmas gr nde olan retmen adaylarnn bu d ncesi, yine 21. yy. becerileri olarak belirlenen yetiler, ocuk kitaplarnn nemine vurgu yapmaktadr. Bu verilerden farkl olarak %67.7 orannda sihir, %39.2 orannda da dinsel konular retmen adaylar tarafndan ocuk kitaplarnda kesinlikle istenmeyen konulardr. Mevcut ocuk kitaplar arasnda zellikle sihir, by, yoktan var etme, canavarlar, cadlar, periler vb. ayrntlar ska i lenmektedir. Bu kadar e itlili e ve ocuklarn yo un talebine kar lk, ara trmada bu konularn istenmeyen konular arasnda yer almas retmen adaylarnn duyarl oldu unu d ndrmektedir. Tablo 7de ara trmaya alnan retmen adaylarnn ocuk kitaplarnda yer almasn istedikleri kahramanlara ili kin gr leri yer almaktadr:

630

Tablo 7. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn ocuk kitaplarnda yer almas istedikleri kahramanlara ili kin gr leri

ocuklara Okunan Kitaplardaki Kahramanlar

Kesinlikle sterim N % 93.1 44.6 30.0 19.2 39.2 63.1 55.4 58.5 59.2 57.7 57.7 6.9 8.5 19.2 8.4 5.4 39.2 45.4 54.6 47.7 54.6 55.4 58.5 63.8

Ksmen isterim

Kesinlikle istemem N 0 6 24 49 12 4 8 5 5 5 12 98 83 45 95 107 18 13 8 11 4 4 3 2 % 0 4.6 18.5 37.7 9.2 3.1 6.2 3.8 3.8 3.8 9.2 75.4 63.8 34.6 73.1 82.3 13.8 10.0 6.2 8.5 3.1 3.1 2.3 1.5

N 9 66 67 56 67 44 50 49 48 50 43 23 36 60 24 16 61 58 51 57 55 54 51 45

% 6.9 50.8 51.5 43.1 51.5 33.8 38.5 37.7 36.9 38.5 33.1 17.7 27.7 46.2 18.5 12.3 46.9 44.6 39.2 43.8 42.3 41.5 39.2 34.6

ocuklar Yeti kinler Kimsesiz ocuklar Hayal rn kimseler Tarihte nemli ki iler Hayvanlar iekler Bcekler Ku lar Balklar A alar Periler, cadlar, devler Uzayllar Prensler, prensesler Pop arkclar Dizilerde oynayan sanatlar Yazar Ressamlar Bilim adam Sporcular Gezginler Denizciler Doktorlar retmenler

121 58 39 25 51 82 72 76 77 75 75 9 11 25 11 7 51 59 71 62 71 72 76 83

Tablo 7 incelendi inde; retmen adaylar ocuk kitaplarnda en ok %93.1 orannda ocuk kahramanlarn yer almas gerekti ine ynelik gr bildirmi lerdir. Bu sonu Tablo 6da elde edilen ocuklarn iinde bulundu u konularn seilmesi gerekti i ile ilgili veriyi destekler niteliktedir. Yine Tablo 6ya uygun olarak hayvanlar (%63.1), iekler (%55.4), bcekler (%76), ku lar (%59.2), balklar (%57.7) ve a alar (%57.7) olarak alt ba lklarda incelenen do al ya am, di er maddelere gre daha yksek oranlarda tercih edilmi tir. Bilim adam (%54.6), gezgin (%54.6), denizci (55.4), doktor (%58.5), retmen (%63.8) gibi ilgi ekebilecek meslekler de retmen adaylar tarafndan ocuk kitaplarnda olmas gereken kahramanlar arasna alnm tr. retmen adaylar % 82.3 ile dizilerde oynayan sanatlar ve %73.1 ile pop arkclarn kesinlikle ocuk kitaplarnda istememektedir. Periler, cadlar, devler (%75.4), uzayllar (63.8), hayal rn kimseler (%37.7) ve prens, prensesler (%34.6) yine istenmeyen kahramanlar arasndadr. Tablo 8de ara trmaya alnan retmen adaylarnn ocuk kitaplarnda yer alan kahramanlarn zelliklerine ili kin gr leri grlmektedir: 631

Tablo 8. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn ocuk kitaplarnda yer alan kahramanlarn zelliklerine ili kin gr leri

ocuklara Okunan Kitaplardaki Kahramanlarn zellikleri

Kesinlikle sterim N % 89.2 20.8 86.2 93.8 27.7 95.4 96.2 93.8 96.9 13.1 75.4 80.5 92.3 28.5 89.2 37.7 41.5 56.2 23.8 21.5 16.9 21.5 82.3 84.6

Ksmen isterim

Kesinlikle istemem N 0 39 2 0 30 0 0 1 0 55 1 0 0 40 0 18 12 7 53 58 66 35 0 2 % 0 30.0 1.5 0 23.1 0 0 0.8 0 42.3 0.8 0 0 30.8 0 13.8 9.2 5.4 40.8 44.6 50.8 26.9 0 1.5

N 14 64 16 8 64 6 5 7 4 58 31 25 10 53 14 63 64 50 46 44 42 67 23 18

% 10.8 49.2 12.3 6.2 49.2 4.6 3.8 5.4 3.1 44.6 23.8 19.2 7.7 40.8 10.8 48.5 49.2 38.5 35.4 33.8 32.3 51.5 17.7 13.8

yi Kt Merakl al kan Tembel Yaratc Ara tran birliki Problem zen Korkak Komik Cesur Bilgili Mutsuz Mutlu Yoksul Zengin Duygusal Sinirli Mzk Kavgac Krlgan Sevecen Saygl

116 27 112 122 36 124 125 122 126 17 98 105 120 37 116 49 54 73 31 28 22 28 107 110

Tablo 8 incelendi inde; retmen adaylarna gre problem zen (%96.9), ara tran (%96.2), yaratc (%95.4), al kan (%93.8), i birliki (%93.8), bilgili (%92.3), saygl (%84.6), sevecen (%82.3), mutlu (%89.2), iyi (%89.2), merakl (%86.2) ve cesur (%80.5) olan kahramanlar ocuk kitaplarnda yer almaldr. Grld gibi olumlu duygular daha fazla tercih edilmektedir. Kavgac (%50.8), mzk (%44.6), korkak (%42.3) ve sinirli (%40.8) gibi olumsuz duygulara sahip kahramanlar ise retmen adaylar tarafndan ocuk kitaplarnda kesinlikle istenmemektedir. Bu sonular do rultusunda; ocuklarn zde im kuraca kitap kahramanlarnn daha ok olumlu zellikler ta mas gerekti i d nlmektedir (Schickedanz, 1992). Tablo 9da ara trmaya alnan retmen adaylarnn bir ylda okuduklar kitap saylar grlmektedir.

632

Tablo 9. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn bir ylda okuduklar kitap saysnn da lm

Bir ylda okunan kitap says 1 kitap okuyan 2 kitap okuyan 3 kitap okuyan 4 kitap okuyan 5 kitap okuyan Toplam

6 42 46 22 14 130

4.6 32.3 35.4 16.9 10.8 100.0

Tablo 9da grld gibi retmen adaylar ylda en ok 3 kitap (% 35.4) okumaktadr. Ylda bir kitap okuyan (% 4.6) retmen adaylar ise da lmn en d k payn olu turmaktadr. Tablo 10da ara trmaya alnan retmen adaylarnn okuduklar ocuk kitaplar yazarlar grlmektedir. retmen adaylar tarafndan okunan kitaplar farkl ba lklar altnda Tablo 11de de erlendirilmi tir:

Tablo 10. Ara trmaya alnan retmen adaylarnn okuduklar kitap trlerine gre da lmlar Kitap Tr Dnya klasikleri Yazar yabanc olan kitaplar Yazar Trk olan kitaplar Toplam N 24 188 232 444 % 5.4 42.4 52.2 100

Tablo 10da grld gibi retmen adaylarnn okudu u kitaplarn % 52.2sini yazar Trk olan kitaplar olu turmaktadr. Yazar yabanc olan kitaplar ise % 42.4 orannda tercih edilmektedir. Ara trmaya alnan retmen adaylar tarafndan en ok okunan Trk yazar Canan Tandr (%18.8). Ardndan %9.9 ile Sunay Akn ve %7.9 ile Ay e Kulin gelmektedir. Yabanc yazarlara bakld nda ise, ilk srada %16.5 orannda Adam Fewern okundu u grlmektedir. %15.3 orannda Grange ve %14.1 orannda Coelho ilk te yer alan di er yabanc yazarlardr. retmen adaylarnn en ok okuduklar ocuk kitab yazar %36.64 ile Glten Dayo ludur. Onu % 17.56 ile Ayla naro lu, % 9.92 ile Aytl Akal izlemektedir. Gemi ten gnmze yer etmi olan bir yazarn n planda olmas hem nitelikli ocuk kitaplarnn varl na ynelik hlihazrda piyasada var olan kitaplarn incelenmesini hem de yeni rnlerin kullanma sunularak retmen adaylarna tantlmas gerekti i d nlmektedir. SONU VE NER LER Ara trmann sonucunda retmen adaylarnn en fazla yk trnde olan eserleri ocuk kitaplar arasnda grmek istedikleri, ancak bununla beraber bilimsel eserlere de kitaplar arasnda yer verilmesi gerekti ini d ndkleri saptanm tr. Var olan ocuk kitaplarnn retici yn daha fazla n plana kmaktadr. Ancak bu ara trma sonucuna gre e lendirici ynnn de, retici yn kadar nemli oldu u bulunmu tur. zellikle e lendirirken reten kitaplar retmen adaylar tarafndan daha fazla tercih edilmektedir. Korku unsuru ieren ykler ile ackl yklerin ocuk kitaplarnda yer almas kesinlikle istenmemektedir. retmenlerin bu gr , ocuk kitab tercihleri konusunda bilinli olduklarn d ndrtmektedir. Gnmzde korku unsuru ieren; fantastik temelli; sihir, by, yoktan var etme, 633

canavar ve cad gibi figrler ieren ocuk kitaplar olduka fazla rastlanlan trlerdir. Birok tketici tarafndan bu tr ocuk kitaplar yo un olarak talep grmektedir. Toplum bu kitaplarn ocuklar zerindeki etkileri konusunda aydnlatlmaldr. Bu ama do rultusunda retmen adaylarnn nitelikli kitap seimi konusunda bilinli olmas ve daha da bilinlendirilmesi nemli bir admdr. Bununla beraber retmen adaylar, bilim kurgu yklerini ocuk kitaplar arasnda grmek istemektedirler. Bu tr eserlerin bilgi ve teknoloji a nn gereklili i ile ba lantl olarak tercih edildi i d nlmektedir. Ancak tpk korku ve fantastik ykler de oldu u gibi bilim kurgu trndeki ocuk eserlerinin de dikkatli seilmesi ve ocu a kazandraca kavramlarn iyi de erlendirilmesi gerekmektedir. 21. yy. becerilerinin nemi de ara trma kapsamnda ortaya kmaktadr. Problem zme, i birli i, ele tirel d nme, bilimsel uygulamal ara trmalar yapabilme gibi beceriler yine ocuk kitaplarnn ocu a kazandrmas gereken ba lca beceriler olarak grlmektedir. retmen adaylarnn yksek oranda bilimsel ve analitik d nceye dayal kitaplarn alanda olmas gerekti ine vurgu yapmas bu alandaki a a dikkat ekmektedir. ocuklara okunan kitaplardaki kahramanlar, do al ya ama ait figrler arasndan seilmektedir. Meslek anlamnda bakld nda ise bilim adam, doktor, retmen gibi mesleklerin ocuk kitaplarnda yer almas gerekti ine ynelik gr bildirilmektedir. Ancak di er mesleklere nazaran daha fazla bilinen ve tannan bu meslekler yerine, de i ik meslek gruplar ile ocu un tan trlmas, onun hayata dair bak asn geni letecektir. Bu sebeple retmenlik fakltelerinin o unda okutulan ocuk edebiyat derslerinde bu konuya zellikle vurgu yaplmas ok daha yararl olacaktr. ocuk kitaplarnda olumsuz karakter zelliklerine sahip kahramanlarna yer verilmemesi istenmektedir. ocuklarn zde im kuracaklar kitap kahramanlarnn olumlu zelliklere sahip olmas gerekti i retmen adaylarnn gr leri arasnda yer almaktadr. Ara trma kapsamnda retmen adaylarnn ylda ortalama 3 kitap okuduklar belirlenmi tir. Edebiyat takip etmeyip, fazla kitap okumayan bir retmenin ocuk edebiyat kapsamnda olan bir kitab uygun bir ekilde seip de erlendirmesi beklenmemektedir. Bu sebeple kan bu sonu olmas istenen bir durumdur. Yl iinde okunan kitap saysnn artmas, retmen adaylarnn ocuk kitab konusundaki yetkinli ine de katk sa layacaktr. En ok okunan ocuk kitab yazarlar; Glten Dayo lu, Ayla naro lu ve Aytl Akaldr. ocuk yaznna nemli katklar sa layan bu yazarlar rnek alnarak; ocukla alakal alanlarda al an veya okuyan bireyler, ocuk edebiyatna katkda bulunmalar konusunda te vik edilmelidir. Bu anlamda niversitelerde okutulan ocuk edebiyat dersinin yan sra alanla ilgili atlye al malar dzenlenmelidir. En ok okunan Trk yazarlar Canan Tan, Sunay Akn ve Ay e Kulindir. lgili yazarlarla syle i ve etkinlikler retmen adaylarnn edebiyat alanna ilgisini artrabilir.
KAYNAKLAR Diekman, A.B and Murnen, S.K. (2004) Learning To Be Little Women and Little Men: The nequitable Gender Equality of Nonsexist Childrens Literature, Sex Roles, 50(5/6), 373-385. Falbo, T. and Polit, D.F. (1986) Quantitative Review of The Only Child Literature: Research Evidence an Theory Development, Psychological Bulletin, 100(2), 176-189. Kortenhaus, C.M and Demarest, J. (1993) Gender Role Stereotyping in Chilrens Literature: An Update, Sex Roles, 28(3/4), 219-232. O uzkan, F. (2006) ocuk Edebiyat. (8 Bask). Ankara: An Yaynclk Okuyan, H.Y. (2009) Trke Snf retmenlerinin Okuma Saatlerinde Kullanlan ocuk Edebiyat rnlerini Seme ltleri, Mehmet Akif Ersoy niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 9 (18), 135-159. Sackes, M., Trundle, K.C. and Flevares, L.M. (2009) Using Childrens Literature to Teach Standard-Based Science Concepts in Early Years. Early Childhood Education Journal, 36, 415-422. Schickedanz, J.A. (1992) More Tanh tch ABCs: The Early Stages of Reading and Wrinting. Third Reprinting. Boston University Washington. D.C. ahbaz, N.K. (2008) ocuk Edebiyatnda hmal Edilmi Bir Tr: Deneme. nn niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 9 (15), 189-203. Tr, G. ve Turla, A. (1999) Okulncesinde ocuk, Edebiyat ve Kitap. stanbul: YA-PA Yaynlar.

634

TRK OCUK EDEB YATINDA KAHRAMANIN TANIKLI INDA KADIN MGES (1980-2010 RNE )
Ar . Gr. zlem KANAT SOYSAL Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi
zet Yaznsal yaptlarla etkile ime giren okur, yaptta kahramanlar aracl yla gezinir. Bir ba ka syleyi le okur, kahramanla zde im kurar. Bu durum, ocuk edebiyat yaptlar iin de geerlidir. ocuk okur, kahraman aracl yla ya ama ili kin yarglar olu turur. Bunlardan biri de toplumsal cinsiyet rollerine ili kin yarglardr. Kadna ve erke e ili kin yarglar, toplumun dokusunu da etkileyen elerdendir. ocuk, yaznsal yaptlar aracl yla nasl bir kadn,nasl bir erkek olunmal iletilerini rtk olarak alr. Toplumumuzda, tre cinayetleri, iddet ve tacizle ska kar la lmaktadr. Bu durumumun nedenlerinden biri olarak e itli aralarla yaratlan kadn imgesinin niteli ini gstermek olanakldr. Bu al mann amac, 1980-2010 dneminde yaymlanan ve kahraman kadn olan ocuk kitaplarn kadn imgesi ba lamnda incelemektir. Bu al mada betimsel zmleme yntemi kullanlm tr. 1980-2010 yllarnda yaymlanan Trk ocuk edebiyat rnlerinden kahraman kadn olan kitaplar amal rnekleme yntemiyle seilmi ve ama do rultusunda incelenmi tir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, kahraman, kadn imgesi, toplumsal cinsiyet. Abstract The reader interacting with literary works wanders around them through characters. In other words, the reader is identified with the character. This is the case for childrens literature works as well. The child forms judgements on life through the character. One of those judgements is related to gender roles. The judgements on women and men are among the factors that have an effect on the social fabric. The child implicitly receives the messages on what is the proper behaviour of women and what is the proper behaviour of men through literary works. In our society honour killings, violence and harassment are frequently encountered. It is possible to consider the quality of the image of woman formed by various means as one of the reasons for this situation. The purpose of this research is to analyze the childrens books with woman characters that were published within the period of 19802010 in terms of the image of woman. Descriptive analysis is used in this research. The Turkish childrens literature works with woman characters that were published between 1980 and 2010 were selected through purposive sampling and analyzed in parallel with the purpose of the research. Key Words: Childrens literature, character, image of woman, gender.

Giri Yaznsal nitelikli kitaplar, Sartre (2005) n Edebiyat Nedir? adl yaptnda tart t gibi okura, anlamn olu turulmasnda olanak sa layan yaptlardr. Gktrk (2007: 9) bu nitelikteki kitab yle betimler: Kitap raflarnda ya da vitrinlerde bir alc, bir okur bekleyen yzlerce binlerce kitap da bildik bir dnya ortasnda, btnn bilemedi imiz belli belirsiz bir dnyann ta yclardr. Okurun, bu belirsiz dnyada kar sna kan ipularna tutunarak bir anlam olu turmas ve yaptla etkile ime girmesi beklenir. Yapt - okur etkile imine birok bilim insan ve sanat tarafndan de inilmi tir (Ayta, 2003; Binyazar, 2008; Gktrk, 2006; p iro lu, 2001; Moran, 2008; zdemir, 1999). Bu etkile im srecinde okura; yazarn, kadna/erke e ve ya ama bak asna ili kin ipular sunulur. ocuk edebiyat yaptlar iin de benzer bir durumdan sz etmek olanakldr. ocuk edebiyat yaptlarnda ya da edebiyat ba l altnda ocuklarla bulu turulan kitaplarda, ocuk, ya ama ili kin birok yargyla rtk ya da ak olarak bulu ur. Ku kusuz, bu yarglarn en nemlilerinden biri kadna ili kin yarglar ve bu yollarla olu turulan kadn imgesi dir. te yandan, ocuklara seslenen bir kitapta, kahramann ocu un zde im kurabilece i temel de i ken oldu u gere i unutulmamaldr. Bu ba lamda, ocuk edebiyat yaptlarnda kadn kahramanlar aracl yla yaplandrlan kadn imgesinin tart lmas anlaml olabilir. 635

Ama Bu al mann amac, 1980-2010 dneminde yaymlanan (ilk basks yaplan) ve kahraman kadn olan ocuk edebiyat rnlerini1 kadn imgesi ba lamnda incelemektir. Kadn mgesi, ocuk Edebiyat Yaptlar/ocuk Kitaplar ve Kahraman Binlerce yldr, insanl a ili kin birok imgenin de i ti i bilinmektedir: ocukluk imgesi, anne-baba imgesi, erkek imgesi Kadn imgesi de bu imgelerden biridir. te yandan kadna ili kin imgenin de i iminin toplumsal de i imle ili kili oldu u bilinmektedir. Toplumsal dzendeki birok de i ken bu durumun gstergesi olarak de erlendirilebilir. rne in, Lloyd (1979), de i en kadn imgesinin somut gstergesini kadnlarn elde etti i yasal haklar olarak kabul etmektedir. Buna kar n kadna bak , ba ka toplumsal de i kenlere ba l olarak tart anlar da vardr (Tan, 1994; Ecevit, 2009). te yandan gnmzde kadna ili kin anlay /kadn imgesini geni oylumlu tarihsel bak asyla de erlendirenler de grlm tr. rne in Beauvoiere (1966), Kadnl n Kaderi adl kitabnda, insann yerle ik ya ama gei inden gnmze de in yaratlan kadn imgesinin ele tirisini yapar ve bu yarat ta erke in sorumlulu unu tart r. Bir toplumda ya da dnyada de i en kadn imgesinin sorumlularndan biri olarak kabul edilen ocuk kitaplar da bu de i imin izlerini ta r. Ara trmaclar (Crisp,2011; Dkmen,1995), toplumun kadna bak asn ocuk kitaplar (e itim amal kitaplar ve yaznsal nitelikli kitaplar) aracl yla tart m , ocuk kitaplarndaki kadn imgesini ele alm lardr. ocuklara seslenen kitaplarda kadn imgesinin nasl kurgulad sorusu, birincil neme sahip bir sordur nk ocuk, bu kitaplardaki kahramanlarla zde im kurar. ocuk, bir yk ya da romandaki kahramann davran larna, szlerine, yarglarna ksacas bir btn olarak kahramana yknebilir. ocuklar, okulncesi dnemden, eri kin sayld dneme de in okulda ya da evde bu kitaplarla kar la maktadrlar. Bir ba ka syleyi le onlarn, ki iliklerinin olu umunda bu kitaplarn da etkisinin oldu unu sylemek yanl olmaz. Bu ba lamda gnmzdeki kadn imgesinin sorumlularndan biri de ocuk edebiyat yaptlar ve ocuk kitaplar olarak kabul edilebilir. te yandan, toplum-edebiyat ili kisi d nld nde, toplumda de i en herhangi bir imgenin edebiyat yaptlarn da etkilemesi beklenir. Kavcar (1999: 123)a gre edebiyat, duygu, d nce, hayal ve izlenimlerin szl veya yazl olarak gzel ve etkili bir biimde anlatlmas sanatdr. ocuk edebiyat ise Sever (2010: 17) e gre erken ocukluk dneminden ba layp, ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr. Pskllo lu (2008: 36)na gre ocuk edebiyat, ocuklar iin yazlm yaznsal rnlerin genel addr. ocuk kitaplar kavram ise hem yaznsal nitelikli ocuk kitaplarn hem de bu nitelikte olamayan ocuk kitaplarn ieren bir kmedir. ocuk edebiyatnda temel de i ken kahraman ili kin tanmlar yle sralanabilir: Sever (2007: 64)e gre yaptlarda, olay srkleyen, ya ayan en nemli ki iye ya da anlatlanlarla do rudan ilgili olan, anlatm ynlendiren ki iye ba ki i, temel ki i ya da kahraman denir. Pskllo lu (2008: 70) na gre kahraman, roman, yk, oyun ve benzeri yaznsal yaptlarda en nemli ki idir (ba ki i). Yukardaki tanmlarda da grld gibi bir kitapta kahraman, ba ki i , en nemli ki i ksacas ocuk tarafndan belki de en ok izlenen ki idir. Bu ba lamda d nld nde kahraman aracl yla yaratlan kadn imgesi nin nemi aka anla labilir. Yntem Bu al mada betimsel zmleme yntemi kullanlm tr. Yldrm ve im ek (2008: 224) e gre betimsel zmlemede elde edilen veriler, daha nceden belirlenen temalara gre zetlenir ve yorumlanr. () Bu tr analizde ama, elde edilen veriler, nce sistematik ve ak bir biimde betimlenir. Daha sonra yaplan bu betimlemeler aklanr ve yorumlanr, neden-sonu ili kileri irdelenir ve birtakm sonulara ula lr. al mada do ru rneklere ula labilmesi iin amal rneklemeye ba vurulmu tur. Bykztrk ve di erlerine (2008: 88) gre amal rnekleme, al mann amacna ba l olarak bilgi asndan zengin durumlarn seilerek derinlemesine ara trma yaplmasna olanak tanyan bir yntemdir.
Yaynevlerince Trk ocuk edebiyat ba l altnda yaymlanan kitaplar yaznsall na baklmakszn al maya alnm tr.
1

636

1980-2010 yllarnda ilk basks yaplan, Trk ocuk edebiyat ba l altnda yaymlanan ve kahraman kadn olan kitaplar a a daki ara trma sorular ba lamnda incelenmi tir: S1. Kadn kahraman, aresizli i kanksam m? S2. Kadnlara dnk ayrmc yarglara yer verilmi mi? S3. Kadn kahraman ba msz ki ilik zelliklerine sahip mi? S4. Kadn kahramann ya ama ili kin yargs olumlu mu? S5. Kadn kahraman, fiziksel olarak gsz m? S6. Kadn kahraman, duygusal olarak gsz m? 1980-2010 yllar arasndan yaymlanan ve amal rnekleme yntemiyle seilen 15 kitap yle sralanabilir: K1. Kz Evlat, Kemalettin TU CU K2. Gl Yaras, Hasan KALL MC K3. Ay enin Gnleri, Glsm CENG Z K4. Kzm Ben ocukken, Aytl AKAL K5. Domates Sal Kz, Sevim AK K6. Merhaba Sevgi, Ayla KUTLU K7. Kardelen, Muzaffer ZG K8. Burcunun ykleri, Mehmet ERDO AN K 9. Patenli Kz, Zeynep CEMAL K10. Yksek Tansiyonlu nar A ac, Behi AK K11. Vampir yks, Mavisel YENER K12. i ko Patates, Seza KUTLAR AKSOY K13. lgn Kzlar Kantini, Fatma PEK EN K14. Gklerin Kz, Necla ANDA K15. Ninemin Kilimi, Aysel GRMEN

Bulgular Ara trma kitaplar, ula lm tr:

K1. K2.

ara trma sorular ba lamnda incelendi inde izelge 1 deki bulgulara

K3.

K4.

K5.

K6.

K7.

K8.

K9.

K10.

K11.

K12.

K13.

K14.

K15.

S1. S2. S3. S4. S5. S6.

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

X X

X X
izelge 1 Ara trma sorular ba lamnda kadn imgesi (X= evet)

S1. Kadn kahraman, aresizli i kanksam m? Ara trma grubu kitaplarnn byk blmnde kadn kahraman aresizli i kanksamam tr, ya am sevinciyle doludur. Patenli Kz, Domates Sal Kz, Merhaba Sevgi, Burcu nun ykleri, Vampir yks, Yksek Tansiyonlu nar A ac gibi: Sevgi, yksnn ba lad tarihte, ufack tefecik bir kz ocu u. Dnyaya parlak gzlerle bakyor ve ya amaktan sevin duyuyor. (Merhaba Sevgi, s.11)

637

te yandan, Kz Evlat ve Gl Yaras nda kadn kahramanlar (Cahit ve Fatma) aresizli i kanksam , kaderin a na d m ac dolu kurgusal ki ilerdir, bir kz ocu u olan Cahit aresizlikle; a a lanmayla yz yzedir: Geceleri, Besime teyze beni pek rahat brakmad iin pek erken kalkamyordum. Bazen annem odaya gelir. Besime teyzenin karyolasnn kenarna ili ir, hatrn sorard. Benim uyank oldu umu bilmedikleri bir sabah konu malarn dinledim. Besime teyze sormu tu: -Kzm ocukla hi ilgilenmiyorsun? -ocuk de il, benim hayatma bir felaket, bir hastalk gibi gelmi bir yaratk. (Kz Evlat, s.24) S2. Kadnlara dnk ayrmc yarglara yer verilmi mi? izelge 1e dayanarak, al ma grubu kitaplarnn o unda kadnlara dnk ayrmc sylemlere yer verilmedi i sylenebilir. te yandan, Gl Yaras ve Kz Evlat ta kadnlara dnk ayrmc yarglara yer verilmi tir: Amcam evlenmi , iki ocu u dnyaya gelmi . kisi de kz. Dedem buna pek ierlemi . Babam evlendirmi . Bir de art ko mu . E er annem bir o lan do urmazsa bo atacak, ba ka bir kadn alacakm . (Kz Evlat, s. 11) Gl Yaras nda sinema sektrnde al an kadnlarn topluma aykr ya amlar oldu una ili kin ayrmc yarglara ula labilecek kurgulara yer verilmi tir: Fatma nn annesi kk rollerde oynayan ve kzn ne pahasna olursa olsun sinema yldz ya maya al an uyu turucu ba mls bir kadndr.

S3. Kadn kahraman ba msz ki ilik zelliklerine sahip mi? izelge 1e gre Patenli Kz, Domates Sal Kz, Ninemin Kilimi, vd. kadn imgesi geleneksel roller ekseninde yaplandrlmam tr. al ma grubundaki kitaplarda, genellikle kadn kahraman ba msz ki ilik zelliklerine sahiptir, ya ama ili kin yargs olumludur ve kadn kahraman, karar verici konumdadr: Hayr, i aret diliyle konu uyor , diye dzeltti retmen Leyla. Do u tan engelli. Ama ya amla yle bar k ki, engelli oldu unu umursamyor bile. Gezgin Ne enin yre i szlad, gz ksld, dudaklar sarkt. Ah canm! Vah, zavallck! Kim bilir iinde ne frtnalar esiyor!.. retmen Leyla gzlerini erareye evirdi. Bence frtna kendisi! Gezgin Ne e, retmen Leylay duymuyordu sanki. Kim bilir, kzn iinde ne byk bir eziklik vardr! retmen Leyla gzlerini erareden ayrmadan, Buna eziklik denmez, ya ama ba llk denir , dedikten sonra kom usuna dnp, gznn iine bakt. O kz kadar gl olabilsem ke ke. Bir ba ka rnek: Gne (kahraman), Sulak Anneye yle syler: Ben pazardaki portakal de ilim kimse beni alp evine gtremez.(Domates Sal Kz, s.28) te yandan Gl Yaras adl kitabn kahraman olan Fatma, oyunculuk yapt iin iten ie a a lad annesinden ba msz bir ki ilik olu turmaya al m tr. Buna kar n acma ifadeleriyle okura tantlan Fatma (bir kz ocu u) nn bu abas, geleneksel rolleri benimsemeyen kadnlara dnk a a lama ierdi i iin kadn imgesi ba lamnda olumlanacak nitelikte de ildir. (Patenli Kz, s.142)

638

S4. Kadn kahramann ya ama ili kin yargs olumlu mu? Kitaplarda genellikle, kahramann ya ama ili kin yargs olumludur. Kahramann durumuna ili kin acma ifadelerine yer verilmemi tir. rne in, Patenli Kz daki erare adl kahraman duyamayan ve konu amayan biri olmasna kar n onun bu durumu k krtmaya (ajitasyona) ve acndrmaya dnk ifadelerle ele alnmam tr. Hikye uzun aslnda. Annesi erareye hamileyken, bbrek iltihab geirmi . Kullanmak zorunda oldu u ilalar, kzca zn engelli do masna neden olmu . biliyorsun; baba doktor, anne avukat; cahil insanlar de iller yani. Daha kzlar do madan, onu ve kendilerini e itmek iin ne gerekiyorsa yapm lar. Kurslara gidip dudak okumay renmi ler. O bitmi , i aret dilini renmi ler. erare dnyaya geldi inde, anne babas hazrlklym . Anlayaca n, do du u gnden ba layarak kzlarn e itmi ler. ki ya nda dudak okumaya ba lam . erare ne diyorsun sen! (Patenli Kz, s.32) erare engeline ra men ya am dolu olmay ba arm bir kz ocu udur. i ko Patates teki iek adl kahramann da ya am ili kin yargs olumludur. Vampir yks ndeki Gne Hep Orada myd? adl ykdeki kahraman Anneanne, bilge, ya am dolu ve e lenceli bir kurgusal ki idir. Bu duruma kar n Kz Evlat taki Cahit in ya ama ili kin yargsn olumsuz ynde etkileyecek ackl olaylar silsilesi pe ini brakmaz. S5. Kadn kahraman, fiziksel olarak gsz m? Ara trma grubu kitaplarnda, kahramanlarn fiziksel olarak gsz oldu una ili kin yarglara rastlanmam tr. S7. Kadn kahraman, duygusal olarak gsz m? Kzm Ben ocukken, Kardelen, Burcunun ykleri, Patenli Kz,

i ko Patates, Vampir yks,

Yksek Tansiyonlu nar A ac, Ay e nin Gnleri, Ninemin Kilimi, Gklerin Kz, lgn Kzlar Kantini adl kitaplarda kadn kahraman duygusal adan gsz de ildir. rne in, Yksek Tansiyonlu nar A ac ndaki Ay e, ky iin ya amsal nem ta yan nar a acnn kesilmesinin kar snda zlr ama a r zntye kaplmaz; bu duruma bir zm getirmeye al r. Yine Ninemin Kilimi ndeki Nine, bilge, kendine gvenen ve e lenceli bir kahraman olarak kurgulanm tr. te yandan Gl Yaras ve Kz Evlat adl kitaplarda kahraman (Fatma ve Cahit) sk sk umutsuzlu a kaplmaya e ilimli, a r duygusal olarak kurgulanm tr. Bu durum duygusal gszlk olarak yorumlanabilir. Sonu 1980den 2010a de in Trk ocuk edebiyat ba l altnda yaymlanan ocuk kitaplarnda ve edebiyat yaptlarnda kadn imgesi, kahramana odaklanlarak tart lmaya al lm tr. al mann sonunda kahramann, kadn imgesi ba lamnda baz kitaplarda olumlanabilir oldu u grlm tr (Bkz. izelge1). Olumlanabilecek kitaplarda, kahramann, sz ve davran laryla kadna yaplan ayrmcl desteklemedi i, toplumsal cinsiyet e itli ine duyarl oldu u, kadna zg oldu u varsaylan i lere tutuklu klnmad , mcadeleci niteli iyle gz arpt sylenebilir. Bu nitelikteki kitaplara ncelikle Zeynep CEMAL nin Patenli Kz gsterilebilir. Bu yapttaki, erare adl kahraman, ya am algs olumlu, kadna zg oldu u varsaylan entrika ve zayflk gibi niteliklerle kurgulanmam , farkl yaradl l (engelli), gl bir kz ocu udur. te yandan baz kitaplarda kadn, entrikac, duygusal olarak zayf, yalnzca ona zg oldu u varsaylan i lerde al mas uygun grlen gsz kahramanlar olarak kar mza kar (Bkz. izelge1). rne in, Gl Yaras adl kitapta, Fatma nn annesi ve sinema sektrnde al an kadnlara ili kin ayrmc ve a a layc kurgulara yer verilmi tir. Kitapta, bu sektrde al an kadnlarn ahlak na ili kin sorgulamaya varan kurgulara yer verilmi tir. Kitapta ideal kadnn tanm da rtk olarak; kahkaha atmayan, geleneksel olarak kabul grm i lerde al an kimseler olarak yaplm tr.

639

Sonu olarak, ara trma grubu kitaplarnda kahraman aracl yla yaratlan kadn imgesi o unlukla olumlanabilecek nitelikte oldu u sylenebilir. Bun kar n kadn a a layan ve toplumsal cinsiyet e itsizli ini krkleyecek kadn imgeleri yaratan kitaplara da rastlanm tr. ocu un, kahramanla zde im kuraca varsaylrsa hangi kadn imgesini nceleyen kitaplarn onunla bulu turulaca sorusu, nemli bir soru olarak gndeme oturabilir. Bu ba lamda hangi kitap sorusu, hangi kadn sorusuyla e it de erde bir soru olarak grlebilir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Ayta, G. (2003) Genel Edebiyat Bilimi. stanbul: Say Yaynlar. Beauvoiere, S. de (1966) Kadnl n Kaderi. (ev: Canset Unan). stanbul: Altn Kitaplar. Binyazar, A. (2008) Edebiyatn Dar Yolu. stanbul: Can Yaynlar. Crisp, T. ve B. Hiller (2011) 'Is This a Boy or a Girl?': Rethinking Sex-Role Representation in Caldecott Medal-Winning Picturebooks 1938-2011. Children's Literature in Education, 42, 3, 196-212. Dkmen, Z., (1995) lkokul Ders Kitaplarnn Cinsiyet Rolleri Asndan ncelenmesi 3P Psikoloji Psikiyatri Psikofarmakoloji Dergisi, 3(2), 38-44. Ecevit, Y. (2009) Trkiyede Kadnlar in nsana Yak r mkanlar Sa lanmas Yoluyla Toplumsal Cinsiyet E itli inin Gerekle tirilmesine Ynelik Aktif gc Piyasas Politikalar ILO ve KUR Pilot Projesi Raporu, Ankara. [evrimii]:http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/woman/3_rapor/kadin_istihdami_artirici_calismalar.pdf adresinden 28.11.2011 tarihinde alnm tr. Gktrk, A. (2007) Okuma U ra . stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Gven, B. (1994) nsan ve Kltr. stanbul: Remzi Kitabevi. Kavcar, C. (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. Llyod, T. (1979)Kadn Yerini Alyor. stanbul: Milliyet Yaynlar. zdemir, E. (1999) Yaznsal Trler. Ankara: Bilgi Yaynevi. Sartre, J. P. (2005) Edebiyat Nedir? stanbul: Can Yaynlar. Sever, S. (2004) Trke retimi ve Tam renme. Ankara: An Yaynlar. Sever, S. (2010) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynclk. Moran, B. (2008) Edebiyat Kuramlar ve Ele tiri. stanbul: leti im Yaynlar. p iro lu, Z. (2001) Almlama Boyutlar ve e itlemeleri 2 Yazn. stanbul: Papirs Yaynevi.

ncelenen ocuk Kitaplar Ak S. (1998) Domates Sal Kz. stanbul: Uanbalk Yaynlar. Ak, B. (2004) Yksek Tansiyonlu nar A ac. stanbul: O lak Yaynclk. Akal A. (1996) Kzm Ben ocukken. stanbul: Uanbalk Yaynlar Aksoy, S. (2006) i ko Patates. stanbul: Toroslu Kitapl . Cemali, Z. (2003) Patenli Kz. stanbul: Gn Kitapl . Cengiz G. (1995) Ay e nin Gnleri. stanbul: Evrensel Basm Yayn. anda , N. (2007) Gklerin Kz. stanbul: Bu Yaynevi. Erdo an M. (2001) Burcu nun ykleri. stanbul: Bu Yaynevi. Grmen, A. (2008) Ninemin Kilimi. Ankara: Krlang Yaynlar. zg M. (2000) Kardelen. Ankara: Bilgi Yaynevi. Kallimci, H. (2010) Gl Yaras. stanbul: Petek Yaynlar. Kutlu, A. (2001) Merhaba Sevgi. Ankara: Bilgi Yaynevi. Mavisel Y. (2005) Vampir yks. Ankara: Bilgi Yaynevi. Pek en F. (2007) lgn Kzlar Kantini. stanbul: Tima Yaynlar. Tu cu, K. (1999) Kz Evlat. stanbul: Damla Yaynevi.

640

OCUK VE GENL K YAZININDAK YABANCI D L ELER N N NCELENMES VE DE ERLEND R LMES

Do. Dr. Z. Canan KARABABA Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Ar . Gr. Fulya AH N Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Bu ara trmada, belirli bir snflandrma erevesinde eviri ocuk yaznndaki yabanc dil elerinin hangi yollarla ve nasl Trkeye aktarld nn belirlenmesi amalanm tr. Bu amala, gnmzde ok satan kitaplar arasnda yer alan ve geni bir kitleye ula t d nlen eviri ocuk kitaplarndan iki tanesi yabanc dil eleri asndan incelenerek de erlendirilmi tir. Bu kitaplarn de erlendirilmesinde Raymond van den Broeck tarafndan nerilen eviri ele tirisi modeli temel alnm tr. Bu kapsamda ncelikle kaynak metinler zmlenmi ve kaynak metinler ile hedef metinler kar la trmal olarak incelenmi tir. Ardndan hedef metinlerde yabanc dil esi olarak nitelendirilebilecek yaplar belirlenmi ve bunlarn Trkeye hangi yollarla ve nasl aktarld ortaya konmu tur. Yaplan inceleme sonucunda, bu al mann snrll nda ele alnan iki ocuk kitabndan derlenen yabanc dil elerinin szck, terim ve anlatm kalplar olarak e itli anlatm biimleri grnmnde oldu u belirlenmi tir. Bununla birlikte, szcklerin yazm biimi ile veya okunu biimi ile oldu u gibi aktarld , terimlerin aktarmnda yar evirinin kullanld ve anlatm kalplarnn szc szc ne evrildi i grlm tr. Anahtar Szckler: ocuk yazn, eviri kitaplar, yabanc dil eleri, dil geli imi.

Abstract This study explores how and in which ways the borrowed items in the translated childrens books are translated into Turkish on the basis of a predetermined classification of these elements. To this end, two translated childrens books which rank among the best-selling childrens books in Turkey and which are believed to reach a large audience are analyzed and evaluated in terms of borrowed items. Raymond van den Broecks translation criticism model is used during the analysis and evaluation of these books. In this respect, firstly the source texts are analyzed and the source texts and the target texts are examined comparatively. Secondly, the language structures which can be characterized as borrowed items are determined in the target texts and it is revealed in which ways and how those elements have been translated. As a result of the analysis, it is seen that the borrowed items that have been detected in the two translated childrens books are in the form of words, terms and fixed expressions. In addition, it is observed that words are translated into Turkish either by repetition which means reproduction of the original word or by orthographic adaptation; that in the translation of terms which comprises two or more words, at least one of the words are translated by repetition or orthographic adaptation; and that fixed expressions are translated word-forword. Key Words: Childrens literature, translated books, borrowed items, language development.

GR Trkiyede eviri ocuk yaznnn Tanzimat ile birlikte ba lad kabul edilebilir. O dnemdeki batlla ma abalar, ocu a bak asn de i tirmi ve ocuk yaznna duyulan gereksinimi ortaya koymu tur. Bu gereksinimi kar lamada eviri ocuk yaznndan yararlanlm tr. O dnemde Trkeye evrilen Robinson Crusoe ve Gulliver romanlar ocuk yazn alanndaki ilk evirileri olu turmu tur. Cumhuriyet Dneminde Trk yazarlar zgn eserler vermeye ba lam tr ve bu dnemde eviri ocuk yazn ncll n yitirmi tir. 1960l yllarda eviri ocuk yazn tekrar canlanmaya ba lam tr. O yllarda evrilen ocuk kitaplar incelendi inde o unlu un klasik ocuk kitaplarndan olu tu u grlmektedir (Neydim, 2003: 49). Gnmzde ise klasik ocuk kitaplarnn yan sra ok sayda a da ocuk kitab da Trkeye evrilmektedir. ocuk kitaplar, ocu a okuma sevgisi ve al kanl kazandrmann yan sra, ocu un geli im srecinde de nemli bir rol oynamaktadr. Sever (2003)e gre, ocuk kitaplar ocu un dil geli imi, 641

bili sel geli imi, ki ilik geli imi ve toplumsal geli imi zerinde etkili olmaktadr. Ayn etkinin eviri ocuk kitaplar iin de geerli oldu unu sylemek mmkndr. Buna ek olarak, eviri ocuk kitaplar, ocu u yeni dnyalar ve yeni bak alar ile kar la trarak onun dnyasn varslla trabilecek niteliktedir. Bu bakmdan, eviri ocuk kitaplarnn bir i levinin de ocu a farkl toplumlar ve onlarn kltrel de erlerini tantmak oldu u sylenebilir. Ne var ki, farkl bir kltr ocu un dnyasn varslla trabilece i gibi, onun kltrel adan yabanclk duydu u bir ortama girmesine de yol aar. Carye gre, ocu un okuyaca ilk kitaplar, onun tand bildi i bir dnyay, basit kolay alglayabilece i bir imgeyi iermelidir. ocuk ya ad odasyla, eviyle, caddesiyle, grd insanlarla, sevdi i hayvanlarla, aile ortamyla zde le ir. Bunlarn hibirini bulamazsa, ocu un d dnyaya uyum sa lamas zorla r. ocuk biraz daha byd nde egzotizmi ve de i ikli i sevecektir. Ama dikkat, bunlarn tadna varabilmesi iin nce ayaklar samimi ve arkada a bir evrede yere basmaldr (Akt. Barda, 1998: 120). eviri ocuk kitaplarnda, kltrel yabancla mann yan sra, dilsel adan da yabancla ma sz konusu olabilir. eviri ocuk kitaplarndaki yabanc dil eleri, ocu un dil evrenini etkiler. ocuk bu yabanc eleri anlamlandrmakta ve iine girdi i yabanc dnyay benimsemekte zorlanr. Bunun yan sra, eviri ocuk kitaplarndaki yabanc dil elerinin ocu un dil geli imi zerinde de etkili oldu unu sylemek olasdr. ocu un dili yaplandrma srecindeyken kendi anadili kurallarna uymayan veya ba ka bir dilin anlam evrenini yanstan rnlerle kar la mas, kendi dilini yanl biimde yaplandrmasna yol aabilir. Bu yanl geli im erevesinde, ocuk yabanc szckler ile Trke szckleri ayramayabilir. Yabanc szckleri anadiline aitmi gibi alglayabilir. Oysa sa lkl anadili geli iminde hedef, ocu un anadili geli imi tamamlandktan sonra yabanc dil eleri ile kar la masdr. eviri ocuk yazn rnleri incelendi inde, e itli yabanc dil elerine rastlanmaktadr. Bunlar hem tek ba na szcklerin hem de e itli anlatm biimlerinin (terim, deyim, anlatm kalb, kalpla m sz, vb.) oldu u gibi yabanc dillerden Trkeye aktarlmas yoluyla olu turulan elerdir. Bunun sonucunda, adeta szleri Trke, anlatm biimi yabanc bir kltre ait bir dil evreni olu maktadr. Bu durumun da ocu un dil geli imine katkda bulundu unu varsaymak olas de ildir. Bunun yan sra, bu durum ocu un yabanc kltr tanmasn ve benimsemesini de zorla tracaktr. Bu adan bakld nda, eviri ocuk kitaplarndaki yabanc dil elerinin incelenmesi ve de erlendirilmesi, eviri ocuk yazn rnlerinin niteli inin artrlmasna ynelik nerilerde bulunulmasn sa layacaktr. ALANYAZIN TARAMASI levi asndan ele alnd nda metinler yazn metni ve kullanmalk metin olarak ikiye ayrlabilir. Yazn metni, gerek nesneler, olgular, durumlar ile ilgili bilgi, gzlem, d nce aktarmna ynelik kullanmalk metinlerden farkl olarak, yaratc bulu ile bilginin aktarmna ynelik kurmaca metin olarak tanmlanmaktadr (Gktrk, 2004: 37). Bu erevede, kullanmalk metin hem szck hem de szdizimi ynnden kalpla maya uygun metin olarak grlrken, yazn metni szck, szdizimi ve anlam kurallarna sk skya ba l kalmayan ve srekli bir de i iklik ve yaratclktan beslenen metin olarak nitelendirilmektedir. Yazn evirisi zorlu ve karma k bir sre olarak kabul edilmektedir. Gktrk (2004: 39)e gre yazn evirisinin gl ba lca iki noktadan kaynaklanmaktadr: Birincisi, yazn metinlerdeki yananlamlarn dilin genel yapsna, her szc n ardnda yer alan al lm anlam dizilerine gre seilmeyi i, dolaysyla da ancak a r msal, yorumbilgisel i lemlerle kavranabilmesidir. kinci nokta ise, zgn metin dilindeki, karma k, ok ynl almlama ko ullarnn, eviri metin dilinde de yaratlmas zorunlulu udur. Burada temel sorun, zgn metin dilindeki yananlamlarn, eviride de yeterli etkiyle retilip retilemeyece idir. Aixel (1996) tarih boyunca e itli ba lamlarda gereksinim duyulan ve yeniden metin yazma sreci olarak tanmlad yazn evirisinin zellikle kltrel boyutuna odaklanm tr. En az iki farkl kltr ieren eviride kaynak kltr ile hedef kltr arasnda de i ken bir dengenin oldu unu belirtmi tir. Bu denge, kaynak kltrn hedef kltre aktarlmas ve hedef dilde anla lr ve kabul edilebilir bir metin olu turulmasna ba ldr. Benzer biimde, Toury (1980) yazn evirisini iki farkl dil ve iki farkl yazn gelene ini ieren karma k bir edimin rn olarak tanmlam ve yazn evirisi sonucunda ortaya kan rnn iki temel i levi oldu unu belirtmi tir. Bu rn ncelikle hedef dilde nitelikli bir edebi eser olarak kabul grmeli ve hedef dilin yazn dnyasnda kaynak dilde oldu u gibi uygun yeri almaldr. kinci olarak, bu rn kaynak dildeki metni hedef dile aktaran bir eviri metin

642

i levini yerine getirmelidir. Bu adan yazn evirisinde evirmenin rol, zgn yapt hem de i ik bir dile aktarmak hem de o de i ik dilde bir yaznsal yapt olarak benimsetmektir (Gktrk, 2004: 47). Yazn evirisinin tm bu zellikleri temelinde benimsedi i yakla m ve izledi i yol da kullanmalk metinlerden farkl olmaktadr. Rolf Kloepher yazn evirisi kuram ile ilgili al masnda, yazn evirisinde kullanlan yntemlerden en uygununun gvenilir yntem oldu unu belirtir (akt. Gktrk, 2004: 40). Gvenilir eviri ynteminde evirmen yalnz kaynak metne ya da yalnz eviri okurunun beklentilerine ba l kalmak yerine, her iki etkeni de yerine gre srekli olarak gz nnde bulundurur. Bu erevede, evirmen bir yapt yabanc bir dilde yeterli biimde yeniden kurmaya al rken, ayn zamanda yabanc olann da olabildi ince anla lmasn sa lamaldr. Yazn evirisinde kaynak kltr ve dil ile hedef kltr ve dil arasnda gerekli dengenin kurulmasnda yabanc dil elerinin aktarm nemli bir rol oynamaktadr. ngilizceden Trkeye eviri yoluyla aktarlan ve yabanc dil esi olarak nitelendirilebilen dil eleri, tek ba na szcklerden veya terim, deyim, anlatm kalb ve kalpla m sz gibi e itli anlatm biimlerinden olu maktadr. Diller aras al veri ler sz konusu oldu unda, bir dilden di er dile aktarlan dil elerinin ba nda szckler gelmektedir. ngilizceden Trkeye aktarlan szckler, biim asndan veya anlam asndan de erlendirilebilmektedir (Karababa, 1993: 122). Biim asndan de erlendirildi inde, ngilizceden Trkeye aktarlan szckler, yazm biimi ile aktarlan szckler ve okunu biimi ile aktarlan szckler olarak ikiye ayrlmaktadr. Anlam asndan de erlendirildi inde ise, ngilizceden Trkeye aktarlan szckler, Trke kar lklar olmasna ra men ngilizcelerinin kullanlmas yoluyla dile yerle en szckler ve genellikle yeni bir kavram kar lamas nedeniyle Trkeye giren ve Trke kar l olmayan szckler olarak snflandrlmaktadr.1
ekil 1. ngilizceden Trkeye Aktarlan Szckler Biim Asndan De erlendirme Anlam Asndan De erlendirme

Yazm biimi ile aktarlan szckler ng. Tr. ng. Tr. ng. Tr. Show show brunch brunch hamburger hamburger

Okunu biimi ile aktarlan szckler ng. Tr. ng. Tr. ng. Tr. hobby hobi active aktif concept konsept

Trke kar lklar olan szckler ng. Tr. ng. Tr. ng. Tr. handicap handikap (engel) start start (ba lang) trend trend (e ilim)

Trke kar lklar olmayan szckler ng. Tr. ng. Tr. ng. Tr. cosmetic kozmetik sitcom sitkom tights tayt

(Karababa, 1998: 126) Tek szckl elerin yan sra, iki veya daha fazla szc n birle mesi ile olu an yaplarn da ngilizceden Trkeye aktarlmas yoluyla yabanc dil eleri olu abilmektedir. ngilizceden Trkeye en ok aktarlan yaplardan biri terimdir. Hzla ilerleyen bat teknolojisini yakalamak iin, yeni bulu lar ve kavramlar ya ammza aktarrken baz terimlerin de Trkeye aktarld n gryoruz. ngilizceden Trkeye aktarlan terimler, tam eviri terimler, yar eviri terimler ve oldu u gibi aktarlan terimler olarak grupta snflandrlabilmektedir (Karababa, 1998: 136). ngilizce terimi olu turan tm szcklerin Trkeye evrilmesi ile retilen terimler tam eviri terim olarak kabul edilmektedir: ng. Tr. ng. Tr. independent variable ba msz de i ken field theory alan kuram

ngilizce terimi olu turan szcklerin bazlarnn sabit kalp bazlarnn evrilmesi ile retilen terimler yar eviri terim olarak snflandrlmaktadr:

Bu blmdeki ngilizce-Trke rnekler; kitle ileti im aralar, ders kitaplar, romanlar ve gnlk ya amda sklkla kar la t mz yabanc dillerden Trkeye aktarlan dil elerinden derlenmi tir.

643

ng. Tr. ng. Tr.

individual test bireysel test bipolar cell bipolar hcre

Son olarak, Trkeye evrilip kullanlan terimlerin yan sra, Trkeye oldu u gibi aktarlan terimler nc grubu olu turmaktadr: ng. Tr. ng. Tr. factor analysis faktr analizi electronic media elektronik medya

Terimlerin yan sra deyimler de ngilizceden Trkeye eviri yoluyla aktarlan dil yaplar arasnda yer almaktadr. Deyimler paralara ayrlamayan, de i tirilemeyen ve tekrarlar yoluyla ocu un anlam evrenine yerle en gerek ierik/ anlam asndan gerekse kullanm yeri ve biimi asndan Trk dilinin anlam evrenini ve varsll n yanstan dilsel elerdir. ngilizce ve Trkede ierik ve anlatm bakmndan ayn olan deyimler bulunmaktadr. Bunlar dillerin ortak e ilimlerinin rndr ve iki dil arasnda ko utluk olu turmaktadr. ng. deyim to play with fire Tr. deyim ate le oynamak ngilizce ve Trkede ierik ve anlatm bakmndan ayn olan deyimlerin yan sra, ieri i ayn ancak anlatm yolu farkl olan deyimler de bulunmaktadr. ng. deyim Szlksel anlatm Tr. deyim to have no time to die lmeye vakti olmamak ba n ka yacak vakti olmamak

ngilizceden Trkeye yaplan eviriler yoluyla Trkeye aktarlan yaplardan bir di eri anlatm kalplardr. ngilizcenin yapsna ve ifade biimine uygun tmcelerin oldu u gibi Trkeye aktarlmas, ngilizcenin anlatm biimine ko ut Trke kalplarn olu masna yol amaktadr (Karababa, 1988: 72). ng. Does it tell you anything?

Tr. Bu sana bir ey sylyor mu? Trkede bu tr bir d nceyi ifade etmek iin Bu senin iin bir ey ifade ediyor mu? ya da Bunun senin iin bir anlam var m? tmceleri kullanlabilir. ngilizceden Trkeye eviri yoluyla aktarlan yaplar arasnda son olarak kalp szlere yer verilebilir. Aksan (1987: 167) kalp szleri u ekilde tanmlamaktadr: Bilindi i gibi, her toplumda belirli durumlarda sylenmesi gelenek olmu szler, duygularn a a vuran kalplar, e itli kli eler vardr. rne in; bir kimse ile kar la ld nda, onu selamlarken, bir kimseden yardm ya da iyilik grld nde, bir ey rica edildi inde, hasta oldu unu rendi imiz bir kimseye sylenen szler gibi. ngilizceden Trkeye yaplan eviriler aracl yla Trkeye geen birok kalp sz bulunmaktadr. ng. Look after yourself

Tr. Kendine iyi bak ng. It is nice to see you.

Tr. Seni grmek ok gzel. Trkede Seni grmek ok gzel. ifadesi yerine yi ki geldin., Seni grd me memnun oldum., kr kavu turana., vb. ifadeler kullanlmaktadr. Trkede son yllarda sklkla nceleri kitle ileti im aralarnda kullanld gzlemlenen bu yabanc eler artk gnlk ya amda da kullanlr hale gelmi tir. Yukardaki rnekler gerek yazl dilde gerek szl dilde kullanlan yabanc dil elerinin snflandrlmasn iermektedir. Dolaysyla bu gibi rneklere eviri ocuk yaznnda da rastlanmaktadr.

644

Bu ara trmada, yukardaki snflandrma erevesinde eviri ocuk yaznndaki yabanc dil elerinin hangi yollarla ve nasl Trkeye aktarld belirlenecektir. Bu amala, gnmzde ok satan kitaplar arasnda yer alan ve geni bir kitleye ula t d nlen eviri ocuk kitaplarndan iki tanesi yabanc dil eleri asndan incelenerek de erlendirilecektir. YNTEM Ara trma kapsamnda incelenmek zere, The Chronicles of Narnia: The Magicians Nephew ve Dont Judge a Girl by her Cover adl iki eviri ocuk kitab seilmi tir. Bu kitaplarn ortak noktas gnmzde ok satan kitaplar arasnda yer alan ve geni bir kitleye ula t d nlen kitaplar olmasdr. ngiliz yazar C. L. Lewisin The Chronicles of Narnia serisinin birinci kitab olan The Magicians Nephew ilk olarak 1955 ylnda yaymlanm ve o tarihten bu yana toplam 47 dile evrilmi tir. Kitabn Trke evirisi Narnia Gnlkleri: Bycnn Ye eni adyla iki farkl yaynevi tarafndan yaymlanm tr. Bu al mada kitabn 2010 ylnda yaymlanan evirisi incelenmi tir. Amerikan yazar Ally Carter tarafndan yazlan Dont Judge a Girl by her Cover yazarn Gallagher Girls serisinin nc kitabdr. Kitap ilk olarak 2009 ylnda yaymlanm ve Amerikada ok satan kitaplar arasnda yer alm tr. Kitabn Trke evirisi, Grn me Aldanma Yanarsn adyla 2011 ylnda yaymlanm tr. Bu kitaplarn incelenmesinde Raymond van den Broeck tarafndan 1985 tarihli al masnda nerilen eviri ele tirisi modeli temel alnm tr. Van den Broeck byk oranda znel de erlendirmelerden olu an eviri ele tirisinin sistemli bir temele oturtuldu unda nesnel bir yapya brndrlebilece ini ifade etmi ve bu amala eviri ele tirisinin ba lang noktas olarak kar la trmal zmleme srecini gstermi tir (1985). Kar la trmal zmleme sreci ncelikle kaynak metin birimlerinin zmlenmesiyle ba lar. kinci a amada kaynak metindeki birimlerle bu birimlerin hedef metindeki kar lklar saptanr. Bu a amada hedef metindeki kaymalar ve sapmalar da belirlenir. Son a amada ise kar la trmal zmleme sonucu ortaya kan farkllklar genel olarak tanmlanr ve iki metin arasndaki e de erli in tr ve derecesi belirlenir. Bu al mada, yukardaki model temel alnarak ncelikle kaynak metinler zmlenmi ve kaynak metinler ile hedef metinler kar la trmal olarak incelenmi tir. Ardndan hedef metinlerde yabanc dil esi olarak nitelendirilebilecek yaplar belirlenmi ve bunlarn Trkeye hangi yollarla ve nasl aktarld ortaya konmu tur. BULGULAR VE YORUMLAR Kaynak metinler ile hedef metinlerin kar la trmal olarak incelenmesi sonucunda szck dzeyinde yabanc dil eleri belirlenmi tir. A a daki rneklerde, ngilizce szcklerin okunu biimi veya yazm biimi ile oldu u gibi Trkeye aktarld grlmektedir. the girls in the foyer seemed to remember that they had spent an entire summer without access to our chefs Belgian waffles (Carter, 2009: 65). yaz aylarn a mzn Belika usul wafflena ula amadan geirdiklerini hatrlaynca birer birer oradan ayrldlar (Carter, 2010: 75). Bu tmcede, waffle bir yabanc dil esi olarak dikkat ekmektedir. Waffle Belika asll bir hamur tatlsdr ve zellikle Amerikada ok tketilen bir tatl olarak bilinmektedir. Bu szck, Trkeye yazm biimi ile oldu u gibi aktarlm tr. Szc n bu ekilde oldu u gibi Trkeye aktarlmas, okurun anlamasn gle tirebilece i gibi, szc n bu biimi ile Trkeye girip yerle mesine yol aacaktr. Zach had come to the rally (Carter, 2009: 104). Zach mitinge gelmi ti (Carter, 2010: 116). Yukardaki tmcede, ngilizce rally szc bir yabanc dil esi olarak kabul edilebilir. Kaynak metinde rally szc toplant anlamnda kullanlm tr. Bu szc n hedef metindeki kar l olan miting szc ise, Trkede daha ok gsteri amacyla veya bir olaya dikkati ekmek iin genellikle ak yerlerde yaplan toplant anlamna gelmektedir (TDK, 2011). Szc n Trkede kar l olmasna ra men bu biimde aktarlmas, hem bir yabanc dil esinin olu masna hem de anlam kaymasna yol am tr. Szck dzeyindeki yabanc dil elerine zel isimlerden de rnek verilebilir. 645

 the Bastables were looking for treasure in the Lewisham Road (Lewis, 1994:1). Bastables hala Lewisham yolunda define aryordu (Lewis, 2010: 1). Bu rnekte, Bastables bir yabanc dil esi olarak kar mza kmaktadr. Lewis ngiliz yazar Evelyn Nesbitten etkilenmi tir. Bastables Nebsit tarafndan kaleme alnan The Story of the Treasure Seekers adl ocuk kitabnn kahramanlar olan alt karde in soyaddr. ngilizcede soyad o ul yaplarak aile bireylerine gnderme yaplabilmektedir. Burada szc n okunu ve yazm biimi ile oldu u gibi Trkeye aktarld grlmektedir. Newmark, zel isimlerin evirisinde metin iinde yananlamlar olmad srece zel isimlerin oldu u gibi aktarlabilece ini belirtmektedir (1988, s. 214). Ne var ki, bu rnekte zel isim o ul hali ile kullanlm tr ve bu zellik de oldu u gibi Trkeye aktarlm tr. Okurun bu szc grd nde bahsetti imiz zellikleri alglayabilmesi g olacaktr. Ayrca tmcede ikinci bir zel ismin yer almas, okurun tmceyi anlamlandrmasn daha da zorla tracaktr. it was the sound of a Hoover being worked a long way off (Lewis, 1994: 12). uzaktaki bir odada al trlan bir Hoover'n sesi oldu unu d necekti (Lewis, 2010: 12). Bu rnekte, Hoover bir yabanc dil esi olarak kabul edilebilir. Hoover bir Amerikan elektrik sprgesi markasdr ve yirminci yzyln ortalarnda ngilterede ok tercih edilen bir marka olarak bilinmektedir. Burada Hoover szc yazm biimi ile oldu u gibi Trkeye aktarlm tr. Ancak, ba ka bir kltre ait olan bu enin bu biimde Trkeye aktarlmas, bu markay tanmayan okurun tmceyi anlamlandrmasn zorla tracaktr. Metinlerin kar la trmal olarak incelenmesi sonucunda szck dzeyindeki yabanc dil elerinin yan sra, iki veya daha fazla szckten olu an yaplar dzeyinde de yabanc dil elerine rastlanm tr. Bunlara ilk olarak iki veya daha fazla szckten olu an terimler rnek gsterilebilir. A a daki rneklere bakld nda, terimlerin evirisinde yar eviri yoluna ba vuruldu u grlmektedir. like a pantomime demon coming up out of a trapdoor (Lewis, 1994: 13). sanki yerdeki kapaktan frlayan bir pandomim eytan gibi (Lewis, 2010: 12). Two and a half minutes ago there was a static burst on the Secret Service frequency (Carter, 2009: 93). ki buuk dakika nce Gizli Servis frekansnda statik patlama oldu (Carter, 2010: 105). I had had an illegal (sort of) relationship with a normal boy who had crashed (literally) my Covert Operations midterm last December (Carter, 2009: 59). Geen Aralk aynda Gizli Operasyonlar dersinin snavna arpan (gerek anlamda) normal bir o lanla yasad (gibi) bir ili kim olmu tur (Carter, 2010: 68). We were having a Code Red for Macey and whoever was coming with her (Carter, 2009: 43). Krmz Kod Maceynin her kim varsa onun iin verilmi ti (Carter, 2010: 52). ncelenen kitaplardaki iki veya daha fazla szckten olu an yabanc dil eleri arasnda anlatm kalplar da bulunmaktadr. Bu yaplarn Trkeye evirisinde o u zaman szc szc ne eviri yoluna gidildi i grlmektedir. A a daki tmceler bu tr yabanc dil elerine rnek olarak gsterilebilir. Szc szc ne eviri yoluyla ngilizceden Trkeye aktarlan bu tmceleri, Trkede farkl kalplar kullanarak ifade etmek mmkndr. I suppose we ought to have a look at it then (Lewis, 1994: 9). yleyse sanrm gidip bir gz atmamz gerekiyor (Lewis, 2010: 8). Bu tmcedeki I suppose kalb tmceye hem belirsizlik, ho nutsuzluk anlam katmakta hem de bir teklif grevi grmektedir. Trkede bu kalb kar lamak iin kullanlan sanrm ifadesi ise daha ok olaslk veya istek anlamlarn iermektedir. Trkede bu tmceyi Madem yle, gidip bir gz atalm. biiminde aktarmak mmkndr. What do you think those are? (Lewis, 1994: 13) Bunlarn ne oldu unu d nyorsun? (Lewis, 2010: 12) Bu tmce ngilizceden Trkeye szc szc ne evrilmi tir. Ne var ki, Trkede bu tr bir d nceyi Sence bunlar nedir? biiminde aktarmak mmkndr.

646

 there were at least a dozen reasons why this was not the best time (Carter, 2009: 59). uygun bir zaman de ildi ve bunun bir dzine nedeni vard (Carter, 2010: 68). Bu tmcede ngilizcede kullanlan a dozen kalbnn Trkeye bir dzine biiminde evrildi i grlmektedir. ngilizcede bu kalp, ok sayda, ok fazla anlamlarna gelmektedir. Trkede ise bir dzine, ayn cinsten olu an on iki parann olu turdu u takm anlamnda kullanlmaktadr. Bu tmce Trkeye, ve bunun pek ok nedeni vard. biiminde evirebilir. ngilizce anlatm kalplarnn Trkeye bu ekilde szc szc ne evrilmesi, yabanc dil elerinin olu masna ve bunlarn ocu un dil evrenine yerle mesine yol aabilmektedir. Bu al mann snrll nda ele alnan iki ocuk kitab incelenerek derlenen yabanc dil elerinin szck, terim ve anlatm kalplar olarak e itli anlatm biimleri grnmnde oldu u belirlenmi tir. SONU Diller aras al veri ler ve etkile imler kanlmazdr. Kltrel, sosyal, ticari adan ili ki iinde olan toplumlarn dilsel adan da al veri iinde olmas do aldr. Ancak, yabanc bir dilden alnan e toplumun dilsel ve kltrel yapsna aykr d yorsa toplumun bu konuda nlemini alm olmas ve dil bilinci erevesinde dilin kullanm ve anlam evrenini koruyucu tavrlar geli tirmi olmas gerekir. Gnmzde televizyon, teknoloji, sosyal ve kltrel etkile imler gibi e itli yollarla pek ok yabanc e Trkeye girmektedir. Bu yabanc dil elerinin giri inin bir yolu da eviri rnlerdir. Gerek ya amn e itli alanlarnda gerekse eviri yoluyla Trkeye yerle en yabanc szckler ve kullanmlar, dil bilinci ve anadilini geli tirme abasyla kar lanmad nda dil ve ona ba l olarak d nce, dil geli imi etkilenecektir. Bu nedenle, dil bilinci ve duyarl nn geli tirilmesi gerekir. Dil bilincine dayanan tavrn geli ebilmesi iin ncelikli ko ullardan biri de yabanc dillerden Trkeye yaplan evirilerin niteli ine nem verilmesidir. Yabanc dil eleri sadece rnn ve yaznn niteli i asndan de il, dilin kltr ta ycl i levi asndan da nemlidir. Bu nedenle eviri ocuk kitaplarnn zenle gzden geirilmesi gerekir. ncelenen eviri ocuk kitaplarnda, biim asndan bakld nda, szcklerin yazm biimi ile veya okunu biimi ile oldu u gibi aktarlmas sonucunda yabanc dil elerinin olu tu u gzlemlenmi tir. Anlam asndan bakld nda ise, Trke kar l olmayan szcklerin yan sra Trke kar lklar olmasna ra men ngilizcelerinin kullanlmas yoluyla olu an yabanc dil elerine de rastlanm tr. Bununla birlikte, yabanc dillerden Trkeye aktarlan elerin sadece szck dzeyinde kalmayp anlatm biimleri dzeyine ula t gzlemlenmi tir. Bunlardan zellikle yar eviri yoluyla Trkeye aktarlan terimler ve szc szc ne evrilerek Trkeye aktarlan anlatm kalplarnn says dikkat ekicidir. nceleme sonucunda eviri kitaplardan derlenmi yabanc dil eleri dikkate alnd nda, eviri ocuk kitaplarnn ocu un dil geli imini ve anlam evrenini etkilemeyece i) d nlemez.
KAYNAKA Aixel, Franco (1996) Culture-Specific Items in Translation. (Ed.: R. lvarez & M. Carmen-Africa Vidal), Translation, Power, Subversion, Clevedon: Multilingual Matters. Aksan, Do an (1987) Trkenin Gc: Trk Dilinin Zenginliklerine Tanklar. Ankara: TDK Yaynlar. Barda, Zuhal (1998) Alice Harikalar lkesindeki Kltrel Gerekliklerin Fransz ve Trk Kltrlerine Yansmas. eviribilim ve Uygulamalar. 8, 119-127. Carter, Ally (2009) Dont Judge a Girl by her Cover. New York, NY: Hyperion Books. Carter, Ally (2010) Grn me Aldanma Yanarsn. zmir: TUDEM. Gktrk, Ak it (2004) eviri: Dillerin Dili. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Karababa, Z. Canan (2003) Trkeyle ngilizce Arasnda Birbirine Parallel Anlatm Biimlerinin De erlendirilmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ankara niversitesi: Ankara. Lewis, Clive Staples (1994) The Chronicles of Narnia: The Magicians Nephew. New York, NY: Harper Trophy. Lewis, Clive Staples (2010) Narnia Gnlkleri: Bycnn Ye eni (10. bask). stanbul: Do an Egmont. Newmark, Peter (1988) A Textbook of Translation. Londra: Prentice Hall. Neydim, Necdet (2003) eviri ocuk Edebiyat. stanbul: Bu Yaynevi. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Byk Trke Szlk (2011) TDK. [evrimii]: http://tdkterim.gov.tr/bts/ adresinden indirilmi tir. Toury, Gideon (1980) In Search of a Theory of Literary Translation. Tel Aviv: Porter Institute for Poetics and Semiotics. Van Den Broeck, Raymond (1985) Second Thoughts on Translation Criticism: A Model of its Analytic Function, iinde. (Ed.: Hermans), The Manipulation of Literature. Londra: Croom Helm.

647

OCUK EDEB YATINA L K N SEMPOZYUM B LD R LER N N ER K ZMLEMES

Saliha KARAGZ GZEL Ankara niversitesi Doktora rencisi

zet Bu al mada, Trkiyede ocuk edebiyat alannda 2000 - 2010 yllar arasnda yaplan sempozyumlarn yaymlanan kitaplarndaki bildiriler ele alnm tr. ocuk edebiyatna ili kin toplam dokuz sempozyum kitabndaki 368 bildiri ierik zmlemesi yntemi kullanlarak incelenmi tir. Bildiriler, demografik zellikleri (yazar says, yazarlarn belirttikleri kurum adlar) anahtar szckler, al lan konular ve ara trma yntemleri asndan de erlendirilmi tir. Bulgulara gre, bildirilerin byk o unlu u tek yazarldr. Sempozyumlara en ok bildiri ile katlan kurumlar Ankara niversitesi ve Eski ehir Osmangazi niversitesidir. Anahtar szcklerin bildirilerin o unda kullanlmad , bildirilerde en ok ocuk edebiyat yaptlarnn iyap zellikleri ynnden incelenmesinin konu edinildi i, betimsel yntemin ise en ok kullanlan yntem oldu u grlm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, ocuk edebiyat sempozyumlar, ocuk edebiyat sempozyum bildirileri.

Abstract In this study, the papers in the issued books of symposiums in the field of childrens literature in Turkey between 2000 and 2010 years were taken into consideration. 368 papers in totally 9 symposium books were analyzed by using content analysis method.The analysis was based on the demographic characteristics of the papers (the number of writers, the name of institutions declared by the writers), keywords, topic studied and the research methods . According to the findings, most of the papers were written by only one writer. The institutions which attended symposiums with a great number of papers were Ankara University and Eski ehir Osmangazi University. It was seen that the keywords had not been used in the most papers and the common issue in the papers was the analysis of the works of childrens literature with the internal structure properties and also the common method used was the descriptive method. Key Words: Childrens literature, symposium of childrens literature, papers of childrens literature symposium.

GR ocuk edebiyat alannda yaplan bilimsel al malar, bu alann geli imi iin nemli bir rol stlenir. ocuk edebiyat rnleri ocu a seslenirken bu alanda yaplan bilimsel al malar, akademik evreye, yazarlara, ktphanecilere, anne babalara ve retmenlere seslenmektedir. ocuk edebiyat rnleri ile bu alanda yaplan bilimsel al malarn hedef kitleleri farkl olmasna kar n bilimsel al malar, ocuklara seslenen yaptlar ele tirme ve de erlendirme olana yaratmaktadr. ocuk edebiyatna ili kin yaplan bilimsel al malar yazarlarn yaptlarn de erlendirmelerine; anne, baba, retmen ve ktphanecilerin ocuk edebiyatnn zelliklerini ve i levlerini renmelerine, ocuk edebiyat rnlerini tanmalar ve semelerine; akademik evrenin yaplan al malardan yararlanabilmelerine katk sa lamaktadr. Bu nedenle bu al mada ocuk edebiyatna ili kin sempozyum bildirilerine odaklanlm tr. Bir alann zel bir alt alannda, kongreye gre daha kk bir grubun, nceden belirlenmi konular zerinde konu malar, sunumlar yaptklar etkinlik tr (Erku , 2011: 106) olan sempozyumlar belli bir alandaki uzmanlarn o alandaki gr lerini, ara trmalarn sunduklar, payla tklar akademik ortamlardr. Sempozyumlara katlan bildiri yazarlarnn demografik zellikleri sempozyumun kimleri ilgilendirdi ini bir ba ka deyi le kimlerin syleyecek sz oldu unu ortaya koydu u gibi, hangi kurumlarn sempozyuma ilgi gsterdi ini de belirlemektedir. Sempozyumlarda ele alnan konular, bildiri sunanlarn o alann en ok hangi ynyle ilgilendiklerini gstermektedir. Ayrca al malarda alann hangi boyutlaryla ele alnd n da ortaya koymaktadr. 649

Her ara trma, bir sorunun (problemin) zmn bulma gereksiniminden do ar. Bilimsel ara trmalar da ayn gereksinimden do ar ve genel olarak yle tanmlanabilir. Problemleri snrlandrarak gvenilir ve geerli zmler bulmak amacyla planl ve sistemli olarak verilerin toplanmas, zmlenmesi, yorumlanarak de erlendirilmesi ve rapor edilmesi srecidir (Erku , 2011: 47). Her bilimsel ara trma belli bir yntemle yaplmak zorundadr. Bilimsel ara trma yntemlerini konu edinen kitaplarda model (desen, dzenek) yntem ve teknik kavramlarna ili kin farkl tanmlar ve snflamalar bulunmaktadr. rne in, Karasar (2007: 76) ara trma modellerini tarama ve deneme modelleri olarak ikiye ayrr. Erku (2011: 68) ara trma dzeneklerini deneysel ara trma dzenekleri, ili kisel ara trma dzenekleri ve betimsel al malar olarak e ayrr. Bykztrk, Kl akmak, Akgn, Karadeniz ve Demirelin ortak hazrlad Bilimsel Ara trma Yntemleri adl kitapta (2008: 21) genel ara trma trleri betimsel, ili kisel ve mdahale ara trmalar olarak snflandrlm tr. Bilimsel ara trma yntemlerine ili kin alanyaznda ara trmann temel de i kenlerine ynelik farkl yakla mlar oldu u grlmektedir. rne in, gr me, veri toplama yntemi olarak tanmlanabildi i gibi (Bykztrk, . Kl akmak, E. vd, 2008:158; Yldrm ve im ek, 2011:119) veri toplama tekniklerinden biri olarak da aklanmaktadr (Balc, 2007:165; Karasar, 2011: 165). Ara trma yntem ve teknikleri konusunda alan uzmanlar arasnda tam bir birliktelik sa lanmam olsa da nemli olan bir ara trmada, ara trma probleminin zmne ili kin izlenen yolun bilimsel nitelikli olmas, ba ka bir deyi le, ara trmann bilimsel ara trma a amalarna uygun olarak yaplandrlm olmasdr. Bilimsel bir ara trmada nasl bir yntem kullanlaca ara trmann konusu ve amacyla yakndan ilgilidir. Ara trmac, problemin zmne ili kin ara trmasnda nasl bir yntem uygulayaca n ara trmann ba nda belirlemesi gerekti i gibi, raporunda da bunu yazmaldr. nk bu sayede ba ka bir ara trmac, ayn yntemi kullanarak ayn sonuca ula abilece i gibi, o yntemi ba ka bir al maya da uyarlayabilir. Bu nedenle her bildiride ara trma ynteminin belirtilmi olmas beklenir. Bilimsel ara trmann de i kenlerinin her biri ayn neme sahiptir. Bunlardan biri de anahtar szcklerdir. Ara trma raporlarnda anahtar szckler, konunun ve bazen de ara trmada kullanlan yntemin ipularn ta r. Bu alanda yaplan ara trmalara ksa yoldan ula lmasna katkda bulunur. Bu nedenle ara trma raporlarnda anahtar szcklerin yazlmas, alanyazn (literatur) taramas asndan nemlidir. Bir sempozyum bildirisi basl hle getirildi inde bu alanla ilgilenenler iin bir kaynak niteli i ta r. Bu nedenle bu alanda ara trma yapmak isteyenler iin konu, anahtar szck ve yntemin bu bildirilerde belirtilmi olmas beklenir. Ara trmann Amac: Bu al mann amac, Trkiyede 2000 - 2010 yllar arasnda ocuk edebiyatna ili kin sempozyum bildirilerinin ka yazarl oldu u, en ok hangi kurumlarn katld , en ok hangi konu, yntem ve anahtar szcklerin kullanld belirlemektir. Bu amaca ula mak iin a a daki sorulara yant aranm tr. 1. Bu bildirilerin demografik zellikleri (yazar says, yazarlarn belirttikleri kurum adlar) nelerdir? 2. Bildirilerdeki anahtar szckler nelerdir? 3. Bildirilerde al lan konular nelerdir? 4. Bildirilerde hangi ara trma yntemleri kullanlm tr? Ara trmann nemi: Bu al ma, Trkiyede 2000 - 2010 yllar arasndaki 10 yllk dnemde ocuk edebiyatna ili kin yaplan sempozyumlardaki bildirilerin yazar says ve bu yazarlarn ait olduklar kurumlar; bildirilerde ele alnan konular, belirlenen anahtar szckler ve kullanlan yntemler bakmndan ta dklar zelliklerinin belirlemesi asndan nemlidir. Yntem: Bu al mada ierik zmlemesi yntemi, sempozyumlardaki bildirilerin seiminde ise amal rnekleme yntemi kullanlm tr. Amal rneklemeyi olu turmak iin belirlenen ltler unlardr: 1. Sempozyumun Trkiyede yaplm olmas. 2. Anahtar szcklerde ocuk edebiyat, ocuk yazn ya da ocuk edebiyat tr adlarndan birinin ocuk roman, ocuk yks, ocuk iiri vb. gemesi. 2. Bildiride anahtar szck yoksa bildiri ba l nn ocuk edebiyat, ocuk yazn ya da ocuk edebiyat tr adlarndan birinin ocuk roman, ocuk yks, ocuk iiri vb. gemesi.

650

ncelenen Sempozyumlar Bu al mada rnekleme uygun ocuk edebiyatna ili kin dokuz sempozyum belirlenmi tir. Sempozyumlar dzenleyen kurumlar ve sempozyumlarn adlar Tablo.1de gsterilmi tir. Tablo 1. ncelenen sempozyumlar dzenleyen kurumlar ve sempozyumlarn adlar.
Sempozyumu Dzenleyen Ankara niversitesi Osmangazi niversitesi YYl 2000 2001 Sempozyumun Ad I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollar Roman Kahraman Fadi 'in Do umunun 30. Ylnda a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyat Yazar Glten Dayo lu ve Yazn Ulusal Sempozyumu Roman Kahraman Fadi in Do umunun 30. Yl Sempozyumu ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan iddet Sempozyumu ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumu II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumu ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu Uluslar Aras Katlml Okuma Kltr Sempozyumu

Ankara niversitesi Osmangazi niversitesi Osmangazi niversitesi Ankara niversitesi Osmangazi niversitesi E itim - Sen E itim - Sen

2001 2002 2005 2006 2007 2008 2010

Toplam dokuz sempozyumda be bildirinin sempozyum kitaplarnda sadece zetlerine yer verildi i iin bu bildiriler incelemeye alnmam tr. ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan iddet Sempozyumundaki 41 bildiriden sadece 29u ocuk edebiyatyla ili kili oldu u iin 12 bildiri inceleme alannn d nda tutulmu tur. ncelenen bildirilerin toplam says 368dir. Bulgular 1. Bildirilerin Demografik zellikleri Nelerdir? Bu al mada incelenen bildirilerin demografik zellikleri ile ilgili de i kenler: yazar says ve yazarlarn bildirilerde belirtilen kurumlardr. 1.1. Sempozyum Bildirileri ve Yazar Says
120 100 80 60 40 20 0

101 56 31 6 1 2 8 26 2 1 32 2 13 3
G en l ..

42 6 16 1
aK l t r

17 11

ve

al

oc uk

ve

O ku m

Tek Yazarl ki Yazarl ya da daha fazla yazarl

ekil.1. Sempozyum - Yazar Says

1. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollarnda 63 bildiriden 56s tek yazarl, 6s iki yazarl, 1i yazarldr. 2. Roman Kahraman Fadi 'in Do umunun 30. Ylnda a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyat Yazar Glten Dayo lu ve Yazn Ulusal Sempozyumunda sunulan bildirilerden 31i tek yazarl, 2si iki yazarldr. 651

II.

o cu k

lu s

3. Roman Kahraman Fadi in Do umunun 30. Yl Sempozyumunda sunulan 8 bildiriden 8i de tek yazarldr. 4. ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan bildiriden 26s tek yazarl, 2si iki yazarl ve 1i yazarldr. iddet Sempozyumunda sunulan 29

5. ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumunda sunulan 34 bildiriden 32si tek yazarl ve 2si iki yazarldr. 6. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) bildirilerinden 101i tek yazarl, 13 iki yazarl ve 3 yazarldr. 7. III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumundaki bildirilerden 42si tek yazarl, 6s iki yazarl ve 1i yazarldr. 8. ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumunda sunulan 16 bildirinin tamam tek yazarldr. 9. Uluslar Aras Katlml Okuma Kltr Sempozyumundaki 19 bildirinin 17si tek yazarl, 1i iki yazarl ve 1i de dokuz yazarldr. 1.2. Bildiri Yazarlarnn Ait Oldu u Kurumlar 1. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollarnda bildiri yazarlarnn 10u Ankara niversitesi, 6s Seluk niversitesi, 3 Balkesir niversitesi, 3 Hacettepe niversitesindendir. Uluda , stanbul ve Anadolu niversitelerinden ise iki er yazar sempozyuma katlm tr. 13 niversite ise birer bildiri ile katlm tr. 27 Aralk lk retim Okulu, Mimar Kemal lk retim Okulu,Tuzla Lisesi, Trkiye Yazarlar Birli i ve Kaynak Yaynlar ise sempozyuma katlan di er kurumlardr. 2. Roman Kahraman Fadi 'in Do umunun 30. Ylnda a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyat Yazar Glten Dayo lu ve Yazn Ulusal Sempozyumuna katlan bildiri yazarlarnn 6s Anadolu niversitesi, 4 Osmangazi niversitesindendir. Ankara, Afyon Kocatepe ve On Dokuz Mays niversitelerinden ise iki er yazar sempozyuma katlm tr. 12 niversite ise birer yazarla sempozyuma katlm tr. niversite d nda sempozyuma katlan tek kurum Trkiye Yazarlar Sendikasdr. 3. Roman Kahraman Fadi in Do umunun 30. Yl Sempozyumunda sunulan bildirilerin yazarlarnn 6s Ankara niversitesi, 1i Hacettepe 1i de Bilkent niversitesindendir. 4. ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan iddet Sempozyumuna Anadolu niversitesi ve Osmangazi niversitesinden yedi er yazar katlm tr. Dokuz Eyll, stanbul ve Seluk niversitelerinden ise iki er yazar sempozyuma katlm tr. 5 niversiteden ise birer bildiri yazar sempozyuma katlm tr. niversite d nda sempozyuma sadece KEDAD ve ocuk Vakf kurumlar katlm tr. 5. ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumuna Osmangazi niversitesi 15, Seluk niversitesi 2 bildiri yazar ile 8 niversite ise birer bildiri ile katlm tr. 3 renci ile ocuk kitaplar yazan 5 yazar ise kurum belirtmemi tir. 6. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri)na katlan bildiri yazarlarnn 17si Ankara niversitesi, 8i Hacettepe niversitesindendir. Anadolu, stanbul ve Dokuz Eyll niversiteleri drder bildiri yazar ile Dicle ve On Dokuz Mays niversiteleri er bildiri yazar ile Abant zzet Baysal, Adnan Menderes, Bilkent, Celal Bayar, ankaya, Gazi, Krkkale, Osmangazi, Seluk, Yakn Do u niversiteleri iki er bildiri yazar ile 16 niversite ise birer bildiri ile katlm tr. Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu, ocuk ve Genlik Yaynlar Derne i, Edebiyatlar Derne i, Gn Kitapl , ocuk Vakf, Edebiyatlar Derne i, MEB, Trkiye Yazarlar Birli i, TBA sempozyuma katlan di er kurumlardr. Ayrca zel Ba kent niversitesi Kolej Ay e Abla, Hdrlktepe lk retim Okulu, zel Bilkent Lisesi, zel Koru Anaokulu, Rhode Island College, Yavuztrk lk retim Okulu ve mraniye 60. Yl Cumhuriyet lk retim Okulu sempozyuma katlan okullardr. 7. III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumu na katlan bildiri yazarlarnn 14 Osmangazi niversitesi, 5i Gaziosmanpa a niversitesindendir. Ankara ve Anadolu niversiteleri drder; Celal Bayar, Gazi, stanbul, Seluk ve Yznc Yl niversiteleri iki er bildiri yazar ile sempozyuma

652

katlm tr. 6 niversite ise birer bildiri ile katlm tr. ki retmen ve ocuk kitab yazan 7 yazar ise kurum bildirmemi tir. 8. ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu na katlan bildiri yazarlarndan 5i Ankara niversitesi, 2si Hacettepe niversitesindendir. Maltepe, stanbul, Gazi, Osmangazi niversiteleri birer bildiri ile katlm lardr. TBDER, Trkiye Yazarlar Sendikas, Reha Alemdaro lu Anadolu Lisesi, E itim - Sen sempozyuma katlan di er kurumlardr. Bir avukat ve ocuk kitab yazan iki yazar kurum belirtmemi tir. 9. Uluslar Aras Katlml Okuma Kltr Sempozyumuna katlan bildiri yazarlarndan 11i E itim -Sendendir. Ankara ve Osmangazi niversitelerinden iki er akademisyen sempozyuma katlm tr. MEB, sve retmenler Sendikas, Hollanda retmenler Sendikas, Mu la Anadolu Lisesi, Atlo lu lk retim Okulu ve Fahriye Vandemir lk retim Okulu sempozyuma katlan di er kurumlardr. 1 retmen ise kurum belirtmemi tir. 2. Bildirilerdeki Anahtar Szckler

ekil. 2. Bildirilerdeki Anahtar Szcklerin Bulunma Oranlar. 1. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollarndaki 63 bildirinin hibirinde anahtar szck kullanlmam tr. 2. Roman Kahraman Fadi 'in Do umunun 30. Ylnda a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyat Yazar Glten Dayo lu ve Yazn Ulusal Sempozyumunda sunulan 34 bildirinin sadece 1inde anahtar szck kullanlm tr. 3. Roman Kahraman Fadi in Do umunun 30. Yl Sempozyumunda sunulan 8 bildirinin hibirinde anahtar szck kullanlmam tr. 4. ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan bildirininsadece 1inde anahtar szck kullanlm tr. iddet Sempozyumunda sunulan 29

5. ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumunda sunulan 34 bildirinin 27sinde anahtar szck kullanlm tr. 6. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri)ndaki 117 bildirinin hibirinde anahtar szck kullanlmam tr. 7. III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumundaki 49 bildirinin 29unda anahtar szck kullanlm tr. 8. ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumunda sunulan 16 bildirinin sadece 1inde anahtar szck kullanlm tr. 9. Uluslar Aras Katlml Okuma Kltr Sempozyumundaki 19 bildirinin 3nde anahtar szck kullanlm tr. Tm sempozyumlarda toplam 164 anahtar szck kullanlm tr.

653

En ok Kullanlan Anahtar Szckler: Ayla naro lu (14), Muzaffer zg (7), ocuk edebiyat (2), ocuk ve genlik edebiyat ( 2), resim (2) Tl (2), masal (2), Mago (2), kitap (2), ele tiri (2), e itim (2), ocuk (2). Di er anahtar szckler birer kez kullanlm tr. 3. Bildirilerde Ele Alnan Konular Konularn kodlanmasnda 10 ana ba lk belirlenmi tir. Ana ba lklar ve ierikleri Tablo. 2de belirtilmi tir. Tablo 2. Sempozyumdaki bildirilerin konu ba lklar ve konu ba lklarna ili kin ierikler.
Konu ocuk Edebiyatnn zellikleri ocuk Edebiyat Genel zellikleri Genel erik ocuk edebiyatnn genel zellikleri, i levleri, nasl olmas gerekti i, tarihsel geli imi. Masal, tekerleme, ninni, bilmece, iir, yk, roman tiyatro oyunu vb. ocuk edebiyat rnlerinin genel zellikleri, i levleri, tarihsel geli imi. ocuk ve genlik edebiyatnn genel zellikleri, i levleri, nasl olmas gerekti i, tarihsel geli imi. Genlik edebiyatnn genel zellikleri, i levleri, nasl olmas gerekti i, tarihsel geli imi. Kitabn kapa , cildi, resimleri vb. ocuk edebiyat yaptnda konu, ileti, tema, karakterler, at ma, dil ve anlatm vb. Hem d hem de iyap zellikleri. Trke retimi kazanmlar ve ocuk edebiyat rnleriyle ili kilendirilmesi, ocuk edebiyat rnlerinin retimde bir ara olarak kullanlmas, dil becerilerinin geli tirilmesinde ocuk edebiyat rnlerinden yararlanlmas vb. ocuk edebiyatnn hayat bilgisi, matematik, fen bilgisi, sosyal bilgiler vb. derslerle; mzik, resim, yontu, karikatr, drama vb. sanatlarla ili kilendirilmesi. Okuma kltrnn genel zellikleri, i levleri, okur ve okuma kltr ili kisi, okuma kltr edinimi, medya ve okuma kltr vb.

rnlerinin

ocuk ve Genlik Edebiyatnn Genel zellikleri Genlik Edebiyatnn zellikleri Genel

ocuk Edebiyat Yaptlarnn D Yap zellikleri ocuk Edebiyat yap zellikleri Yaptlarnn

ocuk Edebiyat Yaptlarnn D ve yap zellikleri ocuk Edebiyat retimi ve Trke

ocuk Edebiyatnn Di er Dersler ve Sanatlarla li kisi Okuma Kltr

180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

" o ocu cu k E " k E de d b "G ocu ebi iya e k y t o nl ve at "nn cu ik Ge r G o k Ed n nl en cu Ed eb lik er el o k E ebi iya Ed inin z cu de yat t"n eb Ge elli k bi Y n iya ne kl e E y d a ap G t" l ri o oc ebi t Y tla ene nn z. uk ya ap r l G .. cu k Ed t Y tla nn ze en Ed e a r D li .. eb biy pt nn lkl iy at lar Ya eri at v n y p n e n ap ... n T D D r k . i . e r e ve . D ... er re O sl t ku e im m rv i a K e. l .. t r

Uluslararas Katlml Okuma Kltr ocuk ve Okuma Kltr Ayla naro lu II. Ulusal Muzaffer zg ocuk Edebiyat ve iddet Ankara . Fadi Osmangazi . Fadi I. Ulusal

654

ekil.3. Bildirilerin Konu Da lm. 1. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollarnda 63 bildirinin 27si ocuk edebiyat konusunu genel olarak ele alm tr. ocuk ve genlik edebiyatn genel olarak ele alan bildiri says ise 1dir. ocuk edebiyat rnlerini genel olarak ele alan 10; ocuk edebiyat rnlerini iyap zellikleri ba lamnda inceleyen 10; ocuk edebiyat rnlerinin sadece d yap zelliklerini niceleyen 4; hem d hem de iyap zellikleri ynnden inceleyen 3 bildiri bulunmaktadr. 6 bildiri ise ocuk edebiyat ve Trke retimi ile ilgilidir. ocuk edebiyatn di er derslerle ve sanatla ili kilendiren 2 bildiri bulunmaktadr. 2. Roman Kahraman Fadi 'in Do umunun 30. Ylnda a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyat Yazar Glten Dayo lu ve Yazn Ulusal Sempozyumunda sunulan 33 bildirinin 32sinde Glten Dayo lunn ocuk edebiyat yaptlarnn iyap zellikleri; 1inde ise d yap zellikleri incelenmi tir. 3. Roman Kahraman Fadi in Do umunun 30. Yl Sempozyumunda sunulan 8 bildirinin 7sinde Glten Dayo lunn ocuk edebiyat yaptlarnn iyap zellikleri; 1inde ise d yap zellikleri incelenmi tir. 4. ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan iddet Sempozyumunda incelenen 29 bildirinin10u ocuk edebiyat ve iddet konusunu genel olarak ele alm , 2si ocuk edebiyat rnlerini genel olarak ele alp iddetle ili kisini incelemi tir. 17 bildiri ise belirli ocuk edebiyat yaptlarnn iyap zelliklerini iddetle ili kilendirerek incelemi tir. 5. ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumunda ocuk edebiyat konusunu ve ocuk edebiyat rnlerini genel olarak ele alan birer bildiri vardr. 30 bildiri Muzaffer zgnn yaptlarn iyap zellikleri ynnden; 1 bildiri Muzaffer zgnn yaptlarn hem d hem de iyap zellikleri ynnden;1 bildiri de di er sanatlarla (sinema) ili kilendirerek incelemi tir. 6.II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri)ndaki 117 bildirinin 31i ocuk edebiyatn, 11i ise ocuk edebiyat rnlerini genel olarak ele alm tr. 3 ocuk ve genlik edebiyatn, 4 de genlik edebiyatn genel olarak ele alm tr. Belirli ocuk edebiyat yaptlar 7 bildiride d yap zellikleri, 26 bildiride iyap zellikleri, 3 bildiride hem d hem de iyap zellikleri ynnden incelenmi tir. 9 bildiri ocuk edebiyat ve Trke retimi konusunu ele alm , 17 bildiri ocuk edebiyatn di er derslerle ya da sanatla ili kilendirmi , 6 bildiri ise okuma kltrn konu edinmi tir. 7. III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumunda Ayla naro lunun yaptlar bildirilerin 5inde d yap, 38inde iyap, 2sinde hem d hem de iyap zellikleri ynnden incelenmi tir. 1 bildiri ocuk edebiyat ve Trke retimi ile ili kiliyken 3 bildiri ocuk edebiyatnn di er ders ve sanatlarla ili kisini konu edinmi tir. 8. ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu nda sunulan bildirilerin 4 ocuk edebiyat konusunu genel olarak ele alm , 2si belirli ocuk edebiyat yaptlarn iyap zellikleri ynnden incelemi tir. 3 ocuk edebiyat ve Trke retimi konusunu ele alm , 7 bildiri ise okuma kltr konusunu incelemi tir. 9. Uluslar Aras Katlml Okuma Kltr Sempozyumundaki 19 bildirinin 18i okuma kltrn e itli ynleriyle konu edinmi , 1 bildiri ise ocuk edebiyat rnlerini genel olarak ele alp incelemi tir. 4. Bildirilerde Kullanlan Yntemler Bu al mada incelenen bildirilerde yntem ba l yer almasa da bildiri yazar yntemi raporunun herhangi bir yerinde belirtmi se bildiri yazarnn ara trma yntemini belirtmi oldu u kabul edilmi tir. Bildirilerde yntemin belirtilme durumu ekil.4.1de gsterilmi tir.

655

120 100 80 60 40 20 0
I. Ul us al

102

56 28 7 5 26 1 28 1
lu sa l

Yntem belirtilmi

33 15

36 13 3
K lt r

13 2

17

Yntem belirtilmemi

II.

ekil.4. 1. Bildirilerde Yntem Belirtilip Belirtilmeme Durumu. Sempozyumlardaki toplam 368 bildirinin 49unda (% 14) yntem belirtilmi , 319unda (%86) ise yntem belirtilmemi tir. Belirtilen yntemler, yazar nasl belirtmi se o ekilde kabul edilmi , yntem belirtmeyen bilidirler ise ara trmac tarafndan kodlanarak belirlenmi tir.

ekil 4.2. Bildirilerde Kullanlan Yntemlerin Da lm. 1. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollarnda 63 bildirinin 4nde tarama, 2sinde betimleme 1inde ierik zmlemesi yntemi kullanld belirtilmi tir. Ara trma yntemi belirtilmeyen 56 bildirinin 55inde betimsel, 1inde ise ierik zmlemesi yntemi kullanlm tr. 2. Roman Kahraman Fadi 'in Do umunun 30. Ylnda a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyat Yazar Glten Dayo lu ve Yazn Ulusal Sempozyumunda sunulan 33 bildirinin sadece 5inde ara trma yntemi belirtilmi tir. Bildiri yazarlar, kullandklar yntemleri yle belirtmi lerdir: 1i ierik zmlemesi, 1i sylem zmlemesi, 1i Menzin dilbilimsel analiz yntemi, 1i Bernsteina dayal inceleme yntemi, 1i betimleme yntemi. Geriye kalan 28 bildiride ise betimsel yntem kullanlm tr. 3. Roman Kahraman Fadi in Do umunun 30. Yl Sempozyumunda sunulan 8 bildirinin sadece 2sinde ara trma yntemine de inilmi tir. Bu yazarlardan 1i gr me yntemini, 1i ise betimsel yntem kulland n belirtmi tir. Di er 6 bildiride ise betimsel yntem kullanm tr. 4. ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan iddet Sempozyumunda incelenen 29 bildirinin sadece 1inde yntem belirtilmi ve kullanlan yntemin metne dayal inceleme yntemi oldu u belirtilmi tir. Bu yntem de betimsel zmleme yntemi olarak kodlanm tr. 1 bildiride ise 656

o cu k

ve

Ok um a

yntem ba l yer alm ; ancak yntemin ne oldu u belirtilmemi tir. Dolaysyla bildirilerin 27sinde betimsel, 1inde ierik zmlemesi, 1inde sylem zmlemesi yntemi kullanlm tr. 5. ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumunda sunulan 34 bildirinin sadece 1inde yntem belirtilmi tir. Yazar, yntemin anlambilim ve metin okur sylemi oldu unu belirtmi tir. Yntem belirtilmeyen bildirilerin4nde ierik zmlemesi, 29unda ise betimsel yntem kullanlm tr. 6. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri)ndaki 117 bildirinin 15inde ara trma yntemi belirtilmi tir. Belirtilen yntemler unlardr: 3 bildiri ierik zmlemesi, 1i e itsel ele tiri modeli, 5i tarama, 2si betimleme , 2si dokman inceleme, 1i anket, 1i Proppun metin zmleme modeli, 1i ise gr me yntemidir. Yntem belirtilmeyen 96 bildiride betimsel, 4 bildiride ise tarama yntemi kullanlm tr. 7. III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumundaki 49 bildirinin 13nde ara trma yntemi belirtilmi tir. Bu bildirilerin 5inde metne dayal inceleme yntemi, 2sinde betimsel zmleme, 1inde ierik analizi, 2sinde tarama, 1inde dokman inceleme, 1inde Proppun masal inceleme yntemi 1inde anlat izgesi yntemi kullanld belirtilmi tir. Yntem belirtilmeyen bildirilerin 35inde betimsel, 1inde ierik zmlemesi yntemi kullanlm tr. Metne dayal inceleme yntemi betimsel yntem olarak de erlendirilmi tir. 8. ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu nda sunulan 16 bildirinin sadece 3nde ara trma ynteminden sz edilmi tir. Bunlardan 1i yaratc, ya atc okuma yntemi, 1i gr me, 1i de deneysel yntem dir. Yntemi belirtilmeyen 13 bildiride betimsel yntem kullanlm tr. 9. Uluslar Aras Katlml Okuma Kltr Sempozyumundaki 19 bildirinin 2sinde ara trma yntemi belirtilmi tir. Bunlardan 1inde durum al mas deseni 1inde tarama yntemi kullanld n belirtilmi tir. Yntem belirtilmeyen 14 bildiride betimsel, 3nde tarama yntemi kullanm tr. SONU 1. Toplam dokuz sempozyumda, 368 bildirinin 329u tek yazarl, 32si iki yazarl 7si veya daha fazla yazarldr. 2. Ankara niversitesi ve Eski ehir Osmangazi niversitesi 45er bildiri ile sempozyumlara katlm en ok olan kurumlardr. Anadolu niversitesi 24, Hacettepe niversitesi 16, stanbul niversitesi ve Seluk niversitesi ise 13er bildiri ile katlm tr. 3. Sempozyumlarn 3nde (I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollar, Roman Kahraman Fadi in Do umunun 30. Yl Sempozyumu ve II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu)yer alan bildirilerin hibirinde anahtar szck kullanlmam , 3 sempozyumda (Roman Kahraman Fadi 'in Do umunun 30. Ylnda a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyat Yazar Glten Dayo lu ve Yazn Ulusal Sempozyumu, ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan iddet Sempozyumu ve ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu) ise sadece birer bildiride anahtar szck kullanlm tr. Anahtar szc n en ok kullanld sempozyum III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumudur. Sempozyumlarda toplam 164 anahtar szck kullanlm tr. Sempozyumlarda en ok kullanlan anahtar szckler ise unlardr: Ayla naro lu (14), Muzaffer zg (7). 4. 368 bildirinin 162si ocuk edebiyat rnlerinin iyap zelliklerini, 74 ise ocuk edebiyatnn genel zelliklerini, 31i okuma kltrn, 25i, ocuk edebiyat rnlerinin genel zelliklerini, 23 ocuk edebiyatn di er dersler ve sanatlarla ili kisini, 18i ocuk edebiyat ve Trke retimini, 9u ocuk edebiyat rnlerinin d ve iyap zelliklerini, 18i ocuk edebiyat yaptlarnn d yap zelliklerini, 4 genlik edebiyatnn genel zelliklerini, 4 ocuk ve genlik edebiyatnn genel zelliklerini konu edinmi tir. 5. Bildirilerin 316snda betimsel, 19unda tarama, 13nde ierik zmlemesi, 3nde sylem zmlemesi, 3nde dokman inceleme, 1inde deneysel, 13nde ise di er ara trma yntemleri kullanlm tr. NER LER 1. Lisansst e itimde rencilere bilimsel bir yaznn nasl yazlmas gerekti i a ama a ama uygulamal olarak gsterilmelidir.

657

2. Sempozyumlarda bildiri zeti ve bildiri de erlendirme ltleri bildiri yazarlar ile nceden payla lmaldr. 3. Bildirilerde anahtar szcklere ve ara trma yntemine yer verilmelidir. 4. Ara trmaclar, betimsel yntem d nda farkl ara trma yntemlerini de kullanmaldrlar.
ncelenen Sempozyum Kitaplar Ankara niversitesi I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollar (2000) (Yay. Haz.: S. Sever) Ankara: A E itim Bilimleri Yaynlar. Ankara niversitesi Roman Kahraman Fadi in Do umunun 30. Yl Sempozyumu (2001) (Yay. Haz.: S. Sever) Ankara: A.. Yaynlar. Ankara niversitesi II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) (2006) (Yay. Haz.: S. Sever) Ankara: A.. Yaynlar. ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu (2009) (Yay. Haz.: A. Afacan) Ankara: E itim - Sen Yaynlar. Kk Dev Adam ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumu (2005) (Yay. Haz.: A. Gltekin) Ankara: Bilgi Yaynevi. Osmangazi niversitesi Roman Kahraman Fadi 'in Do umunun 30. Ylnda a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyat Yazar Glten Dayo lu ve Yazn Ulusal Sempozyumu (2001) (Yay. Haz.: A. Gltekin) stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Osmangazi niversitesi ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan Gltekin) Eski ehir: Osmangazi niversitesi Yaynlar. iddet Sempozyumu (2003) (Yay. Haz.: A.

Osmangazi niversitesi III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyum Dizisi ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla naro lu Sempozyumu (2009) (Yay. Haz.: A. Gltekin, M. Semerci, F. Ko mak) stanbul: Uanbalk Yaynlar. Uluslararas Katlml Okuma Kltr Sempozyumu (2011) Ankara: E itim - Sen Yaynlar.

KAYNAKA Balc, Ali (2007) Sosyal Bilimlerde Ara trma, Yntem ve lkeler. Ankara: PegemA Yaynclk. Bykztrk, ., Kl Aslan, E. vd. (2008) Bilimsel Ara trma Yntemleri (2. Bask). Ankara: Sekin Yaynevi. Erku , Adnan (2011) Davran Bilimleri in Bilimsel Ara trma Sreleri (3. Bask). Ankara: SekinYaynevi. Karasar, Niyazi (2007) Bilimsel Ara trma Yntemi (17. Bask). Ankara: Nobel Yaynevi. Yldrm, Ali ve im ek, Hasan (2011) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri (8. Bask). Ankara: Sekin Yaynevi.

658

OCUK EDEB YATINDA B R ANLATI TR OLARAK MEKTUP

Yrd. Do. Dr. Evren KARATA Cumhuriyet niversitesi E itim Fakltesi

zet Gnmzde her ne kadar genel a n etkisiyle byk oranda biimsel de i ikliklere u rasa ve itibarn yitirse de mektup tr itenli i ve znelli i iyi ifade eden bir ileti im arac olarak a lar boyunca varlk gstermi tir. Mektuplar insanlk tarihinin nemli yazl tanklar arasndadr. Mektup tr sadece birbirinden uzakta bulunan ki iler arasnda haber getirip gtren bir tr de il, ayn zamanda birok tarih ve sosyal meselenin de tart ld ve zme ula trlmaya al ld diplomatik metinlerdir. Mektup edeb bir tr olarak alanyaznda yerini alsa da yeti kin edebiyatnda oldu u gibi ocuk edebiyatnda da ok tercih edilen bir tr olmam tr. ocuklar iin romanlar, ykler hatta iirler yazan yazarlarn mektup trn pek tercih etmedikleri grlr. Basit bir istatistiksel al ma bile ocuk edebiyat rnleri ierisinde mektup trnn az tercih edilenlerden biri oldu unu gsterir. Bu durum ocuk edebiyat alannda yazlm akademik yaynlar da etkilemi ve mektup tr ocuk edebiyat trlerinden biri olarak -pek- kabul grmemi tir. Ders kitaplarndaki okuma metinleri asndan da durumun benzer bir zellik gsterdi i ve mektup trndeki metinlere az yer verildi i grlm tr. Aslnda mektup tr iten ve ki isel bir anlatm ierdi inden ocu un dnyasna ok uygun bir trdr. Ayrca ocuk kendini dnya kar snda tanmlama dneminde oldu undan bu amaca uygun bir tr olan mektubu da severek yazabilecek/okuyabilecek ya lardadr. Ayrca mektup tr Trke e itiminin temel kazanmlarndan yazma becerisi asndan da elveri li bir trdr. al mada tm bu zellikler dikkate alnarak mektup trnde yazlm ocuk edebiyat rnleri de erlendirilmeye al lm ve mektup trndeki Trke ve eviri u eserler rneklem olarak seilmi tir: Hidayet Karaku -Annemin Mektuplar, Hasan Yaln-Gle Mektuplar ve Yldzl Masallar, Bill Adler-ocuklardan Harry Pottera Mektuplar, Eric Marshall, Stuart Hampleocuklardan Tanrya Mektuplar, Mavisel Yener-Dolunay Dedektifleri-2/Deh et Mektuplar ve Hayaletten Mektuplar, iler elikler- Hayvanlardan ocuklara Mektuplar I ve II. al mann bulgular dokman inceleme yntemiyle elde edilmi , veriler betimsel analiz ve ierik analizi ile de erlendirilmeye al lm tr. Sonu olarak mektup trnn ocuk edebiyat rnlerinde daha ok e itici bir nitelik ta d , ocu un iten ve do al bir anlatm diline sahip olmasnda yararlar oldu u belirlenmi tir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, mektup tr.

Abstract Today, although it undergoes formal changes drastically and falls from grace with the effect of the internet, the letter form has existed for ages as a communication tool which expressessincerity and subjectivity well. The letters are among the important written witnesses of the humanity history. The letter form is not only a form of receiving and sending news between people who are far from each other, it is also a diplomatic text in which many historical and social problems are discussed and tried to be solved. Although it takes place as literary form in literature, the letter form is not preferred much in childdrens literature or in adult literature. Even a simple statistical study can improve the fact that the letter form is one of the less preferred forms in the childrens literature works. This situation has also effected the academic publications written about child literature so that the letter form is not accepted as a childrens literature form. Furthermore,pieces of childrens literature that are found in text books show that letter forms rarely take place in them. Actually, since it has a sincere and personel expression, the letter form is a very suitable form for a childs world. Moreover, as the child is in the time of defining himself/herself against the world, he/she is also at the age of writing or reading this type which supports this aim. In addition, the letter form is very convenient for improving writing skill which is one of the main aims of Turkish education. In this study, the childrens literature works written in letter form are evaluated by taking into consideration the features told above. As the sample of the study the works which are written in Turkish or translated into Turkish given below are chosen: Hidayet Karaku -Annemin Mektuplar, Hasan Yaln-Gle Mektuplar ve Yldzl Masallar, Bill Adler-ocuklardan Harry Pottera Mektuplar, Eric Marshall, Stuart Hample-ocuklardan Tanrya Mektuplar, Mavisel Yener-Dolunay Dedektifleri 2/Deh et Mektuplar ve Hayaletten Mektuplar, iler elikler- Hayvanlardan ocuklara Mektuplar I ve II. The findings of this study are obtained by the document review method and the data is evaluated by the desciriptive and contend analysis. Finally, it is seen that the letter form has an educative effect on children and i helps children to have a sincere and natural narrating skill. Key Words: Child literature, letter form.

659

Giri leti im insano lunun zorunlu gereksinimlerinden biridir. nsanlar yz yze ileti im kuramadklar insanlara e itli haberleri, duygularn ve d ncelerini aktarmak iin farkl yollar denemi lerdir. Mektup ise bu denemelerden belki de en geli mi idir. nk mektubun olu turulabilmesi iin yaznn bulunmas gerekmi tir. lk dnem mektuplar zel olmaktan daha ok resm bir dille yazlm lardr. Siyas, sosyal, edeb pek ok konunun tart ld bu mektuplar arasnda Firavun Mektuplar, Eflatun ve Ciceronun mektuplar saylabilir. Yine ilk dnemde mektuplarn e itici bir boyut ta d da bilinmektedir. zellikle slm dnyasnda mektuplarn tasavvuf ve e itici bir nitelik ta dklar grlr. Bu adan Mevlnann, Rabbaninin ve mam Gazalinin mektuplar bugn de byk de er ta maktadr. Eski Yunan ve Latin gelene i ierisinde mektuplarn hiciv ynnden de geli mi olduklarn belirtmek gerekir. zel mektuplarn geli mesi ancak bireyselli in ne kmas ve romantizm akmnn glenmesiyle sa lanr. zel mektupulu un bu en parlak dnemi 18. yzyla rastlar. Bir edebiyatnn elinden km ilk zel mektup olarak Thomas Moreun Londra Kalesindeki tutsakl srasnda kz Margarete bir kmr parasyla yazd mektup kabul edilmektedir (Kefeli, 2002: 9-13). O gnden bugne kadar bir ksm yazarlarn ya adklar dnemde, bir ksm ise lmlerinden sonra yaymlanm byk bir mektup klliyat bulunmaktadr. Ancak edeb sahada mektubun tahkiyeli trlere oranla daha az kullanld grlr. Bunun yan sra kurgusal metinlerde bir anlatm tekni i olarak mektuptan yararlanlan eserler ve mektup romanlar da bulunmaktadr. Mektup ocuk edebiyatnda bugne kadar ok i lenmemi ve ihmal edilmi bir trdr. ocuk edebiyatnda mektup trndeki eserlerin nicelik bakmndan azl ocuk edebiyat zerine yazlm akademik yaynlar da etkilemi tir. Bugn piyasada yer alan ve ocuk edebiyatnda trler konusunu bir ba lk olarak ele alan birok eserde mektup trnn yer almad grlr.1 Ancak akademik ocuk edebiyat kitaplar ierisinde mektubu da bir ocuk edebiyat tr olarak kabul eden ve bu konuda rneklere yer veren az sayda al maya da rastlamak mmkndr.2 Bu al malardan biri de Alev Snar lgnn ocuk Edebiyat adl kitabdr. Bu al mada Snar lgn, ocuk edebiyatnda bu trde pek fazla eser olmad n belirtmekte ancak bu trn ocuk iin elveri li trlerden biri oldu unu da vurgulamaktadr. Snar lgn, mektubun ocuk iin duygularn samimi bir ekilde aktarmasna, de arj olmasna, ili kileri sa lamla trmasna, mektubun yazld ki inin hayatmzdaki yerini sorgulamasna, zlem ve sabr duygularn renmesine vesile olan iyi bir yazl anlatm yolu oldu unu vurgulamaktadr. Snar lgna gre tm bu nedenlerden dolay ocuklar mektup yazmaya te vik etmek yararl olacaktr (2007: 169). Mektup trne 100 Temel Eser ba lamnda yakla ld nda da durumun mektup lehine olmad grlr. Zira lk retim 100 Temel Eser ierisinde mektup trnde yazlm hibir eser yoktur. 100 Temel Eserin tr konusu asndan ele tirisi bir ba ka yaznn konusu olacak geni liktedir. Ancak seilen eserler zerinde yaplacak basit bir istatistik hesaplama bile trler asndan olduka dar bir alana hitap edildi i ynnde olacaktr. 100 Temel Eser sekisi ierisinde en ok yer alan trler roman ve hikyedir. Bunu masal ve iir trleri takip etmektedir. An, gezi yazs, deneme gibi trler ise az sayda eser ile listede temsil edilmektedir. Bu durum eviri yaynlarda daha da olumsuz bir grnm kazanm tr. Bu gruptaki kitaplarn hepsi de kurgusal trlerdendir (masal, yk, roman). Orta retim 100 Temel Eser sekisi ierisinde de Ahmet Rasimin ehir Mektuplar adl kitabna yer verilmi tir. Ancak bu al ma da do rudan mektup trnde yazlmam tr. Ahmet Rasimin stanbul konusunda
ocuk edebiyatnda trler kavramna yer veren ancak mektup trn bu ba lk altnda de erlendirmeyen al malar unlardr: Havise akmak Gle, Hulusi Gegel (2006). ocuk Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Mehmet Yardmc, Hseyin Tuncer (2002). E itim Faklteleri in ocuk Edebiyat. Ankara: rn Yaynlar. Enver Naci Gk en(1980). rnekleriyle ocuk Edebiyatmz. stanbul: Remzi Kitabevi. ener Demirel, Mehmet Akif een, Serdal Seven, Necdet Tozlu, Mehmet Emin Uluda (2011). Edeb Metinlerle ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem Akademi Yaynlar. Ahmet Ya ar Zengin, Nesrin Zengin (2007). E itim Faklteleri in ocuk Edebiyat. stanbul: Truva Yaynlar. Zeki Grel, Fahri Temizyrek, N. Kemal ahbaz (2007). ocuk Edebiyat. Ankara: nc Kitap Yaynlar., mer Ciravo lu (2000). Okulncesi ocuk Edebiyat. stanbul: Esin Yaynevi. Recep Nas (2004). rneklerle ocuk Edebiyat. Bursa: Ezgi Kitapevi. brahim Kbrs (2002) Uygulamal ocuk Edebiyat. Ankara: Eyll Yaynlar. Mualla Murat Nuho lu (2007). ocuk Edebiyat. stanbul: Lisans Yaynclk., A. Ferhan O uzkan (2001). ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. Alemdar Yaln, Gyasettin Ayta (2002). ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Kemal Demiray (1956). Trke ocuk Edebiyat. stanbul: Maarif Basmevi. 2 Mektubu bir ocuk edebiyat tr olarak de erlendiren al malar ise unlardr: Alev Snar lgn (2007). ocuk Edebiyat. stanbul: Morpa Yaynlar. mer Ylar, Lokman Turan(Ed.) (2007) E itim Faklteleri in ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem A, adl al mada ise mektup ocuk Edebiyatnn Kaynaklar/Meraka Dayal Trler ba l altnda ele alnm tr. Tacettin im ek (2004). ocuk Edebiyat. Erzurum: Suna Yaynlar. Hasan Gleryz (2006). Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem A Yaynclk.
1

660

yazd k e yazlarnn bir araya getirilmesiyle olu turulan eser fkra ve sohbet trne yakndr. Tahkiyeli trlerin zellikle de roman trnn a rl Orta retim 100 Temel Eser sekisinde daha belirgin olarak gzlenmektedir. lk retim Trke Dersi 6, 7, 8. Snflar Trke retim Programnda mektup trne yazma retim alannn ama ve kazanmlar blmnde yer verilmi tir. Buna gre nc maddede farkl trlerde metinler yazma ba l altndaki nc alt ba lkta bildirme yazlar yazar ifadesi kullanlm ve aklama blmnde de mektup etkinli inin altnc snfta uygulanmas istenmi tir (2006: 32-33). Ayrca programda 6, 7, 8. Snflarda Yer Verilmesi Gereken Trler ba l altnda mektup da sralanm tr. Ancak iir, hikye, an, deneme, her snfta da yer verilmesi gereken trler olarak sralanrken mektup, 7. ve 8. snflarda i lenmesi gereken trlerden biri olarak ele alnmam tr (2006: 57).3 Mill E itim Bakanl lk retim 6, 7 ve 8. snf ders ve renci al ma kitaplarnda mektup trnn yer alma durumu ise yledir: 6. snf ders kitabnn Sevgi ba lkl drdnc temasnda ana okuma paralarndan biri olarak mektup trndeki Bir Mektup- Atalay Yrko lu metnine yer verilmi tir (2012: 78-80). 7. snf ders kitabnn leti im ba lkl birinci temasnda Ali olakn Sevgisiz, I ksz, Mektupsuz Kaldk adl yazs gnmzde farklla an ileti im al kanlklar nedeniyle mektup yazma al kanl nn zayflad ndan sz etmektedir. Ancak metin mektup trnde de il, deneme/sohbet trndedir (2010: 24). 7. snf renci al ma kitabnda ise Mill Kltr (4. Tema) temasnda Karada Yzen Donanma adl metne ba l olarak tasarlanan altnc etkinlikte rencilerden yabanc bir lkede ya ayan mektup arkada larna Fatih Sultan Mehmeti tantmalar istenmi tir (2010: 123). Son olarak sekizinci snf ders kitabndaki Ki isel Geli im (6. Tema) temasnda serbest okuma paras olarak Hamdi Topunun yazd Bir ey Olmak ok ey Olmak adl parayla bir babadan o ula gnderilen mektuba yer verilmi tir (2010: 115-116). Sekizinci snf renci al ma kitabnda ise Mill Kltr ba lkl nc temada, Nevruz ve Birlik ba lkl metne ait bir etkinlik olarak rencilerden davetiye dzenlemeleri, Ki isel Geli im (6. Tema) temasnda ise Empati ile Ya amak ba lkl metne ba l olarak hazrlanan yedinci etkinlikte rencilerden e-posta yazmalar istenmi tir ( 2010: 96-183). ocuk edebiyatnda yakn dnemlere kadar mektup trnde yazlan ve en ok nerilen kitaplar arasnda Aziz Nesinin imdiki ocuklar Harika, Cahit Uukun Bahemden Mektuplar ile Mustafa Ruhi irinin Masal Mektuplar gsterilmektedir (Snar lgn, 2007: 169). Ayrca Zehra p iro lunun Aziz Nesinin imdiki ocuklar Harika adl al masna atfen yazd imdiki ocuklar Hl Harika adl al mada Deniz ve Do an arasndaki elektronik mektupla malara yer verilmi tir. Ancak al mada klasik mektup tr snrllk olarak belirlendi inden al ma rneklem d nda tutulmu tur. Sonu olarak, al mada hepsi de 2000 ylndan sonra yazlm olan dokuz ocuk kitabna yer verilmi tir. Bunlardan yedi tanesi kurgusal biimde olu turulmu , iki tanesi ise (ocuklardan Tanrya Mektuplar, ocuklardan Harry Pottera Mektuplar) bir tema etrafnda ocuklarn gnderdikleri mektuplarn bir araya getirilmesiyle olu turulmu tur. Mektup tekni i kurgusal metinlerde iki biimde kullanlr. Metin ya ard arda gelen mektuplarn toplam biiminde olu turulur ya da metin ierisinde yeri geldike mektuplara yer verilir (Tekin, 2002: 227). al mada yer alan kitaplardan Hayvanlardan ocuklara Mektuplar I ve II, Gle Mektuplar ve Yldzl Masallar, Hayaletten Mektuplar, Annemin Mektuplar adl kitaplarda mektuplar ard arda sralanm , Dolunay Dedektifleri 2/Deh et Mektuplar ve ocuk Kalbinde ise kurguya uygun yerlerde mektuplara yer verilmi tir. 2. Mektup Trndeki Trke ocuk Edebiyat rnleri 2.1. Hayvanlardan ocuklara Mektuplar-iler elikler Do a-insan ili kileri zerine temellendirilmi bu al malarda e itli hayvanlarn a zndan ocuklara yazlm mektuplara yer verilmi tir. al mann nsznde de yazar kitabn okuyan ve okumayan btn ocuklardan hayvanlara mektup yazmalarn istemektedir. Yazar yapt bu al ma ile 21. yzyl ocu unun ileti im yeteneklerini geli tirmek, ilgi, isteklerini anlamak ve ocuklara; yalnz de ilsiniz, ya ad mz dnyay korumalyz mesajn vermek istedi ini belirtmektedir. Her mektup iinde bir yky de barndrmaktadr. Bu nedenle eserin kurgusal bir boyut ta d n da belirtmek gerekir. Hayvanlarn ana kahraman olarak kullanlmas ve konu mak, d nmek gibi belirli insan davran larn ta malar eser ierisinde fabl trnn olanaklarndan da yararlanld n ortaya
3 lk retim Trke dersi retim Program ve Klavuzu (1.-5. Snflar)nda ise mektup tr, 2, 3, 4, 5. snflarda yazma retim alan ierisinde 3. Tr, Yntem ve Tekniklere Uygun Yazma ba l altnda 3.3. Mektup yazar. maddesi olarak yer almaktadr (2009: 53,70, 92, 115).

661

koymaktadr. Bu durum ocuk okur asndan bir karma a do urmamakta, tam tersine ocuk iin zengin bir okuma materyali ortaya karlmaktadr. Mektuplar ad, ya , cinsiyeti, uyru u belirtilmeyen ocuk adl bir alcya yazlm lardr. Mektup alcsnn kimliksiz bir ocuk olmas mektubu okuyan her ocu un kendinin muhatap alnd n hissetmesine olanak sa lam tr. Bylece kitab okuyan her ocuk mektuplarn do rudan kendilerine yazld n hissedecektir. Hayvanlardan ocuklara Mektuplar I Hayvanlardan ocuklara Masallar-Ide ilk mektup karnca tarafndan ocu a hitaben yazlm tr. Mektupta karnca, insanlarn ve do ann kard tm zorluklara kar birlik iinde hareket ederek ya amda kalmay ba ardklarn anlatmaktadr. Ayrca kk olsun byk olsun yeryznde her canlnn bir grevi ve nemi oldu u vurgulanmaktadr (elikler, 2010: 15-18). kinci mektup At Rzgra aittir. Mektupta anne babalarn ocuklarn istemedikleri alanlarda ba arl olmaya zorlamamalar anlatlmaktadr. Hayat sadece yar lar kazanmaktan ibaret de ildir (elikler, 2010: 2124). nc mektup Kpek Buflea tarafndan yazlm tr. Bu iletide hayvanlarn zgrce hareket edememeleri ele tirilmekte ve ocuk e itiminde kararll n nemi vurgulanmaktadr (elikler, 2010: 27-20). Drdnc mektupta Kartal Kaya her canlnn ya llk dnemini geirece inden ve herkesin ya amnda a mas gereken zor dnemler oldu undan sz etmektedir (elikler, 2010: 33-35). Be inci mektup Mutlu Dana Danitoya aittir. Mektupta her canlnn do ada bir yeri oldu u anlatlmakta ve pek ok canlnn insanlara hizmet ettikleri anlatlmaktadr (elikler, 2010: 39-44). Tav an Bndk mektubunda ocuklarn gelip geici hevesler iin hayvan sahibi olmamalar gerekti ini anlatmaktadr. Hayvan sahiplerinin hayvanlarna iyi bakmakla ykml olduklar, bu mektupta ele alnan ana meseledir (elikler, 2010: 47-50). Yedinci mektup Patika Ormannn Kral Aslana aittir. Bir dnem vejetaryen olmak isteyen Aslan bunun do asna uygun olmad n anlaynca yle bir sonuca ula maktadr: Hayatta ancak kendin olmay kabul ettikten sonra mutlu olabilirsin. (elikler, 2010: 5357). Sekizinci mektupta sokak kedisi Boncuk, hayvanlarn insanlara birok yarar oldu unu ve sokak hayvanlarna kar insanlarn duyarl olmalar gerekti ini hatrlatmaktadr (elikler, 2010: 61-64). Kitapta dokuzuncu ve son mektup yavru bir Caretta Carettaya aittir. Mektupta soylar tkenme riskiyle kar kar ya olan hayvanlar iin insanlarn yapmalar gerekenler anlatlmaktadr (elikler: 2010: 6769). Hayvanlardan ocuklara Mektuplar II Hayvanlardan ocuklara Mektuplar II- adl kitaptaki ilk mektup krlangtan ocu a yazlm tr. Krlang mektubunda kresel snma nedeniyle ekti i skntlardan sz etmektedir. Krlanglar sanayi kurulu larndan atmosfere salnan gazlar nedeniyle g yollarn kaybetmekte ve yava yava do alarnn gere i olan gten vazgemektedirler. Bu durum krlanglara ba l di er canllar da etkilemekte ve do ann dengesi bozulmaktadr (elikler, 2010: 15-18). kinci mektup maymuna aittir ve mektupta televizyon ve bilgisayar nedeniyle ki iler arasndaki ileti imin zayflamas ve su kaynaklarnn ekonomik biimde kullanlmas ele alnm tr (elikler, 2010: 21-29). n mektup Yunus zgre aittir ve bu mektupta hayvanlarn gsteri arac olarak kullanlmasna kar klm tr. Hayvanlar do alarna uygun alanlarda zgrce ya amaldr (elikler, 2010: 33-41). Drdnc mektup E ek Topraktan ocu a yazlm tr. Bu mektupta hayvanlarn a r i lerde al trlmas do ru bulunmamaktadr. Ayrca ksmenin do ru bir davran olmad ve sorunlarn konu arak zlebilece i anlatlm tr (elikler, 2010: 45-51). Be inci mektup Ay Nadirden ocu a gelmi tir. Mektupta insanlarn zevk iin hayvanlar ldrmeleri ele tirilmekte ve onlarn evreye kar umursamaz olduklar vurgulanmaktadr (elikler, 2010: 55-62). Altnc mektupta depremin nceden tahmin edilemeyen bir do a olay oldu u ve depremden korunmann tek yolunun sa lam binalar yapmak oldu u anlatlmaktadr (elikler, 2010: 65-72). Son mektup Yaban Keisi Atikten gelmi tir. Mektupta arpk kentle me, gecekondula ma, ormanlarn yok edilmesi gibi nedenlerle sel felaketlerinin artt na dikkat ekilmektedir ( elikler, 2010: 75-79). Gle Mektuplar ve Yldzl Masallar Hasan Yalnn Gle Mektuplar ve Yldzl Masallar adl al masnda toplam 30 adet mektup ve 37 adet de masal bulunmaktadr. 9 numaral mektubun sonuna 4 adet masal (Yaln, 2006: 40-43); 11 (Yaln, 2006: 48-50), 27 (Yaln, 2006:108-109) ve 28 numaral (Yaln, 2006:111-115) mektuplarn sonuna ise iki er masal birden eklenmi tir. 32 numaral mektubun sonuna bir bilmece (Yaln, 2006: 130), 33 numaral mektubun sonuna bir fkra ( Yaln, 2006: 132), 34 numaral mektubun sonuna gnlk ( Yaln, 2006: 133), 15. (Yaln, 2006: 63), 35. (Yaln, 2006: 136) ve 37. (Yaln, 2006: 139) mektuplarn sonuna birer yk, 38 numaral mektubun sonuna ise bir iir (Yaln, 2006: 143)

662

eklenmi tir. Kitapta yer alan yklerden biri ehovdan (Ka tanka), ikisi ise Kafkadan (Ksa Bir Hayvan Masal, Agzl Kurt) uyarlanm tr. Yazarn mektuplarnn sonuna ekledi i ve masal diye tanmlad metinlerin byk bir ksm masal trnn zelliklerini ta mamaktadr. Genellikle hayvanlarn ba ndan geen yklerin anlatld bu metinleri fabl olarak tanmlamak daha do ru olacaktr. Bu al ma Hasan Yalnn tutuklu bulundu u cezaevinden kz Gl Yalna 1982-1986 yllar arasnda gnderdi i mektuplardan olu maktadr. Bu dnemde Gl Yaln 3-7 ya aral nda oldu undan mektuplarn kk bir okura seslenecek biimde dzenlendi i grlmektedir. Mektuplarda tarihlere de yer verilmesi mektuplarn kronolojisini takip asndan nem ta maktadr. Bunun d nda Hasan Yalnn yazd fabllarn okulncesindeki bir ocu a uygun olarak dzenlendi i ve genellikle hayvan kahramanlarn a zndan anlatld grlmektedir. Mektuplarn sonlarna eklenen fabllarda ve di er trdeki metinlerde reticilik vasf gz nnde bulundurulmu tur. Gl Yaln kitabn sunu yazsnda bu durumu yle dile getirmektedir: dnp geriye bakt mda, daha iyi de erlendirebiliyorum bu mektuplarn hayatmdaki yerini. Hayal gcm geni leten, bana kitap okumay, edebiyat sevdiren, dil yetene imi geli tiren, olaylar de erlendirmeyi ve yarglamay reten ve her eyin tesinde bana sonsuz bir insan ve do a sevgisi kazandran yazlard bunlar (Yaln, 2006: 9-10). Masallarda ele alnan konular yle sralamak mmkndr: zgrlk, hayvanlarn do al ortamlarda ya ama haklar, hayvanlara eziyet etmeme, dostluk, hata yapanlara bir ans daha tanma, sevginin her trl zorlu u yenen bir g oldu u, a gzl insanlarn ellerindekileri de kaybedebilecekleri, hakl olanlarn bir gn haklarn elde edecekleri gere i, hastalklarn bilimsel yollarla tedavi edilmesi gerekti i, birbirlerini seven insanlar mesafelerin ayramayaca , e itimle insann kendisini geli tirmesinin mmkn oldu u, arkada sevgisi, zor durumda olanlara yardm etme, kendi hatalarnn ba kalarna zarar vermesine engel olma, ki inin hatalarnn sonularn stlenmesi gerekti i, do a sevgisi, kendini be enmi ve kskan olmama, umudunu kaybetmemek gerekti i, annelerin yaptklar fedakrlklar, dayan ma, yardmseverlik, kahramanlk ve cesaret, hakszlklara kar kabilme, zlem ve sevdiklerimize kavu ma iste i, payla m, zorbalklara kar birlikte mcadele edebilme, nedensiz korkularn stne gidebilmek, canllarn i gzelliklerini fark edebilmek ve e itlik. Annemin Mektuplar Hidayet Karaku un Annemin Mektuplar adl kitabnda 2000 ylnn Mart, Nisan ve Mays aylarnda bir annenin o luna yazd drt mektup yer almaktadr. Erken i e gitti i iin o lunu ok gremeyen anne, her gece yatmadan nce ona bir mektup yazmaktadr. Drt mektupta da anne o luna kendi ocukluk anlarndan rnekler vermekte ve her mektupta ocuk iin e itici bir ders bulunmaktadr. lk mektup Tahta Bisiklet ba l n ta maktadr (Karaku , 2009: 10-22). Mektupta anne, ocukluk yllarna dnerek babasnn i lerinin giderek ktye gitmesi nedeniyle madd imknlarnn azalmasn, ehirden kye g etmek zorunda kal larn, anne ve babasnn ayr ya amaya ba lamalarn anlatr. Babas bu zor gnlerde paras olmad iin kzna tahta bir oyuncak yapar. Kz ocuk bu oyuncak ile pek oynayamasa da onu babasnn sevgisinin gstergesi olarak kabul eder. Mektup zor gnlerin birlik iinde a labilece ini ve sevginin her eyden daha de erli oldu unu ortaya koymas asndan nemlidir. kinci mektubun ad Eski antadr (Karaku , 2009: 23-35). Bu mektupta yalnz kalan bir ocu un yaratcl , kendine nasl oyunlar ve oyuncaklar buldu u anlatlr. Mektup baba sevgisinin nemini vurgulamaktadr. nc mektup Ben Ne Olaym? ba l na sahiptir (Karaku , 2009: 36-51). Mektupta ne olmak istedi ine bir trl karar veremeyen ve hayvanlarn gl ynlerine yknerek onlar gibi olmaya al an ancak bundan da ksa srede sklan kz ocu unun duygu hli anlatlmaktadr. En do ru olann insann kendini oldu u gibi kabul etmesi, farkl ynlerini ke fedip geli tirebilmesi oldu u anlatlmaktadr. Son mektup ise Kasabamzn Kpekleridir (Karaku , 2009: 52-67). Bu mektupta her ocu un zevk alarak yapabilece i bir i oldu u anlatlmaktadr. nsan bir i i severek yaparsa mutlaka ba arl olur, d ncesi mektupta i lenen ana konudur. Ayrca bu mektupta hayvan sevgisi de vurgulanm tr. Dolunay Dedektifleri-2 /Deh et Mektuplar Mavisel Yenerin Dolunay Dedektifleri-2/Deh et Mektuplar adl kitabnda adet mektup yer almaktadr. Mektuplar roman ierisinde gizem yaratmak iin kullanlan entrika aralardr. Zaten kitap bu esrarengiz mektuplarn zmlenmesi olay zerine kurulmu tur. Roman kahramanlarndan zmirde ya ayan 12 ya nda Bircenin sahaftan ald bir kitabn iinden kan Brayl alfabesi ile Almanca olarak yazlm mektuplarn srr ancak spanyada zlebilecektir. Mektuplar genetik bilimci M. Brickel tarafndan Barcelonadan bir Trk bilim adamna gnderilmi tir. Mektuplar aslnda bilgi transferi yapabilen DNAlarn ifrelerini iermektedir (Yener, 2010: 89-92). Birce, Ece, Ada, Bilgecan,

663

O uz, Gago ve Juttann yardmlaryla mektuplar kt niyetli ki ilerin eline gemeden polislere teslim edilmi tir. Hayaletten Mektuplar Mavisel Yenerin Hayaletten Mektuplar adl kitabnn birinci ve ikinci blmlerini mektuplar olu turmaktadr. Birinci blmde iyi arkada olan Meltem ve Fidan, Meltemin ba ka bir ehre ta nmas zerine mektupla maya ba larlar. Birinci blmde toplam 11 mektup bulunmaktadr (Yener, 2009: 7-39). Mektuplarda Fidan ve Meltemin birbirlerinden uzakta ya adklar gndelik hayatlarnn ayrntlarn, okulda kar la tklar durumlar birbirlerine aktardklar grlmektedir. Bunun d nda 10. (Yener, 2009: 35-36) ve 11. (Yener, 2009: 37-39) mektupta Fidann spanyaya yapaca seyahatle ilgili bilgiler ve yorumlar payla lmaktadr. Kitabn ikinci blmnde ise yine 11 adet mektup bulunmaktadr (Yener, 2009: 43-70). kinci blmdeki mektuplar da Alper ile Barselonada ya ayan days arasndaki mektupla malardan olu maktadr. Mektuplarda zlemler, gurbet duygusu, akrabalar hakkndaki bilgiler dile getirilmektedir. kinci blmdeki 6. mektuptan (Yener, 2009: 53-55) itibaren ilk blmde oldu u gibi bu kez de Alperin spanyaya yapaca yolculuk ana konu hline gelmi tir. Bu mektuplarda Gkhan, ye enine Barcelonann tarihi ve turistik meknlar hakknda bilgiler vermektedir. Kitabn nc blmnde ayn uakta yolculuk eden Fidan ve Alperin tan malar, drdnc blmde ise yllarca srecek olan mektup arkada lklarnn ba langc anlatlmaktadr. Eser ocuklar mektup yazmaya ynlendirmek asndan yararldr. nsanlar farkl ehirlerde olsalar da sevgilerini, zlemlerini mektuplarla birbirlerine aktarmaktadrlar. Yazlan mektuplar yllarca saklanmakta, akrabalklar, dostluklar iin birer hatraya dn mektedir. Belki geen zaman bir arada geirilememi tir ama arada gidip gelen mektuplar bu geen yllara tanklk etmi tir. 3. Mektup Trndeki eviri ocuk Edebiyat rnleri: 3.1. ocuk Kalbi Edmondo De Amicise ait olan ocuk Kalbinde lkokul nc snfa giden Enrikoya annesinin (2 mektup), babasnn (7 Mektup) ve kzkarde i Silviann (1 mektup) yazd toplam 10 mektuba yer verilmi tir. Aile yeleri birbirlerinden uzakta ya amamalarna ra men zaman zaman duygularn Enrikoya mektup yazarak anlatm lardr. Mektuplarda genel olarak Enrikonun yapt hatal davran lar ele alnmakta ve Enrikoya e itli tlerde bulunulmaktadr. Babasndan Enrikoya yazlan ilk mektupta okulun nemi belirtilmi ve iyi ko ullarda okula gitme imkn bulan Enrikonun, yoksul ve engelli ocuklara oranla bu konuda ne kadar ansl oldu u belirtilmi tir (Amicis, 1998: 18). kinci mektup da yine babasndan Enrikoya yazlm tr. Enrikonun annesine kar yapt saygszl gren baba Enrikoya anne sevgisinin en kutsal sevgi oldu unu hatrlatmakta, insann annesine her ya ta ihtiya duydu undan sz etmekte ve ondan annesine kar saygl olmasn istemektedir (Amicis, 1998: 29-30). nc mektup anneden Enrikoya yazlm tr. Bu mektupta ise anne Enrikoyu yoksullara kar duyarl olmaya davet etmektedir. Varlkl durumdaki insanlarn dilencilere, yoksullara yardm etmeleri gerekti i bu mektupta ele alnan konudur (Amicis, 1998: 47). Drdnc mektupta babas Enrikoya retmelerini sevmesini ve onlara sayg gstermesini tlemektedir (Amicis, 1998: 71). Be inci mektupta yine baba tarafndan Enrikoya yazlm tr. Bu mektupta da baba Enrikoya vatan sevgisi a lamaya al maktadr (Amicis, 1998: 90). Altnc mektupta yine baba Enrikoya sokakta nasl davranmas gerekti ini anlatmakta ve insanlara kar saygl ve duyarl olmasn tlemektedir (Amicis, 1998: 132-133). Yedinci mektup kz karde i Silvia tarafndan Enrikoya gnderilmi tir. Bu mektupta Silviann karde sevgisinden ve Enrikoya olan ba ll ndan sz edilmektedir (Amicis, 1998: 152-153). Sekizinci ve dokuzuncu mektuplar da babas tarafndan Enrikoya yazlm tr. Sekizinci mektupta dostlu un de erinden, i ilerin ve al anlarn toplum iin neminden bahsedilmi tir (Amicis, 1998: 183). Dokuzuncu mektupta ise okulun ocuklara kazandrd bilgi ve becerilerden sz edilmektedir (Amicis, 1998: 199-200). Son mektup olan onuncu mektupta ise annesi Enrikoya babasna kar saygl olmasn ve ona yakn ve iten davranmasn tlemektedir (Amicis, 1998: 211-212). Kitap ocu un ev ve aileden ba layarak okul ve i hayat gibi yakn ve uzak evresiyle olan ileti imindeki hatalar ve do ru davran lar gstermesi bakmndan e iticidir. Enrikonun yapt hatalarn iten ve samimi bir dille aile yeleri tarafndan yine iten ve samimi bir tr olan mektupla anlatlmas eserin e itici ynn glendirmektedir. Bu kitapta mektup ba l ba na bir tr olarak yer almam tr. Roman ierisinde kurgu gerektirdi i noktalarda mektuplara yer verilmi tir. Mektuplarn tahkiyeli trler ierisinde zellikle de roman ierisinde bir anlat olana olarak kullanlmas yeni de ildir. Mehmet Tekin, mektubun roman ierisinde bir ara olarak kullanlmasnn metne e itli imknlar do urdu unu belirtir. ncelikle roman ierisine yerle tirilmi mektup ile metindeki anlatc says artar ve bylece eser o ul bir bak asna 664

sahip olur. Bu durum okurun olaylar daha iyi de erlendirmesine olanak tanr, bylece metin zengin bir malzeme hline dn r. kinci bir olanak ise yazarn kahramanlara mdahale etmemesi, kahramanlarn kendi duygu ve d ncelerini okurla do rudan payla abilmesidir. Bu durum da okur iin kahramanla zde im kurma, insanlar daha iyi anlama asndan nemlidir (2002: 226). 3.2.ocuklardan Harry Pottera Mektuplar Mektup trndeki di er iki eviri eser ise Bill Adler tarafndan hazrlanm olan ocuklardan Harry Pottera mektuplar ile Eric Marshall ve Stuart Hample tarafndan dzenlenmi olan ocuklardan Tanrya Mektuplar adl eserlerdir. Her iki eser de ocuklarn belirli bir tema etrafnda yazdklar mektuplarn yazarlar tarafndan derlenmesiyle olu turulmu tur. Bu nedenle bu tr kitaplarn birer mektup antolojisi/derlemesi oldu unu belirtmek do ru olacaktr. Bill Adler tarafndan hazrlanan ocuklardan Harry Pottera Mektuplar adl al mada pek ok ya gurubundan ve farkl lkelerden ocu un kurgusal bir kahraman olan Harry Pottera yazd mektuplar bir araya getirilmi tir. Mektup yazan ocuklarn en k 5 ya nda, en by ise 16 ya ndadr. Ancak kitabn sonuna Harry Pottern yalnzca ocuklar tarafndan de il, genler tarafndan da be enildi ini anlatmak amacyla 22 ya nda bir gen tarafndan yazlm bir mektuba da yer verilmi tir. Mektuplarn bir ksm farkl lkelerdeki yaynevleri aracl yla, bir ksm okullar ve retmenler tarafndan, bir ksm ise izci kulplerinin yardmyla yazara ula trlm tr. Kitapta toplam 181 adet mektup bulunmaktadr (Adler, 2006). Bu mektuplar Amerika ve Avustralya ba ta olmak zere Gney Afrika, Kanada, Filipinler, rlanda, Almanya, Hollanda, Singapur, Grcistan, Yeni Zellanda, Estonya, Hindistan, ngiltere, Costa Rica ve Endonezyada ya ayan ocuklar tarafndan yazlm tr. Mektuplarn ok geni bir co rafyadan elde edilmesi Harry Potter serisinin farkl dillerden, farkl rklardan pek ok ocuk tarafndan sevilerek okundu unu ortaya koymaktadr. Mektuplarda zellikle ya grubu daha kk olan ocuklarn Harry Potter gerek bir kimlik gibi algladklar, ondan farkl konularda yardm istedikleri ve ona e itli by tarifleri bile gnderdikleri dikkat ekmektedir. Mektuplarda pek ok ocu un Harry Pottern glerine sahip olmak istemesi ve zellikle kendilerine ok dev veren retmenlere by yapmak istemeleri de ilgin ve mizah bir noktadr. Ayrca ocuklarn ister yazl, isterse animasyon rnlerinde olsun, ocuk kahramanlarla aralarnda bir zde im kurduklar bilinmektedir. zellikle animasyon trndeki kurgusal al malarda ocuk, eserdeki kahraman gerek gibi alglamakta, bu durum da e itli sakncalar beraberinde getirmektedir. Mektuplar yazan ocuklarn algsnda da Harry karakterinin gerekmi gibi algland rahatlkla gzlemlenmektedir. Ayrca mektup yazan kz ocuklarn da kendilerini Harry Potter serisinin kz kahraman Hermione ile zde le tirdikleri ve eserde Harry kadar onun yaptklaryla da ilgilendikleri gzlenmi tir. Bu durum cinsiyet farkll ile aklanabilir. Ancak ocuklarn pek o unun Harryin yardmsever, iyi kalpli, drst, akll olma gibi ki ilik zelliklerini vurgulamas, ocuklara de er retimi asndan yarar sa lamakta ve kendi karakter geli imlerine katkda bulunmaktadr. Sever (2003: 64-65) de ocuklarn kitap kahramanlarna yknme ve zde im kurmalarnn birok getirisi oldu undan sz etmektedir: Okudu u ya da dinledi i bir yknn kahraman ya da kahramanlaryla kurdu u etkile im, ocu un yeni d sel arkada lar edinmesini sa lar. Kendi gibi duyan, d nen ve hareket eden ya da etmek isteyen ba ka ocuklarn da oldu unu ya da olabilece ini anlar. Gven duygusunu geli tirir. () ocuk kitaplarnda, ocuklarn yeni ya antlar kazanmalarna olanak sa layan en temel elerden biri de ykndkleri kahraman/kahramanlar ve onlarn nitelikleridir. Kahramanlarn fiziksel ve ruhsal zelliklerinin abartya kalmadan iyi geli tirilmi olmas, kar la t sorunlar zmedeki kararll , amaca ula mada izledi i yntemlerin niteli i ve bu eylemler bile kesinin sz ve davran larla somutlanmas, ocuklar da kahraman gibi duymaya, d nmeye ve hareket etmeye istekli klar. Adler kitab sadece ocuk mektuplaryla olu turmam , mektuplar yazan baz ocuklarla da Harry Potter serisi hakknda rportajlar yapm tr. Bu rportajlar 45 adettir. Rportajda Adlerin ocuklara yneltti i ortak sorulardan biri de Harry Potter serisinin okuma al kanlklarna katk sa layp sa lamad ynndedir. Bu soruya btn ocuklarn olumlu yant verdi i grlmektedir. ocuklar zellikle kitabn fantastik ynnn kendilerini etkiledi ini ve okuma isteklerini artrd n belirtmi lerdir. Bu rportaj al mas ocu un dnyasnda kitabn yerini belirlemek asndan nemlidir. Rportajlardan ocuklarn be enece i kitaplarn zelliklerini belirlemek de mmkn olacaktr. Bu adan eserin sadece ocuklar iin de il, anne-babalar, retmenler, akademisyenler ve yazarlar asndan da yararl oldu unu belirtmek gerekir. 3.3. ocuklardan Tanrya Mektuplar Yine ocuklarn yazdklar mektuplarn bir araya getirilmesiyle olu mu bir di er eser ise ocuklardan Tanrya Mektuplardr. Yeti kinler iin bu kitaptaki pek ok mektup, ierikleri nedeniyle 665

mizah bir unsur olarak alglanabilir. Ancak eser ocuklarn inan dnyalarnn nasl ekillendi i ve Tanr kavramn nasl algladklar konusunda nemli ipular ta maktadr. ocuk ve din konusu gnmzde ocuk psikolojisi, ocuk edebiyat gibi alanlarda ska ele alnan konulardan biridir. Bu konuda Mustafa kke Evrenin ve Kerim Yavuzun ocukta inan konusunda do u tan itibaren bir e ilim oldu u noktasnda gr birli inde olduklar grlr. Buna gre ocuk yaratl itibariyle kendini koruyan bir gcn var oldu una inanmaya meyillidir. Zaman iinde ocu un evreden rendikleri ve kendi gzlemleriyle yaratc kavramn ekillendirmesi mmkndr (Evren, 2005: 309; Yavuz, 1987: 273-278). Ayrca Yavuz, ocu un Tanr ve din anlay ile yeti kinlerin yakla mlar arasnda da fark olabilece ini belirtir: unu unutmayalm ki ocu un olu makta olan dini, sadece ana-baba dindarl nn ocuklara kuru bir ekilde aktarlmas de ildir. ocuk dini; yalnzca yeti kinlerin dinine ba lanamaz. nk ocuk dindarl inanma ynnden de il, yeti kinlerin dininden inan keyfiyeti bakmndan farkldr. (Yavuz, 1987: 274). Ksacas ocu un inanc iten ve do aldr. Kurallara, biimlere tabi de ildir. Zaten Stuart ve Marshall da kitabn nsznde bu durumu yle anlatm lardr: Kitaptaki mektuplarn tm byk bir gven duyduklar ve umutla ba landklar tanrya yazlm . Ama kendilerinin tanmlad , bykler dnyasnca henz biimlendirilmemi tanrya. Onlarn, ocuklarn tanrsna (Marshall, Stuart; 2005: 3). Marshall ve Stuart tarafndan hazrlanan bu al mada da ocuklarn Tanrya yazdklar mektuplarda ne kadar iten ve do al olduklar kolayca fark edilmektedir. Eser sekiz blmden olu maktadr: Dilekler, neriler, Ele tiriler, tiraflar, Oradan Buradan, nemli Sorunlar, Kitap zerine, vgler. Dilekler (Marshall, Stuart, 2005: 8-24) adn ta yan ilk blmde ocuklarn Tanrdan bisiklet, eldiven gibi basit gndelik e yalarn yan sra, ylan olmak, kpekleri insanlar gibi uzun mrl yapmak gibi istekleri bulunmaktadr. Bunun d nda baz ocuklarn kendilerini erken yatran ya da ok sinirli olan babalarn de i tirmesi iin Tanrdan ricada bulunduklar grlmektedir. Ele tiriler (Marshall, Stuart, 2005: 35-54) blmnde ise Sevgili Tanr, e er hi kimse bilmeyecekse iyi olmann ne yarar var! (Marshall, Stuart, 2005: 50) gibi serzeni lere st kapal ele tirilere rastlanmaktadr. tiraflar (Marshall, Stuart, 2005: 56-69) blmnde ocuklarn en de erli srlarn Tanr ile payla tklar grlmektedir. rne in Sevgili Tanr, George Washington gibi olup hi yalan sylememeye al yorum ama bazen de unutuyorum (Marshall, Stuart, 2005: 62), Sevgili Tanr, kkken yapt m kt eyler iin pi manm gibi olduka masum itiraflar bu blmde yer almaktadr. nemli Sorunlar (Marshall, Stuart, 2005: 76-96) blmnde ocuklarn ba edemedikleri problemleri konusunda Tanrya yazdklar mektuplar ve zm istekleri bulunmaktadr. Bunlar arasnda ocuklarn yapmakta zorlandklar devler, meslek seimleri, evlenme, do um gibi ya amn e itli dnemlerine ait sorgulamalar yer almaktadr. Kitap Hakknda ( Marshall, Stuart, 2005: 97-120) blmnde ise ocuklarn e itli do a olaylar hakkndaki sorular (Gne neden geceleri yok oluyor?, Neden lyoruz?, A alarn boyu neden insanlarn boyundan daha uzun?, Gnler neden ksalyor ve sonra uzuyor?, Gkyz neden mavi?, Otlar neden ye il?...) yer almaktadr. Kitabn son blm vglerde (Marshall, Stuart, 2005: 122-127) ise ocuklarn Tanrnn takdir ettikleri ynlerini ve ona olan sevgilerini ieren mektuplara yer verilmi tir. Bu mektuplar yazan ocuklarn ya lar ve lkeleri ile bu mektuplarn nasl bir araya getirildi i konusunda bilgi verilmemi tir. 4.Sonular rneklemi olu turan eserlerde e iticilik yn a r basmaktadr. ocuklarda do ru davran kalplar olu turmak, evrelerine, lkelerine ve dnyaya kar sorumluluk duygusu ta yan bireyler yeti tirmek tm eserlerin ortak amacdr. Bu durum mektup derlemeleri biiminde dzenlenmi ocuklardan Tanrya Mektuplar ve ocuklardan Harry Pottera Mektuplarda ilk bak ta fark edilemese de aslnda her iki eserde de ocuklara sorgulama, ele tirel d nme, yaratclk gibi kazanmlar verilmeye al lm tr. Ayn zamanda bu iki eser ocuklarn duygu ve d nce dnyalarn yeti kinlere amalar asndan da nemlidir. ocuklardan Tanrya Mektuplar aslnda nemli bir konu olan inan konusunun olu umu, dini e itim, soyut d nme becerisi hakknda nemli ipular ta maktadr. ocuklardan Harry Pottera Mektuplar ise ocuklarda okuma al kanl n geli tirme, ocuklarn sevebilecekleri kitaplar ve kahramanlar hakknda bilgiler iermektedir. Bu kitap ocuklarn fantastik trdeki kitaplar okumaktan daha ok ho landklar gere ini de gzler nne sermektedir. ocuk kitaplarnda insan d varlklarn kahraman olarak kullanlmalar onlarda ba kalarn daha iyi anlama becerisini geli tirmektedir. iler eliklerin Hayvanlardan ocuklara Mektuplar I ve II adl al malar do ay, hayvanlar sevme ve koruma konusunda pek ok mesaj iermektedir. Eserlerde her eyden nce duyarl, sevgi dolu, erdemli bir insan olmann sadece insanlara de il, tm dnyaya yarar getirdi i anlatlmaya al lm , do ann dengesinin bozulmasnn tm dnyay etkileyece i vurgulanm tr. Bu adan bu kitaplarn sadece Trke dersi kapsamnda de il, evre e itimi, do a ve fen olaylarn anlama konusunda da ocu a katklar olacaktr.

666

Annemin Mektuplar, ocuk Kalbi, Hayaletten Mektuplar ( kinci Blm), Gle Mektuplar ve Yldzl Masallar ise aile ii ileti imin nemi, aile ba larnn glendirilmesi, ailenin de eri gibi konularda ierdi i mesajlar asndan nem ta maktadr. Hayaletten Mektuplar (Birinci Blm) ve Dolunay Dedektifleri-2/Deh et Mektuplar ise arkada l n de eri ve uzaktaki arkada larla ileti imi srdrme konusunda de erli d nceler ta yan iki eserdir. Sonu olarak tm eserlerde mektubun sa lad iten ve znel bir anlatm sayesinde ocuklarn verilen mesajlar dolaysz olarak de erlendirmeleri sa lanm tr. Eserlerde uzaktaki yaknlarla, dostlarla haberle menin nemi vurgulanm , sevgiyi ifade etmenin mektupla da mmkn oldu u vurgulanm tr. ocuklar iin mektup trnde daha ok eser verilmesi alana katk sa layacaktr. Bu trdeki kitaplarn uygulamalar iermesi de ocuklarn yazma becerisi kazanmalarnda etkili olacaktr. rneklemi olu turan eserlerin didaktik bir atmosfer ta dklar dikkati ekmekle birlikte, ocuklarn okuma zevki kazanacaklar, verilen mesajlarn do rudan de il, sezdirerek verildi i eserler olduklar da grlmektedir. Bu durum zellikle ocuklar tarafndan yazlm mektuplardan olu an ocuklardan Tanrya Mektuplar ile ocuklardan Harry Pottera Mektuplar adl al malarda daha belirgindir. Ksacas mektup tr ocuklarn hem ele tirel ve yaratc d nme becerilerini geli tirebilecek etkinliklerin verilebilece i hem de edinmeleri istenilen birok de erin sunulabilece i iyi bir okuma materyalidir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR rneklemi Olu turan Kitaplar Adler, Bill (2006) ocuklardan Harry Pottere Mektuplar. stanbul: Pegasus Yaynlar. elikler, iler (2010) Hayvanlardan ocuklara Mektuplar I. stanbul: kinci Adam Yaynlar. elikler, iler (2010) Hayvanlardan ocuklara Mektuplar II. stanbul: kinci Adam Yaynlar. De Amicis, Edmondo (1998) ocuk Kalbi. Ankara: Sel Yaynclk. Karaku , Hidayet (2009) Annemin Mektuplar. Ankara: Bilgi Yaynevi. Marshall, Eric, Hample, Stuart (2005) ocuklardan Tanrya Mektuplar. stanbul: Bulut Yaynlar. Yaln, Hasan (2006) Gle Mektuplar ve Yldzl Masallar. stanbul: Kaynak ocuk Yaynlar. Yener, Mavisel (2009) Hayaletten Mektuplar. stanbul: Uanbalk Yaynlar. Yener, Mavisel (2010) Dolunay Dedektifleri-2: Deh et Mektuplar. Ankara: Bilgi Yaynevi.

Kaynak Kitaplar/Makaleler Altan, Abdlkadir; Arhan, Serdar; Ba ar, Sema; zaykut, Songl; ztrkler, Glderen; Ylmaz, Derya; Yksel, Yavuz (2010) lk retim Yedinci Snf Ders Kitab. Ankara: Mill E itim Bakanl Devlet Kitaplar, zgn Matbaaclk. Altan, Abdlkadir; Arhan, Serdar; Ba ar, Sema; ztrkler, Glderen; Ylmaz, Derya (2010) lk retim Sekizinci Snf Ders Kitab. Ankara: Mill E itim Bakanl , Devlet Kitaplar, Yenign Matbaaclk. Altan, Abdlkadir; Arhan, Serdar; Ba ar, Sema; zaykut, Songl; ztrkler, Glderen; Ylmaz, Derya; Yksel, Yavuz (2010) lk retim Yedinci Snf renci al ma Kitab. Ankara: Mill E itim Bakanl Devlet Kitaplar, zgn Matbaaclk. Altan, Abdlkadir; Arhan, Serdar; Ba ar, Sema; ztrkler, Glderen; Ylmaz, Derya (2010) lk retim Sekizinci Snf renci al ma Kitab. Ankara: Mill E itim Bakanl , Devlet Kitaplar, Yenign Matbaaclk. Erol, Abdullah; Altan, Abdlkadir; Arhan, Serdar; Ba ar, Sema; Glbahar, Bahadr; Kansu, Sedat; Kazanco lu, Zeynep Gkben; zaykut, Songl; ztrkler, Glderen; Serin, Aslhan; Ylmaz, Derya; Yurt, Mihriban; Yksel, Yavuz (2010) lk retim Altnc Snf Trke Ders Kitab. Ankara: Mill E itim Bakanl Devlet Kitaplar. Evren, Mustafa kke (2005) ocuk Edebiyatnda Din Yakla m. Hece Dergisi ocuk Edebiyat zel Says, 104-105. 309314. lk retim Trke Dersi (6,7,8. Snflar) retim Program (2006) Ankara. lk retim Trke Dersi retim Program ve Klavuzu (1.-5. Snflar) (2009) Ankara: Devlet Kitaplar Mdrl Basm Evi.Kefeli, Emel (2002) Bir Anlatm Tekni i Olarak Mektup. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Snar lgn, Alev (2007) ocuk Edebiyat. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. im ek, Tacettin (2004) ocuk Edebiyat. Erzurum: Suna Yaynlar. Tekin, Mehmet (2002) Roman Sanat 1-Romann Unsurlar. stanbul: tken Ne riyat. Yavuz, Kerim (1987) ocukta Din Duygu ve D ncenin Geli imi. ocuk Edebiyat Yll 1987. stanbul: Gkyz Yaynlar.

667

KLTREL SREKL L K AISINDAN LK GENL K A I VE HALK ANLATILARI

Yrd. Do. Dr. Glten GNL KKBASMACI Kastamonu niversitesi E itim Fakltesi Trke Blm

zet Giderek kreselle en dnyada tek tiple me olgusuyla kar la lm , kltrlerin korunmas ve gen ku aklara aktarlmas uluslararas bir konu haline gelmi tir. Szn yerini nce kitabn, sonra televizyon ve bilgisayarn ald srete genlerin iinde ya adklar topluma yabancla tklar grlmektedir. Alanla ilgili al malar halk anlatlarnn kapal i levlerinden birinin e itim oldu unu ve bu anlatlarn kltrn gelecek nesillere naklinde toplumun gstergesi oldu unu ortaya koymaktadr. Bu al mann amac, kltrel sreklilik asndan ilk genlik a dneminde yer alan orta retim rencilerinin halk anlatlar iinde nemli bir tr olan masal hangi dzeyde bildiklerini ve masallar hangi kaynaklardan rendiklerini belirleyebilmektir. al mada anket yntemi kullanlm tr. Masalla ilgili olarak hazrlanan anket sorular 850 orta retim rencisi zerinde uygulanm tr. Anahtar Szckler: Kltrel sreklilik, ilk genlik a , halk anlatlar, masal.

Abstract In the gradually globalizing world we have encountered a monotype fact, the protection of cultures and transformation to the youth generations has become an international issue. It has been seen that the youth has become a foreigner to the society they live in within the process of speech first being replaced books, then by television and then computers. The researches in the field have put forth that education is one of the implicit function of folk stories and these stories are indicators of the society for its transformation of the culture to future generations. The aim of this study is to identify from which sources and in which level the secondary school students whom are in the first youth age learn and know tales which are an important type of folk tales in terms of cultural continuity. Questionnaire method has been used in this study. The questionnaire prepared on tales has been conducted to 850 secondary school students. Key Words: Cultural continuity, first youth age, folk stories, tale.

Giri : Kltrn ku aktan ku a a naklinde halk edebiyat rnlerinden olan halk anlatlar nemli bir yer tutmaktadr. Ancak asrlardr ortak kltrel kodlarmz olu turan halk anlatlarmz rgn e itim srelerinden geenler iin unutulmaya yz tutmu tur. Szn yerini nce kitabn, sonra televizyon ve bilgisayarn ald srete toplumun birer yesi olan genlerin iinde ya adklar topluma yabancla tklar grlmektedir. Yeni ku aklara kltrmzn, d nce sistemimizin ve ortak davran kalplarmzn tantlmas nemlidir. Amacmz ulusal de erlere yabancla madan evrensel de erlerle temas edebilen bireyler yeti tirmek olmaldr. Kltr ksaca, bir toplumu di er toplumlardan ayran ya am biimidir. Kltrn bir toplumu di erinden ayrma i levi sebebiyle, kreselle en dnyada kltrel mirasn nakli tm dnya iin nemli bir meseledir. Bir lkeye, ulusa veya topluma mill kimlik duygusu veren kltrel miraslarn korunmas ve gelecek ku aklara aktarlmas d ncesi, kresel bir uygulama olarak btn e itim sistemlerinde yerini almaktadr. Yani geleneksel kltr koruma ve gelecek ku aklara aktarma abas, Trkiye ile snrl bir hareket de ildir (O uz, 2009: 8).1

Bu konuda en nemli kresel geli me olarak 2003 UNESCO Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szle mesi ile kar la rz. Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szle mesi 17 Ekim 2003 tarihinde UNESCO, 27 Mart 2006 tarihinde Trkiye tarafndan kabul edilmi tir. Somut olmayan kltrel mirasn korunmasna ynelik ikinci szle me ise 20 Ekim 2005 tarihinde kabul edilen Kltrel Anlatmlarn e itlili inin Korunmas ve Geli tirilmesi Szle mesidir(Aro lu,2006: 186-187; O uz, 2007:5-11; O uz ve zay, 2005:163171). Szle mede Somut Olmayan Kltrel Miras, topluluklarn, gruplarn, kimi durumlarda bireylerin, kltrel

669

Halk anlats olarak de erlendirilen mit, masal, destan, halk hikyesi, efsane ve fkra gibi trler byk oranda szl kltr rnleridir. Bununla birlikte halk anlatlar, szl kltr ortamndan sonra ekillenen yazl kltr ve elektronik kltr ortamlarnda da kendine yer bulabilmi tir. Alanla ilgili al malar halk anlatlarnn kapal i levlerinden birinin e itim oldu unu ve bu anlatlarn kltrn gelecek nesillere naklinde toplumun gstergesi durumunda bulundu unu ortaya koymaktadr (Eker, 2004: 323). Bu adan bakld nda bir rgn e itim kurumunun rencisi olarak yazl kltr ortamnn kltrleme srecinin iinde bulunan, di er taraftan ya lar ve e itimleri itibariyle elektronik kltr ortamnn yeni geli melerini de takip eden ilk genlik a ndaki orta retim rencilerinin halk anlatlarn bilip bilmediklerini, biliyorlarsa hangi kaynaklardan rendiklerini tespit etmek nemlidir. Bylelikle rgn ve yaygn e itim srelerinde farkndalk yaratlabilir. Halk anlatlar iinde nemli bir tr olan ve dilden dile, kulaktan kula a, ku aktan ku a a anlatlarak yaygnla an, sz ve yaz aracl yla bugnmze ula an masallar sylendikleri dile gre mill karakter kazanr. Bu zelli iyle masallarn ortak kltr mirasmz gelece e aktarmada byk pay vardr. Ancak, asrlardr ortak kltrel kodlarmz olu turan masallarmz rgn e itim srelerinden geenler iin unutulmaya yz tutmu tur (O uz, 2009: 6-12). irinin de dikkat ekti i gibi ne yazk ki gnmzde televizyon ve bilgisayar ba mls ocuklar kendi toplumlarnn masallarn dinleyememekte ve okuyamamaktadr. Kendi toplumunun de erlerini ve lksn yanstan masal kahramanlaryla hayl arkada l kuramadan byyen bir ocuk ister istemez toplumuna yabancla acaktr. Bu nedenle ocuk, nce kendi toplumunun ve medeniyet dnyasnn masal kunda nda bymeli ve gelece in ryasn grmelidir (1994: 47). Bu al mann amac, kltrel sreklilik asndan ilk genlik a dneminde yer alan orta retim rencilerinin halk anlatlarn hangi dzeyde bildiklerini ve hangi kaynaklardan rendiklerini belirleyebilmektir.Bu amala halk anlatlar ve anlatm ortamyla ilgili sorulardan olu an anket 2007 yl Mays ay iinde, Kastamonu il genelindeki orta retim kurumlar arasndan sistematik rneklem yoluyla seilen Ara ok Programl Lise, Bozkurt ok Programl Lise, Daday mam Hatip Lisesi, hsangazi Lisesi, nebolu Anadolu Otelcilik ve Turizm Lisesi, Merkez Gl Anadolu retmen Lisesi, Merkez Mustafa Kaya Anadolu Lisesi, Ta kpr ok Programl Lise, Tosya Endstri Meslek Lisesi ve Tosya Ticaret Meslek Lisesi 9., 10. ve 11. snf rencilerine uygulanm tr. Ankete 850 renci katlm tr. Anketin n uygulamas Kastamonu Kz Meslek Lisesinde 250 renci zerinde yaplm tr. Bu n uygulamayla geerlik ve gvenirlili i test edilen anketin uygulanabilirli ine karar verilmi tir. Anket uygulamasyla elde edilen veriler yorumlanm tr. Halk anlatlarnn btn trlerini burada vermek bildirinin snrlarn a aca ndan al ma masal tryle snrlandrlm tr. Bulgular ve Yorumlar: al mann ilk bulgusu, rencilerin masal bilip bilmediklerini belirlemek iin sorulan Masal biliyor musunuz? sorusuna verilen cevaplardr. al maya katln 850 renciden 666s Evet cevabn verirken 171i Hayr cevabn vermi tir. 13 renci ise bu soruyu cevaplamam tr. Bu sonulara gre rencilerin % 78,3nn masal bildi i, % 20,1inin bilmedi i anla lmaktadr. Hazrlanan lekte rencilere yneltilen ikinci soru; Cevabnz Evet ise, Bildi iniz masallarn adlarn yaznz. sorudur. Bu soruda rencilerin masal tr erevesinde bildi i metinler tespit edilmek istenmi tir. 850 renciden 225i bu soruyu cevaplamam tr. Bir nceki sorunun cevaplaryla kar la trld nda masal bildi ini syleyen 41 renci soruyu cevaplamam tr. Soruya verilen cevaplar incelendi inde masal olarak 225 farkl ba lk yazld grlm tr. rencilerin bildikleri masal olarak belirtikleri 225 ba lk ve bu ba lklarn kullanm skl yledir: Kullanm skl 1 olan masal adlar: A layan Nar le Glen Elma, Ali ve Veli, Alp Er Tunga, Alt Kz Babas, Altn I k, Anadolu Masallar, Anne ile Kurt, Ar Maya, Aslan, Kurt ve Tilki, Aslan ile Bo a, Aslan ile Fare, Aslan Kral, At ile Kurt, Ayakkabc, Ay ile Tilki, Ay egl Masallar, Ay egln Efsaneleri, Babalar ve O ullar, Balk Hasan, Balina Avcs, Beki Mustafa, Beyaz Di , Bir Vuru ta Yedi Can, Bir Zamanlar Annem, Byk Dev, Cam Da , Cin Alinin Gnl , alku u, plak mparator, irkin Dev, Dans Eden On ki Prenses, De irmencinin Kz, Deve, Digimon, Dinozorlarn Gc, Diyet, Drt Bacakl Aslan, D ler Diyar, Edi ile Bd, Ejderha Kuyusu, Fabllar, Ferrarisini Satan Bilge, Glgam Destan, Gl ile Blbl, Gm Tav an, Hayalet, Hayvanlarn Dili, Hyar Kz, Horozla Tilki, ki Prenses, nat Keinin Sonu, ncili avu , rmik Sultan, Kahvedeki Adam, Kamac Tosyada, Kara nci, Kara valye, Karao lan,
miraslarnn bir paras olarak tanmladklar uygulamalar, temsiller, anlatmlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ili kin aralar, gereler ve kltrel meknlar- anlamna gelir(O uz ve zay,2005:164).

670

Karayip Korsanlar, Kargack, Karlar Kraliesi, Kastamonu Destan, Kayk, Kayp Balk Nemo, Kel rdek, Kel ve Kr, Kelo lan ve Aykz, Kelo lann racl , Kirpi ile Tav an, Korkuluk, Kral ve O ullar, Kurt Adam, Kurt ile Kei, Kk Ay enin Dram, Kk Eskimo, Kk Kemanc, Kkrek Aslan, Lanetin Srr, Leylek, Leylek Yavrusu, Manas Destan, Masal Denizi, Masal Diyar, Masum Kyl, Mavi Sakal, Mercimek O lan, Msdkk, Mormorik, Mutlu Prens, Namk Kemal, Oz Bycs, mer Seyfettinden Semeler, rmcek Adam, Parmak Asker, Pasakl ve Lanetli Tatil, Pederin iftli i, Pembe ncili Kaftan, Peri Kz ve Zenci Kz, Pokemon, Sevimli Kahramanlar, Shrek, Sihirli Gmlek, Sihirli Oluk, Sol Aya m, ahmaran, eyh aban- Veli, irinler, Ta l Yol, Tek Gzl Dev, Temel ile Kabasakal, Truva, Tuz, Blbl, Kz Karde , rkek Tav an, Yarm Elma, Yedi Kei Yavrusu ve Kurt, Yz Ylda Devri lem, Yalanc oban, Tav an ile Kaplumba a, Kt Kurt, Sihirli De nek, Bomba, Topuz, Aslanla Tav an. Kullanm skl 2 olan masal adlar: Altn Blbl, Badmen, Balk Baba, Cin Ali, plak Kral, Gndz Gece, Hababam Snf, Halikarnas Balks, Karagz Hacivat, Kelo lan Devlere Kar , Kelo lan ve Dev Anas, Krmz Anka Ku u, Kur un Asker, Kurt, Kurt Masal, Leylek ile Tilki, Muradna Eren Kz, O uz Ka an Destan, Ormanlar Kral Aslan, mer Seyfettin Masallar, Peri Kz, Sefiller, Simbad, Supermen, u lgn Trkler, Tom Amcann Kulubesi, Nasihat. Kullanm skl 3 olan masal adlar: Andersen Masallar, Buzlar Kraliesi, Deniz Kz, Ferhat ile irin, Fndk Kran, Gliver Cceler lkesinde, Kelo lan Kara Prense Kar , Kro lu, Kurnaz Tilki, Kurt ile Kuzu, Robinson, Siyah nci, Temel ile Dursun, Tepegz, Tilki ile Leylek, Yz Yl Uyuyan Gzel, Red Kit, Tahir ile Zhre Kullanm skl 4 olan masal adlar: Akgl ile Algl, oban Ali, Kk Prenses, Yedi Ba l Ejderha. Kullanm skl 5 olan masal adlar: Deli Dumrul, Gliverin Gezileri, Ka a , Notre Damenin Kamburu, Peter Pan, Silah rler. Kullanm skl 6 olan masal adlar: Bin Bir Ye il Yaprak dim, Seksen Gnde Devri Alem, Sihirli Fasulye. Kullanm skl 7 olan masal adlar: Dede Korkut Hikyeleri, Fasulye Sr , Temel, Tilki ile Karga. Kullanm skl 8 olan masal adlar: Krk Yalan Masal, Kk Domuz. Kullanm skl 9 olan masal adlar: A ustos Bce i ile Karnca, Altn Sal Kz, Perili K k. Kullanm skl 11 olan masal adlar: Don Ki ot, Kerem ile Asl, Leyla ile Mecnun. Kullanm skl 12 olan masal adlar: Oduncunun ocuklar, Parmak Kz. Kullanm skl 15 olan masal adlar: Kurba a Prenses. Kullanm skl 16 olan masal adlar: Ezop Masallar, Robin Hood. Kullanm skl 17 olan masal adlar: Binbir Gece Masallar, irkin rdek Yavrusu, Dede Korkut, Polyanna. Kullanm skl 23 olan masal adlar: Red Kit. Kullanm skl 26 olan masal adlar: Krk Haramiler. Kullanm skl 27 olan masal adlar: 671

Alaaddinin Sihirli Lambas. Kullanm skl 29 olan masal adlar: Kibriti Kz. Kullanm skl 30 olan masal adlar: izmeli Kedi, La Fontaine. Kullanm skl 33 olan masal adlar: Nasreddin Hoca Fkralar. Kullanm skl 35 olan masal adlar: Bremen Mzkaclar. Kullanm skl 36 olan masal adlar: Fareli Kyn Kavalcs Kullanm skl 37 olan masal adlar: Alice Harikalar Diyarnda. Kullanm skl 38 olan masal adlar: Nasreddin Hoca Masallar. Kullanm skl 42 olan masal adlar: Parmak ocuk. Kullanm skl 45 olan masal adlar: Heidi. Kullanm skl 48 olan masal adlar: Ali Baba ve Krk Haramiler. Kullanm skl 61 olan masal adlar: Hansel ile Gratel. Kullanm skl 80 olan masal adlar: Uyuyan Gzel. Kullanm skl 86 olan masal adlar: Pinokyo. Kullanm skl 213 olan masal adlar: Kl Kedisi. Kullanm skl 326 olan masal adlar: Kelo lan. Kullanm skl 357 olan masal adlar: Pamuk Prenses ve Yedi Cceler. Kullanm skl 357 olan masal adlar: Krmz Ba lkl Kz. Bu soruya verilen cevaplar incelendi inde katlmclarn masal trnn zelliklerini tam olarak bilmedikleri anla lmaktadr. Bizi bu sonuca gtren ise Alp Er Tunga, O uz Ka an, Tahir ile Zhre, Ferhat ile irin, eyh aban- Vel, Diyet, Ka a , Ferrarisini Satan Bilge gibi ba lklarn masal ad olarak verilmesidir. rencilerin masal ad olarak di er trlere ait isimler vermesinin bir sebebi bilgi yanl l olmaldr. renciler masal, destan, efsane, halk hikyesi, hikye, roman gibi trler arasndaki fark tam olarak bilmedikleri iin farkl trleri masal olarak vermi lerdir. Shrek, Kayp Balk Nemo gibi izgi sinemalarn belirtilmesi ise izgi film ve sinemalarn masaln yerini almas olarak okunabilir.

672

En ok bilinen on masal arasnda Parmak ocuk, Heidi, Ali Baba ve Krk Haramiler, Hansel ile Gratel, Uyuyan Gzel, Pinokyo, Kl Kedisi, Kelo lan, Pamuk Prenses ve Yedi Cceler ve Krmz Ba lkl Kz isimlerinin sayld grlmektedir. Saylan masallar iinde Trk masallarndan ve Trk masal kahramanlarndan sadece Kelo lan yer almaktadr. Ali Baba ve Krk Haramiler, Antoine Gallandn, Binbir Gece Masallarnn (Onaran, 2007) 1704 ylnda yapt Franszca evirisine ekledi i iki masaldan biridir.2 Heidi, Johanna Spryrinin 1882de, Pinokyo ise Carlo Collodinin 1878de yaynlanan romanlardr (Sever, 2007: 72). Di er alt masal ise Grimm Karde lerin masallar (1989) arasnda yer almaktadr. Ancak tr temelinde bildiklerini syledikleri masal rneklendirmeleri istendi inde ortaya kan sonu d ndrcdr. rencilere nc olarak; Masal Biliyorsanz Bu Masallar Nerelerden, Kimden rendiniz? sorusu sorulmu tur. rencilerin, soruya verdikleri cevaplardan; yukarda isimlerini verdikleri masallar; % 66,0 orannda Okuma kitab, masal kitaplarndan, % 42,3 orannda Dede, nine, anne, baba gibi byklerden, % 34,8 orannda Televizyondan, % 34,1 orannda Derslerde, ders kitaplarndan, % 28,9 orannda Arkada larndan, % 6,5 orannda nternetten, % 4,9 orannda Kasetten, CDden ve %1,3 orannda Di er ki i ve kaynaklardan rendikleri anla lmaktadr. Bu sonulara gre rneklem iin masaln renildi i ilk sradaki kaynak masal kitaplardr. Buna ders kitaplar da dhil edilirse, renciler masallar nemli lde yazl kaynaklardan renmektedirler. Masaln renildi i ikinci sradaki kaynak ise dede, nine, anne, baba gibi szl kaynaklardr. Arkada lar cevabyla birlikte d nld nde masal renmede szl kaynaklarn hl etkili oldu u anla lmaktadr. Elektronik kaynaklardan % 34,8 oranyla televizyon masal renmede ilk srada yer almaktadr. Televizyonu internet ve kaset ve CDler takip eder. Ancak, internet ve kaset ve CDlerin masal renmede televizyon kadar etkili olmadklar grlmektedir. Halk anlats gelene i iinde masal, szl kltr rn olmakla birlikte szl kltr ortamndan sonra ekillenen yazl kltr ve elektronik kltr ortamlarnda da kendine yer bulabilmi tir. Yukardaki sonular incelendi inde rneklem iin masal olarak verdikleri isimleri rendikleri ilk sradaki kaynak yazl kltr ortamnn rnleridir. Szl kltr ortamnn rn olan masaln, bu ortamdaki sreklili ini takip etmek iin ocukken Size Masal Anlatan Var myd? ve evrenizde ocuklara veya Byklere Hl Masal Anlatan Var m? sorular sorulmu tur. ocukken Size Masal Anlatan Var myd? sorusuna verilen cevaplar incelendi inde 518 rencinin Evet, 324 rencinin Hayr cevabn verdikleri grlm tr. 8 renci bu soruyu cevaplamam tr. Buna gre bir nceki verilerle kar la trld nda kk ya larda szl kaynaklar yoluyla renilen masaln yerini ileriki ya larda yazl kaynaklar yoluyla renilen masallarn almaya ba lad sylenebilir. evrenizde ocuklara veya byklere hl masal anlatan var m? sorusuna 399 renci Evet, 435 renci Hayr cevabn vermi tir. 16 renci bu soruyu cevaplamam tr. rencilerin verdikleri cevaplarda y lmann %51,2 orannda Hayr seene inde oldu u grlmektedir. Buna gre hl masal anlatan olmakla ve szl gelenekte masal anlatlmaya devam edilmekle birlikte masal anlatmnn giderek azald sylenebilir. ocuk ruhunu besleyen, ssleyen, donatan, zenginle tiren, ocu u gelece e hazrlayan bir tr ( irin,1994:113) olarak masal ocuklar iin nemli bir ihtiyatr. Gnmz kltr ortamlarnda bu ihtiyacn kar lanp kar lanmad ya da nasl kar land na dair, Sizce, Gnmzde ocuklar Masal htiyacn Neyle Kar lyor? sorusu sorulmu tur. rencilerin, bu soruya verdikleri cevaplardan; gnmzde masal ihtiyacnn; % 79,4 orannda izgi film, % 61,3 orannda Televizyon, % 46,00 orannda Okuma kitab, masal kitab, % 42,8 orannda izgi sinema, % 27,2 orannda nternet, % 21,2 orannda Masal kaset ve CDleri ve % 2,8 orannda Di er ki i ve kaynaklardan kar lanld n d ndkleri grlmektedir. Elektronik kltrn arac olan televizyon ve bu aracn kitleye ula trd izgi filmin szl kltr ortamnn masal anlatcsnn ve masalnn yerini almaya ba lad sylenebilir. Bununla birlikte yazl kltrn arac kitap da masaln naklinde etkilidir. Bir anlat ortam olarak internetin de etkisi grlmektedir. Bu
2

Antonie Gallandn Binbir Gece Masallarna ekledi i ikinci masal Alaaddinin Lambasdr. Galland bu masallar Halepli bir masalcdan diledi ini yazm tr (http:// tr.wikipedia.org/wiki/Binbir_Gece_Masallar (19.10.2008). Binbir Gece Masallar her ne kadar Do u kaynaklar masallar olsalar da lkemizde gen nesiller tarafndan tannmasnn Bat kaynakl oldu unu d nyorum.

673

sonulara gre genel olarak elektronik kltr ortamnn szl kltr ortamnn yerine geti i sylenebilir. Sonu: Ara trmann sonularna gre rencilerin yakla k be te drd masal bildi ini belirtmi tir. Ancak tr temelinde bildiklerini syledikleri masal rneklendirmeleri istendi inde ortaya kan sonu d ndrcdr. Ankete katlanlar masal ad olarak destan, halk hikyesi, efsane, roman, hikye, sinema ve izgi film isimleri vermi lerdir. Saydklar isimlerin o u Bat edebiyat ve sinemas kaynakldr. Ankette Bildi iniz masallarn adlarn yaznz. sorusu sorulurken zellikle Trk vurgusundan kanlm tr. Sonuca gre rencilerin en ok bildi i on masaldan alts Grimm masallarndandr. Bunun bir sebebi ortak kltrel kodlarmzn sinema, mzik veya televizyon gibi en yaygn kltr endstrisi alanlarnda var olamamas ve binlerce ylda olu an ortak belle in referans kaynaklar olarak kullanlamamasdr (O uz, 2009: 10-11). Pamuk Prenses ve Yedi Cceler herkes tarafndan bilinirken; lmne sevmenin sembol olarak Romeo ve Juliet, zenginden alp fakire vermenin sembol olarak Robin Hood, uan at olarak Pegasus akla gelirken Nardaniye Hanm ve Krk Haramiler masal, a k u runa yanp kl olan Kerem, da lar delen Ferhat, zenginden alp fakire veren Kro lu, Kro lunun kanatl at Krat gibi kahramanlar rgn e itim srelerinden geenler ve kltr endstrisi kullananlar arasnda tamamen unutulmu tur (O uz, 2009: 10-11). Ara trmann verilerine gre gnmzde masal anlatma gelene inin giderek azalmakla birlikte devam etti ini syleyebiliriz. Ancak masal; ocukluk a nda daha ok szl kaynaklar yoluyla renilmekteyken, ya ilerledike szl kaynaklarn yerini yazl kaynaklar almaktadr. Masaln renildi i ilk sradaki kaynak masal kitaplardr. Elektronik kltrn arac olan televizyon ve bu aracn kitleye ula trd izgi filmin szl kltr ortamnn masal anlatcsnn ve masalnn yerini ald da sylenebilir. Gen ku a n halk anlatlarnn tr zellikleri konusunda yeterli bilgiye sahip olmamalar; rencilerin en ok bildikleri on masaldan sadece birinin (Kelo lan) Trk masal ve Trk masal kahraman olmas; Trk halk anlatlarnn gelecek ku aklara nakledilmesinde kesinti oldu unu gstermektedir. Orta retim rencileri arasnda uygulanan bu anketin verilerine gre; szl kltr yoluyla nakledilemeyen halk anlatlarnn rgn e itim yoluyla da aktarlamad sylenebilir. Bu durum ku aktan ku a a aktarlan kltrn kent ortamna girememesi olarak okunabilir. nk kentsel alanda ve rgn e itim kurumlarnda geleneksel kltrn gei imknlar snrlandrlm , modernle me, a da la ma batlla ma gibi hedefler ne karlarak kent ve e itim alan kitle kltrne terk edilmi tir (O uz, 2009: 12). Mustafa Ruhi irin bir yazsnda medeniyet merkezli ocuk yeti tirmemizin gereklili inden bahseder (2006, 67-75). Her medeniyetin dinamikleri farkldr. Her medeniyet kendi insann yeti tirir ve kendi insann yeti tirirken kltrel kodlarn aktarr. Kltrel kodlarn aktarlmasnn nemli bir yolu edeb metinlerden geer. Edeb metinler bir milletin kltrel de erlerinin ku aklar arasnda naklini sa layan en nemli aratr. Yukardaki ara trmann verilerine gre okuma kitaplar, ders kitaplar ve televizyon, internet gibi elektronik kltr ortamlar szl kltr ortamnn nne gemi tir. Sonu olarak szl gelene in anlatlar anlatlmaz olmu tur. rgn e itimin szl gelenekle ocu un arasna girdi i, alan bo lu un da doldurulamad grlmektedir. Bununla birlikte yaplacak bir taramada szl gelene in anlatlarnn yazl ve elektronik kltre dhil oldu u grlse de bunlarn hedef kitleye ula masnn sorunlu oldu u sylenebilir. Bu sorunun sebepleri genlerin okuma al kanl na sahip olmay , ders kitaplarnda yer alan metinlerle halk anlatlarn ocuklara ve genlere ula tran kitaplarn ve halk anlatlarna yer veren internet sitelerinin niteli ine kadar de i ebilir. De i meyen sonutur: Halk anlatlarnn yeni nesillere aktarlmasnda kesinti vardr.

674

KAYNAKA Aro lu, brahim Ethem (2006) Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szle mesi TBMMde Kabul Edildi. Mill Folklor. 69, 186-187. Eker, Glin t (2004) Gelenekten Gelece e Halk Edebiyat, iinde, (Ed.: M. . O uz) Trk Halk Edebiyat El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar, 315-330. O uz, M. cal (2007) UNESCO, Kltr ve Trkiye. Mill Folklor. 73, 5-11. ____________(2009) Somut Olmayan Kltrel Miras ve Kltrel fade e itlili i. Mill Folklor. 82, 6-12. O uz, M. ., zay, Y. vd. (2005) Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szle mesi. Mill Folklor. 65, 163-171. irin, Mustafa Ruhi (1994) ocuk Edebiyat. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar.

675

TRK GENL K YAZINI K TAPLARINDA GEN VE ANNE BABA ATI MALARI

Ar . Gr. uheda NAL Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi E itimin Kltrel Temelleri Blm

zet Nitelikli ocuk ve genlik yazn yaptlar, ocu un ve gencin dil geli imine katk sa lad kadar ki ilik geli imine de katk sa lar. Bu nedenle, ocuk ve genlik dneminde okunan kitaplardaki karakterler, at malar, iletiler ayr bir nem ta r. Genlik dnemi ki ili in kantland ve ba mszl n kazanld bir dnemdir. Ba mszl kazanma u ra nda gen, ncelikle en yaknnda bulunan anne babayla e itli at malara girmektedir. Yaznsal nitelikli genlik yazn kitaplarnda da bu at malara yer verilmesi beklenir. Bu al mann amac Trk genlik yazn kitaplarndaki gen ve anne-baba arasnda ya anan at malarn nedenlerini ve bu at malarn nasl zmlendi ini ortaya koymaktr. Bu amala Trk genlik yaznnda 2010 ylnda en ok satlan yedi kitap seilmi ve at malar bakmndan incelenmi tir. Sonu olarak genlik yazn kitaplarnda temel at mann, anne babayla ya anmad grlm tr. Anne babayla ya anan at malar kolayca zmlenebilecek kk anla mazlklardan olu maktadr. Bu anla mazlklar da anne babann anlay l tutumu ve aklc davran laryla zmlenmektedir. Anahtar Szckler: Genlik yazn, gen ve anne baba at mas, betimsel zmleme.

Abstract Quality childrens and adolescent literature works contribute to both language development and personal development of the child and adolescent. Therefore, characters, conflicts and messages in books read during childhood and adolescence are of a particular importance. Adolescence is a period during which one asserts his or her personality, and gains independence. In an effort to gain independence, adolescents conflict first with their parents who are the closest people to them. Adolescent literature books as literary works are also expected to include these conflicts. The purpose of this research is to reveal the reasons for and solutions to conflicts between adolescents and parents in the Turkish adolescent literature books. To this end, the seven top-selling adolescent literature books of 2010 were selected and examined in terms of conflicts. As a result, it is seen that the main conflict of adolescents in adolescent literature books is not with their parents. Adolescent-parent conflicts are slight arguments that can be easily solved. These conflicts can be solved through understanding and rational behaviour of parents. Key Words: Adolescent literature, adolescent-parent conflict, descriptive analysis.

Giri Genlik yazn dnyada ve Trkiyede son yllarda geli imi hzlanan bir yaznsal alandr. ocukluktan yeti kinli e geerken bireyin gereksinimlerinde baz farkllklar gzlenir. Genlik yazn, bu farkllklar gzeten ve gencin geli imine katk sa layan bir aratr. Yazndan, genlik dneminde ya anan ini k larn yaratt sorunlarn zmnde etkili bir ara olarak yararlanmak olasdr. Yaznn ki ilik geli imine katksn Binyazar (2010: 85) yle aklar: D nceleri tanyan, onu beyinden beyine aktaran anla ma ileti imini kuran bir g olarak da de erlendirilmelidir edebiyat. Bu ortamda edebiyatn i levi belirginlik kazanacaktr. Duyarlk kazanm , d nsel bir g yaratm ki inin ya ama, kendine zg bir bak la katld bir gerektir. Ki iyi duyarl yla, d ncesiyle, bir toplum ierisinden sekinle tiren de bu bak tr. Sever (1995)e gre genlik dnemi alkantl, duygusal ini k lar ok ve sorunlu bir geli me a dr. Bu dneminin en belirgin ynelimi, ki ili in kantlanmas ve ba mszl n kazanlmas u ra sdr. Ki ilik geli iminde yazn, ayr bir nem ta r. Bu dnemde gen, ki ili ini kantlamak ve ba mszl n kazanmak iin anne babasyla at ma iine girebilir. nsan ili kilerinde ya anan at malar, yaznsal yaptlarda da kendini gsterir. Yaznsal yaptlarda at ma, metni ba latan, onu srekli olarak harekete geiren ve okuma etkinli i boyunca da srkleyen nemli bir edir. Yaznsal nitelikli genlik kitaplarnda da anne baba ile girilen bu 677

at malara yer verilmesi beklenir. at malarn nedenleri ve bu at malara bulunacak zm yollar, gencin dnyasna seslenmeyi ama edinmi bu kitaplarda ayr bir neme sahiptir. nk gen, kitaplardaki baz kahramanlarla zde im kurar. Kendi ya amnda anne-babasyla ya ad at malarn zmlerinde de kahramana yknebilir. Bu nedenle, yaznsal nitelikli genlik kitaplar, gencin ya am ve ya amda kar la t at malar; bu at malara ili kin sa lkl zm yollarn anlamlandrabilmesi ba lamnda byk yere ve neme sahiptir. Yntem Bu al mann amac en ok satlan Trk genlik kitaplarnda gen ve anne baba arasndaki at malarn nedenleri ve bu at malarn nasl zmlendi inin betimlenmesidir. Bu amala 2010 ylnda en ok satlan genlik kitaplar belirlenmi tir. En ok satlan genlik yazn kitaplarnn pek o unun yabanc yazarlara ait oldu u gzlenmi tir. Bu nedenle Trk genlik yazn yapt olan en ok satlan a a daki yedi kitap incelenmi tir: Monun Gizemi, Glten Dayo lu Bir Gen Kzn Gizli Defteri, pek Ongun imdiki ocuklar Harika, Aziz Nesin Selonun Ku lar, Cemil Kavuku 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Deniz Erbulak Btn Sabahlarm Senin Olsun, Muzaffer zg arkn Denizlere Syle, Sevim Ak Kitaplarda, gencin anne babasyla ya ayabilece i at malarn nedenlerine ili kin sekiz kategori belirlenmi tir: 1. Baskc tutum 2. Anne baba ili kilerinde uyumsuzluk 3. Sosyal ili kilerde kstllk 4. Ev ortamnda dzensizlik 5. Snrszlk ve istismar 6. Sa lk ve sosyal sorunlar 7. li kilerde duyarszlk ve tutarszlk 8. Ekonomik sorunlar (akro lu, 2007). 3. Bulgular ve Yorumlar 3. 1. Baskc Tutum Monun Gizemi, Bir Gen Kzn Gizli Defteri, Selonun Ku lar, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun adl yaptlarda anne babann ocu a ve gence ynelik baskc tutumlar bulunmamaktadr. imdiki ocuklar Harika adl yaptta ise geleneksel Trk ailesinin ocu a yakla m gzlenmektedir. Bu yakla m ailenin ocu a e itli yasaklar getirme, onu dinlememe, anlay gstermek yerine olaylara kendi asndan bakma biiminde romanda kendini gstermi tir: Annem ne demek istedi imi anlam t: Koca kz, dedi, artk ocuk de ilsin ki senin de a zna biber dolduraym. Bykler konu urken kkler susar. Ben de sustum ( imdiki ocuklar Harika, 28). arkn Denizlere Sylede de anne ve babann baskc tutumu kahramann dedesine s nmasna neden olmu tur: Annem ne benimle ne de dedemle sohbet ediyordu. Evdeki pasif, ezik konumundan kurtulmu , ba na buyruk, ikimize de emirler ya dran, ask yzl bir kadn olup km t. ( arkn Denizlere Syle, 106). Tan annesinin bu tutumuna kar lk evi terk etmi tir.

678

3. 2. Anne Baba li kilerinde Uyumsuzluk imdiki ocuklar Harika, Selonun Ku lar, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun adl yaptlarda anne baba ili kilerinde uyumsuzluk yoktur. Monun Gizeminde Bur ve Defnenin babalar yo un al maktadr. Bu nedenle tatilde ailelerine e lik etmemi lerdir. Anneleri bu durumdan yaknsalar da bu durum, aile iinde nemli bir sorun biimine dn memi tir. Bir Gen Kzn Gizli Defterinde Serrann anne ve babas bo anmak zeredir. Bu nedenle ift, evlerini ayrr. Serra bu duruma ok zlr ve sorumlu olarak babasn grmektedir ve babasyla arasnda bu durumdan kaynaklanan bir at ma vardr: Duygularm karmakar kt. Babama kzgndm ama onu orada yalnz ba na el sallarken grd mde yeniden bir acma duygusu benli imi kaplayvermi ti (Bir Gen Kzn Gizli Defteri, 63). arkn Denizlere Sylede ekonomik sorunlar nedeniyle anne baba arasnda bir uyumsuzluk bulunmaktadr: ki bardaktaki gibi durmaz, midesine d t ki iyi fkr fkr oynatrm . Babamn iindeki fkeli adam m ngr mngr oynayacak? Yok canm, onu oynatmaya hangi babayi idin gc yeter? Annem ailesi yannda oldu mu babama kar kmasa rahat etmez Babamn yz de i mi , alabora olmu tu. Ayakta art arda iki kadeh raky yuvarlad midesine. Annem yangna rkle gidiyordu. Ya amyksne ba larsa durmaz kolay kolay ( arkn Denizlere Syle, 31). Tann anne babas arasndaki bu at ma babas ya amn yitirdi i iin bir zme ula mam tr. 3. 3. Sosyal li kilerde Kstllk ncelenen kitaplarn hibirinde anne baba, gencin sosyal ili kilerini kstlayc bir tutum almad gibi Monun Gizemi, Bir Gen Kzn Gizli Defteri, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun adl yaptlarda gencin sosyal ili kilerini destekleyici ve dzenleyici bir tutum sergilemi tir. 3. 4. Ev Ortamnda Dzensizlik Monun Gizemi, imdiki ocuklar Harika, Selonun Ku lar, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun adl yaptlarda ev ortamnda bir dzenlik bulunmamaktadr. Bir Gen Kzn Gizli Defterinde Serrann anne babas bo anmak zere oldu u iin Serrann yeni ya amnda belirginlik yoktur. Yaz tatili nedeniyle teyzesinde kalmaktadr ve anne babasnn bar arak bo anmaktan vazgemelerini beklemektedir. Ancak Serrann bu beklentileri bo a kacaktr ve tatilden sonra annesiyle yeni bir ya am kurmak iin ilk admlar atmaya ba layacaktr. arkn Denizlere Syle adl yaptta Tan iin ev ortam, rahat edemedi i ve kendisini o eve ait hissedemedi i bir yerdir. Bu nedenle ocuk denecek ya ta evden ayrlma karar alr ve stanbulun yolunu tutar. Bu at ma, stanbulda ba ndan pek ok olumsuz olay geen Tann, dedesinin kendisini bulmas ve beraber bir ya am kurmalaryla zmlenir. 3. 5. Snrszlk ve stismar Monun Gizemi, Bir Gen Kzn Gizli Defteri, Selonun Ku lar, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun adl yaptlarda snrszlk ve istismar ieren bir durum bulunmamaktadr. arkn Denizlere Syle adl yaptta Tann al t tiyatroda cinsel istismara u rayp u ramad sorusu ana d m olu turmaktadr. Ancak Tann anne babasndan grd snrszlk ve istismar ieren bir davran bulunmamaktadr. imdiki ocuklar Harika adl yaptta Metin okuldan kat iin babasnn iddetine maruz kalm tr: Babam bsbtn tela land. ok t verdi. Bikez de dvd bile Ama hibiri yararl olmad. Yine kayordu okuldan. Annem sabahlar okula gtrp brakyor, arkasndan o yine kayordu. Babam, evde kendisiyle gzel gzel konu mak istedi i zaman da, somurtup duruyor, ba n ne e ip hi a zn amyordu ( imdiki ocuklar Harika, 45). Metinin okuldan kama sorunu iddetle de zmlenememi tir. Ablasnn evlenece i insana bir tepki olan Metinin okuldan kama sorunu, ablasnn evlendirilmekten vazgeilmesiyle ortadan kalkar. 3. 6. Sa lk ve Sosyal Sorunlar Monun Gizemi, Bir Gen Kzn Gizli Defteri, imdiki ocuklar Harika, Selonun Ku lar, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun adl yaptlarda ne kitabn ba ki isi olan ocukta ne de anne babasnda bir sa lk sorunu bulunmamaktadr. 679

arkn Denizlere Sylede Tann ya ad psikolojik sorunun ana kayna tiyatroda ya adklar gibi grnse de asl sorunun, psikiyatristle yapt gr melerden anlad mz kadaryla anne babasndan sevgi grememesinin onu derinden yaralamasndan kaynakland anla lm tr. Bu at ma zme ula mam tr, nk babas ya amn kaybetmi , annesi ise daha nceki kocasna hi benzemeyen bir adamla evlenerek iinde Tann olmad yeni bir ya ama ba lam tr. 3. 7. li kilerde Duyarszlk ve Tutarszlk arkn Denizlere Syle adl yaptta Tan babas tarafndan grnmez olmann, annesinden efkat grememenin acsn ya amaktadr. Babasnn ya amn yitirmesi Tan derinden etkilemi tir. Annesinin Tana kar duyarl ve sevecen bir yakla m sergileyememesi Tann evi terk etmesine yol am tr: Babam ilk anda dkknda seemedim. erisi bo sandm, ge kaldm sandm, kapy arabuk ittim. eri girer girmez gl n grdm ilk. Bana glmyordu. Dnyann sonu gelir glerse ( arkn Denizlere Syle, 51). Monun Gizeminde Defnenin ve Burun babalar i leri nedeniyle aileleriyle tatil yapamamaktadr. Ancak bu, onlarn duyarszlklarndan de il i yo unluklarndan kaynaklanm tr. Defneyle Bur karlnca babalarnn zntleri ve onlar kurtarmak iin gsterdikleri aba duyarllklarnn bir kantdr. Bir Gen Kzn Gizli Defteri, imdiki ocuklar Harika, Selonun Ku lar, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun adl yaptlarda gen ve anne baba arasndaki ili kilerde duyarszlk ve tutarszlk yoktur. 3. 8. Ekonomik Sorunlar Monun Gizemi, Bir Gen Kzn Gizli Defteri, imdiki ocuklar Harika, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun orta ve yksek gelirli aileleri konu alm tr. Selonun Ku larnda aile alt gelir grubunda olmasna kar n ekonomik sorunlar, bir at maya yol amam tr. arkn Denizlere Sylede ise evdeki huzursuzlu un ortaya k ekonomik sorunlarla ba lar. Tann babasnn faizle bor almas ve ailenin zor duruma d mesi btn kt olaylarn ba langcdr: lkenin durumu parlak de ilmi . Faizler bir para d m , ama o bilenlere dan m , yaknda ikiye katlanacakm . Babam sabit faizle alm krediyi. Ekonomi ktle se de etkilenmeyecekmi ( arkn Denizlere Syle, 29). 4.Sonular ve neriler ncelenen yedi kitapta bulunan temel at malar, gencin anne ve babasyla ya ad at malar de ildir. Anne babayla ya anan at malar kolayca zmlenebilecek srt melerden olu maktadr: Sonunda: Anne! Yeter artk! Odama girip durma! diye ba rdm. O da Annelere bu ekilde ba rlr m? Ck ck! Hi yak tramadm! eklinde su gibi okunan bir yz ifadesiyle kp gitti. Ay! lgilenemeyece im vallahi (14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, 172). Bu rnekte anne aslnda gencin bu kaba tutumuna hi ses karmadan oday terk etmi tir. Monun Gizemi, Bir Gen Kzn Gizli Defteri, 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben, Btn Sabahlarm Senin Olsun adl yaptlarda rnek anne baba davran lar grlmektedir. Selonun Ku larnda ise daha gereki anne baba karakterleri vardr: Biliyordu, soka a kmasna izin yoktu ama, yine de deniyordu. H, dedi annesi ona bakmadan. Yere ba da kurarak oturmu , kareli bir boha zerine y d spanak yapraklarn seip bir eline topluyor, sonra da byke bir tencereye do ruyordu. Biraz soka a kaym anne, nolur Olmaz o lum, dedi i ini srdrerek, bu havada ne i in var sokakta! Geen hafta oldu u gibi tr, hasta olursun Allah korusun! Hem okulundan kalrsn, hem onca i neyi yersin, hem de bizi zersin (Selonun Ku lar, 46). Genlerin, anne babasyla ilgili en ok yakndklar konu kendisine ocuk gibi davranlmasdr: Defne:

680

ocuka d lerdi onlar. Annem zaman zaman bana, sen hl ocuksun, der. Ben de fkeden atlayacak duruma gelirim. Annemle aramzda ya anan bu, hl ocuk olma srt mesini, sana Maldivdeyken de sylemi tim. imdilerde, yoksa annem hakl m, diye d nmekten kendimi alamyorum. Bilemiyorum. Bur: Maldivdeyken, bu konuda seninle dertle memizi unutmadm. O zaman da dedi im gibi, benimkiler de a m yakaladka, sen hl ocuksun, diye ele tiriyorlar. Elbette ben de bu szleri duyunca, sinirden tavanlara sryorum. Demek ki, dnyann her yerinde, ana babalar birbirine benziyorlar (Monun Gizemi, 211). Trk genlik yazn kitaplarnda gen ve anne baba arasnda gereki olamayacak kadar iyi ili kiler grlmektedir: Ben arkada larmla da bir yerlere gitmeyi seviyordum. Ama annemle babamla gitmeyi seviyordum (Btn Sabahlarm Senin Olsun, 18). Annemle birlikte ar ya kmay ok seviyorum (Btn Sabahlarm Senin Olsun, 19). Annemle yrrken konu maktan da ok ho lanyorum (Btn Sabahlarm Senin Olsun, 20). Sonu olarak, Trk genlik yazn kitaplarndaki temel at malarn, gencin anne babasyla ya ad at malar olmad grlm tr. Anne babayla ya anan at malar kolayca zmlenebilecek dzeyde, ili kiler rnek olu turabilecek niteliktedir. niversiteye giri snavlar, gelecek kaygs ve anne babayla ya anan at malar gibi gencin ya amda kar la t sorunlarn genlik yazn yaptlarnda izlek olarak yer almamas yeni ara trmalara konu olabilir.

KAYNAKA Ak, Sevim (2008) arkn Denizlere Syle. stanbul: Can Yaynlar. Binyazar, Adnan (2010) Edebiyatn levi. Toplum ve Edebiyat. stanbul: Can Yaynlar.

akro lu, Bahadr (2007) lk retim 7. ve 8. Snf Ergen rencilerin Saldrgan Davran laryla Ana-Baba Tutumlar Arasndaki li kileri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Yeditepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Dayo lu, Glten (2008) Monun Gizemi. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Erbulak, Deniz (2010) 14 Ya nda Bir Gen Kzm Ben. stanbul: Do an Egmont Yaynclk. zg, Muzaffer (?) Btn Sabahlarm Senin Olsun. Ankara: Bilgi Yaynevi. Kavuku, Cemil (2008) Selonun Ku lar. stanbul: Can Yaynlar. Nesin, Aziz (2011) imdiki ocuklar Harika. stanbul: Nesin Yaynevi. Ongun, pek (2007) Bir Gen Kzn Gizli Defteri. stanbul: Epsilon Yaynclk. Sever, Sedat (1995) Trkiyede Genlik Sorunlarnn Kaynaklar-1. Abece. 155, 25-26.

681

ALMAN OCUK EDEB YATINDA TRK OCU U MGES NDEK DE

Prof. Dr. Nuran ZYER Hacettepe niversitesi

zet Almanyada ocuk ve Genlik Edebiyat 1970li yllardan itibaren yabanc i i ocuklarn konu olarak i lemektedir. Bugn Almanyada saylar milyonu bulan Trklerin ocuk ve genlerinin ana rol stlendikleri bu kitaplarn says 70li yllardan itibaren gnden gne art gstermektedir. Trk ve Alman ocuklarnn birlikte ya adklar ya am ve bu birlikteli in getirdi i sorunlar anlatan kitaplarda olumsuz bir Trk ocu u imgesini belirleyen siyasi, sosyal ve kltrel etkenlerdeki farklla ma ve de i imden dolay kitaplardaki Trk ocu u imgesinde de do al olarak bir de i im beklenmesine kar n, incelenen kitaplardaki rnekler geen 50 yl iinde olumsuz Trk ocu u imgesinde ok fazla bir de i imin olmad n gstermektedir. Anahtar Szckler: mge bilim, Almanyada ocuk kitaplar, Trk ocu u imgesi.

Abstract Childrens literature in Germany has as a subject of foreign workers children since the early 1970s .Today 3 million Turks live in Germany and their children play the main role in the Germany childrens books and the number of these books have beeen increasing since the 1970s. These books describe the life and the problem of Trkish childrens in Germany .Because the social, cultural and political factors indicate the image of Trkish childrens , in these books have been expected to differ and change the image of Trkish childrens since 1970s. But in this study have been identified that there is no change and no differences by the negative image of Turkish children in the past 50 years. Keys Words: Science of image, childrens books in Germany, image of Turkish children.

Bu al ma bir imge bilim al mas olup, amac Alman ocuk Edebiyatndaki Trk ocu u imgesinin incelenmesidir. mge belirli kltrel, sosyal, etik kavramlara ili kin zihinlerde olu an grsel kar lklardr. nsanlarn ba ka lke ve kltrler hakkndaki imgesinin edebiyata yansmasn inceleyen imge bilim, henz kendine zgn ba msz bir disiplin olmayp, kar la trmal edebiyat biliminin alanlarnn iinde nemli bir ara trma alandr. mge bilim ulusal, etnik ve rksal kli eler veya kalp yarglarn edebi eserler ierisindeki i levlerini inceler. mgeleri ieren edebi metinlerin okurun bir ba ka (teki) topluma ve kltre bak n kazandrrken, kendi kltr ile teki kltrn imgelerinin kar la trlmas da okurun teki kltr ve de ayn zamanda kendi kltrn de daha iyi anlamasna yarar olur. Bu nedenle grevi bir lke edebiyat iinde ba ka toplumun yansmasn ara tran, imge ara trmas yapan ki i tek yanllk ve ulusal duygulara kaplmaktan kendini arndrmaldr. Yoksa alaca znel tavrla kendi kltr ile yabanc kltr arasndaki ili kileri olumsuz etkileyip, byk zararlar verebilir. Bu yl Trklerin Almanyaya g edi lerinin 50. yl. Aslnda Trkler ile Almanlar arasndaki ili kilerin yakla k bin yllk bir gemi i vardr. Bu gemi te ya ananlar yazl metinlere de yansm tr. Bu al mada, Trk-Alman ili kilerinde bin yllk gemi ten ok, son 50 yldr Almanlarn kafalarnda izdi i Trk ocuklarna dolays ile Trklere ili kin imgelerini edebi metinlerde gstermeye al aca m. Trkiye ile Almanya arasnda 31 Ekim 1961 ylnda imzalanan Gc Alm Anla mas ile Trkler yabanc i gc olarak Almanyaya g etmi lerdir. statistikler 1961 ylnda Federal Almanyada 6800 Trk vatanda nn ya ad n, bu saynn 1975 ylnda 1 milyonu, 1998 ylnda ise 2 milyon snrn a t n gstermektedir. Bugn ise Trkler yurt d ndan gelen ve i gc olarak 683

tanmlanan i iler arasnda 3 milyona varan saylar ile Almanyada ya ayan yabanclar arasnda Avrupa Birli i d ndan gelen en byk gmen grubunu olu turmaktadr. 1991 ylnda Yabanclar Yasasnda yaplan de i iklik ile Almanyada g gere i bir anlamda tannarak vatanda l a gei te Trklere baz kolaylklar sa lanm ve ba langta Almanyaya sadece i iin gelen konuklar (Gastarbeiter) olarak grlen Trklerin konuk i ilik stats geride kalm , kreselle menin de etkisiyle Almanyada kendi i lerini kurarak, ev alarak yerle en Trkler, di er gmenler ile birlikte gnmzde Yabanc Vatanda lar Auslaendische Migranten ya da Almanyal Trkler olarak kabul edilmi lerdir. Gnmz Almanyasnda ya ayan Trk toplumunun nemli bir blm ocuk ve genlerden olu maktadr. Bu ocuk ve genlerin bir ksm Trkiyede do up kk ya larda aileleri tarafndan Almanyaya getirilip orada bym , di er bir blm de Almanyada do mu ve orada bym ocuklardr. Alman ocuk ve genlik edebiyatnda a a yukar 1970li yllardan beri yabanc i ilerin ocuk ve genlerini zellikle Trk i i ocuklarn-ele alp i leyen ok sayda kitabn yazld n grmekteyiz. 70li yllardan gnmze de in saylar giderek artan bu kitaplarda Trk ocuklar genellikle Almanyada yeti kin edebiyatnda oldu u gibi bir yan kahraman olarak i lenmeyip, ana kahraman olarak ele alnm tr. Trk ve Alman ocuklarnn birlikte ya adklar ya am ve bu birlikteli in getirdi i sorunlar anlatan kitaplar, ayn zamanda Trk ocuklar ve hatta genelde Trkler ile ilgili imgeyi de iermektedir. Burada o u Trk okurun tanmad ,70 ylndan gnmze de in Almanyada yazlm olan, a a yukar 60 kadar inceledi im kitapta Trk ocu unun imgesinin genel olarak nasl izildi ini ve geen yllar iinde bu imgede bir de i im olup olmad n gstermeye al aca m. 1970 ylndan itibaren kaleme alnm olan ocuk ve genlik kitaplar incelendi inde, 70li yllardan gnmze de in yazlm olan bu trdeki kitaplarda Trk ocuklarnn iinde bulundu u ekonomik, sosyal ve kltrel etkenlerdeki farklla ma ve bu farklla maya ba l olarak i lenen Trk ocu u imgesi hemen dikkat ekmektedir. rne in; 70li yllarda yazlan kitaplarda Trk ocuklar Almanyada daha ok: * Yabanc Dil Sorunu * Entegrasyon * Yabanclk Duygusu gibi sorunlarla i iedir. 70li yllarda yazlan ana kahramanlar Trk ocuklar olan kitaplar genellikle iki blmde incelemek mmkndr. Birinci blmdekiler 13 ya na kadar olan ocuklara ynelik, resimli, olayn kahramannn ad bo braklm on, on be sayfalk kk kitaplardr. Bu kitaplarda Almanyadaki tm yabanc i i ocuklarnn sorunlar, ulus fark gzetilmeden ele alnd ndan, kahramana isim konmas, kitab kendi diline evirene braklm tr. rne in, Anni Gelbhaarn yazd Tinagewinnt - Tina Kazanyor adl kitap Elif Lachhauer tarafndan 1972 ylnda Ay e Kazanyor ad ile Trkeye evrilmi tir. Bu tr kitaplarda genelde yabanclarn ve ocuklarnn Almanyada kar la tklar sorunlara de inilip, bunlar dile getirildi inden, kitabn adnn Tina Kazanyor ya daAy e Kazanyor olmas ok da fazla bir nem ta mamaktadr. Bu yklerin en nemli zelli i, al tklar i yeri ve i tr, oturduklar eski evler, yedikleri yemek, oynadklar oyunlar ile Alman ocuklarndan tamamen farkl olan yabanc i i ocuklarnn girdikleri yeni evrede verdikleri mcadele ve sa layabildikleri ya da sa layamadklar uyumun anlatlmas ve en nemlisi de kitabn sonunda o u kez yazarn iyimser yakla myla bu ocuklarn Alman toplumuna uyumunun sergilenmesidir. Bu yllarda yazlan ikinci grubu olu turan kitaplar ise birinci blmdekilere gre daha uzundur. Trk ocuklarnn n planda oldu u bu kitaplarda genellikle iki e ilimin egemen oldu u grlr. Bu e ilimler iyimser ve ktmser bak alardr. yle ki: nce ailenin reisi olan baba, Almanyaya gelmi tir. inden memnun olsun ya da olmasn ekonomik nedenlerle al mak zorundadr. Genellikle sevmedi i i lerde al mak zorunda olan babann tek amac, al p para biriktirmek ve memleketine geri dnd nde yepyeni bir ya ama ba lamaktr. Bu kitaplarda babann daha sonra yanna getirtti i ailenin teki bireyleri ve zellikle ocuklar, Almanyadaki ya amlarnda ya bulunduklar yabanc topluma uyum sa layp mutlu ya arlar ki, bu iyimser bak asdr ya da uyumu ba aramayp geri dnerler veya dnme zlemi iinde Almanyada byk bir mutsuzluk ve huzursuzluk iinde ya arlar; bu da ktmser bak asdr. Bu kitaplarn bir ba ka nemli zelli i de, Alman okura Trk ocuklarnn geldikleri yerlerin tantlmas ve onlarn gelenek ve greneklerine geni yer verilmesidir. Ayrca hangi e ilim ile kaleme alnrsa alnsn, ya anan sorunlar a a yukar hep ayn kalp, sadece yazarlarn sorunlara bak alar de i mektedir.

684

Bu yllarn kitaplarnn hepsinde Trkiye scak ve fakir bir lke olarak gsterilmekte ve Trk ocuklar ve ailelerinin geldikleri yerler de Anadolunun ky ve kk kasabalardr. Trklerin Almanyaya geli nedeni ise hi de i memektedir. Hepsi de Trkiyedeki i sizlikten dolay vatanlarn terk edip Almanyaya i i olarak gelmi lerdir. Trkiyede elektri i, suyu, yolu olmayan ky ve kasabalarda olduka yoksul bir ya am srdren bu insanlar, Almanyaya gelince i sahibi olmu lar, kendilerine konuk i i (Gastarbeiter) denmi ve bu konuk i iler, zellikle ilk yllarda Almanyada ya adklar ehirlerin en kt ve en uzak, Almanlarn Trk Mahallesi adn taktklar semtlerinde, khne evlerde ya da barakalarda oturmaktadrlar. Trklerin gemi ten gelen n yarg ve geldikleri lke imgesi ile ilintili olarak yazarlarn kitaplarnda maalesef genellikle olumsuz imgeleri olu turdu unu grmekteyiz. Genellikle 7-16 ya lar arasnda erkek ocuklarnn konu edildi i 70li yllarda yazlan ocuk kitaplarnda, bu ocuklar ya okula gitmekte ya da i siz gsz dola p, sokaklarda zaman geirmektedirler, do ru drst dillerini dahi renemeden Alman ocuklar ile birlikte okula gitmek zorunda kalm lar, para biriktirmek u runa gece gndz en pis ve kt i lerde al an anne ve babalar ile birlikte bu eski evlerde oturup, kendi gelenek ve grenekleri ile kendi ilerine kapal bir ya am srdrmektedirler. Anne babalarnn o u gerek e itim dzeyleri, gerekse iinde bulunduklar konum itibariyle ocuklarna, onlarn yabanc toplumda kar la tklar sorunlara yardmc olmaktan ok uzaktadrlar. Anne babalar yabanclk ve yurtsuzluk sorunlaryla mcadele verirken, Trk ocuklarnn o u yalnzlk duygusu iinde, ailesinde de her trl yakn anlay ve ilgiden uzakta, toplumsal ve ki isel sorunlarn tek ba larna zmek zorunda kalmaktadrlar. stelik ya amlar Trkiyedeki gelenek ve greneklerin kurallaryla belirlenen bu insanlarn ocuklar evde geleneksel Anadolu ya amn srdrrken, d arda modern Alman toplumunun ya amna ayak uydurmak zorundadrlar. Okulda sadece teneffslerde di er snflardaki Trk ocuklar ile bir araya gelip, Trke konu makta, snfta ise yeniden sa r dilsiz roln stlenmektedirler. ok mecbur kaldklarnda snfta arkada lar, retmenleri ve sokaktaki hemcinsleriyle o u kez el kol i aretleriyle anla maya al maktadrlar. stelik o u Trkiyede iyi ve al kan renci olun bu ocuklar, Almanyada gittikleri okullarda ba arsz renci konumuna d m lerdir. Bu durum, Trk ocuklarnn snflarnda hrn davranmalarna, arkada lar hatta retmenleri tarafndan neredeyse aptal diye adlandrmalarna bile neden olur. Kendilerine olan gvenlerini kaybederek ba langta iinde ya adklar yabanc topluma iyi niyetle gsterdikleri tm abalar, yerini hayal krkl na brakm tr. Bu kitaplarda yurtlarndan ayrlp, anne babalarnn yannda ama yabanc bir toplumda kendilerini yalnz hisseden Trk ocuklarnn iinde ya adklar yabanclk duygusu, yalnzlk duygusu ortadan kalkmas zor bir olgu olarak yazarlar tarafndan srekli gndemde tutulmaktadr. 70li yllarda yazlan kitaplarn hepsinde Trk ocuklarnn almanca bilmemeleri, onlarn gerek okulda gerekse sokakta kar la tklar en byk sorundur. 1970li yllarda Almanyaya getirilen ocuklarn o u, okul ya amlarnn bir blmn Trkiyede geirmi olan rencilerdir. Bu ocuklar iin Almanyada ksa sre iinde Almanca renmek en byk sorun olmu tur. ykler Trk ocuklarnn iinde ya adklar topluma yabanc kaldklar iin duyduklar korku ve endi eyi de anlatmaktadr. Almanyada Alman ya tlarna gre daha az kazanlm haklarla ya ayan, aznl olu turan Trk ocuklar, Alman arkada lar iin o u kez ikinci snf insandrlar. Farkl kltrden gelmeleri, farkl dil ve dine ait olmalar, farkl grnmleri ile Alman arkada lar arasnda yabanc olarak kalan bu ocuklarla alay edilmesinin yan sra bir de Kmmeltrke- Sarmsak Kokulu, Pis, Pinti, Kanake-Ahmak, Aptal gibi adlarn takld grlmektedir. Her eye ra men 70li yllarda yazlan kitaplarn o unda yklerin a rtc biimde Trk ve Alman ocuklarnn birbiriyle arkada olmalaryla bitti i grlmektedir. Gerek ya amla pek ba da mayan, ancak masallarda rastlanan bu mutlu sonun, o u kez pedagojik nedenlerden dolay yazarlarn zorlamasyla olu tu u ve yazarlarn Trklerle ilgili yerle mi zerinde d nmeden varlan yarg olan n yarglar gidermeye al tklar hemen dikkat ekmektedir. 70li yllarda Alman ocuk edebiyatndaki Trk ocu u imgesini ksaca de erlendirmek gerekirse, genel olarak siyah sal, siyah gzl, koyu tenli ve sarmsak kokulu, ya tlar tarafndan hor grlen, iinde bulundu u topluma entegre olamayan, bu nedenle hep yabanc kalmaya mahkm, sorunlu kompleksli ve olumsuz bir Trk ocu u imgesinin var oldu unu syleyebiliriz. Almanyada 80li ve de 90l yllarda yazlm , Trk ocuklarnn konu edildi i kitaplarda Trk ocuklar ya Almanyada do mu ya da kk ya ta Almanyaya gelip, orada yeti mi olup, artk en azndan yabanc dil sorunu olmayan ve bu nedenle Alman ya tlar ile daha kolayca ili kiye girebilen ocuklardr. stelik bu kurulan ili ki, 685

yalnz okul iinde snrl kalmayp, okul d ndaki ya amlarnda da devam etmektedir. Ne var ki, 80li ve 90l yllarn kitaplarnda Trk ocuklarnn bu kez de * Kimlik Sorunu * Yabanc D manl * Re-Entegrasyon (Geri Dn teki Uyum) gibi sorunlarla birlikte ya amak zorunda olduklar grlmektedir. 70li yllarda yazlan kitaplarda, Almanca konu amadklar, Alman arkada larndan grnmleri, kltrleri, dinleri ve gelenekleri ile ok farkl olduklar iin hor grlen bu ocuk ve genler, Almancay ok iyi konu malarna, Alman toplumunun kurallarn iyi tanmalarna kar n yine de nasl davranmalar ve nasl bir kimlik geli tirmeleri gerekti ini maalesef hala bilmemektedirler. Trk ocuklarnn artk Almanyada ya adklar en byk sorun, iki ayr kltr ve ayr de er yarglar arasnda sk p kalmaktan kaynaklanan kimlik aray dr. Bu yllarda Alman yazarlarnca kaleme alnan yklerde ikinci ku ak olarak nitelendirilen, dil sorunu ya amayan Trk ocuklarnn iinde ya adklar iki farkl kltrdeki kimlik aray lar yazarlar tarafndan kitapta gereki bir biimde i lenmektedir. Srekli kimlik aray iinde olan bu ocuklarn zamanla kendi kltrlerine, vatanlarna ve geleneklerini gurbette de korumaya al an kendi ebeveynlerine bile yabancla tklar, hatta bazlarnda o u kez kimlik kaybna bile rastland grlmektedir. Bu ocuklarn o unun Ben kimim? Alman mym yoksa Trk m? diye sorduklar grlmektedir. ki kltrle sosyalle en ve iki dil ile yeti en, kendilerini ne tam Trk ne de tam olarak Alman hisseden bu genlerin iinde ya adklar kimlik sorunu, bu yllarn zellikle genlik edebiyat yazarlarnn nemle i ledi i konulardandr. Bu yllarn kitaplarnda ana kahraman olarak i lenen Trk ocu u imgesinin yazarlar tarafndan iki kategoride sunuldu u grlmektedir. Birinci kategoride olanlar, Almanyadaki ya amlarndan memnun, batlla ma iste ini iinde ta yan ocuk ve genlerdir; ikinci kategoride olanlar ise Almanyada ya tlarna kar kendilerini yine hep yabanc hisseden ocuklardr. stelik daha da acs, bu ocuklarn kendilerini lkelerine geri dndklerinde de yabanc hissetmeleridir. ki dilli ve iki kltrl bireyler olarak Trkiyede de kimlik aray ve kimlik karma as ya amakta, nereye ait olduklarna bir trl karar verememektedirler. Ayrca bu yllarda yazlan kitaplarda grlen nemli bir zellik de 70li yllarn genellikle Trk erkek ocuklarn i leyen kitaplarna kar n, artk Trk kz ocuklarnn da ana kahraman olarak i lenmesidir. 70li yllarn kitaplarnda Alman ocuklarnn Trk ocuklarn grnmleri, dilleri, dinleri, kltrleri, gelenek ve grenekleri kendilerinden ok farkl oldu u iin aralarna almadklar grlr. 80li yllarda yazlan kitaplarda da Alman ocuklarnn Trk ocuklarn aralarna almak istemedikleri grlmektedir. Kitaplarda i lenen bu tutumun bu kez Trklerin yalnzca kendilerinden farkl olmalarna ba l olmayp, daha de i ik nedenlere dayand n da ortaya koyar. rne in, bu nedenlerin en nemlisi: Almanyada giderek artan yabanc d manl dr. Trklere kar grlen bu d manlk o unlukla rk n yarglara dayanmaktadr ve Trken Raus-Trkler D ar parolasyla her yerde kendini gstermektedir. Bu rk d ncelerin ve n yarglarn yan sra, Almanlar arasnda giderek artan i sizli in de, Trklere kar olan d manl daha da krkledi i grlmektedir. Almanlar arasnda o alan i sizli in faturas Trklere kartlmaktadr. Oysa birok Trk i isinin de i lerinden kartlp, geri dn e zorland nedense hep gzden kaar. Almanya'da grlen bu tutumun, yazarlar tarafndan ocuk ve genlik kitaplarnda gereki bir biimde i lendi i grlmektedir. Bu konuda yazarlarn Trk ocu u imgesini olumlamak iin gsterdikleri aba gzden kamaz. 80li yllarn kitaplarnda ele alnan bir di er nemli sorun da Trk ocuklarnn anne babalarnn, dolaysyla kendilerinin de Trkiyeye geri dnmek zorunda kalmalaryla ortaya kan yeni durumdur. Bu yllarda yazlan ykler, Trkiyeye geri dn n Trk genleri iin o u kez Almanyaya uyum sa lamalarndan daha zor oldu unu gzler nne serer. Vatanlarna dnmenin Trk ocuklarnn iinde ya adklar sorunlar azaltmayp, bilakis daha da arttrd gzlenmektedir. Almanyada yabanc olarak yeti mi , ana dilleri olan Trkeyi do ru drst konu amayan bu ocuklarn, ne yazk ki, kendilerini vatanlarnda da yabanc hissettikleri kitaplarda gereki bir biimde gzler nne serilmektedir. Almanyada pis yabanc, hrsz, pinti, sarmsak kokulu Trk gibi adlar taklp alay edilen bu ocuklara Trkiyede de Alamanyal diye ad taklm tr ve kendileriyle alay edilmektedir. Almanyada Alman ya tlar tarafndan kendilerinden farkl olduklar iin glp, alay edilirlerken, Trkiyede de Trkeyi farkl konu tuklar, farkl giyindikleri, farkl davrandklar iin Trk ya tlar tarafndan kendileri ile alay edilmektedir.

686

Bu yklerde genellikle kendilerini ne Almanyada ne de Trkiyede vatanlarndaym gibi hisseden, yine sorunlu ve huzursuz, giderek kimlik takntsyla kendisine bile yabancla an olumsuz bir Trk ocu u imgesi sergilenmektedir. Aslnda yazlan ocuk kitaplarnda Trk ocu u imgesinin yan sra baba ve anne imgesi de nem ta maktadr. rne in, feodal aile yaps iinde yeti en ocuklarn babalar evin reisidir. Evde ilk ve son sz onundur. Korumac kimli i ile her ey ondan sorulur. zellikle kz ocuklarnn gelece i ile ilgili kararlar baba verir, hatta evlilikleri bile babadan sorulur. Anne ise sz verilmeden konu amayp evde hep geri plandadr ve sadece ev i lerini yapp, ocuk yeti tirmekle grevlidir. Sokakta bile ba rts, uzun pardesleri ya da alvar ile erke inin hep arkasnda yrr. Trk kzlarnn durumu ise daha da ktdr. Belli bir ya a gelince ba rts takmak zorunda kalp, okuldan knca do rudan eve gidip, karde leri ile ilgilenmek zorunda kalan bu kzlarn okul d ya amlar yok gibidir. Ne okul gezilerine katlabilirler, ne yzme derslerine, ne de bir Alman erkek arkada olmasna izin verilir. Kitaplarda Alman toplumunun kafasnda izdi i Trk erke i imgesinin genelde olumsuz, Trk kadn ve kznn imgesinin ise yazarlar tarafndan olumlu mu olumsuz mu gsterildi i okur tarafndan anla lmas net olmasa da,genellikle okurun acma duygularn harekete geiren bir imge ile kar kar ya kalnd n syleyebiliriz. zellikle 70li yllarda yazlan kitaplarn o unda, pek ok Alman ailesinin, ocuklarnn Trk ocuklar ile arkada lk etmesini istemedikleri, ksaca Alman kltrnn yabancy kabul etmiyor olmas yazarlar tarafndan kitaplarda sklkla aktarlmaktadr. Ayrca kitaplarda Trklerin Almanyada, Almanlar iin her zaman ikinci snf vatanda olduklarna inandklarn ve bunun srekli vurguland n grmekteyiz. 2000li yllara gelince 2000li yllarda yazlan kitaplar inceledi imizde grlen en belirgin zellik, Trk ocuklarnn yine hala entegrasyon sorunu ile i ie ya amalar ve bu u urda mcadele vermeleridir. Trklerin Almanyaya g edi lerinin zerinden 50 yl gemesine kar n, yazlan ocuk kitaplarnn hemen hemen hepsinde Trk ocuklarnn 50 yldan beri sregelen uyum srecinde ayn sorunlar, stelik ayn biimde ya yor olmalar, hala Almanlarn Trklerle ilgili bu konuya ili kin nceden hazrlanm veya srekli gndeme getirilerek kalpla trlm de i mez yarg olan ayn kalp yarglara, ayn n yarglar sahip olmalar hem ok ilgin hem de ok znt vericidir. Bu durumu 70li ve 2000li yllarda, 1976 ylnda yazlm olan Alles fr Karagz-Her ey Karagz in adl kitabn kahraman Bi am ile 40 yl aradan sonra 2007 ylnda Peter Klompun yazd Kmmel und Karotte (Sarmsak ve Havu) adl kitabn kahraman elikin ya adklarnn ksa bir kar la trlmasn yaparak daha belirgin bir biimde gstermek istiyorum. Her ey Karagz in adl kitabn kahraman olan Bi amn en byk sorununun almanca bilmemek oldu unu grrz. Metnin epik rgsn Ankarada saralk yapmakta olan Hami in Almanyaya giderek al maya ba lamas ve daha sonra kars ile o lu Bi am da yanna getirmesi ile do an geli meler olu turur. Eserin kahraman Bi am almanca konu amad ndan okulda ve sokakta ya tlar ile ileti im kurabilmek iin srekli mcadele vermektedir. Gitti i okulda ise Alman ocuklar ilk kez bir Trk ocu u ile kar la maktadr. Bildi i birka almanca szckle ne dersleri anlayp izleyebildi i ve ne de arkada laryla anla abildi i iin, Alman ya tlar tarafndan Kanake (ahmak) olarak nitelendirilmekte, stelik bir de Kmmeltrke olarak adlandrlmaktadr. Bi am okulda, sokakta ve evde hep yalnzdr. Bi am kara salar, kara gzleri, stnde amcasnn arma an etti i d ecek gibi duran bol ceketi ile tam bir yabancdr. Bir Kmmeltrke. Bi am kendisi ile Kmmeltrke diye alay eden Alman ocuklar ile bir trl anla lamayp, kendisine yakla mak isteyen tek tk ocuklar bile iinde yenemedi i garip bir a a lk duygusu ile iter ve giderek iine kapanr. Bu nedenle huzursuzluk iinde kvranmakta, srekli yurdunu ve gemi ini byk bir zlemle hatrlamaktadr. Trkiyedeki ya ants, imdi Bi am iin kaybolmu bir cennet gibidir. Bi am ve annesi iin kendilerine tamamen yabanc olan Alman kltrnde ya amak giderek kbusa dn r. Almanyada insanlardan uzak, yalnz ya amak Bi am ve annesi iin do al olarak yabanc topluma uyumun imknszl n da birlikte getirmektedir. Gerek Bi am ve gerekse annesi mutlulu u, huzuru ge de olsa yeniden elde etmek iin lkelerine geri dnmeye karar verirler ve dnerler. Baba ise ailenin geimini sa layabilmek iin Almanyada kalr. Anne ve o lunun memleketlerine geri dnmeleri ile Bi am ve annesinin ve onlar gibi Almanyada ayn kaderi payla an birok Trk ailesinin Almanyaya uyum sreci de bylece ba lamadan bitmi olur.

687

Kitap srekli olarak yabanc olarak kabul edilen Trk ocu unun Alman toplumuna uyumunun ba arszlkla sonuland olgusuna nemli bir rnektir. Yazar Ilse van Heyst kitabnda Bi am ve ailesinin zerinden, Almanyada yabanclarn ikinci snf insan olarak grldklerini, en a r ve pis i lerde kt artlarda al tklarn, ocuklarn Almanca bilmedikleri iin a a landklarn, renemeyecekleri iin de yalnzca yardmc i i olarak kalacaklarn ve Alman makamlarnca e it vatanda lk haklarna sahip olduklarnn kabullenilmedi ini n plana kararak Trk i ileri ve ocuklarndan yana bir tutum sergilese de olumsuz bir yabanc imgesi srekli gzler nndedir. Peter Klompun 2007 ylnda kaleme ald Kmmel und Karotte (Sarmsak ve Havu ) adl kitabn yksnn kahraman ise Klnde do up, orada byyen 10 ya ndaki eliktir. elik ve kzl sal kz arkada Caroline kendilerini Kmmel und Karotte olarak adlandrmaktadrlar. Birbirlerinden grnm ve kltrleri ile ok farkl olsalar da birbirlerini ok seven ve ok iyi anla an iki arkada trlar. Ancak bir gn elik Carolineye artk onunla gr mek istemedi ini, okulda erkek arkada lar tarafn dan kurulan Gney Zorro grubuna katlmak istedi ini syler. Ne var ki Trk oldu u iin arkada lar tarafndan gruba kabul edilmez. Oysa grubun yeleri o unlukla yabanclardan zellikle de Ruslardan olu maktadr. Ancak grup yeleri eliki kmr karas salaryla, farkl grnmnden dolay aralarna almak istemez, stelik kendisiyle Kmmeltrke (sarmsak kokulu Trk) diye alay ederler. Oysa elikin yabanc dil sorunu da yoktur. 2011 ylnn sonlarndayz ve Almanyada nc ku ak saylan elikin Alman toplumuna uyum srecinde ya adklarn irdeleyen bu yk maalesef gerekte ya anandr. Entegrasyonun bir anlamda tamamlanamayan ve desteklenmesi gereken bir sre oldu u bilinen bir gerek olsa da, kaleme alnma tarihleri arasnda hemen hemen 50 yl olmasna kar n, her iki kitapta da Trk ocuklarnn hala de i meyen n yarg ve kalp yarglara dayal olumsuz imgesi ve Alman toplumuna uyum srecinde uzun sredir ayn sorunlar ve stelik ayn biimde ya yor olmalar ilgin ve bir o kadar da ac bir gerek olarak dikkat ekmektedir. Sadece d grnmnden dolay Almanyada yabanc oldu una inanan elik o denli Almanyaya uyum sa lamak arzusundadr ki, salarnn rengini de i tirip sarya boyatm , adn bile de i tirmek istemi tir. Ama tm abalarna ra men Alman arkada lar tarafndan yabanc diye d lanmaktadr. Yani mkemmel Almanca konu an elikin de Almanyaya entegre olma yolundaki tm abalar bo unadr. stelik Alman ya tlar do ru drst almanca konu amayan Rus ve talyan ocuklarna yabanc demezken, elik hala neden yabancdr, onu da anlayamamaktadr. Ba bakan Angela Merkel, 2006 yl Temmuz aynda yaplan Entegrasyon Kongresinde, Almanyadaki yabanclarn Alman toplumuna uyum srecini sekteye u ratan ba lca sorunun dil sorunu oldu unu sylerken bunda ku kusuz hakllk pay vard. Peki, ama elikin ya adklar ne ile aklanabilir? Bir Alman kadar mkemmel almanca konu an elikin Almanyada uyum srecinde ya ad olumsuzluklara ne denebilir? elik Alman gibi almanca konu masna kar n snfnda arkada lar iin yine hep yabancdr ve yk yine olumsuz bir Trk ocu u imgesi iermektedir Trklerin Almanyaya gitmelerinden bu yana 50 yl gemesine kar n, 50 yl nce arkada lar Bi ama dedikleri gibi, elike de hala Kmmeltrke ve Kanake demektedir. Hatta yle ki, dikkat edilirse, 2000li yllarda yazlan kitabn ad bile Kmmel ve Karottedir. Yukarda rnekledi im iki kitabn da kahraman erkek ocuklardr. Almanyadaki ocuk kitaplarnn zellikle 80li yllardan sonra Almanyada ya ayan Trk kzlarna, onlarn yabanc toplum iinde ya adklar sorunlara gereki bir biimde yer verdiklerini biliyoruz. Bu yllarn yklerinde do al olarak daha ok ikinci ve nc ku ak Trk kzlarnn ele alnd n syleyebiliriz. Burada kitaplardaki Trk erkek ocu u imgesinin yan sra Trk kzlarnn tiplemesini ve imgesini de yine farkl yllarda yazlm Annelies Schwarz n Hamide spielt Hamide Hamide Hamideyi Oynuyor (1986) adl kitab ile 2007 ylnda Patricia Mennenin yazd Kopftuch - Ba rts adl kitaplarnda gstermek istiyorum. Hamide spielt Hamide de Hamidenin babas Trkiyede krsal kesimde ya amakta iken, i sizlik ve yoksulluk yznden yaban ellere g etmek zorunda kalm tr. Evin reisi babadr. Almanyada okula giden Hamide okul k bir yere u ramadan do ruca eve gidip, iki kk karde ine bakmak zorundadr. Anne babasnn tek abas, kzlarn Trklerin nem verdikler de er yarglarna gre yeti tirmektir. Okulda Alman renciler ba rts ile dola an Hamide ile hi ilgilenmedikleri iin snfta genellikle tek ba nadr Hamide. Trk kltrn yeteri kadar tanmayan, ancak iyi niyetli olan bayan

688

 retmeni Hamidenin snf iindeki yalnzl n fark eder. Kitapta Ben-Anlatc olan retmen, Alman ve Trk rencileriyle birlikte sergilenmek zere bir tiyatro oyunu hazrlamaktadr. Oyunda bir Trk ailesinin Almanyaya geli i ve yabanc topluma uymak iin gsterdi i aba canlandrlr. Tiyatroda Hamide Hamideyi oynayacaktr. Hamidenin babas Hamidenin oyunda rol almasna kar kmasna kar n, snf retmeninin srarlarna dayanamayp, kznn tiyatro toplulu unda yer almasna sonunda raz olur. Oyun sergilendi inde byk ba ar kazansa da Hamideye ans getirmez. Hamideyi snf arkada Chris ile bir gn dondurma yerken gren babas ok fkelenir ve onu eve kapatr. Hamide babasnn basklarna dayanamayp, uyku tabletleri yutar, hastaneye kaldrlr ve midesi ykanr. Ve yknn sonunda Hamide snfnda arkada lar ile artk gayet iyi anla sa da bu kez babas tarafndan babasnn Trkiyede buldu u Ahmet adl bir genle evlendirilmek zere Trkiyeye geri gnderilir. Kitaptaki anlatma gre Trk kzlarnn okulda d lanmalarnn en byk nedeni, onlarn d grnmlerinden kaynaklanan olumsuz imgesidir. Alman renciler okulda ve sokakta srekli ba rts takan Trk kzlarn ok garip bulmakta ve sunduklar olumsuz imgeden kendilerini kurtaramamaktadrlar. Patricia Mennenin 2007 ylnda yazd Kopftuch-Ba rts adl kitapta kitabn kahraman Sibel Trkiyede dedesi tarafndan olduka liberal bir e itimle yeti tirilmi tir. Ne var ki, babas tarafndan Almanyaya getirtilince olduka fazla mutaassp olan vey annesi tarafndan uygulanan muhafazakr e itime itaat etmek zorunda kalr ve annesinin zoruyla ba rts takar. Bylece Sibel Almanyada ifte standartta bir ya am srdrmeye ba lam tr. Okulda ne eli ve modern giyimli, ba arl bir rencidir. Evde ise rtnp, camiye gitmek zorundadr. Arkada lar arasnda yabanc olmamak u runa evden ba rtyle ve yere kadar uzanan kyafetlerle kp, okulda ailesinden habersiz gizlice kyafetini de i tirmektedir. Alman Matzeye a k oldu unun anla lmas ile ailede byk felaket ba lar. Tek ba na evden d ar kmasna izin verilmez. Ve sonunda anne babas tarafndan Trkiyede vey annesinin karde i ile evlendirilmek istenir. Ama Sibel bu dayatmalara boyun e mez, evden kaarak kimsenin bilmedi i bir yerde bir S nma Evine yerle ir ve oradan okula giderek ya amaya ba lar. 2007 ylnda yazlan kitapta da Trk kznn d grnmyle Almanyada yerle mi olan n yarglara dayal olumsuz imgesinin de i medi i grlmektedir. Kitaplarda i lenen siyah sal, siyah gzl, ba rtl, uzun pardesleri ile ortalkta dola an, d grnmleriyle ve gelenekleriyle yine 50 yldr farkllk gstermeyen bir Trk kz imgesidir bu. Ne var ki, geen 50 yl iinde Trk kz imgesindeki grlen en nemli de i iklik, yabanclk duygusunu derinden ya ayan bu kzlarn tm g ko ullara kar n basklardan kurtulmak iste i ile bir ksmnn ailedeki otoriter e itime kar mcadele verdiklerinin gzler nne serilmesidir. Yazarlarn bu kzlarn yannda olduklar ve destekledikleri yklerdeki anlatmdan kendini belli eder. Sibelin yllar nce Hamide gibi kaderine boyun e meyip zgrlk ve e itlik mcadelesi vererek, Trkiyeye evlenmek zere dnmeyip, Almanyada kalma mcadelesi, de i en olumlu Trk kz imgesine en iyi rnektir. yle anla lyor ki, Almanya gibi ok kltrl bir toplumda uyum iin o toplumdaki e itli kltrlerin yan sra, yerli ve yabanclar arasnda ortak bir kltrn olu turulmas gerekmektedir. Bir lkede ya anan uyum srecinin sadece gmen nfusuna ili kin olmad n, her iki tarafa da d en grevlerin oldu unun kanlmaz bir gerek oldu unu kabullenmek gerekir. Bu durumda ev sahibi olan toplumun bireylerinden de beklenenler vardr. ncelikle yabanc kltre ait insanlar her trl kalp yarg ve n yargdan uzakta anlamaya al malar ve bu zorlu srete onlara elden geldi ince yardmc olmalar gerekmektedir. Yabanc olana, farkl kltrden gelip gelmedi ine baklmakszn o unluk toplumuna ait kurumlarda, yasalar nnde e it hak ve sorumluluklar verilmedi i srece, uyum sreci hep sancl ve ba arszl a u ramaya mahkm kalacaktr. Gnmz Almanyasnda uyum szc nn artk e it vatanda lk kavram ile birlikte d nlmesi ve yle alglanmas gerekti i gere ini kabullenmenin zaman oktan gelmi tir. stelik Almanya 50 yl ncesinin Almanyas da de ildir. Artk gnmz Almanyasnda iki kltrden de vazgemeyen bireylerin says gn getike artmaktadr. Birinci ve ikinci ku ak Trkler Almanyay geleceklerini kurtaran bir kpr olarak grrken, Almanyada dnyaya gelen 3. ku ak ise Alman toplumunun bir paras olmu tur. Yeni yeti en bu genlik artk 50 yl ncesinde oldu u gibi iki farkl kltr arasnda kpr kurmay hedeflemedikleri gibi byle bir grevi stlenmeyi de istememektedir. nk kpr kurmak, 50 yldr Almanyada algland gibi, iki farkl kltr ayr olarak kabullenmektir. Oysa yeni yeti en genlerin o u artk kkenleri ve kltrleri ne olursa olsun, Almanyada do up bydkleri, orada yeti tikleri ve ayrca ok iyi Almanca konu tuklar iin, Almanyada Almanlarla e it haklara sahip vatanda muamelesi grmek istemektedir. Oysa 50 yldr yazlan kitaplardaki Trk ocu u ise hep siyah sal, kara gzl, kara tenli, sarmsak kokulu, sokakta ve okulda ba rtleri ve uzun pardesleri ile dola an, bu nedenlerden tr 689

ya tlar tarafndan d lanan bir yabanc ocuk olarak okurun kar sndadr. Trkiye de genel olarak hala hep scak, fakir ve geli memi bir lke olarak gsterilmektedir ki bu bile gnmzde artk gereklikle rt memektedir. Yazarlarn Trk ocuklarnn bu kalp yarg ve n yarglardan olu an olumsuz imgesinin giderilmesinde iyi niyetle katkda bulunmaya al mak istediklerine inanyoruz ve ayrca Almanyada ya ayan bir ksm Trklerin ocuklarn sanki 50 yl ncesinin Trkiyesinde imi gibi yeti tirmek istediklerini de biliyoruz. Ayrca Alman yazarlarnn evrelerinde grdkleri Trk ocuklarnn bir ksmnn da gerek d grnm gerekse tutum ve davran lar ile bu olumsuz imgeyi peki tirdiklerini de. Yine de yazarlarn kitaplarnda Trk ocu u imgesini 50 yldr srekli Alman kafalarnda yerle mi olan ayn olumsuz kalp yarg ve n yarglarla okura aktarmalar ile o u kez yabanc okurda Trk ocuklarna kar merhamet duygusunu uyandrmalarnn yan sra farknda olmadan toplumdaki olumsuz Trk ocu u imgesini srekli beslediklerini ve yabanc okura aktardklarn syleyebiliriz. Oysa n yarg ve kalp yarglarn giderilmesi hususunda edebiyatn nemi ok byktr. Bu metinlerde kalp yarg ve n yarglarn olu turdu u olumsuz imgelerin yabanc lkeler, yabanc kltrler arasndaki olumlu ili kilerin olumsuzla trld da bilinen bir gerektir. Dnyaya yabanclarn gzyle bakt mzda bunu yapabilmek olduka gtr. Kendimizi yabancnn yerine koymamz gerekmemektedir. Sadece yabancy anlamak yetecektir (Bredella, 2002:5). Ayn kltre ait insanlar arasnda bile farkllklarn ve at malarn ya and n d necek olursak, farkl kltrlere ait insanlar arasnda at malarn olmasnn ola an oldu unu kabul etmemiz ve anlamamz gerekir. Kltrler aras farkllklardan do an bu at malarn 50 yldr metinlerde kli ele mi n yarglarla yabanc bir toplumda ya ayan ocuklarn uyum srecini etkileyecek, onlara kimlik sorunu ya atacak, ya amn idame ettiremeyecek boyutlara ta nmamas gerekti ine inanyorum Sonu olarak, konu mamn ba l Alman ocuk Edebiyatnda Trk ocu u mgesindeki De i im de olsa, ara trmalarm Almanlarn Trklere ili kin, kafalarnda izdi i pek ok kalp yarg ve n yarglardan olu an olumsuz imgelerden dolay 50 yldr yazlan ocuk kitaplarnda da olumsuz Trk ocu u imgesinde kk de i imler d nda beklenen ve arzu edilen byk bir de i imin olmad n rahatlkla syleyebiliriz.

KAYNAKA Bredella, Lothar (2002) Literarisches und interkulturelles Verstehen.

690

OCUK EDEB YATI YAPITLARINDA KARAKTER EREVES N N OLU TURULMASINDA C NS YET ROLLER N N SUNULU U

Prof. Dr. Sedat SEVER Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Yrd. Do. Dr. Canan ASLAN Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Karakter, sanatnn yaratt ; duygu, d nce ve tutku ynleriyle geli tirdi i, gerek ya amdan da esinlenerek deneyimiyle, birikimiyle, kendine zg duyarl ile biimlendirdi i ki iliktir. Yeti kin edebiyatnda oldu u gibi ocuk edebiyatnda da karakterler farkl biimlerde geli tirilebilir. ocuk edebiyat yaptlarnda, ocuklarn farkl ya antlar grerek yeni deneyimler edinmelerini sa layan temel elerden biri de ykndkleri kahramanlar ve onlarn nitelikleridir. Bu al mann amac, Trkiyede okulncesi dnem ocuklarna seslenen yaznsal yaptlarda kadn ve erkek rollerinin nasl yaplandrld n belirlemektir. Bu do rultuda e itli yaynevlerinin okulncesi dnem ocuklar iin 2010 yl ierisinde ilk ya da yeni basksn yaptklar 41 ocuk kitab, kadn ve erkek rollerinin sunulu u bakmndan ierik zmlemesi yntemiyle zmlenmi tir. Sonu olarak incelenen kitaplarda, hem kadn hem de erkek karakterlerin geleneksel rolleri kadar geleneksel olmayan rollerde de yaplandrld grlm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, karakter erevesi, cinsiyet rollerinin sunulu u.

Abstract A character is the personality that an artist creates, develops in terms of feelings, thoughts and desires, and shapes by his or her own knowledge, experience and sensitivity as well as by being inspired by the real world. Characters can be developed in various ways in childrens literature as in adult literature. In works of childrens literature, one of the key elements that help children gain new experiences by seeing different lives is the characters that they imitate and the qualities of those characters. The purpose of this research is to determine how the male and female roles are structured in narrative works designed for preschoolers in Turkey. To this end, 41 childrens books which were published for the first time or republished in 2010 by various publishers for preschoolers were analyzed through content analysis in terms of the representation of male and female roles. As a result, the research reveals that both male and female characters are structured by traditional as well as untraditional roles. Key Words: Childrens literature, character, presentation of gender roles.

1. Giri Edebiyatta karakter; roman, yk, oyun gibi bir yaznsal rnde duygu, d n , davran ve tutkular ynnden i lenen ki idir (Pskllo lu, 2005:536-537). Karakter, sanatnn yaratt ; duygu, d nce ve tutku ynleriyle geli tirdi i, gerek ya amdan da esinlenerek deneyimiyle, birikimiyle, kendine zg duyarl ile biimlendirdi i ki iliktir. Yaptlarda olay srkleyen, ya ayan en nemli ki iye ya da anlatm ynlendiren, anlatlanlarla do rudan ilgili olan ki iye ise ba ki i, temel ki i ya da kahraman denir (Sever, 2010: 75-76). Yazarlar, yaptlarndaki karakterleri olu tururken / yaplandrrken / geli tirirken de i ik yollara ba vururlar; karakterlerini davran ve eylemleriyle, konu malaryla, fiziksel zellikleriyle (d

691

grn leriyle), di er karakterlerin ve yazarn yorumlaryla geli tirirler (zdemir, 1995; Lukens 1999ten Akt.: Sever, 2010: 95). ocuk edebiyatnda da karakterler e itli yollarla geli tirilebilir. Okulncesi dnemdeki ocuklar iin hazrlanan kitaplarda karakterler genellikle d grn leriyle okura tantlr; karakterlere genellikle, szleri ve eylemleriyle bir ki ilik kazandrlr. Bu dnemdeki ocuklara seslenen edebiyat yaptlarnda karakterlerin geli tirilmesinde yazar ve izerler ortak bir sorumluluk stlenir. lk retim sreciyle birlikte resmin, i levini gittike yazya brakmas nedeniyle bu sorumluluk, yazarn anlatm gcyle yerine getirilir (Sever, 2010). ocuklarn ya am ve insan gerekli ine ynelik yeni ya antlar edinmesinde, okuduklar kitaplardaki kahramanlarn nemli bir i levi vardr. ocuklar, kahramanlar yknerek sorunlar kar snda izleyece i yol ya da geli tirebilece i davran lara ili kin ipular edinir. nsan ve toplum ya amn belirleyen kural ve de erleri tanma ve anlama bilincini olu turur. nsan ya amn anlaml klan erdemleri sezmeye ba lar. Kitapta iyi kurgulanm , ocuklarn do asna uygun olaylar dizisi, ocuklarn hem kendi ya amn ve birikimlerini tanmalarna hem de sanat tarafndan kurgulanm ya am durumlarndan yeni deneyimler edinmelerine katk sa lar. ocuk edebiyat yaptlarnda, ocuklarn farkl ya antlar grerek yeni ya antlar edinmelerini; ba ka bir deyi le ya antlarn zenginle tirmeyi sa layan temel elerden biri de ykndkleri kahramanlar ve onlarn nitelikleridir. Kahramann ya ama ba ll , kar la t sorunlar zmedeki kararll , amaca ula mada izledi i yntemlerin niteli i ve bu eylemler bile kesinin sz ve davran larla somutlanmas ocuklar da kahraman gibi duymaya, d nmeye ve hareket etmeye istekli klar (Sever, 2010). Okulncesi dnemden ba layarak ocuklara ya am ve insan gerekli ine ynelik sezinletici dntler sunmada e itli yaznsal trlerden yararlanlabilir. ocu a gre olmas ko uluyla iir, masal, masals ykler, bu trlerin hibirine tam olarak benzemeyen; ancak ocuklarn ilgi ve zevkle dinledikleri yk benzeri anlatlar ile bilmeceler, say macalar vb. dilsel gerelerle ocu a okuma kltr kazandrmaya dnk sreler i letilir (Dilidzgn vd., 2002; Sever, 2010). ocu un kitapla ileti im kurmasn sa layan her sre, dilsel, bili sel ve ki ilik geli imi iin do al renme ortamlar yaratrken ocu u, ya ad toplumun kltrel de erlerini sezmesine olanak sa layacak kurgulara da ortak eder. Kadnn ve Erke in Yaznsal ocuk Kitaplarnda Sunulu u Edebiyat yaratlar, iinden kt toplumun kltrel de erlerinden izler ta r. Toplumun geleneksel, benimsenmi de erlerinin, a n evrensel insanlk de erleriyle eli en tutum ve uygulamalarnn okurlarla payla lmasnda edebiyat nemli bir sorumluluk stlenir. ocuk edebiyat sanatlarnn yaptlar da ya ad kltrel ortamn de erlerini ocuklara iletmede sanatsal birer uyaran olarak de erlendirilebilir (Aslan, 2007; Singh, 1998; Gooden and Gooden, 2001). Singh (1998)e gre, cinsiyet rolleri kltrel ortamn nemli gstergelerindendir. Bu anlamda, ocuk edebiyat rnleri de cinsiyet rollerinin sunulu biimleri bakmndan birok ara trmaya konu olmu tur (Weitzman et all., 1972; Fraad, 1975; Bereaud, 1975; Koblinsky vd., 1978; Kolbe and La Voie, 1981; Dellmann-Jenkins et. al., 1993; Tognoli, J. et all, 1994; Esen, 1998; Gooden and Gooden, 2001; Brugeilles vd., 2002; Diekman and Murnen, 2004; Aslan, 2010). Ara trmaclarn vard ortak sonular genel olarak yle zetlenebilir: ocuk kitaplarnda erkek karakterlere sayca kadn karakterlerden daha fazla yer verilmi tir. Kitaplar, o unlukla cinsiyeti bak asyla hazrlanm tr; ba ka bir deyi le, bu kitaplarda erkek ve kadn karakterler basmakalp (stereotype) rolleriyle sunulmu tur. Kadn ve erkek karakterlerin toplumsal cinsiyet rolleri kesin snrlarla belirlenmi tir. Erkekler; etkin (aktif) olma, cesaret, zek, ba ar, yetenekli ve ba msz; kadnlar genellikle edilgin, korkak, boyun e en, efkatli, uysal, zverili ve ba ml olma gibi zellikleriyle n plana karlm tr. Erkekler iin, e itli meslekler iinde bir cinsiyet rol sunulurken, kadn karakterler o unlukla anne ve e olarak ev ierisinde ya da geleneksel kadn mesleklerinde gsterilmi tir. ocuk edebiyat yaptlarnda, kahramanlar ocuklar iin zde im eleridir. Kahramanlarn cinsel rolleri ve onlarn dilsel ve grsel metinlerle sunulu /kurgulan biimleri, ocuklar iin yknebilecekleri modelleri olu turur. Bu ba lamda, ocuk edebiyat rnlerinde cinsel roller a da ya amn gereklerine uygun olarak rneklendirilmeli, kadna ve erke e verilen de er ve yklenen anlam arasnda farkllk olmamaldr. Kitaplar, ocuklarn kendi cinsiyetleri iinde ki iliklerini bulmalarna ve geli tirmelerine katk sa lamal; bunun iin de kitaplarda zellikle geleneksel anlay n olu turdu u cinsel kimliklere ili kin yarglara yer verilmemelidir (Sever vd., 2002; Sever, 2010). ocuklar, okuma kltr kazandrma srecinde; ya ama ve insana ili kin nyarglar ieren, cinsiyet ayrmcl yapan kitaplardan uzak tutulmaldr. Kesin yarglarn, de i mez de erlerin savunuldu u ve bunlarn ocuklara belletilmesinin amaland kitaplarn ve bu kitaplarla sunulmaya al lan iletilerin ocu un ele tirel ve 692

ok ynl d nmesini ama edinen a da 1997).

e itimin ilkeleriyle de eli ti i bilinmelidir ( p iro lu,

Yaznsal yaptlarda kadnn ve erke in sunulu u da toplumsal ve kltrel de erlerden etkilenir ve bu cinsiyetler ocuk edebiyat yazarlarnca o toplumun bak asna gre biimlendirilir. ocuk da bu sunulu biiminden, toplumsal/kltrel de erlerin kendi cinsiyetine ykledi i rollere ili kin sonular karr (Aslan, 2010: 21). Ya am boyu srecek renmeler 0-6 ya lar arasnda; bir ba ka deyi le, okulncesi dnemde temellendirilmektedir. Bu dnemdeki ocuklara seslenen yaznsal yaptlar, ailesi ve yakn evresi d nda yknebilecekleri modeller yaratarak ocuklarn toplumsalla ma srecine katkda bulunur (Sever, 2010: 65). Okulncesi dnemdeki ocuklarn bulu tu u yaznsal yaptlarda, yazarlarn kadn ve erkek cinsiyet rollerini nasl erevelediklerinin, geli tirdiklerinin bilinmesinin; incelenen kitaplarn tankl nda, Trk ocuk edebiyatnn evrensel lekli duyarlklar ba lamnda ilgililere; okulncesi dnem ocuklarna seslenen yaznsal nitelikli ocuk kitaplarndaki kadn ve erkek imgesinin nasl sunuldu unu gstermesi bakmndan da alanyazna katk sa layaca d nlmektedir. Ama Bu al mann amac, Trkiyede okulncesi dnem ocuklarna seslenen yaznsal yaptlarda kadn ve erkek rollerinin grsel ve dilsel olarak nasl geli tirildi ini/ kurguland n/ yaplandrld n belirlemektir. Bu genel ama do rultusunda a a daki sorulara yant aranm tr: Kitaplarda kadn ve erkek karakterlere hangi oranda yer verilmi tir? Kitaplarda temel ki i olarak kadn ve erkek kahramanlara hangi oranda yer verilmi tir? Kitaplarda kadn karakterler hangi oranda geleneksel rolleriyle geli tirilmi tir? Kitaplarda kadn karakterler hangi oranda geleneksel rolleri d nda geli tirilmi tir? Kitaplarda erkek karakterler hangi oranda geleneksel rolleriyle geli tirilmi tir? Kitaplarda erkek karakterler hangi oranda geleneksel rolleri d nda geli tirilmi tir? Yntem Veri Kayna (Kitaplarn Seimi) Bu al mann veri kayna n, okulncesi dnem 1-6 ya grubundaki ocuklara seslenen yaznsal nitelikli kitaplar olu turmaktadr. Bu do rultuda 5 yaynevinin (Can ocuk, Gn , Kk, Uanbalk, Tudem) okulncesi dnem ocuklar iin 2010 yl ierisinde ilk ya da yeni basksn yaptklar yaznsal nitelikli ocuk kitaplarndan ula lan 41 kitap, kadn ve erkek rollerinin sunulu u bakmndan incelenmi tir. ncelenen ocuk kitaplarnn adlar ve kimlik bilgileri Ek 1de sunulmu tur. Verilerin zmlenmesi Kitaplarn zmlenmesinde bir nitel ara trma yntemi olan ierik zmlemesi yntemi kullanlm tr. Bu yntem ksaca, ieri in dizgesel, tarafsz ve saysal zmlenmesidir (Neuendorf, 2002). erik zmlemesinde ilk olarak zmleme kategorisi (ana kategori) ve alt kategoriler belirlenir (Strauss ve Corbin, 1990). Bu al mada zmleme kategorisi olarak cinsiyet rolleri alnm ; bu kategori kendi iinde alanyazndaki al malarla tutarl olarak hem kadn hem de erkek karakterler iin geleneksel roller ve geleneksel olmayan roller olmak zere 4 alt kategoriye ayrlm tr. Ba lam birimi olarak tmce ve resim seilmi ve belirlenen alt kategorilerin her tmcede ve resimde ne sklkla geti i saptanm tr. Bylece incelenen kitaplarda cinsiyet rollerinin ne dzeyde yer ald ortaya konmaya al lm tr. Kitaplar, hem erkek yeti kinler ile erkek ocuklar hem de kadn yeti kinlerle kz ocuklarnn sunulu dzeyi ve biimi bakmlarndan zmlenmi tir. erik zmlemesinde gvenirlik, farkl zamanlarda ve farkl ki iler tarafndan yaplan zmlemelerde ayn sonucu almak demektir (Neuendorf, 2002). Bu al mada veri i leyiciler (kodlayclar) arasnda %100lk bir tutarlk elde etmek iin kitaplar, iki ara trmac tarafndan birlikte zmlenmi tir. Veriler i lenirken hem ak hem de gizli ierik gz nnde bulundurulmu tur. Daha ak bir syleyi le, ba lam birimi olarak seilen her bir tmce ve resimdeki alt kategorilere kar lk gelen szckler, belirtilen alt kategorileri aklayan ak ve rtk anlatmlar ile do rudan anlam veren tmce

693

ve resimler saylm tr. Her kitaptaki alt kategorilerin sklk (frekans) ve yzde olarak de erleri bulunmu ve de erlendirmeler bu de erler zerinden yaplm tr. Bu al mada, incelenmek zere seilen kitaplardaki karakterlerin tm belirlenen ama ve alt amalar bakmndan zmlenmi tir. ncelenen kitaplarda hem dilsel kurguda yer alan hem de dilsel kurguda sz edilmedi i halde grsel kurguda yer alan karakterler saylm tr. Kimi kitaplardaki karakterler nesne, bitki ve zellikle hayvanlardan olu mu , cinsiyetleri belirtilmemi tir. ncelenen toplam 41 kitabn dokuzunda (K7, Minik Ye il Kurba a; K17, Bayku ; K24, Ben Bir izgiyim; K25, p p ile Tptp; K26, Dans Etmesini Seven Hipopotam; K29, Kanatl Masal; K36, Ku ; K38, Umak steyen Kaplumba a; K40, Velinin Krmz Topu) karakterlerin cinsiyeti belli olmad iin, bu kitaplardaki karakterler zmleme d braklm , saylmam tr. Bulgular 1. Alt Amaca li kin Bulgular Kitaplarda kadn ve erkek karakterlere hangi oranda yer verilmi tir? ncelenen kitaplardaki toplam kadn karakter says 173tr. En ok kadn karakter, retmenin Sihirli apkas (K3, f 23), Gkyz Sirki (K30, f 20), Karde imin Sihirli Okulu (K32, f 17) ve 5 ocuk 5 stanbul (K37, f 16) adl kitaplarda bulunmaktadr. ncelenen kitaplardaki toplam erkek karakter says 195tir. En ok erkek karakter retmenin Sihirli apkas (K3, f 16), Gkyz Sirki (K30, f 14), Karde imin Sihirli Okulu (K32, f 17), 5 ocuk 5 stanbul (K37, f 38) ve Padi ahn Ebrusu (K41, f 15) adl kitaplarda bulunmaktadr. 2. Alt Amaca li kin Bulgular Kitaplarda temel ki i olarak kadn ve erkek kahramanlara hangi oranda yer verilmi tir? ncelenen 41 kitapta olaylara yn veren temel ki ilerin 20si erkek, 16s kadndr. 8 temel ki inin cinsiyeti belli de ildir. 3. ve 4. Alt Amalara li kin Bulgular Kitaplarda kadn karakterler hangi oranda geleneksel rolleriyle ve geleneksel rolleri d nda geli tirilmi tir? ncelenen kitaplarda kadn karakterler 69 kez geleneksel rolleriyle, 52 kez geleneksel rolleri d nda sunulmu tur. 5. ve 6. Alt Amalara li kin Bulgular Kitaplarda erkek karakterler hangi oranda geleneksel rolleriyle ve geleneksel rolleri d nda geli tirilmi tir? Erkek karakterler 21 kez geleneksel rolleriyle, 21 kez de geleneksel rolleri d nda sunulmu tur. Kadn ve erkek karakterlerin hangi oranda geleneksel rolleriyle, hangi oranda geleneksel rolleri d nda sunuldu u izelge 1de gsterilmi tir.

694

izelge 1. Okulncesi ocuk Kitaplarnda Cinsiyet Rollerine Yer Verilme Dzeyi Kitap Kodu Kadn Geleneksel Rolleriyle K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 K12 K13 K14 K15 K16 K17 K18 K19 K20 K21 K22 K23 K24 K25 K26 K27 K28 K29 K30 K31 K32 K33 K34 K35 K36 K37 K38 K39 K40 K41 TOPLAM 6 4 2 4 11 2 5 1 2 3 4 1 5 2 2 4 11 69 Kadn Geleneksel D nda 7 9 11 7 6 1 6 2 3 52 Rolleri Erkek Geleneksel Rolleriyle 5 5 1 2 3 4 1 21 Erkek Geleneksel D nda 16 1 1 1 1 1 21 Rolleri

695

A a da, incelenen kitaplardan kadnn geleneksel rolleriyle yanstld cmle rnekleri bulunmaktadr: Ben de kahvalty hazrlarm, demi Kralie. (K1, s.8) Kralie mutfaktan seslenmi . (K1, s.12) Bahar hazrlklarn leden sonra bitirmi olurum. Bylece kk Prensin do um gnn bahede kutlayabiliriz, demi Kral. Bu harika bir haber! Ben de Prensin pastasn hazrlarm, demi Kralie. (K1, s.21) Kralie do um gn pastasn hazrlam . (K1, s.23) Anne fare mutfaktan: Haydi Tini, diye seslendi, Topi Amcann paketi hazr. So umadan gtrsen iyi olur. (K9, s.3)

Tam a layacaktm ki Annem geldi aklma. Gnlerdir gizli gizli Yelek ryor ablama. (K13, s.7)

696

Bu Kezban Kzn kovasyd. Bo altt suyu le ene, ba lad ama r ykamaya Sanki bunlar duymu gibi Kezban Kz ama rlar derede durulayp skmaya koyuldu. (K25, s.12)

Emine Hanm tencereyi koyuverdi ate e. (K25, s.20) Kadnlar ise; renkli renksiz, uzun, ksa, benekli, beneksiz ama rlar a acn sa na soluna asp kuruturlard. (K31, s. 10) O sabah anneleri kuzucuklara: - Gidip Havhav Amcann dkknndan on tane yumurta alrsanz size kocaman, gzel bir pasta yapaca m, dedi. (K39, s.1)

Annesi orba pi irirken Mert de solu u sand n ba nda ald. (K37, s. 8) Tela la kahvalty hazrlayan annesi, Anneannen bizimle gelemiyor, Mert dedi. (K37, s.6) Mrnk Hanm ve Dehdeh Bey de oradayd. Mrnk Hanm bir i e st almak iin gelmi ti. (K39, s.5)

697

A a da, incelenen kitaplardan kadnn geleneksel rolleri d nda yanstld cmle rnekleri bulunmaktadr: retmenin Sihirli apkas adl kitapta kadn karakter, grsel ve dilsel kurguda hem temel ki idir hem de yaratc bir retici roln stlenmi tir. Bu dnem ok ilgin e lenece iz. (K3, s.9) eyler renece iz, dedi yeni retmen (Kadn). Ders yaparken ok

Padi ahn Ebrusu adl kitapta kadn karakter, mdr rolyle kurgulanm tr:

698

Aradan yllar gemi , sanmayn ki eski hkmdarlarla e i, tac taht brakp bo oturmu Kzlar ve damatlar lke ynetimiyle u ra rken onlar da sarayn bahesinde torunlaryla oynam lar. (K18, s. 36) A a da, erke in geleneksel rolleriyle yanstld cmle rnekleri bulunmaktadr: Gne lerden akan boyalar her yana yaylmasn m! Eyvah, imdi ne yapaca z? Kral birazdan uyanr. Buralar byle grmesin (K2, s.30) (Erke in korkulan olmas rolyle) Baba fare, okudu u gazeteden ba n kaldrd. (K9, s.5)

Mrnk Hanm ve Dehdeh Bey de oradayd. Dehdeh Bey de gnlk gazetesini almak iin gelmi ti. (K39, s.5)

Yusufu ise babas u urlam . Hibir eyden korkma. Cesur ol. Kopart gl, gel. demi . Srtna da bir aplak indirip Gster u kza kim oldu unu. Haydi greyim seni. demeyi ihmal etmemi . (K22, s. 11) A a da, erke in geleneksel rolleri d nda yanstld cmle rnekleri bulunmaktadr: Kralie: Gkyzn maviye boyamadan nce gri ar aflar iyice ykamay unutma! Yoksa ka kat boyarsan boya, gkyz yeterince mavile mez. Tamam tamam merak etme, ykarm, demi Kral

699

Kral baheye km . Uzun gkyz merdivenini kurup koyu gri bulutlar birer birer elektrikli sprgeyle emmi . Bulutlarn hepsini temizledikten sonra Kral, bir mevsim nce gkyzne serdi i gri ar aflar toplamaya ba lam . (K1, s. 12) Kraln sesi, Prensle birlikte kahvalty hazrlamakta olan Kralienin kula na ula m . (K1, s.16) Kral ama r makinesinde ykad ar aflar baheye asm . Boya kazanlarn, fralarn ta m ve al maya ba lam . (K1, s.22) Ertesi sabah Kral, Kralie ve Kk Prens erkenden kalkp hep birlikte al m lar. Gkyzn sabunlu sularla silmi ler, mor yapraklar toplam lar, imenleri ykam lar. (K1, s.37)

Sonra hep birlikte (Begm, annesi ve babas) kirli grnen ve pis kokan ekerciki ykayp kuruladlar. (K28, s.14) (Mert, annesi ve babas) Eve gidip, aldklar yiyecekleri buzdolabna yerle tirdiler. (K37, s.7)

Hkmdar ve e i, kzlarnn zlmesine daha fazla dayanamayp mutfa a girmi ler, pek al kn olmasalar da trl trl yemekler hazrlam lar. Ama onlar da kzlarna yemek yeti tirememi ler. Sonunda lke halkna haber salp en iyi yemek yapanlar saraya a rm lar. (K18, s. 12)

700

Tart ma Bu al mada Trkiyede okulncesi dnem ocuklarna seslenen yaznsal yaptlarda kadn ve erkek rollerinin grsel ve dilsel olarak nasl geli tirildi i belirlenmeye al lm tr. ncelenen 41 kitapta toplam karakter says 368dir. ncelenen kimi kitaplarda, karakterlerin tmyle hayvanlardan ya da bir nesneden olu mas nedeniyle (rne in K7, Minik Ye il Kurba a; K24, Ben Bir izgiyim; K26, Dans Etmesini Seven Hipopotam vb.) bu kitaplar zmleme d braklm tr. ncelenen 41 kitapta toplam kadn karakter says 173 (%47), erkek karakter says ise 195 (%53)tir. Kitaplarda olaylara yn veren temel ki ilerin (kahramanlarn) 20si erkek (%56), 16s (%44) kadndr. 8 temel ki inin cinsiyeti belli de ildir. Kimi kitaplarn grsel ve dilsel kurgusunda kadn karakterler belirgin bir biimde etkin ki ilikleriyle n plana kmakta, sorumluluk alp hem ya amlarn ynlendirmekte hem de olaylara yn vermektedir. rne in, Kk Prensin Do um Gn adl kitapta (K1) Kralie, Krala ynergeler vermekte, o da bunlar olumlamakta ve yapmakta; kadn karakter, yneten konumuyla n plana kmaktadr. Kurguda Kral olmasna kar n erke e geleneksel roller yklenmemi ; tersine, erkek karakter, kadna zg geleneksel rollerle geli tirilmi tir. Kk Prensin Do um Gnde Kral, gri bulutlar elektrik sprgesiyle temizlemekte, ama r makinesinde ar aflar ykayp baheye asmakta, Prens de kahvalt hazrlamaya yardm etmektedir. ncelenen kitaplarda kadn karakterler 69 kez geleneksel rolleriyle, 52 kez geleneksel rolleri d nda; erkek karakterler 21 kez geleneksel rolleriyle, 21 kez de geleneksel rolleri d nda geli tirilmi tir. Kadnlarn daha ok geleneksel rolleri iinde sunulmas toplumsal kabullerin kitaplara bir yansmas olarak kabul edilebilir. ncelenen kitaplarda kadn karakterler, 52 kez geleneksel rolleri d nda; sanat, izer, balerin, rencilerde ilgi ve hayranlk uyandran rnek bir retmen, yeniliklere ak bir okul mdr, oyuncu ve mzisyen olarak; yaratc ki ili iyle, bar sever yanyla, bilgisiyle, donanmyla, cesurlu uyla, ok ynll yle sunulmu tur. Kadnn geleneksel rolleri d nda geli tirildi i bu kitaplarn tankl nda; okulncesi dnemdeki ocuklara seslenen kitaplarda, geleneksel cinsiyet rollerinin yerine kadn ve erkek rollerinin a da dzlemde temsil yetene i kazand , oransal anlamda geleneksel ve a da kadn / erkek rollerinin dengelenmekte oldu u sylenebilir. ncelenen kitaplarda yazarlar, genel olarak, geleneksel karakter erevesine odaklanmam , kadn ve erkek cinslerine a da rolleri giydirmi lerdir. Batda yaplan ara trma sonularnn nemli bir blmnde kadn ve erkek karakterlerin geleneksel bir anlay la yaplandrld /yanstld d nld nde, rnekleme alnan kitaplarn tankl nda, Trk ocuk yaznndaki karakter erevesinin daha a da bir dzleme ekildi i sylenebilir. Sonu ocu a, a da ya amn gereklerini duyumsatmada, ocu un geli iminde ba at bir de i ken olan yaznsal ocuk kitaplarndan yararlanmak gerekmektedir. Bu al mann sonucunda incelenen kitaplardaki kadn ve erkek karakterlerin geleneksel rolleri kadar geleneksel olmayan rollerde de yaplandrld grlm tr. Kadnlara ynelik iddet olaylarnn ciddi boyutlara ula t , kadnlarn geleneksel anlay , tre nedeniyle ldrld , rselendi i lkemizde ocuklarn, onlarn ya amlarnda nemli bir de i ken olan yaznsal kitaplarda kadn a da rollerde grmeleri byk nem ta maktadr. ocuklarn kitaplardaki kahramanlarla zde im kurduklar ya da kahramanlar kendilerine birer model olarak aldklar d nld nde, ocuk edebiyat yaptlarnn, toplumda kadn ve erke e yklenen geleneksel anlay n de i mesine de olumlu katklar sa layaca d nlebilir. Bu d ncenin nmzdeki yllarda, toplum ya amnda gittike yaygnlk kazanabilmesi, ocuklarn demokratik ya am biimini nceleyen bir anlay la yeti tirilebilmeleri iin; sanatsal birer uyaran olarak sanatlar tarafndan ocuk gerekli ine uygun olarak hazrlanm edebiyat yaptlarnn erken dnemden ba layarak ocuklarn ya am alanna katlmas gerekmektedir. ocuklara seslenen yaznsal yaptlarda, ba ta cinsel roller olmak zere birok de i kenin a da ya amn gereklerine uygun kurgulanmas gerekti i bu al ma kapsamnda geli tirilen bir neridir. Bu al mada, yalnzca 2010 yl ierisinde ilk ya da yeni basks yaplan okulncesi dnem ocuk kitaplar incelenmi tir. ocuklara ynelik bilgilendirici nitelik ta yan kitaplar ile ocuklarn sklkla bulu tu u, tasarm ve ierik zellikleriyle ocuk gerekli ine uygun olmayan kitaplarn da ayn bak asyla incelenmesi nerilmektedir. 701

YARARLANILAN KAYNAKLAR Aslan, C. (2007) Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplarnn ocu un Geli im Srecindeki Yeri. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Yayn, No: 203. Aslan, C. (2010) An Analysis of the Presentation of Women in 100 Basic Literary Works in Turkey. E itim Ara trmalar Dergisi (Eurasian Journal of Educational Research), 38, 19-36. Bereaud, S. R. (1975) Sex Role Images in French Children's Books. Journal of Marriage and the Family, 37, 194-207. Brugeilles, C., I. Cromer & S. Cromer (2002) Les Reprsentations du Masculin et du Fminin dans les Albums Illustrs ou. Comment la Littrature Enfantine Contribue Elaborer le Genre. Population (French Edition), 57, 2, 261-292. Dellmann-Jenkins, M., Florjancic, L. ve Swadener, E. B. (1993) Sex Roles and Cultural Diversity in Recent Award Winning Picture Books For Young Children. Journal of Research in Childhood Education, 7, 2, 74-82. Diekman, A.B. & Murnen, S. K. (2004) Learning to be Little Women and Little Men: The Inequitable Gender Equality of Nonsexist Childrens Literature. Sex Roles, 50, 373-385. Dilidzgn, S., Sever, S., ztrk, A. ve Adgzel, . (2002) ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Esen, Y. (1998) Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik. lk retim Ders Kitaplar zerinde Yaplm Bir erik zmlemesi. Yksek Lisans Tezi. Ankara: A Sosyal Bilimler Enstits. Fraad, H. (1975) Sex-Role Stereotyping and Male-Female Character Distribution in Popular, Prestigious, and Sex-Role Defining Children's Literature from 1959 to 1972. Ed.D. Dissertation, New York: Columbia University Teachers College. Gooden, A. M. ve Gooden, M. A. (2001) Gender Representation in Notable Childrens Picture Books: 19951999. Sex Roles, 45, 89-101. p iro lu, Z. (1997) E itimde Yeni Aray lar. stanbul: Adam Yaynclk. Koblinsky, S. G., Dona, F. C. ve Alan, I. S. (1978) Sex Role Stereotypes and Children's Memory for Story Content. Child Development, 49, 2, 452-458. Kolbe, R. ve La Voie, J. C. (1981) Sex-Role Stereotyping in Preschool Children's Picture Books. Social Psychology Quarterly, 44, 4, 369-374. Neuendorf, K.A. (2002) The Content Analysis Guidebook. London: Sage Publications. zdemir, E. (1995) Ele tirel Okuma. Ankara: mit Yaynclk. Pskllo lu, A. (2005) Arkada Trke Szlk. 9. Bask. Ankara: Arkada Yaynevi. Sever, S., Dilidzgn, S., ztrk, A. ve Adgzel, . (2008) Okulncesi ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayn. Sever, S. (2010) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem Yaynclk. Singh, M. (1998) Gender Issues in Children's Literature. ERIC Clearinghouse on Reading, English, and Communication Digest, 135. Strauss, A. ve Corbin, J. (1990) Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques. Newbury Park: Sage Publications. Tognoli, J., Jane P. ve Judith L. (1994) The Privilege of Place: Domestic and Work Locations of Characters in Childrens Books. Childrens Environments, 11, 4, 11-25. Weitzman, L. J., Eifler, D., Hokada, E. ve Ross, C. (1972) Sex-Role Socialization in Picture Books for Preschool Children. American Journal of Sociology, 77, 6, 1125-1150.

702

EK 1: ncelenen ocuk Kitaplarnn Adlar ve Kimlik Bilgileri Kitabn Kitabn Ad Kitabn Yazar ve Yaynevi Kodu K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 K12 K13 K14 K15 K16 K17 K18 K19 K20 K21 K22 K23 K24 K25 K26 K27 K28 K29 K30 K31 K32 K33 K34 K35 K36 K37 K38 K39 K40 K41 Kk Prensin Do um Gn Kralienin Do um Gn retmenin Sihirli apkas Sanatnn Sihirli Odas Velinin Elma A ac Velinin Kurabiyesi Minik Ye il Kurba a Ya asn Kar Ya yor Peynirli Brek Babaannemin Gz A rd Babamn Burnundan D tm lkbaharn Sesi Gzel Ablamn Do um Gn Yak kl A abeyimin Do um Gn Canm Annemin Do um Gn Canm Babamn Do um Gn Bayku Obur Prenses Krmz D menin D atlak Hasan Kim Korkar Mavi Kurttan? Byl Bahe Renk Cceleri Ben Bir izgiyim p p ile Tptp Dans Etmesini Hipopotam Misafir Begm'n Kpe i Olmal m? Kanatl Masal Gkyz Sirki Yksek A ac Tansiyonlu nar Seven Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. i dem Gnde , stanbul: Tudem Yaynclk. mit mel, Ankara: Kk Yaynclk. Can Gknil, stanbul: Can ocuk Yayn. Kitabn Basm Yl 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010

iirsel Ta , stanbul: Tudem Yaynclk.

Ayfer Grdal nal, stanbul: Tudem Yaynclk. i dem Gnde , stanbul: Tudem Yaynclk. mit mel, Ankara: Kk Yaynclk. Glin Alpge, Ankara: Kk Yaynclk. kran O uzkan, Ankara: Kk Yaynclk. Mesude Atay - Clarie Thomas, Ankara: Kk Yaynclk. Ay in Bumin, Ankara: Kk Yaynclk. Jacques Taravant, stanbul: Can ocuk Yayn. Can Gknil, stanbul: Can ocuk Yayn. Behi Ak, stanbul: Gn Yaynclk. Aytl Akal, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. zdilek Erdem, Ankara: Kk Yaynclk. Betl Sayn, stanbul: Gn Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Betl Sayn, stanbul: Gn Yaynclk. smail Kaya, Ankara: Kk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Ayla naro lu, stanbul: Uanbalk Yaynclk. Aysel Grmen, stanbul: Gn Yaynclk.

Karde imin Sihirli Okulu Kmes Aydedeyi Saklayan ocuk Kstebek Kuki Ku 5 ocuk 5 stanbul Umak steyen Kaplumba a Kuzucuk Annemiz Pasta Yapacak Velinin Krmz Topu Padi ahn Ebrusu

703

 RETMEN ADAYLARININ OCUK VE GENL K EDEB YATI ALGILARI ZER NE N TEL B R ARA TIRMA
Ar . Gr. Mustafa TRKYILMAZ Ahi Evran niversitesi E itim Fakltesi Trke E itimi Blm
zet ocuk ve genlerin okuma kltr ediminde retmenlerin nemli bir role sahip olduklar pek ok al ma ili ortaya konmu , teorik olarak da ifade edilmi tir. Bu al mayla retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyatn ve bu alanda verilen rnleri nasl de erlendirdikleri belirlenmeye al lm tr. Bu ba lamda ara trma, Ahi Evran niversitesi E itim Fakltesinin farkl blmlerinde renime devam etmekte olan 40 renci zerinde, 2010-2011 e itim ve retim yl bahar dneminde gerekle tirilmi tir. Bu al mada, betimsel analiz yntemi kullanlm tr. Ara trmada ocuk edebiyat derslerinin ok verimli gemedi i; retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyat ve bu alanda eser veren yazarlar hakknda ok fazla bilgiye sahip olmadklar; 100 temel eserin rencilerin seviyesine uygun eserler olmad nn d nld belirlenmi tir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, genlik edebiyat, retmen adaylarnn alglar.

Abstract Many research shows that teachers have an important role acquisition of children and youngs reading habit. With this study, it was determined how teacher trainees evaluate children and young adult literature, and publications in this field. In that regard, this study was conducted in Ahi Evran University in 2010-2011 academic year, spring semester. The subjects of this study constituted 40 students studying different teaching training programs. For this research, the data was analyzed by using descriptive technique. The study findings show that children literature course in university was not taught effectively. Teacher trainees also did not have sufficient information about children and young literature, particularly authors giving different kinds of publications in this field. In addition, teacher trainees thought that 100 main publications about children literature did not fit levels of children. Key Words: Children literature, young adult literature, perceptions of pre-service teachers.

GR ocuk ve genler, dnyay kendi bak alaryla alglamaktadrlar. Onlarn kendilerine gre do rular vardr. Bu do rular edinmelerinde aileler ya da yeti kinler, bir yere kadar etkili olmaktadrlar. ocuk ve gencin geli iminde televizyon, internet, cep telefonu ve arkada grubu gibi etkenlerden sz etmek mmkndr. Kitle ileti im aralarnn haberle meyi hzlandrmak gibi ok olumlu bir etkisinin oldu u ortadadr. Ancak yeti mekte olan bireyler, televizyon, internet aracl yla defalarca gsterilen iddet, cinsellik ierikli grntlerden etkilenip psikolojik adan zarar grmektedirler. Radyo ve Televizyon st Kurulu Ba kan Prof. Dr. Davut Dursun, 1. ocuk Geli imi E itim Gnleri''nin al nda, lk retim a n tamamlam bir ocuk ylda 100 bin kadar iddet sahnesi, 8 bin kadar lm veya ldrme sahnesi izlemektedir. D nn ldrme, lme sahnesi seyreden bir insann lm kar sndaki tavr ne olabilir? ocuklar bu grsel ve i itsel bombardmandan korumak iin ne yapabiliriz? (evrimii kaynak) diyerek iinde bulunulan durumun vahametini ortaya koymu tur. Bilgisayar oyunlar, ocuk ya da genler tarafndan sklkla tercih edilen di er e lence ve ileti im aralarndandr; nk bilgisayar oyunlar anlk zevk, mutluluk sa lamakta; yaygn a kullanlarak oyunlara ba kalar da eklenebilmektedir. Bir di er e lence arac da sosyal payla m siteleri ve sohbet odalardr. Sohbet odalar ya da sosyal payla m siteleri aracl yla ocuk ya da genler, kolayca arkada edinebilirler; nk sanal arkada lklarda taraflar birbirini ele tirmezler. Ne yazk ki ocuk ya da genler, Hidayet Karaku un Yalnz Seninle isimli romanndaki gibi gerek arkada lklar yerine payla m sitelerindeki arkada lklar tercih eder hle gelebilmektedirler (Karaku , 2007).

705

Sosyal payla m sitelerinden, televizyondan ve internetten edindi i bilgi ile yetinen bir toplum, modern bir toplumun gerektirdi i okuryazarlk becerisine sahip olmayp okumayan, yazmayan, yaz teknolojisiyle yalnz yzeysel bir ili ki srdren kitle hline gelmektedir (Slac ve Tutumlu, 2001: 122). Zaten televizyon kanallar, internet, sunulan kadaryla yetinen bireyler istemektedir. ocuk ve genlere daha cazip gelen televizyon, internet ve bilgisayar oyunlar gibi seenekler varken ve hatta bu e lence aralar o u zaman evlerde dijital dad olarak kullanlmaktayken ocuk ve genlerin kar sna onlarda okuma al kanlk ve becerisini geli tirecek, okuma iste i uyandracak okuma materyalleri ile kmak gerekmektedir. ocuk ve genlere okuma al kanl edindirmede ocuk ve genlik edebiyat rnleri nemli bir seenek olarak kar mza kmaktadr. Bu edeb rnler, ocu a ya da gence iinde bulundu u dnemden sadece kendilerinin de il ba kalarnn da geti ini anlatr. Sadece kendilerinin ocuk, sadece kendilerinin ergen olmad n; tm yeti kinlerin bir zamanlar ocuk ya da ergen oldu unu ortaya koyar. Ayrca Trkylmaz (2010), Karaku (2006), Aslan (2006), Hunt (2001), Tomlinson ve Brown (2007), Lukens ve Cline (1995) gibi yerli ve ok sayda yabanc al mada, ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin ocuk ve genlere okutulmas durumunda onlarn okuma becerilerinin, okumaya olan tutumlarnn olumlu ve anlaml ynde geli ti i belirlenmi tir. Toplumumuzda okuma eyleminin nemi herkes tarafndan kabul edilir. br taraftan i , okuma eylemini gerekle tirmeye gelince burada byk skntlar oldu u grlmektedir. Pek ok veri, lkemiz insannn % 90nn okuma yazma becerisine sahip oldu unu ortaya koyar. Ancak bu eylemi hayat boyu gerekle tirebilenlerin oran olduka azalmaktadr (Grses, 2002). Hayat boyu okumay bir kenara brakn okul sralarndaki rencilerimize dahi okuma al kanl edindirilememektedir. Bu duruma kant olarak da merkez snavlarda sfr eken renciler, PISA snavlarnda lkemizin edindi i sonular, nfus ba na d en kitap says gsterilebilir. O hlde ocuk ve genlerimize okuma al kanl edindirmek gerekmektedir. Burada retmenlere nemli bir grev d mektedir. nk okuma al kanl nn kazandrlmas iin gerekli ko ul sayd mz aile bilin ve duyarll nn d k oldu u toplumlarda bu konudaki beklentilerin retmeni i aret etti i, di er deyi le, grevin byk lde retmene d t anlay yaygndr ve rol gereklikte de retmene d mektedir (Ylmaz, 2009: 138). Model olarak iyi bir okur durumundaki retmenin rencileri de iyi birer okur olacaktr. Bir snftaki renciler, ancak retmenleri kadar okuryazardrlar (Hill ve Beers, 1993: 1). Benevides (2006), kendisi okuma al kanl ve yetene ine sahip olmayan bir retmenin, rencisine nasl ya am boyu renme al kanl kazandrabilece ini sorgulamaktadr. Tm bunlar, rencilerin okuma durumlarnda retmenlerin etkisini ortaya koyar niteliktedir. retmen, hem bir model hem de rencilerine okuma kltr edindirmede klavuzdur. Ortada byle bir tablo olunca retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyat rnlerinden haberdar olma durumu, olduka nemli bir olgu olarak kar mza kmaktadr. nk ocuk ve genlik edebiyat alannda okuma kltrne sahip bir retmen, rencilerine okuma zevki ve al kanl kazandrabilecektir. Ama Ara trmac, Ahi Evran niversitesi E itim Fakltesi rnekleminde retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyat alglarnn ortaya konulmasn amalamaktadr. Ayrca retmen adaylarndan elde edilen verilerle e itim fakltelerinde ocuk ve genlik edebiyatna nasl baklmas gerekti inin de neri olarak sunulmas amalanmaktadr. Problem Cmlesi Farkl dallarda retmen olarak greve ba layacak olan retmen adaylar ocuk ve genlerin okuma al kanl ediniminde nemli bir yeri olan ocuk ve genlik edebiyat konusunda ne d nmektedirler? retmen adaylar ocuk ve genlik edebiyat yazarlarn tanmakta mdrlar? retmen adaylar ocuk ve genlik edebiyat ad altnda bir ders alm lar mdr, aldklar dersi i leni biimi bakmndan nasl de erlendirmektedirler? retmen adaylar 100 temel eseri nasl de erlendirmektedirler? retmen adaylar ocuk ve genlik edebiyat verimlerinden derslerinde nasl yararlanmay planlamaktadrlar? YNTEM Ara trmann Modeli Ara trmac, e itim fakltelerinde ocuk ve genlik edebiyat algsn ortaya koymak iin e itim fakltesinin farkl blmlerinde renimini srdrmekte olan 3. snf rencilerine ak ulu sorular 706

ieren gr me formlar uygulam tr. Gr me formu ile elde edilen verilerin analizinde, veri analizi tekniklerinden betimsel analiz kullanlm tr (Yldrm ve im ek, 2008: 79). Betimsel analizde veriler, daha nceden belirlenen temalara gre zetlenir ve yorumlanr. Ayrca gr len ya da gzlenen bireylerin gr lerini arpc bir biimde yanstmak amacyla do rudan alntlara sk sk yer verilir. Bu analiz ynteminin kullanmyla ama, elde edilmi bulgular dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde okuyucuya sunmaktr. Bu ba lamda elde edilen veriler, nce sistematik ve ak bir biimde betimlenir. Sonrasnda yaplan bu betimlemeler aklanr ve yorumlanr, neden-sonu ili kileri irdelenir ve birtakm sonulara ula lr (Yldrm ve im ek, 2008: 224). Evren ve rneklem al ma srecinde elde edilen veriler, 2010-2011 e itim- retim yl bahar yarylnda Ahi Evran niversitesi E itim Fakltesi 3. snf rencilerinden elde edilmi tir. E itim fakltesinin Bilgisayar ve retim Teknolojileri E itimi, Fen Bilgisi, Matematik, Sosyal Bilgiler, Snf retmenli i, Okulncesi, Trke retmenli i, Rehberlik ve Psikolojik Dan manlk blmne devam eden ve be er ki ilik gruplardan olu an 3. snf rencilerine gr me formlar uygulanm tr. BULGULAR Bulgular blm olu turulurken retmen adaylarnn cevaplarnn kimi zaman tekrar edildi i belirlenmi bu durumda tekrar says (f) verilmi tir. Bazen de renci cevaplar do rudan aktarlm tr. ocuk ve genlik edebiyat kavramlar size ne(ler) a r trmaktadr? Bu soruya BTE rencileri ocuk ve genlerin iinde bulunduklar ya zellikleri dikkate alnarak 2-15 ya aras bireyler iin, onlarn hayal dnyalarn, dil becerilerini geli tirmeye dnk edeb eserler olarak cevap vermi lerdir. Bununla birlikte genlik edebiyat, daha nce hi duymad m bir kavram, zorla ezberletilmi , okutulmu manileri, iirleri ve 100 temel eseri a r tryor diyenler de bulunmaktadr. Trke retmeni adaylar ise; ocuk ve genlik edebiyatn ocuk ve gencin zihinsel, duygusal geli im dnemleri dikkate alnarak ocu a ve gence mill, ahlaki de erleri retmeyi amalayan; onlara okuma al kanlk ve zevki edindirmek iin yazlm edeb yn kuvvetli eserler olarak tanmlam lardr. te yandan retmen adaylarnn ocuklarn okuduklar kitaplar, ocuk edebiyat; ocuklarn bydklerinde okuduklar kitaplar ise genlik edebiyat olarak algladklar sylenebilir. Bir retmen aday da ocuk ve genlik edebiyat kavramlarn a k ve kahramanlk ieren ykler olarak tanmlamaktadr. Snf retmeni adaylar ierisinde bir grup, ocuk ve genlik edebiyat kavramna kar kp aslnda genel bir edebiyat vardr ve edebiyatnn ortaya koydu u eserler ierisinden ocuk ya da gencin seti i eserler olarak ocuk ve genlik edebiyatn tanmlam lardr. Bununla birlikte snf retmeni adaylarnn bir ksm da ocu u ve genci, ya amlarndaki bir sonraki a amaya hazrlayan edeb eserler olarak ocuk ve genlik edebiyatn tanmlamaktadrlar. Ayrca ocu un geli im zellikleri dikkate alnarak ocuklar iin yazlm eserler ocuk edebiyatdr. Ortaokul a larndan ba layp daha ileri ya lardaki bireyler iin olu turulmu ierik ve slup bakmndan daha da geli tirilmi edebiyat, genlik edebiyatdr biiminde bir alg da sz konusudur. Fen bilgisi retmeni adaylar ocuk ve genlik edebiyatn, 2-14 ya grubu bireylerin ya dnemi zellikleri dikkate alnarak ortaya konmu iir, hikye, roman, masal gibi edeb eserlerdir eklinde tanmlam lardr. Ayrca fen bilgisi rencilerinin genlik edebiyat rnlerinin ocuk edebiyat rnlerine gre daha karma k yapda oldu unu d ndkleri sylenebilir. Sosyal bilgiler dersi retmen adaylar ise; 7-13 ya aras ocuk ve genler dikkate alnarak onlar e itmek, e lendirmek; onlarn dil geli imlerine katk sa lamak; ihtiyalarna cevap vermek iin ortaya konan edeb eserler olarak tanmlanmaktadrlar. Matematik blm rencileri, ocuk ve genlik edebiyatn bebeklik dneminde ninnilerle ba layp ergenlik dneminde hikye ve romanlarla devam eden edeb eserler olarak tanmlamaktadrlar. Burada bireylerin ya larnn bymesiyle okuduklar edeb eserlerin hacimlerinin de kalnla t gibi bir alg vardr. Ayrca okunan eserlerin bireyleri e lendirmesi gerekti i zerinde de durulmaktadr. Psikolojik Dan manlk ve Rehberlik retmen adaylar ocuk ve genlik edebiyat kavramlarn bireylerin iinde bulunduklar ya a, ilgi ve ihtiyalarna uygun eserler olarak tanmlamaktadrlar. Ayn zamanda bu kavramlarla ocukken okudu um Dede Korkut, Kelo lan, mer Seyfettin aklma geliyor diyenler de olmu tur. 707

Okulncesi blm rencileri ise; bu kavramlar, ocuk ve gencin iinde bulundu u dneme uygun hikye, masal ve efsaneler olarak tanmlamaktadrlar. ocuk edebiyat ya da genlik edebiyat denildi inde aklnza hangi yazarlar gelmektedir? Bu soruya verilen cevaplar ortaya konurken yazarlarn isimleri yazlp parantez ilerine de retmen adaylar tarafndan tekrar edilme sklklar yazlm tr. Bu soruya Bilgisayar ve retim Teknolojilerinde okuyan renciler, . Seyfettin (3), K. Tu cu (2); Z. Gkalp, N. Kemal, G. Dayo lu, R. Nuri, A. Nesin, M. Arma an, Y. Kemal, H. Ziya ve A. Ha im (1) gibi yazarlarn isimlerini parantez ilerinde belirtilen sklkta yazarak cevap vermi lerdir. Trke retmenli i rencileri ise . Seyfettin (4), G. Dayo lu (3), Sait Faik (2), . Ongun (2); La Fontain, M. evket Esendal, M. Ruhi irin, M. Kutlu ve C. Meri (1) gibi isimleri yazm lardr. Snf retmeni adaylar ise . Seyfettin (5), La Fontain (3), Ezop (2); A. Kulin, . Ongun, A. Nesin, . Ongun, . Pala ve K. Tu cu (1) gibi edebiyatlarn isimlerini yazm ladr. Fen bilgisi rencileri de . Seyfettin (4), K. Tu cu (2), G. Dayo lu (2), . Ongun (2), R. Ilgaz (2), H. Edip (2), Balzac (2), V. Hugo (2); M. zg, Y. Ural, C. Tan, R. Nuri Gntekin, A. Kulin, Dostoyeski, Y. Kadri, Cervantes, Pushkin, Gorki, A. Rasim, Tolstoy, H. Ziya ve O. Kemal (1) gibi isimleri parantez ilerinde belirtilen rakamlar kadar tekrar ederek belirtilen soruya cevap vermi lerdir. Sosyal bilgiler blm rencilerinin ise; . Seyfettin (3), T. Fikret (2); A. Mithat Efendi, . Pala, Y. Kemal, E. afak ve M. zg (1) gibi isimleri andklar; aslnda pek isim bilmiyorum; ama . Ongun galiba genlik edebiyat roman yazar eklinde bir ifadeye yer verdikleri de grlmektedir. Matematik retmenli i blmne devam eden rencilerin . Seyfettin (3), Cervantes (2), H. Edip (2), G. Dayo lu (2), . Ongun (2),Y. Kadri (2), M. zg (2) kez andklar; La Fontaine, Dostoyevski, K. Tu cu, N. Hikmet, Nabizade Nazm, Jack London, . Pala, Agatha Christy, C. Aytmatov, Sunay Akn, Z. Gkalp gibi isimleri de (1) kez andklar belirlenmi tir. Psikolojik dan manlk ve rehberlik retmeni adaylar ise; . Seyfettin (3), . Ongun (2) kez anm lardr. retmen adaylar K. Tu cu, G. Dayo lu, La Fontaine, Y. Kemal, R. N. Gntekin, Geothe, Balzac, Steinbeck, Hemingway, P. Safa, Emile Zola, Stendhal, Hugo, Tolstoy gibi isimleri de birer defa anm lardr. br taraftan zgnm hibir isim aklma gelmiyor diyenlere de rastlanmaktadr. Belirtilen soruya okulncesi retmenli i blm rencileri mer Seyfettin (3), La Fontaine (3), R. Nuri Gntekin (2), Ayla naro lu (2) gibi edebiyatlar parantez ilerinde ifade edilen sklkta cevap olarak yazm lardr. A. Kulin, G. Alpge, A. Akal, S. Ak,.G. Dayo lu, Grimm Karde ler, Ezop, C. Dickens, B. Ak, E. afak, . Pala, H. Ziya U aklgil (1) gibi yazarlar ise parantez ierisinde yazld gibi bir kez retmen adaylar tarafndan cevap olarak verilmi tir. ocuk edebiyat ya da genlik edebiyat ba lkl bir ders aldnz m? Byle bir ders aldysanz bu dersi i leni bakmndan de erlendirir misiniz? retmen adaylarnn belirtilen soru ile ilgili cevaplarna yer vermeden nce e itim fakltelerinde sadece Trke retmenli i, okulncesi retmenli i ve snf retmenli i blmlerinin sadece ocuk edebiyat isimli bir ders aldklarn; di er hibir blmn ocuk edebiyat ya da genlik edebiyat isimli bir ders almad n belirtmek gerekir. stelik ocuk Edebiyat dersi de Trke retmenli i blmnde be inci yarylda; snf retmenli i ve okulncesi retmenli i programnda drdnc yarylda 2 saatlik bir ders olarak verilmektedir. Dersin kur tanmna bakld nda ise Dnyada ve Trkiye de ocuk edebiyatnn geli imi. ocukluk evresinde, nitelikli ocuk kitaplaryla tan mann nemi ve okuma kltr edinmi d nen, duyarl bireylerin yeti tirilmesinde ocuk edebiyat yaptlarnn i levi. ocuk edebiyat yaptlarnda bulunmas gereken zelliklerin (tasarm, ierik ve e itsel) rneklerle incelenmesi. Niteliksiz ocuk kitaplarnn rneklerle gsterilmesi ve bunlarn ocuklarn geli im zellikleri zerindeki olumsuz etkilerinin tart lmas. retmen adaylarnn, okudu u-inceledi i kitaplarn ya gruplarna gre ocuklara uygunlu unun ve bunlarn ocuklarn hangi geli imlerine katk sa layaca nn belirlenmesine ynelik al malar. ocuklara seslenen e itli yaznsal trlerin (destan, masal, iir, yk, roman, v.b.) ve dilsel gerelerin (say maca, tekerleme, bilmece vb.) ocuklarn geli imlerine olan katklarnn belirlenmesi eklinde verildi i grlmektedir. Okulncesi retmenli i rencilerinin dersin i leni biimine ynelik de erlendirmeleri u ekilde gerekle mi tir: Bir renci haricinde rencilerin tamam, dersin verimli gemedi ini ifade etmi tir. Bu 708

duruma neden olarak da dersin hocasnn alan bakmndan konunun uzman olmad , dersin tek dze i lendi i, gsterilmi tir. Ayrca derste bir kitap dahi incelenmedi i ifade edilmi tir. br taraftan bir renci ise; dersin verimli geti ini, retmen oldu unda rencileri iin uygun kitaplar seebilece ini, ifade etmi tir. Snf retmenli i blm rencileri ise; derste kitap incelemesi yaptklarn, bu incelemeleri raporla trp snfta sunduklarn ifade etmi lerdir. Hatta bu incelemeler sayesinde dersin daha ilgi ekici oldu u da ifade edilmi tir. Trke retmeni adaylar ise; dersin i leni inin tekdze, teorik oldu unu; derste hi metin incelemediklerini belirtmi lerdir. Bu nedenle ya grubundaki herhangi bir renciye, onlarn velilerine ve yaknlarndaki insanlara kitap, metin tavsiyesinde bulunamadklarn; nitelikli ocuk edebiyat rnleri ile niteliksiz ocuk edebiyat rnlerini birbirinde ayramadklarn ifade etmi lerdir. Ayrca retmen adaylar, hocann verdi i teorik bilgiyi snavlardan nce al p snavlarda ba arl olduklarn da eklemi lerdir. 100 temel eser size ne (ler) a r tryor? Size gre 100 temel eser ocuk ya da gencin ya seviyesine hitap etmekte midir? BTE rencileri, 100 temel eser denildi inde herkese okutulmas gereken kitaplar, her Trk gencinin okumas gereken kitaplar, ilkokulda iken okuduklar kitaplar anladklarn ifade etmi lerdir. Trke retmeni adaylar, 100 temel eseri Mill E itim Bakanl nn nerdi i eserler, herkes tarafndan okunmas gereken ve gelecekteki okumalarn alt yapsn olu turacak eserler, her zaman zerinde durulan eserler, lise yllarnda okunmu eserler olarak alglamaktadrlar. br taraftan 100 temel eser ba lamnda retmen nerilerinin zaman zaman bilinsizce yapld na dair rnekler de verilmektedir. 8. snfta retmenim Eyll okutmu tu. Kitab drt ayda ancak bitirebildim. O dnem kitap okumaktan nefret etmi tim. Sonra eker Portakaln okuduktan sonra yeniden okumaya ba ladm. Yz temel eseri lisede okudum. Ancak Su ve Ceza, Ana gibi eserleri tekrar okumay d nyorum. nk o dnemde okudu um kitaplar imdi daha anlaml geliyor. Bu durumda 100 temel eserin tamamyla renci seviyesine uygun oldu u sylenemez. Snf retmenli i blm rencileri 100 temel eseri sama, MEB tarafndan belirlenen kitaplar, alanndaki en iyi 100 eser, byk kk herkesin okumas gereken eser, okunmas tavsiye edilen eser olarak tanmlam lardr. Snf retmenli i rencilerinden 100 temel eserin renci seviyesine uygun oldu unu d nenler oldu u gibi uygun olmad n ifade edenler de vardr. Okulncesi retmenli i blm rencileri 100 temel eseri kitap ar ivleri arasndan seilmi ilk 100 eser; MEBin klasikler arasndan ilk retim ve orta retim dzeyine uygun olarak belirledi i 100 edeb eser olarak ifade etmi lerdir. retmen adaylar, 100 temel eserin rencilerin dzeylerine uygun olu unu ifade etmi lerdir. Ayrca 100 temel eser denilince aklma Ka a , Su ve Ceza geliyor diyen de 100 temel eser, kime gre temel bilmiyorum diyen de bulunmaktadr. Psikolojik dan manlk ve rehberlik blm rencisinin u ifadesi yz temel esere olan bak ortaya koymas bakmndan olduka arpcdr: Okudu umuzda bize bir eyler katacak okunmas gereken hem bilgi hem kltr asndan gerekli kitaplardr. Bu eserlerin o unlu unu okudum. Araba Sevdas, ntibah vb. Bu eserler ya ma hi uygun de ildi. Okurken zevk ald m syleyemem. Sadece yararl olaca n d nd mden okudum. Ayrca niversiteye giri snavna konu olan kitaplar aklma geliyor, ortaokul ve lise yllarnda okudu um kitaplar aklma geliyor diyenler de bulunmaktadr. Bununla birlikte yine 100 temel eserin dilini a r bulanlar da vardr. Matematik retmeni adaylar 100 temel eseri ocuk ve gencin seviyesine gre a r kitaplar olarak de erlendirmektedirler. Bir retmen aday, okuma al kanl kazanm bireyin bu tr eserleri okuyabilece ini ifade etmi tir. Bir retmen aday ise 100 temel eser denilince aklma lise yllarm geliyor demi tir. Bir ba kas ise neride bulunmu tur. Ayn mekn ve ayn olayn sayfalarca anlatm okuyucuyu skyor. Olaylar biraz daha hzl, srkleyici olmal. Aslnda son cmle ile ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin olay rgs i aret edilir; ancak retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyat konusundaki farkndalk dzeylerinin d k oldu u sylenebilir. Sosyal bilgiler retmenli i blm rencileri 100 temel eseri, renci seviyesine uygun eserler olarak tanmlam lardr. Bununla birlikte 100 temel eserden rnek verirken orta retim dzeyi iin belirlenmi 100 temel eser ierisinden rnekler vermi lerdir. Sergze t, Mai ve Siyah, Eyll, Ana, Yaban, Yalnz Efe, psevdi, alku u, Falaka ve Ka a .

709

Fen bilgisi blm rencileri tarafndan 100 temel eserin Mill E itim Bakanl tarafndan okutulmas tavsiye edilen kitaplar oldu u, bunlarn gence ve ocu a gre olanlar bulundu u ifade edilmi tir. Bununla birlikte baz renciler, 100 temel eserin renci seviyesine gre olmad n, bu eserlerde kullanlan dilin gncel olmad n ifade etmi lerdir. Ayrca bir retmen aday da 100 temel eser, dnyadaki btn yazarlar tarafndan benimsenmi ocuk ve genlik edebiyat eserleridir diyerek yanlg iinde oldu unu ortaya koymu tur. ocuk ya da d nyorsunuz? genlik edebiyat rnlerinin derslerde kullanm konusunda ne

BTE rencileri ocuk edebiyat ya da genlik edebiyat rnlerinin derslerde kullanlmas gerekti ini d nmektedirler. Bylece rencilerin okumalarnn geli tirilebilece ini ifade etmektedirler. Ancak bu tr rnlerin retmenlerin yetenekleri do rultusunda kullanld ya da zel okullarda, kolejlerde kullanld ifade edilmektedir. Ayrca ocuk edebiyat rnlerinin ksmen derslerde kullanld ; ancak genlik edebiyat rnlerinin derslerde hi kullanlmad da ifade edilmektedir. Trke retmeni adaylar, ocuk ve genlik edebiyat rnlerinden sadece klasik olanlarn derslerde kullanmyla snrl oldu unu ifade etmektedirler. br taraftan ocuk ve genlerin e itiminin sa lanmas iin bu rnlerin derslerde kullanm gerekti i ifade edilmi tir. retmen adaylarnn edebiyat, sadece e itim iin kullanlan bir ara olarak algladklar sylenebilir. Snf retmenli i rencileri, bu tr rnlerin rencilerin hayal glerinin ve okuma becerilerinin geli imi adna derslerde sklkla kullanlmas gerekti ini; fakat ktphanelerin bombo olmas, retmenlerin ilgisizli i nedeni ile bu rnlerin kullanlmad ifade edilmektedir. Okulncesi retmenli i blm rencileri ise ders kitaplarnda bu rnlerin sklkla kullanld n, ancak ocuk yok sayld ndan derslerde bu tr edeb rnlerin kullanlmad n ifade etmektedirler. Bununla beraber ocuklarn hayal glerinin ve yaratclklarnn geli tirilmesi iin bu tr rnlerin nitelikli olanlar seilip derslerde kullanlmaldr, eklinde ifadeler de gr me formuna verilen cevaplarda yer almaktadr. PDR rencilerinin bu tr rnlerin derslerde ok az kullanld ve o unlukla da ders kitaplarnda paralar hlinde yer ald eklinde ifadeleri dikkati ekmektedir. br taraftan edebiyatn sevdirilmesi, ocuk ve genlere yol gsterilmesi bakmndan bu tr rnlerin sklkla kullanlmas gerekti i ifade edilmi tir. Bir retmen aday ise ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin derslerde kullanlp kullanlmad hakknda bir bilgisi olmad n, ancak bu eserlerin ocuk ve genlere, grevlerinin hatrlatlmasnda kullanlmas gerekti ini ifade etmi tir. Matematik blmnde okuyan retmen adaylar, rencilere sosyal ve toplumsal de erlerin retilebilmesi, kltrn kazandrlmas ve onlara okuma al kanl nn edindirilmesi iin ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin derslerde daha ok kullanlmas gerekti ini ifade etmi lerdir. Ayrca bu tr eserlere ders kitaplarnda yer verildi i, retmenlerin bu tr eserleri dev olarak okuttuklar da ifade edilmi tir. Sosyal bilgiler blm rencileri, bu tr edeb metinlerin derslerde kullanm ile derslerin monotonluktan kurtulaca n, rencilerin derslere gdlenebilece ini; ancak bu tr metinlerin derslerde ok az kullanld n ve byk oranda ilk retimde kullanld n ifade etmi lerdir. Fen bilgisi retmenli i blm rencileri de bu tr rnlerin derslerde sklkla kullanlmas gerekti ini ifade etmi lerdir. Ancak bu tr rnlerin genelde Trke ve sosyal bilgiler dersleri retim program ba lamnda kullanld , fen dersi ba lamnda bu rnlerin kullanmnn sz konusu olmad ifade edilmi tir. Ayrca bu rnlerin devlendirme ya da zorunluluk olarak de il de okuma materyali seme ans tannarak okutulmas gerekti i ifade edilmi tir. Size gre ocuk ya da genlik edebiyat rnleri ne gibi zellikler ta maldr? BTE rencileri ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin hedef kitleye uygun olup (2) hayal gcn geli tirmesi (2) gerekti ini ifade etmi lerdir. Ayrca BTE rencilerine gre bu tr eserler, milletin rf, adet ve kltrn sevdirecek nitelikte olmal, rencilerin dil geli imine katk sa lamal ve ufuk amaldr. Trke retmenli i rencileri de ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin hitap etti i okur grubunun ya zelliklerine uygun olmas (3) gerekti ini ifade etmi lerdir. retmen adaylarna gre bu tr eserler, ilgi ekici olmal, okura kimlik kazandrp duygusal geli imine katk sa lamal ve ak, anla lr olmaldr. Ayrca bu eserlerde rencilerin ilgi ve ihtiyalar dikkate alnmal, olaylar ve 710

karakterler iyi betimlenmeli, ocuk ya da gencin ya na uygun kahramanlara yer verilip onlarn dikkatleri ekilmelidir. Snf retmeni adaylarna gre ocuk ve genlik edebiyat rnleri, okurun ya ve geli im seviyesine uygun olmal(3), topluma faydal bireyler yeti tirilmesine katk sa lamal (2), ilk sayfadan itibaren dikkat ekici olmal ve okurun hayal dnyasn geli tirip (2) onlar skmayacak dzeyde bilgi vermelidir. Okulncesi retmenli i blm rencilerine gre bu tr eserler, ocuklarn iinde bulundu u geli im zelliklerine uygun olmal (4); onlarn yaratclklarn geli tirmeli, onlar olumsuz etkilememeli; sade, anla lr, gncel, gereki olmal ve okurun sorunlarn i lemelidir. Ayrca kitabn ismi ve kapak resmi dikkat ekici olmaldr. PDR rencilerine gre ocuk ve genlik edebiyat rnleri ya dzeyine uygun olup iinde bulunulan dnemin sorunlarna zm sa layacak yapda olmal ve ocu u, genci bir sonraki dneme hazrlamaldr (3). Ayrca rencilere gre bu rnler, yazm kurallarna uygun olmal, hayal gcn ve sz da arc n geli tirici olmaldr. Ancak bu edeb rnler, gereklikten, rf ve adetlerden uzak olmamaldr. Matematik retmenli i rencilerine gre bu edeb rnler, mill bilinci olu turmal, sundu u karakterler ile toplumun istedi i insan tipini yeti tirmeye yardmc olmal, sade, anla lr, akc, iyi kurgulanm ve ksa olmaldr. Sosyal bilgiler retmenli i rencilerine gre bu rnler, okurun ya na, ilgi ve ihtiyalarna uygun olmal (3); ders verici, gdleyici, yaln ve akc olmaldr. Ayrca bu eserlerde yer alan bilgiler, bilimsel do rulara dayanmaldr. Fen bilgisi blm rencilerine gre ocuk ve genlik edebiyat eserleri, okurlarnn hayal gcn, hayal dnyasn geli tirmelidir (2). Ayrca retmen adaylarna gre bu tr edeb eserler, toplumun ahlak kurallarna (2), okurun ilgisine ve ya dnemine uygun olmal (3), sade bir dille yazlmal (2); srkleyici olmal, merak uyandrmal, hayata hazrlamal, toplumun de erlerini tantmal, okuma arzusu uyandrmal, okurun duygusal geli imini desteklemelidir. Sonu ve neriler Bireylerin ya larnn bymesiyle okuduklar edeb eserlerin hacimlerinin de kalnla t gibi bir alg vardr. Oysaki Sayn (1987), genlik edebiyat kavramn tanmlarken okurun genel edebiyat ierisinden seip aldklar olarak bir tanmlamaya gitmi tir. Ayrca ocuk ya da genlik edebiyatnn estetik boyutu ile anld na hi rastlanmam ; bu rnlerden bahsedilirken edebiyatn e itimsel i levi sklkla ne karlm tr. br taraftan edeb eserler, hem bireysel hayatla hem de sosyal hayatla ilgili olarak, iyiye, gzele ve do ruya ynelme yolunda, yeni de erler kazandrma yolunda telkinlerde bulunur, insanlar bunlar do rultusunda e itir Ancak bunu yaparken de dersi, ders notlarn ezberletir gibi kuru kuruya de il; verece ini sezgi, ya ant ve estetik yolla verir (Kavcar, 1982: 2-7). retmen adaylar tarafndan . Seyfettin, K. Tu cu, La Fontaine, G. Dayo lu, . Ongun gibi isimlere di er yazarlara kyasla daha sk yer verildi i, bu yazarlarn onlar tarafndan daha fazla bilindi i sylenebilir. Arc (2005)nn ilk retim ikinci kademe rencileri zerinde yapt al mada da rencilerin be endi i ilk yazarn . Seyfettin, G. Dayo lu ve . Ongun oldu u belirlenmi tir. retmen adaylar ile ilk retim ikinci kademede okuyan rencilerin ocuk ve genlik edebiyat okuma kltr bakmndan birbirine yakn seviyede olduklar sylenebilir. Bu duruma neden olarak da okuma kltrmzn ders kitaplar ile snrl olmas gsterilebilir. Yaplan ara trmalarda, rencilerin daha ok renme amal okumay (Balc, 2009; Karako, 2005) ve ders kitaplarn okumay tercih ettikleri belirlenmi tir (Zengin, 2000: 701; Can, Trkylmaz ve Karadeniz, 2010: 15). Ayrca Tolstoy, Pushkin, Dostoyevski, H. Ziya, Geothe, Balzac gibi; klasik saylabilecek pek ok eserin yazar da ocuk ve genlik edebiyat yazar olarak ne karlm tr. Oysaki ad geen yazarlarn verdi i eserleri, ocuk ya da genlerin okuma kltr edinmeden okuyabilmeleri g olacaktr (Garret Hunt, 2001; Cope, 1997; Lukens ve Cline, 1995). retmen adaylarnn ocuk ve genci, ocuk ve genlik kitaplarn grmeden, tanmadan ders i ledikleri, teori ierisinde bo ulduklar, ayrca derslerin uzmanlk alan ocuk ve genlik edebiyat olmayan hocalar tarafndan srdrld sylenebilir. Durum byle olunca da retmen adaylarnn hizmet ierisinde ve kendiliklerinden ocuk, ocukluk, gen, genlik ve onlara hitap eden edeb rnleri renmeleri gerekli olmaktadr ya da retmen adaylar, kolay olan tercih ederek 100 temel eser den yararlanp rencisine farkl okuma materyalleri sunamayacaktrlar. Dilidzgn (2007: n 711

sz), e itim fakltelerinin baz blmlerine ocuk edebiyat derslerinin zorunlu ders olarak verilmesinin sevindirici bir geli me oldu unu ifade eder ve ekler: Ancak e itim fakltelerindeki bu ders, ilk ve orta retim kurumlarndaki Trke ve yazn derslerindeki anlay a kayarak ezberci bir kimlik kazanrsa, hi ku ku yok ki istenilen verim elde edilemez. Ancak ele tirel bir bak as ve gnmz ortalama ocu unun gereksinimlerine ko ut bir anlay la nitelik kaygsn n planda tutan bir ocuk edebiyat dersi, gerek amacna ula abilir. Hem okuma eyleminin, okuma al kanl ediminin hayat boyu renmenin sa lanmasnda hayati neme sahip oldu u sylenmekte hem de rencilerine neyi, nasl okutaca n bilmeyen retmenler yeti tirilmektedir. stelik ara trmalar, retmen adaylarnn zayf denilebilecek trden okur oldu unu, kitap satn alma oranlarnn olduka d k oldu unu ortaya koymu tur (Ku ve Trkylmaz, 2010: 24-28). 100 temel eserin tam olarak ne oldu u bilinmeden kar kld ya da kabullenildi i grlmektedir. rne in bir retmen aday 100 temel eser, her Trk gencinin okumas gereken kitaplardr derken; bir retmen aday da 100 temel eser, dnyadaki btn yazarlarn zerinde anla t yz eserdir demi tir. Ayrca bu eserler, rencilere okutturulurken de ok byk yanl lklar yaplm tr. Bir retmen adayna 8. snfta iken Eyll okutulmaya al lm tr; ba ka bir retmen aday da u ifadeleri kullanm tr: Okudu umuzda bize bir eyler katacak okunmas gereken hem bilgi hem kltr asndan gerekli kitaplardr. Bu eserlerin o unlu unu okudum. Araba Sevdas, ntibah vb. Bu eserler ya ma hi uygun de ildi. Okurken zevk ald m syleyemem. Sadece yararl olaca n d nd mden okudum. Bununla birlikte retmen adaylarnn byk blm, 100 temel eserin renci seviyesine uygun olmad n ifade etmektedir. Arcan ve Ylmaz (2010: 514) da retmenlerin 100 temel eseri, rencilere uygun bulmad n belirlemi lerdir. retmen adaylar, okuma beceri ve al kanl nn geli imi; kltrn, de erlerin rencilere kazandrlabilmesi iin ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin derslerde kullanlmas gerekti ini d nmektedirler. Ancak bu tr rnlerin baz derslerde metin paralar olarak ya da klasiklerden seilmi ksa paralar olarak kullanld n ifade etmektedirler. retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin derslerde kullanm konusunda fikir birlikteli i iinde olduklar sylenebilse de bu rnlerin ne ekilde kullanlmas gerekti i konusunda fikir ileri srdkleri sylenemez. retmen adaylarnn neredeyse tamam ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin ocu un ya na, geli im dzeyine uygun olmas gerekti ini ifade etmi lerdir. Ayrca bu alanda verilen edeb eserlerin ocu un ya da gencin hayal dnyasn, yaratc d nmelerini geli tirmesi gerekti i ifade edilmi tir. rencilerin yaratc d ncelerinin geli tirilmesi gerekti ini ifade eden retmen adaylar, bu tr eserlerin toplumun istedi i trde insanlar yeti tirmeye yardmc olmas gerekti ini, bilgi verici olmas gerekti ini, verilen bilgilerin do ru olmas gerekti ini ifade etmi lerdir. Ayrca bu tr eserlerin mill bilincin geli tirilmesine katk sa layc, rencilere rf ve adetlerini, ahlak kurallarn tantc nitelikte olmas gerekti i de ifade edilmi tir. Yine retmen adaylar tarafndan bu tr eserlerin sade, ak, anla lr, yazm kurallarna uygun olmas gerekti i de eklenmi tir. Neydim (2003: 9)e gre ocuk ve genlik edebiyat ele tirisine geleneksel adan bakld nda, temelde aranan ltn didaktiklik oldu u ortaya kmaktadr. ocuk ve genlik edebiyatnn e itimin bir paras gibi grlmesinin bunda rol ok byktr. Yine bu anlay tan yola karsak bir ocuk kitabnda aranan ltlerin bilgilendirici, e itici ve dil geli tirici olmas yeter de artar bile. retmen adaylarnn hikye, roman gibi trlerden sklkla bahsetti i bu ba lamda ocuklar ve genler iin, az sayda da olsa, di er edeb trlerden haberdar olmadklar d nlmektedir. Bu ba lamda retmen adaylarnn ocuk ve genlik edebiyat alannda verilmi , gncel ve farkl trden eserlerden haberdar olmalar sa lanmaldr. Ayrca retmen adaylarnn hitap edecekleri grup olan ocuk ve genleri, onlarn bili sel- duyu sal geli imlerini ve bu ba lamda ortaya kan ihtiyalarn iyi bilmeleri sa lanmaldr. retmen adaylar, ilk retim ve orta retim a nda okuduklar ile yetinmi ; bunun zerine farkl eserleri, isimleri ekleyememi tir. Burada sorumlu olarak onlara okuma kltr edindiremeyen orta retim sistemi, niversite sistemi, snav sitemi gsterilebilir. zetle sorunun kayna ayn zamanda sorunun zm de olabilir. retmenlere okuma kltr edindirmekle, retim programlarn a da ihtiyalar do rultusunda yenilemekle soruna zm bulabiliriz. Bu ba lamda bu kurumlarda uygulanan retim programlarnn daha insancl ve renci merkezli olmasnn sa lanmas gerekmektedir. Bu sayede bireylerin okuma kltr edinmeleri sa lanabilir. Okay (1990) niversiteleri, belki de bu yzden eksik tamamlamakla u ra an kurumlar olarak tanmlamaktadr. Eksi in ne oranda tamamlanabildi i de retmen adaylarnn okuma kltr zerine yaplan pek ok al mada grlebilir.

712

E itim fakltelerinin tm blmlerinde alannda uzman ki iler tarafndan yrtlmek zere ocuk ve genlik edebiyat dersi ad altnda derslerin almas gerekmektedir. Bu derslerde ocuk ve genlik edebiyatnn gncel yerli ve yabanc eserleri tantlmal; retmen adaylarnn rencilerine okuma kltr edindirme konusunda fikir edinmeleri sa lanmaldr. 100 temel eser, gncellenmeli ya da bu ba lamda olu turulan setler ierisinde ocu un, gencin okumaktan ho lanaca eserlere yer verilmelidir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Arcan, Sinem ve Ylmaz, Blent (2010) 100 Temel Eser Uygulamasnn rencilerin Okuma Al kanlklarnaEtkisi ve Bu Uygulamada Ktphanelerin Rol Konusunda retmenGr leri. Trk Ktphanecili i Dergisi. S. 24, 3. s.495-518. Arc, A. Fuat (2005) lk retim kinci Kademe rencilerinin Okuma Durumlar (Beceri- ilgi-al kanlk-e ilim). Yaymlanmam doktora tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum. Aslan, Canan. (2006) Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplarnn ocu unOkudu unu Anlama ve Yazl Anlatm Becerilerine Etkisi. Yaymlanmam doktora tezi. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Balc, Ahmet (2009) lk retim 8. Snf rencilerinin Okuma Al kanlk ve lgileri zerine Bir Ara trma, Yaymlanmam doktora tezi. Gazi niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Benvides, Tina De L. (2006) Personal Reading Habits And Literacy nstruction in Preservice Teacher. (Unpublished master thesis). Nipissing Universty Faculty of Education, Ontario. Can, R., Trkylmaz, M. ve Karadeniz, A. (2010) Ergenlik Dnemi rencilerinin Okuma Al kanlklar. Kr ehir E itim Fakltesi Dergisi. 11(3), 1-21. Cope, Jim (1997) Beyond Voices of Readers: Student on Schools Effects on Reading. English Journal. 86 (3), 18-23. Dilidzgn, Selahattin (2007) a da ocuk Yazn. stanbul: Morpa Yaynlar. Grses, Re ide (2002) Okuma Oran ve Dil Kullanm zerine. Bilge. 35,15-18. Hill, Margaret H. ve Beers, G. Kylene (1993) Teacher As Readers: Survey Of TeacherPersonal Reading Habits And Literacy Activities in The Classroom. Annual Meeting ofNational Reading Conference. Hunt, Garret Rebecca D. (2001) An Examination Of Attitudes, nterests, And Levels Of Response To Young Adult Novels Versus Classic Novels. Unpublished Doctoral Thesis, Universty of Toledo, Department of Curriculum and Instruction, Toledo. Karako. M. (2005) Lise Birinci Snf rencilerin Okuma lgi ve Al kanlklar zerine Bir nceleme. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Dokuz Eyll niversitesi E itim Bilimleri Enstits, zmir. Karaku , Hidayet (2003) Yalnz Seninle. Ankara: Bilgi Yaynevi. Karaku , I l erife (2006) ocuk Edebiyat rnlerinin Okuma Geli imine Etkisi. Gazi niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Kavcar, Cahit (1982) Edebiyat ve E itim. Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Yaynlar. Ku , Zafer ve Trkylmaz, Mustafa (2010) Sosyal Bilgiler ve Trke retmeni Adaylarnn Okuma Durumlar: ( lgi, Al kanlk ve Okuma Stratejilerini Kullanm Dzeyleri).Trk Ktphanecili i Dergisi.24 (1), 11-32. Lukens, Rebecca, J. ve Cline, Ruth, K. J. (1995) Critical Handbook Of Literature For Young Adults. New York: Harper Collins College Publishers. Neydim, Necdet (2003) ocuk Edebiyat. stanbul: Bu Yaynevi. Okay, Mehmet (1991) Kltr ve Edebiyatmzdan. Ankara: Aka Yaynlar. Sayn, ara (1987) Genlik Edebiyat Nedir? Hrriyet Gsteri. S.85. s.76-78. Slac, Gl ve Tutumlu, Reyhan (2001) Haberler: Trkiyede Kitap Okunuyor mu? Trk Dili Dergisi. 589,122. Tomlinson, Carl M. and Lynch-Brown, C (2007) Essentials of Young Adult Literature. (5th ed.). Allyn&Bacon. Trkylmaz, Mustafa (2010) Glsm Cengiz'in ocuk Kitaplarnn Birlikli renme Yntemiyle Okutulmasnn rencilerin Okuma Tutumlarna Etkisi. IV. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Ya ayan Yazarlar Sempozyumu ocuk ve Genlik Edebiyatnda Glsm Cengiz. Yldrm, A. ve im ek, H. (2008) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk. Ylmaz, Blent (2009) ocuklarda Okuma Kltrn Geli tirmede Ebeveyn ve retmenin Rol. ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu. 24-25 Mays 2008. Ankara: E itim Sen Yaynlar. Zengin, Nesrin (2000) Genlik Edebiyat ve E itim De erleri Asndan Mustafa Necati Sepetio lu'nun Dnk Trkiye Dizisindeki Tarihi Romanlarnn ncelenmesi. Yaymlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. [evrimii]: http://www.ntvmsnbc.com/id/25208944/ adresinden 02 Mays 2011 tarihinde indirilmi tir.

713

OCUK EDEB YATINDA CADI MGELEM NE ALTERNAT F BAKI : S YAH PELER NL KIZ
Yonca Gne YCEL Yldz Teknik niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Anabilim Dal

zet ocuk edebiyat yazl metinleri arasnda olan masallarda, ocuklarn imgelem dnyasna dair birok simge yer almaktadr. Ayn zamanda masallar ocuklarn imgelem dnyasn da olu turabilmektedir. Masallarda simgelerin gerek ya amla ili kisi tahmin edildi i kadar mesafeli de ildir. Bu al mada klasik masallarn, iyili in, ktl n; gzellik ve irkinli in ayrd , rekabet ettirdi i kadn tipolojileri retti i cad imgelemine alternatif bir yakla m getiren Siyah Pelerinli Kz masal irdelenmi tir. Klasik masallarda ktcl di i, kocakar vb. birok gndermeyle toplumsal cinsiyet rolleri verilen cad imgelemi alternatif metinlerde yerinden edilmektedir. Siyah Pelerinli Kz masalnda cad imgeleminin, grnr veyahut rtl kld iletiler, toplumsal cinsiyet normlar sorunsalla trarak ele alnm tr. Anahtar Szckler: Cad imgelemi, ocuk edebiyatnda toplumsal cinsiyet, yorum ve metin ili kisi.

Abstract Fairy tales have importan place in childrens literature which have many symbols in children imaginary world. Moreover, fairy tales can form this imaginary world. Relationship between symbols of the fairy tales and real life is not far from each other, as it is thought. The aim of this study Siyah Pelerinli Kz is discussed as an alternative approach to witch image opposite to classical approaches of fairy tales which female typology is mostly seperated on the terms of good and bad, beautiful and ugly and also produced a competition between them. The witch image is referred as evil and old woman in classical fairy tales which helps to reproduce a gender roles in society. However, these conventional roles can be removed by the alternative texts. Implicit or explicit messages of the witchimage is divulging the gender norms by problematize it. Key Words: Witch image, gender of childrens literature, relationship between interpretation and text.

Giri Kadnlar, me ru olarak sahip ol(a)madklar iktidar ve gc nasl elde ederler? Sorusuna birok masal ve ykde bynn ola anst, ola an sosyal ili kilenmeleriyle yant verilir. Bu yk ve masallarda kadn biimlendiren birok imgeyle, kadn do astle ir. Gere in geriliminde do astlk sadece bir tuhaflk olarak kalamayacak kadar kadnn gerekli ine gndermede bulunur. yle ki kimisi saldrgan, kavgac olarak kimisi de henz kendilerine yer edinememi olan d ardan gelenlerdir. ocuk yaznnda cad imgeleminin grnr ve rtl a r mlar, edebi metinlerin ve genel olarak btn metinlerin gerekli i yanstmakla kalmayp; gereklikler yaratma ykmll stlenmelerindeki yeri asndan ele alnmaldr. ocuk edebiyatnda imgelerin soyutla rken gerekli e att kprleri, masal ve yklerde yer alan kahramanlarn rollerini normalle tirme, do alla trma, ve onaylanmaya duydu u ihtiyata grr oluruz. Temsil ba ile kurulan bu ili ki, her ko ulda gerekle zde lik ili kisini sorunsalla trsa da sylemi etkin hale getirmektedir. Masal yaznnda ska ba vurulan simgelerin ideolojik altyaplarnn zlmesi, gelenekle kurulan ba ortaya karmaktadr. Gelene in ya amla kurdu u kkl ve derinlikli ili ki, masallar, mitoslar gibi ortak anlatlarda arketip elere aklk getirir. Klasik masallarn kurgu diline, anlatsall na, sylem kurulumuna ve zmne alternatif olu turabilecek bir kavram olan Kar Masal, tahayyln in asn anlamamz kolayla trmaktadr. Kar Masal kavramn Melek zlem Sezer, klasik masallar ters yz ederek, yeniden biimlendiren ya da onun elerine, iletilerine atflarla ilerleyen yaplar iin kulland n belirtir. Ayn zamanda Kar Masaln genellikle toplumsal cinsiyet rolleri zerine odaklanmasyla; kemikle mi yapy ykma ve okuyucuyu eski metne yabancla trarak iletilerini sorgulamasn amalad n belirtir (Sezer, 2011: 134).

715

Bildiri metninin amac, ocuk yaznnda ocuklarn tahayylnde biimlenen imgelerin hayatla bulu tu u alanlar grnr ve ele tirel klmay ve iletilerin sorgulanmasn sa lamaktr. Kara Peeli Cadnn Ktl , Ktl n Gere i mi? Midye Adasnn ocuklarna anlatlan tek masaldr Kara Peeli Cad. Yerin yedi kat dibinden, karanlklar lkesinden geldi i; di lerinin simsiyah, trnaklarnn birer metre oldu u; amacnn insanlar mutsuz etmek oldu u anlatlarak byyen ocuklarn kbusudur. yle ki yeti kinlerin, ocuklarna anlattklar Kara Peeli Cad korkusu, yeti kin dnyasna ait birok simge ta maktadr. Yeti kinlerin ocuklarna verdikleri nasihatlerin ba lamlaryla zde lik kurulabilmektedir. Di leri simsiyah, trnaklar birer metre olan cadnn kiri dnyevi de erlerden uzak, olumsuz bir karakterin d layc sylemini kurmaktadr. Amacnn da en ba tan belli olan insanlar mutsuz etmek iin var olan bir cadnn ola and l , yine kar mza dikilmektedir. Ktl n d ardan gelen, denetlenemeyen, engel olunamayan, kader gibi ya anan bir do astl nn kabul, hayatta direnme ve mcadele etme pratiklerini grece ortadan kaldrmaktadr. Ktlk, bizden, olmayan; tekinden gelen, tek ynl, uursuz, a kn bir amacn kontrolszl olarak Midye Adas ocuklarnn tahayylnde yerini alr. Kara Peeli Cadnn aklna esti i zamanlar damatlara saldryor olmas, tm ktlklerin anas oldu u ve sadece erkeklerin kar sna kan; kadnlara grnmeyen soyutlulu u, masaln gere ini retmektedir. Masalda gerek, hakikat yeniden retilirken simgesel soyutluklara ba vurulmaktadr. Kara Peeli Cadnn d n ncesi, hazrlklar esnasnda adada ya ayan damatlara grnmesi ve onlar dvmesi, adann kbusu ve miti olarak masaln anlatsall nda bir eye i aret etmektedir. Damatlar, d n ncesi tm bu ki iler ve zamanlama klasik masallarda evlili in iyile tiren, sorun zen, mutlu sona gark eden kabuln sorunsalla trr. Masaln ba kahraman olan kk kz Yosunun da a abeyi, Kara Peeli Cadnn gazabna u ram , d n ncesi caddan dayak yemi tir. Kk kz Yosun, a abeyinin haksz yere u ram oldu u bu muameleye bir trl anlam verememi tir. Yosun, adann di er sakinlerinden farkl olarak ktl n sradanl n anlama abas iindedir. yle ki adada ya ayan di er arkada laryla Kara Peeli Cady aramay ve bulmay ister. Yosunun merak, ailesi tarafndan engellenir; kk kz anlam verilemeyen birok ktl n koca bir soyutlama iinde gei tirilmesine bir son vermek istemektedir. Kara Peeli Cadnn adada her hangi bir ktl n nedeni olarak grlmesi yle sradan ve do aldr ki, ada sakinleri her olumsuz olaydan sonra Kara Peeli Cad aray ndadr. Bu aray n sonusuzlu u, bilinmezli i srgitinde ve Kara Peeli Cad temsilinde tm ktlkler de unutulmaktadr. Klasik masallarn iyi, kt; gzel, irkin; cesur, korkak ve benzeri ikilemleri okuyucuyu veyahut dinleyiciyi iyi bir sonuca hazrlad iin ikilemler d ndaki alanlar anlatsall n iinde yadsnacak ve kaybolacaktr. Dolaysyla masallar, kendi kurgular ierisinde yadsdklaryla bir tr unutma prati ini de diri tutmaktadr. Siyah Pelerinli Kz masalnda unutma, unutturulma, kabullenme pratikleri yerine masaln ba kahraman kk kz Yosunun sorgulayan bir aray na tank oluruz. Birka arkada yla ba layan Kara Peeli Cad aray lar zamanla sadece kendisinin kald ormana yolculuklaryla devam edecektir. Kk kz Yosun, ailesinin engellemelerine kar n ilgisinin ve meraknn pe inde dolaysyla gere in pe indedir. Erginlenme Hayata Dair Bir Aidiyet mi? Klasik masallarda servene atlan kk erkek ocuklar, prensler, gen krallar iken Siyah Pelerinli Kz masalnda kk kz Yosun bu servenin ba latcs ve sonlandrcsdr. Karanlk ormanda bilinmeze giden; masumiyeti ile tehlikeyi savu turan, korunmay bekleyen bir di il zne olarak de il; korkan, merakl bir kz ocu unun inatl na ve sorumlulu una tank oluruz. Sz edilen sorumlulu u, rasyonel dnyann gereklili i olarak ileri srlen bir sorumlu ortaklk de il; sorgulayan, gere e yakla an, tavr ve tutum geli tirebilen bir erginlenme olarak ele alabiliriz. Erginlenme ritellerinin nemli bir temel lt birok masalda yer verildi i gibi ormandan gemedir(Sezer, 2011: 94). Yosun bir kz ocu u olarak kurtarlmay bekleyen de il, ilk nce insani korkusuyla ba etmeye al an bir znedir. Daha sonra ormann karanl n, bilinmezli in, savunmaszl n mekn olarak Yosunun erginli indeki temsili, Siyah Pelerinli Kzn srrn saklamas, byy bozmas, acsn dindirmesi, bebe ine yer bulmasna dek bir dizi sorumlulu u stlendi i d sal dnyaya kar lk gelmektedir. Yosunun ormann karanlk bir dngselli e sahip olan bo lu unu dnyevile tirmesi, kendisine gvenli ve kontroll rol modeller biebilmesidir. Orman kadar yeralt da masallarda greli meknlar arasnda yerini almaktadr. Yeralt, yerstnn mutlakl ndan ok daha esnek, gizli, kuralsz veyahut farkl normlar tarafndan kurulmu ili kiler btnne kar lk gelen birok imgelem yaratmaktadr. Mitoslarn egemenli indeki yeraltnn anlam 19. yyn sonuna do ru de i meye ba lam tr. Yeraltnn ka ve direni simgesi haline gelmesi ncelikle birok edebiyat yaznnda grlm tr. lk ba larda ezoterik ve dinsel motiften 716

etkilenen yeralt, zaman iinde ekil de i tirerek; fantastik bir dnya olarak betimlenmi tir (Gne , 2010: 129). Dn mn, ezoterik dnyann elerinin fantastik yorumlanma srecinde de ya and n ileri srebiliriz. Siyah Pelerinli Kz masalnda yerin yedi kat alt, karanlklar lkesi gibi birok ifade, ezoterik temsillerin masal anlatsall nda yer bulmaya devam etti inin gstergeleridir. Dolaysyla keskin dn mler, edebiyat yaznnda her zaman geerli de ildir. Yeralt mekn hali hazrda modern kavramsal aklamalar yerine sezgisel, izlenimsel, a r msal birok simgesel de erlendirme ve yoruma maruz kalr. zellikle yazn alan bylesi bir kullanma ciddi olanaklar sunar. Ola an olmayan, karanlk, gizli, lanetli ve benzeri birok imgelemi okuyucuda yaratabilir, okuyucuya yanstabilir. Edebiyatta yeralt imgesinin, meknsal do acl n etkisi kadar, sosyal deneylere uygunlu u ve topyalar yaratmadaki potansiyeli de nemlidir (Gne , 2010: 131). Yeralt, Siyah Pelerinli Kz masalnda da, masal boyunca Yosunun arad ve gerek hikyesini rendi i Kara Peeli Cadnn yeridir. Yeralt, dzene d ardan bakanlarn, sava anlarn, kap gizlenebilecekleri bir savunma alan olarak zgr mekn kurgusuna da kar lk gelmektedir. yle ki zgr mekn dzenin, sistemin, mutlak meknn d nda, kuytusunda, gizinde, tecritte yer alarak zneye gven verebilmektedir. Masalda da yerin altndaki Siyah Pelerinli Kz, yerin stne kt nda Kara Peeli Cad olarak mutlak meknn tekisi olmaktadr. Meknlar aras at ma ve ili kilenme biimleri, kar t meknlar arasndaki snrlar belirsizle tirebilmektedir. Kk kz Yosunun tank oldu u gibi yeralt, nar a acnn altndaki ta lar kaldrd nda grebilece in mesafede; sr tutabildi in mddete de iine girebilece in esneklikte bir mekn olarak kaplarn aar. Kk kz Yosunun ormandan gei indeki erginlenme sreci, Siyah Pelerinli Kzn bebe iyle gizlendi i yeralt meknna tankl yla tamamlanr. Sigmund Freud, kutular, mahfazalar, sandklar, dolaplar ve frnlarn, ayrca ii bo nesneler, gemiler ve her trl kabn rahmi temsil etti ini syler (Aka, 2010: 40). Masalda, yeralt, s nak ve benzeri meknlarn temsilen kullanmnda mekndan ebediyen k , do um, hayata tutunma veyahut yeniden do umun rahimle zde li i kurulabilmektedir. Masalda da hi ya almayan Siyah Pelerinli Kz ve bymeyen bebek adeta yeniden do umu beklemektedir. Masallarda kadnlarn meknlar ev iinde, pencere gerisinde, ato burcunda, cam tabut iinde, ula lmas imknsz bir adada yaltlm , korunan, kontrol altna alnm duvarlarn gerisindedir. D ars Siyah Pelerinli Kz iin de kk kz Yosun iin de eril alann snrlad , uyarlad , sahiplendi i bir alandr. Kk kz Yosunun tm engelleri a arak sonuca vardrd aray da, Siyah Pelerinli Kzn acsndan, bysnden kurtulduktan sonra insanlarn arasna kar aca zgrlk aray da, meknsal snrlarn kadnlarn varlk mcadelesindeki yerini gzler nne sermektedir. Mcadele, aray , direni d arda, duvarlarn ilerisinde verilirken mahrem, kapatlm , susturulmu alanlar sadece fiziki bir uzama kar lk gelmemektedir. Siyah Pelerinli Kzn s na ndan k , Kk kz Yosunun evden ormana ka lar, kendilerini snrlayan meknlardan, duvarlardan ka la zde le ebilmektedir. Anneli in Erginli inde Cadlar; Di ili in Erginli inde Annelik Siyah Pelerinli Kz masalnda, klasik masallarda olan ola anst konu ma, ileti im pratiklerine rastlanr. Me e a acnn, kk kz Yosunla konu mas, a acn Siyah Pelerinli Kzn tm hikyesini bilmesi ve Yosuna anlatmas. Dolaysyla Yosun, klasik masallarda oldu u gibi gere i, gerek d lkla bulur. Kara Peeli Cad diye birinin olmad n; sz edilen ki inin Siyah Pelerinli Kz oldu unu. Siyah Pelerinli Kzn yllar ncesine dayanan ac hikyesinin yakc gerekli ine, byk bir ola anstlk deneyimiyle tank olur. Kk kz Yosun, me e a acnn klavuzlu unda Kara Peeli Cad olarak bildi i Siyah Pelerinli Kz grebilmi tir. Tahayylnde yer eden cad imgeleminden olduka farkl olan Siyah Pelerinli Kzn uzun siyah salar, bebe i ve srtna sapl olan iki bak dikkatini eker. Siyah Pelerinli Kzn anneli i ve di ili i Yosunu yle a rtm tr ki Cad bir anne mi? Sorusunu sormaktan kendisini alkoyamaz (Selek, 2009: 29). Ba ka bir adan bir anne cad olabilir mi? Sorusu anneli e yklenen efkat, sevgi, koruma ve benzeri tm moral de erlerin cad znesinde yer bulamamasdr. Bu soru, kadnl in a eden, moral de erlerle snflandran, damgalayan, kategorize eden eyleyicili i a a vurmaktadr. Kk kz Yosun, Siyah Pelerinli Kzn ya am hikyesini me e a acndan dinler. Uzun, parlak siyah salar oldu u iin kendisine Siyah Pelerinli Kz denildi ini, deli dolu, haylaz, pek dikkat eken bir kz oldu unu; dokuz ocuklu ailenin en by oldu unu, annesini son do umda karde ini dnyaya getirirken kaybetti ini, babasnn yoksul bir balk oldu unu anlatr. Siyah Pelerinli Kzn, babas gibi yoksul bir balky sevdi ini ancak babasnn kendisini zengin bir arazi sahibine, zorla verdi inden sz eder. Siyah Pelerinli Kz, sevdi ine haber yollar ancak haber sevdi ine ula maz. Sevdi i balk, aday terk edip gidecektir. Siyah Pelerinli Kz da salarn kesti i gibi, dili sus, mutsuz kalacaktr. Bir gn evden uzakla r, deniz kysnda grd kayklara el sallayarak, sevdi i adamn sesini a rr. Bunu duyan kocas fkelenir ve Siyah Pelerinli Kzn srtna baklar saplar. ld n sanarak ormana srkler, zerine de birka toprak atar ve orada brakr, gider. Gzel olmak erkek egemen bir 717

toplumda potansiyel k krtc fitne olarak grlmek iin yeterlidir. Bu fitnelik de, erke in kadn cinselli inin tehdidinden korkusunu, namus kavram aracl yla kadnla neden zde le tirdi ini ortaya koymaktadr (ler, 2003: 52). Siyah Pelerinli Kzn gzelli ine talepkar bak lar bedenini, d lerini, umutlarn snrlayc, gzetleyici, denetleyici bir ili kiyi kendili inden in a etmektedir. K krtc fitneli in ta d cinsel ekicilik, cinselli in di ilik zerinden yeniden kurulmasnn en etkili ko ullanmasn sa lamaktadr. Kadnn, toplum nezdinde korkutuculu u di ilik ve annelik hallerinde n plana kartlmaktadr. Anneli e yklenen tm edimler, sezgisel ve gdsel bir erginlenme olarak kadnlarn ya amna ta nmaktadr. Anneli in biyolojik, gdsel ve tart lmaz do asnn oldu u kabul, kltrel rntlerin boyunduru unda olu turulmaktadr. Annelik, neredeyse bir davran edimi olarak kadnlarn hayatnda in a edilirken, kadnn do urganl nn kutsall ve di ili inin i levsizli i saplantl bir ekilde mutlakla trlr. ocuk do ur(a)mayan kadn kuruyup kalan, sakatlanan bir ya am beklemektedir. Masalda da Siyah Pelerinli Kz, Orman Cadsnn mucizesiyle ocuk sahibi olacaktr. Anneli ini do urganl na, bebe ine ili kin kutsanm bir aidiyetle de il; zedelenmi igdlerini iyile tirecek, onu hayata dndrecek bir ba la edinmi tir. Kadnlk hallerinden olan anneli in, biyolojik do urganlkla e de er tutuldu u tm de er ve normlar yerinden eden; Siyah Pelerinli Kz yeniden hayata hazrlayan, babas olmayan bebe idir. Ormanda yalnz kalan Siyah Pelerinli Kz, orman cadlarndan birinin onu iyile tirmesiyle kurtulur; ancak orman cads, Siyah Pelerinli Kzn srtndaki baklar karmayacaktr (Selek, 2009: 31-32). Orman Cadsnn bir di er bys daha sonra ortaya kacaktr. Siyah Pelerinli Kzn karn zamanla i meye ba layacak; bebe ini ormanda dnyaya getirecektir. Bebe in mucizesi, masaln kurgusundaki temsilini ortaya karmay beklemektedir. Bebe in insanlarda gml yatan tanrsal bir eylerin simgesi oldu u; daha byk ruh olan benli in, btn bilgeli ini ta yan daha kk bir ruh parasnn temsili oldu una ynelik arketip karmlar yaplmaktadr (Ests, 2010: 103). Ya ayan herhangi bir eyin, hayatn solu una sahip ve sezgisel bir de ere sahip oldu u anlatlmaktadr. Siyah Pelerinli Kzn, by gere i, baklar srtnda oldu u sre iinde hem kendisi ya almayacak hem de bebe i bymeyecektir. Adeta Siyah Pelerinli Kzn srtndaki iki bak darbesi, zaman durduran ve acy taze tutan bir ya am sunmu tur. Klasik masallarda bynn dn tren, nceki halinden ok daha farkl bir a amaya ta yan sreci yerine Siyah Pelerinli Kz masalnda ara bir zaman ve ya am kurgulanm tr. Orman Cads, Siyah Pelerinli Kza ya am yeniden verirken; acnn ve huzurun bir arada ya and araftan seslenmektedir. Orman Cads, nefreti veren insann byy bozaca n; srtnda sadece iki ba n olmad n, onlarca bak yarasnn oldu unu; sadece evlendi i adamn de il babasnn, sevdi inin, karde lerinin, baklarla birlikte nefreti de iine soktuklarn syler. Byy bozacak olann insan olmas; acnn sahibinin, nefret duyarak ya amasna neden olan hayatyla yzle mesini sa lamaktadr. Siyah Pelerinli Kzn acs, fkesi, nefreti by sresince o kadar yakcdr ki; acsn dindiremedi i bir gerekli i ya amaktadr. Her damadn, gelin tarafndan istenmeyece ini d nerek damatlar cezalandrmaktadr. Siyah Pelerinli Kz masal, di er masallarda adaletin yerini buldu unu d ndren rtl birok iddet e ilimine alternatif olarak; nefretin hakll nn olamayaca n kurgusal adan i lemektedir. yle ki, Siyah Pelerinli Kza uygulanan iddetin babasndan, kocasndan, sevdi inden te buna tank olan tm toplumdan kaynakl oldu unu ileri sren bir yakla mla, nefretin sonusuz, acy derinle tiren, zaman durduran daha da gszle tiren niteli i n plana kartlm tr. Ataerkil ili kilerin be i inde u rad iddetin a rl nn ok daha kkl oldu unu ortaya koymaktadr. Toplumda ma dur olan kadn yceltildi i gibi masallarda da iyi kadnlarn u rad hakszlklar, fedakrlkla, sabrla ya da pasif bir kzgnlk biimi olan krgnlkla kar lamalar beklenir (Sezer, 2011: 17). Masallarda kzgn olmak erk sahibi, eril ahsiyetlerin veyahut do ast, genellikle de kt kalpli kadnlarn a kn tepkisi olarak de erlendirilir (Sezer, 2011: 82). Masalda Siyah Pelerinli Kzn gerek fkesi, do astlkle kurulan Kara Peeli Cad mitiyle yeniden yazlmaktadr. Siyah Pelerinli Kzn deneyimledi i ac hayat hikyesine kar taknd tavr ve tepki, bir kadnn travmas olarak yeniden okunabilir. Bu kadn, travmasyla ba edebilecektir. Kadnlarn kararll veyahut kararszl kltrel de il, gdsel bir e ilim olarak tanmland iin, kadnlarn fkesi her defasnda kskanl a, komplekse, yetersizliklere ve zaaflara i aret fi e i gnderebilir. Oysa Siyah Pelerinli Kzn fkesi, nefreti tm toplumun bir kadnn ya amna mdahale etmesini, snrlamasn, kadn yok saymasndaki fkeyi ve nefreti grnr klmasdr. Siyah Pelerinli Kzn acsn Yosun dindirecektir; srtndaki baklar ekerek, yaralarn iyile tirerek acsna son verecektir. Yosun, iki insann hem Siyah Pelerinli Kzn hem de bebe inin ya amda varolu larn sa layacaktr. Orman perisinin ifadesiyle byy bozarak nefretin a rl n, szsn simgesel olarak silecektir. Siyah Pelerinli Kzn artk st akacak ve bebe i byyecektir. Masalda Siyah Pelerinli Kz, bebe inin ormanda de il insanlarn arasnda bymesinden, kendisinin

718

glenmeye ihtiyac oldu undan bahseder. Sz etti i tm bu isteklerin bir insanla, kk bir kz ocu uyla kurulan gven ili kisiyle olu tu u d nlrse masallarn kesin, mutlak sonlarna alternatif sonular yazlabildi i akldan kmamaldr. Gvenle kurulan insan ili kilerinde nefretin ortadan kalkaca na dikkat eken bir insanlk dersinden ziyade Siyah Pelerinli Kzn, bebe i stten kesilinceye kadar onu besleyece i ardndan g toplamak iin bireyle erek zgrle ece i bir masal sonuna tank oluruz. Masaln sonundan de il, ya anp grlmesi gereken bir sreten haberdar ediliriz. Siyah Pelerinli Kz, kk kz Yosunun bebe i iin gvenli bir yer bulaca ndan emin olarak ve bir gn dnece i szyle nce birey olarak glenmeyi seecektir. Klasik masallarn kurgularnda tank oldu umuz, ans, rastlant Siyah Pelerinli Kz masalnda da pe imizi brakmaz. Siyah Pelerinli Kzn bebe ine bir zamanlar k oldu u ancak birlikte olamad adam bakacaktr. Toplumsal cinsiyetin, cinsiyet kimliklerini tanmlayan, snrlarn izen ve i blmne ko ullandran tm zorlamalarna kar n Siyah Pelerinli Kzn bebe i, bu sorumlulu u yklenecek olan bir erke in bakmyla hayata tutunacaktr. A kn, aile ili kilerinin cinsiyeti de erleriyle kurgulanm bir kalbn yansmasn ve me rulu unu ta d masallarn aksine bir a k dikkati ekmektedir. Dnyann Deh eti Ninnilerin Szsnda Kk kz Yosun iin, Siyah Pelerinli Kzn gerek hikyesini, me e a acndan dinledikten sonra artk kendi gzleriyle de bu gerekli e tank olmann zaman gelmi ti. Siyah Pelerinli Kz grmek iin ta kaldrd nda, bir caddan beklenmeyecek efkat ve sevgiyle bebe ini saran ve ona ninni syleyen bir anneyle kar la acaktr. Adn felaketlerin ba nedeni olarak bildi i Kara Peeli Cadnn hikyesi kadar ninnisindeki sz, isyan gibidir. Sen acmn meyvesisin, sen fkemin be i isin, sen benim yavrumsun, bebe imsin (Selek, 2009: 25). syan, tepki tm bu duygu durumlarnn etkili ve sonuca ta yc bir direngenlik ta d na duyulan mutlak inan, yine rasyonel dnyann hezeyanlar arasnda yerini almaktadr. Anneler ninnilerinde, kendilerinden ba ka kimseye syleyemedikleri ikyetlerini, kzgnlklarn, krgnlklarn bebeklerinin umuduyla glenerek dillendirebilmektedir. Belda Aka, ninnilerin bask altna alnan trl duygularn bilin dzeyinde tekrar ortaya kmasn sa layan birer arac oldu unu belirtir (Aka, 2010: 43). Anlatc annenin, ninnilerin szlerini her szsnda, acsnda, umudunda, enli inde de i tirmesi; ninnilerin her defasnda yeniden yazlmasn ve aktarmndaki duygu dn mlerini gstermektedir. Ninnilerin, toplumsal cinsiyet ili kilerini yeniden retti ini, kadnn eve olan ba mll n, eril yaknnn zulmne olan tahammln sa lad n, tepkisinin odalarda, mrltlarnda bo uldu unu ne sren yakla mlarla, ataerkil snrlarn ierisinden gelen tepkileri d a vurma olana n sa lad n ileri sren yakla mlar bir arada d nmek durumundayz. Ninnilerin ezgisindeki gei lerin, ritmik tekrarlamalarn bebe i teskin edici, kadnn skntlarn d a vurucu niteli i sembolik dilden daha nce olan semiyotik dile gndermelerde bulunmaktadr. Meri Kurtulu , ninnilerin birbirini andran ezgilerindeki biemin kadna dair bir biem olabilece ini, zellikle ritmik tekrarlarda pek de anla lamayan gsteren ve gsterilen ili kisinin tersine semiyoti e dikkati eker. Kltr dnyasnn erilli i, simgeselli i ba at klarken yani i aretlemenin, gndermenin, damgalamann biemi yerine ninnilerin semiyoti i dile gelmi tir (Kurtulu , 2010: 49-50). Siyah Pelerinli Kzn anneli i, doyurulmas g bir fizyolojik alktan ziyade doyurulmas g bir tinsel alk ekmektedir. Byl hayatla uzla amayan bir kadnn annelik deneyimi gerek anlamyla acy ve mucizeyi bir arada ya amasdr. Sonu Yerine nceleme kapsamna alnan Siyah Pelerinli Kz eserinin masalda Kara Peeli Cad olarak estetize eden, a a layan, hile tiren, onayan, idealize eden, hayali klan, do alla tran, di ille tiren nitelemelerin, birbirini takip eden do rusal gerekeleri de il, birbirinin iinde olan dngsel yansmalar ele alnm tr. Seilen kitabn ele tirel ve deneysel bir al ma olmas veyahut yntemsel olarak Siyah Pelerinli Kz eserinin kurgusal olmas gere e dair tart malarmz yadsmayacaktr. Siyah Pelerinli Kz masalnda kurgulanan cad imgeleminde, cadnn fitneci, dzen bozucu, huzur karc zelliklerindeki cinsiyeti ko ullanmalara alternatif sylemler olu turulmu tur. Haydar Akn cad imgelemine ili kin, Anadolu cadsnn masallarda, destanlarda ya atlm folklorik bir stereotip olmaktan teye gemedi i; Geleneksel Anadolu cadsnn derinli i olmayan renkli bir figr oldu u (ler, 2003: 62) saptamas yapm tr. Ancak yine de masallarmzda in a edilen, simgesel olarak gnderimi ok derinlikli olan cad imgelemindeki cinsiyeti e ilimler dikkat ekmektedir. Pek tabi Anadolu co rafyas ataerkil dzenin tm de erlerinin, sosyo ekonomik, kltrel birok alanda yansmasna mekn sahipli i yapmaktadr. Siyah Pelerinli Kz masalnn kurgu mekn olan Midye Adasnn sakinleri dahi bu cinsiyeti e ilimlerin sirayetinden kendisini koruyamayacaktr. Adann, hem co rafi olarak hem de birok klasik masaldaki simgesellikte kar lk buldu u yaltlm lk, gvende olma, korunakllk ataerkil gelene in reticisidir. Siyah Pelerinli Kzn istemedi i bir adamla 719

evlendirilmesinden, kocasndan iddet grmesine; iinde ya ad toplum tarafndan yalnzla trlmasna kadar btnlkl bir acnn iddeti, Kara Peeli Cady olu turmaktadr. Masal, Kara Peeli Cadnn di ili ini, anneli ini, duygusunu, arkada l n, kararll n ataerkil yapnn kadnlara biti i ve dayankl kld tm kalplardan kartabilmi tir. Siyah Pelerinli Kz masal, klasik masallarn ocuk ve yeti kin diyaloglarnda tank oldu umuz veyahut masaln kendisinin didaktik, yeti kin bir sesle anlatld aktarm biimine yer vermez. Masal bir aktarcnn dilinden anlatlmaktadr ancak bu aktarc ayn zamanda masal deneyimleyendir. Aktarcnn bilen, yeti kin sesi yoktur; masal kk kz Yosun anlatr. Masaln bieminde yukardan, reticili in tek ynl, kar lksz metodolojisine yer verilmezken; ieri inde ktlk, nefret, cezalandrma ve benzeri tm nedenler, gerekeler anla lmay beklemektedir. yle ki; Siyah Pelerinli Kz a kn itiraf etti inde, srtnda iki bak sap olacaktr; kocasnn cezasdr srtna yklenen. Oysa sevmedi ini bilir kocas, onunla evlenirken de gnlsz oldu unu; hznnden salarn kesip, gnlerce yataktan kmayp dilinin sus oldu unu. Siyah Pelerinli Kzn cadl , dzen bozuculu u a k bir kadnn kar sna kan baba, koca, tm bask mekanizmalarna kar dr. Siyah Pelerinli Kz, yaralarn saran, iyile tiren, srrn saklayan, gven veren kk kz Yosunun veyahut kk kzlarn ilerde ya ayabileceklerinin habercisi gibidir. Masalda, Kara Peeli Cadnn bir cad olmad n rendi imiz gibi; Orman Cadsnn da sekler yakla mna tank oluruz. yle ki; Siyah Pelerinli Kz hayata dndren Orman Cads, kzn srtndaki baklardan bedenini kurtarmayacaktr. Byy bozacak olanlarn insanlar olaca n syler; yaralarn sorumlusu olan insanlarn. Sonu olarak, masalda sz geen cad tipolojileri ya retilmi , aslnda olmayan ya da insanl n sorunlarn yine insanlarn zece ine kanaat getirmi dnyevi bir yapclkla kar mza kmaktadr. ocuk hikyelerinde, masallarnda imge olarak cisimle en tm soyutlamalar, salt edebi ele tiri de il; yorum problemini de iinde barndrmaktadr. Dolaysyla toplumsal cinsiyet in asnda hangi bile enler ve soyutlamalar a ikr klnrken, hangilerinin gizlendi i; neyin syleme imknna kavu up, neyin kavu mad ; ifade edilenin neyi ak, neyi rtl kld szn i leyi i kadar yorumun i leyi ini de belirlemi tir. Siyah Pelerinli Kz, ocuklar kadar yeti kin okuyucular iin de kutsanmay veyahut ba lanmay beklemeyen, estetik, d lanm yaratmayan bir kurguyla kaleme alnm tr.

KAYNAKA Aka, Belda(2010) Ninnileri Psikanalitik Yakla mla Yeniden Okuma Denemesi. Milli Folklor. 88, 38-43. Akn, Haydar (2001) Ortaa Avrupasnda Cadlar ve Cad Av. Ankara: Dost Yaynlar. Ests, Clarissa P. (2010) Kurtlarla Ko an Kadn. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Freud, Sigmund (1991) D lerin Yorumu II. stanbul: Payel Yaynlar. Gne , Serkan (2010) Yer Alt Mekn ve Kavramnn Toplum ve mgelem zerine Etkisi. METU JFA, 125-139. Kurtulu , Meri (2010) Ninnilerde Kadn Sorununa Bak . Milli Folklor, 88, 44-52. ler, Evrim (2003) Trkiye Masallarnda Toplumsal Cinsiyet ve Mekn li kisi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Selek, Pnar (2009) Siyah Pelerinli Kz. stanbul: ahmaran ocuk Dizisi. Sezer, Melek zlem (2011) Masallar ve Toplumsal Cinsiyet. stanbul: Evrensel Basm.

720

GENL K EDEB YATINDA A DA E

L MLER GEREK ROMANLAR

Ay e YKSEL DURUKAN retmen

zet Genlik edebiyat geen yzyln ba nda ABDde tanmlanm tr. Daha sonra di er lkelere de yaylm ; yirmibirinci yzyln teknolojik geli imleri, yaynclk dnyasnn geirdi i de i imle daha da nem kazanm tr. lkemiz yaynclar da bu alanda admlar atyorlar. Trkiyenin azmsanmayacak bir gen nfusa sahip oldu unu d nrsek bu konuya ciddiyetle e ilmemiz gerekir. De i ik kltrlerden gereki genlik roman Bir Avu Yldz, Kiffe Kiffe Yarn ve Kesik genlerin mcadelelerini ve ya am deneyimlerini betimliyorlar. Bu yaptlar mtevaz, nyargsz, samimi ve drst yakla mlar ile genlerimize edebiyatn penceresini aralayacak ve farkndalk yaratacaktr. Anahtar Szckler: Genlik edebiyat, gereki romanlar, a da e ilimler, yaynclar, dller.

Abstract Young Adult Literature was defined in USA at the beginning of the twentieth century. Then it spread to other countries; the improvement of technologies in the twentyfirst century and the changes that took place in the publishing industry rendered the subject even more importance. Turkish publishers are making progress in this area. Turkey has a large population of young adults. We should take utmost care in YAL. Three realistic fiction from different cultures, A Hand Full of Stars, Kiffe Kiffe Tomorrow, and Cut, are dealing with the struggles of young adults and their life experiences. YA fiction will open a new window to literature and will create an awareness for young adults. Key Words: Young adult literature, realistic fiction, contemporary trends, publishers, awards.

Genlik Edebiyatnn lk Admlar Genlik edebiyat bir tr gei edebiyat oldu undan kpr edebiyat olarak da adlandrlr. Genelde 12 ila 18 ya aral n kapsar. ngilizce Young Adult Literature (YAL), Almanca Jugendliteratur (JuLit), Franszca Litterature de Jeunesse olarak ifade edilmektedir. Genlik edebiyat tanmlamasn ve bu edebiyata de er verilmesini Amerika Birle ik Devletlerinde yirminci yzyln ba larnda grrz. Bu edebiyat ancak 1920lerde ocuk ve yeti kin edebiyatndan ayr adlandrlmaya ba lanm tr. Baz yazarlar genlik edebiyatn Louisa May Alcottun 1869 ylnda yaymlanan Kk Kadnlar, Mark Twainin Tom Sawyerin Maceralar (1876) ve Huckleberrry FinninMaceralar (1884) adl yaptlaryla ba latrlar. Avrupada ise e itli kaynaklar genlik yaznn ngiltere de Charlotte Bronteye (Jayne Eyre -1847) ve Charles Dickensa ( David Copperfield -1850), Almanyada Goetheye (Wilhelm Meisterin raklk Yllar -1796), ve Fransada Voltairee ( Candide, ya da yimserlik 1759) dek ekerler. Bu ve benzeri yaptlar genlik yaznnn prototipleri olarak d nebiliriz. Oysa tam anlamyla genler iin yazlm edebiyat yaptlar rneklerini yirminci yzylda ABDde vermeye ba lam tr. Bu lkede J.D. Salingern avdarTarlasnda ocuklar adl yapt, 1951 ylnda, S.E. Hintonun D ardakiler adl roman 1967 ylnda, Robert Cormierin yazd ikolata Sava ise 1974 ylnda yaymland. Bu kitaplar artk genlik edebiyatnn klasikleri arasnda saylyorlar. ABD ve ngilterede ne kan genler iin edebiyat, 1980li yllarda ba ka lkelere de almaya ba lam , zellikle de roman tr Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Almanya ve Fransada nem kazanm tr. Akademik evrelerde o u kez genler iin yazlm yaptlar nemsenmemi , edebi de er bimeye layk grlmemi tir. Birok lkede kitap pazar, sat olanaklar kstl oldu undan gen kitlelere ula m kanallar zerinde d nlen bir ortam olmam tr. Oysa gnmzde gen kategorisinin nem kazand n gryoruz. Bu ykseli e yirmibirinci yzylda geli en teknolojilerin,

721

internet ve sosyal medyann katksn grmezden gelemeyiz. ABDde ylda bu trden yakla k 3000 adet (William, 2011) kitap basld tahmin edilmektedir. Yine ABDde bu edebiyat iin her yl getirisi yksek olan dokuz dl verilmektedir: Alex, Margaret E. Edwards, William C. Morris, Odyssey, Michael L. Printz, Ulusal Gen Kitap, Los Angeles Times ve Boston Globe dlleri. lkemizde birok yaynevi ocuk kitaplar yaymlamaktayken ikibinli yllarda genlik dizilerine de nem vermeye ba ladlar. Baz yaynevleri lk Genlik ad altnda 6,7 ve 8. snflara sesleniyorlar: Aka , Evrensel, mge, nklp, Mavi Bulut yaynevleri. Yap Kredi Yaynlar Do an Karde , TUDEM ocuk ve Genlik ad altnda her iki alan da kapsamaya al yor. Altn Kitaplar, Artemis, Can, Epsilon ve Kelime yaynlar Genlik Dizisi, Gen Kitaplar ve Genlik Edebiyat blmlerini hayata geirdiler. Gn Kitapl ise Kpr Kitaplar adn verdi i kategoriyle devam ediyor. Bu konuda 1992 ylnda Genda Yaynevinin ksa bir sre yaymlad Genlik Ktphanesi dizisini de unutmamalyz. Bu dizi genler iin yazlm olmasa da birok de erli yazarmzn genli e de inen yaptlarn iermekte idi. Genlerimiz ve Edebiyat Gnmzde 12. snf tesine de uzanmakla birlikte, genlik edebiyatnn hedef kitlesi 9-12. snflardr. Psikologlar bu dnem genlerini ergen, yeni yetme, gen yeti kin gibi tanmlamalarla adlandryorlar. Son derece zor bir zaman aral dr ve d ardan bakld nda gzkmese de sorunlarn ya and , duygularn alt st oldu u, aclarn, sevinlerin, kazanmlarn, yenilgilerin bir arada geti i bir dnemdir. Kimlik kazanm ve rol karga as ayn anda ya anmaktadr. Genler iin bilinmeyen birok alan vardr ve sorulara yant aranmaktadr. Kltrel ve sosyal kimlikler merak edilmektedir. Genlerin bu aray larn ve deneyimlerini i leyen romanlara olgunla ma roman (coming of age, bildungsroman), geli me roman da denilmektedir. Genel olarak bu yaptlar genlerin sorunlar ve kazanmlar ile ilgili oldu unda sivri romanlardr. ABDde ve ngilterede yaynevleri bu yaptlar ilgi ekici blm ba lklaryla yaymlyorlar: Edge, Push, Speak ve Graphia. Yeni teknolojiler yaynclk sektrn de de i tiriyor. Yksek hzda ileti im, herkese eri im, etkile im ve payla m medyay ve edebiyat dn tryor. Scholastic Yaynevi 2000 ylnda 7-12. snf rencileri iin PUSH (This Is Push, 2009) ad altnda kitaplar yaymlamaya ba lad. Genler web sitesine elli sayfalk metni kolaylkla gnderebiliyorlar; bylece yazmaya te vik ediliyorlar. Gn Kitapl ise 2011 A ustos aynn son haftasnda yayna geirdi i okumaya ve yazmaya adam ON8Kitap adl siteyle son derece ba arl bir i e imza att. Onbe yirmibe ya aras genleri hedefliyorlar. zet ge adl blmn yazmaya heveslenen genlerle geli ece ini umut ederek, zenginle ece ini bekliyorum. lkemizde 2010-11 retim yl itibar ile orta retimdeki renci saymz 4.240.139 olarak verilmektedir (T K rgn E itim). 2011 yl nfus projeksiyonlarna bakt mzda 10-14 ya iin 6.363.000, 15-19 ya iin ise 6.340.000 saylarn grmekteyiz (T K Ya Grubu). Azmsanmayacak bir say ile kar kar yayz. Trkiye gerekten gen bir nfusa sahiptir. E itim Reformu Giri iminin 2009 yl verilerine gre Trkiyede 15 ya ndaki her genten biri renci de ildir (ERG E itim Sistemi). Okula gidebilen genlerimizin durumu da pek i ac de ildir. OECD tarafndan yaplan PISA 2009 ara trmasna gre 15 ya rencilerinin okuma/anlama alannda Trkiyenin puan 464 puan ile 34 lke arasnda sondan ncdr (ERG, PISA 2009) Maltepe niversitesinden Bahattin ve Belma Ak itin Trkiyedeki Sosyo-Kltrel De i meler Hakknda Liseli Genlik Ne D nyor?adl ara trmasnda genlere vazgeemeyecekleri etkinlik ve al kanlklar iin on iki madde sorulmu tur. Arkada lar yzde 76.6 ile ilk sray alrken, onu mzik yzde 74.9; Internet yzde 66.8, dini inan yzde 60.3; televizyon yzde 53.3; sinema yzde 50.4; al veri yzde 40.2 ile takip etmi tir. Kitap ise ancak yzde 38.6 ile sekizinci sray alabilmi tir (Ak it, 2011). Okula giden ya da gidemeyen tm genlere ula mal, onlar bu edebiyatla tan trmal, onlara renkli ufuklar amal ve genlik dneminden gei i kolayla trmalyz. E itmenler olarak i imiz kolay de ildir. Trkiyede 2010-11 e itim ylnda bir orta retim okulu ba na 0,69 ktphane d mektedir (ERG E itim zleme Raporu ). Halk ktphanelerimiz ise ne say ne derme ne de personel asndan yeterli de ildir. Genlik romanlar tr ya da konu olarak ok e itlilik gsterirler: macera, tarihi, bilim kurgu, felsefi, korku, izgi, d lem, polisiye, a k, arkada lk, gereki ve otobiyografik romanlar olabilir. Bu romanlarla, zellikle de gereki konular i leyenlerle, genlerimize destek olabiliriz. Genlik romanlar ergenlerin, benzer sorunlar olan ya tlarnn deneyimlerini okuyarak bir tr zde le me sa lamay amalar. Sorunlar zmeye yetmese de onlarla ba edebilmeyi reten ya da ipularn veren gl kaynaklardr. Bu tr roman karakterlerinin de i ik kltrlerden olmas genlere de i ik co rafyalardan ya tlarn tanmakla ayrca bir deneyim kazandrmaktadr. Genlik romanlarnn ba kahramanlar

722

o u kez zor dnemden gemektedirler, bir tr aray iindedirler, roman boyunca de i ime u rarlar. Naiflikten olgunlu a, ilgisizlikten sorumlulu a, aldrmazlktan farkndal a gei ler grlr. Genlik romanlar gerek ya amla birebir ili kili olduklarndan ders kitaplarnn tersine ilgiyle okunan yaptlar oluyorlar. Bu tr romanlarn iten bir sesi, drst yakla m olmal (Yksel-Durukan, 2010). a da Genlik Roman De i ik kltrlerden gereki genlik romanna de inmek isterim. Ksaca i ledikleri konulara ve sonra da benzerliklerine bakabiliriz. Birinci yapt Rafik Schaminin 1987 ylnda Almanyada yaymlad Eine Hand voller Sterne adl roman. Bu roman Trkeye 2010 ylnda Bir AvuYldz adyla Mehmet Salim tarafndan kazandrld. Schami 1946 ylnda amda do mu , 1970li yllarda Almanyaya g etmek zorunda kalm ve Almanca yazan bir yazar. Kitap 28 dile evrilmi , Almanya ve ngilterede dller alm tr. Bu roman adn bilmedi imiz ba kahramann a zndan anlatlr; 14 ya ndadr, 18 ya na dek biz onu izleriz. Yirminci yzyln ikinci yarsnda, demokrasiden uzak, baskc bir dnemi kapsar; am, Halep ve Beyrutta geer. Kahramanmz ya amn ve evresini gnlk tutarak aktarr. amn tarihi bir mahallesinde anne, baba ve kzkarde i Leyla ile ya amaktadr. Kom ular, okul arkada lar, dostlar, retmenleri, patronlar, kz arkada son derece renkli ama mtevaz karakterlerdir. En yakn dostu Salim Amca, yetmi be ya ndadr, onun rehberli i sayesinde ok ey renecektir. Salim Amca bilgeli i simgeler, zaten roman onun szleriyle alr: Yazmay bilmedi ime ok zlyorum. ok ey ya adm, nemli eyler. Bugn, yllar nce beni geceler boyunca nelerin uyutmad n artk hatrlamyorum. (Schami, 2010: 9). Oysa ok ey anmsamaktadr. Bize Ortado unun ok boyutlu masal dnyasn, bir anlamda szl edebiyat gelene ini, gerek ile d , gemi ile imdiki zaman ustalkla i ie geirerek kahramanmza aktarr, kahraman da biz okuyucuya. Kahramanmz okul birincisidir, eline geen her eyi okur, edebiyat retmeni Katip Beyin deste iyle iir/yk yazar. Tm amac gezmek, grmek ve yazmaktr. Salim Amcayla konu tuktan sonra yaz yazmann gcne inanr ve gazeteci olmaya karar verir. Arkada Mahmut esprili, soru sormaya merakl, zeki bir gentir. Roman boyunca ilkini aldrd , tiyatro oyunu yazacaktr. Yusuf ise di er okul arkada dr, tatillerde in aatlarda al r ve subay olmay hayal eder. Yoksullu un kol gezdi i bir mahallede, ikide bir darbelerin olu tu u bir lkede geer olaylar. Mahmud ve kahramanmz istemeseler de bir sre sonra okulu brakmak zorunda kalacaklardr. Zor ko ullar onlar maddi olarak etkilese de umutlarn yitirmeyecekler ve idealleri iin mcadele edeceklerdir. Kahramanmz nce babasnn frnnda, sonralar bir marangozun yannda, nihayet bir kitapda al maya ba layacaktr. Tan t gazeteci Habib sayesinde makale yazmann inceliklerine kavu acaktr. Kahraman, Habib ve Mahmud gizli bir gazete karacaklar ve akla hayale gelmeyecek yntemlerle da tma geeceklerdir. Zira etraf gizli servis ajanlaryla doludur ve stelik onlardan biri de kz arkada nn babasdr. Baba, mahallenin delisi, Habib, hepsi de bu rejimden paylarna d eni alacaklar ve tutuklanacaklardr. Her eye ra men umutlarn yitirmeyecekler ve ya amlarna devam edeceklerdir. kinci yapt Faiza Guenenin 2004 ylnda ondokuz ya ndayken Fransada yazd Kiffe Kiffe Demain (Kiffe Kiffe Yarn) adl roman. Henz Trkeye de il ama 26 dile evrildi (Jason, 2006). Guene, sosyoloji okumakta iken yazmay srdrmek ve film yapabilmek iin okulu brakm tr. Romann ba l Arapakif-kif ile Franszca kiffer fiilinin kar mndan tretilmi tir. Olaylarn ba langcnda her ey tekdze, hep ayn biimde (kif-kif) gitmekte iken yava yava kiffere yani evreden ve ki ilerden ho lanmaya, zevk almaya dn r. Parisin kuzeydo usunda Cennet Evler(!) adl yerle im merkezinde annesi Yasmina ile birlikte kalan onbe ya ndaki Doriann ya amndan bir yla bakyoruz. Yapt Doriann a zndan aktarlyor. Bu gn Pazartesi ve her Pazartesi oldu u gibi Madame Burlauda gittim. (Guene, 2006: 1). Doria derslerinde ba arsz ve iine kapank bir rencidir; okul ynetimi bu nedenle onu psikiyarist Mme Burlauda gnderir. Okulunu sevmez hatta brakmak ister, retmenleri de ilgisizdir. rne in, fizik ve kimya retmeni karnesine u yaratc notu d m tr: Sabr tketen, umutsuz vaka, insan istifa ya da intihar ettirecek bir renci. (Guene, 2006: 36). En iyi de erlendirme sanat retmeninden gelmi tir: Yo rulabilir beceriler. (Guene, 2006: 37). Doria yalnzca Mme Burlaud ve ona a abeylik yapan Hamoudi ile konu mak ister. Baba, aileyi erkek ocu u olmad iin terketmi tir. Anne okuma yazma bilmez ve bir motelde temizliki olarak al r. yerinde Yasminay herkes Fatma adyla a rmaktadr. Alsasl denetmen iin Tm Araplar Fatma, tm siyahlar Mamadou, tm inliler Ping-Pongdur. (Guene, 2006: 5). Ya adklar evde ikide bir tuvalet tkanr, haftalarca koku ve pislik iinde kalsalar da ynetici aldrmaz. Doria iin skc okulu, bakmsz ev evresi ve supermarketler arasnda ksr dng bir ya am srgitmektedir. Metroya binip son dura a dek gitmek, insanlar izlemek onun iin bir e itliliktir. Dar bir evrede, yoksul ve anlamsz bir ya am srdrmektedir. Kader tmyle ile ve sefaletten ibarettir ve siz hibir ey yapamazsnz

723

Buralarda biz buna mektoub deriz. Sanki bir filmdeyiz ve bizler de oyuncularz. Sorun ise senaryo yazarnn yeteneksiz olu u.(Guene, 2006: 10). evrede Portekiz, Romanya ve Vietnamdan gelen gmenler vardr. Tek e lence arac televizyondur; McGyver onun kahramandr. Kimse onlar bir yere a rmaz; Zohra teyze kuskus yeme e davet etti inde ok sevinir. Hayalleri vardr: becerikli bir svire aksyla evlenmek, alml bir i yerinde al mak. Yava yava fasit daireyi krma belirtileri grlecektir. Anne okuma yazma kursuna gidecek, snfta kalan Doria yeni bir okulda, meslek lisesinde kuafr olmak zere yeni bir ya ama ba layacaktr. Roman umut ltlar ile sonlanr. nc yapt ise Patricia McCormickin 2000 ylnda ABDde yaymlad Cut (Kesik) adl roman. Bu eser ba ka dile evrilmedi ama lkesinde alt adet genlik dlne layk grld ( McCormick, t.y.). Daha nceleri gazetecilik, editrlk yapan McCormick bu romanla son derece hassas bir konuyu ustalkla i lemi tir. Kendilerine zarar veren genlerin sorunlarna bir pencere am ; her eye ra men kendi karar ve gleriyle do ruyu bulmann olas oldu unu gstermi tir. Roman Callie adl onbe ya nda okulda iyi bir renci olan, kros ko usu yapan bir gencin monologlardr. Callie anne, baba, astml kk karde i Sam ve kedisi Linus ile birlikte ya amaktadr. Anne rkek, annda karar alamayan, baba ise evde pek gzkmeyen karakterlerdir. Samn astm krizleri duyarl bir gen olan Callieyi etkilemektedir. D ardan bakld nda her ey normaldir. Ama Callienin bir srr vardr, kendini kesmektedir. Bu nedenle de Sea Pines (Deniz amlar) adl rehabilitasyon merkezinde yatmaktadr. Konu ma kararnn bana kald n sylyorsunuz. E ilip k t mendil kutusunu nme koyuyorsunuz ve siyah deri koltu unuz ya ayan bir ey gibi hrlt karyor. (McCormick, 2000: 9). Terapistinin yanndan okuyucuya byle seslenir Callie. Konu may reddetmektedir, bu nedenle de arkada lar ona S.T. (Sessiz Tedavi) adn vermi lerdir. Bu merkezde sorunlar olan di er kzlar da vardr. Tara ve Becca ince beden hastas (anoreksik) olduklarndan yemek yemeyi reddetmektedirler. Klinikte en uzun sredir kalan Debbie ise fazla kilolaryla ba etmeye al maktadr. Tiffany kanatana dek trnaklarn srmaktadr. Callienin oda arkada Sydney ise uyu turucu kulland iin buraya gelmi tir. Callie konu mad iin tedavi seanslar bir i e yaramamaktadr. Kafas hzla ileri saran bir video (McCormick, 2000: 12) gibidir, ama ses yoktur. Ayrntlara dek gzlem yapabilmekte ama konulara odaklanmaktan kamaktadr. Nihayet klini e Amanda adnda biri gelir. Amanda her eyi aka sylemekte ve hatta ti ortunu syrp kesti i kollarn gstermektedir. Bu olaydan sonra Callie yava yava konu maya ba layacak, terapisti ve arkada laryla diyalog kuracak ya antm ben kontrol edebilirim safhasna gelecektir. Bu genlik roman da ilk yapt olma zelli ini ta r. Buna ra men hepsi de ok ses getirmi ve dller kazanm lardr. Ya ama mtevaz, nyargsz ve nesnel adan yakla mlaryla gereki bak sergilerler. Genlerin zor ya am deneyimlerini betimlerler. Schaminin yapt en eski zaman amlamakla, 1958-61 yllar (Salim, 2011), birlikte, bu gnn Suriyesinden ok farkl de ildir. Guene ve McCormick ise 1990l yllar anlatyorlar. Schami isimsiz kahramanmz, Guene Doria ve McCormick Callie ile olaylar aktarr. Sorunlarn ve evrelerini bu karakterlerin a zndan okuruz. Daha ok kendi dnyalarn ve mcadelelerini anlatmakla birlikte toplumsal ortam da abartsz, iten bir dille yanstrlar. Schami e itli ykleri Salim Amca vastasyla aktarm tr; rnekse, snrdan gemeye al an plak adamn kafasnda iki yz kitap ta yabilece i kaygsyla gmrk memuru tarafndan acmaszca geri yollan dr. Ortado unun baskc ynetimi insanlar ezmektedir. Guene sosyal patlamann e i inde olan Fransa iin ok ba arl bir rnek vermi tir. Roman yaymlandktan sonra 2005 ylnda tam bir ay sren, lkeyi kasp kavuran banliy isyanlar km t. Bylece romann daha ok ilgi ekti ini anmsatalm. stelik bu isyanlar Fransa ile snrl kalmam , Almanya ve Belikaya da sram t. Daha kendi ilerinde nesiller aras fark ortadan kaldramam ken, gmen i ilerin srtlarna zor ekonomik ko ullar ve bamba ka kltrlerle ba edebilme sarmal da bindike terkedilmi li i iliklerinde hissediyorlar. McCormick ise orta snf Amerikan toplumuna ve kendilerini yakp ykan genlere bakyor. Her toplumda madde ba mls, kendine zarar veren genler vardr. Schami ve Guenenin romanlar biyografik zellikler ieriyor. Schami Suriye do umludur babas frncdr. amda kimya okumu , nceleri Arapa ykler yazm ve Al-Muntalak adl gazete karm tr. Guene ise Cezayir kkenlidir, fakat Fransada do mu tur. Roman anne babasna adam tr. Biri Ortado uya di eri Fransadaki gmen kltrne pencere ayor ho grnn elden braklmamas gerekti ini vurguluyorlar. ve bir ve ve

Schami, kahraman aracl ile Suriyedeki yerle ik toplumun ne denli okkltrl oldu unu yanstr, e itli dinlere (mslmanlar, hristiyanlar ve yahudiler) mensup Araplar, Ermeniler, Krtler, spanyollar, Rumlar, ranllar, ve Filistinliler bu topraklarda birlikte ya amaktadrlar. Belikal bir turist aracl ile Avrupa ve lke genlerinin, okuldaki renciler aracl ile fakir ve zengin ocuklarn

724

kar la trmalarn buluruz. lkede darbeler ve baskc rejimlerin zgr d nceye koydu u engelleri, kentsel dzenlemeyle tarihi eski mahallerin yokedili lerini gnlk ya am foto raflaryla bir bir izleriz. Guene ise banliyde bakmsz sosyal konutlarda zor ko ullar altnda ya ayan d lanm insanlar resmeder. Her iki yapt da yoksullu un kol gezdi i mahallelerde geer ama yardmla ma sayesinde aclar trplenir. Salim Amcaya tm evre yemek yedirir, Doriann annesine Rachida hayrsever kom ularn ba larn getirir. Ba larla birlikte dedikodular da getirir. Doria iinde ya adklar Cennet Evler ile Rousseau Evleri arasndaki duvar Majino hatt ya da Berlin duvarndan beter (Guene, 2006: 82) diye adlandrr. Evet bu dnyada skynetim yoktur ama polis bir olay oldu unda ilk bu evreye bakmakta ve annda tutuklamaktadr; rnekse, Hamoudi haksz yere hrszlkla sulanr. Schamide kadnlar yzde yz sessiz olmasalar da yine de ikincil karakterler olarak varlar. Annesi kahramanmzn okula devam etmesini ister ve ba kaldrr ama nafile. Evlerde, avluda toplanan kadnlarn en byk e lencesi kahve falna bakmaktr. Mahallenin manav yedi kzdan sonra bir o lu oldu u iin sevincinden ne yapaca n a rr. Guenede erkek ocu u olmad iin kahramanmz baba terk etmi tir. Doria, kz olmann ansszlk oldu una inanr. Kadnlarn tek e lencesi evde televizyon izlemektir. Ondokuz ya ndaki Samra onuncu katta adeta hapis hayat ya amaktadr. Ge kalrsa beyin yerine boks eldiveni ta yan a abey (Guene, 2006: 83) salarndan srkler ve baba da i i tamamalar. Sonunda Samra evden kaar ve beyaz bir o lanla evlendi inde babaya inme iner. Kadnlarn durumu, biri Ortado u di eri Avrupa lkesinde gmen i ilerin ya ad ortamda, gereki anlatmla sergilenmektedir. McCormick ise daha ok kahraman Callienin i dnyasna odaklanr. Ama anne babann maddi ko ullar kzlarn klinikte tutmaya yetmeyince baba mesaiye kalmaya ba lar. Anne al makta iken kk o lu Sam hastalannca ona bakabilmek iin i i brakr. Zor ko ullar altndadrlar ama yoksulluk ve ba nazlk bu dnyada yoktur. Romanlarn de e itliki syleme sahiptir. Her romanda da gncel edebiyat, popler kltr simgelerine atflar bulunur. En ok atf Guenededir. Roman adeta bir yazarlar, televizyon dizileri, sinema adlar geididir. TenTennin Maceralar, Alice Harikalar Diyarnda gibi kitaplara; Tahar Ben Jelloun, Arthur Rimbaud, Moliere, Voltaire, Barbara Cartland gibi yazarlara, Leonardo di Caprio, Al Pacino, Harrison Ford gibi yldzlara, Titanic, Yldz Sava lar, Zorro adl filmlere, Kk Ev, Gen ve Gzel, Gizli Dosyalar, McGyver adl televizyon dizilerine atf yapar. Schamide atflar daha azdr: Halil Cibran, Jarir, Maxim Gorki, Balzac, Sokrates, Maurice Leblanc ve Binbir Gece Masallar. McCormickde iyice azalr: Heidi, Shirley Temple ve Mary Pickford gibi kadn imgeleri, Rescue (Kurtarma), Jeopardy (Kelime Oyunu) gibi televizyon dizileri yer alr. Edebiyata ve ikonlarna, pop kltre atflarda bulunmak, alayc slup kullanmak genleri cezbeden karakteristiklerdir. Her romann da kurgusu gerekidir. Ba kahramanlarn mcadeleleri gl ve zayf taraflaryla izilir; inanlr ve ya ayan ki ilerdir. Yan karakterler asndan Scahmi en renkli dnyay sunar. Guene ise hem Fransz hem de gmen toplumundan ince izgiler izer. McCormickde olay klinikte geti inden kstl sayda yan karakter ile tan rz. Birinci roman gnlk tarznda, ikinci yapt gnl andrr biimde, nc roman ise monologlar vastas ile gemi e dn ve ileriye bak teknikleriyle e itlenir. Tmnde de slup son derece akcdr. Alayc bak as, olaylar espri anlay yla kar lama, hatta kara mizah ok kullanlm tr. En ok kelime oyunu ve ince alay Guene kullanm tr. Tm kitaplar da olumlu bak asyla sonlanrlar. Sonu Genlerimize ula mak ve onlara edebiyatn penceresini aralamak istiyorsak genlik romanlarn kullanabiliriz. Edebiyatn iyile tirici gcn unutmayalm. Edebiyat, rencilerimizi hem okuduklarnda hem de yazdklarnda yoku lu ve ta l yollardan geirebilir. Genlerimiz okumallar, okuduklarn anlamallar, de erlendirip ele tirebilmeliler ve yazabilmeliler. Genlik edebiyat birok ekilde genlerimize katk sa layabilir: Uzun soluklu romanlar olmad ndan, bir oturu ta okuyup, edebiyatla tan p, okuma al kanlklarn geli tirebilirler. Ba karakterin mcadelesi, aclar, sevinleriyle tan p, empati kurmasn renebilirler. Romanlarda benzer sorunlar olmadklarnn farkna varrlar. olan ya tlar vastasyla deneyim kazanabilirler, yalnz

Ba ka lkelerin co rafyas, tarihini ve sosyal yaplarn bir edebiyat metninden renerek daha geni bak asna sahip olabilirler.

725

okkltrl bir dnyann var oldu unun farkna varp, tekile tirmekten vazgeebilirler. yi kitaplar sk dostluklar kurar.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Ak it, B., ve Ak it, B. (2011) Trkiyedeki Sosyo-Kltrel De i meler Hakknda Liseli Genlik Ne D nyor? [evrimii]: http://fefnew.maltepe.edu.tr//sosyo-kulturel-degismeler-hakkinda-liseli-genclik-ne-dusunuyor-arastirmasindan-ca adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir E itim Reformu Giri imi (2010) E itim zleme Raporu 2009. [evrimii]: http://erg.sabanciuniv.edu//?page=0%2C0%2C0%2C0%2C0%2C0%2C0%2C0%2C0%2C0%2C1 adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. E itim Reformu Giri imi (2010) E itim Sisteminde renme Gerekle miyor: Seime Do ru E itim. [evrimii]: http://erg.sabanciuniv.edu//.sabanciuniv.edu//.Ogrenme.pdf adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Epitim Reformu Giri imi (2010) PISA 2009 Sonularna Gre De erlendirme. [evrimii]: http://erg.sabanciuniv.edu//.sabanciuniv.edu/ adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Guene, F. (2006) Kiffe Kiffe Tomorrow (S. Adams, ev.). Orlando: Harvest. Jason, B. (2006) Voice of the Suburbs. [evirimii]: http://www.guardian.co.uk/////.features1 adresinden 09 Aralk 2011 tarihinde indirilmi tir. McCormick, P. (t.y.) Patricia McCormick. [evrimii]:http://patriciamccormick.com// adresinden 09 Aralk 2011 tarihinde indirilmi tir. McCormick, P. (2000) Cut. Asheville: Front Street. ON8Kitap (2011). [evrimii]: http://www.on8kitap.com adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Salim, M. (2010) Ya ama Sevinci Halkn Direni idir. [evrimii] http://www.radikal.com.tr/.aspx?aType=RadikalEklerDetayV3&ArticleID=1014492&Date=08.12.2011&CategoryID=40 adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Schami, R. (2010) Bir Avu Yldz (M. Salim, ev.) stanbul: Evrensel. This Is Push (2009). [evrimii]: http://www.thisispush.com/.htm adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Trkiye statistik Kurumu (2011) rgn E itim: retim Yl ve E itim Seviyesine Gre Okulla ma Oranlar. [evrimii]: http://www.tuik.gov.tr/.do?tb_id=14&ust_id=5 adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Trkiye statistik Kurumu (2011) Ya Grubu ve Cinsiyete Gre Yl Ortas Nfus Projeksiyonlar. [evrimii]: http://www.tuik.gov.tr/.do?tb_id=39&ust_id=11 adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. William C. Morris YA Debut Award Policies and Procedures (2011). [ evrimii] : http://www.ala.org///////.cfm adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Yksel Durukan, A. (2010) Genler in Edebiyat: 2.0la Kitap, Kendine Ait Bir Yer Bulmak, Okurken Yazar Olmay da Becermek. [evrimii]: http://www.okulkutuphanecileri.org/.php?option=com_content&view=article&id=81&Itemid=105&lang=tr adresinden 01 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir.

726

ocuk ve Masal

MODERN MASALLARIN ANAL Z NDE PROPP METODU

Ar . Gr. Berivan CAN EMMEZ Batman niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi

zet Dnyada ve lkemizde e itli ara trmalara konu olan masallar gnmzde ocuk edebiyat gelene i iinde d nlmekte, bylece daha zengin bir ocuk edebiyatndan sz etmek mmkn olmaktadr. Masal ara trmalarnda sklkla kullanlan yntemlerden biri Propp yntemidir. Karakterlerin eylemlerine dayanan bu yntemi uygulamada halk masallarn seme e ilimi gzlemlenmektedir. Bu al mada Proppun yntemi, Aytl Akaln Peri Masallar Serisinden bir masalda denenerek bu yntemin ocuk edebiyat iinde varl n srdren bir tr olan masallar iin de uygulanabilir olup olmad tart lm , sonu olarak modern masallarn kapsayc bir formlasyonunun yaplmasnn mmkn oldu u ortaya konulmu tur. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, masal, Propp yntemi, Aytl Akal. Abstract Fairy tales which have been the subject of research studies in our country and around the world are nowadays included as a part of childrens literature, thus allowing us to talk about a broader and richer literature for children. One of the generally used methods in the analysis of tales is Propps method. It is clearly observed that there is a tendency to use folk tales in the application of this method which is based on the actions of characters. In this study, Propps method has been practiced on a tale of Aytl Akals Fairy Tale Series, and it has been discussed whether this method could be applied to tale as a genre which exists in Childrens Literature or not. As a result, it has been put forward that it is possible to create a comprehensive formulation for modern fairy tales. Key Words: Childrens Literature, tale, Propp method, Aytl Akal.

1. Giri Trk Edebiyatnda masal; yer, zaman ve kahramanlar o unlukla belirsiz olan, ola anst zellikler ta yan, kahramanlarndan bazlar hayvanlar olan, inandrclk iddias olmayp inandrabilen; ahlaka dayal, yararl, e itici olarak d nlen, genellikle nesirle sylenen ancak tekerlemeler barndrabilen, kaynaklar ok eskilere dayanan, sylendi i zaman ve kltrden izler ta yan, ocuklar iin oldu u kadar bykler iin de sylenen szl anlatm trdr (Can, 2008: 8). Yaznn olmad toplumlarda gebe toplumun bir paras olan ocuklar, masallar en keyifle dinleyenler arasndadr. Sonralar, kitaplar baslmaya ba land nda ocuklar da yeti kinler iin yazlm kitaplar okurlar, nk ocuklar iin zel bir edebiyat bilinci henz geli memi tir. ocukluk kavramnn din ve felsefenin ilgi alanna girmesi ile ilk ocuk kitaplar baslr. Gnmzde, birok yazar ocuklar iin kitaplar yazmakta, ocuk edebiyat akademik ara trmalarn konusu olmaktadr. ocukluk kavramnn ke fiyle ocuk edebiyat alannda nemli bir tr haline gelen masallar ocuk edebiyat kapsamnda incelemek, daha eski ve geni bir ocuk edebiyatndan sz etmeye olanak tanr. Gnmzde, masal incelemesi yapanlarn sklkla ba vurduklar yntem, V. J. Proppun Masallarn Yaps ve ncelenmesi adl eserinde kulland morfolojik yntemdir. Trk masal zerine yaplan incelemelerde oldu u gibi e itli halklarn masallarnn Proppun yntemi referans alnarak yaplan incelemelerini konu edinen eserleri sayarak bile bir kitap kolayca doldurulabilir (Propp,1998). Bununla birlikte, Proppun masallarla ilgili bu morfolojik yntemini uygulamada anonim halk masallarn semeye ynelik bir e ilim mevcuttur: Rus halk masallar, Kuzey Amerika Kzlderililerinin masallar, Gm hane masallar, Erzurum masallar gibi. Masal ve ocuk edebiyat konulu akademik al malara bakld nda ise Propp ynteminden modern anlat trlerinin ele alnmasnda faydalanlmad aka grlmektedir. Bu al mada, Proppun ve onu takip eden di er ara trmaclarn halk masallarna uygulad bu yntem gnmz ocuk edebiyatnn iinde varl n srdren bir anlat tr olan masallar zerinde denenmi tir. Geleneksel masaldaki de i meyenin modern masalda hala de i meyen olup olmad Proppun halkbilimsel yntemi modern masala uygulanarak incelenmeye

729

al lm tr. Bu al mann amac, Proppun yapt halk masallar analizinden bu yana nemli bir konu haline gelen anlat denilen son derece yaygn trn kapsayc bir formlasyonunun (Belge, 2008) gnmzde ocuk edebiyat anlat trlerinden biri olan masal konusunda yaplp yaplamayaca n grmektir. 2. Neden Aytl Akal? Bugn, dnyada ve lkemizde ocuklar iin masallar yazan birok yazar bulunmaktadr. Bu yazarlar arasnda, ocuk edebiyatna nitelikli yaptlar kazandrmay kendine ama edinen ve Ankara niversitesi Trke retim Merkezinin En Ba arl On ocuk Kitab Yazar anketinde ad ilk alt srada yer alan Aytl Akal, Aysel Grmen ve Ayla naro lu ile birlikte Uanbalk Yaynlarnn kurucusudur. Bu yaynevi ve yazarlar ocuk edebiyatna piyasada var olan klasik masallarn de i ik srmlerinin yerine zgn masallar kazandrma yolunda bilinli bir tavr sergilerler. Yazn servenine masallarla ba layan ve 2-15 ya grubundaki ocuklar iin yze yakn kitap yazan Akaln baz yk ve masallar ders kitaplarnda yer almaktadr. lkemizde, ocuk edebiyatnn standardn ykselterek ocuklarn okuma al kanlklarn geli tirmelerine yardmc olmay amalayan yazarn yurtd nda da al malar vardr. Baz masallar yurt d nda ya ayan Trk ocuklarnn anadilini geli tirme projesi erevesinde Hollanda Tilburg niversitesi Dil ve Edebiyat Blm tarafndan yaymlanm tr. Ayrca, sava ta maddi-manevi zarar gren Irakl ocuklarn e itimi ve desteklenmesi amacyla ngilterede geli tirilen bir projenin sonucu olarak baslan Lines in the Sand adl antolojide yazarn The Quarrelsome Trees (Kavgac A alar) adl masal yer almaktadr. 2010 ylnda, ocuk ve Genlik Yaynlar Derne i tarafndan Uluslararas Astrid Lindgren Memorial Award (Alma dlleri) iin Trkiye aday olarak gsterilen Akaln anne, yazar ve yaymc kimlikleriyle ocuk edebiyat alanndaki bilinli tavr, bu al mada Akaln masal kitaplarnn ele alnmasnn nedenlerinden biri olarak d nlebilir. Akaln kitaplar, edebiyat kltrmz iinde var olan ya da var olmaya aday olan edebi kitaplar (Erdo an, 1997: 54) arasnda saylabilir. Klasik masallarn de i ik srmleri de il, zgn masallar olan Akaln seilen kitaplar, pedagojik ara trmalar tarafndan masal dnemi olarak adlandrlan (Baraz, 1987: 143) 7-9 ya okuyucu kitlesine ynelik olarak yazlm kitaplardr. Kahramanlar ocuktur. Ayrca, Propp (1987)un eserinde tm halk masal trlerini de il, arpc bir farkllk arz eden ola anst masallar konu edinmesine paralel olarak, barndrdklar ola anst unsurlarn n planda olmas nedeniyle Akaln ola anst masallarnn ayn yntemle incelenmesinin do ru olaca d nlm tr. Bylece, Proppun geleneksel masala uygulad halkbilimsel yntem modern ocuk edebiyat alannda nemli bir tr olarak varl n srdrmeye devam eden masallara, daha zele inmek gerekirse Aytl Akaln Peri Masallar serisinin bir kitabna, Gzl ocuk adl masala uygulanm tr. Bu rneklemin -bu al ma kapsamnda snrl olmakla birlikte- genele yaymaya elveri li oldu u d nlmektedir. 3. Propp Metodu Alman kkenli bir ailenin o lu olarak St. Petersburgda dnyaya gelen Vladimir Yakovlevi Propp (1895-1970), St. Petersburg niversitesinde Rus ve Alman Filolojisi okuyup meslek hayatna bu dilleri reten bir retmen olarak ba lar. 1932 ylnda Leningrad niversitesine geip burada Folklor blmnn ba kanl grevini yrten Proppun baslan ilk eseri Morphology of Folktale (1928), ona dnya apnda bir saygnlk kazandran ve en ok tannan eseridir. Propp, bu kitabnda btn masallar de ilse bile ola anst masal olu turan ekilleri belirli ller dhilinde incelemenin mmkn oldu unu iddia eder. Hem soyut hem de ekille ilgili olmas bakmndan kar k, dikkat gerektiren bir al maya giri erek masallarla ilgili birok eyin masallarn ekil bakmndan incelenmesine ba l oldu u fikrini savunur. Proppa gre, masaldaki sabit eler karakterlerin eylemleridir, te yandan bu eylemlerin icraclar ise de i ken elerdir; dolaysyla ola anst masallarn ve konularn bilimsel bir snflamas sadece karakterlerin eylemlerine dayandrlabilir (Propp, 1998: 74). Masallarda de i ik kahramanlara, benzer fonksiyonlarn verildi ine dikkat ekerek kahramanlarn i levleri bakmndan masallar incelemenin mmkn oldu una karar verir. Yapt incelemeler sonucunda, bu i levlerin dikkat ekici bir ekilde tekrarland n fark eder. Farkl masallarda son derece farkl olmalarna ra men, kahramanlarn genellikle ayn i leri yaptklarn gzlemler. Ba kahramann yapt eylemler, masaln ana blmlerini olu turur. Propp, bu fonksiyonlarn -btn masallarda hepsinin birden grlmemekle birlikte- sralan larnn da ayn oldu u gr n savunur. Bylece, ayn ve benzer masallar bulmak suretiyle, benzer masallara ayn tip masallar olarak bakmak mmkn olur. Son olarak, btn ola anst masallarn ayn oldu u tezini ortaya atar ve ola anst masallardaki her fonksiyonun ksa ieri ini, bir kelime ile tanmn ve semboln vererek ortaya att tezlerin ispatna giri ir. Masal kahramanlaryla ilgili otuz bir fonksiyon, bunlarn kahramanlar arasnda da lm, masal kahramanlarnn zellikleri ve bu zelliklerin anlam, masala ba l malzemelerin tablo olarak gsterilmesi, emalar, simgeler listesi gibi blmler bu al mann ayrntl ve karma k rnleridir. 730

3.1. Masal Kahramanlar ile lgili Fonksiyonlar Proppun yaptnda ayn ba l ta yan bu blmde, masal kahramanlar ile ilgili otuz bir fonksiyon, aklamal ve rnekli olarak masallardaki dzene uygun olarak sralanr (Propp, 1987: 43102). Fonksiyon teriminden, olay anlatmnn ak ierisinde ta d anlama gre tariflendirilen bir ki inin hareketi, eylemi, i levi kastedilmektedir. Masaln kahramanlar ve zel nitelikleri de i iklik gsterse de aksiyon ve fonksiyonlar de i mez. Ba ka bir deyi le, masallarda de i ik kahramanlara genellikle benzer aksiyonlar verilir. Temelde sreklilik arz eden bir de er olan fonksiyonlar, masaln ana blmlerini olu tururlar. Bundan dolay masal incelemesinde yaplacak ilk ey, bu ana blmleri tespit etmek olmaldr. Farkl grnmler altnda temsil edilen fonksiyonlarn dzenli olarak sralan na gre kurulan bir anlat tr olan masallar genellikle bir ba lang durumuna ba l olarak cereyan eder. Aileyi olu turan yeler sra ile verilir veya masaln mstakbel kahraman sadece ismi ve durumu belirtilerek sahneye sokulur. Bu duruma masalda ba lang durumu denir. Masalda ba lang durumundan sonra fonksiyonlar gelir (Propp, 1987). Bu al mann snrll ndan dolay, fonksiyonlarn sadece ad, ieri i ve simgesi a a da tablo eklinde gsterilmi tir, ancak yeri geldike gerekli aklamalara da de inilecektir:
FONKS YON TAR F Aile fertlerinden birinin evden uzakla mas Uzakla trma Yasa n kahramana zorla kabul ettirilmesi Yasaklama Yasa n i nenmesi Yasak i neme Hasmn bilgi elde etme yollar Sorgulama Hasma kurban hakknda bilgilerin verilmesi Bilgi verme Hasmn kurbann aldatma yollar Aldatma yollar Kurbann oyuna gelmesi ve bylece istemeden d mana yardm 7. etmesi Sua gayri iradi i tirak 8. Hasmn ailenin bir yesine zarar veya hakszlk vermesi Ktlk yapma 8a. Aile fertlerinden birinin bir eyden mahrum kalmas Bir eyin eksikli i 9. Ktlk veya eksiklik haberinin yaylmas Tavassut etme, irtibat an Kahramann karar vermesi 10. Arayc kahramann harekete gemeye raz olmas 11. Kahramann evden ayrlmas Yola kma ilgili ilk 12. Byl vasta/yardmcnn yardmn alabilmesi bakmndan Ba yla kahramann snanma, sorgulanma, saldrya maruz kalmas fonksiyon Mstakbel ba nn davran larna kahramann tepki 13. gstermesi Kahramann tepkisi 14. Kahramann byl vastay elde etmesi Byl vastay elde etme Bir krallktan tekine gtrlme 15. Kahramann aranan objenin bulundu u yere gtrlmesi 16. Kahraman veya hasmn do rudan mcadeleye girmeleri Mcadele 17. Kahramanda zel bir tanma izi olmas z, i aret 18. Hasmn yenilmesi Zafer 19. Masal ba langcndaki ktlk/eksikli in giderilmesi Ktl n yok edilmesi 20. Kahramann geri dn Geri dn 21. Kahramann takip edilmesi, yakalanmas Takip 22. Kahramann takipten kurtulmas Kurtulma Kahramann kimli ini gizleyerek kendi lkesine/ba ka lkeye 23. gitmesi Kimlik gizleyerek gelme 24. Sahte kahramann aslsz iddialarda bulunmas Aslsz iddialar 25. Kahramana zor bir grevin teklif edilmesi Zor grev 26. Grevi gerekle tirme Gerekle tirme 27. Kahramann tannmas Kimlik belirleme 28. Sahte kahraman veya hasmn maskesini d rme Maske d rme 29. Kahramann yeni bir fiziki grnm almas De i me 30. Hasmn cezalandrlmas Cezalandrma 31. Kahramann evlenmesi ve tahta kmas D n 1. 2. 3. 4. 5. 6. S MGE e k q v W J g X x Y W

D H Z R L M V E P S O F T A I Dv Tr Pu N

Tablo 1

731

Kahramanlarla ilgili yukarda sralanan fonksiyonlarn hibiri arasna girmeyen aksiyonlarn da bulunabilece ini belirten Propp, fonksiyonlarla ilgili olarak sylediklerini drt maddede zetler: I. Masalda sreklilik, kararllk arz eden eler, kahramann kimli inden ve ya ama tarzndan ayr olarak, ki ilerin yapt fonksiyonlara ba l olarak olu ur; bu fonksiyonlar masaln ana yapsn olu turan blmleri meydana getirir. II. Ola anst konulu halk masallarnda bilinen fonksiyon says snrldr. III. Fonksiyonlarn sralan her zaman ayndr. IV. Btn ola anst masallar ayn tip yapdadr. Grld zere Propp, masal kavramna morfolojik olarak yakla maktadr. Morfolojik bakmdan bir ktlk veya bir eyin eksikli inin hissedilmesi gibi unsurlarla ba layp, birok ara unsura maruz kaldktan sonra, sonu olarak d n veya daha ba ka muhtelif fonksiyonlara kadar giden anlatm tarzna masal adn verir. Masal sonulandrma fonksiyonlar, mkfatlandrma, zafer ya da ktl n giderilmesi, takipten kurtulma ve benzeri fonksiyonlar olabilir. Fonksiyonlara ba l olarak yaplan geli melere hareket adn verir. Yaplan her yeni ktlk, hissedilen her yeni eksiklik yeni bir hareket do urur. Bir masal birok karakterden olu mu olabilir ve bir masal metninin tahlili, ncelikle hareket ile ilgili saynn ne kadar oldu unun tespitini gerektirir. Propp, al masnn neticesinde drt tip masal elde eder. Birbirine kar lkl olarak zt fonksiyonlu ltler olan L-V ve T-A fonksiyonlu masallar yap bakmndan tamamen farkl masallardr. Bu unsurlardan birinin varl veya yoklu u ana yap kstasdr. Bu iftlerin varl na ya da yoklu una gre masallar drt snfa ayrlr: 1. L-V iftini ieren masallar 2. T-A iftini ieren masallar 3. L-V ve T-A iftlerinin ikisini birden ieren masallar 4. Bu iki iftin ikisini de iermeyen masallar A a da Gzl ocuk adl masal, Proppun bu belirlemeleri nda incelenmi tir. Proppun izledi i yola paralel olarak masaln zeti, zmlemesi ve emas verilip ad geen fonksiyonlarn ieri i aklanmaya al lm tr. 4. Gzl ocuk Adl Masaln Propp Metodu ile Analizi 4.1. Gzl ocuk Bir varm bir yokmu . Sra sra evlerden birinde, her eyden ikyet eden bir ocuk ya arm . Sabah uyand nda, Ke ke daha uyanmasaydm, diyerek gne ba lar, ak am yatana kadar hep Ke ke ile ba layan cmleler kurarm . Ke ke bugn okul olmasayd, Ke ke bugn en sevdi im izgi film oynasayd, Ke ke yeni bir oyunca m daha olsayd Cmleleri byle srp gidermi . En ok da, gerekle emeyecek eyler istermi . Bu yzden kimse ocu u mutlu edemez, kimse onu sevindiremezmi . nk o, en sevinilecek durumda bile, Ke ke ile kurabilece i cmleler bulabilirmi . Bir gn televizyon kar snda ders yaparken, Ke ke gzm olsayd, diye sylenmi . O zaman ders al yor gibi yaparken, kimseye belli etmeden, nc gzmle de televizyon izleyebilirdim. te buradaym! demi bir ses. a knlkla evresine baknm elinde sihirli de ne i, bir peri kz duruyormu . ocuk. Olamaz! Kar snda,

Benim adm Ke ke Perisi, demi peri. Adm o kadar sk tekrarladn ki, sonunda masallar lkesinden kalktm geldim i te. Dile bakalm, benden ne dileyeceksin O kadar ok dile im var ki! Acaba hangisinden ba lasam? diye karar verememi nce ocuk. Sonra, en son syledi i dilek gelmi aklna. A, evet evet! gzm olsun istiyorum, demi . Bylece ders al rken, bir yandan televizyon izleyebilirim. Peki, demi Ke ke perisi. Artk gzn var. nc gzn salarnn arasnda gizli. Peri birden kayboluvermi . ocuk nce d grd n sanm . Ama aynann kar sna geip salarn aralaynca, birde bakm , gerekten nc gz orada! Artk ders yaparken nc gzyle 732

televizyon izleyebiliyormu . Snfta retmeni dinliyor gibi yaparken de, pencereden d arya bakabiliyormu . lk gnler ok e leniyormu . Ama nc gzyle hep ba ka eylere bakp oyaland ndan, giderek derslerinde ba arsz olmaya ba lam . stelik arkada lar da onunla konu maz olmu . Sen bizi dinliyor gibi yapyorsun ama akln hep ba ka yerlerde. Bizde seninle konu mayz i te, diyorlarm . En byk sorunu ise, uykusuzlukmu . O uyurken nc gz evreyi izledi inden, ocuk uykusunu bir trl alamyormu . Ke ke gzl olmasaydm! demi bir gn. f, adm bu kadar sk a zna almasan olmaz m? Bak, yine kalkp gelmek zorunda kaldm, demi peri. Ta nerelerden geldi imi biliyor musun sen? Evet, ama ben gzl olmaktan vazgetim, diye sylenmi ocuk. gz yerine elim olsayd daha iyiydi. O zaman bir elimle ders al rken, bir elimle bir eyler at trr, nc elimle de uzaktan kumanday kullanrdm. Ayn anda birok ey yapabilirdim. Ke ke perisi, zgnm ama gerekle tirdi im dilekleri geri alamam, demi . Ben ancak sonradan pi man olaca n dileklerini yerine getirebilirim. Adm zerimde, ben Ke ke Perisiyim. Peri ortadan kaybolmu . Peri kaybolmu ama ocuk bir de bakm , iki kolunun arasnda, bir kol daha uzam ! Yeni kolunu kprdatm , parmaklarn oynatm . Evet evet, gerekmi i te! Artk eliyle i i ayn anda yapabilirmi . Ama sevinci ok ksa srm . Hangi gz ile hangi elini izleyece ini a rd ndan, sk sk hata yapyormu . Bir gn, defterine devlerini yazaca yerde, nc gzyle izlemekte oldu u izgi film kahramanlarnn konu malarn not etmi . Bir ba ka gn, cips at trd elini a zna gtrmek yerine, o srada br eliyle tuttu u uzaktan kumanday srm . Dikkati iyice zayflad ndan, dersleri en tembel rencininki kadar ktym . Belki de el istemek hatayd, diye d nm ocuk. Ke ke bacakl olmay isteseydim. O zaman btn arkada larmdan hzl ko abilir, abuk yorulmaz, btn oyunlar ben kazanrdm. Beni bu kadar sk a rmaman sylemi tim sana, demi kzgn bir ses. Yolum ok uzun. imdi ne istiyorsun? Ke ke Perisiymi bu! Ben gzl, kollu olmak istiyorum, demi ocuk. Sylemi tim, gerekle en dilekleri geri alamam! deyip kaybolmu peri. ocuk bir de bakm , iki baca nn yannda bir bacak daha! Artk bacakl bir ocukmu . nc aya na eski bir ayakkabsnn tekini geirip okul antasn alm ve okula yollanm . Ama i ler hi de sand gibi yrmemi . Ko arken sk sk nc aya na taklp d yor, yoruldu u zaman aya da ayn anda yoruluyormu . Okul takmndan da ok abuk karlm . gzl ocuk hayatndan hi memnun de ilmi . Ke ke ba ma bu i leri amasaydm, diye sylenmi kendi kendine. f, yine mi sen? Beni a rmaktan ne zaman vazgeeceksin? demi Ke ke Perisi. Yoksa imdi de fazladan bir kulak ya da a z m isteyeceksin? Hayr hayr! diye ba rm ocuk. Ben artk normal bir ocuk olmak istiyorum. ki gzl, iki kollu, iki bacakl bir ocuk yi notlarm ve arkada larm da istiyorum. Bunu benden isteme, demi peri. Daha nce de syledim ya, ben ancak pi manlk duyaca n dilekleri yerine getirebilirim. Gerekle mi dilekleri geri alamam. Peki ama ben ne olaca m? Eski halime nasl dnece im? diye sormu ocuk zntyle. Sihirli kelimeyi bulursan, eski haline dnebilirsin, demi peri. Sihirli kelime mi? diye sevinle ba rm ocuk. abuk, bana sihirli kelimenin ne oldu unu syle! Olmaz! demi peri. Sihirli kelimeyi sen bulmalsn. Ancak o zaman i e yarar. Peri ortadan kaybolmu . gzl, kollu, bacakl ocuk ylece kalakalm . imdi ne olacak? Sihirli kelimeyi nasl bulacak? Yoksa artk hep byle mi ya ayacak? Aynada kendini incelemi . Ne kadar agzl davranm m! Ne vard byle eyler isteyecek? demi . Ama yine de anslym. Ya fazladan bir burun, bir kulak, hatta bir kafa daha isteseydim? yi ki daha fazla a gzllk yapmam m!

733

Beni ne zaman a raca n hep merak ediyordum. Sonunda sihirli kelimeyi buldun i te, demi tatl bir ses. ocuk bir de bakm , kar snda sihirli de ne i ile bir peri! Ama bu Ke ke Perisi de ilmi . Sen kimsin? diye sormu . Beni tanmadn m? Ben yi ki Perisiyim. Benim adm sylemeyeli o kadar uzun zaman olmu tu ki Neyse sonunda adm hatrladn! yi ki geldin! demi ocuk periye. Ben eski halime dnmek istiyorum. yi ki Perisi yldzl de ne ini yle bir sallayp te oldu! demi . Eski haline dndn. Bundan byle adm ok sk kullan. Mutlulu un sihirli kelimesi bu!. Peri ortadan kaybolmu . Ama ocuk perinin adn hi unutmam . O gnden sonra hep yi ki ile ba layan cmleler kurmu . 4.2. Masaln zeti: Bir varm bir yokmu . Her eyden ikyet eden bir ocuk ya arm . ocuk hibir eyden mutlu olmazm . Bir gn ke ke gzm olsayd diye sylenmi . Peri kvermi . ocu un dile ini gerekle tirmi . ocuk kol dilemi . Peri ocu un dile ini gerekle tirmi . ocuk bacak dilemi . Peri dile ini gerekle tirmi . ocuk, nc organlarn hepsinden sklp geri alnmasn dilemi . Peri ocu un dile ini gerekle tirmemi . Sihirli kelimeyi bulursan eski haline dnebilirsin demi , gitmi . ocuk aynaya bakm , yi ki daha fazla a gzl davranmam m demi . Peri kvermi . ocuk eski haline dnmeyi dilemi . Peri sihirli de ne iyle onu eski haline getirmi . ocuk ondan sonra hep mutlu olmu . 4.3. Masaln Analizi: I. Hareket Bir varm bir yokmu , her eyden ikyet eden bir ocuk varm . i (Masalda ba lang durumu) ocuk gz, kolu, baca olmasn istemi . x6 (Herhangi bir eyin eksikli ini hissetme) Peri ortaya km . Z6(Byl vastann birdenbire kendili inden ortaya kmas) ocu un iste ini de gerekle tirmi . E5 (Masal ba langcndaki eksikli in byl vasta kullanmyla annda giderilmesi) (leme) II. Hareket ocuk eski haline geri dnmeyi dilemi . x6(Bir eyin eksikli ini hissetme) Peri ona sihirli szc bulursa dile inin gerekle ece ini sylemi . D1 (Byl yardmcnn yardmn alabilmesi bakmndan ba nn kahraman snamaya tabi tutmas) ocuk sihirli kelimeyi bulmu . H1pos (Kahraman byl yardmcnn snamasna uyar) Peri ortaya km . Z6(Byl vastann aniden kendili inden ortaya kmas) nc organlar sihirli de ne iyle geri alm . E5(Masal ba ndaki eksikli in byl vasta kullanmyla annda giderilmesi)

734

ocuk eski haline dnm . Tr1 (Byl yardmcnn do rudan mdahalesiyle kahramann de i mesi) Bu masaln emas: x6 Z6 E5 x6 D1 H1pos Z6 E5 Tr1 ift hareketli olan bu masaln birinci hareketi L-V (Mcadele-Zafer) ve T-A (Zor grev-Grevin yerine getirilmesi) iftlerinden birini iermeyen snfa dhildir. kinci hareket de L-V ve T-A iftlerinden birini iermeyen snfa dhildir. Bununla birlikte DHZ ba lama tipi ve leme mevcuttur. Masaldaki bu sralan geleneksel masaldaki sralan a benzemekte, ayrca fonksiyonlar arasnda ili ki sa layan yardmc unsurlarn da varl na i aret etmektedir. 5. Sonu Propp (1987), inceledi i yz masaln hazrlk fonksiyonlar hari emalarn, L-V ve T-A iftlerini ierip iermemelerine gre, alt alta sralayp drt adet ema elde eder. Bunlardan, L-V ve T-A iftlerinden herhangi birini iermeyen masallarn emas u ekildedir: XYW DHZRE P S I Dv Tr Pu N

Gzl ocuk masalnn emas hem sralan hem de L-V ve T-A iftlerini iermeyip DHZ unsurlarn iermesi bakmndan bu emayla tutarl grnmektedir.Eldeki malzemenin snrl olmas; ayrca her masalda her fonksiyonun bulunmas gerekmedi inden dolay Gzl ocuk masalnn emasnda Proppun elde etti i kadar fonksiyonun ve uzun bir listenin olmamas normal grnmelidir. Nitekim Propp (1987), masaln farkl grnmler altnda temsil edilen fonksiyonlarn dzenli olarak sralan na gre in a edilen bir ekil oldu unu, bu fonksiyonlarn bir ksmnn masaldan masala karlp veya tekrar edilebildi ini, hatta kimilerinin yer de i tirebildi ini belirtmektedir. Herhangi bir unsurun atlanmas, lenmesi ve e itli ekillerde tekrarlanmas mmkndr. Bylece, ayn unsurla ilgili olarak bir grnmn ba ka bir grnme brnmesi sayesinde, masallarda ba kala m olabilmekte ve sonu olarak masal konular de i ik ekillerde ortaya kmaktadr. Farkl masallarn ayn emayla kyaslanmas, bu masallar arasndaki ili kileri belirlemeye olanak tanr. Burada nemli olan, daha nce anonim masallara uygulanm bir yntemin gnmzde yazar belli masallara hala uygulanabiliyor olmasdr. Bu sonu, geleneksel masaldan modern masala birtakm yapsal elerin miras kald nn kantdr. Bu sonutan yola karak, a da masalda da sreklilik arz eden unsurlarn, kahramann kimli inden ve ya am tarzndan ba msz olarak, ki ilerin yaptklar fonksiyonlara gre olu tu unu ve bu fonksiyonlarn masaln ana yapsn meydana getiren blmleri olu turdu unu; ola anst konulu modern masallarda da halk masallarndaki snrl fonksiyonlarn var oldu unu, fonksiyonlarn benzer bir sralan gsterdi ini syleyebiliriz. Geleneksel masallara uygulanan Propp yntemini modern masallara da uygulayarak modern masallarn geni bir formlasyonunu yapmaya al mak mmkn grnmektedir. Daha kapsaml bir al mada bu yntem kullanlarak modern masallarla geleneksel masallarn hatta belki romanlarn ili kisi ortaya konulabilir. Bylece, halk masallar cansz birer rnek olmaktan kp ya amsal bir kaynak haline gelir.
KAYNAKA Akal, Aytl (1998) Gzl ocuk. stanbul: Uanbalk Yaynlar. [evrimii]:http://www.aytulakal.com/ adresinden 03 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Baraz, Turhan (1987) Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Ders Kitaplar E itim nlisans Program Trk Dili II, ocuk ve Kitap. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Belge, Murat (2008) E itimde Baz Temel Nosyonlar. Radikal Gazetesi nternet Basks. [evrimii]: http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=247477 adresinden 15 ubat 2008 tarihinde indirilmi tir. Can, Berivan (2008) Szl Gelenekler Modern Uyarlamalar: ocuk Edebiyatnda Masal zerine Halkbilimsel Bir nceleme. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Erdo an, Fatih (1997) ocuk Kltr: Edebiyat, Tiyatro, Medya. (Haz.: Zehra p iro lu)Yaymc Gzyle ocuk Edebiyat. stanbul: Mavibulut. 51-55. Propp, Vladimir Jakovljevic (1987) Masallarn Yaps ve ncelenmesi. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl . Propp, Vladimir Jakovljevic (1998) Folklor Teori ve Tarih. stanbul: Avesta.

735

ZAMANE OCUKLARINA ZAMANINDA MASALLAR: MICHAEL ENDEN N MOMO ADLI ESER ZER NE B R NCELEME
Yrd. Do. Dr. zlem O UZHAN Maltepe niversitesi
zet Michael Endenin Momo adl fantastik eserini konu edinmi bu al ma, ocuk edebiyat ve ele tirel kuramlar arasnda farkl bir kpr kurma amac ta maktadr. Ende bu eserinde zaman kavram zerinden kapitalist sistemin neden oldu u toplumsal dn m edebi bir dil ile tart r. al mann ieri inde Endenin zerine d nd sorular ele tirel eksendeki kuramlarla rt trlmektedir. Biim bakmndan ise ola an giri ve sonu blmlerine sahip al mann gvdesi, modern zaman algsnn ve i levinin ele tirisini a a karan, belirli kavramlar etrafnda ekillenen diyaloglardan olu maktadr. Anahtar Szckler: Michael Ende, Momo, zaman, kapitalizm, modernite.

Abstract The subject of this study which aims to build an alternative bridge between children literature and critical theories is the fantastic work of Michael Ende, Momo. Ende, dealing with the concept of time in this literary work, questions the transformation of social life by the capitalist system. In the content of this study the questions which are taken into consideration by Ende overlap the critical theories that are on the same axis. However when the form of this study is considered, it has the introduction and the conclusion parts as any other article while the body of it consists of dialogues composed of the definite concepts that reveal the critique of the perception and the function of modern time. Key Words: Michael Ende, Momo, time, capitalism, modernity.

Giri Michael Endenin Momo adl eserinin zemini olu turdu u bu al mada amalanan, ocuk edebiyat eserlerinin egemen toplumsal kodlar yeniden retir bir ara olarak kullanmn bir antikahraman zerinden ele tirmektir. Momo kapitalist sistemin en temel de eri olan zamann toplumsal bir olgu olarak yerini a akarr ve onu ele tirir. Ku kusuz zaman gibi, kuramsal ardyresi olduka gl bir kavramn edebi bir metinde ele alnyor olu u kavramlarn do rudan kullanlmay bakmndan e itli glkler ta maktadr. Ancak Ende edebi dilin verdi i ya amsallk ve esneklikle bu gl n stesinden ba aryla gelmi tir. Yakla k otuz dile evrilen Momo, girdi i her kltrde kendisine yer am tr. ocuk edebiyatnn bugnk durumu gnmz toplumsal ko ullarnda ocu a bak yanstmaktadr. Tketimin ve bireyselle menin eksen olu turdu u modernitenin ula t mz a amasnda, ocuk edebiyat da bu eksenin belirleyicili inden ba msz kalmam tr. Oysa edebiyat biraz da duygusal bir deyi le- insani olan bilimin kat dilinden, snrlarndan ve saylarndan uzakla trarak; duyguyu hatrlamak ve ortak iyiyi tart mak iin insanl n elinde kalan nadir imknlardan birisidir. Bu sebeple zellikle ocuk edebiyatnn ele tirel bak bir sorumluluk olarak stlenmesi sistemin kodlarn krma ve yenilerini nerme i levi bakmndan nemlidir. Bu sorumlulu un eserde gerekle mesiyle ocuk, zellikle masallarn bysel ortamnda yalnzca kahramanla zde le erek uykuya dalan, edilgen konumundan kar ve egemen ko ullarn tesini, ba kay d leyebilen bir faile dn r. Momo fantastik ocuk edebiyatnn nemli rneklerinden biridir. Konusu bakmndan bu metinde edebi trleri kesin izgilerle ayran kuramlara kar t bir tutumla- ayrntl bir masal olarak tart lacaktr. Ayrca Momo yalnzca olaylarn ak sreci ile ilgili de il ayn zamanda iddia etti i dnya tasavvurunun ele tirelli i bakmndan yalnzca ocuklara de il, yeti kinlere de seslenmektedir. Keza kendisi bir 737

ocuk olmasna ra men hem eserde hem de gndelik hayatta Momonun dostlar hem ocuklar hem de yeti kinlerdir. Ayrca tart lan mesele modern ya amda zaman olgusunun ele tirisi olmas sebebiyle bu al ma, kendi zamann da yeniden gzden geirerek egemen ak tan uzakla ma ve alternatif bir ak olu turma abas gtmektedir. Bu ba lamda ierik asndan ele tirel kuramlardan faydalanlacaktr. eri in bu ele tirel duru unu destekleyecek olan biimi kurgulayabilmek iin genel okumalarn yannda, temel referanslara ihtiya duyulacaktr. Bu referanslar Jay Griffithsin Tik Tak Zamana Kaamak Bir Bak adl kitab ve Georg Simmelin Metropol ve Tinsel Hayat ba lkl al masdr. Biim bakmndan, art sremli nitelikle metinleri anlatp i ie katarak tart mak yerine, e sremli biimde kurulacak bir diyalog ortam ku kusuz hedeflenen alternatif bak olu turmaya imkn sa layacaktr. Bu diyalog ortam bir e it masa etrafnda bir meseleyi tart mann yaz alanndaki kar l olacaktr. Masann etrafndaki be sandalyeden ilki yazar olarak bana (O uzhan), ikincisi Endeye, ncs Griffithse, drdncs Simmele aittir. Ku kusuz metnin yazar ve masa etrafndaki sandalyelerden birinde oturmak kendimi bu statla e konumlanmak iin yeterli de ildir. Bu nedenle benim sandalyem deste ini ele tirel teorilerin statlarndan almaktadr. Di er yandan, olu turulmaya al lan bu biimi diyalojik olarak nitelendirebilmek mmkn de de ildir nk yazn biimi buna imkn vermemektedir ve metinlerden seilen paralar benim seti im kavramlar erevesinde (yabancla ma, emek zaman, kent, oyun vd.) belirlenmektedir. Denemeye de er buldu um bu biimin be inci sandalyesi ku kusuz Okur iin ayrlm tr. Zamann Ruhuna Yaklan Diyaloglar O uzhan: Byk kentin evresinde bulunan ykk bir tiyatroda ya amn dostlaryla birlikte srdren Momo, kk bir kz ocu udur. Yakn dostlar Beppo ve Gigi ba ta olmak zere ya am oyuna, payla ma, dayan maya ve sohbete dayal biimde srp gitmektedir. Momoyu tanmlayan en nemli zellik, arkada larnn anlattklarn hi kimsenin yapamayaca biimde dinlemesidir. Bir mddet sonra Zaman Tasarruf irketine ba l al an Duman Adamlarn insanlarn birbirleriyle payla tklar zaman biricik de er olarak biriktirmeyi salk vermeleriyle kentteki bu ya am biimi dn meye ba lam tr. Zaman biriktirmeyi insanlarn varolu nedenine dn trmek iin onlar ko ullayan Duman Adamlarn kenti sarmas zerine Momonun arkada lar dhil olmak zere tm kent, bir e it zamana dayal i gal altnda tutulurlar. Bu durum herkesi, zellikle de ocuklar olduka etkilemekte, ya am alanlarn daraltmaktadr. Momo, kaplumba a ve Hora Usta ile birlikte yaptklar plan neticesinde Duman Adamlar yok edip zaman ieklerini serbest brakarak kenti gemi teki gibi dayan maya ve payla ma ak, insanlarn zamanlarn birbirleri iin kullandklar gnlere geri dndrr. Bu ksack zetten de anla laca zere Momoda olan biten hem masal hem de gerektir. Kent ya amnn sermayeye dayal biimi kapitalist sistemin vakit nakittir sloganyla rt r, zaman biricik de er klarken; toplumsal ve ruhani olan her trl de eri ykp gemektedir. Dayan ma ve payla mann yerini, i blm ve uzmanla ma alm tr. Marxn sermayenin devrinin her seferinde hzlanmas gereklili i ile tanmlad bu sistemde yabancla ma, yalnzca eme in de il, tr ili kilerinin de olduka tanmlayc bir kavramdr. nsann kendi emek trne, kendi ya amsal etkinli ine, kendi cinsil varl na yabancla masnn dolaysz bir sonucu da udur: insan insana yabancla m tr. nsan kendi kendisinin kar snda iken, onun kar nda olan tekidir (Marx, 2000: 25). Ende: Acele etmeyin, daha gzeli var. diye konu tu Temsilci. Biz, yani Zaman Tasarruf irketi, tasarruf etti iniz zaman sizin iin saklamakla kalmyor, ayrca size bunun yannda faiz de veriyoruz. Demek ki aslnda daha fazla alaca nz olacak Bakn dostum. diye ka larn kaldrarak cevap verdi Temsilci, nce zaman nasl tasarruf edilir bunu bilmeniz gerekiyor! rne in biraz daha hzl al p gereksiz eyleri brakrsnz. Bir m teriye yarm saat yerine on be dakika ayrrsnz. Zaman alan sohbetlere dalmazsnz. Annenizin yannda bir saat yerine yarm saat oturursunuz. En iyisi onu mutlaka bir huzur evine yatrn, yle ucuza ve iyi baklaca bir yere. O zaman btn bir saatinizi tasarruf etmi olursunuz. u yararsz ku u da def edin gitsin. lle de gerekiyorsa, Bayan Dariay iki haftada bir grn. eyrek saatinizi alan gne bak tan vazgein; hele de erli zamannz yle ark sylemek, okumak ve szde dostlarnzla konu mak gibi eylerle ziyan etmeyin. Yeri gelmi ken ba ka bir neride bulunaym: Dkknnza do ru drst i leyen ve a maz bir saat asn ki ra nz daha iyi denetleyebilesiniz (Ende, 2005: 76-77). Griffiths: Hzl Taylor olarak da bilinen Frederick Winslow Taylor adl Amerikal endstri mhendisi i te verimlilik iin bir proje geli tirdi: Taylorizm. Buna gre tuvalete gitmek iin harcanan saniyeler bile hesaplanyordu. Harcanan her kuru hesaplanm oluyordu, nk vakit nakitti. Taylor Principles of Scientific Management [Bilimsel Ynetimin Esaslar] 1911de yaymlad. 1915te, sa l bozuldu ve Philadelphiadaki bir hastaneye kaldrld. Elli dokuzuncu do um gnnn ilk saatlerinde,

738

bir hem ire saatini kurdu unu duydu ve sabah drt otuz dokuzda bakmaya gitti inde lm t. Saati elinde (Griffits, 2003: 178). S: Modern tin, gittike daha hesap hale gelmi tir. Para ekonomisinin sonucu olarak pratik hayatn hesapl bir kesinli e ula mas, do a bilimlerinin idealine de uygundur Para ekonomisi, pek ok insann gnlerini lp tartmayla, hesaplamayla, rakamsal belirlemelerle, nitel de erleri nicel de erlere indirgeme mesaisiyle doldurmu tur (Simmel, 2004: 89). Okurun zaman Ende: Bayan Dariaya ksa ve kuru bir mektup yazd. Bundan byle vakit bulamad iin gelemeyece ini bildirdi. Ku u bir ku uya satt. Annesini ucuz ama iyi bir huzur evine yerle tirdi ve onu grmeye artk ayda bir gidiyordu. Kendi karar zannederek, Duman Adamn btn nerilerini yerine getiriyordu. Gittike daha sinirli ve huzursuz oluyordu ve ne gariptir, tasarruf etti i zamandan kendisine bir ey kalmyordu Geri zaman tasarrufu yapanlar, eski tiyatronun oralarda oturanlardan daha iyi giyiniyorlard. Daha ok para kazanp daha ok harcyorlard. Ama yzleri askt, yorgun ve keyifsizdiler, gzleri dosta bakmyordu Oysa bayramlar bile ilerinden geldi i gibi kutlayamyorlard. Hayal kurmak su i lemekten farkszd. En dayanamadklar eyse sessizlikti. nk sessizlikte gerek ya antlarnn nasl oldu unun farkna varp korkuya kaplyor ve hemen grltye ba lyorlard (Ende, 2005: 79-81). O uzhan: Ku kusuz yabancla mann di er bir boyutu da insann kendisine yabancla masdr. blm ve uzmanla ma ile gerek d ncede gerekse pratikte paralanan ya amda artk btnlkl bir ya am tahayyl olu turmak ve bu tahayylden herhangi bir anlam karmak imknsz hle gelmi tir. Tek tiple mi modern ya am biimleri iinde insanlar sistemin devamll n i likte retimin kk bir parasna dhil olarak sa larken, i lik d nda tketimle srdrmektedirler. Bu dng ku kusuz srgittir ve ya ama dair her trl anlam birli ini bozarak paralar. Sistem insanlara kaytszlk a lyor. Bunu, rne in kazanan-hepsini-alr piyasalarnda, risk ve dl arasndaki ili kiyi koparp, insann abasn nafile hale getirerek yapyor. Organizasyonlarda kar lkl ihtiyac ortadan kaldrarak da gvensizlik a lyor. Ayrca kurumlar yeniden tasarlayp, btn al anlar her an vazgeebilecek duruma getirerek bunu yapyor. Bu uygulamalar, insann nemli ve ba kalarna yararl oldu u duygusunu apak ve vah i bir biimde baltalyor (Sennett, 2002: 154). S: Dakiklik, hesaplanabilirlik ve kesinlik, btn karma kl ve uzanmlaryla metropol varolu unun insan hayatna dayatt niteliklerdir; bunlar, yalnzca metropoln para ekonomisiyle ve zihinsel do asyla yakndan ilgili olmakla kalmaz. Bu zellikler, ayn zamanda hayatn ieri ine de damgasn vuracak, akld , ba na buyruk zelliklerin ve itkilerin saf d edilmesine yarayacaktr Hayat formunun kesinli inin ve netli inin altnda yatan etkenler, son derece gayri ahsi bir yapnn olu umunda da sz konusudur; ama ayn etkenler, bir yandan da yksek dzeyde ki isel bir znelli i te vik etmi tir: Bkknlk belki de ba ka hibir ruhsal fenomen, metropolle bylesine dolaysz bir ba ta maz. Bkknl n birincil nedeni, sinirleri uyaran birbirine zt unsurlarn hzla de i mesi, son derece yo un ve sk trlm halde olmasdr Snrsz zevk pe inde geirilen bir hayat, insan bkknla trr. nk uyarlan sinirler ylesine uzun bir sre boyunca btn gleriyle tepki vermek zorunda kalrlar ki artk hibir eye tepki veremez olurlar (Simmel, 2004: 90-91). Griffiths: Bir kltr bu, gemi i bilmiyor, gelecek konusunda plan yapmay huysuzca reddediyor, ya llara saygs yok, genleri sevmiyor. Satt eyler de ergenlikle ili kili; hzl arabalar, ayakst yenen yemekler, hzl para, hzl sava . Her ey hzl, aptalca ve vakitsiz (Griffiths, 2003: 49). Okurun zaman Ende: nsann i ini severek ve isteyerek yapmasnn bir nemi yoktu. Aksine nemli olan ey, ne kadar ksa srede ne kadar ok i in yapld yd. Btn al ma yerlerinde, byk fabrikalarda, brolarda, zerinde yle yazlar bulunan levhalar aslyd: ZAMAN DE ERL D R-ONU Y T RME! veya: VAK T NAK TT R-BO A HARCAMA! (Ende, 2005: 81). Simmel: lkel ko ullar altnda, mal smarlayan m teri iin retim yaplr, yani retici ve alc birbirini tanr. Buna kar lk metropolde, neredeyse tm retim piyasa iin yaplr. Yani, reticinin asla yz yze kar la mad , btnyle yabanc alclar iin. Bu mehullk nedeniyle, her iki tarafn karlar katksz bir tarafszlk kazanr. ki taraf da zihinsel hesaplarla iktisad kar elde etme pe indedir ve ki isel bir ili kinin tartya gelmez hukukuyla hesaplarnn bozulaca ndan korkmalarna gerek yoktur (Simmel, 2004: 88). Griffiths: Kapitalist ekonomi, Protestan i ahlk, snfsal yapnn tatsz snoblu u, Pritenli in ahlki knamalar, smrgecili in bak as, yeni kentle me, Hristiyanl n cehennem imdi, cennet 739

yarn felsefesiyle yrtt zaman muhasebecili i ve fabrikalardaki e zamanl al mann ykseli i (makineler a nn yaratl ) bunlarn hepsi birle ti (Griffiths, 2003: 161). O uzhan: Momonun dostlarndan biri olan p Beppo her sabah henz kent uyanmadan gcrdayan bisikletine atlar ve severek yapt i ine do ru ilerler. Uzun uzun caddeleri yava yava sprmeye ba lar. Bu tempo bir nefes bir sprge eklinde devam eder. Momo ortadan kaybolunca (kaplumba a Kassiopeia- rehberli inde Hora Ustaya gitmi tir ancak Beppo bu durumdan habersiz, onu Duman Adamlarn kard n zannetmektedir) Duman Adamlarla yapt anla maya gre Momoyu geri alabilmek iin zaman tasarrufuna boyun e er. Artk i inden ald keyiften eser kalmam tr. Ayn ekilde Endenin kurgulad , i lik zamanndaki paralanmaya ili kin nemli bir di er karakter de Hora (Latince saat demektir) Ustadr. Hora Usta neredeyse tanrsal bir konumda tm zaman ynetmektedir ve ustalkla, zanaatla adlandrlr. Bu Usta ya amda herkesin zamann sahibine nak eder. Okurun zaman Ende: Gnlkya am iinde ok byk bir sr vardr. Herkesin bir pay bulunur ve herkes onu bilir, ama pek az kimse bu konuya kafa yorar. o u kimse onu oldu u gibi benimser ve ona asla a rmaz. Onu lmek iin saatler, takvimler yaplm tr, ama bunlar hibir ey ifade etmez. Herkes ok iyi bilir ki, bazen bir saatlik sre insana mr kadar uzun gelirken, bazen de gz ap kapayncaya kadar geip gider. Zamann bu garip ksal uzunlu u, o saat iinde ya anan olaylara ba ldr. nk zaman, ya amn kendisidir. Ve ya amn yeri yrektir (Ende, 2005: 65). O uzhan: Onu Hora Ustaya gtren yava l ile bilinen hayvan olan kaplumba adr. Geri geri yryerek Hibir Zaman Soka nn sonunda Hora Ustann saatleriyle birlikte ya ad ye il eve ula rlar. Usta, Momoya olan biteni anlatr: Hora Usta bu saatler sadece benim e lencem. Bunlar insann g snde ta d eyin basit birer taklidi yalnzca Ya kalbim bir gn artk arpmazsa? diye sordu Momo. O vakit, senin iin zaman da biter ocu um diye aklad Hora Usta. Bunu yle aklayabiliriz: Zaman iinde gnler, geceler, aylar ve yllar boyunca geriye do ru giden aslnda sen kendinsin. Bir gn kp geldi in o sihirli kapya do ru ya amn boyunca geri gidiyorsun ve sonunda da yine oradan kp gideceksin (Ende, 2005: 179). Etnosantrik modernitenin zaman ilerleme mottosuna dayanr ve sorun bu insani olmayan mottonun stelik evrensel oldu u dayatmasyla katlanarak byr. lerlemenin temelindeki kresel hz ve rekabet gds adeta bir orak gibi geli memi yerele ve zellikle geleneklerine ili kin her trl insani de eri bier. lerleme Bat uygarl nn yol gsterici tasarmlarndan biridir; eskil Yunan ve Romada ba lar. Ba ka uygarlklar, mkemmelle ebilirlik; erdem, bilgelik ve mutlulu a ula ma tasarmlarn bilmekteydi. Bununla birlikte, bu kavramlar tm insanl a ya da tm halka de il, yalnzca bireylere ynelikti. Batl ilerleme tasarm, tm insanl a ynelik olmasyla ayrcalkldr 20. Yzylda durum olduka farkldr. imdi tarihi yozla ma, gerileme, kme sreci olarak gren tasarmlar, insanlk tarihinde hi olmad kadar yaygnlk kazanm tr (Blackwell, 398: 400). Griffiths: Batnn, gemi ten gelece e uzanan, bir Roma yolu gibi dmdz olan ilerleme anlay , modernli in ruhuna ylesine girmi tir ki bu mmkn olan tek modelmi gibi gzkmektedir. Byle de ildir oysa. Zamann biimine dair bir fikirdir yalnzca bu, bir sr bir sr ba ka fikirden sadece biridir. Yeni oldu u kadar al lmadktr da. Maorilere gre, gemi , nlerinde uzanr, bylece Maorili yazar Witi Ihimaerann deyimiyle onlar, Gelece e do ru geri yrr, yzleri gemi e dnktr. slam, gemi teki bir altn a a, ideal bir topluma bakar; Kuran, gerekle en her eyin nceden zaten sylenmi oldu unu syler (Griffiths, 2005: 190). O uzhan: Batnn ilerlemeye dayal zaman kurgusu d nsel adan gemi - imdi-gelecek, dnbugn-yarn ritmini izleyen zaman kurgusunu dayatrken, yaznsal adan da bu gelenek geerlidir ve olduka eskilere dayaldr. Aristotelyen ya da di er bir deyi le geleneksel anlatnn zerine kuruldu u serim-d m-zm ls buna bilindik bir rnektir. Ku kusuz Hristiyan teolojisi de bu lemeden muaf de ildir. Kresel apta ilerleme mottosuyla milat olarak dayatlan Hz. sann do umu ncesiSonras olarak ikiye ayrlm gibi grnse de zellikle milenyum speklasyonlaryla ayyuka kan bir nc a amadan daha sz edilmelidir: Hz. sa Dnnce. Dolaysyla bu bakmndan modern zaman kurgusunun ve tarihin ilerlemeye dayal yaps bu bakmdan teolojiktir (Williams, 1989: 13). Bu yap tm d nme sistemini do rudan etkilemi , Darwinden Comtea kurucular kuramlarn bu emann zerinde kurgulam lardr. Griffiths: Zaman ska, blml bir anlat olarak tarif edilir; ba langc, ortas ve sonu vardr. Mitlerde Altn, Gm ve Bronz a lar bulunur. Tarihte de Eskia , Ortaa ve Modern a lar; Ta , Demir ve Bronz devirleri bulunur. Marx tarihi, ilkel bir komnizm a , bunu izleyen snfl toplum ve

740

komnist bir milenyum olarak e blm tr. Marshall McLuhan da a tanmlam tr: Szl gelenek a , sonrasndaki matbaa a ve sonunda da elektronik ileti im a (Griffiths, 2003: 212). O uzhan: Bu noktada zamann bu tr dizili inin farknda olan Endenin farkl zaman yaplarnn farkndal na ra men (Hibir Zaman Soka nda Momonun ancak geri geri ilerleyebilmesi, yrek zamannn geri saymas gibi) neden kurgusunu bu geleneksel yap zerine kurdu u sorusu olduka dikkat ekicidir. Geri kitabn sonunda okuyucuya yazd yazarn gerekli grd bir son szde bu hikyeyi tren yolculu u esnasnda ba kasndan dinledi ini dolaysyla da sorular cevaplayamayaca n syleyerek metni kendi sorumlulu undan karmakta, okuyucunun safnda konumlandrmaktadr. De il mi Sayn Ende? Acaba farkl bir yap hikyenin herkes tarafndan anla lmasn gle tirir miydi? Ende: Ben size btn bunlar, dedi olup bitmi gibi anlattm. Oysa gelecekte olacakm gibi de anlatabilirdim. Benim iin ikisi arasnda byk bir ayrm yok. Herhalde sonraki ilk istasyonda inmi olmal. nk bir sre geince kompartmanda yalnz oldu umu fark ettim. Ne yazk ki hikyeyi anlatan o gnden sonra bir daha hi grmedim. Ama bir gn gene ksmet olur da kar la rsak, ona ok ey sormak isterim (Ende, 2005: 303). Griffiths: Modernli in kaba ve zorlayc zaman muhasebecili ine ynelik en dikkat ekici kar k lardan biri, ocuk kitab olan (ama okumann bykler iin bir eref oldu u) Momodur (Ka ya ndasn? diye sorarlar ona. Bir an d nr, sonra kararsz bir biimde yantlar: Yz iki mi? nk kimse saymay renmeye zorlamam tr onu.) st ba dklr, fakirdir, yalnzca bir zenginli i vardr: Zaman. Zamann, insanlar dinlemek iin kullanr, onlar da bu yzden onu sever; dinlemek, biri iin vakit yaratmaktr, konu maksa birinin vaktini almak (Griffiths, 2003: 167-168). Okurun zaman Ende: Sonunda byk kentin grnts yava yava de i meye ba lad. Eski mahalleler ykld, yeni evler yapld. Gereksiz bulunan eyler kaldrld. lerinde oturacak ki ilere uygun olup olmadklarna baklmadan herkes iin rnek evler yapld. Aslnda her aileye ayr bir model yapmak gerekirdi, ama tek tip evler hem ucuz oluyor hem de ksa zamanda bitiriliyordu. Byk kentin kuzeyinde imdi dev gibi yeni binalarla bir mahalle kurulmu tu. Birbirinin tpks olan, k la gibi drt k e yaplar sra sra uzanyordu. Evler ayn oldu u iin sokaklar da birbirine benziyordu. Tpk dzgn bir l gibi! Burada ya ayan insanlarn hayatlar da ayn ekilde son derece dzgnd. nk burada her ey hesapl, her ey planlyd. Her santim ve her an. Griffiths: lerlerme, mesafeyi ortadan kaldrarak devam ediyor; zaten ula m politikas da ilerleme politikasn aklyor. Arabay d nn, tm dnyada bugnk ilerlemenin semboldr. Ama kimin ilerlemesinin? (Griffiths, 2003: 195) Arabalarn ilerlemesine kurban edilen Twyford Downdan bir kartpostal. Ne yer ama. Bir zamanlar muhte em bir do a gzelli ine sahip olan Twyford Down, ofrlere dakika kazandrmak iin kazld ve artk hibir ey de il buras, iki yer arasnda bir geit sadece. Yegne nemli ey arabalarn ilerlemesiydi, yry yapanlarn, uurtma uuranlarn, klarn veya ocuklarn de il (Griffiths, 2003: 196). Simmel: Metropol, ki isel olan her eyi yutarak byyen bu kltrn btn plakl yla sergilendi i bir sahnedir adeta. Burada binalarda, e itim kurumlarnda, tm meknlara hkim olan teknolojinin yaratt harikalarda, sundu u nimetlerde, topluluk hayat olu umlarnda, devlet kurumlarnda, dayanlmaz lde billurla m ve gayri ahsile mi bir tin sz konusudur yle ki ki ilik, bunun etkisi altnda kendisini idame ettiremez. Bir yandan, drt bir taraftan akn eden uyarclar, ilgiler, zamann ve bilincini nasl kullanaca n gsteren emalar sayesinde ki inin hayat snrszca kolayla m tr. Ki i bir rma n akntsna kaplm gibidir, yzmesine bile gerek yoktur. te yandan, ki isel renkleri ve kar la trlmazlklar yok etme e iliminde olan bu gayri ahs ierikleri giderek hayatta daha fazla yere sahip olmaktadr. yle ki birey, ki ili inin zn koruyabilmek iin, sahip oldu u biricikli i ve bireyselli i ne karmak zorunda kalr (Simmel, 2004: 100-101). O uzhan: Zamann ne pahasna olursa olsun ilerlemeye yazgl oldu u modern zamanlarda zaman srekli hzlanrken nndeki en nemli engel olan yeri en ksa srede kat edebilece i biimde dzenler (bugn hl kentsel dn m ad altnda yrtlen projeler) ve teknolojiler geli tirir. Bunlardan zellikle XIX. yzyln kentleri ve bu dnemde yaygnlk kazanan demiryollar yere ve mekna ili kin bak a i aret etmektedir. Demiryollar ile retim iin gerekli hammadde ta nr ve yeni pazar olu turulurken, kentlerde bu hammaddelerin i lendi i retim sreci gerekle tiriliyor, rnlerin dola m sreleri planlanyordu. Kentler her zaman sermayenin iinde bir ok ba lamda (simgesel, kltrel, sosyal) dola t meknlar olagelmi lerdir. Tek tiple en ya amn anonim ili kiler rntsnde anlk kar la malarla kentte kitleler Simmelin szn etti i bkknl a umarszl da eklerler. Oysa 741

rnek olarak hibir ekilde birbirlerini tanmayan ve anlk biimde yan yana duran kentlilerin zellikle asansrde- birbirlerini selamlamalar bir tr uygarlk lt olarak de erlendirilir. Aslnda kimse kimsenin umurunda ve o unlukla da farknda de ildir. Bu selmlama mekanik bir uygarlk grevidir. Bugn kim otobste yannda oturan ki inin kendisine dnerek bir hikye anlatmasndan rahatsz olmaz ki? Rahatsz olmak bir yana tepki vermesi, otobsten inmesi ya da onu indirtmesi, hatta Deli! diye ba rmas garip kar lanmayacaktr. Bunu normal bir durum olarak grebilecek bir ki i vardr; o da Momo. Okurun zaman Ende: Ku kusuz Momo, dinledikleri arasnda byk kk diye bir ayrm yapmyordu. Ama ocuklarn bu tiyatro kalntsna sevinle gelmelerinin ba ka bir nedeni daha vard. Artk can sknts diye bir ey kalmam t. Momo geldi inden beri eskiden olmad kadar gzel oyunlar oynuyorlard. Bunun nedeni Momonun nerdi i oyunlar oynamalar de ildi. O sadece oyunlara katlyor, katlnca da ocuklarn aklna nedendir bilinmez- ok de i ik oyunlar geliyordu (Ende, 2005: 28). Bunlarn d nda Momonun pek de anlayamad , yeni yeni ba gsteren bir ey daha vard. Tiyatro ykntsna gelen ocuklar yanlarnda bir sr oyuncak getiriyorlard, ama bunlarn hibiri oynamaya elveri li de ildi. rne in kendi ekseni etrafnda dnp duran ve ba ka hibir eye yaramayan uzaktan kumandal bir tank. Ya da bir ubu un ucunda ember gibi dnp durmaktan ba ka marifeti olmayan bir uzay roketi (Ende, 2005: 85-86). O uzhan: Oyuncak meselesine ili kin olup bitenler bu tespitle snrsz de il ku kusuz. Momo scak bir le zeri ykk tiyatronun merdivenlerinde bir bebek bulur. Kimin oldu unu hatrlayamaz bir trl bu harika bebe in, bylenmi tir. Bebe e dokunmasyla birlikte bebe in gzleri alr ve Gnaydn. Ben harika bebek Bibikzm diye konu maya ba lar, Momo kendisini tantr ve bebek devam eder: Ben seninim. Benim yzmden herkes seni kskanacak. Momo kendisine ait olmad n sylemesine ra men bebek devam eder: Ben daha ba ka eyler istiyorum (Ende, 2005: 100) Bebek durmadan modern ya amdaki tketim histerisini aka i aret eden cmleleri kurmaya devam eder taa ki Duman Adamlardan biri gelip bu histeriyi nasl daha fazla tketerek sakinle tirece ini anlatana kadar: Onunla cann sklmadan oynamak iin ona bir eyler vermelisin. Bak imdi k m! nce onun ok ok elbisesi olmal diye konu tu. te rne in ahane bir gece elbisesi te gerek bir krk manto. Ve al sana ipek bir sabahlk. Bir tenis kyafeti. Bir kayak elbisesi (Ende, 2005: 103-104) Sayn Simmelin daha nce bireyselli in n plana k na ili kin sav Moda Felsefesi makalesinde daha da aklk kazanr. Tam olarak ifade etti i biimiyle; Moda, verili bir rntnn taklididir, bu nedenle de toplumsal uyarlanma ynndeki ihtiyac kar lar; bireyi herkesin yrd yolda ilerlemeye sevk eder; her ferdin davran n salt rnek haline getiren genel bir durum ortaya koyar. Ayn zamanda ayrt edilme ihtiyacn farklla ma, de i im ve bireysel aykrlk e ilimini de ayn lde tatmin eder (Simmel, 2004: 106). Modern zamanlarda tpk retim aralar gibi oyunun arac, zaman ve mekn da dn r. Bu temel dn mle birlikte oyun geleneksel anlam ve i levini yitirir. Artk oyunun yeri sokak, bahe de il; evde ekrann n ya da anaokuludur: ocu un kente ve di erlerine ili kin belle i silinmi , ocukluk steril zamanlara ve meknlara kapatlm tr. Ende: ocuklar gelece in insan hammaddesidir. Gelecek ise elektronik beyinlerin ve uzay aralarnn a dr. Btn bu makineleri kullanmak iin bir teknisyen ve uzman kadrosuna gereksinim olacaktr. ocuklarmz bu yarnn dnyasna yeti tirecek yerde, onlarn yllarca bir sr de erli zamann yararsz oyunlarla ziyan etmesine gz yumuyoruz. Bu uygarl mz iin byk bir ayp ve gelecek ku aklara kar da bir sutur!...Ondan sonra byk kentin her mahallesinde deyim yerindeyse- birer ocuk deposu kuruldu. Bu depolar, evlerinde bakacak kimsesi bulunmayan ocuklarn braklp gere inde tekrar alnd kocaman yaplard. ocuklarn sokaklarda, ye il alanlarda veya parklarda yalnz ba larna dola mas kesinlikle yasaklanm t (Ende, 2005: 208). O uzhan: Bir e it kendini ifade etme biimi olan oyun rollerin ve hatta gerekli in olan biiminin d nda yaratlarak ya antland , gnll katlma dayanan bir etkinlik olarak tanmlanabilir. Bu etkinlik belli kurallara dayal olsa da katlmclarn uzla masyla kurallar, snrlar ve bildik tanmlar dn trlp de i tirilir. Ancak ku kusuz kltrel birer rn olan oyunun ve oyunca n retildi i toplumsal ko ullarn zelliklerini ta d iddias Momoda bir kez daha geerlilik kazanr. Duman Adamlardan nce oyunlar ara olarak kullanlan oyuncaklardan ba msz ve ocuklarnn tmnn katld ve payla t hayal gcne dayal iken duman adamlardan sonra gndeme gelen oyunlar oyuncak odakl ve ocu u hayal ve eylemden uzakla tran niteli e sahiptir. Bu oyun biiminde ve oyuncakta mesele bireyseldir ve kskanma-kskanlma ili kisi zerine kuruludur. Oyunca n geli iminden toplumsal ve ekonomik ko ullar ve bunlarn de i imini bir dereceye kadar renebilirsiniz; nk oyuncaklar ilgili olduklar a n erevesinin aynsdrlar. Dolaysyla Ortaa da

742

oyuncaklarn valyelerle ve atlarla, bugn de astronotlarla ve roketlerle ilgili olmas hi de a rtc de ildir Toplumsal ve ekonomik ko ullarn oyuncak aracl yla yanstlmas yalnzca onlarn oyun ierikleriyle ilgili de ildir, ayn zamanda kullanlan malzemelerle ve yapm sreleriyle de ilgilidir. Eski oyuncaklar ta tan, kemikten, kilden ve tahtadand Sanayi devrimi a nda metal levhadan oyuncaklarn retimi iin gerekli olan eyler elde edildi. Plastik oyuncaklarn yksek oran retim aralarmzn ve malzemelerimizin geli ini yanstmaktadr (Niemann,-: 58). Griffiths: Mitsel zamann gerek sakinleri ocuklardr. Onlar tarihsel dnyada ya amazlar, yeti kinlerin a da de ildirler. Bu yzden de ocuklarn deneyimlerinde mitsel zamann yiti i ok acdr, en ok masallarn d ve bilgisayar oyunlarnn ykseli inde belirgindir bu. Masallar anlamsal derinliklerini zaman iinde aarlar; bu derinlikler farkl ki ilere gre de i ir, ayn ki i iin farkl zamanlarda bile farkllklar gsterir Masal, her ocu a farkl seslenir, bilgisayar oyunuysa her oyuncu iin ayndr; bu oyunlarda anlat birden fazla anlama sahip olamaz, zaman iinde de i meden kalr Masaln syledi i, dileklerinizin yerine gelece idir; anlatt ysa isteklerinizin sorumlulu unu ta manz gerekti i, bu isteklerin karma k durumlar ierebilece i ve annda alnan dln illa ki do ru ve tatmin edici olmad dr. gibi bilgisayar oyunlarysa l ya da ldr diyerek i ren bir abuklukla verilen annda dl sunar; ykm heyecan dolu bir tr ba ar olarak gsterir Masallarda zaman tatl ve snrszdr ve sizin tarafnzdadr. Yava lk anlaty gzelle tirir Bilgisayar oyunlar basite, psikolojik tepkinin hzna ba ldr, ksacas zaman rakibinizdir, zamanla yar manz, onu yenmeniz gerekir Bilgisayar oyunlarnda acayiptir zaman, nk gerekd olay srekli yinelenir. Hi olmam tr, ama durmadan olur (Griffiths, 2003: 59-61). Okurun zaman Sonu Son glen iyi gler, her ocuk bilir bunu. Griffiths Bir metinde egemen olan kodlar krarak yerlerine ba kay nerebilmenin ilk a amas ieri i ile ilgili bir abay kapsar. Bu al mada ieri i olu turan temel kavramlarnn; ilerleme, yabancla ma, kent, oyun ve zaman ele tirel bir bak la ele alnmas bu ilk a amay olu turmaktadr. Ba kay nerebilmenin di er a amas da biime ili kindir. Biimin, zellikle metnin gvdesinin diyaloglarla kurulmas bu al mada ba kay nermenin de yntemi olarak sunulmu tur. Bylelikle ardsremli d nme biimi yerini e sremli bir tart ma srecine brakm tr. lerlemeye yazgl olan ve zamann biricik de er oldu u kapitalist sistemin ele tirisi yaplrken al mann eksenini olu turan edebi metinle (Momo) akademik metinler ayn diyalogda bulu turulmu tur. Okurun da dhil edildi i bu diyaloglarn her bir paras rtk olarak sz edilen kavramlar zerinde ekillendirilmi tir ki bu kavramlar a a karma sorumlulu u aslnda okuyucuya aittir. Ancak bylelikle diyalo a katlan okuyucu yalnzca bir para zerine de il, metnin btn zerine de d nmek ve paralar bu btn iinde konumlandrmak zorundadr. Edebi bir metinle (Momo) bilimsel olan di er metinlerin bu al mada, ayn diyaloglarda bir araya getirilmesi hatta diyaloglarn ak nn edebi olann ncelikli konumuyla belirlenmesi bilinli bir tercihtir. Bu bakmdan al ma postyapsalc d nmeye yakn durmasna ra men, al mann bu d nme ile tanmlanmas olduka tedirgin edicidir. Durumu daha ok, toplumsal bir meselenin tespitinde ve tart ma srecinde edebiyata atfedilen roln ve de erin bir gstergesi olarak d nlmelidir. Ba lkta bulunan masal terimi al mann giri inde ya da diyaloglardan olu an gvdesinde pek sklkla kullanlmam tr, ancak Endenin bu fantastik eseri gerek ola anst karakterleri gerekse konusu ile geli kin bir masal olarak ele alnm tr. Trk Dil Kurumunca yaplan tanma gre masal, Genellikle halkn yaratt , hayale dayanan, szl gelenekte ya ayan, o unlukla insanlar, hayvanlar ile cad, cin, dev, peri vb. varlklarn ba ndan geen ola anst olaylar anlatan edeb tr; mecaz anlamda, Bo una sylenmi sz; eylem olarak (masal okumak), inandrc olmayan, oyalayc szlerle kandrmaya al maktr (www.tdk.gov.tr). Tanmlarn s l nn ve a m l nn szl kltr gelene inin olduka geli kin oldu u bu co rafyada masala verilen de erden ok, ocu un ve ocu a dair olann yeti kinler dnyasnda kendisine pek yer bulamad na i aret etti i sylenebilir. Ebeveynler ile ocuk arasndaki ilk dil birli inin sa lanmasna vesile olan masal, ocu un zihinsel dnyasnn zeminini de olu turur. Bu bir altyap in aatdr (Gezgin, 2007: 17). Bu in aat ku kusuz iinde eldeki malzemelerle yani iinde ya anlan ekonomik ve kltrel elerce belirlenmekte, in aatn ieri i, i levi ve hatta esteti i yeti kinlerden ocuklara henz ocukluk dneminde aktarlmaktadr. Ancak masal gere in alternatifini yaratmann, egemen olan ele tirmenin, ba ka dnyalar

743

d lemenin bir mekndr. Dolaysyla egemen ya am biiminden ba kasn yaratma ve bu ba kay gelecek nesillere aktarma imknn da iinde barndrr. Bu nedenle masal kmsemek ya da belli formlar iine hapsetmek gelece e ili kin bak , d nme potansiyelini bugnden kstlamak anlamna gelir. Ku kusuz masala ili kin yaplan genel tanmlarn yannda, farkl kltrlerde tanm d masallar vardr ve bu kltrlerin kodlarn iinde ta r. Bylece bu al mann son sz olarak sylenebilecek olan udur: Masal, ana akmlarn, rne in yapsalc bak n zellikle de Proppun (2011: 1-67) belirledi i i levlerle, eylem alanlaryla belirledi inden te bir eydir ve bir masal zerine d nrken onu yaratan kltrlerin e itlili inin, tarihsel ko ullarn de gz nnde bulundurulmas gerekir. Momo gnmz tek tiple en modern dnyas iin ok iyi bir rnektir. Di er yandan, Momoyu okuyanlar e er sebat ederlerse hikyeyi Proppun i levlerinin bir ka zerinden tanmlayabilirler ancak bu i levlerin oklu u ve geleneksel yapyla yakn ili kisi zaten herhangi bir metni kendisine, kendili inden uyarlamaktadr. u da bilinmelidir ki masaln sonu, yani ne ile sava larak neyin kazanld olduka belirleyicidir. Momonun sonu da gnmz rekabete dayal ilerlemeci kltrne getirilebilecek bir ele tiri olarak okunabilir. O, dostlarndan ve eski sakin ya amndan ba ka hibir ey kazanmam tr. Hatta tersine, ba kalarna kazandrm , kentteki insanlarn Duman Adamlarca toplanm olan zamanlarn serbest brakm tr. Momo ya a ili kin snrlar ve tanmlar ele ald meselenin gerek hayattaki kar l nn neredeyse birebir gzlemlenebilir olmasyla ortadan kaldrmaktadr. Momo ayn zamanda hem masaldr hem de gerek. Masaln ocu u ya ama hazrlama, kltrel kodlar yerle tirme ve peki tirme gibi i levlerinden nce, iinde ya anlan hayatn de erlerine ve bu de erlerin neden oldu u deneyimlere ele tirel bak n nemini kavratmaktadr. Yani Momo arasal akln egemen oldu u, ya am mekanikle tiren hatta bugn dijitalle tiren moderniteye yrek ile bakmay ve yrekten olan ya antlamay nererek ele tiri getirir. E er bu ba lamda bir masal tanm yapmak gerekirse Griffithsin son diyalogda bilgisayar oyunlarn tasvir etmek zere kulland cmleyi bir kez daha, kar cepheye ta yarak tam tersi anlamyla, masal iin kurmak gerekir: Masal Hi olmam tr, ama durmadan olur.
KAYNAKA Ende, Michael (2005) Momo. stanbul: Kabalc Yaynevi. Gezgin, smail (2007) Masallarn ifresi. stanbul: Sel Yaynclk. Griffits, Jay (2003) Tik Tak Zamana Kaamak Bir Bak . stanbul: Ayrnt Yaynlar. Marx, Karl (2000) 1844 El Yazmalar, iinde (Der: Bar ta Erdost) Yabancla ma. Ankara: Sol Yaynlar. Niemann, Helmut. Oyunca n Geli im Tarihi. s.55-61, eri im: 05.07.2011 http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/506/6128.pdf Propp, Vladimir (2011) Masaln Biimbilimi. stanbul: Bankas Yaynlar.

Sennett, Richard (2002) Karakter A nmas. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Simmel, Georg (2004) Modern Kltrde at ma. stanbul: leti im Yaynlar. Williams, Raymond (1989) kibine Do ru. stanbul: Ayrnt Yaynlar. lerleme. Blackwellin Siyasal D nce Ansiklopedisi I (1994) Ankara: mit Yaynclk. Masal, masal okumak. Trk Dil Kurumu Gncel Trke Szl . [evrimii]: www.tdk.gov.tr adresinden 20 A ustos 2011 tarihinde indirilmi tir.

744

OCUK EDEB YATI ELER AISINDAN LK RET M YZ TEMEL ESERDEK MASAL K TAPLARI
Ar . Gr. Nilfer SER N Bayburt niversitesi E itim Fakltesi Yrd. Do. Dr. Bayram BA Cumhuriyet niversitesi E itim Fakltesi

zet ocuklarn kar la t ilk edeb trlerden biri olan masal, ocuklara onlarn dnyalarna yakn bir dnyann kaplarn aralar. Bu yzden ocuk edebiyatnda zel bir yeri vardr ve lk retim Yz Temel Eser listesinde de geni bir yer verilmi tir. Bu al ma, Mill E itim Bakanl nca tavsiye edilmi lk retim Yz Temel Eser ierisinde bulunan on masal kitab ierisinden seilmi , on adet yerli masal kitabnn ocuk edebiyat eleri asndan incelemelerini iermektedir. al mada kullanlan masal kitaplar nce teorik olarak tespit edilmi , sonra tarama yntemi kullanlarak incelenmi tir. ocuk edebiyatnn eleri arasnda sayabilece imiz karakter, konu, ileti, dil ve anlatm unsurlar, belirlenen eserler iinde taranm , de erlendirilmi ve hedef kitleye uygunlu u tart maya alm tr. Yaplan de erlendirmeler retmenlere, rencilere ve ailelerine eserlere dair n fikir verecek niteliktedir. Anahtar Szckler: lk retim Yz Temel Eser, masal, ocuk edebiyat eleri.

Abstract Fairy tale, which is one of the first literary genres that children encounter with, opens a door of a world to children that is close to their own world. Therefore, fairy tales have a special place in childrens literature and are covered widely in The Primary Education 100 Fundamental Pieces. This paper includes the analysis of 10 local fairy tale books chosen among 13 fairy tale books included in The Primary Education 100 Fundamental Pieces that are advised by the Ministry of National Education regarding childrens literature components. The books that are used in this paper were detected theoricaly first, then they were examined using scanning technique. Character, theme, message, language, and expression elements, which can be considered among the components of childrens literature, were scanned in the detected pieces, were evaluated, and the appropriateness of the pieces for the target group was discussed. The evaluations give guidance to teachers, children, and their families about the pieces. Key Words: The Primary Education 100 Fundamental Pieces, fairy tale, childrens literature components.

Giri lk retim Yz Temel Eser, 04.08.2005 tarih, 2005/70 sayl genelge ( lk retim Genel Mdrl ) ile 1739 sayl Mill E itim Temel Kanununa atfta bulunularak ilk retim okullarna tavsiye edilmek zere 81 il valili ine duyurulmu tur. Genelgede ilk retim okullarndaki 5., 6., 7. ve 8. snf rencilerine okuma al kanl kazandrmak amacyla byle bir listenin olu turuldu undan bahsedilmektedir. Ancak lk retim Yz Temel Eser de 2004 ylnda uygulamaya geen Orta retim Yz Temel Eser gibi birok ele tiriye hedef olmu tur.1 Eksi i gedi i ile de olsa bir ekilde rencilerle bulu turulan Yz Temel Eserin rencilere faydal olabilmesi iin birtakm zm nerileri getirilmelidir. ocuk Vakf (2009)nn Mill E itim Bakanl na gnderdi i raporda hem Yz Temel Eserin bir an nce uygulamadan kalkmas iin tavsiyelere hem de bu al madan belirli snrlamalara dikkat edilerek yararlanlmasna ynelik nerilere yer verilmi tir. Yz Temel Eser, rencilere okuma al kanl kazandrmak amacyla hazrlanm tr. Okuma al kanl nn geli tirilmesinde en nemli etkenlerden birisi de phesiz ocu un kar la t
lk retim Yz Temel eser ele tirileriyle ilgili ayrntl bilgi iin bk. ocuk Vakf (2009). 100 Temel Eser Raporu. stanbul: ocuk Vakf Yayn; BA , Bayram (2011). lk retim Yz Temel Eserin Trke Dersi retim Programndaki Temalar Asndan Analizi. Mustafa Kemal niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. 8(15), 175-200.
1

745

kitaplardr. Sevebilece i ve anlayabilece i bir kitapla kar la an ocuk, kitaba kar olumlu bir tutum geli tirecek ve zamanla okuma al kanl kazanacaktr. Kitap seiminde en nemli etkenlerden birisi edeb trlerdir. zelikle de lk retim Yz Temel Eser listesinin hitap etti i 5., 6., 7. ve 8. snflar rencilere edebiyat zevkinin kazandrlmaya ba lanaca , onlarn tm edeb trlerle kar la malar gereken nemli a lardr. lk retim Yz Temel Eserin tr da lmlar yledir:

TR SAYI

roman 42

hikye 14

masal 13

iir 9

an 4

tiyatro 4

deneme 3

efsane 2

destan 1

zdeyi 1

Grld gibi roman tr, tm eserlerin neredeyse yarsn olu turmaktadr. Bunu hikye ve masal izlemektedir. Burada dikkat eken en nemli husus, listedeki eserlerin o unun tahkiyeli trlerden seilmi olmasdr. Bilgilendirmeye dayal tr olarak sadece deneme trne listede yer verilmi tir. ocuk edebiyat denince aklmza ilk gelen trlerden biri de masal olacaktr. Trk Dil Kurumunun hazrlam oldu u Trke Szlk (2005: 1349)te masal, Genellikle halkn yaratt , a zdan a za, ku aktan ku a a srp gelen, o unlukla insanlarn veya tanrlarn ba ndan geen, ola an d olaylar anlatan hikye. olarak tanmlanr. Halk Edebiyat ara trmaclarndan Sakao lu (1973) ise masal iin Kahramanlarndan bazlar hayvanlar ve tabiatst varlklar olan, olaylar masal lkesinde cereyan eden, hayal mahsul oldu u hlde dinleyenleri inandrabilen bir szl anlatm trdr. ifadelerini kullanr. ocu un kar la t ilk edeb trlerden biri olmas sebebiyle ocuk edebiyatnda masaln zel bir yeri vardr. Masalda orijinal bir anlatm tarz, dili kullanma becerisi, canlandrma yetene i ocu u etkilemektedir. Masal okuyan veya dinleyen ocuk, kendi hayal dnyas ile anlatlan dnyay birlikte ya ama frsat bulur (Yaln ve Ayta , 2008: 60). Masaln gizemli havas, ola anstlklerle dolu olmas ocu a onun dnyasna yakn bir dnya sunmaktadr. lk retim Yz Temel Eser listesinde de bu sebepten olsa gerek roman ve hikyeden sonra en ok yer verilen edeb tr masaldr. 2005/70 sayl Yz Temel Esere dair genelgede de masala geni bir yer ayrld u cmlelerle belirtilir: Masallar rencilerin hayal gcn zenginle tiren nemli eserlerdir. Her eyden nce masal vard. anlay ile ocuk ruhunu besleyen ve geli tiren bu eserlere geni yer verilmi tir. yabanc olmak zere listede kendine yer bulan on masal kitab unlardr:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Andersen Masallar I-II Ezop Masallar La Fonteineden Semeler Sere Ku Yrekdede ile Padi ah Evvel Zaman inde Sevdal Bulut All ile Frfr Az Gittik Uz Gittik Havaya Uan At Kelo lan Masallar Billur K k Masallar Altn I k masal masal masal masal masal masal masal masal masal masal masal masal masal

Cahit Zarifo lu Cahit Zarifo lu Eflatun Cem Gney Nazm Hikmet O uz Tansel Pertev Naili Boratav Peyami Safa Tahir Alangu Tahir Alangu Ziya Gkalp

al mamz Mill E itim Bakanl nn tavsiye etti i ve 2005 yl birinci dnemden itibaren uygulamaya konulan lk retim Yz Temel Eser listesinde yer alan on adet yerli masal kitab zerinde, ocuk edebiyatnn temel eleri asndan bir takm de erlendirmeleri iermektedir. 1. ocuk Edebiyatnn Temel eleri ocuk edebiyatnn ana yapsn olu turan eler karakter, konu, ileti, dil ve anlatm olarak tasnif edilebilir.

746

1.1. Karakter Trke Szlk (2005: 1078)te karakter Bir eserde duygu, tutku ve d nce ynlerinden ele alnan kimse olarak tanmlanrken; kahraman ise, Roman, hikye, tiyatro vb. edebiyat trlerinde en nemli ki i (TDK, 2005: 1035) olarak tanmlanmaktadr. Tip ise Birbirine az ok benzer insanlarn temel zelliklerini, ana niteliklerini toplayan, temsil eden ki idir (etin, 2007: 149). Karakterin tipten farkn etin (2007: 162) u ekilde aklar: Tip, benzerleri ok olan ki inin sosyal boyutuyla incelenmesidir. Ama, ortada belirgin bir biimde var olan sosyal bir durum, olay ve olguyu bir ki i vasta klnarak yanstmaktr. Tip izmede sosyal olgu ama, ki i ise aratr. Karakter ise toplumda benzerleri ok olsa bile zellikleri, durumlar, sorunlar, beklentileri, sosyal dzeye aktarlmadan, toplumsal birer mesele olarak alglanmadan salt bireysel planda irdelenen ki idir. Masallarda di er tahkiyeli trlerde oldu u gibi ba lca ilgi oda ki idir. Kurmaca dnyada, di er eler onunla birlikte vardr ve ancak onunla bir anlam kazanr. Masallarda insann d ndaki hayvanlar, e yalar, hayali unsurlar da kahraman olarak devreye sokulmu tur. ocuk kitaplarndaki kahramanlarn zellikle ba ki inin ocu un rnek alabilece i zelliklere sahip olmas gerekir. Sever (2010: 104-105), ocuk edebiyatndaki karakterleri kapal (geli tirilmemi ) ve ak (geli tirilmi ) olarak adlandrarak iki grupta de erlendirir vetemel ki inin zelliklerinin anla lmas ve ocu un bu ki iyle zde imini kolayla trmak iin iyi geli tirilmemi (kapal) yan karakterlerden yararlanld n syler. 1.2. Konu Trke Szlk (2005: 1211)te konu, 1. Konu mada, yazda, eserde ele alnan d nce olay veya durum, mevzu. 2. zerinde konu ulan ey, bahis.olarak tanmlanmaktadr. ocuk edebiyatnda konu, ocu u metnin anlam evrenine eken, kitapla ili kisini sa layan bir edir. Ele alnan konular, ocu un ilgi ve gereksinmeleriyle ili kilendirildi i lde nem kazanr (Sever, 2010: 119). ocuk kitaplarndaki konular ocuklarn geli im zelliklerine, ruhsal ve sosyal yaplarna uygun olmaldr. ocuklarn dnyasnn yeti kinlerinkinden farkl oldu u dikkate alnarak ocu un gereksinim duydu u konularda eserler olu turulmaldr. Yurtta (1997: 60), ocuk kitaplarnda yer almas gereken konularn sevgiden beslenmesi gerekti ini, kin, nefret ve d manlk a layan konularn ocuk kitaplarnda yer almamas gerekti ini belirtir. ocuk edebiyat rnlerinde konunun olabilmesi iin at mann olmas kanlmazdr. Bu at malar ocu un kitaba ilgi duymasn, merak esinin canl tutulmasn sa lar. Burada nemli olan at mann do ru yaplandrlmasdr. Sever (2010: 128) bu at malar u ekilde snflar: Ki i - ki i at mas, ki inin kendisiyle olan at mas, ki i - do a at mas, ki i toplum at mas. 1.3. leti leti (anad nce), yazarn okurla payla mak istedi i asl d ncedir. retici metinlerde, yazarn savundu u, vermek istedi i d nce biiminde de tanmlanabilir (Sever, 2010: 140). ocuk kitaplarndaki iletiler kitabn trne gre mutlaka farkllk gsterecektir. Tahkiyeli bir metindeki iletilerle bilgilendirmeye dayal metinlerdeki iletiler trn zelli ine, yazarn amacna gre farkllk gsterecektir. Burada asl nemli husus, iletilerin ocuklarn gereksinimlerine, ya larna uygun olmas ve ocuk kitab eline ald nda onun ilgisini ekmesidir. 1.4. Dil ve Anlatm ocuk kitaplarnda dikkat edilmesi gereken en nemli hususlardan biri, o kitabn dil ve anlatmdr. ocuk, yeti kinlerce anlatlan masallar, ykler ya da okudu u kitaplar sayesinde anadilinin zenginlikleriyle kar la r, szvarl n geni letir. Bunun olabilmesi iin ocuk, dilin en iyi rnekleriyle kar la maldr. Yani ocu un kar la t kitaplar ocu un anadili bilincini kazanmasnda rnek ve etkin olmaldr. Yazarn slubu da nem arz etmektedir. ocuk edebiyat eserleri edebiyat hazzn ve esteti ini ta yabilecek, aktarabilecek hviyete sahip olmaldr. nemli hususlardan biri de yazarn slubunun, ocu u kitabn iine ekip onu epeevre sarmasdr. Kitabn anlatm, ocu un duygu ve d nce dnyasna hitap etmelidir. 747

2. lk retim Yz Temel Eserdeki Masal Kitaplar 2.1. Sevdal Bulut (Nzm Hikmet Ran) Kitap on alt masaldan olu maktadr. Bunlar srasyla: Az Gittiler Uz Gittiler, O luma Masal-I, O luma Masal-II, O lumun Ninnisi, Dokumaclar, Sevdal Bulut, Hzr, Allem Kallem, Kr Padi ah, Yeralt Kartal, Kelo lan, Kelo lanla Tilki, Kelo lanla Devanas, Aya na Diken Batan Karga, Kocakaryla Tilki, Kediyle Kaplandr. nceleme, kitaba adn vermesi sebebiyle Sevdal Bulut masal zerinde yaplm tr. Masalda hem insanlar hem de hayvanlar ve hayali karakterler yer almaktadr. Tm masallarda oldu u gibi o unun ola anst zellikleri vardr. Sevdal Bulut isimli masaldaki temel kahramanlar; Dervi , Ay e kz, Kara Seyfi ve Sevdal Buluttur. Yan ki iler ise tav an, ak gvercin, devedikeni ve rzgrdr. Dervi , masaln ba nda bir servinin altnda elinde neyi ile oturur bir ekilde kar mza kar. O, neyinin deliklerinden fledike di er kahramanlar ve Ney lkesi olu ur. Dervi bir de masaln sonunda ortaya kar. Dervi in ney ile anlatt masal da burada bitti, dervi de neyini koltu una sk trp gitti (Ran, 2010: 23) denir. Masalda Ay e kz iyili i, Kara Seyfi ise ktl temsil etmektedir. Kara Seyfi dervi in neyinden ilk frlayan ki idir. Kendisini Ney lkesinin hkimi olarak grmekte ve Ay e kzn bahesini almak istemektedir. Ay e kz on be inde bir dnya gzelidir. yili iyle, bahesine ve hayvanlara olan sevgisiyle rnek olu turabilecek bir karakterdir. Sevdal Bulut a k ve fedakrl temsil etmektedir. Masaln sonlarna do ru kendini feda eder. Tav an ve ak gvercin dostlu u temsil etmektedir. Rzgr ise masaln ba nda ktye yardm ederken sonra hatasn anlayp iyinin yanna gemi tir. Ktl temsil eden karakterlerden biri olan devedikeni ise sonunda yok olup gitmi tir. Masaldaki kahramanlar fiziksel zelikleri, duygu ve d nceleriyle geli tirilerek anlatlm tr. Yani kahramanlar ocu un iselle tirip ilgi duyabilece i ve zde le ebilece i ekilde kurgulanm tr. Konu ise, Dervi in neyini flemesiyle ortaya kan biri kt, biri iyi iki insann hayatlar ve birbirleri ile olan at malardr. Olaylar dervi in Kara Seyfi ile Ay e kz neyinden fleyip Ney lkesine gndermesi ile ba lar. Masal boyunca zelikle bu iki karakter at ma hlindedir. Masalda ele alnan konu genel olarak ocu un ilgisini ekebilecek zelliktedir. zelikle de merak esi sayesinde ocuk masal sonuna kadar sklmadan okuyabilir. Kitaptaki iletiler de yine iyi ve kt kavramlaryla ilgilidir. Yazar Kara Seyfiyi anlatrken, Bu beygirler onundu. Bu kervanlar onundu. Bu tarlalar onundu. diyerek Kara Seyfinin hibir emek harcamadan sahip olduklarn anlatr. Ancak Kara Seyfi masaln sonunda kazanmadan sahip oldu u tm mal varl n kaybederken Ay e kz, arkada lar zellikle de Sevdal Bulut sayesinde hak etti i her eye sahip olur. te masaln z de burada yatmaktadr. letilerin ocu a uygun oldu u sylenebilir. Kitapta Trkenin yazm ve noktalama kurallarna genel olarak uyulmu tur. ki yerde yazm yanl na rastlanm tr: incecekti<inecekti, Seyfiyle<Seyfiyle. Eserde, ocu un szvarl n geli tirebilecek szckler deyimler, ikilemeler kullanlm tr.Masal tekerlemeleri ola anst kurgu yapsyla, ocu un grsel ve i itsel algsn i leten, imgesel dil becerisini geli tiren bir uyaran grevi stlenir. ocuklara, dilimizin anlatm gcn ve gzelli ini duyumsatr (Sever, 2010: 151). Masalda da Sevdal Bulut gece bir saz biimini alp Ay e kza ninni sylemektedir: Uyu dnya gzelim uyu/ Sana bahelerden getirdim uykuyu/ Ela gzlerinde yapraklar ye il ye il/ Uyu dnya gzelim uyu/ Uyu m l m l/Ninni (Ran, 2010: 29). Yazar masaln genelinde ksa cmleler kurarak hem masaln devingenli ini sa lam hem de anla labilirli ini kolayla trm tr. Ancak birka yerde yirmi kelimenin zerinde ok uzun cmleler kurmu tur. Bunu kk ya taki bir ocu un anlayabilmesi olduka zordur. Her iek, gl olsun, lale olsun, karanfil olsun, kesilip de kara topra a d erken Ah! ediyordu, ama iek olduklarndan o kadar hafiften ekiyorlard ki bu ah kendilerinden ba kas duymuyordu (Ran, 2010: 29). Laf uzatmayalm gibi gei ler verilerek olaylar bir anlatcn a zndan anlatlm tr. Byle bir anlatc varm gibi kurulan cmleler, ocu un ilgisini ekip onun konu iine girebilmesi asndan olumlu etkiler yaratabilir. 2.2. Altn I k (Ziya Gkalp) Kitap on iki masaldan olu maktadr. Bunlar srasyla Kelo lan, Tembel Ahmet, Ku ular, Nar Tanesi yahut Dzme Kelo lan, Ke i Ne Grdn?, Pekmezci Anne, Ylan Bey ile Peltan Bey, Kolsuz Hanm, Kk Hem ire, Deli Dumrul, Arslan Basat, Alparslan Malazgirt Sava dr. Bunlardan Kolsuz 748

Hanm, Kk Hem ire, Deli Dumrul, Arslan Basat iir formunda, son masal olan Alparslan Malazgirt Sava ise tiyatro formunda yazlm tr. nceleme kitaptaki ilk masal oldu u iin Kelo lan isimli masal zerinde yaplm tr. Masalda hem gerek karakterler hem de hayali karakterler vardr. Masaln ba ki isi olan Kelo lan fakir bir babann o lundan biridir. Ancak babas onu nemsememektedir. Hatta nemsizli ini gstermek iin ona ad bile koymam tr. Bu yzden onu daima Kelo lan diye a rmaktadr. Kelo lan yedi ya nda ekme ini eline alan, hayatn tm zorluklaryla kar kar ya kalm bir ocuktur. On iki ya nda ise tam bir erkek oldu u sylenir. Masal buradan sonra hayal dnyasna geer. Kelo lan iyiyi temsil ederken kar sna ktl temsil eden Dev kars kar. Dev kars, st ocuklarn yemek isteyecek kadar ktdr. Ancak masal sonunda ktlk cezasn bulur ve Dev kars lr. Kelo lan ve arkada lar ise masal boyunca sabrla al malarnn, iyiliklerinin kar lklarn alr ve zengin bir hayata kavu urlar. Yan ki iler ise, Kelo lann arkada lar ve padi ahtr.Masaldaki kahramanlar tam olarak duygu ve d nceleriyle izilmemi tir. Bu da ocu un kahramanlar tam olarak tanmasn, zde im kurmasn engellemektedir. Masaln konusu genel olarak al kanlktr. Ancak olaylar ocuk gerekli ine pek de uyacak biimde kurgulanmam tr. Kelo lan do du unda babas tarafndan bile horlanan, ok kk ya lardan itibaren okula gitmek yerine hamallk, kahveci yamakl , a rakl , ayakkab satcl gibi birok i te al mak zorunda kalan bir ocuktur. Ancak tm bu olumsuzluklara ra men ocuktan ok byk sorumluluklar beklenmekte, ocuk on iki ya na girdi inde, byk i lere girmek ve an kazanmak istedi i sylenmektedir. Masalda baz olumsuz iletiler gze arpmaktadr. Ne yapacaklarn bile bilmeyen drt kk ocu un tehlikelerle dolu sonu bilinmez yolculuklar, talihlerine gveniyorlar, tehlikelere atlmaktan erkekesine bir zevkduyuyorlard ifadesiyle peki tirilmi tir. ocuklar trl dalaverelerle, yalanlarla amalarna ula maktadr. Amalar ise dev karsnn mallarna sahip olmaktr. Tm bunlar ocuklar asndan do ru iletiler de ildir. Masaldaki bu unsurlar ocu a grelik ilkesine de aykrdr. Kitapta yazm ve noktalama kurallarna genel olarak uyulmu tur. Yalnzca birka yerde hataya rastlanm tr: ayak<ayakkab, omuzunda<omzunda, vaad<vaat gibi. Kitapta ocuklarn bugn anlamakta zorlanabilece i ok fazla kelime bulunmaktadr. Bu yzden kitabn sonuna bir szlk eklenmi tir. Masalda diyaloglara ska yer verilmi tir. Bu da ocu un anlamasn kolayla trmakta ve masala hareketlilik katmaktadr. 2.3. All ile Frfr (O uz Tansel) All ile Frfr iki cilt hlinde yaymlanm tr. 1. ciltte Peri Kz, All ile Frfr, Oduncunun Kars, Mavi Benekli Firik, obanla Bey Kz, Naz Kz, Becerikli Kz, Alaca Bulaca, Dnya Gzeli, Balk, Kabak Donunda Kz, Topal Dev; 2. ciltte Korkak Adam, Krk Karde ler, All Tilki, Hotlu Kz, Avc O lu, Konu an Balkla Yalnz Kz, Karde ler, Dalyano lu, Mavi Gelin, At Tilki Kurt, Karanlk Dnya, Yedi Dullar, Perio lu olmak zere yirmi be adet masal bulunmaktadr. Kitaba adn vermesi sebebiyle All ile Frfr masal de erlendirilmi tir. Masalda gerek ve hayali karakterler bir arada bulunmaktadr. Bir padi ahn kz olan Frfr iyili i ve cesareti temsil etmektedir. Olaylar kzn gn do madan sarayn nnden ilk geecek adamla evlenmeye karar vermesiyle ba lar. Bylece kz, masaln asl kahramanlarndan biri olan All ile evlenir. Frfr, Allnn bir lnn ci erini yedi ini grr. Bunu anlayan All ok sinirlenir ve kz yemeye karar verir. Bunun zerine Frfr kamaya ba lar. e itli maceralar ya ar, evlenir. Frfr trl dalavereler, sihirler yapsa da ktlk cezasn bulur ve All masaln sonunda lr. Padi ah, nine, padi ahn o lu ise masaln yan karakterlerini olu turmaktadr. Masal genel olarak iyilik ve ktlk at mas zerine kurulmu tur. Eserde yreklilik konusu i lenmi tir. Masal anlatcnn Btn kzlar, gelinler Frfr yrekli olsunlar (Tansel, 2009:41) dyle biter. Masaldaki iletiler, genel itibariyle ocuklara da yneliktir. Kzn al kanl , cesareti ocuklara kazandrlmas gereken olumlu davran lardr. Ba ta kzn hi tanmad , yoldan geen bir adamla evlenmesi olumsuzmu gibi gzkse de kzn bu kararndan dolay ba na gelen olaylar bunun yanl l n ocuklara gstermektedir. Masalda imdiki zaman ve geni zaman srekli bir arada kullanlm tr. Bu da masaln akcl n olumsuz ynde etkilemektedir. Yazm yanl larna rastlanmaktadr: vaktn<vaktin, pad ah<padi ah, aramaylan<aramayla, dakkalk<dakikalk Ayrca, ocuklarn anlamakta zorlanaca zeyrek, sin 749

amak, yumu u, sayrlanmak vb. halk a zndan alnm kullanlm tr. 2.4. Az Gittik Uz Gittik (Pertev Naili Boratav)

szvarl unsurlar da masallarda

Bu kitap krk sekiz masal, bir tekerleme ve bir hikyeden olu maktadr. Kitabn sonunda her bir masaln nereden derlendi i hakknda bilgi verilmi ve ayn masallarn di er anlatmalarndan bahsedilmi tir. Bir araya getirilen metinlerin on tanesini yazarn annesinden dinledi ini, birini dostlarnn, geri kalann ise rencilerinin derledi ini anlyoruz. al mamzda, yedi blmden olu an kitabn nc blmnn ilk masal olan Alt Kz Babas isimli masal incelenmi tir. Masaln asl kahramanlar alt kz babasnn en kk kz ve onun sevdi i Beyo ludur. Kk kz erkek kl na girerek e itli maceralara atlr. Yolculu unda Beyo lu ile tan r. Beyo lu, kzn gzelli ine k olur ama bir trl kz m o lan m oldu undan emin olamaz. Bunu anlamak iin e itli yollara ba vurur. Zeks ile dikkati eken bu kk kz masaln sonunda Beyo lu ile evlenir. Cesaretin ve akll n konu edildi i masalda baz olumsuz iletilere rastlanmaktadr. Masaln ba nda iki adam bahse girmekte ve bu da do ru bir eymi gibi peki tirilmektedir. Bahis konusu ise Beyo lunun cebindeki altn elmay almaktr. Geri bu durum masalda almak kelimesiyle verilmi ve masumla trlm tr. Kz tm masal boyunca bu amaca ula mak iin maceralara atlr ve elmay alp memleketine gelir. Memleketinde kza ve ailesine bu grevi ba ard iin maa lar ba lanr, kz alk lanr. Masal ocuklara okutacak retmen ya da aileler, iletinin bu olumsuz ynne dikkat etmelidir. Sever (2010:149), masallarn ba ndaki tekerlemelerin ocuklar masal dinlemeye isteklendirece ini ve onlara d kurma glerini snayabilecekleri bir ortam hazrlayaca n syler. Bu masaln ba nda yer alan Dinle hikyeti, dilber elinden ikyeti. Gzeller elinden dad, irkinler elinden derd ile feryad (Boratav, 2008:159) ile ba layan tekerleme dilimizin anlatm gcn gstermesi bakmndan da nemlidir. Kitapta herhangi bir yazm ve noktalama yanl bulunmamaktadr. 2.5. Evvel Zaman inde (Eflatun Cem Gney) Kitap sekiz masaldan olu maktadr. Bunlar srasyla: Elma, Sedef Bac, Gelincik Gn, Hamur Bebek, Tasa Ku u, Kse Da , Ak Gn Kara Gn, Perili Eldir. nceleme kitaptaki ilk masal olan Elma zerinde yaplm tr. Masaldaki ana kahramanlar padi ah ve onun e idir. Padi ah ve e i ocuklar olmad iin ok zlmektedir. kisi de iyilik timsalidir. Ancak kadn daha sabrl ve zverilidir. Bu yzden de kendinin ve kocasnn derdinin dermann o kadnca z buluverir, bir ocuklar olur. Onlarn muratlarna ermesine yardmc olan halktan bir adam ve konu an a a ise yardmc karakterlerdir. Sabr ve sevgi kavramlar zerine kurulan masal, hem konusu hem de verdi i iletiler asndan ocuklarauygun bir dzeye sahiptir. ocuklara do ay ve insanlar sevmelerini, sabretmelerini, bir bilseler de bir bilene dan malarn tlemektedir. Masallarn ba ndaki tekerlemeler ve masal boyunca yinelenen ses tekrarlar ocuklara Trkenin gzelliklerini gstermesi ve anadili bilincini geli tirmesi bakmndan nemlidir. Eserde yazm ve noktalama hatasna rastlanlmam tr. 2.6. Havaya Uan At (Peyami Safa) Kitap, Havaya Uan At, Cesur Gemici, Pa a Kz ile Kyl ocu u, Hasann Ryas, nsan m Ylan m? htiyarn Esrar, Mavi Sakall Adam, Falcnn Lambas, Aylarn Evi ve ki ksz Arkada olmak zere on masaldan olu maktadr. nceleme, kitaba adn veren Havaya Uan At zerinde yaplm tr. Kitabn ana kahramanlar Hint padi ahnn o lu Sacir ile Bengal Hakannn kzdr. Bir Japonun getirdi i ata binen ehzade, Bengal lkesine uar. Burada hakann kzna k olur ve evlenmeye karar verirler. ki gen evlenmek iin ehzadenin lkesine gelir, ancak Japonun kz karmasyla yeni maceralar ba lar. Masaln sonunda iyiler kazanr ve iki gen evlenirler. A k ve macera zerine kurgulanan masaldaki olaylar, ocuklarn heyecann srekli canl tutacak ekildedir. Kurgulanan meknlarn ve macerann etkisiyle ocuk, kitab sonuna kadar sklmadan okuyabilir. 750

Ancak masalda yalanla ilgili olumsuz bir ileti vardr. Ka mir memleketinde sultann ve ehzadenin syledi i yalanlar, ocuklara kt durumlardan kurtulmak iin yalan sylenebilece ini gstermektedir. Kitapta ilk sayfadan ba layarak yazm yanl lar bulunmaktadr. Neredeyse tm kitapta ba la olan de kelimelere biti ik yazlm tr (Bende bu atn marifetini ona retirim, Japonda hayretle seyrediyor). Bunun d nda noktalama i aretlerine, bile ik kelimelerin yazl na, ses d melerine de dikkat edilmemi tir. Ksa cmlelerin ve diyaloglarn tercih edilmesi ise anlatma canllk katm tr. 2.7. Kelo lan Masallar (Tahir Alangu) Kitapta on dokuz adet Kelo lan masal yer almaktadr. Kitaptaki ilk masal olmas hasebiyle Kelo lan ile Devler incelenmi tir. Masaln ba ki isi Kelo landr. Kelo lan yerinden kprdamayan tembel biri olarak tasvir edilmi tir. Ancak nenesi onu evden atnca yola koyulur ve devlerle kar la r. Bundan sonra maceralar srp gider. Kelo lan zeksyla devlerin hakkndan gelir. yili i temsil eden Kelo lana kar devler ktl temsil etmektedir. Masal, Kelo lan ve devlerin at mas zerine kurulmu tur. Ancak iletiler ocuklara hitap etmemektedir. Kelo lan masal boyunca trl dalavereler yapm , trl yalanlar sylemi tir. Bunlar da haksz bir ekilde devlerin altnlarna sahip olmak iin yapm tr. Masaln sonunda bu oyunlar sayesinde emek harcamadan altnlara sahip olmu tur. Masaln ba nda tembel oldu u sylenen Kelo lann bu ekilde zengin olmas ocuklar yalana zendirip ve al madan da zengin olabilecekleri izlenimini brakabilir. Bir varm , bir yokmu . Tanrnn kulu okmu . diye ksa bir tekerlemeyle ba layan masal, anlatcnn ocuklarn ho una gidebilecek u szleriyle sona ermektedir: Konu kom uya byk bir ziyafet hazrlatm . Ben de gittim bu doyuma. Di kiras hediyeler verdiler. Ben eve gelirken yoluma rdekler kt; Vrak, vrak! diye ba r tlar. Ben de Brak, Brak! diyorlar sandm. Braktm katm. Eli bo , karn a geldim (Alangu, 2009: 12). Masal ba ndaki tekerleme, sonundaki ses benzerlikleriyle sslenen bu blm ocuklara anadilinin gzelliklerini gstermesi bakmndan nemlidir. 2.8. Billur K k Masallar (Tahir Alangu) Kitap on drt masaldan olu maktadr. Bunlar srasyla: Billur K k ile Elmas Gemi, Helvac Gzeli, A layan Nar ile Glen Ayva, Muradna Eren Dilber, Muradna Ermeyen Dilber, Tasa Ku u, Zmrdanka Ku u, ci Baba, Hrsz ile Yankesici, Sefa ile Cefa, Alicengiz Oyunu, Saka Gzeli, Karaylan ve Mercan Kzdr. lk masal olan Billur K k ile Elmas Gemi incelenmi tir. Masaldaki temel kahramanlar stanbul padi ahnn kz Hanm sultan ile Yemen padi ahnn o ludur. Yllarca ocu u olmayan padi ah bir kz olunca onu ya asn diye dnya grmez bir ma arada bytr. Dnya gzeli kz byynce ise ona denizin ortasnda billur bir k k yaptrr. Bunu duyan Yemen padi ahnn o lu saray grmek iin yola kar. Saraydaki kza vurulan ehzade lkesine geri dnnce kz da pe inden yollara d er. Her iste i yaplan, biraz nazl, biraz da hrsl olan bu zeki kz trl isteklerle, nazlarla ehzadenin yapt yanl anlamasn sa lar. Masaln sonunda bu iki sevgili muratlarna ererler. ki sevgilinin at masn ve sevgilerini konu edinen masal ierdi i maceralar ve merak esinin canl tutulmas sebebiyle ocuklarn ilgisini ekebilecek niteliktedir. Yalnz, kzn srekli bir eyler istemesi ve her iste inin babas tarafndan ho grlerek yerine getirilmesi, masal okuyan ocuklar da bu duruma zendirebilir. Kitabn arka kapa nda da belirtildi i gibi Alangunun bir derleyicinin halk tarzndan uzak meddah anlatmna yakn bir dille kaleme ald bu eser slubuyla ocuklarn dikkatini ekecektir. Zaten kitabn iindeki tm masallar Trk masallarnn biim ve ierik asndan tm elerini barndrmaktadr. Bu da ocuklarn Trk masaln tanmas bakmndan nemlidir. 2.9. Yrekdede ile Padi ah (Cahit Zarifo lu) Kitap, Yrekdede ile Padi ah, Hz. Sleymanla Kirpi, Kymze Ya d Karlar isimli masaldan olu maktadr. al mamzda kitaba adn vermesi nedeniyle Yrekdede ile Padi ah incelenmi tir. 751

Kitabn asl kahramanlarn ya l bir kar-koca olan Yrek Hasan ile Ay e Nine ve padi ah olu turmaktadr. Bu kahraman da Allah inancna sahip tamamyla iyi karakterlerdir. Zaten bu masalda kt bir karakter de yoktur. Bu kar-kocann birbirlerine hep sevgili hatunum, beyci im, can yolda m, gl yanaklm, canku um, dnya arkada m, ba mn gzmn nuru gibi hitaplar kullanmaktadrlar. kisi de birbirlerini krmaktan, ktlk yapmaktan korkmaktadrlar. Tm karakterler idealize edilmi tir. Yrekdede ile Padi ah adl masalda Allahn insanlarn hayatndaki temel belirleyicili i ve nemi anlatlmaktadr (a an, 2005:335). Zaten yazarn tm eserlerinde slam inancnn temel kavramlarna rastlanmaktadr. Dini ideoloji erevesinde ele alnan masaldaki tm iletiler de buna uygundur. yi bir kul olmak, misafirperverlik, insanlarla iyi ili kiler kurmak ocuklara tlenmektedir. Kitapta yazm ve noktalama yanl bulunmamaktadr. Ancak ocuklarn anlamakta zorluk ekebilece i baz dini ifadeler bulunmaktadr. 2.10. Sereku (Cahit Zarifo lu) erisinde bir tek Sereku masalnn bulundu u kitabn anakarakterleri Sereku ve avcdr. Sereku neredeyse tm duygu ve d nceleriyle izilmi tir. Bir ocuk gibi d nen, zaman zaman korkan Sereku ocuklara benzer taraflarndan tr ocuklarn kendilerine yakn hissedip sevebilecekleri bir kahramandr. Avc ise ba ta kt bir karaktermi gibi gzkp Sereku u ve okuyucular korkutsa da sonrasnda onun da lmekten ne kadar korktu u, aslnda lm kar snda ne kadar aresiz oldu u grlecek ve yakalad Sereku u serbest brakacak ve iyi bir insan oldu unu gsterecektir. Sereku masalnda da Allahn izdi i kaderin belirleyicili i bir kk ku un penceresinden anlatlm ve Sereku ile avcnn at malarna tank olunmu tur. Zarifo lu neredeyse tm satrlara Allah tantmak, iyi birer kul olmakla ilgili iletiler saklam tr. Kitabn phesiz ki en belirgin zelli i yazarn slubu, anlatmnn ocuklarn dikkatini ekebilecek niteliktedir. iirselli idir. Bu ynyle

Dnp yakla arak bir baksak m acaba? Ama ya merakmz da lr, onu biraz tandktan sonra hikayenin sonunu anlar ve gerisini okumaktan hatta yazmaktan vazgeersek! (Zarifo lu, 2005:22-23) Anlatcnn bu ekilde olaya dhil olmas, zaman zaman sorular sorarak okuyucular meraklandrmas da ocu un ilgisini ekecektir. Sonu ve neriler lk retim 100 Temel Eser ierisinde bulunan yerli on masal kitab tarama yntemi ile incelenmi tir. ncelenen bu eserlerin o unun mevcut hliyle ocuklara nerilebilecek niteliklere sahip olmad grlm tr. Ancak seviyelendirme ve sadele tirme al malaryla uygun hle getirilebilece i d nlmektedir. ocuklar iin uygun oldu u belirlenen masallardan ilki Sevdal Bulut isimli masal kitabdr. Yazar hayal gc ile anlatmndaki ustal n birle tirerek ocuklarn ok rahat ilgisini ekebilecek bir eser hazrlam tr. Konusu ve karakterleriyle de ocuk gerekli ine uygun olan bu masal kitab, ieri i d nda biimsel olarak da estetik kayglarla tasarlanm ve dikkat ekici bir ekilde resimlenmi tir. Bu yzden rencilere nerilebilecek bir kitap oldu u d nlmektedir. 6. snf zerindeki ilk retim rencilerinin sklmadan okuyabilece i, biimsel olarak da ilgi duyabilecekleri bir kitaptr. nerilebilecek di er bir eser ise Evvel Zaman indedir. ocuk kitaplarnn sevgiden beslenmesi gerekti i d nld nde, ierisinde bulundurdu u sevgi temas tm kitaba yaylmakta ve ocuklar olumlu etkilemektedir. Masaln ba ndaki tekerleme ve ses tekrarlar da anadili bilincini geli tirmek asndan nemli unsurlardr. Bu yzden 4. snf ve zerindeki ilk retim rencilerine nerilebilir. nerilmesi uygun grlen bir di er eser Billur K k Masallardr. Bu kitap genel olarak ierisinde bulundurdu u masallarn konular ve kurgular itibariyle ocuklarn ilgisini ekebilecek niteliktedir. Ancak ierik asndan karakterlerin ok aznda baz olumsuz davran lar gzlenmektedir. Baz soru i aretleri braksa da yazarn anlatmnn gzelli i ve Trk masallarnn tm zelliklerini ta d iin yine de kitabn ocuklara okutulmas uygun grlm tr. 6. snf ve zerindeki ilk retim rencileri rahatlkla okuyabilir.

752

Altn I k isimli masal kitabndaki masallarn biro u ocu a grelik ilkesine ve ocuk gerekli ine ters d ecek niteliktedir. Ayrca ierisinde olumsuz iletiler ieren masallar bulunmaktadr. Yazarn slubu ise ocu un ilgisini ekebilecek niteliktedir. E er ierisindeki ocuklara uygun olmayan masallar karlrsa 6. snf ve zerindeki renciler okuyabilir. All ile Frfr adl eser 1979 ylnda Trk Dil Kurumu Yazn dln alm tr. Konusu ve karakterleri ile ocu u kitabn iine ekebilecek zelliklere sahip olmasna ra men dil ve anlatmnda ok nemli sorunlar bulunmaktadr. Bu sorunlar giderilerek baslrsa 5. snf ve zerindeki renciler severek okuyacaklardr. Di er bir eser de Az Gittik Uz Gittik isimli masal kitabdr. erisinde bahse girmek, almak gibi olumsuz iletilere sahip masallar da bulunmaktadr. Hatta bazlarnda argo ifadeler de kullanlm tr. Boratavn gerek Trk masallarn derleyerek olu turdu u bu kitabn mevcut hliyle ocuklarla bulu turmann pek de do ru olmad d nlmektedir. Ancak retmenler mdahale ederek masaldaki anlaty rencileri iin uygun hle getirebilir. Bir di er eser ise Havaya Uan Attr. indeki baz iletiler ocu a kazandrabilecek niteliktedir. Ayrca kitap ba tan a a yazm yanl lar ile zellikle kk ya lardaki rencilere okutulmasnn do ru olmad okutulacaksa yazm yanl lar giderilerek yaplan bir bask ile ya seviyesi olumsuz intibalara maruz kalmayacak hedef kitleye sunulsa daha iyi olur. olumsuz davran lar doludur. Bu nedenle d nlmektedir.E er daha yksek, bu tr

Kelo lan Masallarnn ierisinde de ocuklar iin uygun olmayan konulara sahip ve olumsuz iletiler ta yan masallara yer verilmi tir. Boratavnki gibi gerek Trk masallarnn derlenmesiyle olu turulan bu eserin de sadele tirilmesi, renciler iin uygun olan masallarn seilerek rencilerle bulu turulmas gerekti i d nlmektedir. Sereku isimli masal kitab ise slubunun mkemmelli i, anlatmnn iirselli i, konu ve karakterleri itibariyle ocu u alp bamba ka dnyalara gtrebilecek zelliklere sahiptir. erdi i dini eler sebebiyle ocuk edebiyat ilkelerine uygun mu sorusunu akla getirse de ocu un dnyasna inmeyi ba aran bu kitap, kk baz de i ikliklerle 4. snf ve zerindeki rencilere okutulabilir. Benzer zelliklere sahip di er bir eser ise yine Zarifo lunun Yrekdede ve Padi ahdr. Bu kitapta dini motifler masals anlatmla hikyele tirilmi tir. Bu motifler azaltlarak bu kitap da 4. snf ve zerindeki ilk retim rencilerine okutulabilir. Sonu olarak incelenen bu on eserin biro u zel olarak ocuklar iin hazrlanmam tr. Bu yzden de tam anlamyla ocuklara gre de ildir. lk retim rencilerine nerilebilecek niteli e gelebilmeleri iin seviyelendirilmeleri ve sadele tirilmeleri gerekmektedir. Bu nedenle listeden ya bu ekilde snrlandrmalarla faydalanlmasnn ya da bu listenin bir an nce uygulamadan kaldrlmasnn gerekti i d nlmektedir.2

KAYNAKA Ba , B. (2011) lk retim Yz Temel Eserin Trke Dersi retim Programndaki Temalar Asndan Analizi. Mustafa Kemal niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 8(15), 175-200. a an, K. (2005) ocuk Edebiyat ve deoloji. Hece ocuk Edebiyat zel Says, 104-105, 352-357. etin, N. (2007) Roman zmleme Yntemi. Ankara: nc Kitap. ocuk Vakf (2009) 100 Temel Eser Raporu. stanbul: ocuk Vakf Yayn. Mill E itim Bakanl lk retim Genel Mdrl . 2005/70 Sayl Genelge. Sakao lu, S. (1973) Gm hane Masallar. Ankara: Sevin Matbaas. Sever, S. (2010) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynclk. Trk Dil Kurumu (2005) Trke Szlk. Ankara: TDK Yaynlar. Yaln, A., ve Ayta , G. (2008) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Yurtta , H. (1997) ocuk ve Kitap Ana Dil E itimi ve ocuk Kitaplar Sempozyumu. Ankara: Ankara niversitesi TMER Dil retim Merkezi Yayn, 56-64.

Bu gr destekleyen ara trmalar iin bk.: ocuk Vakf (2009). 100 Temel Eser Raporu. stanbul: ocuk Vakf Yayn; Sever, Sedat (2007). Sonu Bildirgesi. 2. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu(Yay. Haz.:S.Sever). Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi TMER Dil retim Merkezi; nce, A. zgl. (2008). 100 Temel Eserin ocuk Edebiyatnn Temel lkeleri Ba lamnda ncelenmesi.Yaymlanmam yksek lisans tezi, Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara.

753

NCELENEN ESERLER Alangu, Tahir (2009) Kelo lan Masallar. stanbul: YKY. Alangu, Tahir (2010) Billur K k Masallar. stanbul: YKY. Boratav, Pertev Naili (2008) Az Gittik Uz Gittik. Ankara: mge Kitabevi. Gkalp, Ziya (2005) Altn I k. stanbul: Nehir Yaynlar. Gney, Eflatun Cem (2005) Evvel Zaman inde. stanbul: Nehir Yaynlar. Ran, NzmHikmet (2010) Sevdal Bulut. stanbul: YKY. Safa, Peyami (2003) Havaya Uan At. stanbul: Damla Yaynevi. Tansel, O uz (2009) All ile Frfr 1-2. Ankara: Elips Kitap. Zarifo lu, Cahit (2005) Sereku . stanbul: Beyan Yaynlar. Zarifo lu, Cahit (2005) Yrekdede ile Padi ah. stanbul: Beyan Yaynlar.

754

KLAS K MASALLARIN G ZL LET LER : OCUKLAR NE TR B R YET K N YA AMINA HAZIRLANIYOR?

Melek zlem SEZER Yazar

zet deolojik iletilerin snrszca aktarmn, bireysel arzu ve korkularn anlatmn ve ele tiriyien zgr klan zeminYer, zaman ve ki i belirsizli idir. Klasik masallar bir ba ka ustalk daha gsterir: Genetik hafza ve bilinalt kodlarn kullanarak arka planda ikincil hikyeler kurmak, ocuklukta altbene i ledi i iletilerle egemen d nceye uygun yeti kinler hazrlamak. ykleme ve karakter tasarmlar gibi bu iletiler de modern ya amla arp arak karma k sorunlar yaratmaktadr. Bu nedenle masaln ideolojik tarihesini ara trmak, zgr d nce sistemine ket vuran, ocuk benli ini rseleyen cinsiyeti iletileri ayklayp yeniden yaplanmay sa lamak; hem masal kltrnn hem de ocuk yaznnn yolunu aydnlatacaktr. Anahtar Szckler: Masal, bilinalt kodlar, ocu u eri kin ya amna hazrlamak.

Abstract The uncertainty of place, time and person is the best ground to free putting across ideological messagesinfinitely, expression of individual desires and fears, criticism. Classical tales show proficiency: To construct secondary stories by using genetic memory, subconscious codes, to createproper adults fordominant thoughts by processing messages into childs subego. Like narration and character designs, those messages create complex problems by conflicting with modern life. It would enlighten the way of tale culture and children literature to research the ideological history of tales and to restructure by combing out sexist messages blocking free thinking system, mishandling childs ego. Key Words: Tale, the subconscious codes, to prepare a child for adult life.

Masaln romantik tahayyl ve temel amacnn ho a vakit geirmeyle snrlandrlmas, yeti kin ya amnda ise a lm tr damgasyla kenara itilmesi, dahas kmsenen bir tr olmas ve bylece entelektel dikkatten kurtulmas, bir ideolojik ara olarak olanaklarn geni letir. Masal iki ana grupta toplanabilecek ayrcalklara sahiptir. Bir zamanlar, lkenin birinde, bir padi ah diye ba lad m bir anlatda, en a r politik basklarn oldu u bir dnemde bile, istedi im her eyi masal kisvesi altnda syleyebilirim. Ayn ekilde bireysel arzularm, hayallerimi, evremde grd m tm olaylar istedi im yorumla aktarmak da cezadan muaf zgrlk alanmdr. Ne de olsa, Yer, zaman ve ki i belirsizli i kadar (Sezer, 2010: 17), ele tiriyi, ideolojik iletileri snrszca aktarmay, ayrca bireysel arzu ve korkularn anlatmn zgr klan ba ka bir zemin yoktur. Ki klasik masallar bir ba ka ustalk daha gsterir: Genetik hafza ve bilinalt kodlarn kullanarak altta ikincil hikyeler i letmek, ocuklukta altbene i ledi i iletilerle ileride egemen d nceye uygun yeti kinler hazrlamak (Sezer, 2010: 20). letilerini gizlice, genetik hafzann kodlaryla verdi i iin de ne bir l olan Pamuk Prensesin iradesi d nda plmesi irkilmeyle kar lanr ne de Hansel ve Gretel gibi ocu u lmcl ko ullara terk etme, yamyamlk, hrszlk, cinayetle ilerleyen bir masal romantizm maskesinden kurtulur. Daha ok ergenlik dnemine gei i konu edinen ve ocu u yeti kin ya amna hazrlama amac ta yan klasik masallar, toplumsal cinsiyet rollerine dair kodlaryla birlikte ilkel kabilelerdeki erginlenme trenlerinden iki lt kullanr: Cinsellik ve yuvadan ayrlarak ba mszl n kantlama. A a da a lar boyunca ocuklara aktarlan masallar zerinden bu bilinalt kodlarnn i leyi i incelenmi tir.

755

Pamuk Prenses Masum mu? Pamuk Prensesin ilk etkileyici romantik sahnesi, annesinin pencere nnde gergef i lemesiyle ba lar. Eline batan i neden damlayan kan gibi krmz yanakl, kar beyaz tenli, abanoz a ac gibi siyah sal bir kz olmasn diler. Bu, iftin en byk hayalidir ama ne yazk ki dnyann en gzel bebe inin do umuyla annenin hayat son bulur. Ardndan baba da grnmezli e kavu ur. Onu masaln devamnda yalnzca tek bir edimiyle grrz, kskan ve kibirli bir kadnla evlenmek. vey anne her gn sihirli aynasndan dnyann en gzel kadn olup olmad n renmek ister. Ayna toplumun gr n simgeler ve vey anne kadna biilen en nemli de er lt olan cinsel cazibesine bu toplumsal dayatma nedeniyle muhtatr. Derken prenses on be ya na gelir ve vey anne bu gzelli e kar cinayete varacak hiddette haset duyar. Oysa masal, prensesi daha do du u gn dnyann en gzel bebe i ilan etmi tir. Peki, ne olmu tur da bu gzellik birden bunca rekabet iste i do urmu tur? Birinin erginlenmesiyle gzelli inin di ilik zelli i kazanmas (Sezer, 2010: 27), di erinin menopoz devresine denk gelir. vey anne bir kez daha toplumsal kabuller asndan darbo aza srklenmi tir: Kadnn iki temel de erlilik lt olan do urganlk ve (menopozu di ili in yitimine e gren anlay a gre) di ilikten yoksun kalmak. Bylece kralie rakibinin kalbini karmas iin avcyla anla r. Sorgusuz itaatini bir ekicilik unsuru olarak ta yan prenses de neden mesle i ldrmek olan bir adamla durup dururken ormana gitti ini sorgulamadan avcnn pe ine d er. Ama ondaki masumluk silah i e yarayacak ve can ba lanacaktr. Sonra da ku larn arklarn dinleyip iek toplad resimleriyle romantik bir gezintide oldu u izlenimi edindi imiz ormanda, yedi ccelerin kulbelerini bulur. Gvenebilece i bir mesle i, arkada , paras, fiziksel gc olmad gibi bir cad olan kralienin sihirli kresine bakp yerini bulmas da zor de ildir. Ama o byle deh et verici bir durumda bile d nmesi gereken temel sorunlar bir kenara atar. Dahas tedbirsizlikte saknca grmeyerek hi tanmad insanlarn evine girer ve daha o gn cinayet nesnesi olarak d nlen kendisi de ilmi gibi aklna gelen ilk ey temizlik yapmak olur. Sonra da ev sahiplerinin kim oldu unu merak bile etmeden yata a uzanp uyuyuverir. Acaba bugn kim, evine bir yabancnn girdi ini grp de korkuya kaplmaz? Hrszlarla ayn eyi yapm tr aslnda prenses, eve izinsiz girmi , e yalara mdahale etmi tir. Tek farkla; hrsz da trken, o toplar. Ccelerse, prensesin masum gzelli ine (Cordelier, 1997: 56) baknca, normal bir insann verece i tepkilerin d na karlar. in daha da ilgin yan, yabanclardan gelecek tehlikelere en duyarl anneler bile, ba kasnn e yasn izinsiz kullanmakla ilgili sylemlerini unutarak bu masal sorgusuz sualsiz anlatrlar. Bylece hayatta sylenenle, ocu un iselle tirece i masal bir kez daha eli ki kazanr. Prenses yedi ccelerin evinde de -tpk sarayda oldu u gibi- gnlerini temizlik yaparak geirir. Derken sihirli aynasndan onun hayatta oldu unu renen vey anne, ya l ve irkin bir satc kadn kl na girerek yanna gelir. Kralie bir cad oldu una gre istedi i kl a girebilirdi, ya l ve irkin bir kadn kl na girmesi ise gen kz di il bir rakip olarak tehlikesizli ine inandrmak iindir. Prenses de onu zaten byle ya l bir kadndan zarar gelmeyece i d ncesiyle eve alr. Cad ona korse takar ve iplerini yle skar ki prenses nefessiz kalarak ilk geici lm haline girer. Korse, bymesini engellemenin simgesel bir zmdr (Sezer, 2010: 96). Onu nce l sanan cceler, korseyi aarak hayata dndrr ve ba na gelen belalardan ders karmasn, kapy asla yabanclara amamasn sylerler. Cad ikinci kez geldi inde, kapy amaz. Ama sepette ba ka e yalar da olmasna ra men, o yine di ili e meylederek tara seer. Tarak zehirli oldu u iin ikinci geici lmn ya ar ve cceler tarafndan kurtarlr. Ancak saflk hastal na tutuldu u iin akllanmayacak ve cad tarafndan nc kez kandrlacaktr. Cad ona yars ye il, yars krmz bir elma sunar. Elmann ye il taraf ocuklu u temsil eder. Tpk olgunla madan nce ye il olan meyveler gibi. Ama o krmzy yani yasak tutkuyu, olgunla may, cinselli i, bekret ve regl kann temsil eden krmz taraf tercih eder. vey annenin onunla ilgili temel iste i de di ilik dnemine gememesi oldu u iin bu ihlal nc lmne neden olur. Cceler onu ormanda camdan bir tabutta brakrlar. Orman ve ormanda tek ba na braklma, ilkel kabilelerdeki erginlenme trenlerini andrr. Bylece gen, do ada tek ba na hayatta kalabilece ini kantlayacak, bir ocuk olarak lp bir yeti kin olarak yeniden do acaktr. Di er masallarda da ormanda tek ba na kalma ritelinin tekrarn grrz: Yz Yl Uyuyan Prenses, Gzel ve irkin, kahramanlk masallar vb. lm, bedenin do ayla sonsuza dek birle mesinin zeminidir. Ormanda yrmekse, do ayla birle menin daha d k seviyede ya anan deneyimlerinden biridir. Sonun en ok ba langc a r trmas gibi, lmle ya am arasndaki birliktelik gibi ya amn kayna nda da lm anmsama

756

ya da tam tersi vardr. Uykunun benli in terk edili i olarak tasvir edildi i mitoloji yklerine yknerek orgazmn da tpk uyku gibi benli in terk edili ine benzetilmesi, yani kk bir lm anmsatmas, Franszlarn orgazma kk lm demesine ilham kayna olmu tur belki de. Ayn zamanda yeniden ba lama duygusu veren; lmn ya ama, ya amn lme dnmne gnderme yapan bir tasvirdir bu. Bu nedenledir ki prenses cam tabuttayken bir l oldu u hissi yaratmaz, daha ok pencerede sevgilisini bekleyen kzlara benzer. Zaten prens gelecek, onu pecek ve kz dirilecektir. Bu yzlerce yllk masaln orijinal metinlerinde p me de il, cinsel birle me; prenses bu srada l oldu una gre de tecavz vardr. Tpk Krmz Ba lkl Kzn ilk metinlerinde kurt de il, kurt adam olmas, tecavzn ardndan kzn erginlenmesi, bu krmznn da daha sonra krmz ba l a devretmesi gibi Tabii bu masallar bugnn de erlerine de il, yazldklar dneme gre de erlendirmek gerekir. O dnem iin erginlenme; hayatta kalma ba ars, gen erke in nclnden iktidar almas ve cinsel birle me anlamn ta yordu. Ska tekrarlanan hibir enin rastlantsal olmad masal kltrnde de ilk p me cinsel birle me ve dn m anlamn ierir. Yani cinsel birle me tarihsel srete de erlerin de i mesiyle, p meye indirgenir. E er bu tr bir dn m anlam yoksa masaln sonunda d nn grkeminden sz edilir ama p meye yer verilmez. Cinselli in bilinalt simgesi olan camn tabut formunda kar mza kmas, bekretin muhafaza edilmesini, tpk Klkedisinin cam ayakkablarnda oldu u gibi gzelli in te hirini (Sezer, 2010: 27), yedi ccelerin bakire bir kzn lmne yaktklar a d, ehevi isteklerinin gizlili inden ve i di edilmelerinden duyduklar strab anlatr. Cam tabut, grselli in vazgeilmezli inin; grmenin ama dokunamamann ifadesidir. Duruma gelecekteki ift asndan bakt mzda, cam tabut bakireli e dair bir gnderme olarak rahatlatcl nn yan sra, kzn daha nceki hayatnn bitimi, yeni bir hayatn ba lamas anlamn da ta r. Prenses bo aznda kalan elma parasnn nefes borusunu tkamasyla lm t masala gre. Prens geldi, gzelli ine dayanamayp onu pt ve elma paras frlad, prenses hayata dnd. Basit, masum bir pc n bunu ba armas mmkn mdr? Yoksa bir devinim, bir sarsnt m gerekir? Peki, bir lnn plmesi neden bizi deh ete gtrmez? Neden tpk tecavzclerin syleminde oldu u gibi bu gzelli i dayanlmaz bulmak o gzelli in znesinin iradesi d nda, arzuyu tatmin etmek iin kullanmak ceza kapsamnda de ildir? Yolda kar la t mz bir yabanc Gzel oldu un iin buna dayanamama hakkna sahibim. dese ya da bir otobs yolculu unda dalm ken bir yabancnn pc yle uyansak (tpk Yz Yl Uyuyan Prenses gibi) aklmza gelen ilk ey rzamz umursamadan gvdemizin mahremiyetini ihlal eden ki iyle evlenmek mi olur? Geri dnecek olursak, neden bir lnn plmesi hatta bo az tkayan elmay karacak kadar iddetle plmesi, demek ki sarsc edimleriyle tecavz, bize garip gelmiyor? nk biz de bu bilinalt simgelerini okuyor ve gerekte prensesin l olmad n biliyoruz. Franszlar orgazma le petite morg diyorlar, yani kk lm Bu da masaln dn rken akllca bir szck seimi yapt n gsteriyor. Bir soru daha, gzelli i dayanlmaz olan prensese yedi yalnz erkek nasl dayand? Onlar alt snftand, cceydi, erginle ememi , cinsel itibar kazanamam varlklard. Bu nedenle de pornografik fkralarda ska konu edilerek, intikamlar alnd. Ama masalda da madencilik i inde al malar, derin ve nemli kuyulara-dehlizlere girip kmalar fallik yan anlamlar ieriyordu. Ayrca erginlenmenin snama alan olan ormandan bir trl kamayp bu tecrit alannda kalm lard. Simgesel olarak durumlarn ise prenseslerini cam bir tabutta bir prensin bulmas iin ormana brakarak anlattlar. Prenses prensle evlenecek ve bylece snf dzeni korunacakt. Ayrca cam tabut, gveye prensese dokunmadklarnn gvencesini verdiklerini de gsteriyordu. Bir anlamda onlar da cam tabuttayd, gryor ama dokunamyorlard. Ve beklenen son gerekle ti. Prenses bir prensle evlendi, vey anneye de koca tarafndan gitmenin-hareketin-edimin cezalandrlmasn simgelemek zere kzgn demirden ayakkablar giydirildi. Biz de bunun hep bir mutlu son oldu una inandk. Pamuk Prenses yaratt d sel ortam ve romantizmle, hatta sayla, kyafetiyle bizde tatl duygular uyandrr; bu nedenle de ondan vazgemeye direniriz. Bu da masaln ideolojisinin sorgusuz sualsiz kabul iin elveri li bir zemin hazrlar. Oysa iletileri, hele ki ba mszl n ve e itli in yceltildi i gnmzde bir kez daha kendi hayatmzdaki yansmalaryla d nlmelidir. Masala ksaca bir gz atacak olursak, u tabloyla kar la rz: Baba, irade yoksunu bir adam portresi izer ve aniden ortadan kaybolmas bile dikkat ekmez. Kralie, iradesiz iyili in masumiyetini daha parlak klmak iin kullanlr. Ktl keskin bir tezattr nk bu kontrast renk prensesi daha gz alc gsterecektir. Hikyeyi anlatann bilinli abartmasn

757

ta r. te yandan elbette masaln ykc vey anne figr, gerek hayatta da kar mza kabilir. Ancak femme fatale fantezisine olan ihtiyac kar layan bu figrn, vey olann daima kt oldu u fikrini a lamas asndan, zellikle bo anmalarn bu kadar yo un oldu u bir a da tehlikeli bir yan da vardr. Ayrca vey olann ktl , ilk a k unutulmaz ideolojisindeki gibi ilksel olan koruma, ilk evlili i kutsama amacn ta r (Sezer, 2010: 98). Pamuk Prenses tamamyla ba ml bir karakter izer. Krall n tek varisi olmasna ra men, kendinde yneticilik vasflar geli tirmeye al mayarak halkna kar sorumlulu unu bir kenara atar. Bir sarayda de il prenseslerin, hizmetilerin bile yamal elbiseler giymesi prestij kaybna neden olabilecek bir eyken, o bu mantkszl a ve verilen tm emirlere boyun e er. Asla da ikyeti olmaz. Ne kendi kaderini de i tirmeye al r ne de lkesinin kaderiyle ilgilenir. Ama onun amac zaten iyi bir ksmet bulmak, lkesini de eyiz olarak de erlendirmektir. Bu ksmete ula mak iin de gzelli e, iyi kalplili e, uysall a ve hamaratl a sahiptir ama akla de il. izdi i prototipse zaten bir prensese de il, bir halk insanna uyar. Kralie de ev i lerini vey ocu un zerine ykan, nk buna ihtiya duyan alt snftan bir kadna. Peki, neden alt snfn ko ullarna ve davran larna sahip bir prenses portesi izilmi tir? nk onun gibi hayatnda zorluklar olan gen kzlara u mesaj verilmektedir: Uysal, hamarat ol, sorgusuz kabullen, itaat et, e er yeterince iyi ve fedakr bir kz olursan, bu sana ileride iyi baht getirecektir. Pamuk Prenses kaderini kolayca ba kalarna teslim eder ya da bu kader ba kalar tarafndan belirlenir. Kral baba sayesinde prenses olarak do ar, anne lnce gszle ir, baba onu zalim bir vey anneye teslim eder, vey anne onu hizmeti yapar, erginlenme dneminde lme mahkm eder, avc tarafndan hayat ba lanr, yedi cceler ona barnak temin eder ve geimini sa lar, vey annenin cinayet te ebbslerinde onu cceler kurtarr, son geici lm de prens tarafndan son bulur ve vey annenin cezalandrlmas iin kocasn bekler. Yani hayatyla ilgili her eyin sebebi de sonucu da ba kalarna ba ldr. Peki bu kadar ba ml bir varlk, ba mszl n yceltildi i a mzda kendine yer bulabilir mi ve ya am bu sosyal ko ullarda eski ba ml trde lerine gre ok daha zor olmaz m? Ksacas, Pamuk Prenses ve etrafndaki karakterler bir ocu a nasl bir yeti kin olaca n nermek iin uygun portreler midir? sel Alan-D sal Alan Pamuk Prenses tamamen isel alana dair olan temsil etmi ti ki klasik masallarn o u kadn isel-zel alana, erke i ise d sal-kamusal alana ynlendirir. rne in Hansel ve Gretelde cadnn kk bir kulbeye hapsetti i Gretel, d sal alandaki i leri iin kulland Hanseldir. ocuklara ev iinde verilen devler de bu ayrma uygundur. E er bir evde hem kz hem o lan ocuk varsa; su getirmesi istenen hep kz, bakkala gnderilen ise o landr. Kz d sal alann tehlikeleri gereke gsterilerek evde tutulup korunur; o lana ise kendini koruma retilir. O lan ocuk arkada larndan dayak yedi inde baba ona dv meyi retirken, kz iin kavgaya kendi giri ecek, anne ise bu olay ona isel alanda kalmay retecek bir gzda olarak kullanacaktr. Oyuncak seimleri de ayn ekilde toplumsal cinsiyet rollerinin nasl ynlendirildi ini gsterir. Kz ocuk daha kendisi de bir bebekken oyuncak bebeklerle oynar. Ona bir canly gvdesinde barndrp ya am verece i ve bu ya am korumakla sorumlu oldu u retilir. Di er oyuncaklar da (ay takmlar vb.) isel alana dairdir; evcilik oynarken evlilik al trmas yapar, hayallerinde Ben anne olunca diye ba layan cmlelere a rlk verir. Ev ii sorumluluklar da yine isel alana dairdir. O daha konu may renmeden sosyal gnl alc olmay, taleplerini dile getirmeden nce ba kalarnn arzularn lmeyi ve ona gre davranmay, babaya su getirmeyi, karde e bakmay, biri ay tepsisini dola trrken arkasndan eker ksesiyle dola may renir. De i en sosyo-ekonomik yapda, kadnlarn kamusal alana katlmnda engelleyici etkiler olu turan bir mekanizmadr bu. Kamusal alan erkeksi zellikler zerine kurulmu tur, rekabetidir, acmaszdr, duygusall n de il mant n kazand alandr. Bu haliyle de iyi bir kadn olup masaldaki mutlu sonu hak etmek iin fedakr, uysal, efkatli, merhametli, ba layc, kararlar ba kasna brakan, zayfl n belli ederek cazibe elde etmeye al an, romantik bir tahayyl haline gelen kurtarlma sahnelerine kavu ma hayaliyle de iten ie kurtarlacak bir duruma gelmeyi arzulayan masal varlklarna uygun de ildir. stelik de i en a a ayak uydurmas iin -her bir dokusuyla ba ml bir varlk olmak zere yeti tirilen- kadna artk saygn bir kimli e ula abilmesi iin ba msz olmas gerekti i sylenmi ve o iki kimlik arasnda bocalarken hem zihinsel yaratlarnda hem i gcnde hem de sosyal ili kileriyle evlili inde depresyona d m tr. Bu, u anda ya ayan kadnlar iin byle bir

758

problemken, de i en sosyo-ekonomik yapda ileriki dnemlerde ku kusuz ba mllk nermesiyle yeti en kz ocuklar iin ok daha zor olacaktr. Be ya ndaki kahraman! Masaln toplumsal rgtlenmeden kopyalayp erke e nerdi i toplumsal cinsiyet de erlilik ltleri gl, ba msz, cesur, kahraman ve zengin olmaktr. ocuk kendini masaldaki kahramanla zde le tirir, yedi ba l ejderhalar yener, kimsenin cesaret edemedi i tehlikeli yerlere girer, prensesini canavarlarn elinden kurtarr ve bylece onu hak eder. Tabii yak kl ve prensse, yani zenginse bu tarz bir aba harcamas gerekmez. Yine de her erke in iine henz bir ocukken krlgan yanlarn saklama, duygularn belli etmeme ve kahraman olma tohumlar ekilmi tir. Masalda oldu u gibi sosyal hayatnda da bu a r i irilmi benli in ne denli zorlayc olabilece i, hayalle g arasndaki farkn grld andaki ykc etkisi d nlmemi tir. ocuk henz be ya ndadr ve baba evden giderken Evin erke i sensin, annene sen bakacaksn. der. Be ya ndaki ocuk, ebeveynlik ili kisinin tersine dnece i bir duruma itilmi tir. Evden bir kadn gece d ar kaca zaman, bu be ya ndaki ocu un kavalyeli i gvenlik nlemi olarak d nlm tr. Peki, tehlikeyle kar la ld nda, yeti kin bir kadn be ya ndaki ocu u ne srp geride mi kalacak; yoksa kahramanlk vgleriyle i irilmi bu ocuk, korumak zere yola kt kadnn arkasna s nd nda egosu a r bir darbe mi alacaktr? Laf snr tanmaz: Bu bir kar beberuhi erkek, babann yoklu unda anne, karde ler, teyzeler, kom ular, gide gide bir mahalle dolusu kadnn koruyucusu ilan edilmi tir. Srt svazlanan ocu un yry de i ir, erkek adam olup gururla omuzlarn ykseltir. Derken masaldaki kahramann elinde kl Kaf Da na yry gibi bbrlenerek yrrken, minicik bir kpek havlar, ocuk korkar, ko arken yere kapaklanr, dizi yaralanr. Yedi ba l ejderhann kafalarn a atan elma toplar gibi koparacak olan kahramann bir kpekikten korkup yaral dizi iin a lamas ac de il midir? Bu arptlm tanmlarn sert gereklerle arp p da lmas da a rtc olmayan sonularn verecektir ileride. i mi benli in yk altnda ezilerek, do al geli imine izi verilmemi o lan ocuklar, hayatlar boyunca ta yacaklar en a r sfat, erkekli i, kazanma yar nda en ok zayf yanlarn saklamay renirler. Bylece gizli bir krlganlkla yeti en ancak krlganl n saklamaya al rken derindeki duygularn aklayamayan, a layamayan, kz gibi olmama dayatmas iinde benli inin gerekleriyle yzle ememi bir yeti kin erkekler ordusu katlr topluma. Ona retildi i gibi cesur, kahraman, zengin, ksacas gl olma statsne eri emeyen erke in erkekli iyle ilgili phe duymas ve korkularn sapa yollarda gizlemeye al mas, hovarda, serseri, duyarsz kimli ine s np krlgan varl ndan kurtulmaya al mas, eri kinler arasnda zellikle a k ili kilerinin ynn a rtan bir etki de il midir? a lar boyu erke in sonsuz bir ocukluk duygusuna hapsoldu unu yazan felsefeciler, edebiyatlar; onun yeti kin bir erkek olmadan nce yalnzca ocuk olma hakknn elinden alnd n da d nmelidir. Hansel ve Gretel, terk edilmi olurlar? ocuklar Bydklerinde nasl bir ana, baba ya da e

Korku Pek ok ili kinin tkanma nedeni ve bireyin kendisiyle kurdu u ili kide akarsuyun yata n de i tiren bir g. Terk edilme, yamyamlk, hrszlk, cinayet figrleriyle ocuklar iin ekilmi bir korku filmini andran Hansel ve Gretel, ocuklukta bilinaltna yerle tirilmi korkularn, nasl birer yeti kin yarataca n hayal etmemize yardm edebilir. yle bir durup hikye dizgesine bakalm; acaba bu bir masal olmasayd, u durumlara ne tepki verirdik? Yiyece ini payla mak istemedi i iin ocuklarn ormana brakan baba, Bu yalann farknda olan ama eve geri dn yolunu bulmak iin i aretler brakan ocuklar, bu durumun iki kez tekrar etmesi, Gece, eve ilk geri dndklerinde anne babann onlar tekrar evden ataca n i itip de i itmemi gibi davranan ocuklarn travmatik bir bekleyi sreci: Sabah seni korumakla ykml ilk ki i olan z baban tarafndan ormana terk edilece ini bilmek ve bilmiyormu gibi davranarak uyumak, Ormanda kaybolan, alk ve susuzluktan kvranan, ayrca her an vah i hayvanlar tarafndan paralanma tehdidi altnda olan ocuklar, ocuklarn eker ve ikolatadan bir evle, yani en sevdikleri eylerle kandrlmas, Yine sevimli ve ocuklarn d kn oldu u, dost bildi i bir figr olan ku larn ekmekleri yiyerek eve geri dn lerini engellemesi, Yamyam bir cad Onun yeme i olaca n bilerek bekleyen ve bu srada da hapis altnda olan bir kz Bu duruma seyirci kalan ve cad tarafndan kle olarak kullanlan bir o lan, 759

Besiye ekilmi avnn yeterince i manlayp i manlamad n kontrol etmek iin ondan her gn parma n uzatmasn isteyen cadnn korku psikolojisine tekrarlarla katks. Tabii e er cad bir dal parasyla ya da bir tavuk kemi iyle zerinde et olan, scak insan parma nn arasndaki fark anlamayacak kadar aptal ve mantkszsa , ocuklarn cady frna atp yakarak ldrmeleri, ocuk tarafndan i lenen cinayet! Bu cinayetin normalle tirilmesi, Cadnn altnlarn alarak eve dnmeleri, yani masum grlen bir hrszlk, ocuklarn lme terk eden babann, onlar altnlarla dndklerinde kabul etmesi (Artk yiyecek ve para derdi yok, yleyse ocuklar sevilebilir.) Kopmay da, birle meyi de sa layan eyin ekonomik bir neden olmas, vey annenin lm de zenginli e eklenince ya anan mutluluk tablosu Babann hi sorgulanmamas, hesapla mann olmamas, babann iradesizli i, su ortakl ve son derece patalojik bir yeniden birle me. Sonu, sevginin bile patolojik oldu u bir masaln ocuklar m l m l uyusun diye anlatlmasndaki tuhaflk Fazlasyla a r ruhsal darbeler altnda, ki ilik bozukluklaryla yeti meleri muhtemel masal kahramanlarnn duygu ve tavr modeli olu turmas Bu masal dinleyen ocuklarn ise tanmlayamadklar bir huzursuzlukla, gece kbuslarna aktaraca korkular edinmeleri (Sezer, 2010: 163165) Peki, bu tr travmalarla yeti en bir ocuk sa lkl bir yeti kin olabilir mi? Sonu: Sakncal iletileri olan klasik masallar ocuklarla nasl tan trlmal? Cinsiyeti, iddet ierikli ya da ki ilik organizasyonuna darbeler vuracak iletiler ta yan masallar hayatmzdan atmamz mmkn m? Bence hayr. ocu umuz iin en iyi masallar anlatabilir; yalnzca ruhsal, fiziksel ve zihinsel sa l iin faydal rnler seebilir ama onlarn d dnyadan alacaklar iletileri engelleyemeyiz. Tamamyla yaltlm bir ruhsal ve zihinsel atmosfer sa lamak imknszdr. Siz okumasanz bile ocuk televizyonda grr, sokakta yrrken gazete bfelerindeki dergi kapaklarnda, okul antalarnda, silgide, kalemde, cekette Pamuk Prensesle Klkedisiyle kar la r. Ku atan grsellik, eni sonu pe inden bu grselli i do uran masallar ve szlerin gizli iletileriyle hkimiyetini pe inden srkleyecektir. yleyse, ne yapmal? Aslnda tm bu kt rnekler de ocu un zihinsel geli imini ve ileride kar la aca sorunlarda ruhsal bariyerini ykseltmek iin ok amal kullanlabilecek frsatlardr. Ele tirel bak n geli tirmek amal ve kendi ruhsal ekincelerini aktarmasn, ocuk-ebeveyn, ocuk-toplum ve elbet ocu un kendisiyle olan ili kisinin analizini yapmasn sa lamak zere sohbet zemini olarak kulland nda, bu tr klasik masallar ruhsal darbeler zemini olma i levini brakp bir olana a dn ecektir. rne in, terk eden ebeveyn korkusunu a a karp mcadele edebilmek iin Hansel ve Gretel e siz olanaklar sunar. Bu amala ba layan bir sohbette de u noktalara dikkat etmek faydal olabilir: Didaktik, tepeden bakan ve her eyin mutlak bilgisine sahip oldu unu beyan eden, a r byke bir tavrla yola kmamak. Yarglayc tavrdan uzak durmak ve bylece ocu un fikirlerini ya da duygularn aka aktarabilmesini sa lamak. Zorlayc olmamak, ocu a hazr olmad bir konuyu konu mas iin srarc davranmamak, kapy aralk hale getirip onun amaya hazr oldu u zaman beklemek. Zirveye km birinin sylemini de il de birlikte d nen, birlikte yolculuk yapan, birlikte ke feden ki ilerin dilini tercih etmek. Baz eyleri o anda fark etmi gibi yaparak ve o anda birlikte fark etmeye ak bir zihinsel tavrla iletilerden yola kp kendi hayatmzdan sz ederken daha samimi, inandrc olup ki isel deneyimlerden yararlanma ansn kullanmak. Ele tirel bak geli tirmeye elveri li, mantk d durumlar a a karacak sorular sormak. rne in u tr sorular, ocu un rahat bir sohbete ba lamasna neden olabilir: Ya bir prensesin hizmetilik yapmas bana tuhaf geldi, sen ne dersin? ya da Prenses neden bir avcyla ormana gnderildi ini d nmemi mi?, Tanmad n insanlarn evine girmek bana pek mantksz geldi do rusu. vb. zellikle Hansel ve Gretel gibi travmatik etkileri olan masallar, mizah diliyle ele tirmek kolaylklar sa layacaktr. Sama durumlarn altn izmek, olaylar espri konusu yaparak hafifletmek de yle. 760

nk bir konuyu mizaha ta mak, korkularmzla ba etmemiz, ac ekmeden, duygusal ykleri azaltp aslolan yani iletileri ve sonular, bu durumda ne yapmak gerekti ini sorgularken mant daha ba msz klmamz iin iyi bir frsattr. ocuklar, gerekleri yadsyarak tozpembe bir dnyada yeti tirmek isteyebiliriz. ocuklu unu mutlu ya asn, sonra naslsa hayatn zorluklaryla kar la acak da diyebiliriz. Ama asl ocuklu un zor bir sre oldu unu ve yeti kin ya ammzdaki sorunlarn byk bir o unlu unun ocukluk travmalarmza ba l oldu unu unutmamz anlamna gelir bu. Glkleri yadsyamayz ancak ocuklara bu zorluklarla ba etmeyi ve toplumsal yapnn ne tr mekanizmalarla i ledi ini retebiliriz ya da diyelim ki kendi renme stillerini geli tirmeleri iin motivasyon sa layabiliriz. Masal hayatta iyi ya da kt, her eyin anlatlabilece i en zgr zemindir; ruhumuzun ve zihnimizin oyunlarn ondan daha iyi ya atabilen bir ba ka tr daha yoktur. yleyse, ocuklarn hayatn, ruhun ve zihnin snrlarn masaln kurnazlklaryla birlikte renmeleri onlar zgr ve zenginle mi bireyler haline getirecektir. ocuklarn gkten d en elmalarla de il de kendi elma a alarn -a larn da kendileri seerek- yeti tirebilecekleri bir dnya dile iyle
KAYNAKA Cordelier, Jeanne (1997) Pamuk Prensesin lm. stanbul: Sel Yaynclk. Sezer, Melek zlem (2010) Masallar ve Toplumsal Cinsiyet. stanbul: Evrensel Basm Yayn.

761

MASALLARIN CMLE VE RES M TASARIMLARININ KARAKTERLER N K ZELL KLER AISINDAN NCELENMES

Ar . Gr. Fazilet TA DEM R Ankara niversitesi

LK

zet Bu ara trmann amac dnya masallarndan seilmi "irkin rdek Yavrusu", "Hansel ve Gratel", "izmeli Kedi", "Gzel ve irkin" adl masallardaki karakterlerin ki ilik zelliklerinin, anlamlarna gre cmlelerin ve resimlerin biimsel tasarmnn ierik analizi yntemine dayal olarak incelenmesidir. Yaplan analiz sonucunda, masallarda ki ilik zellikleri kategorisinde en ok mutsuz, zgn, anlamlarna gre cmleler kategorisinde en sk kar la lan cmle yapsnn olumlu cmle yaps oldu u grlm tr. Resimlerin biimsel tasarmnda irkin rdek Yavrusu masalnda resimlerin masaln tmnde anla lr oldu u, di er masallarda resimlerin cmlelerden ba msz ve ierikle ilgisiz oldu u grlm tr. Anahtar Szckler: Ki ilik zellikleri, resimlerin biimsel tasarm.

Abstract The aim of this study was selected tales of the world "Ugly Duckling", "Hansel and Gretel","Puss in Boots","Beauty and the Beast fable, the characters by personality traits, according to the meanings of sentences and pictures based on the examination of the formal design of the content analysis method. As a result of the analysis, the category of personality characteristics of fairy tales the most unhappy, sad, according to the meaning of sentences in the category were the most frequent positive sentence structures. The formal design of the Ugly Duckling fairy tale images in all of the pictures are clear, regardless of other fairy tales pictures and content of statements were irrelevant. Key Words: Personality traits, pictures of formal design.

GR Problem E itim tarihinde ocu un masal okumas, dinlemesinin nemi M..1400den itibaren ele alnm tr Byme a nda olan ocu un olgunlu a eri inceye kadar kendini tanmasnda, al an, iyi yrekli, adil, yardmsever, sosyal ve kltrel evreye uyum sa layan bir birey olarak yeti mesinde masallar ok nemli birer ara olarak kar mza karlar (Kaya, 2000: 343). Yazn; duygularn, d lerin, d ncelerin, insan do asna ve ya ama ili kin ya ant rneklerinin, tasarlarn, zlemlerin yazarn yaratt znel evrende, yine onun yaratt kahramanlarla gzel ve etkili bir ekilde anlatlmas sanatdr (Kavcar, 1999; Sever, 2003). Severe (2003) gre, ilk ocukluk dneminden ba layarak ocuklarn, insan ve ya am gerekli ine ili kin bireysel de erler olu turmalarnda, ocuk kitaplarnn nemli bir i levi vardr. ocuk kitaplar, izginin ve dilin anlatm olanaklaryla de i ik karakter zelliklerini, dolaysyla e itli ki ilikleri canlandrr. Karakterlerden ve onlarn ili kilerinden esinlenerek yaratlan kurgularla; ocuklarn insan, do ay ve ya am tanmasna ili kin bir deneyim alan olu turulur. Boratav (1982) masal nesirle sylenmi , dinlik ve bylk inan larndan ve trelerden ba msz, tamamyla hayal rn, gerekle ilgisiz ve anlattklarna inandrmak iddias olmayan ksa bir anlat eklinde tanmlam tr. Masallarn e itimde zel bir yeri vardr. ocu un ki ili inin, zihninin, hayal gcnn geli mesinde, tabiat ve toplumu do ru alglamasnda, anadili ve yabanc dil retiminde, rencilerin okumay, anlamay, yazmay renmelerinde masallar, temel e itim malzemesidir (Akdeniz, 2007: 179). Feyzio lu (2007) Masallar ocuklar iin neden gereklidir?sorusunu yle aklamaktadr: "Hayal gcn besler ve yaratcl geli tirir. Dili geli tiren bir aratr. Ulusal karakterler olu turur. Kltrel 763

kimlik olu turur. Anlaml bir ya am sunar. Korkuyu retir ve ya ama hazrlar. Di er kltrler ile kpr kurulmasn sa lar. Karamsar de il, iyimser insan yeti tirir. ocu un ba mszl n kazanmasna yardm eder. irkinin iindeki gzelli in bulunmasn sa lar. nsann i at malarn ve toplumla olan ztl n giderir. Meslek bilinci kazandrr." ocuk yaynlarnn temel amac; kitap sevgisi ve okuma al kanl kazandrmak olmaldr. ocuk ve kitap ili kisinin okuma yazmay renmekle ba lamad , ocu un kitapla ilk tan t dnemin 0-6 ya aras oldu u bilinmektedir( im ek, 2002: 21). ocu a grelik ilkesi, ocu un ilgilerini, gereksinimlerini, dil evrenini gz nnde tutmay, hazrlanacak metni bunlarla rt trmeyi gerektirir (Sever, 2003). ocuk kitaplarnn hazrlanmasnda ocu un ki ili inin, iinde bulundu u byme olgusunun ve geli iminin e itli evrelerinin, ksaca ocuk gerekli inin ya da ocu a grelik ilkesinin srekli olarak gz nnde bulundurulmas gerekir (Dilidzgn, 2002; Yavuzer, 2001). Masallardaki karakterlerin olumlu ve olumsuz davran ve szleri, masallarn muhtevasndan kan mesajlar ocu u iyi ya da kt ekilde etkilemektedir. Masallarda anlatlanlar kadar masallarda byk yer kaplayan resimlerin niteli i de bu sz edilen etki de nemli bir yer almaktadr. Bu zelliklerinden dolay ocuklarn e itiminde nemli bir etkiye sahip oldu u d nlen irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallardanki cmle ve resim tasarmlarnn karakterlerin ki ilik zellikleri asndan incelenmesi gerekli grlm tr. Ama Bu ara trmann amac, dnya masallarndan seilmi irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallarndaki karakterlerin ki ilik zellikleri, anlamlarna gre cmleler ve resimlerin biimsel tasarmnn ierik analizi yntemine dayal olarak incelenmesi olu turmu tur. Bu genel ama do rultusunda a a daki sorulara yant aranm tr: 1.irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin masallarnda karakterlerin ki ilik zellikleri nasldr? 2.irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin masallarnda anlamlarna gre cmleler nelerdir? 3. irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin masallarnda resimlerin biimsel tasarm nasldr? YNTEM Bu blmde, ara trmann modeli, evren ve rneklem, veri toplama aralar ve verilerin analizi konular yer almaktadr. Ara trmann Modeli Bu ara trma, ara trma amalarna uygun tarama modeli kullanlarak yaplm tr. Tarama modeli var olan mevcut bir durumu de i tirmeye kalk madan var oldu u biimiyle betimlemeyi amalamaktadr (Karasar, 1998: 77). Tarama modeline dayal bu ara trmada seilen masallar, gnmzn ya am gereklerini sunu u bakmndan ierik zmlemesi yntemiyle incelenmi tir. al ma Grubu Ara trmann al ma grubunu irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallar olu turmu tur. Ara trmada daha nceden belirlenmi kavramlara gre kodlama yaplm tr. Analizde kayt birimi szcklerdir. Ba lam birimi cmlelerdir. Veriler ve Toplanmas erik analiz ile yaplan ara trmalarn nemli a amas, elde edilecek verilerin snflandrlaca kategorilerin saptanmasdr (Arseven, 1994: 78). Ara trmada veri toplama aralar irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallardan olu mu tur. Her masaldaki kelimeler incelenerek sz konusu kategorilere yerle tirilmi tir. Bu kategoriler de Tablo 1de verilen zel alt alanlara ayrlm tr. Birinci kategoride 16, ikinci kategoride 5, nc kategoride 2 zel alt alan bulunmaktadr. Ara trmadaki ana kategoriler; ki ilik zellikleri, anlamlarna gre cmleler ve resimlerin biimsel tasarm olarak belirlenmi tir. Ara trmada, zmleme trlerinden kategorisel 764

zmleme tekni i kullanlm tr. Kategorisel zmleme, genel olarak belli bir iletinin nce birimlere blnmesi ve daha sonra bu birimlerin nceden saptanm ltlere gre kategoriler halinde gruplandrlmasdr. Bu zmlemede de kategorilerin skl (frekans) hesaplanr (Tav ancl ve Aslan, 2001: 90). Bu n incelemeye gre, ana kategorilerin altna baz alt boyutlarn eklenmesi zorunlulu u do mu ; bir ba ka deyi le, tmdengelim yntemiyle elde edilen kategorilere, tmevarm yntemiyle kimi alt boyutlar eklenmi tir. Kategoride ele alnanlar; 1. Karakterlerin ki ilik zellikleri. 2. Anlamlarna gre cmleler. 3. Resimlerin biimsel tasarm. Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas Bu ara trmada seilen dnya masallarna ili kin de erlendirme yaplrken ierik analizi yntemi kullanlm tr. erik analizi, bir metindeki de i kenleri lmek amacyla, sistematik, tarafsz ve saysal olarak yaplan analizi ifade etmektedir (Wimmer ve Dominick, 2000: 135-136). Seilenirkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallarda karakterlerin ki ilik zellikleri, anlamlarna gre cmleler ve resimlerin biimsel tasarm asndan incelenerek bu masallarn ieri ine ili kin veriler toplanm tr. Elde edilen veriler frekans ve yzde olarak tablolar halinde ifade edilmi tir. Ara trmada kullanlan kodlamann gvenirli ini ortaya koymak amacyla belirlenen dnya masallarndan geli igzel seilen drt masal, alan uzman ba ka bir ara trmac tarafndan da de erlendirmi ; bu veri kodlayc ile de erlendirmeler arasndaki tutarl a baklm tr (Tav ancl ve Aslan, 2001: 81). Hesaplama sonucunda kodlayclar arasndaki tutarllk %82 bulunmu tur. Ara trmada, masallarn belirlenen kategoriler bakmndan gvenilir bir ekilde lld sonucuna varlm tr. Verilerin zmlenmesinde sklk ve yzde hesaplamalar yaplm tr. Kategoriler; alan bilgisine dayandrlarak olu turulmu tur. Bu i lemlerden sonra ana ve alt kategorilere son biimi verilmi ve bunlar alan uzmanna gsterilmi tir. neriler do rultusunda gerekli dzeltmeler yapldktan sonra veri kodlama aracna son hali verilmi tir. BULGULAR VE YORUM Bu blmde irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallarn, ki ilik zellikleri ana kategorisinin zel alt alanlara gre da lmlar Tablo 1de verilmi tir.
Tablo 1. Ki ilik zellikleri le lgili Olan zel Alt Kategoriler Ki ilik zellikleri f % 1-Mutsuz, zgn 19 20.2 2-Mutlu, sevinli 10 10.6 3-Zavall 9 9.57 4-Korkak 9 9.57 5-irkin 6 6.39 6- a kn 6 6.39 7-Beceriksiz 5 5.31 8-lgn 5 5.31 9-Sevecen 4 4.25 10-Sinirli 4 4.25 11-Miskin 4 4.25 12-fkeli 3 3.19 13-Huzurlu 3 3.19 14-Cesaretli 3 3.19 15-Alayc 2 2.12 16-Gururlu 2 2.12 Toplam 94 100

Masallarda belirlenen ki ilik zelli i says 94dr. A a da, ki ilik zellikleri kategorisinde yer alan zel alt alanlarndan rnekler sunulmu tur: 1- Mutsuz, zgn lerleyen gnler zavall rdek yavrusuna yalnzca znt getirmi . irkin ve hantal oldu u iin karde leri onunla oynamak istememi ler ...(irkin rdek Yavrusu). Gerekle tirilen ierik zmlemelerine gre incelenen masallarda, ki ilik zellikleri kategorisinde en ok mutsuz, zgn zel alt alan (% 20.2) bulunmu tur. Ancak mutsuz, zgn zel alt alan ocu u mutsuzluk gere iyle kar la tracak, onu bu gerekle yzle tirecek nitelikte de ildir.

765

2- Mutlu, sevinli Gzel kz, mutluluk iinde onun ayaklarna kapanm ... (Gzel ve irkin). Mutlu, sevinli zel alt alan (%10.6) bulunmu tur. ocu un ya antsna, sorunlarna, ilgi ve beklentilerine uygun bir ieri i ve konusu yoktur. Masallar ierisinde, birok adan oldu u gibi mutlu ki ilik zelli inin i leni i bakmndan da aslnda ocukla ileti im kurmaktan uzak, yeti kinlere seslenen bir masaldr. 3- Zavall Zavall Hansel zgn bir ekilde yata na geri dnm ... (Hansel ve Gratel). 4- Korkak vey anne ile korkak babalar Hansel ve Grateli ormann daha kuytu yerlerine gtrm ... (Hansel ve Gratel). Zavall, korkak zel alt alanlar (%9.57) bulunmu tur. Hansel ve Gratel ve izmeli Kedi adl masallarda, vey annesinin eziyetleri ve Hansel ve Gratelin ya ad duygular anlatlm tr. ocu a gre masallarn dil ve anlatm asndan anlamlandrmakta zorluk ekece i bu masallar, ki ilik zelliklerinin i leni i bakmndan da ocu a ok fazla seslenmemi tir. Hansel ve Gratel yoksulluk, vey anne, yalnzlk, korku gibi yeti kine zg sorunlarla bo u maktadr. 5-irkin Ba langta yaratktan korkan ve ondan i renen gzel kz, o irkin yarat n kendisine ok iyi davrand n fark etmi ... (Gzel ve irkin). 6- a kn izmeli Kedinin a kn sahibi bu kadar ok topra a nasl sahip oldu unu anlamaya al rken. izmeli Kedi Devin atosunda ba ka i ler evirmekle me gulm ... (izmeli Kedi). irkin, a kn zel alt alanlar (%6.39) bulunmu tur. Gzel ve irkin masalndaki irkin kavram insan olan ancak yarat a benzeyen canl iin sylenmi ken, irkin rdek Yavrusu masalnda rdeklerin kendilerine benzetemedikleri karde lerine irkin dedi i grlm tr. Bu masallarda ocuklarn kendilerine benzemeyen ya da farkl grnml insanlara irkin denilebilece i gibi ifadeler kazandrlm tr. ocuklara do ru iletiler vermedi i grlm tr. 7- Beceriksiz Beceriksiz kz, frnn kocaman bir kapa var. eri ben bile girerim ... (Hansel ve Gratel). 8- lgn izmeli Kedinin lgnca bir plan varm . Deve senin ayn zamanda mthi bir sihirbazlk gcnn oldu unu sylyorlar,do ru mu?... (izmeli Kedi). Beceriksiz, lgn zel alt alanlar (%5.31) bulunmu tur. izmeli Kedi masalndaki kedi ocuklara dolandrclkla, yalanclkla akl almaz planlarla aslnda iyi bir rnek grnmnden ok uzaktr. Her yapt gerek ya am kurallaryla ztlk gstermesiyle birlikte yaptklaryla da masaln sonunda dllendi i grlm tr. ocuklar iin do ru yansmalar olmayan bir masal oldu u grlm tr. Masallardaki bu durumu gerek ya am durumu ile kar la tran ocuklarn benzer mutluluklar ya amak istemesi de sz konusu olabilir. Masallarda kahramanlarn ki ilik zelliklerinin yansmalar ve ta dklar mesajlarn do ru olmas gerekmektedir. 9- Sevecen Zamanla sevecen kza iltifat etmeye ba lam . Kzca z bir sre sonra onun sohbetinden ho land n fark etmi (Gzel ve irkin). 10- Sinirli ocuklarm tekrar ormanda brakmaya iim nasl dayanr? diyormu . Ama sinirli kadn istedi ini kabul ettirinceye kadar ona rahat vermemi ... (Hansel ve Gratel). 11- Miskin Bu arada kt kalpli kars da lm . Miskin adam kar snda ocuklarn grnce sevincinden ne yapaca n a rm ... (Hansel ve Gratel). Sevecen, sinirli, miskin zel alt alanlar (%4.25) bulunmu tur. Hansel ve Gratel masalnda vey anne kt, sinirli, vey ocuklarndan kurtulmak iin onlarn lmn bile do ru gren bir karakter olarak resmedilmi tir. Bu ve benzeri masallarn vey ebeveynleri olan ocuklar iin verdi i mesajlarn do rulu u tart labilir. vey annenin lmyle mutlulu u sa lanan aile profili ocu a grelik ilkesine uygunluk da gstermemi tir.

766

12- fkeli Yaratk fke dolu gzlerler ona bakyormu . Korkun sesiyle konu maya ba lam ... (Gzel ve irkin). 13- Huzurlu Bakn, u gen ku uya bakn, en gzeli o ! Artk kendini ok, ok mutlu ve huzurlu hissediyormu ... (irkin rdek Yavrusu). 14- Cesaretli Kapnn ak oldu unu grnce, ieri do ru seslenmi , ama yant alamam . Bunun zerine, ieri girme cesaretinde bulunmu ... (Gzel ve irkin). fkeli, huzurlu, cesaretli zel alt alanlar (%3.19) bulunmu tur. Yaratk gibi irkin fiziksel olarak di erlerine benzemeyen canl larn sadece grntlerinin de il duygularnn, seslerinin vb zelliklerinin de kt oldu u vurgulanmaya al lm tr. ocuklarn kendilerine benzemeyen her canlya olumsuz gzle bakmalar gibi do ru olmayan mesajlar verilmi tir. 15- Alayc Kimse beni sevmiyor, alayc rdeklere sormu . Benim gibi gri tyleri olan rdekler nerede... (irkin rdek Yavrusu). 16- Gururlu imdi benzerlerinin arasnda gururla yzyormu ... (irkin rdek Yavrusu). Alayc, gururlu zel alt alanlar (%2.12) bulunmu tur. Masallar, ocu u ya am gerekleriyle bulu turma, ona dolayl olarak zm nerilerinde bulunma, onu bu sorunla ba ba a kalmaktan kurtarma i levine sahiptir. Bu yolla ocukta okuma iste i ve al kanl da olu turacak nemli bir aratr. ncelenen masallar ocu u gncel bir ya am gere iyle bulu turmaktan ok uzak kalm tr. irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallarnn anlamlarna gre cmleler ana kategorisinin zel alt alanlarna gre da lmlar Tablo 2de verilmi tir. Bu kategori ile olumlu cmle (eylemin yapld n bildiren cmlelerdir), olumsuz cmle (i in ve eylemin yaplmad n bildiren cmlelerdir) nlem cmlesi (sevin, hayret ve znt gibi duygular anlatan cmlelerdir) soru cmlesi (bir i in, eylemin olup olmad n soran cmlelerdir) ve art cmlesi (bir i in yaplmasn artna ba l klan cmlelerdir) olma durumu ierik analizi yntemiyle saptanmak istenmi tir.
Tablo 2.Anlamlarna Gre Cmleler le lgili Olan zel Alt Kategoriler f% 1-Olumlu 2770.75 2-Olumsuz 490.13 3-nlem 260.07 4-Soru 120.03 5- art 60.02

Toplam 370100 A a da anlamlarna gre cmleler ile ilgili olan zel alt kategorilerden rnekler bulunmaktadr: Anlamlarna gre cmlelerile ilgilidrt masal incelendi inde belirlenen cmle says 370dir. A a da, anlamlarna gre cmleler kategorisinde yer alan zel alt alanlarndan rnekler sunulmu tur: 1- Olumlu Gzel bir sabah,alt tane kpr kpr rdek yavrusu, cvldayarak yumurtadan km lar. (irkin rdek Yavrusu) .Kalbi hzla arparak baheye inmi ve yarat n orada bir a acn altnda l gibi yatt n grm . (Gzel ve irkin). Masallarda ocu un en sk kar la t cmle yaps olumlu cmle yapsdr (% 75.0); bu yap masallarn okunu una akclk katm ve anla lrl kolayla trm tr. Masallarda cmle yaplarnn olumlu ve ksa cmlelerden olu mas beklenir. Sz edilen masallar bu adan yeterli bulunmu tur 767

2- Olumsuz Madem kimse beni istemiyor, ben de sonsuza dek burada saklanrm, demi . (irkin rdek Yavrusu).Kapnn ak oldu unu grnce, ieri do ru seslenmi , ama yant alamam . (Gzel ve irkin). Masallarda ocu un ikinci sklkta kar la t cmle yaps (% 13.0); olumsuz cmle yapsdr. 3- nlem Zavall irkin o lum! dermi annesi (irkin rdek Yavrusu). Seni bir tek artla brakrm. Kzn bana getireceksin! diye kar lk vermi . (Gzel ve irkin). Masallarda ocu un kar la t di er bir cmle yaps (%7.0); nlem cmlesidir. Sevin, korku, hayret ve znt gibi duygularn masallardaki anlatmnda yer alan cmlelerdir. 4- Soru Bizler de senin gibi ku uyuz. imdiye kadar nerede saklandn? diye, sormu lar ona. (irkin rdek Yavrusu). Bana ieklerimi yollarak m te ekkr ediyorsun? (Gzel ve irkin). Masallarda ocu un kar la t di er bir cmle yaps (%.3.0); soru cmlesidir. nlem ve soru cmlelerine de masallarda ska yer verilmesi ocuklar d nmeye ynlendirmi tir. Hangi durumda nasl bir tepki verecekleri konusunda bilgi vermesi bakmndan yararl grlm tr. 5- art Ne zaman en son do ana baksa: O kadar irkin ki bu nasl benim yavrum olur anlayamyorum diyormu . (irkin rdek Yavrusu). Masallarda ocu un kar la t di er bir cmle yaps bir i in, eylemin olup olmad n soran, ieri ini ara tran (%.2.0) art cmlesidir. irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallarn, resmin biimsel tasarmana kategorisinin zel alt alanlara gre da lmlar Tablo 3te verilmi tir.
Tablo 3. Resmin Biimsel Tasarm le lgili Olan zel Alt Kategoriler Resim saysf % 1-Resimlerin anla lr olmas 291862.0 2-Resimlerin masallarla ili kili olmas 291551.7

A a da resmin biimsel tasarm ile ilgili olan zel alt kategorilerden rnekler sunulmu tur: 1-Resimlerin anla lr olmas irkin rdek Yavrusu masalnda toplam on resim bulunmaktadr. Resimlerin ocuk kitaplarndaki byklk ve okumaya yeni ba layan ocuklar iin hazrlanan kitaplarn drtte resim olmas esasna uygun oldu uve resimlerin masaln tmnde anla lr oldu u grlm tr. Hansel ve Gratel, masalnda toplam alt resim bulunmaktadr. Masaldaki resim says drtte resim esasna uygun de ildir. Her sayfada bir resim bulunmaktadr. Masaldaki resimdeki figrlerin karma k ve renklerinin yeterince belirgin olmad grlm tr. izmeli Kedi masalnda toplam yedi resim bulunmaktadr. Masalda resmin renklerinin soluk ve izimlerinin iyi olmad bu nedenle de anla lr olmad grlm tr. Gzel ve irkin adl masalda toplam alt resim bulunmaktadr. Masalda bir resmin ocuk kitaplarndaki byklk ve okumaya yeni ba layan ocuklar iin hazrlanan kitaplarn drtte resim olmas esasna uygun ve anla lr olmad grlm tr. Masallardaki resimler konuya uygun, sayfa dzeninde de birlik ve btnl sa lamaldr. Resimler anlatlan konuya gre; aklayc, yorumlayc, e lendirici, gldrc ve sevimli olmaldr. Bazen de gldrrken d ndrmelidir. Resimlerin ta mas gereken en temel zelli i ise, "estetik de eri"dir. Resimler, ocu un estetik duygularnn geli mesine katk sa lamaldr. Estetik kayg n planda tutulmak ko uluyla; okulncesi dneme ve okumaya yeni ba layan ocuklara ynelik kitaplardaki resimlerin renkli olmas beklenir. Okulncesi ve okumaya yeni ba layan ocuklar iin hazrlanan kitaplarn drtte resim, drtte biri yaz; sekiz ya n zerindeki ocuklar iin hazrlanan kitaplarn drtte ikisi resim, drtte ikisi de yaz olmal, on ya n zerindeki ocuklara ynelik bir kitabn, drtte birinin resim, drtte nn de yaz olmas gerekir (Sever,1995). 2- Resimlerin masallarla ili kili olmas irkin rdek Yavrusu masalnda resim masalla ili kili bulunmam tr. nk resimde bir yavru rdek resmedildi i sayfada ili kisiz bir ekilde yer alm tr. Eylemsiz izilmi rdek figrnn 768

masaldaki anlatmla tamamen ili kisiz oldu u grlm tr. Ku u resmide eylem iermeyecek ekilde izilmi tir. ocu un bu resimlere bakt nda sayfalardaki anlatlma ilgili herhangi bir d nce sahibi olamayaca grlm tr. Hansel ve Gratel, masalnda iki orman resminin masalla ili kisiz oldu u grlm tr. nk orman resminin yapld sayfada eker ve ikolatadan olu an evden ve caddan bahsedilmektedir. Resimle anlam arasnda ili ki grlmemi tir. izmeli Kedi masalndaki drt resim sadece izmeli Kedi figrnden ibaret oldu u grlm tr. Devle olan diyaloglarnda sadece izmeli Kedinin resminin bulunmas ve resimlerin kk izilmi olmas ve renklerinin de soluk olmas bu resimlerin oldu u sayfalarda resim metin ili kisini okuyucuya vermemi tir. Gzel ve irkin adl masalda bir resimde metin anlam ili kisi grlmemi tir. Kzn elinde kuma dikti i resim ile bu sayfadaki anlatm arasnda bir ba lant bulunmaktadr. ocu un sadece resme bakarak masaln bu sayfasndaki metinin ieri i ile ilgili fikir yrtemeyece i grlm tr. Bunun nedeni olarak resimlerin metinlerden ba msz ve ierikle uyumayacak eklide resmedilmesinden kaynakland eklinde sylenebilir. Geli im dzeyine uygun olmayan ekil ve resimler alglamay, renmeyi ve do al olarak da ocu u kitaptan uzakla tran bir nitelik ta maktadr. Resimlendirme, ocu un i dnyasna uygun yaratc, zgn, ilgi ekici, dinamik betimlemeler eklinde olmaldr. SONU VE NER LER Bu ara trma kapsamnda ierik zmlemelerine gre incelenen masallarda, ki ilik zellikleri kategorisindeki zel alt alanlarndan en ok mutsuz, zgn ki ilik zelli i zel alt alann yer ald grlm tr. Masallarda ocuklarn ya larna uygun olmayan ve onlar duygusal olarak zecek ki ilik zelliklerine yer verilmi tir. Masallarnda kahramanlarn srekli mutsuz olmalarnn nedeni olarak fiziksel olarak irkinlikleri gsterilmi tir. Masallarn sonucunda ise bu kahramanlarn zntl hallerinden mutlu, sevinli ki ilik zelliklerine sahip olmalar ancak yarat n yak kl bir insan olmas ve irkin rde in gzel bir ku u dn mesiyle mmkn grlm tr. Benzer durum izmeli Kedi ve Hansel ve Gratel masallarnda da grlm tr. izmeli Kedi , insanlara yalanlar syleyerek sahibini mutlu etmeyi ba arm ve sonu olarak kendi de mutlu olmu tur. Hansel ve Gratel vey annelerinin lmyle mutlu olmu ve babalar ile gzel bir hayat srm lerdir. Bu masallardaki mutluluk, sevecenlik gibi olumlu ki ilik zellikleri tm masallarda istenilmeyen fiziksel kusurlarn dzelmesi ya da kt ki iliklerin lmyle sevince dn m tr. Anlamlarna gre cmleler kategorisinde yer alan zel alt alanlarndan irkin rdek Yavrusu, Hansel ve Gratel, izmeli Kedi, Gzel ve irkin adl masallarnda ocu un en sk kar la t cmle yapsnn olumlu cmle yaps oldu u grlm tr.nlem ve soru cmlelerine de masallarda ska yer verilildi i grlm tr. Resmin biimsel tasarmana kategorisinin zel alt alanlara gre irkin rdek Yavrusu masalnda resimlerin masaln tmnde anla lr oldu u grlm tr. Resimlerin masallarla ili kisi anla lrl ndan daha d k oldu u grlm tr. Resimlerde genel anlamda tekrarlara da yer verilmi tir. Bu tekrarlar de i en metin ieri ine baz sayfalarda uymam ve anlam ve resim ili kisi sa lanamam tr. ocuk yaznnda resmin ocuklar yazna ekmesi bakmndan byk bir nemi vardr. Masallarn anlam ve resimleri bakmndan ocu a hitap etmesi ve konuya uygun olmas gerekir.ocu a ynelik grsel ve basl materyallerin ieriklerinin ocu a uygunlu u benzer ara trmalarla incelenebilir.
KAYNAKA Akdeniz, S. (2007) Bir Masal Metinleri nceleme Modeli nerisi ve Uygulamas. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Bildiri Kitap . Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi, 203, 179-187, Ankara niversitesi Basmevi. Arseven, A. (1994) Alan Ara trma Yntemleri. Ankara: Gl Yaynevi. Bilgin, N.(1998) erik Analizi. zmir: Ege niveritesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Boratav, P. N. (1982) 100 Soruda Trk Halk Edebiyat. stanbul, 75. Dilidzgn, S.(2006) E itim Gere i Asndan 100 Temel Eser Tart malar. Varlk Aylk Edebiyat ve Kltr Dergisi, 1189, 23- 26. Feyzio lu, Y. (2007) Masallar ocuklar in Neden Gereklidir?. II. Ulusal Kitap . Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. 203, 189-200. ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Bildiri

Karasar, N. (1998) Bilimsel Ara trma Yntemi. Ankara: Nobel Yayn Da tm. Kavcar, C. (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynclk. Kaya, T. (2000) Kbrs Trk ocuk Edebiyatnda Ay en Da lnn Masallar. III.Uluslararas Kbrs Ara trmalar Kongresi. 1317 Kasm 2000, 2, 339-351.

769

Sever, S. (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. im ek, T. (2002) ocuk Edebiyat. Rengarenk Yaynlar, Ankara. Tav ancl, E. ve Aslan, A. E. (2001) Szel, Yazl ve Di er Materyaller Epsilon Yaynclk. Wimmer, R. D. ve Dominick, J.R. (2000) Mas Company. Media Research in erik Analizi ve Uygulama rnekleri. stanbul: An ntroduction. Belmont: Wadsworth Publishing

770

ocuk ve Mzik

OKULNCES KURUMLARDA RET LEN ARKILARIN ANAD L GEL UYGUNLU UNUN DE ERLEND R LMES (KKTC RNE )
Emine Kvan ZTU Yakn Do u niversitesi Atatrk E itim Fakltesi

M NE

zet Okulncesi mzik e itiminde tekerlemeler, saymacalar, arklar ve mar lar yer almaktadr. Tm bu paralar ocuklarn anadili geli imine yardmc niteliktedir. Para seiminde retmenlerin gsterdikleri zen, ocu un hem mziksel hem de anadili geli imi iin nemlidir. Bu ama do rultusunda, KKTC Lefko a ve Gzelyurt ilelerindeki 9 okulncesi kurumda mzik dersi veren 30 retmen, kolay ula labilir durum rneklemesi yntemiyle ara trma kapsamna alnm tr. Uygulanan anket formunda katlmclara, hayvanlar, mevsimler, yeni yl, ta tlar, Atatrk ve 23 Nisan nitelerinde hangi arklar kullandklar sorulmu tur. arklarn anadili geli imine uygunlu u, rencilerin ya larna ve arklarn prozodisine baklarak tesbit edilmi tir. Sonu olarak, incelenen arklarn byk o unlu unun anadili geli imine uygun oldu u saptanm tr. retmenlerin ark da arc n geli tirebilmeleri, yenilikleri takip edebilmeleri iin hizmet ii e itimler, al taylar yaplmal veya e itimler artrlmaldr. Gerek Trkiyede gerekse KKTCde yaynlanan ark da arcklarnn tantlmas ve kolay ula labilir olmas retmenlerin ark da arcklar geni letebilmelerine olanak sa layabilir. Anahtar Szckler: ark, okulncesi e itim, anadili geli imi.

Abstract In preschool education syllabus clever replies, nominees, songs and anthems are involved. All these involved in the syllabus are aimed at developing the native language of the schoolchildren. Therefore, selecting relevant songs to be taught is important in this respect. In light with this objective, the present research involved 30 preschool teachers from 9 schools in Lefko a and Gzelyurt districts, using convenienc sampling approach. The participants completed a questionnaire inqiring about the songs that they were teaching from units such as animals, seasons, new year, vehicles, Atatrk and 23 Nisan. The eligibility of the songs with regard to native language were then evaluated based on age and prosody. As a result, it has been found that the songs taught were eligible with regard to native language development of the preschool children, however; further training and/or workshops are necessary for the teachers in order to develop their song repertory and follow latest developments in the area. Promoting new song repertories published both in TRNC and Turkey and providing acess to the new materials may help preschool teachers in updating and developing their song repertories. Key Words: Song, prechool education, native language development.

Giri Okul e itiminin ilk basama okulncesi e itimidir. 3- 6 ya grubunu kapsayan bu e itim sreci, bireyin tm e itim srecini etkileyebilecek niteliktedir. Okulncesi e itimle ocuklu un, yaratc bir birey olarak geli mesi ve hayat boyunca edindi i bu deneyimlerle ki il ini geli tirerek aydn insan olmas beklenir. Mzik, okulncesi e itimin iinde yer alan en etkin derslerdendir. Mzik e itiminin amalar, ba ta ocu a mzi i sevdirmek, ocuklarn bili sel, duyu sal, devini sel ve sosyal geli imlerine yardmc olmak, ocukta var olan yaratcl ortaya karmak ve anadilin geli imini destekleyerek onlar temel e itime hazrlamaktr (Gnc, 2010: 355-362). ark dili ile konu ma dilinin bir btnlk ierisinde olmas, mzi in dil e itimindeki yeri ve nemini aklar (Sara, 2006: 107). Akkurt (2007) okulncesi e itim kurumlarna devam eden 4-6 ya grubundaki ocuklara szl ocuk arks retmede kullanlan yntemlerin etkilili i ve szck renimine etkisinin incelenmesi adl ara trmasnda, rencilerin szck saysnda nemli bir art oldu u sonucuna varm tr. Av alak (2008) okulncesi dnem 60-72 aylk ocuklara uygulanan mzik e itiminin kavram geli imi zerindeki etkisinin incelenmesi adl ara trmasnda ise okulncesi dnem 60-72 aylk ocuklarn kavram geli iminde mzik e itiminin byk lde etkili oldu u sonucuna ula lm tr. Bu ba lamda, dil ve mzik e itimi arasnda birok ortak zellik sralanabilir; rne in, her

773

ikisinin de yapta sestir, dilde oldu u gibi mzikte de cmleler vardr. Her ikisinde de ritmik ve tonal yap gzlenebilir. Her ikisi de toplumlarn kltrlerinden etkilenebilir. Diledeki konu ma mzikteki do alama ile e le tirilebilir (Bingl, 2006: 215). Okulncesi dnemindeki mzik e itimi, saymacalar ve tekerlemelerle dil geli imi e itimi ile i ie yer almaktadr. Tekerleme ve saymacalar okulncesi ocu unun ya na uygun belirli bir ritmik zelli e sahiptirler, ok uzun de ildirler ve kolay renilebilirler. Bu sebeple tekerlemeler dilde esneklik, syleyi te kolayl kazandrabildi i gibi, akc konu ma becerisi ve al kanl n geli tirebilir (ztrk, 2008: 42). ocuk arklarnn zelliklerine bakld nda, ocuk arklarnda ezgiler genelde 5-6 ses aral nda olu maktadr. Bir sesten di erine genelde ikili l aralklarla geilmektedir. Mzik cmleleri genellikle soru cevap eklindedir 2-3 ya ile 4-5 ya , 5- ya gruplarnn ilgileri de i iktir. 5-6 ya n ilgi duydu u arklar 2-3 ya ocu unun ilgisini hi ekemeyebilir. ark szlerinin ocuk tarfndan anlamlandrlmas iin arklarn bilinen ya da bilinmesi beklenen szcklerden olu mas, soyut anlamlardan kanlmas gerekmektedir (Seyrek s: 15). Okulncesi dnemde retilecek arklarn; prozodisi do ru olmaldr. Prozodi ses ve sz arasndaki uyum olarak tanmlanabilir. Prozodisi do ru olan arklarda ezginin vuru lar ile szcklerin vurgulu-vurgusuz hecelerinin uyu mas beklenir. arklardaki prozodinin bozuk olmas ocu un anadilini yanl kullanmasna sebep olabilir. Ayrca arklarn, ocuklarn ya larna uygun, hafzada kalc, szlerin anla lr olmas, ok uzun olmamas ve gnlk hayatla rneklenebilmesi gerekmektedir. ocuklar yaratcl a zendirmek adna ark szlerinin de i tirilmeye elveri li olmas ocuklarn dil geli imi iin, dramatize edilmeye uygun olmas da yaratclklarn geli tirmek iin nemlidir. arklarn dil geli imini desteklemesi beklenir. Seilen arklar, ocu un yeni szckler renmesini, rendi i szckleri kullanmasn, kendisini ifade etmesini, do ru ve dzgn konu masn sa lar (Diner, 1992: 65). Ama Bu ara trmann amac, okulncesi kurumlarda retilen arklarn ya gruplarna gre ayr trlp, anadili e itimine uygunlu unun saptanmasdr. Bu amaca ula mak iin a a daki alt amalar belirlenmi tir: retmenlerin ark seiminde dikkat ettikleri faktrlerin belirlenmesi. retmenlerin hayvanlar, mevsimler, yeni yl, ta tlar, Atatrk ve 23 Nisan nitelerinde rettikleri arklarn belirlenmesi.

retmenlerin setikleri
uy unlu unun belirlenmesi. Yntem

arklarn

arknn prozodik yaps ve ocuklarn ya larna

Ara trma, nitel yntemlerden durum al mas kullanlarak gerekle tirilmi tir. Durum al malar belirli bir duruma ili kin sonular ortaya koymaktadrlar. Buna ba l olarak bir olguyu kendi do as ierisinde al an, olgu ve onu evreleyen ko ullarn snrlarnn belirgin olmad , farkl veri kaynaklarnn kullanlabildi i, gzleme dayal bir ara trma yntemidir (Yldrm, im ek, 2006: 77). Ara trmada kolay ula labilir durum rneklemesi yntemiyle Lefko a ve Gzelyurt ilelerinde bulunan devlet ve zel 9 okulncesi kurumda mzik dersi veren 30 retmen katlmc olarak yer alm tr. Veri toplama arac olarak ak ve kapal ulu 10 maddeden olu an anket formu uygulanm tr. Anket formu katlmclarn demografik bilgilerini, ark seiminde dikkat edilen faktrleri, hayvanlar, mevsimler, yeni yl, ta tlar, Atatrk ve 23 Nisan nitesiyle ilgili hangi arklarn kullanld n sorgulam tr. Alanda uzman olan iki retim yesinin gr lerine ba vurularak geerli in artrlmas hedeflenmi tir. Veri zmleme yntemi olarak betimsel analiz tekni i kullanlarak bir ereve olu turulmu tur. Ara trma sorularnda yer alan boyutlardan yola klarak veri analizi iin olu turulan ereveye gre katlmclarn verdi i yantlar gruplandrlarak temalar altnda tablola trlm tr (Yldrm, im ek, 2006: 224). Okulncesinde kullanlan arklarn anadili kullanm ile ilgili kriterler; arknn prozodik yaps, ve ocuklarn ya larna uy unlu u olarak belirlenmi tir (Seyrek, 15). Kriterler belirlenirken ilgili alan uzmanlarndan gr ler alnm tr. Ara trma sonucunda elde edilen bulgular, retilen arklarn anadili kullanmna uygunlu u tart lp sonular do rultusunda neriler geli tirilmi tir. 774

Bulgular ve Yorum Ara trmada 30 kadn katlmc yer alm tr. Okulncesi kurumlarnda al an retmenlerin mezun olduklar blmler Tablo 1de grlmektedir. Buna gre, 13 okulncesi retmenli i, 10 snf retmenli i, 1 mzik retmenli i ve di er blmlerden mezun olan katlmclarn 6 ki i oldu u grlmektedir. Okulncesi kurumlarnda mzik e itimi veren retmenlerin byk bir o unlu unun okulncesi (13 katlmc, % 43.3) ve Snf retmnenli inden (10 katlmc, %33.3) mezun olduklar grlmektedir.
Tablo 1: Katlmclarn Mezun Olduklar Blmler Mezun Olduklar Blm Okulncesi retmenli i Snf retmenli i Mzik retmenli i Di er Toplam N 13 10 1 6 30 % 43.3 33.3 3.3 20.0 %100

retmenlerin ark seiminde Dikkat Ettikleri Faktrler retmenlerin ark seiminde dikkat ettikleri faktrler Tablo 2de sunulmu tur. Buna gre; katlmclarn tamam seilecek arknn rencilerin ya larna uygun olmas faktrn, 19 katlmc (% 63) ise konuya uygun olmas faktrn gz nnde bulundurdu unu belirtmi tir. Buna kar n katlmclardan sadece 1 tanesi (% 3.3) arklarn prozodik yapsna dikkat etti ini ifade etmi tir.
Tablo 2: retmenlerin ark Seiminde Dikkat Ettikleri Faktrler ark Seimi E it. Prg. Konuya Uygun Olmas Ya Grubuna Uygun Olmas Aklda Kalc Olmas ark Szlerinin Anla lr Olmas E lendirici Olmas Dramatize Edilebilir Olmas lm, fke, iddet ermemesine Meldolisine Ritmine Prozodisine Ses Snrna Hareketli olmasna Frekans 19 30 4 6 2 7 1 1 3 1 2 3 % 63.3 100.0 13.3 20.0 6.7 23.3 3.3 3.3 10.0 3.3 6.7 10.0

Hayvanlar nitesi A a daki tablodan (Tablo 3) grld zere havanlar nitesi ile ilgili 13 katlmc (%43.3) Ali Babann iftli i arksn retti ini belirtmi tir. 6 katlmc ( % 20.0 ) Kpek Umak stemi ve yine 6 katlmc da Tav an Ka arklarn kullandklarn ifade etmi lerdir. Buna kar n Balk- rdek Kurba a, Cici Kpe im, ki nat Kei, Kk Arslan, Masal ve Yavru Ku arklarn kullanan 1er (% 3.3) katlmc belirlenmi tir. arklarn anadili geli imine uygunlu una bakld nda katlmclarn byk o unlu unun kulland Ali Babann iftli i arks 11 ses (do-re) aral ndan olu maktadr. Tav an Ka arks da 8 ses (do-do) aral ndan olu maktadr. Ancak okulncesi arklarnn 6 ses aral n gememesi gerekmektedir (Seyrek,:16). Balk- rdek Kurba a, Cici Kpe im, ki nat Kei, Kk Arslan, Masal ve Yavru Ku arklar katlmclar tarafndan en az kullanld belirtilen arklar olmasna kar n gerek prozodi olarak gerekse ocuklarn ya larna uygun arklar olduklar ifade edilmi tir (Seyrek,:16). Genel olarak bakld nda katlmclarn uygun oldu u grlmektedir. ark seimlerinin byk bir o unlukla okulncesine

775

Tablo 3: Hayvanlar nitesindeki arklarn Seilme Skl ve Anadili Geli imine Uygunlu u arklar Ali Babann iftli i (Sun,1994) Ar (Diner,1992) Akvaryum (Aydo an, 2007) Balk-rdek-Kurba a(Diner, 1992) Cici Kpe im (Sun, 1994) Damda Leylek (Egz, 1981) E ecik (Taner, 1978) ki nat Kei (zgl, 2009) Karga ile Tilki (Sun, 1994) Krmz Balk (Seyrek) Kpek Umak stemi (zgl,2009) Kurba a ( Seyrek) Kk Aslan ( Sun, 1994) Masal (Aydo an, 1999) Minik Ku (ztrk, 2002) Hayvanlar (Egz, 1981) Tav an Ka (ztrk, 2002) Tav anm Haydi Biliniz (Egz, 1981) Yavru Ku (Aydo an, 1990) : Uygundur , : Uygun de ildir Frekans 13 2 2 1 1 3 4 1 2 5 6 7 1 1 3 2 6 4 6 1 % 43.3 6.7 6.7 3.3 3.3 10.0 13.3 3.3 6.7 16.7 20.0 23.3 3.3 3.3 10.0 6.7 20.0 13.3 20.0 3.3 Ya Prozodi

Mevsimler nitesi Tablo 4te grlebilece i zere; Mevsimler nitesi ile ilgili 17 katlmc (%56.7) Mevsimler arksn, 12 katlmc (% 40.0) Sonbahar arksn ve 10 katlmc (%33.3) Kardan Adam Yapalm arksn kulland n belirtmi tir. Buna kar n, nite ile ilgili Kelebek arksn sadece 1 katlmc (%3.3) kullanld n belirtilmi tir. Bahar Geldi arksnn 8 ses (re-re) ses snr ierisinde oldu u ve ocukarn ya grubuna uygun olmad grlmektedir. Sadece 1 katlmcnn kulland n belirtti i Kelebek arks drt ses aral nda (re-la) yazlm , anadili kullanmna uygun olan bir para olarak grlmektedir. Genel olarak bakld nda katlmclarn grlmektedir. ark seimleri o unlukla okulncesine uygun

Tablo 4: Mevsimler nitesindeki arklarn Seilme Skl ve Anadili Geli imine Uygunlu u arklar Ar (Diner, 1992) Bahar Geldi (Acay, 1990) lkbahar (Diner, 1992) Kardan Adam Yapalm (Diner,1992) Kelebek (zgl, 2009) K Baba (Seyrek, 2001) Mevsimler(Seyrek,2001) Sonbahar (Seyrek,2001) Ya mur Ya yor (Sun, 1981) Ya maya Ba lad Ya murlar (Diner,1992) (Sonbahar) Frekans 6 3 8 10 1 4 17 12 5 3 % 20.0 10.0 26.7 33.3 3.3 13.3 56.7 40.0 16.7 10.0 Ya Prozodi

: Uygundur , : Uygun de ildir 776

Ta tlar nitesi A a daki tabloda grld zere (Tablo 5); Ta tlar nitesi ile ilgili 15 katlmc (%50) Ta tlar arksn, 11 katlmc (%36.7) Tren arksn kulland n belirtmi tir. Buna kar n F F Kayk arksn sadece 1 katlmc (%3.3) kulland n belirtmi tir. Ta tlar nitesinde kullanld belirtilen arklarn tmnn hem ya hem de prozodi asndan anadili geli imine uygun oldu u grlmektedir. Genel olarak bakld nda katlmclarn tamamnn ark seimleri okulncesi anadili geli imine uygun oldu u grlmektedir.
Tablo 5: Ta tlar nitesindeki arklarn Seilme Skl ve Anadili Geli imine Uygunlu u arklar Araba (Seyrek, 2001) F F Kayk (Seyrek) Ta tlar (ztrk, 2002) Trafik I klar (Aydo an, 1990) Tren (Seyrek) Frekans 4 1 15 3 11 % 13.3 3.3 50.0 10.0 36.7 Ya Prozodi

: Uygundur , : Uygun de ildir Yeni Yl nitesi Tablo 6da grld zere; Yeni Yl nitesi ile ilgili 18 katlmc (%60) Yeni yl arksn, 10 katlmc (%33.3) Ho Geldin Yeni Yl arksn ve 6 katlmc (% 20) Yeni Yl Yeni Ya arksn kulland n belirtmi tir. Yreni Yl nitesinde kullanld belirtilen arklarn tmnn hem ya hem de prozodi asndan anadili geli imine uygun oldu u grlmektedir. Genel olarak bakld nda katlmclarn tamamnn ark seimleri okulncesi anadili geli imine uygun oldu u grlmektedir. Tablo 6: Yeni Yl nitesindeki arklarn Seilme Skl ve Anadili geli imine Uygunlu u
arklar Yeni Yl (Aydo an,Tuncer, 1988) Ho Geldin Yeni Yl (Aktarma) Yeni Yl Yeni Ya (Seyrek) Frekans 18 10 6 % 60.0 33.3 20.0 Ya Prozodi

: Uygundur , : Uygun de ildir

Atatrk nitesi A a daki tabloda (Tablo 7) grld zere; Atatrk nitesi ile ilgili 12 katlmc (%40) Samsundan Do an Gne arksn, 10 katlmc (%33.3) Atatrk lmedi arksn ve 9 katlmc (%30) Atatrk Yoktu arksn kulland n belirtmi tir. Ataya zlem ve Cumhuriyet arksn 3er katlmc(% 10) , Atatrk Severim, Atatrkn iekleri ve 10. Yl Mar n 2 er katlmc (% 6.7)kulland n belirtmi tir. arklarn anadili geli imine uygunlu una bakld nda katlmclarn byk o unlu unun kulland Samsundan Do an Gne arks 7 ses (do-si) aral ndan olu maktadr. Atatrk lmedi arks 8 ses ( do-do) aral ndan olu maktadr.10 yl mar ise ne ya ne de prozodi asndan belirlenen okulncesi kriterlerine uygun olmad grlmektedir (Seyrek,:15). Atatrk Severim (5 ses aral , do-sol) ve Atatrkn iekleri (5 ses aral , re-la) arklar katlmclar tarafndan en az kullanlan arklar olarak belirtilmesine kar n belirlenen kriterlere uygun oldu u grlmektedir. Genel olarak bakld nda katlmclarn tamamnn ark seimleri okulncesi anadili geli imine uygun oldu u grlmektedir.

777

Tablo 7: Atatrk nitesindeki arklarn Seilme Skl ve Anadili Geli imine Uygunlu u arklar Samsun'dan Do an Gne (Acay, 1990) Atatrk lmedi (zgl, 2009) Atatrk Yoktu (Aydo an, 2007) Atatrk' Severim (ztrk, 2002) Atatrk'n iekleri (Aydo an, 1998) Ata'ya zlem (Acay, 1990) Cumhuriyet (Aydo an, 1999) Samsun'dan Do an Gne (Acay, 1990) 10. Yl Mar (Sun, 1994) Frekans 12 10 9 2 2 3 3 2 2 % 40.0 33.3 30.0 6.7 6.7 10.0 10.0 6.7 6.7 Ya Prozodi

: Uygundur , : Uygun de ildir 23 Nisan nitesi Tablo 8de grlebilece i zere; 23 Nisan nitesi ile ilgili 29 katlmc (%96.7) 23 Nisan arksn, 6 katlmc (%20) Bugn Bayram arksn, 3 katlmc (%10) Bir Dnya Brakn arksn kulland n belirtmi tir. El Ele Verelim arksn 2 katlmc(% 6.7) ,23 Nisan Mar , Bayra m arklar ve ocuk Mar n 1er katlmc (% 3.3) kulland n belirtmi tir. Bu tabloda sadece 23 Nisan arks (6 ses aral do-la), 23 Nisan Mar (5 ses aral , fa-do) ve Bir Dnya Brakn arksnn (6 ses aral , mido) ocuklarn anadili geli imine uygun oldu u grlmektedir. Ancak, Bayra m arks (do-do, 8 ses aral ), Bugn Bayram (9 ses aral mi-do) arks, ocuk Mar (13 ses aral ,do-fa) ve El Ele Verelim (13 ses aral , mi-re) arks ocukalrn anadili geli imine uygun olmayan paralar olarak grlmektedir. Tablo 8: 23 Nisan nitesindeki arklarn Seilme Skl ve Anadili Geli imine Uygunlu u
arklar 23 Nisan (Seyrek) 23 Nisan Mar (Aydo an, 1998) Bayra m (Sun, 1994) Bir Dnya Brakn (Sun, 1994) Bugn Bayram ocuk Mar (Sun, 1994) El Ele Verelim (Aydo an, 2007) Frekans 29 1 1 3 6 1 2 % 96.7 3.3 3.3 10.0 20.0 3.3 6.7 Ya Prozodi

: Uygundur , : Uygun de ildir Sonu ve neriler Okulncesi retmenlerinin kullandklar arklara bakld nda genel olarak byk bir o unlu unun okulncesi dnemde anadili geli imine uygun arklar setikleri grlmektedir. Ancak kullanlan arklarn tm klasikle mi eski arklardr. Buradan retmenlerin yeniliki, ara trmac olmadklar, ellerinde olan, klasikle mi , bellekte yerle mi olan paralara yneldikleri veya yeni retilen arklarn bu klasikle mi arklar kadar iyi olmad sonucuna varlabilir. retmenlerin neden eski arklara ynelip yeni arklara yer vermedikleri ara trlmas gereken bir konudur. Hayvanlar nitesi ile ilgili retilen arklar, di er nitelerde kullanlan ark saysna gre daha fazladr. Bu da retmenlerin bu nite ile ilgili daha ok ark rettiklerini ortaya koymaktadr. Ancak yeni yl ve ta tlar nitesi ile ilgili ark seimlerinin di erlerine gre daha az oldu u grlmektedir. retmenlerin ark da arc n geli tirebilmeleri, yenilikleri takip edebilmeleri iin hizmet ii e itimler, al taylar yaplmal veya e itimler artrlmaldr. Gerek Trkiyede gerekse KKTCde yaynlanan ark da arcklarnn tantlmas ve kolay ula labilir olmas retmenlerin ark da arcklarnn geni letebilmelerine olanak sa layabilir.

778

YARARLANILAN KAYNAKLAR Acay, S. (1994) Ezgi Yuma . Ankara: Gke Ofset. Akkurt, F. K. (2007) Okulncesi E itim Kurumuna Devam Eden 4-6 Ya Grubundaki ocuklara Szl ocuk arks retmede Kullanlan Yntemlerin Etkilili i ve Szck renimine Etkisinin ncelenmesi. Ankara: Hacettepe Sa lk Bilimleri Enstits. Av alak, K. (2008) Okulncesi Dnem 60-72 Aylk ocuklara Uygulanan Mzik E itiminin Kavram Geli imi zerindeki Etkisinin ncelenmesi. stanbul: Marmara niversitesi. Aydo an, S. (1998) lkokullar iin Renklerle Mzik E itimi. Ankara: Arkada Yaynevi. Aydo an, S. (2007) Oynayarak E lenerek Mzik Dilini reniyoruz. Ankara: Arkada Yaynevi. Aydo an, S. ve lik, A. (1999) Blok Flt ile Mzik E itimi. Ankara: Arkada Yaynevi. Bingl, F. (2006) Mzik ve Dil Arasndaki Benzerlikler Ekseninde Mzik E itimi. Ulusal Mzik E itimi Sempozyumu. Denizli: Pamukkale niversitesi E itim Fakltesi. 215-219. Diner, . (1992) ocuk Geli imiyle lgilenenler iin Mzik El Kitab. stanbul: Yaypa Yaynclk. Diner, M. (1984) Okulncesi ve lk Snflar iin Cvl Cvl arklar. Ankara: Maya Matbaaclk. Egz, S. (1981) ocuklarmza Yeni arklar. Ankara: Saip Egz. Gnc, . . (2010) Okulncesi E itimde Mzik E itiminin Temel Sorunlar. Kastamonu E itim Dergisi , 355-362. zgl, . (2009) Mzik E itimi ve retimi. Ankara: Pegem Akademi Yaynlar. ztrk, A. (2008) Okulncesi Kurumlarda Uygulanan Mzik E itiminin retmen Gr lerine Dayal Olarak De erlendirilmesi. Mzik retmenli i Blm. stanbul: Marmara niversitesi . ztrk, F. (2002) Okulncesi ocuklara 100 ark. stanbul: Yaypa Yaynclk. Sara, H. (2006) Mzi in Dil E itimindeki Yeri ve nemi. Gzel Sanatlar Enstits Dergisi, 6, 107-110. Seyrek, H. Anaokullar ve Anasnflar iin ark Da arc . zmir: Mey Yaynlar. Seyrek, H. (2001) lk retim Okullar iin ark Da arc . zmir: Mey Yaynclk. Sun, M. ve Sun, . (1994) 50 Yln En Gzel Okul arklar. Ankara: Evrensel Mzikevi. Sun, M., Sun, . ve Kuterdem, L. (2007) 80 Yln En Gzel Okul arklar. Ankara: Sun Yaynevi. Tuncer, H. ve Aydo an, S. (1988) lkokullar iin Ezgilerle niteler. Ankara: Arkada Yaynlar. Yldrm, A. ve im ek, H. (2006) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk.

779

GENEL MZ K E

T M NDE ARKI SE M

Refik SAYDAM MZED Genel Ba kan

zet Edebiyat ve mzik, birbiriyle yakn etkile im iinde olan kavramlardr. Genel mzik e itimi programlarnda yer alan arklar, ocuk edebiyat asndan da nem ta r. Uzman gr lerine ve uygulama sonularna gre ark retimi, genel mzik e itiminin en nemli eylemidir. Bu nedenle mzik e itiminin ierdi i tm etkinlik ve uygulamalar, esas olarak ark syleme etkinli iyle birlikte d nlmelidir. Trkiyede Cumhuriyet Dneminin iki ba arl e itim uygulamas vardr: Ky enstitleri ve 1968 lkokul Program. Bu uygulamalar iinde ark retimine nem verilmi tir. E itim arklarnn prozodisi olabildi ince hatasz olmaldr. arklar renci dzeyine uygun olmaldr. Anahtar Szckler: Genel mzik e itimi, e itim mzi i arklar, sanatsal duyarlk.

Abstract Literatureandmusic, which isinclose interactionwith each otherconcepts. The songs in general music education programs are importantin terms ofchildren's literature. According to expert opinions and practice results; song teaching is the most important activity in general music education. For this reason should be considered together with singing activity which contains all theactivities andpracticesof music education. Periodof the Republic ofTurkey,there aretwo successfuleducationalpractice: The village institutions and the 1968 Primary Program. The teaching of singing has been considerable in these applications.The music and poem for the education songs should be rather faultless. The songs must comply of the level of the student. Key Words: Basic music training, education music songs.

Giri Edebiyat ve mzik, birbiriyle yakn ili ki iinde olan kavramlardr. ncelikle geleneksel, gncel ve a da trleriyle szl mzik yaptlarnn sz dokusunu olu turan dizeler, edebiyatn konu alan iindedir. te yandan mzi in ezgisel, tartmsal ve armonik rgs, biimi ve iletisi, yaznsal metinlerin yapsyla benzerlik gsterir. Genel e itim dizgesi iinde yer alan, mzik e itiminde ocuklara ve genlere retilen/ retilmesi gereken arklar, mzik sanat ynnden oldu u kadar ocuk edebiyat duyarll ynnden de ele alnmaldr. Cumhuriyet Dneminde Trkiyede mzik e itiminin nde gelen isimlerinden Halil Bedii Ynetkene gre: Okulda mzik dersinde be eniyi ykseltmenin en nemli arac arkdr(). Okul arks, ister zgn, ister uyarlama, ister halk ezgisi olsun, ocuk be eni ve psikolojisine, onlarn dzeyine uygun olmak zorundadr.(Ynetken, 1951: 2). Bu gr lerde de dile getirildi i gibi ark retimi, genel mzik e itiminin en nemli eylemidir. Bir ba ka anlatmla () arklar mzik e itiminin kanatlardr.(Saydam, 2008: 5). Bu nedenle genel mzik e itimi srelerinde grev alan mzik e itimcileri, uzmanlar iin uygulanacak arklarn seimi; bu seimde dikkate alnacak ltlerin belirlenmesi byk nem ta r. n hazrlk srecinde gsterilen sorumluluk, zen, dikkat do rultusunda retim izlenceleri iin seilen arklar, rencinin mzik be enisini, sanatsal duyarll n ykseltebilece i gibi onun mzikten, sanattan so umasna da yol aabilir. Mzik E itiminde arknn Yeri ve nemi ark szc , Eski a lardan beri btn kltrlerde yer alm olan kk bir szl mzik formu; insann kendisini ifade etmek iin seslendirdi i ksa ve yaln ses mzi i biimi anlamnda kullanlmaktadr(Say, 2002: 499). arklar, iinde yer ald mzik trne, seslendi i toplumsal 781

kesime, ya dilimine vb. gre gruplandrlabilir. lk retim ncesinden ba layarak de i ik dzeylerdeki e itim retim kurumlarnn her birinde ocuklara ve genlere retilen, uygulanan, seslendirilen arklara bir btn olarak e itim mzi i ocuk ve genlik arklar denilmektedir. Mzik e itiminin, genel, meslek ve zengen (amatr) biimleriyle birbiriyle ilintili olan boyutu vardr. Profesyonel anlamda mzik/ sahne sanats, e itimcisi vb. yeti tirmeyi hedefleyen meslek mzik e itimiyle bireylerin serbest zamanlarnda ilgi duyduklar alanlarda devam ettikleri zengen mzik e itiminin d nda, okullarda ocuklara, genlere zorunlu veya semeli dersler biiminde lke apnda yaygn olarak genel mzik e itimi verilmektedir. Genel mzik e itimi, yetene i hangi dzeyde olursa olsun her yurtta n ocukluk a ndan itibaren e itim retim sreleri iinde almas gereken mziksel kazanmlar ierir. Genel mzik e itiminin alma, dinleme, syleme, bilgilenme, mziksel okuma ve yazma(solfej), mziksel devinim vd. uygulamalar iinde en nde gelen etkinli i ark sylemedir. Ynetken, genel mzik e itimi iinde arknn yerini u szlerle vurgulam tr: Okul musikisi esas itibaryla teganni musikisidir. Nitekim bu ders baz memleketlerde do rudan do ruya teganni anlamna gelen kelime ve terimlerle ifade edilir. (Fransada chant, Almanyada gesang, Avusturyada singen, ekoslovakya ve baz Slav lkelerinde zpev terimi kullanlr.) (Ynetken, 1966: 5). Ynetkenin vurgulad teganni szc de Trke ve Osmanlca szcklerde ark syleme olarak tanmlanmaktadr. Cumhuriyet Dnemi ncesinde baz okullarda mzik dersi gna dersi adyla okutulmu tur. Teganni szc nden gelen gna szc de szlklerde ezgi, na me, ark syleme olarak tanmlanmaktadr. Prof. Dr. Ali Uan da ark retiminin genel mzik e itimi iindeki yerini u szlerle aklam tr: () ilk retimde ark retimi genel mzik e itiminin ve retiminin temelini, ana eksenini, belkemi ini ve oda n olu turmaktadr. (Uan, 2002: 17). Uann da belirtti i gibi mzik e itiminin ierdi i di er tm etkinlik ve uygulamalar, esas olarak ark syleme etkinli iyle birlikte d nlmelidir. ocuk, ark syleyerek dans edecek, arksna e lik edebilmek iin alg alacak, solfej etkinli ini arkyla btnle tirecek, kuramsal bilgileri ark iinde tanyacak ve arksn daha gzel seslendirebilmek iin mzik dinleyecektir. ocuk ve gen ark syleyerek mzik dersinin amalarnda belirtilen davran lar kazanacak, yurdunu, ulusunu, insanl sevmeyi; dostlu u, payla may, dayan may; eme i, al kanl , sorumlulu u, haklarn savunmay ocuk ve genlik arklarnn bysnde tanyacaktr. Mzik dersi uygulamalarnda ark retimine hak etti i nem ve a rlkta yer verilmezse, dersin ieri inde yer alan di er etkinlik ve uygulamalarn amacna ula mas olas gzkmemektedir. Bu nedenle mzik dersi retim programlarnda ark e itiminin nemi aklkla vurgulanm tr. Cumhuriyet Dnemi e itim uygulamalarnda ba arl bulunan retim programlarndan ikisinde (Ky Enstitleri Program ve 1968 lkokul Program) ark e itiminin yeri yle ifade edilmi tir: Ky enstitleri mzik e itim ve retiminde ba ama; her rencinin canl, ritimli, temiz sesle, ifadeli, toplu olarak mar lar, trkleri syleyebilmesi, gzellik ve armoni zevkini alabilmesi, sylediklerini ve di er basit paralar aletiyle alabilmesidir.(Akaln, 1945). (Bu dersle renciler) evre imknlarndan ba layarak tek ve ok sesli mill bir ark da arc na sahip olurlar. (1968 lkokul Program 1. Ama maddesi). 2005 (gzden geirilmi biimiyle 2006) lk retim; 2009 Lise Mzik Dersi retim programlarnda mzik ders kitab uygulamasnn kaldrlm olmas, niceliksel ve niteliksel ynden ark e itlili ini snrlandrm tr. Mzik retmenleri, rencilere Bakanlk tarafndan da tlan al ma Kitaplarnda verilen arklarn say ve nitelik ynnden yetersiz oldu unu belirtmektedir. E itim Mzi i arklarnn Kaynaklar E itim mzi i ocuk ve genlik arklarnn ba lca kaynaklar unlardr: 1. ocuklarn do asnda var olan say ma ve tekerlemeler, 2. Trk bestecileri tarafndan yaratlm zgn ocuk arklar, 3. Trk halk mzi i ba ta olmak zere geleneksel ve gncel mziklerin (hafif mzikler, popler mzikler vb.) sanatsal ierik, biim ve dzey ynnden ocu a uygun ve yalnla trlm rnekleri, 4. Di er lkelerin okul arklarndan seilmi ve Trkeye aktarlm uygun rnekler.

782

Bu kaynaklar iinde, zellikle mzik e itimine ba lang dnemlerinde, say ma ve tekerlemeler ne kmaktadr. ocuklar say ma ve tekerlemeleri geleneksel olarak byklerinden veya birbirlerinden duyarak renir; oyunlar iinde onlar biimlendirir ve yeniden yaratr. Say malarn yannda ocu un geli im dzeyine uygun ataszlerinden, deyimlerden, bilmecelerden, manilerden dzenlenmi arklar ve ninniler de mzik e itiminin ilk dnemlerinde en ok yararlanlan arklardr. Cumhuriyet Dneminde ba layan Trkiyenin genel mzik e itiminde ba langta Trkeye uyarlanm (aktarma) arklarla Trk bestecileri tarafndan bestelenen ancak yapsal ynden aktarma arklar anmsatan okul arklar yaygn olarak kullanlm tr. Trk halk mzi i derleme al malarnn geli mesi ve zellikle e itim sisteminde Ky Enstitlerinin etkisiyle halk trkleri de mzik e itiminde giderek artan oranda retilen ezgiler arasnda yerini alm tr. te yandan doksan yla yakla an Cumhuriyet tarihi boyunca Trk e itim mzi i ocuk ve genlik arklar alannda da azmsanmayacak bir birikim yaratlm tr. Her yl yeni arklarla geli en ve e itlenen Trk e itim mzi i ark da arc nda mzik e itimcilerinin derslerinde kullanabilece i ok sayda zgn ve de erli ocuk arks bulunmaktadr. oksesli a da Trk mzi inin nemli bestecilerinden ve mzik e itimcilerinden Prof. Muammer Sun, mzik derslerinde retilecek arklarn belirlenmesinde kaynaklar ynnden verilecek ncelik ve a rlk konusunda u neriyi getirmi tir: () okul mzi imize, halk trklerimiz ile Trk okul arklar egemen klnmal, aktarma ve yknme arklara da bunlarn yannda yer verilmelidir; fakat e itimin temeli mutlaka ulusal ark da arc na dayandrlmaldr.(Sun, 1968). Prof. Sunun yknme diye niteledi i arklar, e itim mzi i alannda yapsal ynden aktarma arklar anmsatan ve yukarda de inilmi olan ezgilerdir.* 1968 lkokul Program, Prof. Sunun bu gr leri do rultusunda hazrlanm , bu yllardan itibaren okullarda halk trklerine ve Trk bestecileri tarafndan yaratlm zgn ocuk arklarna daha geni lde yer verilmi tir. E itim Mzi i arklarnn zellikleri E itim mzi i ocuk ve genlik arklarnn yararl, sevilen, kalc yaptlar olabilmesi iin baz temel zellikleri ta mas gerekir. Mzik e itimcisi ve besteci sa Co kuner, e itim mzi i arklarnn ta mas gereken zellikler konusunda unlar belirtmi tir: Okul arklarnn szleri terbiyeye, ocuk zevk ve psikolojisine, nitelere uygun ve retici (didaktik) olmal; melodileri orijinal sanat kymetleri ta mal, ocu un kolaylkla syleyebilece i ekilde sevimli ve cazip olmaldr.(Co kuner, 1955: 112). Co kunerin de vurgulad gibi ocuk ve genlik arklarnn ba lca zellikleri unlardr: 1. Okul arklar, ezgi, tartm, mziksel biim ve anlatm ynnden olabildi ince kusursuz, ba arl olmal; sanatsal ve estetik boyutta anlaml bir dzeyi yakalam olmaldr. 2. Okul arklarnn szleri, iirsel olarak ba arl, yaln, ak ve anla lr olmal; ezgi- sz btnl bulunmal ve arknn prozodik yaps olabildi ince kusursuz olmaldr. Szlerin iletisi t verme veya kaba bir anlatmla retim yakla m yerine sezdirme yoluyla amaca ula may iermelidir. 3. Okul arklar basmakalp konular iermemeli; sanatsal ve estetik be eni kazandrma ere inden uzakla madan yurt, ulus, Atatrk, insanlk ve do a sevgisini; al kanlk, sorumluluk, zveri, payla ma, yaratclk duygularn; kazandrmay hedeflemelidir. arklar mutlaka, belirli bir dzenlilik iinde ve yl boyunca programlarda yer alan konularn retimini ierecek yapda olmaldr. 4. arknn ses snrlar, mziksel anlatm dzeyi ve szleri rencinin ya na, snfna, ilgi ve be enilerine uygun olmaldr. retmen, retim sreci iinde snflarda hangi arklarn renciler tarafndan sevilip sevilmedi ini gzlemleyebilir. Sre iinde yukardaki zellikleri ta yan ve ok sevilen arklardan bir da arck olu turmal, sevilmeyen arklar elemelidir. retmen, rencilerle hangi arklar ne ynden ba arl veya yetersiz bulduklarn aka konu abilir, gelecek yllarn planlanmasnda bu yolla rencilerin de katksn alabilir. Mzik Dersinin ve Etkinliklerinin Planlanmas ve Uygulanmas Srelerinde ark Seimi Mzik dersinin ve etkinliklerinin gerek planlama ve gerekse uygulama srelerinde yukarda zellikleri belirtilmi arklar iinden seim yaplmas, belirlenen amalara ula labilmesi ynyle byk nem ta r. ark seimleri asndan dikkate alnacak ba lca sreler unlardr:

783

1. Yllk planlama yaplrken seilecek olan arklarn, her snf asndan o yln retim programnda yer alan konular mutlaka iermesine dikkat edilmelidir. Belirli bir konuya rnek olabilecek arklardan en ba arl, ilgi ekici olanlarn seimine zen gsterilmeli; arklarn dzeyi, kolaydan zora, basitten karma a do ru bir yol izlemelidir. Seilen arklar iinde zgn Trk okul arklarna ve halk trkleri kaynakl arklara a rlk verilmeli ancak gncel mziklerin uygun rneklerine; aktarma olmakla birlikte artk Trk okul arklar iinde yerini alm olan ezgilere ve ba ka lkelerin okul arklarndan uygun rneklere mutlaka yer verilmelidir. Trkler belirlenirken da arck iinde rencilerin ya ad ilin, ilenin veya kyn trklerinden de en az birinin yer almasna dikkat edilmelidir. arklar iinde (snf ve okul olanaklarz da gz nnde bulundurularak) dramatize edilebilecek, oyunla trlabilecek, rencinin d dnyasn geli tirmeye katkda bulunacak yaptlarn olabildi ince ok olmasna zen gsterilmelidir. 2. retim yl ba nda ilk ay iinde mutlaka stikll Mar nn do ru olarak retimine ve seslendirilmesine; o snf iin gerekli olan temel mzik bilgilerinin anmsatlmasna, peki tirilmesine yardmc olacak arklar seilmelidir. Gemi yllardaki mzik derslerine mzik dal retmeninin girip girmedi i, mzik derslerinin bo geip gemedi i, rencinin renim srecinde mzik odas, ders ara gereleri ile tan p tan mad vb. etkenler bu anmsatma ve peki tirmeyi zorunlu klmaktadr. 3. retim yl iinde her derse mutlaka ocuklarn ve genlerin en sevdi i arklardan biriyle ba lanmal ve ders yine ok sevilen ba ka bir arkyla bitirilmelidir. retmen sevilen arky rencilere sorarak belirlemelidir. 4. rencilere (snf dzeyi dikkate alnarak) kanonlar ve oksesli arklar da retilmelidir. Prof. Muammer Sun, mzik e itimcilerine rencilerin okseslili e ne zaman yneltilebilece i konusunda unlar vurgulam tr: Teksesli bir arky, do ru tartmla, temiz seslerle syleyemeyen bir koroya (bir snf toplulu una) oksesli ark syletmeye al mak, rencileri ark sylemekten so utur; retmeni ba arszl a gtrr. Teksesli bir ark, temiz seslerle ve do ru tartmla, bir koro imi gibi sylenebiliyorsa, bu topluluk kanonlara ve sonra da iki sesli paralara geebilir(). Unutulmamaldr ki, teksesli olsun, oksesli olsun, nemli olan rencilere birlikte ark sylemeyi sevdirmektir (Sun, 2005: X). Kanonlarn ve oksesli arklarn retimine geerken kolaydan zora do ru ark sylemenin do all ve gzelli ini bozmayacak bir sre izlenmelidir. Teksesli arklarda blmlerin gruplar tarafndan srayla ve sonra topluca seslendirimi; kanonlar asndan ksa, yaln ve aklda kalc arklarn seimi uygun bir ba lang olabilir. 5. Ulusal bayramlar, belirli gnler ve haftalar iin seilecek arklarn ilgili oldu u ulusal bayramn, zel gn veya haftann anlamn rencilere gerekti i gibi yanstacak; gnn anlamna, nemine ilgi uyandracak nitelikler ta masna dikkat edilmelidir. Salt belirli bir gn i liyor diye yeterli bir ba ar dzeyini yakalayamam arklardan ve her yl birbirinin tekrar arklarn retilmesinden kanlmal; klasikle mi ba arl arklarn yannda yeni ve zgn ba arl arklarn da retilmesine zen gsterilmelidir. 6. Korolar iin ark seiminde koronun trne (kz, erkek, karma; ocuk, gen vb.), koroyu olu turan rencilerin niceliksel ve niteliksel zelliklerine; ya larna ve mzikal geli mi lik dzeyine, koronun kurulu amalarna, hedeflerine dikkat edilmelidir. ocuklarn seslerini zorlayacak, onlarn be eni dzeylerine uygun d meyen, birbirini tekrarlayan basmakalp arklarn retilmesinden kanlmaldr. 7. ocuk arklarnn retiminde mutlaka en az bir e lik algsndan yararlanlmaldr. Piyano, sabit ve kuvvetli sesiyle, yumu ak tnsyla, toplu ses e itiminin, ses birli inin sa lanmasnn, en nemli e lik algsdr. Piyanonun bulunmad okullarda iyi bir elektronik org veya akordeon da i e yarayabilir. Piyano olsa bile retmenin gerektike snf iinde e lik algs olarak mandolini kullanmasnda da yarar vardr. Piyanolarn genellikle duvara dnk ve rencilere belirli bir uzaklkta durmasnn yarataca ileti im sorunlar; snf iinde kolay ta nan, retmeni renciye yakla trarak gz ileti imine olanak veren, yumu ak sesi ve kuvvetli tnsyla ark e liklerinde mzik retmenine ok yararl olabilecek mandolin ile a labilir. Bu alglarn yan sra tartm ubuklar, ka k, elik gen, zil, tef, kastanyet, marakas, ksilofon vb. vurmal alglar da rencilere retilip da tlarak arklara e lik yaplabilir. Snf iki gruba ayrlp srasyla gruplardan biri blokfltle arky alarken di er grup arky syleyebilir. Klasik gitar ve ba lama gibi alglar da bir ksm arklarn retiminde renciler iin ilgi ekici ve yararl olabilir.

784

8. rencilere snf iinde toplu olarak retilen blokflt, mandolin, melodika vd. alglar iin da arck olu umunda da, ark retimi alannda de inilen konularn gz nnde bulundurulmas yararl olacaktr. algnn ses zellikleri, snrlar, snfn dzeyi, programda yer alan konular dikkate alnmal, renciyi algdan so utacak bktrc ettlerden, tekrarlardan kanlmaldr. Sonu ve neriler ark retimi, genel mzik e itiminin temelini olu turur. Bu nedenle genel mzik e itiminde ocuklara ve genlere retilecek arklarn seimi byk nem ta r. Mzik dersleri iin ark da arc nn olu turulmasnda zgn Trk okul arklarna ve ocuklara gre dzenlenmi halk trklerine a rlk verilirken dzeye uygun aktarma arklara, di er uluslarn ocuk arklarna, gncel mzik rneklerine de yer ayrlmaldr. Okul arklar programa uygun olmasnn yannda sz, mzik ve prozodik yap ynnden bir ba ar dzeyini yakalam olmaldr. ocuklara kolay renilecek, kulakta kalacak ve be eni kazandracak arklar retilmeli; be enilmeyen, ilgi ekmeyen arklar elenmelidir. ark retiminde mutlaka bir alg e li inden yararlanlmaldr. Mzik retmenlerinin ark seiminde ve retiminde ba arl olabilmesi iin bu yazya dayal olarak geli tirilen neriler unlardr: 1. Mzik retmenleri Bakanlka hazrlanan ve da tlan retmen klavuz kitab ve renci al ma kitab ile yetinmemeli, ocuk ve genlik arklar ile ilgili temel kaynaklara, yeni ve zgn yaptlara ula maldr. Yzlerce, binlerce arky, trky inceleyerek ba arl yaptlarn zelliklerini tanmal, kendi ezgi da arc n olu turmaldr. Bu konuda ktphanelerden, meslekta larndan, meslek kurulu larndan yardm istemeli, birikimini payla maldr. 2. Mzik retmenleri, piyano, mandolin, blokflt, Orff alglar alannda kendini yeti tirmeli; ba lama veya gitardan birini renmeye aba gstermeli; ark retimini mutlaka alg e li inde gerekle tirmelidir. 3. Mzik e itimi blmleri retmen adaylarnn yeti tirilmesi srecinde ark seimi ve e itimiyle okul mzi i alglarnn retimine a rlk vermelidir. 4. Mill E itim Bakanl ve Mill E itim mdrlkleri mzik retmenlerinin kendilerini geli tirebilmeleri iin hizmet ii e itim etkinliklerine a rlk vermelidir. 5. Mzik retmenleri meslek kurulu larnda glerini birle tirmeli, bilgi, deneyim al veri i yapmal, meslek kurulu u aracl yla haklarn ararken kendi seminerlerini, hizmet ii e itim uygulamalarn gerekle tirmeli; meslek kurulu unda payla maya ak byk bir ark havuzu olu turmaldr. 6. Mzik retmenlerinin mutlaka incelemesi, bulabilirlerse ellerinin altndan ayrmamas gereken ark kitaplarndan bazlar unlardr: Sefai Acay, Ezgi Yuma , Ankara 2007. Sefai Acay, Mavi Bilye, Ankara 2007. Cenan Akn, Sinann arklar, stanbul. Salih Aydo an, Bir Dnya Brakn, Ankara. Faik Canselen, Mzik E itimi I ( lk retim in), MEB Yaynlar, stanbul 2001. Faik Canselen, Mzik E itimi II (Lise 1- 2- 3 in), MEB Yaynlar, stanbul 2001. Atilla a da De er- i dem Aytepe, Temel Mzik E itimi II, Ankara, 2009. Leyla Deliorman, Mar larmz, MEB Yaynlar, stanbul 1999. Mahir Diner, Cvl Cvl, Ankara 1983. Saip Egz,ocuklarmza Yeni arklar, Ankara 1981. A.Aydn lik, iirlerle ve Mar larla Atatrk Genli i, Ba bakanlk GSGM Yaynlar, Ankara 2001. Nejat lhan Leblebicio lu, lkokulda nitelere Gre arklar Oyunlar, Ankara 1974. Erdo an Okyay, Okul Mzik E itimi, Ankara 1969. Erdo an Okyay, Dereden Tepeden, Ankara 1973. Mustafa Polat, Ezgi Treni, Ezgi Yaynclk, Ankara 1994. Muammer Sun, Kr iekleri, Sun Yaynevi Ankara 2004. Muammer Sun, ocuklar ve Genler in ark Demeti, Sun Yaynevi Ankara 2006.

785

Muammer Sun, Seksen Yln En Gzel Okul arklar, Sun Yaynevi Ankara 2005. Hasan Toraganl, Ezgilerde Mzik 1, Mzik E itimcileri Derne i Yaynlar, Ankara 1976. *Bu metnin yazar, Trk bestecileri ve mzik e itimcileri tarafndan yaratlan ve yknme arklar adyla tanmlanan arklarn da sonu olarak zgn Trk okul arklar oldu u d ncesindedir. Her devrimin, her yenili in ilk a amalarnda belirli llerde ba kalarndan etkilenme onlara benzeme gibi zellikler ta masnn do al oldu u; bu yakla mdan hareketle zgn Trk okul arklarnn sre iinde kendi do al zeminine oturaca / oturdu u kansndadr.
KAYNAKA Akaln, Bedri (1945) Ky Enstitlerinde Mzik E itimi Klavuzu. stanbul: Mill E itim Bakanl Yayn. Saydam, Refik (2008) ocuk MZED Ortak Yayn. arklar Mzik E itiminin Kanatlardr. ocuklar Gibi Ya amal. Ankara: Silifke Belediyesi ve

Co kuner, sa (1955) lk retmen Okullarnda Mzik (II. Devre 1. 2. 3. Snflar). stanbul: Mill E itim Bakanl Yayn. lkokul Program (1968) Ankara: Mill E itim Bakanl Yayn. Say, Ahmet (2002) Mzik Szl . Ankara: Mzik Ansiklopedisi Yaynlar. Sun, Muammer (1968) ocuklar ve Genler in ark Demeti. Ankara: Yeni Da arck Yaynlar. Sun, Muammer (2005) Seksen Yln En Gzel Okul arklar. Ankara: Sun Yaynevi Yayn. Uan, A., Yldz, G. vd. (1999) lk retimde Etkili retme ve renme retmen El Kitab Modl 9 lk retimde Mzik retimi. Burdur: Mill E itim Bakanl Yayn. Ynetken, Halil Bedii (1966) lkokul Mzik Klavuzu. stanbul: Mill E itim Bakanl Yayn. Ynetken, Halil Bedii (1951) Okul arklar. Mzik Gr leri Dergisi, 18, 2.

786

OCUK EDEB YATINDA MASAL VE MZ K L K S

r. Gr. E. Ceylan NAL AKBULUT Yldz Teknik niversitesi

zet Bireyin kltrel ve sosyal geli iminde e itim- retim ayrlmaz bir btn olu turmaktadr. Edebiyat ve sanat bu geli im a amasnda son derece nemli yer tutmaktadr. Yeti kin olabilme srecinden nce, bebeklik ve ocukluk dnemlerinden geen birey kendini geli tirirken mutlak kitap okuma ve mzik dinleme al kanl kazanmaldr. Bylelikle, masal ve ninni dnyasnn sihri ile ba layan serven, edebi metinleri okuma ve orkestra eserlerini dinleyebilme ile sonlanacaktr. Edebiyat ve mzi in birbirleri ile ayrlmaz e itim aralar oldu u gere i S. Prokofievin Peter ve Kurt isimli eserinde dinleyici ve izleyicilerin kar sna kmaktadr. Sonu olarak, ad geen eserden yola karak kendi yresel ve a da masallarmz besteleme fikri ivedilikle de erlendirilmeli ve benimsenmelidir.

Abstract Education and learning concepts are inseparable entities for cultural and social development of human-beings. Literature and art have a crucial process in occupying a place in this utmost developments. Before becoming an adult, one should get reading and listening habits in their childhood. Thus, the adventure that begins with stories and lullabys will further go on by reading novels and listening to orchestral pieces. The fact that literature and music are indispensable in educational process; became a reality with the work of S. Prokofiev, which is called Peter and the Wolf. As a result, based on the piece of S.Prokofiev, researchers should consider evaluating the possibility of composing local and contemporary tales.

GR E itim ve retim renme anne karnnda ba lamaktadr. E itim ise sonradan edinilir ancak dnyaya gelen her bireyin tart masz ncelikli hakkdr. Gerek yaygn, gerekse rgn e itim alan birey hayatta kalabilme mcadelesinde kendi yolunu bulacaktr. Bu e itim biimlerinden rgn E itim ok ynl olmakla birlikte, belirli bir program (mfredat) iersinde izlenilmektedir. oklu Zek teorisine gre yedi farkl zek tipine sahip olan insan, yetenek ve becerileri do rultusunda mesleki e itim almadan nce, ilk retim okullarnda tm bran lar iersinde bulunduran dersler ile tan maktadr. Edebiyat e itiminde yer alan Trke dersi, edebi metin ve yaz teknikleri ile, mzik e itiminde yer alan mzik dersi ise beste, eser ve notalarla tan lmasna yardmc olmaktadr. Sosyalle me Srecinde renme renme ise do um ncesi bir sretir. Bebeklerin ses duyabilme yetisi sayesinde, anne karnndan ba layarak ebeveynlerini tandklar gzlemlenmi tir. zellikle anneler organik bir ba olu turduklar yavrular ile ses frekanslar ve dokunma duyusu aracl yla ba lantya geebilmektedirler. Henz dnyaya gzlerini amam bir bebek annesinin dinledi i veya syledi i mzikleri ve ile anlatlan masal ve hikyeleri kelimeleri seemedikleri halde dilin ritmi ve ezgisi sayesinde do umdan sonra da hatrlamaktadr ( akir, 2005: 16). Sosyalle me srecinde her birey ncelikle kendi ailesi ile kurdu u ileti im yollarndan geecektir. Anneler bebeklik dneminden ba layarak ocuklarna ninni syler ve masal anlatr. Bylelikle ocuklarnn d dnya ile ili kilerini dil yolu ile sa lamla trma a amasnda nemli bir adm atm olurlar. Bebekler annelerin sesine ek olarak d uyaranlara da tepki vermektedirler. Gerek mzik dinletme gerek konu ma yolu ile ocukla anne karnnda ba layan ileti im yolu, dnyaya geldikten sonra ark, ninni dinleme ile, minimum 6.aydan ba layarak kitap okuma ile sosyalle me ynnde perinle ir. 787

Yresel Kltr le Tan ma Ninniler ve masallar her toplumun co rafi, dilsel ve geleneksel zelliklerine gre de i kenlik gstermektedir. Her ocuk kendi yerel ninni ve ezgilerini dinleyerek, yresel yk ve tekerlemelerini duyarak ve blgesel oyunlarn oynayarak yeti mektedir. Yeti kin bireylerin edebiyat ve mzik e itimi alanlarndaki ki isel renimlerinin ilk tohumlar bebeklik dneminde atlm olur. Problem Cmlesi ocuk edebiyatnda masal ve mzi in e zamanl var oldu u eser bulunmakta mdr? YNTEM Betimsel yntem ile elde edilen bulgular tarihi yntem ile elde edilen bulgularla kar la trlp bir sonuca ba lanacaktr. Masal ve Edebiyat ocuk ve Genlik Edebiyatnda birok tr bulunmaktadr. Bu trlerin arasnda ilk akla gelenler destan, fabl ve bildiri ba l ile do ru orantl masallardr. Masal, ocuklara anlatlan ve o u ola anst olayla sslenmi ilgi ekici hikaye olarak aklanmaktadr (Okyanus Ansiklopedik Szlk Cilt: 1860). ocuk edebiyatnn temellerini olu turan masallar kendi iersinde farkl temalar bulundurmaktadr. Hayvan temal masallarn arasnda dnyada ve lkemizde Kurt konulu masallar ncelikle dikkati ekmektedir.Kurt konulu masallar dnyaca nl kitaplarda ok e itli dillere baslm tr. Aisopos (Ezop) Masallarnda , Kurt ile Kei, Kurt ile At, Kurt ile Kpek ba l altnda says ondan fazla, bir veya iki paragraflk hayvanlar konu turmaya ynelik ocuklar iin e itici fabllara rastlanmaktadr. La Fontaineden Masallar kitabnda birok rnek olmakla birlikte, Kurt ile Kpek, Kurt ile Kuzu, Kurt ile Leylek akla ilk gelen yklerdir. Yedi Kk Kei Yavrusu ile Kurt, Krmz Ba lkl Kz, Kk Domuzcuk dnya masallar ba l altnda bugnn ocuklarna tantlan Kurt konulu nde gelen masallardr. Gnmzde Fransz yazar Henri Lvenbruck, Mora lemesi adl kitabnda Di i Kurt ile ocuk, Kurtlarn Sava ve Di i Kurdun Gecesi isimli romanlarla ocuk edebiyatna katkda bulunmu tur. lkemizde Kurt konulu masal ve yklerin varl bilinmektedir. Yaplan ara trmalarda Nasreddin Hoca Hikyeleri iersinde Kurdun Kuyru u isimli yknn varl bulunmu tur. Ksa ve retici niteli i olan bu yresel masalda Trk insanna nitelikli tler verilmektedir. Gnmzde ise, ilk retim birinci ve ikinci snf rencileri iin Altn Kitaplar yaynevinde baslan a da Trk Fabllar Dizisi ierisinde yer alan Kei ile Kurtlar, ifti ile Kurt ba lkl kitaplar bulunmaktadr. Mzik ve Orkestra Edebiyat kadar temel gereksinim olan mzik tarihi iersinde de e itli trler bulunmaktadr. ark formu, ocuklarn alg ve be eni dzeyine en yakn tr olarak gzlemlenmektedir. ocuklar ilk olarak ninniler aracl ile arklarla (trklerle) tan maktadr. Ninni, ocuklar uyutmak iin sylenen manzum ve mensur szl trk olarak aklanmaktadr (Okyanus Ansiklopedik Szlk, 6: 2121). Orkestra iin yazlm eserlerin de ocuklarn ilgisini ekecek ynde kurguland gzlemlenmi tir. zellikle masallardan etkilenerek bestecilerin eser yarattklar mzik tarihinde ska rastlanlan bir durumdur. Avrupada Alman besteci E. Humperdinck, Hansel ve Gretel masal iin opera, Rus besteci S.Prokofiev, Cindrella masal iin sit yazm lardr. Trkiyede ise, bestecimiz A.Yrr Fareli Kyn Kavalcs orkestra eserini yazm , bestecimiz Y.Tura ise Pamuk Prenses ve Yedi Cce ba lkl bir plak yaymlam tr. Ayrca masallarn grsel olarak ncelikle sinema filmleri, sonrasnda evlerde kompakt disk (c.d.) ve dijital video disk (d.v.d.) kayd ile izleyiciye bulu turulmas 20. yzyln son eyre inden itibaren yaygnla m tr. Bu konuda ilk rneklerden saylabilecek rn veren ki i Amerikal ynetmen Walt Disneydir. Walt Disney ba ta Pamuk Prenses ve Yedi Cceler olmak zere birok masaln grselle tirilmesini sa lam tr. Fransz bestecilerden C.Saint-Saensn zgn al mas Hayvanlar Karnaval isimli eserinde orman hayvanlarnn hikyeleri alglar e li inde dinleyiciye aktarlmaktadr.

788

BULGULAR VE YORUMLAR Masal ve Mzik ocuk Edebiyatnda masal ve mzi in birlikte yer ald eserlerin varl bilinmektedir. Yaplan ara trmalarda S. Prokofiev adl Rus bestecinin ocuklara ynelik bir masal yazd ve bu masal orkestra alglar ile besteledi i bulgusuna ula lm tr. 1936 ylnda Moskova ocuk Tiyatrolar Merkezinden bir davet alan S.Prokofiev drt gn iersinde ocuklar iin mzikal senfoni bestelemi tir. Hikyesini de kendisinin yazd eser, ocuklarn okulun ilk yllarnda mzikal tatlar almas amac hedeflenerek bestelenmi tir. Peter ve Kurt isimli eser ile ocuklarn, orkestra alglarn tanyp, masal ile mzi i zde le tirmesi amalanm tr. Eser kitap olarak nce Rusa olarak baslm tr. Masaln benimsenmesi ile di er Avrupa dillerinde de basks yaplm tr. Peter ve Kurt Esere ksaca de inecek olursak Peter ismindeki ocuk dedesi ile birlikte ormanda ya amaktadr. Bahelerinde bir rdek ve kedi ya amaktadr. Bir gn evden kan Peter, bahe kapsn ak brakr. Bu frsat de erlendiren rdek de nehirde yzmeye gider. rdek kk bir ku ile tart r: Nasl bir ku sun sen uamyorsun? Nasl bir ku sun sen yzemiyorsun? der. Bu srada Peterin evcil kedisi sessizce onlar dinlemektedir. Peter tarafndan uyarlan ku a aca do ru uar. Bu srada rdekte gvenle suda yzmektedir. Peterin bykbabas onun d arya kt n fark eder ve Ya ormandaki kurt gelseydi. diyerek kendisini eve kilitler. Bir sre sonra byk gri Kurt ka gelir. Kedi eviklikle a aca kar fakat rdek, ani bir hareketle Kurt tarafndan yutulur. Bir ip alan Peter bahedeki a aca evden trmanr. Ku a, kurdun zerinde umasn ve kuyru unu yakalamasn syler. Ormanda kurdu uzun zamandr arayan avclar, yakalanan av vurmaya hazrlanrken, Peter bir hayvanat bahesine gtrlmesini ister. Yutulan rde in sesi Kurtun midesinden duyulurken, Kurt, avclar, kedi ve Peter, bykbabann Ya Peter kurdu yakalamasayd? O zaman ne olurdu? szlerini syledi i bir geit treni ile sona erer. Alternatif Uygulamalar Orkestra aracl ile hayvan ve do a seslerini taklit mzikte, onomatopoeia terimi ile tanmlanm tr. Orkestra alglarndan yayllar, Peteri; obua, rde i; flt, ku u; klarinet, kediyi; Fransz kornolar, kurdu; timpani ve davullar, avclar; fagot, dedeyi taklit etmektedir. alglarn ki i, hayvan ve nesnelerin yerini almas ocuklarn hayal glerini besleyecek, e lenirken mzik ve kitap sevgisi a lanm olup, ocu un alg geli imi desteklenmi olacaktr. 2008 ylnda En yi Animasyon Ksa Film dalnda Suzie Templetonn ynetti i Peter and the Wolf isimli film Oscar dl kazanm tr. Masal kitaplar ve dijital video disk (d.v.d.)leri olan eser dnya apnda ilgi ekmektedir. Bu eser lkemizde en son olarak 2001 yl Ocak aynda Borusan stanbul Filarmoni Orkestrasnn BIFO Junior etkinli inde Ltf Krdar Uluslar aras Kongre ve Sergi Saraynda sahnelenmi tir. Gnmzde dnyada tek rnek olan Peter ve Kurt isimli beste ile kitlelere ula mak sadece orkestra aracl ile olmam , ayn zamanda bu eserden yola karak ocuklara ynelik birok al ma yaplm tr. Bu al malarn iersinde kitap yayn edebi ynden son derece nem arz etmektedir. Orkestra dinleme olanaklarnn olmad durumlarda ocuklar, kitap aracl ile Peter ve Kurt un masal dnyas ile tan abilmektedirler. Orkestra dinleme ve izleme d nda grsel olarak masal hayal dnyasnda canlandrma rnekleri de ara trma kapsamnda elde edilen bulgular arasnda bulunmaktadr. Ksa film olarak beyaz perdede tekrar yaratlan masal, sonrasnda d.v.d. formatnda piyasaya srlm ve her ya tan izleyicinin be enisini kazanm tr. Masal bylelikle, gnmz toplumlar arasnda hem kitap, hem de sinema yolu ile dnyada geni kitlelere ula m tr. Sonu Sanatn Gereklili i isimli kitapta mzi in insana katt duygular son derece do ru bir tanmla ifadelendirilmi tir. Mzik u ya a bu belirli sevinci, u ya da bu znty, acy, irkiltiyi,, mutlulu u, ya da huzuru dile getirmez; sevincin, zntnn, acnn, irkiltinin, mutlulu un, ya da huzurun kendisini soyut olarak, zel nitelikleriyle, her trl katkdan, dolaysyla da amatan syrlm olarak dile getirir (Fischer, Ernst (1959) 2003:181). 789

Edebi anlatm yolu ile kelime haznesini arttrp, dilsel beceri kazanan ocuk, ayn zamanda beste yolu ve mzik cmleleri ile detay alglayabilme yetisi kazanacaktr. Tmdengelim ve tmevarm ili kisi edebiyat-mzik ili kisi ierisinde gelece in bireylerinde somut olarak kavranacaktr. Dnya edebiyatndan grsel, i itsel uyaranlar bir merkezde toplayan Peter ve Kurt isimli eserin Trke dilimize hem kitap hem de anlatml kompakt disk (c.d.) olarak kazandrlmas d nlmelidir. Bu al ma ndan yola karak kendi yerel masallarmz da besteleme yolu ile gelecek nesillere grsel ve i itsel bir deneyim kazandrlmas d ncesi benimsenmelidir. Bu alanda rnek al malar bulunup arttrlmaldr. Sonu olarak, bu al mada i itsel ve grsel alanda ocuk edebiyatna katk sa lam al malar ortaya kartmak hedeflenmi tir. Dilsel beceri kazanm ba lamnda, edebiyat ve mzik e itimi ili kisi birbirinden ayrlmaz bir btn olu turmaktadr. Btnlk ilkesi iersinde annenin anlatt masal mzik ile birle tiren bebek ve ocuk, kelimelerin anlamn ezgisel destek ile daha gl kavrayacaktr. Bu trde eserlerin ocuklara grsel alanda kitap basks ve dijital video disk (d.v.d.) kayd ile, i itsel alanda kompakt disk (c.d.) kayd ve e itli alglar aracl ile tan trlmasnn d nlmesi kanlmaz bir gerektir.
KAYNAKA Aisopos (2008) Aisopos Masallar (ev.: Nurullah Ata). stanbul:Do an Karde Yap Kredi Yaynlar. Batur, Suat (2008) Kei ile Kurtlar. a da Trk Fabllar Dizisi. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Batur, Suat (2008) ifti ile Kurt. a da Trk Fabllar Dizisi. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Fischer, Ernst (2003), (1959) Sanatn Gereklili i. Cevat apan, eviren. stanbul: Payel Yaynevi. lyaso lu, Evin (1998) a da Trk Bestecileri Contemporary Composers. stanbul: Pan Yaynclk. Prokofiev, Sergey (1942) Peter and the Wolf: A Musical Tale for the Children. London : Boosey&Hawkes. Sandalc, Yaprak ve Kerhi, Emel (2006) Hayvanlar Karnaval yk Kitab. Camille Saint-Saens, stanbul: Trkiye Kltr Yaynlar. akir, Eser Bilgeman (2005) Anne Karnndaki Bebek ve Mzik. Orkestra Aylk Mzik Dergisi, 363: 16-21. Tu lac, Pars (1983) Masal. Okyanus Ansiklopedik Szlk. stanbul: Cem Yaynevi. 6, 2121. Tu lac, Pars (1983) Ninni . Okyanus Ansiklopedik Szlk. stanbul: Cem Yaynevi. 6, 1860. Veli, Orhan (2003) Nasreddin Hoca Hikyeleri. stanbul: Do an Karde Yap Kredi Yaynlar. Veli, Orhan (2003) La Fontainein Masallar. stanbul: Do an Karde Yap Kredi Yaynlar. Bankas

790

D L VE MZ K
Yrd. Do. Dr. Nedim YILDIZ Ankara niversitesi

zet Dil ve mzik hem ba l ba na hem de birlikte anldklarnda birbirlerini ynlendiren, etkileyen, tamamlayan hatta birbirlerinden ayrlamayan alanlar olarak vurgulanr. Yazn trlerinin neredeyse tamamnda mzik ile dil ili kisi zerine birok yargya varld gzlemlenmektedir. rne in, bir iir ark sz olarak de erlendirilirken dilin iirin zelliklerine dikkat edilmesi gereklili i, sz ve mzik uyumunu tanmlayan prozodi kavramnn ve uygulamalarnn dikkatli yaplmas gereklili i sklkla duyulan yarg ya da nerilerdir. Bu al mada, dil ve mzik arasndaki bu ili ki mzik alan a rlkl olarak incelenecek ve iki alan arasndaki ili ki aklanmaya al lacaktr. Anahtar Szckler: Prozodi, vurgu, anlam.

Abstract Dealing either together or separately, language and music are considered as fields which direct, effect and complete each other; they are even evaluated as inseperable. It is also possible to observe many commentaries on the relation of music and language in almost any kind of literature. For instance, commentaries and offers most commonly enconutered are: while dealing with a poem as the lyrics, the necessity of being cautious about the essence of language and poetry; and the necessity of taking into consideration of the concept of prosody defining the harmony of lyrics and music, and prozodical applications. In this study, the relation between language and music will be examined emphasizing music and it will be tried to define the relation between these two fields. Key Words: Prozodi.

Giri Dil ve Mzik arasndaki alann birbiriyle ili kisini anlayabilmek iin nce iki alann yap ta larna bakmakta yarar vardr. Bu iki alann kendini var edebilmesi iin kullandklar e ve yntemlerin bilinmesi gerekir. Konu ba lamndan uzakla madan iki alann belirtilen konuda bir dkmnn yaplmas gerekirse ortaya a a daki gibi bir tablo kmaktadr. Dil Simge -----Mzik Harfler, noktalama i aretleri Hece, szck, cmle Paragraf, blm, metin Ses ve sus i aretleri Birim, gze, motif, cmle Periyot, blm, btn

Dil-Anlam -Anlatm ------

Kk tablodan da anla laca zere, dilin ve mzi in kendine zg olu ma, olu turma ve anlamlandrma sistemati i bulunmaktadr. Ve bunlarn birbirleriyle yakn benzerlikler gsterdikleri anla lmaktadr. Her iki alanda da ses ve sessizlik birbiriyle btnlk ve tamamlayclk olu turacak biimde birlikte kullanlmaktadr. Mzik de her ses i aretinin ve sresinin kar l olarak sessizli in de sresi ve sembol bulunmaktadr. Ses rgsn dzenlemek kadar sessizli in de rgtlenmesi arttr. Dilde de her sesin nnde ve sonunda llebilir olmas gereken bir sessizlik bulunmaktadr. Bir tmce (cmle)nin okunmas srasnda heceler ya da szckler arasnda birbiriyle kyaslanabilir bir ritmik rg, sesler ve susulan yerler arasnda bir denge vardr. Buradan anla lan u olmaldr ki; ses ve sessizlik her iki alann da vazgeilmez iki gerekle me boyutudur.

791

Her iki alann bir ba ka ortak yan kurgulanmalar ve uygulanmalardr. Gerekle tirilmeleri iki a amal bir sreci kapsar. Yazlm bir metin okunmadka, seslendirilmedike ve alglanmadka srecini tamamlam saylamaz. Yazlan bir mzik eseri seslendirilmedike, dinlenmedike ve alglanmadka srecini tamamlam saylamaz. ekmecede duran bir kitap, rafta yer alan bir partitr (mzik eserinin basl hali) uygulanmadka yaratclar d nda hibir kimse tarafndan bir eser olarak adlandrlma ansna ve gere ine sahip olamazlar. yleyse her iki alanda kurmaca ve uygulama (seslendirilme) srelerinin ortak olu u bu alan uygulamalar srelerinin de benzerlikler ierebilece i ipularn veriyor olabilirler. Yani iir yazmak kadar iir okumann da bir ayrcal ve gereklili i olmaldr. Ya da bir ark yazmak, bir saz eseri yazmak kadar onun nasl seslendirilmesi gereklili i ve dzeyi de byk nem ta maktadr. Daha do rusu yazlan-kurulan btnn kastedildi i gibi alglanmas iin belirli bir metodolojiden bahsedilebilir. Buna ister yntem ister icra densin bir gerekliliktir ve her iki alann da byk a rlkta nem ieren bir yandr. Belirli a amalarda kullandklar malzemeler, semboller, yntemler ve gerekle me sreleri bakmndan belirlenebilen ortaklklar nedeniyle dil ve mzi in birbiriyle olan ili ki dzeylerinin etkilili i ve tamamlaycl sreleri ele alnd nda ortaya a rtc ve yararl bir grnmn kma olasl yksektir. Dil ve Mzi in eriklerine li kin Ortaklklar Bir roman ya da iir veya yk olaylar kurgusunun yardmyla bir d nce iletme ve okuyan stnde kastl bir etkilenme yaratma amac gder ve bunu yaparken de insan duyular ve alglar zerinde etkili olabilecek birtakm kavramlardan yararlanr. Bunu gerekle tirirken, insann etkilenebilece i insanlk halleri dedi imiz durumlardan yararlanr. Gerginlik- rahatlk, benzerlikkar tlk, hzllk- yava lk, ses- sessizlik, somutluk-soyutluk, mutluluk-mutsuzluk vb. duyu sal, bili sel ve devini sel kavramlar ve onlarn olas etkililik hallerinden yararlanr. Bir mzik eseri bestelenirken (olu turulurken) ilk ve temel d nce dinleyene etkili bir eser sunma abas olarak adlandrlabilir. Asl d nce ise bazen bestecinin bile tanmlayamayaca denli karma k duygu ve d nceler rgsn iermektedir. Yani besteci farknda olmadan seyircide yarataca etkiyi nce kendisi deneyimlemektedir. Bunu yaparken, ses ve sessizlik arasndaki rgy, kar tlklar arasndaki dengeyi, hz a amalarn kullanmay, grlk ile olu abilecek etkilili i, frekanslar (ykseklikler) arasndaki payla m ortalama bir insan algs ve etkilenme dzeyi bakmndan lerek kurgulamaktadr. rne in, gerginlik yaratmak iin onca olana n iinden en etkilisini veya o eserde en uygun olann semektedir. Bir eserde sesin grl ile kar tlk yaratmay benimserken di erinde ezgi hareketinin ynyle bunu sa lamaktadr. Mzik ve yazn trlerinde srecin ikinci boyutunu olu turan seslendirme-alglama a amalarndaki etkilili i sa lamann temelinde bu insan yapsna uygunluk gere i yatmaktadr. Her iki alan uygulamalarnda da ses ve sessizli e dnk (sessiz okuma da bir seslendirmedir) gerekle tirme srelerinin ortakl bu bakmdan a rtcdr. Bu durum dil ve mzik alan e itimlerinin rgtlenmesinden sanatsal etkinliklere kadar birok uygulamada daha bilinli bir bak asnn geli mesine de yardmc olacak niteliktedir. Kurgulamadan Uygulamaya Hem yazn trlerinde hem de mzik eserlerinde seslendirme boyutunun nemini tamamlanm l n di er yars olarak adlandrabiliriz. Zira, eserin eser olabilmesi bu a amann gerekle mesiyle orantldr. yleyse hem dilin hem de mzi in do ru etkili kullanlmasnn zorunlulu u da kanlmazdr. Kurgulama boyutundaki nemin de erini anlamlandran yan bu a amann seslendirmenin etkilili i olacaktr. iir, yk, oyundan bir syle i, romandan bir tmce, bir atasz hatta bir szc n nce do ru sonra gerektirdi i kadar etkili seslendirilmesi gerekir. Her dilin oldu u gibi Trkenin de yazmak gibi seslendirmek sistemati i vardr. Bu greceli, ki isel de ildir. Blge, evre, dzey farklarna ra men ya mur szc nn bir syleni do rusu vardr rne in. ki heceli bu szc n ikinci hecesi birinci hecesine gre daha vurguludur; yani daha tiz ince sylenir. te de i mez olan budur. Bu szck, bir ocuk tarafndan, bir kyl tarafndan, bir oyuncu tarafndan, bir dilbilimci tarafndan okundu unda do ru vurgu ile okunmaldr. Kimi yaamur, kimi yagmur kimi yamr gibi kendince okusa bile hi birisi vurgusunun yerini de i tirmez ve de i tirmemelidir. Bu zorunluluk dilin salt seslendirilmesinde

792

oldu u gibi, ili kili oldu u alanlar iin de geerlidir ve bu alanlarn en ba nda da mzik gelir. Dilin seslendirilmesindeki bu gere in mzik eserindeki uygulamasna da prozodi denir. Sz ve Mzik Uyumu Prozodi ksaca sz mzik uyumu olarak adlandrlmaktadr ve genellikle de szl mzikler iin uygulanmas gereken bir al ma alan olarak kabul edilir. Trk mzi indeki adapte szl mzik uygulamalar ile gndeme yerle mi ve mziklere yazlan szlerin ya da ba ka dilde yazlm ark szlerinin Trkeye evrilmesiyle ortaya kan yanl vurgular gidermek abasna uygulamalar btndr. Uzun yllardr hemen herkes tarafndan kabul edilmekle birlikte tam olarak istenen uygulamalarn gerekle tirildi i sylenememektedir. Opera, okul mzi i arklar, geleneksel mzik tr uygulamalar bu konuda e itli uygulama rneklerine rastlanmakla birlikte hatasz olanna ula lamamas dikkate de er bir gerek olarak orta yerde durmaktadr. Dil ve mzik ili kisinin en somut ve kanlmaz yann olu turur bu uyum meselesi. Bu sorunun iyi ele alnabilmesi iin ncelikle dilcilerin bu konuda bilinlenip al mas gerekmektedir. Bu nedenle de onlarn mzik dili asndan temel e itim almalar arttr. Di er yandan da mzisyenlerin zellikle de bestecilerin bu konuda iyi donatlmas arttr. Bu zorunlulu un gereklili i a a da dolayl olarak aklanmaya al lacaktr. Dildeki vurgu kavram iddetle ilgili de ildir, mzikte bunun kar l llemedeki yer ve ses dizisi iindeki tizlikle ilgilidir. rne in bu o u dil uygulaycs tarafndan bilinmeyebilir. Korkma szc emir ierir ve bunun seslerle ifadesi yle olmaldr. Kork hecesi br heceye gre tiz sesle temsil edilmelidir ve yazlan eserin lsnn ilk veya kuvvetli zamanlarndan birinde duyulmaldr. stiklal Mar mzdakinin tam tersi bir durumda olmaldr. Farkl saydaki hecelere sahip szcklerin vurgulu heceleri farkl yerlerde olabilir. Ayn saydaki szcklerin de vurgu yerleri de i ebilir. rne in bu yzden artarda sralanm farkl saydaki szcklerin oldu u bir iirde vurguyu hep ayn sradaki heceye getirmek do ru de ildir. Bunun bilgi haline getirilip snflanmas gerekir. heceli Kayseri szc ndeki vurgulu Kay hecesi ile Giresun szc ndeki re vurgulu hecesinin sistemati i belirlenip bilgi haline getirilmelidir. Bir szck ba ka bir szck ile birlikte kullanld nda vurgu yerleri de i ebilir. Kitap szc nn vurgusu sar kitap tamlamasnda ortadan kalkar. Bu iki szc birlikte kullanrken ezgilendirme yaplrsa ve her iki szck de ba msz olarak ele alnp ikisinin de vurgular uygulanrsa do ru gibi grnen ama hatal bir i lem yapm oluruz. Szcklerin vurgular birlikte kullandklar szcklerle de i ebildi i gibi, anlamlarna gre de farkllk gsterebilirler. Ahmetin parma kopmu tmcesindeki her szck kendi ba na ele alnd nda ba ka bir vurgu grafi i ortaya kmakta, Kimin? Sorusuna yant arand nda Ahmetin hecesi vurgulanmakta, Ahmetin nesi? sorusuna yant arand nda parma hecesi vurgulanmakta ve ne olmu ? sorusuna yant arand nda da kopmu hecesi vurgulanmaktadr. rnek cmlenin nnde veya ardnda ba ka tamamlayc ikinci bir ifade oldu unda vurgu grafi ini ona gre yapmak gerekmektedir. rne in, Ne ac! Ahmetin parma kopmu . Cmlesinde Ne ve szckleri nem srasna gre vurgulu heceler ortaya kmaktadr. Bununla ezgilendirmede kullanlan ses alanna gre di er hecelerde kendi iinde do ru ynde vurgusal anlamda derecelendirilmelidir. Birden fazla hecenin ya da sesin birlikte kullanld her uygulamada (mzik ya da metin) bir ritim ya da kar la trlabilir sreden sz edilebilir ve bunlar da ak (nlyle biten) heceler ve kapal (nszle biten) hecelere gre belirlenir. Ritimleme hem metnin etkilili i hem de mzikle do ru bulu mas asndan vurgu kadar nemli bir noktadr. ok de i ken uygulamalar vardr. Bazen yanl algland gibi asla tekdzelik yaratmaz. Anlamlandrma Bir mzik eseri kimi zaman a rlkl olarak ok sakin bir etki yaratmak iin bestelenir. rne in bir operada kahramann duygusal bir ann peki tirmek iin ses rgsn i levsel kullanmak mmkndr. Hatta bu i levsellik, dinleyenin algsn byk lde tersine ynlendirebilecek boyutta olabilir. Bu i grsyle mzik, bir roman da tasvir edilen mekn ya da tantlan ki i hakknda okuyann algsn da ynlendirebilir. rne in okuldaki okuma etkinliklerinde mzikten bu ynyle yararlanabilme d ncesi yine hem dil hem de mzik alan e itiminde farkl bir a yakalamaya yarayabilir. Mzikte tonal, modal, saysal olarak farkl farkl adlandrlan ses dizileri ve bunlarn kullanm sluplaryla yaratlmak istenen etki, dili anlamlandrmada; mzi in etkililik dzeyini tanmlamada da bir yazn tr eseri ayn i levle bir arada kullanlabilir.

793

leti im Hem mzik hem dil gerekle tirme, alglama ve anlamlandrma alarndan ayn zamanda genel bir ileti im alandrlar. Yaratanlar ile uygulayanlar, uygulayanlar ile alglayanlar, eserin olu um sreci sonunda yaratanlar ile alglayanlar arasnda kodlanm , sunulmu , alglanm ve etkilenme olu turulmu kavramlar ve iletileri birbirlerine iletmi olurlar. Payla labilir sonular do urmas asndandr ki, belli bir blge, belli bir dnem ve genel sanatndan bahsedilir ve bunlar ayn ekilde ku aklar aras katk yaplarak aktarlr. Sonu Dil ve mzik, eleri, bunlar kullanm yntemleri, sreleri ve etkililik dzeyleri bakmndan birok noktada ortaklk olu turan iki sanat alandr. ki alann da iki boyutta (yaratclk ve uygulama) gerekle mesi, iki boyutun birden gerekle mesi sonunda tamamlanyor olmas, temel malzemesinin ses ve sessizlik olmas. rnlerini ieriklerini yaratm ve uygulama srelerinde ayn insan gereklerine ve zelliklerine dayandryor olmalar birbirlerinden yararlanmalar konusunda nemli veriler iermektedirler. Her iki alann bu benzer yanlarndan hareketle e itimden sanatsal uygulamalarn etkilili ine kadar geni yelpazede var olandan daha fazla i grye sahip olabileceklerini sylemek mmkndr. Bu birlikteli in etkilili ini arttrmak iin alanlar aras metodolojide yeni al malara gereksinim vardr. Gnmzde e itim sistemi d ncelerini destekleyen bu yakla m, farkl bak alar yaratmada etkili olabilir. Btn genel de erlendirmelerin d nda lke insanmzn do ru gzel ve etkili bir ortak sanatsal evre olu turabilmesi ve bu yolla kendi kendine sa lkl bir ileti im kurabilmesi, dil ve mzik zerinde ayrntl al malar gerektirmektedir. Nitekim ocuk ve Genlik Edebiyat alannda yaplan bu kapsaml sempozyumda bu konunun gndeme gelebiliyor olmas da ileriye dnk bir umut olarak alglanabilir.
KAYNAKA Birinci Mzik Kongresi Bildiriler (1988) Ankara: K.T.Bakanl Yayn. uhadar, C. Hakan (1986) Televizyon Reklamlarnn Ses-Mzik Uyumu (Prozodi) Ynnden ncelenmesi ve Dilimizin Mzi ine Etkileri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, G.. Fen Bilimleri Enstits, Ankara. Say, Ahmet (2002) Mzik Szl . Ankara: Mzik Ansiklopedisi Yaynlar. Sun, Muammer (1968) Trkiyenin Kltr-Mzik-Tiyatro Sorunlar. Ankara: Ajans Trk Yayn. Ta er, Suat (1978) Konu ma E itimi. Ankara: T. Bankas Yayn.

Tunal, smail (1984) Estetik. stanbul: Cem Yaynevi. Uan, Ali (1994) nsan ve Mzik nsan ve Sanat E itimi. Ankara: Mzik Ansiklopedisi Yaynlar.

794

ocuk ve Okuma Kltr

100 TEMEL ESER UYGULAMASINA L K N RENC GR LER : B LEC K RNE

Betl ALEMDAR ZER Dokuz Eyll niversitesi Trk Dili ve Edebiyat retmenli i Yksek Lisans rencisi Yrd. Do. Dr. Nevin AKKAYA Dokuz Eyll niversitesi Buca E itim Fakltesi

zet Bu ara trmada 100 Temel Eser uygulamasnn renci gr leri do rultusunda de erlendirilmesi amalanm tr. Ara trmann Yntemi: Ara trma betimsel yntemde gerekle tirilmi olup, veri toplama arac olarak anket ve gr me formlar kullanlm tr. Verilerin de erlendirilmesinde Microsoft Excel ve SPSS programlarndan yararlanlm tr. Evren ve rneklem: Ara trmann evreni Bilecike ba l resmi orta retim kurumlarndan olu maktadr. rneklemini ise Bozyk ilesindeki Anadolu liselerinde renim gren 9. 10. ve 11. snflardan rastgele seilmi 207 renci olu turmaktadr. Sonu ve Bulgular: Ara trmaya katlan renciler 100 temel eserle ilgili bilgi sahibidirler. Anahtar Szckler: 100 Temel Eser, lise rencileri, renci gr leri.

Abstract In this study, it is aimed at evaluating the 100 Basic Literary Works Campaign through students opinions. Research Method: The study was carried out with a descriptive method. A questionnaire and interview forms were used as data gathering tools. Data analysis was done using Microsoft Excel and SPSS software.Population and Sample: The population of the study is consisted of the students at the state high schools in Bilecik. The sample is 207 students studying their first, second and third years randomly selected from the Anatolian high schools in Bozuyuk.Results and Findings: The students involved in the study are informed about the 100 basic literary works. Key Words: 100 Basic literary works, high school students, students opinions.

GR Gnmzde toplumlarn kalknm lk dzeyinin o toplumun okuma al kanl yla do ru orantl oldu u kabul edilmektedir. lkemizin hemen hemen her ya grubu iin okuma al kanl ynnden kt bir karnesinin oldu u bilinen bir gerektir. lkemiz, gerek yaplan akademik ara trmalar gerekse uluslar aras ara trmalarda okuma al kanl ve okudu unu anlama konusunda geli mi lik dzeyinin olduka altndadr. Gktrk (1989)e gre okuryazarlk her bireyin yaratc, ara trc, ele tirici d nceye ula mak iin kazanmas gereken bir beceridir. Okuma becerisinin basamaklarndan kmaya ba layan bir renci hem retici metnin bilgilendirici kayna ndan hem de yaznsal metinlerin ok ynl anlamsal dnyasndan yararlanma olana na kavu ur (Sever, 2002: 16). Okuma al kanl rgn e itim sisteminin kazandrmas gereken bir beceri oldu undan e itim sistemi; ara tran, kendi kendine renebilen, okuma al kanl nn temellerini atabilen bireyler yeti tirmeye dnk dzenlenmelidir. Dkmen (1990) ocuk ve genlerin okuma al kanl kazanmasnda anne ve babann roln Modelden renme lkesi erevesinde de erlendirmekte ve ailelerin bu konuda bilinlendirilmesini nermektedir. Al kanl n devam etmesi ve daha da glenmesinde okulun ve retmenlerin rol byktr. Okuma al kanl kazandrlmasnda ku kusuz ocukluk a nn nemi byktr. Trkiyenin en temel sorunlarndan olan bireylerde okuma al kanl nn olmamas, bu al kanl kazandracak e itim politikalarnn olu turulamamas ve ailelerin bu konuda bilinlendirilmemesi, okulun ve retmenlerin bu sorunun giderilmesi iin yol gstermesinde 100 Temel Eser uygulamasnn nemli bir i levi oldu u d nlmektedir. ocuk Vakf (2009)nn yaynlad rapora gre 2004 Eyll ayndan

797

itibaren orta retim rencilerinin okuma al kanl kazanp kazanmad na ynelik bir ara trmann yaplmad belirtilmektedir. Zorunlu liste, orta retimde okuma ve anlama becerisini nasl kazandraca na ynelik uygulama esaslarn belirleyen okuma program ili kisi kurulmadan aklanm tr. Bu nedenle ilk retimde 100 Temel Eser uygulamasnn akademik ba arya etkisi, okuma al kanl kazandrmaya ynelik olumlu tutum ve davran lara etkisi, okuma becerisi ve davran geli tirme ile okul ve hayat ba ars ili kisini lme ve de erlendirme yaplmasna temel te kil edecek bir yn tespit edilememi tir (ocuk Vakf, 2009: 9). ocuk Vakf, 100 Temel Eser listesiyle ilgili d ncelerini aklam ki i ve kurulu larn gr lerinin de yanstld ve dile getirildi i geni kapsaml bir rapor hazrlam tr. Raporun amac 100 Temel Eser genelgelerinin belirledi i okuma al kanl kazandrmak amacnn ve i levinin ne lde gerekle ti inin de erlendirmesini yapmak ve Milli E itim Bakanl n bilgilendirerek kamuoyuyla payla maktr. Raporun sonucu ise 100 Temel Eser genelgesinin iptali ynndedir. Dil bilinci ve okuma zevki kazanm , kltr birikimi yksek, ele tiren ve sorgulayan bir toplum her lkenin ula mak istedi i ana hedeflerden biridir. Bu hedefe ula mak iin zellikle e itim programlarnda farkl uygulamalara gidilmektedir. Bunlardan biri de Milli E itim Bakanl nn 2004 ylnda ba latt 100 Temel Eser uygulamasdr. Milli E itim Bakanl tarafndan yaymlanan 2004/60 sayl genelgede, sz konusu eserlerin Trke, Trk Dili ve Edebiyat retmenleri rehberli inde okunmalar sa land takdirde yakn gelecekte okuma al kanl ve okuma zevki kazanm , kltr birikimi zengin bir toplum haline gelinebilece ine de inilmi ; ayn eserleri okumu , o eserlerdeki dil varl ile duygu ve d nce zenginli ini fark etmi , hatta zmsemi bireylerden olu an toplum, hi phesiz daha ho grl, daha payla mc, kltr seviyesi yksek, ba msz ve demokratik d nce kabiliyeti kazanm bireylerden olu acaktr, denilmi tir. Genelgede uygulamann amalar net bir biimde aklanm , fakat nasl bir yntem uygulanaca ve programlarla nasl ili kilendirilece iyle ilgili aklayc bir bilgiye yer verilmemi , daha sonra da bu eksikli i gidermeye ynelik yeni bir al ma yaplmam tr. Uygulamann ne ekilde gerekle ti i, hedeflere ula madaki ba ars gibi konularn uygulamann asl hedef kitlesi olan orta retim rencilerinin gr leri erevesinde ele alnmas 100 Temel Eser uygulamasnn eksiklikleri ve sonular do rultusunda ynlendirici bilgilere ula tracaktr. 100 Temel Eserle ilgili akademik al malar son yllarda nem kazanm tr, ancak yetersizdir ( nce, 2008; en, 2007; Kl, 2009; Arcan, 2010; Sivrikaya, 2010). 100 Temel Eserle ilgili retmen ve renci gr lerine ynelik al malarn yaplmas, bu listenin etkilili inin ve verimlili inin belirlenmesi asndan nemlidir.

798

BULGULAR VE YORUM Tablo 1

Maddeler Kesinlikle Katlmyorum F % 9 4,3 10 4,8 39 18,8 48 23,2 60 29,0 9 4,3 83 40,1 18 8,7 13 6,3 15 7,2 16 7,7 9 4,3 16 7,7 18 8,7 17 8,2 8 3,9 105 50,7 54 26,1 53 25,6 100 48,3 104 50,2 53 25,6 43 20,8 31 15,0 52 25,1 68 32,9 34 16,4 15 7,2 48 23,2 15 7,2 52 25,1 9 4,3 Katlmyorum f 21 17 42 46 53 20 40 28 20 28 19 26 31 21 27 17 37 49 67 51 38 56 45 48 54 34 41 31 53 20 51 13 % 10,1 8,2 20,3 22,2 25,6 9,7 19,3 13,5 9,7 13,5 9,2 12,6 15,0 10,1 13,0 8,2 17,9 23,7 32,4 24,6 18,4 27,1 21,7 23,1 26,1 16,4 19,8 15,0 25,6 9,7 24,6 6,3 Fikrim Yok f 48 47 43 41 39 43 40 86 63 43 41 44 31 41 38 40 37 48 30 22 30 43 60 60 37 40 43 82 58 63 57 38 % 23,2 22,7 20,8 19,8 18,8 20,8 19,3 41,5 30,4 20,8 19,8 21,3 15,0 19,8 18,4 19,3 17,9 23,2 14,5 10,6 14,5 20,8 29,0 29,0 17,9 19,3 20,8 39,6 28,0 30,4 27,5 18,4 Katlyorum f 89 77 41 52 36 98 18 50 77 84 54 75 72 68 41 58 19 30 32 17 16 40 35 45 37 36 61 52 28 45 28 47 % 43,0 37,2 19,8 25,1 17,4 47,3 8,7 24,2 37,2 40,6 26,1 36,2 34,8 32,9 19,8 28,0 9,2 14,5 15,5 8,2 7,7 19,3 16,9 21,7 17,9 17,4 29,5 25,1 13,5 21,7 13,5 22,7 Tamamen Katlyorum f % 40 19,3 56 27,1 42 20,3 20 9,7 19 9,2 37 17,9 26 12,6 25 12,1 34 16,4 37 17,9 77 37,2 53 25,6 57 27,5 59 28,5 84 40,6 84 40,6 9 4,3 26 12,6 25 12,1 17 8,2 19 9,2 15 7,2 24 11,6 23 11,1 27 13,0 29 14,0 28 13,5 27 13,0 20 9,7 64 30,9 19 9,2 100 48,3

Madde1 Madde2 Madde3 Madde4 Madde5 Madde6 Madde7 Madde8 Madde9 Madde10 Madde11 Madde12 Madde13 Madde14 Madde15 Madde16 Madde17 Madde18 Madde19 Madde20 Madde21 Madde22 Madde23 Madde24 Madde25 Madde26 Madde27 Madde28 Madde29 Madde30 Madde31 Madde32

Tablo 1 genel olarak de erlendirildi inde ara trmaya katlan rencilerin %25-%48 de i en oranlarla 100 Temel Eserle ilgili bilgi sahibi olduklar grlr. rencilerin %20,3 retmenleri, %25,1i kendi ara trmalar sonucu bilgiye ula tklarn belirtmi lerdir. %30,9u okul ktphanelerinden bu eserlere ula t n dile getirmektedir. rencilerin %41,5inin ise 100 Temel Eser uygulamasnn amalarndan haberdar olmadklar grlyor. Ayrca rencilerin byk o unlu u bu eserleri okumann nemine inanmaktadr ve gereklili i konusunda olumlu gr bildirmektedir, ancak zorunlu okutulmasna kar kmaktadrlar. Ayrca 100 Temel Eser listesinde gncel eserlerin daha fazla yer almasn istemektedirler.
Tablo 2 Kadn Erkek N 140 67 X 98,0643 97,8060 Ss 11,79148 10,33710 Sd ,78656 F ,023 P ,878 Fark P<,878

Ara trmann birinci alt problemi olan ara trmaya katlan rencilerin 100 Temel Eserle ilgili gr lerinde Cinsiyete gre anlaml bir fark var mdr? sorusuna yant bulmaya ynelik yaplan Anova Testi sonucunda elde edilen bulgular de erlendirildi inde farkn anlamsz oldu u grlmektedir (p<,878). Bu sonu kz ve erkek rencilerin ayn e itim ve retim programndan gemi olmasyla aklanabilir. Alan yazna bakld nda okuma al kanl ve ilgisi bakmndan kz rencilerin lehine anlaml fark vardr. Fakat 100 Temel Eser listesi bakanl n okullara gnderdi i ve retmenler aracl yla rencilere okutturulmasn nerdi i programl bir listedir. rencilerin okuma iste inin d nda gerekle mi tir. Bu nedenle kz ve erkek renciler bu listeye kar ortak gr lerde bir araya gelmi lerdir. 799

Tablo 3 Dokuz On On bir N 16 64 126 X 95,3750 97,7188 98,5000 Ss 9,60469 9,36469 12,41853 Sd ,78656 F ,506 P ,67 9 Fark P<,679

Ara trmann ikinci alt problemi olan ara trmaya katlan rencilerin 100 Temel Eserle ilgili gr lerinde snf dzeyine gre Anlaml bir fark var mdr? sorusuna ait bulgular Tablo 3te verilmi tir. rencilerin gr lerinde snf dzeyi arasnda anlaml bir fark yoktur (p<,679). 11. Snflarda olumlu gr bildirme bakmndan anlamllk biraz ykselse de bu byk bir fark olu turmamaktadr. Bu sonu rencilerin bu eserlere ders d nda kendilerini zenginle tirecek, geli tirecek bir okuma etkinli i olarak alglamaktan ok ders program iinde yaplmas zorunlu bir i olarak alglamalaryla aklanabilir. Dolaysyla bu alg btn snflara birbirine yakn oranda yansm tr.
Tablo 4 Szel Saysal E it a rlk N 41 79 87 X 96,0244 99,1954 97,6582 Ss 7,93879 9,57084 14,18277 Sd ,78656 F 1,148 P ,319 Fark P<,319

Ara trmann ikinci alt problemi olan ara trmaya katlan rencilerin 100 Temel Eserle ilgili gr lerinde lisede renim grdkleri alana gre Anlaml bir fark var mdr? sorusuna ait bulgular yukardaki tabloda verilmi tir. Tablo de erlendirildi inde szel, saysal ve e it a rlk blmlerinin 100 Temel Eserle ilgili gr leri arasnda anlaml bir fark yoktur. Szel ve e it a rlk blmlerinin daha yksek bir oranda eserlere kar ilgi, bilgi ve olumlu gr beklenirken bu blmlerdeki renciler birbirine yakn gr bildirmi tir. Bu sonu ara trmaya katlan rencilerin hemen hemen tamamnda niversiteye yerle me kaygs, snavlara hazrlk, test zmeye ynelik al malarn ncelik kazanmas kitaba olan ilgiyi azaltmas biiminde aklanabilir. SONU VE NER LER Bu ara trmada 207 Anadolu Lisesi rencisinin 100 Temel Eserle ilgili d ncelerini, ilgilerini, bilgi dzeylerini belirlemek amalanm tr. Elde edilen bulgular, bu rencilerin 100 Temel Eserle ilgili eserlerin adlar, yazarlar gibi konularda bilgi sahibi olduklarn gstermektedir. Ayrca renciler eserlerin kendi ya amlarnda katklarnn olabilece ini ve bu eserleri okumann gerekli oldu unu d nmektedirler. Fakat eserlerin arasnda gncel rneklerin de yer almas gerekti ini dile getirmektedirler. Elde edilen bulgular sonucunda u nerilerde bulunulabilir: -ocuk Vakfnn raporunda da belirtildi i gibi 100 Temel Eser genelgelerinin belirledi i okuma al kanl kazandrmak amacn ve i levini ne lde gerekle tirdi ine dair daha geni kapsaml ara trmalar yaplmaldr. - renciler eserler hakknda bilgi sahibidir, ancak eserleri iselle tirme, onlarn duygu ve d nce dnyasn zenginle tirme konusunda destek olacak okuma yntem ve tekniklerinden yoksundurlar. -ncelikle renciler 100 Temel Eser uygulamasnn amac konusunda bilgilendirilmelidir. nk ara trmaya katlan rencilerin byk o unlu u (%29) uygulamann amalaryla ilgili bilgi sahibi olmadklarn dile getirmi lerdir. -100 Temel Eser listesi snrlama getirmektedir. Bu liste gncellenerek geli tirilmelidir. rencilere okumann en etkili bilgi kazanma ve zenginle me yolu oldu u vurgulanmal ve renciler bu konuda ikna edilmelidir. -100 Temel Eserin byk o unlu unu okuyan hemen hemen hi renci yoktur. Bu konuda retmen gr leriyle ilgili bir ara trmada retmenler asndan da bu dile getirilmi tir. retmen ve renci gr lerine gre 100 temel eser listesinin yeniden gzden geirilmesi gereklili i ortaya konmaktadr.

800

KAYNAKA Arcan, S. (2010) 100 Temel Eser Uygulamasnn rencilerin Okuma Al kanlklarna Etkileri Konusunda retmen Gr leri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara. Co kun, E. (2003) e itli De i kenlere Gre Lise rencilerinin Etkili Okuma Becerileri ve Baz neriler. TBAR-XIII-/2003Bahar s.101-130. Dkmen, . (1994) Lise ve niversite rencilerinin Okuma Becerileri, lgileri, Okuma ve Ktphane Kullanma Al kanlklar. [evrimii]: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/508/6155.pdf adresinden 01 Ekim 2011 tarihinde indirilmi tir. Erba , K.C., (2005) Factors Affecting Scientific Literacy of Students in Turkey in Programme for International Student Assesment (PISA). Yaymlanmam yksek lisans tezi, Orta Do u Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara. Gktrk, A. (1997) Okuma U ra . stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Ku , Z, Trkylmaz, M. (2010) Sosyal Bilgiler ve Trke retmeni Adaylarnn Okuma Durumlar: ( lgi, Al kanlk ve Okuma Stratejilerini Kullanm Dzeyleri). Trk Ktphanecili i. C. 24, Say 1. MEB, lk retim 100 Temel Eser Genelgesi. [evrimii]: http://iogm.meb.gov.tr/files/mevzuat/45.pdf adresinden 1 Ekim 2009 tarihinde indirilmi tir. Sever, S. (2002) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Engin Yaynevi. 100 Temel Eser Raporu, ( 2009) ocuk Vakf ocuk Akademisi ocuk ve lkgenlik Edebiyat Ara trmalar Merkezi.

801

ERKEN OCUKLUK DNEM NDE OKUMA ALI KANLI I KAZANDIRMADA TOK GKSU ANAOKULU RNE : OKUYORUM DOYUYORUM PROJES
Deniz Seil ATMAN Toki Gksu Anaokulu Arife AT Toki Gksu Anaokulu zlem GKBULUT Toki Gksu Anaokulu Yasemin MUDU Toki Gksu Anaokulu

zet al mada, veli ve retmenlerinin do ru rehberli i ile ocuklarn kitab zenli kullanma, okuma al kanl kazanma, bilinli okur olma, kitapla ilgili kavramlar konusunda da arck geli tirme kazanmlarna ynelik olarak etkin katlml al malar yaparak okuma kltr olu turmalar amalanm tr. Bu ama do rultusunda, Toki Gksu Anaokulu personeli ile okula devam eden 5-6 ya grubu 25 ocuk ve anne/babas al ma grubuna dahil edilmi tir. Ara trma verilerinin elde edilmesinde, okul personeli ve velilere nce Okuyorum Doyuyorum projesine ili kin gr anketi uygulanm , drama al mas yaplm , al mann sonunda uygulamaya ili kin mektup yazdrlarak ierik analizi yaplm tr. al mann di er uygulama grubu olan 5-6 ya grubu ocuklaryla bir ay sresince proje amacna ynelik Trke dil etkinlikleri uygulanm tr. Ebeveyn ve personelle yaplan al ma sonucunda anlaml bir fark olu tu u, kurum okuma kltr, kitap seimi, kitaplarn zenli kullanlmas okuma al kanl na ili kin farkndalk kazandklar grlm tr. Anahtar Szckler: Erken ocukluk, okuma al kanl , yaratc drama.

Abstract In this study, we aimed making children use the books carefully by the correct guidance of parents and teachers, gaining readig habit, being conciuos in reading, establishing reading culture by making effective participating for goals of vocabulary development on the concepts about the books. For this purpose, Toki Gksu kindergarten staff, 25 5-6-years ongoing pupils and their parents are included to the study group. In obtaining research data, firstly school staff and parents were applied opinion survey about The Project of Im reading, Im sated with, made drama training, at the and of the content analysis about the study was conducted. Other group of the study, 5-6 years old children, were applied Turkish language activity intended for the purpose of the project. As a result of the studyt that was made with the parents and staff, a significant difference formed, they gained institution reading culture, choosing the books, careful using of books awareness. Key Words: Early childhood, reading habits, creative drama.

GR Erken ocukluk dnemi geli im ve renmenin en hzl gerekle ti i, ocu un evresine ynelerek d dnyay ke fetmeye ba lad dnemdir. Bu dnemde ocu a sunulacak olanaklar, farkl ortam ve uyarclar ocu un tm geli im alanlarn destekleyecek ve al kanlklar zerinde belirleyici olacaktr. Bili sel davran larla psiko-motor becerilerin ortak al masyla yazl sembollerden anlam karma etkinli i (Demirel, 1990: 119) olan okuma, bireyin gerek okul ya am sresince, gerekse okul ya amn bitirdikten sonra kendi kendini e itmesine yol aan (Saracalo lu, Bozkurt ve Serin, 2003: 149), olaylar do ru ve anlaml bir biimde analiz edip, sentezlemesini ve yorumlamasn sa layan nemli bir beceridir. Okuma, insann dnyasn geni leten, ki ili ini biimlendiren, onu ba kalarna ba layan bir de erdir. Okuma al kanl lkelerin geli mi li ine ba l olan kltrel bir beceridir. Okuma al kanl ki inin bir gereksinim olarak alglamas sonucu okuma eylemini, ya am boyu srekli ve dzenli 803

biimde gerekle tirmesidir. Ki ilerin okumay rendikten sonra bu eylemi zevkle yapmalarn sa lamak iin kazanmalar gereken nemli bir beceridir. Okuma al kanl nn temelinin aile iinde atld ve devamnn e itim sisteminde retmenler tarafndan renciye kazandrld d nlrse bu al kanl n kazanmnda ile ve retmenlerin rol byktr. ocuklarn ilk al kanlklarn kazand ve ilk rendiklerinin ailede gerekle ti i d nlrse ocu un nnde ebeveynlerin sergilemi oldu u tutum ve davran lar, ileride ocu un okuma al kanl n nemli lde etkiler. Okumayan, ocuklarnn okumasna destek olmayan ebeveynlerin ocuklarnn gerek anlamda okuma al kanl na sahip olmas beklenemez. Aksine ebeveynin bu konuda ocu una kar gsterece i ilgi ve verece i destek ocu un okuma e iliminin srekli, dzenli biimde ve ele tirel bir ierikte gerekle mesini sa layacaktr. "ocuklarn aile yeleriyle olan ili kileri, di er bireylere, nesnelere ve tm ya ama kar ald tavrlarn, benimsedi i tutum ve davran larn temelini olu turur" (Yavuzer 2002: 132). Kitap okuma al kanl nn ocu a kazandrlmas iin model olunmas, ocukta merak duygusu ile kitaplar arasnda ba kurulmas ve bunun iin do ru renme ortamlar ve do ru eserlerle ocu un kar la trlmasnn nemli oldu u d nlmektedir. Ayrca kitap okumada d etkenlerin yan sra isel denetimin etkili oldu u ve bu denetim mekanizmasnn devreye girmesi iin bu konuda yaplacak al malarda ocuk, ebeveyn ve e itimcilerin e zamanl olarak srete etkin olmas al mann ba arsn artran elerdir. ocuklara okuma al kanl kazandrlmas konusunda Prof. Dr. Blent Ylmazn (1994) dikkat ekti i drt nokta vardr: ocukluk dnemi ki ili in olu tu u dnemdir. Okuma, sa lkl ve geli mi bir ki ili in temel ta larndan birisidir. Ebeveyn ve retmen, ocu a okuma al kanl kazandrma ve geli tirmede do rudan sorumlu ki ilerdir. Okuma al kanl , ancak ocukluk dneminde kazanlr. Bu drt noktann bilincine varlmas, ocuklarn okuma al kanl kazanmasna etki eder. Genel olarak ebeveynin ocu una gsterece i ilgi ve verece i destek ocuklarn bu gn ve gelecekte okuyan ve ne istedi ini bilen bireyler olmasn sa layacaktr. Okuma al kanl , ncelikle bireysel ve dolaysyla toplumsal olarak lkemiz adna byk bir sorun olarak kar mzda durmaktadr. Sorunun zlmesi durumunda e itim anlamnda birok farkl soruna da zm olaca bilinmektedir. E itim, ki iye birok adan, ba ka bir syleyi le grsel, dilsel ve yaznsal olarak ula abilir. En etkili ve kalc aralardan biri yazl kaynaklar yani kitaplardr. Bireyin e itimle bulu tu u en etkili ve verimli dnem ocukluktur. yle ise ocuklarn e itimle ve kitaplarla do ru bir etkile im srecine girmesi ya amsal nem ta maktadr. te yandan ocu un kitapla bulu mas ise kitap okuma al kanl ve sevgisi kazanmasna ba ldr. Bu nedenlerle ocuk kitaplarnn sanat duyarl ve estetik kayg ile olu turulmas, nitelikli olmas, ocu un okuma kltr edinmesinde ilk ve nemli etkendir ( nce, 2008: 5). Erken ocukluk dnemine ait kitaplara bakld nda nitelik asndan olduka fazla sayda iyi rnek olmakla birlikte velilerin ve erken ocukluk e itimi veren kurumlarda al an personelin bu konuda yeterince bilgi sahibi olmad ve nitelikli kitaplarla ocuklarn bulu masnda sorunlar ya and gzlenmektedir. Bu konuda e itimcilere hem kendi seimleri hem veliyi bilinlendirme hem de ocuklara iyi rneklerle kar la trma asndan byk sorumluluk d mektedir. ocuklarn okuma al kanl kazanmas iyi rneklerle kar la malar yeni ya antlar ve kendilerine model olarak alabilecekleri kahramanlarla tan malar anlamna da gelmektedir. ocuk kitaplarnda ocuklarn yeni ya antlar kazanmalarna olanak sa layan en temel elerden biri de ykndkleri kahraman/ kahramanlar ve onlarn nitelikleridir. Kahramanlarn fiziksel ve ruhsal zelliklerinin abartya kalmadan iyi geli tirilmi olmas, kahramann ykdeki olaylara yn veren etkin ki ili i ocuklar kahraman/kahramanlarla zde im kurmaya yneltir. Kahramann ya ama ba ll , kar la t sorunlar zmedeki kararll , amaca ula mada izledi i yntemlerin niteli i ve bu eylemler bile kesinin sz ve davran larla somutlanmas ocuklar da kahraman gibi duymaya, d nmeye ve hareket etmeye istekli klar (Sever, 2008: 65). Okuma al kanl kazandrmada erken ocukluk dneminden ba lamann nemi gz nne alnd nda yaplan al ma geli tirilerek ve kurum kltrne uygun hale getirilerek ebeveyn, e itimci ve ocuk ba nn sa lam kuruldu u rnek bir al ma olaca d nlmektedir. AMA Bu al mann temel amac, veli ve retmenlerinin do ru rehberli i ile ocuklara kitab zenli kullanma, okuma al kanl kazanma, bilinli okur olma, kitapla ilgili kavramlar konusunda da arck geli tirme kazanmlarna ynelik etkin katlml al malar yaparak okuma kltr olu turmaktr. Bu genel ama do rultusunda a a daki sorulara cevap aranm tr.

804

Okul personeli velilerin okulumuzda yrtlen Okuyorum Doyuyorum projesine ynelik uygulama nerileri nelerdir? Okul personeli ve velilerin drama etkinli i uygulamas sonrasnda ocuklarna kitap okuma al kanl kazandrma konusunda bilgi ve nerileri nelerdir? Okul personeli ve velilerin ocuklarna kitap seimine ynelik bilgileri drama etkinli i uygulamas sonrasnda ne dzeydedir? 5-6 ya grubu ocuklarn kitap kullanmna ynelik davran larnda bir farkllk var mdr? YNTEM Ara trmann al ma grubunu Toki Gksu Anaokulu personeli ile okula 2010-2011 e itim- retim yl bahar yarylnda devam eden 5-6 ya grubu ocuklarndan toplam 25 ocuk ve anne/babadan olu turmaktadr. Okuma al kanl sorunundan yola karak ocuklar, okul personeli ve veliler olmak zere iki ana ba lkta al ma gerekle tirilmi tir. Okul personeli ve velilerle projeden nce Okuyorum Doyuyorum projesine ili kin beklenti anketi uygulanm tr. Personelin ve velilerin aktif katld okulun okuma kltr ve bu kltrn eleri, ocuklara kitap okuma al kanl kazandrma ve kitap seimi konusunda drama al mas yaplm , al mann sonunda uygulamaya ili kin mektup yazdrlarak ierik analizi yaplm tr. al mann di er uygulama grubu olan 5-6 ya grubu ocuklaryla bir ay sresince gnlk planlarda kitabn serveni, grupta ska grlen dzensiz kitap kullanm, kitabn okunduktan sonra yrtlabilecek gereksiz k t paralarna dn mesi ihtiyacndan hareketle; hikye olu turma, hikyeyi resimleme, hikyeyi canlandrma ve zenginle tirme gibi farkl etkinlikler uygulanm tr. al mann A amalar n hazrlk Okul personeli ve velilerle yaplan yaratc drama al mas ocuklarla yaplan uygulama n Hazrlk Ara trmann hedef kitlesi, kapsam, amac, yntemi, kitap seimi, gnlk plan ve atlye hazrlklarn iermektedir. 2010 Bahar dneminde Toki Gksu Anaokulunda ocuklara ve okul personeline ynelik ba latlan Okuyorum doyuyorum projesine velilerin yeterli deste i vermemesi zerine proje ekibi toplanm , velinin deste ini nasl alabiliriz ve bu konuda velileri nasl bilinlendirebiliriz problemlerinin zm konusunda beyin frtnas yapm tr. zm olarak da yaratc drama yntemiyle personel ve anne baba e itimi yaplmasna karar verilmi tir. Okul personeli ve velilerle yaplan yaratc drama al mas saatte gerekle tirilen atlye al mas yaratc dramann teknikleri olan rol oynama, do alama, retmenin role girmesinin yan sra oyun temelli renme, anlatm, soru cevap, tantm, inceleme gibi tekniklerle anne babalar, ocuklarna kitap seimi konusunda okulncesine uygun nitelikli yaynlarla tan trmak amacyla yaplm tr. Bu amatan hareketle anne babalarn bilinli okur olmalarn sa layarak model olma farkndal n kazandrmak da uygulamann alt amacn olu turmu tur. Yaratc drama al masnda Adgzelin Hazrlk Isnma, canlandrma ve de erlendirme a amalarna yer verilmi tir. Buna gre srecin hazrlk snma a amasndaki 1. Etkinlikte, velilere Bu al mann ieri i ne olabilir, beklentileriniz nelerdir? sorusu sorulmu , katlmclar Neden geldi imi bilmiyorum, Okulda bir ey yaplyorsa iyi bir eydir mant yla geldim, Kitapla ilgili bir ey galiba, e lenmek iin geldim vb. yantlar vermi tir. 2.Etkinlikte, bir tan ma oyunu ile isimler renilmi tir. 3. Etkinlikte, meknda farkl k e; evet k esi, hayr k esi ve kararsz k esi olarak katlmclara tantlm , verilen ynergeler do rultusunda herkesin kendi d nce ve uygulamalarna gre bir k eye gemesi sylenmi , srasyla Evde kitapl olanlar, Evde ocu unu kitapl olanlar, Evde okuma saati olanlar, Al veri merkezinde de kitapya u rayanlar, ocu u ile ktphaneye gidenler, Ankarada Ali Day ktphanesini grenler, duyanlar, ocu una hediye olarak kitap alanlar, En az bir kez kitap fuarna gidenler, En az bir dergiye abone olanlar, ocu u en az bir dergiye abone olanlar, Kumbaradaki parayla kitap alanlar vb. gibi ynergeler verilmi tir. 4. Etkinlikte, sylenen say kadar her seferinde farkl ki ilerle gruplar olu turmalar sylenmi , ynergeler do rultusunda Ayakkab rengine gre ayakkab biimine gre805

ocu unuzun ya na gre kk gruplar olu turulmu tur. Olu turulan gruplara En son okudu unuz kitap ve yazar, ocu unuza okudu unuz kitap ve yazarnn adn grubunuzla payla alm ynergesiyle her katlmcnn farkl gruplarda ynergeler do rultusunda ya ant ve d ncesini payla mas sa lanm tr. 5. Etkinlikte; katlmclara meknda isimlerinin ba harfine gre bir harf do rusu olu turmalar sylenerek drt kk gruba ayrlr. Kitap yazar isimlerinin bulundu u kk pusulalar mekann orta yerine braklm , e zamanl olarak duvarda kitap isimleri ve yazarlar aslm tr. 5 dakika sre iinde en ok e le tirme yapan grup belirlenerek tm gruplardan olu turduklar kitap-yazar isimlerini okumalar istenmi tir. 6. Etkinlikte; Lider, role girerek bir kitap sergisi hazrlamak zorunda oldu unu, katlmclardan bu konuda kendisine yardmc olmalarn istemi , grup kolektif olarak sergiyi olu turmu tur. Ardndan katlmclara sergiyi hazrlarken akllarnda kalan bir kitap-yazar ismini sylemeleri istenmi , her katlmcnn d ncesini payla masna frsat verilmi tir. 7.Etkinlikte; katlmclardan bu kitaplar arasndan en ok merak ettikleri, incelemek istedikleri kitab be dakika sre inceleyip, grupla bir dakikada payla malar istenmi , her katlmc seti i kitap ile ilgili d ncelerini payla m tr. al mann canlandrma a amasnda; Lider, katlmclardan e olmalarn, e lerden aralarnda A ve B eklinde bir harf almalarn isteyerek, Alarn anne, B lerin ocuk olduklarn ifade etmi tir. Ardndan Anne okulda veli toplantsna katlr. retmen anneye: ocu unuzun bilgisayar oyunlarna d knl nedeniyle tm grubun gndemi de i ti. Sizin ocu unuz di er ocuklar da etkiliyor. Anne ve retmen tart r. Anne eve gelir, retmeni ile konu tu unu ve artk bilgisayar oyunlarn yasaklad n, asla evde bilgisayar oyunu oynanmayaca n syleyerek ocu unun eline bir kitap verir, odasna gidip bu kitab okumasn syler. Anne de kendi odasna ekilerek bilgisayarn aar ve internetten en sevdi i oyunu oynamaya ba lad nda ocu u ile gz gze gelir. dramatik durumu anlatlm tr. E lerden e zamanl olarak bu andan itibaren canlandrmaya ba lamalarn sylenmi , bir sre sonra e ler canlandrmalarn grupla payla lm tr. De erlendirme etkinli inde ise Toki Gksu anaokulunda uygulanan Okuyorum Doyuyorum projesinin etkin yrtlmesi ve ocuklara okuma al kanl kazandrmak iin nerilerini ieren bir mektup yazmalar istenmi tir. ocuklarla yaplan uygulama ocuklar velileri ile birlikte bir kitabn nasl olu tu u, hikyenin nasl yazld , nasl resimlendi i zerine ara trma yapm tr. Ara trmadan sonra kitap iin kahramanmz kim olacak sorusuna yant aranm tr. Her ocuk olu turulacak bir kitap iin kahraman ismi sylemi ve bir palyao karakteri ile hikyeye ba lanm tr. Her ocuk hikyenin devamn getirmek iin cmleler sylemi ve bir hikye yazlm tr. Her ocu un syledi i cmleler hikye yazmndan drt gn sonra tekrar ocuklara sorularak neler sylediklerini hatrladklar grlm tr. Ardndan her ocuk iin A3 boyutunda k tlar da tlm ve ocuklar hikyenin kendilerinin olu turdu u ksmlarnn resmini yapm lardr. Tamamlanan resimler, ocuklar tarafndan sraya konularak birle tirilmi ve yazlan hikye kitap ekline getirilmi tir. Sre iinde kitabn yazarlarnn isimleri ve izerlerin isimleri kitaba eklenmi tir. Hikye kitabnn olu umundan sonra her ocuk istedi i karaktere brnerek hikyenin canlandrmas yaplm tr. Palyaoyu oynamak iin birden fazla ocuk istekli olunca hikye birka palyaonun ba ndan geen olaylar olarak de i mi tir. ocuklar sirkin sahibi olarak da yeni bir karakter eklemi lerdir. Etkinliklerin ardndan ocuklarn serbest zaman iinde kendi kitaplarn yazmak iin istekleri gzlenmi tir. Her ocuk iin A4 k tlar kitap eklinde hazrlanm ve al malar iin ocuklara da tlm tr. Olu turulan kitaplarn metinleri ocuklarn istekleri do rultusunda yazlarak tamamlanm tr. Bu a amada kitaplarn yan sra dergiler de ocuklar tarafndan hazrlanm tr. stekli ocuklar yazd kitab okulumuzdaki 4 ya snfnda bulunan arkada larna tantarak anlatm tr. BULGULAR VE SONULAR Personelle, velilerle yaplan drama etkinli i uygulamas sonucunda ula lan bilgi ve nerilerin; Okul ktphanesinin kurulmas, ocuklarmzla kitap okuma saatlerinin olu turulmas, okunan kitaplarn okul ktphanesinde payla lmas, kitap al veri inin sa lanmas, kitap konulu tiyatro ve sinema gibi aktivitelerin olmas eklinde oldu u grlm tr. Okul personeli ve velilerin drama etkinli i uygulamas sonrasnda ocuklarna kitap okuma al kanl kazandrma konusunda bilgi ve nerilerinin; ktphane gezilerinin dzenlenmesi, kitap okuma gnlerinin olmas ve velilerin katlmnn sa lanmas, projenin duyurulmas, projenin a amalarnn (sklklarla) anlatlmas, ocuklara kitap hediye edilmesi, drama etkinli inin o altlmas, okuyan ocuklarn resimlerini ve kitap eklinde izilmi bir k dn iine yazp aslmas, en ok okuyan

806

 renciyi ba ka bir kitapla dllendirilmesi, hediye ekili lerinde sadece kitap alnmas, ktphaneye ocuklarla gidip birlikte kitap okunmas, okunan kitaplar bir kenara ayrp sessiz sinema ile canlandrp kitab bul oyunun oynanmas biiminde belirtildi i grlm tr. Okul personeli ve velilerin ocuklarna kitap seimine ynelik bilgilerine ynelik drama etkinli i uygulamas sonrasnda ortaya kan bulgularn Aylk olarak velilerin okumas iin bir kitap ad belirleyip ayn sonunda payla m iin onlarla bir araya gelinmesi, farkl sorularla kitab derinlemesine incelenmesi, ocuklarmza okuma al kanl kazandrmak iin ncelikle aylk bir dergiye abone olunmas, ocu umuzla bu dergideki faaliyetlerin hepsini ok e lenceli bir ekilde birlikte yaplarak bir sonraki ay bu derginin geli ini sabrszlkla bekleme duygusunun olu turulmas, ocuk ktphanesinin kurulmas, ocuklarn nemsemesi iin her ocuktan bir kitap isteyerek ktphanenin zenginle tirilmesi, dzenli olarak (haftada bir, ayda bir vs.) retmen tarafndan haftann kitab tavsiye edilmesi biiminde oldu u grlm tr. Bulgulardan hareketle velilerle aktif bir renme yntemi olan yaratc dramann i ler oldu u, velilere do ru rehberlik edildi inde kitap okuma kltrne olumlu katk sunabilecekleri, bu kltr olu turmada okul aile i birli ini nemsedikleri ve birlikte hareket etmek istedikleri sonucuna ula lm tr. 5-6 ya grubu ocuklarn kitap kullanmna ynelik davran larnki farkll gzlemek iin yaplan al mann sonucunda; a a da yer verilen hikye olu turulmu ve bu hikye bulgu olarak ele alnm tr. ok uzakta ya ayan bir palyao varm . Ama bu palyao ok zgnm . Palyaonun bir hayali varm . Bir arabas olsun istiyormu . Palyao araba istiyormu ama alacak paras yokmu . Para biriktirmesi gerekti ini d nm . Bunun iinde al maya karar vermi . Sirkte al maya ba lam . Gsteriler yapm ama gsterilerini kimse be enmemi . Sirkten kp ormana do ru yrmeye ba lam . Ormanda yrrken birka ki inin at ukura d vermi . ukurdayken ok ba rm . Onu kurtarmaya bir adam gelmi . O da arkada larn a rm . Palyaoya ip atm lar ve onu kurtarm lar. Palyaoyu kurtaranlar onu dinlemi ve yardm etmeye karar vermi ler. Nasl palyaoluk yaplaca n ona retmi ler. Palyao birka ocu u a rp yeni rendiklerini onlara gstermi . ocuklar da ok be enmi . Gsteri bittikten sonra ocuklarn babas gelmi ve evlerine dnm ler. rendiklerini sirkte yapmak iin sirke geri dnm . Yeni gsterisini sirktekiler ok be enmi . Palyaoda para biriktirip arabasn satn alm . Ama ald araba hemen bozulmu . Tamirci de tamir edilmez demi . Sonra yeni araba almak iin bir daha al m , tekrar araba satn alm . Arabasyla gezmeye km , Ankaraya gitmi . Tm srete yaplan gzlemler ve olu turulan hikaye ele alnd nda; al mann sonunda etkinli in hedef kitleye ula t , kitabn hangi zorlu a amalarla olu tu u, nasl ve kim tarafndan resimlendi i, izer ve yazarn kimler oldu u ocuklar tarafndan alglanm tr. Etkinli in tamamlanmasnn ardndan da ocuklarn yrtlm kitaplar tamir etmeye al tklar, okunacak olan hikyenin kimin tarafndan yazlp kimin tarafndan resmedildi ini sorduklar, kitap kullanmnda dikkatli davranmayan arkada larn szel olarak uyardklar gzlenmi , bunlar da ocuklarda davran de i ikli i olu tu unun gstergesi olmu tur. Ayrca evdeki kitaplar iin ocuklarnn daha zenli davrandklar ve evde de kendi hikaye kitaplarn olu turarak aileleriyle payla tklar geri bildirimleri alnm tr. Velilerden ocuklarn ortak olu turduklar kitap hakknda bilgi edinmek ve kitab incelemek zere talepte bulunmas zerine ocuklarn hazrlad kitap taranarak her ocuk iin baslm ve ailelere gnderilmi tir. Tm bunlarn yan sra bir tr de erlendirme etkinli i gibi yaplan 4 ya gruplarna istekli olan ocuklarn hikayeleri ve kitaplarn anlatmalar, zgvenleri ve motivasyonlar asndan do rudan al mann kazanm olmayp rtk olarak katk getiren nemli bir kazanm olmu tur. Ayrca hikayeleri dinleyen 4 ya grubu ocuklarnn da kendi hikayelerini yazma ve resimleme istekleri rtk bir kazanm olarak kar mza km tr. Sonu olarak geli tirebilir zellik ta yan rnek al mann okuma kltr olu turma konusunda amaca hizmet eden bir al ma oldu u, erken ocukluk e itiminden ba layarak tm e itim kademelerinde aktif renme yntemlerine yer verilen uygulamalar yapld nda etkin ve faydal olabilece i grlm tr. NER LER al mann bulgularna dayanarak a a daki nerilere yer verilmi tir. Ebeveynler ve retmenler ocuklarn okuma al kanl edinimi becerilerini geli tirmek iin onlara rol model olabilirler. 807

 retmenler okuma saatlerinin verimlili ini artrmak iin okuma saatlerinde sadece okuma srecine de il okuma ncesi ve okuma sonras etkinliklerine de nem verebilirler. retmenlerin ebeveynlerin kendi kitaplklarn olu tururken ocuklarn ilgi duyduklar, okumak istedikleri kitaplar semelerine izin vermeleri ocuklarn okumaya kar olumlu d nceler geli tirmelerine yardmc olabilir. Yaplan literatr taramasnda okuma saatleri, okuma etkinlikleri ve ailelerin kitap seimi kriterleri ile ilgili olarak yaplan al malarn snrl oldu u grlm , bu gibi faktrlerin okuma al kanl kazandrma etkisini len anket, gzlem, vb. al malarn yaplmas bu konuya ynelik duyarll n artmasna neden olabilir. zellikle okulncesi e itim kurumlarnda okumaya ilgi uyandrma, nitelikli kitap seimi ile ailelere kitap, ktphane, kitap fuar vb. tantm amal etkinlik ve projeler geli tirilebilir. lgili al ma ile okul personeli, ocuk ve anne babann okumaya ve okuma saatlerine ili kin olumlu d nceler geli tirdikleri saptanm tr. Bu nedenle e itli retim kademelerinde de benzer al malar yaplabilir.
KAYNAKA Akal, Aytl (2006) Cad Burunlu Fabrika. Uanbalk Yaynlar. Demirel, zcan (1990) Yabanc Dil retimi lkeler-Yntemler-Teknikler. Ankara: Usem Yaynlar. nce, zgl (2008) 100 Temel Eserin ocuk Edebiyatnn Temel lkeleri Ba lamnda ncelenmesi. retmen Dnyas, 29. Labbe, B. ve Puech, M. tr tr Felsefe Dizisi (2008) Gerekten ve Yalancktan, Sava ve Bar , Gzellik ve irkinlik, Adalet ve Hakszlk, zgr olan ve Olmayan. Ankara: Gn Kitapl . Roca, Nuria (2010) Bir Utan Di er Uca Dnya ocuklar. Saracalo lu, A. S., Bozkurt, N. ve Serin, O. (2003) niversite rencilerinin Okuma lgileri ve Okuma Al kanlklarn Etkileyen Faktrler. E itim Ara trmalar, 4, 12, 148-157. Sever, Sedat (2005) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Yavuzer, Haluk (2002) ocuk Psikolojisi. stanbul: Remzi Yaynevi. Ylmaz, Blent (1994) "ocuklara Okuma Al kanl Kazandrmada Ebeveynlerin Rol". Ya adka E itim, 32, 9-13.

808

OKUMA ALI KANLI I KAZANDIRMA BA LAMINDA FELSEFE TEMELL OCUK YAYINLARININ LEV
Suna CANLI Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Bu ara trmann amac, ocuklara okuma al kanl n kazandrma ba lamnda, felsefe temelli ocuk edebiyat yaptlarnn i levini, seilen ocuk kitaplarnn tankl nda de erlendirmektir. al mada nitel ara trma tekniklerinden betimsel zmleme tekni i, ye lenmi tir. Betimsel zmlemede ama, elde edilen bulgular dzenlenmi ve yorumlanm bir biimde okuyucuya sunmaktr. Ara trmann kuramsal erevesinde; felsefenin temel kavramlarn/ sorunsallarn konu edinen felsefe temelli ocuk yaynlar, ocu a grelik ilkesi ba lamnda de erlendirilmi tir. Okuma sreci, okuma al kanl , ele tirel okuma gibi okuma kltr ile ilgili baz kavramlar da tart larak; incelenen kitaplarn okuma al kanl n kazandrmaya dnk katklarnn neler olabilece ine ili kin sonulara varlm tr. ncelenen kitaplar tankl nda ocuklarn okuma al kanl edinme srelerine, sz edilen yaynlarn sundu u olanaklarn belirlenmesi, ara trmann alan yazna katks olarak de erlendirilebilir. Anahtar Szckler: Okuma al kanl , felsefe ve ocuk, ocuklar iin felsefe.

Abstract The aim of this study is to evaluate the functions of philososphy for childrens literature works in the evidence of chosen childrens books in the context of devoloping reaing habit for children. Descriptive analyse, is one of the techiques of qualitative research, is preferred in this study. The aim of descriptive analyse is to provide the reader obtained findings that were arranged and commented. Within the theorotical framework of the research, philosophy for children publishings of which the subjects are basic concepts, problematics, is evaluated in the context of principle of in respect to child. Such concepts as reading process, eading habit, critical readind and reading culture are argued and come to conclusion what can be positive contributions of examined book to develop reading habit.In the evidence of examined books, the process of reading habits of children, defining possibilities that are provided by mentioned publishings can be evaluated as contribution of reasearch to field literature. Key Words: reading habit, philosophy and child, philosophy for children.

1. Giri Erken ocukluk dnemlerinden ba layarak ocuklarn dilsel geli im zelliklerine ve anlam evrenlerine uygun; anadillerinin szvarl n, anlatm olanaklarn yanstan yaznsal ve bilgilendirici metinlerin kullanlmas anadili retimi srecinin en nemli de i kenidir. Anadilini iyi kullanan; ba ka bir syleyi le, okudu unu ve dinledi ini anlayan, duygularn, d ncelerini yazl ve szl olarak do ru bir biimde anlatan birey, onu etkili bir renme arac olarak da kullanabilecek, bu yolla bilgiye ve bilime ula abilecektir. Bu ba lamda bireylerin okudu unu anlama ve yazl anlatm becerilerinin geli tirilmesi de ya amsal bir neme sahiptir (Aslan, 2007: 16-17). Sz edilen temel dil becerilerinden okudu unu anlama becerisi karma k ve ok bile enli, bili sel bir sretir. Okuma eyleminin temelde isel olarak ula aca olas sonu metni anlamadr. Bir bili sel eylem olarak okuma, metindeki de i ik bilgi kaynaklar arasnda var olan etkile imi kavramay ve anlamay gerektirir (Uzun, 2009). zdemir(1983: 26), konu ma ve yazmay, d a dnk, verici dilsel etkinlikler; okuma ve dinlemeyi ise ie dnk, alc dilsel etkinlikler (zneye, yani yapcsna dnk etkinlikler) diye adlandrr. Sz edilen dilsel becerilerin kazanm ve bu becerilerdeki yetkinli in geli tirilmesi adna edebiyatn yan sra di er disiplinlerden de yararlanabilmek gerekir. te felsefe de tpk yazn gibi dilden beslenip dile dnen ve bu dn m sa layan bir ereveler btndr. ocuklarn erken ya ta sorgulamalar yapmasn sa lar. Felsefe insan, dnya ve bilgi arasndaki ili kilerle ilgilenir. Bireyin, sa lkl d nme ve d nd n do ru biimde dile getirme becerilerini besler (otuksken, 2011:146). Felsefe ve yazn arasndaki bu kuvvetli ba , her iki alann da kendilerini var etme aralarnn dil olu unda yatmaktadr. Bu ili ki, yadsnamayacak kadar nemli bir ili ki olup; Okuma kltr edinme srecinde 809

kazanlmas gereken okuma al kanl , ve ona ba l olarak da geli mesi beklenen ele tirel okuma/d nme ve evrensel okuryazarlk becerileri gz nnde bulunduruldu unda ocuklar iin hazrlanan felsefe temelli kitaplarn yeri nedir? sorgulamas yaplmas gereken bir sorgulamadr. Bu yaynlar, ocuklara okuma al kanl kazandrma ba lamnda olas ne gibi kazanmlar sunabilir? sorusuna da yant bulabilmek iin ncelikle bu yaynlarn kimi rneklerini de inceleyip, tanmak yerinde olacaktr. 1.1. Ama Bu al mann amac, ocuklara okuma al kanl n kazandrma ba lamnda, felsefe temelli ocuk edebiyat yaptlarnn i levini, seilen ocuk kitaplarnn tankl nda de erlendirmektir. Felsefe ve yaznn i birli inde u soruya yant aranacaktr: Felsefi bilgi ieri ine dayal olu turulan ocuk edebiyat yaptlar, okuma al kanl kazandrmada etkili olabilir mi? 2. Yntem Bu al mada nitel ara trma tekniklerinden betimsel zmleme tekni i kullanlm tr. al mada incelenecek kitaplarn seiminde baz snrllklara gidilmi tir. Trkiyede yaymlanan, ocuklar iin kurgulanm eviri ocuk yaptlarndan dizi biiminde yaymlanan kitaplar seilmi tir. De i ik ya gruplarna seslenen bu diziler, kuramsal erevede de inilen kavramlar ba lamnda yorumlanm tr. ocuklar iin kurgulanan felsefe dizilerinin arasnda ise bir snrll a gidilerek dizilerin hem adlandrl nda hem de ierik yaplandrmasnda do rudan felsefe kavramlarn kullanan ve bunlara odaklanan iki dizi seilmi tir. Bunlar, tr tr Felsefe ve Filozof ocuk dizileridir. 3. Kuramsal ereve 3.1. Okuma Al kanl Okuma becerisi, okuma al kanl , okuma kltr , okuryazarlk gibi kavramlarn her birinin i ie geti ini ve zaman zaman bir di erinin yerine kullanld n sylemek yanl olmaz. Kavramlara aklk getirmek ve sreci tanmlamak adna Sever (2010: 24-28)in yapm oldu u betimlemeden yararlanlacaktr: Okuma kltr kavram, ana aty olu turan bir kavram olup de i ik becerilerin edinilmesi gereken ard k bir sre olarak tanmlanm tr. Sever (2010: 24)e gre bu sre, ba ml ve birbirini btnleyen becerilerin kazanlmasn gerekli klmaktadr. A amal bir sra izleyen bu srecin ilk basama (becerisi), dinleme al kanl edinmedir. Bu al kanl n ardndan, okuma- yazma becerisi edinilir. Bu beceriyi de okuma al kanl becerisi, ele tirel okuma becerisi ve evrensel okuryazarlk becerisi izler. Bireyin erken ocukluk dneminde dinleme becerisini, okul a nda ise okuma -yazma becerisini sa lkl bir biimde edinmi olmas gerekir ki kitapla olan ba n kalcla trmas adna ilk nemli basamak olan okuma al kanl basama na kabilsin. Sever (2004: 19), okuma e itiminin iki temel yn zerine kurulmas gerekti ini ileri srer; bunlar okuma beceri ve al kanl n kazanmak, okudu unu anlama-de erlendirme gc kazanmaktr. Bireyin okudu unu anlama de erlendirme gcnn geli mesi, ele tirel d nme becerisini de edinmesini gerekli klar. Birden ok kayna n ve gr n tankl nda karar alma becerisinin olu abilmesi iin ncelikle yazl kltrle bar k ve onlara ba vurmay al kanlk edinmi bir birey olmas gerekir. Ele tirel okuma evresine hazrlk, onun sorgumla yapmasna olanak sa layan metinlerle bulu masyla da beslenebilir. te bu a amada yine d nme e itimi asndan ocuklara nemli katklar olaca d nlen ocuklar iin kurgulanm felsefe kitaplar devreye girmektedir. Okuma, etkile imsel, esnek, ama gdml, dilsel, bili sel, duyu sal, devini sel boyutlar olan bir ileti im, alglama ve renme srecidir (Sever, 2004: 13). ocuklar iin kurgulanan felsefe metinleri aracl yla bireyde ba lantl, ayrntl, gerekeli ve yaratc d nme becerilerini geli tirmeye dnk olu turulan anlama abas di er dil becerilerinin geli imini de destekleyebilir. 3.2. ocuk ve Felsefi Bak ocu un geli im srecine ili kin bilinmesi gereken nemli kavramlardan biri, sorma bilme drts dr. Eski Yunan bilginlerinden gnmzn bilim insanlarna de in uzayan a lar boyunca, sorma bilme drts do ay anlamada ve do ayla sava mda nemli itici bir g olmu tur. ocukluk a nda bili sel yetilerin ve becerilerin geli mesinde bu sorma- bilme e iliminin nemli bir itici etken oldu unu gsteren ara trmalar vardr (Piaget, 1952; Berlyne, 1960; David and Vitryol, 1990; Henderson BB, 1991; Alberti ve Witryol, 1994dan Akt. ztrk, 2004: 9-10). 810

Normal zek ve bili sel yetileri olan ocu un geli im evresinde, onun zgrl ne de er veren ve yeterli uyarclar sa layan bir ortamda, do al yapsnda zaten var olan sorma-bilme e ilimi ye erir, olgunla r. diyen ztrk, (2004: 36) bireyde zerk, zgr, sorgulayc d nce yapsnn ve ara trcl n ocu un geli im dneminin do asna uygun nitelikli uyaranlar aracl yla gerekle ece ini de vurgular. Do u tan gelen yetilerin, uyarc ve retici evrenin, zerk kimlik olu umunun ve zgrlk ortamnn; sorma-bilme drtsnn ve ara trcl n (bilimsel d ncenin) besileridir. Bireyin ya amnn ilk yllarnda yo un bir biimde gzlenen yeni eyleri tanmaya ve renmeye ynelik abalar nitelikli uyaranlar e li inde yantlanmazsa bir sre sonra bu sorma bilme e ilimi snecektir. ocuklarn sunduklar felsefi yorum ve sorgulamalardaki tazeli i ve yaratcl gzleyebilme ans olan herkesin rahata anlayabilece i gibi bu tazelik ve yaratclk, hayal gc en zengin yeti kinin bile yakalayabilmesi olduka g olanaklardr (Matthews, 2000: 25). ocuklar, kendi dnyalarnda, kendi ya am deneyimleri iinde zaman zaman kendili inden felsefi sorular ortaya koymaktadrlar. Bunlardan bazlar, filozoflarca teden beri tart lan sorulardr. ocuklar ile felsefe bu zemin zerinde verilmi do rulara ynelmek yerine Sokratesi yntemle diyalog yolu ile birlikte aba gstererek, do rularn ara trlmasna nclk ederek yaplabilir. Ama, okuma yazmay retir gibi d nmeyi retmektir. ocuklar, yklerle, masallarla okumay nasl renebiliyorlarsa; felsefi bir kayg gdlerek dzenlenmi metinlerle, diyaloglarla, hatta edebiyatmzdan seilmi amaca uygun paralarla d nmeyi renebilirler. (Direk, 1993: 36). ocuklarn dinlemeye, tart maya, d nme becerilerini geli tirmeye ve e er ba ka bir d nce kendi d ncelerinden daha do ruysa, kendi d ncelerini de i tirmek iin sorgulamaya gereksinimleri vardr. Felsefe sadece ocuka merak diye ifade edilen sormak de ildir. Felsefe yapmak, soru sormak ve cevap aramaktr (Etienne vd., 2008: 34). ocuklar iin felsefe neden gerekli? sorusunun yantlanabilmesi iin ncelikle Felsefenin ocuk geli imine etkisi nedir? sorusu yantlanmaldr. Bu sorularn yantlar, ocuk ve felsefe ili kisini anlamlandrma srecine katk sa layacaktr. Beykan (2010: 89-90)a gre edebi yaptlar zmseyebilmek, iselle tirebilmek, onlardan keyif alabilmek de bilgi, birikim gerektiriyor. Romann, yknn tadna varabilmek, toplumsal ya amn anlamn, dinamiklerini kavrayabilmek iin de felsefeye ihtiyacmz var. diyen Beykan ekliyor: Do ru d nebilmek aba gerektirir. nk Kantn dedi i gibi ya ad mz dnyada e itime engel olan ya da uygulanmasn geciktiren bir sr d engel vardr.. Bu engellerle ba etmenin en uygun yolu erken ya ta ba layan felsefe e itimidir. Bu e itim filozoflarn ne dedi ini ezberlemekten de il; onlarn d nme abasna katlmaktan ve ele tirmekten geer. 3.3. ocukta Ele tirel D nme Becerisinin ve Dilsel Becerilerin Geli im Srecinde Felsefenin Rol nsan, her trl varolanla- d dnyada, d nmede, dilde- ok geni ku atml d nme edimi aracl yla ili ki kurar. D nmede olu turulan, kurulan kavramlar aracl yla her trl varolan yine d nmenin konusu olur. Bu ba lamda d nme ve dil ayrlamaz bir btnsellik gsterirler; birbirlerini srekli olarak belirlerler. (otuksken, 1995: 13). D nme, ok sayda bili sel etkinli i kapsar. Savlar ne srmek, belirlemelerde bulunmak, kantlar vermek, sonular karmak, tanmlar yapmak, aklklar getirmek, sonulara dayanak noktalar aramak, tanmlamak, betimlemek, ku kulanmak, semek, gstermek, temellendirmek, akl yrtmek (Uygur, 1984den Akt. otuksken, 2010: 49). Bu d nsel eylemler do al olarak ele tirel d nmenin de nko ullarn olu turur. Ele tirel d nmenin zn; ki inin muhakeme gc, analiz etme, yorumlama, karm, aklama, de erlendirme, izleme ve dzeltme ynndeki bili sel becerileri olu turmaktadr. (Aslan ve Polat, 2008: 148). D dnyada varolan, d nmede varolan ve dilde varolan arasndaki ili kilerin betimleni i, felsefenin konusunu olu turur.() Felsefi sylem, her trl varolan, her trl kavramsal yapy, her trl dilsel kurulu u, aralarndaki ili kilere verdi i a rlklar bakmndan inceler (otuksken, 1995: 16). Direk (1993: 35-36), felsefeyi gereksiz gevezelikler reten ve ya amn d nda bir ey olarak grlmesinin en byk sorunlardan biri oldu unu dile getirir. Felsefe ve edebiyat, bireyin d ve d nce dnyasn besleyen alanlardr. Dil e itimi ve retimi srecinde ocukta d nme becerilerini geli tirmeye dnk etkinliklerin kurgulanmasnda; zellikle ocuklar iin felsefe alannn verilerinden de yararlanlabilir. ocuklar iin gerekle tirilen felsefe e itimi, bir metinden hareket ederek tekilden genele do ru giden bir sorgulamay metin ba lamnda

811

te vik eden bir tutumla, o metni kavramsal adan tart mann yolunu aar. Sorular, zgr mym? ya da Mutlu muyum? gibi tekil bir sorudan zgrlk nedir?, Mutluluk nedir? gibi genel sorulara do ru bir seyir izler. (Direk, 2006: 11-12). a da dil ve edebiyat retiminin temel amac, yazl kltrle etkili ileti ime girebilen, okuma kltr edinmi ve dilsel becerileri geli mi insan yeti tirmek olan bu retimin nemli bir amac da d nme becerileri geli mi insan yeti tirmektir (Sever, 2002; Aslan, 2007). Okuma kltr; okuma eylemini bir gereksinim olarak alglayp kitaplarn ve yazl kltrn sundu u iletileri, anlama, snama yeterli ine ula mak; okuma eylemini dzenli ve srekli biimde gerekle tirmeyi al kanl a dn trmek demektir. Okuma yazma ve dili kullanma becerilerindeki yetkinli in okuma kltrne dn ebilmesi iin ocuklarn duygu ve d nce devinimlerine olanak sa layacak uyaranlarla bulu turulmas gerekir (Sever, 2007). Bilgiye ula ma yollarn bilen, bu yollardaki olas engellerin ayrdna varabilen ve bu engellere olas zmler retebilen bireyler, etkili d nme becerilerine sahiptir denilebilir. Direk(2009), bilgiye ula mann nndeki nemli engellerden birinin henz ele tirel d nmenin yeterince geli medi i ocukluk a nda zihnin kalp yarglardan olu an bir duvarla evrilmesi oldu una i aret eder. Bu akl tutulmasndan korunmak iin de ocuklarn bilimsel ve felsefi d nme yntemleriyle ge kalmadan tan trlmas gerekti ini belirtmektedir. retim ve renimin anahtar, bilgi aktarmann ve biriktirmenin biricik sa laycs dildir. (zkan ve Ylmaz, 2007: 767). Tm bu de erlendirmeler do rultusunda dil ve edebiyat retiminde, ele tirel d nme ve dilsel becerilerin geli tirilmesi ba lamnda felsefeden yararlanmak srecin olumlu ve anlaml yrtlmesi adna son derece nemli ve gerekli oldu u sonucuna ula labilir. 4. Trkiyede Yaymlanan Felsefe Temelli ocuk Yaynlarna Bak lkemizde yaymlanan ocuklar iin kurgulanm felsefe yaptlar, eviri ve yerli yaynlar olmak zere e itlilik gstermektedir. Bu yaynlarn ierikleri asndan iki trde odakland n syleyebiliriz: a) ocuklara Felsefe Tarihini ve Filozoflar Tantan Kitaplar (Sofinin Dnyas, Kk Filozoflar Dizisi1/Metis Yaynlar, Fndkl ikolata Tadnda Felsefe/Bilge Kltr Sanat Yaynlar) b) ocuklara Felsefi D nme Becerisini (Felsefi Sylemi) Kazandrmaya Dnk Kitaplar2 (tr tr Felsefe Dizisi/Gn Kitapl , Filozof ocuk Dizisi/Tudem Yaynlar, Bal Gibi Felsefe Dizisi/ Do an Egmont Yaynclk, Filozof ocuk/ Pan Yaynclk, Felsefe Dosyalar 1-2/ Popcore Yaynlar, Adm Adm Felsefe/ Bulut Yaynlar) Ancak baz yaptlar (ocuklar in Felsefe), her iki grubu da girecek ierik zelliklerini de barndrabilmektedir. Bu kitaplarn baz blmlerinde ncelikle felsefi bilgi sunulurken ardndan gelen blmlerde ise ocuklarda felsefi d nme becerisini geli tirmeye dnk etkinlikler de sunuldu u grlmektedir. rne in; David A. Whiten ocuklar in Felsefe-Her ey Hakknda Merak Uyandracak 40 E lenceli Soru/ ODT Yaynclk ve ocuklar in Shakespeare ile FelsefeAtinal Timon/ODT Yaynclk, Kk Prens zerine D nmek/ Pan Yaynclk bu trden kitaplardr. Yntem blmnde de belirtildi i gibi bu yaynlardan yalnzca dizi kitaplar bu al mada inceleme konusu edilmi tir. ncelenen dizi kitaplar unlardr: tr tr Felsefe Dizisi (Gn Kitapl ) Filozof ocuk Dizisi (Tudem Yaynlar)

Bu kitaplarda filozoflarn d nceleri, ocuklarn bili sel dzeyine uygun sunulmu tur. Dizideki filozoflarn ya amlar ba arl bir biimde ykle tirilmi tir. Bu yklerde ocuklar felsefi d nme adna srlecek izleri yakalayabilir. Kk Filozoflar Dizisi, Descartes, Kant, Sokrates, Marx, Leibnitz gibi me hur filozoflar konu ediyor. Her kitapta bir filozofun yks anlatlyor. Anlatlan yk iinde, o filozofun gnlk al kanlklarna, evresiyle ili kisine; yani bir anlamda do al ortamndaki al kanlk ve davran larna ahitlik ederken, bir yanda da o filozofun sorularyla, nermeleriyle kar la yor, nasl akl yrtt grlebiliyor. 2 ocuklar iin kurgulanan felsefe kitaplarn ieriklerine gre snflandrmada; Nuran Direkin, lk retim ve Orta retimde Felsefe retimi al tayndaki (29-30 Eyll 2011, Ankara Ba kent retmen Evi) ocuklar in Felsefe: Telif Felsefe Kitaplar adl oturumda szl sunumunda belirtmi oldu u snflamadan yararlanlm tr.

812

4.1. tr tr Felsefe Dizisi tr tr Felsefe Dizisi, 2000 ylnda ilk olarak on dokuz kitapla Fransada yaymlanmaya ba layan bir dizi. Bu diziye, Labbnin Kurabiye Toplantlar dedi i kar tlklar zerine gerekle tirdi i ocuklarla syle iler kaynaklk ediyor. Fransz yazar, bu diziyi Sorbonne niversitesi Felsefe Blm profesr Michel Puechn dan manl nda hazrlam . Dizi, (2006- 2007 aras) bir yl iinde ula t yz bine yakn bask says ile yaynclk adna g bir ba ary elde etmi tir. Dizide, gnlk ya amda kar la lan olay ve durumlar, her kitapta ortalama 14 rnek olay biiminde ykle tirilmi tir. Dizi, ocuklarn ya am ve dnyann i leyi ini anlamalarna, temel kavramlar do ru sorular sorarak d nmelerine yardmc oluyor. Temel kavramlar (iyi-kt, adalet-hakszlk, gerek-yalan, kz-erkek, gzel-irkin, bilinen- bilinmeyen sava - bar , i -para, zgr olan-olmayan, do a-kirlilik, cesaret ve korku gibi kavramlar, t vermekten ya da bunu byle yapmak do rudur ya da yanl tr demeden), evrensel ve insani de erlerle i leniyor. Kesin yarglara varmadan ncelikle tart may zendiren kitaplarda, tek bir do ru olmad ; do ru ve yanl larn toplumlara ve insanlara gre de i ebilece i, rnek durumlarla dile getiriliyor (Gn Kitapl , 2008: 31). Dizinin yaratcs Labb, ltler olduka basitti, nk projenin amac, ahlak felsefesi olsun, sanat felsefesi olsun, metafizik felsefe olsun, tm felsefi konular zerine yazmakt. Bylece temalar da felsefenin temalarndan seilmi oldu. Bugne kadar otuz tr tr Felsefe kitab yazdm ve hala yazacaklarm var.(Ural, 2008: 32) diyor. Labb amacnn ocuk iin ilgin ve yaln bir dille yazmay ba armak ama bunu yaparken ieri i yitirmemek. oldu unu da ekliyor (Ural, 2008: 33). Kitaplarda her konu ba l iin yaratlan yeni karakterlerin kar lkl konu malar, konuyu daha iyi anlamamz sa lam tr. Bu anlatm biimlerinin kullanlmasyla da anlatm akc ve zevkli bir hale gelmi tir. Kitaplar bu ynleriyle ocu a grelik ilkesine byk oranda sahiptir; ocuk kitaplarnn ocu a gre olmasn belirleyen en nemli de i ken dili ve anlatmdr (Sever, 2010). eviri bir dizi olan tr tr Felsefede uyarlama eleri de dikkat ekmektedir. Erdem (2011:161), dizinin uyarlama elerine ili kin seilen baz kurgu rneklerinin ocuk gerekli inden uzak oldu unu; yklerde kltr farkll nn yer yer gz ard edildi ini belirtmi tir. Dizideki kimi yklerde gzlenen bu durum, tm ykler iin geerli olmayp bu tr uyarlama elerine ili kin ocuklar, yeti kin rehberli ine gereksinim duyabilir. Dizinin ortaya k yks ve sunmu oldu u ierik de gz nnde bulunduruldu unda ocuk okurun yeti kinlerle ve di er ocuklarla konu masna, d nmesine olanak sunan kitaplar olmas nedeniyle bu elerin rahatlkla tart lp zerine konu ulma olana do acaktr. Gn Kitapl , kitaplarn yaymlan srasnda lkemizin kltrel zelliklerinin ve gereklerinin gz nnde tutuldu unu belirtmektedir. Dizideki kitaplarn yaymlan sras, Fransa ile ayn de ildir. rne in; Fransada yaymlanan ilk kitap Trkiyede on be inci srada baslm tr. tr tr Felsefe Dizisi: Mizahi enin baskn oldu u resimlemeleriyle, Karakter adlar aracl yla ok kltrllk vurgusu yapmasyla (e itli dillerde adlara sahip karakterlerin bulunmas), Kar tlklar ve ili kili kavramlar zerine d nmeyi sa lamasyla, Gndelik ya amda ok soru soran ocuklarla birlikte okunulabilir olmasyla, ocuklarn ilgisini eken konu ve kavramlara, e lenceli ksa yklerle yantlar bulma adna d nme abas olu turdu u iin, Do runun her durumda ocukla payla lmasna gereksinimlerine yant verebilen bir dizidir. ynelik rnekleriyle,3 ocu un

Bu kitaplar sayesinde ocuklar, edebiyata yakla t. ocuklar bu dizinin iindeki ykler gibi yklerden olu an kitaplar okumak istiyor. diyen dizinin Trke yayn editr Beykan(2011), ocuklar tarafndan tr tr Felsefe Dizisinin en ok be enilen kitabnn O lanlar ve Kzlar; yeti kinler tarafndan ise yi-Kt ve Gzel-irkin kitaplarnn oldu unu belirtmi tir.

tr tr Felsefe Dizisine ili kin sunulan bu zellikler, Mren Beykann, lk retim ve Orta retimde Felsefe retimi al tayndaki (29-30 Eyll 2011, Ankara Ba kent retmen Evi) ocuklar in Felsefe: eviri Felsefe Kitaplar adl oturumda szl sunumundaki bilgiler do rultusunda olu turulmu tur.

813

ocuk ve genlik yaznnda en g i lerden biri, ocu a d nme ve sorgulama sorumlulu unu yaznsal bir kurgu iinde duyumsatabilmektir. tr tr Felsefe Dizisi, Trk ocuklar iin kalcl en yksek yaynclk seimidir.(Sever, 2008den Akt. ldr, 2009: 85). Bask saylar ve dizinin di er kitaplarnn da arka arkaya evrilip yaymlanmas bunun en byk kant gibi grnyor. 4.2. Filozof ocuk Dizisi tr tr Felsefe Dizisinin ardndan en ok tannan dizilerden biri de Filozof ocuk Dizisidir. Fransz yazar, felsefeci Oscar Brenifierin kaleme ald dizide Gzellik ve Sanat Nedir?, Birlikte Ya amak Nedir?, zgrlk Nedir?, yi ve Kt Nedir?, Hayat Nedir?, Duygular Nedir?, Ben Neyim? adl kitaplar bulunmaktadr. Ba lklarda sunulan bu kavramlara ili kin yazar, her kitapta temelde alt soru olu turmu tur. Bylece her kitap alt blmden olu uyor. rne in; zgrlk Nedir? ba lkl kitapta zgrlke ili kin olu turulan sorular yle: stedi in her eyi yapabilir misin?( stekler), Ba kalar zgr olman engeller mi? (Ba kalar), zgr olmak iin bymek zorunda msn? (Bymek), Bir mahkm zgr olabilir mi? (Mahkum), Herkes zgr olma hakkna sahip midir? (Haklar), zgrlk ne i e yarar? (Yararllk). Sorular yneltilirken, her bir sorunun yannda parantez iinde sunulan kavramlar ana kavramn ili kilendirildi i yan kavramlar olarak dikkat ekmektedir. Ana kavrama ili kin sorular, bu ili kili yan kavramlar ba lamnda olu turulmu tur. Brenifier, kitaplardaki sorulara ili kin olarak her bir kitabn nsznde yle sesleniyor: ocuklar sorular sorar, her trden sorular Bu sorular sorduran nedir? Anneler ve babalar bu sorulara yant vermeli mi? Neden ocu un yerine onlar yant verirler? Burada annelerin ve babalarn yantlarnn gereksiz oldu undan sz etmiyoruz: Bu yant elbette, ocu un kendini geli tirmesine yardmc olur. Ama ayn zamanda ona kendisi zerine d nmeyi ve kendisini sorgulamay retmeli, onu kendi zgr iradesini kazanmas ve sorumlu bir birey olmas ynnde d nmeye sevk etmeliyiz ()Bir soru sadece soru oldu u iin de sevilebilir. nk gzel bir sorudur, nk gzel bir problemi ortaya koyar, anlam ve de er ta r.() Bu sorular zerine sadece d nmek bile baz eyleri belirgin klar. Filozof ocuk Dizisi, sorularla ilerleyen bir dizi. Sorularn yantlar sunuluyor; ancak yant, bir tane de il birok. Ayrca yazar, kalpla m yantlar yerine ele tirel zmler sunan dizide evet; ama, hayr; ama gibi ba lama eleriyle d ncelerin, yantlarn gerekelendirilmesine dnk seenekler olu turuyor. Filozof ocuk Dizisi; yaln, e lenceli resimlemeleri ve hareketli sayfa yaps ile ocu un ilgisini eker nitelikte bir dizi olup ocuk okurlarn birbirleriyle ve yeti kinlerle kolayca etkile im kurabilece i, tart p, d nebilece i daha ok atlye al malar iin uygun bir dizidir. Ancak dizinin ele tirilen baz ynleri de bulunmaktadr. Erdem (2011: 161) Brenifierin kitaplarnda didaktik bir yakla mn gze arpt n; d nme e itiminin retici ya da emredici bir dilden uzak olmas gerekti ini belirtir. Bu de erlendirmeyi ocuklarn d nmesinin istendi i yerde onlarn okudu u metinlere ili kin sorularnn olu mas gerekmektedir. D nme ocuk tarafndan gerekle tirilmesi gereken bir durumdur; di er trl didaktik olmas kanlmazdr. gr yle de gerekelendirmektedir. 5.Tart ma Okuma al kanl ; bireyin gereksinim ve zevk kayna olarak alglamas sonucu okuma eylemini srekli, dzenli ve ele tirel bir biimde gerekle tirmesidir (Ylmaz, 2004:116). Okumadan tat almay renmedike, kitapla bir serven ya amann keyfine varmadka okuma bir tutku biimine dn myor. () Okuma, genellikle ki inin tek ba na gerekle tirdi i bir eylem oldu u iin edilgen bir etkinlik olarak de erlendirilir. Oysa okuma da dinleme gibi zihinsel bir etkinliktir. Okuyann da dinleyenin yapt na e bir biimde, okuduklarn zihninde canlandrmas, okudu u metinde ileri srlen d nceleri anlamas, d nceler arasndaki ba lar kavramas, onlar kendi birikimiyle kar la trp bir dzene koymas, kendinde var olan bilgileri onlarla yeniden yaplandrmas, belle inde saklamak istediklerini seip ayrmas gerekir. Bu da okumada ele tirel d nmenin, kitapla geli tirilecek etkile imli bir ili kinin ne kadar nemli oldu unu gsterir.(Adal, 2010: 7-8). ocu un ne d nmesi gerekti ini de il nasl d nmesi gerekti inin ipularn sunan bir metin, onun zenli ve tutarl d nme becerisine dnk bir katk sa lar. Bu tr metinler, hem dil becerilerini geli tirir hem de ocu un d ncelerini nasl gerekelendirmesi gerekti ine dnk yantlar olu turmasna yardmc olur. Bu al mada incelenen ocuk kitaplarnn, felsefenin kendi alan zelliklerinin getirileriyle d nmeyi renme ve d ncelerini etkili biimde kullanma becerisini kazandrmalar, yaratc ve i levsel bir sre olarak okuma becerisini desteklemeleri; kavramlar ve kavramlarn arasndaki ili kileri, ocu a gre bir kurguyla sunmay ve merak esini canl tutmay ba armalar sonucu okudu unu 814

anlama becerisine katk sa lamalar, ba lamnda ocuklarn okuma al kanl kazanma srelerini olumlu etkileyecekleri sylenebilir. 5. Sonu Anlamak, anlama iste i insann en nemli d nsel ve dilsel etkinliklerinden biridir. Okudu unu anlama ve okuduklarna e itli anlamlar ykleyebilme okuma srecini phesiz ki hem daha etkili hem de daha yaratc klmaktadr. Dahas yaratc anlama ya da yaratc anlamlandrma da diyebilece imiz bir srecin de tetikleyicisi olacaktr. nk felsefe aracl yla Nedir? sorusunun klavuzlu unda; kavramlara, olgulara, durumlara, olaylara kar lk bellekte retilen yantlar, bu srete daha ok ve derin anlamlar retmeye, bellekte olu turmaya olanak tanyacaktr. Bu kitaplarn, ele tirel okuma ve dilsel becerilerin geli tirilmesine ili kin deneysel ara trmalarn kurgulanmasnda yardmc ara metinleri sunacaklar d nlmektedir. Etkili bir dil retimi izlencesinin olu turulmasnda yaznsal metinlerin yan sra bu tr bilgilendirici metinlerin de dilsel ve d nsel becerilerin geli tirilmesine dnk malzemeyi sunacaklar d nlmektedir. Okuma al kanl n, okuma etkinli inin kimi de i kenlerini e itli yollardan beslemesi ve geli tirmesi asndan dolayl olarak etkili oldu u d nlen bu nitelikteki kitaplar, ocuklarn d nme becerilerine sunduklar katkyla uzun srete de dil becerilerini geli tirecektir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Adal, Oya (2010) Etkile imli ve Ele tirel Okuma Teknikleri. stanbul: Toroslu Kitapl . Aslan, Canan (2007) Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplarnn ocu un Okudu unu Anlama ve Yazl Anlatm Becerilerine Etkisi. Eurasian Journal of Educational Research, Ankara: An Yaynclk, Say: 27,ss. 15-29. Aslan, Canan ve D. Polat, (2008) Content Analysis on Primary Education Turkish Course Books from the point of Acquiring Critical Thinking Skills. Issues on Education and Research, Volume 1 (Ed.:G.T. Papanikos). Pp.147-160, Greece by ATINER SA., Athens Institute for Education and Research. Beykan, Mren (2010) Dosya: Felsefe ve ocuk. Anne Bebek Dergisi, A ustos Says, ss. 89-90. ldr, Zekiye (2009) Brigitte Labbe- Michel Puechin tr tr Felsefe Dizisinin Yap, D Yap ve E itsel zellikler Bakmndan ncelenmesi. Patika (ocuk Edebiyat Dosyas) Kltr, Sanat, Edebiyat Dergisi, say: 64, ss.85-88. otuksken, Betl (1995) Felsefeyi Anlamak Felsefe ile Anlamak. stanbul: Kabalc Yaynevi. otuksken, Betl (2010) Felsefe Asndan Dil ve Trke zerine. Trke retimi Kongresi.(18-20 Mays 2008, stanbul), ss.47-50. otuksken, Betl (2011) D nme E itiminin Gncel Durumu ve Sorunlar. zne-Felsefe, Bilim ve Sanat Yazlar. say: 15. Kitap, Gz, ss.146-154. Direk, Nuran (1993) ocuklar in Felsefe ve Okul ncesi E itim. E itim ve Toplum, say: 2, (Ocak) ss. 35-36. Direk, Nuran (2006) Filozof ocuk-ocuklarla Felsefe Konu malar. stanbul: Pan Yaynclk. Direk, Nuran (2009) Bilgin ocuk. stanbul: Pan Yaynclk. Erdem, H. Haluk (2011) Trkiyede ocuklar in Felsefe Kitaplar. zne-Felsefe, Bilim ve Sanat Yazlar. say:15. Kitap, Gz, ss.155-162. Etienne, Richard ve H. Verkest, E. Aktan Kerem, M. Meciar (2008) ocuklar in Felsefe: Do u u, Yansmalar ve Farkl lkelerden rnekler. oluk ocuk Dergisi-Aylk Anne Baba E itimci Dergisi, say: 77, ( ubat), ss. 34-36. Gn Kitapl (2008) ocuklar Felsefeyle Bulu turan Dizi tr tr Felsefe. oluk ocuk Dergisi-Aylk Anne Baba E itimci Dergisi, say: 77, ( ubat), ss. 31. Matthews, Gareth B (2000) ocukluk Felsefesi. stanbul: Genda Kltr Yaynlar. zdemir, Emin (1983) Anadili retimi, Trk Dili-Dil retim zel Says, say: 379380, ss.18- 30. zkan, Nazmiye ve B. Ylmaz (2007) ocuk Kitaplarnda Dil Sorunlar. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu_Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri, (04-06 Ekim, 2006), Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, Yayn no:203, ss. 767-778. ztrk, Orhan (2004) Sorma Bilme Drts ve Giri im Duygusu Nasl Yok Ediliyor? Ankara: Trkiye Bilimler Akademisi Forumu, Sra No:11. Sever, Sedat (2002) retim Dili Olarak Trkenin Sorunlar ve retme- renme Srecindeki Etkili Yakla mlar. A E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi. Cilt:34, Say: 1-2, 11-22. Sever, Sedat (2004) Trke retimi ve Tam renme (4. Bask), Ankara: An Yaynclk.

815

Sever, Sedat (2004) Trke retiminde Sanatsal Bir Uyaran Olarak Karikatrn Kullanlmas. VI. Ulusal Snf retmenli i E itimi Sempozyumu. Anadolu niversitesi E itim Fakltesi lk retim Blm (2728-29 Nisan 2007), Eski ehir: Anadolu niversitesi, s.222-229. Sever, Sedat (2010) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. Ural, Serpil (2008) Nuran Direkle Bir Syle i. oluk ocuk Dergisi-Aylk Anne Baba E itimci Dergisi, say: 77, ( ubat), ss. 4446. Uzun, Leyla (2009) Yaratc Bir Sre Olarak Okuma. Dil Dergisi, say: 143(Ocak ubat-Mart),ss. 7-19. Ylmaz, Blent. (2004) rencilerin Okuma ve Ktphaneyi Kullanma Al kanlklarnda Ebeveynlerin Duyarll , Bilgi Dnyas, 5 (2), 115-136. ncelenen Dizi Kitaplar Labb, Brigitte ve M. Puech (2006) tr tr Felsefe Dizisi. (eviren: Azade Aslan, Resimleyen: Jacques Azam, Trke Yayn Editr: Mren Beykan) stanbul: Gn Kitapl . Brenifier, Oscar (2009) Filozof ocuk Dizisi. (eviren: Gke Mine Olgun, Resimleyen: Clment Devaux) zmir: Tudem Yaynlar.

816

TRKE RETMEN ADAYLARININ OCUKLUK DNEMLER NDE OKUDUKLARI K TAPLAR HAKKINDAK GR LER
Yrd. Do. Dr. Zeynep ET NKAYA ED ZER anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Fakltesi Ar . Gr. Gamze EL K anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Fakltesi

zet Bu ara trmann amac, Trke retmen adaylarnn ocukluk dneminde okuduklar kitaplar hakkndaki gr lerini belirlemektir. Katlmclar, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Trke E itimi Blmnde okuyan 40 renciden olu maktadr. Veriler, ara trmaclar tarafndan hazrlanan veri toplama formu ile elde edilmi tir. Ara trma sonucunda; katlmclarn en ok yabanc yazarlarn kitaplarndan etkilendikleri grlm tr. Kitaplarda roman tr; orta boy ve orta harf bykl ; sade ve anla lr bir dil tercih edilmektedir. Bu kitaplarda en ok mcadele etme fikri vurgulanmaktadr. Konu, kitaptan etkilenme nedeni olarak gsterilmektedir. Kahraman asndan ocuklardan ve mcadele eden karakterlerden etkilenilmektedir. Kitab okumaya karar vermelerinde retmenin tavsiyesi etkili olmaktadr. Anahtar Szckler: Okuma, ocuk kitaplar, Trke retmen adaylar.

Abstract The aim of this study is to determine Turkish pre-service teachers view related to reading books in childhood. The participants of this study consists of anakkale Onsekiz Mart University Department of Turkish Educations 40 students. The data were obtained with a form which was prepared by researchers. The result of this study indicated that the participantsmostaffected bythe books offoreignauthors. Noveltype, medium sized,mid-capitalization sized, a simple andunderstandablelanguagewas preferred as books. In these books, the idea of fighting was the moststressed. Subjectwas shownas the causeof affectedfrom the book. The participants were influenced by children and the characterswho struggle.The recommendations of teachers affected their decisions for reading books. Key Words: Reading, childrens book, Turkish pre-service teachers.

Giri Ba langta dil yetisine sahip olarak dnyaya gelen ocuk, zaman iinde bulundu u toplumun dilini de edinir. Dil, temelde dinleme, konu ma, okuma ve yazmaya dayanan becerilerden olu ur. lk iki beceri, aile ve ya ad evre tarafndan geli tirilirken retimin ba lamasyla di er beceriler de bireye verilmeye ba lanr. Dinleme ve okuma becerileri, konu ma ve yazma becerilerini besleyen ve geli tiren becerilerdir. Bu becerileri kazandrma ve bir kltr haline getirme de uzun bir sreci gerektirir. Bu srete retmen, kitap, ortam, ki ilik zellikleri, ilgiler, gereksinimler vb. pek ok etmen etkili olmaktadr. rencileri renmeye hazrlayan d sal uyaranlarn en nemlilerinden biri, renme ve retme srecinde szl ve yazl metinleri kullanmaktr. Bu tr metinlerle rencilerin ilgileri ekilip dikkatleri toplanarak rencilerde bulunmas gereken renmenin isel dinamizmi harekete geirilmi olacaktr (Ger, 2010: 343). Okuma kltr olu turmada, ocukken kar la lan kitaplarn zellikleri, nitelikleri ve etkileri de nemli bir rol oynamaktadr. rencilerin rol model aldklar ve onlar ynlendiren retmenlerin de bu kltrel sreci edinmedeki deneyimleri, meslek hayatndaki ocuk kitaplarna bak alarn da etkilemektedir. Ancak okuma profilleri ile ilgili alanyazndaki al malara bakld nda gerek retmenlerin (Ylmaz, 2002; ahiner, 2005; Aslantrk ve Saracalo lu, 2010) gerekse gelece in retmen adaylarnn okuma konusunda yeterli al kanl edinemedikleri grlmektedir (Saracalo lu, Bozkurt ve Serin, 2003; Ylmaz, 2006; Gegel ve Burgul, 2009).

817

al mada, Trke retmen adaylarnn ocukluk dneminde okuduklar kitaplar hakkndaki gr lerini belirleme amalanm tr. Bylelikle rencilere okuma becerisi kazandracak Trke retmen adaylarnn bu kltr edinme srecindeki durumlar ve sorunlar ortaya konmaya al lm tr. Bu genel ama erevesinde a a daki sorulara yant aranm tr: 1. rencilerin ocukken okuduklar, onlar etkileyen kitaplarn adlar nelerdir? 2. rencilerin ocukken okuduklar kitaplarn iinde, onlar en ok etkileyen kitabn ad nedir? 3. Bu kitabn biimsel zellikleri (boyut, resim, yaz bykl vb. asndan) nelerdir? 4. Bu kitabn dil ve anlatm zellikleri nelerdir? 5. Bu kitabn ana fikri nedir? 6. Bu kitaptan etkilenme nedenleri nelerdir? 7. Bu kitapta onlar en ok etkileyen kahraman kimdir ve zellikleri nelerdir? 8. Bu kitab okumaya nasl karar vermi lerdir? Yntem Ara trma, betimsel tarama yntemine gre yaplm tr. Katlmclar Ara trmann katlmclar, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Trke E itimi Blmnde 2010-2011 retim ylnda 1 ve 2. snfta okuyan toplam 40 lisans rencisidir. Katlmclarn 22si kadn, 18i erkek; 20si 1. snf, 20si de 2. snf rencisidir. Verilerin Toplanmas Ara trmann verilerinin toplanmasnda yar yaplandrlm gr me formu kullanlm tr. Bu tr gr me formunda ara trmac gr me ncesinde hazrlad forma ba l olarak daha sistematik bir ekilde bilgi toplamaktadr. Form, ak ulu sorulara dayanmaktadr (Yldrm ve im ek, 2004). Ara trma iin ncelikle 28 renciye ocukken okudu unuz, sizi etkileyen kitaplar genel zellikleriyle anlatan bir yaz yazar msnz? eklinde bir soru sorulmu ve bunlarla ilgili gr lerini yazmalar istenmi tir. Katlmclardan alnan yantlar neticesinde a a daki soru maddeleri olu turulmu tur. 1. ocukken okudu unuz, sizi etkileyen kitaplarn adlarn yazar msnz? 2. Yukardaki kitaplarn iinde sizi en ok etkileyen kitabn hangisi oldu unu yazar msnz? 3. Bu kitabn biimsel zelliklerini (boyut, resim, yaz bykl vb. asndan) yazar msnz? 4. Bu kitabn dil ve anlatm zelliklerini yazar msnz? 5. Bu kitabn ana fikrini yazar msnz? 6. Bu kitabn sizi niin etkiledi ini yazar msnz? 7. Bu kitapta sizi en ok etkileyen kahramann kim oldu unu ve zelliklerini yazar msnz? 8. Bu kitab okumaya nasl karar verdi inizi yazar msnz? Kapsam geerlili i iin maddeler, alannda uzman olan ki iye gsterilmi tir. Alnan dntler sonucunda bir form hazrlanm tr. Formun son ekli, grn geerli i asndan bir uzmana gsterilmi tir. Gvenirlik iin al ma grubundaki 4 renciye al mann bulgular gsterilmi , renciler de bu bulgular do rulam lardr. Verilerin zmlenmesi rencilerden alnan yantlar de ifre edilmi ; bu veriler, ana noktalara gre kodlanarak dzenlenmi tir. Ayrca her renci birden krka kadar sralanm , yanlarna cinsiyeti belirten kodlamalar yaplm tr (1K, 2E gibi). Yantlar, snflandrlrken her yantta iki de erlendirmecinin ayn gr te olmas esas alnm tr. Elde edilen veriler, frekans olarak ifade edilmi tir.

818

Bulgular ve Yorumlar Yerli ve Yabanc Kitaplara li kin Bulgular ve Yorumlar Ara trmann birinci sorusu iin katlmclara ocukken okudu unuz, sizi etkileyen kitaplarn adlarn yazar msnz? eklinde soru sorulmu , yantlardan elde edilen veriler Tablo 1de gsterilmi tir.
Tablo 1. Yerli ve Yabanc Kitaplara li kin Veriler
Yazar Ad Canan Tan etin ner Kitap Ad Sokaklardan Bir Ali (7K) Glibik (35K) Drt Karde tiler (11K, 17K) Glten Dayo lu I n a ocuklar (5E) Monun Gizemi (16E) Sunann Sereleri (11K) Yurdumu zledim (40K) Irmak ocuklar (36K) Bir Gen Kzn Gizli Defteri (14K, 17K) Kavanozda ki Balk (40K) Hokus Pokus (22K) Anneannemin Gramofonu (32E) Kara Pene (2E) Bomba (1K, 7K, 36K) Diyet (31E) Efruz Bey 15K Falaka (15K) Ka a (3E, 10K, 16E, 19E, 35K) Pembe ncili Kaftan (20E) Primo Trk ocu u (4K) Nasihat (3E) Yalnz Efe (2E) Yksek keler (16E, 35K) alku u (1K, 3E, 36K) Yaprak Dkm (23E) Karagz ve Hacivat (2E) Kelo lan (2E, 32E) f 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 3 1 1 1 5 1 1 1 1 2 3 1 1 2 Hans Christian Andersen Henry Bauchau Howard Pyle Jack London Yazar Ad Alexander Dumas Antoine de SaintExupry Carlo Collodi Charles Dickens Charles Perrault Charles Perrault Charles Spain Verral Christy Brown Clive Staples Lewis Daniel Defoe Edmondo de Amicis Elonor H. Porter Frank McCourt Grimm Karde ler Kitap Ad Silah rler (26K) Kk Prens (24K) Pinokyo (1K, 9E, 28K, 33K, 39E) Oliver Twist (21E, 35K) Kl Kedisi (8K) Uyuyan Gzel (8K) Lassie (29E, 38K) Sol Aya m (7K) Narnia Gnlkleri (22K) Robinson Crusoe (34E) ocuk Kalbi (14K, 15K, 22K, 25E, 30E) Polyanna (11K, 38K) Angelann Klleri (17K) Algl ile Akgl (4K) Bremen Mzkaclar (4K, 34E) Krmz Ba lkl Kz (21E) Pamuk Prenses ve Yedi Cceler (21E, 33K) Rapunzel (13K) irkin rdek Yavrusu (8K) Mavi ocuk (29E) Robin Hood (39E) Beyaz Di (3E, 18E, 27E, 29E, 31E) Demiryolu ocuklar (19E) Vah etin a rs (27E) Harry Potter (30E, 37K) Heidi (11K, 13K, 38K) Gulliverin Gezileri (10K, 35K) Gne i Uyandralm (6K) eker Portakal (6K, 14K, 26K, 28K) Kzlar Arasnda (1K, 13K) Denizler Altnda 20.000 Fersah (10K) Esrarl Ada (12K) Alice Harikalar Diyarnda (21E, 38K) Don Ki ot (3E, 26K, 27E, 28K, 32E, 33K, 34E) Notre Damen Kamburu (9E) Sefiller (23E, 27E, 33K) f 1 1 5 2 1 1 2 1 1 1 5 2 1 1 2 1 2 1 1 1 1 5 1 1 2 3 2 1 4 2 1 1 2 7 1 3 70

Hseyin Yurtta pek Ongun smail Sivri Muzaffer zg O uz zde

mer Seyfettin

Re at Nuri Gntekin Szl Gelene in rn

Joanne K. Rowling Johanna Spyri Jonathan Swift Jose Moura Vasconcelos de

Judith Allert Jules Verne

Lewis Carroll Miguel de Cervantes Victor Hugo

Toplam

39

Toplam

Tablo 1deki verilere genel olarak bakld nda; yerli kitaplarn f=39, yabanc kitaplarn f=70 ki i tarafndan okundu u anla lmaktadr. Bu bulgulara ba l olarak yabanc kitaplarn katlmclar daha 819

ok etkiledi i sylenebilir. Yerli kitaplar ierisinde en ok okunan kitap Ka a (f=5)dr. Daha sonra Bomba (f=3) ve alku u (f=3) kitaplar gelmektedir. Yazarlar asndan bakld nda ise katlmclarn en ok mer Seyfettinin kitaplarndan (f=17) etkilendikleri grlmektedir. Daha sonra srasyla Glten Dayo lu (f=6) ve Re at Nuri Gntekin (f=4) kitaplar gelmektedir. Yabanc kitaplar iinde de katlmclar en ok Don Ki ot (f=7) adl kitaptan etkilendiklerini belirtmi lerdir. Pinokyo (f=5), ocuk Kalbi (f=5), Beyaz Di (f=5), eker Portakal (f=4), Heidi (f=3) ve Sefiller (f=3) adl kitaplar da di er etkilendikleri kitaplar arasndadr. Jack London (f=7), Grimm Karde ler (f=7) ve Jose Moura de Vasconcelos (f=5) adl yazarlarn kitaplar daha ok katlmc tarafndan okunmu tur. ahiner (2005)in al masnda da retmenler Beyaz Di , Sefiller, alku u ve eker Portakal kitaplarn be endiklerini belirtmi lerdir. En ok Sevilen Yerli ve Yabanc Kitaplara li kin Bulgular ve Yorumlar Ara trmann ikinci problemi ile ilgili olarak Yukardaki kitaplarn iinde sizi en ok etkileyen kitabn hangisi oldu unu yazar msnz? eklinde soru sorulmu tur. Elde edilen veriler Tablo 2.1 de sunulmu tur.
Tablo 2.1. En ok Sevilen Yerli ve Yabanc Kitaplara li kin Veriler Yerli Yazarlarn Kitaplar Canan Tan- Sokaklardan Bir Ali (7K) Glten Dayo lu- I n a ocuklar (5E) Glten Dayo lu- Monun Gizemi (16E) Glten Dayo lu- Sunann Sereleri (11K) Glten Dayo lu- Yurdumu zledim (40K) pek Ongun- Bir Gen Kzn Gizli Defteri (14K) mer Seyfettin- Diyet (31E) mer Seyfettin- Ka a (10K) mer Seyfettin- Pembe ncili Kaftan (20E) mer Seyfettin- Primo Trk ocu u (4K) mer Seyfettin- Yalnz Efe (2E) Re at Nuri Gntekin- alku u (1K, 3E, 36K) Muzaffer zg- Anneannemin Gramofonu (32E) f 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 1 Yabanc Yazarlarn Kitaplar Alexander Dumas- Silah rler (26K) Antoine de Saint-Exupry- Kk Prens (24K) Carlo Collodi- Pinokyo (9E, 33K, 39E) Charles Dickens- Oliver Twist (21E, 35K) Charles Perrault- Uyuyan Gzel (8K) Charles Spain Verral- Lassie (38K) Edmondo de Amicis- ocuk Kalbi (15K, 22K, 25E, 30E) Frank McCourt- Angelann Klleri (17K) Grimm Karde ler- Bremen Mzkaclar (34E) Henry Bauchau- Mavi ocuk (29E) Jack London- Beyaz Di (18E, 27E) Jack London- Demiryolu ocuklar (19E) Joanne K. Rowling- Harry Potter (37K) Johanna Spyri- Heidi (13K) Jose Moura de Vasconcelos- eker Portakal (6K) Jules Verne- Esrarl Ada (12K) Miguel de Cervantes- Don Ki ot (28K) Victor Hugo- Sefiller (23E) Toplam 15 f 1 1 3 2 1 1 4 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 25

Tablo 2.1deki veriler; katlmclarn yabanc yazarlarn kitaplarndan (f=25), yerli yazarlarn kitaplarna gre (f=15) daha ok etkilendiklerini gstermektedir. ocuk Kalbi (f=4), Pinokyo (f=3) ve alku u (f=3) katlmclar zerinde en ok etki brakan kitaplardr. Yazarlar asndan da mer Seyfettin (f=5), Glten Dayo lu (f=3) ve Jack London (f=3)n kitaplar en ok etkilenilen kitaplar arasnda belirtilmi tir. Katlmclardan alnan yantlar sonucunda kitaplarn hangi tre ait olduklarna baklm , buna ili kin bulgular Tablo 2.2de ifade edilmi tir.
Tablo 2.2. Kitaplarn Trlerine li kin Veriler Tr Roman yk Masal Toplam f 33 5 2 40

Tablo 2.2deki bulgulara baklarak katlmclarn en ok roman trndeki kitaplardan etkilendikleri belirtilebilir. Daha sonra yk ve masal gelmektedir. ahiner (2005) de ara trmasnda, retmenlerin en ok roman trn okuduklar sonucuna ula m tr. Yukardaki bulgular da dikkate alnarak olduka snrl bir tr e idinden etkilenildi i sylenebilir. Oysaki iir, deneme, fkra, mektup, an, gnlk, sohbet, gezi yazs, ya am yks, zya am yks, tiyatro gibi geni bir tr yelpazesi bulunmaktadr. 820

Kitaplarn Biimsel zelliklerine li kin Bulgular ve Yorumlar Ara trmann nc problemi be enilen kitabn biimsel zelliklerinin ne oldu u ile ilgilidir. Bu probleme ili kin bulgular Tablo 3te gsterilmi tir.
Tablo 3. Kitaplarn Biimsel zelliklerine li kin Veriler Biimsel zellikler Kk Orta Byk Harf Bykl Orta Byk Resim Resimli Resimsiz Kapak Resimli Bo Boyut f 1 8 2 15 7 11 11 8 10

Tablo 3teki verilere gre; katlmclarn etkilendikleri kitaplarn boyut asndan orta boy (f=8) ve harf bykl asndan orta byklk (f=15) oldu u anla lmaktadr. O uzkan (2001: 364), harf boyunun ilk retim dnemi iin 12 puntodan kk olmamas gerekti ini belirtmektedir. Katlmclarn tercihi de orta byklk ynnde olmu tur. Resim temel alnd nda kitaplarn resimli ve resimsiz olu lar asndan e it olduklar grlmektedir. Sekiz katlmc kapa n resimli oldu unu zellikle belirtip, kapak resmini tarif etmi tir. Kapa n albenisi, kitab okumaya karar vermede etkili olan bir zellik olarak grlebilir. On ki i ise bu soruyu bo brakm tr. Kitaplarn Dil ve Anlatm zelliklerine li kin Bulgular ve Yorumlar Kitaplarn dil ve anlatm zelliklerine ili kin bulgular, Tablo 4te verilmi tir.
Tablo 4. Kitaplarn Dil ve Anlatm zelliklerine li kin Veriler Dil ve Anlatm zellikleri Sade ve anla lr bir dil. Dili a r Bo Toplam f 38 1 1 40

Dil ve anlatm zelliklerinin gsterildi i Tablo 4e gre; sade ve anla lr bir dilin kullanld kitaplar katlmclar daha ok etkilemektedir. Kitaplarn Ana Fikirlerine li kin Bulgular ve Yorumlar Bu kitabn ana fikrini yazar msnz? sorusundan elde edilen veriler Tablo 5te sunulmu tur.
Tablo 5. Kitaplarn Ana Fikirlerine li kin Veriler zellikler evreyi koruma Dostluk Kararl olma Mcadele etme Onurlu olma zveride bulunma Sabrl olma Sevgi Yalan sylememe Bo Toplam rnek fadeler nce kendi gezegenini verimli kullan, uzaya kmann bir anlam yok. (5E) Gerek dostlar asla terk etmez. (38K) nsan her zaman yapmak istediklerinin pe inden gitmeli. 36K Ya amak iin abalamak gerekir. (27E) Her zaman onurumuzla ya amamz gerekti i ve kimseye minnettar kalmamz gerekti idir. (31E) nsan, yapt fedakrlkla vnmemeli. (20E) Sabrederek ktlklerden kurtulabiliriz. (8K) ocuklar ailesinin yannda do ayla i ie iken mutludur. (13K) Yalan sylemenin yanl oldu udur. (9E) f 1 2 4 9 1 1 2 3 4 13 40

Tablo 5e bakld nda katlmclarn en ok etkilendikleri kitaplarda mcadele etme (f=9) fikri vurgulanmaktadr. Daha sonra da kararl olma (f=4), yalan sylememe (f=4) ve sevgi (f=3) gelmektedir. Sabrl olma, dostluk, evreyi koruma, onurlu olma ve zveride bulunma zerinde durulan di er ana fikirlerdir. MEB (2006) Trke programnda sevgi, mill kltr, toplum hayat, okuma kltr, hak ve zgrlkler, bilim ve teknoloji, al kanlklar gibi temalara yer verilmektedir. Yukardaki bulgulara ba l olarak ki isel geli im temas ad altnda mcadele etme fikrini yanstan alt temaya da yer verilebilece i sylenebilir. Yaln ve Ayta (2003: 46), temalarn evrensel de erleri kazandracak, 821

ki ilik ve kimli i geli tirecek trde olmas gerekti ini belirtmektedirler. Yukardaki tabloya bakld nda katlmclarn bu temalardan etkilendikleri grlmektedir. Kitaplardan Etkilenme Nedenine li kin Bulgular ve Yorumlar Katlmclara Bu kitab sizi niin etkiledi ini yazar msnz? eklinde bir soru sorulmu , verilen yantlardan olu turulan bulgular Tablo 6da gsterilmi tir. Tablo 6. Kitaplardan Etkilenme Nedenine li kin Veriler
zellikler Meslek Karakter (Sevme) zelli i rnek Cmleler retmenlik mesle ini ok istedi imden bu kitap da ilgimi ekti ve bu yzden de etkileyici bir kitapt. (1K) ocukluk a km alku u kitabndaki Ferideydi benim. k oldu um ilk kahraman oldu u iin hayatmda u ana kadar en ok etkilendi im kitap diyebilirim. (3E) Feride karakterinin azmi. 36K Bir ocu un anlatlmas, kahramann bu ocuk olmas, kendi tercihlerini yapabilen bir ocuk olmas beni etkilemi ti. (4K) Sokaklarda kimsesiz bir ocu un dramn anlatyor. Gerek hayatta olabilecek bir olay. Bu ynyle ok etkilendim. (7K) Sonunun gzel bitmesi. 8K Baz durumlarda benim ve evremdeki ki ilerin yalan sylemesinden tr bu kitap ilgimi ekti. 9E ocukluk dneminde etkileyici gelmi ti. (2E) lk okudu um ve filmine de bakt m kitapt. 39E Birok ki inin birbirine destek vererek zorluklar a mas, mcadele vermesi ve onlarn ya adklar maceralar. 12K Ho uma giden bir kurgu yaplm t. 16E Sevdi im trde bir roman oldu u iin. 28K f 1 1

Karakter zelli i (Azim) Karakter zelli i (ocuk olma) Gerek Hayatla Benzerlik Mutlu Son Kendi Hayatyla Benzerlik Seviyeye Uygunluk lk Okunan Kitap Olma Konu Kurgu Sevilen Roman Tr Bo Toplam

1 4 4 1 4 3 2 11 5 1 2 40

Kitaplardan etkilenme nedeni asndan katlmclarn en ok kitabn konusundan (f=11) etkilendikleri sylenebilir. Katlmclar ayrca kurgu (f=5), karakter zelli i ocuk olma (f=4), gerek hayata benzerlik (f=4) ve kendi hayatyla benzerlik (f=4) alarndan da kitaplardan etkilenmi tir. Sever (2003: 59) de ocuklarn hayat ve insanlar tanmay; deneyimlerini zenginle tirmeyi sa layacak yaptlara ynlendirilmesi gerekti ini belirtmektedir. Seviyeye uygunluk, ilk okunan kitap olma, mutlu son, sevilen roman tr, meslek, karakter zelli i-azim ve sevme de etkilenme nedenleri olarak gsterilmi tir. Kitaplarn Kahramanlarna li kin Bulgular ve Yorumlar Ara trmann yedinci alt probleminde okunan kitaplarn kahramanlaryla ilgili soru sorulmu tur. Tablo 7.1de kahramanlarn zelliklerine yer verilmi tir.
Tablo 7. 1. Kitaplarn Kahramanlarna li kin Veriler Karakter ocuk Yeti kin Hayvan Bo Toplam f 19 13 4 4 40

Tablo 7.1e gre kahraman ocuk olan kitaplar (f=19), katlmclar daha ok etkilemektedir. Yeti kin kahramanlar da (f=13) ikinci srada etkileme zelli i ta maktadr. Snar (1995: 41) da ocuklarn kendi ya tlarnn ba ndan geen olaylar okumaktan zevk aldklarn belirtmektedir. Tablo 7.2de de be enilen kahramanlarn karakter zelliklerine ili kin bulgular sunulmu tur.

822

Tablo 7.2. Kahramanlarn Karakter zelliklerine li kin Veriler Karakterin zellikleri Mcadeleci Kimsesiz Gzel Yalanc Duygusal Yardmsever Ak szl zverili Sabrl Cesur Hayalci Onurlu Drst Bo Toplam rnek fadeler Bu ocuk zorluklarla mcadele eder. (29E) Ali. Kimsesiz, yoksul, aresiz. (7K) Uyuyan Gzel. ok gzeldi. (8K) Tahtadan yaplm . Yalan konu unca burnu uzayan bir ki ilik. (39E) Gnlk tutan ocuk, kitabn kahraman. zellikleri ise ok duygusal olmas. (15K) Esrarengiz biriydi ama adadakilere yardm ediyordu. (12K) Arkada grubu iinde, olmas gerekenleri rahatlkla syleyebilen bir karakterdi. (19E) lkesinin onuru iin kendi malndan vazgeen fedakr biri. (20E) Sabrl olu u. (35K) ki iye kar bir ki inin ok cesurca davranmas. (26K) Hayalperest, hayalinde var olan dnyada ya ayan bir karakterdi. (28K) Namuslu, erefli ve onurlu bir insan. (31E) E e in safl , drstl . (34E) f 5 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1 1 21 40

Tablo 7.2ye bakld nda katlmclarn mcadele eden karakter zelliklerinden (f=5) daha ok etkilendikleri grlmektedir. Kendi gleriyle sorunlarn stesinden gelen bireyler, onlar etkilemektedir. Kimsesiz, gzel, yalanc, duygusal, yardmsever, ak szl, zverili, sabrl, cesur, hayalci, onurlu ve drst belirtilen di er karakter zellikleridir. Tr ne olursa olsun her edebiyat rn, insan insana tantr. Edebiyat rnlerinde bize sunulan bir bakma insano lunun seilmi ve damtlm ya antsdr. (Ger, 2010: 347). Edeb eserlerin karakter e itimindeki nemine de inen Karatay (2011: 1404) da do ru veya yanl bir davran n olumlu veya olumsuz taraflarn szl olarak telkin etmek yerine, ykleyici bir eserde bunun yararlarn veya zararlarn yk kahramanlarnn ki ili inde ocu a ya atmak, de er olarak iyi-kt, do ru-yanl vb. bir davran oldu unu gstermek daha etkilidir demektedir. Bu adan bakld nda katlmclarn da kitaplarn en ok bu zelliklerinden etkilendikleri sylenebilir. Kitaplar Okumaya Karar Verme Nedenlerine li kin Bulgular ve Yorumlar Ara trmann son problemi iin katlmclara Bu kitab okumaya nasl karar verdi inizi anlatr msnz? eklinde soru sorulmu tur. Elde edilen veriler snflandrlarak Tablo 8de gsterilmi tir.
Tablo 8. Kitaplar Okumaya Karar Verme Nedenlerine li kin Veriler

retmen Baba Anne Karde Arkada Kapak Resmi Ktphane

f 18 1 1 1 4 3 4

Snf Kitapl Kitap Sergisi mza Gn izgi Film Rastlant Bo

f 3 1 1 1 1 1

Tablo 8e gre; katlmclarn retmenlerin tavsiye ettikleri kitaplardan (f=18) daha ok etkilendikleri grlmektedir. Ancak alanyazndaki al malara bakld nda retmenlerin kitap okuma al kanlklarnn d k oldu u grlmektedir (Ylmaz, 2002; ahiner, 2005; Aslantrk ve Saracalo lu, 2010). ahiner (2005)in al masna gre de retmenlerin rencilere tavsiye etmek amacyla ocuk kitaplar okuma oranlar; %30.7 sk sk okurum, %30 nadiren, %39.3 hayr okumam eklindedir. Etkilendikleri kitaplar okumaya karar verme nedeni olarak ikinci srada ktphaneden alma (f=4) gsterilmi tir. ahin, can vd. (2009), Erzurumdaki elli sekiz ilk retim okulunda yaptklar al mada, ba msz ktphane bulunma orannn %60.3 oldu u sonucuna ula m lardr. Bu ktphanelerin %65.5inde ise srekli al an bir grevli memurun olmad n belirlemi lerdir. Ara trmann bulgularna gre snf kitaplklarnda %62.1 orannda 1-10 aras kitap bulunmaktadr. Snf kitaplklarndaki kitaplarn alnp verilmesinden %41.4 snf retmeni, %36.2 de snftan grevlendirilen renciler sorumludur. Karar verme nedenleri iinde daha sonra arkada ndan alma (f=4), snf kitapl ndan alma (f=3) ve kapak resminden etkilenerek alma (f=3) gelmektedir. Nedenler arasnda aile, kitap sergisi, imza gn ve izgi filmden etkilenme de gsterilmektedir. 823

Sonu ve neriler Ara trmann bulgularna ba l olarak al madan elde edilen sonular, u ekilde belirtilebilir: 1. Katlmclar, en ok yabanc yazarlarn kitaplarndan etkilendiklerini belirtmi lerdir. 2. Tr olarak en ok roman tercih edilmektedir. 3. Biimsel adan orta boy kitaplar ve orta harf bykl olan kitaplar okunmu tur. 4. Kitaplar, sade ve anla lr bir dille yazlm tr. 5. Etkilendikleri kitaplarda en ok mcadele etme fikri vurgulanmaktadr. 6. Konu, kitaptan etkilenme nedeni olarak gsterilmektedir. 7. Kahraman asndan ocuklardan ve mcadele eden karakterlerden etkilenilmektedir. 8. Kitab okumaya karar vermelerinde retmenin tavsiyesi etkili olmaktadr. Ara trmann bulgularna ba l olarak u nerilerde bulunulabilir: 1. Kitap okuma kltr olu turulurken ocuk edebiyat rnleri arasnda roman, yk ve masaln yan sra tiyatro, gezi yazs, mektup, ya am yks gibi rnlerin de yaygnla trlmas al malarna yer verilmelidir. 2. Dnya edebiyatna ait rnler kadar yerli yazarlarn rnlerinin tantmna da yer verilmelidir. 3. Yazarlar asndan kitaplarnda mcadele etme fikrine ve mcadeleci karakterlere yer vermeleri nerilebilir. Kahraman ocuk olan karakterler de ocuk edebiyat rnleri asndan nemlidir. 4. retmenlerin kitap okuma srecindeki nemli etkisine ba l olarak pek ok ocuk kitabn irdelemeleri ve rencilerinin seviyelerine uygun kitaplar belirlemeleri nerilebilir.
KAYNAKA Aslantrk, E., Saracalo lu, A. S. (2010) Snf retmenlerinin ve Snf retmeni Adaylarnn Okuma lgi ve Al kanlklarnn Kar la trlmas. Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11 (1), 155-176. Gegel, H., Burgul, F. (2009) E itim Fakltesi rencilerinin Okuma lgi Alanlar (anakkale rne i). TBAV Bilim Dergisi, 2 (3), 341-353. Ger, A. (2010) Trke retiminde ok Uyaranl Bir renme Ortam Olu turmak in Sekin Edeb rnlerden Yararlanma. TBAR, 27, 341-369. Karatay, H. (2011) Karakter E itiminde Edeb Eserlerin Kullanm. Turkish Studies, 6 (1), 1398-1412. MEB (2006) lk retim Trke Dersi retim Program ve Klavuzu (6, 7, 8. Snflar). Ankara: MEB Yaynlar. O uzkan, F. (2001) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynlar. Saracalo lu, A. S., Bozkurt, N. vd. (2003) niversite rencilerinin Okuma lgileri ve Okuma Al kanl n Etkileyen Faktrler. E itim Ara trmalar, 4 (12), 149-157. Sever, S. (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Snar, A. (1995) ocuk Yaynlarnda Bulunmas Gereken zellikler. Mill E itim Dergisi, 127, 40-42. ahin, A. can, A. vd. (2009) lk retim rencilerinin Okul Ktphaneleri ve Snf Kitaplklarn Kullanma Durumlar (Erzurum li rne i). Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 13 (2), 183-196. ahiner, Y. (2005) lk ve Orta retim Kurumlarnda al an retmenlerin Okuma Al kanlklar ve Bu Al kanlklar Etkileyen Faktrler. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara. Yaln A., Ayta , G. (2003) ocuk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Yldrm, A., im ek, H. (2004) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara trma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk. Ylmaz, B. (2002) Ankaradaki lk retim retmenlerinin Okuma ve Halk Ktphanesi Kullanma Al kanlklar zerine Bir nceleme. Trk Ktphanecili i, 16 (84), 441-460. Ylmaz, Z. A. (2006) Snf retmeni Adaylarnn Okuma Al kanl . lk retim Online, 5 (1), 1-6.

824

LK RET M RENC LER N N K TAP OKUMA ALI KANLIKLARI

Do. Dr. Erten GKE Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet E itim srecinden geen bireylere kazandrlmas gereken zelliklerden biri, okuma al kanl dr. Bireyin ya am boyu renme becerisi kazanabilmesi iin okuma al kanl na sahip olmas gerekmektedir. Bireyin kendisini, evresini ve dnyay do ru biimde alglayp iinde bulundu u sosyal evreye uyumunun sa lanmas asndan da iyi bir okuma al kanl na sahip olmak nem kazanmaktadr. Bu ara trmann amac, ilk retim rencilerinin kitap okuma al kanlklarnn incelenmesidir. Ankara ilindeki zel ve resmi ilk retim okullarnda yaplan bu al ma kapsamnda toplam 348 ilk retim rencisine, 132 renci velisine ve 76 snf retmenine ula lm tr. Veriler, ara trmac tarafndan geli tirilen anket formlar ile toplanm tr. Verilerin analizinde frekans ve yzde kullanlm , betimsel analiz yaplm tr. Anahtar Szckler: lk retim rencileri, ilk retim retmenleri, okuma al kanl .

Abstract One of the features needed for individuals who are in education is to gain the habit of reading. In order to acquire life-long learning skills, the habit of reading is required. It is important to have a good reading habit for the individual himself, his surroundings, a proper perception of the world, and to be in harmony with the social environment. The purpose of this research is to investigate elementary school students reading habits. Within the scope of the study 348 elementary school students, 132 student guardians and 76 classroom teachers has been reached. The data were collected through a questionnaire developed by the researcher. Frequency and percentage analysis of the data used and descriptive analysis was conducted. Key Words: Elementary school students, elementary school teachers, reading habit.

GR Bilgi a n ya ayan dnyada e itimin temel amac, d nen, d nd n do ru anlatan, ele tiren, ara tran, okuyan, yorumlayan, edindi i bilgiyi uygulamaya dn trebilen ve bunu ba kalarna da aktarabilen bireyler yeti tirmektir. Bu donanma sahip olmann yolu da iyi birer okuyucu olmaktan gemektedir. Okuma, bir yazy, szckleri, cmleleri, noktalama i aretleri ve di er eleri alglama ve kavrama srecidir (O uzkan, 1987:37). Bir ba ka deyi le, okuma yazl sembollerden anlam karma srecidir. Bu sre, sayfa zerindeki alfabetik sembollerin yorumlanmasndan daha fazlasn gerektirir. Bir anlama ula ld nda birey kendini ileti im kurulan kavramla zde le tirir. Bireyin daha nce edinilen bilgileri, konuya olan tan kl , kltr, ya am deneyimleri, ifade ve szcklerin bireysel yorumlar anlamay etkiler. Bu etkenlerin her biri ki iden ki iye de i ti i iin okuma deneyimi de bireye zgdr (Carter ve di erleri, 2002:136). Okuma etkinli i, yazdaki duygu ve d ncelerin kavranmas, zmlenmesi ve de erlendirilmesi gibi fizyolojik, zihinsel ve ruhsal ynleri bulunan karma k bir sretir. Grme, anmsama, seslendirme ve de erlendirme gibi giri ik eylemleri ieren bu etkinli in genel nitelikleri yle zetlenebilir: Okuma bir ileti im srecidir. Okuma bir alglama srecidir. Okuma bir renme srecidir. Okuma bili sel, duyu sal ve devini sel boyutlu bir geli im srecidir (Sever, 2004: 13). Okuma, insann dnyasn geni leten, ki ili ini biimlendiren, onu ba kalarna ba layan bir de erdir. Bireyin anlama gcn geli tiren, bilgi da arc n zenginle tiren okuma, renmenin de 825

temel aracdr (Gnen, 2004: 2). Bilgi toplumunda okuyan, okudu unu sorgulayan renciler yeti tirmeyi amalayan bir e itimin gerekli oldu u d nlrse, okuma e itimi ocuk ya larda ailede ve ilk retim e itimi sralarnda ba lamaldr (Dilidzgn, 1996: 21). lk retimde okuma becerisini edinme, kazanlmas gereken geli im grevlerinden biridir. E itim sreci devam ettike okuma, rencinin bilgiyi edinmesi ve ba msz olarak renmesine dnk en nemli beceri haline gelir. lerleyen yllarda ise okuma, toplumsal gerekliliklere uyum ve i ya amndaki ba arnn kazanlmasnda en nemli ara haline gelir. Tm rencilere okumay retmek ve okuma ile ilgili becerileri kazandrmak ilk retimin en temel sorumlulu udur (Glover ve di erleri,1990:186). Anadili retiminin temel amac; anlama gcnn geli tirilmesi, anlatm beceri ve al kanl nn kazandrlmas, dinleme ve okuma al kanl ve zevkinin olu turulmas, ki isel aktif ve pasif szvarl nn zenginle tirilmesi, temel dilbilgisi kurallarnn retilmesi ve dil bilinci ile sevgisinin olu turulmasdr (Kavcar, O uzkan ve Sever, 1995). Anadili retiminde nemli bir yeri olan okuma e itim ve retiminin amac ise okuyan, okuduklarn anlayan, yorumlayp ele tirebilen renciler yeti tirmektir. Gelecekte iyi konu an, d nerek dinleyen, yaratc bir zekyla yaz yazabilen ki ilerin yeti mesi bu becerilerin geli tirilmesine ba ldr. Bu becerilerin istenilen llerde geli tirilmesi iin ncelikle okuma zevkinin ve al kanl nn kazandrlmas gerekir. renme sonucu, otomatik olarak yaplan davran lar al kanl do urur. Temel okuryazarlktan sonra gelen a ama olarak kabul edilen okuma al kanl bireyin, bir gereksinim ve zevk kayna olarak alglamas sonucu, okuma eylemini, ya am boyu srekli ve dzenli bir biimde ve ele tirici/ irdeleyici bir nitelikte gerekle tirmesidir. Bir ba ka tanma gre ise okuma al kanl , temel okuma becerisini izleyen bir sre olarak, bireyin okuma eylemine artlandrlmas ve gdlenmesine ba l olarak bu eylemin al kanl a dn trlmesidir (Grcan,1999:37). Ki inin kendini tanmasnda, toplumsalla masnda, sa lkl bir toplumun olu masnda ve devam etmesindeki en nemli etken kitap okuma al kanl dr. Bu nedenle okuma al kanl kazanm bir toplum olabilmemiz iin, ilkokul seviyesindeki ocuklarn okumaya kar ilgilerini artrmamz gerekir. nk okuma al kanl nn kazanlmas iin en uygun dnem ku kusuz ocukluk dnemidir. D nen, fikir reten, d nd n ifade edebilen ve yanl bilgi ile do ru bilgiyi ayrabilen bireylerin saysnn artmas iin, ocukluk a nda kitap okuma al kanl kazandrlmaldr. Bireyin okuma al kanl n kazanmas temelde rgn e itim sisteminde kazanlan bir beceridir. renciler okul a nda iken bu beceriyi edinmemi ler ise, yeti kinlik dneminde edinmeleri ok g olur. Bu nedenle okuma al kanl nn ocukluk dneminde kazandrlmas gerekir. nk bu dnemde verilen okuma deste i, ocu un yeti kinlik dnemindeki okuma al kanl nn temelini olu turur. Bu temel sa lam atld takdirde okuma, insann dnyasn geni leten, ki ili ini biimlendiren, onu ba kalarna ba layan bir de er halini alr. Bu de erin glenmesi de okuma al kanl n geli tirmekle mmkn olmaktadr (Devrimci, 1993). Okumayan, okudu unu anlamayan ve okuduklarndan hareket ederek bilgi retmeyen insann ba ar ans olduka azdr. rencilere renmeyi retmek iin e itimcilerin zellikle yapmas gerekenlerin ba nda, rencilere okuma al kanl kazandrmalar gelmektedir. nsan, bildiklerinin byk bir blmn okuma yoluyla edinmektedir. Okuma, bilgi edinmede imdiye de in a lamam bir ara olma niteli ini korumaktadr (Bamberger,1990). Anderson ve arkada larna (1985) gre, retime dnk bir okumann gerekle mesinde ara trmalara dayal olarak ortaya konulan be temel prensibe dikkat edilmelidir: Okuma anlam kurma srecidir. Okuma akc olmaldr. Okuma stratejik olmaldr. ocuk okumaya gdlenmelidir. Okuma hayat boyu devam etmelidir (Anderson vd. (1985)den Akt.: Akyol, 2005:4). nsan, bildiklerinin byk bir blmn okuma yoluyla edinmektedir. Okuma, bilgi edinmede imdiye de in a lamam bir ara olma niteli ini korumaktadr. Okuma al kanl ise e itimdeki verimlili i %30 orannda artrmaktadr (Bamberger,1990:4). Okuma al kanl n kazanmann en temel esi okumay sevmektir. Okumay sevmenin temelleri ise ilkokula ba lamadan nceki dnemlerde evde, anasnfnda ki inin kitapla tan masyla olu maktadr. Kitapla tan an ve nitelikli ykler okunan ocuk, kitab ve okumay severek ilk retime 826

ba layacaktr. Kitab seven ki i kitabn ona verece i yararlar anlam ki idir. lk retim ncesinde kitap ve okuma sevgisi yeterince olu mam ki ilere her eyden nce kitab ve okumay sevdirmek gerekmektedir. Bunun iin de bu konuyu ocukluk dneminden itibaren ele almak gerekir. Bu nedenle okuma al kanl na sahip bir topluma ula mak iin, ilk retim seviyesindeki ocuklarn, okumaya kar davran larnn ok dikkatli incelenmesi ve zenle okumaya kar ilgilerinin artrlmas gerekmektedir. Kitap, ocuklarda zihinsel, duygusal ve sosyal geli imi byk lde etkilemektedir. Hemen her eyi retme olana olmayan e itim srecinde, ocuklarn kendilerini okuyarak yeti tirmeleri gerekti i d nld nde, ocuklarda kitap okuma sevgisini olu turmak ve onlarn kitap okumay al kanlk haline dn trmelerini sa lamak ok nemlidir. O nedenle bu ara trmada rencilerin kitap okuma al kanlklar incelenmi tir. Ara trmann Amac Bu ara trmann amac, ilk retim rencilerinin kitap okuma al kanlklarnn incelenmesidir. lk retimin ilk be snfndaki rencilerin ders kitaplar d nda kitap okuma al kanlklarn belirlemek amacyla yaplan bu al mada a a daki sorulara yant aranm tr: lk retimin ilk be snfnda renim gren rencilerin kitap okuma al kanl nasldr? lk retim rencileri daha ok hangi tr kitaplar okumaktadr? lk retim rencileri okuduklar kitaplar neye gre tercih etmektedir? Aileler ocuklarn kitap okuma al kanl kazanmasnda ne dzeyde etkilidir? lk retim retmenleri ocuklarn kitap okuma al kanl kazanmasnda ne dzeyde etkilidir? YNTEM Ankara ilindeki zel ve resmi ilk retim okullarnda yaplan bu al ma kapsamnda toplam 348 ilk retim rencisine, 132 renci velisine ve 76 snf retmenine ula lm tr. Ara trma evrenini Ankara ilindeki ilk retim okullar, rneklemini ise ikisi zel, resmi ilk retim okulu olmak zere toplam be ilk retim okulu olu turmaktadr. rneklem seiminde kolay ula labilir durum rneklemesi kullanlm tr. Veriler, ara trmac tarafndan geli tirilen anket formlar ile toplanm tr. renci, retmen ve veliler iin farkl anket formlar geli tirilmi ve uygulanm tr. lk retim birinci ve ikinci snf rencilerinden veriler toplanrken gr meli anket formu uygulanm tr. Verilerin analizinde frekans ve yzde kullanlm , betimsel analiz yaplm tr. BULGULAR VE YORUMLAR al mann bu blmnde ara trma bulgularna ve yorumlara yer verilmi tir. Ara trma kapsamnda ilk retim rencileri, retmenler ve velilerden toplanan veriler tablolar halinde sunulmu tur. Tablo 1-2-3-4-5-6-7-8-9da ilk retim rencilerinden toplanan verilere; Tablo 10da renci velilerinin gr lerine, Tablo 11de retmen gr lerine yer verilmi tir.
Tablo 1. lk retim rencilerinin Snf Dzeyine ve Cinsiyete Gre Da lm Snf Dzeyleri Cinsiyet Kz Erkek Toplam 34 31 65 1.Snf 35 29 64 2.Snf 37 34 71 3.Snf 36 35 71 4.Snf 41 36 77 5.Snf Toplam 183 165 348

Tablo 1deki veriler incelendi inde, ilk retim rencilerinin snf dzeylerine ve cinsiyete gre birbirine yakn ve dengeli bir da lm gsterdikleri grlmektedir. Ara trma verilerinin topland ilk retim rencilerinin %52.6s kz, %47.4 ise erkek rencilerden olu maktadr.
Tablo 2. lk retim rencilerinin Bo Vakitlerinde Ne Yaptklarna li kin Gr lerinin Da lm Etkinlikler Bilgisayar/ nternet TV zlemek Kitap Okumak Oyun Oynamak Ba ka Toplam f 103 91 84 48 22 348 % 29.60 26.10 24.10 13.80 6.40 100.00

Tablo 2deki veriler incelendi inde, ilk retim rencilerinin bo vakitlerinde srasyla bilgisayar/internet, TV izlemek, kitap okumak ve oyun oynamakla ilgilendikleri grlmektedir. 827

 rencilerin yardan fazlas zamanlarnn o unu bilgisayar ve TV ba nda geirmektedir; ancak kitap okuyarak bo zamanlarn de erlendirmektedir. renciler ba ka seene i ierisinde ise sportif etkinlikler, test zmek ve arkada larla zaman geirmeyi belirtmi lerdir. Elde edilen bulgular rencilerin teknolojik ara-gereler tarafndan ne denli ku atld n aka gstermektedir. rencilerin kitap okumak yerine zamanlarnn o unu teknolojik aralarla geirmeleri, onlarn bireysel ve sosyal geli imlerini etkilemektedir. Ayrca ilgi ve dikkatlerini kitap okumann d ndaki alanlara daha ok ynelttiklerini d ndrmektedir.
Tablo 3. lk retim rencilerinin Kitapl a Sahip Olma, Gazete ve Dergi Okuma Durumlarna li kin Gr lerinin Da lm Evet f Kitaplk/kitap k esine sahip olma Gazete okuma Dergi okuma 272 197 246 % 78.16 56.60 70.69 f 76 151 102 Hayr % 21.84 43.40 29.31

Tablo 3teki veriler incelendi inde, rencilerin byk bir o unlu unun evlerinde kitap k esine sahip oldu u, yardan biraz fazlasnn gazete okudu u ve yakla k 2/3nn dergi okudu u grlmektedir. rencilerin yarya yaknnn gazete okuma al kanl na sahip olmamas, pek ok eve dzenli gazete alnmad eklinde yorumlanabilir. Elde edilen bulgulardan lkemizde gazete ve dergi okuma al kanl nn yeterli dzeyde olmad sonucuna varlabilir.
Tablo 4. lk retim rencilerinin Ne Tr Kitaplar Okuduklarna li kin Gr lerinin Da lm Kitap Trleri yk Roman izgi Roman iir Fabl Ba ka Toplam f 108 92 81 36 19 12 348 % 31.04 26.43 23.27 10.35 5.46 3.45 100.00

Tablo 4teki veriler incelendi inde, rencilerin srasyla yk, roman, izgi roman, iir, fabl okuduklar grlmektedir. rencilerin en ok yk ve roman okuyor olmas, bu tr kitaplarn daha ok ilgi ve dikkatlerini ekti i eklinde yorumlanabilir.
Tablo 5. lk retim rencilerinin Hangi Konuyu eren Kitaplar Okuduklarna li kin Gr lerinin Da lm Konu Trleri Macera Bilim Kurgu Mizah Polisiye Duygusal Ba ka Toplam f 146 83 62 34 15 8 348 % 41.95 23.85 17.82 9.77 4.31 2.30 100.00

Tablo 5teki veriler incelendi inde, rencilerin en ok okuduklar kitaplar srasyla; macera, bilim kurgu, mizah, polisiye ve duygusal konulu kitaplar izlemektedir. renciler ba ka seene inde ise, bulmaca ve bilgilendirme ierikli kitaplar okuduklarn belirtmi lerdir. rencilerin macera ve bilim kurgu ierikli kitaplar tercih ediyor olmalar, ilk retim a ocuklarnn geli im zelliklerine, ilgi ve ihtiyalarna uygundur. Ayrca bu kitaplarn okunmasnda izledikleri filmlerin de etkili oldu u sylenebilir.
Tablo 6. lk retim rencilerinin Kitap Okumalarna Engel Olan Hususlara li kin Gr lerinin Da lm Kitap Okumaya Engel Hususlar Derslerin Yo unlu u TV zleme Bilgisayar Ev leri Kitap Fiyatlar Ba ka Toplam f 162 71 58 32 16 9 348 % 46.55 20.40 16.67 9.20 4.60 2.58 100.00

828

Tablo 6daki veriler incelendi inde, rencilerin kitap okumalarna engel olan hususlar srasyla; derslerin yo unlu u, TV, bilgisayar, ev i leri ve kitap fiyatlar eklinde belirtilmi tir. Ba ka seene inde ise; antrenman, grlt ve karde ifade edilmi tir. rencilerin kitap okumasna engel olan hususlar arasnda derslerin yo unlu unun ilk srada yer almas, retmenlerin ok fazla dev vermesi ve rencilerin test zme zerinde odaklanmas eklinde yorumlanabilir. rencilerin derslerini kitap okumaya engel olarak alglamalar d ndrc bir husustur.
Tablo 7. lk retim rencilerinin Okuyacaklar Kitab Seerken Dikkate Aldklar Hususlara li kin Gr lerinin Da lm Kitap Seiminde Dikkate Alnan Hususlar retmen/Arkada Tavsiyesi Kitap ile lgili Yorumlar Sayfa Says 100 Temel Eser Arasnda Kapak Resmi Ba ka Toplam f 114 92 71 52 13 6 348 % 32.76 26.44 20.40 14.94 3.74 1.72 100.00

Tablo 7deki veriler incelendi inde rencilerin kitap seiminde dikkate aldklar hususlar srasyla; retmen/arkada tavsiyesi, kitap ile ilgili yorumlar, sayfa says, 100 Temel Eser arasnda yer almas ve kapak resmi olarak belirtilmi tir. Ba ka seene i arasnda ise; ilgi ekici olmas, ailenin tavsiyesi ve filminin olmas belirtilmi tir. rencilerin kitap seiminde retmen ve arkada tavsiyesinin son derece nemli oldu u grlmektedir. Bu da retmenlerin konuyla ilgili dikkatli ve duyarl davranmalar gerekti ini gstermektedir.
Tablo 8. lk retim rencilerinin Kitap Okumasnda Aile ve retmenin Etkisi le Kitap Okuma Al kanl n Yeterli ve Heyecan Verici Bulmaya li kin Gr lerinin Da lm Evet Ailenin Kitap Okumaya Etkisi retmenin Kitap Okumaya Etkisi Kitap Okuma Al kanl n Yeterli Bulma Kitap Okumay Heyecan Verici Bulma f 185 217 115 209 % 53.16 62.36 33.05 60.06 f 131 108 162 113 Ksmen % 37.64 31.03 46.55 32.47 f 32 23 71 26 Hayr % 9.20 6.61 20.40 7.47

Tablo 8deki veriler incelendi inde, rencilerin kitap okumasnda ailenin ve retmenin byk lde etkili oldu u grlmektedir. rencilerin yakla k yarya yakn kitap okuma al kanl n ksmen dzeyinde yeterli bulurken, yakla k 1/3 yeterli bulmaktadr. rencilerin byk bir o unlu u kitap okumay heyecan verici bulduklarn ifade etmi lerdir. lk reim rencilerinin byk bir o unlu unun kitap okumadan zevk ald , ancak buna kar lk yarya yaknnn kendi kitap okuma al kanl n ksmen dzeyinde yeterli bulmas, yeterli dzeyde kitap okumadklar eklinde yorumlanabilir. Ayrca rencilerin ebeveynlerinden ve retmenlerinden kitap okuma al kanl edinmelerinde nemli lde etkilendikleri sylenebilir. Tablo 9. lk retim rencilerinin Kitap Okuma Al kanlklarnn Geli tirilmesi in Neler Yaplmas Gerekti ine li kin renci Gr lerinin Da lm
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 fadeler Okulda okuma saatlerine uyulmal ve bu saatlerde okuma yaplmaldr. Evde TV kapatlp aile ile birlikte kitap okunmaldr. Okullarda kitap okuma yar mas yaplmaldr. Okul/snf ktphanesinde yeterli say ve e itte kitap olmaldr. En ok kitap okuyanlar dllendirilmelidir. evremizdeki ktphaneler yaygnla trlmaldr. Okuma kitaplar cretsiz verilmelidir. Yazarlar okullarda tantm yapp, imza gn dzenlemelidir. Okunan kitaplarla ilgili devler verilebilir. Snflarda kitap k eleri olu turulmaldr. Kitaplar bilgisayar ortamnda da okunmaldr. Kitap okuma konusunda aileler bilgilendirilmelidir. retmenler rencilerle birlikte kitap okumaldr. renciler okumak istedi i kitab kendisi semelidir. Televizyonda kitap tantm ve reklam yaplmaldr. f 142 134 127 108 93 84 76 68 56 47 34 21 18 13 7

829

Tablo 9daki veriler incelendi inde renciler; okulda okuma saatlerine uyulmas ve bu saatlerde okuma yaplmas, evde televizyon kapatlp aile ile birlikte kitap okunmas, okullarda kitap okuma yar mas yaplmas, okul/snf ktphanesinde yeterli say ve e itte kitap olmas, en ok kitap okuyanlarn dllendirilmesi ve evrelerindeki ktphanelerin yaygnla trlmas eklinde gr lerini belirtmi lerdir. rencilerin kitap okuma al kanlklarnn geli tirilmesi konusunda olduka nemli ve dikkate de er neriler geli tirdikleri grlmektedir. rencilerin zellikle ilk retim okullarndaki okuma saatlerine uyulmas konusunu belirtmi olmalar, retmenlerin bu saatlerde ba ka etkinlikler yaptklar veya ders i ledikleri eklinde yorumlanabilir. Ayrca aile ortamlarnda hep birlikte televizyon seyrediliyor olmas, ocuklar iin kitap okumaya uygun ortamlarn yaratlmad n d ndrmektedir. Kitap okuma al kanl kazanma sadece retmenin abasyla de il, ailenin de ilgi ve deste iyle sa lanabilecek bir olgudur.
Tablo 10. lk retim rencilerinin Kitap Okuma Al kanlklarna li kin Veli Gr lerinin Da lm No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 fadeler ocu umuzun kitap okumaya ilgisi vardr. ocu umuz ders kitaplar d nda da kitap okumaktadr. ocu umuzun kitap okumasn te vik ederiz. ocuklarmz kitap okumak yerine, TV, bilgisayar gibi teknolojik ara-gerelerle zaman geirmektedir. Aile bireyleri kitap okuma al kanl na sahiptir. ocuklarmza okumalar iin e itli kitaplar alrz. ocu umuzun kitap okumas konusunda retmeni ile i birli i yaparz. ocu umuzun ktphaneye gitmesini destekleriz. ocuklarmzn kitap okumasnn onlarn okul ba arsn arttrd n d nyoruz. Bireyin kendini geli tirmesinde kitap okumann ok nemli bir yeri oldu unu d nyoruz. f 37 41 94 83 43 69 34 56 79 92 Evet % 28.03 31.06 71.21 62.88 32.58 52.27 25.76 42.42 59.84 69.70 Ksmen f % 52 39.40 56 42.42 26 34 35 37 46 62 41 34 19.70 25.76 26.51 28.03 34.84 46.97 31.07 25.75 Hayr f % 43 32.57 35 26.52 12 15 54 26 52 14 12 6 9.09 11.36 40.91 19.70 39.40 10.61 9.09 4.55

Tablo 10daki veriler incelendi inde velilerin o unlu unun, ocuklarnn kitap okumasn te vik etti i, okumalar iin e itli kitaplar aldklar, kitap okumalarnn okul ba arsn artrd ve bireyin kendini geli tirmesinde kitap okumann ok nemli bir yeri oldu u konusunda gr belirtmi lerdir. Buna kar lk yine velilerin yardan fazlas ocuklarnn kitap okumak yerine, TV, bilgisayar gibi teknolojik ara-gerelerle zaman geirdiklerini ifade etmi lerdir. Velilerin yardan daha az, ocuklarnn kitap okumaya ilgisi oldu unu, ders kitaplar d nda kitap okuduklarn, aile iinde kitap okuma al kanl na sahip olduklarn ve kitap okuma konusunda retmen ile i birli i yaptklarn belirtmi lerdir. Velilerden elde edilen bulgulara gre, ailelerin o unlu u dzenli kitap okuma al kanl na sahip de ildir. Ayrca ev ortamlarnda aile yelerinin birlikte TV izleyerek zaman geirdikleri grlmektedir. Bunun yan sra ba ta bilgisayar olmak zere ocuklarn teknolojik ara-gerelerle daha ok zaman geirdikleri sonucuna varlabilir. Bu olgu lkemizdeki aile yapsnda kitap okuma kltrnn yeterli dzeyde olmad n ve yeti mekte olan yeni nesillerin bilgisayar ve internet gibi ileti im aralarndan yo un bir biimde etkilendiklerini d ndrmektedir. Velilerden toplanan veriler ile renci ve retmenlerden toplanan veriler birbirine olduka yakn bulgular ortaya koymaktadr.

830

Tablo 11. lk retim rencilerinin Kitap Okuma Al kanlklarna li kin retmen Gr lerinin Da lm No fadeler Evet Ksmen Hayr f % f % f % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 rencilerim kitap okuma bilincine sahiptir. rencilerim kitap okumay sever. rencilerim okuduklar kitaplarla ilgili gr ve nerilerini payla r. rencilerimle birlikte kitap okumak, onlarn okuma al kanl kazanmasna katk sa lamaktadr. rencilerim ya na ve geli im dzeyine uygun kitap seebilir. rencilerim snf kitapl nn geli mesine katkda bulunur. rencilerim snf/okul ktphanesinden yararlanmaktadr. rencilerim bilgisayar ve TV gibi teknolojik aragereleri kitap okumaya tercih etmektedir. rencilerim kitap okumann ba arlarnn artmasna katk sa lad nn farkndadr. rencilerimin kitap okumas iin ailelerle i birli i yaparm. 24 37 43 48 32 36 46 49 34 29 31.58 48.68 56.58 63.16 42.11 47.37 60.53 64.47 44.73 38.16 37 26 24 23 28 33 21 13 27 34 48.68 34.21 31.58 30.27 36.84 43.42 27.63 17.11 35.53 44.73 15 13 9 5 16 7 9 14 15 13 19.74 17.11 11.84 6.57 21.05 9.21 11.84 18.42 19.74 17.11

Tablo 11deki veriler incelendi inde, retmenlerin o unlu u, rencilerinin bilgisayar ve TV gibi teknolojik ara-gereleri kitap okumaya tercih ettiklerini, okuduklar kitaplarla ilgili gr ve nerilerini payla tklarn, snf/okul ktphanesinden yararlandklarn ve onlarla birlikte kitap okumann okuma al kanl kazanmalarna katk sa lad n belirtmi lerdir. Buna kar lk retmenlerin yardan daha az, rencilerinin kitap okuma bilincine sahip olduklarn, kitap okumalar iin ailelerle i birli i yaptklarn, ya larna ve geli im dzeylerine uygun kitaplar seebildiklerini ve kitap okumalarnn ba arlarnn artmasna katk sa lad n ifade etmi lerdir. retmenlerin gr lerine gre, renciler yeterli dzeyde kitap okuma bilincine sahip de ildir. Ayrca bilgisayar, TV gibi teknolojik ara-gerelerle daha ok zaman geirmektedir. Bu olgu gnmz ocuklarnn byk lde teknolojik ara-gerelerle ku atld n d ndrmektedir. retmenlerden ve velilerden toplanan verilerin birbirine benzer bir nitelik ta mas kitap okuma kltrnn toplumsal dzeyde yeterince geli medi ini gstermektedir. retmenlerin snftaki okuma saatlerinde rencileriyle birlikte kitap okumalarnn, onlarn kitap okuma al kanl kazanmasnda nemli derecede rol oynad grlmektedir. Bu durum retmenlerin rencileri zerinde etki yaratt n ve rencilerin onlar rnek ald n gstermektedir. SONULAR VE NER LER Ara trma bulgularna dayal olarak ortaya kan sonular ve geli tirilen neriler a a da verilmi tir: Sonular rencilerin byk bir o unlu u bo vakitlerini bilgisayar, internet ve TV ba nda geirmektedir. rencilerin yakla k bo vakitlerini kitap okuyarak geirmektedir. rencilerin byk bir o unlu u dergi okumakta ve evlerinde kitaplk/kitap k esine sahiptir. rencilerin yardan biraz fazlas ise gnlk gazete okumaktadr. renciler srasyla en ok yk, roman ve izgi roman okumaktadr. renciler srasyla en ok macera, bilim-kurgu, mizah ve polisiye konular ieren kitaplar okumaktadr. renciler kitap okumalarna engel olan hususlar srasyla, derslerin yo unlu u, TV izleme, bilgisayar ve ev i leri eklinde belirtmi lerdir. renciler okuyacaklar kitab seerken dikkate aldklar hususlar srasyla, retmen/arkada tavsiyesi, kitap ile ilgili yorumlar, sayfa says ve 100 Temel Eser arasnda olmas eklinde belirtmi lerdir.

831

 rencilerin o unlu u, kitap okumalarnda retmenlerinin, ailelerinden daha etkili oldu unu belirtmi lerdir. rencilerin o unlu u kitap okumay heyecan verici bulurken, kendi kitap okuma al kanlklarn yeterli bulmamaktadr. rencilere gre kitap okuma al kanlklarnn geli tirilmesi iin, okulda okuma saatlerine uyulmas ve bu saatlerde okuma yaplmas, evde TV kapatlp aile ile birlikte kitap okunmas, okullarda kitap okuma yar mas yaplmas, okul/snf ktphanesinde yeterli say ve e itte kitap olmas, en ok kitap okuyanlarn dllendirilmesi, evrelerindeki ktphanelerin yaygnla trlmas ve okuma kitaplarnn cretsiz verilmesi gerekti i ifade edilmi tir. Velilerin o unlu u, ocuklarnn kitap okumasn te vik etti ini, okumalar iin e itli kitaplar aldklarn, kitap okumalarnn okul ba arsn artrd n ve bireyin kendini geli tirmesinde kitap okumann ok nemli bir yeri oldu unu ifade etmi lerdir. Velilerin yardan fazlas, ocuklarnn kitap okumak yerine, TV, bilgisayar gibi teknolojik aragerelerle zaman geirdiklerini ifade etmi lerdir. Velilerin yardan daha az, ocuklarnn kitap okumaya ilgisi oldu unu, ders kitaplar d nda kitap okuduklarn, aile iinde kitap okuma al kanl na sahip olduklarn ve kitap okuma konusunda retmen ile i birli i yaptklarn belirtmi lerdir. retmenlerin o unlu u, rencilerinin bilgisayar ve TV gibi teknolojik ara-gereleri kitap okumaya tercih ettiklerini, okuduklar kitaplarla ilgili gr ve nerilerini payla tklarn, snf/okul ktphanesinden yararlandklarn ve onlarla birlikte kitap okumann okuma al kanl kazanmalarna katk sa lad n belirtmi lerdir. retmenlerin yardan daha az, rencilerinin kitap okuma bilincine sahip olduklarn, kitap okumalar iin ailelerle i birli i yaptklarn, ya larna ve geli im dzeylerine uygun kitaplar seebildiklerini ve kitap okumalarnn ba arlarnn artmasna katk sa lad n ifade etmi lerdir. neriler lk retim okullarndaki okuma saatlerinde retmenler, rencileriyle birlikte okuma etkinli i gerekle tirmeli, tm rencilerin ilgi ve dikkatini ekecek konularda okuma yapmal ve onlar srece katmaldr. retmenler, ocuklarn ya ve geli im dzeylerine uygun kitaplar belirleyerek rencilere tavsiye etmeli ve rencilerin ilgilerini ekecek bir snf kitapl olu turmaldr. Aileler ev ortamlarnda hep birlikte televizyon izlemek yerine, ocuklarn ders al malar gereken saatlerde okuma saati olu turmal, tm aile bireyleri bu saatte okuma yapmaldr. Ebeveynler ocuklarna rol model olmal ancak onlarn uyumalarndan sonra TVyi amaldr. Ba ta televizyon olmak zere kitle ileti im haberle me aralarnda Haydi hep birlikte okumaya. eklinde toplumda okuma bilinci ve duyarll geli tirecek okuma odakl programlara yer verilmelidir. Ailelerin gazete ve dergi almalar te vik edilmeli, aile ortamnda okuma kltrnn geli tirilmesi iin aba gsterilmelidir. Aileler, ocuklarnn bilgisayar ve internet kullanmna belli ilke ve kurallar dahilinde snrlama getirmeli ve ocuklarn bilgisayar ba nda ok uzun zaman geirmelerini nleyici tedbirler almaldr. Ba arl rencilere okul tarafndan ya na ve geli im dzeyine uygun okuma kitaplar verilmelidir. Aileler ocuklarn kitaplara/fuarlara gtrmeli ve onlarn kendi ya ve geli im dzeylerine uygun kitap semelerine destek olmaldr. ocuklarn istedikleri kitab satn almalar sa lanmaldr. retmenler rencilere ok fazla dev vermemeli, daha ok okuma ve zet karmaya ynelik devler vermelidir. Okullarda kitap okuma bilinci ve duyarll geli tirmek amacyla e itli etkinlikler ve yar malar dzenlenmelidir. Okullarda kitap yazarlarnn katlmnn sa land etkinlikler ve imza gnleri dzenlenmelidir.

832

KAYNAKA Akyol, Hayati (2005) Trke lkokuma Yazma retimi. Ankara: Pegem A Yaynclk. Bamberger, R. (1990) Okuma Al kanl n Geli tirme (ev: Beng apar). Ankara: Kltr Bakanl Ktphaneler Genel Mdrl . Carter, C., Bishop J., Kravits, S. L. (2002) Keys to Effective Learning, 3nd. Ed. New Jersey: Printice Hall. Devrimci, Halise (1993) lkokul 5. Snf ocuklarnda Okuma Al kanl nn ncelenmesi. Yaymlanmam Bilim Uzmanl Tezi, Hacettepe niversitesi Sa lk Bilimleri Enstits, Ankara. Dilidzgn, Selahattin (1996) a da ocuk Yazn. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Glover, J. A., Ronning, R.R., Bruning, R. H. (1990) Cognitive Psychology for Teachers. New York: Macmillan Publishing Company. Gnen, M., nc, E.., I tan, S. (2004) lk retim 5. 6. ve 7. Snf rencilerinin Okuma Al kanlklarnn ncelenmesi. Milli E itim Dergisi, 164. Grcan, Halil brahim (1999) Okuma Al kanl le Kitap Yaymcl nn Kltrel leti im ve Teknolojisine Ba l Sorunlar Kar snda Trkiye Ko ullar Temelinde Bir Model nerisi. Eski ehir: T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, 1113. Kavcar, C., O uzkan, F., Sever, S. (1995) Trke retimi. Ankara: Engin Yaynevi. O uzkan, Ferhan (1987) ocuk Edebiyat. stanbul: Emel Matbaaclk. Sever, Sedat (2004) Trke retimi ve Tam renme. Ankara: An Yaynclk.

833

OKUMA KLTR ED ND RME SREC NDE OCUK EDEB YATININ YER VE NEM
Ar . Gr. A.zgl NCE SAMUR Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Bu al mann temel amac, ocu un okulncesi dnemde okumaya ve kitaba kar ilgisinin uyandrlmas, ilk retim dneminde ise ya ve geli im zelliklerine paralel olarak ocuk edebiyatnn bilinli ve duyarl abalarla ya amnn bir paras olmas iin izlenmesi gereken sreci kuramsal erevede belirlemektir. Ba ka bir syleyi le bu paralelde, bireye okuma kltr edindirme srecinde izlenmesi gereken basamaklar ortaya konulmaktadr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, okuma kltr.

Abstract In this regard, the main purpose of this study is theoretically to deal with the process through which child literature should consciously and sensitively be made an important part of a childs life whose interest in reading is supposed to start at pre-school period according with his characteristics related to age and progress at primary school period. In other words, the stages that should be followed in the process of providing reading culture are to be put forth in this regard. Key Words: Children's literature,reading culture.

Giri Okuma kltr, a da ve demokratik bireylerin yeti mesiyle do rudan ili kili bir kavramdr. Kocaman (2009: 23)a gre, Dil insano lunun en nemli ayrt edici zelliklerinden birisidir, bu nedenle Afrikada yeni do an ocuk kuntu (nesne)dur, ancak dil renince muntu (ki i/insan) olur. Dil ile kimlik kazanan insano lu, bireysel kimli ini de dil aracl yla olu turur. Ba ka bir syleyi le, dil ve dolaysyla okuma edimi, bireyin kendini gerekle tirme srecinde en nemli etmenlerden biridir. Bireyin kendini gerekle tirmesi ise her bakmdan a da ko ullarn stne kabilmesi ve evrensel paydalara ula abilmesiyle olanakldr. a da toplum olmann gereklerini yerine getirebilmek, a da bireyler yeti tirmeye ba ldr. Bu nedenle, okuma ilgisi okulncesi dnemde kazandrlmal; ilk retimden ergenli e uzanan srete de desteklenerek bu ilginin al kanlk ve ya am biimi haline getirilmesi gerekmektedir. Okumann ilgi dzeyinden, al kanlk ve bir ya am anlay na, kltrne geebilmesi ise bireyin okuma edimini, bir zevk ve gereksinim olarak iselle tirmesi ve ocuk edebiyatnn nitelikli rnleriyle tan masyla olanakldr. OKUMA KLTR bireylerin toplumsalla mas, ortak de erleri benimsemesi, ortak amalar iin aba harcamas, e itim aracl yla gen ku aklara aktarlacak kltr yoluyla gerekle ebilir. Bu nedenle kltr ve e itim, bir toplumun gelece inin temelini olu turur (Kknel, 1981:324). Okuma kltr ise bireyin ve toplumun her ynden geli mesini sa layan nemli bir etmendir. Sever (2007a: 108)in belirlemesiyle okuma kltr, Yazl kltr rnlerinin dnyasyla tan m ; tan t bu dnyann kendine sundu u iletileri payla ma, snama, sorgulama yeterli ine ula m ; bunlarn sundu u olanaklarla ya amay al kanlk haline getirmi bireylerin edinmi oldu u davran lar btndr. Ba ka bir syleyi le, okuma kltr kazanma birikimli, dzenli ve btnleyici bir anlay la, bireyin erken ocukluktan edinmeye ba lamas gereken bir sretir. Ylmaz (2009: 134)a gre, okuma kltr, Bir bireyin, bir toplumsal grubun ya da bir toplumun okuma eylemi ile ili kilerinin dzeyi ve niteli i anlamna gelir. Bir 835

ba ka deyi le, okuma kltr, sz edilen birey, grup ya da topluma ait ya am biiminin okuma alanna yansyan blmdr. Ksaca, okuma kltr, okuma eylemine ili kin bireysel ve toplumsal ya ama biimidir. Bu srete zellikle bireyin dilsel, bili sel, toplumsal ve ki isel geli imlerinin etkisi ele alnmaldr. z bir belirlemeyle okuma kltr, bireyin erken ocukluk dneminden ba layarak okuma ilgisi, ilk retimin ilk dneminde okuma al kanl ve sevgisi, ilk retimin ikinci dneminde ise ele tirel okur- yazarlk ve evrensel okuma edimi kazanma ve bu kltr ya amnda bireysel ve toplumsal dzlemde, srekli ve dzenli olarak al kanl a dn trd davran lar kmesidir. Okuma kltr, bireylerin okuma edimini toplumsal ve sosyal paydada ya am biimi haline getirmesiyle olu ur. Bireysel ve toplumsal dzlemde bu kltrn yerle mesi ise, erken ocukluk dneminde okuma sevgisi ve bilincinin kazandrlmasna nemli lde ba ldr. Bylece okulncesi dnemde kitapla tan an, onu ya amnda nemli bir yere koyan ocukta, ilk retim dneminde okuma yazma becerisi kazanmasyla okuma al kanl edinmeye ynelik bilin olu ur. Okuma al kanl ve ele tirel okuma becerisi geli mi bireyin, bili im teknolojilerinden do ru ve etkili yararlanma srecine girmeleri beklenir. Sz edilen evrelerin, bireyin ya ve geli im zelliklerine paralel bir yaplanmayla olu mas okuma kltr edinmenin temel basamaklar olarak grlmelidir. OCUK EDEB YATI VE OKUMA KLTR ocuk edebiyat, okuma kltr edindirme srecinde temel de i kendir. ocuk edebiyat yaptlarnn en temel grevi bireye okuma sevgisi, al kanl ve srele birlikte okuma kltr kazandrmaktr. ocuk edebiyat, ocu un sanatn bir dal olan edebiyatla bulu masn sa larken ayn zamanda yazl ve grsel metinle de kendini ve ya am tanmasna dnk olanaklar yaratr. te yandan anlan yarglar; ocuk gerekli ini nceleyen, ocuksuluktan uzak bir anlay la ve sanat duyarl yla olu turulmu nitelikli ocuk edebiyat yaptlaryla gerekle tirilmelidir. Ba ka bir belirlemeyle, ocuk edebiyat; ocu un geli imsel zelliklerini gzden yitirmeden ve edebiyat niteliklerinden dn vermeden ocu a grelik ve ocuk gerekli i ilkelerinden hareket ederek konularn onun do al ve gncel evresinden seen ve (okur) ocu un kendi dnyasna ok al bir anlay la bakabilmesini sa layan, ona bilinli bir okuma al kanl kazandrmay ngren edebiyat rnleridir (Dilidzgn, 2009: 47). Okuma kltr edinme srecinde temel yol gsterici ocuk edebiyat, temel ara ise ocuk edebiyat rnleri olmaldr. Sanatn bireysel ve toplumsal i levlerinden etkilice yararlanlabilmesi iin, ki ilerin erken ocukluk dnemiyle birlikte, anlam evrenlerine uygun grsel, i itsel ve dilsel iletilerle beslenmesi gerekir (Sever, 2010: 20). ocuk kitaplaryla ama, okuma kltr edindirmek kadar d nen, duyarl, farkndal yksek, sanatn iletilerini kendi benli inde iselle tiren, kendini gerekle tiren bireyler yeti tirmektir. OKULNCES DNEM Okulncesi dnem, ocu un geli im zelliklerinin hzla geli ti i ve ya amndaki temel de i kenlerin olu tu u nemli bir evredir. Bu dnemde ocu un kendisini tanmas ve ya ama kar duyarlk olu turmas, ocu un sanatn tm olanaklaryla tan trlmasna byk lde ba ldr. Sever (2010: 20)e gre, Sanatn bireysel ve toplumsal i levlerinden etkilice yararlanlabilmesi iin, ki ilerin erken ocukluk dnemiyle birlikte, anlam evrenlerine uygun grsel, i itsel ve dilsel iletilerle beslenmesi gerekir. ocuk kitaplar (yk, roman, iir vb.), ocuklarn olay, olgu ve durumlarn sanat bak asyla yorumlanmasna tank olduklar grsel ve yazl aralardr. Kitaplar, okulncesi dnemden ba layarak ocuklar renk, izgi ve szcklerin estetik diliyle tan tran, onlara anadilinin gzelli ini duyumsatan ilk aralardr. Bu ba lamda ocuk yazn yaptlar, erken ocukluk dnemiyle birlikte ocu un ya am alanna girmelidir. 0-2 ya dneminde grsel uyaranlarn, dilsel uyaranlara gre daha baskn olmas gereken kitaplar, ocu un kendini ve ya am tanyp ke fetmesinde ilk uyaranlardr. Okulncesi, grsel okumann a rlk kazand bir dnemdir. Grsel okuma, szck yerine renk ve izginin olu turdu u metinlerle yaplan grsel elerin temelinde gerekle en bir sretir. Bu do rultuda ocuk kitap etkile imindeki nemli olan bu ilk admda, kitabn ocu un ilgi alanna girmesi yani ya amnn bir bile eni olmas sa lanmaldr. 2-4 ya dneminde kavram geli imi olu maya ba layan ocukta, kitaplar nemli rol oynar ve bili sel geli im srelerinden bilme, duyma, d nme, anlam kurma gibi srelere katk sa lar. Dilin 836

ortaya k srasnda kk ocuk yalnzca nce oldu u gibi fizik dnyayla de il, ayrca iki yeni ve hem de birbiriyle yakndan ili kili dnyayla da kar kar yadr: toplumsal dnya ve i temsiller dnyas (Piaget, 2004: 32). Kavramsal geli im dilin, dolaysyla d nmenin geli imine ba ldr. nsanlara gnn birinde umay retecek ki i, btn snr ta larn yerlerinden oynatacaktr diyor Nietzsche, btn snr ta lar havaya uacaktr nnde bu ki inin. Snr, d ncemizin, duygularmzn, kendimize ve gerekli e bak mzn snrdr ( nam, 2007: 8). Bu dnemde kendini ve ya am anlamaya, sorgulamaya ba layan ocukta merak ve renme iste i, do ru ve etkili uyaranlarla ynlendirilmelidir. Sorma, bilme, renme iste i devindirilen; ara trma ve sorgulamaya ynelik bir bilin edinmesi sa lanan ocu un kitaplarla tan mas ve arkada lk kurmas do al bir srete geli ir.Topses (2006: 93)e gre, 2-4 ya arasnda ocuk, szcklerle, nesneler arasndaki ili kileri bilinli olarak kullanmaya ba lamaktadr artk. Ayrca ocu un dilsel geli iminde de nemli geli meler ya anmaktadr. rne in gemi olaylar simgesel olarak dile getirebilmektedir. Alglama alan iinde olmayan somut nesneleri simgele tirebilmektedir. Oyun srecinde de kendili inden simgele tirmeleri ba arabilmektedir. nk oyun bir bakma, gerekli in, simgesel olann sanal bir dnyada yeniden gerekle mesidir; gerekli in yeniden oynan dr, simgesidir. rne in, bebekle, oyuncak bir at arabasyla, saatle oynamak, oyun ortam iinde gerekli in simgesel grntleri niteli indedir. Bu srete olu turulan ilgi ve duyarlk, ocu un ilerleyen dnemlerde okuma kltr edinmesine ynelik nemli ve temel admlardr. 4-6 ya dneminde szck bilgisinde hzla bir art olur, ocuk dzgn tmceler kurmaya ba lar ve dilin anlatm zelliklerinden yararlanr. Chomsky (2001: 47)e gre, Bir dile ili kin bilgiyi edinmi olan kimse, ses ile anlam belli bir biimde birbirine ba layan bir kurallar dizgesini iselle tirmi tir. Bu ba lamda, bu dnemdeki okuma eylemi ocu un, dilsel becerilerini etkili kullanabilir hale gelmesine dnk e itli etkinliklerle srdrlmelidir. rne in, resimli kitaplardan ykler kurgulama; tekerleme, bilmece, masal, fkra dinleme anlatma; oyun kurgusu iinde ksa iirler tekrarlama gibi. Bu dnemde kitab tanyan ve onunla oyun srecinin bir paras olarak arkada lk kurmaya ba layan ocukta, duyarl yakla mlarla kitap sevgisinin de olu mas beklenir. zetle okulncesi dnem ocu unun geli im srecinde, ocuk yaptlarnn yeri ve nemi zerinde durulmaldr. Erken ocukluk dneminde kitapla tan an, onunla arkada lk kurmaya ba layan ocuk renk, izgi ve szcklerin dnyasyla kendi isel alannda kurgusal dnyann kaplarn aralamaya ba lar. Bylece ilk retim dnemine dile, kitaplara ve okur olmaya ynelik bir hazrbulunu luk ve farkndalkla ba layan ocu un, okuma al kanl ve okuma kltr edinmeye ynelik bilinli ve do ru abalar gerekle tirmesi beklenir. LK RET M DNEM lk retim, zellikle ilk evresi (6-8 ya ), ocu un okuma kltr edinme srecinde okuma al kanl nn temelini olu turmas bakmndan en nemli dnemdir. lk retim srecinin bu ilk basama nda okuma yazma renen ocuk, dilsel becerilerini tmsel kullanmaya hazr duruma gelir. Dinleme ve konu mayla birlikte okuma ve yazma becerileri de geli meye ba lar. Norton (2007: 3)un da belirtti i gibi, yazn, kltrmz daha iyi anlamamzda ve ona gereken de eri vermemizde bize yardmc olan gl bir rol oynar. Bu dnem, ocuk kitap etkile iminin do ru ve bilinli yakla mlarla ya am boyu srebilecek bir kltr anlay na dn mesi bakmndan nemlidir. Bu ba lamda ocuk yazn yaptlarnn ocu un ilgi, ya ve geli im zelliklerini nceleyerek sanat duyarl yla hazrlanm olmas gerekir. Piaget (Gander ve Gardiner, 2007: 337)ye gre, bu dnemin zelliklerinden biri, i lem ncesi d nceden, korunum, snflandrma ve sralama gibi yetenekleri ieren somut i lem d ncesine gei tir. 6-8 ya dneminde ocu un d , d nce ve duygu geli imi dilsel, bili sel, ki ilik ve toplumsal geli imiyle birlikte daha nesnel ve somut gerekli e ynelir. Kendisini tanma ve gerekle tirme iste i, ya am alannda oldu u kadar okur olarak da n plana gemeye ba lar. E itim bakmndan edebiyatn de eri, insana ok e itli duyma, d nme ve hareket etme rnekleri vermesidir. Bir insan ancak byle bir geni ortam iinde kendisine uygun olan yolu seme zgrl n kazanr. Tek bir roman okumak bile, bize insanlarn karakter yaps, sosyal durumu, duygu ve d nce bakmndan ne kadar farkl olduklarn gstermeye yeter (Kavcar, 1999: 4). Bu dnemde aile ve retmenin bilinli abalaryla ocukta zerk benlik olu umu ve yaratcl n geli mesi ocuk yaznnn nitelikli yaptlaryla bulu turulmasna ba ldr. Anne-baba, retmen ve arkada larla kurulan ili kiler ki ilik ve toplumsal geli imle birlikte hz kazanr. Kitabn kurgusu iinde yanstlan e itli dilsel, ki ilik ve toplumsal sreler, ocu un geli im 837

basamaklarnda rnek alp kendi ya amnda sentezleyebilece i nemli uyaranlardr. Binyazar (2010: 51)a gre, Atan bir ba ka uyarsyla belirtelim, edebiyat, ie i leyen bilgidir. Bu ie i leyi niteli iyledir ki ba kalarnn ilerinin varl n duyurabilir bize Olagelenler kar snda gsterilen bu duygusal tepkiler, birok ynden, insann kendi kendisini de yanstmasdr. Bu dnemde kitabn ocu un ya am alanna sokulabilmesi, temel gereksinme esi olarak alglanmas ve iselle tirilmesiyle olanakldr. Bu ba lamda evde ve okulda ocu un gereksinmesine yant veren kitaplklarn olu turulmas, kitabn onun ya amnn bir paras olmasnda nemli bir admdr. ocu un kendisini, ba kalarn, toplumu ve evreyi alglamas ve geli tirdi i alglar ile ya antlarnn tm, benlik etmenini olu turur. Birey, evresine ula p etrafndaki gerek ile ili ki kurup bunu srdrdke byr ve geli ir (zo lu, 2007:8-9). 8-10 ya dneminde benlik geli imi etkin olan ocuk, kendini ve toplumdaki yerini anlamaya ve belirginle tirmeye ba lar. Bu ba lamda ocuk kitaplar, ocu un geli mekte olan duygu ve d nce dnyasn yaznsal uyaranlarla devindiren nemli bir greve sahiptir. 8-10 ya arasnda sanatsal nitelikli kitaplarla bulu an ocuk, okur olma yolunda etkin bir rol almaya ba lar. Do ru ve bilinli abalar aracl yla ocu un okuma kltr edinme srecinde, okumaya ynelik ilgisinin ve iste inin artmas sa lanr. Bu dnemde bili sel geli imi destekleyen kitaplarn yannda d , d nce ve duygu geli iminde sanat duyarl yla hazrlanm yk, roman, iir, ocuk oyunu, ocuk dergileri, an-gezi yazlar gibi sanatn estetik ve yaratc ynn vurgulayan rnlerle ocu un bulu mas sa lanmaldr. Dilidzgn (2007:112), ocuk kitaplar aracl yla gerekle tirilecek olan sanat farkndal , okuru yaratcl a yneltip onun bili sel, duyusal ve duygusal e itim gereksinimlerini de kar lamaya yneliktir diye belirtmektedir. Bu ba lamda belirlenecek kitaplar, ocu un ya ve ilgi dzeyine uygun olmal, dilsel ve grsel metinlerle desteklenmelidir. lk retimin ilk basama yla birlikte okul tr renmede, anadili retimi nem kazanmaya ba lar. Anadili retiminin en temel zelli i, bilgiden ok beceri kazandrmay amalamasdr. Dinleme, konu ma, okuma, yazma etkinlikleri, bilgi vermekten ok uygulamalarla anlam kazanr (Sever, 2006: 18). Bu dnemdeki uygulamalarda ocuk kitaplar kadar ders kitaplar da retici metinlerin yannda sanat duyarl yla hazrlanm metinlerden olu mal, ders kitaplarnda yk, roman, iir gibi rnlerin yan sra grsel okuma, yaratclk ve soyut d nmeye ynelik olarak karikatrlerden de yararlanlmaldr. Uslu (2007: 20)nun da belirtti i gibi: rne in; okullarda kutlanan belirli gn ve haftalarda karikatr yar malar dzenlenmesi, yetenekli ve istekli renciler iin karikatr okulu olu turularak karikatr e itimi verilmesi, gerek rencilerin gerekse sanatlarn al malarndan olu an karikatr sergileri almas, karikatr sanatlarnn davet edilerek konferans vermelerinin sa lanmas, okulun snf ve duvar gazetelerinde karikatrlere yer verilmesi gibi al malar yaplabilir. Somut d nme becerisi geli mi olan ocuk, bu srele birlikte soyut d nme becerisinin de alt yapsn olu turur. Bu evrede yaznsal yaptlar aracl yla okuma al kanl edinmeye ba layan ocuk, soyut d nme becerisinin geli imiyle birlikte ele tirel okuma, izleme, dinleme becerisini de edinmeye ba lar. 10-12 ya dnemi ve stnde, ocuk dilsel ve bili sel becerilerini bilinli olarak kullanmaya ba lar. Ba ka bir syleyi le, ocuk zerk benli ini olu tururken kendi d ncesini belirten tmceler kurmaya ve bunlar arasndaki karma k ba lar anlamlandrmaya ba lar. Sever (2007b:15)in de belirtti i gibi, Zihinsel i lemlerin yapld evre, 11-12 ya a do ru, zihinsel srelerde ya anan niteliksel bir de i imle yeni bir d nme biimine kavu ur. Bu, soyut d nme biimidir. ocuklarn, grmedikleri nesne ve olaylar hakknda d nce ve kavram retme; mantksal sonu karma, dikkati yo unla trma yetileri geli ir. Soyut d nmeye gei le birlikte bili sel, duyusal ve fiziksel geli im en st dzeye ta nr. zellikle bili sel alanda bilgi ve kavrama basamaklarndan analiz, sentez yapma ve de erlendirmeye dnk geli me grlr. Bu dnemde geli en ve e itlenen algsyla ocuk, yaznsal yaptlarn dilsel, kltrel, sosyal, tarihi, felsefi vb. konularnn rneklerinin bulundu u e itli rnlerle tan trlmaldr. Okuma kltrnn temelinin atld bu nemli evrede, okuma al kanl nn bir ya am biimine, kltrne geebilmesi sa lam ve bilinli bir anlay la gerekle ebilir. Bunun iin hem okula ve aileye hem de ocu a nemli sorumluluklar d mektedir. Toplumsal geli imin art gsterdi i bu dnemde, aileden ok arkada evresine nem veren ve zaman ayran ocu un, dikkatinin okumaya ve kitaba ekilebilmesi okul ve ailenin gdml al malarna ba ldr. Bu ba lamda ocu un ya , ilgi, gereksinim ve geli im zellikleri gz nne alnarak dzenli ve srekli bir okuma izlencesi olu turulmaldr.

838

Dil yalnzca anla ma, ileti im arac de il, ayn zamanda d nme aracdr. Bu ynyle daha da nem kazanmaktadr.Trkiye Cumhuriyetini kuran ve ayn zamanda dil-kltr alannda nemli al malar yapan Byk nder Atatrk yle diyor: Milli his (duygu) ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli olmas, milli hissin inki afnda (geli iminde) ba lca messirdir (etkendir). Trk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil uurla (bilinle) i lensin. lkesini, yksek istiklalini (ba mszl n) korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduru undan kurtarmaldr (Kavcar, 2009: 8). Bu do rultuda, dil ve kltr birbirini etkileyen, sre iinde birbirini geli tiren canl uyaranlardr. Ba ka bir syleyi le Diller ve eleri bir a dan tekine gee gee geldi inden, gemi in imdiki zamana etkileri kltrn en derinlerine kadar i ler. Dil ayn zamanda d nme ve duyma biiminin bir kavray eklidir (Akarsu, 1998: 83). Dilin zerinde durulan bireysel, toplumsal, sresel ve evrensel paydalar i levsel olarak yerine getirebilmesi, dil retiminin bilinli devlet politikalaryla olu turulmasna byk lde ba ldr. Sever (2004: 6)in de dile getirdi i gibi, Anadili retiminin bireylere, do ru, ak ve etkili bir ileti imi gerekle tirebilecek dilsel becerileri kazandrma; onlarn d nme glerini geli tirme, yetkinle tirme ve toplumsalla ma srelerine katkda bulunma gibi temel amalar vardr. Bu amalar, anadili duyarl ve bilinci yeterince geli mi bireylere, yurt ve dnya gereklerini anadilleriyle kavrama ve de erlendirme becerileri kazandrma gibi temel amalarla birle ir. Anadili retiminin belirtilen niteliklere gre yrtlmesi, dil retiminde dzeye uygun yaznsal (yk, roman, iir, masal vb.) ve retici (deneme, makale vb.) metinlerden yararlanlarak ocukta okuma iste i ve bilincinin olu turulmas, retmenin ocuk ve genlik edebiyat yeterlikleri, dil retimi yaplan ortamn sanatsal, teknolojik ve a da uyaranlarla yaplandrlmasna do rudan ba ldr. SONU VE NER LER Sonu olarak bireyin, do du u andan ba layarak ilk retim srecinin sonunda do ru ve bilinli abalarla okuma kltr edinmesi sa lanabilir. Bu ba lamda ailenin, retmenlerin ve ocu un uzmanlarca bilinlendirilmesi gerekmektedir. te yandan okuma kltr edindirme, sre iinde yani dzenli ve srekli uygulamalarla bir izlence erevesinde gerekle ebilir. ocuk gzn at evrede kitapla evrili bir dnyayla kar la t nda igdsel olarak onu ya amnn bir paras, bir uyaran olarak iselle tirir. Anne ve baba olanaklar do rultusunda, ocu unun zel ya am alannda kk bir kitaplk olu turmaldr. Erken ocukluk dneminde kitapla tan an, onunla arkada lk kuran ve kitap sevgisi olu an ocuk; ilk retim dnemine geip okuma yazma rendi inde okuma al kanl na do ru bilinli abalar sergileyecektir. Ardndan ele tirel okuma yazma ve sonucunda okuma kltr edinme sreci ba layacaktr. Okuma kltr edindirme ok boyutlu ve uyaranl bir konudur. ocu un ya ve geli im zellikleri, ilgi ve gereksinimleri iyi bilinmeli; ocuk ve genlik edebiyat yaptlar do ru ve etkili yakla mlarla bireye sunulmaldr. Okuma kltr edindirme izlencesi, bir devlet politikas olarak d nlmeli ve bu konuda projeler hazrlanarak taslak izlenceler, seilecek pilot blgelerde uygulanmaldr. Uzun dnemde emek ve yo un abalar sonucunda olu turulacak byle bir izlence e itim- retim srecinden ba msz ancak paralel bir paydada yrtlmelidir.
KAYNAKLAR Akarsu, Bedia (1998) Dil- Kltr Ba lants. stanbul: Remzi Kitabevi. Binyazar, Adnan (2010) Toplum ve Edebiyat. stanbul: Can Yaynlar. Chomsky, Noam (2001) Dil ve Zihin (ev.: Ahmet Kocaman). Ankara: Ayra Yaynevi. Dilidzgn, Selahattin (2007) ocuk Edebiyat Ele tirisinin Temelleri ve Trkiyede ocuk Edebiyat Ele tirisi. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu(Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri).(Yay. Haz.: Sedat Sever) Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 112. Dilidzgn, Selahattin (2009) Okulncesinde ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yayn, 1815. Gander, Mary J ve Gardiner, Harry W. (2007) ocuk ve Ergen Geli imi (Yay. Haz.: Bekir Onur). Ankara: mge Kitabevi. Kavcar, Cahit (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. Kavcar, Cahit, vd. (2009) Yazl ve Szl Anlatm. Ankara: An Yaynclk. Kocaman, Ahmet (2009) Dil ve E itimi D nmek. stanbul: Toroslu Kitapl . Kknel, zcan (1981) Atatrk ve E itim. Ankara: Trk E itim Derne i Yaynlar.

839

zo lu, Sleyman etin (2007) E itimde Rehberlik ve Psikolojik Dan ma. Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, 203. Sever, Sedat (2004) Trke retimi ve Tam renme. Ankara: An Yaynclk. Sever, Sedat, Kaya Zekeriya ve Aslan, Canan (2006) Etkinliklerle Trke retimi. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Sever, Sedat (2007a) Okuma Kltr Edinme Srecinde Trke retiminin Sorumlulu u. Okuma Kltr ve Okullarda Uygulama Sorunlar Toplants. Ankara: MEB Devlet Kitaplar Mdrl . Sever, Sedat (2007b) lk retimde ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yayn,1764. Sever, Sedat (2010) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem Yaynclk. Topses, Grsen (2006) Geli im ve renme Psikolojisi. Ankara: Nobel Yayn Da tm. Nietzsche, Friedrich (2007) yinin ve Ktnn tesinde (Almanca aslndan eviren: Ahmet nam). stanbul: Say Yaynlar. Norton, Dona E. (2007) Through the Eyes of a Child: An Introduction to Childrens Literature. New Jersey: Upper Saddle River / R.R.Donnelley & Sons Company. Piaget, Jean (2004) ocukta Zihinsel Geli im (ev.: Hsen Portakal). stanbul: Cem Yaynevi. Uslu, Hakk (2007) Karikatr ve E itim. zmir: Karikatrcler Derne i zmir Temsilcili i ve zmir Byk ehir Belediyesi. Ylmaz, Blent (2009) ocuklarda Okuma Kltrn Geli tirmede Ebeveyn ve retmenin Rol. ocuk ve Okuma Kltr Sempozyumu. Ankara: E itim Sen Yayn, 133-140.

840

DNYADA OCUK KTPHANELER VE JAPONYA RNE

Ar . Gr. Ceren KARADEN Z Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

: BUNKO

zet 19. yzyl sonlarnda ABD ve ngilteredeki halk ktphanelerinin ocuk ve genlik edebiyat ierikli blmler hazrlayarak ocuklar iin ktphane hizmetlerini ba latmalar dnyada ocuk ktphanecili inin de ba langcdr. Bu ktphane blmleri, ocuk ve genlik edebiyat yaptlarn koleksiyonlarna ekleyerek ocuklarn e itimini desteklemeyi; okuryazarlk becerilerini geli tirerek ocuk kltrne ve toplumsal kltre katk sa lamay, toplumu ve dnyay ekillendiren olgular do ru yorumlayan ba msz ve yaratc bireyler yeti tirmeyi amalam lardr. Japonya da, ocuk kltrn ya atmak, ocuk ve genlik edebiyatn desteklemek ve ocuklarn okuma kltr edinmesini sa lamak amacyla ocuk ktphaneleri kuran lkeler arasndadr. Japonyada gnlllerce kurulan ve bunko ad verilen zel ocuk ktphaneleri, ocuklarn bilgi, kltr ve e lence gereksinimlerini kar layan nemli ya am boyu renme kurumlardr. Anahtar Szckler: ocuk kltr, ocuk ktphanesi, ocuk edebiyat, Japonya, bunko.

Abstract Public libraries in the United States of America and Great Britain launched special sections which had content of children's and youth literature and led the movement of childrens library services around the world by the end of 19th century. These library sections, adding the collections of the works of childrens and youth literature, aimed to support the education of children with using them, to contribute the literacy skills of children and to develop the children's culture and social culture through those skills and also aimed to educate the independent and creative individuals who are capable of reviewing the facts which shape the society and the world. Japan is among the countries who set up the libraries in order to obtain childrens reading and aimed to deliver richness into children's culture, support children's and youth literature and advance childrens reading culture. Special children's libraries, called as bunko and founded by the volunteers are also important lifelong learning institutions which correspond childrens knowledge, culture and the need for entertainment. Key Words: Childrens culture, childrens library, childrens literature, Japan, bunko.

ocuklar iin Ktphane Hizmetleri ve ocuk Ktphaneleri Dnya ocuk Haklar Szle mesinin (1989) 29. ve 31. maddeleri ocuklarn ki ilik ve yeteneklerinin geli tirilmesinin, kltrel ve sanatsal ya ama katlmalar konusunda isteklendirilmelerinin sa lanmas iin taraf devletlere sorumluluklar yklemektedir. Bu maddeler, taraf devletlere ocu un ki ili inin, yeteneklerinin, zihinsel ve bedensel yetilerinin geli tirilmesi, insanlara ve do al evreye saygl bir birey olarak yeti tirilmesi iin sorumluluk yklemektedir. ocu a dinlenme, bo zaman de erlendirme, oynama, ya na uygun etkinliklerde bulunma, kltrel ve sanatsal ya ama serbeste katlma hakkn da tanmaktadr. Bu nedenle taraf devletler, ocu un kltrel ve sanatsal ya ama tam olarak katlma hakkna sayg duymal ve ocuklar zendirerek onlar iin, bo zaman de erlendirme, dinlenme, sanatsal ve kltrel etkinliklere katlma konusunda e it frsatlar sa lamaldr. ocu u kltrel ve sanatsal ya amla bulu turacak unsurlardan biri okuma al kanl dr. ocuklarn okuma kltr edinmeleri onlara dinlenme, bo zaman de erlendirme, kltrlenme ve yeteneklerini geli tirme frsatn sunacaktr. Bunu sa layan uyaranlardan biri olarak edebiyat ve zellikle ocuk edebiyat, ocu u kltrel ve sanatsal ya amla bulu turmak ba lamnda ocu a duyma ve d nme sorumlulu u vererek ocuklarn be eni dzeyini ykseltmek, d nce yetisini geli tirmek ve okuma kltr kazandrmak gibi i levlere sahiptir. ocuklarn kitapla bulu turulmas, okul programlarnn zenginle tirilmesi ve ocuklara okuma kltr kazandrlmas gibi i levlerle kurulan ktphaneler, ocuklar erken ya larda ocuk edebiyat yaptlaryla bulu turmada nemli roller stlenmi lerdir.

841

ocuk ve genlere ynelik ktphane hizmetleri 19. yzylda Amerika Birle ik Devletleri ve ngilteredeki halk ktphanelerinde ba lam tr. ABDdeki ilk giri im William I. Fletchern 1876da E itim Brosu tarafndan yaymlanan Halk Ktphanelerinin Tarihe, Durum ve Ynetimi adl yaynndaki incelemesidir. Bu incelemede Fletcher, ktphanelerin ocuk ve genlere ynelik etkinlikler hazrlamak zere politikalarn de i tirmeleri gerekti ini tart m tr. Fletchern yapt en nemli vurgu, halk ktphanesinin kitap deposu olmaktan kurtulmas ve bir yaygn e itim kurumu haline gelmesi gerekti idir (Walter, 2001). Fletchern vurgulad ocuk ve genlik kitaplar koleksiyonu olu turma, ocuk ve genler iin etkinlikler hazrlama giri imlerinin hayata geirilmesi 19. yzyl boyunca halk ve okul ktphanelerinin yaygnla trlmasn da sa lam tr. 1890l yllarda ABDdeki halk ktphaneleri ocuklar iin zel birimler kurmu ve kitap dn verme hizmetleri ba latm tr. 1895e kadar lkedeki o u halk ktphanesi ocuklar iin zel odalar tasarlam tr. 1900de, Amerikan Ktphaneler Birli i (ALA) ocuk ktphanecileri iin bir alt birim olu turarak, 1901de ocuk ktphaneciler iin Pittsburghda iki yllk zel bir e itim program hazrlam tr. Pittsburghdaki bu programda ktphane ve okul ili kileri, kitap ele tirileri, yazarlarla syle iler, hikaye anlatm, yaratc yazma vb. programlarla ilgili atlye al malar yaplm tr. ABDde gerekle tirilen bu toplant dnyann di er blgelerinde ktphane ocuk ili kisi zerinde byk bir etki yaratm tr (Jenkins, 1994). 1. Dnya Sava ndan nce Avrupal ktphaneciler ocuklar iin sunacaklar hizmetlerle ilgili e itim almak zere ABDye gitmi lerdir. ocuk ktphanecili i e itiminin ardndan 1920de Brkselde, 1923te ise Pariste Avrupann ilk ocuk ktphaneleri kurulmu tur.2. Dnya Sava ndan sonra Amerikan modelindeki ocuk ktphaneleri Avrupada kurulmaya devam etmi tir. Berlin'deki Amerika-Gedenkbibliothek bu ktphanelere rnektir. Bu ktphanenin Almanya'daki genlik hizmetlerinin ba lamasnda ve srdrlmesinde katklar olmu tur. Fransa, Almanya, Japonya, Danimarka, Norve, Finlandiya, rdn, ran, Hindistan, Hirvatistan ve Rusya gibi lkeler de ncelikle halk ktphaneleri aracl yla bebek ve ocuklara hizmet vermi , zamanla ba msz ocuk ktphaneleri kurmu lardr. Hrvatistanda halk ktphaneleri ocuk blmleri kurarak 1993te ocuklar ve bebekler iin zel bir program ba latm lardr. Programda ocuk ktphanecileri gndz bakmevi, okul, yurt vb. kurumlardaki retmenleri ve uzmanlar ocuk okuryazarl konusunda bilgilendirmi tir. Danimarkada Grme Engelliler Ktphanesi Macerac Ktphane projesini ba latm tr. Hedefi, engelli ocuklarn ve ailelerinin ktphane hizmetlerinden yararlanmalarn sa lamak ve ocuklar iin gerekle tirilen etkinliklerin niteliklerini belirlemektir. Yine Danimarkada 2004te ba latlan bir projede halk ve ocuk ktphaneleri ok kltrl blgelerde ocuk edebiyat etkinlikleri dzenlemi tir. Rusya Devlet ocuk Ktphanesi de, ocuk ktphanecilerine hizmet ii e itim vermektedir. te yandan, ktphane, sanat kurulu laryla i birli i yaparak resim, mzik ya da heykel konulu kurslar amakta ve yar malar dzenlemektedir. spanyadaki halk ktphaneleri Okumak iin Do mak adl bir projeye katlm tr. Projenin amac, ya amn ilk yllarndan itibaren ocu a okuma sevgisi kazandrmak, ocuklar, anne babalar, retmenler, ktphaneciler, edebiyatlar ve ocuk ile ilgili uzmanlar arasnda ileti imi ve i birli ini glendirmektir. Proje kapsamnda Barcelonadaki ktphaneler yeni anne babalar iin okuma kulpleri am tr. Bu kulpler ktphaneciler ile anne babalar bulu turarak ocuk edebiyat yaptlar, ocuk bakm, ocuk sa l ve ocuk geli imi konularnda seminerler hazrlam tr. sveteki halk ktphaneleri engelli ocuklar ve aileleri iin kitap okuma seanslar dzenlemi tir. Bu halk ktphanelerinde elma raf adl raflar olu turulmu ve bu raflara ocuk edebiyat yaptlar ve oyuncaklar yerle tirilmi tir. Hollanda ktphaneleri ocuklarda dil geli imini destekleyen ve okumay isteklendiren Boekenpret adl bir program ba latm tr. Programn hedefi Hollandal ve farkl kltrlere mensup d k gelirli ve ocuklu ailelerdir. Bu program ailelere kitap dn verme, sesli kitap okuma, iir yazma, oyuncak yapma vb. atlye al malarn kapsamaktadr. Kanadada uygulanan Bebekler iin Kitaplar projesi de aileleri ocuk bakm, ocuk geli imi ve ocuk okuryazarl konularnda geli tirmeyi amalam tr. Ontariodaki Hamilton Halk Ktphanesinin bir blm ocuklar iin oyun odas olarak tasarlanm tr. Ktphane ve Ontariodaki hastaneler i birli i yaparak Bebe inize Okuyun adl bir e itim paketi hazrlam tr. Bu paket bebek ve ailesi iin hazrlanm cretsiz ktphane yelik kart ve ocuk edebiyatnn yazl, grsel ve i itsel rneklerini iermektedir. ngilterede Booktrust tarafndan yrtlen Ba lang Kitab program bebekler iin cretsiz kitap sa layan ilk ulusal programdr. 1992 2001 yllar arasnda yrtlen bu program, aralarnda Gney Korenin de bulundu u 10dan fazla lke tarafndan uygulanm tr. Programa 2004te ba layan G. Kore, resimli kitaplar aracl yla bebeklere ve ailelere ula arak okulncesi okuma kampanyas ba latm tr. Kbada da Bebeteca adl ocuk ktphaneleri olu turulmu tur. Bu ktphaneler kitap dn verme d nda, ocuklar iin bir sanat atlyesi gibi al maktadr. Paris ocuk Ktphanesi

842

sanatlarla Hikye A ac projesini ba latm tr. Proje iin 1.50 m. yksekli indeki bir a acn dallarna hikye kitaplar yerle tirilmi , kitaplardaki illstrasyonlardan yola klarak canlandrmalar yaplm tr. 1999da talyada ocuklar iin talyan Ktphaneler Birli i ve Pediatri ve ocuk Kltr Birli i tarafndan Nati Per Leggere adl ulusal ktphane projesi ba latlm tr. Projede hikye okuma oturumlar yaygnla trlarak ocuklara erken ya larda okuryazarlk becerileri kazandrmak amalanm tr. ABDde ise, ktphaneler yllk toplantlar yaparak okulncesi ve ilk retim ocuklar iin ktphane hizmetlerini tart makta ve ocuklarn geli im dnemlerine uygun kitap listeleri yaynlamaktadr. Japonyada bebek ve ocuklar iin ktphane hizmetleri 1980lerde ba lam tr. ocuk ktphanecili ine olan ilgi, 2001de ocuklar iin Okuma Etkinliklerini Te vik Yasasnn kmasyla birlikte artm tr. Tokyodaki Urayasu Ktphanesi bebekler iin Bebekler ve Ninniler adl bir program ba latm tr. Program bebekler iin ninnileri, ocuklar iin ise resimli ocuk kitaplarnn okunmasn ve canlandrlmasn iermi tir. Bu program kitaba ba lang projesi olarak ba lam tr ve Japonyadaki 1840 yerel ynetimden 597sinin aktif katlmyla yrtlmektedir. Osaka Merkez Ktphanesi ise, Hikye Anlatma Be i i ve Ailelerin Oyun Alan adl projeleri ba latm tr. Dnyada ok sayda gezici ktphane rne i de vardr. Norveteki Soria Moria sevilen bir gezici ktphanedir. Ktphane tm ehirlerdeki okulncesi retim kurumlarn, okullar, yurt ve hastaneleri dola arak hikye okuma, dn kitap verme, kukla gsterileri ve yaratc yazma etkinlikleri gibi hizmetler sunmaktadr. Finlandiyadaki gezici ocuk ktphanesi Netti Neyse ve ngilteredeki Birmingham Halk Ktphanesinin gezici ktphanesi de okul, oyun alan, hastane, ocuk yuvas vb. ortamlarda ocuklar ve aileleri ile bulu maktadr (IFLA, 2007). ocuk Ktphanelerinin Amalar ve zellikleri ocuk ktphanelerinin kurulmasndaki ya da ocuklar iin ktphanecilik hizmetlerinin yaygnla trlmasndaki en nemli ama, ocuklara kitab sevdirmek ve ocuklarn ktphaneleri etkin biimde kullanmalarn sa lamaktr. Bunu gerekle tirmek iin bu birimlerin raflar ocuk edebiyat yaptlar ve yeti kinler tarafndan kaleme alnm sanat kitaplaryla donatlm tr. Kitaplarn ilgi eker nitelikteki d yap zelliklerinden faydalanmak ncelikli amatr. te yandan ocuk ktphaneleri ya da ocuk birimlerinin aydnlk olmalar ve do rudan baheye almalar da planlanm tr. Argon (1952) ocuk ktphanelerini yle tanmlar: ocuk ktphanesinin kapsndan ieri girildi i zaman grlen manzara udur: aydnlk bir oda, alak kitap raflaryla renk renk kk masalar ve iskemleler, gzel iekli perdeler, duvarlarda ocuk masallarndan bazlarn canlandran tablolar. Raflarda yeti kinlerin de ilgilerini ekecek kadar gzel resimli kitaplar ve bunlarn hepsinden daha ok gze batan gler yzl, sevimli bir ktphaneci. Ktphanelerin ocuk birimleri iin ilk sistemli yol haritas, ilk ocuk ktphanecilerinden Anne Carroll Moore tarafndan hazrlanm tr. Gven Maddeleri (Four Respects) olarak adlandrlan bu yol haritas ocuk ve genlere ktphanecilik hizmeti verecek olan kurumlar iin dikkat edilmesi gereken konular ocu a Sayg (Her ocuk kendine zg ve zeldir. Her ocuk kendi ilgi alanna gre kitap, roman vb. seme ve okuma hakkna sahiptir.), ocuk Edebiyatna Sayg (Edebiyat, sadece bireyler de il, toplumlar arasnda da olumlu ve lml bir ileti im ve anlay geli tirme zelli ine sahiptir.), ocuk Ktphanecilerine Sayg (ocuk ve genlere ktphanecilik hizmeti veren kurumlarda, halk, okul ve ocuk ktphanelerinde olu turulan okuma niteleri, tm okurlar iin e itliki ve zgrlk bir ortam olmaldr. Bu ortam yaratan ktphanecilere sayg gsterilmelidir.) ve ocuk Ktphanecili ine Sayg (ocuk ktphanecili i al malarna sayg gsterilmeli ve bu konuda zveriyle al an ktphaneciler desteklenmelidir.) ba lklar altnda toplam tr (Walter, 2001; Hearne and Jenkins, 1999).ABDde yaymlanan gven maddelerinin benzerleri ngilterede Ulusal Ktphaneler Derne ince, ktphaneler iin nemli olan ve ocuk geli iminin kritik drt unsurunu ierecek ekilde yaymlanm tr: ocuklara sunulacak ktphanecilik hizmetlerinde ocuklarn bili sel geli imi, dil geli imi, sosyal geli imi ve e itsel geli imi gz nnde bulundurulmaldr. Pek ok lkede kurulan ulusal ktphane dernekleri ocuk ktphanelerinin almas ve di er ktphanelerdeki ocuk blmlerinin durumlarnn iyile tirilmesi iin giri imlerde bulunmu tur. Japonya bu konuda etkili al malar yapan lkelerden biridir. ocuk ktphanelerinin saylarnn artrlmas konusunda duyarl olan Japonlara gre: "Japon ehirlerinde her k e ba nda yanan sokak lambas kadar ocuk ktphanesine gereksinim vardr. Japonya ba ta olmak zere ocuk ktphanecili ine ilgi gsteren lkelere destek veren kurulu lar Birle mi Milletler, UNESCO ve 1955te kurulan Ktphane Dernekleri ve Kurulu lar Uluslararas Federasyonu (IFLA)dur. IFLA, 1990larn sonunda ve 2000li yllarda bebekler, ocuklar ve gen yeti kinler iin ktphane hizmetleri yrten uzmanlarn nitelikleri ve ocuk ktphanelerinin i leyi ine ili kin ynergeler yaymlam tr (IFLA, 2007, 2009). Bu ynergeler, halk ktphaneleri, ocuk

843

ktphaneleri ve okul ktphanelerinin i leyi i konusundaki ayrntlar, ocuklara, genlere, engellilere ve farkl etnik kkenli ki ilere ynelik ktphane hizmetlerinin ayrntlarn iermektedir. Buna kar n, ocuk ktphanesi kurma giri imleri, bu ktphanelere zel finansal kaynaklar ayrma, ktphanecilik mevzuat hazrlama, ocuk ve genlik edebiyat koleksiyonlar derleme, ocuk ve genler iin edebiyat, yaratc yazma, okuma-yazma vb. etkinlikleri dzenleyecek nitelikle ocuk ktphanecisi yeti tirme gibi nedenlerle zor olmu tur (Walter, 2001). Japonyada zel ocuk Ktphaneleri: Bunko Japon toplumunda yaygn inan sistemi olan shintoya gre ocuklar tanrlarn arma andr. Onlara yumu ak muamele edilmelidir, yeti kinlerin onlara kar nazik ve ho grl olmas gerekir (Takeuchi, 1994). Hotta (1995), Japonyada ocuklarn ulusal hazine olarak grldklerini belirtmektedir. Japonyada gemi te oldu u gibi gnmzde de ocuk yeti tirmede en nemli rol annenindir. Bu nedenle Japon kadnlar ocuklarnn geli imini ve e itimini birincil grevleri olarak grmektedirler (Hotta, 1995). 19. yzyln ikinci yarsnda sanayile en Japonya Bat kltrne ald nda ocu un e itimi, nemini korumu tur ama annenin rol de ne km tr. Japonyada 18. yzylla birlikte dzenli ve titiz al ma kavramnn hem kyller hem de kentliler iin ortaya kmas ve ahlaki bir boyut kazanmas okuryazar olma zorunlulu unu ve sistemli renme iste ini artrm tr. Bu geli meyle birlikte Japonyada aile ya amna ili kin anlay da geli mi tir. ekirdek aile temel toplumsal birim olarak toplumun btn tabakalarna yaylm ve 18. yzyla do ru ana, baba, ocuk ili kileri yeniden de erlendirilmeye ba lanm tr. Japonyann Batya alma a nda yneticiler lkenin geli mesinde ailenin e itici gcne dikkat etmi ve kadnn e itimini planlama gereksinimi duymu lardr (Kojima, 1996). Gnmz Japonyasnda ocuklu a ili kin en temel gr , ocu un sadece profesyonel dan manlkla renme potansiyelini artrabilecek masum bir varlk oldu udur. Japonyada yaplan ara trmalar, ailelerin ocu un ba mszl n ve aile yeleri ile arasndaki ili kilerinde kuvvetli ba lar olu turulmasn ne kadar nemsediklerini gstermektedir. Kojimaya gre (1996) bugnn kentsel Japonyasnda yararc ocuk anlay ndan ziyade, ba ml ve sevgiye gereksinim duyan romantik ocuk gr geerlidir. Gnmzde Japon ocuklar farkl retmenlerden daha de i ik toplumsal ve mesleksel beceriler talep etmektedir. Bu nedenle ocuk iin atlan her adm Japonyann gelece ini in a etmek adna nemlidir (Hotta, 1995). Japonyann gelece ini in a etmede bilim ve teknoloji ulusal e itim politikasnn temelini olu turmu tur. zellikle 2. Dnya Sava nn ardndan lkede iinde ocuk ve ocuklar iin kelimeleri geen ok sayda bilim ve teknoloji merkezi alm tr. Katoya gre (2000), Japonyadaki bilim ve teknoloji merkezlerinin says 10 ylda bir artmaktadr ve bu merkezler hazrladklar sergilerle okul e itimine alternatif olu turmaktadr. Bilim ve teknoloji merkezleri gibi ocuklar iin hizmet veren bir kurulu daha vardr: Bunko ad verilen zel ocuk ktphanesi. Bu ktphaneler olu umlarnda zellikle Japon kadnlarnn oynadklar rol bakmndan da nemlidir. Bunkolar, Japonyada ocuklar kitap okumaya isteklendirmek amacyla vakflar ya da gnlller tarafndan kurulmakta i letilmektedir. Bunkolarn ocuk edebiyat yaptlarnn tantmnn yaplmas, niteliklerinin artrlmasnn sa lanmas ve zellikle kadnlarn, ocuklarn istenir dzeyde okuryazar olmalarn sa lamak iin yerel ynetimlerle i birli i iinde al malarnn sa lanmasnda katklar olmaktadr. Bunko, temelde zel bir giri imdir ve gnlllk esasna gre i letilir. Yaplanmas bakmndan okul ktphanelerinden ya da halk ktphanelerinden farkldr. Bunko, di er pek ok ktphaneden farkl olarak zellikle ocuk ve genlik edebiyat yaptlarnn ilgililerle bulu masn ve tantlmasn sa layan bir ktphanedir. Bunko ocuklar ve genleri kitapla bulu turmann yan sra onlara dil ve edebiyat temelli etkinliklerin zengin kltrel birikimini de sunmaktadr (Hotta, 1995). erikleri ve i leyi leri ba lamnda bunkolarn amalar unlardr: ocuklar kitap okumaya isteklendirmek, ocuklarn kitaba olan ilgilerini artrma yollarn ara trmak, kitap aracl yla ku aklararas ileti im ve anlay glendirmek, ocuklara zor kullanarak de il, oyun ve e lenceli etkinliklerle okuma al kanl kazandrmak, ailelerin ocuklarna zorla ve istekleri d nda kitap okutmalarn engellemek, tm aile bireylerini bir araya getirerek etkinlikler geli tirmek, Japon ocuk edebiyatnn geli imini izlemek ve payla mak, dnyada ocuk edebiyatnn geli imini izlemek, her evde minyatr bir ktphane (ev bunkosu) olu turulmasn sa lamak, gazete ve dergi gibi sreli yaynlar izlemek, bu yaynlarda yer alan ocuk edebiyat ve e itim ierikli konular bunko yeleriyle payla mak ve yerel ktphane yetkilileri ile kitap, kitap ele tirisi, etkili ve hzl okuma teknikleri gibi konularda fikir al veri leri yapmak. Bunko szc Japonca cmle, edebiyat anlamna gelen Bun ve depo anlamna gelen ko hecelerinin birle iminden olu makta ve ktphane anlamnda kullanlmaktadr. Bunko d nda shobou, raiburari ve toshokan kelimeleri de ktphane anlamna gelmektedir.Bunun yan sra szck, Nihongo Daijiten adl szlkte (Hotta, 1995) yle de

844

tanmlanmaktadr: 1) Kitapevi, 2) ine kitap yerle tirmek iin kullanlan kutu, 3) Kk boyutlardaki kitap marketi. Bunko szc zel bir kurulu u temsil etti inden ngilizce, Franszca, Almanca ve spanyolcada tam kar l bulunmamakta ve bu nedenle ki isel abalarla ocuk ve genler iin olu turulmu minyatr ktphane ya da ev ktphanesi anlamnda aynen kullanlmaktadr. Bunko Japonya d nda pek ok lkede de grlen bir yaplanmadr. Uluslararas ocuk Bunkolar Birli i (ICBA)nin Japonya d ndan Amerika Birle ik Devletleri, Kore, Tayland vb. gibi yakla k 50 yesi bulunmaktadr. Japonyadaki ilk bunko 1906da ocuk edebiyat yazar Kasui Takenuki tarafndan Tokyoda kendi evinde kurulmu tur. Bunun d nda 2. Dnya Sava ndan nce Japonyada ka tane bunko oldu u bilinmemektedir. ocuk Ktphaneleri Birli i (Jido Toshokan Kenkyukai)nin 1958de yapt bir ara trmada Japonyada 60 bunko oldu u saptanm tr (Hotta, 1995). Japonyadaki bunko saysnda 1960 ile 1990 yllar arasnda art ya anm tr. 1980de yaplan ikinci ara trmada lkede 4406 adet bunkoya ula lm tr. Bu bunkolarn byk o unlu unun gnll kadnlar tarafndan kuruldu u bilinmektedir (Takeuchi, 1995). Bunko kurucularnn ve yelerinin % 90 kadndr. Bu nedenle Tokyo ocuk Ktphanesi bunko olu umunu, Japon kadnlarn Japon toplumuna yaptklar en nemli katklardan biri olarak grmektedir.Bunkolara ye olan ya da bunko al malarnda aktif rol oynayan 30 40 ya lar arasndaki kadnlar bunko annesi olarak adlandrlmaktadr. Bunkolar genellikle haftada bir gn ve d k yelik cretleri kar l nda hizmet vermektedir. Gnmzde her gn hizmet veren bunkolara da rastlanmaktadr (Karadeniz, 2010). Bunko gnllleri bunkolara kitap sa lanmas, di er bunkolarla ileti imin sa lanmas, yelerle ili kilerin yrtlmesi ve bunko etkinliklerinin planlanmas gibi sorumluluklara sahiptir. Bunko koleksiyonlarna hangi kitaplarn alnaca na ncelikle bunkonun kurucular ve bunkoda al an gnlller karar vermektedir. Kitap seimlerinde kurucu ve gnlllerin ilgi alanlar, be enileri, ocuklarn talepleri, Japonyadaki ve dnyadaki popler seriler etkili olmaktadr (Hotta, 1995). Japonyadaki bunko says 1993te 5000i bulmu tur. Bu ktphaneler kendilerine ait bir binada kurulabildikleri gibi, bir okul bnyesinde, bakm evlerinde, hastanelerde, al veri merkezleri ve sper marketlerde, kilise ya da tapnaklarn iinde bile kurulmu tur. Hatta eski bir otobs ya da tren vagonu bile bir bunkoya dn trlm tr (Hotta, 1998). Evlerde kurulan ktphanelere ev ktphanesi anlamna gelen katei bunko, farkl ortamlarda kurulanlara ise, halk ktphanesi anlamna gelen chiiki bunko adlar verilmektedir. Chiiki bunko, kom uluk bunkosu olarak da bilinmektedir; nk ayn semtte ya ayan kom ular tarafndan kurulan ve ynetilen bir ktphanedir. Japonyada ocuk Edebiyat ve ocuk Ktphaneleri ocuk edebiyat yaptlar bir bunkonun en nemli parasdr. nk ocuklar iin olu turulan bunkolar gemi ten gnmze Japon ocuk ve genlik edebiyat yaptlarn okurlarla bulu turmaktadr. 19. yzyln ikinci yarsnda Japonyadaki yaynevleri Bat Edebiyatnn nemli rneklerini Japoncaya evirmi tir. Japonyada modern anlamda ocuk edebiyatnn ba langc 1891de Iwaya Sazanami tarafndan yazlan ve bir kpe in maceralarn konu alan Koganemarudur. Ardndan 1894te 24 halk masalndan olu an Nihon Mukashibanashi (Eski Japon Hikayeleri) yaymlanm tr. 20. yzyln ilk yarsnda Japonyadaki yaynevi saysnda hzl bir art ya anm tr. 1912de says 3000 ve 1919da 6000 olan yaynevlerinin says 1927de 10.000i, 1993te ise 27.800i bulmu tur. Japonyada 1912 1926 yllar arasnda ocuk edebiyat yaptlarndan didaktik sylemler karlarak, ocuklarn sanatsal yaratclklarn, bili sel ve duygusal geli imlerini olumlu ynde destekleyen yaptlar retilmeye al lm tr. ocuk edebiyat yazarlar ve ele tirmenleri 1946da Japon ocuk Edebiyat Yazarlar Birli ini (Nihon Jido Bungakusha Kyokai) kurmu tur. 1950lerde Amerikal yazarlarn baz ocuk ve genlik edebiyat yaptlar Japoncaya evrilmi tir. Ayn yllarda Japon yaynevleri manga adl izgi romanlarn yaynna hz vermi tir. Bu durum ocuk edebiyat yaptlarnn poplaritesini ksmen azaltm tr (Hotta, 1995). 1957de kadnlardan olu an gnll bir grup, ev ktphaneleri sistemini kurarak Japon ocuk edebiyatna katk sa lamaya al m tr. Bu geli meler bunko saysn ve bunkolar arasndaki i birli ini artrm tr. Bunun ilk gstergesi bunko birlikleri ve bunko merkezlerinin kurulmasdr. 1953te Japon ocuk Ktphaneleri Toplulu u (Jido Toshokan Kenkyukai) kurulmu tur. Topluluk her ay bir dergi yaymlayarak ocuk ktphanelerinin etkinliklerini okurlarla bulu turmu tur. 1967de bunkolar birle erek Japon Aile ocuk Okuma Merkezi (Nihon Oyako Dokusyo)ni kurmu tur. Bunlar d nda 1970de Japon Aile ocuk Okuma Merkezi / Bunkolar Ulusal Birli i (Oyako Dokusyo Chiiki Bunko Zenkoku Renrakukai) adl birlik kurulmu tur. Birli in amac, anne ve babalara nitelikli ocuk edebiyat yaptlarn nasl ara tracaklarn ve tm aile bireyleriyle etkile im iinde nasl okuyacaklarn aktarmaktr. Birlik zamanla, bir ocuk ktphanecili i merkezine dn m tr. Ayn yl, Japon ocuk Kitaplar al ma Birli i (Nihon Kodomo no Hon

845

Kenkyukai) kurulmu tur. Birlik ocuk okuryazarl adl bir sreli yayn hazrlamaktadr. 1971de 4 bunkonun birle mesi sonucu Tokyo ocuk Ktphanesi (Tokyo Kodomo Toshokan) kurulmu tur. Ktphane hikye anlatm ve yaratc yazma atlyeleri hazrlamakta ve 3 ayda bir ocuk edebiyat konulu bir dergi yaynlamaktadr. Bu birlikler d nda Japon ocuk Ktphanecileri Birli i, Ktphane Geli tirme Birli i ve Bilim Kitaplar al ma Toplulu u da etkili al malar yrtmektedir. Bu birlikler ulusal anlamda bunkolar aras bilgi al veri i ve kontrol sa lam tr. Bu bunkolarn byk bir ksm birle erek byk ocuk ktphaneleri olu turmu tur. Bunko birlikleri arasnda al malarn uluslararas boyutlara ta yan Uluslararas ocuk Bunkolar Birli i, 1979da Tokyoda kurulmu tur. Birlik, sadece Japonyada de il dnya genelinde bunkolarn etkinliklerinin ve saylarnn artrlmas iin al malar yapmaktadr. Birli e ba l bunkolar Japon dilinin ve kltrnn retilmesinde de nem ta maktadr. Birli in al malar sonucunda Fransa, Almanya, Gney Kore, ngiltere, ABD, Avustralya, Brezilya ve talyada bunkolar alm tr. Birli e ba l tm bunkolar srekli yenilenen bir kitap koleksiyonuna sahiptir ve kendi aralarnda kitap al veri i de yapmaktadr. 1995deki ulusal bunko ara trmasnn sonular 1990larda Japonyada 121 tane bunko birli i (renrakukai) bulundu unu da gstermektedir (Hotta, 1995). UNESCO da 1984ten beri Japonyada ocuk edebiyatnn geli mesi iin al malar yapmaktadr. Japonyada kurulan en eski ve kapsaml bunkolardan biri Densha Bunkosudur. Higashi Murayama kentinde 250 kitaplk bir koleksiyonla 1967de kurulan bunko, yakn evresindeki okulncesi e itim kurumlar ve ilk ve orta dereceli okullarla i birli i iinde al m , 1967de 115 olan ye saysn 1970lerde 1175e, 6484 olan kullanc saysn ise 16.788e ykseltmi tir (Hotta, 1995). 1969da iki otobsn birle tirilmesiyle Kumegawa ocuk Ktphanesi (Kumegawa Kodomo Toshokan) olu turulmu tur. Bir gezici ktphane olan bu bunko, otobs bunko ismiyle nlenmi tir. Bu bunko, ocuklarn Mutlulu u iin Okuma Birli i (Kodomo no Shiawase no Dokushokai) adl bir birlik tarafndan olu turulmu tur ve ocuk edebiyat yaptlarn ktphaneye ula ma ans bulmayan ocuklarla bulu turarak onlarn okuma evrelerini zenginle tirmeyi hedeflemi tir. Japonyadaki en byk bunko, 1974te Momoko Ishii Katsura Bunkosu, Shigeko Tsuchiya Bunkosu ve Matsunomi Bunkosunun birle mesiyle kurulan Tokyo ocuk Ktphanesidir. Ktphane, ocuklara ynelik yazarlk kurslar, okuma saatleri ve hikye dinletileri dzenlemektedir. Ktphanenin yeti kinler iin bir ara trma odas, ocuklar iin ise ayr oyun ve hikye odalar bulunmaktadr (Takakashi, 2006). Bunkolarn sundu u etkinliklerin byk bir ksm - kitap dn verme gibi - herhangi bir ktphane tarafndan da sunulan etkinliklerdir. Bunkolarn en nemli fark etkinli i sunan ve uygulayan ki iler, yani bunko anneleridir. Etkinlikleri gerekle tirirken glerini ve devamllklarn yelerinden grdkleri destek ve yardmlarla sa lamaktadrlar. Bunkolara ye olan ki i saysnn 1993te lke genelinde 32.000 oldu u saptanm tr (yelerin %90 kadnlardan olu maktadr).Bunko yeleri, blgelerinde bulunan di er ktphanelerle i birli i iinde al makta ve ncelikle Japonyada yaymlanan ocuk edebiyat yaptlarn ara trarak ktphanelerine kazandrmaktadrlar. Bunkolarn yelerine sunduklar en nemli etkinlik kitap dn verme sistemidir. Bu sistemden faydalanmak iin bu ktphanelere ye olmak ve yelik kart kartmak yeterlidir. Bunko yeleri arasnda ok sayda ocuk bulunmaktadr, bu nedenle bu ktphanelerin o u yelik cretini de i tirmezler. yelik, ocuklarn kitap dn almalarn ve di er ktphane etkinliklerine katlmalarn kapsamaktadr(Hotta, 1998). Di er nemli ktphane etkinlikleri ise gnll bunko anneleri tarafndan haftann belirli gnlerinde yrtlen yksek sesle kitap okuma oturumlar, kukla gsterileri ve e itli sanat etkinlikleridir. Bunkolarda gerekle tirilen di er etkinlikler arasnda kitap zerine tart malar, yazarlarla sohbetler, kitap tantmlar ve sergiler, yaratc drama al malar, geleneksel Japon el sanatlar al malar, hikaye yazma ve canlandrma, origami, spor etkinlikleri, yar malar, astronomi - gzlem gnleri, arkeolojik kaz al malar ve kamplk vb. de yer almaktadr. Bunko yelerinin en byk al ma gdleri ocuk edebiyat yaptlarn ocuklarla bulu turmak ve onlara kitap okuma al kanl kazandrmaktr. Bu srecin en nemli ktlarndan biri de Japonyadaki okuryazarlk orandr. UNESCOnun 2009 verilerine gre, Japonyada 15 - 24 ya aras genlerde okuryazarlk oran %98.8, 24 ya ve st yeti kinlerde ise ayn oran %94tr. Bunkolar ocuk mzeleri ya da bilim merkezleri gibi ocu u aktif klan ve ya ama hazrlayan zgr seimli renme kurumlar olarak gnmzde Japon e itim sisteminde nemli bir yer tutmaktadr. Sonu ve neriler ocuk ktphaneleri ocuklarn duygu ve d nce dnyalarn zenginle tirmelerine, dil geli imlerini tamamlayarak anlama ve yorumlama dzeylerini artrmaya ve toplumsalla malarna katk sa layacak nitelikli ocuk ve genlik edebiyat yaptlarn ocuk ve gen okurlaryla bulu turarak

846

ktphane kltrnn toplumda yaygnla masn sa lamaktadr. ocuk ktphaneleri, ocuk ve genlerin bilgilenme ve e lenme gibi ihtiyalarnda ya anan de i ikliklere yant vermek zere e itli etkinlikler dzenleyerek ocuk kltrne katk sa lamaktadr. Bu ktphaneler ocuklara ktphaneden nasl faydalanacaklarn da retmektedir. Trkiye 1952den beri halk, okul ve ocuk ktphaneleriyle ocuklar sosyal, bilimsel ve kltrel adan geli tirmeye al maktadr. Mnih Uluslararas Genlik Ktphanesi kurucusu Jella Lepman 1950li yllarda Asya, Afrika ve Latin Amerikada ocuk edebiyat ve ktphanelerine ynelik i birli ini geli tirmek iin incelemeler yapm tr. Trkiyeyi de ziyaret eden Lepman, 1957de olanaklar kstl olmasna kar n Trkiyenin ocuk edebiyat alannda umut veren bir lke oldu unu ve drt yl iinde 85 ocuk ktphanesini hizmete soktu unu belirtmektedir (Lepman, 1996). Trkiyede 30 ilde Kltr ve Turizm Bakanl na ba l 45 ocuk ktphanesi bulunmaktadr. Bu ktphanelerde yer alan ortalama 8000 kitabn yardan fazlas ocuk edebiyat yaptdr. ocuk ktphanelerinin bir ksm il halk ktphanelerinin bir blm oldu undan bu ktphanelerde yeti kin kitaplarna da rastlanmaktadr. Trkiyedeki ocuk ktphanelerinde srekli kadrolu 1 ya da 2 personel bulunmakta ve neredeyse hi gnll ya da yar zamanl personele rastlanmamaktadr. lkemizdeki ocuk ktphanelerinin okurlarna verdikleri hizmetler arasnda kitap dn verme, okurlar iin ders al ma ortam sa lama, internet olanaklar sunma ve e itli kltrel etkinlikler (belirli gn ve haftalarda kutlamalar vb.) yer almaktadr. Baz ktphaneler ise okurlarna atlye al malarna katlma olanaklar sunduklarn belirtmektedir. Bu ktphanelerde genellikle okurlar ktphaneye kendi olanaklaryla ula arak hizmet almaktadrlar. Ancak a da ktphanecili in bir gere i olarak baz ktphaneler, okullardaki idarecilerle ileti ime geerek tantm yapmakta, ktphane uzmanlar aracl yla okullarda hikye okuma oturumlar dzenlemekte, gezici ktphane hizmeti sunmakta, kurum ve kurulu lara geici olarak kitap koleksiyonlar dn vermektedir. Trkiyedeki ocuk ktphanelerinin okullarla ve halkla uzun vadeli i birli ine gitmeleri ocuklar arasndaki okuryazarlk orann artracak, ocuk ve genler ile ailelerini alternatif renme ortamlarndan yararlanmaya isteklendirecektir. Bu durumda ocuk ktphanelerinin uzun vadede aileler iin kaliteli bir serbest zaman ortam olacaklar da sylenebilir. Aileler ve e itimcilerle gerekle tirilecek i birli i ocuk ktphanesi uzmanlarnn deneyimlerini aktarmalarn ve ocuklarn geli im srelerinde nitelikli ocuk edebiyat yaptlarnn oynad nemli roln devam ettirilmesini sa layacaktr.
KAYNAKA Argon, kbal (1952) ocuk Ktphaneleri. Trk Ktphaneciler Derne i Blteni, 1, 34-35. Hearne, Betsy & Jenkins, Christine (1999) Sacred Texts: What our foremothers left us in the way of psalms, proverbs, precepts and practices. The Horn Book, 75 (5), 536-558. Hotta, Ann., Miyoko (1995) Children, Books and Childrens Bunko: A Study of an Art Work in the Japanese Context. Unpublished doctoral dissertation, University of California, Berkeley. Hotta, Ann., Miyoko (1998) A Grass-Roots Library in Japan. Youth Services in Libraries, Winter,143-152. Guidelines for Library Services to Babies and Toddlers (2007) (IFLAnn Bebekler iin KtphanecilikHizmetleri Klavuzu). [evrimii]: http://archive.ifla.org/VII/d3/pub/Profrep100.pdf adresinden 20 Haziran 2011 tarihinde indirilmi tir. Guidelines for Childrens Libraries Services (2009) (IFLAnn ocuklar iin Ktphanecilik Hizmetleri Klavuzu. [evrimii]: http://archive.ifla.org/VII/s10/pubs/ChildrensGuidelines.pdf adresinden 20 Haziran 2011 tarihinde indirilmi tir. Jenkins, A., Christine (1994) Childrens Services, Public. Encyclopedia of Library History, iinde. New York: Garland. Kato, Kenichi., & Miwa, Ikezaki (2000) Science and Technology Centers museum.kita.osaka.jp adresinden 15 Haziran 2009 tarihinde indirilmi tir. of Japan. [evrimii]:http://www.sci-

Kojima, Hideo (1996) Child Rearing Advice in its Cultural, Social, Economic Contexts. International Journal of Behavioral Development, 19(2), 373-391. Lepman, Jella (1996) Trk ocuk Edebiyat ve ocuk Ktphaneleri. (Der. ve ev.: Osman mit zen). Trk Ktphanecili i, 10, 149-156. Takeuchi, Satoru (1995) Bunko: Private Mini-Libraries for Children in Japan. International Association of School Librarianship. [evrimii]: http://www.eric.ed.gov/PDFS/ED399944.pdf adresinden 21 Temmuz 2010 tarihinde indirilmi tir. Takahashi, Kichiro. (2006) Bunko: A private childrens library in Japan. A Short Introduction to Bunko. [evrimii]: http://archive.ifla.org/IV/ifla72/papers/081-Takahashi-en.pdf adresinden 20 Temmuz 2010 tarihinde indirilmi tir. Takeuchi, Michio. (1994) Childrens Play in Japan. (Ed.: Roopnarine, L., J. & Johnson, E., J. & Hooper, H., F.), Childrens Play in Diverse Cultures iinde(s: 51-72). New York: State University of New York Press. UNESCO Institute for Statics: Education (all levels) profile Japan, 2009, (2011). (UNESCO statistik Enstits Raporu, 2009: Japon E itim Sistemi (2011). [evrimii]:http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/document.aspx?ReportId=121&IF_Language=eng&BR_Country=392 0&BR_Region=40515 adresinden 10 Temmuz 2011 tarihinde indirilmi tir. Walter, A., Virginia. (2011) Children & Libraries: Getting it Right. Chicago: American Library Association.

847

OCUK GZYLE OKUMA KLTRN ED NEMEMEN N KAYNA INDAK SORUNLAR

Hlya KARTAL Uluda niversitesi E itim Fakltesi Hatice A LAR ZTEKE Uluda niversitesi E itim Fakltesi
zet Rousseauya gre, ocuklarn okumay renmeleri iin yaplacak ilk ey, onlarda okumay renme arzusu uyandrmaktr. ocu un bir konuya kar ilgisini uyandrmak onu gayesine ta makta en etkili yoldur. ayet ocuklarda Manguelin belirtti i gibi okuyabilmenin tamamen yeni bir duyu edinmek oldu u, okumay rendikten sonra artk kimi eylerin yalnzca gzlerin grebildi i, kulaklarn duyabildi i, dilin tadabildi i, parmaklarn hissedebildi iyle snrl olmad d ncesi olu turulabildi inde ocuk okumaya kendi istek duyacaktr. Bu ba lamda okumay renen ocu un toplumun ortak belle ine kitaplar aracl yla katlabilmesi dolaysyla ortak gemi i tanyarak her okuma ile bu gemi i yenileyebilmesi iin ncelikle okuma gereksinimi duyaca bir yakla mla kar la mas, bu gereksinimin uygun kaynaklarla giderilmesi gerekmektedir. Okuma iste inin kazandrld etkili dnemlerin ocukluk, genlik ve yeti kinlik oldu u; bu iste in olu turulmasndaki etkili toplumsal kurumlarn aile, okul ve evre oldu u gz nnde bulundurularak bu al mada ocukluk dneminde olan ilk retim 4 ve 5.snf rencilerinin okuma-yazmay renmesine kar n hangi neden veya nedenlerle okuma iste i duymadklarnn belirlenmesi amalanmaktadr. Ara trma sonular, ocuklarn severek okuyabilmek iin e lenceli kitaplar, okuma saatleri dzenlenmesi, kitap okumann nemi hakknda bilgilendirilmek, zorla kitap okutturulmamas ve kitap seiminde d ncelerinin alnmasn istediklerini gstermektedir. Anahtar Szckler: Okuma kltr, okuma iste i, ocuk, kitap, sorun.

Abstract According to Rousseau, the first thing to do for helping children learn to read is to instill the desire to read. Arousing interest in a particular subject would be the most effective way to help a child achieve his/her aims. If children can recognize the fact that, as Manguel states, reading is having a novel feeling, after which things are not limited with what your eyes could see, what your ears could hear, what your tongue could taste and what your fingers could touch, they will feel strongly that they want to read. In this regard; in order for a child learning to read to share the collective memory via books and reconstruct in every reading our common past after acquainting him/herself with it, he/she needs to be exposed to an approach in which he/she would need to read and this need could be met with informed sources. Considering the fact that the most appropriate periods to instill the desire to read are childhood, youth and adulthood and the influential social institutions to do that are family, school and the environment, the th present study aims to find out for what reason or reasons primary education 4 and 5 grade schoolchildren do not feel the desire to read. The results suggest that, to read lovingly, children want fun books, reading hours, instruction on the importance of reading and the right to express their thoughts on the choice of books to read without any imposition. Key Words: Reading culture, desire to read, child, book, problem.

Giri Rousseau Emile adl eserinde ocuklara okumay retecek en uygun yntemi bulmak iin yo un aba harcand n belirterek zerinde kelimelerin yazl oldu u kartlarn basld n ve ocuklarn odalarnn bir matbaa haline getirildi ini iddia eder. Oysa Rousseauya gre ocuklarn okumay renmeleri iin yaplacak ilk ey, onlarda okumay renme arzusu uyandrmaktr. ocu un bir konuya kar ilgisini uyandrmak onu gayesine ta makta en etkili yoldur. Oysa okulncesinde okulla ma orannn sadece %43 (MEB, 2011) oldu u lkemizde ocuklarmzn ele tirel ve etkin okur olamamalarnn kayna nda okula ilk ba ladklarnda edinilen deneyimler yer almaktadr. lkokula ba layan her 10 ocuktan 6s okulncesi e itim almadan okula ba lad iin okuma-yazma becerilerini renmeye ba lamasyla e zamanl olarak tm derslerde okuma ve yazmann zorunlu oldu u eylemlerle kar ka ya gelmektedir. Bu durum daha ba langta okuma-yazmay renen 849

ocuklarn zorunluluklar nedeniyle bu eylemleri yalnzca derslerde verilen devleri yapabilmek iin gerekli grmesine yol amaktadr. Olu turulan ilk d nceler bu do rultuda oldu unda da okumayazmaya ynelik iste in daha okulun ilk yllarnda azalmaya ba lamas kanlmaz olmaktadr. Oysaki Manguelin de belirtti i gibi okuyabilmenin tamamen yeni bir duyu edinmek oldu u, okumay rendikten sonra artk kimi eylerin yalnzca gzlerin grebildi i, kulaklarn duyabildi i, dilin tadabildi i, parmaklarn hissedebildi iyle snrl olmad d ncesi olu turulabildi inde ocuk okumaya kendi istek duyacaktr. Bu ba lamda okumay renen ocu un toplumun ortak belle ine kitaplar aracl yla katlabilmesi dolaysyla ortak gemi i tanyarak her okuma ile bu gemi i yenileyebilmesi iin ncelikle okuma gereksinimi duyaca bir yakla mla kar la mas, bu gereksinimin uygun kaynaklarla giderilmesi gerekmektedir. Ama 2011-2012 e itim- retim ylnn bahar yarylndan itibaren ilk retim 5. ve lise 1.snflarda tablet bilgisayarlarla renimin srdrlece i teknoloji destekli bir srece girilirken, ocuk Vakfnca yaplan ''Trkiye'nin Okuma Al kanl Karnesi'' ara trmasnda, temel ihtiya maddeleri sralamasnda Trkiye'de kitabn 235. srada yer ald , kitap iin ylda ki i ba 90 kuru harcand ve genel olarak dzenli kitap okuma al kanl orannn binde 1 oldu u belirlenmi tir. Okuma bakmndan en alt renim basama ndan en st basama na kadar olduka karamsar tablolara kar n basl kitap m yoksa e-kitap m tart malarnn her geen gn artt dnyamzda okumaya ynelik olumlu tutum geli tirmek daha da nem kazanmaktadr. Okuma al kanl nn bir ba ka deyi le okuma iste inin kazandrld etkili dnemlerin ocukluk, genlik ve yeti kinlik oldu u; bu iste in olu turulmasndaki etkili toplumsal kurumlarn aile, okul ve evre (Trkiye Gere i: Okumama Al kanl , 2006:3) oldu u gz nnde bulundurularak bu al mada ocukluk dneminde olan ilk retim 4. ve 5. snf rencilerinin okuma-yazmay renmesine kar n hangi neden veya nedenlerle okuma iste i duymadklarnn belirlenmesi amalanmaktadr. Bu ama ba lamnda a a daki sorulara yant aranm tr: ocuklar hangi neden/lerle kitap okumaktadr? ocuklarn gzyle ocuk kitaplarnda bulunmas gereken zellikler nelerdir? ocuklarn okul kitaplklarna ili kin d nce ve beklentileri nelerdir? ocuklar hangi tr kitaplar okumak istemektedirler? ocuklar derslerinin d nda kitap okumaya ne kadar sklkla zaman ayrmaktadrlar? ocuklarn ebeveyn, retmen ve okullarndan kitap okumaya dair beklentileri nelerdir? ocuklar bo zamanlarn nasl de erlendirmektedirler? ocuklarn ders d kitaplar okuyamama nedenleri nelerdir?

Kuramsal ereve Ara trmann kuramsal erevesinde ya amn ilk yllarnda ebeveynler olmak zere ardndan okul a larnda retmenlerin okumaya dair yakla mlarnn, okumadan yana beklentilerinin, okuma iin sunulan ortamlarn ve kaynaklarn ocuklarn okuma iste ini nasl etkiledi i, ocuk gzyle ocuk kitaplarnda aranan zellikler ile mevcut ocuk kitaplarn bu ihtiyac kar layp kar lamad , ocuklarn ebeveyn ve retmenlerinden okumaya dair beklentileri ve bunlarn okumaya dair etkileri zerinde tart lacaktr.

850

Yntem Bu al ma tarama yntemine dayal bir al madr. Ara trma sorularna ili kin katlmclarn verdi i yantlara dayanlarak ocuklarn gzyle okuma eylemine ynelik d nceler belirlenmeye al lm tr. Bu sorularn yantlar Bursa merkezdeki ilk retim okullarndan birinin 4. ve 5. snflarnda renim gren rencilerin katlmlaryla elde edilmi tir. Alanyazna Olas Katklar Elde edilecek bulgulardan hareketle okuma iste inin olu turulmasnda, ocuklarn ya amnda anahtar rol oynayan anne-babalar ve retmenlerin ocuk gzyle okuma eylemi hakkndaki d nceleri, beklentileri ve istekleri zerine duyarllk sa lanabilece i, bu yolla da tutumlarn de i mesiyle okumaya dair iste i artrma yollar iin harekete geilebilece i d nlmektedir. BULGULAR-TARTI MA-YORUM 1-ocuklar hangi nedenle kitap okumaktadr? Ara trmaya katlan ilk retim rencilerinin hangi neden veya nedenlerle okuma iste i duymadklarn belirlemek amacyla onlara dolayl olarak nedenlerini ortaya koymasn sa layabilmek iin hangi neden veya nedenlerle kitap okursunuz? sorusu yneltilmi tir. Bu soruya rencilerin verdikleri yantlar a a daki tabloda gsterilmi tir:
Hangi neden veya nedenlerle kitap okursunuz Bilgi edinmek / bilgisini artrmak / bilgi verdi i iin / bilgilerini tazelemek / renmek / bilgime bilgi katmak Sevdi im iin Kendim iin / iinden geldi i iin / istedi im iin Okuma becerisini geli tirmek iin / Yazlar hzl okuyabilmek iin Szck hazinesini geli tirmek iin Trkenin geli mesi iin /dzgn konu abilmek ve yazabilmek Merak etti im iin / srprizlerle dolu E lence/li / glmek Okulumuzdaki yar ma iin (yar ma 5 Maysta) Bo vakitlerinde / zaman de erlendirmek Can skntsndan Snavm oldu u iin Sadece / Keyif almak iin /keyif verdi i Mutlu etti i iin Ba ka dnyalara dalmak iin / hikayenin iinde zannetmek / sanki oradaym gibi olmak Derslerimde daha ok / Ba ary arttrmak Zevk iin / Faydal oldu u iin /yararl / bana bir eyler katt iin / Kltrl olmak iin/ Rahatlad m iin/ Kendimi iyi hissetmek iin/ Skntlardan uzakla mak / negatif d ncelerden ayrlmak/ Beynini geli tirmek /zekam/ Hayal gcn geli tirmek/ Gelece im iin / nemli olmasndan / Kitap okumak iin bir neden gerekmiyor / Uyumak iin Macera renmek iin KomediBo zamanlarda kitap okurumDers al mann yorgunlu unu giderip dinlenmek iin Gerek hayatta yapamadklarmz hayal gcmzle yapabilmek iin kzgn olunca rahatlamak iin Heyecan ya amak iin Geli tirdi i iin Beni farkl yerlere gtrd iin retmenimin kzmamas iin dev oldu u iin Benim iin kitap hayattr. Edindi im bilgileri payla mak Ruhunu dinlendirmek iin Kendimi e itmek ve geli tirmek al kan olmak iin Dikkatimi arttrmak Hayata sevgiyle bakabilmek iin yi bir mesle im olmas iin retmen okuyun dedi i iin nk beni gemiden uzak yerlere gtryor Zorunlu oldu u iin Kafam da tt iin f 32 16 15 13 12 11 11 10 8 7 5 5 5 4 4 3 2 % 22.5 11.3 10.6 9.2 8.5 7.7 7.7 7.0 5.6 4.9 3.5 3.5 3.5 2.8 2.8 2.1 1.4

0.7

Ara trmaya katlan ilk retim 4. ve 5.snf rencilerinin kitap okuma nedenlerinin yer ald tablo incelendi inde, katlmclarn en ok bilgi edinmek (%22.5) amacyla, ikinci srada sevdi i iin (%11.3) ve nc srada ise iinden geldi i iin okuduklar grlmektedir. Aksalo lu ve Ylmaz (2007: 14)n sosyo-ekonomik dzeyi yksek ilk retim 5. snf rencileriyle yapm oldu u al mada ise, katlmclar ilk srada (%48,6) ho land iin, ikinci srada derslerine katks oldu u iin ve iyi bir bo zaman etkinli i oldu unu d nd iin, nc srada ise ba ka yapacak bir ey olmad iin okuduklarn belirtmi lerdir. Ara trmaclar bu sralamaya dayanarak okuma nedenlerinin okuma al kanl olgusu asndan olumlu oldu unu dile getirmi lerdir. Oysa bu ara trmaya katlan renciler nceli i sevmeye de il bilgi edinmeye vermi lerdir. Bu durum bir ba ka adan rencilerin aslnda okuma eylemlerinin nemli bir blmn dersleri nedeniyle yaptklar d ncesini akla getirmektedir. Byle oldu unda okuma eylemi, isteyerek de il de daha ok derse dair sorumluluklarn 851

getirdi i zorunluluklar nedeniyle yaplmaktadr. Henz daha reniminin ilk basamaklarnda, okumaya ili kin deneyimler yalnzca derslere dayal zorunluluklar nedeniyle oldu unda, bu olumsuz deneyimlerin ileriye ynelik okuma iste inin azalmasna neden olmas kanlmaz olacaktr. Nitekim Ayta (2005: 2), lkemizin geli mi lik bakmndan geride bulunmasnn ana nedenleri arasnda, okuma e itiminin daha ok ders kitaplarnda bulunan metinlere dayal olarak yaplyor olmasnn saylabilece ini belirtmektedir. rencilerin okuma nedenlerine ili kin yantlar arasnda u d nceler yer almaktadr: Kitap okumak iin bir neden gerekmiyor. Kitap okumay nedene ba lamyorum nk kitap okumay seviyorum. Kitap okurken ok e leniyorum. Kendi kafamda onlar canlandrmak da ok e lenceli oluyor. Genellikle can skntsndan kitap okurum (belge no 5-A21). Kitap okumay hibir ekilde bir nedenle ili kilendiremiyorum. Okulumuzdaki yar ma nedeniyle, merak etti im iin ve kendim istedi im iin Kitap okumak beni mutlu eder. zgn oldu um veya kendimi iyi hissetmedi im zamanlarda elime bir kitap alrm. Bu sayede skntlardan uzakla rm. (Belge no 5-B8) Kitab okurken kendimi ok iyi hissediyorum. Tm negatif d ncelerden ayrlp, kendimi kitabn iinde buluyorum. (belge no 5-B9) Canm skld nda okurum. Hatta artk kitap okumak ihtiya gibi geliyor bana. (belge no 5-B12) Kitap okumay severim o yzden okurum. Ama bu sralarda kitap okuma yar mas oldu u iin okuyoruz. (belge no 5-B19) Beni kimse zorlamaz. Kitaplar benim hayatm. Benim iin kitapsz hayat hayat saylmaz. (belge 5-C3) Ben kitap okursam kendimi mutlu hissederim. Fakat okuyamazsam eksiklik hissedebilirim (belge 5-C8) retmenimin kzmamas iin (belge no 5-C13) Kitap benim iin bir ya am biimi. Ben kitab kendimi e itmek ve geli tirmek iin okurum. Herkese de tavsiye ederim. ( belge no 5-C15) 2-ocuklarn gzyle ocuk kitaplarnda bulunmas gereken zellikler nelerdir? Ara trmaya katlan rencilerin Sana gre okudu un veya okuyaca n kitaplarda olmas gereken en nemli zellikler nelerdir? sorusuna verdikleri yantlar a a daki tabloda yer almaktadr:
Sana gre okudu un veya okuyaca n kitaplarda olmas gereken en nemli zellikler nelerdir? E lenceli / gldrebilen / komik Maceral Heyecan verici Bilgi verici olmas ve en nemlisi / insana bir eyler kazandrmas Srkleyici Merak uyandrc Bana ders vermesi Ya ma uygun olmas Keyif vermesi Resimli olmas Belirli bir konusunun olmas Skc olmamas Gereki olmas Duygusal ok sayfal ve az resimli Gzel Hayat anlatan kitaplar iddet iermeyen Uzun olmal A k / romantizm Korku Di er zellikler (Ayrca tabloda di er zellikler ba l altnda yer alan yantlar arasnda Anlatm dilinin gzel olmas, Mutlu sonla bitmeli, Sevdi im bir yazar olacak, Tavsiye edilmesi, Korkun olmamas, ok byk yazl olmamas, Yant vermeyen, Bana sr vermesi, Arka kapa ndaki zetin ok ayrntl olmamas (4a-7), Karikatr, Az resimli, Sevdi im karakterler olmas, Kfrl eyler olmamas, Yazlarnn ok kk olmamas, Oyun ierikli, A r olmasn, Az sayfal olmal, Resimli olmas, Ba lar birle tirici, Aklayc, Tarihsel olmas, zenli yazlmas, Yazan anlatmas, Trkemi geli tirmesi, Beni duygudan duyguya geirebilen, Beni kendine ekmesi, Severek okumam, Abartl olmamas, Sylediklerinin akla mant a dayanmas / gerek d olay kurgular iin !!! olarak 5.snflarda ise yiliklerle dolu, Be enilmesi, Beni ba ka yerlere gtrmesi (5b-22), Stres attrmas (5b-22), Hayal gcm geli tirmesi (5b-22), Silahl olmas (5b-19), ocuka ve mantkl (5b-18), Bilimsel, gemi zamana dayal, uzun ve skmayan bir kitap olmas (5b-15), Resimsiz ve az sayfa olmas, Soyut kavramlar olmas bulunmaktadr. 4.snf 40 23 16 18 6 2 4 1 4 4 3 3 1 1 2 2 2 2 2 5.snf 14 29 16 8 7 7 3 4 2 2 2 2 Yzde 38.0 36.6 22.5 18.3 9.2 6.3 4.9 3.5 2.8 2.8 2.1 2.1 2.1 2.1 1.4 1.4 1.4 1.4 1.4 1.4 1.4

1.4.

852

Ara trmaya katlan renciler, okuduklar veya okuyacaklar kitaplarda olmas gereken en nemli zellikler arasnda ilk srada en sklkla e lenceli, maceral ve heyecan verici olmalarn belirtmi lerdir. Katlmclar hangi neden veya nedenlerle kitap okuyorsunuz sorusuna verdikleri yantlar arasnda ilk srada bilgi edinmeyi neden olarak gstermelerine kar n, kendilerinin ellerinde olsa okumak isteyecekleri kitaplarda aradklar zelliklere ili kin yantlar, onlarn kendi gereksinimlerinin ne kadar farknda olduklarn ortaya koymaktadr. Bu ynyle aslnda, ara trmaya katlan ilk retim rencileri, okuma nedenlerine ili kin verdikleri yantlarda bilgi edinme amal okumalarnn kayna nda dersleri nedeniyle okuduklarnn da ipularn vermektedir. Di er taraftan ara trmann bu bulgusu, ocuk edebiyat alannda eser veren herkese okuma iste i duyabilmeleri iin kitaplarn hangi zellikleri ta mas konusunda ok nemli bir bilgilendirme yaptklarn ve yaynevlerinin de ocuk eserleri konusunda ne kadar seici olmalar gerekti ini gstermektedir. Ara trmann bu bulgusu, Akal (2008)n ocuk kitaplarna ili kin u d nceleriyle desteklenmektedir: Kitaplardaki hareketlili in ve de i kenli in, ocu un do al hareketli yaps ve geli imiyle ko ut olmas, ocu un kitaplara ilgi duymasn sa layabilir. Kitaplarla ocukta peki tirilen macera ve ke if arzusu, dnyay ve kendini tanma heyecanna dn erek, ocu un geli imini olumlu ynde desteklemekte etkin rol oynar. ocuklar macera kitaplarndaki kahramanlarla birlikte serven merakn giderir, olay ya am ve sorunlar kendisi zm gibi hissederek, kendisine olan gvenini geli tirir, kendi ya amndaki sorunlara farkl alardan bakp zm aramay renir. lk retim rencilerinin kitaplarda aradklar zellikler Maltepe (2009)nin yapt al maya katlan Trke retmeni adaylarndan birinin nitelikli ocuk kitaplarnn zelliklerine ili kinocuk kitaplar ncelikle hayal gcn yanstmal; ocuk okurken ba ka dnyalar olu turabilmeli kafasnda.() Yaratclklarn geli tirmek bakmndan hayal gc ok nemli d nceleriyle rt rken; ara trmac ayrca retmen adaynn eser kahramanna, dolaysyla yazara, i aret parma srekli havada duran retmen rol biti ini belirterek bir edebiyat rn olan kitaplarda retme, ders verme amacnn bu kadar n plana karlmasnn, lkemizde bu tip kitaplarn olduka fazla olmas nedeniyle uygulamadaki yanl l n fark edilmemesine, hatta kabul grmesine ba lanabilece ini ileri srmektedir. Ara trmac ayrca retmen adaylarnn kitaplarn dil ve anlatm konusuna ok az yer verdiklerini ve nitelikli ocuk kitaplar konusunda ocuklarn ilgisine uygun konu seimine, komik ve e lenceli konulara, hayvanlardan seilen kahramanlara, ocu un dil be enisini ve szck da arc n geli tirme zelliklerinden hi veya ok az bahsetmelerinin adaylarn ocuk kitaplarnn okuma kltr edindirme, duygu evrenini geni letme, anadili bilinci ve duyarll sa lama ve estetik geli ime katk getirme vb. i levlerine yeterince nem vermedikleri; kitaplar daha ok ocu un e itilmesinde ve biimlendirilmesinde yararlanlmas gereken aralar olarak grdkleri eklinde yorumlanabilece ini belirtmektedir. Trkiye Gere i: Okumama Al kanl (2006: 7) ara trmasna gre, kitap seimlerinin yzde 50sinde yeti kinler yalnzca yzde 10unda ise ocuklar karar vermektedir. retmenlik mesle ine ynelik 4 yllk lisans programnda renim gren retmen adaylarnn yantlar gz nnde bulunduruldu unda, aslnda toplum olarak okuma kltr edinemememizin kayna nda do ru eserler seimi konusunda hem retmen hem de ebeveynlerimizin ocuklarmza yeterince destek verememelerinin yer ald d nlmektedir. Bu durumun de i tirilebilmesi iin ocuk Vakf tarafndan hazrlanan 100 Temel Eser Raporu (2009:2)nda belirtildi i gibi ebeveynlerin etkin katlmn da kapsayan ve tm taraflarn sorumluluk ald bir okuma anlay geli tirilmesi byk nem ta maktadr. Ayrca lkemizde uygulanmakta olan erken ocukluk e itimi uygulamalar kapsamnda ok erken dnemde ebeveynlerin ocuklarnn geli im ve gereksinimlerine uygun kitaplar okuyarak daha ya amn ilk yllarndan itibaren kitaplarla tan arak okuma iste i olu turulabilir. 3- ocuklarn okul kitaplklarna ili kin d nce ve beklentileri nelerdir? lk retim rencilerinin Okul veya snf kitapl nda hangi tr kitaplar olmasn istersin? sorusuna verdikleri yantlarn da lm a a daki tabloda yer almaktadr:

853

Okul kitaplklarna ili kin d nce ve beklentiler Macera Gldrebilen / E lenceli Heyecan verici Bilgi ieren / retici Aksiyon Roman / gnlk Korku Akc olmas / srkleyici Hayal gc kullanlm / Olay kolayca hayal ettirebilen Merak uyandrc Kaln / Uzun Karikatr Bilimsel Kendimi iinde kaybedece im bir kitap Az resimli 5.snf dzeyinde / ya ma uygun Gzel Kk yazl Duygusal Aklayc Her trl

4.snf 31 38 10 8 4 6 3 3 4 3 3 2 2 2 2 2 1 1

5.snf 30 15 3 5 6 3 6 2 5 2 -

% 42.9 37.3 9.2 9.2 7.0 6.3 4.2 3.5 3.5 3.5 2.8 2.1 2.1 1.4 1.4 1.4 1.4 1.4 1.4 1.4 2.1

Ara trmaya katlan rencilerin okul kitaplklarna ili kin d nceleri arasnda ilk sralarda yer alan macera ve e lenceli kitaplar ile rencilerin kitaplarda olmas gereken en nemli zellikler paralellik gstermektedir. Bir ba ka de i le rencilerin bir soruya verdikleri yant ile di er soruya verdikleri yant birbirini do rulamaktadr. Ayrca ocuklarn okul kitaplklarna ynelik d nce ve beklentilerine ili kin yantlarda 4. snflarda 1 frekansla belirtilen d nceler arasnda masalms, dikkat ekici, resimsiz kitaplar, fazla sayfal, sevgi dolu, cesaret verici, bilim dergileri, Anneannem Serisi, Sizinkiler Serisi, Robin Hood / Peter Pan / Atatrk ve ocuklar, derslerle ilgili, daha ok kitap olmas, yant vermeyen, resimli kitaplar, Sevgili Salak Gnlk (4c- 6), Kurba a mym Prenses mi?, Vcudumuzun Bilmecesini zelim, E lenceli Bilgi, tr tr Felsefe, hayvanlar hakknda kitaplar, iddet iermeyen, masal, sa lk-belgesel tr, Bale Okulu / Prenses Okulu, Glten Dayo lu Serisi, hikaye, ders veren, 50-60 sayfalk kitaplar, nl kitaplar 5.snflarda ise karamsar olmayan, Kaptan D k Don, Teknoloji, Kavga (5b-20), Dnya Klasikleri (5b-8) yer almaktadr. 4- Derslerinin d nda kitap okumaya ne kadar sklkla zaman ayrmaktadrlar? lk retim rencilerinin Ders al mak ve okula gitti in sre d nda kalan zamanda bir gnde ne kadar kitap okuyabiliyorsun? sorusuna verdikleri yantlarn da lm a a daki tabloda yer almaktadr:
Hi 10-20dk 30 dk 30 dk -1 saat 1 saat 1-1.5 saat 1-2 saat 2 saat 2-3 saat 4.snf 1 2 18 17 2 6 7 8 5.snf 1 1 29 4 8 7 5 1 3 saat 2,5 veya 4,5 saat Sre de i ir Bilmiyorum sayfa olarak biliyorum Kitabn okuyaca m sayfalarn blyorum Tm gn Her zaman Yeteri kadar okuyorum 4.snf 1 2 srelere 1 1 1 1 5.snf 1 1

Ara trmaya katlan rencilerin ders ve okul d nda bir gnde okumaya ayrdklar sreye ili kin yantlarda y lmann 30 dakika ile 1 saat arasnda oldu unu ortaya koymaktadr. Aslnda 30 dakika okundu unda bile ortalama 20 sayfa okundu u varsaylrsa, ayda 600 sayfa okunacaktr. Bu da ilk retim dzeyinde ayda 3-4 kitaba ylda ise 36-48 kitaba denk olmaktadr. Ancak rencilerin bu yantlar ile lkemizde okuma al kanlklarna ili kin sonular ne yazk ki birbirini do rulamamaktadr. Tam tersine lkemizdeki okuma al kanl nn binde 1 oldu u belirlenmi tir (Trkiye Gere i: Okumama Al kanl , 2006). Di er taraftan okuma sresi ile ilgili yantn hi okumuyorum eklinde veren renci (4e-14), buna kar n gnde 10 saat bilgisayar kullanp 8 saat televizyon seyretti ini belirtmi tir. Aslnda bu ifade bile, bilgisayar ve televizyonun okul a ndaki ocuklar tarafndan okuma eyleminden daha cazip bulundu unu gstermektedir.

854

5- ocuklarn ebeveyn, retmen ve okullarndan kitap okumaya dair beklentileri nelerdir? Sana gre okumay sevebilmek iin zorunluluk de il de severek okuyabilmeniz iin retmenlerimiz, anne-babalarmz ve okulumuz neler yapabilir? sorusuna verilen yantlara ili kin da lm a a daki tabloda yer almaktadr.
Severek okuyabilmek iin retmen, anne-babalar ve okul neler yapabilir? K TAP ALINMASI E lenceli kitaplar / macera kitaplar ocuklarn sevebilece i kitaplar alnmas Ktphanede daha ok kitap olmas Her trde, daha gzel ve daha ok kitap alnmas Hediye veya dl olarak kitap alnmas Okumak isteyip de fiyat nedeniyle rencilerin alamad kitaplarn okula alnmas Kitap alma olana olmayan ocuklara kitap alnmas OKUMA SAATLER DZENLENMES Evde televizyon kapatlarak okuma saatleri yaplarak ocuklarn kitap okumaya al trlmas / Annenin ocu uyla kitap okumas / ocuklarla birlikte anne-babalarn okumas 5 Okulda dzenli / sesli okuma saatleri olmas / anaokulu ocuklarna kitap okunmas Okunan kitaplarn okulda ve evde anlattrlmas K TAP SE M ocuklarn ne tr kitaplar sevdi inin belirlenmesi ve bu kitaplarn okumasnn nerilmesi 3 ocuklarn kendi kitaplarn kendilerinin seebilmesi K TAP OKUMANIN NEM Kitaplarn yararlarnn anlatlmas Okunmas istenilen kitaplarn retmenler tarafndan tantlmas Okulda kitap okumann nemi hakknda afi ler hazrlanmas K TAP OKUMASI N OCU UN ZORLANMAMASI stendi inde kitap okunmas / bu konuda serbest braklmas / skbo az edilmemesi Kitap okumaya zorlamak yerine te vik edilmesi Zorunlu olarak kitap okutulmamas OKUL VE/YA A LELER N YAPILAB LECEK HER EY YAPMASI Okulun bu konuda her eyi yapyor olmas Ailelerin bu konuda her eyi yapyor olmas YARI MA DZENLENMES Okuma yar malarnn dzenlenmesi 14 12.1 8 11 2 9.5 8.6 2 4 5 2 7.8 1.7 1.7 2 4 3 2 5.2 2.6 1.7 12.1 11 3 2.6 2 13.8 11 3 2 4.3 1.7 2 2 30 27 8 6 3 3 3 2 49.1 6.9 5.2 4.3 4.3 2.6 1.7 4.snf 5.snf

Gnen ve Uyank-Balat (2002), ocuklar ve kitaplar bir araya getirmenin yeti kinlerin birinci derecede sorumlulu u oldu unu, kitap sevgisinin ev ve okulda yaplacak al malarla olu aca n; okulda ocuklara uygun edebi eserleri okuma ve dinleme zamanlarnn artrlarak e itim programlarnda okumaya ynelik etkinliklere daha fazla yer verilebilece ini belirtmi lerdir. Ayrca Russel ve David (1994: 14-15), kitap okuma davran larnn geli ebilmesi iin evde yeti kinlerin iyi birer model olmalar gerekti ini aksi halde ocu un bundan yoksun oldu unda, okumay bir al kanlk haline getirmesini beklemenin g olaca na dikkat ekerek bunun iin ailece okuma zamanlarnn belirlenmesinin olduka etkili bir yol oldu unu dile getirmi tir (Akt.: Gnen ve Uyank-Balat, 2002). Severek okuyabilmeleri iin ebeveyn, retmen ve okullarndan beklentilerine dair renci yantlar yedi ba lk altnda toplanm tr. Bunlarn arasnda renciler yine nceki bulgular destekleyecek ekilde tercihlerini en yksek oranda kendilerine e lenceli kitaplar alnmasndan yana yapm lardr. lk retim Birinci Kademe rencilerine Ynelik ocuk Kitaplarnn, erik, Resimleme ve Fiziksel zellikleri Asndan ncelenmesi zerine bir ara trma yapan Gnen ve di erleri 855

(2011)nin ara trma kapsamnda inceledikleri kitaplardan yalnzca %9.6s macera trnde oldu u ve bu eserlerde en ok toplumsal kurallar, aile, ahlaki konular ile arkada lk-dostluk konularnn i lendi i belirlenmi tir. Oysa ara trmaya katlan rencilerin kitaplara dair beklentileri Gnen ve di erlerinin d nceleri ile yle do rulanmaktadr: lk retim dnemindeki ocuklarn okumaktan keyif alan bireyler olarak yeti melerinde okumay zevkli ve e lenceli hale getirecek ekilde tasarlanm kitaplarn rol byktr. 6- ocuklar bo zamanlarn nasl ve ne ekilde de erlendirmektedir?
4.snf Bo zamanlarn de erlendirme ekilleri Kitap okuyarak Bilgisayar Oyun oynayarak Televizyon seyrederek dev yaparak / Ders al arak / Tekrar yapmak Test zerek Mzik dinleyerek, Resim yaparak, Piyano alyorum, Lego yaparak, D ar karak, Merak etti im eyleri ara trmak Belgesel izlemek Gitar almak Anneme yardm etmek Kendince deneyler yapmak, Bilim dergileriyle ilgilenmek, Basketbol voleybol oynayarak, dans etmek, enstrman almak Bisiklet srmek, Karde imle vakit geirmek, rg rmek / el i i yapmak, sohbet etmek, Do a yry leri yapmak, Ailesiyle vakit geirmek, yzmek, Satran oynamak, sinemaya gitmek, iir veya hikaye yazmak, bulmaca zmek 4 2 1 28 2 23 2 3 3 9 2 1 5 1 1 5.snf 1 32 10 5 3 1 2 2 11 12 12 6 3 3 3 11 6 10 12 4 2

lk retim rencilerinin bo zamanlarn de erlendirme ekillerini gsteren tablo incelendi inde, hem 4. hem de 5. snf rencilerinin o unlukla ilk srada kitap okuduklar grlmektedir. Ancak burada okunan kitabn ders kitab olup olmad belirtilmemi tir. Kitap okumann ardndan ikinci srada 5. snf rencilerinin bilgisayarda zaman geirmeleri yer almaktadr. nc srada ise her iki snf dzeyindeki renciler televizyon seyretmektedirler. Bu bulgulara gre, ara trmaya katlan rencilerin okuma al kanl kazanm renciler olduklar d nlebilir. Ancak zellikle de kitaplarda olmas gereken en nemli zellikler ile ebeveyn, retmen ve okullarndan okumaya ynelik beklentilerine ait yantlar bu verileri do rulamamaktadr. Bu durum rencilerin kendilerinden istenen veya beklenen, toplumsal olarak kabul grecek ekilde yant vermelerine ba lanabilir. 7- ocuklarn ders d kitaplar okuyamama nedenleri nelerdir?
Ders d nda okuyamama nedenleri Okuyorum Bazen zamannn olmamas 4.SINIF 52 9 5.SINIF 46 16 6 % 69.0 17.6 4.2

Cannn istememesi Uykusunun olmas, Sessiz bir ortam olmamas, Kitab sevmemesi, Skc olmas, Okuyacak kitabnn olmamas, Snavnn olmas, Okul dn nde yorgun olmas, Kitaplardan sklmas, Baz kitaplar sevmemesi, Ktphanelerin az sayda olmas, Ders al mas, Oyuna dalmas, Bazen ba ka eylere 8 vakit ayrmas, Bazen misafir gelmesi

12.0 9

lk retim rencilerine sorulan Ders d kitaplarn hangi neden/lerle okuyamyorsunuz? sorusunu rencilerin byk o unlu u okuyorum eklinde yantlam tr. Di er renciler ncelikle zaman olmad iin ardndan ise can istemedi i iin okuyamadklarn belirtmi lerdir. rencilerin bir ksm da fiziksel yorgunluk, kitaplara ili kin zellikler, ders al ma gibi nedenleri gereke gstermi tir. Ayrca bu soruya rencilerden biri u ekilde yant vermi tir: Neden bu kadar soru soruyorsun u anda kitap okuyor olabilirdim. (5c-18-erkek). Burada ders d nda okuyamayan rencilerin ileri srdkleri nedenler gz nnde bulunduruldu unda, kitab sevmeme ve kitabn skc olmasna ili kin d nceleri, bu rencilerin ilgi duyduklar ve sevdikleri eserleri okuyamyor olmalar ile aklanabilir.

856

Gnen (1998)in, ocuk edebiyatnn bir disiplin olarak sahip olmas gereken hedefler konusundaki d nceleri bu gruptaki rencilerin okuyamama nedenlerini aklamaktadr. Bu hedefler: a) ocuklarn de i ik ya larda ilgi duyduklar konular gz nne almak; b) ocu un psikolojik ihtiyalarn kar lamak ve olumlu ki ilik geli imini sa lamak, c) ocu un dil geli imini, estetik duygusunu, zihinsel geli imini, dinleme yetene ini ve yaratc hayal glerini geli tirmek, d) yi kitap kavramn (fiziksel, ierik ve resim zellikleri bakmndan) verilen uygun rneklerle ve farkl trlerle kazandrmak, e) ocuklar gnlk ya antnn gerekleri konusunda bilgilendirmek, ayn zamanda kitabn e lence ve bilgi kayna oldu unu retmek (aktaran Gnen ve di ., 2011). Di er taraftan cannn istemedi i iin kitap okumad n belirten rencilerin kitap okuma iste i duymadklar d nlebilir. Sonu ve neriler Yakn gemi te Amerikada 199 ilk retim 5. snf rencisinin (Fieldcrast Elementary School) okul d nda kendi istekleriyle okumalarn etkileyen faktrleri belirlemek amacyla yaplan bir ara trma sonucunda elde edilenler (McKoll, 2007), yle sanyoruz ki hem ocuklarmzn hem de genel olarak toplumumuzun okuma kltrn geli tirebilmesi iin nelere gereksinim duydu umuza k tutacaktr. Ara trmaya katlan rencilerden okul d nda kendi istekleriyle okuyan rencilerin evlerinde ebeveynleri tarafndan desteklendikleri, ebeveynlerinin kendilerinin de okuduklarn ve bu yolla ocuklarna model olduklarn, ebeveynlerin ocuklarna nitelikli kitaplar nerdiklerini, kitaplar okuduktan sonra aileleriyle birlikte kitap zerinde tart malar yaptklarn, benzer ekilde tart malar okulda arkada laryla yaptklarn, kendilerine istedikleri veya sevdikleri kitab alma olana sunuldu unu ortaya koymaktadr. Bu ara trmayla da bir kez daha okuma eylemiyle ya amn ilk yllarnda hatta ana kuca ndayken tan mann ve bu konuda uygun deste in verilmesinin hayati nem ta d bir kez daha vurgulanmaktadr. yle ise bu konuda bir yrek olarak nce anne-baba adaylarmz ve ebeveynlerimizi bu konuda bilinlendirmek ve yreklendirmekle ilk adm atarak ve di er taraftan da ara trmamza katlan ve bizimle d ncelerini payla an ocuklarmz ba ta olmak zere tm ocuklarmzn sesine kulak vererek bu uzun yoldaki ilk adm atabiliriz.

Payla mmz Sreyya Berfenin ocuka isimli eserindeki ocuklara sesleni iyle bitirelim: Sevgili ocuklar, sizlerle birlikte ders al mak kolay, oyun oynamak kolay, glmek-sylemek kolaydr. Frsat olursa uurtma uurmak kolaydr. Sizlerle anla mak da kolaydr. Ama sizlere yazmak ya da sizler iin yazmak zordur.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Akal, A. (2008) E itim-Sen ocuk ve Genlik Edebiyat ltleri iin neriler. Aksalo lu, A.G. ve Ylmaz, B. (2007) rencilerin Televizyon zlemeleri ve Bilgisayar Kullanmalarnn Okuma Al kanlklar zerine Etkisi. Trk Ktphanecili i, 21(1), 3-28. Aydn-Ylmaz, Z. (2006) Snf retmeni Adaylarnn Okuma Al kanl . lk retim Online, 5(1), 1-6. Ayta , G. (2005) Okuma E itimi. Trk E itim Bilimleri Dergisi, 4, 1-9. naro lu, A. (2006) Trk ocuk Yaznnda Dnden Bugne Sorunlar, Geli meler ve Beklentiler. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi II.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) Bildiri Kitab, 4-6 Ekim 2006, Ankara, 443-446. [evrimii]: http://cgsempoz.education.ankara.edu.tr/SBK.pdf adresinden 20 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Demir, T. (2009) lk retim 2. kademe retmen Adaylarnn Okuma Al kanlklar zerine Bir Ara trma (Gazi niversitesi rne i). Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4 (3), 717-745.

857

Demiryrek-Tosun, G. (2006) Sevim Akn Az Buuk Teo adl ocuk Kitabndaki Kahramanlarn zde im esi Olarak rdelenmesi.. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi II.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) Bildiri Kitab, 4-6 Ekim 2006, Ankara, 447-454. [evrimii]: http://cgsempoz.education.ankara.edu.tr/SBK.pdf adresinden 20 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir Dinseven, H.E. (2006) lkemizde ocuk ve Genlerin Okuma Kltr Edinme Srecindeki Temel Sorunlar ve Okuma Gruplar. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi II.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) Bildiri Kitab, 4-6 Ekim 2006, Ankara, 621-628. [evrimii]: http://cgsempoz.education.ankara.edu.tr/SBK.pdf adresinden 20 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Gmleksiz, M.N. (2004) Gelece in retmenlerinin Kitap Okumaya li kin Gr lerinin De erlendirilmesi. Yznc Yl niversitesi Elektronik E itim Fakltesi Dergisi, 1(1), 1-20. Gnen, M., ve Uyank-Balat, G. (2002) ocuk Kitaplarna Yeni Bir Yakla m: nternette Resimli ocuk Kitaplar (e-books). Trk Ktphanecili i, 16(2), 163-170. Gnen, M., Katranc, M., vd. (2011) lk retim Birinci Kademe rencilerine Ynelik ocuk Kitaplarnn, erik, Resimleme ve Fiziksel zellikleri Asndan ncelenmesi. E itim ve Bilim, 36(160), 250-265. Ku , Z. ve Trkylmaz, M. (2010) Sosyal Bilgiler ve Trke retmeni Adaylarnn Okuma Durumlar: lgi, Al kanlk ve Okuma Stratejilerini Kullanm Dzeyleri. Trk Ktphanecili i, 24 (1), 11-32. Lle, E. (2006) Sevim Akn ocuk Dnyas. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi II.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) Bildiri Kitab, 4-6 Ekim 2006, Ankara, 469-472. [evrimii]: http://cgsempoz.education.ankara.edu.tr/SBK.pdf adresinden 20 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir. Maltepe, S. (2009) Trke retmen Adaylarnn ocuk Edebiyat rnlerini Seebilme Yeterlilikleri. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 12(21), 398-412. McKool, S.S. (2007) Factors that Influence the Decision to Read: An Investigation of Fifth Grade Students Out-of-School Reading Habits. Reading Improvement, 44(3), 111-131. MEB (2011) Okulncesi E itimin Glendirilmesi Projesi. [evrimii]: http://projeler.meb.gov.tr/okuloncesi/ adresinden 23 Mays 2011 tarihinde indirilmi tir. Sever, S. (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk.

858

OKUMA ALI KANLI I BA LAMINDA GNMZ OKULLARI VE KY ENST TLER

r. Gr. Zekeriya KAYA Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet a da bir toplum, ele tirel d nme becerisi geli mi , duyarl yurtta larla olu ur. Duyarlk ve ele tirel d nme becerisi ise okuma al kanl ile kazanlr. Kitap, gazete, dergi okuma; ki i ba na d en kitap ve sreli yayn izleme oran bakmndan uluslararas sralamalarda, lke olarak kayg duyulacak durumda oldu umuz grlmektedir. Ba kalar da olmakla birlikte, bunun nemli nedenlerinden biri, Trke - Edebiyat derslerinin verimsizli idir. Bu olumsuz durum, 1940l yllarda e itim sistemimizde yer alan ve olanaklarn kstl olmasna kar n rencilere okuma al kanl kazandrmada ba arl olan Ky Enstitlerindeki uygulamalara bakmamza neden olmaktadr. Bu al mann amac, okuma al kanl ba lamnda gnmz okullar ile Ky Enstitlerindeki ba arnn kar la trlmasdr. Anahtar Szckler: Okuma al kanl , ele tirel d nme, kitap, ky enstits.

Abstract A contemporary society consists of sensitive citizens who have a perspective of critical thought. Sensitivity and critical thinking is gained through a severe reading habit. Our countrys position in international reading habit rankings, i.e. reading books, papers, magazines, and periodicals and books per capita, is a big matter of concern. One of the most important causes of this condition is the inefficiency of Turkish Language - Literature classes. These negative circumstances force us to review the applications of the Village Institutes that had been founded in 1940s and succeeded in reading education despite limited facilities and possibilities. The objective of this study is the comparison of current schools and Ky Enstitleri (Village Institutes) in the context of reading habits. Key Words: Reading habit, critical thinking, book, village institute.

Bilime, sanata katk yapan saygn bir ulus ve demokratik bir toplum ancak ele tirel d nme becerisi geli mi bireylerle olu ur. Bugn geldi imiz noktay bu ba lamda de erlendirdi imizde iyimser bak asyla bile durumun pek i ac olmad grlr. Buna ba l olarak, insanmzn nemli sorunlara ilgisizli i, olaylar kar sndaki tutumu, davran sk sk yaknma konusu olur. Hemen her ortamdaki tart mada, sorunun kklerinin e itim sisteminde oldu u vurgulanr ve ya anan toplumsal skntlarn nedeni olarak insanmzn yeterince okumamas gsterilir: Okumayan insan, okumayan toplum kendi ya amn biimlendiremiyor; ba kalarnn biimlendirdi i ya amlarn ya izleyicisi oluyor ya da onlarn kurgularnda kendisine biilen rol oynamak zorunda kalyor. Bak kemi e dayanmaynca tepki gstermiyor. Ayran kabard nda ise genellikle lsz tepkisini yanl yere ynlendiriyor. Kolay kanyor, kandrlyor. Trenin hzl gitmesi ona yetiyor, altyap yetersizli iyle ilgilenmiyor (Kaya, 2005: 128). lk retimin birinci snfndan lise bitinceye de in (lisede Trk Edebiyat, Dil ve Anlatm adyla) haftada 4-5 saatlik, hi de azmsanmayacak bir zaman ayrlmasna hatta yksek retimde de Trke dersleri verilmesine kar n, yksek renimli ki ilerin o unun anlama (dinleme, okuma) ve anlatma (konu ma, yazma) gibi temel dil becerilerinden yoksun oldu u, bir topluluk kar snda do ru dzgn birka tmce kuramad , be satr yazmas gerekti inde elinin aya nn birbirine dola t sk tank olunan durumlardandr. Ba kalar da olmakla birlikte, Trke-Edebiyat retimindeki ba arszl n nemli nedenlerinden biri, bu derslerin, ncelikle bir beceri kazandrma etkinli i olmas gere inin gz ard edilerek bilgi aktarma arac olarak grlmesi, teki de derslerde rencilerin etkinle tirilememesidir. Bir yardmc 859

alan olan dilbilgisinin ne karlmas; trlere, biimlere; lisede, dnemlere ve dnemlerin zelliklerine ili kin kuru bilgilerin rencilere ezberletilmesi de derslerde kazanlmas gerekenlerin glgede kalmasna, dolaysyla verimsizli in artmasna neden olmaktadr. Sorunun bir ba ka ynn de ders kitaplar olu turmaktadr. Bilindi i zere, lkemizde ders kitaplar e itimde temel, o u zaman da tek kaynak konumundadr. Bu durumda, zellikle okuma al kanl kazandrma asndan ders kitaplarnn i levsel olmas beklenir. Sz konusu kitaplardaki yaznsall tart mal metinlerin renciyi yeni okumalara isteklendirmekten, ba ka kitaplara ynlendirmekten uzak oldu u da bir gerektir. Trke - Edebiyat e itimimin ana amac renciye anlama ve anlatma becerisi kazandrmaktr. Bir btnlk iinde d nlmesi gereken bu temel beceriler, yeri geldike birinden tekine geerek gerekle tirilen dinleme, konu ma, okuma ve yazma etkinlikleriyle geli tirilir. Anlatma becerisinin geli ebilmesi iin ncelikle ki inin anlatacak bir eyi olmaldr. Anlatma eylemini bo almaya benzetirsek - kltrl ya da bilgili ki iler iin dolu nadnn kullanlmas benzetmenin yerindeli ini gsterir - bo alacak nesnenin dolu olmas gerekir. Konumuz ba lamnda dolma ise dinlemenin yan sra daha ok okuma yoluyla gerekle ir. Ki inin tam insan olabilmesi, okuma eyleminin sreklilik kazanmasna, al kanl a dn mesine ba ldr. Kitap okumaktan zevk alan, okuma al kanl kazanan birey kltrel ve sanatsal etkinlikleri izler; geni bir duygu ve d nce evrenine, yorum gcne, bilimsel ve ele tirel d nme becerisine; yurt, ulus, do a ve insan sevgisine, ulusal ve evrensel kltre sahip olmann yan sra; dilin kurallarn, zelliklerini, gcn kavrar, dil duyarl ve bilinci edinir. Yukarda da belirtildi i gibi demokratik bir toplum ele tirel d nebilen duyarl bireylerle, ele tirel d nebilme ve duyarlk da ancak iyi bir okur olmakla gerekle ir. Konuya bu anlay la yakla lmal; ocuklara, genlere okuma zevk ve al kanl kazandrmak btn e itim a amalarnda nemsenmeli, zellikle Trke - Edebiyat retiminin temel amac okur yeti tirmek olmaldr. Okuma edimi asndan gerek ulusal durumumuz, gerekse uluslararasndaki yerimiz istenen dzeyde de ildir. Bu gr do rulamak iin birka veriye bakmak yeterlidir: Hseyin Odaba , Co kun Polat, Yonca Odaba tarafndan 2008de yaplan bir al mada, bir ylda, rencilerin % 4,6snn hi kitap okumad ; % 46,1inin 1-5 arasnda; %38,5inin 6-11 arasnda, %10,9unun 12den ok kitap okudu u belirlenmi tir. Ayn al maya gre, rencilerin gnlk olarak okumaya ayrdklar sreler de yle: % 14,1: iki saatten fazla; % 35,2: 1-2 saat; % 37,5: yarm ila bir saat arasnda; % 13,2: en fazla yarm saat (Odaba , Hseyin, Co kun Polat, Yonca Odaba (2008). 21.04.2008 tarihli Hrriyet Gazetesinde yer alan Bir Trk ylda ka kitap okur? ba lkl bir haber: Ba msz E itimciler Sendikasnn hazrlad rapora gre Trkiye'de ihtiya maddeleri sralamasnda kitap 235. srada yer alyor.Ylda 6 saat kitap okuyan halkmz gnde ortalama 5 saat televizyon izliyor, Japonya'da toplumun %14', Amerika'da % 12'si, ngiltere ve Fransa'da % 21'i dzenli kitap okurken, Trkiye'de yalnzca on binde 1 ki i kitap okuyor. Nfusu 7 milyon olan Azerbaycan'da kitaplar ortalama 100 bin tirajla baslrken, 71 milyon nfuslu Trkiye'de bu rakam 2-3 bin civarnda kalyor. Birle mi Milletler nsani Geli im Raporu'nda kitap okuma sralamasnda, Trkiye 86. srada yer alyor. Bir Japon bir ylda ortalama 25, bir svireli 10, bir Fransz 7, bir Trk ise 10 ylda ancak 1 kitap okuyor. Trkiye'de, okuma al kanl na sahip 70 bin ki i bulunuyor. Rapora gre, Trkiye'de bir ki inin kitap okumaya ayrd zamann; bir Norveli 300, Amerikal 210, ngiliz ve Japon 87 katn ayryor. Dnya ortalamas da Trklerin ayrd zamandan 3 kat fazla. Birle mi Milletlerin yaptrd bir ara trmaya gre, kitap iin Norveli 137, Alman 122, Belikal ve Avustralyal 100 dolar, Gney Koreli 39 dolar ayryor. Dnya ortalamas 1,3 dolar iken, Trkiye'de bir ki i kitaba ylda ancak 0,45 dolar harcyor. ABD'de ylda 72 bin kitap baslrken, Rusya'da 58 bin, Japonya'da 42 bin, Fransa'da 27 bin, Trkiye'de ise 7 bin kitap baslyor. Trkiye'de dergi okuma oran ise % 4 olarak belirlendi.

860

ngiltere'de ortalama bir gazete olan gnlk The Sun gazetesi Trkiye'deki gazetelerin toplam tiraj kadar satyor. Trkiye'deki gazete okurlarnn yzde 85'i yalnzca spor ve magazin sayfalarn okuyor. Trkiye'de bin 412 ktphane olmasna ra men, sadece 400' uluslararas ktphane standartlarn ta yor. Ktphanelerdeki kitap says 12 milyon 221 bin 192, ktphanelere kaytl ye says 254 bin 7 ve satn alnan kitap says ise 13 bin 862. Trkiye'de rencilerin sadece yzde 19'u, 25'ten fazla kitaba sahip Hrriyet Gazetesi (2008). Hrriyet Gazetesinin 01.04.2010 tarihli Dnya bile yansa genler habersiz ba lkl bir ba ka haberinde de u bilgiler yer alyor: Demokrat E itimciler Sendikasnn yapt anket, 18-30 ya aral ndaki genlerin % 72.5inin gnlk gazete almad n, % 36.3nn bo zamanlarn TV- nternet ile geirdi ini ortaya koydu.Mart 2010da, Ankarada 1861 ki i zerinde gerekle tirilen ve ankete katlanlarn % 8.9unun dzenli olarak, % 15.5inin belli aralklarla, % 67.2sinin dzensiz aralklarla kitap okudu unu belirtti i ara trmada, katlmclarn % 8.4 soruya yant vermemi tir (Hrriyet Gazetesi, 2010). MEB E itimi Ara trma ve Geli tirme Dairesi Ba kanl nn rencilerin Okuma Dzeyleri ba lkl al masnda da u bilgiler yer almaktadr: Bir ylda baslan kitap saysna gre; srailde 1169 ki iye bir kitap, Almanyada 1022 ki iye bir kitap, Japonyada 600 ki iye bir kitap ve Trkiyede 10.600 ki iye bir kitap d mektedir. Bin Norveliden 558i, Bin Japondan 557si, Bin Finliden 445i, Bin sveliden 430i, Bin Arjantinliden 62 si, Bin Trkten 61i, Bin inliden 36s, Bin Ukraynaldan 3 gazete okumaktadr. Dnyada ders kitaplar hari, bir ylda baslan kitap saysna bakld nda, Amerikada 72 000, Almanyada 65 000, ngilterede 48 000, Brezilyada 13 000, Trkiyede 6 031 kitap basld grlmektedir (MEB, 2007). 2008 sonu itibariyle yeti kinlerin % 88inin okuryazar oldu u, 72 milyona yakn nfusa sahip lkemizdeki genel durumun ve okumaya ili kin rakamlarn i ac olmad anla lmaktadr. De i ik co rafi blgelerden seilen 13 ilde yaplan ara trma (MEB,2007) sonular, ilk ve orta retim rencilerinden % 72.1inin MEBce belirlenen 100 Temel Eseri okumadklarn gstermektedir. Alnan sonuta, listelerde yer alan kitaplarn niteli inin de pay oldu u sylenebilir. Ancak bu durumun; okulun, daha do rusu e itim sistemimizin renciyi, ders kitab d ndaki kitaplar okumaya yneltmede, ona okuma zevk ve al kanl kazandrmada pek ba arl olmad gere ini de i tirmeye yetmeyece i de aktr. OECD (Ekonomik birli i ve Kalknma Te kilat) tarafndan dzenlenen, lkelerin e itim politikalarn de erlendirmesini sa layan PISA (Uluslararas rencileri De erlendirme Program) 2009 snav sonular, 7 Aralk 2010da akland. 15 ya grubundaki rencilerin aldklar e itimle ya ama ne lde hazr olduklarnn de erlendirildi i PISA-2009 snavnda a rlkl alan okuma becerileridir. Snavda, rencilerin okuma alanndaki bilgi ve becerilerinin yan sra okumaya ili kin tutumlar de erlendirilmi tir. Ekonomik birli i ve Kalknma Te kilat (OECD) ile MEB E itimi Ara trma ve Geli tirme Dairesi Ba kanl nn (EARGED) birlikte hazrladklar PISA-2009 Projesi Ulusal n Raporundaki listeye gre okuma becerileri asndan Trkiye 65 lke iinde 41, 33 OECD lkesi iinde ise 31inci srada yer almaktadr (MEB, 2010). Grld zere veriler, 2000li yllarda, okuma al kanl asndan olmamz gereken dzeyin ok altnda oldu umuzu gstermektedir. Bu durum, 1940l yllarda e itim sistemimizde yer alan Ky Enstitlerinde yaplan uygulamalar ve alnan sonular d nmemize neden olmaktadr. Ky Enstitleri rencilerini kylerden alrd. 1940 l yllarn ba nda lkemizde ilk retim a na gelmi ve bu a gemi nfusun % 78'i henz okuma - yazma bilmiyordu. Hatta bu oran kylerde %90 a varyordu (O uzkan, 1990). Hemen snrda ya anan byk sava n getirdi i yokluk, yoksulluk da g ko ullarda ya ayan krsal kesim insanlarnn skntlarn daha da artrm tr. Ki inin okuma al kanl kazanmasnda belirleyici eler; aile, evre ve okuldur. Ky ocuklarnn; genel kltrlerinin az, szck da arcklarnn yetersiz olmasnn yan sra konu malarna yansyan a z zellikleri nedeniyle ba langta anlama ve anlatma becerilerinin zayf olmas da do aldr. Aile ve evre ko ullar gz nnde bulunduruldu unda ocuklara okuma al kanl kazandracak tek kurumun okul oldu u anla lr. Cumhurba kan smet nnnn deste iyle, a da bir toplum olu turabilmek iin anlay devrimi gerekti ini bilen ba ta Milli E itim Bakan Hasan li Ycel ve lk retim Genel Mdr smail Hakk 861

Tongu olmak zere dnemin yneticileri, yeni insan tipinin yeti mesi gerekti ine inanyorlard. Buna da yzyllardr vergi ve askere alma d nda ilgilenilmemi olan kylden ba lanmalyd. Bu amala alan Ky Enstitlerine alnp e itilen ocuklarn iinden ktklar topluma dnmeleri, halk aydnlatmalar bekleniyordu. Bunun iin de nce kendilerinin birer aydn olmas gerekiyordu. Aydn olabilmenin nko ulu ise iyi bir okur olmakt. rencilerin okuma al kanl kazanarak iyi bir okur dzeyine eri meleri retmenlerin, yneticilerin bireysel anlay larna, abalarna braklamayacak kadar nemliydi. Bu, ncelikle bir program i iydi. Ky Enstitlerinin gnlk al ma dzeni de programda yle belirtiliyordu: Her gn leden nce 45er dakikalk 4 ders veya i saati, leden sonra da yine 45er dakikalk 4 ders veya i saati. Her gn iki saatlik ett ve 45 dakikalk serbest okuma zaman. Kltr derslerine ayrlan zaman haftada 22 saat ve bir rencinin be ylda devam edece i kltr dersleri saat says da toplam 5060 saat olarak belirlenmi ti. Kltr dersleri arasnda en ok a rlk Trke (736) ve Matematik'e (598) verilmi ti. Bu iki dersi 460 saatle Mzik, 414 saatle Yabanc Dil, 368 saatle Askerlik, 368 saatle Tabiat ve Okul Sa lk Bilgisi ve retmenlik Bilgisi dersleri izliyordu. Tarih, Co rafya ve Yurtta lk Bilgisi derslerine ayrlan zaman ise toplam 690 saatti (O uzkan, 1990). Ky Enstits rencilerinin gr leri, serbest okuma saatlerinin i levsel oldu unu, rencilerin okuma eylemini iselle tirdiklerini gsteriyor: Anmsanaca gibi Enstitlerde gnde bir saat, rencilerin serbest okumasna zaman ayrlrd. Bu yolla rencilerde okuma zevki, okuma al kanl yaratmakt ama. Bunun iin de kitaplar, rencilerin ilgi ve ya dzeylerine gre kmelendirilir, onlarn yararlanmalarna sunulurdu. Serbest okuma saatleri ba msz, bireysel olarak srdrld gibi kimileyin de bir retmenin ynetiminde topluca yaplr, okunan kitabn zerinde konu ulurdu. (zdemir,1990:168). Bu arada daha ilk gnden sevip snd m iki uygulamadan da sz etmek istiyorum. Bunlardan biri, serbest okuma saatleriydi. Ak am yeme inden nceki ett saatinde yaplan bu uygulamada o u kez kmeba mz (snf retmeni) da bulunurdu. Kmeba mz, okudu umuz kitaplarla ilgili sorularmz yantlar, bir tr dan manlk yapard. Kimi saatlerde kmeba mz, ilgin buldu u kitap ve dergileri snfa getirir, tantr; onlardan paralar okurdu. Okunan paralar zerinde tart malar aard (Poyrazo lu, 1990: 311-312). Ky Enstitlerinde kitap demek klasikler demekti. Hafif kitaplarn adn kimse bilmezdi. Klasikler ise, dnya insanlarnn soluk ald , d nsel, yaznsal birikimlerdir. Her toplum yaratt anlay ve kavray devrimini klasiklerle besler; onlarn gerek ieriklerini birbirlerinin beyninde ya ar. Ky Enstitleri bu dnya insanl nn d nsel birli ini Anadolu bozkrnda ye ertmi tir. Ky Enstitly yeti tiren, klasikler olmu tur (Binyazar, 1990: 275). Ky enstitlerinde zerinde ok durulan, olmazsa olmaz olarak d nlen konulardan biri rencilere serbest okuma al kanl nn kazandrlmas idi. Bu al kanl n pek ok konunun zlmesinde anahtar olaca d nlm tr (Aydo an, 2006). rencilerin kitap okuma al kanl kazanmalar iin smail Hakk Tonguun zel aba harcad , konuyu yakndan izledi i gnderdi i genelgeden de anla lmaktadr: 1- Snf retmenleri kendi idarelerindeki talebenin seviyesine uygun eserleri arkada laryla ok ve iyi kitap okuyanlarla gr erek seecekler, talebeye mnferiden ve kme halinde ve nezaretleri altnda okutacaklardr. Bu kitaplarn talebeye tavsiye edilmeden nce retmenler tarafndan okunmu olmalar her bakmdan faydaldr. Zaruretler dolaysyla bu yaplmad takdirde retmenlerin bu eserleri talebeden sonra mutlak okumalar lazmdr. 2- Serbest okuma i i, talebe nerede ve hangi i te bulunursa bulunsun okunacak kitaplar icabnda i yerlerine de gtrlmek artyla saati geldi i zaman mutlaka tatbik olunacaktr. Bu i e memur snf retmenleri hafta sonunda kendi idarelerindeki talebenin hangi eserleri okuduklarn e itim ba na veya mdrl nze yazl olarak bildireceklerdir. 3- Serbest okuma, her snfn i ve ders durumuna gre gnn bu i e en elveri li saatinde yaplacaktr. Bu saat gelince nbet i lerinden ba ka her trl al malar durdurulacaktr. 4- Talebe ile birlikte serbest okuma saatine i tirak edemeyen di er retmenler de bu saatte kendi kendilerine okuyacaklar ve her hafta sonunda okuduklar eserleri idareye yazl olarak bildireceklerdir. 5- Snf retmenleri kendi snflarnda okunan kitaplar ocuklarn iyi anlayp anlamadklarm kontrol etmek zere ayda biro u tarafndan okunan kitaplar yaz ile hlasa etme msabakas aacaklardr. Bu msabaka sonunda kitabn karakterini en iyi belirtene mkafat olarak bir kitap verilir. Bu msabakaya katlan ocuklarn yazlar bir dosya halinde idarede saklanr.

862

6- Serbest okuma i inin dzgn ve verimli bir ekilde tatbik edilip edilmemesinden birinci derecede mdrler mesul tutulacaklardr. Onun iin enstit mdrlerinin yukarda yazl esaslara gre i i te kilatlandrmalar, sk sk kontrol etmeleri, on be gnlk raporlarnda bu al malarn gidi i hakknda malmat vermeleri lazmdr (Aydo an, 2006). Genelgede dikkati eken nemli bir nokta da okuma edimine retmenlerin de etkin biimde katlmalarnn istenmesidir. Bu durum, gnmz retmenlerinden o unun 100 Temel Eser listesindeki kitaplarn zetlerini okuduklar gere ini d ndrmektedir. Ky Enstits retmenleri genelge do rultusunda tutum sergilemi , rencilerin okuma al kanl kazanmalar iin sorumluluk stlenmi lerdir: Ky Enstitlerinde retmen okur. Okumayan retmenler de yneticiler tarafndan uyarlr. retmenler renciye yeti ebilmek iin, okuduklar kitaplar gr mek, renci kar snda zor durumda kalmamak iin kendi aralarnda hafta ii toplantlar yaparlar. Ancak okurlar. Okunmas iin rencileri de yreklendirirler (Kesero lu, 2010). Ara trmalarda elde edilen bulgular, rencilerin hemen hepsinin okuma al kanl kazand ynndedir: Akada Ky Enstitsnde, bir yl iinde nc snfta en az okuyan renci 23, en ok okuyan renci de 64 kitap okumu tu (Tekben, 1947, s.89). () Enstit k llara uygulanan ankette, Enstit ya amnzda yakla k ka kitap okudunuz? sorusuna, deneklerin %2.8i 0-20; %7.1i 20-40; %12.1i 40-60; %20.7si 60-80; %57.8i de 80den ok kitap, diye yant vermi tir (zgen, 2010:735). Ba ka ara trmalarda da yukardaki saylara yakn sonularn elde edildi i, Amerikan Ktphane Derne inin ltlerine gre ylda 21 kitap okuyan ki inin ok kitap okuyan ki i sayld (Kesero lu, 2010) bilgisinden yola klrsa Ky Enstits rencilerinin ok kitap okuduklar, ba ka bir syleyi le okuma al kanl kazandklar sonucuna varlabilir. Okuma al kanl nn tek ba na de il, sanat e itimi btnl iinde d nld n de belirtmek gerekir. Enstitlerde rencilerin heykel, resim, mzik tiyatro gibi sanat dallarnda yeteneklerini geli tirmelerine olanak verilmi tir: Ky Enstitlerinde - zellikle Hasano landa - tiyatroya nem verildi i bilinmektedir. Tiyatronun nemi Ky Enstitleri retim Programnda (MEB-1943) yle belirlenir: Tiyatro ba l ba na bir dil ve edebiyat okuludur. Enstitde sk sk hazrlanp oynanacak piyeslerden ba ka her snfta ayr ayr temsil al malar yaplmaldr (Bayrak, 1978). Ky Enstitlerinde sanat e itimine byk nem verildi. Sanatn her dalnda (mzik, tiyatro, halk oyunlar, resim-i , iir yazma ve okuma, yazn kitaplarn okuyup zetleme, gzel ve etkili konu ma, el i leri, yontuculuk, e itli spor etkinlikleri...) daha ilk yllardan ba layarak zenle ve srarla te vik edildi. Her rencinin yetene i ve ilgi alan dikkatle izlendi, geli meleri sa land. yle ki baz renciler mzik dalnda geli tiler, mandolin, ba lama, akordeon, keman, sonradan piyano alma becerileri kazandlar. zellikle halk trklerini, okul arklarn alp syleme, halktan derlemeler yapma, onlar notaya alma, topluca alp syleyip tm yurda yayma etkinli ine ula tlar. Kimi renciler zeybek, halay, horon gibi halk oyunlarn ustalkla oynama ve retme dzeyine geldiler. O rencilerin ynetiminde tm enstit rencileri, sekiz yz ki ilik, bin ki ilik kmeler halinde grkemli gsteriler yaptlar. Bu renciler tiyatro sanatnda geli ti. Yerli yabanc nl yazarlarn oyunlarn, o yllarn ortamnda izleyen herkesi a rtacak dzeyde sahneye koyup oynadlar. Baz renciler halk iiri zevkinden ba layp sonradan gittike geli erek iir ve yazn dnyamzda yer aldlar. Resimde, yontuda nl sanat adamlar kt (Apaydn, 2007: 97). 1000 mevcutlu yuvamzda notadan anlamayan, mzik aleti alamayan, mill oyunlar bilmeyen ocuklar ancak henz bu sene gelenler arasnda vardr (Kara, 2005). E itim sistemimizde ksa bir sre etkili olan bu kurumlardan ok sayda air ve yazar yeti mi tir. Konuya ili kin bir al mada 39 yazar ve ozana yer verilmi tir (Bayrak, 1978). Okuma al kanl kazanmadan ozan ya da yazar olunamayaca gere i ile Ky Enstitlerinden yeti en air ve yazarlarn says birlikte d nld nde bu kurumlarda verilen Trke - Edebiyat retiminin ba ars kendili inden ortaya kar. Sonu olarak, 20. yzyln ortalarnda g ko ullar ve kt olanaklarla e itim veren Ky Enstitlerinin, rencilere okuma al kanl kazandrma asndan gnmz e itim kurumlarndan daha ba arl oldu u sylenebilir. nternet, bilgisayar, televizyon gibi rencileri kitap okumaktan uzakla tran aygtlarn bulunmad , radyonun bile yaygn olarak kullanlmad gere i, okuma edimine ynelme asndan, Enstit rencilerinden yana bir durum olarak d nlebilir. Buna kar lk; okuryazarlk oran, kitaba, dergiye, gazeteye ula ma olanaklar asndan gnmz ko ullar 1940l yllarla kar la trlamayacak kadar iyidir. 863

nsanmza okuma al kanl kazandrmadan geli mi , a da bir toplum olu turamayaca mza gre, ya ad mz okumazlk sorununu gemi teki ba arl uygulamalardan da yararlanarak zmek zorundayz. Bunun iin birka neri: Trke - Edebiyat retimi, rencinin ba ta kendi olmak zere insan ve ya am tanmas zerine yaplandrlmal, programlar, ders kitaplar, derslerin i leni i ve e itim ortamlar okur yeti tirme amacyla kurgulanmaldr. Okumayan retmenin rencilerine rnek olmas, kitap nermesi beklenemeyece inden ncelikle, retmenin okumas iin zendirici, gerekirse zorlayc, uygulanabilir nlemler alnmaldr. Ba ta snf retmenleri olmak zere, btn retmenlerin, zellikle Trke - Edebiyat retmenlerinin, snfa ellerinde kitaplarla girmesi istenmelidir. Ders kitaplar yeniden ele alnmal; kitaplardaki metinler, yaznsal niteli i tart lmayacak, renciyi yeni okumalara, ba ka kitaplara ynlendirecek nitelikte olmaldr. Kitaplar inceleyen kurullar alannda yetkin ki ilerden olu turulmaldr. Notla de erlendirilen serbest okuma saatleri, etkinlikleri yeniden d nlmelidir. Okul kitaplklar yeni yaynlarla zenginle tirilmeli, rencilerin sreli yaynlar izleyebilece i ortamlar olu turulmaldr. Okullar, rencilerin yan sra, velileri de okumaya zendirecek etkinlikler dzenlemelidir. Okullar rencileri, velileri yazar ve ozanlarla bulu turacak ortamlar hazrlamaldr. ok okuyan renciler bayrak trenlerinde okul yneticilerince duyurulmaldr. Okullarda kitap tantm etkinlikleri, okunan kitaba ili kin tart malar dzenlenmelidir. leti im aralarnda eri kinlere de seslenen, dinleyenleri okumaya zendiren izlenceler hazrlanmaldr. rencilerin, olanaklar elverdi i lde, kitapla ilgili etkinlikleri, kitap fuarlarn ziyaret etmesi sa lanmaldr.
KAYNAKA Apaydn, Halise (2007) Ky Enstitlerinde Sanat E itimi Ky Enstitleri Amalar - lkeler - Uygulamalar. Ankara: Ky Enstitleri ve a da E itim Vakf Yayn. 97. Aydo an, Mustafa (2006) Ky E itim Sistemi Ky Enstitleri. Ankara: Aydan Yaynclk. 122-127. Bayrak, Mehmet (1978) Ky Enstitl Yazarlar- Ozanlar. Ankara: TB-DER Yaynlar. s.87-88. Binyazar, Adnan (1990) Bir Anlay Devrimi Kurulu unun 50. Ylnda Ky Enstitleri. Ankara: E Hrriyet Gazetesi (2008) Bir Trk ylda ka kitap okur? [evrimii] http://www.hurriyet.com.tr/egitim/anasayfa/8754782.asp adresinden 12 Mart 2011de alnm tr. Hrriyet Gazetesi (2010) Dnya bile yansa genler habersiz. [evrimii] http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=14283198 adresinden 12 Mart 2011de alnm tr. Kara, Mustafa (2005) Arifiye Ky Enstitsnde Mzik al malar. Ky Enstitleri Dergisi I-VIII. Ankara: Ky Enstitleri ve a da E itim Vakf Yayn. Kaya, Zekeriya (2005) Okur Olma Sorumlulu u. a da Trk Dili Dergisi, say: 207. Ankara: Dil Derne i Yayn. 128. Kesero lu, Hasan S. (2010, Nisan)Ky Enstitlerine Okuma ve Ktphane Asndan Bakmak Kurulu unun 70. Ylnda Bir Toplumsal De i im Projesi Olarak Ky Enstitleri Sempozyumu. Kastamonu: Kastamonu niversitesi (Yay. Hazrlayanlar: Hlya Biicio lu, Berrin Grsoy, Hacer Hanc). 693-694. MEB E itimi Ara trma ve Geli tirme Dairesi Ba kanl (2007) rencilerin Okuma Dzeyleri. 4-46. [evrimii] http://earged.meb.gov.tr/tamamlanan/okuma_duzey.pdf adresinden 10 Mart 2011de alnm tr. MEB E itimi Ara trma ve Geli tirme Dairesi Ba kanl (2010) PISA 2009 Projesi Ulusal n Raporu. [evrimii] http://earged.meb.gov.tr/dosyalar/pisa/pisa2009rapor.pdf adresinden 12.03.2011 tarihinde alnm tr. Odaba , Hseyin, Co kun Polat, Yonca Odaba (2008) niversite rencilerinin Okuma Al kanl : Ankara niversitesi rne i. Bilgi Dnyas, 9(2):431-465. [evrimii] http://eprints.rclis.org/bitstream/10760/12704/1/HuseyinOdabas.pdf adresinden 10 Mart 2011 tarihinde alnm tr. O uzkan, A. Ferhan (1990) Ky Enstitleri retim Programlar Kurulu unun 50. Ylnda Ky Enstitleri. Ankara: E Yaynlar:2, 12-20. zdemir, Emin(1990) Ky Enstitleri ve Yaznmz Kurulu unun 50. Ylnda Ky Enstitleri. Ankara: E T-DER T-DER Yaynlar:2, 275.

T-DER Yaynlar:2, 168.

zgen, Bekir (2010) Ky Enstitlerinde Kitap Okuma Al kanl Kurulu unun 70. Ylnda Bir Toplumsal De i im Projesi Olarak Ky Enstitleri Sempozyumu. Kastamonu: Kastamonu niversitesi (Yay. Haz.: Hlya Biicio lu, Berrin Grsoy, Hacer Hanc). 735. Poyazo lu, Osman (1990) O Gzel Kurumlar. Kurulu unun 50. Ylnda Ky Enstitleri. Ankara: E T-DER Yaynlar:2, 311-312.

864

100 TEMEL ESER UYGULAMASININ RENC LER N OKUMA ALI KANLIKLARINA ETK LER KONUSUNDA RETMEN GR LER 1
Prof. Dr. Blent YILMAZ Hacettepe niversitesi Sinem ARICAN Ktphaneci

zet Trkiyenin 21. Yzyla ta d en nemli e itim sorunlarndan birisi okuma al kanl nn toplumun tm kesimlerinde d k olmasdr. Bu sorunu kkl ve uzun dnemli olarak zmede edinilmi al kanlklarn peki tirildi i ve dneme ili kin al kanlklarn kazandrld rgn ve sistematik e itim srecinin okulncesi ile birlikte en nemli aya olan ilk retim dneminin belirleyici katks yadsnamaz. Bu al ma, Milli E itim Bakanl nn (MEB), 59. Hkmet dneminde yrrl e koydu u 100 Temel Eser uygulamasnn rencilerin kitap okuma al kanlklar zerindeki etkilerini bu uygulamann ba lca uygulayclar olan ilk retim Trke retmenlerinin srece ili kin gr leri erevesinde de erlendirmeyi amalam tr. al ma kapsamnda, Ankarann ankaya, Mamak ve Yenimahalle ilelerindeki 54 okulda grev yapmakta olan 141 retmene bu uygulamaya ili kin gzlem ve d ncelerini renmek amacyla anket uygulanm tr. al mada retmenlerin d ncelerine dayal olarak elde edilen sonulara gre, sz edilen uygulamann rencilerin okuma al kanlklarnda anlaml dzeyde ve nitelikli bir etki yaratamad sylenebilir. Anahtar Szckler: Okuma al kanl , 100 temel eser uygulamas, ilk retim, retmenler.

Abstract One of the most important educational issues in 21. Century in Turkey is carried the habit of reading is low in all segments of society. Habits acquired in solving this problem as a fundamental and long-term habits are gained during the period peki tirildi i formal and systematic training process andpre-school with the decisive contribution of the most important leg of the primaryperiod is undeniable. In this study, the Ministry of National Education (MEB), 59 The government put into effect during the application of 100 Basic Works on the effects of students 'reading habits as long as the Turkish teachers' views on the application within the framework of the main practitioners to evaluate the primary aims. Within this study, Ankara Cankaya, Mamak and 54 school districts who are working in Yenimahalle 141 observations and thoughts regarding this application in order to know the teacher questionnaire. According to the results of the study, based on the ideas of teachers, students' reading habits, such practice does not make a significant impact, and quality can be said. Key Words: Reading habits, basic work, application of 100 primary school teachers.

Giri Okuma al kanl ; bireyin bir gereksinim ve zevk kayna olarak alglamas sonucu okuma eylemini srekli, dzenli ve ele tirel bir nitelikte gerekle tirmesidir. (Ylmaz, 2004: 116). Okuma al kanl bilgi kullanmnn temel aracdr. Gerek bireysel gerek toplumsal dzeydeki bilgi tketiminin yo unlu u, toplumun veya bireyin okuma al kanl dzeyi ile yakndan ilgilidir. Okuma al kanl , gnmzde geli mi li in ltlerinden biri olarak kabul edilmekte ve toplumlarn kalknmasnda temel belirleyiciler arasnda saylmaktadr. Bu nedenle okuma al kanl nn ocukluk dneminden itibaren kazandrlmas bireysel adan oldu u kadar toplumsal adan da nem ta maktadr. Yaplan ara trmalar Trkiyede bu konuda durumun istenilen dzeyde olmad n gstermektedir. Bu
1

Bu al ma, Arcann (2010) yksek lisans tezine dayanmaktadr.

865

erevede e itli kurumlar baz uygulamalar geli tirmektedir. Milli E itim Bakanl nn ilk retim rencilerine ynelik hazrlad ve 2005/70 sayl Genelgesi (MEB, 2005) ile aklad , zaman zaman tart malara neden olan ve okutulmas zorunlu tutulan 100 Temel Eser adl projenin amac, Trk dilini retmek ve geli tirmek, okuma al kanl kazandrmak olarak belirlenmi tir. ocuklarda okuma kltrn geli tirmeyi hedefleyen bu tr ulusal-resmi proje sonularnn de erlendirilmesi hem projenin niteli ini hem de ilgili grupta uygulamann yol at de i imleri renmek asndan byk nem ta maktadr. Okuma Al kanl : Baz Kuramsal De inmeler Daha nce yaplan tanmda geti i zere, okuma al kanl olgusu gereksinim, zevk, dzenlilik, sreklilik ve ele tirellik kavramlar zerine oturur. Okuma al kanl nn bireyin toplumsalla masnda, zihinsel geli im, dil geli imi, e itim ba ars, ki ilik geli tirmesinde ve ileti srelerinde nemli katklarnn oldu u yadsnamaz. Benzer katklar toplumsal dzeyde de sa layan okuma al kanl , aklyla ya ayan, d nen, sorgulayabilen, do ru seimler yapabilen, ruh sa l yerinde a da toplumun girdilerinden birisi saylabilir. Ku kusuz, bu al kanl n (kltrn) kazanlmas ve geli tirilmesinde e itli ki i, kurum, dnem ve etkenlerin etkisi bulunmaktadr. zbay, Ba c ve Uyar, (2008: 120)n da belirtti i zere, ruhsal etken olarak ocu u bu konuda gdleme, ailenin belirleyici etkisi (Ylmaz, 2004), bu ba lamda Dkmen (1994: 20)in kavramsalla trd modelden renme yakla m, zellikle aile duyarll nn eksik oldu u toplum ve kesimlerde retmen etkisi (Ya c, 2007: 66; Ylmaz,1992), sz edilen al kanl n do al ve organik paras ktphanelerin i levi, e itim sisteminin ara trmaya dayal yapsnn rol (Bircan ve Tekin, 1989: 400), arkada etkisi, sosyoekonomik ko ullar ve kltrel yap (Ylmaz, 1995), televizyon, bilgisayar gibi teknolojik aralarn ve grsel kltrn yansmalar (Aksalo lu ve Ylmaz, 2007), sansr-d nce zgrl , medyann yakla m, bo zamanlar de erlendirme biimleri vb. birok etkenin okuma kltr edinmede ve geli tirmede etkili oldu u sylenebilir. Bu al mann kapsam nedeniyle konunun retmen boyutuna ili kin biraz ayrnt vermek yararl olabilecektir. Okuma al kanl /kltr yaratmada retmene d en rol ve yapabileceklerinin bazlarn yle zetlemek olanakldr: Snf ii yksek sesle okuma-sessiz okuma uygulamalar yaplmas, ilerleyen snf dzeylerinde bireysel ve sessiz okuma yntemine a rlk verilmesi, Okuma becerileri, okuma materyali ve okuma arac arasndaki dengenin kurulmas, Okunan metinlerle ilgili sorularn sorulmas, ilerleyen snflarda ele tirici okuma testi uygulanmas, rencilerin ilgi ve gdlerini iyi bir biimde belirleme, rencilere buna uygun okuma materyali sa lama, retmenlerin snf ktphaneleri konusunda duyarl olmalar, rencileri okul d nda da okumaya te vik etmek, rencilere bu konuda rehberlik etmek, retmenlerin okuma al kanl asndan cmle retimi yntemini tercih etmeleri, retmenlerin snfta okunan kitaplarn rencilerin ilgisini ekmesini sa lamalar, Ailelerle ileti ime geilmesi ve bu konuda onlar e itmeleri, Snf ierisinde okuma al kanl kazandrmaya ynelik etkinlikler dzenlenmesi (Ylmaz, 1992). zellikle okulncesi dnemde oyun-okumaya hazrlk ve dil geli imi ili kilendirmelerinin yaplmas, okumaya ynelik drama uygulamalar gibi daha birok ayrnty ieren okuma al kanl edindirme-geli tirme sreci lke iin ulusal e itim-kltr politikasnn, retmen iin de sa lkl ve a da e itim srecinin paras olarak grlmelidir. 100 Temel Eser Uygulamas Milli E itim Bakanl tarafndan Trk Edebiyat, Hazrlatlacak Eserler ve Dnya Edebiyat ba lklarnda olu turulan ve kamuoyuna 15 Temmuz 2005te aklanan 100 Temel Eser Listesi tm valiliklere bir genelge ile gnderilmi tir (MEB, 2005). Projenin temel amac, seilmi 100 kitab okunmas gereken yaptlar olarak belirlemek ve ilk retim a ndaki rencilerin bu kitaplar okumalarn sa layarak okuma kltrlerinin olu masna ve okuma al kanl kazanmalarna yardmc olmaktr (Dilidzgn, 2006: 23). MEBin 2005/70 sayl genelgesi uyarnca projenin genel hedefleri; Trk dilini retmek ve geli tirmek ve Okuma al kanl kazandrmak olarak belirtilmi tir. Genelgede, ayrca, ... d nen, d nd n do ru ve ak bir ekilde ifade eden, alglama gc 866

yksek, yorum yapan, analitik d nen, sentez yapan, tart an, do rularn; tek noktadan de il, e itli bak alaryla bakmak suretiyle ortaya kaca n kavram , gzellik duygusu ve estetik anlay geli mi , kltrl, mill ve manev de erlere sahip yksek karakterli bireyler yeti tirmek. de amalar arasnda saylm tr. Genelgeye gre: Bu eserler, rencileri dilimizin, edebiyatmzn klasik hle gelmi rnekleriyle tan tracak, onlardaki dil ve muhteva zenginli ini kavramalarn sa layacak, bylece gnmzde gelinen noktay grmelerini temin edecek, onlarda edebiyat ve kltr tarihi fikrini olu turacaktr. Dil ve millet varl arasndaki ba da anlamalarn sa layacak, sosyal ve kltrel de i meleri grmelerine yardmc olacaktr. Bir zorunluluk olmamakla birlikte 100 Temel Eser uygulamasnda sorumluluk snf retmenlerindedir. Bunun yan sra ailelerin ve kamuoyunun da bilgilendirilmesi istenmektedir. lk retim 5., 6., 7., 8. ve 9. snflar iin okunacak 100 Temel Eser Genelgesinde listede yer alan kitaplarn Trke dersi mfredat ile ili kilendirilip okutulmas ve zmre retmenlerinin rencilerin snf seviyesi ve retim programlarna dikkat etmesi bilgileri ve gnde 30 dakikalk Okuma Saati uygulamasna dikkat ekilmektedir. Bu konuda Zeynio lu (2007) ve Ylmaz (2007)n ele tirileri de dikkate de er grnmektedir. Genelgede belirtilen ve genelde iyi niyetli temenniler niteli i ta d sylenebilecek uygulama liste hazrlama mant /d ncesi, okuma listesinin olu turulma sreci ve yaps, yaynlarn renci dzeyine uygunlu u, retmen boyutu, kitaplarn yayn kalitesi, uygulamann geneline ili kin proje yakla m, ilk retim dzeyindeki okuma al kanl sorununun di er paralarnn yeterince d nlmedi i gibi konularda tart mal grnmektedir. Dilidzgn (2006: 23), 100 Temel Eser uygulamasna ynelik ele tirileri 4 noktada toplamaktadr. Bunlar: Seilen eserlerin niteli i, Liste olu turulma gereksinimi, Seilen kitaplarn ticari olarak metala mas, Kitaplarn e itim srecinde yanl kullanm. 100 Temel Eser uygulamasnda nitelik asndan en nemli ele tiri, eviri eserlere yneliktir. Yabanc yazarlarn eserlerinde evirilere yaplan ideolojik mdahaleler kamuoyunda da tepki ekmi tir. Neydim (2006: 4)in 100 Temel Eser uygulamasna ynelik genel ele tirileri ise u ekildedir: Seilen kitaplarn grelili i tart labilir. Zorunlu okuma dayatmas ocu un edebiyata duyabilece i ilgi ve sevgiyi ortadan kaldrabilir. retmenler yz kitaplk snrn iine hapsoldu u iin artk yeni kitap aramayacak, yeni aray lar, yeni yaratlar ocukla bulu turma olana n yitirmi olacaktr. Bu da yeni kitap talebini azaltacak, okurunu yitiren yazar yazmaktan vazgeecektir. Bu durumda MEB kendi zerine d en te vik grevini ihmal etmi olacak, bu da genel okuma al kanl asndan byk sorunlar yaratacaktr. otuksken (2007: 5960), ele tiri ve nerilerini ieren yakla mn maddeler halinde sralam tr: yle

MEBin asli grevi, tm kurum ve donanmlaryla a da bir e itim ortam yaratmak oldu u iin bu tr okuma listeleri hazrlanmas yararl olmayacaktr. MEB, yaynevleri, yaynclar birli i gibi kurumlar, ocuk ve ilk genlik edebiyatna ili kin genel bir aklamal kaynaka/katalog hazrlamaldr. ocuk ve ilk genlik edebiyat kitaplarnn hangi amalarla hangi yntemlerle ocuklara okutulaca na ili kin klavuz kitaplar hazrlanmaldr. lk retim ve orta retimde rencilere tavsiye edilecek kitaplarn seiminde bu kaynaka ve kataloglarn yan sra, zellikle retmenlere gvenilmeli, yetki onlara verilmelidir. Yaymlan ndan 70 yl sonra telif haklar ynnden serbest kalan yerli ve yabanc kitaplarn farkl yazar ve yaynevlerince geli igzel biimde yayna hazrlanmasnn nne gemek iin, bu tr kitaplarn yayn haklar Kltr Bakanl na verilmelidir. rencilere kitap nerirken a da yazarlara ncelik verilmelidir. nternet ortamnda retmenler ve rencilere hizmet vermek zere bir site kurulabilir, uzmanlarn denetiminde olu turulacak bu sitede ocuk ve genlik edebiyat, bu edebiyatn farkl rnleri gibi konularda bilgilendirme yaplabilir. Okul kitaplklar daha i levsel hale getirilmelidir. Kitap okuma ve okutma kampanyalarna basn da dhil edilmelidir. 867

Televizyon ve radyolarda kitap tantma saatlerinin arttrlmas konusunda TV ve radyo yneticileri ile gr lmelidir. Yazar okur bulu mas sa lanmaldr. Bu konuda, irin (2007: 97)in nerileri, okuma al kanl iin Trke ve edebiyat retiminde ocuk ve genlik edebiyat merkezli kaynaka ile okuma programnn hazrlanmas ve uygulanmas ynndedir. Cengiz (2007: 69) de okuma al kanl kazandrlmasnda MEBin ocuklarn ve genlerin okuma davran edinmesinde, ba arszl ilk aylarda ortaya kan 100 Temel Eser listesi hazrlamak gibi yapay zmler yerine yazarlar ve e itimcilerle i birli ine gidilmesi a rsnda bulunmu tur. 100 Temel Eser uygulamasna ili kin ele tiri ve nerileri artrmak olanakldr. ocuk Vakfnn 100 Temel Eser Raporu (ocuk Vakf, 2009) da konuya ili kin nemli kaynaklardan birisidir. A a daki blmde sunaca mz bulgular bu ele tirilerin geerlili ini grmek asndan da yararl olacaktr. Ara trmann Amac, Hipotezi ve Kapsam al ma, lk retim kademesine ynelik olarak yrrl e koyulan 100 Temel Eser Listesi uygulamas, rencilerin okuma al kanlklarn geli tirmede neden tam olarak ba arl olamam tr? biiminde olu turulan ara trma problemine dayandrlm tr. Bu problem erevesinde, al mann amac da ilk retim Trke retmenlerinin gr lerine dayanarak 100 Temel Eser Listesi uygulamasnn rencilerin okuma al kanlklarna etkisi asndan de erlendirmek. olarak belirlenmi tir. Ara trma hipotezi, lk retim kademesine ynelik 100 Temel Eser Listesi uygulamas, ilk retim Trke retmenlerinin uygulama hakknda yeterince hizmet ii e itim almamalar, srece ba ndan itibaren tam olarak dhil edilmemeleri, listede yer alan eserlerin rencilere uygunlu unun tart lr olmas, okumann renciler iin zorunlu tutulmas, listede yer alan kitaplarn yaymna zen gsterilmemesi ve uygulamann ktphane boyutunun yeterince d nlmemesi nedenleriyle tam olarak ba arl olamam tr. biiminde kurulmu tur. Ara trma betimleme yntemi ile gerekle tirilmi tir. al mann evreni, uygulamann de erlendirilmesinde etkisi oldu u d nlen sosyo-ekonomik yap farklklarn da dikkate alan biimde Ankara ilindeki ankaya (st sosyo-ekonomik blge), Mamak (alt sosyo-ekonomik blge) ve Yenimahalle (orta sosyo-ekonomik blge) merkez ilelerinde grev yapan 141 Trke retmenini kapsamaktadr. Ara trma kapsamna ili kin tablo (Tablo 1) a a dadr:
Tablo 1. Ara trmann Kapsam al an retmen Says ankaya Mamak Yenimahalle Toplam 242 137 187 566 Anket Uygulanan retmen Says 60 31 50 141 n-test Uygulanan retmen Says 6 3 5 14

Ankara genelinde al an ve dolaysyla ara trma evrenini olu turan Trke retmeni says 1163dr.2 ng (1990: 261)ya gre, 0,99 gven dzeyi 0,05 ho gr miktarna gre evreni temsil etmesi gereken rneklem says 119dur. al mada evren 141 Trke retmeni ile rneklendi inden, rneklem evreni temsil etmektedir. rneklemin evreni temsil gc %12,07dir. Belirlenen Trke retmenlerinin 14ne (%10) Kasm 2009 tarihinde olu turulan anketin uygulanabilir olup olmad n anlamak, eksik ve hatalar belirlemek iin pilot uygulama (n-test) yaplm tr. Son biimi verilen anket Aralk 2009 tarihinde 54 okulda uygulanm tr. al mada uygulanan anket ile 100 Temel Eser listesinde yer alan kitaplarn 8. Snf rencileri iin uygunluklar retmen gr leri zerinden ara trlm tr. Bulgular ve De erlendirme Bu blmde ara trmada elde edilen bulgular sunulacak ve yorumlanacaktr.3

2. MEB ile 2009 Ekim aynda yaplan gr mede alnan bilgi. 3. Daha ayrntl bulgu ve yorumlar iin bkz. Arcan (2010)

868

100 Temel Eserin retmenler Tarafndan Bilinme ve Okunma Durumu 100 Temel Eserin uygulanma ba ars, bir boyutuyla retmenlerin bu eserleri yeterince tanmasna, onlara hkim olmasna ba ldr. Ara trma sonularna gre, retmenlerin sadece % 38,3 (54) bu eserlerin hepsini bildi ini, % 58,9u (83) o unu ve 4 retmen (% 2,8) de ok azn bildi ini ifade etmi tir. Elbette, bu eserlerin adn duymu olmak da bilmek olarak yorumlanabilece i iin bu eserlerin retmenlerin ne kadar tarafndan okundu u nem ta maktadr. Yine ara trma sonularna gre, retmenlerin yakla k yarsnn 100 Temel Eserin yarsn ya da yardan fazlasn okudu u ortaya km tr. Bu sonular, retmenlerin byk blmnn genel olarak 100 Temel Eseri duydu unu, onlar hakknda belirli lde fikir sahibi olduklarn ancak en azndan yarsnn bu kitaplarn ieri ine tam anlamyla hkim olamadklarn (okumadklarn) gstermektedir. retmenlere Gre 100 Temel Eser Listesinde Yer Alan Kitaplarn rencilere Uygunlu u 100 Temel Eser listesinde yer alan kitaplarn ilk retim rencilerine uygun olup olmad hakknda en gereki fikre sahip olabilecek grup byk lde retmenlerdir. retmenlerin bu konuya ili kin d nceleri Tablo 2de yanstlm tr.
Tablo 2. retmenlere Gre 100 Temel Eserin rencilere Uygunlu u
Okuduklarnza dayanarak, 100 Temel Eseri 8. snf rencileri iin ne kadar uygun buluyorsunuz? ok uygun Uygun Az uygun Uygun de il Toplam Blgeler ankaya Say 0 22 34 4 60 % 0 36,7 56,7 6,7 100 Mamak Say 0 12 15 4 31 % 0 38,7 48,4 12,9 100 Yenimahalle Say % 1 2,0 18 36,0 26 52,0 5 10,0 50 100 Toplam Say 1 52 75 13 141 % 0,7 36,9 53,2 9,2 100

Tablo 2 verilerine gre, retmenlerin yalnzca %0,7si (yakla k 1 000 retmenden birisi) listede yer alan kitaplarn rencilere ok uygun oldu unu d nmektedir. Bir lkenin ilgili bakanl nn bu konuda bir sre sonunda hazrlad bir listenin retmenler tarafndan byk o unlukla ok uygun bulunmas beklenir. Listeyi uygun bulan retmen orannn %36,9 olmasna kar n, az uygun bulan ve uygun olmad n d nen retmen oran %62,4e ula maktadr. Gerek uygun bulma, gerekse uygun bulmama oranlarnn sosyo-ekonomik blgelere gre anlaml bir farkllk gstermedi i de anla lmaktadr. 100 Temel Eser Listesinde Yer Alan Kitaplarn renciler Tarafndan Ne Kadar stekli Okundu una li kin retmen Gr leri Olu turulan 100 Temel Eser listesinin renciler iin uygunlu unun en nemli ltlerinden birisi de bu kitaplarn renciler tarafndan istekle okunup okunmadklardr. Buna ili kin a a daki tabloda (Tablo 4) yer alan veriler bir nceki blmde retmenlerin kitaplarn renciler iin uygun olup olmad na ili kin d ncelerini peki tirir niteliktedir.
Tablo 3. 100 Temel Eserin renciler Tarafndan Ne Kadar stekli Okundu una Dair retmen Gr leri
100 Temel Eser renciler tarafndan ne kadar istekli okunuyor? renciler eserleri byk bir istekle ve zevkle okuyor. Ksmen de olsa zevkle okuyor. renciler eserleri okumay dev olarak gryor ve istemeden, not kaygsyla okuyor. renciler eserleri okuyor ama istekli olup olmadklarn de erlendiremem. Toplam Blgeler ankaya Say % 0 18 37 5 60 0 30 61,7 8,3 100 Mamak Say % 1 12 15 3 31 3,2 38,7 48,4 9,7 100 Yenimahalle Say % 1 13 31 5 50 2 26,0 62,0 10,0 100 Toplam Say 2 43 83 13 141 % 1,4 30,5 58,9 9,2 100

Buna gre, retmenlerin yalnzca %1,4 (2) listede yer alan kitaplarn renciler tarafndan byk bir istek ve zevkle okundu unu d nmektedir. Bu oran bu uygulamann ba arszl konusunda somut bir veri anlamna gelmektedir. Eserlerin ksmen de olsa zevkle okundu unu d nen retmen orannn %30,5 (43) olmasna kar n rencilerin eserleri okumay dev olarak grd n ve istemeden, not kaygsyla okudu unu belirten retmen oran %58,9dur. Bu tabloya 869

ili kin genel durumu retmenlerin te ikisinden fazlas 100 Temel Eser listesinde yer alan kitaplarn renciler tarafndan zevk ve istekle okundu unu d nmemektedir. biiminde ifade etmek yanl olmayacaktr. Belirtilen konuda blgeler arasnda anlaml bir farkllk olmad da sylenebilir. 100 Temel Eser listesinde bulunan kitaplarn renciler tarafndan yeterince istek ve zevkle okunmamasnn e itli nedenleri oldu u d nlebilir. Ara trma sonular arasnda yer alan ve bu kitaplarn yayn kalitesi ve zgn ieriklere uygunlu u konusu dikkat ekicidir. Buna gre, retmenlerin yalnzca %12si 100 Temel Eserin yaymnda zen gsterildi ini d nmekte, yakla k yars (%44,7) da yaynclarn bu konuda yeterince zen gstermedi ini ifade etmektedir. Bir ba ka sonuca gre ise, retmenlerin kk bir blm (%10,6) 100 Temel Eser olarak yaymlanan kitaplarn zgn ierikleri tam anlamyla yanstt n d nmektedir. Onlara gre, ok az yaynevi (%35,5) eserleri hazrlarken ocuklarn dzeyini gzetmektedir. retmenlerin %34,8 i yaynclarn eserleri uyarlarken siyasi, dini gr lerini eserlere yansttklarn d nmektedir. Yaynclarn eserlerde kullanlan szcklere, dil kurallarna hi dikkat etmedikleri yantn veren retmenlerin oran ise % 39,7dir. retmenlere Gre 100 Temel Eserin Ne Kadarnn renciler Tarafndan Okundu u 100 Temel Eser uygulamasnn en temel somut hedeflerinden birisinin listede yer alan kitaplarn renciler tarafndan en yo un biimde okunmas oldu u sylenebilir. Bu konuda duruma ili kin retmen gr leri a a dadr:
Tablo 4. rencilerin 100 Temel Eserde Okuduklar Kitap Says Blgeler Toplam ankaya Say 0 10 49 1 60 % 0 16,7 81,7 1,7 100 Mamak Say 0 10 21 0 31 % 0 32,3 67,7 0 100 Yenimahalle Say 1 21 27 1 50 % 2,0 42,0 54,0 2,0 100 Say 1 41 97 2 141 % 0,7 29,1 68,8 1,4 100

Sizce rencileriniz 100 Temel Eserin ka tanesini okumu tur? 51 ve daha fazla 21-50 1-20 Hi okumadm Toplam

Tablo 4 verilerine gre, retmenlerin yalnzca %0,7si rencilerin listede yer alan kitaplarn yardan fazlasn okuduklarn dile getirmektedirler. retmenlerin byk o unlu u (%68,8) rencilerin bu listede bulunan kitaplardan 1-20 aras sayda kitap okudu unu d nmektedir. Okutulmas zorunlu olmasna kar n okunma orannn bu dzeylerde kalmas uygulamann sonular asndan olumsuz bir tabloya i aret etmektedir. Listede yer alan kitaplardan 21-50 aras sayda kitab okuyanlarn orannn st sosyo-ekonomik blgede (ankaya) en d k dzeyde olmas ilgin grnmektedir. En olumlu grnty orta sosyo-ekonomik blge (Yenimahalle) vermektedir. retmenlerin 100 Temel Eseri rencilere nerip nermeyeceklerine Dair Gr leri retmenler okutulmas bir genelge ile zorunlu tutulan 100 Temel Eser listesini elbette uygulamada rencilere okutmaya al mak durumundadrlar. Ancak, byle bir yasal zorunluluk olmasa bu eserleri rencilerine nerip nermeyecekleri listenin retmenler tarafndan nasl grld ne ili kin veriler sunacaktr.
Tablo 5. retmenlerin 100 Temel Eseri nerip nermeyeceklerine Dair Gr leri Sizin elinizde olsayd, 100 Temel Eserin ne kadarn rencilerinize nerirdiniz? Hibirini nermezdim. ok azn nerirdim. o unu nerirdim. Hepsini nerirdim. Toplam Blgeler ankaya Say % 2 3,3 36 60,0 20 33,3 2 3,3 60 100 Mamak Say 0 10 21 0 31 Yenimahalle Say % 0 0 19 38,0 31 62,0 0 0 50 100 Toplam Say 2 65 72 2 141 % 1,4 46,1 51,1 1,4 100

% 0 32,3 67,7 0 100

870

Tablo 5 verilerine gre, retmenlerin yalnzca %1,4 (2) listede bulunan kitaplarn tmnn rencilere nerilebilece ini d nmektedir. Bunun, son derece d k bir oran oldu u aktr. Buna kar n, retmenlerin yakla k yars (%51,1) listedeki kitaplarn o unu nerilebilir bulmaktadr. Kitaplarn ok azn nerilebilir bulan retmenler ile hibirini nerilebilir bulmayan retmenlerin oran da %47,5e ula maktadr. Gerek nerme gerekse nermeme konusunda blgeler arasnda anlaml farkllklar oldu u gze arpmaktadr. o unu neririm diyen retmenlerin oran ankayada %33,3 iken, bu oran Yenimahallede %62ye ve Mamakta %67,7ye ula maktadr. Bu farkll n nedeni olarak, yoksul blgelerde ok fazla kitap seme ans olmad d nlebilir. retmenlerin 100 Temel Eser Listesinin Okutulmasnn Zorunlu Tutulmas Hakkndaki Gr leri 100 Temel Eser listesine yneltilen olumsuz ele tirilerden o u bu listenin rencilere okutulmasnn zorunlu tutulmas ile ilgilidir. Bu konuda retmenlerin ne d nd byk nem ta maktadr. Buna ili kin veriler Tablo 6da yer almaktadr.
Tablo 6. retmenlerin 100 Temel Eser Listesinin Okutulmasnn Zorunlu Tutulmas Fikri Hakkndaki Gr leri 100 Temel Eserin okutulmasnn zorunlu tutulmas fikrine katlyor musunuz? Tamamen katlyorum. Byk lde katlyorum. Katlyorum. Ksmen katlyorum. Hi katlmyorum. Toplam Blgeler ankaya Say % 0 0 3 5,0 6 36 15 60 10,0 60,0 25,0 100 Toplam Say 6 14 15 76 30 141 % 4,3 9,9 10,6 53,9 21,3 100

Mamak Say % 1 3,2 7 22,6 3 12 8 31 9,7 38,7 25,8 100

Yenimahalle Say % 5 10,0 4 8,0 6 28 7 50 12,0 56,0 14,0 100

Tablo 6 verileri, retmenlerin yalnzca %4,3nn bu listenin zorunlu tutulmasn tamamen onaylad n gstermektedir. Byk lde onaylyorum. ve Onaylyorum. seenekleri birlikte d nld nde dahi bu listenin zorunlu tutulmasn onaylayan retmenlerin oran %24,8de kalmaktadr. Bir ba ka deyi le, retmenlerin %75,2si listenin okutulmasnn zorunlu tutulmasna kar grnmektedir. Bu veriler, uygulamann bu boyutunun yeniden gzden geirilmesinin gere ini ortaya koymaktadr. rencilerin 100 Temel Eseri Edinmelerinde Bulunmad Konusunda retmen Gr leri Ekonomik Glklerinin Bulunup

100 Temel Eser uygulamasnn nemli boyutlarndan birisi de listede yer alan kitaplarn renciler tarafndan edinilmesi sorunudur. Bu konuda bir sorun olup olmad ve varsa sorunun boyutlarna ili kin retmen gr leri a a dadr (Tablo 7):
Tablo 7. 100 Temel Eseri Edinmede Ekonomik Gl n Bulunup Bulunmad Konusunda retmen Gr leri rencilerinizin ekonomik olarak 100 Temel Eseri edinme gc bulunmakta mdr? rencilerimin hepsi 100 Temel Eseri rahatlkla satn alabilir. rencilerimin alabilir. o u satn Blgeler Toplam ankaya Say % Mamak Say % Yenimahalle Say % Say %

14

23,3

6,5

10

20,0

26

18,4

26 19 1 60

43,3 31,7 1,7 100

17 12 0 31

54,8 38,7 0 100

31 9 0 50

62,0 18,0 0 100

74 40 1 141

52,5 28,4 0,7 100

rencilerimin ok az satn alabilir. rencilerimin alamaz. Toplam hibiri satn

871

 retmenlerin yalnzca %18,4ne gre rencilerin hepsi listede bulunan kitaplarn tmn rahatlkla satn alabilirler. Bu oran ankayada %23,3 iken, Mamakta do al olarak %6,5e d mektedir. retmenlerin yarya yakn (%52,5) rencilerin o unun bu kitaplarn o unu satn alabilece ini belirtmi tir. Ksaca, eserlerin satn alnmasnda rencilerin yars iin bir sorun grnmedi i ancak di er yars iin belirli lde sorun ya anabildi i anla lmaktadr. retmenlere Gre 100 Temel Eserin Snf Kitaplklarnda Bulunma Durumu 100 Temel Eserin satn alnmasndaki sorunlara ve genel olarak bu eserlerin okullar tarafndan sa lanmas konusunda en sa lkl zmlerin ba nda bu kitaplarn snf kitaplklar ve/veya okul ktphanelerinde bulunmasdr. Uygulamann kanmzca en nemli ayaklarndan birisi bu olmaldr. Buna ili kin durumun retmenler tarafndan nasl de erlendirildi i a a da (Tablo 8) grlebilir:
Tablo 8. 100 Temel Eserin Snf Kitaplklarnda Bulunma Durumu 100 Temel Eserin ne kadar snf kitapl mzda bulunuyor? Tm o u Kk bir blm Hibirisi Snf kitapl yok Toplam Blgeler ankaya Say 3 12 23 3 19 60 % 5,0 20,0 38,3 5,0 31,7 100 Mamak Say 1 8 16 0 6 31 % 3,2 25,8 51,6 0 19,4 100 Yenimahalle Say 2 16 22 2 8 50 % 4,0 32,0 44,0 4,0 16,0 100 Toplam Say 6 36 61 5 33 141 % 4,3 25,5 43,3 3,5 23,4 100

retmenlerin %23,4nn snf kitaplklarnn olmad n belirtmesi ba l ba na ciddi bir soruna i aret etmektedir. Bunun yan sra, bu listedeki kitaplarn tmnn ya da o unun snf kitaplklarnda bulunabilece ini syleyen retmenlerin oran yalnzca %29,8dir. Bu konuda blgeler arasnda anlaml bir farkll n olmad da grlmektedir. Bu tablodaki veriler 100 Temel Eser uygulamasnda ktphane boyutunun yeterince d nlmedi ini ve bu konuda herhangi bir nlem alnmad n, rencilerin listedeki kitaplar satn almaya zorlandklarn gstermektedir. Bu durumun ise uygulamann ba arsn etkileyece i aktr. 100 Temel Eser Uygulamasnn Yararlar Hakknda retmenlerin Gr leri Genel olarak 100 Temel Eser uygulamasnn varsa hangi ynlerden yararl oldu unu retmenlerin gr lerine dayanarak ortaya koymak ara trmann bir parasyd. Buna ili kin veriler Tablo 9da yer almaktadr:
Tablo 9. 100 Temel Eser Uygulamasnn Yararlar Hakknda retmenlerin Gr leri 100 Temel Eser uygulamasnn size gre en nemli yararlar ne olmu tur? Kitap nerilmesinde karga ay ortadan kaldrmas. Bu kitaplara ula labilmesini kolayla trmas. retmenlerin kitap nermelerini kolayla trmas. Kitap okuma al kanl kazandrmas. Bu kitaplarn fiyatlarnn ucuzlamas. rencilere okumas gereken kitaplar hakknda olumlu ynde katk sa lamas. Toplam Toplam Evet 71 70 61 58 42 26 328 % 50,4 49,6 43,3 41,1 29,8 18,4 38,77 Hayr 70 71 80 83 99 115 518 % 49,6 50,4 56,7 58,9 70,2 81,6 61,23

retmenlerin en byk blm (%50,4) 100 Temel Eser uygulamasn rencilere kitap nerilmesindeki karga ay ortadan kaldrmas anlamnda olumlu bulmaktadr. Di er olumlu baklan yan ise bu kitaplara ula m kolayla trmasdr. Buna kar n, uygulamann okuma al kanl n artrmas anlamnda katksnn oldu unu d nen retmenlerin oran %41,1de kalmaktadr. 872

Uygulamann kitap fiyatlarn ucuzlatmaya yansyan bir etkisinin oldu u ise retmenler tarafndan pek d nlmemektedir. rencilerin 100 Temel Eseri Okuma, Anlama ve rdeleme Becerileri Hakkndaki retmen Gr leri Nitelikli okuma al kanl sreci okudu unu anlama ve irdeleme becerisini geli tirmeyi zorunlu klar. 100 Temel Eser uygulamasnn bu konuda ne kadar ba arl oldu u da de erlendirilmesi gereken bir boyuttur. Bu konudaki retmen gr lerini ieren veriler a a daki tabloda (Tablo10) yer almaktadr:
Tablo 10. rencilerin 100 Temel Eseri Okuma, Anlama ve rdeleme Becerileri Hakkndaki retmen Gr leri rencilerin 100 Temel Eser kapsamnda okudu u kitaplar okuma, anlama ve irdeleme asndan de erlendirdi inizde ba ar dzeyleri nasldr? ok ba arl Ba arl Az ba arl Ba arsz Fikrim yok Toplam Blgeler Toplam ankaya Say 1 31 21 2 5 60 % 1,7 51,7 35,0 3,3 8,3 100,0 Mamak Say 0 18 11 0 2 31 % 0 58,1 35,5 0 6,5 100,0 Yenimahalle Say 0 35 14 1 0 50 % 0 70,0 28,0 2,0 0 100,0 Say 1 84 46 3 7 141 % 0,7 59,6 32,6 2,1 5,0 100,0

retmenlerin yalnzca %0,7si (1) rencilerin listede bulunan kitaplar okuma, anlama ve yorumlama asndan ok ba arl bulmaktadr. Bu konuda rencileri Ba arl bulan retmenlerin oran %59,6dr. Az ba arl ya da Ba arsz diyen retmenlerin oran da azmsanamayacak dzeydedir (%34,7). De erlendirilen konuda blgeler arasnda anlaml farkllklarn olmad da grlmektedir. Elbette, burada sorgulanan ve rencilerin okudu u kitaplar kavrama ve yorumlama asndan beceri varl ya da beceri yetersizliklerinin yalnzca bu uygulamaya ili kin olmad , genelde byle bir sorun ya and sylenebilir. 100 Temel Eser Uygulamasnn rencilerin Kitap Okuma Al kanlklarna Etkileri Konusunda retmen Gr leri 100 Temel Eser uygulamasnn burada da incelenen temel hedefi rencilerde okuma al kanl n geli tirmesidir. retmenlerin bu konudaki gzlemleri hedefin gerekle tirilme dzeyini belirleme asndan byk nem ta maktadr.
Tablo 11. 100 Temel Eserin Kitap Okuma Al kanl na Etkileri Konusunda retmen Gr leri Blgeler Size gre, 100 Temel Eser uygulamas rencilerinizin okuma al kanl n ne kadar geli tirmi tir? Toplam ankaya Say ok geli tirmi tir. Orta dzeyde geli tirmi tir. ok az geli tirmi tir. Bir etkisi olmam tr. Toplam 1 27 21 11 60 % 1,7 45,0 35,0 18,3 100,0 Mamak Say 1 16 14 0 31 % 3,2 51,6 45,2 0 100,0 Yenimahalle Say 4 34 10 2 50 % 8,0 68,0 20,0 4,0 100,0 Say 6 77 45 13 141 % 4,3 54,6 31,9 9,2 100,0

Tablo 11 verilerine gre, retmenlerin yalnzca %4,3 bu uygulamann rencilerin okuma al kanlklarn ok geli tirdi ini d nmektedir. Orta dzeyde bir geli tirme etkisi oldu unu belirten

873

 retmenlerin oran %54,6 iken, bu konuda ok az katks oldu unu ya da hi katks olmad n d nen retmenlerin oran da %41,1e ula maktadr. Ksaca retmenlere gre, 100 Temel Eser uygulamasnn rencilerin okuma al kanlklarna o unlukla orta dzeyde bir katks olmu tur. Ayn konuyu bir ba ka snama sorusuyla akl a kavu turmak gerekli grlm tr. Bu ba lamda, retmenlere bu uygulamann genelde rencilerin okuma al kanlklar asndan ne kadar ba arl oldu u sorulmu tur.
Tablo 12. 100 Temel Eser Uygulamasnn rencilerin Okuma Al kanlklarn Arttrma Konusunda retmen Gr leri Sizce, 100 Temel Eser uygulamas, rencilerin okuma al kanlklarn artrma asndan ne kadar ba arl oldu? Tamamen Byk lde Ksmen Ba arl olamad Toplam Blgeler Toplam ankaya Say 2 5 44 9 60 % 3,3 8,3 73,3 15,1 100,0 Mamak Say 0 6 25 0 31 % 0 19,4 80,6 0 100,0 Yenimahalle Say 1 15 34 0 50 % 2,0 30,0 68,0 0 100,0 Say 3 26 103 9 141 % 2,1 18,4 73,1 6,4 100,0

Buna gre, bu uygulamay rencilerin okuma al kanlklarn artrma asndan tmyle ya da byk lde ba arl bulan retmenlerin oran %20,5te kalmaktadr. Bir ba ka deyi le, bu uygulamay ele alnan konu asndan yalnzca be retmenden birisi ba arl bulmaktadr. retmenlerin yakla k drtte uygulamay ksmen ba arl yani byk lde ba arsz bulmaktadr. Bu konuda blgeler arasnda ilgin farllklar bulunmaktadr. rne in, uygulamann byk lde ba arl oldu unu d nen retmenlerin oran ankayada (st sosyo-ekonomik blge) %8,3 ve Mamakta (alt sosyo-ekonomik blge) %19,4 iken, bu oran Yenimahallede (orta sosyo-ekonomik blge) %30a kmaktadr. Bu veriler, 100 Temel Eser uygulamasnn orta sosyo-ekonomik blgede grece daha ba arl oldu u biiminde yorumlanabilir. Uygulamann ba arsz oldu unu d nen retmenlere gre bunun nedenleri ise unlardr: rencinin okumak istiyorsa istedi i kitab okumas gerekti i, zorunluluk ya da dayatma algsnn olumsuz etkisi, Uygulamann renciler tarafndan dev olarak grlmesi, rencilerde genelde kitap okuma bilincinin olmay , 100 Temel Eser uygulamasnda seilen kitaplarn dilinin a r, grsel olarak itici olmas, rencilere ve gnn ko ullarna uygun olmamas, belli ideolojilerin dayatlmak istenmesi, yani listenin niteli i, 100 Temel Eser snrnn izilmesinin olumsuz alglanmas, Zorla kitap okuma al kanl nn kazandrlamayaca gere i, Uygulama kapsam d ndaki yaynlarn rencilerin ilgisini daha ok ekmesi, Kitap okumak yerine, televizyon izlemek ve bilgisayarda zaman geirmenin renciler tarafndan daha ekici grlmesi. Sonu ve neriler al mada sunulan verilere dayanlarak elde edilen sonular yle sralanabilir4: retmenler, haberdar olma ve okumu olma anlamnda 100 Temel Eser listesinde yer alan kitaplara yeterince hakim de illerdir.

al mann btnne ili kin daha ayrntl sonu ve neriler iin bkz. Arcan (2010)

874

 retmenlerin byk o unlu u 100 Temel Eser listesinde bulunan kitaplar genel olarak renciler iin yeterince uygun bulmamaktadrlar. retmenlere gre, rencilerin byk blm 100 Temel Eser listesindeki kitaplar zevk ve istekle okumamaktadr. Onlara gre, renciler bu kitaplar dev ve not kaygs ile okumaktadrlar. retmenler genel olarak 100 Temel Eserin yaymnda, yaynclarn yeterli duyarllk ve zeni gstermediklerini, bu ba lamda eserlerin ok aznda zgn ieri in tam anlamyla yanstld n, bir takm siyasi gr ve inanlarn eserlerde ierildi ini d nmektedir. retmenlere gre, renciler 100 Temel Eser listesinde bulunan kitaplarn kk bir blmn okumu lardr. retmenlerin ok kk bir blm 100 Temel Eser listesindeki kitaplarn tmn rencilerine nerebileceklerini d nmektedir. retmenler, genelde, 100 Temel Eser listesinde yer alan kitaplarn okutulmalarnn zorunlu tutulmasn do ru bulmamaktadrlar. retmenler, rencilerin 100 Temel Eser listesindeki kitaplar irdeleyici nitelikte okuduklarn d nmemektedirler. retmenler gre, 100 Temel Eser listesindeki kitaplarn satn alnmalarnn ekonomik adan rencilerin yarya yakn bir blm iin sorun yaratabilmektedir. retmenlere gre, 100 Temel Eser listesinde yer alan kitaplar snf kitaplklarnda genellikle bulunmamaktadr. Bu sonu, 100 Temel Eser uygulamasnda ktphane boyutunun yeterince d nlmedi ini gstermektedir. retmenler, 100 Temel Eser uygulamasn, rencilere kitap nermeyi kolayla trma ve bu konuda karga ay ortadan kaldrma anlamnda olumlu bulmaktadrlar. retmenler, 100 Temel Eser uygulamasnn rencilerin okuma al kanlklarna olumlu etkisi asndan ok geli tirici olmad n d nmektedirler. Onlar, bu konuda ksmi bir olumlu etkiden sz etmektedirler. Bu orta dzey etkinin rencilerde nitelikli ve kalc oldu unu d nmek kolay de ildir. 100 Temel Eser uygulamasnn bu al mada ele alnan e itli boyutlar asndan sonular blgeler arasnda anlaml farkllklar gstermemi tir. Ancak, uygulamann orta sosyo-ekonomik blge rencileri iin grece daha ba arl oldu u sylenebilir. Uygulamay ba arsz bulan retmenlere gre bu ba arszlkta ne kan nedenler arasnda, uygulamann renciler iin zorunlu tutulmas ve onlar tarafndan dev olarak alglanmas, kitaplarn genelde rencilere uygun olmay , televizyon izlemek, bilgisayar kullanmak vb. okuma al kanl n genelde olumsuz etkileyen etkenlerin varl bulunmaktadr. Yukarda sralanan sonulara dayanarak u nerilerde bulunulabilir: 100 Temel Eser uygulamas ba msz bir bilimsel grup tarafndan bugne kadarki sonular itibariyle de erlendirilmeli ve bu konuda Bakanl a uygulamann bundan sonras iin yol gsterecek bir rapor hazrlanmaldr. Uygulama zorunluluk kavu turulmaldr. olmaktan karlmal ve sz konusu liste neri niteli ine

Listede yer alan kitaplar yaymlayan yaynclara ynelik kitaplarn niteli ini sa layacak lt ve/veya standartlar getirilmelidir. retmenler yayn niteli i yetersiz kitaplar rencilere nermemelidirler. Okul ktphaneleri 100 Temel Eseri eksiksiz iermeli, bu konuda snf kitaplklar ile organik ili kiler ve i birlikleri geli tirmelidirler. retmenler listeye hkimiyetlerini kitaplar okuma anlamnda artrmaldrlar. retmenler, rencilerin listede yer alan kitaplar okumalarn de erlendirmede onlarda olumsuz dev algs yaratacak nitelikte uygulamalar gerekle tirmemelidirler. retmenler, rencilere bu liste d nda da nitelikli kitaplar nermeli, bunun iin yayn ya amn yakndan izlemelidirler. 875

 retmenler, rencilerin okuma al kanlklarn geli tirmeyi 100 Temel Eser uygulamas ile snrlandran bir tutum ve uygulama iine girmemeli, bu konuda yaratc etkinlik ve abalarda bulunmaldrlar. E itimle ilgili sivil toplum kurulu lar bu dzeydeki rencilere ynelik bilimsel nitelikte nesnel tantmlar ieren kitap kataloglar yaymlamal ve retmenlere ula trmaldrlar. Trk toplumunun okuma kltrn geli tirme asndan 100 Temel Eser uygulamasnn gelece i ulusal e itim politikalarnn niteli ine ba l grnmektedir. Ancak, ilgili uygulamann bir an nce ciddi ve bilimsel bir de erlendirme srecinden geirilmesi zorunludur. Bir konuda niyetin umulan sonular vermemesi de i imi gerektiren bir durumdur ve Trkiye ilgili uygulama asndan bu noktada grnmektedir. De i imin geciktirilmesi ise zarar verici olacaktr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Aksalo lu, A. G. ve B Ylmaz (2007) rencilerin Televizyon zlemeleri ve Bilgisayar Kullanmalarnn Okuma Al kanlklar zerine Etkisi, Trk Ktphanecili i, 21,1, 3-28 Arcan, Sinem (2010) 100 Temel Eser Uygulamasnn rencilerin Okuma Al kanlklarna Etkisi Konusunda retmen Gr leri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara. Bircan, . ve M. Tekin (1989) Trkiyede Okuma Al kanl nn Azalmas Sorunu ve zm Yollar. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 22,1, 393-410. Cengiz, Glsm (2007) 100 Temel Eser Dayatmas zerine. 100 Temel Eser Tart mas. stanbul: a da Destekleme Derne i Yaynlar. ocuk Vakf (2009) 100 Temel Eser Raporu. stanbul: ocuk Vakf Yayn. otuksken, Yusuf (2007) 100 Temel Eser Listeleri zerine. 100 Temel Eser Tart mas. stanbul: a da Destekleme Derne i Yaynlar. Dilidzgn, Selahattin (2006) E itim Gere i Asndan 100 Temel Eser Tart malar. Varlk Dergisi, 1189, 23-27. Dkmen, stn (1994) Okuma Becerisi, lgisi ve Al kanl zerine Psiko-Sosyal Bir Ara trma. Ankara: Milli E itim Bakanl Yaynlar. MEB (2005) lk retim Okullarnda Okutulacak 100 Temel Eser. Genelge. http://iogm.meb.gov.tr/files/mevzuat/45.pdf [10.01.2009 tarihinde eri ildi.] Neydim, Necdet (2006) ocuk Edebiyatnn Durumu ve 100 Temel Eser zerine. Varlk Dergisi, 1189, 3. zbay, M., Ba c, H. ve Y. Uyar (2008) Trke retmenli i Adaylarnn Okuma Al kanl na Ynelik Tutumlarnn e itli De i kenlere Gre De erlendirilmesi. nn niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 9,15, 117-136. irin, Mustafa Ruhi (2007) lk ve Orta retim rencileri in 100 Temel Eser. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Bildiri Kitab. Ankara: Ankara niversitesi. Ya c, Yaln (2007) ocuk ve Genlerin Kitaba Ula masndaki Kprler. Trk Ktphanecili i, 21,1, 62-71. Ylmaz, Blent (1992) Okuma Al kanl nda retmenlerin Rol. E itim Dergisi, 1,2, 5-12. Ylmaz, Blent (1995) Okuma Sosyolojisi: Ankarada Oturanlarn Okuma Al kanlklar zerine Bir Ara trma. Trk Ktphanecili i, 9,3 325-336. Ylmaz, Blent (2004) rencilerin Okuma ve Ktphaneyi Kullanma Al kanlklarnda Ebeveynlerin Duyarll . Bilgi Dnyas, 5, 2, 115-136. Ylmaz, Nilay (2007) 100 Temelsiz Uygulama. 100 Temel Eser Tart mas iinde. stanbul: a da Ya am Destekleme Derne i Yaynlar. Zeynio lu, Metin Celal (2007) 100 Temel Eser Rezaleti Smenalt Edilmi . 100 Temel Eser. Ya am Ya am

876

Kitap ve Dil Geli imi

5-6 YA OCUKLARININ D L GEL M LE ANNELER N N OKUMA ALI KANLIKLARI ARASINDAK L K N N E TL DE KENLER AISINDAN NCELENMES
Arife AT Toki Gksu Anaokulu Do. Dr. Yasemin AYDO AN Abat zzet Baysal niversitesi E itim Fakltesi

zet al mada, 5-6 ya grubu ocuklarnn dil geli imleri ile annelerin okuma ilgi ve al kanlklar arasndaki ili kinin e itli de i kenler asndan incelenmesi amalanm tr. Bu ama do rultusunda, Kr ehir il merkezi ve Kaman lesindeki Milli E itim Bakanl na ba l anaokullar ile ilk retime ba l anasnflarndan gayeli rnekleme yntemi ile seilmi olan toplam 150 ocuk ve annesi al ma grubuna dahil edilmi tir. Ara trma verilerinin elde edilmesinde, 5-6 ya grubu ocuklarnn dil geli imlerini belirlemek iin Descoeudresin Dil, Peabody Resimli Kelime ile Limbosch-Wolfun Lugate ve Dil Testi, annelerin okuma ilgi ve al kanlklarn belirlemek iin Okuma lgisi le i ve Ki isel Bilgi Formu kullanlm tr. Ara trmada elde edilen bulgulara gre, ara trmaya katlan ocuklarn dil geli imleri ile annelerin kitap okuma al kanlklar arasnda anlaml bir farkllk oldu u saptanm tr. Anahtar Szckler: Okulncesi e itim, okuma ilgisi, okuma al kanlklar, dil geli imi.

Abstract The aim of this study is to analyze in terms of various variables of the relationship between the linguistic development of children aged 5-6 and their mothers reading habits and motivation. The study group consists of a total of 150 mothers and their children aged 60-72 months old in Kr ehir. The data of the study have been obtained by five different data-collection tools: Descoeudres Language, the Peabody Picture Vocabulary , Limbosch & Wolfs Vocabulary and Language Tests for the children; and a Reading Motivation Test as well as Personal Information Form for the mothers. It is concluded that reading motivation and habits of mothers constituting the study group have an impact on the linguistic development of children and that they mutually affected one another. Key Words: Pre-school Education, reading motivation, reading habits, language development.

GR Bir toplumun sreklili i iin e itim ve retim arttr. E itimin temeli ise dile dayanr. nsano lu dnyaya geldi i andan itibaren, evresinde gerekle en olaylardan haberdar olmak ve toplum ierisindeki konumunu belirlemek iin dili kullanr. D ncelerini, duygularn, tutumlarn, inan ve de er yarglarn anlatmann ve retmenin, alglanan, ya anan olaylarla ilgili bilgileri ve kltr birikimlerini aktarmann yolu dili kullanabilmekten geer. Dil, aile ve ocuk arasndaki nitelikli etkile im ve ileti im sonucu geli ti i iin ebeveynler ve yeti kinler, ocu un dili renmesinde nemli bir yere sahiptir (Dnmez, 2000: 83; Kerem, 2005: 230; A c, 2007: 19). Toplumsal yapnn ve kltrn aktarlmas byk lde dile dayand gibi, kavram olu umu, d nme, ili kiler kurma, problem zme gibi alanlarda da dil geli imi ve genel bili sel geli im kar lkl etkile im iinde ilerler. Geli im srecinde ilk yllarn neminden dolay ocu un dil geli imine okulncesi ya lardan ba lanmas ve dil geli imini destekleyici ortam ve ko ullar yaratlmas nemlidir (Fi ek ve Yldrm, 1983: 44; Casey ve Tucker, 1994: 142; Gr im ek ve di erleri, 2002: 262). ocu a sa lanan bu ortam onun ileride ba arl, kendine gvenen, ileti im becerileri yksek ve mutlu bir birey olabilmesini sa lamakta temel olu turmaktadr.

879

21.yzylda okuma yazma bilmeyen de il, renmeyi renememi bireylerden sz edilece i ne srlmektedir. renmeyi renmemi bireylerin yeti tirilmesi srekli e itim ve ya am boyu renmenin gereklili ini ortaya karmaktadr. Srekli e itim ve ya am boyu renme ise ancak okuma ile sa lanabilmektedir (A c, 2007: 37). Bu nedenle okumann bireyin ya amnda yer edinebilmesi iin, al kanl a dn trlmesi gerekmektedir. Bireyin okuma al kanl geli tirebilmesi srecinde de ilk olarak aileye, e itim kurumlarna ve medyaya nemli grevler d mektedir. Yaplan ara trmalar, okuma al kanl kazanma ya da kazandrma iin en nemli dnemin ocukluk a oldu unu, ailesinde okuyan bireylerin oldu u ocuklarn, aksi ko ullara sahip ocuklara gre okuma al kanlklar kazanma olaslklarnn anlaml oranda yksek oldu unu, okuma oran yksek toplumlarn geli mi lik dzeyinin de okuma ile paralellik gsterdi ini ortaya koymaktadr (Aral ve Grsoy, 2000: 321). ocuklarn dil geli imine ynelik al malar incelendi inde, aile ili kileri, ev ortam, cinsiyet, zeka, sa lk, sosyo-ekonomik dzey, karde says, aile yaps gibi pek ok faktrn etkili oldu u grlmektedir (Yazgan nan vd., 2007: 13; Ba aran, 1985: 85). Fakat ara trmalar incelendi inde, annelerin okuma ilgi ve al kanlklar ile ocuklarn dil geli imi arasndaki ili kiyi inceleyen al malara rastlanmam tr. Bu nedenle zellikle ocuklarn dil geli iminin desteklenmesi amacyla yaplan bu al ma, okuma ilgi ve al kanl nn geli tirilmesi konusunda yaplacak al malara, hazrlanacak e itim programlarnda e itimcilere katkda bulunmas, ailelerin ve tm yeti kinlerin okuma ilgi ve al kanl konusunda farkndalk geli tirmeleri asndan byk bir nem ta maktadr. AMA Bu ara trmann temel amac, 5-6 ya grubu ocuklarnn dil geli imlerinin belirlenmesi ve ocuklarn dil geli imleri ile annelerin okuma ilgi ve al kanlklar arasndaki ili kinin e itli de i kenler asndan incelenmesidir. Bu genel ama do rultusunda a a daki sorulara cevap aranmaya al lm tr: 5-6 ya grubu ocuklarnn dil geli im dzeyleri; Annelerin kitap okuma skl na, Eve gnlk gazete alnma skl na, Annelerin ocukla birlikte kitap okuma skl na, Evdeki kitaplk varl na, ocuklarn odalarndaki kitap k esi varl na, Annelerin ocuklaryla birlikte kitap okuma zamanlarna, Annelerin ocuklarna kitap alma amalarna gre farkllk gstermekte midir? YNTEM Bu al mada betimsel-ili kisel tarama yntemi kullanlm tr. Ara trmann rneklemini, Kr ehir l Merkezi ve Kaman lesindeki gayeli rnekleme yntemi ile seilmi olan toplam 150 ocuk ve annesi olu turmaktadr. Ara trmann veri toplama aralar; Ki isel Bilgi Formu, Okuma lgisi le i, Lgate ve Dil Testi, Descoeudresin Dil Testi, Peabody Resim Kelime Testidir. Ki isel Bilgi Formu: Ara trmada, etkisi ara trlan de i kenler hakknda bilgi toplamak amacyla, ara trmac tarafndan belirlenen sorulardan dzenlenen ki isel bilgi formu iin alana hakim on uzmann gr alnm tr. 2 blmden olu an formun birinci blmnde, ocuk ve ailesi ile ilgili demografik bilgiler, ikinci blmnde ise annelerin okuma ilgi ve al kanlklarna ili kin toplam 25 soru yer alm tr. Okuma lgisi le i(O ): Annelerin okuma ilgilerini lmek iin Dkmen (1994) tarafndan geli tirilen, geerlik ve gvenirlik al malar yaplm 20 maddelik Okuma lgisi le i kullanlm tr. lek hi uygun de il 1, biraz uygun 2, kararszm 3, olduka uygun 4, ok uygun 5 biiminde yant seenekleri olan be li bir derecelendirme le idir. lekte 13 olumlu madde bulunmaktadr. Bu maddelerin her biri iin ok Uygun seene ine 5, Olduka Uygun seene ine 4, Kararszm seene ine 3, Biraz Uygun seene ine 2 ve Hi Uygun De il seene ine 1 puan verilmekte; bunlarn d nda kalan 7 olumsuz madde iin tam tersi puanlama yaplmaktadr. Daha sonra annelerin bu lekten aldklar toplam puanlara gre 0-52 d k, 53-74 orta ve 75-100 yksek okuma ilgi dzeyi olarak belirlenmi tir.

880

Descoeudres Lgate Testi (DLT): Gnlk lgatede rastlanan sfat ve mastarlardan renklere kadar her trl kelimeyi ieren test Descoudres tarafndan geli tirilmi ve daha sonra Trkeye uyarlanm tr (Davaslgil, 1985). Test 4-6 ya grubundaki ocuklara bireysel olarak uygulanmaktadr. Uygulamada zaman snrlamas yoktur. Lgate testi dokuz alt testten olu makta ve toplam 106 madde iermektedir (Erdo an vd., 2005). Lgate ve Dil Testi (LDT): Asl formu Limbosh ve Wolf tarafndan 1968 ylnda geli tirilmi olan test, 1976 ylnda Trkeye uyarlanm tr. U urel- emin ba kanl nda yaplan n al mada, Trk kltrne uymayan objelerin resmi de i tirilmi tir (Erdo an vd., 2005). Dil yetene i ve kelime bilgisini len test 4-6 ya grubundaki ocuklara uygulanmaktadr. Uygulamada zaman snrlamas olmayan test, iki alt testten olu makta ve testin toplam 42 maddesi bulunmaktadr (ner, 2006). Peabody Resim-Kelime Testi (PRKT): Dunn tarafndan 1965 ylnda geli tirilen Peabody Resim-Kelime Testinin asl formu ngilizcedir ve 1974 ylnda Katz, nen, Demir, Uzlukaya ve Uluda tarafndan Trkeye uyarlanm tr (ner, 2006). 2-12 ya grubundaki ocuklara uygulanan testte zaman snrlamas yoktur. Yakla k 15 dakikada cevaplanabilen test, bireysel olarak uygulanmaktadr. Testin kapsamnda resimlerle kelime geli imini saptamay amalayan sorular yer almaktadr. Her biri drt resimden olu an 100 kart ve kayt formundan olu maktadr (Erdo an vd., 2005). Elde edilen verilerin analizinde ili kisiz rneklemler iin t-testi, tek faktrl varyans analizi ve iki de i ken arasndaki ili kinin miktarn bulmak iin Pearson momentler arpm korelasyon katsays kullanlm tr. BULGULAR VE SONULAR 5-6 ya grubu ocuklarnn dil geli imi ile annelerin okuma ilgi ve al kanlklar arasndaki ili kilerin incelenmesi amacyla yrtlen ara trmada elde edilen bulgular a a daki tablolarda zetlenmi tir:
Tablo 1. ocuklarn DDT, LDT, PRKT Puanlarnn Annelerin Kitap Okuma Skl na Gre Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve ANOVA Sonular
Testler Kitap okuma skl DDT 1.Hi okumam 2.Ylda birka kitap 3. ki ayda bir kitap 4.Ayda iki ve zeri ki. 5.Ayda bir kitap 6.Di er 1.Hi okumam 2.Ylda birka kitap 3. ki ayda bir kitap 4.Ayda iki ve zeri ki. 5.Ayda bir kitap 6.Di er 1.Hi okumam 2.Ylda birka kitap 3. ki ayda bir kitap 4.Ayda iki ve zeri ki. 5.Ayda bir kitap 6.Di er N 10 58 27 12 33 10 10 58 27 12 33 10 10 58 27 12 33 10

x
63.20 73.03 81.14 86.75 82.57 68.80 52.50 57.79 62.81 65.91 63.15 54.30 7.42 8.11 9.00 10.05 9.05 7.97

S 14.57 12.41 11.25 11.82 10.82 10.14 7.87 8.90 7.56 7.89 7.01 9.87 1.06 1.44 1.49 1.80 1.31 .90

Varyansn Kayna Gruplararas Grupii Toplam

Kareler Toplam 6111.024 20202.849 26313.873

sd 5 144 149

Kareler F Ortalamas 1222.205 8.712 140.298

p .000

Anlaml Fark 4-1,5-1

LDT

Gruplararas 2131.110 Grupii 9705.350 Toplam 11836.460

5 144 149

426.222 67.398

6.324

.000

4-1,5-1

PRKT

Gruplararas 68.422 Grupii 285.081 Toplam 353.503

5 144 149

13.684 1.980

6.912

.000

4-1,5-1

Tablo 1 incelendi inde, ocuklarn dil puanlarnn annelerin kitap okuma skl na gre anlaml bir farkllk gsterdi i anla lmaktadr. Bu bulgu, ocuklarn tm dil testi puanlar ile annelerin kitap okuma sklklar arasnda anlaml bir ili kinin oldu unu gstermektedir. Birimler aras farklarn hangi gruplar arasnda oldu unu bulmak amacyla yaplan Scheffe testinin sonularna gre DDT, LDT ve PRKT de 4-1 ve 5-1 arasnda anlaml fark oldu u belirlenmi tir. Buna gre tm dil testlerinde anneleri ayda biriki ve zeri kitap okuyan ocuklarn dil puanlarnn, di er ocuklara gre daha yksek oldu u belirlenmi tir. Di er bir deyi le annelerin okuma skl nn, ocuklarnn dil geli imlerine olumlu yansmalar olmu tur. Jersld (1979) alt sosyo-ekonomik dzeyden gelen ocuklarn dil geli imi asndan anssz oldu unu belirtmi tir. Bunun nedeni, ebeveynlerin renim durumlarnn ve gelir dzeylerinin d k olmas, e itli nedenlerle ocu un dille ilgili deneyim geirece i zengin uyarc bir evrenin bulunmamas, ayrca ailede szck da arc nn kstl olu u, dili do ru kullanan iyi bir modelin olmay ve ocuklarla szl ileti imin yetersiz olmas olarak aklanm tr. Alt sosyo-ekonomik 881

dzeyde, evin kkl , ocuk saysnn fazlal , ocuklara kar tahammlszlk ve ilgisizlik gibi durumlar nedeni ile ocuklarda renme glkleri daha fazla olmaktadr. Bu durumun konu ma ve daha birok davran n ge renilmesine ve szck da arc nn kstl olmasna neden oldu u vurgulanm tr (Akt.: ztrk, 1995). Bu ve benzer al malarda grld gibi, ocuklarn dil geli imlerinin yan sra annelerin kitap okuma skl nn, ailelerin sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel dzeyi ile ilintili oldu unu syleyebiliriz. Buna gre sosyo-ekonomik dzeyi yksek olan aileler okumaya ve konu maya daha ok nem verdiklerinden ocuklarna iyi bir model olmaya zen gstermektedir. Ayrca ocu un e itli okuma ve dinleme etkinliklerine katlmn sa layarak geli imine katkda bulunmaktadrlar. Bu nedenlerden dolay yksek sosyo-ekonomik dzeyden gelen ocuklar dili daha etkin kullanmakta ve kendilerini daha do ru ifade etmektedirler. Szck da arcklar da di er ortamlardan gelen ocuklara gre daha yksek olmaktadr. Tablo 2. ocuklarn DDT, LDT, PRKT Puanlarnn Eve Gnlk Gazete Alnma Skl na Gre Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve ANOVA Sonular
Testler Gazete Alnma Skl DDT 1.Her gn 2.Arasra 3.Alnmyor LDT 1.Her gn 2.Arasra 3.Alnmyor PRKT 1.Her gn 2.Arasra 3.Alnmyor N

x
81.74 75.75 68.71 63.63 58.65 55.21 9.12 8.41 7.84

Varyansn Kayna Gruplararas Grupii Toplam Gruplararas Grupii Toplam Gruplararas Grupii Toplam

Kareler Toplam 3317.038 22996.835 26313.873 1523.912 10312.548 11836.460 34.128 319.128 353.503

sd

Kareler F Ortalamas 1658.519 156.441 761.956 70.153 17.064 2.173

Anlaml Fark

58 64 28 58 64 28 58 64 28

11.22 12.73 14.39 7.35 8.74 9.44 1.55 1.47 1.28

2 147 149 2 147 149 2 147 149

10.602 .000 2-1,3-1

10.861 .000 3-1,3-2

7.854

.001 3-1

Tablo 2ye gre ocuklarn DDT, LDT ve PRKT puanlarnn eve gnlk gazete alnma skl asndan anlaml bir farkllk gsterdi i belirlenmi tir. Buna gre tm dil testlerinde her gn gazete alnan evdeki ocuklarn dil puanlarnn di er ocuklara gre daha fazla oldu u belirlenmi tir. Gnlk gazete okuyan, gndemi takip eden, genel kltrn geli tiren ailelerin, ocuklaryla ileti imde kullandklar kelimelerde daha seici olduklar, kelime da arcklarndaki zenginli in ocuklarna da yansd sylenebilir.
Tablo 3. ocuklarn DDT, LDT, PRKT Puanlarnn Annelerin ocukla Birlikte Kitap Okumalarna, Evdeki Kitaplk Varl na ve ocuklarn Odalarndaki Kitap K esi Varl na Gre t-Testi Sonular
Testler DDT ocukla Okuma Birlikte Kitap LDT PRKT DDT Evdeki Kitaplk Varl LDT PRKT Odalarndaki Kitap K esi DDT Varl LDT PRKT Evet Hayr Evet Hayr Evet Hayr Evet Hayr Evet Hayr Evet Hayr Evet Hayr Evet Hayr Evet Hayr N 136 14 136 14 136 14 106 44 106 44 106 44 95 55 95 55 95 55

x
78.18 62.85 60.88 50.71 8.71 7.25 81.35 65.65 62.19 54.50 9.08 7.36 81.74 68.12 62.68 55.20 9.12 7.63

S 12.46 13.45 8.22 10.35 1.52 1.05 11.46 10.62 8.28 8.05 1.44 .98 10.98 12.55 7.75 8.85 1.43 1.23

sd 148 148 148 148 148 148 148 148 148

t 4.439 4.299 3.499 7.798 5.224 7.212 6.941 5.405 6.475

p .000 .000 .001 .000 .000 .000 .000 .000 .000

Tablo 3e gre anneyle birlikte kitap okuyan, evde ve odasnda kitapl olan ocuklarn tm dil puanlarnn di er ocuklara gre daha yksek oldu u belirlenmi tir. Evdeki kitaplk ve ocuklarn odasndaki kitap k esi varl nn, ocuklarn dil geli imlerinde etkili oldu u grlm tr. Evde ve odasnda kitapl olan ocuklarn, dil geli imi asndan evde ve odasnda kitaplk olmayan ocuklara gre daha ansl oldu u sylenebilir.

882

Evans, Shaw ve Bell (2000), evdeki okuma aktivitelerinin, erken okuma becerilerine etkisini incelemi lerdir. Ara trmada, 66 ocuk ve bu ocuklarn ev evreleri incelenmi , ocuklarn okulncesinde aileleri ile birlikte okuma aktivitesi yapmalarnn, kelime adlarn ve seslerini tanmada, fonolojik duyarll a sahip olmalarnda ve okuma becerilerinin geli mesinde nemli etkileri oldu u belirlenmi tir. Wasic ve Bond (2001), okulncesi snflarda etkin kitap okuma ve ocukta dil geli imi zerine yaptklar ara trmada; etkin olarak okumaya katlan ve duyduklar kelimeleri uygulayan ocuklarla sayfalarca kitap dinleyen ocuklar arasnda dil geli imi bakmndan anlaml bir fark oldu unu bulmu lardr. Justice, Kaderavek, Bowless ve Grimm (2005) yaptklar ara trmada, dildeki bozulma, aile ve ocu un okuma payla mlar ve fonolojik farkndalk zerine uygulanabilir bir al ma anlatlmaktadr. Kk ocuklardaki fonolojik dil bozulmalarnda aile ile yapacaklar farkndalk al malarna yer verilmi tir. 10 haftay a kn bir sre ile 40 ailenin evlerinde ocuklar ile bir okuma payla m yapmalar sa lanm tr. Fonolojik dil bozulmalarnda ailelerin, nerilen teknikle okuma al malar yapmalarnn etkili oldu u belirlenmi tir. Bu ve benzer al malardaki bulgular, etkin kitap okuma/dinlemenin, ev ortamnn ocuklarn dil geli imini destekledi ini d ndrmektedir. Tablo 4. ocuklarn DDT, LDT, PRKT Puanlarnn Annelerin ocuklaryla Birlikte Kitap Okuma Zamanlarna Gre Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve ANOVA Sonular
Testler Kitap Okuma Zaman DDT 1.ocuk istedi inde 2.Uyku ncesi 3.Oyalamak iin 4.Okuma saatinde 5.Di er LDT 1.ocuk istedi inde 2.Uyku ncesi 3.Oyalamak iin 4.Okuma saatinde 5.Di er PRKT 1.ocuk istedi inde 2.Uyku ncesi 3.Oyalamak iin 4.Okuma saatinde 5.Di er N 70 50 7 13 10 70 50 7 13 10 70 50 7 13 10

x
74.02 79.10 73.28 89.84 69.50 58.50 61.36 58.00 67.69 54.20 8.28 8.80 7.74 10.10 8.10

S 14.36 10.99 6.75 9.83 10.94 9.61 7.68 6.11 6.81 6.59 1.66 1.17 .56 1.65 1.26

Varyansn Kayna Gruplararas Grupii Toplam

Kareler Toplam 3633.810 22680.064 26313.873

sd 4 145 149

Kareler Ortalamas 908.452 156.414

F 5.808

p .000

Anlaml Fark 4-5,4-3

Gruplararas 1383.071 4 Grupii 10453.389 145 Toplam 11836.460 149

345.768 72.092

4.796

.001

4-5,4-3

Gruplararas 46.223 Grupii 307.280 Toplam 353.503

4 145 149

11.556 2.119

5.453

.000

4-3

Tablo 4 incelendi inde, ocuklarn DDT, LDT, PRKT puanlarnn ortalama de eri kar la trlm ve gruplar arasndaki farkn nemli oldu u saptanm tr. ocuklarn DDT, LDT ve PRKT puanlarnn, annelerin ocuklaryla birlikte kitap okuma zamanlar asndan anlaml bir farkllk gsterdi i belirlenmi tir. Buna gre tm dil testlerinde dzenli olarak belirlenen okuma saatlerinde kitap okunan ocuklarn dil puanlarnn, di er ocuklara gre daha fazla oldu u belirlenmi ve ocukla birlikte kitap okuma zamanlarndaki rutinli in dil geli iminde nemli oldu u grlm tr. Tablo 5. ocuklarn DDT, LDT, PRKT Puanlarnn Annelerin ocuklarna Kitap Alma Amalarna Gre Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve ANOVA Sonular
Testler Kitap Alma Amac DDT 1. r. ist. iin 2.ocuk istedi i iin 3.oc. gel.des. iin 4.Di er 1. r. ist. iin 2.ocuk istedi i iin 3.oc. gel.des. iin 4.Di er 1. r. ist. iin 2.ocuk istedi i iin 3.oc. gel.des. iin 4.Di er N 11 37 97 5 11 37 97 5 11 37 97 5

x
62.54 77.24 77.92 81.60 52.45 60.37 60.46 63.00 6.92 8.56 8.76 8.74

LDT

PRKT

Varyansn Kayna 15.09 Gruplararas 11.60 Grupii 12.92 Toplam 12.81 10.48 Gruplararas 6.55 Grupii 9.19 Toplam 9.64 1.46 Gruplararas 1.53 Grupii 1.47 Toplam 1.08

Kareler Toplam 2480.640 23833.233 26313.873 696.906 11139.554 11836.460 33.544 319.960 353.503

sd 3 146 149 3 146 149 3 146 149

Kareler F Ortalamas 826.880 5.065 163.241

p .002

Anlaml Fark 4-1

232.302 76.298

3.045

.031

4-1

11.181 2.192

5.102

.002

3-1,4-1

883

Tablo 5e gre ocuklarn DDT, LDT ve PRKT puanlarnn, annelerin ocuklarna kitap alma amalar asndan anlaml bir farkllk gsterdi i belirlenmi tir. Buna gre tm dil testlerinde di er seene indeki amala(kitap sevgisini a lamak, okuma al kanl geli tirmesini desteklemek, kitaplk olu turmasn te vik etmek vb.) kitap alnan ocuklarn dil puanlarnn, di er ocuklara gre daha fazla oldu u belirlenmi tir. Brown ve Bellugi de yaptklar al ma sonucunda ocuklarn dil geli iminde peki tirme ve taklidin yan sra aile etkilerinin de nemli oldu unu belirtmi lerdir (Kefi,1999: 77). Anne babalarn etkin olarak evde ocuklaryla birlikte yaptklar etkinlikleri ile etkinlik ierik ve uygulama srelerinin incelenmesinin, ocuklarnn dil geli imine etkilerinin ortaya konmas asndan konuya k tutaca inancndayz. Dil Geli imi Testleri ve Okuma lgisi le i Puanlarna li kin Korelasyon Testi Sonular Dil testleri ve okuma ilgisi le i arasndaki ili kiye bakld nda, annelerin okuma ilgisi le inden elde ettikleri puanlar ile ocuklarn DDT (r=0.566, p<.01), LDT (r=0.505, p<.01) ve PRKT (r=0.567, p<.01) puanlar arasnda yksek dzeyde, pozitif ve anlaml bir ili ki oldu u grlmektedir. li kinin pozitif olmas, okuma ilgisi puan yksek olan annelerin ocuklarnn dil geli im puanlarnn da yksek oldu unu gstermektedir. Elde edilen tm bulgular dikkate alnd nda, rneklemi olu turan annelerin okuma ilgi ve al kanlklarnn, okulncesi e itim kurumuna devam eden 5-6 ya grubu ocuklarnn dil geli imlerinde etkili oldu u ve birbirini kar lkl olarak etkiledi i grlmektedir. NER LER 5-6 ya grubu ocuklarnn dil geli imleri ile annelerin okuma ilgi ve al kanlklar arasndaki ili kinin e itli de i kenler asndan incelenmesi amacyla gerekle tirilen ara trmadan elde edilen sonular nda a a daki neriler sunulabilir. Okuma ilgi ve al kanl ya amn ilk yllarndan itibaren desteklenmesi gereken bir beceridir. Bunun iin ebeveynler, ev ortamnda ocuklarnn ya , ilgi ve ihtiyalar do rultusunda okuma materyalleriyle zenginle tirilmi bir evre hazrlayarak onlarn okuma ilgi ve al kanl konusunda deneyimler kazanmalarn sa layabilirler. Eve dzenli olarak alnan sreli yaynlar ve ocu un geli im zelliklerine uygun bir sreli yayna abone edilmesi ile ebeveynler, ocuklarnn dil geli imlerini destekleyebilirler. ocuklarn gelecekte okuma al kanl na sahip bireyler olarak yeti melerinde, anne baba ve retmenlerin okumayla ilgili tutum ve davran larnn nemli bir yeri vardr. Bu nedenle ocuklarn evresindeki yeti kinlerin kitaplara, kitap sergilerine, kitap fuarlarna ve ktphaneye giderek ocuklara model olmalar, ocuklarn okuma al kanl kazanmasnda ve geli tirmesinde byk yarar sa layabilir. ocuklarn okuma becerilerini geli tirmek, e itimin en nemli amalarndan birisidir. Bu nedenle retmenlerin, ocuklara okuma al kanl kazandrma ve geli tirme, ebeveynlere okumayla ilgili farkndalk kazandrma konularnda deste e ihtiyalar vardr. Bu amala retmen adaylarnn henz niversite a amasndayken programa dahil edilecek bir dersle, grev yapan retmenlerin de kapsaml olarak verilecek ve belirli aralklarla tekrarlanacak hizmet-ii e itim kurslaryla bu konuda bilgilendirilmeleri yararl olabilir. Okuma al kanl n kazandrma konusunda e itim programlaryla desteklenen retmenlerin, snf iindeki zenginle tirilmi ve i levsel hale getirilmi kitap k esi olu turarak hikye okuma, tamamlama, dramatize etme etkinliklerine geni ve esnek bir lde yer vermesi ve ailelerin bu konuda deste ini almas, ocuklarn okuma al kanlklarnn kalc olmasn sa layabilir. ocuklarn Trke dil etkinliklerine tam anlamyla katlabilmeleri ve bu konuda cesaretlendirilebilmeleri anne ve babann da bu konuda e itilmelerini gerekli klmaktadr. Bu nedenle ocuklarn dil geli imlerinin desteklenmesi konusunda ailelerin sosyo-kltrel zelliklerini, ya am ko ullarn ve gereksinimlerini gz nnde bulunduran e itim programlar dzenlenebilir. Anne babalara ya da di er yeti kinlere uygulanacak e itim programlarnda grsel ve yazl medyadan yararlanlmas, e itimin geni kitlelere yaygnla trlmasnda nemli bir yarar sa layabilir. Yeni ara trmalarda, ocuklarn dil geli imlerini etkilemesi muhtemel okul ortam, retmen niteli i, ebeveyn tutumlar, ev ortam vb. faktrlerin incelenmesi ve etkilili inin belirlenmesi konulu al malar yaplabilir.

884

YARARLANILAN KAYNAKLAR Aral, N. ve F. Grsoy (2000) I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollar. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi ve Tmer Dil retim Merkezi, 321333. A c, M. (2007) Ailede Dil Etkinlikleri, ocu um Okuryazar Oluyor. Morpa Yaynlar, 4. Bask, 19-37. Ba aran, . E. (1985) E itim Psikolojisi, Modern E itimin Psikolojik Temelleri. Ankara: Sevin Matbaas, 85. Casey, M. B. ve E. C. Tucker (1994) Problem-Centered Classrooms, Creating Lifelong Learns. Phi Delta Kappa, October: 139143. Davaslgil, . (1985) Farkl Sosyo-Ekonomik ve Kltrel evreden Gelen Birinci Snf ocuklarnn Dil Geli imine Okulun Etkisi. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 3308. Dkmen, . (1994) Okuma Becerisi, lgisi ve Al kanl zerine Psiko-Sosyal Bir Ara trma. Ankara: Milli E itim Bakanl Yaynlar. Dnmez, N. B. (2000) Dil Geli im Etkinlikleri. stanbul: Ya-Pa Yaynlar, 49, 83, 84. Erdo an, S., Bekir, . H. ve E.S. Aras (2005) Alt Sosyo Ekonomik Blgelerde Ana Snfna Devam Eden 5-6 Ya Grubundaki ocuklarn Dil Geli im Dzeylerine Baz Faktrlerin Etkisinin ncelenmesi. ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 14,1, 231-246. Evans, M., Shaw, D. ve M. Bell (2000) Home Literacy Activities and Their Influence on Early Literacy Skills. Canadian of Experimental Psychology, 54,2. Fi ek, G. O. ve S. M. Yldrm, (1983) ocuk Geli imi. (1. Basm). stanbul: Milli E itim Basmevi, 4449. Gr im ek, I. vd. (2002) ocu un E itiminde Aile Katlmnn nemi. Erken ocukluk Geli imi ve E itimi Sempozyumu, Gelece e Bak . Ankara: Kk Yaynclk, 1718 Ekim, 262275. Justice, L., Joan K., vd. (2005) Language mpairment, Parent-Child Shared Reading, and Phonological Awarness: A Feasibility Study. Topics in Early Childhood special Education. Kefi, S. (1999) Okulncesi Kurumlarna Devam Eden 3672 Aylk rencilerin Dil Geli imi Dzeylerine Bu Kurumlarda High/Scope Modeli E itim Almalaryla Klasik Model ile E itim Almalarnn Etkisinin ncelenmesi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya. Kerem, E. (2005) Okulncesi Dnemde Fonolojik Duyarllk ve Geli imi, Okulncesi E itimde Gncel Konular. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar, 229245. ner, N. (2006) Trkiyede Kullanlan Psikolojik Testlerden rnekler. stanbul: Bo azii niversitesi Yaynevi. ztrk, H. (1995) Okulncesi Kurumlarna Giden ve Gitmeyen lkokul Birinci Snf rencilerinin Alc ve fade Edici Dil Dzeyleri. Yaymlanm Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Yazgan ., Banu, M. B., vd. (2007) Geli im Psikolojisi ocuk ve Ergen Geli imi. 3. Bask. Ankara: Pegem A Yaynclk, 13. Wasic , B. ve M.A. Bond (2001) Beyond The Pages Of A Book. Interactive Book Reading and Language Development In Preschool Classroom. Journal Of Educational Psychology, 93,2.

885

ANAD L B L NC VE DUYARLI I ED ND RMEDE OCUK EDEB YATININ

r. Gr. Erkan ER Amasya niversitesi

LEV

zet Anadili bilinci ve duyarl edindirme, e itim- retim ile geli tirilen bir sretir. Bu e itim- retim srecini etkileyen en nemli de i ken, dilin etkili renimine ve yetkin kullanmna dnk renme evreleridir. Anadilinin syleyi , anlam, anlatm gcn duyumsatan bu evrenin ba at de i keni ise, ocu a sezme, d kurma, duyumsama; dilini anlama, anlatma, devindirme gc vererek ocu a grelik ilkesiyle hazrlanm yaznsal yaratlardr. iir, yk, roman, masal gibi yaznsal yaratlar ile tan trlan ocuklar, anadili bilinci ve duyarl kazanmaya ynelik eylemlerde bulunur. ocuklarn bu eylemleri, insan ve ya am gerekliklerini anlamaya ve anlatmaya al rken onlar bilinli ve duyarl olmaya iter. ocuklar bu eylemlerinde bilinli davranmalar iin, okulncesi dnemden ba layarak ya ve seviyelerine uygun kitaplarla tan trlmaldr. Trkenin grsel olarak alglanmasn ve kavranmasn sa layan renk ve izgiler ile olu turulmu ocuk kitaplar, ocuklarn anadilini renmelerine ynelik ilk aralardr. Bu aralar ile bilinli bir etkile im iinde bulundurulan ocuklar, okuma sevgisi ve al kanl kazanma srecine girerler. Bu ynelim ocukta, okuma kltrn olu turur. Bu ynyle nemli bir sorumluluk stlenerek olu turulan ocuk kitaplarnda, anadilinin do urgan, devingen, duygu ve d nceyi anlatmada yetkin bir dil oldu unun duyumsatlmas; ocu a, anadilinde duyma ve d nme sorumlulu u vermektedir. Bu durum, ocuk edebiyatn en temel i levi olmaldr. Anahtar Szckler:Anadili bilinci ve duyarl , ocuk edebiyat, ocuk edebiyatn de i kenleri, ocuk edebiyatn i levi.

Abstract Adoption of consciousness and sensitivity about mother tongue is a process that improved by education and instruction. The most important variable that effects this process is learning environments that is related with effective teaching and competent usage of language. One of the most important variable of this environment is creation of literature which is prepared according to principles of children literature that makes children understand, anticipate their mother tounges expression power. Children who is introduced with poems, stories, romances and tales will make activities intended for gaining counsciousness and sensitivity of mother tongue. This activities of children will both make child understand the realities of life, human and expressing those. So it will direct children to be counscious and sensitive. For counscious activities, children should be introduced to children books from early childhood. The children books which are comprised by only colours and lines is the early tool for teaching mother tongue. The conscious interaction between children and those tools will constitute habit and love of reading. This will constitute reading culture at the children. Qualified children books responsibility is giving child to think and feel in his/her mother tongue and make them understand that mother tongue has a strong structure for telling feelings and thinkings. And this must be the most basic function of children literature. Key Words: Consciousness and sensitivity of mother tongue, variable of children literature,function of children literature.

Anadili Bilinci ve Duyarl Anadili, insann iinde do up byd aile ya da toplum evresinde ilk rendi i dildir (Vardar, 2002: 17). Ba langta anneden ve yakn evresinden, daha sonra da ili kili bulunulan evrelerden renilen, insann bilinaltna inen ve bireyin bir toplumda en gl ba larn olu turan dildir (Aksan, 1990: 81). Anadilini renme ise; ayrma, zme, birle tirme, dzenleme gibi i lemleri gerektiren konu ma, dinleme, okuma, yazma etkinlikleriyle geli en d nsel, duygusal, duyumsal ve bireye zg bir anlam evreni olu turma-d la trma srecidir (Adal, 1983: 35). Anadili e itimi ve retimi, bireyin do umuyla ba layp ya am boyu devam eden bir sretir (Sever, 2005: 8). Bu srete, ocuklarn grsel, i itsel ve dilsel alglarnn geli tirilmesi, anadili bilinci ve duyarl edindirmeye dnk becerilerini ortaya koyacaktr. Anadili sevgisi ve duyarl kazanmam , kazandrlmam insanlar; dillerine, kullandklar szcklere zen gstermezler (Nas, 2004: 43). Kavcar (2002: 13)a gre, dil renimi beyni, dolaysyla d nceyi geli tirir. Sosyal yapnn 887

i dokusunu, anadili olu turur. Bugn Trkiyede evre kirlenmesi, siyaset kirlenmesi gibi e itli kirlenmelerin yan sra, bir de dil kirlenmesi vardr. Dil duyarl ve bilinci bakmndan grlen eksikler, Trkenin gelece i iin ciddi bir tehlikedir. Bu tehlikenin nne geebilmek iin, anadili retiminin temel sorumlulu u; anlama ve anlatma becerileri geli mi , yaratc d nme becerileri edinmi , duyarl bireyler yeti tirmek olmaldr. retimin, anlan sorumluluklarnn gerekle tirilmesinde en temel arac ise; anadilinin kullanm olanaklarnn yanstld , temel kurallarnn ya ama geirildi i metinlerdir (Sever, 2004: 232). Anadili bir renme ve retme aracdr. Bu nedenle, anadili retimi de ki iye ncelikle yazl kaynaklardan (yaznsal ve retici metinlerden) yararlanma ve bunlar ba kalaryla payla ma becerisi kazandrmaldr. Okuma sevgisi ve al kanl kazandrmak, daha yaln bir syleyi le seici okur yeti tirmek, anadili retiminin ula mak zorunda oldu u temel ama olarak benimsenmelidir (Sever 2002: 5). Dilidzgn (2003: 18)e gre, okuma e itimi daha ok ocuk ya larda, ailede ve ilkokul e itimi sralarnda ba lamaldr. Okuma al kanl nn kk ya larda ba lamas, belli bir e itim anlay n da beraberinde getirmektedir. Okuma e itimine kk ya lardan ba layarak bu temel amaca ula abilmek iin, anadili retiminin temel aracnn nitelikli metinler olmas gerekmektedir. Bu metinler, anadilinin szvarl n, anlatm olanaklarn yanstmaldr. Ayrca metinlerin, ncelikle ocuk gerekli inden hareket ederek ocu un ya ve geli im dzeyine uygun grsel uyaranlarla da desteklenmesi gerekmektedir. Bu ba lamda ocuk edebiyat rnleri, anadili bilinci ve duyarl olu turmada nemli bir ara olarak kar mza kmaktadr. Anadili Bilinci ve Duyarl Edindirmede ocuk Edebiyatnn Temel levi

Anadili edinme srecinde, dilsel geli im ile bili sel geli im ko ut ilerledi ine gre, anadilinin renilmesinde metinlerin belirli i levleri bulunmaktadr. Bu ynyle, okulncesi dnemde ocuk edebiyat rnleriyle tan trlan ocuk, anadiline kar ilk deneyimleri ile kar kar ya gelir. ocu un dnyasna seslenen szckleri ve anlatm ye leyen kitaplar, ocuklarda anadili sevgisini olu turur. Sever (2004: 223)e gre, anadilinin yapsnn, kural ve zenginliklerinin rencilere kavratlmasnda, anadilini do ru kullanma duyarl nn ve bilincinin olu turulmasnda, yaznsal metinlere nemli grevler d t bilinmektedir. ocuk, gzn, kendisini epeevre ku atan bir dil ierisinde aar. Bu, onun anadilidir. O dilin ses dizgesini edinir, o dilin anlama, anlatma yoluyla anadili bilinci uyanr (Adal, 1983: 31). Okuma al kanl ve kltr kazandrma srecinde, ocu un ya ve geli im dzeyine uygun, sanatsal nitelikli yazl kltr rnleriyle srekli olarak kar la mas gerekmektedir. Bu ynyle anadili retiminin ba arsn belirleyen en nemli de i ken, grsel ve yazl uyaranlarla ocu un etkile ime girdi i ocuk edebiyat rnleridir. Fazl Hsn Da larca (2007: 30)nn Say Nedir iiri incelendi inde, Trkenin yaratc anlatm olanaklarnn ocuk gerekli i ile kurgulanarak bilmece tadnda sunuldu u grlmektedir. Ayrca Da larca, ocu un bili sel alglama srecini, ocu un anlayabilece i bir dille ortaya koymu tur. Birka szckle ocu a duyma ve d nme sorumlulu u veren bu iir, ocukta anadiline kar sevgi duygusunu sezinletecektir: Say Nedir Ka tane bir varsa iinde Birlerin toplamdr Aranann says Ka tane varsa iinde A alarn toplamdr Ormann says Ka tane varsa iinde Yldzlarn toplamdr G n says Ka tane varsa iinde Hepsinin toplamdr Bir avu leblebinin says

888

Anadili retiminin temel amalarndan biri de ocuklarn dil bilinci ve duyarl edinmelerini sa lamaktr. Bu amaca ula abilmek iin, retimde kullanlan metinlerin zenle seilmi olmas gerekir. Trkenin zensiz kullanld , ocuk gerekli ini yok sayan metinlerle yrtlen bir retimin, ocuklara anadili sevgisi kazandrmas da beklenemez (Sever, vd., 2008: 13). Bu ynyle, dilsel becerilerin renilmesinde, anadilinin anlatm olanaklarnn sezdirilmesiyle olu turulacak nitelikli metinlere gereksinim vardr. Adal (1983: 34)ya gre, anadilinin yapsn, olanaklarn bilmek, ku kusuz anlama-anlatma etkinli inin ba arsn da etkileyecektir. Okulncesi dnemde izgi, resim ve yaz ile olu turulan nitelikli ocuk edebiyat rnleri, ocukta kitap kltrnn de nszn olu turmaktadr ( irin, 2007: 53). Anadili retiminde, bilginin aktarlmas ve yaplandrlmasndan nce, ilk retimin birinci snfndan ba layarak ocuklar okuma kltr edinmi ki iler olarak yeti tirebilme, genel bir ama olarak benimsenmelidir. Metinlerin, dilsel dzenleni i, szvarl n yanstma yeterlili i, ocuklara anlam evrenlerine uygun duyma ve d nme sorumlulu u vermesi, onlar anlamn olu masna ortak edebilmesi, d ve d nce retmeye yneltme ba ars, ocuklar okul tr retmenin ilk yllarndan ba layarak yazl kltre ynelten temel etkenlerdir (Sever, 2005: 179). Erol Bykmeri (2000)in Emece Memece izgili Bilmece adl yaptndaki bilmecelerin olu turdu u anlam evreni, ocuklara Trkenin anlatm olanaklarn sezdirirken ayn zamanda onlarn d nme, kar la trma gibi bili sel yetilerinin geli tirilmesinde yardmc olmaktadr: Gkten d t p p Yere d t tp tp (Bykmeri, 2000). (Yant: Ya mur) Kavga bitsin o gelsin Yerine sevgi gelsin Sava larn nesi ho Olmaz olsun o gelsin (Bykmeri, 2000). (Yant: Bar ) Dedem aka akack Yusyuvarlak topack Bilmem gider nereye Gndzleri hoppack (Bykmeri, 2000). (Yant: Ay) Yukardaki bilmeceler incelendi inde, bilmecelerin anadilinin (Trkenin) sesil yapsn ortaya koydu u grlmektedir. Ayrca bilmeceler, d nme sorumlulu unu da ocuklara vermektedir. Ses ve szck yinelemeleriyle (d t, p p, tp tp, gelsin, bitsin, akack, topack) Trkenin syleyi gzelli ini e lenceli bir biimde duyumsatmaktadr. Bylece dil sevgisini geli tirici bir uyaran olan bilmeceler, sezinletici bir biimde ocuklar Trkenin iine ekmektedir. Anadili retiminin ula mak durumunda oldu u en nemli ama, okuma kltr edinmi , d nen-duyarl bireyler yeti tirmektir (Sever, 2005: 9). Bu amaca ula lmasnda, yaznsal nitelikli ocuk kitaplarnn ya amsal bir nemi vardr. nk yaznsal nitelikli metinlerin temel sorumlulu u, okulncesi dnemden ba layarak ocuklara izgilerin ve szcklerin anlatm olanaklaryla kurgulanm yeni ya antlar sunmaktr. Anadilinin (Trkenin) kural ve zenginliklerinin rencilere kavratlmasnda, anadilini do ru kullanma duyarl ile bilincinin olu turulmasnda yaznsal metinlere nemli grevler d t bilinmektedir (Sever, 2004: 225). Kitaplar, renk ve izginin estetik dilini btnle tiren, anadilinin anlatm gcn ve gzelli ini yanstan aralardr (Sever, 2004: 225). Bu aralarn, okulncesi ve ilk retim dneminde ocuklarn dilsel becerilerine katk sa layaca d nlmektedir. Anlat, masal, yk, iir, roman gibi sanat duyarl ile kurgulanan; ocuk duyarl n kavrayan, onun be eni ve gereksinmelerine seslenen rnler, anadili retimi iin do al bir renme ortam yaratr. Kitaplar, ocuklarn hem anlama ve anlatma becerilerini geli tirmeleri hem de anadilinin anlatm inceliklerini ve gcn sezebilmeleri iin yknebilecekleri bir dil modeli olu turur (Sever, 2004: 233). Okulncesi dnemde, sanatsal kayglarla hazrlanan resimli kitaplar, ocuklarda kitaba kar ilgi ve sevgi uyandrr; ilgi ekici bir okuma ya da anlatm, ocuklara dinleme becerisine ili kin ya antlar kazandrmaya ba lar (Sever, 2008: 25).

889

Sonu Anadili bilinci ve duyarl n temelini olu turan anadili sevgisi, ocuk kitaplaryla geli mektedir. ocu un do asna uygun, anlam ve anlatm evrenini nceleyen ocuk kitaplar, anadilinin (Trkenin) gzelli ini, kurallarn ocuklara duyumsatmaktadr. ocuk edebiyat rnlerinin nitelikli olmasnn temel gstergelerinden birisi, ocu un d sel dnyasn geli tirmesi ve ocu u d nce servenine karmasdr. Bu durumun olu mas iin, ocuk edebiyat yaptlar nce grsel okuma, daha sonra dilsel okumaya ynelik donanmda olmaldr. ocuklarn okumaya ynelik eylemlerinde duyu sal olarak olumlu duygular iinde bulunmas iin, onlarda anadiline kar sevgi ve duyarlk olu turulmas gerekir. ocuklarn bu duyu sal abalarnn temelinde ise, ocuk edebiyat yaptlarn olu turan nitelikli sanatlarn Trkenin anlatm olanaklarn, szvarl n yanstmadaki ba arlar yatmaktadr. Bu ynyle nemli bir sorumluluk stlenerek olu turulan ocuk kitaplarnda, Trkenin do urgan, devingen, duygu ve d nceyi anlatmada yetkin bir dil oldu unun duyumsatlmas, ocu a anadilinde duyma ve d nme sorumlu u vermektedir. Bu durum, ocuk edebiyatnn en temel i levi olmaldr. Sever (2008: 19)e gre, ocuk edebiyatnn en temel i levlerinden biri, ocuklara okuma sevgisi ve al kanl kazandrmaktr. ocuk edebiyat rnleri, ocuklar nitelikli metinlere ynlendirmeyi ba arabilen, onlara zamanla okuma kltr kazandrabilen bir sorumluluk stlenmelidir.
KAYNAKA Adal, Oya (1983) Anadili Olarak Trke retimi stne. Trk Dili: Dil retimi zel Says, 379-380, 31-35. Aksan, Do an (1990) Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Bykmeri, Erol (2000) Emece Memece izgili Bilmece. stanbul: Kaynak Yaynlar. Da larca, Fazl Hsn (2007) Okulumuz 3teki. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Dilidzgn, Selahattin (2003) a da ocuk Yazn. stanbul: Morpa Yaynlar. Kavcar, Cahit (2002) Trkenin Gncel Sorunlar. Bilim ve Akln Aydnl nda E Nas, Recep (2004) rneklerle ocuk Edebiyat. Bursa: Ezgi Kitapevi Yaynlar. Sever, Sedat (2002) retim Dili Olarak Trkenin Sorunlar ve retme- renme Srecindeki Etkili Yakla mlar. Ankara niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, 34, 1-2,11-12. Sever, Sedat (2004) Anadili retiminin Temel Bir Arac: Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplar. Disiplinleraras Bak la Trkiyede ocuk 4. Ulusal ocuk Kltr Kongresi. Ankara: A ocuk Kltr Ara trma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, 11, 223236. Sever, Sedat (2005) 2004 retim Programnda Trke retimi Anlay . E itimde Yansmalar: VIII lk retim Programlarn De erlendirme Sempozyumu. Ankara: Erciyes niversitesi E itim Fakltesi, Tek k Geli tirme Vakf, 177-192. Sever, Sedat (2005) Trke retiminin zlemeyen Sorunlar. Varlk. stanbul: Varlk Yayn, 1189, 8-16. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. Sever, S., Kaya, Z., Aslan, C. (2008) Etkinliklerle Trke retimi. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (2007) ocuk Edebiyat Kltr Okuma Al kanl ve Medya Sarmal. Ankara: Kk Yaynclk. Vardar, Berke (2002) Aklamal Dilbilim Terimleri Szl . stanbul: Multilingual Yabanc Dil Yaynlar. T M. MEB, 27, 13-17.

890

GLTEN DAYIO LUNUN B L MKURGU N TEL KL YAPITLARINDAK ST D L KULLANIMININ OCU A GREL

Ar . Gr. Yonca KOMAR Sakarya niversitesi E itim Fakltesi

zet Bu al mada; Glten Dayo lunun bilimkurgu nitelikli yaptlarnda geen stdil kullanmlarn saptayarak rencilerin, ilgili terimleri, geti i ba lamlar gz nnde bulundurarak nasl anlamlandrdklarn belirlemek amalanm tr. Dayo lunun bilimkurgu nitelikli yaptlarndan; genlere ynelik olarak yazd n belirtti i be (5) yapt, ara trma grubuna alnm tr. Uygulamann ilk a amasnda; yaptlarda geen stdil kullanmlar belirlenmi tir. kinci a amada; belirlenen bu kullanmlar ilgili oldu u terim szlkleriyle (uzaybilim, kaltmbilim, bitkibilim vd.) kar la trlm tr. nc a amada; belirlenen terim niteli indeki kullanmlar, 10. snf rencisi olan krk (40) renciye sorularak onlarn bu kullanmlar, ba lamdan yola karak nasl anlamlandrdklar ara trlm tr. Drdnc a amada; ocuklarn yantlarndan yola klarak incelenen yaptlarda, bu terimlerle ilgili ocuklarn dzeyine ili kin nasl dzenlemeler yapld irdelenmi tir. Anahtar Szckler: Bilimkurgu, stdil, ocu a grelik.

Abstract In this study is intended to detect the use of metalanguage in Glten Dayo lus qualified science fiction works and how students related terms, taking into account the sense of the competence to determine the contexts of occurrence. Science fictionworks byqualified of Dayo lu, that pointed out five(5)workswrittenfor young people, taken fromthe researchgroup.The first stage of the practice; works in was determined the use of metalanguage. The second stage, these uses are compared with related term dictionaries (space science, genetics, botany etc.). The third stage, determined terms by asking students, investigated that conceptualizations the use of them, the based on the context. The fourth stage, based on responses of the children, studied works in related to the term of the level of regulation has been performed in children are discussed. Key Words: Science fiction,metalanguage, in respect to child.

GR ocuklar iin yazlan bilimkurgu nitelikli yaptlar, vermek istedikleri iletileri; ocuklarn sevebilece i ve gereksinim duydu u oyun oynama, d kurma etkinlikleri aracl yla gerekle tirmektedir. Bu etkinliklerin ocu un geli imindeki, yaratcl ndaki yeri yadsnamaz. ocuklara bu yolla sezdirilen iletiler, onlar tarafndan daha kolay almlanabilmekte ve iselle tirilebilmektedir. ocuklara ynelik olan bilimkurgu nitelikli yaptlarn, ocuk yaznnn temel ilkeleri do rultusunda hazrlanmas gere i; ocu un dzeyi, ilgi ve gereksinmeleriyle do rudan ili kilidir. Bilinmeyeni bilinir klmak isteyen ocuk iin, d dnya ke fedilmeyi bekleyen sonsuz bir evrendir. Gndelik ya amdan farkl birok terimi ieren bilimkurgu nitelikli yaptlar; ocu un dilsel, bili sel, toplumsal ve ki ilik geli imini olumlu ynde etkileyecek uyaranlarla birlikte sunulursa, bu yaptlarn ocu un dil ve anlam evreninin geni lemesine ve zenginle mesine katk sa lamas beklenir. Ama ve nem Bu al mann amac; Glten Dayo lunun bilimkurgu nitelikli yaptlarnda geen stdil kullanmlarn saptamak ve rencilerin, ilgili terimleri, geti i ba lamlar dikkate alarak nasl anlamlandrdklarn belirlemektir. al mayla; ocuk yaznnda nemli bir yeri olan Glten Dayo lunun bilimkurgu nitelikli yaptlarndaki stdil kullanmlarnn belirlenmesi, bu kullanmlarn terim szlklerindeki kar lklaryla birlikte de erlendirilmesi ve rencilerin bu kullanmlar nasl anlamlandrdklarnn ortaya konulmas bakmndan alana katk sa lanaca d nlmektedir. 891

Ara trma Sorusu Glten Dayo lunun bilimkurgu nitelikli yaptlarndaki stdil kullanmlar nelerdir? Glten Dayo lunun bilimkurgu nitelikli yaptlarndaki terimleri, orta retim 10. snf rencileri nasl anlamlandrmaktadr? Snrllklar Ara trma; Glten Dayo lunun genlere ynelik olarak yazd bilimkurgu nitelikli be yaptnda geen terimler ile snrldr. KURAMSAL EREVE Bilimkurgu Nedir?: TDK, Gncel Trke Szlkte (t.y.) ve Dil Derne i Trke Szlkte (t.y.) bilim kurgu yle tanmlanm tr: a da bilim verileriyle d gcnden olu an (film, roman vb.). Bilimkurgu terimi ancak, 19. yzylda ortaya km tr. (Akn, 2009: 13). Trkede ise bilimkurgu terimi ancak 1970lerden sonra bu tr tanmlamada kullanlmaya ba lanm tr. Trk Dil Kurumu tarafndan, science-fiction terimi d bilimsel yapt olarak kar lanmaya al lm tr. Ancak 1973te Orhan Duru tarafndan ortaya konulan bilimkurgu terimi zamanla yaygnlk kazanp kabul grm , bu edebiyat rnnn Trkedeki kar l olmu tur. (Akn, 2009: 31). Akn, (2009: 10) bilimkurgu terimini yle tanmlamaktadr: o unlukla gerek zaman ve yerlerin d nda ve ileri dzeyde geli mi bilimsel tekniklerin yer ald , d gcne dayanan gelece in dnyasn ele alan bir edebiyat tr. Bilimkurgu, gnmzn ileti im kaynaklarnn ve e lence aralarnn -sinema, pc oyunlar, internet- deste iyle artk iyice yaygnla m , poplerle mi ve taraftar kazanm tr. Bilimkurgu, ocuklarn e itimlerinden, sanat zevklerine, e lenmelerinden, ya am tecrbesi edinmelerine kadar geni bir ama ve hedef yelpazesinde ele alnabilmektedir. (Akn, 2009: 11). Bilimkurgu Nitelikli Yaptlarn Ba lca zellikleri: ocuklar ve genler okuyacaklar anlat trlerinde, ayn yeti kinler gibi, gndelik ya amn bilinen zellikleriyle ve sorunlaryla kar la maktan ok, ya amn kendilerini de heyecanlandran olaylaryla tan mak isterler. Okurun bu isteminin yantlanmasnda, sanatnn insan ve ya am gerekli ine ili kin znel dnyasna gereksinim duyulur. () Yazarn kurmaca gerekli i; ocu un, gencin kanksad gereklikten uzakla masna katk sa lar. Yazar bilinen gerekli in d ndaki ya am durumlarn kurgular, bunlara merak uyandrr. Okurun kar snda insan ve ya am olgusunun sanat duyarll ile rlm gerekli ini karr. (Sever, 2000: 32). Gelece in tarihi olarak adlandrlan bilimkurgu trnn bilinen en nemli zelliklerinden biri de gelecekteki dnya ve ya amla ilgilenmesidir. 21. yzyldaki bulu larla yaplandrlacak ve biimlendirilecek yeni ya amda insann durumu ve rol ne olacaktr? sorusu, bu trn ncelikle yantlamay ele ald sorular arasnda yer almaktadr. (Sever, 2000: 38). Bilim ve teknolojideki geli melerle insan ili kisinin zmlenmesi genellikle bir gelecek tasarmlanmas eklinde, bilimkurgu romanlarnn ana konusudur. (Akn, 2009: 17). Nitelikli bir bilimkurgu eserde ise, yazar bilimsel varsaymlarla u ra rken hibir zaman insan gere ini yadsmaz. Bilimsel varsaymlara duydu u ilgi ile insan gerekli ine verdi i nemi dengelemeyi bilir. (Sever, 2000: 35). ocuklar iin yazlan bilimkurgu nitelikli yaptlar, vermek istedi i iletileri; ocuklarn sevebilece i ve gereksinim duydu u oyun oynama, d kurma etkinlikleri aracl yla gerekle tirmektedir. Bu etkinliklerin ocu un geli imindeki, yaratcl ndaki yeri yadsnamaz. ocuklara bu yolla sezdirilen iletiler, onlar tarafndan daha kolay almlanabilmekte ve iselle tirilebilmektedir. ocuklara ynelik bilimkurgu nitelikli yaptlarn; ocuk yaznnn temel ilkeleri do rultusunda ocu un dzeyi, ilgi ve gereksinmeleri dikkate alnarak hazrlanmas gerekmektedir. Gndelik ya amdan farkl birok terimi ieren bilimkurgu nitelikli yaptlar; ocu un dilsel, bili sel, toplumsal ve ki ilik geli imini olumlu ynde etkileyecek uyaranlarla ve anadili duyarl ile birlikte sunulursa, bu yaptlarn, ocu un dil ve anlam evreninin geni lemesine ve zenginle mesine katk sa lamas beklenir. Bu ba lamda nitelikli bir bilimkurgu yaptnn ne kan zellikleri, alanyazndan yola klarak yle zetlenebilir: Gndelik ya amn kanksanan zelliklerinin d nda, sanat duyarl iinde, heyecan ve merak uyandran elerle kurgulanr. Yazar, bilimsel varsaymlarla insan gerekli ini dengeler. Genellikle yaznsal nitelikli yaptlarda gemi e ve gncel olana yer verilirken, bilimkurgu nitelikli yaptlarda gelece e ynelik e itli varsaymlara yer verilir. 892 (5)

stdil: ( ng. metalanguage). 1. Do al dili ya da konudili inceleyip betimlemek iin olu turulmu ara dil; dili anlatan dil. rne in dilbilim terimleri, bir stdil olu turur. 2. Do al dil kullanlrken bildiriye aklk getirmek iin yaplan tanm. (Vardar, 2002: 210). stdil levi:( ng. Metalinguistic function). Konu ucunun kulland dzg stne bilgi verdi i, onun bir esini aklad durumlarda gerekle en i lev. (Vardar, 2002: 210). Dilsel i levler ancak o dilsel birimlerin kullanldklar ba lamlara gre biimlenir (Kl, 2002: 67). rne in: lbay ne demek? gibi bir soru ile ona verilecek lbay vali demektir gibi bir yant, Szc n do rusu bahevan de il, bahvandr gibi bir dzeltme, Bvelek, yazn krlarda s rlar sokarak rahatsz eden bir tr sinektir gibi bir tanmlama vb. dilin st-dilsel i levini belirleyen anlatm yollardr. Szlk, dilbilgisi, dilbilim, vb. bu i levin ba l ba na bir ynteme dn m biimleridir. Bilimsel dil, herhangi bir do al dili kullanyor olsa da kendine zg dil elerini kendisi olu turur (terimler, tanmlar, karsama biimleri vb.) (Yaln, 2011). Szlksel Alan: Ayn izlek ya da ayn kavram etrafnda beklenebilen szckler btnnn olu turdu u yapsal dzene szlksel alan denir. Ba ka bir deyi le, ayn kavram sunmak ya da geli tirmek, gerekli in ayn alann betimlemek, ayn d nceyi ifade etmek iin kullanlan szcklerin tmnn olu turdu u yapsal dzene verilen addr (Kran ve Kran, 2010: 255). YNTEM Ara trmann Deseni Ara trmada, betimsel yntem kullanlm tr. Seilen kitaplardan alntlanan kullanmlar, rencilere sorularak dntler alnm tr. Ara trma Grubu Ara trma kapsamnda incelenen yaptlar unlardr: Dayo lu, Glten (2010) Kyamet iekleri (6. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dayo lu, Glten (2010) Monun Gizemi (17. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dayo lu, Glten (2010) Monun Gizemi 2 Otran- (5. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dayo lu, Glten (2010) Yadann Gizilgc (7. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dayo lu, Glten (2009) Alacakaranlk Ku lar (5. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Terim niteli indeki kullanmlarn aklamalar iin, bilgisunar ortamnda bulunan TDKnin Bilim ve Sanat Terimleri Ana Szl nden [Web Szl ], TDKnin Gncel Trke Szlknden ve Dil Derne inin Trke Szl nden yararlanlm tr. Ara trma; 2011-2012 retim ylnda, Sakarya ili, Erenler ilesindeki bir kamu orta retim okulundan seilen krk (40) 10. snf rencisiyle yrtlm tr. Bilgi Toplama Arac Uzman gr leri do rultusunda belirlenen otuz (30) terim nitelikli kullanm, bir form biiminde rencilere sunulmu tur. rencilerden, terim nitelikli kullanmlarn hangi bilim dalyla ili kili oldu unu ve anlamn/anlamlarn ba lamdan yola karak forma yazmalar istenmi tir. EKte yer alan formda, rencilerin yantlarndan rneklere de yer verilmi tir. lem Basamaklar Glten Dayo lunun genlere ynelik olarak yazd bilimkurgu nitelikli yaptlar belirlenmi tir. Uygulamann ilk a amasnda; belirlenen yaptlarda geen stdil kullanmlar belirlenmi tir. kinci a amada; belirlenen bu kullanmlar ilgili oldu u terim szlkleriyle (uzaybilim, kaltmbilim, bitkibilim vd.) kar la trlm tr. nc a amada; terim niteli indeki kullanmlar uzman gr lerine sunularak uzmanlardan, rencilerin anlamlandrmada glk ekece i d nlen terim niteli indeki kullanmlar belirlemeleri istenmi tir ve gelen dntler do rultusunda form olu turulmu tur. Drdnc a amada, belirlenen terim niteli indeki kullanmlarn iinde bulundu u form, rencilere sunularak onlarn bu kullanmlar, ba lamdan yola karak nasl anlamlandrdklar belirlenmi tir. 893

BULGULAR VE YORUMLAR stdil konusunda; 30 soruluk formdaki terim niteli indeki kullanmlar, ocuklarn yantlarndan yola klarak de erlendirildi inde dikkat ekici bulgularn ortaya kt grlmektedir. Yaplan de erlendirmeler, yazarn dikkat ekici kullanmlar ve/veya ocuklarn dikkat ekici yantlarn ieren maddeler zerinden yaplandrlm tr. Beden e i; kar la trma yaplan szlklerde yer almamaktadr ve yazarn bireysel dil karakteristi i erevesinde retti i yeni bir terim olarak de erlendirilebilir. ocuklarn verdi i yantlardan yol klarak bu kullanmn, ocuklarn d ve d nce gcn devindirici bir i lev stlendi i sylenebilir. ocuklar; bu kullanm iin de i ik yantlar vermi lerdir: Ruhsal bir partner., E : Kar/koca, Hayali bir ey. Belgelik; yazarn yabanc kkenli terimlerin Trke kar lklarn kullanma do rultusunda; dosya, ar iv yerine kullanlm tr ve yaptlarnda ska gemektedir. duyarl

aylak szc nn szlklerdeki ilk anlam, onun yrtc bir ku tr oldu udur. Yazar da szc ilk anlamyla kullanmasna kar n, ocuklarn byk o unlu u bu szc , gnlk ya amda daha sk olarak kullanlan anlamyla ba da trarak acemi vb. olarak anlamlandrm tr. Szc n soyut yan anlam, ilk anlamn nne gemi tir. Durugr; kar la trma yaplan szlklerde yer almamaktadr ve yazarn bireysel dil karakteristi i erevesinde retti i yeni bir terim olarak de erlendirilebilir. Ho gr, ngr, sa gr gibi kullanmlar, sklk ve yaygnlk bakmndan ortak dilde yer alrken, durugr yeni bir kullanmdr. Elektron terimi iin, rencilerden biri ksaltmasn kullanm , ba ka bir renci de Thomson, Rutherford, yk/ktle oran.na gnderimde bulunmu tur. renciler tanm yapamasa da terimi tand n gstermek iin, ili kili oldu unu d nd ba ka kullanmlara gnderimde bulunmu tur. Elektronik mektup; yazarn yabanc kkenli terimlerin Trke kar lklarn kullanma duyarl do rultusunda ele alnabilir. Bu kullanma ynelik olarak rencilerden biri tanm niteli inde bir anlamlandrma yapma yoluna da gitmi tir: nterneti kullanarak bilgisayardan mektup gndermek. Kesenin, sklk ve yaygnl yksek birden ok anlam vardr. rencilere sunulan ba lam, Bu grd n, anasnn iindeyken, tay saran ve onu besleyen kese. olmasna kar n; rencilerden biri, nbilgilerinden de yola karak Baz hayvanlarn yavrularn do duktan sonra korumak iin koydu u vcut blm. tanmlamasn yapm tr. Atn, do duktan sonra yavrularn ta yaca bir kesesi olmamasna kar n, renci byk olaslkla kangurulardan yola kp benzetme yaparak byle bir bilgiye ula m tr. Klonlama terimini anlamlandrmaya ynelik olarak, rencilerden biri Dolly ile Marryye gnderimde bulunmu tur. Bu renci, terimin do rudan tanmn yapamasa da klonlamann ilk rne i olarak bilinen koyunla ili ki kurmu tur. Bir ba ka renci ise, bu terimi tanm niteli inde bir aklamayla anlamlandrm tr: Bir canlnn gen haritasn kopyalayarak aynn, farkl bir ruhla dnyaya getirmek. Kokonat szc bir ad olmasna kar n, rencilerden birisi bu szc ad trnden bir szckle de il, eylem biiminde bir szckle kar lam tr: Bula mak. ren yeri kullanmn rencilerden biri Teknolojinin bulunmad yer. olarak anlamlandrm tr. Bu tanmda iki nokta dikkati ekmektedir. Birincisi; anlam bakmndan, tanmlanan e iin bir anlambirimcik (teknoloji) d arda braklm tr. kincisi; rencinin yerle im yerini teknolojiyle ba da trd grlmektedir. Periskop kullanmn rencilerden biri Perileri gzetleyen alet. olarak anlamlandrarak popler etimolojide sk rastlanan bir ynteme ba vurmu tur. Soru turma szc n rencilerden biri Polis olarak anlamlandrm tr. Bu szc , ili kili oldu unu d nd zneyi odaklayarak anlamlandrma yoluna gitmi tir. Bir di er renci ise bu szc Yar ma olarak anlamlandrm tr. rencinin bu szc yar mayla ili kilendirmesinin, ba lamda geen arma anlar, fiyat indirimleri, tatil olanaklar ve vaat gibi kavramlarla ba ntl oldu u sylenebilir. Ta nabilir bellek; yazarn yabanc kkenli terimlerin Trke kar lklarn kullanma duyarl do rultusunda ele alnabilir. Bu szck be ini, rencilerden biri USB (Universal Serial BusEvrensel Seri Veriyolu) ksaltma be i ile kar layarak kme-ye ili kisi kurmu tur. Bir di er renci

894

ise bu szck be inin kullanmdaki i levine vurgu yapm ve mantk yrterek rneklendirme yoluna gitmi tir. Harici hard disk, flash bellek, cd bile olabilir. Bunlar ta nabilir. Verici szc ; bir renci tarafndan, ayn szlk alan iinde de erlendirilebilecek olan GPRS ksaltma be i rne i verilerek anlamlandrlm tr. renciler; ba lam iinde verilen terim niteli indeki kullanmlarla ili kili olarak kendilerine sunulan formdaki bilim alan stununa Bili im, Biyoloji, Fizik, Kimya, Tp, Psikoloji, Felsefe, Edebiyat, Teknoloji, Toplum, Co rafya, Astronomi, Meslek, Halk, Zooloji yantlarn yazm lardr. Bu durum, yazarn e itli bilim alanlarn tmel bir yakla mla ele ald nn da gstergesi niteli indedir. Yazar, Szlk Alan olu turarak okuyucuya ba lamsal ipucu sunmu tur. Terim ve kavramlar, her zaman anlam aklayc ba lamlarda kullanlmasa da ayn kavram alanna ait di er szcklerle birlikte sunularak a r m yapmasna ve o kavram alannda bilinen szckler varsa, karmlar yaplmasna olanak sa layc niteliktedir. Bunlar, ta yaztlar, kil tabletler ve el yazmas kitaplarla gnmze kadar, varlk ve etkilerini srdrd. (K, 7) Hemen imdi, ta keskini, murcunu, ekicini, tokma n ve de az n alarak yola k. (K, 13) Dnyann de i ik lkelerinde, eski diller, konulu bilimsel seminerler, konferanslar, paneller, dzenlenmekteydi. (K, 53) ieklerdeki polenleri, ayaklarmzdaki tycklere toplayarak iek ba larna ta yp, bitkilerin dllenmesine yardm ediyoruz. Elbette bunu yaparken, ieklerden bal z toplayp kovanlarmza ta yoruz. (K, 146) Onlar irdelerken edindi imiz izlenimlere gre, yaratl tan bu yana insan genleri, DNAlar, RNAlar, kromozomlar, pek ok kez de i ime u ra m . (K, 189) Ba ka bir deyi le insan, dnyann, do ann, uzayn, evrenin, tm olumsuz ko ullarna, ba klk gcyle diren gsterebiliyordu. (K, 290) rne in, Naho-binin ninesinden rendi i efsane, masal ve yklerde, hayaletler hortlaklar hep denizden kp geliyordu. (MG, 65) nce bakteriler, bir hcreliler, ok hcreliler, balklar, srngenler, ku lar, memeliler olu tu. (MG, 91) Komandolar da judo, karate, tekvando dersleri srasnda, Uzakdo ulu hocalarndan rendikleri, k krtc seslerle ba rmaya ba ladlar. (AK, 145) Yavru Molar onlar iin taze deniz ayr, mantar ve sar yosun toplayp getirdiler. (MG2, 163) SONULAR Formda rencilere sunulan ba lamsal kesitler, onlarn d kurma ve d nce retme gcn devindirerek terimleri kendi nbilgileriyle bulu turma olana tanm tr. rencilerin, do rudan kitapla etkile ime girerek bu ba lamlarla daha sk kar la masyla, ad geen terimleri anlamlandrmada daha yetkin konuma gelmeleri olasdr. rencilerin byk o unlu unun, ba lam iinde verilen e itli bilim terimleriyle ili kili, kendi anlatm biimleriyle tanmlar yapabildikleri grlmektedir. renciler, kullanmlarla ilgili ierik olu turmakta zorlanmakla birlikte, ilgili anlambirimlere de i ik yntemlerle gnderimde de bulunmaktadr. Dayo lunun bilimkurgu nitelikli yaptlar, yalnzca kurmaca ve yaznsal adan de il, Trkenin bilim dal olarak yetkinle mesi ve e itli ya dzeyleriyle btnle erek onlarn dil duyarl nn geli mesine katk sa lamas bakmndan da i lev stlenmektedir. Dayo lunun; ocuklarn d ve d nce evrenlerini devindiren yeni terimler bulma, terimlere yeni anlamlar ykleme ve yabanc kkenli terimlere Trke kar lklar nerme duyarl ; ocuklarn ve genlerin de etkin olarak, kar la t dilsel bir birimi anlamlandrmas, Trkesini ye leme bilincini olumlu ynde etkilemesi bakmndan nem ta maktadr.

895

NER LER ocu a grelik ilkesini nceleyen, bilim terimlerini de i ik dzeylere gre i leyen e itli bilim terimleri szlkleri olu turulabilir. Trkiyede, de i ik dzeylere seslenen genel szlkler kullanlmaktadr. Uzmanlk alan szlkleri de ocuklarn geli im dzeylerine uygun bir biimde, ya adklar evreni alglayarak etkin olarak anlamlandrmalarna olanak sa layacak e itli terim szlkleri biiminde olu turulabilir. Trke, Dil ve Anlatm ile Trk Edebiyat derslerinde -zellikle ders kitaplarnda- kullanlacak metinler seilirken, ocu un ald di er derslerin (Fen Bilgisi, Fizik, Kimya, Biyoloji vb.) ieri ine ko ut olarak bilimkurgu nitelikli yaptlardan kesitler ders kitaplarna seilebilir, retmenler tarafndan ders d etkinliklere ynelik olarak ocuklarn okuma ilgileri gz nnde bulundurularak ilgili yaptlara ynlendirmeler yaplabilir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akn, Mazlum (2009) Trk ocuk Edebiyatnda Bilim Kurgu. stanbul: Bizim Kitaplar Yaynevi. Dayo lu, Glten (2007) lmsz Ece (21. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dayo lu, Glten (2010) Kyamet iekleri (6. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dayo lu, Glten (2010) Monun Gizemi (17. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dayo lu, Glten (2010) Monun Gizemi 2 Otran- (5. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dayo lu, Glten (2010) Yadann Gizilgc (7. Bs.). stanbul: Altn Kitaplar. Dil Derne i (t.y.) Trke Szlk. [evrimii]:http://www.dildernegi.org.tr/TR/Sozluk.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF2F7BB170F57409B3 adresinden ula lm tr. Kl, Veysel (2002) Dilin levleri ve leti im. stanbul: Papatya Yaynclk.

Kran, Z., Kran A. (2010) Dilbilime Giri . Ankara: Sekin Yaynclk. Sever, Sedat (2000) Monun Gizemi nin Yaznsal ve E itsel zellikleri. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 33 (1), 29-38. TDK (t.y.). Gncel Trke Szlk. [evrimii]:http://tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime= adresinden ula lm tr. TDK (t.y.) Bilim ve Sanat Terimleri Ana Szl . [evrimii]: http://tdkterim.gov.tr/ adresinden ula lm tr. Vardar, Berke (2007) Aklamal Dilbilim Terimleri Szl (2. Bs.). stanbul: Multilingual Yaynlar. Yaln, Mehmet (2011) Dil stne Dil. Trk Dili Dergisi, 24 (142).

896

EK* Sevgili renciler, Bu form, bilimkurgu nitelikli yaznsal yaptlarda geen terim ve kavramlar anlamlandrma dzeyinizi belirlemek zere hazrlanm tr. lk stunda szck/szck bekleri verilmi tir. kinci stunda; szck/szck bekleri ba lam iindeki kullanmlaryla verilmi tir. Ba lam iindeki kullanmlarndan yola karak szck/szck beklerinin bilim alann ve anlam/anlamlarn yaznz. Sreniz krk (40) dakikadr. Bilimsel bir ara trmaya sa lad nz katk ve yardmlarnz iin te ekkr ederim. Ar . Gr. Yonca KOMAR Szck/Szc k bekleri Beden e i Kullanm rne i O anda, o grnmeyen varl a, yani Apamn beden e ine, ylesine gereksinim duyuyordu ki!... Bilim Alan Felsefe Anlam/Anlamlar Ruhsal bir partner. (E, 3, Gezi) Vcut olarak ayn, grnmde onunla ayn olan. (K, 22, An) E : Kar/koca. (K, 26, Duygusal) nsann ruhu ya da iteki ben. (K, 30, Duygusal) Hayali bir ey. (E, 38, Bilimkurgu) Bilgisayarda bilgilerimizi saklayaca mz klasr. (K, 17, Bilimkurgu) Ar iv olabilir, belgeleri koydu umuz yer. (K, 23, Bilimkurgu) Tutanak. (E, 32, Bilimkurgu) Dosyalar. (E, 33, Macera) Belgelerimizi depolad mz yerel bir flash bellek, hard disk gibi. (K, 23, Bilimkurgu)

Edebiyat

Belgelik

nternet yoluyla ya da bizzat giderek belgelikleri tarayp gen adamla ilgili ipular edinmeye karar verdim.

Psikoloji Teknoloji Ar iv Bili im Psikoloji

Bilgisayar belle i

aylak

Dlt

Bu yeni ara trma yntemiyle, SMZ haber a larn kullanarak, nce sve bilim evinin bilgisayar belleklerindeki belgeleri incelemeye giri tiler. Kadn i e dald srada, bebe in stne kur un gibi inen bir aylak, kunda penelerine takp, g e ykselmi . Ama bir trl n-Mo-Sana temel olacak dlt elde edemiyordu.

Teknoloji

Meslek Sosyal Halk

Biyoloji Edebiyat

Durugr

Tm bunlar, yetene imizi renmeliyiz.

durugr kullanarak,

Edebiyat Psikoloji Biyoloji Fizik Kimya Kimya Kimya

Elektron

Derilerindeki geni leyen deliklerden d arya do ru elektron zerreleri szyordu.

Acemi. (E, 5, Fantastik) Bir yrtc ku tr. (E, 7, Fantastik) inde tecrbeli olmayan ki i. Stajyer veya 9. Snf rencisi gibi. (E, 33, Macera) Deney iin kullanlan canl. (K, 28, Duygusal) Bir iletinin, mesajn okuyucunun zihninde yer eden blm. (E, 34, Macera) Her eyi e it ve adaletli grmek. (K, 27, Duygusal) inden gelerek bir eyi yapma. (K, 28, Duygusal) Sezgi. (E, 35, Felsefe) Atom iinde bulunan yap. (E, 6) Eksi ykl parack. (K, 13, Duygusal) (K, 26, Duygusal) Thomson, Rutherford, yk/ktle oran. (K, 27, Duygusal)

Ba lam iinde verilen szcklerin bilim alan ve anlam/anlamlarn ieren stunlarn ieri i, rencilerin yantlarndan rnekler iermektedir. Bilim alan stunundaki bo yerler, renciler tarafndan braklm tr. Anlam/anlamlar stununda yay ayra ierisindeki bilgiler srasyla; cinsiyeti, renciye tarafmzdan verilen numaray ve rencinin okumaktan en ok zevk ald yaznsal tr belirtmektedir.

897

Elektronik mektup

Eriyik

Defne, bu iki hanma da, Arabistana gelmek istedi ini bildiren, birer elektronik mektup gnderdi. Ama, hcre zarlarmzn salglad eriyikle bu tuzaktan da kurtulduk.

Bili im Bili im Teknoloji Biyoloji Biyoloji Biyoloji Biyoloji

Fzyon

Gen

Artur, fzyon yoluyla gen nakli ve gen ifreleme konusunda uzmand. nsan genleri, ilk atalarmzdan bu yana, milyonlarca yllk bilgi birikimiyle dolu.

Tp Biyoloji Biyoloji Biyoloji Biyoloji

Genetik harita

Hatta gnmzde, insann genetik haritas bile karld.

Fen Bil. Biyoloji

Biyoloji Genom ocu u, babasndan izin alarak lkesine gtrmek, orada tepeden trna a genomunu incelemek iste iyle, yanp tutu maya ba lad. Bu grd n, anasnn iindeyken, tay saran ve onu besleyen kese. Biyoloji Tp

nterneti kullanarak bilgisayardan mektup gndermek. (E, 2, Fantastik) E-mail. (E, 6) E-posta yani mail. (K, 23, Bilimkurgu) Yararl enzim. (K, 10, Duygusal) Ter. (K, 24, Duygusal) Hcrenin kendini korumak iin salglad bir madde. (K, 29, Polisiye) Bir tr antikor olabilir. (E, 38, Bilimkurgu) Gen nakline fzyon denir. (K, 28, Duygusal) Ta ma. (E, 33, Macera) Kromozomlar olu turan kk yaplar. (E, 4, Fantastik) Bizim soyumuzun nereden geldi ini belirleyen. (K, 21, Duygusal) DNAmzda ki ilik zelliklerimizi belirleyen maddeler. (K, 29, Polisiye) nsan DNAs. (E, 8, Fantastik) nsann gemi ten bugne kadar olan gen bilgilerinin bulundu u haritadr. (K, 21, Duygusal) Sa rengi, ten rengi gibi gsteren zincir. (K, 23, Bilimkurgu) Bir ki inin gen bilgilerini tepeden trna a inceleyen. (K, 21, Duygusal) Sa lk kontrol. (K, 26, Duygusal)

Kese

Biyoloji Biyoloji Zooloji

Klonlama

Bir canl hcresini alp Klonlama yntemiyle o canlnn aynn olu turabiliyorsunuz.

Fen Bil. Kim.-Biy. Tp

Kokonat

Altnda oturdu un a a, orada biraz daha kalrsan, ba na iri bit kokonat ataca n sylyor. Gzlerini, manyetik halkadan gelen i aretleri izlemeye yarayan alete dikip beklemeye ba lad. Bo lukta kalan ozon atomlar, dn annda olu an merkezka gcyle, kenara frlayacak, orada

Manyetik

Biyoloji Biyoloji Biyoloji Edebiyat Kelime Toplum Fizik Fizik

Merkezka gc

Fizik Fizik Fizik Fizik

Anne karnndaki geli meye yarayan kese. (E, 7, Fantastik) Do umdan nce bebe in bulundu u yer. (K, 10, Duygusal) Baz hayvanlarn yavrularn do duktan sonra korumak iin koydu u vcut blm. (K, 29, Polisiye) o altma. (E, 3, Gezi) Bir canlnn aynsn olu turma yntemi. (K, 21, Duygusal) Bir canlnn gen haritasn kopyalayarak aynn, farkl bir ruhla dnyaya getirmek. (K, 23, Bilimkurgu) Dolly ile Marry. (K, 27, Duygusal) Bir tr bcek. (K, 11, Duygusal) Bula mak. (K, 24, Duygusal) Bitin by . (K, 26, Duygusal) Hindistan cevizi. (K, 28, Duygusal) Topluluk. (E, 37, Polisiye) ekim alan. (E, 7, Fantastik) Bir itme-ekme gcne sahip belirli bir blgede etki edebilen kuvvet. (K, 23, Bilimkurgu) Mknats. (E, 39, Fantastik) Bir itme gc. (E, 7, Fantastik) Maddenin birbirine uygulad ana kuvvet. (K, 20, Duygusal) Ozon atomlarnn dn annda

898

yap p kalacaktr. Miyelin O gnk ders konusu, beynin ve omurili in yap ta larndan olan, miyelindi. Tp Biyoloji Biyoloji Nebula evreye binbir renkli nlar saan, renkli ta katmanlar dnya henz nebula halindeyken olu mu tu. Halen de pek ok insan, bu gizemlere brnm olan, ren yerlerinde, tarihle i ie ya amay srdryor. Co rafya Astronomi

olu turdu u bir tr kuvvettir. (K, 21, Duygusal) En byk yap ta . (K, 14, An) Beynin yapsn olu turan bir kastr. (K, 20, Duygusal) Beyin ve omurili i saran klftr. (K, 21, Duygusal) Bing-bang patlamasndan sonra dnyann kre haline gelmesi. (E, 6) Gaz ktlesi. (K, 28, Duygusal)

ren yeri

Tarih Tarih Tarih Tarih Teknoloji Bili im Astronomi Psikoloji Edebiyat Biyoloji Psikoloji Fizik Fizik

Periskop

Bur hemen bilgisayara ba l periskobu adaya yneltti.

Sanr

Adaya geleliberi, benli ini ku atan bu rk verici sezgileri, gemi ten kaynaklanan bir sanr sanarak yata na dnm t. Ben yine de yuva deliklerinden a a lara sonar aygt sarktp ses ve titre im kayd yapmak istiyorum. Onlarn bu soru turmalara katlmalarn sa lamak iin, elbette kendilerine trl arma anlar, fiyat indirimleri, tatil olanaklar vaat ediliyordu.

Sonar

Soru turma

Hukuk Sosyal

Sunak

Kyller, heykelin nndeki suna a, trl meyveler ve yemeklerle dolu, tabaklar koymu lard. Tm bu bilgi ve belgeleri, ta nabilir bellek aygtna aktardktan sonra bilgisayar kapad.

Edebiyat

Biyoloji Teknoloji Bili im Teknoloji

Ta nabilir bellek

Telek

Uu a getiklerinde, kanatlarnn n ucunda ileriye do ru uzanan teleklerle, ba larnn iki yannda, kulak gibi kntlar belirdi. e itli nedenlerle yolculuk

Uzay bilimi Zooloji Zooloji Teknoloji Teknoloji

Telekonferans

Teknolojinin bulunmad yer. (K, 25, Duygusal) Tarihi yerler. (K, 26, Duygusal) Gelenek greneklerin yapld yer. (E, 36, Gezi) Kalnt ehir. (E, 40, Fantastik) Uza grmeye yarayan alet. (K, 10, Duygusal) Perileri gzetleyen alet. (K, 22, An) Gzetleme cihaz. (K, 30, Duygusal) nsann hayal dnyasndaki de i imler. (E, 4, Fantastik) Gemi te ya anm bir olay. (K, 27, Duygusal) Sezi, yanlma. (E, 35, Felsefe) Halisnasyon. (E, 38, Bilimkurgu) Ses ve titre im alglama arac. (K, 22, An) Teknelerde balklar yakalayabilmek iin kullanlan bir aygt. (K, 23, Bilimkurgu) Bir eyi, bir olay ara trma, sorgulama. (K, 19, Duygusal) Polis. (K, 27, Duygusal) Bir olay a a karmak iin yaplan ara trma. (K, 29, Polisiye) Yar ma. (K, 30, Duygusal) Bir konu hakknda ba ka birine sorular sorma. (E, 34, Macera) Heykellerinin nnde bulunan ve yiyecek koyulabilecek durumdaki bir yer. (K, 21, Duygusal) Aklama yaplan yaz. (K, 24, Duygusal) Bilgileri atp ta yabilece imiz alet. (E, 3, Bilimkurgu) USB (K, 13, Duygusal) Harici hard disk, flash bellek, cd bile olabilir. Bunlar ta nabilir. (K, 23, Bilimkurgu) Ua n, fzenin kanatlar. (K, 27, Duygusal) Ku larn kanatlarnda bulunan tyler. (K, 28, Duygusal) Bir tr ku . (K, 29, Polisiye) Kk uak kanad. (E, 35, Felsefe) Telefonda birden fazla ki inin ileti im

899

Verici

yapamayan bilimciler, isterlerse Sey ele gelmeden, telekonferans yntemiyle oturumlara katlabileceklerdi. Erikin ayak tabanna, etle deri arasna, bulundu u konumu belirten bir verici yerle tirilmi ti.

Teknoloji Teknoloji Bili im

Teknoloji Fizik

Teknoloji

halinde olmas. (E, 1, Fantastik) Telefonda birden fazla ki iyle konu arak bir nevi uzak konferans. Hologram grnts. (E, 39, Fantastik) Bir ki inin uzaydan gelen sinyallerle yerinin tespit edilmesine yarayan alet. (E, 2, Fantastik) nsann yerini belli eden madde. (E, 5, Fantastik) Bir ki iye taklan bir cihazdr. Ve o ki iyi bulmaya yarar. Cihazdan gelen sinyallerle o ki iyi bulabiliriz. (E, 11, Duygusal) Koordinat bildiren uzayla ba lantdaki bir konum belirtici, GPRS ile al yor olabilir. (K, 23, Bilimkurgu)

900

YALVA URAL'IN OCUK K TAPLARININ OCU UN D L GEL

M NE KATKISI

Glin SLN stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans rencisi

zet Erken ocukluk dneminden ba layarak ergenlik dnemini de kapsayan ocuk edebiyat, ocu un birok geli im alann etkileyen bir yapya sahiptir. zellikle ocu un dil geli imine olan katksnn okul tr renmelerini destekleyici ynde oldu u saptanm tr. ocu un anlama ve anlatma becerisi zerinde etkisi byk olan yeni szck retimi i levi ile de bu alann n planda oldu unu syleyebilmek mmkndr. Bu al mann amac, Yalva Uraln ocuk kitaplarndan biri olan Mzik Satan ocuklar ba lkl kitabn belli ba lklar halinde incelemektir. Henz tamamlanmam yksek lisans al masnn n verilerini tart maya aarak elde edilen ilk veriler bu al ma ile payla lacaktr. Anahtar Szckler: Yalva Ural, ocu un dil geli imi, yeni szck retimi. Abstract Children's literature, including the period of adolescence, from early childhood onwards, has a structure that affects a lot of development area of child. It is found out that especially its contribution to the development of the child's language is supportive for their school type learning. It is possible to say that, this field is outstanding in terms of its function of teaching new words which has a great impact on child's skill of understanding and ability to talk. The aim of this study is to examine the book which is entitled as "Mzik Satan ocuklar" and which is one of the child books of Yalva Ural according to certain titles. The first data which obtained by discussing the pre-data of the postgraduate study which has not been completed yet will be shared. Key Words: Yalva Ural, development of the child's language, teaching of new words.

Giri Gnmz a da ocuk edebiyat anlay na gre, ocuk edebiyatnn grsel ve dilsel uyaranlarla ocuklarn e itli geli im alanlarna katks oldu u bilinmektedir. Bunlar dilsel, bili sel, ki ilik ve sosyal geli im alanlar gibi birtakm geli im evreleridir. Biz al mamzda genel anlamda, ocuk kitaplarnn dil geli imine etkisini ele alyoruz. Seti imiz ocuk kitaplar ise Yalva Uraln yazm oldu u ocuk kitaplardr. Yalva Uraln ocuklar iin yazd kitaplarda zellikle dilsel bakmdan dikkat ekici belli zellikleri sralamak olanakldr. Bunlarn ba nda anlatm biemi, yeni ve Trkenin yaratc olanaklar do rultusunda zgn dilsel kullanm zellikleri gibi etmenler gelmektedir. Amacmz yrtlen yksek lisans tezinin n verilerini sunmak ve tart maya amaktr. Yalva Uraln yazd ocuk kitaplarnn ocu un dil edinimine ve geli imine sa lad katklarnn ara trld yksek lisans tezinde Uraln kitaplar bu bak asyla incelenmeye ba lanm , ancak bu al ma henz sonulanmam tr. al mamzn kapsamnda Yalva Uraln ocuk kitaplarnn tmn de il, dil geli imi asndan nemli saylabilecek kitaplarn ele aldk. Yksek lisans tez al masndan elde edilen ilk veriler Yalva Uraln Mzik Satan ocuklar ba lkl kitabnda denenmi ve tezimizi do rulayan sonular ortaya km tr. ocuk Kitaplar Dil Geli imini Nasl Desteklemektedir? ocuk edebiyat, phesiz son yllarda gittike nem kazanan bir alan olarak kar mza kmaktadr. Bildi imiz gibi ocuk edebiyatnn bir aya yazn, di er aya ocuktur. Bu iki ayr temel zerinde ykselen ocuk edebiyat, Severin (2007: 9) deyimiyle erken ocukluk dneminden ba layarak ergenlik dnemini de kapsayacak biimde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal nitelikteki dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, onlarn be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel ad eklinde tanmlanabilmektedir. Burada grsel ifade olanaklar ile dilsel iletilerin kullanm zellikleri dikkatimizi ekmektedir. Dil geli iminde 0-6 ya arasnda dilin temeli atlmakla beraber hzl ve yo un bir dil edinimi grmekteyiz. Bu yllarda ocuklar dili daha ok yknerek evrelerinden edinir ve kullanmaya ba larlar. Sever, (2007: 27) dilin model 901

alnmasna u gr yle dikkat ekmektedir: Dil geli iminin evrensel basamaklar sa lkl her ocuk iin geerli olmasna kar n; ocu un iinde ya ad kltrel evre ve bir uyaran olarak modellerin zellikleri dil geli iminin niteli ini de etkilemektedir. Okulncesi dnemi i aret eden bu dnemde okuma-yazma bilmeyen ocuklar iin kitaplar daha ok grsel uyaran niteli indedir. Kitaplarda geen yazl ifadeler ise yeti kinler tarafndan ocuklara okunmaktadr. Dolaysyla bu dneme zg ocuk kitaplarnn daha ok grsel okumaya nem vermesi gerekmektedir. lk retim a ndaki ocuklara hitap eden ocuk kitaplar ise ana dili ders kitaplarn tamamlayc, ama ayn zamanda ocu u ders kitaplarnda aktarlanlarn ok daha tesine gtren bir grev stlenmektedir. Kitaplarn ocuklardaki etkilerine de inen Beyazovann (2007: 533) szleri yledir: Kitaplar beynin hzl geli me dneminde bebek ve ocuklarn renme ve konu ma becerilerinin geli mesine nemli katkda bulunan aralardr. D ndklerini iyi dile getirebilme ve sylenenleri alglama yetene i ocu un iinde ya ad evreden ald uyaranlarn e itlili i, sreklili i ve says ile ili kilidir. Dile ili kin uyarlar konu ma ve ona kitap okuma ile sa lanabilir. Kitap hem ieri i hem grselli i ile ok de erli bir uyarandr. Grld gibi dil geli iminde ocuk kitaplar hem i hem de d yap zelliklerinin niteli i ile yadsnamayacak bir neme sahiptir. Dil ile kitap arasndaki ba ntdan hareketle ocuk kitaplar sayesinde ocuklarn szck da arcklarn geli tirdiklerini ilk ba ta syleyebiliriz. ocuk, dili tanma a amasnda kitap sayesinde yeni szckleri renerek ayn zamanda anlama ve anlatma becerisine sahip olmaktadr. Ne kadar ok kitap okursa szck da arc o kadar ok zenginle ecektir. Kitap okumann sa lad yararlardan biri de erken ya tan itibaren ocuklarn sanat e itimini edinmeye ba lamalardr. Dilidzgnn (2007: 11) sanat e itimi ile ilgili u szleri dikkati eker: ocuk kitaplar aracl yla verilecek sanat e itiminin, ocu a estetik yarg retebilme konusunda yardmc olmay amalarken yeni biimleri duyumsatmay, e lenmeyi ve heyecanlarn do ru biimlerde ynlendirmeyi de retece ini d nmekteyiz. Aktarld gibi sanat e itimi ile birlikte estetik kayg ile tan an ocuk, yarg retme yetene ini de kitap okuma sayesinde geli tirme olana bulur. ocuk kitaplarnda dilde anlam olaylar yannda o dile zg dilbilgisi kurallarn da renen ocuk, dilin kullanm sahalarn ve kurallarn da grmeye, fark etmeye ba lar. Tmce yaps, szck tretme, yazm kurallar ve noktalama imleri, szck e itleri, tamlama gruplar vb. birok dilbilgisi konusunun renilmesinde ocuk kitaplarnn etkisi byktr. Kitaplarn okuyann bili sel beceri dzeyine yapt etki ise zkan ve Ylmazda (2007: 769) ifadesini yle bulmaktadr: Kitaplar, ocuklarn genel dilsel alglama ve kavrama yeteneklerini arttrmaktadrlar. Dil ile bili sel beceri arasndaki ili kinin kar lkl bir ili ki iinde oldu unu, dili kullanma yetene inin artt oranda alg dzeyinin de artt n bugn geli im uzmanlarnn ortak gr olarak ele almaktayz. Bu konuda Gander ve Gardinern (2004: 207) gr u ekildedir: Ku kusuz dil geli imi pek ok bili sel beceriyle ili kilidir; bunlarn arasnda konu ma seslerini ayrt etme ve anmsama yetene i, dili dinleyerek kurallar ke fetme yetene i, kavramlar ses rntleriyle birle tirme yetene i, ses karmaya esas olan kaslar kontrol etme yetene i, d nceleri szcklere dn trme yetene i vardr. te yandan, dil becerileri bili sel geli imi nasl etkilemektedir? Ku kusuz dil bilgi ileti imini, zellikle soyut bilgi ileti imini kolayla trmaktadr. Kran ve (Eziler) Krann (2010: 60) aktard zere F. de Saussuree gre dil gstergelerden olu an bir dizge halinde kar mza kmaktadr. Kavramlarn da tesinde karma k bir yap olan dilin okul tr renmeler yannda ocuk kitaplaryla da edinildi i gr n temel alarak ocuk kitaplarnn ocu a gre, onlarn ilgi alanlarndan hareket etmeleri gerekmektedir. ocu u bir sanal gereklik iinde grsel ve dilsel gerele ya antya srkleyen ocuk kitaplar, dil geli imini sa layacak olan sanat rnlerinin ba nda gelmektedir. al mamzn bundan sonraki ksmnda, en ba ta da syledi imiz gibi Yalva Uraln Mzik Satan ocuklar isimli kitabnda dil geli imini rnekleyen basamaklara bakalm: 1. iir-yk Tr

Yalva Uraln ocuk kitaplar incelendi inde var olan dilsel zelliklerin ba nda iirsellik gze arpmaktadr. Bir yky iir trnn zelliklerini kullanarak anlatmas onun eserlerine farkl bir gzle baklmasn gerektirmektedir. iirin tm olanaklarn kitaplarna katan Yalva Uraln ocuk kitaplarnda iirsel anlatmn kullanlmasnn nedenlerini ksaca sralamak gerekirse, gz yormayan bir biim ile rahat okunabilirli i sa lamak dikkati eken bir nokta olacaktr. Ayrca iirin temelinde bulunan eksik ve devrik dizelerin ocuklarn dilinde oka rastlad mz eksiltili ve devrik cmle kullanmyla rt mesi de iirin tercih edilme nedenleri arasnda saylabilir. 902

Mzik Satan ocuklarn ba ndan sonuna kadar n planda olan e ise iirin dz yaz eklinde ifade edilmesidir. Kudrete (2003: 41) gre bu tr edebiyatmzda nazmn nesre yakla trlmas olarak yerini alm tr: iir dilinin dz yazya benzer ifadelerle olu turulmas nazmn nesre yakla trlmasn ortaya koymaktadr. Cmle elerinin nazmda da, nesirde oldu u gibi, szdizimi kurallarna gre sralanmasna, nazmn nesre yakla trlmas denmi tir. (Daha fazla bilgi ve ayrntl rnekler iin Cevdet Kudret, rneklerle Edebiyat Bilgileri-1, ss. 41-53) Adna iir-yk de diyebilece imiz bu tr ile yazar, iirin soyut anlatm zelli iyle nesrin somut anlatmn btnle tirmi tir. iirin imgeler aracl yla ortaya koydu u grsel biim ve soyutluk dzlemi, dz yaz trlerinden olan yk ile krlyor ve somut halde yeniden veriliyor. Dilin iir biiminde daha zgr kullanm, buna ba l olarak yaratc ve zgn bir anlatm olana nn olmas, esnek bir ifade biimi grevi grmesi ile yk trnn de rahat anlatma olana nn yannda betimleme zenginli i gibi dilbilgisine ynelik pek ok ynden dile katk sa lamas iir-yk trnn etkisini arttrmaktadr. 2. Betimlemeler Bilindi i gibi, yaznsal yaptlar kendisini ierikle oldu u gibi dil kullanm ile de zel klarlar. Betimlemeler de anlatlan grselle tirmek, okuru ilgili olayn iinde ya atabilmek iin kullanlan anlatm aralarndan biridir. Ne var ki, betimlemelerin dengeli ve abartsz yer almas yaptn niteli ini belirleyen bir etmen olarak kar mza kar. Konu ocuk kitaplar olunca konu bir kat daha nem kazanr. nk kullanlan betimlemeler ancak ve ancak ocu un dil dzeyi ve duyarl , onun dil evrenini a mayan bir erevede ele alnd nda ocuk edebiyat ilkeleri ierisinde de erlendirilebilirler. Mzik Satan ocuklarda Yalva Uraln kulland znel betimlemeler, benzetmeler ve bol sfat kullanm bu kitab ilgin ve okunabilir klmaktadr. A a da kitabn bu tr kullanmna ynelik bir rne e ili kin aklamalar ise yledir: Karbeyazd bulutlar Gn szyordu Aralarndan Ve krmz-mavi-sar Renklerle ssl Tek atl bir araba A r a r Yol alyordu ki yan ieklerle dolu Da yolundan (MS s.9) Mzik Satan ocuklardan alnan bu blmn (Byle Ba lad yk) ilk satr (dizesi) szn etti imiz betimleme anlay yla ba lamaktadr. Burada bulutlarn karbeyaz olarak betimlenmesi, znel bir yorum iermekle birlikte bulutlarn sadece rengini de il, ayn zamanda yo un bir biimde yan yana geli lerini de ifade etmektedir. Aralarndan sadece gn szacak kadar sk aralklarla sralandklarna i aret edilmektedir. Drdnc satrdan itibaren atl arabay betimleyen krmz-mavisar renkleri, dilde az kelime ile ok ey anlatmaya rnek olu turmaktadr. A r a r ikilemesi ve iki yan ieklerle dolu sfat tamlamas ile grsellik daha da n plana kmaktadr. Genel olarak bu blmde dikkati eken sfat kullanm ve devrik tmce zelli idir ki, bu zellikler iiri iir yapan niteliklerin ba nda gelirler. Grld gibi dilin e itli kullanm alanlar rneklendirilmektedir. 3. zgn Dil Kullanm Dilde zgnlk teden beri farkl anlamlara yol aan bir kavram karma asn beraberinde getirmi tir. zgnlk, yalnz kendine zg bir nitelik ta yarak ocu a ynelik metinlerde ocu un dil edinim srecinde dilin yaratc zelliklerinin farkna vardrma eklinde olmaktadr. Sunulan yaznsal metinlerde zgn dil kullanm oran ne kadar fazla ise ocu un dile ili kin olu turdu u rntler de o kadar fazlala r. Dilin her trl ko ulda kullanm (sokakta, al veri kltrnde, grg kurallarnda, kitle ve ileti im aralarnda, yaznsal trlerde vb.), metnin kendi olanaklar lsnde yaratcl n (zgnl n) da ele alnmas ile hem dili anlamay hem de onu bilinli kullanmay sa lar. te bunun iindir ki dilde zgnlk di er ocuk kitaplarnda oldu u gibi Mzik Satan ocuklarda da ilk sralarda nemini korumaktadr. Kitapta yer alan zgn dil kullanmna ili kin rnekler ise yledir:

903

Bunlar Yazlar krlarda K lar kentlerde geiren Bir ingene ailesi Bir ocuklar var Bir de kpekleri Kpe in ad Kvrck ocu unki de Sali Yazlar Sepet rp D n gezerek K lar gezip Dinlenerek geiren Gebe Bir ingene ailesi

(MS s.10)

Kimdi Bunlar isimli iirde geen sepet rmek ifadesi sepet yapmak yerine kullanlm bir ifadedir. Yazar, sepet yapmak yerine sepet rmek demeyi tercih etmi tir. Byle bir kullanm bizleri zgn dil varl nn di er rneklerine de gtrmektedir. Bu ifadenin hemen ardndan ingene ailesinin ya ay larna zg bir durumu anlatan d n gezmek ifadesi de yine farkl bir syleyi e i arettir. D n gezmek burada d nlerde mzik aletleri alp ark sylemek ve bundan para kazanmay ifade etmektedir. 4. Tamlamalar Tamlamalar ister isim tamlamas olsun ister sfat tamlamas olsun yer aldklar yaz dilinde, dilin en temel i levlerinden birini olu turduklar iin metinlerde ifade olanaklarn arttrma yolunda kullanlrlar. Tamlamalar dildeki en can alc noktalara vurgu yaparlar. zellikle sfat tamlamalar kullanldklar metinlerde dili grsel olanaklaryla da sunmay sa larlar. Anlam ve anlatm tamlamalarla derinle ir. ocu a ynelik iirlerde sfat tamlamalarnn yo un kullanm ile okuyan metne odaklanr. Dildeki zenginli in sfatlarla bir adm ne kt n grr. te iirsellikle btnle en tamlamalar sayesinde metin, anla lr olmann yannda okuyan kendisine ekmeyi de sa lar. Okuyan bylece okudu u metinden zevk almaya, dilini olanaklaryla birlikte tanmaya ba lar. Tamlama e itlerini renerek kendisinin olu turaca yaz diline de temel olu turur. Mzik Satan ocuklarda da zellikle sfat tamlamas ba ta olmak zere isim tamlamas e itlerine de oka rastlamaktayz: Karbeyazd bulutlar Gn szyordu Aralarndan Ve krmz-mavi-sar Renklerle ssl Tek atl bir araba A r a r Yol alyordu ki yan ieklerle dolu Da yolundan (MS s.9) Betimlemeler ba l nda da ele ald mz Byle Ba lad yk isimli iirde ayn zamanda tamlama zenginli iyle kar la maktayz. iirde gn ve da yolu belirtisiz isim tamlamalarnn yannda oka sfat tamlamas rnekleri yer almaktadr. Krmz-mavi-sar renklerle ssl tek atl bir araba ba l ba na bir sfat tamlamas rne idir. Burada sfat tamlamasn paralara ayrd mzda krmz-mavi-sar renkler eklinde ksa izgilerle birle tirilen niteleme sfatlar ile olu turulan sfat tamlamas bizi zgn kullanmlara da gtrmektedir. Tek at ve bir araba da sfat tamlamasnn ierisinde daha kk sfat tamlamalarn ifade etmektedir. Ayn biimde olu turulmu iki yan ieklerle dolu da yolu sfat tamlamas da iinde iki yan sfat tamlamasn barndrr. Yine vasta eki olan ile nin kullanm ile sfat tamlamasnn farkl bir biimini grmekteyiz.

904

5. Ki ile tirme Bilindi i gibi ocuklar kk ya lardan itibaren evresindeki e ya/varlklara farkl semboller ykleyerek onlarla canl varlklarm gibi konu urlar, onlar oyunlarna katarlar, onlarn da kendileri gibi zarar grebilecekleri trl durumlarla kar kar ya kalacaklarn d nrler. te sembolik dnemdeki bu oyun ocu unun ykledi i anlamlar, somut dneme getikten sonra bile etkisini srdrr. Bu etki onun sonraki dnemlerinde zaman zaman cansz varlklarn konu turulmas olan ki ile tirme sanatn kullanmasna kadar gider. Gerek gndelik dilde gerekse yaznsal yaptlarda grlen ki ile tirmeler, ocu un hayal gcn ortaya koymakla beraber dilde anlatmn snrlarn da geni letir. ocu un dnyasna hitap eden Mzik Satan ocuklarda da ki ile tirme rnekleri bolca yer almaktadr: Kvrck Sarsarak uyandrd Saliyi Kalk! dedi Kalk! Bak yine ge kaldk Babamz kzacak Bir daha da bizi Krlara brakmayacak Kalkt Sali Bakt Gne Tepenin ardndayd Yeti mek iin arabaya iek Ko arak toplanmalyd

(MS s.18)

Kvrck isimli kpek insan gibi ele alnarak konu turulmu tur. Kvrck sarsarak sahibini uyandrp ona birtakm szler sylemektedir. ocuk kitaplarnda hemen en ok sz edilen hayvanlardan biri olan kpek, gebe kltrnde en nemli elerinden biri olarak kitabn ba ndan beri ele alnm , zaman zaman da insan gibi konu turulmu tur. Ki ile tirme denilince akla gelen dnyaca nl ocuk yazar olan La Fontainein yazm oldu u masallardaki gibi, Kvrck da sz konusu kitabn birok yerinde konu turulmu tur. Kvrck aileden biri gibi oldu unu ifade eden babamz szc ile okuyann kendisini ondan soyutlamamasn istemektedir. Dilde nemli bir anlatm arac olan ki ile tirme, Mzik Satan ocuklarda ocuklar tarafndan sevilen bir hayvan olan kpek (Kvrck) ile rneklendirilmi tir. 6. Benzetmeler Gnmzde gerek gnlk konu ma gerekse yaz dilinde benzetme unsurlarn kullanarak konu maktayz. Benzetmelere ba vurmamzn ba lca amac ifade etti imiz d nceyi daha anla lr ve canl klmaktr. e itli yazn trlerinde kullanlan benzetmeler iir dilinde de en ok rastlanan anlam olaylarndandr. Aksan (2006: 119) a gre iir dilindeki benzetmeler zgn olduklar lde dinleyen/okuyann zihninde, istenen tasarmn ve imgelerin olu umunu sa lar; anlatm ba arl klar. Yoruldu ocuk ieklerin arasna uzand Mavi g Bir yorgan gibi rtp zerine Uykuya dald (MS s.17) Krda Uyku isimli iirde mavi g bir yorgan gibi rtmek eklinde ifadesini bulan benzetmede mavi gk krda uykuya dalan Sali iin bir yorgan gibi grlerek aslnda bir anlamda do ann, do adaki ya amn onun hayatndaki yeri de gzler nne serilmi oluyor. Kitabn ba ki isi Sali, krdaki ya amnda ak havada uykusuna dalarken rt olarak mavi g kullanyor. Kullanlan benzetme kendine zg bir benzetme olmasnn yannda iire dilin olanaklar lsnde canllk katm tr. 7. Deyimler Deyimler en az iki szckten kurulan, anlam aktarm yoluyla olu mu sz bekleridir. otukskene (2004: 226) gre deyimler szvarl mzn nemli bir blmn olu turacak sayya

905

sahiptirler ve dilin albenili, arpc, yadrgatc, sarsc anlatm zelliklerini gsteren deyimler anlatma renk katmann yannda dilin inceliklerini yanstrlar. ki fidan Nasl Birbirine yaslanarak Kar koyuyorsa Rzgara Bu iki yoksul ocuk da Arkada olarak Kar koymaya al yorlard Ya ama (MS s.55) Burada kar koymak deyimiyle iki arkada n ya am artlarna boyun e mediklerini, her trl glkler iin mcadele ettiklerini anlyoruz. Yukarda ele alnan iirde benzetme esine de vurgu yaplarak deyim, anlam olarak glendirilmi tir. Yre ime gmlse de hzn iekler yollayaca m sana Sali Bir da l kznn Yast na i ledi i yerden El yapmas iekler Bklanm yanma Ttn ve trk basaca m Uykularm blnd nde (MS s.87)

Uykusu blnmek deyimindeki yeterince uykusunu alamadan uyanmak veya uyandrlmak anlamyla Salinin acsndan dolay uykusundan uyanmas ifade edilmi tir. Deyimin iire katt anlamn yannda dilde deyim kullanmnn nasl olabilece ine ili kin yerinde bir rnek grlmektedir. 8. Gnlk Dilden Yararlanma lk retim Trke derslerinde dil retimi dilin ortak, herkes tarafndan kabul gren biimiyle yaplmaktadr. Bunu destekleyen gerelerden biri de ocuk kitaplardr. Dil retilirken ortak duyu ve d n ler retmenin tesinde gnlk kullanmlara da i aret edilmelidir ki, ocuk renme a amasnda dilinin e itli ortamlarda kullanlma olanaklarn grebilsin. Yerel kullanmlar, sokakta konu ulan dil, gazete ve dergilerde yer alan ifade biimleri, meslek gruplarna ait kullanm zellikleri gibi dilin her trl ifade tarzyla dil renme a amasndaki ocuk kar la maldr. te bu saydklarmzla ili kili olan, kitabmzdaki gnlk dile ait kullanmlar yledir: Kitapta o unlukla yer alan ingene kelimesi gnmzde halk arasnda "Roman diye de bilinen toplulu u ifade etmektedir. Sayfa 13te baba ingenenin at yularndan Dehh!..yavrum diyerek ekmesi yine gndelik dilde kar mza kan ata seslenme biimlerindendir. Sayfa 28de Salinin Kvrck isimli kpe e Ho kuu popo seslenmesi, Ho ocuk Sali eklinde Kvrckn da Saliye seslenmesi gnlk kullanmlara rnektir. Kitabn 52. sayfasnda yer alan dipnotta da aklamas verilen grnata kelimesi yerel bir kullanma i aret etmektedir. Grnata ingene dilinde klarnet demektir. 9. Szck retimi Dil geli imi ile ba lantl olabilecek nemli konulardan biri olan szck retimi, okullarda verilen formal e itimin yan sra ocu un bulu tu u ve dnyasnda yer alan her nitelikli ocuk kitabyla da sa lanmaktadr. Szck retiminin nemi nereden kaynaklanmaktadr? sorusuna cevap arad mzda zbay ve Melanlo lunun (2008: 33-34) ara trmas bizlere k tutmaktadr: Bireyin kendini ifade edebilmesinde ve ileti imde bulundu u ki ileri anlayabilmesinde sahip oldu u kelime bilgisinin nemi byktr. Bir ki inin kazand kelimelerin hepsine kelime hazinesi denir. Kelime da arc nn geni li i, anlama ve ifade yetene ini de etkilemektedir. nsanlarn birbirini anlamasnda da kelimeler nemli bir i leve sahiptir. Dilin kemi ini olu turan szckler grld gibi insanlarn sosyal geli im alanlar zerinde byk bir i leve sahiptir. nsanlarn anlama ve anlatma becerilerini derinden etkileyen szck retimini, elbette ki ocuk kitaplarndan ayr d nemeyiz. teden beri retim programlarmzn temelinde yer alan szvarl n geli tirme hedefi, kk ya larda tabii ki de

906

ocuk kitaplar sayesinde gerekle tirilebilir. Onun iindir ki, bizler de Mzik Satan ocuklarn zengin szck da arc nda yer alan szcklerin neler oldu unu, anlamlarn TDK (2005)den yararlanarak a a da belirtik: gebe: De i ik artlara ba l olarak belli bir yre iinde adr, hayvan ve teki aralarla yer de i tiren, yerle ik olmayan (kimse veya topluluk), ger, gkn. yular: Bir yere ba lamak veya ekerek gtrmek iin hayvann ba l na veya tasmasna ba lanan ip. gelin: 1. Krmz zambak. 2. Lale. tnemek: Ku lar, kanatl evcil hayvanlar, uyumak iin bir dala veya sr a konmak. doru: Gvdesi kzl, ayaklar ve yelesi koyu renkli olan, ya z (at). yevmiye: Bir gnlk al ma kar l verilen cret, gndelik. konukluk: Konuk olma durumu, misafirlik. drmek: Bir eyi kvrp silindir biiminde kendi zerine sarmak. bk: Tahta veya a a bimekte kullanlan, kar lkl iki sap olan ve iki ki i tarafndan kullanlan byk testere. erek: Gerekle tirmek iin tasarlanan ve eri mek istenilen ey, ama, gaye, maksat, hedef. us: Akl. grnata: Klarnet.

Sonu Okulncesi dnemden ergenlik dnemine kadar geni bir etki alanna sahip olan ocuk edebiyatnn ba lca arac niteli indeki ocuk kitaplar, ocuklarn dil geli imine yapt birinci derece katklarn yan sra onlarn bili sel, ki ilik ve sosyal geli im alanlarn da etkileyip geli tirmektedir. al mamzn ba lang ksmndan itibaren yola karak sylediklerimizi zetleyecek olursak, ocu un d gcne seslenen, yaznsal duyarllkla yazlan her ocuk edebiyat rn, sundu u dilsel gstergelerle seslendi i kesimi dil ile d nen bir varlk haline getirmektedir. Dil becerisi geli mekte olan ocuklarn yaznsal kayg ta yan rnler sayesinde anlama ve anlatma becerileri de ayn oranda geli ecektir. Giri ksmnda da belirtti imiz gibi Yalva Uraln yazd Mzik Satan ocuklar ba lkl ocuk kitab zellikle, iir ve yk trne zg birtakm olanaklar da kullanarak amacna ula maktadr. Burada olu turdu umuz ve incelememizin temelini olu turan ba lklara bakarak diyebiliriz ki, Mzik Satan ocuklar zgn kurgu anlay ve yaratc dil kullanm ile ocuklarn dil geli imine byk katk sa lamaktadr. Ba ka deyi le, dilin zengin kullanm alanlar gz nnde tutularak olu turuldu unda, hedef kitlenin dil geli imi zerinde yaratc bir uyarana dn mektedir. Buna ba l olarak da Yalva Uraln, di er rnleri ayrntl ve nitelikli bir biimde de erlendirildi inde ocuk edebiyatna ve ocuklarn dil geli imine sa lad katklarnn en do ru ekliyle ortaya konmas mmkn olacaktr.
KAYNAKA Aksan, Do an (2006) iir Dili ve Trk iir Dili (6. Bask). Ankara: Engin Kitabevi. Beyazova, Ufuk (2007) Kitap ocuk li kisi. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi, 533-535. otuksken, Yusuf (2004) Uygulamal Trk Dili (3. Bask). stanbul: Papatya Yaynclk. Dilidzgn, Selahattin (2007) ocuk Kitaplarnn ocu un Sanat E itimine Katks. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi, 111-115 Gander, Mary J. ve Harry W. Gardiner (2004). ocuk ve Ergen Geli imi (5. Bask). (Yayma Hazrlayan: Prof. Dr. Bekir Onur). Ankara: mge Kitabevi. Kran, Zeynel ve Ay e Eziler Kran (2010) Dilbilime Giri (3. Bask). Ankara: Sekin Yaynclk. Kudret, Cevdet (2003) rneklerle Edebiyat Bilgileri-1 (Cilt-I). stanbul: nklp Kitabevi. zbay, Murat ve Deniz Melanlo lu (2008) Trke E itiminde Kelime Hazinesinin nemi. Yznc Yl E itim Fakltesi Dergisi, 5, (1), 30-45.

907

[evrimii]: http://efdergi.yyu.edu.tr.adresinden 09 A ustos 2011 tarihinde indirilmi tir. zkan, Nazmiye ve Blent Ylmaz (2007) ocuk Kitaplarnda Dil Sorunlar. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu (Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri) 04-06 Ekim 2006.. Ankara: Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi, 767-778 Sever, Sedat (2007) ocuk ve Edebiyat (3. Bask). Ankara: Kk Yaynclk. Trke Szlk (2005) (10. Bask). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

908

OKULNCES E

T M NDE KULLANILAN OCUK K TAPLARINDA DUYULARA YNEL K D L KULLANIMLARI

Yrd. Do. Dr. Hlya YAZICI OKUYAN Mehmet Akif Ersoy niversitesi E itim Fakltesi Trke retmenli i Blm Ar . Gr. Sedat KARAGL Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi E itimin Kltrel Temelleri Blm Ar . Gr. Yasemin Gl GED KO LU Mehmet Akif Ersoy niversitesi E itim Fakltesi Trke retmenli i Blm

zet Bu ara trmann amac, okulncesi e itim kurumlarnda kullanlan ocuk kitaplarndaki duyulara ynelik dil kullanmlarnn belirlenmesidir. Tarama modeline dayal bu ara trmada kullanlan veriler, 20102011 e itim retim ylnda Burdurdaki okulncesi e itim kurumlarnda kullanlan 100 ocuk kitab incelenerek toplanm tr. Kitaplar ara trmaclar tarafndan rastlantsal olarak seilmi tir ve duyulara ynelik dil kullanmlar ba lamnda de erlendirilmi tir. Ara trma sonunda kitaplarda yer alan duyulara ynelik dil kullanmlarndan % 65,4n grme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn olu turdu u belirlenmi tir. itme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn oran %21,6 iken, dokunma duyusuna ynelik dil kullanmlarnn oran % 6,4tr. ncelenen kitaplarda yer alan tatma duyusuna ynelik dil kullanmlarnn oran % 3,7; koklama duyusuna ynelik dil kullanmlarnn oran ise % 2,9dur. Anahtar Szckler: Dil geli imi, duyu e itimi, okulncesi e itim, ocuk kitaplar.

Abstract This study is aimed to identify the sense oriented language usages in childrens books used in pre-school education institutions. The data used in this study that is based on survey model, have been collected by analyzing 100 childrens books that have been used in pre-school education institutions in Burdur in 2010-2011 educational year. Books have been chosen randomly by researchers and have been evaluated in the context of sense oriented language usages. At the end of the study, it has been stated that eyesight oriented language usage establishes 65.4%of language usages of senses that take place in books. While the rate of language usage for sense of hearing is 21.6%, the rate of language usage for sense of touch is 6.4%. In the books that have been analyzed, the rate of language usage for sense of tasting is 3.7%; rate of language usage for sense of smell is 2.9%. Key Words: Language development, sense training, pre-school education, childrens books.

GR Okulncesi dnem, ocu un farkl uyarclarla dolu d dnyay ke fetmeye ve anlamaya al t , insan ya amnn en temel becerilerinin kazanld kritik bir dnemdir. Bu dnem; ocu un kendini, evresini ve dnyay tanmaya ve anlamaya al t ; bili sel, dilsel, toplumsal ve ki ilik geli iminin ok hzl oldu u bir ya am evresidir (Sever, Dilidzgn, ztrk ve Adgzel, 2009). Bu nedenle, okulncesi e itim ok nemlidir. Okulncesi e itim ocuklarn zihinsel, bedensel, duygusal ve sosyal ynden geli imlerinin bireysel dzeylerine uygun zengin uyarc ortamlarda desteklenmesi, onlar ilk retime hazrlamas bakmndan nemli bir sretir. Bu dnemde ocuklar duyu organlarn kullanarak bilgi edinmeye al rlar (Ayvac, 2010). Btn al kanlk ve becerilerimizin kazanlmasnda duyu organlarnn etkin bir rol vardr. Duyu organlarmz d dnya ile ili ki kurmamz sa layan antenlerimizdir. nsanlar duyular yardmyla evreyi tanr ve duyular yardmyla renirler. renme sreci, bilgilerin duyularmz tarafndan alglanmas ve beynin ilgili merkezine iletilmesi (G R ); bu bilgilerin beyinde i lenmesi ( LEME); i lenen bilgilerin belle e kaydedilmesi (BELLEK); verilen tepkinin beynin ilgili organlarna bildirilmesi (IKI ) olmak zere drt a amadan olu ur.

909

(http://www.sascentre.com/tur/tr/duyular-ve-ogrenme-sureci). Duyu e itimi, ocuk do du u andan itibaren ba layan bir e itimdir. Yeni do an bir bebe in evreyi renmesi iin kulland en temel ara duyulardr. Bebek duyular yoluyla evreyi tanmaya, farkllklar ayrt etmeye, benzerlikleri bulmaya ve nesneler aras ili kileri anlamaya al r; refleksif hareketlerden amal hareketlere gei inde de duyu organlarn kullanr (Uyank Balat, Deretarla Gl ve elebi nc, 2005). Bu nedenle ya amn ilk yllarndan itibaren duyularn uyarlmas iin ok uyaranl ortamlar yaratlmas nemlidir. Uyank Balat ve di erleri (2005) ne gre ocuklarn kendi bilgilerini olu turmalarna olanak veren ok ynl duyu e itimi kavram geli iminin de temelini olu turmaktadr. Bununla beraber duyu e itimi ocuklarn; - renmeye olan isteklerini artrrken hayal dnyalarn geni leterek farkl deneyimler kazanmalarna, - olaylar, nesneleri, ili kileri, durumlar, konumlar tm ynleri ile tanma, inceleme ve de erlendirme becerilerinin geli imine, - ok ynl d nebilme ve problem zebilme yeteneklerinin geli mesine de olanak sa lar. Okulncesi E itim Programnda ocuklarn evrelerini, bir ya da birden fazla duyusunu kullanarak tanma olana tanyan birok etkinlik yer almaktadr. Bununla beraber duyu e itiminde kullanlacak en etkili aralardan biri de ocuk kitaplardr. Bu ba lamda, okulncesi dnemde ocu a seslenen nitelikli ocuk kitaplarnn duyulara ynelik dil kullanmlarn en etkili rnekleriyle yanstan ve bu kullanmlar ocukla etkili bir biimde bulu turabilen birer ara konumunda olmas gerekmektedir. Okulncesi dnemdeki ocuklarn oyun gereksinmelerine yant veren oyuncaklar gibi kitaplar da hem grsel hem de dilsel niteli i ile ocu un oynama ve e lenme; grme, duyma, dokunma yoluyla tanma ve bulma gereksinimini kar layan aralardr. 2-4 ya larndaki ocuklar iin kitabn bilinen en temel i levi onlarn kavramsal geli im srecine ve anlama becerisine katk sa lamasdr. Kitaplar bu dnemdeki ocuklarn rendikleri yeni kavramlar adlandrma, bunlar arasnda ili kiler kurma gibi bili sel sreleri i letir. Resmin estetik olanaklaryla ocuklar kendine ekebilen, dilsel yaplar ve kurgularyla da ocuklarn dnyasna girmeyi ba arabilen kitaplar erken ocukluk dneminden ba layarak ocuk-kitap ili kisini ba latan birer ara olur (Sever, 2008). Okulncesi dneme ynelik geli tirilen nitelikli ocuk kitaplarnn grsel, i itsel ve dokunsal algy geli tirici; alc ve ifade edici dil becerilerini destekleyici zellikte olmasna dikkat edilmelidir. nk iyi bir alglama gcne sahip olmak d dnya ile ileti imde ve genel olarak renmenin yan sra sanat, matematik ve dil becerileri zerinde de nemli rol oynamaktadr (Dnmez, A bido lu, Diner, Erdemir ve Gm , 1997). Sesli kitaplar, puzzle kitaplar, banyo kitaplar, hareketli kitaplar, boyutlu kitaplarvb. ocuklarn hem kavramsal geli imi hem de oynama, e lenme, ke fetme gereksinmeleri iin ok uyaranl bir ortamn olu masna katk sa layarak duyu e itimi srecini desteklemektedir. Sever (2008)e gre ocuk kitaplar, okulncesi dnemden ba layarak dilsel becerilerin edinilmesi srecinde ocuklara zenginle tirilmi bir dil evresi yaratan nemli aralar olarak de erlendirilebilir. ocuk kitaplar bu dnemde, ocuklara anadilinin yap ve i leyi ine ili kin ilk ipularn sunan, dilin ve izginin ilk anlatm gcn ve gzelli ini yanstabilen grsel ve dilsel uyaranlar olarak ocu un dil geli imi srecini destekler. Kitaplarda yer alan dilsel kullanmlar ocuklarn belleklerinde evrelerinde grdkleri nesne ve varlklarn duyularla ilgili imgelerini olu tururken kavramsal geli imlerini de destekler. 910

AMA Bu al mann amac, okulncesi e itim kurumlarnda kullanlan ocuk kitaplarndaki duyulara ynelik dil kullanmlarnn belirlenmesidir. Ara trma, ocu un duyu e itiminde nemli bir yere sahip olan ocuk kitaplarnda yer alan duyulara ili kin dil kullanmlarn yanstmas asndan nemlidir. YNTEM Bu ara trma, kurgusal/retilmi bir yap zerinde tarama modelinde betimsel bir ara trmadr. Var olan bir durumu, var oldu u haliyle betimlemeyi amalayan bu yakla mda, betimsel trden bir tarama yaplarak 2010-2011 e itim- retim ylnda Burdurdaki okulncesi e itim kurumlarnda kullanlan 100 ocuk kitab incelenmi ve duyulara ynelik dil kullanmlar ba lamnda de erlendirilmi tir. BULGULAR VE YORUM izelge 1: ocuk Kitaplarnda Yer Alan Duyulara Ynelik Dil Kullanmlar
Duyulara Ynelik Dil Kullanmlar Grme itme Dokunma Tatma Koklama TOPLAM f (sklk) 519 171 51 29 23 793 % (yzde) 65,4 21,6 6,4 3,7 2,9 100

ncelenen ocuk kitaplarnda be ayr duyuyla ilgili olarak toplam 793 ifadeye rastlanm tr. Buna gre okulncesi e itim kurumlarnda kullanlan ocuk kitaplarnda yer alan duyulara ynelik dil kullanmlarndan % 65,4n grme duyusuna ynelik dil kullanmlar olu turmaktadr. itme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn oran %21,6 iken, dokunma duyusuna ynelik dil kullanmlarnn oran % 6,4tr. ncelenen kitaplarda yer alan tatma duyusuna ynelik dil kullanmlarnn oran % 3,7; koklama duyusuna ynelik dil kullanmlarnn oran ise % 2,9dur. izelge 2: Okulncesi E itiminde Kullanlan ocuk Kitaplarnda Duyulara Ynelik fadeler
Duyular fadeler gr-, grn-, gster-, gzk-, grl-, gzetle-, izle-, bir de ne gr-, gz bir eye ili -, grlmemi (olay), bak-, gzlerini alama-, grnmez (elbise), grdklerine inanama-, gz at-, gzle-, gzden kaybol-, izlenim, seyret-, gzden yitip git-, (sa a sola) bakn-, kocaman, byk, kk, grkemli, beyaz, grn , grnt, renk renk (iekler), bak , gzel, pembe, mavi, sar, incecik, irkin, benze-, yak -, krmz, fark et-, be en-, irin, grnm, karanlk, prl prl, renkli, parlak, aydnlk, yemye il, all, ye illi, sarl, kar gibi beyaz, tiril tiril, belir-, gri, altn gibi parla-, sapsar, kara, masmavi, kck, karanl a brn-, kvrm kvrm, mor, gcr gcr (bir fra), sarar-, rengarenk, koca koca (elmalar), yuvarlak, pskl pskl, bakakalduy-, i it-, dinle-, kula na git-, kula nn pasn sil-, kulaktan kula a yayl-, grlt, grltl, havlama sesi, sessizce, haykr-, (tfe in) sesinden rk-, saatin ziliyle uyan-, at diye krl-, yksek sesle, fslt, ba r-, ayak sesi, seslen-, (saatin) tik taklar, ne eli mzik, bo uk ses, kafa i ir-, lk, boru gibi ses, n n (saz al-), cr cr t-, kkr kkr (gl-), lk at-, cvl cvl, cvlt, cvlda -, siren al-, vzlda-, h rt, tkr tkr, sustur-, vnlama, takrt, sessizlik, yanklan-, mrldan-, homurdan-, grl grl (yan-) dokun-, kolundan yakala-, elinden tut-, elini sk-, sarl-, ok a-, de -, belinden yakalayvermek, boynuna sarl-, eline al-, kucakla-, tut-, tutun-, el ele tutu -, drt- , yumu ak tat-, tat, lezzet, lezzetli, bal gibi tatl, ek i, yenecek gibi olma-, nefis, tatlandr-, ktr ktr ye-, taptaze elmalar, byk bir i tahla ye-, gzelce ye-, tr tr ye-, tatlandrkoku, mis gibi koku, kok-, kokla-, koklat-, kokusunu al-, koku al-, keskin koku Toplam Kitap Says fadelerin Geti i Kitap Says % (yzde)

Grme

100

88

88

itme

100

46

46

Dokunma Tatma

100 100

25 15

25 15

Koklama

100

12

12

911

izelge 2de grld zere incelenen ocuk kitaplarnn % 88inde grme duyusuna ynelik ifadeler yer almaktadr. itme duyusuna ynelik ifadeler, okulncesi e itiminde kullanlan ocuk kitaplarnn % 46snda yer alrken, dokunma duyusuna ynelik ifadeler % 25inde bulunmaktadr. Buna kar lk tatma duyusuna ynelik ifadeler, kitaplarn % 15inde, koklama duyusuna ynelik ifadeler ise duyularn % 12sinde yer almaktadr. Ara trma sonunda kitaplarda yer alan grme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn di er duyulara ynelik dil kullanmlarndan daha fazla yer ald belirlenmi tir. nk bireyin ya amnda grme duyusu, ok nemli bir yere sahiptir. Gz, bireyin d dnyaya almn sa layan bir pencere grevini stlenmektedir. Bu nedenle insano lu grme duyusuna ok nem vermi , bu durum szvarl mza da yansm tr. Bu ba lamda incelenen ocuk kitaplarnda duyulara ynelik dil kullanmlarnda en ok grme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn bulundu unun saptanmas a rtc de ildir. Okulncesi dnemde ocuklarn gzlerini kullanmay renmeleri ve baktklarn grebilmeleri iin desteklenmeye gereksinimleri vardr. ocuk kitaplar, ocuklara gzleri konusunda bilgi vermek ve onlarn i levlerini sezdirebilmek iin bu dnemde nemli bir ara konumundadr. nceledi imiz ocuk kitaplarnda yer alan grme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn daha ok bir deyim iinde verildi i grlm tr. Bununla birlikte ocuklarn renk ve biim algsn belirginle tirmeye ynelik dil kullanmlarna da rastlamak olasdr. ncelenen kitaplarda grme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn aktarmnda kimi zaman ikilemelerden de yararlanld belirlenmi tir. ncelenen kitaplarda yer alan grme duyusuna ynelik dil kullanmlarna ili kin do rudan alntlar: Bu arada gzlerini yak kl prensten de alamyormu . (Kk Deniz Kz, s. 95) Grdklerine inanamam t. (Altn Elma, s. 30) Ben de birazdan geliyorum, diyerek gzden kayboldu. (Tobinin Sonbahar Maceras, s. 10) Az sonra gzden yitip gitmi . (Karnca ile Gvercin, s. 11) Ormana bakan gne in, yuvarlak ve prl prl yznde bir glmseme belirdi. (Uykucu Kimi, s. 16) ocuklar bu renk renk kolyeleri boyunlarna takp oyuncak ehrini dola maya ba ladlar. (Uyku Gzeli Oyuncak ehrinde, s. 16) Beyaz bulutlar mavi gkyznde ok gzel grnyorlarm . (A layan Bulut, s. 3) ocuk kitaplarnda grme duyusundan sonra en ok i itme duyusuna ynelik dil kullanmna rastlanm tr. itme duyusunun ocu un anadilini renme, evresini tanma ve uyum sa lama srecindeki nemi yadsnamaz. Alanyazn al malarnn da yanstt gibi ocukta alc dil geli imi, ifade edici dilden nce geli mektedir. Alc dil geli iminde i itme duyusu ok nemlidir. Alc dil geli imini desteklemek iin, ana-babalarn ve retmenlerin ocukla konu urken ksa ve basit cmleler kurmalar, szel ifadeleri tekrarlamalar, aklama, geni letme ve soru sorma yntemlerini kullanmalar ve bol uyarc bir ortam yaratmalar nemlidir (Dnmez, A bido lu, Diner, Erdemir ve Gm , 1997). ocu a gre hazrlanm nitelikli ocuk kitaplar ocuklarn i itme duyularn devindirirken hem onlarn dil geli imlerini destekler hem de evrelerindeki sesleri tanmalarna ve ayrt etmelerine olanak tanr. ncelenen ocuk kitaplarnda yer alan i itme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn daha ok benzetmeler, ikilemeler ve yansma szckler aracl yla verildi i grlm tr. Bununla birlikte, grme duyusuna ynelik dil kullanmlarnda oldu u gibi i itme duyusuna ynelik dil kullanmlarnn aktarmnda da deyimlerden yararlanld belirlenmi tir. ncelenen kitaplarda yer alan i itme duyusuna ynelik ifadelere ili kin do rudan alntlar: Minno Kedi kkr kkr gld. (Minno Kedi, s. 3) Yemye il a alar, imenler, renk renk iekler, cvl cvl ku lar mutluluklarn peki tiriyordu. (Kampta Bir Tatil, s. 3) Ya mur tkr tkr diye camlara vuruyor, frtna vuu vuu diye esiyordu. (Ton Ton Dede ve Hayvanlar, s. 4) Bu haber kraln kula na gitmekte de gecikmemi . (plak Kral, s. 123) Dokunma duyusunun geli imi, dokunsal ayrt etme ve dokunsal e le tirme alt ba lklarnda de erlendirilir. Dokunsal ayrt etme, nesnelerin ekil, boyut, sertlik, yumu aklk vb. zelliklerinin dokunularak ayrt edilmesidir (Dnmez, A bido lu, Diner, Erdemir ve Gm , 1997). Dokunmayla

912

ilgili kavramlarn dilsel kar lklarnn yer ald ocuk kitaplar ocuklara dokunsal alglarn geli tirici zengin bir uyarc ortam sunar. ncelenen ocuk kitaplarnda dokunma duyusuna ynelik dil kullanmlar arasnda da birbirinden de i ik ifadelere rastlanlm tr. Kitaplarda yer alan dokunma duyusuna ynelik dil kullanmlarnn daha ok eylemler aracl yla aktarld belirlenmi tir. ncelenen kitaplarda yer alan dokunma duyusuna ynelik dil kullanmlarna ili kin do rudan alntlar: O gnden sonra hibir ocuk leylek yuvalarna dokunmam . (Andersen Masallar, s. 142) Yanna gidip elinden tuttum. (Define Adas, s. 17) Ne kadar yumu ak buras. (Oyuncu Bulut, s. 16) Tat alma duyusu bize dilimizi kullanarak evremizle ilgili daha ok bilgiyi ke fetme ve evremizi daha iyi tanma olana tanr. Okulncesi dnemde aileler ve e itimciler tarafndan yaplan etkinlikler ocuklarn tat alma duyularn destekler; besinler ve tatlar hakknda bilgi edinmelerini sa lar. ncelenen ocuk kitaplarnda tatma duyusuna ynelik birtakm dil kullanmlarna da rastlanm tr. Tatma duyusuna ynelik dil kullanmlarnn aktarmnda sfatlardan, benzetmelerden ve ikilemelerden byk lde yararlanld grlmektedir. ncelenen kitaplarda yer alan tatma duyusuna ynelik ifadelere ili kin do rudan alntlar: Lezzetli yemler, taze yiyecekler vermi ti. (Krmz Balk, s. 16) Hizmeti sofraya oturunca sofradaki bal gibi tatl incirleri at trmaya ba lam . (Kelo lan Masallar, s. 54) Hem iyice ykadktan sonra kabu umu bile soymadan ktr ktr yiyebilirler beni. (Sebzeleri Tanyalm, s. 4) ini inci gibi di lerimle tr tr yerim. (Sincap Anne, s. 6) Okulncesi e itime ynelik olarak hazrlanan kitaplarda koklama duyusuna ynelik dil kullanmlarna di er duyulara oranla daha az yer verildi i grlmektedir. Aslnda koklama duyusu en ak uyarlan duyudur. Baz kokular insanlar rahatlatp sakinle tirirken baz kt kokular da rahatszlk yaratr. ocuk kitaplar di er duyularn geli iminde oldu u gibi koklama duyusunun geli imini de destekleyen nemli bir de i kendir. ncelenen kitaplarda koklama duyusuna ynelik dil kullanmlarnn aktarmnda benzetmelerden ve sfatlardan yararlanld grlm tr. ncelenen kitaplarda yer alan koklama duyusuna ynelik dil kullanmlarna ili kin do rudan alntlar: Gzel bir tepsi iinde mis gibi kokulu, nar gibi kzarm gvercin gelmi . (Kelo lan Masallar, s. 41) Her ikisinin de keskin kokular vardr. (Sebzeleri Tanyalm, s. 15) Taz, tilkinin kokusunu alr almaz heybeden d ar frlam . (Kelo lann Kaval, s. 16) SONU VE NER LER Bireyin iinde ya ad evreyle ilgili bilgi edinmesinde ve uyum sa lamasnda duyu organlarnn yeri ve nemi byktr. Birey, birok ya amsal gereksinimini duyu organlar aracl yla kar lar ve birok al kanlk ve becerilerini duyu organlar ile kazanr. Bu durum, duyu e itiminin nemini ortaya koymaktadr. Bu nedenle bireylerin okulncesi dnemden ba layarak etkili bir duyu e itimi srecinden geirilmesi sa lanmaldr. Nitelikli ocuk edebiyat yaptlar ta m olduklar i ve d yap zellikleri ile ocuklarn bili sel, ruhsal ve sosyal geli imlerinde etkin bir rol stlenmektedir. ocuk edebiyat yaptlarnn en nemli i levlerinden biri, ocuklarn kavram geli imini desteklemektir. Kavram geli imi, ocuklar asndan byk bir neme sahiptir. nk kavram, d nmenin temel aracdr. ocuklarn kavramsal birikiminin desteklenebilmesi iin de duyu alglarnn uyarlmas ve geli tirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, ta m oldu u dil ve anlatm zellikleri ile ocuklarn duyu alglarn devindirebilecek nitelikte ocuk edebiyat yaptlarnn ocuklarla bulu turulmas konusunda gerekli zen gsterilmelidir. Okulncesi e itim kurumlarnda ok uyaranl ortamlar olu turmak ve farkl etkinlikler dzenlemek elbette ki ocuklarn duyu geli imlerinin desteklenmesinde nemlidir. Bununla beraber ocu a gre hazrlanm nitelikli ocuk kitaplarnn bu srete duyu geli imini destekleyen nemli de i kenlerden bir oldu u unutulmamaldr. 913

KAYNAKA Ayvac, H. (2010) Okulncesi Dnem ocuklarnn Bilimsel Sre Becerilerini Kullanma Yeterliliklerini Geli tirmeye Ynelik Pilot Bir al ma. Necatibey E itim Fakltesi Elektronik Fen ve Matematik E itimi Dergisi, 4 (2) , 1-24. Bayko Dnmez, N., A abeydo lu, vd. (1997) Okulncesi Dnemde Dil Geli imi Etkinlikleri. Ankara:Sim Matbaaclk. Sever, S. (2008) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem Yaynlar. Sever, S., Dilidzgn, S., vd. (2009) Okulncesinde ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yayn. Uyank Balat, G., Deretarla Gl, E. ve E. elebi nc (2005) Okulncesi Dnemde Duyu E itimi ve Etkinlikler. stanbul: Kare Yaynlar. Duyular ve renme sreci.(b.t.). [evrimii]: http://www.sascentre.com/tur/tr/duyular-ve-ogrenme-sureci. adresinden 1 Ekim 2011 tarihinde indirilmi tir. Okulncesi dnemde duyu e itimi.(b.t.). [evrimii]: http://www.okulonceciyiz.biz/okul-oncesi-ders-notlari/23896-okul-oncesi-donemde-duyu-egitimi.html. adresinden 1 Ekim 2011 tarihinde indirilmi tir.

914

ARA TIRMADA KULLANILAN K TAP L STES Yaynevi Do an Egmont Yaynclk Kocaoluk Yaynevi Bilim ve Kltr Yaynlar Yeni izgi Yaynlar Uysal Kitabevi Onur Yaynlar zgr letim Ergun Yaynlar B ra Yaynclk Parlt Yaynclk Arkn Kitabevi ATP Yaynclk SAY Yaynlar Morpa Kltr Yaynlar Esin Yaynevi Uanbalk Yaynlar Damla Yaynnevi Beyaz Balina Yaynlar Final Pazarlama Morpa Kltr Yaynlar Milli E itim Bakanl Yaynlar No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Kitabn Ad Kiara ile Kovu A ustos Bce i ile Karnca zgn Ali Tatilde Karnca ile Gvercin Kelo lan Masallar Peter Pan Karnca ile Gvercin Bobi ile Gvercin Define Adas Andersen Masallar Sihirbaz Kedi Kk Deniz Kz Yumurcakn Kula En De erli Arma an Elifin Gnl p Bacakl Uzayl ocuk Mormorik Papunun Korsan Kyafeti Krmz Ba lkl Kz Pelinin Yunusla Yolculu u Hznl K t Civciv Altn Elma bikli Cingz A ustos Bce i ile Karnca Tav an ile Kaplumba a Geveze Kaplumba a Kur un Asker Kelo lann Kaval Tom Amcann Kulbesi Kelo lann Ryas Cimcime Ay e Yeni Yl Kutluyor Kelo lan ve Annesi Kelo lan Zor Durumda Sincap Anne Uykucu Mehmet Anneye iek Kayp Prenses Uzunkulak Tav an-Do um Gn Hediyesi Nasreddin Hoca-Tanr Misafiri Minno Kedi Arkada m Kukla ve Kskanlk izmeli Kedi irkin rdek Yavrusu Do ay Koruyalm Kampta Bir Tatil Oyuncu Bulut Dedemi zlyorum Misafir Aydedeyi Saklayan ocuk Ay Lunaparkn Sihirli Dnyas 16 16 15 16 64 16 16 63 80 142 14 6 16 32 16 16 15 16 16 16 40 45 24 16 23 16 31 32 71 32 14 16 16 32 16 16 16 16 16 16 16 17 15 16 16 15 15 24 16 16 22 915 Sayfa Says

zgr E itim Yaynlar

Bu Yaynevi

Serhat Yaynlar zyrek Yaynevi

nl Yaynevi

Polat Kitaplk Nurdan Yaynlar

Kk Yaynclk

YA-PA Yaynlar

52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73

Altn Kitaplar Yaynclk

Kkadmlar E itim Yaynlar

74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100

Ali ile Ay e Veterinerde Elma A ac ile Ss A ac Kahvalt Etmeyen Kimi Uykucu Kimi Kimi Byyor Tav an Ses Uyku Gzeli Oyuncak ehrinde Ben Nereden Geldim? Mumu Di Fralyor Boncuk Arkada lar ile Tan yor Akll Kaplumba a Ton Ton Dede ve Hayvanlar etin Bir K Ece ile Yce-Ecenin Turist Arkada lar Ece ile Yce-Ece Yazar Olmak stiyor Ece ile Yce-Minik Fide iek At Ece ile Yce-Ece, Yce ile Nasl Ba edecek? Ece ile Yce-Annem Beni Sevmiyor mu? Ece ile Yce-Yce Kim Biliyor Musunuz? Ece ile Yce-Ecenin oraplar ok Gln Ece ile Yce-Anneler ocuklarn ok Sever Dal Suya, k Ta a, ok Ya a Tav an Bondi Gzlk Takyor Byynce Ne Olaca m? Trafik Kurallar Fare Ailesinin Ormanda Bir Gn Tobinin K Maceras Tav an Bondinin Di i A ryor Tav an Bondi Doktorda Tobinin Sonbahar Maceras Fare Ailesi Orman Temizli inde Ne eli Yzler Orman Pembe Yanak Orman nceliyor Fare Ailesinin Yeni Arkada Tobinin lkbahar Maceras Fare Ailesi Ormana Ta nyor A layan Bulut Yaramaz Rzgar Tav an Bondi Ameliyat Oluyor Sebzeleri Tanyalm Krmz Balk Ku ulu Park Renkli Duygular Sevginin Gc Sihirli Szckler Hepimiz yiyiz Lessie Bremen Mzkaclar

16 16 16 16 16 16 27 24 15 16 16 16 16 16 14 14 14 12 14 14 14 14 16 8 16 16 16 16 16 8 16 16 16 16 16 16 16 16 16 8 16 16 16 16 16 16 16 16 16

iirocuk Yaynlar

NASA Yaynlar

ncim Yaynlar

916

Trk Edebiyatnda ocuk

TRK OCUK EDEB YATINDA ENGELL LER N TEMS L (19692009)

Ayfer GRDAL NAL Yazar, Ele tirmen
zet Bu bildiride Trk ocuk Edebiyatnda Engellilerin Temsili (19692009) konulu ve 40 kurgusal anlatnn incelenmesine dayanan yksek lisans tezinin bulgular zetlenerek sunulmu tur. al mada iinde engelli karakter bulunan 40 anlatdan derlenen bulgular aile, okul, arkada , d evre, engellinin i dnyas ve dil, ideoloji ve engellilik ili kisi ba lamnda sunulmu ve gzlenen de i im ya da de i im yoklu u vurgulanm tr. Bildiri sonunda iinde engelli karakter olan iyi bir ocuk edebiyat eserinde aranan ltler de aklanm tr. Anahtar Szckler: Trk ocuk edebiyat, engellilik, temsil.

Abstract This paper aims to present the summary of the main findings of the masters thesis research The Representation of the Disabled in Turkish Chi ldrens literature conducted on 40 narratives written during 1969-2009). The findings are presented according to the following criteria; family, school, friends, the outer world, the iner world of the disabled, and language-ideology and the disabled. The change or lack of change observed during the researched period is emphasized. At the end of the article, the characteristics of a good literary work that portrays a disabled character is presented. Key Words: Turkish childrens literature, disability, representation.

Trk ocuk Edebiyatnda Engellilerin Temsili (1969-2009) ba lkl al ma Bo azii niversitesi Trk Dili ve Edebiyat blmnden yksek lisans derecesini hak edebilmek iin yaplan tez al masdr. Bu al ma daha sonra 2011 yl O uz Tansel ocuk yazn Ara trma dlne layk grlm tr. Bu bildirideki amalarm genel olarak al may tantmak, sonular blmnde yer alan temel bulgular payla mak ve uzun dnemde konu ile ilgili yaplabilir ara trmalara i aret etmek olarak ba lkta toplayabilirim. Giri Bilindi i gibi lkemizde engellilik oran %12.29 olarak tespit edilmi tir. Buna gre 8,5 milyon engelli vatanda mz bulunmaktadr.1 Etkilenen yakn aile evresi ile beraber d nld nde ok nemli bir durum ile kar kar ya oldu umuz aktr. Engellilik al malarnda alt izilen 2 farkl model vardr. lki engelliyi sorun olarak gren tbbi modeldir. Bu modelde engelli engelinden kaynaklanan zorluklar kimseyi rahatsz etmeden, tek ba na ta maldr.2 rne in tekerlekli sandalye ile okula gelen bir renci e er okulun merdivenlerini kp snfna giremiyor ise bu yakla mda renci, merdivenler nedeni ile de il, tekerlekli sandalyesi nedeni ile okula girememektedir. Tbbi modelde engelli hasta olarak alglanr ve ama engelliyi normal duruma getirmektir. Trkiyedeki hkim bak n tbbi modele uygun oldu u Ertrk (2003: 152)n teziyle ortaya konmu tur. Engellilik konusundaki ikinci yakla m Sosyal Modeldir. Sosyal modelde engellilik durumu bir toplumsal sorun olarak ele alnr. Sosyal model uyarnca, engellilik bedensel ya da fiziksel sakatl de il, bir toplumun organize olu u biimi dolaysyla ortaya kan engellenmi li i ifade eder. Ortaya kan engeller evresel (rampa, tuvalet, i aretlendirme yoklu u), tutumsal (bilgisizlik, korku, d k beklenti),hukuksal (engelli bireyin okula alnmamas) olabilir.
TC Ba bakanlk zrller daresi Ba kanl (2002). Trkiye zrller Ara trmas Temel Gstergeleri, Ankara: http://www.ozida.gov.tr/arastirma/oztemelgosterge.htm (eri im:26 ubat, 2010). 2 http://www2.le.ac.uk/offices/ssds/accessability/staff/accessabilitytutors/information-for-accessability-tutors/thesocial-and-medical-model-of-disability (eri im: 17 ubat,2010).
1

919

Engellili e bak belirleyen bu iki modelden ba ka ksaca zikretmem gereken 3 sosyo-kltrel kuram bulunmaktadr. Bu bildirinin amac gere i detaylandrmayaca m bu 3 kuram ileride ocuk edebiyat eserlerinde ortaya kan durumlar anlamlandrmak iin yardmc olacaktr. lki Goffman (1963: 4) tarafndan ileri srlen Damga Kuramdr. Goffman, damgay toplumun normal kabul etti i de erlerle sahip olunanlar nitelikler uyu mad zaman ortaya kt n ve fiziksel bozukluklarn damga nedeni oldu unu ileri srer. Goffmann Damga Kuram engellili i bedenden karr ve bedenin sosyal olarak alglan erevesine yerle tirir. Normal ve damgal olanlar insanlar de il bak alardr. . Bu bak alar farknda olunmadan iselle tirilen ve tekrar retilen normlar olarak sosyal temaslarda ortaya kar ve kltrle aktarlr. leride grece imiz gibi ataszleri, deyimler, hurafeler ve edebiyat eserleri ile aktarlan kalp tipler, damgalama srecinin aktaran ve bir anlamda telkin yoluyla yeniden reteni olabilmektedir. kinci olarak Mary Douglasn Kir Kuramndan sz etmek gerekir. Engellinin yok saylmas, d arda kalmasna ili kin bir di er sosyo-kltrel aklama antropolog Mary Douglasa aittir. Kirlenme dzensizlikle e de erdir. Birey renme srecinde nesneleri adlandrrken, olu turulan rntye dahil edilemeyenler ya yok saylrlar ya da arptlrlar. Douglasn kir kuram kimi ocuk edebiyat eserlerinde engellinin neden farkl bir kente ya da mekna yollanarak gzden uzakla trld n, neden u ursuz olarak nitelendirildi ini ya da engellinin neden aileyi kirleten bir birey olarak d nld n anlamamza k tutan bir kuram olarak, ilgili blmlerde tekrar anlacaktr. Son olarak Foucault (2007: 102) nun Biyo-iktidar ve itaatkr bedenler kavramn anmsatmak isterim. Foucaultnun biyo-iktidar kavram in a edilmi bir kavram olarak engellili i retim ve iktidar ili kileri ba lamnda grmemize yardmc olur (2005: 99-100). Muktedir olann kendinde, bir engellinin ya am hakk zerinde ya da evrede dola m hakk zerinde, kstlayc sz syleme hakk grmesi ileride ocuk edebiyat rnekleri zerinden Foucault a atfla tart lacaktr. Muktedir olann ve normali tanmlayann dilde tahakkm ise zellikle Dil, deoloji ve Engellilik blmnde rnekler zerinden gsterilecektir. ki modeli ve 3 sosyo-kltrel kuram zikrettikten sonra ara trma yntemine geebilirim. Yntem Bu al ma 19692009 yllar arasnda yazlm ve eri ilebilen iinde engelli karakter bulunan 40 kurgusal anlat zerinden gerekle tirilmi tir. Bu 40 anlatnn 5i masal, ikisi resimli yk kitab olup 3-8 ya grubu iin tasarlanm tr. Geri kalan 33 anlatnn 19uroman, kalan 14 ykdr. Bu 33 anlat 8 12 ya grubuna uygundur. Bu 33 anlatnn 32si gereki kurgular olarak snflandrlabilir. 40 anlatnn iinde yer alan engelli karakterler a rlkl olarak ortopedik engellidir.24 ortopedik engelliyi, 9 grme engelli, 6 i itme engelli, iki kambur, iki zihinsel engelli, bir epileptik ve bir do u tan byk ba -irkin yzl karakter izler. Engelli karakter saysnn anlat saysndan fazla olmasnn nedeni baz kitaplarda birden fazla engelli karaktere rastlanmasdr. Bu 40 anlat tez boyunca 5 kstas zerinden de erlendirilmi tir. Aile, okul, arkada , d evre ve engellinin i dnyas olarak tanmlanan bu kstaslar do rultusunda elde edilen bulgular ve de i imi yle ifade edebilirim. Sonular Eksikler 40 ylk sre zarfnda 40 anlatya ula labilmi olmas ve zellikle 38 ya grubuna ynelik kitaplardan biri hari di erlerinin basklarnn tkenmi olmas, tezin ilk sonucunu da ortaya koymu tur. Erken ocuklukta farkll a sayg yaratabilmek iin ok nemli olan ocuk edebiyat eserleri eksiktir. Benzer ekilde ilk genlik a na (1218 ya ) ynelik telif eserimize de rastlanmam tr. Bir di er eksikli i hissedilen kaynak da engelli kitaplarna ili kin bibliyografya al masdr. Engelli ve Aile li kileri 40 yl kapsayan bir perspektif iinde d nld nde engelli ocu un Garip isimli Kemalettin Tu cu romanndan beri temsil asndan olumlu bir de i im geirdi i saptanm tr. Kemalettin Tu cunun 1969 tarihli Garip isimli roman ba byk, kollar, bacaklar sska, karn i , kurba aya benzer bir ocu un romandr. Anlatc Garipin do umunu Onun dnyaya geli i bu zengin ve kibar aile iin bir felaket olmu tu. diye anlatr. (7) Garipin annesi misafir geldi inde Garip ortada dola sn istemez. Annenin Bu maskaray ne braktn ortal a? Misafir var, bir odaya kapat. talimat ile Garip, odasna kapatlr (5). Anne ocu un yzne bile bakmak istemez. Annenin iki yl sonra ta bebek gibi, pembe ve sar n bir yavrusu daha olur. Anlatc bu do umdan sonra olanlar yle aktarr: 920

Aileye yara an ocuk dnyaya gelmi , artk Garipe acyan bile kalmam t. Annesi onu uzaktan grse ba n evirirdi. Hatta gebeli i srasnda ya l kadnlar, Kzm sakn teki maymunun yzne bakma. demi lerdi. Sonra karnndaki ona benzer. Garibi ba larna bela sayan aile halk, bu zavallnn lp ortadan kalkmasn bekler gibiydi. yle ya hanmndan hizmetisine kadar her eyin gzeline, iyisine, kibarna al m olan aileye bu ocuk bir kir, leke, bir mahcubiyet ve sknt getirmi ti. (12) Bu noktada Mary Douglasn kir kuramn da anmsamakta yarar var. Hatrlanaca gibi, Douglas, normal d ile ba a kmak iin verilen kltrel tepkilerden birini saknma olarak belirlemi ti. Bu rnekte aile kir, leke olarak grd Garipi baklmak zere gzlerinin grmeyece i bir yere, kye gnderir ve kltrel tepki olarak Douglasn saknmasn rnekler. Kemalettin Tu cunun 1977 tarihli Karanlkta bir ocuk romannda a r korunarak pasifle tirilen Volkann yks anlatlr. Bu a r koruyucu ailedeki anne de farkl bir biimde de olsa o lunun engelinden rahatsz oldu unu belli etmi ve onu gzlksz grnce sert bir biimde gzlklerini takmasn istemi tir. Sonra bu davran n Al amadm bir trl bu haline, yznde gzlk varken gzlerin var sanyorum szckleri ile aklamaya al m tr.(82) Volkan ise O benim etten, kapanm bir yaradan ibaret olan gzlerimi grmeye tahamml edemiyor. diyerek incindi ini belirtmi tir. Bu romandaki anne de Garip romanndaki anne kadar ykc olmasa da ocu unu oldu u gibi kabul edemeyen bir anne rne idir. 1982 ylnda yaymlanan Kk Kambur romannda Enginin evre tarafndan ailenin ba na gelmi bir su ve ceza gibi algland n grrz. 1987 ylnda yaymlanan Yarm Adam eserinde Kemalettin Tu cu, ailenin Babas Bekir Beyi tekerlekli sandalyede kafesilik yapan bir karakter olarak kurgulam tr. Evin kz arkada Erolun onlara ziyarete gelmesini istemez. Neden istemiyorsun? Kafesilik fena bir i mi? De il, ama babam yarm adamdr. Yarm adam m? Ben a rm tm. Kzn gzleri dolu dolu oldu: Evet, dedi. Yarm adam. Yarm adam nasl oluyor? Babamn dizlerinin stnden beri ayaklar yok. Kzn yanaklarna birer damla ya inmi ti. Ben bir sre iim acyarak sustum. (9) Bu diyalog iki adan nemlidir: lki tam insan, yarm insan kavramlar ile eksiklik duygusu vermesi asndan nemlidir. kincisi, engellilik durumunun aile bireyleri zerinde nasl utanma duygusu yaratt n gstermesi asnda dikkat ekicidir. Kk kzn babas ile ilgili d nceleri yine evrenin tutumu ve retisi nedeniyledir. 2003 geldi inde Zeynep Cemali Patenli Kz romann yazar. Romanda i itme engelli erareyi ve o daha do madan i aret dilini renmeye ba layan yksek e itimli ve ok bilinli bir aileyi tanrz. Ancak yine ayn romandan tm ailelerin ne byle bir bilin dzeyinde ne de byle bir algsal geli mi lik dzeyinde olmad n anlarz. Ya ama ba llk. erare bir an duraksad, sonra kararllkla devam etti. Yz, nemli eyler syleyecekmi esine ciddile ti. Biz engelliler iin ya am ekilmez klanlar, evremizdeki insanlar, hatta en yaknmz olan ailelerimizdir. Engelli oldu umuzu biz kabul etsek bile, onlar kabul etmezler. ncelikle bizi zrl grenler onlar erare yine duraksad. Sanki fazla ciddile mi olmaktan rahatszlk duyuyor gibiydi. Glmsemeye al t. Oysa bizler hatal ya da sulu de iliz. Aksine ok kararlyz, ok azimliyiz. Bizim iin engeller, a ldka geride kalr. Bunu en ba ta ailelerimiz kabul etmeliler ki, topluma da kabul ettirebilsinler. te o zaman, dnyada hi zavall sakat kalmaz. (193) Aile ve evre zerinde ok duruyorsun diye zetledi sunucu. Ailelerden ve toplumdan beklentilerin nedir o halde? En kts engelli ocu u gizleyen aileler Saylar hi az de il. Neden gizlediklerini bilmiyorum. Belki korumak iin, belki de utanyorlar. Ama bu ok kt; byle bir cezay kimse hak etmez. Aslnda kendimizi kantlamamz iin bize gvenilmesi, sevgi ve ilgiyle davranlmas yeterli. Elbette, bir de e itim grmemiz. E itim herkes gibi bizlerin de hakk. Herkesteki yetenekler bizde de var.

921

1969 ylnda yazlan Garipten tam 34 yl sonra hala ocuklarn salkyan aileler mevcut olmasna kar n Patenli Kzn eraresi bize toplumla kayna m , benimsenen, sevilen, retken bir engelli portresi izer. 2008 ylnda yaymlanan Sevim Akn Horoz Adam ve Korsan ise algda bir paradigma de i ikli ine tanklk eder. Horoz Adamn evinde saatlerce al masaydk, zel e itim almasaydm bu yetene imin su yzne kmas hayaldi. Horoz adam ansm benim. itme engelli kuzenine verdi i emek, onu kolay pes etmeyecek bir konuma getirmi . Bizim gibilerin eksik de il farkl oldu una inanm , bana da inandrd. nme bilmedi im pencereler at, zgrle tirdi. Bu alnt ile eksik, kusurlu, zrl, engelli algsnn farkl algsna do ru de i ti ini grrz. Engelli karde ili kisine incelenen eserlerden yalnz nde rastlanm tr. imdeki Ses (2002) de Murat ortopedik engelli karde i Onat kimi zaman kskansa kimi zaman ondan bunalsa da ya elverdi ince destek olur. Horoz Adam ve Korsanda Sevim Ak, ko ulsuzca i itme engelli karde ini kabul eden bir abla izmi tir. Ayla naro lunun Denize Do rusunda da abla yryemeyen karde Esmann yryen yars olarak betimlenmi tir. Engelli ve Okul evresi Okul ortamnda e itim kadrosunun, istisnalar olmakla beraber engelliyi destekleyen tutum iinde oldu unu saptanm tr. evre artlar, merdivenler, tuvaletin yeri, merdiven korkuluklar, i aretlendirme gibi eri imi kolayla tran ko ullarda eskiye gre bir dzelme grlm se de genel olarak okulun fiziki evresinin sosyal yakla m ile engellinin ya ama dhil olmasn kolayla tracak biimde dzenlenmedi i grlmekte ve yllar iinde saptanan kk geli me yetersiz kalmaktadr. Engelli ve Arkada evresi Btn eserlerin incelenmesi engelli karakterlerin en ok ya amn bu alannda rselendi ini gstermi tir. Kimi zaman arkada yznden olan bu rselenme okulu braktracak dzeye varm tr. te yandan, kimi eserlerde de engellinin e itim ya amn srdrebilmesi yine bir arkada sayesinde olmu tur. Barbara Coloroso (2002: 44), fiziksel ve zihinsel engelli olan ocuklarn di er ocuklara kyasla iki ile misli daha ok zorbal a maruz kald n belirtir. Bir defa ocuklarn grnr bir engeli vardr ve o u zaman snfa di er ocuklar kadar iyi uyum sa layamam lardr. Bu nedenle imdatlarn ko acak arkada says azdr. Saldrgana kar kendilerini koruyacak szel ve fiziksel becerileri daha azdr. Bu durum zorbann i ini kolayla trr. Bu ba l a iki rnek vermek isterim. lki Sulhi Dlekin mer (2002: 17- 22) yksdr. Zihinsel engelli meri tm mahalle Deli mer diye kzdrr. Anlatcnn gemi e dnk anmsamas ve vicdani bir hesapla ma yapmas srecini anlatan ykde anne retim faaliyetini srdrebilmek iin meri iki izgi arasna hapseder. mer bu izgileri asla a maz. ocuklar bunu renince caddenin ortasna izdikleri iki izgi arasna meri hapsederler. imdi d nnce, bunun ok hznl bir olay oldu unu anlayabiliyorum. Ama o zaman btn ocuklarla birlikte ben de ok e lenceli bulmu tum durumu. Deli gibi glyorduk. merse kapkara bir suskunlu a gmlm t. Gzlerini hepimize birer birer evirip, yalvaran bak larla yardm aranyordu. Belki iki saat, belki saat kald mer izgilerin arasnda. imizden biri-kim oldu unu unuttumona acyp izgilerden birini aya yla silinceye dek, a lad durdu Gzya lar yana ndan sessizce kayarak. Daha sonra saysz izgiler izdik; saysz saatler boyunca tutsak ettik meri. izgilerin her biri, onun altn yre inde derin izler kazyordu. Bunu yllar sonra anlayabildim (24). Tam da burada Foucaultya ve onun normal bedenin tahakkm kavramna atfta bulunmak gerekir. Burada normal olanlar zorbalkla meri iki izgi arasna hapsederler. Metaforik olarak, bir akl hastanesine kapatlarak topluma kar amayan zek engellilere gnderme olarak okuyabilece imiz bu durum merin annesinin onu arpmalardan korumak iin buldu u yoldur. merin nne tebe irle bir izgi izildi inde asla o izgiyi a amaz. Annesi, kendisi i yaparken meri korumak iin bu yolu bulmu tur. Anne, retim faaliyetlerini srdrebilmek iin meri izginin arkasna hapseder. Ne var ki, mahalle ocuklar bu metodu renip caddenin ortasna izdikleri iki izgi arasna meri 922

hapsetmi lerdir. Burada iktidar ellerinde tutanlar, gleri oldu unu, kendini savunamayacak olan bir bedenin itaatini seyredip aresiz a lamasn grerek idrak etmi lerdir. Foucaultnun itaatkr beden kavramn izgi arkasnda aresiz bekleyen merde grrz. Foucaultnun normalin tahakkm kavramn bir de Gne e Alan Penceredeki arkada ili kisinde inceleyelim (Melike, 1997: 79). Tutku, yryebilmek iin riskli olabilecek bir ameliyata karar verip vermemeyi d nmektedir. Ku kularn snf arkada lar ile payla t nda ok gzel bir kz olan Elif der ki: Vallahi Tutkucu um, ben senin yerinde olsaydm byle ya amaktansa lmeyi ye lerdim. Onun iin git ameliyat ol. Hi olmazsa ansn denersin. Hem zaten yryemiyorsun ki, imdikinden kt olsan ne kar? (79) Bu rnek ilkinden de daha vahimdir nk normal beden, kendinden farkl olana ya am hakk dahi tanmamaktadr. E er insan normal in normlarna uyamyorsa, o zaman lmeyi ye lemelidir. Neyse ki anlatda retmen duruma el koyar ve Elife zr diletir. Arkada lar acya neden olabilirken, Yalva Uraln Mzik Satan ocuklar (1996) yksnde oldu u gibi birbirlerine destek de olurlar. Arkada lk yklerinde, arkada destek ve g kayna olarak kurguland nda bu destek genellikle engelsizden engelliye do ru olmu tur. Bu genellemenin istisnalar olarak snfn yar mada temsil eden Satran Birincisi (2009) yksndeki Murat, Yarm Adamdaki Bekir Beyi, Patenli Kzdaki erareyi ve Dolunay Dedektifleri-Deh et Mektuplar (2007)ndaki Portekizli grmeyen Gagoyu gl izilmi karakterler olarak sayabiliriz. Engelliler ve D evre li kisi Engelli ve d evre ili kilerinin gzden geirildi i bu blmde temel karm d evrede engelliye sosyal modelle yakla mak konusunun halen sadece d lerde grlmesi olmu tur. ncelenen eserlerde engellili in bir toplumun organize olu biimi nedeni ile ortaya kt ve engelliye ynelik ayrmc uygulamalarn bu nedenle olu tu una dair gl bir ele tiriye hi rastlanmam tr. Burcunun gerek ya amdan rneklerle aklad engelliye d evreden gelen etiketlenme ve daha sonra etiketlenene acma ve alay etme olgularna edebi eserlerde de rastlanm tr ancak son yllarda yazlan eserlerde reddedilme olgusuna ender rastlanm buna kar n alay edilmenin srd gzlenmi tir (Burcu, 2006: 61- 83). Eserlerden yalnz birinde-Terzi Masal (2009)nda grlen yaratcl n, muktedir bedenden daha stn de er olarak sunulmas durumu ileriye ynelik bir bak as de i ikli inin ilk tohumu olarak fark edilmi tir. Engelli ve dnyas ocuk ve Edebiyat isimli eserinde Sever (2008: 95), Rebecca Lukens ve Emin zdemire atfla edebiyat yaptlarnda yazarn karakterleri de i ik yollardan geli tirebilece ini belirttikten sonra, bir karakterin ki ili i hakkndaki ipularn karakterin davran ve eylemleriyle, konu malaryla, di er karakterlerin yorumlaryla, yazarn yorumlaryla elde edebilece imizi belirtir. Engelli karakterin i dnyas, benlik algs, hayalleri, umutlar, incinmeleri, fkeleri, ksaca kimli i hakkndaki en gvenilir bilgiyi bizzat engelli karakterin szlerinden, i konu malarndan elde edilece i d ncesi ile anlatlar de erlendirildi inde, bu tez iin incelenen 40 eserden yalnz nde, anlatnn, engelli bir ben anlatcnn tarafndan anlatld grlr. Bu blm aslnda biraz da engellinin i dnyasnn nasl anlatlmad n anlatmaktadr. Anlatlarn bu kadar aznda engelli bir ben anlatc kullanlmas dikkat ekicidir. Genelde, ocuk edebiyatnda ben anlatc kullanmnn ve otantik ocuk sesi ile yazlm kitaplarn a da ocuk yazn sahnesine hkim durumda oldu unu Barbara Wall (1990: 249), The Narrators Voice: Dilemma of Childrens Fiction -Anlatcnn Sesi: ocuklar iin Kurmacann kilemi isimli incelemesinde de ortaya koymu tur. Engelli karakter ieren anlatlar sz konusu oldu u zaman ortaya kan bu farkl durumun iki nedeni olabilece ini d nyorum. lki, yazarlarn bir engellinin i dnyasnn nasl oldu u konusunda yeterince deneyimli olmamalar, ikincisi ise engelli bir ben anlatc karakter ile engelsiz bir ocuk okurun zde im kurmakta glk ekebilece i endi esidir. ocuk okurlarn byk o unlu unun engelsiz oldu u d nld nde, yazarn engelli anlatc bir karakter semesi ve snrl bir bak as ile anlatsn kurmas engelliyi kurmaca znesi yapmak anlamna gelir. Kurmaca znesi engellinin gznden olaylar, d nce ve heyecanlar payla t nda, bu durum engelsiz ocuk okur da karakterle zde le me gl yaratabilir. Nedeni ne olursa olsun, engelli karakterin i dnyasna ula ma gl engelli karakterin d ardaki, kenardaki olarak konumlanmasna katk yapan bir durum olmu tur. nk anlatlarn bir 923

blmnde engelli karakter hakknda engeli d nda hibir insani bilgiye ula amayz. Bu saptamay yle rneklendirebilirim: Hseyin Ergln Sakat ocuk (1981: 11-16) yksnde okul bahesinde zorba ocuklarn daya ndan kurtarlan koltuk de nekli ocuk tek szck etmeden, koltuk de neklerine dayanp okulun bahesini terk eder. Bu karakter hakknda adnn hsan oldu unun d nda hibir ey bilmeyiz. Burada da engelli i dnyasyla sunulmam , bir alay nesnesi olarak, bir kalp tip olarak sunulmu tur. Anlatlarda engelli karakterin daha ok yardmc karakter konumunda kurgulanm olmas da i dnyalar hakknda az ey renmemize neden olmaktadr. Engelliyi yardmc karakter konumunda kurgulayan yazarlar, engellilerin i dnyalarn kyda brakp daha ok engelsiz karaktere yo unla m lar, engelsiz karakterin engelli hakknda ne duydu u, ne d nd nemli olmu ve engelli duygusal durum olarak d arda braklm tr. Bu gruba tipik rnek Dilek Yazarn Szsz Sevgi (2005: 7- 45) isimli yksdr. 45 sayfalk yknn 26.sayfasna kadar okur hep Engelsiz Bar tanr. Daha sonra i itme engelli Hakan sahneye kar. Hakan, Bar n bo ulmaktan kurtard ocuktur. Bir not ile Hakan do um gnne a rr. Hakan, do um gnne geldi inde Bar onu bir notla kar lar ve okur engelden haberdar olur. Seni ilk kez hamakta salland m gn, beni izlerken grdm. Yanma gelip konu tu unda benden sklaca n d ndm. Yanndan uzakla tm. Kumsalda kendime geldi imde yine yanmdaydn. Bu mutlu gnmde de beni yalnz brakmadn. itme engelli oldu umu fark etmi sindir. Bu nedenle arkada olmamz istemeyebilirsin (43). ki ocuk yaz beraber geirirler. Tatil Bar n i aret dilini renmeye karar vermesi ile son bulur. Bu karar nemlidir, nk normal olan taraf engelli tarafa yakla mak iin somut bir adm atmaya karar vermi tir. Bu anlatda engelli Hakan, anlatda ikinci planda yardmc karakter konumundadr ve i levi Bar n geli mesine yardmc olmaktr. Benzer tabloyu Sevginin Ku Kanatlar (2007)nda da grmek mmkndr. Roman esas olarak bir engelliye yardm faaliyetini konu eder. Burada niyet ne kadar iyi olsa da engelli karakter kurguyu ilerletmek iin bir ara olarak kalm tr. Engelli karakterlerin ikinci planda karakterler olarak gzkmesi incelenen anlatlarn nemli bir ksmnda sz konusudur. Listelemekten kanmak iin ocukluk Limanma S nan Foklar (2003), Beyaz Evin Gizemi (1997), imdeki Ses, ncili Kavak (2004) romanlarnda da engelli yan karakterin duygu dnyas hakknda ok az ey anlatld n belirtmekle yetineyim. Sevin zgnn Rekortmen Tekerlekli Sandalye (2003: 39- 56) yksndeki, yk boyunca adn renemedi imiz tekerlekli sandalyesinde basket oynayan erkek ocuk anlatcnn yks, Necati Gngrn Ressamn ki Ku u (2009) yksndeki kaydraktan d p yryemez kalan kz ile Sevim Akn Horoz Adam ve Korsan romanndaki i itemeyen Ya mur ise engelli ben anlatcya rastlad mz eserlerdir. Engellinin i dnyasna ula abildi imiz anlatlarda en yo un duygu normalle meye herkes gibi olmaya duyulan zlem olarak kar mza kmaktadr. Bazen kskanlk ve fke duygusuna rastlanm sa da bu duygu geicidir ve hemen kontrol altna alnr. Farkl olmaktan dolay evreden gelen duyarszlklar, alaylar, d ncesizlikler engelliyi incitmektedir, bu duygunun izi aka srlebilir. Arkada larla beraber olabilmek ihtiyac, i dnyann sezdirdiklerindendir. Tecrit olmamak iin bazen kendilerinin gerek duygularn bastrabilmektedirler. Anlatlarn o unda engellinin de il de engelli ile kar la anlarn i dnyalarnn ne kmas, engellinin umutlar, d leri, fkeleri ve sevinlerinin, gelece e ynelik planlarnn az saydaki eserde ksmen izlenebilir olu u engelli karakterlerin d ardaki karakterler olarak ele alnd eklinde yorumlanabilir. Benzer biimde baz anlatlarda ise engelli karakterden engelsiz karakterin duygusal geli imi/de i imi iin yararlanlm tr. Ya da engel kurguyu ilerletici bir ara olarak kullanlm tr. Anlatlarn daha ok engelsiz nc tekil ahs anlatclar tarafndan yaplmas, engelli ben anlatcnn yalnz eserde grlmesi de engelli karakterin merkezde de il de d arda yer almas, kenarda kalma durumunu peki tiren bir olgudur. Zaten 40 yllk bir gemi te eri ilebilen anlat says da bu d arda kalma durumuna i aret etmektedir. Dil, deoloji ve Engelliler Edebi eserler bir dil ortam iinde gerekle ir. Dil bize tutumlar ve inanlar konusunda de i ik ipular sunar. Stephens (1992: 5)n da belirtti i gibi zne ve dnyas arasndaki ili ki dil ile temsil edildi inden ve edebiyat, dil yolu ile ocuk ve kltr arasndaki ili kiyi tanmlad ndan, byle bir al mada dil zerine yo unla mak da gerekmi tir. Burada vurgulanmas gereken en nemli husus, dilin hkim ideoloji ta ycs olarak oynad roldr. Bedenen tm fonksiyonlar yerinde bir znenin-

924

muktedir znenin dili, engelli bir zneyi belirledi i szckleri pejoratif (kltc) sfat olarak da kullanabilmektedir. Engellininhilkat garibesi, eksik insan, yarm insan, leke ya da kir gibi d nlmesi hep dil aracl ile ta nan nyarglara ve tutumlara, toplumsal de erlere rnektir. Trkede topal, aksak, sakat, ktrm gibi yrme engelli olanlar, ahraz gibi i itme engelli olanlar, olak gibi tek kolu olmayanlar iin kullanlan e itli szckler vardr. Kimi zaman bu szckler, kmseme ve a a lama amal da kullanlr. lkemizde engellilere ynelik szcklerin hakaret amac ile kullanlmasna ili kin rnekleri Hilal Oytun Altunun Hakaret Amac Olmayan Kelimelerin Hakaret Amal Kullanm ba lkl makalesinde (2010: 5-23) grmek mmkndr. Burada kr, sa r, cce, sakat, i ko, ruh hastas, zek zrl, spastik, otistik, psikopat, bunak szcklerinin hakaret anlaml kullanlan fiziksel ve zihinsel engelleri ifade eden szcklerden sadece bazlar oldu unu belirtmek yeterli olacaktr. Dilin a a lama amal kullanmnn ne denli incitici oldu unu edebi eserlerde incelemek iin gerek daha nce zikredilen Kk Kambur gerekse Topal Leylek yks rnek olarak belirtilebilir (2008: 79- 84). Dil aracl ile engelliye ynelik duygusal bir acma tutumu da sfatlar ve betimlemelerle olu ur. Zavall, ansz ocuk, bedbaht delikanl, engelliyi grnce gzn ya armas, iin acmas hep betimlemenin engelliye ynelik tutum yaratan rnekleridir. Dilin, engelsiz znenin bak ndan nyarg yaratacak biimde kullanlmasna bir rnek tekerlekli sandalyeye mahkm sylemidir. Tekerlekli sandalye yryemeyen iin bir zgrlk sembol olmasna kar n, muktedir znenin bak ndan bir mahkmiyet hcresi olarak sylemle tirilmi tir. Engellilere ynelik bir tutum de i ikli i amalanyorsa bedenen muktedir znenin bak asndan yansyan dilin kltc kullanmlarnn farknda olmak sonra da mcadele etmek gerekecektir. Dil konusunda dikkat eken bir di er husus engelliyi belirtmek iin kullanlan szcklerdeki de i medir. Bu de i im, sakat, zrl ve engelli ve son zamanlarda farkl istikametinde olmu tur. Her ne kadar resmi yaz malarda hala zrl deyimi kullanlyorsa da ocuk edebiyat eserleri paradigmada eksik, kusurlu, zrl, engelli ve son zamanlarda farkl olarak alglanmaya do ru bir de i ime tanklk (Bkz. Horoz Adam ve Korsan ile Engelsiz Masal Seti kitaplar) etti ini ara trma bulgular ortaya koymu tur (Grdal nal, 2010: 117). Engellili e ili kin anlatlarda, dil, muktedir znenin bak n, de erlerini, tutumunu yanstan bir ideolojik vasta olarak dikkatle incelenmeli ve engellili e ili kin olumsuz tutumlarn ve kalp yarglarn dil ile ta nd hep gz nnde bulundurulmaldr. Pat Pinsett (1997: 23)in belirtti i gibi ocuklar iin yazlm edebi eserleri incelerken gzden karmamak gereken en nemli husus yazlm metinlerin mutlaka onu yazan yazarn de erlerini yanstaca konusudur. Bu de erler, sosyal, politik, ahlaki ve moral de erlerdir. Kemalettin Tu cunun Kk Kambur eserindeki tanrsal anlatcnn sesi konuyu rnekleyecektir: Do an ocuk kamburdu. Byk baba Talha Bey, babas Sadri Bey ve annesi Sabahat Hanm derin bir kahra gmlm lerdi. htiyar ya na ra men Talha Bey, memleketin btn hekimlerini k ke getirdi. Konsltasyonlar yapld, rlplak soyulup elden ele dola trlan bu bedbaht ocu un aln yazsnn ve tabiatn bu yavruca n belkemi ine att krd mn zlmesine imkn grlmedi. Aile bu sakatl so ukkanllkla kar layamad. Talha Bey, o kibar ve soylu insan kahr iinde gzleri arkada kalarak ld (4). Grld gibi, tanrsal anlatcnn seti i talihsiz, bedbaht gibi sfatlarla, sakatlk kahr duyulmas gereken bir ki isel yazg, aln yazs olarak sunulmaktadr. Tanrsal anlatcnn sesi, ki isel trajedi yakla mna uygun bir biimde, engelliye kar acma ve znt duygular ile dolu bir betimleme gerekle tirmi tir. Engellinin, engelsiz ile insan olma zelli i dolaysyla e itli ini d nen bir bak de ildir sz konusu betimleme. Hlbuki yazar Mehmet Atillann edebi kurgusuna gvenerek iletisini verdi i Deniz Yldz(2008: 43- 46) isimli yksn inceledi imizde ideolojik olarak engelli ve engelsizi bir gren, dostlukta e itleyen bir bak as ile kar la rz. Sonu olarak ocuk edebiyat eserleri toplumun engellili e bak n yanstan eserler oldu u kadar, bu bak olu turan eserler olarak da dikkatle de erlendirilmelidir. ocuk edebiyat eserlerinde kullanlan dil, normalin ideolojisini yanstt zaman, engellinin daha az konumda alglanmasn peki tirmekte veya tekerlekli sandalyeye mahkm rne inde oldu u gibi ortopedik engellinin tekerlekli sandalye ile zgrle ti i gere ini yok sayabilmektedir. Bu nedenle dil ve dilden geen ideoloji ok dikkatle ele alnmaldr.

925

Sonu Engelli karakter ieren bir ocuk edebiyat eserine iyi bir eser denilebilmesi iin e itli ara trmaclarn nerilerinin ba nda, engellinin ok boyutlu bir karakter olarak izilmesi, engelli ocu u kahraman gibi gstermekten ne kadar kanmak gerekiyorsa acma ve anlay a muhtam duygusu vermekten de o kadar kanmak gerekti idir. Yine engelsiz karakterin engelli karakterin ya amn kolayla trd m zorla trd m konusunda bir igr kazanmas da iyi bir eserden beklenenler arasndadr. ncelenen eserler arasnda bu zelliklere sahip eser says olduka azdr. ncelenen 40 eser, engelliye sosyal model ile yakla mad mz, sosyal model ile yakla mn Aksak Ali (1993) rne inde oldu u gibi ancak ocuklarn d lerinde belirdi ini ortaya koymu tur. Ancak bu ynde olumlu de i im i aretlerine de az da olsa rastlanm tr. Engelli imaj da pasiften aktife do ru bir de i im gstermektedir. Engelli en ok arkada evresi iinde incinmekte, kurgulanan eserlerde aile ve okul evresinde genellikle desteklenmektedir. ncelenen eserlerde engellinin i dnyasna ula ma zorlu u ve yalnz 3 eserde ben anlatcya rastlanm olmas aslnda engellinin nasl d ardaki olarak konumland n da ortaya karm tr. Dilin engellili e ynelik olumsuz tutumlarn ta ycs olma zelli i dikkate alnarak, eserler bu pencereden gzden geirilmeli ve snf ii ele tirel okuma deste i mutlaka verilmelidir. Tez al masnn sonunda bu al mann sadece bir ilk adm oldu unu ve tez kapsamna dhil edilmeyen ancak farkl ara trmaclarn ilgisini bekleyen konular oldu unu belirtmek isterim. Yeti kin edebiyatnda engellilik, zya am ykleri ile engellilik, geni apl ara trlacak Trk masallarnda, ninnilerinde, tekerlemelerinde engellilik ve karikatrlerdeki engelli imgesi yazl medyada i aret etmek istedi im ba lca konulardr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Ak, Sevim (2008) Horoz Adam ve Korsan. stanbul: Can ocuk. Akagner, Zeliha (2002) imdeki Ses. zmir: Tudem. Altun, Hilal Oytun (2010) Hakaret Amac Olmayan Kelimelerin Hakaret Amal Kullanm. Hakaret Kitab. (ed) Emine Grsoy Naskali ve Hilal Oytun Altun, stanbul: Kitabevi. Burcu, Esra (2006) zrllk Kimli i ve Etiketlemenin Ki isel ve Sosyal Sylemleri. Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C. 23, S. 22. Cemali, Zeynep (2003) Patenli Kz. stanbul: Gn Kitapl . Coloroso, Barbara (2002) The Bully, the Bullied and the Bystander. Newyork: Harper Collins. naro lu, Ayla (2009) Denize Do ru. stanbul: Uanbalk Yaynlar. naro lu, Ayla (2009) Terzi Masal. stanbul: Uanbalk Yaynlar. Dlek, Sulhi (2002) mer. Kestane ekeri. stanbul: Bilgi Yaynevi. Ergl, Hseyin (1981) Sakat ocuk. stanbul. Ertrk, Enver (2003) Disability in Turkey. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Bo azii niversitesi. Foucault, Michel (2007) Cinselli in Tarihi. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Goffman, Erving (1963) Stigma-Notes on the Managment of Spoiled Identity. Newyork: Simon and Schuster. Gne , Ekrem (2007) Sevginin Ku Kanatlar. zmir: Tudem. Gngr, Necati (2009) Ressamn ki Ku u. Sessiz Yrek. stanbul: Gn Kitapl . Grdal nal, Ayfer (2010) Trk ocuk Edebiyatnda Engellilerin Temsili. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Bo azii niversitesi. Ilgaz, Nilgn (2003) ocukluk Limanma S nan Foklar. stanbul: nar Yaynlar. zg, Sevin (2003) Rekortmen Tekerlekli Sandalye. Dev Adamlar. Ankara: Bilgi Yaynevi. Kaynak, Melike Funda (1997) Gne e Alan Pencere. stanbul: Bu yaynlar. Mehmet Atilla (2008) Deniz Yldz. zgr Pencere. S. 18. Pinsett, Pat (1997) Childrens Literature and the Politics of Equality. Oxon: David Fulton Publishers. Rigel, N., Batu , G., Ycedo an, G. ve Bar oban (2005) Kadife Karanlk. stanbul: Su Yaynevi. Seven Turan, Zbeyde (2008) Seluk. Menek e. Ankara: Lacivert Yaynevi. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem, 4.basm.

926

Stephens, John (1992) Language and deology in Childrens Fiction. NewYork: Longman. Tan, Canan (1997) Beyaz Evin Gizemi. stanbul: Altn Kitaplar. TC Ba bakanlk zrller daresi Ba kanl (2002) Trkiye zrller Ara trmas Temel Gstergeleri, Ankara. [evrimii] http://www.ozida.gov.tr/arastirma/oztemelgosterge.htm adresinden 26 ubat 2010 tarihinde indirilmi tir. [evrimii]http://www2.le.ac.uk/offices/ssds/accessability/staff/accessabilitytutors/information-for-accessability-tutors/the-socialand-medical-model-of-disability adresinden 17 ubat 2010 tarihinde indirilmi tir. Tu cu, Kemalettin (1969) Garip. stanbul: timat Kitapevi. Tu cu, Kemalettin (1977) Karanlkta Bir ocuk. stanbul: Kurtulu Yaynlar. Tu cu, Kemalettin (1987) Yarm Adam. stanbul: enyldz Kitaplar. Ural, Serpil (1993) Aksak Ali. stanbul: Yapa Yaynlar. Ural, Yalva (1996) Mzik Satan ocuklar. stanbul: A.D.Yaynclk. nvar, Zehra (2009) Satran Birincisi Sihirli Szckler. zmir: Tudem. Wall, Barbara (1990) The Narrators Voice: Dilemma of Childrens Fiction. Newyork: Palgrave-Mcmillan. Yama, Ay e eki (2004) ncili Kavak. stanbul: Bu Yaynevi. Yazar, Dilek (2005) Szsz Sevgi. zmir: Tudem. Yener, Mavisel (2007) Dolunay Dedektifleri-Deh et Mektuplar. Ankara: Bilgi Yaynevi.

927

SORUN ODAKLI OCUK EDEB YATI: BABAMIN GZLER KED GZLER VE SEVG L ANNELER M K TAPLARI BA LAMINDA BO ANMI A LE OCU U OLARAK EDEB YATTA YER ALMAK
Dr. Melike GNYZ Erdem Yaynlar Genel Yayn Ynetmeni

zet Sorun odakl ocuk edebiyat gereki akm altnda ele alnan ve de erlendirilen bir konudur. Okuyucunun karakterle zde im kurabilmesi iin metnin kurgulan ndan diline ve karakterlerin tasvirine kadar her e nem ta r. Yazarn karakteri okuyucuya tantmasnda kulland baz yntemler vardr. Bu bildiri de Sevim Akn Babamn Gzleri Kedi Gzleri adl eseri ile Sevin Ku o lunun Sevgili Annelerim adl eserlerinde bo anm aile ocu u olan ana karakterlerin okuyucuya kendilerini nasl tanttklar, yazarlarn hangi yntemle karakterin ba ndan geenlerin gerekli ine okuyucuyu inandrd ve bunun okuyucu zerinde etkilerinin nasl sa land ele alnm tr. Anahtar Szckler: Sorun odakl ocuk edebiyat, gerekilik, yeni gerekilik, karakter, Sevim Ak, Babamn Gzleri Kedi Gzleri, Sevin Ku o lu, Sevgili Annelerim.

Abstract Problem-oriented children's literature is a subject dealt with and considered under realism. Every single element including fiction, images, depicting of character is important so that readers can identify themselves with characters. Author uses some strategies to introduce character to reader. In this notification, it is dealt with that how main characters whose parents are divorced introduce themselves to the readers, what strategies the authors use to convince readers of reality of what happens to the character and how the effect of this on the readers is made in the works of Babamn Gzleri Kedi Gzleri by Sevim Ak and Sevgili Annelerim by Sevin Ku o lu. Key Words: Problem-oriented childrens literature, realism, new realism, character, Sevim Ak, Babamn Gzleri Kedi Gzleri, Sevin Ku o lu, Sevgili Annelerim.

Aristoteles, hem bilgi kazandrd na hem de yararl psikolojik etkisine i aret ederek edebiyat sanatn savunur.1 lk a dan, Rnesans sonrasna gerekilik ve yanstma kavramlar, pek ok yeni anlamlar kazanm olsa da sonucu itibaryla bugn bat edebiyatnda, sorun odakl ocuk edebiyat, edebiyat teorileri iinde gerekilik-realizm akmnn iinde tanmlanmaktadr.2 Ian Watt, Romann Ykseli i adl eserinde3 realizmden sz ederken (gerekilik) roman yalnzca belirli bir edeb perspektife uygun olanlar de il, insan ya antsnn tm e itliliklerini de resmetmeye al r: Romann gerekili i sundu u ya am tarznda de il, o ya am sunu tarznda yatar. der. Bu ifade aslnda bu bildirinin bak asn zetleyen ana cmledir. Biz ocuklara sundu umuz gerekliklerle de il, sunu biimiyle ilgileniyoruz. Modern gerekilik, bireyin hakikati duyular aracl yla ke fedebilece i nermesinden yola kar. 4 Romann geleneksel anlat trlerinden ayrlan en byk zelli i romann ba lca kstasnn her zaman biricik dolaysyla da yeni olan bireysel ya anty do ru bir ekilde aktarmasdr. 5

1 2

Moran, 1991: 28. Bkz. Temple, vd., 2001: 281. 3 Watt, 2007: 11. 4 Watt, age: 13. 5 Watt, age: 14.

929

ocuk edebiyatnda gerekilikten sz at mzda bu edebiyatn ocu a hayat tanmlamasn ve Hey bu ya ananlar gerek, bu anlatlanlar senin ve senin tandklarndan birisinin ba na gelebilir. mesaj vermesini kastederiz. te yandan bu mesaj verirken ocuklara olmas gerekenleri zorla benimsetmek yerine, onlarn duygularna hitap etmesini bekleriz. Realizmde olaylar gerektir, yk kahramannn kar la t ve stesinden gelmeye al t sorunlar ve en nemlisi zm biimleri bir mantk silsilesi iinde geli ir. yknn biti i ve d mn zm de gereki bir yakla m iinde sunulur okuyucuya. Tm ocuk edebiyat trleri iinde, gereki edebiyat ocuklarn kendi ya amlarnn gerekli ine en yakn olan edebiyat trdr.6 nk bu edebiyat eserleri ile ocuklar, yalnz olmadklarn hissederler, ya amlarndaki seenekleri fark eder ve olaylara-durumlara kar koyma yntemlerini renirler, di er insanlara kar empati geli tirirler, kendi ya amlarnn d nda da sre giden ya am biimlerinin farkna varrlar, hayattan zevk almay renirler ve belki de en nemlisi kendilerinin edebiyattaki yansmasna ahitlik ederler. Edebiyat tarihi asndan bilinen en eski gereki ocuk metni Daniel Defoenun Robinson Crusoe adl eseridir. Yine Trkiyede ok okunan ve bilinen yazarlardan Lousia May Alcottun Kk Kadnlar, Mark Twainin Tom Sawyerin Maceralar ve Huckleberry Finnin Maceralar, Johanna Spyriin Heidisi, Eleanor Portern Pollyannas da gereki ocuk metinleridir. Bu eserler daha ziyade ocuklar koruyan bir dille yklerin tasvir edildi i, ocuklardaki umutsuzluk ve acziyet duygusunun stesinden gelmeye odaklanm metinlerdir. 1970lerin sonunda batda, Yeni Gerekilik ad verilen akm, hayatn daha alt kademelerine indi: Yoksulluktan ezilen ocuklar, rklk, cinsellik, sava , ahlaki zlme artk ocuk kitaplarnn da konusu olmaya ba lad. ocuk kitab karakterleri, kolay kolay zmlenemeyecek olaylarla kar la makta, sosyal gruplarn at malar iinde sk p kalabilmekte ve genlik sorunlarnn tam gbe inde kendini bulabilmekte. Bylece modern bat gereki edebiyat genlik sorunlarna odaklanmakta, onlarn sosyal ve ki isel problemlerini yazmakta ve kar la malar muhtemel sorunlara ynlenmektedir.7 Bugn dnyada bu trde eser veren yazarlar artk ok geni bir e itlilikte konularn belirlemekte; mzikten maceraya, okul sorunlarndan a ka kadar pek ok konuyla eserlerini zenginle tirmektedirler. Ebeveyn ili kileri, iddet, din, macera, arkada ili kileri, iki ve uyu turucu kullanm, spor gibi hayatn her alan ayn anda eserlerde kar mza kabilmektedir. Modern gereki ocuk edebiyatnn konularnn geni leyen snrlar, gen okuyucularn da tecrbelerini geni letmektedir.8 Fakat bu durum, bu tarz metinlerden ocuklar korumay hedefleyen zihniyet ile gen nesillerin yeti mesi iin gerek hayatn farkl ynlerini kitaplarda sunmak gerekti ini son derece sa lkl bulan zihniyet arasnda derin bir uurumun da ortaya kmasna sebep olmaktadr. Bugn gemi e nazaran geli en ve olumlanan bir ocuk edebiyatndan sz etsek de, gnmz ocu unun okuyabilece i kitap seeneklerinden anne babalarn ba lar dnse de hl ocuk edebiyatnn birinci hedefinin ocu a ahlaki de erleri vermek oldu unu savunan yeti kinlerin says azmsanmayacak kadar fazla. Elbette ki edebiyat bir ynyle ocu un yeti mesine katk sa layacak. Fakat birinci grevinin ocu a edeb zevk vermek oldu unu gz ard etmemek gerekmektedir. Burada zellikle son yllarda lkemizde de yaygnla an de erler e itimini ocuk edebiyat metinleri zerinden gerekle tirme e ilimlerine dikkat ekmek gerekir. Bu yakla m eserleri faydal ya da zararl izgisinde nitelendirmeye yol amaktadr. Toplumsal olarak edeb olanla faydal olann farkn ve nceli ini belirleyecek yeni bir algya ihtiya oldu unun altn izmekte fayda var. Bir toplumun de i imini en iyi tespit edebilece imiz alanlardan biri ocuk edebiyatdr. Kitaplarn konusundan, karakterlerin zelli inden, ocuklara verilmek istenen mesajdan o toplumun de er yarglarn, ihtiyalarn ve beklentilerini tespit etmek mmkndr. Bundan 20 yl nce bo anmay ve bo anm ailelerin problemlerini ocuk edebiyatnn konusu olarak eserlere yanstmak kabul grecek bir tavr olamazd. Btn ele tiriler, toplum asndan ok da ho gryle kar lanmayacak olan bo anmay gereksiz yere ocuklarn gndemine ta mak zerine yo unla rd. Bugn ise istatistikler Trk toplumunda bo anmann artt n gstermektedir. Artk vey anneler sadece masallarda yer almyor. Pek ok ocuk, vey anne ya da baba ile yeni bir ailede ya yor ya da iki ayr ailesi var. Dolaysyla bo anmay, bir ocuk kitabnn konu edinmesi talep edilen bir duruma dn m tr.

6 7

Temple vd. age: 282. Daha geni bilgi iin Temple, vd. age: 286. 8 Temple, vd. age: 286.

930

Bo anmak zellikle de ocuklarn oldu u ailelerde sancl bir sretir. Ebeveynlerin bo anma karar almalar, bu karar ocuklara aklamalar, ayr evlerin meydana gelmesi, ocu un hangi ebeveynle kalaca , toplumun bu durumu de erlendirme biimi ve burada ifade etmedi imiz di er tm sreler duygusal olarak ocuklar zerinde byk bir etki yaratmaktadr. Kimi ocuklar iin bu sre kolay atlatlabilir kimi ocuklar iin ise zellikle de ebeveynlerin tutumlarna ba l olarak byk bir duygusal gerilime sebep olabilir. Bo anma srecini ya am bir ocu un, kendi ya adklarna benzer olaylar ya am bir roman kahraman ile zde im kurmas ok kolaydr. Hele bu karakter, gereki bir dille kaleme alnm sa. te bu sebepten birok psikolojik dan man, ocuklarn bu dnemde ya adklar duygusal travmalar atlatabilmeleri iin ocuk kitaplarna mracaat etmekte ve bu tarz kitaplar tavsiye etmektedirler. Bu yazda ele alaca m iki eser, modern Trk ocuk edebiyat yazarlarndan Sevim Aka ait Babamn Gzleri Kedi Gzleri adl eser ile Sevin Ku o luna ait Sevgili Annelerim adl eserdir. Yazar, karakter yaratmada ba arl oldu unda okuyucular, bir ba ka insan ok yakndan tanyabildiklerini hissederler. Peki, yazar bunu nasl ba arr? Erik Erikson bizim insanlar ekilde tand mz ifade eder. Birincisi: nsanlarn ne yapt n ve nasl yapt n bilerek; ikincisi: Di er insanlar nasl etkiledi ini bilerek; ncs: Birbirleri hakknda nasl hissettiklerini bilerek.9 Ayn dinamikler edebiyat iin de geerlidir. Bir edebiyat eserindeki karakteri tanmann yolu da onun okuyucuyu nasl etkiledi ini bilmekten geer. Karakterler Kendi Davran lar ile Ortaya Konur: Bir karakteri tanmann en nemli yolu, yazarn o karakter hakknda sylediklerinden de il, bir karakterin olaylar kar snda davran biimlerinden geer. Yani karakterin davran larndaki detaylarda gizlidir onu tanmann yolu. Okuyucu iin etkileyici karakter, onun bir olay kar snda a a kan duygularnda gizlidir, yoksa bir yazarn onun nasl oldu unu anlatmasnda de il. Karakterler, Di er Karakterle Olan Davran laryla Sunulur: Okuyucunun bir karakteri tanmasnn bir ba ka yolu ise karakterin iinde bulundu u grupla olan davran larnn a a kmasdr. Kitap karakterleri genellikle, iinde bulunduklar grupla bir at ma ya arlar. Yazarlar, karakteri, iinde bulunduklar grupla duygusal anlamda, algda ya da davran biiminde bir ztlk iinde tasvir ederler. Bu da genellikle birbirine zt iki karakterin, birbirlerinin davran larn ortaya karacak ekilde eserde sunulmas ile gerekle ir. Karakterler Kendi Duygularn fade Ederek Okuyucuya Sunulur: Bir karakter, kendini, duygularn ifade etme konusunda ne kadar ak davranrsa okuyucunun da onu daha yakndan tanma ans o denli fazla olur. Karakterler, Olaylar Dizisindeki Rollerini Oynayarak Okuyucu Tarafndan Bilinirler. Bu eserlerdeki iki ana karakterin de babas evden ayrlm tr ve ocuklar anneleri ile birlikte ya amaktadrlar. Biri kz, biri erkek olan bu iki karakter yakla k 8-10 ya larnda ve tek ocuktur. Her iki yazar da hikyeyi kahramanlarn dili ile anlatmaktadr. Sevim Akn kahramannn gnlklerini okurken Sevin Ku o lunun kahramannn i sesini dinleriz. Genel olarak ifade edecek olursak, iki yazarn karakteri de duygularn ifade ederek kendilerini okura tantmaktadrlar. Sevin Ku o lu, karakterinin baba zlemini daha ilk sayfadan okuyucuyla payla r: en ok babamdan konu urduk. Beni brakp giden babamdan. Ne dersin yaknda bizi grmeye gelir mi? diye anneme sorardm. Annem susar, uzaklara bakard. Sonra da ba m ok ayp beni per zlme. derdi. Ben baban bilmez miyim, seni grmek iin cann verir ama onun i leri oktur. Belki de bir i iin yine yurt d na gitmi tir. Kim bilir?10 Sevim Ak ise eserin nc sayfasnda ocu un baba zlemini anlatr: Babam ak am yeme ine gelir sandm. Gelmedi. Annem masaya iki tabak koymu tu zaten. Babam beklemiyordu. Bu ak am yemekte hi ne em yoktu. Eski evde bir tek tabak anak bile brakmam tk.

10

Aktaran Temple, vd. age: 35. Ku o lu, 2010: 5-6.

931

Anneme, Babam nasl yemek yiyecek? Evde hibir ey yok ki. dedim. D arda yer. dedi. D ars karanlk. Babam geceleri hi soka a kmaz. dedim. Gld. Baban aslnda karanl sever. dedi.11 Sanat eserini ortaya koyarken muhtelif karakterler geli tirir. Yan karakterler, ana karakterin di er karakterlerle nasl bir ili ki iinde oldu unu, neler hissetti ini ve nasl davrand n ortaya karmak iin eserde yer alrlar. Yukardaki her iki alntda da aslnda anneler birer yan karakter olarak kar mza kar. Onlarn yorumlar, davran lar bizim ana karakterleri daha yakndan tanmamza imkn verir. Her iki metinde de annelerin babalar hakkndaki yorumlar birer kapal cmle ile verilmektedir. Ku o lu anneye leri oktur. dedirterek evini ihmal eden bir kocas oldu una inand n sezdirir okuyucuya. Sevim Ak ise Baban aslnda karanl sever. ifadesi ile okuyucunun zihninde her trl a r ma ak bir koca imaj izdirir anneye. Ku o lunun kahraman babasnn nerede oldu unu bilmemektedir. O artk ba ka bir kadnla evlidir ve ba ka bir evde ya amaktadr. Fakat nceleri evde anne baba at masna tanklk etmi bir ocuktur: Baz gnlerde ise annemle babam kavga ederken ben kulaklarm kapatr, onlar duymamaya al rdm. Vazolar ya da tabaklar krlr, bazen de sofralar devrilirdi. Ben de masann altna saklanr, olanlar seyrederdim ve ok korkardm. Arada bir ellerimin titremesi bu yzdendi. Sonra babam sokak kapsn hzla arpar giderdi. Annem leri pek iyi gitmiyormu da onun iin byle sinirli. Ama zlme yaknda her ey dzelir. derdi. Ama babamn i leri hi dzelmedi. Sonraki gnlerde, tutulan avukatlar, ba vurulan mahkemeler ve alan davalardan sz edildi. Konu malar, yazlan dilekeler, alnan kararlar.Sonra da annemin gzya lar ve her eyin bitivermesi.12 Bu betimleme ve ardndan gelen satrlar evde kar koca kavgasna ahitlik eden ocuklarn duygularn a a karmas ve benzer sreleri ya am ocuklarn hislerine tercmanlk etmesi bakmndan nemlidir. Ku o lu, yksnn hibir yerinde anne babann yanl davran larn yarglayan ifadeler kullanmaz. Sadece durumu ocu un gznden tasvir eder. Fakat metnin tamamn okudu unuzda -ister ocuk ister yeti kin- ya ananlarn ocu un duygusal dnyasnda ne gibi yansmalar olabilece ini hissedersiniz. Edebiyat eserindeki ana karakterin d grn nden davran biimine kadar her ayrnty okuyucu bilir. Okuyucu ayn zamanda bu ana karakter hakknda ba kalarnn ne d nd n ve onun da olaylar kar snda ne tr tepkiler verece ini bilir. Hatta yazar tarafndan ok iyi i lenmi karakterle, okuyucu kar la mak ve sohbet etmek ister.13 Fakat bir edebiyat eserinde okuyucu aslnda bir karakterin de i imine ve dn me tanklk eder. Buna dinamik karakter14 denir. Bir karakter kendisi ya da evresi hakknda bir bilgilenme ya da bilinlenme srecine sahip olmazsa, olaylar karakter zerinde bir etki brakmazsa, birtakm de i imler ya anmazsa o karakterin okur zerinde etkisi olamaz. Bir karakter sadece olaylardan etkilenmez, karakterin ki ili i de olaylarn geli mesine etki eder.15 Ku o lunun eserinde ana karakterin kitap boyunca babasnn ikinci evlili ini ve vey annesini kabul etmesiyle ilgili i mcadelesine tanklk ederiz. Babas evlendi ini ve yeni e inin onu tanmak istedi ini syleyince ilk tepkisi: Yani bir vey annem mi vard benim? Durmadan bunu d nyor ve evin iinde dnp duruyordum.16 eklinde olur. zellikle vey anne ile kar la ma fikri onu ciddi ekilde endi elendirmektedir:

11 12

Ak, 2009: 3 Ku o lu, age: 12-13. 13 Lukens, 2007: 84. 14 Lukens, age: 85. 15 Lukens, age: 85. 16 Ku o lu, age: 22.

932

Korkuyordum, hem pek ok. Asansrden mi? Hayr. Ben vey annemden korkuyordum. Beni nasl kar layacakt acaba?17 lk kar la mada korktu u eyler ba na gelmeyince a knlk geirir: Gzlerimi ondan ayramyordum. Demek benim vey annem bu kadnd. Oysa bana hi byle anlatmam lard. vey anneler, sinirli, atk ka l olurlar ve kocalarnn ocuklarn hi sevmezlerdi. Ama kar mdaki bu hanm, onlara hi benzemiyordu.18 Toplumun de er yarglar do rultusunda vey anne hakknda endi eler ta masna ra men vey annesinin hi de kt bir insan olmad n fark eder ve onu sevebilece ini anlar. Bu defa farkl duygular zihnini kurcalamaya ba lam tr. nk vey annesini kabullenmenin annesine ihanet olabilece i d ncesi, duygusu ile i dnyasnda at ma ya ar. Bu sre kahramanmzn fizyolojik bir hastal n ardndan psikosomatik bir hastal a yakalanmasna sebep olur. yknn sonu ise anne ile vey annenin birbirini iki medeni insan gibi kabul etmesi ve kahramanmzn kendisini daha iyi hissetmesi ile noktalanr. Ba karakter, ehirde bir apartman dairesinde ya ayan, yalnz, tek ebeveynli, duygusal ve hassas bir ocuktur. Aslnda hibir farkl zelli i olmayan, sradan bir ocuktur. Bu da okuyucunun onunla empati kurmasn kolayla trr. Bu kitabn hedef kitlesi olan tm di er ocuklar gibidir. Yeti kinlerin arasnda cereyan eden olaylar, ocu un i dnyasnda srekli sorgulamalara sebep olur. zntlerini d a yanstmamaya, duygularn bastrmaya al r. Bu duruma bir sre sonra bedeni tepki verir ve hi gemeyen karn a rlar ba lar. Anne ile babann ayrl nn sebebini net cmlelerle vermez. Fakat anlatnn ak iinde babann i yo unlu u sebebi ile evini ihmal etti ini fark eder okuyucu. Tasvir etti i vey annenin ise masallarda kar mza kan kt vey anne tipi ile uzaktan yakndan bir ilgisi yoktur. E inin ocu u ile diyalog kurmaya al an, iyi niyetli bir kadndr. Hatta kahramanmza: Elbette bir annen var, hem de ok iyi bir anne. Seni ne kadar gzel yeti tirmi byle! Kibar bir delikanl olmu sun, dedi. Sonra da, Benim adm Dilara. stersen bana ismimle seslenebilirsin ya da abla diyebilirsin. Yani sen ne istiyorsan yle syle.19 diyerek ocu u rahatlatan, onu anlamaya al an bir yeti kini temsil eder. Kahramanmzn annesi ise yine benzer durumdaki her kadnn ya ayaca duygusal alkantlar iindedir. Eski e inin yeni karsyla ocu unun sa lk sebebiyle muhatap olmak zorunda kalmak toplumumuzdaki genel kadn tipolojisi asndan kolay kolay stesinden gelinebilecek bir durum de ildir. Buna ra men mmkn oldu unca ocu una bu duygular yanstmamaya al an, ocu unun ihtiyalarn nceleyen anne modelidir. Ku o lunun eserindeki ba ar, tm karakterlerini gerek hayattan almasnda yatmaktadr. Sradan insanlarn, sradan yksn akc bir dille anlatrken verdi i mesaj, sa duyunun duygusal tepkilerin nne gemesi ynndedir. Ba langta mutsuz, babasn uzun zamandr grmeyen ve zlem iinde olan bir ocu un babas ve vey annesi ile sa lkl bir ili ki kurmasna ve bu srete annesinin de durumu kabullenmesine tanklk eder okuyucu. Daha nce yukarda ifade etti imiz karakterin de i imini ve dn mn izleme sreci metinde bu ekilde ortaya konmu tur. Karakterlerin de i imleri dramatik birtakm olaylar ba larna gelmemi se bir gecede gerekle mez, bir sre gerektirir. Bu, yknn okuyucu zerindeki etkisi ve sahicili i asndan da nemlidir. Ba arl bir yazar, okuyucuyu skmadan, tek bir kelime ve bir paragrafla olaylar gei tirmeden srece yayarak fakat bunu yaparken de okuyucunun kitap zerindeki ilgisini kaybetmesine frsat vermeden sa lamak durumundadr. zellikle ocuk okurun ilgisi ok abuk da labilir, olaylar sama, anlamsz ya da ba lantsz bularak eseri brakabilir. Bir yandan onlar kitaptan uzakla trmamak te yandan sahicili ini yitirmemek gerekten ustalk isteyen bir durumdur. Sevim Akn karakterinin ismi Ayie idir. Ayie i 8-9 ya larnda bir kz ocu udur. yknn ba nda Ayie inin annesi, kz ile bir ba ka eve ta nrlar. Ayie i babasnn gelmesini bekler fakat babas eve gelmez. Annesi bu konu hakknda hibir aklamada bulunmaz. Kznn srar zerine de yolculu a kt n syler. Ayie i artk babasnn ld n bile d nmeye ba lam tr. inde babasna duydu u derin bir hasret ba lam tr. Bu zlem onun hayata daha farkl bakmasna, o gnden sonra ya adklarn daha farkl de erlendirmesine sebep olur. Babasna olan sevgisini ya atmann en iyi yolunun, onu yannda hayal etmek oldu unu ke fetmesiyle birlikte hayat da ke fetmeye koyulur. Bu ke ifleri arasnda iek yeti tirmek, sonbaharn farknda olmak, ate bcekleri,
17 18

Ku o lu, age: 28. Ku o lu, age: 29. 19 Ku o lu, age: 29.

933

a lamann gzelli i, bir hobi sahibi olmak, herkesin bir srrnn olmas, ilk olmann nemi, yalnzlk, hayvan beslemek, eski e yalarn nemi, elektrik devreleri gibi hayata dair ok ey vardr. Sonra bir gn babas kagelir ve anne ile baba bo anma karar aldklarn ona aklarlar. Ayie i bu durumu sevinle kar lar. Hi olmazsa artk haftada bir babasn grebilecektir: Annemle babam bo anyor! Bu sz duydu um an gzlerimden sa anak hlinde gzya larnn dklmesini beklerdim. Ama yle olmad. Kafamdaki skc sorulara yant buldu um iin sevindim bile. Ne gzel, artk iki evim olacak!20 Sevim Akn eseri, kitabn iinde yer alan yan karakterler bakmndan olduka zengin bir eserdir. Anne, kom u Aynal Kadn, snf arkada babasz Serkan, eskici Engin amca, anneanne, snf arkada Buket, apartmandaki mavi gzl kz a r, eski mahalleden en iyi arkada Bilge. Bir ocuk iin hayat tanmak siyah ve beyazn arasnda grinin tonlarnn oldu unu ke fetmektir. Onlar iin do rular ya da yanl lar vardr. Hakllar ve hakszlar. Bu durum bo anma srecinde daha da keskin bir biimde ortaya kar. Ya anne suludur bu durumda ya baba. Hatta kimi zaman ocuklar kendilerini sularlar ya da bir ba ka nc ahs. Oysa belki de ortada sulanacak hi kimse yoktur. Belki de ebeveynlerin her ikisi de hakldr. Bugn ona yeniden bizimle ya amay denemesini syleyecektim. Vazgetim. Tam a zm aacakken d ncelerimi okumu gibi, Kimse artk ya amm askl a aslm bir elbise gibi srdrmemi istemeyecek. dedi. Evlilik o u zaman ama rlarn kat kat kondu u dzenli ekmeceler, naylon klfyla elbise dolabna aslm elbiseler demektir. Bir gn o asklklardan birine sen de aslrsn. Babam anlamad m d np szlerini bir rpda bitirmi ti ama onu yle iyi anlam tm ki! ok basitti. Bir fili askya asp dolaba tkamazsan, babam da tkamazsn!21 Bir eserden beklentimiz ocu un zde im kurdu u karakter zerinden hayat tanmas, ili kilerin nasl ynetildi ini renmesidir. Bo anmay konu edinen yazarlar tam da bu noktada karakterlerinde bir farkndalk olu turmaya al rlar. ocuklara bir sulu aramamak gerekti ini, hayatn bazen insann ba na byle olaylar getirebilece ini, esas olann ili kileri sa lkl ve sa lam tutarak yola devam etmek oldu unu bildirmek isterler. Her iki yazarmzn ba arlarndan birisi metni bu adan do ru ekilde kurgulam olmalardr. Ba arlarnn arkasndaki bir ba ka nemli nokta ise Ku o lunun rtl, Akn do rudan verdi i sevgi mesajdr. Birinin beni sevdi ini nasl anlarm? diye sordum, de i iklik olsun diye. Gzle grlmez sevgi dedi. Yre inde duyabilirsin ancak. Elimi yre ime koydum. Scakt. Anneannemi anmsadm birden. Anneannem stmdeki kaza rerken, Bu kaza n her ilme inde sevgi var. demi ti. lmekleri gryordum. Sevgiyi de.22 Sevgi dnya durduka insano lunun hi bkmadan usanmadan tekrar tekrar i leyece i ve okuyaca konudur. E er bu konuyu bir de okuyucunun ilgisini ekecek anlatm iinde de sunabilirseniz Yazarlarmzn ba arsn eserlerin bask saysndan da grmek mmkndr. 2002den beri yaymlanan Babamn Gzleri Kedi Gzleri 18. basksn yaparken 2006dan beri yaynlanan Sevgili Annelerim kitab da 9. basksna ula m tr. Sonu olarak Yeni Gereki Akma rneklik te kil edecek bu eserlerin karakterlerinin tasvir edilmesinde sanatlar abartsz bir dil kullanarak, karakterlerine duygularn aklatarak ve bunu yaparken de okuyucuya bir ders verme kaygs gtmeyerek gereklik duygusunu vermeyi ba arm lardr. Gerek olaylarn ak nda gerekse zm noktalarnda metinlerin kendi iinde olu turulan mantk ve tutarllk sonuna kadar devam etmi ve bylelikle okur zerinde etkili bir kurgu olu turulmu tur.

20 21

Ak, age: 95. Ak, age: 96-97. 22 Ak, age: 21-22.

934

KAYNAKA Ak, Sevim (2009) Babamn Gzleri Kedi Gzleri. 13. Bask. stanbul: Can Yaynlar. Huck, Charlotte S.,Barbara Z. Kiefer (?) Childrens Literature in the Elementary School. 8th edition. Mc Graw Hill: USA. Ku o lu, Sevin (2010) Sevgili Annelerim. 8. Bask. stanbul: Erdem Yaynlar. Lukens, Rebecca J. (2007) A Critical Handbook of Childrens Literature. Pearson: USA. Moran, Berna (1991) Edebiyat Kuramlar ve Ele tiri. 8. Bask. stanbul: Cem Yaynevi. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Temple, C.,Martinez, M. vd. (2002) Childrens Books in Childrens Hands, An Introduction to their Literature. Second Edition. Allyn and Bacon: USA. Watt, Ian (2007) Romann Ykseli i, Defoe, Dichardson ve Fielding zerine ncelemeler. (ev.: Ferit Burak Aydar). Metis Yaynlar. stanbul:

935

OCUK EDEB YATI ESERLER NE OCUKLARIN PENCERES NDEN BAKI

Yrd. Do. Dr. Keziban TEK AN anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Fakltesi Fatmanur ACAR anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Fakltesi Yksek Lisans rencisi M. Sercan Y T anakkale Onsekiz Mart niversitesi

zet ocuk edebiyat eserleri olu turulurken ocuklarn gr ve isteklerinin alnmasnn nemini vurgulayan bu al mada, ocuk kitaplarnn ve yazarlarnn ocuklarn penceresinden nasl algland ve nasl olmas gerekti i belirlenmeye al lm tr. Bu amala al mamz, 2011 yl Nisan aynda anakkale il merkezinde bulunan Mavitay ocuklarn Kltr Evine ye olan 9-12 ya gurubuna ait 12 ocu un katlm ile gerekle mi tir. Ara trmada veri toplama arac olarak ocuklara 4 soruluk ak ulu yar yaplandrlm gr me formu uygulanm bunun yannda ocuklardan hayallerindeki kitab tasarlamalar istenmi tir. Ara trma sonucunda ocuklarn macera ieren fantastik kitaplar daha ok tercih ettikleri, kitaplarn merak uyandrmasn ve mutlu sonla bitmesini istedikleri, her eyi bilen, sra d karakterleri benimsedikleri, kitaplarda korku esine yer verilmesini istedikleri, sayfa says fazla olan kitaplar yerine az olan kitaplar tercih ettikleri, iyi yazarlar hayal gc geli mi ve zeki insanlar olarak tanmladklar sonucuna ula lm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, 9-12 ya grubu, ocuklarn penceresinden kitaplar, Mavitay ocuklarn Kltr Evi.

Abstract In this study, which stress the importance of taking childrens interest and wish while preparing works of childrens literature, it is tried to determind how the works and writers of childrens literature are perceived and how they should be according to childrens point of view. For this purpose our study was accomplished with participation of 912 year old 12 children from Mavitay Childrens Culture House in anakkale city center in April in 2011. In the study an open-ended semi- structured interview form with four questions as a data collection tool was applied and besides this children were asked to design the book of their dreams. According to results of the study it has been reached that children prefer fantastic books including adventure; they want that books arouse curiosity and ends happily; children adopt the characters who know everything and who are unusual; they want that books include fear factor; they prefer the books who have few pages rather than the books having many pages and they describe good writers as imaginative and intelligent persons. Key Words: Childrens literature, a group of 9-12 year old children, books in the point of view of children, Mavitay Childrens Culture House.

Giri ocuk edebiyat (yazn), erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr (Sever, 2003: 9). ocuk kitaplar ocuklarn ilgilerini ve ihtiyalarn kar layan, onlarn dilsel, zihinsel, duygusal ve ruhsal ynden geli imini destekleyen, e lenirken renmelerine katk sa layan edebi rnlerdir. ocuklar, yakn evrelerinde kar layamadklar dilsel, zihinsel, duygusal ve sosyal ihtiyalarn ocuk kitaplar vastasyla kar larlar. Dilin anlatm olanaklarn, zenginliklerini, inceliklerini; ksaca dilin tm zelliklerinin yanstld ve ocu a uygun kurgularn yer ald bu kitaplar, okulncesi dnemden ba layarak orta retim a na kadar uzanan evrede ocu un dilsel geli iminin yan sra, bili sel, duyu sal, ki ilik ve toplumsal geli iminde de ok nemli bir etkiye sahiptir (Aslan, 2006: 189). Kitaplar

937

sayesinde ocuklarn ki ilikleri olumlu ynde geli irken topluma faydal bir birey olarak yeti melerine de katk sa lanr. ocuk kitaplarnn en byk ve nemli zelliklerinden biri de ocu a kitap dnyasnn kaplarn amasdr. Konusu, dili ve resimleriyle uyarlan ocuklar, kitap dostu ve kitap okumay seven yeti kinler olarak byrler (Sakesen, 2008: 7). ocuklar okumaya ba ladktan ve bu konuda ilerlemeler gsterdikten sonra srekli olarak edebiyat eserlerinden yararlanmak ihtiyacn duyarlar (Maltepe, 2009: 399). Stewig (1988)e gre, ocuk kitaplar ocuklara e lenme, hayal gcn etkileme, de i iklik yaratma, kendilerini anlama, evrelerini tanma, dilin gcn ve etkisini renme ba ka zaman ve mekanlar tanma olanaklar vermektedir (Akt.: Grler, 1999: 29). ocuklar kitaplarda yer alan bilgilerden hareketle dnyay yeniden ke fetmekte, dnyaya farkl gzlerle bakmay renmektedir. Bu bakmdan ocuk kitaplar bir taraftan ocuklarn ya am deneyimlerini geli tirirken di er taraftan de er yarglarn zenginle tirip ya adklar topluma uyum sa lamalarna yardmc olmaktadr. ocuk seviyesine ve ocuk gerekli ine uygun yazlm olan ocuk edebiyat rnleri ksacas nitelikli ocuk kitaplar byk neme sahiptir. ocuk kitaplar biim ve ierik olarak ocuklarn geli im dnemleri dikkate alnarak hazrlanmaktadr; fakat uzmanlar tarafndan btn boyutlar d nlerek hazrlanan bu kitaplar ancak ocuklarn ihtiyalarn kar lad lde ilgilerini ekebilmektedir. Bu bakmdan kitaplar, ocuklar okumaya isteklendirecek bir tasarm anlay n yanstmal, ocuklar kendileri iin retilen bir araca verilen nemi, gsterilen saygy, kitabn d yap (biimsel) zellikleriyle btnle mi olan tasarm zeninden anlayabilmelidir (Maltepe, 2009: 400). Nikolajeva (1996) ya gre ocu u etkisi altna alan iyi resimler, akc ve duru bir anlatm, iyi bir kalitede k t, yanl sz ve okunakl bask gibi unsurlar, ocuk kitabnn de erini ortaya koymaktadr. ocuk o u zaman kendinden de bir eyler buldu u kitaplardan byk zevk duyarak, onlar benimsemektedir (Akt.: Grler, 1999: 3). Bunun yannda, ocuklar, gzel konu abilmek, kendilerini iyi bir ekilde ifade edebilmek, e itli bilgileri edinebilmek ve kendi ki ilik ve sosyal ynlerini geli tirebilmek iin nitelikli ocuk edebiyat rnleri olan ocuk kitaplarna ihtiya duymaktadrlar (Yldz, 2009: 2). Gnmzde ocuk kitab yazarlarnn bu ihtiyac kar layabilmek, ocuklarn ilgisini ekebilmek iin yar halinde oldu u grlmektedir. ocuk e itiminin ne kadar nemli oldu unu kavrayan yazar ve izerler en iyi sonucun alnmas iin gerekli nlemleri almaya ve geli meleri takip etmeye zen gstermektedirler. Fakat yaplan ara trmalar ocuk edebiyat eserleri olu turulurken ocuklarn gr lerinin ok fazla alnmad n gstermektedir. Buradan hareketle ara trmamzda, ocuk edebiyat eserleri olu turulurken ocuklarn gr ve isteklerinin alnmasnn nemi vurgulanm , ocuk kitaplarnn ve yazarlarnn ocuklarn gzyle nasl alglandklar belirlenmeye al lm tr. Ara trmann Amac Bu al ma, ocuklar yakndan ilgilendiren ocuk kitaplarnn ve yazarlarnn ocuklarn penceresinden nasl algland ve nasl olmas gerekti ini belirlemek amacyla yaplm tr. Problem ocuklarn ocuk edebiyat eserleri hakkndaki gr leri, be enileri ve beklentileri nelerdir? Alt Problemler 1. ocuklarn kitap seimleri ve alglar nasldr? 2. ocuklarn kitap kahraman alglar nelerdir? 3.ocuklarn yazar alglar ve yazarlardan beklentileri ne dzeydedir? 4. ocuklarn hayallerindeki kitap nasldr? Ara trmann Yntemi al mamzda anket ve belgelerden elde edilen verilerden hareketle ierik zmlemesi ve betimsel analiz yntemi kullanlm tr. erik zmlemesinin amac; iletilerin ak, a ikr ieri inin nesnel, llebilir ve do rulanabilir bir aklamasn yapabilmektir (Fiske, 1996: 176). Betimsel analizde ise, mlakatlardan, gzlem notlarndan ya da di er veri toplama yntemleriyle elde edilen bilgilerden, alntlar yaplabilir. Byle bir yakla m, ara trmann gvenirli i asndan yararl olabilir. Bu ekilde ayrca arpc gr lerin yanstlmas da sa lanm olacaktr. Bu analizin amac ham haldeki verilerin okuyucularn anlayabilece i ve isterlerse kullanabilece i bir ekle sokulmasdr (Altun k vd., 2002: 218). 938

Ara trmann birinci a amasnda, Mavitay ocuklarn Kltrevine ye ocuklarn ocuk edebiyat eserlerine ili kin alglarn belirleyebilmek amacyla nitel ara trma yntemlerinden biri olan yar yaplandrlm ve ynlendirici olmayan gr me tekni i uygulanm tr. Gr mede uygulama ncesinde belirlenmi ak ulu sorular kullanlm tr. Ara trmann ikinci a amasnda ise nicel ara trma yntemi olarak anket kullanlm tr. Bu ankette, ocuklarn kitaplardan beklentileri ve kitap kapa izimleri yer almaktadr. erik zmlemesinde katlmclarn gr leri sistematik olarak izelgele tirilmi tir. Ayrca verilerden elde edilen alntlar makalede do rudan sunulmu tur. Son olarak ocuklarn gr leri kategorilere ayrlm ve sklklar belirlenmi tir. al ma Grubu al ma grubunu 9-12 ya grubuna ait ocuklar olu turmaktadr. rneklem ise anakkale il merkezinde bulunan Mavitay ocuklarn Kltr Evine ye tesadf rneklem yoluyla seilen 9-12 ya gurubuna ait 12 ocuktan olu maktadr. Veri Toplama Arac al mamzda veri toplama arac olarak; ara trmaclar tarafndan geli tirilen, yar yaplandrlm gr me formu kullanlm tr. Ayrca lme arac olarak ocuklarn hayallerindeki kitabn kapa n tasarlamalar istenmi bu amala bir form yapra ve formda yer alan bo luklar doldurmalar iin al ma yapraklar hazrlanm tr. Bu srete ocuklarn kitaplar ve yazarlar hakkndaki, d nceleri ve beklentilerini ortaya kartmak amalanm tr. Bulgular ve Yorum Bu blmde ara trma sorular erevesinde hazrlanan, ocuklarn ocuk edebiyat eserlerine ili kin gr leriyle ilgili bulgular ve yorumlara yer verilmi tir: Birinci Alt Problem Kitaplarn konular sizce nasl olmaldr? sorusuna ocuklarn verdikleri cevaplar ve frekans da lmlar izelge 1de gsterilmektedir.
izelge 1. ocuklarn ocuk Edebiyat Kitaplarnn Konular Hakkndaki Gr leri ocuk Kitaplarnn Konular Hakkndaki Gr leri Kitabn ak seik de il ifreli olmasn isterim. Sonu merak edilen bir kitap olmasn isterim. Macera ieren bir kitap olmasn isterim. Gere e yakn olmasn isterim. Korkun olmasn isterim. iddet iermesini isterim. f 4 2 2 2 1 1

izelge 1 incelendi inde ocuklarn byk o unlu unun, Kitabn ak seik de il ifreli olmas. ynnde gr bildirdi i grlmektedir. Ayrca Sonu merak edilen bir kitap olmasn isterim., Macera ieren bir kitap olmasn isterim.,Gere e yakn olmasn isterim. gr leri de ocuklar tarafndan belirtilmi tir. fade edilen di er gr ler ise, Korkun olmasn isterim., iddet iermesini isterim. ynndedir. ocuklarn kitaplarnn konular ve kurgular konusundaki baz gr leri u ekildedir: iddeti seviyorum ama kan kmasn. Kendi hayatmda iddetten ho lanmyorum ama kitaplarda olunca ho lanyorum. Bildi imiz yerden ba layan hikyeler dikkatimizi ekiyor. rne in okulda geen bir kitab tercih ederim. Her eyin gllk glistanlk oldu u kitab sevmem. Tozpembe hayalleri anlatan kitaplardan sklyorum. Gereki olmayan olaylar sevmiyorum.

kinci Alt Problem Kitaplarda hangi kahramanlar grmek istersiniz? sorusuna ocuklarn verdikleri cevaplar ve frekans da lmlar izelge 2de gsterilmektedir.

939

izelge 2. ocuklarn Kahramanlar Hakkndaki Gr leri ocuklarn Kahramanlar Hakkndaki Gr leri Her trl bilgiye sahip, her eyi bilen kahramanlar Sra d , uabilen ve grnmez olan kahramanlar Komik kahramanlar Cesur kahramanlar

f 4 3 3 2

izelge 2 incelendi inde ocuklarn byk o unlu unun, Her trl bilgiye sahip, her eyi bilen kahramanlar. ynnde gr bildirdi i grlmektedir. Ayrca Sra d , uabilen ve grnmez olan kahramanlar., Komik kahramanlar. gr leri de ocuklar tarafndan belirtilmi tir. En az ifade edilen gr ise, kahramanlar.gr dr. ocuklarn kahramanlar hakkndaki baz gr leri u ekildedir: Tekerlekli sandalyeyle basketbol oynayabilecek kadar cesur bir kahraman olmaldr . Roman kahramanlarnn kendimden farkl biri olmasn isterim. nk kendime benzeyen birini okumam. O uabilen, sihir yapabilen, her eyi bilen biri olmal. nc Alt Problem Cebinizde 10 liranz olsa kitap seiminiz nasl olurdu ? sorusuna ocuklarn verdikleri cevaplar ve frekans da lmlar izelge 3te yer almaktadr.
izelge 3. ocuklarn ocuk Edebiyat Eserleri Hakknda Gr leri ocuklarn Kitap Seimi Hakkndaki Gr leri Kaln bir kitap almam. Bu fiyata en az iki kitap almak isterim. yi bir kitap az szle ok ey anlatr bu yzden ince bir kitap alrm. nce kitaba 10 lira vermek yerine kaln kitap almak isterim. Benim iin kitabn sayfa says de il ieri i nemlidir. f 4 3 2 2 1

izelge 3 incelendi inde ocuklarn byk o unlu unun Kaln bir kitap almam. ynnde gr bildirdi i grlmektedir. Di er sonulara bakld nda Bu fiyata en az iki kitap almak isterim. , yi bir kitap az szle ok ey anlatr bu yzden ince bir kitap alrm., nce kitaba 10 lira vermek yerine kaln kitap almak isterim., gibi gr ler ocuklar tarafndan ifade edilmi tir. En az ifade edilen gr ise, Benim iin kitabn sayfa says de il ieri i nemlidir. gr dr. ocuklarn kitap seimi hakkndaki baz gr leri u ekildedir: 1000 sayfalk bir kitapta karakterler amacna ula r fakat, olay zlnce o zaman kitabn heyecan kalmyor. 600 sayfalk bir kitaba dayanrm fakat okudu um kitaptan ok fazla verim alamam. 10 lira bir kitaba verilmez. Bu fiyata en az iki kitap almak isterim. nce kitaba 10 lira vermek yerine kaln kitap almak daha mantkl. Cmlenin ba n ve karakterleri unuttu um iin uzun cmlelerin yer ald ve sayfa says fazla olan kitaplar sevmiyorum. Olaylar arasnda gereksiz ayrntlara yer veren kitaplardan hemen sklyorum. Bence iyi bir kitap az ve z olmal. Drdnc Alt Problem Sizce iyi bir yazarn en nemli zelli i nedir? sorusuna ocuklarn verdikleri cevaplar ve frekans da lmlar izelge 4te yer almaktadr.
izelge 4. ocuklarn Yazarlar Hakkndaki Gr leri ocuklarn yi Bir Yazarda Olmasn stedikleri zellikler Hakkndaki Gr leri Hayal gc geli mi olmaldr. Akll ve zeki olmaldr. Di er yazarlardan ders almaldr. Fiziksel zelli i de il, ki ili i dzgn olmaldr. F 5 4 2 1

940

izelge 4 incelendi inde ocuklarn byk o unlu unun Hayal gc geli mi olmaldr., Akll ve zeki olmaldr. ynnde gr bildirdi i grlmektedir. Ayrca yi bir yazar di er yazarlardan ders almaldr. gr de ocuklar tarafndan dile getirilmi tir. En az ifade edilen gr ise, Fiziksel zelli i de il, ki ili i dzgn olmaldr. gr dr. Hayalinizdeki kitap nasl olmadr? sorusuna ocuklarn verdikleri cevaplar ve kitap tasarmlar u ekildedir:

K1 - 9 Ya nda Kitabn Ad: Hayallerin Mutlulu u ve Ktl Kitabn Kahramanlar: Yrek, Hayal, Ktlk Kitabn Sayfa Says: 20,5 sayfa Kitabn zellikleri: Mutsuz biten kitaplar sevmiyorum. Mutsuz sonla biten kitaplar skc oluyor. Bu yzden benim kitabm mutlu sonla bitiyor. Kitaplardan Beklentisi: Kitaplar sevdi im iin ok kitap okuyorum. Kitaplar e er beni anlatrsa hi ilgimi ekmez bu yzden beni anlatan kitaplar yerine ilgin, beni meraklandran kitaplar tercih ediyorum.

K2 - 10 Ya nda Kitabn Ad: E lenceli Kalp Kitabn Kahramanlar: Januriy Kalp, Candan Kalp Kitabn Sayfa Says: 164 sayfa Kitabn zellikleri: Komik bir kitap, skc olmayan, sade, hemen anlayabilece imiz tarzda. Ayca bu kitap oyunu sevdirmeyi, e lenceyi retmeyi amalyor. Kitaplardan Beklentisi: Mizah unsuruna yer veren kitaplar ilgimi ekiyor. Bence kitaplar glme ve e lenme amacyla yazlmal. Ayrca kitaplarn dili ve slubunun sade olmas, gereksiz ayrntlara yer verilmemesi bence daha iyi olur.

K3 - 9 Ya nda Kitabn Ad: Okulda Hayaletler Kitabn Kahramanlar: Hayalet, Korkun ocuk, Dikkatli ve titiz bir retmen Kitabn Sayfa Says: 80 sayfa Kitabn zellikleri: Okulda hayalet var. Herkes ondan korkuyor. Okuldaki hayaleti herkes okuyamaz nk korkanlar olabilir. Kitaplardan Beklentisi: Hayaletli, korku ieren kitaplar seviyorum. Korkunun yine de ok gemesini istemiyorum. Zaten kitaplarda ok korkun eyler anlatmyorlar.

941

K4 - 9 Ya nda Kitabn Ad: Mutsuzluklar lkesi Kitabn Kahramanlar: Gamze: yi, Bora: yi, Rana: Kt, layda: yi Kitabn Sayfa Says: 40 sayfa Kitabn zellikleri: Her yer, btn insanlar bir gn mutsuz olabilir. Fakat kitabn sonu mutlu bitiyor. Kitaplardan Beklentisi: Her eyin gllk glistanlk oldu u kitab sevmem. Gereki olmayan ve macera iermeyen kitaplar da sevmem. Ayrca okuyaca m kitabn dilinin sade ve bilinmeyen kelimelere yer vermemesini isterim.

K5 - 11 Ya nda Kitabn Ad: Oyuna Merhaba Dedim Kitabn Kahramanlar: Aleyna, Murat, Cengiz, Ay e, Mehmet Amca Kitabn Sayfa Says: 50 sayfa Kitabn zellikleri: ok komik bir kitap. Kitaplardan Beklentisi: Kitab e lenmek iin okuyorum. Kitaplarla vakit geirmeyi seviyorum. Kitaplar skc olmasn. Kitaplarda uzun cmleleri sevmiyorum. Kitabn dilinin a r olmas ve yabanc szclere yer verilmesi insan skyor. Bence kitaplar hayal gcne dayal, fantastik, tamamen hayal gcnden olu sun.

K6 - 12 Ya nda Kitabn Ad: Mutsuzluklar lkesinden Ka Kitabn Kahramanlar: Fate, Dylan (Fatenin eski arkada ) Kitabn Sayfa Says: 500 sayfa Kitabn zellikleri: Ba ndan sonuna kadar maceralar ile dolu bir kitap bu. Kitaplardan Beklentisi: Kitaplar hayal gcne dayal, fantastik olsun. Ayrca kapakta ilgi ekici resimlerin yer almasnn ve kapak resimlerinin ierikle ilgili olmasnn iyi olaca n d nyorum.

942

K7 - 9 ya nda Kitabn Ad: Okulumuzun Hayaleti Kitabn Kahramanlar: 1. Hayalet Tine, zelli i: Grnmez olabilmesi 2. Ben yani a la, zelli i: Hayalet Tineyi grmek Kitabn Sayfa Says: 30 sayfa Kitabn zellikleri: ok korkun olmas. Kitaplardan Beklentisi: ok korkun hikyeleri seviyorum. Kendi hayatmda olmadklar iin heyecanl oluyor. Bir de bu kitaplar ocuk seviyesine uygun yazlrsa ok gzel olur.

K8 -10 Ya nda Kitabn Ad: Okul Hayaleti Kitabn Kahramanlar: 1-Beng: yi, 2-Sude: Kt, 3Berkay: ok yi, 4- Gizem: yi Kitabn Sayfa Says: 64 sayfa Kitabn zellikleri: Kitapta, okula giden btn renciler siyah ayakkab giyiyor. Bildi imiz yerler oldu u iin, yabanc yerler olmad iin okulda geen bir hikyenin etkileyici olaca n d np bunu tercih ettim. Kitaplardan Beklentisi: Bence kitaplarn fantastik eler iermesi gerekiyor. Korku filmlerini izlemeyi de korku esine yer veren kitaplar ok seviyorum. Ayrca kitabn kapak tasarm da kitab almam etkiliyor.

E1- 11 Ya nda Kitabn smi: Balonda Onlar Kitabn Kahramanlar: Sema, Gke, Ayten Kitabn Sayfa Says: 110 sayfa Kitabn zellikleri: Balon herkesin binebildi i bir ara de ildir. Bu yzden bu kitap ok farkl olacaktr. Kitaplardan Beklentisi: Kitap kapaklarnn ilgi ekici ve ierikle ilgili olmasn istiyorum.

943

E2 - 11 Ya nda Kitabn Ad: Mzi e Yolculuk Kitabn Kahramanlar: Gitar, org ve en yakn arkada lar notalar. Kitabn Sayfa Says: 103 sayfa Kitabn zellikleri: Herkes mzi i sever. Bu kitapta da hep mzik var. Kitaplardan Beklentisi: Kitaplarda nasl bir ya am oldu unu renmek ho uma gidiyor. Kitaplarn isminden ve kapa ndan ziyade benim iin anlam nemlidir. Kitaplar, okumamz hzlandrr ve dnyay daha iyi anlamamz sa lar. Ayrca iddete kar ym ama korku kitaplarn seviyorum. nk bize saldrmyorlar kitaptaki kahramanlara saldryorlar o yzden heyecan verici. Macera olmadan olmaz.

K9 - 12 Ya nda Kitabn Ad: Mzik Sevgisi Kitabn Kahramanlar: Pnar, Nilgn, Mehmet, Aya Kitabn Sayfa Says: 25 sayfa Kitabn zellikleri: Ama notalarn gzel oldu unu anlatmak. Notalar seven birok insan oldu unu d nrsek, insanlar bu kitab adndan dolay sevebilirler. Kitaplardan Beklentisi: Kitabn ba l benim iin ok nemlidir. nk kitapta neler olaca n, nasl bir sonla bitece ini kitabn ba l ndan anlyorum. Sonu gzel biten kitaplar seviyorum. Sayfa says fazla olan kitaplardan sklyorum. Ayn hikye, ayn olay, ayn kitaplar bana ekici gelmiyor.

K10 - 10 Ya nda Kitabn Ad: Kalbim Atlantis Kitabn Kahramanlar: Bir ocuk Kitabn Sayfa Says: 99 sayfa Kitabn zellikleri: Atlantise giderken renkli bir d man var. Renkli d man etrafa renk saar. D man Atlantisin yolunu renklerle engeller. Kitaplardan Beklentisi: Mutsuz sonla biten kitaplar sevmiyorum ama ba mutsuz sonu mutlu olursa o zaman seviyorum. Kitaplar macerac ve hayal gcne dayal olursa daha ok tercih ederim.

944

Sonu ve neriler Bu al mada, ocuklar yakndan ilgilendiren ocuk kitaplarnn ve yazarlarnn, ocuklarn penceresinden nasl algland ve nasl olmas gerekti i tespit edilmeye al lm tr. Ara trma sonucunda ocuklarn, ocuk kitaplarnn ieri ine ili kin macera ve fantastik kitaplar daha ok tercih ettikleri, kitaplarn merak uyandrmas ve mutlu sonla bitmesini istedikleri ynnde olumlu gr bildirdikleri sonucuna ula lm tr. Ayrca ocuklarn kitaplarda korku, hayalet ve iddet esine yer verilmesini istedikleri belirlenmi tir. iddete kar olduklar halde, iddet ieren kitaplarn ocuklar tarafndan tercih edilmesi dikkat ekicidir. Bu durumun kitle ileti im aralarnn ocuklar zerindeki olumsuz etkisinden kaynakland d nlebilir. Bunun yannda ocuklarn kitaplarda her trl bilgiye sahip, gl, sra d , komik ve cesur olan kahramanlar grmek istedikleri sonucuna ula lm tr. Kahramanlarn gerek ya amla ili kilendirilmesini ve kendileriyle benzer zellikler ta yan, sradan karakterleri ok fazla olumlu bulmadklar tespit edilmi tir. Bu sonucun ortaya kmasnda, ocuklarn ergenlik dnemi zelliklerinin etkili oldu u d nlebilir. Di er taraftan ocuklarn kitaplarn dil ve anlatmnn sade ve anla lr olmas, yabanc kelimelere ve olaylar arasnda gereksiz ayrntlara ok fazla yer verilmemesi ynnde olumlu gr bildirdikleri grlmektedir. ocuklar, ocuk kitaplarnn d yapsna ili kin kitaplarn konuyla ili kili resimlere yer vermesini, kitap kapaklarnda ilgi ekici resimlerin yer almasn ve kapak resimlerinin ierikle ilgili olmasn istediklerini vurgulam lar ve hayallerindeki kitab bu ekilde tasarlam lardr. ocuklar tarafndan tasarlanan kitap kapaklar ocuklarn i dnyasn ve d n biimi hakknda ipular vermesi bakmndan nemlidir. Bunun yannda ocuklarn kitap cretlerini pahal bulduklar, cildi kaln kitaplar yerine ince kitaplar tercih ettikleri tespit edilmi tir. ocuklarn yazarlara ili kin, iyi yazarlar hayal gc geli mi ve zeki insanlar olarak tanmladklar bunun yannda di er yazarlardan ders almasn istedikleri sonucuna ula lm tr. Ara trmann sonular nda u nerilerde bulunulabilir: Yazarlar kitaplarn biim ve ierik zelliklerini ocuklarn gr lerini dikkate alarak olu turmal, onlarn ilgi ve beklentilerine cevap verecek nitelikte kitaplar yazmaldrlar. ocuk kitaplar, ocuklarn seviyesine uygun, gerek ya amla ili kilendirilmi ayrntlara yer verilmeden hazrlanmaldr. ve gereksiz

Kitap kahramanlar ocuklarn be endikleri kahramanlardan seilmeli, kitaplarda sade, yabanc kelimelerden arndrlm bir dil kullanlmaldr. Aileler ocuklarn ya ve geli im zelliklerinin yannda okuma e ilimlerini, ilgi ve ihtiyalarn iyi bilmeli ve kendi istedikleri kitaplar yerine ocuklarn okumak istedikleri kitaplar almaldrlar. Kitaplarda ocuklarn sevebilece i mzik, oyun gibi e lence elerine daha ok yer verilmelidir. Kitap kapaklar ocuklarn ilgisini ekebilecek nitelikte ve kaliteli resimlerle baslmaldr. Kitap fiyatlar her ocu un rahatlkla alabilece i bir ekilde dzenlenmeli bylelikle ocuklarn daha ok kitap okumasna katk sa lanmaldr. Kitap ve yazar hakknda genel bir de erlendirme yapabilmek amacyla ocuklara ynelik anket veya de erlendirme sorular olu turulmaldr.
KAYNAKA Akbayr, S. (2008) ocu um Neyi Okumal? (9 Ay-14 Ya ). Ankara: Pegem Akademi Yaynclk. Altun k, R., Co kun, R., vd. (2002) Sosyal Bilimlerde Ara trma Yntemleri. Adapazar: Sakarya Kitapevi. Aslan, C. (2006) Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplarnn ocu un Geli im Srecindeki Yeri. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. Fiske, J. (1996) leti im al malarna Giri (ev.: S. rvan). Ankara: Bilim Sanat Yaynlar. Grler, . (1999) ocuk Kitaplar ve Anne-Babalarn Bu Konudaki Tutumlar zerine Bir nceleme. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits, Ankara. Maltepe, S. (2009) Trke retmeni Adaylarnn ocuk Edebiyat rnlerini Seebilme Yeterlilikleri. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,12(21). Sakesen, S. (2008) ocuk Kitap Seiminde Anne-Babalarn ve Okulncesi retmenlerinin Gr lerinin ncelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi E itim Bilimleri Enstits, Ankara.

945

ocuk ve Genlik Edebiyat Tarihi

NC B R OSMANLI KADIN YAZAR EM NE SEM YE HANIMIN OCUK TERB YES ZER NE D NCELER
Yrd. Do. Dr. ahika KARACA Erciyes niversitesi E itim Fakltesi

zet Tanzimat dneminin nemli devlet adamlarndan Ahmet Cevdet Pa ann kz Emine Semiye Hanm, ilk kadn romancmz olarak kabul edilen Fatma Aliye Hanmn da kz karde idir. Osmanl kadn hareketi ierisinde aktif olarak yer alan Emine Semiye Hanm gazeteci, yazar, siyaseti, retmen ve hem ire olarak olduka renkli bir kimli e sahiptir. Emine Semiye hem e itli gazetelerdeki yazlarnda hem de edeb eserlerinde kadn haklar, feminizm, ocuk terbiyesi, siyasi ve sosyal konular zerinde durmu tur. Bu al mayla nc bir Osmanl kadn Emine Semiye Hanmn iyi bir ocuk e itiminin nasl olmas gerekti i konusundaki d nceleri hikye, roman ve makalelerinden yola klarak ortaya konulmu tur. O ncelikle kadnlarn annelik vazifesi nedeniyle kz ocuklarnn e itimini nemser. ocuk e itiminde ne tam anlamyla Batl ne de Do ulu terbiyeyi benimser. O lml bir tavrla makul lde Batl ocuk terbiyesinden yararlanlabilece ini d nr. Bu bildiriyle Emine Semiye Hanmn ocuk edebiyat ierisindeki yeri belirginle tirilerek Tanzimat dnemindeki ocuk edebiyatyla ilgili geli meler ierisinde imdiye kadar dile getirilmemi olan nemli bir bo luk doldurulmu olacaktr. Anahtar Szckler: Emine Semiye Hanm, ocuk terbiyesi, kz ocuklarnn e itimi, alaturka ocuk e itimi, alafranga ocuk e itimi.

Abstract Emine Semiye Hanm is the daughter of Ahmet Cevdet Pa a, one of the leading statesmen of the Tanzimat Period, and thesister of Fatma Aliye Hanm, who is regarded as the first Turkish woman novelist. Emine Semiye is one of the leaders ofthe Ottoman womens movement and is known for the various roles she successfully took on as a politician, journalist, teacher and nurse. In a variety of newspaper articles and literary works Emine Semiye dwelt on political and social issues like womens rights, feminism, and childrens education. In this study, being one of the leaders of the Ottaman women, Emine Semiye Hanms thoughts about how must be a good childrens education is explanied considering her stories, novels and articles. She initially puts a great emphasis the girl childrens education because of the motherhood duty of the women. She considers neither exactly Western nor Eastern education. She thinks that she can benefit from Western cchildrens education with the reasonably moderate behaviour. With the helping of this study, an important deficiency that hasnt been taken consideration until now in the progresses about childrens literature in the Tanzimat period, will have been eliminated by emphasizing the role of the Emine Semiye Hanm in childrens literature. Key Words: Emine Semiye Hanm, children education, the girl childrens education, alaturca childrens education, allafranga childrens education.

Osmanl Devletinde ocuklara ynelik edeb eserler Tanzimat dneminden itibaren artmaya ba lam tr. Bu dnemde inasi, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem gibi isimler telif ve tercme niteli inde ocuklara ynelik eserler vermi lerdir. Tanzimat dneminin nde gelen devlet adamlarndan Ahmet Cevdet Pa ann kk kz Emine Semiye Hanm da (1864-1944) edeb dnyaya Terbiye-i Etfale Ait Hikye ile admn atar. Emine Semiye Hanm Osmanl kadn hareketi ierisinde nc bir kimli e sahiptir. Dneminde sosyal ve siyasi hareket ierisinde aktif olarak yer alr. ttihat ve Terakki Partisinin Selanik kadn kollar ba kanl n yapan Emine Semiye Hanm genlik yllarndan ba layarak hayatnn sonuna kadar retmenlik yapm tr. Ayn zamanda hikye, roman ve deneme tarznda kalem tecrbeleriyle edeb hayat ierisinde de aktiftir.

949

ocuklarn E itimine Harcanan Bir mr: retmen Emine Semiye Emine Semiye hem makalelerinde hem de roman ve hikyelerinde sk sk ocuk e itimi zerinde durur. Ancak o yazdklaryla yetinmez, bizzat yazdklarn fiiliyata dkmek ister, stanbulda ve Anadolunun e itli yerlerinde kz okullarnda Trke ve edebiyat retmenli i yapar. Osmanl co rafyasnn e itli eyaletlerini gezerek edindi i izlenimler, sonraki yllarda Emine Semiyede retmenlik yapma arzusunu do urmu tur. Babasnn 1866-1868 yllarnda Halep valisi, 1874-1875 yllarnda Yanya valisi ve 1876da Rumeli mfetti li i grevleri nedeniyle ocukluk yllarnda Yanya ve Suriyeye gitmi , on buuk yl da Rumelide epeyce yer dola m tr. Kocas Re it Pa ann grevi dolaysyla Selanik ve Serezde bulundu u yllarda Selanik ve Serezin kylerindeki insanlarn sefaletini yakndan grnce onlarn mutlulu u iin al maya karar verir: Zaten milletimi severdim; o zavalllarn cehaletini, sefaletini laykyla anladktan sonra hr ve mesut grmek iin de al may gze aldm. Di er taraftan da birok fakir kzlaryla -buyurdu unuz gibi- hibir eyi bilmeyen malumat nezd-i cizane toplayarak tedrisatlarna bezl-i gayret ettim; o zaman d nm tm ki yirmi kzn tenvirine muvaffak olabilsem, onlarn her biri de on ki iyi ikaz etse, benat- vatann iki yz yirmisini yeti tirmi olaca m. Milletime bu da naizane bir hizmet saylmaz m?
1

Emine Semiye, Selanik yllarndan itibaren bir yandan siyaset ve gazetecilik faaliyetlerini srdrrken di er yandan da kz ocuklarn e itmeye ynelik al malar yrtm tr. Kadnlarn toplumda hak ettikleri yeri alabilmeleri iin ncelikle iyi bir e itim almalarnn gerekli oldu una inanr. Bunun iin de evini deta bir okul gibi kullanarak kz ocuklarna ders verir. Yazar zaman zaman kz okullarnda retmenlik, mmeyyizelik ve mfetti lik grevlerinde de bulunmu tur. Hanmlara Mahsus Gazetede yer alan bir yazsndan Emine Semiyenin Selanik inas mekteplerinin imtihanlarna mmeyyize intihap ve tayin edildi i anla lmaktadr.2 16 Temmuz 1896da Terakki ve Feyzi Sbyan mekteplerinde3, 16 A ustos 1900 tarihinde ise Selanik kz okullarndan nas R tiyesi, Terakki Mektebi ve Feyziye Mektebinde4 mmeyyize olarak al r. Emine Semiyenin kocas Re it Pa ann grevi dolaysyla 1901de Selanikte oldu u anla lmaktadr. Selanik valisi Tevfik Pa ann kars Naciye Neyyal, hatratnda Emine Semiyenin evi iin Hanesi de deta bir mektep gibidir, tandklarnn ocuklarna ders filan verir. der. Naciye Neyyal henz Emine Semiye ile yeni tan m olmalarna ra men bir gn onun talebelerim diyerek okutmakta oldu u ocuklar evine kadar getirdi inden de bahseder.5 Emine Semiye II. Me rutiyetin ilanndan sonra Edirnede, 1916-17 yllarnda ise Halide Ediple birlikte Beyrutta retmenlik yapm tr. 1922den sonra Anadoluya karak Edirne, Sivas, Ordu ve Adanada 6 yl, sonrasnda da stanbulda 5 yl Trke retmenlikleri yapar. brahim Alaaddin Gvsa, onun retmenlik yllarn yle anlatmaktadr: 1922de Mektepilik hayatna girerek alt sene Edirne, Sivas, Ordu ve Adana Kz Muallim mekteplerinde ve be yl da stanbul orta mekteplerinde edebiyat ve Trke muallimli i yapm sonra tekat olmu tur.6 Gvsann kaytlarna gre Emine Semiyenin retmenlik hayatna 1922de ba lad fakat 1896daki Selanik tecrbesinden itibaren de e itim hayatnn ierisinde aktif olarak yer ald anla lmaktadr.

Kz ocuklarnn E itimi Modernle me dneminin ncelikli admlarnn en ba nda e itim d ncesi gelmektedir. ocuklarn ve kadnlarn e itimi konusu da bu ba lamda dikkati eken bir konu hlini alr. Osmanl Devleti Tanzimat yllarnda ilerleyen ilim ve teknolojiye ayak uydurabilmek iin birtakm okullar am tr. Fakat bu okullar, kadnlara ynelik e itim kurumlar de illerdir. Buna ra men kadnlarn e itimi meselesi, Tanzimat dneminden itibaren ciddiye alnm , hatta kadnn ykselmesi, modernle menin asl gstergeleri arasnda saylm tr. Tanzimatla hzlanan modernle me dneminde
1 Emine Semiye, tiraf- Hakikat, Mahmure Hamidullah Hanmefendiye, Terf-i Mslimin, c. 2, S. 31, 25 Muharrem 1329/13 Knunusani 1326/26 Ocak 1911, s. 99. 2 Emine Semiye, Fenn ve Edeb Mektuplar, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 70, 4 Temmuz 1312/16 Temmuz 1896, s. 4 -5; Emine Semiye; ktitaf, s. 149. 3 age., s. 149-152. 4 age., s. 149-152. 5 Hrmen, Fatma Rezan (2004) Ressam Naciye Neyyalin Mutlakiyet Me rutiyet ve Cumhuriyet Hatralar. stanbul: Pnar Yaynlar, 259-260. 6 Gvsa, brahim Alaaddin (1933) Emine Semiye Hanm, Me hur Adamlar Hayatlar-Eserleri. stanbul, 2, 403404.

950

bir sembol hline gelen kadnn iyi anne, iyi e ve iyi Mslman olarak e itilmesi n plana kar. Namk Kemal, emsettin Sami gibi bu dnemdeki aydnlar da kadn ve ocuk e itimi zerinde nemle dururlar. emsettin Sami 1879da yaymlanan Kadnlar risalesinde kadnlarn e itilmesini btn toplumun e itilmesiyle bir tutar: Kadnlar terbiye etmeksizin, yalnz erkekleri terbiye etmeye al an bir mmet, kumun zerinde temelsiz bir kpr kuran ve ya mur ya dka o kprnn ykld n grp yeniden tesis etmeye mecbur olan bir adama benzer. Bir cemaatin terbiyesinin esas kadnlarn terbiyesidir.7 Emine Semiye de benzer bir yakla mla makalelerinde ncelikle kadnlarn e itimi zerinde durmu tur. Yazarn bunu yaparken hedefi, kadnlarn annelik vazifelerini en iyi ekilde yerine getirebilmeleri iin ocuk terbiyesi konusunda bilgilendirilmeleridir. Selanik Hatralarnda Selanikteki sbyan mektebinin tevzii esnasnda verdi i bir nutukta ncelikle kz ocuklarna ynelik e itimin nemi zerinde durur: ocuklarn ilk terbiyetgh validelerin agu - efkati oldu u nazar- dikkate alnnca inas mekteplerinin ne derece mhim bir vazife ile mkellef bulundu u taayyn eder. Herkes bilir ki iyi tahsil grm , gzel terbiye alm bir validenin evlad elbette memduh ve makbul olur. Bina-y liyye ol emirde ocuklarn ilk muallimi mrebbi-i tabiileri bulunan validelerin hsn-i talim ve terbiyelerine sarf- mukadderat icap eder.8 ocuklarn ilk terbiyesinin anneleri tarafndan verilmesi, kz okullarna nem kazandrmaktadr. yi e itimli bir annenin ocu u da iyi yeti ir. Bu sebeple ocuklarn ilk retmeni olan annelerin e itimi ok nemlidir. Emine Semiye Hanmlara Mahsus Gazetede yaymlad Validelere Nasihat isimli makale dizisinde, ocuklarn e itimi iin ncelikle annelerin e itilmesi gere ini vurgular. Emine Semiyenin zerinde srarla durdu u konu, toplumsal yapnn iinde kadnlarn e itiminin erkeklerin e itiminden ok daha nemli oldu udur. nk erkekleri yeti tirenler de kadnlardr. Aslnda bu gr sadece yazara ait de ildir. Hemen hemen btn Tanzimat dnemi aydnlar tarafndan kabul grr, payla lr. Hem e itilmi erke in toplumdaki kar l olarak hem de e itilecek ocuklarn ilk retmenleri olarak kadnlarn e itimi toplum mutlulu unun nemli bir artdr. Dolaysyla kadnlarn e itimleri toplumun hatta btn insanl n istikbaldeki huzurunu da hazrlamaktadr. Emine Semiye gelecekteki nesillerimizin iyi e itim alm annelerin kuca nda daha sa lkl ve iyi bir terbiye alarak yeti eceklerine inanmaktadr. Bunun iin de yaplmas gereken kadnlarn iyi e itim alabilecekleri e itli seviyelerdeki inas mekteplerinin kurulmasdr. Emine Semiye kz ocuklarnn gelece in anneleri olarak e itimi meselesini e itli gazete ve dergilerde yazd makalelerinin yan sra edeb eserlerinde de sk sk dile getirir. zellikle romanlarnda ve hikyelerinde e itimsiz anne modelini kurgulayarak kar t rnekler zerinden ideal olan vurgulam tr. Dolaysyla edeb eserlerinde annelerin e itimsizli i ya da ocuklarn e itimsiz dadlar eline braklm olmalarn sk sk dile getirmi tir. Muallimede e itimsiz annelerin ocuklarn e itemeyecekleri zerinde durulur.Romanda Saadet Hanm vey anne elinde bym , e itimsiz bir kadndr. Cahil bir kadn olan Saadet, kz Refaha da iyi bir terbiye vermeyi ba aramaz. Yabanc stanne ve dadlar elinde byyen Refahn yaramazlklar her geen gn daha da artar. Mahsul Bey ve Saadet Hanm, Refahn yaramazlklarna sadece glmekle yetinirler. E itimli Bihbude ise Refaha yapt yanl lar kar snda ders almasn sa layacak cezalar verir. Romanda Macit Beyin e i de e itimsiz, cahil bir kadndr. Bu sebeple Macit Bey de ocuklarn e itimli bir kz olan Bihbudenin ellerine brakr. Sefalette Yakut e itimsiz ve cahil bir kadndr. Yakut ikinci e inden olan o lu Cehdinin de tpk kendisi gibi e itimsiz olmasna sebep olur. Cehdi, e itim alabilmesi iin bir okula verilir. Ancak ba arsz olur ve bir trl diplomasn alamaz. E itimine tekrar devam etmesine annesi Yakut kar kar. Sefalette Cehdi gibi annesinin e itimsizli inden etkilenen bir di er kahraman Kesbiyedir. Kesbiyenin annesi Cevriye Hanm, irazi Hafz Efendi gibi zengin biriyle evlenmi se de cehaletini devam ettirmi tir. Cevriye Hanm, sadece kzn de il himayesindeki hizmetkrlar da yanl terbiye etmi tir. yi E Olma Yolunda Kz ocuklarnn E itimi Tanzimatn ilanyla yurt d na e itim iin giden aydn erkekler dndklerinde yanlarnda kendilerini anlayacak e ler isterler. Bu sebeple kadnlarn e itimini ncelikli bir sorun olarak grrler ve bu sorunu zmeye ynelik olarak harekete geerler. Emine Semiye de kz ocuklarnn iyi bir e
7 8

emsettin Sami (1879) Kadnlar. stanbul: Mihran Matbaas, 47. Emine Semiye, Selanik Hatralar, s. 1-2. (3 Eyll 1312/15 Eyll 1896 tarihli ve 7 numaral Mtalaa gazetesinin Hanmlara Mahsus Ksm.)

951

olmasyla ilgili fikirlerini hikye ve romanlarnda i ler. rne in Bikeste Tevecch be ik kertmesi oldu u Muti Beye layk bir e olabilmek iin e itimine devam eder. Yunus Bey Mstakim Beye yazd bir mektupta unlar syler: stanbula gelip seni greli tamam on iki sene oldu. O lunu ve kzn da al gel. u ka senelik ni anllar artk kar tralm. Tevecch gittike gzelle iyor. Mutiye zevce olmaya kesb-i liyakat iin okumaya da i tiha ile al yor!9 Muallimede Mahsul Bey e itimi olmayan Saadetle evlendi inde ilk i olarak ona retmen tutar. Macit Bey de karsyla evlendi inde benzeri bir tutum sergiler. Ama o Mahsul Bey kadar ansl de ildir. nk kars kendisini geli tirmeye hevesli de ildir. Mahsul Bey karsnn e itimi gibi kznn e itimine de nem verir ve bunun iin elinden geleni yapar. Grld zere e itimli aydn erkekler kendilerini anlayabilecek e leri yeti tirmeye al rlar. Kz ocuklarnn E itiminde Babalarnn Deste i Emine Semiyenin edeb eserlerinde dikkatleri eken bir ba ka nokta da cahil annelerin ocuklarnn e itim almasna engel olmaya al malarna kar lk modern babalarn ocuklarnn zellikle de kz ocuklarnn e itimleri konusunda aba sarf etmeleridir. Modernle me dnemi Trk romanlarnda babaszlk ve baba-kz yaknla mas dikkatleri ekmektedir. Dnem ierisinde ncelikle yetim o ullar romanlarda vurgulanm tr. rne in Namk Kemal ntibahta Ali Beyi, Recaizade Mahmut Ekrem de Araba Sevdasnda Bihruzu babasz o ullar olarak roman sahnesine karrlar. Her iki hamisiz kahraman da hata stne hata yaparlar. Bunlar Batlla may yanl alglayan zppele mi tiplerdir. Kzlarsa tersine babalarn nderli inde do ru yolu ke federler. Kadnlarn toplumsalla ma yolunda rehber olarak babay ke ifleri, a da lar gen erkeklerin hatalarla dolu kaybedilmi hayatlarna kar lk, onlarn hata yapmasna engel olur. Zaten hata yapan da kzlar de il, genellikle babalardr. Bu babalar kzlarnn ve o ullarnn yeti tirilmesinde yanl bir yolu setikler iin, mesela e itimin yannda terbiyeyi ihmal ettikleri veya tamamen yabanc bir kltrn e itim ve terbiyesini esas aldklar ya da de i en de erler dnyasnda uyum sa layamadklar iin hatalar yapm lardr. Ama bunu da fark ederek pi manlklarn bir deneyim olarak yazar babalar/ baba yazarlar aracl yla okuyucuya anlatrlar.10 Bu sebeple Trk romannda bir sonraki a ama baba-kz yaknla masdr. Ahmet Cevdet Pa a da zellikle Fatma Aliye Hanmn e itimiyle bizzat ilgilenir. Ahmet Mithat Efendi de Fatma Aliye Hanmn elinden tutar ve onu edebiyat dnyasna tantarak Fatma Aliyenin kltr babas roln yklenir. Ayn evin iinde olmalarna ra men Emine Semiyeyle ilgili byle bir bilgiye rastlanmamaktadr. Ancak yazdklarndan onun da Fatma Aliyeye sunulan e itim imknlarndan yararland anla lmaktadr. Emine Semiye edeb eserlerinde de kzlarnn e itimiyle ilgilenen babalara yer verir. rne in Bikeste ahide Hanm ve Cevahir, babalarnn deste iyle dnemin artlar gere ince evde e itim alarak yeti mi kadnlardr. Muallimede Kevser babas Murtaza Efendiden ok iyi bir e itim alarak yeti ir. Daha sonra Kevserin kz Bihbude de kendi babas Molla dristen Arapa ve Farsa dersleri alr. Mahsul Bey de kz Refahn e itimiyle zel olarak ilgilenir. Bir Gecelik Gelin isimli hikyede de Suphiyenin srekli kitap okumasna annesi kzarken, babas Hac Sadk A a tersine bu durumdan memnundur. ocuk Terbiyesinde Ebeveynden Birinin Eksikli i Emine Semiye ebeveynden birinin eksikli ini, ocuklarn terbiyesinde olumsuzlu a yol aan bir etken olarak grr. Sefalet romannda M takn kz karde leri Necibe ve Nesibe zerinden ocuk terbiyesinin bu taraf zerinde durur ve mesajlar verir. Necibe ve Nesibe henz kundaktayken babalar vefat etmi tir. Babann vefat ncesinde byk kz Nasha ve o ul M taka son szleri Son vasiyetim bunlara yetimeliklerini bildirmemenizdir eklinde olur.11 Ancak bu vasiyet Necibe ve Nesibenin marklklarna sebep olur. Onlara yetimliklerini hissettirmemek isteyen aile, her istediklerini yerine getirerek yanl terbiye eder. Romanda Kesbiye de bir ebeveyni eksik kahramandr. Onun da babas yoktur, bunun iin de ok hrndr. Gayret, Kesbiyenin hrnlklarna tahamml edemez. Ancak Sabite, onun yetim oldu unu vurgulayarak davran larn makul gstermeye al r.

Emine Semiye, Bikes, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 98-138, 23 Knunusani 1312/4 ubat 1897-13 Te rinisani 1313/25 Kasm 1897; Mill Ktphane, 06 MK. Yz. A 2670, s. 5-6. 10 Argun ah, Hlya (2009) lk Kadn Yazarlarda Toplumsal Kimli in Yaplandrlmas Srecinde Babann Ke fi. Uluslararas Multidisipliner Kadn Kongresi. zmir. 11 Emine Semiye, Sefalet,Mtalaa, S. 26-12, 14 Knunusani 1312/26 Ocak 1897-6 A ustos 1314/18 A ustos 1898; Hilal Matbaas, 1325, s. 75.

952

Emine Semiye Sefalette ocuk e itimi konusunda bir ba ka noktay daha vurgular. Yazara gre e itimli, fazilet sahibi ailelerin ocuklarnn terbiyesi tamdr. Fakat e itimsiz ailelerin ocuklarnn terbiyesi eksik kalmaktadr. Sabitenin dedesi Hac Dursun Beyin o ullarndan iftilikle u ra an Emrullah Bey, e itimsiz bir kyl kzyla evlenmi ve Zmrt isimli bir kz olmu tur. Hac Dursun Beyin di er o lu Feyzullah ise e itimlidir ve tpk kendisi gibi asil bir ailenin faziletli bir kz olan Nazire Hanmla evlenir. Onun da Ruhi ismini verdi i bir o lu dnyaya gelir. Ruhinin terbiyesiyle bizzat annesi ve babas ilgilenirlerken Zmrtn terbiyesi eksik kalr. Bir sre sonra Yakuttan bo anan Emrullah Bey, kznn terbiyesindeki eksikliklerin tamamlanmas iin onu Feyzullah Efendinin yanna gnderir. Yazar burada st kapal olarak ocuk terbiyesinde e itimli annenin nemini vurgulamaktadr. Sefalette dadlarn ocuk e itimindeki rolleri de vurgulanr. Nesibe ve Necibenin terbiyesiyle anneleri, Nasha ve M takn yannda iki de dad ilgilenmektedir. Ancak dadlardan biri ok yumu ak di eri ise ok serttir. Emine Semiyenin romanda ocuk terbiyesinde ne ok sert ne de ok yumu ak olunmamas konusundaki tespiti dikkate de erdir. Do u ve Batda ocuk Terbiyesi Emine Semiye, makalelerinde ve edeb eserlerinde bir yandan ocuk e itimi iin ncelikle ocuklar yeti tirecek annelerin e itimini dile getirirken bir yandan da Do u ve Batdaki ocuk e itimini kar la trmal bir bak asyla vererek do ru ocuk e itiminin nasl olmas gerekti i sorusunun cevabn arar. Ona gre hikyelerinde de dile getirdi i gibi ne tam Do ulu ne de tam Batl e itim anlay do rudur. Emine Semiye Do uyla Batdaki ocuk e itiminin sentezinden yanadr. zlerdeki makalelerinde ocuk terbiyesini kar la trmal bir bak asyla ele alan yazarn ilk makalesi arkla Garbn ocuk Terbiyesi: arkta ocuk Terbiyesi ba l n ta maktadr. Bu makalede Do uda ocuk terbiyesi zerinde durulur. Emine Semiye makalesinde lkede okullarn o almaya ba lad n, kzlarn da artk ilim ve fen renmede ilerlediklerini kaydettikten sonra Bat medeniyetinin ne kadar arpk bir zihniyetle geldi inden ikyet eder: Medeniyet ziyas bize arpk ula yor ve zihinlerdeki taassup g sarslmyordu. Kz talebe, ailelerinden iktibas ettikleri hurafatn hl esiri idiler. Tenevvr etmeyen aile ocuklar fikr, beden hareketlerden mahrum, vakitsiz yiyecek tk trmaktan afiyetleri merhum, sska vcutlar ta maktan acizken ba larnda kocaman bir nazarlk, sakim bir usulde bytlmeye mahkm bulunuyorlard!..12 Gemi ten ta nan hurafelerle e itilen, yeti tirilen ocuklar fizik ve fikr geli imlerini tamamlayamam lardr. Emine Semiye makalesinin devamnda bu hurafelerden de bahseder. rne in, gece cin arpaca endi esiyle oda kapsndan yalnz braklmayan ocuklar rkek ve kararsz yeti mektedirler. Bu ocuklar her ne kadar okulda gerekleri renseler de hayatlar boyunca faydal ve cesur admlar atamamaktadrlar. Emine Semiye szlerine Franszlarn bu konuda syledikleri bir szle devam eder: Mebdeleri bozuk ocuklar mektep tamamyla slah edemez. Onlara yalnz ilim ve hner retebilir. Prensipleri sa lam olmayan ocuklar hayat sahasnda ya i e yaramazlar yahut malumatlar sayesinde mezmum hareketlerini gizleyerek fenalklarn muntazam bir surette icra etmek maharetini gstermek cemiyet-i be eriyenin muzr bir ferdi olup kalrlar.13 Emine Semiye bu szlerin nesli bozuk ana babalardan dnyaya gelen ocuklar iin geerli oldu unu, Trk ocuklar iin byle bir eyin sz konusu olamayaca n ve Trkn znn faziletli oldu unu da belirtir. Makalede Batda ocuk e itiminden, devletin ve ailelerin ocuklarna kar olan ilgisinden de bahseder. Emine Semiye arkla Garbn ocuk Terbiyesi adl yaz dizisinin devam olan Mukayese isimli yazsnda da Do u ve Batda ocuk terbiyesini kar la trmaya devam eder. Batda ocuklarn iyi bir aile ve okul terbiyesi alarak ilim ve fende byk bir geli me kaydettikten sonra idadi mekteplerine ba ladklarn aktarr. Burada e itimin paral oldu unu, okulu bitiren ocuklarn al ma hayatna atld n, erkeklerin esnaflk, sanat gibi mesleklere girdiklerini, kzlarn ise ma azalarda al tklarn, iekilik ve terzilik yaptklarn ekler. Bizde ise fakir ocuklarn en byk zevki amurlu sokaklarda a k ya da kaydrak ta oynamaktr. Avrupallar ocuklaryla genlik devresinde de ilgilenmektedirler. Genler iyi bir e itimle fikr anlamda dolu dolu yeti mektedirler. Trk genleri de bu ekilde yeti tirilseler Avrupal genlerden ok daha yksek yerlere kabileceklerdir:
12 13

Emine Semiye; arkla Garbn ocuk Terbiyesi: arkta ocuk Terbiyesi, zler, S. 14, 1 Haziran 1926, s. 3. agm., s. 4.

953

amurlu sokaklarda a k atarak byyen genlerimiz harp davulu alnd m hepsi de hududa ko arak vatanperverlik seciyesinin birer timsali kesiliyorlar!.. amurlu sokaklarda kaydrak ta oynayarak byyen grgsz millet yavrularmza biraz medeniyet ziyas gsterildi mi terakki ve tekml ne abuk benimseyerek mkemmel seviye sahibi oluyorlar. Ve ilerinde airler, ressamlar, musiki inaslar, mimarlar kayna yor!..14 Trk ocuklarndaki yetene in a lacak derecede yksek oldu unu belirten Emine Semiye, gelecekte Avrupal genlerle bizim genlerimizin Mustafa Kemalin e itime verdi i nem sebebiyle ayn seviyede olaca n yle anlatr: Milletimizin manen, maddeten hayat usaresini emip harap eden zalim ve hodbin sultanlarn stmze att kaln rehavet rts, senelerce mddet Trkn kabiliyetini uyutmu tu. rfan ziyas artk onu yakp kln savuruyor Mdrik gazimiz Mustafa Kemal Pa a hazretlerinin mekteplerimize verdi i mebrur ehemmiyetler sayesinde Avrupallara yeti ebilece imiz yakn bir t yzmze glerek mjdeliyor!..15 Emine Semiye makalelerinde bizde ocuk terbiyesinin Batya gre ok daha geride oldu unu dile getirirken hikyelerinde alafranga terbiyeyi ele tirel bir bak asyla ele alr. Hikyelerinde ocuk e itiminde ne alaturka ne de alafranga e itimi kabullenmi tir. nerisi her iki e itimin iyi yanlarn alp sentezci bir ocuk e itimi ortaya koymaktr. Edeb anlamda ilk eseri olan Terbiye-i Etfale Ait Hikye, isminden de anla laca zere btnyle ocuk terbiyesine ayrlm tr. Birbirine ba l hikyeden meydana gelen kitapta alafranga, alaturka ve her ikisinin bir araya getirilmesiyle olu turulan sentezci bir e itim anlay i lenmi , okuyucunun kyaslar yoluyla sonuca varmas beklenmi tir. 3.1. Alaturka ocuk Terbiyesi Emine Semiye Terbiye-i Etfle Ait Hikyede ocuklarn alaturka ve alafranga tarzda e itilmelerini ve bunlarn sonularn kar la trmal bir bak asyla vermi tir. lk hikye Havfta, zengin ve asil bir zat olan Zlali Beyle mutaassp bir kadn olan Hanife Hanmn, ocuklarn alaturka denilecek bir e itimle yeti tirmeleri tenkit edilir. Zlali Beyle Halime Hanmn Mutekit ve Fevziye isminde iki ocuklar olur. Mutekit dadlar ve lalalar elinde martlarak bytlr: ocu un istikmal-i rahat iin hibir ey diri edilmiyordu. Daha do rusu Aman ocuk a lamasn! diye her istedi i veriliyordu. Mutekit drt ya na geldi i zaman oda dolusu oyuncaklarndan bkarak keisini, tavu unu hatta bazen bahedeki kurba alar bile odasna getirtiyordu. Peder ve validesi ocu un her dedi ini yapa yapa Mutekit Bey ele avuca s maz bir afacan kesilmi ti!16 Mutekitin terbiyesiyle cahil bir kadn olan Zevkiyar Kalfa ilgilenmektedir. Zevkiyar Kalfa, Mutekiti terbiye ederken korkuyu kullanr. Kendisine anlatlanlardan ok korkan Mutekit, gece ryalarnda bu hayal varlklar grerek korkuyla uyanmaya ba lar. Bu hllerin gittike o almas zerine ocu un nevroz ve ispazmoz hastal na yakaland anla lr. Hanife Hanm o lu Mutekitin alaturka tarzda e itilmesine yol at gibi torunu Fatinenin de bu ekilde yeti tirilmesinde etkili olur. Fatine de dadlar ve lalalar elinde martlr, sa lksz bir ocuk olarak yeti ir. Fatine yazn gne arpar, k n so uk alr kaygsyla evden d ar karlmaz. tece i kaygsyla kadifeden yaplm elbise giydirilir. Safdil, bu elbiseyi kartmak istedi inde kyametler kopar. Fatine kir, pas ierisinde bytld iin kannn a r sulanmasndan kaynaklanan bir hastal a yakalanr. E er hastal m ba kasna da geer bir hastalksa varsn onlara da gesin. Onlar da olmayan bir fenalk niin yalnz bende olsun fikrine hizmetti. Vaka on ya nda bulunan bir masumenin kendi hastal n ke f ve di erlerinin de shhatini muhtel etmek maksadyla bu gibi mtalaat- insaniyetikenede bulunmas pek irkin bir eydir. Lakin Fatineyi mazur grmeli. O ana kadar kendisine verilen terbiye neden ibaretti? Byklerini saymamak, kklerine hakaret etmek, e lencesi u runa hibir eyden ekinmemek de il miydi? Hususuyla her istedi inin icras ve her harektnn alk lanmasyla ocu a inayet ve hodbinlik gelmi ti. Onun nazarnda lem, naz u naimle iinde byd o konak lemi, hayat- be er de cedd ceddesi indinde haiz-i ehemmiyet olan kendi hayatdr. Kendisinden

Emine Semiye; Mukayese, zler, S.16, 1 Temmuz 1926, s. 4. agm., s. 4. 16 Emine Semiye [Emine Vahide]; Havf, Terbiye-i Etfale Ait Hikye, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 35, 18 Knunuevvel 1311/30 Aralk 1895, s. 3.
15

14

954

aziz ve kymettar hibir ey tanmaz. nk tantmadlar. Grlyor ki asl kabahat kendisine byle bir terbiyeyi verenlerdedir!17 Fatinenin yanl terbiye edilmesi beraberinde felaketleri de getirmi tir. yle ki babasnn lmne bile sebep olur. markl

Emine Semiye hikyelerinin yan sra romanlarnda da yanl ocuk terbiyesi zerinde durur. Gayya Kuyusunda Safai Beyin babasnn emektarlarndan Pembe Nine, yanl ocuk terbiyesini rnekleyen bir kahramandr. Pembe Nine, Yekta ve Eltafa anlatt masallarla onlar terbiye edebilece ini zanneder. Ancak iki ocuk da masalda geen gayya kuyusundan ok korkarlar: () Bak siz byle dininizi diyanetinizi unutarak Frenk kz kyafetinde geziyorsunuz Tvbe isti far etmezseniz ahirette gidece iniz gayya kuyusudur! Evvela ananz babanz girecek ya!... Pembe Ninenin son szleri zerine Eltaf medit bir lkla Yektaya sarld. Yekta ise, Ah anneci im babac m. Demek imdi gayya kuyusunda yanyorlar ha?.. szleriyle feryat etti.18 Pembe nine gayya kuyusuyla ocuklar korkutarak kendi istedi i ekilde terbiye edebilece ini ve onlarn din e itimini sa layabilece ini d nm tr: Oh ne iyi ettim de anlattm Gayya Kuyusunu i itsinler de korksunlar. Belki slah olurlar. Safainin babasn byle mi byttmd?.. imdi ba lar rahmana gelmiyor! ocuklarn ba nda apka Kokanalarn terbiyesiyle Mslmanlklarn unutuyorlar Hele iki paralk besleme Yekta bile gavur kzna dnd!19 Oysa romanda Safai Bey, ocuklarn alafranga terbiyeyle bytmek ister ve Pembe Ninenin ocuklaryla ilgilenmesini istemez. Btn ocuklu umda onun perili, devli masallarndan bktm usandm imdi de kzmzn terbiye-i fikriyesini bozuyor Bu zamanda evlat efsane ile efkr- batla ile bytlmez, diye ikyet eder.20 3.2. Alafranga ocuk Terbiyesi Emine Semiye Terbiye-i Etfle Ait Hikyede alaturka ocuk terbiyesine kar lk olarak alafranga ocuk terbiyesini de i ler. Ancak hikyelerde tpk alaturka terbiye gibi alafranga terbiye de nerilmez. Bu defa kitabn ikinci hikyesi Felakette kahramanlardan Muhsine yanl bir alafranga terbiye ile yeti tirilir. O annesi Mceddit Hanmn ilgisinden uzakta yalnzca Fransz mrebbiyesinin terbiyesiyle yeti tirilir: Muhsinenin stanas ve dads mahsusen Fransadan celp edilmi ti. Be ya na geldi i zaman Trke anlyorsa da tekellm edemiyordu. Cedit Kahramanla stanbula avdet etmi ti. Hem irezadesinin Trke syleyemedi ine itiraz etti. Bunun zerine bir Trk lalas tutuldu. Muhsine de kaba saba bir Trke tekellme muktedir oldu. Mceddit Hanm kznn sebebiyle iyice Franszca tekellm ediyordu. Bu cihetle Muhsine lisan- mader-zadn validesinden renememi ti. Byd zaman bile babasna papa, anasna da mama demekten vazgeemiyordu.21 Anne terbiyesinden uzakta Fransz mrebbiyesinin e itimi altnda yeti en Muhsine, bir mddet sonra da ngilizce renmek isteyince kendisine bu defa da bir ngiliz mrebbiye tutulur. 3.3. Sentezci ocuk Terbiyesi Emine Semiye Terbiye-i Etfle Ait Hikyede ne alaturka ne de alafranga ocuk terbiyesini nermektedir. O, geleneklere ba l bir terbiye ile Bat tarznda bir terbiyenin birle tirilmesinden yanadr. Havfta Mutekit, Zevkiyar Kalfann terbiyesinde alaturka bir terbiye ile yeti tirilirken kz karde i Fevziyenin terbiyesiyle akll bir kadn olan Feraset Kalfa ilgilenir. Feraset Kalfa, Fevziyeye hem alaturka hem de alafranga bir terbiye verir. Zevkiyara gre Fevziyeyi ok daha modern ve aklc bir tutumla yeti tirir. rne in Feraset Kalfa, konak halknn engellemek istemesine ra men Fevziyenin bir an nce a larnn yaplmasn ister. Hatta Fevziyeyi gizlice a lattrmay ba arr. Terbiye-i Etfle Ait Hikyede Hanife Hanmn damad Cedit Bey de ocuklarn sentezci bir e itimle yeti tirir. Mihri, Drri ve Srr, bir yandan Batl bir e itim alrlarken bir yandan da din ve
Emine Semiye [Emine Vahide]; Havf, Terbiye-i Etfale Ait Hikye, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 41, 8 Knunusani 1311/20 Ocak 1896,s. 3. 18 Emine Semiye; Gayya Kuyusu, Dersaadet, S. 1, 8 Temmuz 1336/8 Temmuz 1920, s. 3. 19 age., s. 3. 20 age., s. 3. 21 Emine Semiye [Emine Vahide];Felaket, Terbiye-i Etfale Ait Hikye, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 48, 1 ubat 1311/13 ubat 1896, s. 3.
17

955

geleneksel de erlerini ihmal etmeden hayatlarna devam ederler. Cedit Bey kzlarna bir yandan Batl anlay la e itim verirken bir yandan da kendi kltrel ve din de erlerine ba l ekilde yeti tirir. Mihri ve Drrinin evde zel ders alarak Franszca ve ngilizcenin yan sra Arapa ve Farsay da renmesini sa lar. Kendisi de kzlarna felsefe ve hikmet dersleri verir. Cedit Bey, ye eni Muhsinenin e itiminde de eksiklikler grerek Hoca Mansur Efendiden onun da Arapa ve Farsa dersleri almasn sa lar. Terbiye-i Etfle Ait Hikyenin nc hikyesi Zekvetin sonunda Meyyet, kars Mihrinin do um yapt n rendi inde Zlali Bey ve Cedit Beye iyi bir ocuk terbiyesinin nasl olmas gerekti ini sorar. Cedit Bey Terbiye-i Etfle Ait Hikyenin ana fikri mahiyetindeki bir konu may yle yaparlar: ocuklarnz ne alaturka ne de alafranga bytnz. kisi ortas terbiye ediniz. lk terbiyeyi validelerine terk ediniz. Evvel valideler ki btn etfale model olmaya layk ve ayan bir surette bydler. Onlarn kalbine terbiyenin usul ve esasn Fevziye gibi dindar ve fa ilet-perver bir kadn rekzetti. Ben de evlatlarmn fikrini ulum u fnunla tenvir ettim. Matlup hsl oldu.22 Anla laca gibi Meyyet, kendisinin alafranga, annesinin de alaturka dnya gr ne sahip olduklarn syleyerek yeni do an ocuklarnn terbiyesi iin bir zm aramaktadr. Zlali Bey tamamen alaturka bir e itimle yeti tirdi i o lu Mutekitin bu e itim sonucunda ld n d nerek alaturka e itimi nermez. Cedit Bey ise ne alaturka ne de alafranga e itimi nerir. O alafranga e itimle alaturka e itimi birle tiren terkipi bir e itimden yanadr ve ilk e itimin anneler tarafndan verilmesini gerekli bulur. Annenin verece i e itimin daha ok ocu un ahlak geli imini sa layaca n, babann ise ocu un bilimsel ynn geli tirmeye ynelik bir e itim verece ini syler. Sonu Aydn Osmanl kadnlarndan Emine Semiye Hanm hayat boyunca e itimci kimli iyle ocuklarn zellikle de kz ocuklarnn e itimine hizmet etmi tir. O bir yandan yazarak, bir yandan da yazdklarn e itli e itim kurumlarnda mmeyyizelik ve retmenlikle fiiliyata dkerek Trk e itiminin temellerine nemli katklarda bulunmu tur. Emine Semiye dnemin meseleleri do rultusunda zme ynelik bir e itim anlay ierisinde olmu tur. Bu sebeple Tanzimat dneminden itibaren nem kazanan kadn e itimi meselesi ve do u-bat ekseninde e itim anlay mzn nasl olmas gerekti i konusunda aray larn yazdklaryla dile getirmi tir. Emine Semiye iki medeniyet dairesine ait e itimi de birtakm eksiklikleri ve yanl lklar dolaysyla kabullenmez. nk Osmanl lkesinde Batl e itim anlay tam olarak i levini stlenememektedir. Ne kurumlar ne de bireysel olarak e itimi yrten ki iler yetkin de illerdir. Bu durum ise ortaya tamamlanmam ve tamamen tesadflerin ynlendirdi i bir sonucu getirmi tir. Yazar zellikle kadnlar asnda daha belirgin yanl lklar ve metotsuzluklar gsteren e itim anlay n tenkit eder, ancak kadn e itiminde herhangi bir model retmez. Son dnemlerde hakknda yaplan al malarn artmasyla unutulmu lu un e i inde olan Emine Semiye Hanmn Osmanl kadn hareketi ierisindeki nemi belirginle meye ba lam tr. Ancak o e itimci kimli iyle de Trk e itimine hayatnn sonuna kadar ok nemli hizmetlerde bulunmu tur. Onun e itimci kimli inin belirginle tirilmesi Trk e itim tarihi ierisindeki nemli bir bo lu u da doldurmu olacaktr.
KAYNAKA Argun ah, Hlya (2009) lk Kadn Yazarlarda Toplumsal Kimli in Yaplandrlmas Srecinde Babann Ke fi. Uluslararas Multidisipliner Kadn Kongresi. zmir. Emine Semiye [Emine Vahide], Terbiye-i Etfale Ait Hikye, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 35-68, 18 Knunuevvel 1311/30 Aralk 1895-27 Haziran 1312/9 Temmuz 1896; Mill Ktphane, Yz A 4206. Emine Semiye (tsz.). ktitaf, Mill Ktphane, 06 MK. Yz. A 458106; MK. Yz. A 4582; MK. Yz. A 2693. ( ktitafn Mill Ktphanede 3 nshas mevcuttur.). Emine Semiye, Fenn ve Edeb Mektuplar, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 70, 4 Temmuz 1312/16 Temmuz 1896, s. 4 -5; Emine Semiye; ktitaf, s. 149. Emine Semiye (1897) Bir Gecelik Gelin, Mtalaa, 25 Mays 1897, Selanik Hatralar, 114-129. Emine Semiye, Bikes, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 98-138, 23 Knunusani 1312/4 ubat 1897-13 Te rinisani 1313/25 Kasm 1897; Mill Ktphane, 06 MK. Yz. A 2670.

Emine Semiye [Emine Vahide]; Zekvet, Terbiye-i Etfale Ait Hikye, Hanmlara Mahsus Gazete, S. 69, 27 Haziran 1312/9 Temmuz 1896, s. 5.

22

956

Emine Semiye (1325) Sefalet, Mtalaa, S. 26-12, 14 Knunusani 1312/26 Ocak 1897-6 A ustos 1314/18 A ustos 1898, Hilal Matbaas. Emine Semiye (1901) Muallime, Hanm Kzlara Mahsus Gazete, S. 143-146, 21 Knunuevvel 1316/3 Ocak 1901-25 Knunusani 1316/7 ubat 1901. Devam Hanmlara Mahsus Gazete, S. 99/301-109/311, 15 ubat 1316/ 28 ubat 1901-2 Mays 1317/15 Mays 1901; Mill Ktphane, O6 MK. Yz. A 4583. Emine Semiye (1911) tiraf- Hakikat, Mahmure Hamidullah Hanm Efendiye, Terf-i Mslimin, c. 2, S. 31, 13 Knunusani 1326/26 Ocak 1911, 98-99. Emine Semiye, Gayya Kuyusu, Dersaadet,S.1-69, 8 Temmuz 1336/8 Temmuz 1920-13 Eyll 1336/13 Eyll 1920. Emine Semiye (1926) arkla Garbn ocuk Terbiyesi: arkta ocuk Terbiyesi, zler, S. 14, 1 Haziran 1926, 3-5. Emine Semiye (1926) Mukayese, zler, S. 16, 1 Temmuz 1926, 3-4. Gvsa, brahim Alaaddin (1933) Emine Semiye Hanm, Me hur Adamlar Hayatlar-Eserleri. 2, 403-404. Hrmen, Fatma Rezan (2004) Ressam Naciye Neyyalin Mutlakiyet, Me rutiyet ve Cumhuriyet Hatralar. stanbul: Pnar Yaynlar. emsettin Sami (1879) Kadnlar. stanbul: Mihran Matbaas.

957

S RACEDD N HASIRCIO LUNUN OCUK EDEB YATI TAR H M ZDEK YER

Do. Dr. Aziz KILIN anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Fakltesi Mehmet AYDIN anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Bilimleri Enstits Doktora rencisi

zet Trkiyede ocuk edebiyatnn gemi i pek eskiye dayanmamaktadr. lkemizde yeni yeni oturmaya ba layan ocuk edebiyat gelene inin temelleri Me rutiyet Dneminde atlm tr. Bu gelenekten bahsedebilmek iin nce bu gelene in olu mas iin emek vermi insanlar bilmek gerekir. nemli bir e itimcimiz ve edebiyatmz olan Siraceddin Hasrco lunun eserleri hem edebi adan hem de e itim asndan Me rutiyet dnemi ocuk edebiyatmzn bilinli bir ekilde geli imine nemli katklar sa lam tr. Bu al mada Siraceddin Hasrco lunun Trk e itim sistemine kattklaryla, ocuk edebiyat alannda hem kendi verdi i eserlerle hem de Trk edebiyatna kazandrd eviri eserlerle e itim ve ocuk edebiyat tarihimizdeki yeri bilimsel ve yaznsal ba lamda incelenerek aklanmaya al lacaktr. Anahtar Szckler: Siraceddin Hasrco lu, Me rutiyet dnemi ocuk edebiyat, ocuk edebiyat.

Abstract The childrens literature in Turkey isnt based on a long history. The fundemantals of todays childrens literature in our country, which is settling from day to day, goes to the Constitutional Period. Before making mention of the tradion of childrens literature in our country we should know the people who made a great effort for its evolution. As an important educator and a man of letters, the literary works of Siraceddin Hasrco lu in the Constitutional Period made a great contribution for the evolution of childrens literature in terms of education. In this study, its aimed to explain the contributions of Siraceddin Hasrco lu to the Turkish Educational System and his place in the field of childrens literature both in a scientific and literary context, taking into consideration his literary works and translations. Key Words: Siraceddin Hasrco lu, Childrens literature in the Constitutional period, childrens literature.

Giri nsanlk tarihinde meydana gelen geli melerin e itime ve edebiyata yansmas sonucu ocuklara verilen nem de artmaya ba lam ve bunun sonucunda da ocuk edebiyat do mu tur. lkemizde ocuk edebiyatnn a da anlamda ba langc pek eskiye dayanmamaktadr. irin (2000: 83-84)e gre her eser yazld dnemden etkilendi inden bizdeki ocuk edebiyat da Tanzimatn ilanyla lkemize gelen zgrlk ortamdan etkilenmi tir. Bu etki zellikle Me rutiyetle birlikte daha da geli mi tir. kinci Me rutiyetten sonra gelece in genlerini, yeni rejimin kendilerine emniyet edilecek neslini yeti tirmek endi esi ocuk e itimi ve retimine verilen nemi arttrm tr (Enginn, 1985:190). ocuk edebiyat lkemizde tekerlemeler, bilmeceler, masallar, efsaneler ve destanlar gibi szl rnlerde kendini gstermi , bilinli bir ekilde ocuk edebiyat olarak de erlendirece imiz yazl eserler ancak Tanzimattan sonra ortaya konmaya ba lanm tr. Yurdumuzda ocuk edebiyatyla ilgili d nce, gr ve neriler daha a da bir anlay erevesinde ancak kinci Me rutiyetten sonra ortaya km tr ( irin, 2000: 83-84). lk kez kinci Me rutiyet dneminde e itimci Sat Bey nderli inde Tevfik Fikret, Ali Ulvi Elve, . Aladdin Gvsa, Ziya Gkalp ve Siraceddin gibi birok yazar ve e itimcimizin ocuklar iin eserler verdi i ve dergiler yaymlad grlr (O uzkan, 1979: 278). ocuk edebiyatyla ilgili al malar nce evirilerle ba lam , daha sonra ise Siraceddin Hasrco lunun da iinde bulundu u snrl sayda edebiyatmz tarafndan ocuk edebiyatyla ilgili rnekler verilmi tir. E itimde dzenleme ve geli tirme al malar asndan baklrsa, Me rutiyet Dneminin, ksa bir dnem olmasna ra men, zellikle ortaya atlan fikirler bakmndan ok verimli ve yeniliki bir dnem oldu u grlr. Bu dnemde Siraceddinin eserleri hem edebi adan hem de e itim asndan ocuk edebiyatmzn geli imine nemli katklar sa lam tr. Yahya Kemal Beyatlnn yazd u paragrafn 959

Siraceddinin ocuk edebiyatmza olan katksn ve edebi ynnn gcn grmemiz asndan nemli oldu unu d nyorum: Tevfik Fikret, ondan sonra Mehmed kif Bey ve son zamanlarda hrikulde lk bir ifdeyle ocuklara kssalar ve menkbeler yazan muallim Sirceddin Bey aruzla yerli leheyi ifde etmekte byk mahret gsterdiler. Fakat onlar gibi herkes mahret gsteremez. Bu ahs bir hner, ahs bir istidaddr. Ve yalnz sanat shasnda kalr. En byk bestekrlarn bir msk aletni ok hnerver bir szendeden iyi kullanmadklar grld gibi bzen en iyi sairlerin de vezni stdne kullanmadklar olur: eyh Galib byk bir irdi, arzu iyi kullanamazd. Nil-i Kadm, Avni Bey ok stdne kullanrlard, fakat onun kadar yksek air de ildirler (Beyatl, 1990:125). Trk e itim sisteminde yer alm ki ilerin e itim gr leri ve eserleri ile ilgili yaplan al malarn yetersiz olmas ve gnmz e itimcileri tarafndan bu ki ilerin ve eserlerinin bilinmemesi nedeniyle bu al mann yaplmas, e itim tarihimiz ve ocuk edebiyatmz asndan nemlidir. Bu e itimcilerimizden biri olan Siraceddin Hasrco lu da gerek verdi i eserlerle gerek bugn dahi geerlili ini koruyan e itim zerine gr leriyle incelenmeye layk de erli bir e itimcimizdir. Siraceddin Hasrco lunun Hayat Mehmed Siraceddin Hasrco lu Trk retmen ve yazarlarndan olup 1876 ylnda stanbulda do mu tur. Trablusta srgn iken len Harbiye Nezareti ube mdrlerinden Hac Ahmed Beyin o ludur (Grpnar, 1960: 281). lk tahsilini skdarda Rstem Pa a ptidai Mektebinde ve devamnda Pa a Kaps Askeri R tiyesinde yapm tr. renimine tp okulunda devam eder iken II.Abdlhamitin baskc ynetiminden bunalm ve bu baskdan kurtulup daha fazla okuma ve ara trma yapmak iin 1895 ylnda 19 ya nda Avrupaya firar etmi tir (Hasrco lu, 1918: 235-236). Siraceddin yksek renimini yapmak zere Cenevre niversitesine girmi tir. 1896 ders senesinde tabiat derslerini okuyarak kimya ve bitki laboratuarlarn takip etmi ve 1897de fizyoloji ve inceleme dersleriyle inceleme laboratuarlarna devam etmi tir. Yksek renimini ailevi sebeplerden brakmaya mecbur kalm ve bir mddet Pariste ya am tr. 1898 senesi sonuna do ru vatanna dnerek 1899da devlet hizmetine girmi tir. lk memuriyeti Midilli adas tahrirat kalemi memurlu udur. Tayin edildi i bu grevde sekiz buuk sene kaldktan sonra Me rutiyetin ilan zerine genel aftan faydalanarak 1907 ylnda stanbula gelmi ve kendisine stanbul Muallim Mektebi malmat- fenniye muallimli i verilmi tir. Bundan sonra Mercan, skdar ve Kabata dadilerinde retmenlik grevlerinde bulunmu tur. Bir mddet sonra baz idadilerin lise derecesine ykselmesiyle Siraceddin, 1919 ylnda Vefa Lisesi tabiiye muallimli ine gemi tir. Ayrca stanbul Kz Lisesi ve Erkek retmen Okulu tabiiye retmenliklerinde bulunmu tur. Siraceddin Hasrco lu, 22/01/1924 tarihinde dnemin Maarif Vekili smail Safa tarafndan telif ve tercme azal na atanm tr. 1924te Ankarada maarif vekletinde telif ve tercme azal nda bulunduktan sonra 1930da tekrar Kabata Lisesi ve ayn zamanda Dar afaka tabiiye muallimli ine tayin edilmi ve mrnn sonuna kadar bu vazifeyi byk bir istekle yapm tr (Akt.: raan,1938: 5). Siraceddin, 13 Haziran 1938 tarihinde ani bir rahatszlk sonucu hayata gzlerini yummu tur. Yahya Efendi mezarl nn stndeki airane tepeye gmlm tr. Siraceddin Hasrco lunun Edebi Mevkii Trk Edebiyatndaki geli meler Tanzimatla birlikte ortaya kt iin Tanzimattan ncesine dayanan bir ocuk edebiyat gelene i olu mam t. Bundan dolay ocuk edebiyat alannda verilen eserler ncelikle eviri eserlerle ba lam tr (O uzkan, 1979: 280). Gnmzde, ocuk edebiyatndaki zenginli in ve birikimin, bir ocuk edebiyat gelene inin olu masn, o gnlerde az saydaki evirmenlik yapan yazarlarmza borluyuz. Bu yazarlarmzn ba nda gelen Siraceddin Hasrco lu, Dnya Edebiyatndan Nicolas Gogol, Jean-Baptiste Paquelinde, Charles Dickens, LAbbe Prevost, Prosper Merime, Edgar Allen Poe ve Alfons Dode gibi yazarlarn eserlerini Trkeye evirerek Trk Edebiyatna kazandrm tr. Siraceddin Hasrco lu, Dnya Edebiyatndan evirdi i ocuk romanlar ve yklerinin yan sra fabllar da evirerek Me rutiyet Dneminde ocuk edebiyatmza byk katklar sa lam tr. Siraceddin, fabllar evirirken eviri yapt dilin ya ad kltrde oldu u gibi aynen evirmemi , eviriyi yaparken olaylar Trk kltrne uyarlam tr. Bu yzden bu fabllar ocuklar okurken fabllarda ya antlarna, kltrlerine ve hayat anlay larna ters gelmeyen, tandk olan ama ya arken fark etmedikleri olaylara ve ki iliklere rastlam lardr. Bylece bu eserleri okuyan ocuklar ya antlarnda bunlarla kar la tklarnda yabanclk ekmemi lerdir. Osmanl Devletinde Tanzimata kadar sreli yaynlar yoktu. lk defa 1839da Tanzimatn ilanyla birlikte batlla ma hareketlerine paralel olarak edebiyatmzda da atlmlar ba lar. Sreli yaynlar, Tanzimatla beraber resmi olarak ba layan Avrupalla ma/Batlla ma abalarnn gstergelerinden, uzantlarndan biridir. Bu abalarn di er bir uzants, o zamana kadar arka planda kalan kadn ve ocuklarn yava yava da olsa toplumda bir yer edinmeye ba lamalar ve sosyalle meleridir. Bu iki 960

ayr de i imin bir noktada bulu mas tabii bir neticedir ve Osmanllarda kadnlar ve ocuklar iin sreli yaynlar ortaya kmaya ba lar (Okay, 1999: 16). II. Me rutiyetin ilan edilmesiyle birlikte Osmanlda her alanda oldu u gibi eski harfli ocuk dergilerinde de geli meler ya anm ve dergilerin says artmaya ba lam tr. Eski harfli ocuk dergileri, e itim tarihimiz ve ocuk edebiyatmz iin nemli kaynaklardr. II. Me rutiyetten sonra yaymlanan ocuk dergilerinde o dnemin siyasi ve sosyal yansmalarn da bulmak gayet do aldr. Bunlarn byk bir blm de milliyetperver ocuklar yeti tirmek, ocuklarda Trklk ve vatan sevgisi bilinci uyandrmak iin kaleme alnm tr. Bu dnemde yaymlanan nemli eski harfli ocuk dergilerinde Siraceddinin de e itli makaleleri, eviri eserleri, iirleri ve manzum eserleri yer almaktadr. lk yazlar, Tedrst- btidiyye Mecmasnda yaymlanm tr. Burada mnte ir iirlerinin ekserisi ezberlenerek hafzalarda menku kalm tr(Akt.: raan, 1938: 6-7). Bunu takiben Siraceddinin yazlar ve iirleri Muallimler Mecmus, Terbiye Mecmus ve Yeni Nesil Mecmus gibi ocuklarn e itimini konu edinen o dnemin nemli sreli yaynlarnda sk sk yer alm tr. Bunlardan bir ksm kk ya taki ocuklara basit bilgileri retmeyi amalayan didaktik iirlerdir. Saylar, gnler ya da mevsimler gibi... Vatan ve millet sevgisi, iyilik, drstlk, iyi ahlak, kklere sevgi, byklere sayg gibi konular i leyen iirlerin yannda a rlkl olarak tabiat ve hayvanlar anlatan iirler bulunmaktadr. Siraceddin, Me rutiyet dnemi ocuk edebiyatndaki yaznsal bo lu u doldurmak iin tercme etti i ve kendi yazd eserleri Kolay Kraat (be snflk) kitabnda toplam tr. lk mekteplere mahsus olmak zere Osmanlca yazlm be kitaptan meydana gelen bu eserin ilk basm 1925 ylnda yaplm tr. Birka sene btn ilk mekteplerde ocuklar tarafndan okunmu tur. Kraat kitaplarnn yazl amac ocuklarn okumalarn ve yazmalarn geli tirmektir. Siraceddin, ikinci snftan be inci snfa kadar olan snflarda okuma derslerinde uyulmas gereken program ve esaslar u ekilde belirtmi tir: kiden be e kadar olan snflarn kraat derslerinde u esaslara riayet edilecektir:1. Kraat derslerinde ilk snflardan itibaren i lik ve pervasz olmakla beraber ayn zamanda manedar bir surette okumay temin etmek lazmdr. Binaenaleyh ocuklarn mihengi bir ahenk ve makam- mahsusu ile kraat etmelerine meydan verilmeyerek okumakla konu mak arasndaki gayri tabii farklar izale edilecektir. 2. ocuklarn deres ve dzgn okumaya dikkat etmekle beraber, ocuklar okurken okuduklar paray anlamaya da al trlmaldr. Bunun iin kraat bittikten sonra kitaplar kapanp, mevzu bir veya birka akirt tarafndan anlatlmaldr. Her kraat parasnda yeni tesadf edilecek, nihayet drt be kelimenin manas izah edilmeli ve muallim bu kelimeleri mnasip cmlelerde kullandrmaldr. 3. Kraat paralar daha ziyade ahlaki ve edebi mahiyette olacak, milli tarihe bilhassa son istiklal mcadelelerine cumhuriyet umdelerine ait paralar bulundurulacaktr (Hasrco lu, 1925: 12). Belirtilen programdan da anla ld gibi Siraceddin Hasrco lunun kraat kitaplarndaki eserleri, ocu un dil geli imini, dilini do ru ve gzel konu masn, okudu unu ve dinledi ini anlamasn ve bunlar yaparken de edebi bir zevk almasn sa layacak biimdedir. Siraceddin, ocuklar iin yazd iirlerini, ksa hikyelerini ve eviri eserlerini ocuklarma Hikyeler kitabnda toplam tr. Bu kitap, blmden meydana gelmektedir. lk blmde kendi iirleri, ikinci blmde eviri eserleri ve nc blmde e itli hikyeleri vardr. Siraceddinin hem kendi yazd hem de eviri yapt eserlere bakld nda, eserlerde i lenilen konularn reticilik ynnn de a r bast grlmektedir. Brakt eserlerden hareketle Siraceddinin edebi ki ili inin ve e itimcili inin ok gl oldu u sonucunu kartmaktayz. Siraceddin Hasrco lunun Eserlerinde Dil ve slup Yrko lu (1977: 93)na gre ocuklar iin yazmak yreklilik i idir. Yeti kinleri sz bo untusuna getirebilirsiniz ama ocuklar getiremezsiniz. ocuklar yle yaptlar okumaz, atarlar. ocuklar iin yazarken ak olacaksnz, d nceleriniz duru olacak, kavramlarnz seik olacak, diliniz anla lr olacaktr. Siraceddinin eserlerindeki dili , sade ve anla lr bir ekildedir. Eserlerinde Trke kelimeler kullanmaya zen gstermi , sade ve gnlk konu ma diline yakn akc bir dil kullanm tr. Siraceddin, anlatacaklarn dolaysz bir dille ksa cmlelerle anlatm tr. Cmlelerinde yapma, gsteri li ve bol sfatl anlatmdan kanm tr. eviri eserlerinde olsun kendi eserlerinde olsun bu zellik ak bir ekilde gze arpmaktadr. Ksa cmlelerle kurdu u bu eserler olduka ak ve hareketlidir. Siraceddin, ocuk ruhunu derinden bilen bir e itimci olu unun yan sra, iirlerinde gerek ocuk dilini kullan da nemli rol oynam tr. Hatta yakla k doksan yl nce, gnmz ocuklarnn kulland dili kullanmakla kalmayp, bugn bile sk sk tekrarlad mz deyimlerimizi ve szlerimizi de bu eserlerine yerle tirmi tir. Bylece de ocuklara yalnz duru ve gzel Trkenin de il, ayn zamanda zengin ve sanatl Trkenin de zevkini vermesini bilmi tir. Siraceddin, kulland dille o dnem yaygnla an Milli Edebiyat akmna uygun eserler vererek iirlerini anadiliyle ak yazm oldu unu ifade eder. ocu un bu sayede haberi olmadan, sklmadan bir ahlk dersi yahut faydal bir bilgi rendi i gr ndedir. Yine kendileri iin kaleme alnm iirler sayesinde ocuklarn irkin lakrdlar, terbiyesiz 961

trkler renmeyeceklerini de syler. iirlerin ocuklara st kadar lazm oldu u kanaatindedir (Hasrco lu, 1929: 10). Ayrca Siraceddin eserlerinde yazm, noktalama ve cmle dzenine zen gstermi tir. Siraceddinin hikyeleri incelendi inde, ocu un ruhuna ve hayal dnyasna uygun eserler oldu u grlr. air, ocuk kalbinin i lemeye msait bir elmas oldu unu fakat bu kalbi byk ninelerin hurfat ve eski iptidai kitaplarn anla lmaz ibarat ile doldurup kmr gibi siyah brakmann bir cinayet-i maneviye oldu u gr ndedir (Hasrco lu, 1925: 4). ocu a kk ya ta anne, baba, karde , arkada , yurt ve insanlk sevgisini; iek, kr, orman, do a ve ayrca gzel sanatlar zevkini, iir yoluyla a lamak isteyen Siraceddin, yer yer anafikri son msralara saklayarak ocuklar iin yazd iirleri daha da etkileyici klm tr. Me rutiyet dneminde ocuklar iin iir yazlmasndaki ilk ama, onlarn e itimine yardmc olmaktr. Yazlan iirler sayesinde ocuklarn daha kolay renmeleri ve terbiyeli, faziletli, iyi ahlakl bireyler olmalar umulmaktadr. iirlerin ta yaca edebi nitelik daha sonra gelmektedir. Ama Siraceddin, iirleriyle dnemin ocuklarnn e itimine yardmc olurken iirlerinde edebi unsurlar hibir zaman gz ard etmemi tir. Siraceddin Hasrco lunun Eserlerinde E itim Siraceddin, iyi e itimli, ald e itimi kar sndakine hissettiren, bildiklerini do ru aktarma yollarn bilen ve aktard bilgilerin de kalc olabilmesini sa layan bir e itimcimizdir. O dnemde Siraceddinden bahsedilirken: Siraceddin insan yar doktor karrd. diyorlard. Siraceddin dinine d kn bir vatanperverdi. Son milli inklplarn meydana getirdi i de i iklikleri takdirle anar, her sene Ankaray ziyarete gider, orada bir sene iinde meydana gelen ba arlar ne ne anlatrd. O, btn bu Milli hareketleri, iktisad kalknmalar gelecek iin ok hayrl bulurdu. Siraceddin genli inde ciddi bir e itim grm ve ok okumu tu. Yksek bilgili ve pozitif bilimlere hkimdi. Mesle i airlik olmad halde ki ili i iriyesi ok ince bir insan idi. (Akt.: raan 1938: 6-7). Siraceddin eserlerini, ocuklar e lendirirken e itmek amac ile hazrlam tr. Baz eserlerinde, hayvanlar yardmyla insanlara kusurlarn, zayf taraflarn gstermi tir. Onun iin iirlerinin hepsinde e itim yn, terbiye yn bilinli olarak bulunmaktadr. Siraceddin, eserlerinde ocuklara inand fikirleri a layarak onlar fikir yolu ile e itmek ve terbiye etmek istemi tir. Ciravo lu (2000: 189)na gre bir edebi eserin temalar demek, o eserde dile getirilen srekli vurgulanmaya al lan d nceler toplamdr. Yazar bu ekilde eseriyle belirli bir anafikri savunarak bir sonu elde etmeye aba gsterir. ocuk edebiyatnda bu zellikle daha bir anlam kazanr. Siraceddin Hasrco lu, iirlerinde ahlaki tler zerinde durmu ; al madan kazanma, insanlar aldatma, yalan sylememe, kendinden zayf ki ileri ezmeme, aklszlk, cahillik, drstlk temalarn i lemi tir. Ayrca ocuklara ynelik eserlerinde vatan sevgisi, kazanlan Kurtulu Sava ve cumhuriyetle ilgili yeni kurulan rejimi tanmaya ve korumaya ynelik konular da vardr. Eserlerinde ocuklara ok zor artlarda elde edilen ulusal ba arlarmz tantr, anlatr ve benimsetmeye al r. Siraceddin cumhuriyetin ve devrimlerin lkemiz iin ok nemli oldu unu ve onlar korumamz gerekti ini e itli yazlarnda ve iirlerinde ocuklara belirtir. Siraceddin, ocuklar kuru, skc tlerle e itmeye kalkmaz. Onlara, gerekti inde yaramazlklar yaptrr ve bunlarn sonularn ince bulu larla ssleyerek ocuklarn gzleri nne serer. Bylece de ocuk, iirin iinde bol bol tler okuyaca yerde, ancak iiri bitirdikten sonra kendi kendine o i in do ru olmad n anlar ve bu kanya yalnz ba na vard iin de onu kolay kolay unutmaz, unutamaz. Siraceddin bunu yaparken, ocuklara sanat zevkini, okuma zevkini, mzik zevkini, tabiata bakma zevkini de bilinli olarak a lar. Eserlerindeki iirleri okuyan ocuklar da ho a vakit geirirlerken ayn zamanda kendilerine yararl olacak yeni eyler renirler, hem de ruhsal ynden e itilmi , terbiye edilmi olurlar. iirlerinde yalnzca ocuk olup ocuklarn ruhlarna onlarn anlayaca ba arl bir dille seslenmekle kalmaz, ayn zamanda onlarn ruhlarnda iyili in, gzelli in, do rulu un ve karde li in de me alelerini tutu turur. Bu da a mzn en ileri e itim gr ne ok uygundur. Siraceddinin iirlerinin ve yazlarnn bugn de yepyeni, taptaze olu unun asl nedeni, dayand bu e itim dzenidir. Siraceddin, ocuklarn rendiklerini uygulamalar gerekti ini e itli yazlarnda vurgulam ve bu konuyla ilgili eserleri tercme etmi tir. Bu yzden lkemizde, bugn de eksikli i iddetle duyulan teknik elemana olan ihtiyac daha o zamanlar sezmi , anlam tr. Onun iin de ocu a daha kk ya ta, hem bedenini hem de elini yararl biimde kullanma yeteneklerini kazandrarak sradan bir okumu ki i olma yerine, aydn kafal bilim adam yan sra teknik eleman olarak da yeti me yolunu gstermeye al m tr (Hasrco lu, 1918: 84).

962

Siraceddin Hasrco lu yeni e itim metotlar kullanarak renciye grelik ilkesini savunmaktadr. Bu ilkeye ba l olarak da dnemine gre ok ileri bir e itim gr ne sahip bir e itimcimizdir. Montaigne, e itimciye elindeki ruhun ieri ine gre... davranmasn, e yay, tattrmasn, kendi seip kendi ayrt etmesini sa lamasn; bazen ona yolu ap bazen de yolu kendi asn diye brakmasn salk veriyor (Medici,1972: 16). Siraceddin, Tabiiyyat Tedrisat adl makalesinde Montaignenin szlerinde belirtti i gibi e itimcinin grevinin renciye bilgiyi hazr olarak vermek de il, bilgiye ula mas iin renciye rehber olmas gerekti ini savunmu tur (Hasrco lu, 1918: 83-97). Siraceddin, e itimde anadilinin nemini vurgulayarak kitaplarda yer alan yabanc kelimelerin rencinin renmesini zorla trd n ve bu dersleri sevmedi ini belirterek bu sorunun a lmasyla ilgili nerilerde bulunmu tur: Memleketimizde ciddi nebatat okutulan mektepler var. Fakat mekteplerde talebe ok yok. Sebebi pek de usul tedrisin fenal nda de il. Dersler kfi derecede ameli. yle iken talebe dersi sevemiyor. nk Latince isimlerle biarelerin dima lar tahri ediliyor. Filvaki nevileri retmek iin Trke isim bulmak nadiren kabildir. Fakat talebenin tevri ini mucip olan bir usul idame etmektense Latinceleri tercme suretiyle mesele halledilmek elbette daha hayrl olurdu. Bu esasa gre vcuda getirilecek bir lgat kitab fenni isimleri bulmada talebeye pek li rehber olur. Mektib-i taliyede ise Latince isimler hemen hi sylenmemelidir. Talebemizi yldrmamak iin ecnebi kelimelerden itinap etmek lzumunu kendi hesabma birok tecrbelerle anladm (Hasrco lu, 1918: 93). Siraceddine gre derslerin anla lmas ve renilenlerin kalcl nn sa lanmas iin e itimde ve retimde kullanlan kelimeler rencinin anadilinde olmak zorundadr. Ayrca Siraceddin, derslerde geen yabanc kelimeler iin de bir szl n gereklili inden bahsederek bunun nemine de de inmi tir. Siraceddin, yine retme metotlarndan biri olan yakndan uza a, basitten karma a, kolaydan zora ilkesine gre hareket ederek gr lerini belirtmi tir: Tecaribim bana unu retmi tir ki talebeyi, ilk gezintiye ktklar zaman nebatat miktarca ok lakin cins itibariyle fakir bir yere gtrmelidir. Ben ibtidai uzun ayra gtryorum. ocuklar oradaki nebatat kolayca reniyorlar. O zaman kendilerine u hissi veriyorum: Gryorsunuz ki nebatat renilmesi g bir ey de ildir. te etrafnzdaki iekler, a alar size btn srlarn atlar (Hasrco lu, 1918: 96). Siraceddinin, Haziran 1923te Muallimler Mecmusnda yaymlanm Nmayi adl makalesinde o dnemin baz e itim sorunlarn itenlikle dile getirmi tir ve bu makale e itim tarihimiz ynnden dikkate alnmaya de erdir: Bu memleket ne tuhaf! Herkes liyakat erbab (yetenekli insanlar) arar. Yine herkes tabasbustan(yaltaklanmadan), arlatanlktan ba ka bir eyi takdir etmez. Hele terbiye gibi, ilim ve marifet gibi i lerde herkes gayretke yahut allme... Ayn zamanda herkes chil yhut bgne (ilgisiz). Btn i imiz yalnz bir kelimede toplanyor: Nmayi (gsteri ). Mesel, baknz: Her millet evldn en temiz, en muktedir ellere tevdi etmek ister, bu yetene i de pek az adam kendinde grebilir, yle de il mi? Hayr, yle de il! Bugn hi kimse yoktur ki muallimlik yapaca na inanm bulunmasn. En bare, en ciz, en ahlksz bir fert bile bu mesle e girebiliyor. O derece ki bir serseri, mezar tasna Ben hibir ey, hatta muallim bile olamadm. diye yazdrsa herkes acyacak; nk muallimin unvan lzm, meziyyt (stn zellikleri) de il. be al kan hocay da karmak istiyorlar. T ki, ehliyet (yeterlilik) iin kar la trma imkn kalmasn ve nmayi ilerden (gsteri ilerden) ba ka meydanda kimse grlmesin. Hibir baba grlmez ki evldn hangi ellere tevdi etti ini sorsun, anlasn ve bir mektebin mkemmeliyetini mektep idaresinin nmayi kabiliyetiyle lmesin. Ben bu kadar senelik hocaym, snftan dndrdler (braktlar) diye darlp ocu unu mektepten karan, hi okutmayan babalar grdm; belki ahadetnameli grmek isteyenlere rastladm. Fakat hakik bir mnevver (aydn) yapmak isteyenleri bilmiyorum. Hibir okul mdrne tesadf edilmez ki ilerlemeyi ok sayda mektepler amakta grmesin. Ama muallim yokmu , talebe yokmu . Olsa da genlerin byle yerlerde gelece i snermi , bu fakir milletin parasn savurmaktan ba ka sonu vermezmi , ne kar? Mektepler atk. deriz ya! Bu, savurganlk grlmez de, muallimin karnn doyurmak, ona kitap alacak para vermek savurganlk grlr, nk bu berikiler nmayi de ildir! (Akyz, 2001: 376). Bu yazsnda Siraceddin Hasrco lunun szlerine bakt mzda dnn resmi, yarna k tutmu gibi bugnmz anlatr durumdadr. Siraceddinin e itim anlay ndaki fark burada bir kez daha a a kmaktadr. Ele tirdi i konulara bakld nda ayn sorunlarn halen devam etti ini grmekteyiz. Herkes kaliteli e itim isterken, e itimdeki aksaklklardan yaknrken, bunlarn dzeltilmesi iin ise hibir ey yapmamaktadr. Okul saysnn ok olmas kaliteli e itimi getirmemektedir. nemli olan o okullarn niteli idir. Okullarn nitelikli olmas ise nce bu okullarda e itim ve retim veren retmenlere de er verilmesi ile olur. retmenli e gereken de erin verilmemesi, hatta yaplabilecek en kolay meslek olarak grlmesi bu mesle e gereken de erin verilmedi ini gstermektedir. De ersiz bir meslek haline getirilen retmenlik, herkesin kolaylkla yapabilece ine inand sradan bir meslekmi gibi grnmektedir. retmenlik mesle inin bu kadar

963

basit grlmesi, e itim sistemini temelden rtmek anlamna gelmektedir. Siraceddinin ele tirdi i di er bir konu da var olan okullarn ve retmenlerin durumunun iyile tirilmesi, var olan e itimin kalitesinin ykseltilmesi gerekirken, zaten kangren olmu bir yaray e elemeye benzer bir ekilde ok sayda okul alarak savurganlk yaplmasdr. Siraceddine gre bu zihniyetteki insanlarn niteli e de il, niceli e nem verdikleri grlmektedir. Bu anlay gnmzde de kendini gstermekte ve Siraceddinin de de indi i gibi e itimimize zarar vermektedir. Siraceddin Hasrco lunun e itim ile ilgili gr lerini inceledi imiz makalelerinde grld zere Siraceddin, dnemine gre e itim ve retimle ilgili zamannn ok ilerisinde, a da e itim anlay na sahip bir e itimcimiz ve edebiyatmzdr. Sonu Siraceddin Hasrco lu, ocuk edebiyatna kazandrd eserleriyle, yeni kurulan Cumhuriyetin ve getirdi i yeni e itim sisteminin yerle mesi iin verdi i abalarla ve eserlerini yazarken Trkenin kullanlmasna verdi i nemle unutulmamas gereken de erli bir e itimci ve edebiyatmzdr. Siraceddin Hasrco lu, ba mszlk ile ulusal kltr ve de erleri ocuklara de i ik retim yntemleri kullanarak vermi tir. rencinin sadece dinledi i, ezberledi i, ya amdan kopuk retim yntemleri yerine, renciyi renmede aktif hale getiren yntemleri savunmu ve bunu e itimle ilgili yazlarnda da dile getirmi tir. Milli edebiyat akmna ba l olarak dilde sadele meye uymu tur. Eserlerini verirken bu sorumlulu un bilinciyle hareket etmi , Trkeye sahip km , evirilerinde anla lr, sade ve akc bir Trke kullanm tr. Ayrca ders kitaplarndaki yabanc kelimelerin Trkele tirilmesi ya da bu kelimelerin Trke kar lklarnn oldu u szlk yazlmas zerinde durarak Trkeye verdi i nemi gstermi tir. Siraceddin, ocuklara yazd eserlerde aruzu ve duru Trkeyi birlikte kullanarak byk bir ustalk sergilemi tir. Enginn (1985:192) Yahya Kemalin kendisinden bahsetti i Siraceddin Hasrco lunun eserleri ne yazk ki kitapla amam tr. demektedir. Siraceddine gerek verdi i eserlerle gerek bugn dahi geerlili ini koruyan e itim zerine gr leriyle gereken de eri vermenin, fikirlerinin ve eserlerinin gnmz ocuk edebiyatnda ve Trk e itim sisteminde ya atlmas ile olaca na inanlmaktadr. E itimcimizin ocuk edebiyatmzdaki yerinin belirlenmesi, eserlerinin gncelle tirilerek ocuk edebiyatnda katetti imiz yolun dn, bugn ve yarnnda ocuk edebiyatmzn ilerleyen ve geri kalan ynn, ocuk edebiyatmzn gnmzde ald biimini grmemiz asndan bu al mann yararl olaca d nlmektedir.
KAYNAKA Akyz, Yahya (1978) Trkiyede retmenlerin Toplumsal De i medeki Etkileri. Ankara: Do an Basmevi. Beyatl, Yahya Kemal (1990) Edebiyta Dir. stanbul: zal Matbaas. Ciravo lu, ner (2000) ocuk Edebiyat. stanbul: Esin Yaynevi. Dode, Alfons (1938) Taraskonlu Tartoren(eviren: Siraceddin Hasrcoglu, Ali Kmil Akyz). stanbul: Hilmi Kitabevi. Enginn, nci (1985) ocuk Edebiyatna Toplu Bir Bak . Trk Dili Dergisi, 400, 186-194. Grpnar, Hseyin Rahmi (1960) Trk Me hurlar Ansiklopedisi. stanbul: Ekicigil Matbaas. Hasrco lu, Siraceddin (1918) Tabiyyat Tedrisat. Terbiye Mecmus, 1-3, 83-97. Hasrco lu, Siraceddin (1918) Biz Nasl Yeti tik? Tbbiye-i, Askeriye-i Hemyani. Terbiye Mecmus, 1-6, 221- 236. Hasrco lu, Siraceddin (1925) lk Mektep 1-5. Snf ocuk Kitab Kolay Kraat. stanbul: Orhaniye Matbaas. Hasrco lu, Siraceddin (1929) ocuklarma Hikyeler. stanbul: Amedi Matbaas. Medici, Angela (1972) Yeni E itim (eviren: Nihal nal). stanbul:Varlk Yaynevi. O uzkan, Ferhan (1979) Dnyada ve Bizde ocuk Yaznnn Geli mesine Toplu Bir Bak . Trk Dili Dergisi, 331, 261-279. Okay, Cneyd (1999) Eski Harfli ocuk Dergileri. stanbul: Kitabevi Yaynclk. irin, Mustafa Ruhi (2000) ocuk Edebiyat. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. Yrko lu, Atalay (1977) ocuk Yazn. Trk Dili Dergisi, 311, 290-291.

964

MEHMET EMSEDD N' N TRK OCUK DERG C L

TAR H NDEK YER

Do. Dr. Aziz KILIN anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Fakltesi Fatih TANRIKULU anakkale Onsekiz Mart niversitesi Doktora rencisi

zet Mehmet emseddin Trk ocuk dergicili i tarihinde ismi ok anlmayan bir yazardr. Hlbuki yaymlam oldu u eserlerle ocuk dergicili ine nemli katklarda bulunmu bir yazardr. Trkiyede ocuk dergicili inin ba lamasndan ksa bir sre sonra Arkada (1876) adl ocuk dergisini karm tr. Bu derginin kapatlmasndan ksa bir sre sonra ocuklara Arkada (1881) karm tr. ocuklara Talim (1887) ise kard son ocuk dergisidir. Yaymlam oldu u bu farkl dergiyle ocuk dergicili indeki yerini alm tr. Dergilerin tamamn tek ba na karm olup hepsi de olgun nitelikte eserlerdir, denilebilir. Mehmet emseddinin eserleri ocuk dergileriyle snrl de ildir. lk okuma yazma kitaplar, hikaye ve tiyatro gibi alanlarda birok eser vermi tir. Mehmet emseddin, byk bir blm ocuklara ynelik olan yirmi bir eseriyle nemli bir ocuk edebiyatsdr. Anahtar Szckler: Mehmet emsettin, ocuk dergicili i.

Abstract Mehmet emseddin is not widely referred in the history of Turkish Childrens magazine publishing. He made important contributions to childrens magazine publishing though. He published the childrens magazine Arkada (1876) just after the begining of childrens magazine publishing in Turkey. After they closed down that magazine he published ocuklara Arkada (1881) . ocuklara Talim (1887) is his last childrens magazine. Publishing all the three magazines by himself he claimed his place in the history of childrens magazines. It can be said that they are all mature works. Mehmet emseddins works are not limited to childrens magazines. He has works in different fields such as first reading and writing, stories and theatre. With twenty-one works, most of them devoted to children, Mehmet emseddin is an important childrens literature writer. Key Words: Mehmet emsettin, children journal publishing.

Ama Mehmet emseddinin ocuklar iin kard sreli yaynlar inceleyerek Trk ocuk dergicili inde yapt al malar ortaya koymak ve yazarn Trk ocuk dergicili indeki yerini belirlemektir. Yntem Ara trma Modeli Mehmet emseddinin Trk ocuk Dergicili i Tarihindeki Yeri adl al mada kaynak tarama modeli kullanlm tr. Mehmet emseddinin ocuk dergilerine ve eserlerine ynelik kaynak taramasdr. Evren ve rneklem Ara trma evrenini Mehmet emseddinin yaymlam oldu u Arkada , ocuklara Arkada , ocuklara Tlim adl ocuk dergileri ve yaymlad di er eserler, ocuk edebiyat antolojileri, yazar hakknda yaymlanan makaleler ve ayn dnemde yaynlanan ocuk dergileri olu turmaktadr. Ara trmann rneklemini ise Mehmet emseddin in kard farkl ocuk dergisinin serisi, yazarn kard di er eserler ve bu dergilerde yaymlanan yazlar olu turmaktadr.

965

Veri Toplama Ara trmamzn verileri kaynak taramas yoluyla elde edilmi tir. Kaynaklar iin eski yazma ve basma eserlerin bulundu u ktphaneler taranarak eserlerin asllarnn mikrofilmleri alnm ya da fotokopileri ekilmi tir. Dergiler ekil ve ierik ynnden incelenmi tir. Ayrca Mehmet emseddinin di er eserlerine ve yazar hakknda yaplan ara trmalara ula larak bu kaynaklardan konumuzla ilgili blmler seilerek yararlanma yoluna gidilmi tir. Toplanan kaynaklar konu ba lklarna ayrlarak, elde etti imiz her dipnot konusuna gre kullanlm tr. Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas Ara trmann veri analizi srecinde, ara trmann kaynaklarn olu turan Mehmet emseddinin ocuk dergileri ba ta olmak zere btn eserleri taranm tr. Daha sonra ocuk edebiyat antolojileri ve yazarn dergileriyle ayn dnemde yaymlanan ocuk dergilerinden rnekler incelenmi tir. Di er ocuk dergileri de gz nnde bulundurularak dergiler hakknda ayrntl bilgi verilmi tir. Giri lkemizde ocuk dergicili i 1869 Mmeyyiz adl gazetenin ocuklar iin kard ekle ba lam tr. Bundan sonra ocuk dergicili i hzl bir geli im gstermi tir. Mmeyyizden sonra Sadakat, Etfal, Arkada gibi dergiler km ve bunlar di erleri izlemi tir. ocuk dergileri okumas ve tketilmesi kolay oldu u iin 1869- 1928 yllar arasnda ocuklarn e itiminde kullanlan nemli bir materyal haline gelmi tir (Okay, 1999: 216). lkemizde Harf Devrimine kadar toplam elli farkl ocuk dergisi km tr. Bu dergilerin bazlar uzun soluklu olmu bazlar ise ksa bir sre sonra kapatlm tr. Bunlardan ocuklara Mahsus Gazete (626 say), ocuklara Rehber (166 say), Yeni Yol (113 say) ile en uzun soluklu olanlardr. lkemizde ocuk dergicili inin hzla geli ti i bu dnemde Mehmet emseddin kard dergilerle ocuk dergicili inde nemli bir yere sahip olmu tur. ocuk dergilerinin nemini erken fark eden Mehmet emseddin ayr zamanlarda kard farkl ocuk dergisiyle ilk dnem ocuk edebiyatna ve dergicili ine nemli katklarda bulunmu tur. lk kard Arkada isimli ocuk dergisi 1876 tarihlidir. Bu tarih Mmeyyizden yedi sene sonradr. Okay (1999: 48) Arkada dergisi iin Avrupai tarzda ilk ocuk dergisidir. nitelemesinde bulunmaktadr. Bu anlamda Arkada lkemizde ocuk dergicili inde nemli bir dnm noktasdr. Okayn bu nitelemesi derginin ieri inin zengin olmasndan kaynaklanmaktadr. kinci dergisi ocuklara Arkada 1881 ylnda ne reder. nc dergisi ocuklara Talimi ise 1887 ylnda yaynlar. Mehmet emseddin sadece ocuk dergileriyle yetinmemi birok alanda yayn al mas yapm tr. Tiyatro, ders kitab, ansiklopedi, hikye kitab gibi de i ik alanlarda nemli eserlere imza atm tr. Eserlerinde bahsedilen ve ktphanelerde mevcut yirmi bir farkl eserle ocuk edebiyatnda ve dergicili inde kendine nemli bir yer edinmi tir. Mehmet emseddin her ne kadar farkl trde eserler verdiyse de a rlk ocuklaradr. Ktphanelerde kaytl bulunan eserlerin o u ocuklara yneliktir. Bu eserlerin her biri ocuk edebiyatna hakkyla hizmet edebilecek nitelikte olgun eserlerdir, diyebiliriz. Sadece dergiler de il, ilk okuma yazma kitaplarnda da ba ary yakalam tr. ocuklara Klavuz adl ilk okuma yazma kitabnn on ikinci basks ktphanelerde mevcuttur. Bu kitabn nsznde eserlerine olan ilgiden yle bahseder:Evltlarmzn kolayca okuma ve yazmalarna bir hizmetcik edebilmek emniyyesiyle 1297 seneyi hicryye-i kameriyesinde drt czden mrettep olarak Anahtar namyla ne ir eylemi oldu um eser-i acizaneme pek ok kimse tarafndan ra bet olunmu tu ( emseddin, ocuklara Klavuz: 1- 2). ocuk dergilerine gelen mektuplar ve ocuklar iin kard ilk okuma yazma kitabndaki nszden de anla laca zere Mehmet emseddin ba arl bir ocuk yazardr. Kendisi ve eserleri zerine yaplan snrl ara trmalar ocuk literatrnde onu isimden te gtrmemi tir. Mehmet emseddinin hikyeleri ve tiyatrolar zerine nci ENG NN ynetmi oldu u iki bitirme tezi bulunmaktadr. Tezler stanbul niversitesi Ktphanesinde mevcuttur. Mehmet emseddin yaplan yeni ara trmalar sonucu ocuk edebiyat tarihinde gerek yerini bulacaktr (Enginn, 1998: 39). Hayat Mehmet emseddinin hayat hakknda snrl bilgi bulunmaktadr. Eserlerinde sadece mesle i hakknda bilgi vermi , kendisinden hi bahsetmemi tir.

966

Mehmet emseddin, 1849da stanbulda do du. Babas ngiliz lkabyla tannan deniz subaylarndan Kaymakam Yusuf Beydir (Yi it, 1979: 1). lk tahsilinden sonra yabanc dil renmi tir. Gen ya ta gazetelere yaz vermeye ve eserler yaymlamaya ba lam tr. Yazar ilk olarak tiyatro eserlerini yaymlar. simleri unlardr: Tedbirde Kusur, Mczat ve Kendim Ettim Kendim Buldum. Yaymlad ilk ocuk dergisi Arkada tr. Kapatlan bu derginin ardndan srasyla, ocuklara Arkada ve ocuklara Tlim dergilerini yaymlam tr. ocuk dergicili i onun ne riyat hayatnda nemli bir yere sahiptir. Mehmet emseddin dergicili i srdrrken bir taraftan da ilk okuma yazma ve dilbilgisi kitaplar karmaya ba lam tr. ocuklara Klavuz, Anahtar, lveli Anahtar ve Anahtar Halkas adl ilk okuma yazma ve dilbilgisi kitaplarn yaymlam tr. Mehmet emseddin, son dnemlerinde dil ile ilgili al malara a rlk vermi tir. Dil ile ilgili yazlarn ilk olarak ocuklara Tlim dergisinde yaymlayan yazar bu yazlar Lgat- emseddin adl bir szlkte toplam tr. Bu szl n devam gelmemi tir. Sadece bir cilt yaymlanm tr ya da ktphanelerde di er ciltleri bulunmamaktadr. Yazarn memuriyet hayat da olmu tur. ocuklara Arkada Dergisinin kapa nda kendisini Karantina Kttbesinden olarak tantyor (ocuklara Arkada , 1881: say:1, s.1). Osmanlnn son dnemlerinde memur yeti tiren ayr bir okul bulunmad ndan memuriyete bilgili ve kltrl insanlardan seilen ki iler grevlendirilmekteydi. Bu da yazarmzn aydn kimli ini ortaya koymaktadr. Yazarn lm tarihi iin kaynaklarda farkl tarihler bulunmaktadr. lm tarihi Osmanl Melliflerinde 1900, Larousse da 1894 olarak belirtilmi tir. skdarda vefat eden yazarn kabri, Karacaahmet Mezarl nda Miskinler Tekkesi kar sndadr. Yannda babasnn mezar da vardr (Yi it, 1979: 1). Eserleri Mehmed emseddin yayn hayatna tiyatroyla ba lam tr. Tiyatro eserlerinden sonra ocuk dergisi karr ve di er eserleri bunu takip eder. Yazarn kard eserlerin hemen hepsi ocuklara yneliktir. Yazar, ocuklara ynelik eser vermesinin sebebini yle aklamaktadr: Ben ispat ederim ki ocuklar iin gazete lzmdr. Baknz nasl isbat ederim. ocuklar insanlarn k dr. nsanlar yemekte, imekte, giymekte, ko makta her neye muhta iseler, ocuklar dahi onlara muhtatrlar. Ama bir kk mukyesede muhta imi ler. Bunun zarar yoktur. Her halde muhtatrlar ya, bize buras lzmdr. te ocuklarn insanlka ihtiyac bykler gibi meydanda olunca gazeteye ihtiyac dahi meydana kar. Hatta bu ihtiya sair ihtiyalar gibi kk mikyasda da de ildir. Bilakis byk mikyasta olmak lzm gelir. Zira byk insanlarn pek ok eyi renmi ihtiyalar yalnz havadise kalmam tr. ocuklar ise renmeye muhta olduklar pek ok eyler vardr. Ben ocuklarn gazeteye muhta olduklarn katiyen hkm ettim, bu i e ba ladm ( emseddin, Arkada : no.6, s.9). ocuklarn renmeye muhta oldu u pek ok ey oldu unu ifade eden yazar, yayn hayatna o zaman revata olan ocuk dergisiyle devam etmi tir. Daha sonra e itli alanlarda eserler vermi tir. Yazarn eserleri incelendi inde onun daha ok ocuklara ynelik eser verdi i kansna varlabilir. Bu durum yazarn nsan ne renirse ocukluk zamannda renebilir. ilkesine ba l kalmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ifadeye eserlerinin pek ok yerinde rastlamak mmkndr. Ona gre evld- vatana hizmet etmek en nemli ilkedir. mr boyunca bu ilkeye ba l kalm ve bu hizmetten geri durmam tr. Yazar yukarda sz verdi i gibi, mr boyunca memleket ocuklarnn yeti mesi iin dergi ve kitaplar yaymlam tr. Yaymlad eserler dneminde ilgi grm ve yazar ba arl bir yayn hayatna imza atm tr. Yazarn eserlerini drt gruba ayrmak mmkndr: ocuk dergileri, dil ile ilgili eserleri, tiyatro eserleri ve di er eserleri. Tiyatro eserlerinin isimleri yledir: Tedbirde Kusur, Mczat ve Kendim Ettim Kendim Buldum. lk okuma yazma ve dilbilgisi kitaplar: ocuklara Klavuz, Anahtar, lveli Anahtar ve Anahtar Halkas. Di er eserleri ise unlardr: Lgat-i emseddin(szlk), ocuklarn Cuma Gn Mektebi(hikaye), ocuklarn Gece E lencesi (hikaye), Hoca Ol, btida, nsaf, Mektep, Mlahazat, Ramazan Hediyesi, Tarih-i Osmani, Zeyl-i Anahtar. Mehmet emseddinin ocuk dergicili indeki yerinin daha iyi anla lmas iin dergiler hakknda ayrntl bilgi vermek yerinde olacaktr.

967

Arkada Arkada 10 Ekim 1876da yayn hayatna ba lar ve 13. sayya kadar devam eder. Bu saydan sonra birok gazete ve dergiyle birlikte bu dergi de kapatlr. Kapatlan ocuk dergileri arasnda Mmeyyiz, Sadakat ve Etfal dergileri de bulunmaktadr (Kr, 1991: 62). Bylece kendinden nce yaynlanan be dergiden de kapatlm olur. Dergi gayet sade ve anla lr bir dille yazlm tr. Gnmz Trkesine yakn bir dil kullanm tr. Yazarn iddias, sylenenleri konu ma havas iinde okuyucuyu skmadan vermektir. Bu iddiasnda ba arl oldu u grlmektedir. Dergi hem e lenceli hem de bilgi verici zelli e sahiptir. Grsel olarak fakir olsa da ierik ynnden iyi oldu u sylenebilir. Gzel szler, kk hikayeler, resimlerle tantlan trenler, gemiler, filler, maymunlar, aslanlar, yeni geli meler ve ke iflerle Avrupa tarzda ilk dergidir (Okay, 1999: 48). erik bakmndan gayet zengin olan dergide u blmler bulunmaktadr: Biraz da E lenelim, Cevaplar, Duyuru, Hikye, Makale, Muhavere, te Beri, Sualler, Tarih-i Tabi, Tebrikler, Ufak Tefek Malmat, Varaka. Dergi 26 x 37 boyutlarnda saman k da baslm tr. K t ok ince ve hassas oldu undan ypranm tr. Derginin kapa yoktur. Di er dergilerinde kapak oldu u gibi k t da buna nazaran daha kalitelidir. Yazlar stundan olu mu tur. Yazlarn puntosu o kadar kk ki yeti kinler bile okumakta zorluk ekebilir. Derginin her says 4 sayfadan olu mu tur. Di er dergilerin sonundaki iln sayfas bu dergide bulunmamaktadr. Dergi ocuklara ynelik oldu u iin resimlere de yer verilmi tir. Resimler o zamann artlarna gre siyah beyaz ve elle izilmi tir. Dergide toplam 13 resim bulunmaktadr. Bunlar aslan, maymun, fil gibi hayvan resimleri, cami ve Avrupada yeni icat olan tren, diki makinesi, vapur gibi resimlerden olu maktadr. Yayn hayatna gayretli ba layan Mehmet emseddin, derginin 13. saysn 9 Ocak 1877de kardktan sonra dergi bilinmeyen bir sebeple ba ka gazete ve dergilerle birlikte kapatlr. Mevcut saylar Beyazt Devlet Ktphanesinde 394/2 numaradadr. 12. say eksiktir. Ba ka bir ktphanede derginin kaydna ve 12. saysna rastlayamadk. ocuklar Arkada Mehmed emseddin ikinci ocuk dergisi olan ocuklara Arkada Arkada n kapatlmasndan drt sene sonra karm tr. lk says 1 Nisan 1881de kan dergi 2 cilt olarak yaynlanm tr. 1. ciltte 12 say 2. ciltte ise 1 say bulunmaktadr. Bu dergi di er Arkada Dergisinde oldu u gibi hkmet tarafndan kapatlmam tr. Ama 2. cildin 1. saysndan sonras ktphane kaytlarnda bulunmamaktadr. Dergi 1. hamur k ttr. Arkada a gre ok kaliteli k da baslm tr. Her say 16 sayfadan ibarettir. 1. cilt 12 say, 192 sayfadan olu maktadr. 2. cilt 1 say ve 16 sayfadan ibarettir. Dergi yazlar tek stun hlinde baslm tr. Yaz boyutu Arkada taki gibi kk puntolarla de il daha byk puntolarla baslm tr. Yazlar daha okunakl ve anla lr biimdedir. Derginin her says kapakldr. lk dergisi olan Arkada kapa n olmamas ve k dnn kalitesiz olmas ynnden gazete izlenimi uyandrmaktayd. Dergilerinde hemen her sayda yazarn ilk okuma yazma, tiyatro ve hikye alannda yaymlad kitaplarn isimleri ve bu kitaplarn nerede ka paraya satld n bildiren duyurular bulunmaktadr. Derginin ieri i ynnden ilk dergisi Arkada la ayn zellikleri ta d grlmektedir. Yazarn ocuklar iin kard dergi de ierik ynnden birbiriyle benzer zelliklere sahiptir. Hatta bir dergide yaymlad yazsn hi de i iklik yapmadan ba ka bir dergisinde yaymlad grlmektedir. 1 Nisan 1881de yayn hayatna ba layan mecmua 10 Ekim 1881de yayn hayatna son vermi tir. Mevcut saylar Beyazt Devlet Ktphanesi Cilt No: 63tedir. Bu derginin di er nshalar da Milli Ktphanede bulunmaktadr. Derginin btn saylar mevcuttur. Kayt numaralar unlardr: 1962 SA 14, 1982 SA 97. ocuklara Tlim ocuklara Talim, Mehmed emseddinin ocuklar iin yaymlad Arkada ve ocuklara Arkada tan sonra kard nc dergidir. 17 Aralk 1887de ne riyata ba layan dergi, on be 968

gnde bir km tr. Her say sekiz sayfadan olu mu tur. erik ynnden di er dergilere benzemektedir. Daha ok ocuklara Arkada dergisine benzerlik gstermektedir. Bununla birlikte yazar dergiye yeni yazlar ve blmler eklemeyi de ihmal etmemi tir. Bu dergide di erlerinden farkl olarak dnyann en byk nehri, dnya ka sene nce yaratld gibi dikkat ekici yazlar bulunmaktadr. Yine bu dergide ilk olarak drt i lemden toplama ve karma, arpm tablosu gibi matematiksel tablolar vermi tir. Bu dergisiyle birlikte dile ynelen yazar, bir kelimenin Arapa, Farsa ve Trke kar lklar liste hlinde Lisan ba l altnda vermi tir. Sonradan bir ciltlik kitap olarak yaynlanan Lgt emseddin, bu derginin 6. saysndan itibaren Trke Lgt ba l ad altnda yaymlanmaya ba lam tr. Dille ilgili di er bir ba lk ise Baz Lgttr. Matematik i lemleri ve dil yazlaryla ocuklara Talim okula yardmc niteliktedir denilebilir. ocuklara Talim dergisinde yazar, yazd yazlara belirli ba lklar vermemi tir. Di er iki dergisinde kan yazlarn her birini belli bir ba lk altnda ve belirlenmi bir sayfada yaymlad hlde bu dergisinde bu kurala uymam tr. Ama yine de Baz Lgat, Birka Darb- Mesel, Her eyden Bir Para Anlamak, Trke Lgat Kitab, Lisan gibi belli ba l yazlar vardr. Di er yazlar da belirli bir srayla verilmi ama bu yazlara ba lk konulmam tr. Dergi ocuklara Arkada gibi kaliteli k da baslm tr. En kaliteli k t bu dergide kullanlm tr. Dergide 21 tane foto raf bulunmaktadr. Derginin iinde baslacak olan foto raflar derginin kapa nda daha nceden verilmi tir. Arkada ta elle izilen resimler yerine ocuklara Arkada ve ocuklara Talimde foto raflar kullanlm tr. Hakknda bilgi verilen hayvan, bitki, bcek ve di er nesneler foto raflaryla birlikte verilmi tir. Btn saylarda yazar ve derginin yayn sorumlusu Mehmed emseddindir. Dokuzuncu nshaya kadar dergiyi kimin kard belirtilmez, bu saydan itibaren dergiyi karann Kitap Arakel oldu u aklanr. Sonu ve neriler Mehmet emseddin lkemizde ocuk dergicili inin geli meye ba lad ilk dnemde eserleriyle ocuk edebiyatna hizmet etmi nemli bir isimdir. Ad bilinen yirmi bir eserinin o u ocuklara yneliktir. Yaymlad eserlerden bazlar ba ary yakalayarak birka kez baslm tr. Yazarn en ba arl oldu u alan ise ocuklara ynelik yaynlad eserlerdir. 1869 da kan ilk ocuk dergisi Mmeyyizden yedi sene sonra ilk ocuk dergisini karan yazar, bat tarznda ilk dergiyi karak Trk ocuk dergicili i tarihinde bir ilki ba arm tr. Dergilerinde bahsetti i konular ve dergilerin ieri i onun bu ba arsn tamamlar niteliktedir. Dergilerinin o dnemde ne kadar okundu una dair saysal veriler olmamakla birlikte dnemin nemli gazetelerinde dergiyi ven tebrik yazlarnn bulunmas ve okuyucudan gelen memnuniyet dolu mektuplar onun ba arsnn somut belgeleridir. Yazar o dnemde farkl ocuk dergisi kararak ilk dnem ocuk dergicili inde kendisine nemli bir yer edinmi tir. Dergilerini tek ba na karmasna ra men ba ardan dn vermemi tir. Gayet retken bir yazar olan Mehmet emseddin, eserleriyle ocu un dnyasna hitap edebilmi tir. Tiyatro, hikye, ocuk dergisi, ilk okuma yazma kitaplar, szlk gibi trlerde eserler yaymlam tr. Bu eserlerin hepsi amacna ula m , gayet olgun nitelikte eserlerdir diyebiliriz. Dergilerde ve di er eserlerinde, gnmz ders kitaplarnda kullanlabilecek rnek metinler bulunmaktadr. Hikyeden tiyatroya kadar birok trde metin, ders kitaplarnda kullanlabilir. Ksacas, Mehmet emseddin, Trk ocuk edebiyat ve dergicili i alannda zerinde durulmas gereken nemli bir isimdir. Yaplacak al malar Mehmet emseddinin Trk ocuk dergicili indeki yeri ve nemini artracaktr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Bursal, M. Tahir (1914) Osmanl Mellifleri (2.Cilt). stanbul: Matbaa- mire. Devellio lu, Ferit (1997) OsmanlcaTrke Ansiklopedik Lgat. Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar. Enginn, nci (1985) ocuk Edebiyatna Toplu Bir Bak . Trk Dili Dergisi, 186-194. Enginn, nci (1998) Yeni Trk Edebiyat Ara trmalar. stanbul: Dergh Yaynlar. Gleryz, Hasan (2003) Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem-A Yaynclk. Kbrs, brahim (2000) Uygulamal ocuk Edebiyat. Ankara: Eyll Kitap ve Yaynevi.

969

Kr, smet (1991) Trkiyede Sreli ocuk Yaynlar. Ankara: Atatrk Kltr Dil Ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedi (1993) stanbul: Milliyet Yaynlar. O uzkan, A. Ferhan (2002) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. Okay, Cneyd (1999) Eski Harfli ocuk Dergileri. stanbul: Kitabevi Yaynclk. Okay, Cneyd (2002) Me rutiyet Dnemi ocuk Edebiyat. stanbul: Maya Ofset. Okay, Cneyd (1998) Osmanl ocuk Hayatnda Yenile meler. stanbul: Krkambar Yaynlar. emseddin, Mehmet (1873) Tedbirde Kusur. stanbul: Zartaryan Fabrikas. emseddin, Mehmet (1874) Mcazat. stanbul: Zartaryan Fabrikas. emseddin, Mehmet (1875) Kendim Ettim Kendim Buldum. stanbul: Krkambar Matbaas. emseddin, Mehmet (1877) Arkada . stanbul: Krkambar Matbaas. emseddin, Mehmet (1881) Anahtar. stanbul: zzet Efendi Matbaas. emseddin, Mehmet (1881) Anahtar Halkas. stanbul: Esad Efendi Matbaas. emseddin, Mehmet (1881) ocuklara Arkada . stanbul: Mihran Matbaas. emseddin, Mehmet (1881) ocuklarn Cuma Gn Mertebi. stanbul: Mahmud Bey Matbaas. emseddin, Mehmet (1881) laveli Anahtar. stanbul: Matbaay Esad zzet. emseddin, Mehmet (1883) ocuklarn Gece E lencesi. stanbul: Matbaay Ebuzziya. emseddin, Mehmet (1887) ocuklara Talim. stanbul: irket-i Mrettebiyye Matbaas. emseddin, Mehmet (1891) Lgat emseddin. stanbul: Cemal Efendi Matbaas. emseddin, Mehmet (1892) Ramazan Hediyesi. stanbul: lim Matbaas. emseddin, Mehmet (1907) ocuklara Klavuz. stanbul: Kitabc Arakel Matbaas. irin, R. Mustafa (2000) ocuk Edebiyat. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. irin, R. Mustafa (1987) ocuk Edebiyat Yll . stanbul: Gkyz Yaynlar. Yaln, A., Ayta G. (2002) ocuk Edebiyat. stanbul: Aka Yaynlar. Yi it, Selahattin (1979) Mehmed emseddinin ocuklar in Yazd Hikyeler. Yaymlanmam Mezuniyet Tezi, stanbul.

970

M LL MCADELE DNEM HK M YET- M LL YE VE TRK DNYASI GAZETELER NDE YER ALAN OCUK EDEB YATI RNLER ZER NE B R NCELEME
Ar . Gr. mit POLAT Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi

zet Milli mcadele dneminde basnda kan yazlar, milli mcadele gnlerinin uyandrd ac, sevin, znt ve midi yanstan canl belgelerdir. Basnda baslp yaymlananlar yarn iin dnn tarihi olma niteli ine sahiptir. Bu ara trmann temel amac milli mcadele dneminde kan gazetelerden Hkimiyet-i Milliye ve Trk Dnyas gazetelerinde yer alan edebi rnlerin belirlenmesi, ocuk edebiyat rnlerinin ise genel olarak incelenmesidir. Tarihsel bir ara trma niteli indeki bu al ma tarama modelindedir. Ara trmann verileri, Ankara TBMM ktphanesinden sa lanm tr. Ara trmann verileri, gnmz harflerine aktarlarak gazetelerdeki hikye, masal, iir ve msamereler tespit edilmi tir. Milli mcadele dneminde basnda yer alan ocuk edebiyat rnlerinden olan " iirler ve msamereler" o dnemin Trk ocuklarnn duygusal yaplanmalar ve zellikle milli d ncelerinin nasl geli ti i hakknda bizlere bilgi vermektedir. Anahtar Szckler: Hkimiyet-i Milliye gazetesi, Trk Dnyas gazetesi, ocuk, iir, msamere (piyes), hikye.

Abstract The writings in the press during the national struggle are high-spirited documents reflecting distress, happiness, sorrow and hope created due to the national struggle days. The writings published in the newspapers are all the history of yesterday for the tomorrow. The main aim of this research is to analyze the literature and works related to childrens literature and published in the Hkimiyet-i Milliye and Trk Dnyas which are among the newspapers of national struggle period. This research which has the characteristics of an historical research is in scanning model. The data are attained by using scanning method in Ankara TBMM Library. The data of this research is first transferred into todays letters and then stories, fables, poems and plays were set. The period of national struggle, especially poems and plays which belong to childrens literature and published in the press, enlighten us about emotional structure of those days children and especially how their national feelings developed. Key Words: Hkimiyet-i Milliye,Trk Dnyas, child, poem, show (stage play), story.

Milli Mcadele Dnemine Bir Bak I. Dnya sava sonunda Osmanl Devleti ile tilaf arasnda 30 Ekim 1918de Mondros Ate kes Anla mas imzalanm , bu anla mann 7. maddesine dayanlarak sava kazanan ngiltere, Fransa, talya devletlerinin askeri kuvvetleri tarafndan 1 Kasm 1918den itibaren pek ok nemli merkezler i gal edilmi tir. 15 Mays 1919da Yunanllarn zmiri i gal etmesinin ardndan, Anadolu halk kendi kaderini belirleme karar alm tr. Mustafa Kemal Pa a 19 Maysta Samsuna km tr. Mustafa Keman Pa a, Anadoluda al malarna hemen ba lam ve yaplan kongrelerin hemen ardndan Milli bir Meclis almas karar alnm ve stanbulda Mebusan Meclisi alm tr. Bu Meclis bir sre sonra Misak- Milliyi kabul etmi tir. Misak- Millinin kabulnn ardndan, bunu bahane eden tilaf Devletleri, stanbulu resmen i gal etmi tir. stanbulun Mttefikler tarafndan i gali iki evrede tamamlanm tr; 13 Kasm 1918den 20 Mart 1920ye kadar i gal devam etmi tir (Criss, 2005: 14). Bylece stanbulun bir merkez durumunda kalmas imknszla m ve Milli Mcadelenin merkezi Ankara olmu tur. 19181923 yllarn kapsayan dnemde stanbulda bir Osmanl Hkmeti, bir de Merkezi Ankarada T.B.M.M. Hkmeti (23 Nisan 1920den sonra) vardr. Osmanl Hkmeti d manla i birli i yaparken, Ankara Hkmeti ise lke ba mszl iin Kurtulu Sava n yrtmekteydi. Basnda da durum paralel olarak stanbul ve Anadolu Basn olmak zere iki merkezde grupla m tr ( nu ur,1978: 317; zkaya, 1989).

971

Milli Mcadelede Dnemi Basnnn zellikleri Milli mcadele yllarnda Anadoluda verilen mcadele, her alanda oldu u gibi basn yayn konusunda da skntlar ve zorluklar ierisindeydi. Anadoluda teknik ve maddi imknszlklar iinde karlan gazeteler vard. Bu durumun nedeni, para, k t ve eleman yetersizli i gibi faktrlere ba lanr. Bunlar istikrarl bir ekilde kmasalar da Kuvay- Milliye ruhunun olu umu ve milletin bilinlendirilmesi konusunda nemli rol oynam lardr. Anadolu basn da zelliklede zmirin i galinden sonra a rlkl olarak yrelerinin savunulmasna ynelik yaynlarda bulunan yerel basn ile ekillenmeye ba lam tr. Ancak daha milli mcadelenin ba lad ilk gnlerde, ba ta rade-i Milliye daha sonra da Hkimiyet-i Milliye gazetelerinin karlmas, Anadolu Ajansnn Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Ummiyesinin kurulmas, lke iinde ve d nda baz basn merkezlerinin olu turulmas, basna do rudan yardm yaplmas ile Anadolu basn, Mustafa Kemal Atatrkn belirledi i politik izgi ekillendi ve zamanla yerel basn da bu izgiye eri erek, Misak- Milli snrlar iinde tam ba mszlk d ncesi savunulmu ve bu do rultuda yaynlar yaplarak kamuoyu olu turulmu tur (Kolo lu,1993: 10). 1919-1923 yllar arasnda Anadolunun e itli yrelerinde yaymlanan sreli yaynlarn says 200e yakndr. Ancak bu yaynlar belirli merkezlerde yo unla maktadr. Bu merkezlerden bazlar; Sivas, Erzurum, Adana, Kastamonu, Konya, Kayseri, Trabzon, Amasya, Ankara, Giresun, Bolu, Eski ehir idi. Mtareke dnemi, Ali Kemalin Peyam- Sabah, Refik Cevat Ulunayn Alemdar, ngiliz Mhibler Cemiyeti yesi ve ayn zamanda onlarn szcs konumunda olan Sait Mollann Yeni stanbul gazetesi, Milli Mcadele aleyhtarl yla n plana km lardr. Daha sonra mizah trnde yaymlanan Refik Halidin Aydedesi bu gruba eklenmi tir. Milli Mcadele lehine yayn yapan nemli gazeteler ise, Yeni Gn, Ak am, Vakit, leri, kdam, Tasvir-i Efkar, Tanin, Gleryz, Byk Mecmuadr (Gevgili, 1983: 211; ztoprak, 1981). Hkimiyet-i Milliye lk says 10 Ocak 1920de km olan Hkimiyet-i Milliye gazetesi Ankarada Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi adna Mustafa Kemal Atatrk tarafndan kurulmu tur. Mill Mcadele dnemi gazetelerinin nderi ve haber kayna olan gazetede Mustafa Kemal, bu gazetede k e yazarl yapm tr. Sorumlu mdr Recep Zhtyd. Ba langta haftada iki gn olarak yaymlanan gazete, 18 Temmuz 1920de haftada gn olarak baslm , 16 ubat 1921de ba lamak zere Cumartesi d nda gnlk olarak karlm tr. Gazetenin ba l altnda yazan u cmle ok nemlidir: Mesle i, milletin iradesini hkim klmaktr. (Co ar, 1963: 123). lk yazlarn o u Mustafa Kemal tarafndan yazdrlm olup, Ulusal Kurtulu Hareketinin szcs durumunda olmas bakmndan da Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin yar resmi organ saylm tr. Hkimiyet-i Milliye gazetesi i gal yllarnda kamuoyu olu turmak ve halkn mill mcadeleye katlmn sa lamak amacyla yaymlanm tr. Hkimiyet-i Milliye yaymland srada gnlk 50006000 tirajl bir gazete olmu ve 1920de kuru a, 1921den itibaren de be kuru a satlm tr. Daha sonra 1923te tekrar kurusa inen gazetede bir daha fiyat de i memi tir. Hkimiyet-i Milliyede i lenen siyasal ve gnlk olaylar yllara gre de i mi tir. lk yayna ba lad 1920de a rlkl olarak Sevr Antla mas, Mill Mcadele, d haberler, e itim ve lkeler aras siyas ili kiler konular zerinde durulurken 1921de Sakarya Zaferi ve Yunan zulmlerine a rlk verilmi , ayrca Mill Mcadele, E itim, ktisat, Hrici ve Dahil Haberler genel olarak irdelenmi tir. 1922de ise yine Mill Mcadele merkezli yayna devam eden gazete, ktisat, E itim ve D Haberlerle yaynn srdrm tr. 1923te Mill Mcadele yazlar devam etmi tir. Ayrca Sulh Muahedesi ad altnda Lozan Antla masndan bahsedilmi ve D Haberlere son sayfada devam edilmi tir. 1920 yl esnasnda yaz kadrosunda bulunmu olan yazarlardan bazlar unlardr: A ao lu Ahmet, Hseyin Tevfik, Hseyin Ragp Mahmut Esat, Doktor Tevfik R t, Yusuf Akura v.s Hkimiyet-i Milliye, Cumhuriyetten sonra 1934 ylna kadar ayn adla yaynn srdrdkten sonra 4794. saydan itibaren Ulus adn alm tr (nder, 1991: 2443). Trk Dnyas lk says 21 A ustos 1919da kan Trk Dnyas Gazetesi baz aralklarla 5 ubat 1920 tarihine kadar yaymlanm tr. Gazetenin kmasnda en byk pay ba yazarlarndan Kzm Nmi Duruya aittir. Gazetenin karld tarihler, Milli Mcadelenin buhranl gnlerine ve stanbul hkmetinin basn zerindeki basklarnn yo un olarak ya and mtareke yllarna rastlamaktadr. Bu yzden gazetenin dokuz says hari hemen hemen her nshasnda sansre rastlanmaktadr.

972

Trk Dnyas Gazetesi, yayn esaslarnda ifade etti i ilkelerine ba ndan sonuna kadar ba l kalm , Trk ve milliyeti bir yayn politikas izlemi tir. Gazetenin kltr hayatmzdaki en nemli rol de Trklk ve milliyetilik ideolojilerini savunan yaymaya al an trdeki yazlar olu turmu tur. Gazetenin ba yazarlar arasnda etkili olarak Kzm Nmi (Duru), Nebizde Ahmet, Hamdi (lkmen), Ali Canip (Yntem) , mer Seyfeddin, Sivas isimleri yer almaktadr. Trklk; milliyetilk, halklk manda kar tl , Milliyeti frkann desteklenmesi, Trk ve milliyeti fikir ve politikalarn yanl l n iddia edenlerle mcadele bu yazarlarn kalemiyle dillendirilmi tir (Mandal, 1999: 21). ocuk Edebiyat ocuk edebiyat, iki ya tan ba layarak ergenlik dnemine kadar geen srete ocuklarn hayat tecrbeleri, ilgi, ihtiya, geli im ve alglama dzeylerine uygun olan btn nitelikli (estetik ve edeb) metinleri kapsar. Bu metinler iinde bilmece, tekerleme, destan, efsane, masal, iir, hikye, roman, an, biyografi, mektup, gezi yazs, deneme, sohbet, makale, tiyatro, gazete ve dergiler yer alr (Snar, 2006: 175). Sever (2006: 9)e gre ocuk edebiyatn; dil geli imlerine ve anlama dzeylerine uygun, gereksinimlerini de nceleyen bir yakla mla, ocuklara ya am ve insan gerekli ini sanatsal nitelikli dilsel ve grsel iletilerle sunan, onlarn duygu ve d nce dnyalarnda etkilenimler uyandran yaptlarn genel addr biiminde tanmlayabiliriz. Btn bu tanmlarn d nda ocuk Edebiyat ocuk ruhunu besleyen bir edebiyattr diye de tanmlanmaktadr. Problem Ara trmamzn problemini, Milli Mcadele Dnemi Gazetelerinden Hkimiyet-i Milliye ve Trk Dnyas Gazetesinde yer alan edebi rnlerin incelenmesi olu turmaktadr. Ara trmamzn Amac Bu ara trmann temel amac, Hkimiyet-i Milliye ve Trk Dnyas Gazetesinde yer alan edebi rnlerin tespit edilmesidir. Bu temel amaca ynelik olarak da a a daki sorulara cevap aranm tr: a) Milli mcadele dnemi basnda Hkimiyet-i Milliye ve Trk Dnyas Gazetesinde hangi tr edebi eserler yer alm tr? b) Gazetede yaynlanan edebi eserlerin zellikleri nelerdir? c) Gazetelerde yer alan ocuk edebiyat rnleri nelerdir? Ara trmann nemi Milli mcadele dnemi basnnda edebi rnlerin yer alp almad , basnda edebi rnler yer alm sa o dnemin zelliklerinin edebi rnlere nasl yansd nn belirlenmesi, hem Trk e itim tarihi asndan hem de Trk edebiyat tarihi asndan nemli fikirler verecektir. Ara trmann Snrllklar Trk Dnyas gazetesi 1919-20 yllarnda km olup, tamam 95 say olmakla beraber baz saylar eksiktir. Bu al mada gazetenin elde edilebilen saylar incelenmi tir. Hkimiyet-i Milliye gazetesinin ise 1920-21 yl saylar incelenmi tir. Ara trmann Yntemi Tarihsel bir ara trma niteli indeki bu ara trma tarama modelindedir. Ara trmamzda milli mcadele dnemi Hkimiyet-i Milliye ve Trk Dnyas Gazetesinde yaymlanan hikye, iir, masal, msamere, piyesler tespit edilmi tir. Verilerin Toplanmas Hkimiyet-i Milliye ve Trk Dnyas gazeteleri Ankara TBMM Ktphanesinden elde edilmi tir. Ara trmann verileri, gnmz harflerine aktarlarak gazetelerdeki hikye, masal, iir ve msamereler tespit edilmi tir.

973

Bulgular Ara trmada elde edilen bulgular, Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yer alan edebi rnler ve Trk Dnyas gazetesinde yer alan edebi rnler olmak zere iki ba lkta sunulmu tur. Bu ba lklar altnda, gazetelerde yer alan edebi eserler, bu eserlerin zellikleri hakknda ksa bilgiler ve ocuk edebiyatna ait olanlarn tantlmasna yer verilmi tir. a. Hkimiyet-i Milliye Gazetesinde Yer Alan Edebi rnler Mill Mcadelenin ba lad yllarda stanbuldan Ankaraya e itli yollarla kaarak gelen yazar ve airler toplulu u Hkimiyet-i Milliye gazetesi etrafnda birle irler. Gazete, Mustafa Kemalin bilgisi dhilinde yayn hayatna devam ettike bu aydnlar da kalemleriyle Mill Mcadeleye destek olmu lar. Bylece Ankara, stanbulun kar snda adeta bir kltr ehri olma yolunda mesafe kaydetmi tir. Hkimiyet-i Milliyede yaz veya iirleri yaymlanan baz aydnlar u isimlerden olu maktadr: Tunal Hilmi (1871 1928), Mfide Ferit Tek (1892 1971), Hakk Behi Bayi (1886 1943), Besim Atalay (1882 1965), Mehmet Akif Ersoy (1873 1936), Cell Nuri leri (1881 - 1938), Hseyin Ragp Baydur (1890 1955), Halide Edip Advar (1884 - 1964), Aka Gndz (1885 1958). Mill Mcadelenin ba aryla sonulanmasnda bu yazarlarn byk katks olmu tur. Ankaraya gelen bu aydnlarn kalemlerinden kan yazlar, halk ve cephedeki askerleri psikolojik olarak motive etmi tir. Mustafa Kemalin byk zaferler kazanmas bu aydnlarn hayata bak larn de i tirmi tir. Ankaraya gelen aydnlarn gazetedeki yazlar genellikle Mill Mcadele ile ilgilidir. Muharebelerin byk fedakrlklar ve yokluk ierisinde srdrld bir ortamda bu yazarlardan estetik, iirsellik, a k gibi konularda iir veya yazlar beklemek devrin artlaryla ba da maz ama buna ra men bu konularda iir roman ve edebi yazlar yazan airler, aydnlar da olmu tur (Demircio lu, 2007: 11). Hkimiyet-i Milliyede Yaymlanan Hikyeler Gazetede yaymlanan hikyelerin o unlu u Aka Gndz tarafndan kaleme alnm tr. Bu hikyelerde Mill Mcadele ve cephe haberleri ykle tirilmi ve cephede olup bitenler bu suretle Anadolu halkna duyurulmu tur. Aka Gndz, kar lkl konu ma sahneleri olu turarak Milli Mcadele olaylarn ok canl bir surette tasvir etmi tir. Hkimiyet-i Milliye gazetesinde Aka Gndzn on hikyesi bulunmaktadr. Bu hikyeler: Tel rgler Arasnda, Eski ehir Titriyor ve Yanyor, Bir Yarm Mezarn Huzurunda, Karacabeyle Kermasti Arasnda, Gzel, yi ve Zengin, Ali le Dlger Emine, lm Meselesi, Aksu Matemhanesi, Denizlerin ifte ntikam. Bu hikyeler gazetede art arda sralanarak hikyeler arasnda anlamsal btnlk sa lanm tr. Bir hikyede anlatlan olay di er hikyede devam ettiriliyormu gibi okuyucuda izlenim braklm tr. Bu hikyelerden zellikle; Ali ile Dlger Emine ile Aksu Matemhanesi Trk ocuklarnn ya larnn kk olmasna ra men sahip oldu u vatan ve millet sevgisini ne karan ve ba mszlk sava nda cephede grev alan ocuklar tasvir etmi tir. Bu hikyelerin zeti ve tahlilleri a a da verilmi tir. Ali ile Dlger Emine Bu hikye, ad zerinde iki ayr blm eklinde yazlm tr. Hikyenin birinci blmnde olay yle geli ir: Alinin babas Yunanllarca ldrlm tr. Yunan ordusu hezimete u raynca kaan d man takip eden askerlerimizin yolu Alinin kynden geer. Bir Trk subay Aliyi yanna a rr ve onun ksz kald n renince ona babasnn cn Yunanllardan almas gerekti ini syler ve ona Ali lakabn takar. Ayrca Aliye bir de alma duas ezberletir. Hikyenin ikinci ksmnda Dlger Emine adl bir kz vardr. Dlger Eminenin de babas sava ta Yunanllar tarafndan ky basknyla Kuva-y Milliyeci diye ldrlm , annesi de son nefesini onun yannda vermi tir. Onu, lrken Mustafa Kemal Pa aya emanet etti ini sylemi tir. Emine, kimsesiz kalnca kk karde ini de yanna alarak kendilerine bir ev yapar. Saman saplaryla amur kar mndan sva elde edip bununla evi svamaya baslar. Evin tahtalarn akar. Bu nedenle kyl ona Dlger Emine demektedir. Hikye, Dlger Eminenin kendi yapt evin duvarn svamasyla biter. Yazar, bu hikyede yine Mill Mcadele dnemi Anadolusundan bahsetmi tir. Anadolu ba tan ba a yaklm ve insanlar katledilmi tir. Geride ksz ocuklar ve hasta nineler kalm tr. Ali, Anadolu gencinin evik, yorulmaz ve mcadeleci delikanlsn; Dlger Emine ise ierisinde bulundu u btn zorluklara g s geren Trk kzlarn temsil etmektedir. Bu ynleriyle Ali ve Dlger Emine

974

birer semboldrler. Mustafa Kemalin genli e emanet edece i Trkiye Cumhuriyetini bu gen ve vatana k genler kuracaktr. Hikyenin genelinde bu d nce hkimdir. Aksu Matemhanesi Aksu, Bursaya ba l bir ky olup iinde silh imlathanesi vardr. Yunanllar Aksu halkna yllarca i kence etmi ler ve onlara zorla bir kilise yaptrm lardr. Daha sonra bu ky Trk askerleri i galden kurtarnca kilisenin tepesine Trk bayra ekilerek cami yaplr. Aksunun ykk kprs zerinde oynayan kk bir kz, Yunan i galini hatrlamaktadr ve i galin tek sorumlusu olarak Loyd Corcun ismini telaffuz etmektedir. Bir gn ondan intikam almay plnlamaktadr. Aka Gndz, Aksu Matemhanesinde, btn Anadoluda Trklk uurunu ya atan ve Mill Mcadeleyi kazanmamz sa layan Trk kzlarnn bir timsali okuyuculara sunulmu tur. Aka Gndz d nda Hkimiyet-i Milliye gazetesinin 9 Mart 1921 yl 128 numaral saysnda zzet Ulvinin kaleme ald Eldiven adl hikyesi gazetenin 2. sayfasnda, Halide Edip Advarn da 29 Eyll 1921 yl 307 numaral gazetenin birinci sayfasnda Seyit Onba adl hikyesi yaymlanm tr. Hkimiyet-i Milliyede Yaymlanan iirler A a da bahsedilen Milli Mcadele dnemi aydnlarnn iirleri, cephedeki askerleri co turmak ve mill heyecan arttrmak gayelerine hizmet etmi tir. zellikle Tunal Hilminin Topu Mar adyla yaymlad bir dizi mar bunun bir gstergesidir. Yine Mehmet Akifin Leyla ve Blbl iirleri bu yllarda dillerde dola an ve mill duygularla yo rulmu iirlerdir. Milli mcadele dneminde Hkimiyet-i Milliye gazetesinde iir yazan airler arasnda a a daki isimleri ve iirlerini grmekteyiz: Ali Ekrem, Trk Askerine, Trk li, Sancak Orhan Seyfi, Anadolu Topra Bursa Mebsu Muhiddin Beha, Bahar ve Bursa Cemil Sinan, stikll Bursa Mebsu Tunal Hilmi, Kurtar, Yr Mehmetik Yr, Topu Mar Mehmet Akif Ersoy, Cephelerde Kahraman Mcahitlerimize, Bari Bir Yok Der Sada Yok mu? Besim Atalay, Gurbette Bayram, U aktan Ayrlrken Mehmet Emin, Aydnn Kzlar, Onlarn Hikyesi Ishak Refet, Ayntaba Selam eriyye Vekili ve Bursa Mebusu Mustafa Fehmi Efendinin de, Bursann Hasreti Yukardaki iirlerin temalarna bakld nda kahramanlk, bayrak sevgisi, ba mszlk gibi milli duygular telkin edici zellikleri ta maktadr. Bu iirler yeti kinlere hitap etmekle birlikte gazete okuyucular arasnda yer alan ocuklara da hitap etmektedir. A a da bu iirlerden rnekler yer almaktadr. Ali Ekrem, 1921 ylnda Hkimiyet-i Milliyede Mill Mcadeleyi destekleyen iirler yazm ve Trkn kahramanl n ve Trk milletinin ba mszlk mcadelesini iirleri ile tasvir etmi tir. Cephede ve cephe gerisinde vatann istiklli iin al anlara moral vermek ve motive etmek gayesiyle yazd anla lan iirlerinde bayrak, vatan, millet sevgisini i lemi tir. Kavcar (1974: 225)a gre Ali Ekrem; Kurtulu Sava n Trk tarihinin en nemli sava larndan biri olan Sakarya sava n Kk Ali adl iirinde konu eder. Yazd iirlerinde hasta adam olarak tasvir edilen Trk milletini yeniden canlandrmak iin seferber olunmasn eserlerinde ifade etmi tir. Trk li ve Sancak adl iirlerinden rnekler verecek olursak: Trk li Vatan, vatan!... Bizim al al kanmz Gllerinden grnyor; canmz Topra na can vermi ; her yanmz Bin ehidin mezardr; bu vatan Hayat alm din kan, Trk kanndan! .. (Ali Ekrem,Hakimiyet-i Milliye, 29 Mays 1921, s.1) 975

Sancak ehitlerin kanyla Aldr vatan topra Onun iin al olmu Osmanlnn sanca , Kzl bir da koynundan Ay yldz alarak . (Ali Ekrem, Hkimiyet-i Milliye, 24 Nisan 1921, s. 2) Orhan Seyfi, 1921 ylnda stanbulda ya ad ve mill mcadeleye katlamad gnlerde Anadoluya hasret kald n gsteren Anadolu Topra ba lkl iiri yazm tr. iirin genelinde, stanbulda ya amay gurbette kalmak olarak de erlendirmektedir. Orhan Seyfinin Anadolu Topra ba lkl iirinin ilk iki drtl yledir: Anadolu Topra Senelerce sana hasret ta yan Bir gnlle kollarna atlsam Ben de bir gn kuca nda ya ayan Bahtiyarlar arasna katlsam Bir gn lp kuca na ula sam Gzlerimden dksem sevin yasn Sanca nn glgesinde dola sam psem psem topra n ta n (Orhan Seyfi, Hkimiyet-i Milliye, 1 Nisan 1921,s. 1) Cemil Sinann 1921 ylnda Hkimiyet-i Milliyede iirleri yaymlanm tr. stikll iirinde ba l ndan da anla laca zere ir, Trk halknn istikllinden vatan, bayrak, hrriyet ve Trk tresinden dn vermeyece ini, bu u urda her Trkn gerekti inde kannn son damlasn istiklli u runa aktmaktan geri kalmayaca n belirtmi tir. Bu iirin ilk iki drtl yledir: stikll Be bin yldan beri yanan bu ocak Kyamete kadar byle yanacak Tanrmzdan ate aldk Onun snmez alevidir bu sancak Can almadan can vermeden yklmaz, Tahtmz bir ar a benzer, klmaz Ycelerden yce Trkn tresi Kaf Da dr kolay kolay yklmaz (Cemil Sinan, Hkimiyet-i Milliye, 16 Mart 1921,s. 1) Trk siyaset adam olan Bolu Milletvekili Tunal Hilmi, Mill Mcadele dneminde Mustafa Kemalin yannda yer alm ve Hkimiyet-i Milliye gazetesinde iirler yaymlam tr. Bunlar, kahramanlk iirleridir. Bu iirlerden en nemlisi Topu Mar dr. Bu iirin ilk dizeleri unlardr: Topu Mar Batarya, Ate Do sun o gne Turan gne i Yoktur hi e i! Toplar, patlasn.D man, atlasn!. (Bolu Mebusu Tunal Hilm, Hkimiyet-i Milliye, 15 A ustos 1921,s. 2)

976

Milli mcadele airi ve istiklal mar yazar Mehmet Akif Ersoyun da Hkimiyet-i Milliye gazetesinde hem iirleri hem de siyasi yazlar yaymlanm tr. Mehmet kif, byk saygnl bulunan gl bir air ve d nr oldu undan Kurtulu Sava yllarnda halk aydnlatma abalarnda ok etkili olmu tur (Akyz, 2010: 324). Cephelerde Kahraman Mcahitlerimize adl iiri Hkimiyet-i Milliye gazetesinde, 28 Mart 1921de birinci sayfada yaymlanm tr. Yine Bari Bir Yok Der Sada Yok mu ? adl iiri de ayn gazetede 17 A ustos 1920 ylnda ikinci sayfada yaymlanm tr. Bu iirlerinde, sava larla yorulan, yoksulla an, maddi ve manevi skntlar iinde sava mak zorunda kalan bu millete mit a lamaya al m tr. Bu arada sadece mit a lamakla kalmam milletin, kendi ahsnda bir eyler yapmas gerekti ini vurgulam tr. Ktahya Milletvekili Besim Atalayn; Gurbette Bayram adl iiri Hkimiyet-i Milliye gazetesinde 9 Eyll 1921 ylnda yaymlanm , U aktan Ayrlrken adl iiri de gazetede 26 Temmuz 1920 ylnda yaymlanm tr. kisinin de ortak temalar; gurbet, hasret, vatan sevgisidir. Mehmet Emin ise; Aydnn Kzlar adl iirini zmirin aziz ocu u Yakup Kadriye ithaf etmi tir. Bu iir iki blmden olu maktadr. Birinci blm; Aydnn Kzlar, di er ise, Onlarn Hikyesidir. iirler Hkimiyet-i Milliye gazetesinde 5 Haziran 1923 tarihinde iki sayfa olarak yaymlanm tr. Ishak Refet adl airin 2 Eyll 1920de yaymlanan Ayntaba Selam adl iirinde Milli Mcadele dnemi Antepe duyulan zlemi tasvir etmektedir. eriyye Vekili ve Bursa Mebusu Mustafa Fehmi Efendinin de Bursann Hasreti adl gazetede 9 Eyll 1922de yaymlanm olup airin Bursaya duydu u zlem anlatlmaktadr. Hkimiyet-i Milliyede Yaymlanan Msamereler Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yaymlanan msamerelere bakt mzda zellikle sa lk ile ilgili msamerelerin ska yaymland grlmektedir. Bu tr etkinliklere Tbb Msamere ad verilmi tir. Milli mcadele dnemi doktor says yeterli olmad ndan ve varolan sa lk personelinin cephede askerlerle ilgilendiklerinden dolay bu tr msamereler genellikle retmenler tarafndan okullarda sergilenmi tir. Yaplan msamerelerdeki konu malarda ilk yardm, iek ve kuduz hastalklar ve tifo hakknda gerekli bilgiler ve tedavi yollar anlatlm tr. Milli mcadeleyi konu edinen ocuklar iin yazlan msamereleri inceledi imizde zellikle iki ana ba lkta de erlendirebiliriz: 1. Milli Mcadelede Trk ocuklarnn kahramanca katklarn ne karan msamereler. 2. ocuklara, Milli Mcadeleyi anlatan msamerelerdir. Msamereler ocuklarn anlayabilece i basit bir biimde, ak anla lr bir dille kaleme alnm lardr. E itici, retici yanlar daha n plandadr. Milli mcadeleyi btn ynleriyle ocuklarn ruh dnyasna hitap eden, di er taraftan ocuklarn vatan, millet, ba mszlk, bayrak ve milli bilinci geli tirirken kelime ve kavram dnyalarnn zenginle mesine de bu msamereler ara olmu tur. Msamerelerde verilen mesajlar birbirlerine ok yakndr Bu mesajlar: Vatann ba mszl her eyden daha nemlidir. Trk Milleti Kurtulu sava n ok zor artlar altnda kazanm tr. Atatrk, Trk Milletinin ba mszl na ula masnda en byk rol oynam tr. Vatan ve bayrak u runa ehit olmak, byk bir gururdur. b. Trk Dnyas Gazetesinde Yer alan Edebi Trler Trk Dnyas Gazetesinde hikye, iir, masal ve piyes trnde eserler yer alnmaktadr. Trk Dnyas Gazetesinde Hikyeler Trk Dnyas gazetesinde yaymlanan hikyelere bakt mzda ise kar mza eserleri kmaktadr: Kzm Nm Duru, Hatal Yol, Necip Fazl, Kk Murtaza, Ferruh Cezmi, O ve Sevgilisi, Fahri Celaleddin Gktolga , Kutu, Re at Nuri Gltekin, Tanr Misafiri, Recm , Hasan Dndar, Hoca vaz, u yazarlar ve iiri

977

Hayrettin R d, Genlik ve Gzellik, Per Loti, Eski Kayk htiyar Kayk, Halit Fahri Ozansoy, Porlant Dk, mer Seyfettin, Lokanta Esrar, Halide Edip Advar, Da a kan Kurt. Trk Dnyas Gazetesinde iirler Milli mcadele yllarnda Trk Dnyas Gazetesinde yer alan iirler ve airleri unlardr: Ali Suad Salih, Emel Yurdumuz in, Hicran inde, Ky Trks Kr Trkleri, Faruk Nafz amlbel, Bana Dair, A km, Destan, Celal Sahir Erozan, O Ne Diyor, Namzetlerim, Cenap Mhittin Kozano lu, Yi it Trks, Hazret Lider Vasfndadr, Yusuf Ziya Orta, nar, Benden Bana, lm, D tkten Sonra, Halit Fahri Ozansoy, Yine ylemi, Sukt, Mehmet Emin Yurdakul, Yeni Fatihler, Hak, A a da bu iirlerden rnekler verilmi tir. Faruk Nafz amlbel yazd iirlerden olan birisi olan Bana Dair ve A km adl iirlerinde kadn ve a k konusunu i lemi tir. Vatanperver Yusuf Ziyaya ithaf etti i Destan adl iirinde ise Anadolunun i galini tasvir etmekle beraber, Anadolunun kadn, ocu u, ya lsyla adeta nasl bir destan yazd n u msralarnda anlatmaktadr: Azminle kmldan, ey Anadolu, Cihan alk lyor tuttu un yolu, Sadlar geliyor mitle dolu, slma Kbeden, Trke Trandan (Trk Dnyas, 19 Ekim 1920: 1) Yusuf Ziya Ortan iirlerinde zellikle a k ve kadn konusunu ok i lemi tir. Bu yzden de dnemin airlerinden ele tiri alm tr. Ama nar adl iirinde ise Anadolu halknn kllerinden yeniden do aca n mitsizli e kaplmamay iirinin son msrasnda u ekilde dile getirmi tir: zlme ey nar. Daha biz sa z, Seni a kmzla kurtaraca z! Bak i te belirdi toprak izler, Kknden sryor yeni filizler!... (Trk Dnyas, 12 Ekim1919: 2) Mehmet Emin Yurdakul, yazd tm iirlerinde Trk milletinin milli de erlerini ele alm ve bunu gen nesillere a lamaya al m tr. Trk tarihi, Trk ordusu, Trk askerinin kahramanlklar ve zellikle genlere milli mcadele ruhunu Yeni Fatihler adl iirin de yle tasvir etmi tir: Siz ki byk a klarla feth ettiniz hrriyeti; Kazandnz zayfn ve kadnn hukukunu; Kurtardnz elemin, sefletin ocu unu; (Trk Dnyas, 24 A ustos 1919: 1). Trk Dnyas Gazetesinde Masallar Ali Fahri adl yazarn gazetede ocuk Dnyas adl k ede 11 tane masal yaymlanm tr. Bu masallar A a Baba imzasyla yaymlam , bu masallarda Trk ve dnya edebiyatndan anonim masalar rnekleri vardr. Bunlar;Cesaretli Kk Terzi, Gzel Kzla Ejderha, Sere Parmak Hanm, Trk a ran A a, Syleyen Ku la Altn Su, Sihirli Keman, Hrn ocuk, Gzinin Maceralar, Beyaz Gl Krmz Gl, izmeli Kedi, Ormandaki Ev. Bu masallar gazetede do rudan ocuk edebiyat rnlerine iyi bir rnektir. Trk Dnyas Gazetesinde Piyesler Trk Dnyas Gazetesinde yer alan piyesler unlardr: Kzm Nm Duru, Fena obanlar (Oktav Mirbo, Fransz yazarn eserinden tercme etmi tir ). Yusuf Ziya Orta, Krd m 978

Ahmet Nuri bnrrefik, Dengi Dengine, Eski Adetle Gazetede bu piyeslerin bazlarnn okullarda ocuklar tarafndan sergilendi i bilgisine rastlanmaktadr. Sonu ve De erlendirme Bu ara trmada Milli Mcadele Dneminde yaymlanan Hkimiyet-i Milliye ve Trk Dnyas gazetelerinde yer alan edebi trler (hikye, masal, iir, piyes) tarafmzdan tespit edilmi , bazlarndan do rudan alntlar yaplarak rneklendirilmi ve bylece ocuk edebiyat rnleri hakknda bilgi verilmi tir. Kurtulu sava Trk Milletinin topyekn katlp, kazand bir zaferdir. Erkeklerin yannda kadn ve ocuklar da cephede zerine d en grevi vatan millet a k ile yapm lardr. Ke if, habercilik, gzclk, cephane ta ma, d man ikmalini havaya uurma gibi farkl grevlerde Trk ocu u bu ba mszlk sava nda yerini alm tr. Trk ocu unun sava ta gstermi oldu u yararllklar bilinse de bunlarn o u isimsiz kahramanlardr. Ya larnn kk olmasna ra men sahip olduklar vatan sevgisi n plandadr. Onlara vatan sevgisini, kuvay-i milliye ruhunu, ba mszlk bilincini, bayrak sevgisini air ve yazarlarmzn edebi eserlerinde canl tuttuklarn grmekteyiz. nceledi imiz gazetelerdeki iirlere bakt mzda temalarnn vatan sevgisi, bayrak, mit, zafer, ehitler, gurbet, hasret, cephe ile ilgili, dua ve yalvar , matem, kszler, yetimler ve zellikle i gal edilen stanbul ve zmire dair oldu u grlmektedir. nceledi imiz gazetelerdeki hikye ve masallara bakt mzda ise, Anadoluda vatan savunmasn, kahraman Trk insann tasvir eden hikye ve masallar vardr. Di er tarafta ise vatan topraklarn i gal eden i gal kuvvetlerinin Trk insanna yapt zulmler hikyelerde yer alan konulardan birisi olmu tur. zelikle Hkimiyet-i Milliyenin hikyecisi diyebilece imiz Aka Gndz, gazetede pe pe e hikyeler yaymlayarak i galin Anadoluda yapt tahribat gzler nne sermi tir. Bilindi i gibi devrin artlar, dnemin edebiyatn yakndan etkiler. Mill Mcadele artlarnda ortaya konan rnlerin Kurtulu Sava ile ilgili olmas do aldr. nceledi imiz gazetelerdeki msamere ve piyeslerin ocuklara ynelik oldu unu grmekteyiz. ocuklar iin yazlan bu piyeslerin byk bir blm tek perdeliktir. ocuklarn anlayabilece i biimde ak ve anla lr bir dille kaleme alnm tr. retici ve e itici yanlar n plandadr. Bu piyesler bir taraftan Milli Mcadeleyi btn ynleri ile ocuklara anlatmay hedeflerken; di er taraftan ocuklarn vatan, millet ve bayrak sevgisi konusunda bilgilenmelerine, ayn zamanda kelime ve kavram dnyalarnn zenginle mesine ara olmay amalam lardr. Bunun yannda zellikle Hkimiyet-i Milliye gazetesinde tbb msamerelere ok yer verilmi tir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR Akyz, Yahya (2010) Trk E itim Tarihi M. 1000-M.S. 2010 (Gzden Geirilmi 17. Bask). Ankara: Pegem Akademi. Bilgin, Nazmi (1998) Cumhuriyet Basn. Ankara: Ankara Gazeteciler Cemiyeti Yay. Criss, Bilge (1993) gal Altnda stanbul 1918-1923. stanbul: leti im Yaynlar.

Co ar, mer Sami (1963) Mill Mcadele Basn. stanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yay. Demircio lu, Hseyin (2007) Hkimiyet-i Milliye Gazetesi zerine Bir nceleme. Yaymlanmam niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Blm, Ankara. Doktora Tezi, Hacettepe

Gevgili, Ali (1983) Trkiye Basn Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. stanbul: leti im Yaynlar. nu ur, Nuri (1992) Trk Basn Tarihi. stanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar. Kavcar, Cahit (1974) II. Me rutiyet Devrinde Edebiyat ve E itim 1908-1923. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. Kolo lu, Orhan (1993) Trk Basn Kuva-y Milliyeden Gnmze. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Mandal, Cengiz (1999) Trk Dnyas Gazetesi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sivas. nder, Mehmet (1991) Milli Mcadele'nin Gazetesi Hkimiyet-i Milliye Nasl karld? Atatrk Ara trma Merkezi Dergisi, 20, VII. zkaya, Ycel (1989) Milli Mcadele'de Atatrk ve Basn (1919-1921). Ankara: TTK Yay. ztoprak, zzet (1981) Kurtulu Sava nda Trk Basn. Ankara: Trkiye Bankas Yay.

Sever, Sedat (2006) ocuk Edebiyat retimi Nasl Olmaldr? II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu. Ankara: Ank. niv. E it. Bilim. Fak. Yayn, 203. Snar, Alev (2006) Trkiye de ocuk Edebiyat al malar. Trkiye Ara trmalar Literatr Dergisi, 4, 7,175-22.

979

TRK GENL K EDEB YATININ TAR HSEL GEL

Yrd. Do. Dr. Nesrin ZENG N Mevlana niversitesi

M NE BAKI

zet Gencin be eniler dnyasnda, benze ti ine veya benze mesi gerekti ine hkmederek duygu, hayal ve d nce bakmndan okumaya veya dinlemeye layk sayd metinler dnyasna genlik edebiyat denir. Trkiyede genlik edebiyat, ocuk edebiyatnn iinde de erlendirilirken yeni yeni ocuk ve genlik edebiyat kavramlar birlikte anlmaya ba lanm tr. Hatta genlik edebiyat kendi kimli ini kazanma yolundadr. Bu al mada, genlik edebiyat nedir, ne de ildir, bugne kadar nasl anla ld ve nasl anla lmal gibi konularla genlik edebiyatnn tarihsel sreci tart lp durum belirlemesi yaplm tr. Konuyla ilgili kaynaklar tarama yntemiyle belirlenip elde edilen veriler kronolojik olarak dzenlenmi tir. Her dzenleme kendi iinde incelenmi tir. Genlik edebiyat, ocuk edebiyatnn neresinde sorusunun cevab, genlik edebiyatnn snrlarn izmemizde yardmc olmu tur. Anahtar Szckler: Genlik edebiyat, Trk genlik edebiyat tarihi, ocuk edebiyat.

Abstract In the world of the youth, the texts that are assumed to be similar or should be similar and that are considered to be worth of reading and listening to in terms of imagination and ideas are called young adult literature. Young adult literature was considered to be a part of childrens literature in Turkey. However, recently these two concepts have started to be mentioned together. Young adult literature has even started to gain its own identity. In the present study, the historical development of young adult literature has been investigated and discussed with questions such as What is young adult literature, and what is not?, How has young adult literature been understood till today, and how should it be understood?. The resources about the topic have been identified using the survey method and the data gathered were organised chronologically. The answer for Where does young adult literature stand in childrens literature? helped to define the borders of young adult literature. Key Words: Young adult literature, the history of Turkish young adult literature, childrens literature.

Genlik Edebiyat Kavramna Bak Genlik edebiyat kavramnn lkemizdeki durumu bir sorunsaldr. Bu sorunsal iinde bir ok problem vardr. Biz ana problemlerimizi, temel meraklarmz sralayalm: 1. Edebiyat nedir? 2. Gen nedir? 3. Genlik edebiyat nedir? Genlik edebiyat kavramna aklk kazandrmak iin de; a-Genlik edebiyat kavramndan ne anla lm ? b-Genlik edebiyatndan ne anlamalyz? c-Genlik edebiyatnn alan, amac, i levi nedir? d-Genler bugne kadar ne okumu ? konular zerinde durmak gerekir. "Edebiyat kelimesi, dile ba l sanatn addr. nsanlar duygularn, d nce ve hayallerini ba kalarnda heyecan uyandracak ekilde, fakat zevk incelikleri ta yarak anlatmak ihtiyac duyarlar. nsana, insann yaratt evreye, do al evreye yakla ve yorumlay sonucunda algladklarn yeniden kompozisyonla trma i lemine sanat denir. nsana ait bir duyguyu, d nceyi, hayali; ili kilerle ortaya kan durumlar kar sndaki yorumlar, tutumlar, bir dilin imkanlarn en gzel ekilde kullanarak gerekten olmu gibi anlatma sanatna edebiyat sanat; dilin en seme kelimelerle ve di er dil imkanlarn kullanarak ilgi ve heyecan duyuracak ekilde zel bir yap haline getirilmesine ise edebiyat eseri denir" (Tural, 1993: 10).

981

Gen, ocuklukla olgunluk arasndaki insan. Genlik ocuklukla eri kinlik arasnda yer alan, geli me, ruhsal olgunla ma ve ya ama hazrlk dnemidir. Genlik ya nn hangi ya snrlar iinde oldu u lkelere gre farkllklar gstermektedir. Bunda lkelerin iklim artlarnn ergenli in ba langcn etkilemesi kadar lkelerin sosyo-ekonomik ve kltrel yapsnn da rol vardr. Trkiyede genlik ya kalknma planlarnda 12-24 ya olarak kabul edilmektedir. Gencin be eniler dnyasnda, benze ti ine veya benze mesi gerekti ine hkmederek duygu, hayal ve d nce bakmndan okumaya veya dinlemeye layk sayd metinler dnyasna genlik edebiyat denir. Genlik edebiyat, genlerin okumas iin yazlm , derlenmi veya yaymlanm olan btn yaynlar iine almaktadr. Konu, ierik, sorunlarn ele aln ve biim bakmndan, e itli ya basamaklarndaki genlerin ve ocuklarn ilgi ve merak dzeyine uygun, edebi, e lendirici, retici olma zelliklerinin yannda, estetik bakmndan da ho a gidecek ekillendirme ile yeti mekte olanlarn sanat zevklerinin geli mesine hizmet etmesi beklenen ve o u kere dolayl olarak e itici karakterli eserlere genlik edebiyat ad verilmektedir (lk, 1985: 459). lkemizde genlik edebiyat konusuna dikkat eken ara trmaclardan biri olan Prof.Dr. Nuran zyer, Alman genlik edebiyatyla ilgili al malarnn neticesinde u belirlemelerde bulunmu tur: Genlik edebiyatnn tanm da -tpk gencin tanmnda oldu u gibi- lkelere gre farkllk gstermektedir. yle ki genlik edebiyatnn tam olarak yerle ti i lke olarak rnek verebilece imiz Almanyada bile bu kavram zerinde tart malar hala srmektedir. Genel olarak ele alnd nda, Malte Dahrendorf gibi birok ara trmac, genlik edebiyatn, genlik a nda okunan eserlerin tm diye adlandrrlarken baz ara trmaclar genlik edebiyatn, belirli ve snrl okuma imkan olan durumundan kurtarp, de i ik aklamalarda bulunmu lardr. rne in Helmut Melzer Genlik Edebiyatnn olaslk ierdi ini syler. yle ki: 1-Genler iin yazlan edebiyat, 2-Genler tarafndan yazlan edebiyat, 3-Hem genler, hem de yeti kinler tarafndan okunan eserlerin tm, sveli edebiyat bilimcisi G. Klinberge gre genlik edebiyat kavram be olaslk iermektedir: 1- ncelikle ve zellikle genli in zevk ald konular kapsayan eserlerin tm. 2-Salt genlik iin yazlan edebiyat, 3-Genler tarafndan yazlan edebiyat, 4-Genler tarafndan, yeti kinlerin edebiyatndan seilen metinlerin olu turdu u edebiyat, 5-Gen ku a n be eniyle okudu u e itli metinleri ieren edebiyat tr (zyer, 1994: 52). Almanyada konu itibariyle e itlilik gsteren genlik edebiyat a a da belirtilen gruplar altnda toplanmaktadr: 1-Genli in sorunlarn i leyen kitaplar, 2-Macera Kitaplar, 3-Hayvanlar dnyasn, e itli av servenlerini konu alan kitaplar, 4-Gen Kz Romanlar, 5-Trihi Romanlar, 6-Gnmz trihi olaylarn i leyen kitaplar, 7-Yeni ke ifleri anlatan kitaplar, 8-e itli konulara gre dzenlenmi ba vuru kitaplar 9-Ansiklopediler (zyer, 1994: 52). Biz de genler iin olan eserleri Prof. Dr. Nuran zyerin aktard ekilde snflandrabiliriz. Daha geni ve ayrntl bir dzenleme de yaplabilir. Bu dzenlemeye gezi yazlarn, biyografileri ve iir kitaplarn da ekleyebiliriz. Hangi trde yazlm olursa olsun genlik edebiyatna edeb de eri olan, genlerin be eniler dnyasnda yer alan, estetik duygu ve d nce olu turacak eserler alnmaldr. Nuran zyerin lkemizde, birok lkede grld ekilde, ne tam akl a kavu turulmu , edebiyat biliminde yeri olan, yalnz genli e ynelik edebiyat kavram var, ne de byle bir edebi tr. Ayrca ge de olsa bu konuyu ciddiyetle ele alp bilimsel olarak konuya e ilme abas da ok azdr.

982

belirlemesi bizi, bu milletin ocuklar ve genleri asrlarca neler okudu, hangi kltr kaynaklarndan beslendi, sorusuna cevap aramaya ynlendirir. Genler ve ocuklar iin zel eserler yazlmasnn gerekli oldu u fikri, ok eski tarihlerde kar mza kar. Platon (Eflatun) Devlet adl eserinde genler iin uygun bir edebiyat ister (lk, 1985:459). Sadk Tural, Trk edebiyatnn gl kalemlerinin genlik edebiyat gibi bir saha izerek yazmalarnn gen okuyuculara okuma al knl kazandrabilece inden sz etmekte ve Trk yazarlar hem ilk genlik a n ya ayan 12-17 ya grubu hem 18-25 ya grubu hem de 26+40 ya gruplar iin ayr ayr ksa ve uzun hikayeler, romanlar yazmaldr. Mill E itim ve Kltr Bakanlklar da yaynevleri de bu gruplandrmay dikkate almaldr. Bizi btnle tiren, kimli imizi glendiren, dilimiz yoluyla kavray geni li i kazandran, zevk e itimi yaptran edebiyat eserleri yazlmaldr; ancak, farkl gruplar iin, farkl bir kurgu ve anlatm gerekir. Bu farkll gren yazarlar okuyucusunu bulmakta ba arl olacaklardr (Tural, 1997: 130) diyerek genlere gre bir edebiyatn olu mas gerekti ini bize sylemektedir. Ayrca Eserlerin tantmn yapan tantma ve ele tiri yazlar da pek azdr. (Tural, 1997:130) belirlemesi, genlik edebiyatnn tarihsel srecinde tantm yazlarnn nemine de dikkat ekmektedir. Avrupada 16. Yzyldan itibaren reformasyon hareketinin do u u ve geli mesi, matbaann icad ve yaylmas ve kltr alannda kiliseden kaynaklanan e itimin kar snda hmanist burjuva e itiminin g kazanmas, ocuk ve genlik edebiyatna daha fazla nem verilmesini sa lar. Pedagoglarla yazarlarn i birli i sonucunda zel olarak ocuklara ve genlere ynelik bir edebiyat konusunda ilk d nceler belirir. Edebiyat alannda bu i i gerekle tirenler ve ilk dzenlemeleri yapanlar aslnda bykler iin yazan yazarlar ve airlerdir. Eserleri sadece o devir iin de il, genel olarak genlik ve ocuk edebiyatnn ekillenip olu mas bakmndan da byk nem ta r (lk, 1985: 459). 19. yzyln sonuna kadar, edebiyatmzda ocuk, gen, yeti kin ayrmna girilmemi tir. Eskiden gerek gen, gerek ihtiyar; insanmzn ortak okudu u eserler vard. Destanlar, Dede Korkut Hikyeleri, cenknameler, gazavatnameler, Yusuf Has Hacibin Kutadgu Biligi, Battalname, Hsrev irin, Yunus Emre Divan, Sleyman elebinin Mevlidi, Dni mendnme, Mevlanann Mesnevisi, Saltuknme, Makalat, Leyla ile Mecnun Mesnevisi, eyhnin Harnmesi, Kro lunun, Karacao lann ve Dadalo lunun iirleri, Evliya elebinin Seyahatnamesi, Erzurumlu brahim Hakknn Marifetnamesi, Trk- slam bykleriyle ilgili hamasi mahiyetteki mesneviler, gen-ihtiyar, aydn-halk herkesin okudu u veya dinledi i ortak eserlerdi (zpnar, 1985: 28). Bunlar arasnda bir milletin btn gelene inin bir zeti olan halk edebiyat rnleri, ninniler, tekerlemeler, masallar, trkler, bilmeceler, hikye ve efsaneler bulunur (Enginn: 1985: 186). ocuklarn, genlerin ve yeti kinlerin beslendi i bu edebi rnlerin iinde farknda olmadan ocuklara ve genlere hitap eden eserler de vardr. 17. yzylda o luna hayatta ba arl olma yollarn ve slm ahlkn retmek isteyen Nabi, tlerle dolu olan Hayriyyeyi yazm tr. Bu eserle birlikte ilk defa gence ynelik farkndalk olu mu tur. 18. yzylda, o luna ve onun ahsiyetinde di er genlere t vermek iin Snblzde Vehb, Ltfiyyeyi yazm tr. Bu eserler, genlik edebiyatnn ilk yap ta lar olarak kabul edilebilir. ocuklarla ve genlerle ilgili eserlerin var olmas konusundaki asl geli menin son iki yzyllk zaman diliminde oldu unu grmekteyiz. ocuk e itimi ve psikolojisi zerinde de durulan bu dnemde de i mekte olan dnya artlar, teknik medeniyete ayak uydurma zaruretini hisseden aydnlarmz e itli al malar yapm lardr (Enginn, 1987: 39). ocu un ve gencin farkndal tm dnyay sarmaya ba lam tr. Dnya ocuklarn ve genlerini besleyen ortak klasikler olu mu tur. Bizim edebiyatmza da bu klasikler eviri yoluyla 19. yzylda girmi tir. Don Ki ot, Robinson, Gliverin Servenleri gibi eserler edebiyatmzda ocuk ve genlik kitaplarnn batl anlamdaki ilk rnekleri olmu tur. Tanzimat, ocuk ve genlik kitaplar konusunda ilk ciddi atlmn yapld dnemdir. Tanzimat aydnlar, milliyet duygusu, vatan sevgisi, hrriyet a k gibi o devir dnyasn bir atmosfer gibi saran fikir, heyecan ve ihtiyalar, Trk milletine de tantmak istemi lerdir (Banarl, 1971: 859). Eserlerinde bu kavramlara dnya edebiyatyla paralel bir ekilde yer vermi lerdir. Dnyay bir gibi saran bu kavramlar, Avrupa lkelerinin genlik edebiyatlarnn olu umunda nemli rol oynam tr. Bu kavramlar erevesinde gen yazarlarn, genli i de evresine alarak olu turduklar bu hareket iinde genlik edebiyatnn ba langcndan sz edilebilir. inasinin Divannda La Fontainenin fabllarna benzeterek yazd manzum masallar, bir perdelik komedisi air Evlenmesi, genlik edebiyatnn rnleri iinde yer alabilir.

983

Namk Kemalin Tanzimat devrinde syledi i hrriyet a k, vatan ve millet sevgisi temal iirleri, (Banarl, 1971: 859) Vatan Yahut Silistire, Celleddin Harzem ah, Cezmi, ntibah gibi tiyatro ve romanlar devrin genleri tarafndan be eniyle kar lanm ve onlar derinden etkilemi tir. 19. yzylda dnya edebiyatnda grlen mptezel edebiyata benzer bir edebiyat, Tanzimat dneminde Ahmet Mithat Efendiyle ba lam tr. Ahmet Mithat Efendi, okuma al kanl kazandrmak, okuma orann ykseltmek amacyla, okuyucunun kolayca anlayaca edebi de er endi esi ta mayan popler romanlar yazm tr. Hace-i Evvel, Kssadan Hisse, Hasan Mellh yahut Sr inde Esrar, Hseyin Fellah, Felatun Bey ile Rakm Efendi, Henz On Yedi Ya nda, Drdne Hanm, Esrar- Cinayet gibi eserleri, iinde genlerin de oldu u geni bir okuyucu kitlesi bulmu tur. Muallim Nacinin Medrese Hatralar, Samipa azade Sezainin Sergze ti, Nabizde Nzmn Karabibiki ve Zehras, emsettin Saminin Taa uk- Talat ve Fitnat, Samipa azade Sezainin Kk eyleri, Recaizade Mahmud Ekremin Araba Sevdas ve Tefekkr Tanzimat dnemi genli ini besleyen di er edebi verimlerdir. Serveti Fnun dneminin nemli isimlerinden Tevfik Fikret 1911 ylnda yazd Halkun Defteri adl iir kitabnda, air bir babann, toplumsal, ahlk, mill, vatan ve insan tlerini, kendi ocu unun ahsiyetinde btn yurt genli ine sunmu tur (Kaplan, 1985: 434-439). Halit Ziya U aklgilin Mai ve Siyah A k Memnusu, Krk Hayatlar, Mehmet Raufun Eyll Hseyin Cahitin hikyeleri, Servet-i Fnun dneminin gen okuyucunun da ilgisini eken eserleridir. Hseyin Rahmi Grpnarn romanlar, hikyeleri, geni halk gruplarna hitabeden, samimi ve popler yazlar, onu hemen hemen her kesimden insann okudu u biri yapm tr (Banarl, 1971: 1060). Hseyin Rahmiyi ok okuyan bu gruplar iinde genler de nemli bir yere sahiptir. Bu kitaplar iinde k, Mrebbiye, Tesadf, psevdi, Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdiva, Gulyabani, Hakka S ndk sayabiliriz. Ahmet Hikmet Mfto lu, sade dille yerli ve mill konulara uurlu olarak ilk e ilim gsteren yazarlarmzdandr. a layanlar, Trklk hareketlerinin zengin verimlerinden biridir. O yazd milliyeti hikyelerle bir devrin genli ini etkilemi tir (Banarl, 1971: 1080-82). Bugn de genler tarafndan sevilerek okunmaktadr. mer Seyfettinin birok hikyesinde Trk genli inin mill gururunu canlandrmak arzusu vardr. Toplumsal hayatn aksayan taraflarn gsteren hikyelerinde hicivci bir karakter grlr. mer Seyfettin, evresini, milletinin trihini, hatta genellikle insanl iyi grm ve gelecek nesillere kendi devrinden birok zellik brakmaya muvaffak olmu bir millet ve toplum sanatkryd (Banarl, 1971: 1103-7). mer Seyfettin hem devrinde hem de gnmzde ocuklar ve genler tarafndan sevilerek okunan bir yazardr. Ziya Gkalp, genli in bir kke sarlma ihtiyacna cevap vermesi itibaryla devrin genli ini etkilemi tir. Trkl n Esaslar adl eseriyle de Trkiye sevgisi, mill zevkin olu umu konularnda genli e nemli mesajlar vermi tir (Banarl, 1971: 1110). Hamdullah Suphi, Trk genlerine, Trklk u runda berrak, ekici ve inandrc syleyi leriyle1912-1920 yllar arasndaki mill heyecann dili ve kalbi oluyor, genler zerinde kuvvetli tesirler brakyordu. Trk Ocaklarnda syledi i hitabelerden toplanm eseri iki cilt halinde Da Yolu, e itli gazete ve dergilerde yaymlanm makaleleri de Gnebakan adyla yaymlanm tr (Banarl, 1971: 1127). Mehmet Akif, Asmn ahsiyetinde aydn, vatansever, hakiki Trk genli i, Asmn Nesli olarak temsil edilir. Akif bu nesilden ok mitlidir (Huyugzel, 880). En ok satan kitaplar iinde yer alan Safahattaki de erler e itimi ideal genlik d ncesinin bir belirtisidir. Mehmet Akif, hem kendi ya ad zamanda hem de gnmzde Trk genli i zerinde derin izler brakm tr. Yahya Kemal, Kendi Gk Kubbemiz, Eski iirin Rzgryla, Aziz stanbul, E il Da lar, adl eserleriyle anadil sevgisi ve uuru; trih sevgisi ve uuru, edeb zevk ve estetik duygusu vermesi bakmndan her devirde Trk genli ini beslemi tir. Yakup Kadri Karaosmano lunun Kiralk Konak, Yaban adl romanlar, Mill Sava Hikyeleri ve Bir Serencam, adl hikye kitaplar; Vatan Yolunda ve Anamn Kitab adl an kitaplar, Erenlerin Ba ndan ve Okun Ucundan adl iir kitaplar ve Atatrk Monografisi adl eseri; genlerin tarih, macera, rnek ah iyetlerin hayat hikyelerini tanma, estetik zevk kazanma gibi temel ihtiyalarn kar lamalar bakmndan genlerin okuyabilecekleri eserler arasndadr.

984

Halide Edip Advar da romanlar ile Mor Salkml Ev ve Trkn Ate le mtihan adl an kitaplaryla genlerin okudu u ve okuyabilece i bir yazardr. Re at Nuri Gntekinin romanlar ve hikayeleri genlerin en ok okuduklar eserler iinde yer almaktadr. rne in alku u, Trk Edebiyatnn genlik klasi idir. alku unu okumayan gen ok azdr. alku unun kahraman Feride bir gen kz iin ya anmas g olan ortam iinde, e itim ve retim sava veren ilk gen kz olarak byk nem ta r. Genlerin okuma al kanlklarn belirlemek zere yapt mz ankette en ok sevdikleri yazarlar ve eserleri sordu umuzda Re at Nuri birinci srada yer alm tr. alku u da en ok sevilen ve okunan eser olma zelli ini devam ettirmektedir (Zengin, 2000). brahim Alaeddin Gvsa, daha ok pedagojik eserleriyle tannm retken yazarlarmzdan biridir. lk Genlik adl eseri genlik psikolojisiyle ilgilidir. Peyami Safa konusuna hkim, kuvvetli slubu ve eserlerini ren zengin fikir unsurlaryla edebiyatmzda kudretli bir yazardr. Eserlerinin bazlarn Server Bed imzas ile yaymlayan yazar, ancak daha stn grd eserlerine kendi gerek imzasn atm tr (Banarl, 1971: 1242). im ek, Szde Kzlar, Mah er, Bir Ak amd, Snglerin Glgesinde, Bir Gen Kz Kalbinin Crm, Canan, Dokuzuncu Hariciye Ko u u, Fatih-Harbiye, Atilla, Bir Teredddn Roman, Matmazel Noralya'nn Koltu u, Yalnzz, Biz nsanlar sanat de eri yksek olan eserlerdir. Bu gibi eserler, Charlotte Bhlerin 8-20 ya gruplar arasndaki 8000 ocuk ve gen arasnda yapt anket sonucunda olu turdu u okuma e ilimleri gruplandrmasna gre: ergenlik a ndan sonraki genlere seslenen sanatsal eserlerdendir (Zengin, 2009: 102). Burada ismini anmad mz ancak sanatsal eserler meydana getiren air ve yazarlarmz da sanat eserinin de erini anlayan st dzey okuyucu genler tarafndan okunmaktadr. Peyami Safann Server Bedi imzasyla yazd eserlerinden Cingz Recai Polis Hikyeleri Dizisi en nlleridir. Server Bedinin romanlar macera heveslisi genler iin idealdir. Peyami Safa, Genlik Edebiyat ve E itim De erleri Asndan Mustafa Necati Sepetio lunun Dnk Trkiye Dizisindeki Tarihi Romanlarnn ncelenmesi adl doktora al masnda yaplan bir anket sonucuna gre genlerin en ok okudu u ve be endi i yazarlar arasnda Re at Nuriden sonra ikinci srada yer almaktadr (Zengin, 2000). Belli bir dnem geni bir okuyucu kitlesi olan Kerime Nadir, a k temal hikye ve romanlaryla zellikle gen kzlarn ok okudu u bir yazar olmu tur. Kemalettin Tu cu, Trk ocuklarna ve genlerine okuma sevgisi kazandrm bir yazardr. Onun eserlerinden herhangi birini okumayan yok gibidir. Temel insani de erleri kazandrmas bakmndan ilk genlik a ndakilerin okuyabilece i bir yazardr. 1950 ylnda ok partili sisteme geildikten sonra, yazarlarn daha ok sosyal ele tiri ieren eserler yazd n belirten zyer (1986: 64), Sabahattin Ali, Fazl Hsn Da larca, Aziz Nesin gibi yazarlar devrin sosyal sorunlarn i lemeleri bakmndan; Talip Apaydn, Fakir Baykurt, Mehmet Ba aran gibi ky kkenli olarak nitelendirdi i yazarlar da ifti ve kylnn ya antsn yazmalar, de i ik kesimlerdeki genlerin sorunlarnn ele alnp i lenmesi ve neticesinde bir ky edebiyat ortaya kmas bakmndan; Ya ar Kemal, Orhan Kemal, Bekir Yldz gibi yazarlar da endstrile meden dolay i siz kalan genlerin sorunlarn, gecekondu ve i ilerin ya antlarn ele tirel bir tutumla i lemeleri bakmndan; Erdal z, Tark Dursun K., lk Tamer gibi yazarlar da ocuk ve genlik edebiyat alannda yaptklar evirilerin yansra Koza, Millyet, Cem gibi yaynevlerinin ocuk ve genlik edebiyat blmlerinin idarecileri olarak Trk ocuk ve genlik edebiyatnn izgisinin ykselmesine nemli katkda bulunmalar bakmndan genlik edebiyat iinde de erlendirmi tir. zellikle 1950 ylndan sonra, Trk edebiyatnda genlik kesiminin konu edildi i eserler geli me gstermi tir. 1960 ve 1970li yllarda, daha ok devrin e itli dnemlerinde cereyan eden genlik olaylarndan esinlenerek yazlm eserleri grrz. A rlk noktasn politik huzursuzlu un te kil etti i bu dnem kitaplarnda, genli in bunalmlar, politik huzursuzlu un iinde ya adklar skntlar, gen ku a n kendini gerekle tirebilme sava ve abas n planda i lenmi tir (zyer, 1986: 64). Emine I nsunun Sancsn, Tark Bu rann Genli im Eyvahn bu trde eserlere rnek olarak verebiliriz. Konusunu tarihten alan, tarihi kahramanlarn ve onlarn etrafndaki gerek ve hayali ki ilerin hayat maceralarn edebiyata zg teknik ve usullerle anlatan, bir devrin tarihi olaylarn milletin adet, ahlak, gelenek ve greneklerini vermek , bunlar olu turan gerek ve hayali tipleri canl tutan eserlere tarihi roman ve hikaye denir. Bu tip eserlerle genlerde milli uur, vatan ve millet sevgisi uyandrmak mmkndr.

985

Tark Bu rann Kk A a ve Osmanck, Bahaattin zki inin, Kse Kad ve Utaki Adam, Sevin okumun Hilal Grnnce, A ustos Ba a ve Bizim Diyar, Nihl Atszn, Bozkurtlarn lm, Bozkurtlar Diriliyor, ve Deli Kurtu tarihi roman olmalar, aksiyon iermeleri ve rol model zelli i ta yan karakterlerin olmas itibaryle 14 ya zeri genlerin ilgi alanna girer. Trk genli ine bir lk vermek zere trih roman yazan M. N. Sepetio lu kendi ifadesiyle Atszn brakt yerden Trk trihini hikyele tirmi , eserlerinde Trk genlerine vatan, millet, insanlk sevgisi a lam tr. Kilit, Anahtar, Kap, Konak, at, ler-Yediler-Krklar, Bu Atl Geide Gider, Geitteki lke, Dara ac, Ebemku a , Sabr, Gece Vaktinde Gndnm, Malazgirt zaferinden ba layarak stanbulun fethine kadar Trk tarihini konu ald. Cevahir ile Sadk avu un Bu day Kamyonu, Karanlkta Mum I , Gne in Drt K esi ise Trkiyede ya anan toplumsal de i imi ve sonularn anlatt...Ve anakkale 1 (Geldiler), Ve anakkale 2 (Grdler), ...Ve anakkale 3 (Dndler) ile anakkale Sava n anlatt. Kutsal Mahpus, Yesili Hoca Ahmed (leme) e itim de erleri ve genlik edebiyatna uygunluk asndan incelenen bu eserlerin genlere gre oldu u grlm tr (Zengin, 2000). Trk edebiyatnda tarih roman trnn en ba arl temsilcilerinden biri de Abdullah Ziya Kozano ludur. Ba lca romanlar: Kzltu , Atl Han, Trk Korsanlar, Seyit Ali Reis, Kozano lu, Kolsuz Kahraman, Savc Bey, Malkoo lu, Patronallar, Battal Gazi Destan, Fatih Feneri, Da lar Delisi, Kzl Kadrga, Kubilay Han'n Gelinidir. Genlik edebiyat iinde tarih romanlarn nemli bir yeri vardr. Cumhuriyetin ilk yllarndan bugne, genler tarafndan bu kadar sevilerek okunmasnn nedeni romanlarn tarihten seti i ki iler ve onlarn evresindeki olaylar stne kurmu olmas ve rahat, akc bir anlatmla servene dayal konular i lemesidir. Tarih roman yazar olarak bilinen Yavuz Bahadro lu'nun Buhara Yanyor, Elveda Buhara, Krm Kan A lyor, irpene, Yolba , Drdnc Murad, Sunguro lu Turgut Alp ve Endls'e Veda gibi romanlar daha ok ilk genlik a ndaki genlerin ilgiyle okuduklar eserlerdir. Kendini ilk genlik a yazar olarak niteleyen pek Ongun, genlerin ya dnemlerindeki sorunlarn gereki bir biimde ele alm tr. O, pek ok gen kzn en ok okudu u yazar olan bir gen kz romancsdr. Bir Gen Kzn Gizli Defteri Seti 10 kitaptan olu maktadr. Son yllarda genlik kitaplar da yazmaya ba layan Glten Dayo lunun Ye il Kiraz, Ye il Kiraz II, Sekizinci Renk, Monun Gizemi ve Kyamet iekleri adl genlik romanlar vardr. Yazarn yurtd gezilerinden edindi i izlenimlerden olu an ocuk ve genlere ynelik dokuz gezi kitab vardr. ocuk hikaye ve romanlaryla da bilinen Canan Tann, Yre im Seni ok Sevdi, En Son Yrekler lr, z, A kn Sanal Halleri, Piraye, Eroinle Dans romanlar, geni bir gen kz okuyucu kitlesine sahiptir. Mizah yk trnn ba arl isimlerinden biri olan Muzaffer zgnn genlik roman var: Kaak Kz, imde iekler Anca, Btn Sabahlarm Senin Olsun. romanda da lise a ndaki genlerin ya ad e itli sorunlardan sz ediliyor. Genler, gnmz yazarlarndan Orhan Pamuk, Ahmet Gnbay Yldz , Buket Uzuner, Ay e Kulin, Elif afak, Ahmet mit gibi yazarlar da severek okumaktadrlar. Burada adn zikretmedi imiz gnmz yazarlarndan pek o unun en az bask yapm eserleri genlerin be eniler dnyasna girebilecek niteliktedir.1999 ylnda, Genlik Edebiyat ve E itim De erleri Asndan Mustafa Necati Sepetio lunun Dnk Trkiye Dizisindeki Tarihi Romanlarnn ncelenmesi adl doktora al masnda Lise son snf ve niversite birinci snf rencileri zerinde yapt mz bir ankette genlere en ok be endikleri be yazarn ve eserin adn sorduk. Genlerin genellikle snrl sayda okuduklar eserleri sraladklar grlm tr. Gen, okudu u her eseri be enmektedir. yiyle kty ayrt edecek kadar ok okumamaktadr. Yine ayn ara trmadan kan sonulara gre, genlerin gnlk ve hatra trndeki eserlere daha ok e ildikleri grlmektedir. Bunda da eserin birinci a zdan anlatlyor olmasnn rol byktr. Genler, kendilerini olay direkt ya ayan ki iyle daha kolay zde le tirmektedirler. Ba arl insanlarn ba larndan geenler genlerin ilgisini ekmektedir. Gnmzde pek ok yaynevi genlik dizileri yaynlyor. zellikle ilk genlik kitaplarna a rlk veriliyor. Ancak yaynladklar kitaplarda eviri eserler o unlukta. Baz yaynevleri ocuk ve genlik yayn konusunu ciddiyetle ele almaktadr. Hem yayn kalitesi bakmndan, hem ocu a ve gence ula labilirlik bakmndan hem de eserlerin ocu a ve gence gre olmas bakmndan. Bu yaynlarn ocuk ve genlik edebiyatnn tasnifine byk katklar vardr. 986

E itim Sen lk retim ocuk Edebiyat Kitap Katalo u hazrlam tr. ocuk ve genlik kitaplar incelenmi ve bu katalog ortaya km tr. Bu al mann genli i ilgilendiren ksm 13-14 ya zeri kitaplarn da dzenlenmesidir. 17 kitap 13 ya ve zeri, 41 kitap da 14 ya ve zeri iinde de erlendirilmi tir. ocuk ve genlik edebiyat rnlerinin o almas ve kalitesinin artmas ayrca bu sahada kalem oynatan yazarlarn seslerini duyurabilmeleri iin e itli yar malar da dzenlenmektedir. Gen Tima 2011 roman yar mas gence gre yeni eserler kazandrmas bakmndan atlm nemli bir admdr. Ayrca genlik edebiyat alannda da rn veren yazarlara seslerini duyurma imkn sa lanm tr. Glten Dayo lu ocuk ve Genlik Edebiyati Vakf, nitelikli ocuk ve genlik edebiyat eserlerinin yaygnla trlmasnda, Trkemizi do ru ve yaln kullanan yeni ku ak yazarlarn yeti mesine katk sa lamak amacyla dller vermektedir. 1994 ylnda kurulan Trk ocuk ve genlik edebiyatn geli tirmeyi amalayan ocuk ve Genlik Yaynlar Derne i (GYD), 2004 ylnda ba latt Yln ocuk Kitaplar seimini srdrmektedir. Vural lk, Nuran zyer, Necdet Neydim gibi akademisyenler, Alman genlik edebiyatyla ilgili al malar yaparken Trk genlik edebiyatnn varl nn ortaya kmasnda ok byk katkda bulunmu lardr. ocuk ve genlik edebiyatnn snrlarnn izilmesinde, genlik edebiyat kavramnn yerle mesinde akademik al malarn ve bilimsel toplantlarn da byk katks vardr. Trk edebiyatnda ocuk edebiyatyla yeti kin edebiyat arasnda bir genlik edebiyatnn olu tu unu ve bu genlik edebiyatnn bir ihtiyatan do du unu yukarda yaplan aklamalardan ve verilen rneklerden anlyoruz. Sonu olarak genlik edebiyatnn, gen okuyucu ile genlerin be eniler dnyasna giren eserleri bulu turdu unu ve gen okuyucu saysn artrd n grmezlikten gelemeyiz.
KAYNAKA Banarl, N.Sami (1971) Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I, II, stanbul. Enginn, nci (1985) ocuk Edebiyatna Toplu Bir Bak . Trk Dili, ocuk Edebiyat zel Says, 186 Ersoy, Mehmet Akif (?) Safahat (Haz.: .Faruk Huyugzel, Rza Ba c, Fazl Gkek) stanbul: Feza Gazetecilik A. . Yay. C.II. 880. lk retim ocuk Edebiyat Kitap Katalo u (2011) E itim Sen Yaynlar. Kaplan, Mehmet (1985) Ferda Trk Dili. Genlik Yl zel Says, 434-439. zyer, Nuran (1994) Edebiyat zerine. Ankara: Gndo an Yaynlar. 52 Tural, Sadk (1992) Sorulara Cevaplarla Kltr Edebiyat Dil. Ankara: Ecdad Yaynlar. 15. Tural, Sadk (1993) Edebiyat Bilimine Katklar. Ankara: Ecdad Yaynlar 10-11. lk, Vural (1985) Almanyada ocuklara ve Genlere Ynelik Edebiyat. Trk Dili. Genlik Yl zel Says, 459. Zengin, Nesrin (2000) Genlik Edebiyat ve E itim De erleri Asndan Mustafa Necati Sepetio lunun Dnk Trkiye Dizisindeki Tarihi Romanlarnn ncelenmesi. Yaymlanmam doktora tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Zengin, A.Y ve N. Zengin (2009) E itim Faklteleri in ocuk Edebiyat. stanbul: Truva Yaynlar.

987

ocuk Edebiyat ve eviri

OCUK VE GENL K EDEB YATI YAYINCILI INDA EV R SORUNLARI

Dr. Mren BEYKAN
Gn Kitapl Yayn Ynetmeni, Editr

zet ocuklarn, genlerin krlgan okuma al kanl , ocuk kitabnn pek ok a amasnda, yeti kin kitaplarndan farkl ltlere, farkl kararlara neden olur. ocu a greli in yabanc kltrlerde bizim kltrmzden hayli de i ik olu u eviride az ya da ok sorun yaratr, zm gerektiren d m noktalar olu turur. zellikle dil oyunlar, yerel deyi ler, popler anlatmlar ba lca eviri konular olarak gzkr. Erek metinde baz de i iklikler yaplmas kanlmazdr, bunun oran ve kalitesi, evirmenle uzman editrl n i birli ini kanlmaz klar. Uyarlama ya da metne tam ba llk konusunda yaynevi gr n geli tirmek, ocu a greli i denetlemek, okur ya na ba l eviri ltleri belirlemek editrlk kurumunun grevidir. evirilerde kar la lan hatalar ya da okur ya na uymaz kararlar ancak byle giderilebilir. Anahtar Szckler: eviri ocuk edebiyat, evirmen, uzman editrlk, kaynak metne uygunluk, erek metin, slup, dil oyunlar, uyarlama, ocu a grelik, szck da ar, anadil, yabanc dil, kltr.

Abstract Fragile reading habits in children and adolescents causes formation of different criterias and decisions by the creation process of most of the childrens books in comparison to the adult books. Difference between our culture and foreign ones about the convenience to the children creates more or less problems in translation, difficulties requiring to be solved. Especially the paronomasia, local idioms, popular expressions are the main translation issues. The modification of the text in target language is inevitable, the intensity and quality of it oblige the cooperation of translator and expert editorship. Improving the point of view of the publishing house about adaptation and loyalty to the original text, controlling of the convenience to the children and determination of translation criterias convenient to the readers age are assignments of editorship. Its the only way to avoid the mistakes in translations or decisions inconvenient to the readers age. Key Words: Translated childrens literature, translator, expert editorship, convenience to the source text, target text, speech style, puns, adaptation, convenience to the children, vocabulary memory, mother tongue, foreign language, culture.

Edebiyatn bys, lkelerin snrlarn a abildi i oranda insanlar birle tiriyor, yaknla tryor. Yazl yaratnn snrlar a mas farkl dillerin birbirine evrilmesiyle mmknse, eviri edebiyat lkelerin edebiyat birikimini olu turmada byk paya sahip demektir. ocuk edebiyat iin de durum farkl de il; hatta bizim ocuk ve genlik edebiyatmz neredeyse eviri rneklerle serpilip geli ti desek yanl olmaz. Bugn zengin bir edebiyat alan olarak kendini kabul ettiren ocuk ve genlik edebiyatnn hl eviri rneklerle beslendi i de bir gerek. eviri edebiyatta gerek yazarla de il, onun sesini var eden evirmenin seimleriyle ve editrn kararlaryla var olur metin. Bu seimler ve kararlar hedef metni ister istemez yeniden biimler, yleki ama metin yazarnn sahipli inden km gibidir. Konu ocuk ve genlik edebiyat oldu unda bu yeniden biimlemenin kltrel, moral, ideolojik klf da hazrda bekler; edebiyat ocu u e itmek iin ara gren zihniyet buna iddetle alk da tutar. E itsel kitaplarla edebiyat kitaplar en ok bu alanda, ocuklar sz konusu oldu unda ayn potaya konur, kar trlr birbirine. Oysaki edebiyatn sylemi nettir: Edebiyat eseri e itmekle, retmekle ili kisizdir. Benzersiz bir kurguyu, benzersiz bir anlaty ortaya koymak, bir yk anlatmaktr edebiyat eserinin derdi yk, dnya kurulal beri insanla birlikte var oldu, ocuklarla birlikte gelecekte de varl n srdrecek hi ku kusuz. ocu un kendisinin gerek okur olmad bir srete ba lar yk dinleme merak; kitab ocu a bir yeti kin okur genellikle. ocu un sosyalle me yoludur bir anlamda birlikte kitap okuma; bir yandan da anadilin cmle kurulumu, szck da ar, iinde ya ad kltrn verileri ocu un belle ine kaydolur. ocuk, eviri bir metinle birlikte, kendininkine benzemeyen bir kltrle de yz yze gelir, 991

farkl olan kucaklamaya bir adm atm olur. oka sessiz harfin yan yana geldi i insan ya da kent adlar, hi oynamad oyunlar, tadn hi bilmedi i yiyecekler, tanmad gelenekler ocu u yadrgatsa da, btn bunlar edebiyatn bysyle harmanlanm bir halde ocuk zihninde imgeler, hayaller yuma n olu turur. Ne ki, ocu un kar snda szcklerle bedenlenen yabanclkn dozu onun krlgan ilgisini canl tutacak seviyede olsun. i ocuk ve genlik kitaplar yayncl olanlar ya da kitap yazmak, evirmek, yayna hazrlamak olanlar, ocu un ve gen okurun bu yabanclk kar snda kolayca krlacak okuma hevesini gz nne alrlar, almak zorundadrlar. Bu krlganlk, ocuk kitabnn pek ok a amasnda, yeti kin kitaplarndan farkl ltlere, farkl kararlara neden olur ki bu zellikle de ocuk iin eviri kitap hazrlarken kendini en ok hissettirir. Bamba ka al kanlklar, ocu un tanmad bir kltr kendi dilimize evirmek, kendi kltrmzle bir biimde ili kilendirmek sz konusudur; dil oyunlar, yerel deyi ler, kltrel birikimlere ba l popler anlatmlar zlmeyi bekleyen ba lca ayrntlar olarak d mler olu turur. ocuk edebiyat alanna emek verenlerin son yllarda hemfikir oldu umuz ocu a grelik kavram da, eviri kitaplarn tepesinde, gzetilmesi gereken bir emsiye olu turur. Hem okurun ya yla az ok de i kenlik gsterir, hem de yabanc kltrlerde bizimkinden farkl ocu a grelikler etkindir; bunlarn okurun kafasn kar traca n, eviride de az ya da ok sorun yarataca n gz ard edemeyiz. Bu noktada en nemli konunun dnya edebiyatndan kendi okur gruplarmza uygun kitap semek oldu u ak. Metinleri de erlendirirken alt okumalar yeterince yapabilen, yalnzca szck dzeyinde de il, gndermeler ve niyetler asndan da yabanc yazar izleyebilen bir editr, ocuk kitabnda do ru bir seimle ocuklarmz iin do ru kitaplar hazrlayabilir. Yaynevine yaynclk anlay yla yn veren editrn ba lca grevidir, uygun kitaplar semek. Ancak ocuk kitaplarnda yalnzca ocuklarn de il, onlara kitap okuyan ya da edebi kitaplar e itimin paras sanan yeti kinlerin de gzetilmesi gere i, editr ok katmanl bir seim szgeci olu turmaya ko ullar. ocu a ula acak koleksiyonun nabzn tutar ve bu ama iin de evirmenle i birli i srdrr. Ya grubuna uygunluk, kltrel denklikler ya da benzerliklerin ve dil oyunlarnn evrilebilir olu u, anadile aykr ifadelerin yo unlu u gibi pek ok ltle snanr metin. Yllardr deneyimledi imiz temel ayralardan biri, ocuk edebiyatnn okur ya gzetilerek gruplandrlmasnn daraltc, snrlandrc etkisidir. Yalnzca lkemizde de il, geli mi lkelerde de kitap seerken retmeni ve ebeveyni kolaylamak gere i yaynevlerini genel ereveler izmeye, snrlar koymaya zorunlu klyor. rne in, eviri ocuk edebiyatnda hedef okurun ya nemli belirleyicilerden biri olarak ne kyor; nk uygulanacak eviri yakla m, yntem ve ltler, okurun olgunluk seviyesiyle de i kenlik gsteriyor. Bu noktada belli oranda uyarlama ya da metne tam ba llk dozunda bir dizi karar alnmas art oluyor. eviri edebiyatta metinsel seim ve kararlarda editr, evirmenden nce gr geli tirmek, yaynevinin politikalar do rultusunda belirleyici olmak durumundadr. Okur ya na ba l eviri kararlar iin evirmenin deneyimi ba arnn anahtarlarndan biridir; ocuk edebiyat alannda deneyimsiz bir evirmenin ocu a grelik asndan kendini yeti tirmesi olmazsa olmazdr. nk erek metinde baz de i iklikler yaplmas kanlmazdr, ama bunun oran ve niteli i yazara borlu oldu umuz bir kl krk yarmann sonucunu yanstmaldr. Zaten eviri alanndaki en nemli tart ma budur zellikle Bat lkelerinde bu konuda al taylarn artt n, evirmenlerin editrlerle ve yazarlarla etkile imde yo un i birli ine girdikleri izlenmektedir. Bir kltr elisi saylmas gereken evirmenin de erinin teslim edilmeye ba land bir gerek, ancak evirmenin edebiyatta nerede durdu uyla ilgili tart malar daha epeyce srece e benzer. Bizim asl stnde durmak istedi imiz, evirmenin yabanc bir dilin tadn tuzunu eviri esere koymas, yazarn slubunu daha anla lr olmak adna bile olsa koruma amacndan sapmamas. eviride metni ne oranda uyarlayaca z? Atacak, karacak myz? Anla lsn diye cmleler mi ekleyece iz? Bu tart malar tek do rularla noktalamak olanaksz grnyor. birli i yapan bir evirmen ve editr birikimlerine, edebiyat gr lerine ve hedef okur kitlesinin zelliklerine ba l olarak eviri yakla mn belirler ve bu yakla m, bir ba ka evirmen ve editrnkinden farkl olabilir. eviri ocuk kitaplarnda en sk rastlanan sorun yaratc yakla mlar, yaynevimizin 3 ana ya grubu altnda incelemek istiyorum. Ancak nce vurgulamakta yarar var: Her ya grubu iin farkl szck seimi, farkl ifade anlatmlar, farkl cmle biimlendirme sz konusudur ve ocuk kitaplarnda en iyi evirinin srr bu ayrntlarda kafa yormada yatar. I. GRUP: lk Kitaplar diye adlandrd mz resimli ykler grubunda, sessiz harflerin yan yana gelmesiyle okunamaz grnen yabanc isimler sorunu en ba ta saylmal. nsan ya da yer isimlerinin hedef yabanc dildeki metinde oldu u biimiyle korunmas, eviri metinle ocuk arasnda bir duvar 992

rebilir hele ki ocuk aile iinde yabanc bir dille kar la mam sa. Byle bir metnin ocu u itmemesi, hevesini krmamas mmkn de ildir; onun anadiliyle yeni derinle tirmeye ba lad ili kiyi desteklemeyece i de ku kusuz. Billy, Jack, Juliette vb ya da bazen ok karma k soyadlar rne in, Grimthrope, Blockett vb. Bunun gibi isimlerle ocuk okurun akln kar trmaktansa, zorlu yabanc adlar okundu u gibi yazalm ya da dpedz de i tirelim, okunabilir isimler seelim. Her eviri eserde belli oranda de i iklik hakkmz sakldr, telif szle meleri zaten bu konuyu da kapsar. Ancak de i tirme yaparken yazarn seimlerine tmden srt evirmek ya da tamamen yerelle tirmek de bize uymaz. Deneyim ve yaynevi politikas burada bir kez daha devreye girer. Yalnzca isimlerin yazl ya da okunu laryla dert ya anmaz elbette. Farkl bir kltre, farkl bir dine ait bilgiler, sylemler de nemli sorun olu turur. ncelikle kkleri a rtabilecek bu trden temalar esas alan kitaplardan kanmakta yarar grrz. Ancak, evrensel temal bir resimli kitapta da, byle bir alt bilgi ya da ayrnt do allkla yer alabilir. Szgelimi, en sklkla rastlanan, Noeldir. Noelin belirtildi i bir kitapta, yln sona ermesiyse vurgulanmak istenen, pekala Ylba y kullanabiliriz. Ya da yabanc lkeye has bir yiyecek ad geiyorsa metinde, yeni okumaya ba layan ocu un akln kar trmaya gerek yoktur; ustalkl bir kk manevra yaplabilir, en yakn yiyecek adyla evrilebilir. Ancak bu tr de i tirmelerde dikkat edilmesi gereken, metnin herhangi bir yerinde szc n bamba ka bir vurgu ta yp ta mad dr. Yoksa metni sakatlamak i ten bile de ildir. te yandan, minik okurun kafasn yazm biimleri de kar trabilir. rne in, konu ma cmlesi dizgelerinde yabanc dilin dizilimine ba l kalmak, okuma ritmini zaafa u ratt gibi, minik okurun algsn da zorlamaktadr. Bat dillerindeki bir yap, eviride en ok kar mza kyor. yle ki: San tarasan iyi olur, dedi annesi, Alinin ba n ok ayarak. Buna benzer cmle kurulumlarn, konu ma cmlesi satr ba nda kalsn, konu malar alt alta aksn diye, zellikle grsel kaygyla ye liyoruz, yeti kin kitaplarndan al knz buna. Ancak, kklerin kitaplarnda anlatm zorlad , okumay zorla trd kesin. Annesi, Alinin ba n ok ayp, San tarasan iyi olur, dedi. Ya da cmlenin geli ine ba l olarak ba ka bir zm bulunabilir. Bir ba ka rnek: Yine benim ba ma patlad! diye yaknd mer, zgn bir sesle. Yanl gzkmyor, ama eviri kitaplarda al t mz iin. Yoksa, mer zgn bir sesle, Yine benim ba ma patlad! diye yaknd, ok daha rahat okunuyor. Kkleri a rtmadan edebiyata davet etmekte yarar var. Yazm biimi sz konusu oldu unda, evirmenin yazara en byk ihaneti kklerin kitaplarndaki ksa cmleleri, tekrarl szck kullanmn skc bulmas; erek metinde pek ok cmleyi birbirine ba lamayp, ayn anlama gelen farkl szckler kullanmaya al masdr En sk gzledi imiz evirmen yakla m budur. Oysa kklerin, o unlukla sesli okunan kitaplarnda bir ritim, ahenk arar yazar, bir matematik olu turur. Bunun mutlaka korunmas gerekir. Dilin iirini in a etmek, bu tr kitaplarda evirmenin srat kprsdr denebilir. II. GRUP: 8-12 ya ndaki ocuklara hazrlanan resimli ve resimsiz yk kitaplar ve romanlar grubunda artk szckler, kavramlar e itlenmi , geni lemi tir; okumann bysne kaplm , dolaysyla okuma hevesi en yksek dzeye ula m ocuk, okudu u metinlerde yabanc adlar grmeye al maktadr artk, ancak anadilindeki isimlerden hayli farkl bu szckleri nasl okuyaca n bilmek ona gven verir. Kitaplara okunu listeleri eklemekle sorunu pekl hafifletebiliriz. Deneyimlerimiz bu listelerle yalnz ocu u de il, yeti kini de yreklendirdi imizi ortaya kard. rne in, nasl okundu u tart ma yaratan bir yazarmz adn, Jon Scieszkay (Con eska) kolayca telaffuz edebilme ans, do rusu retmeni de mutlu etmi tir. De inmeden gemeyelim: Metin iinde yabanc szcklerin yanna parantez iine okunu larn vermek, pratik grlebilir, ancak bu uygulama edebi metnin esteti ini bozdu u gibi, okuru da hazra al trmakta, kanmca edebiyat okuru olma ansn azaltmaktadr. Edebiyat, onunla ba ba a kalacak okur ister; bir ba vuru kayna gibi, okurun nne kendini apak sermez. Tersine, ocuk bir romann, bir yk kitabnn srlar saklad nn, ke fedilmeyi bekledi inin biraz da bu yabanc elerle ayrdna varr. te yandan, bu ya grubundaki bir ocu un ilgileri derinle mi , soyut kavramlarla d nme becerisi artm ve tabii hayal gc de tamgaz seyrini srdrmektedir. Yabanc dildeki kitaplarda sz edilen kimi ayrntlar ya da alt okumalar onun ilgisini, dikkatini iddetle ekecektir. Yeti kin kitaplarnda yer yer ba vuruldu u gibi, baz bilgiler dipnotlara yerle tirilebilir, ama bu konuda titiz ve eleyici olunmas arttr. Elimizdekinin bir ocuk roman oldu unu, ocuk e itim kitab ya da akademik yayn olmad n unutmamak gerekir. Belki de cmle kurulu unda kk bir manevra, minik bir ek ocu a bir ayrnty renme frsat verebilir. Ancak, i te bu noktada da hayli titizlik ve deneyim gere i kendini ortaya koyuyor. ocu u bilgilendirme hevesine kaplan bir evirmen, cmleleri bilgi ekleriyle bamba ka biimlemeye kalk rsa, sonunda erek metinden oka farklanm bir eviri elde ediliyor. Ama ocu a edebiyat zevki vermek, yazarla onu bir araya getirmek olmal, her frsatta ocu u e itme

993

sevdasna yenilmek i i edebiyatla u ra mak olanlara uymaz. Bu ya grubunun kitaplarnda yaynevi tavrnn iyi belirlenmesi, editrn kitabn zelli ine ba l olarak, kk bir dipnot mu, arkada meraklsna notlar m, yoksa metin iinde birka dokunu la ekleme mi yaplaca na aklkla karar vermesi beklenir. III. GRUP: 12 ya n stndeki genler yabanc kltrlere a inadrlar; hem yazl metinlerde hem de medyada ve sanal ortamda yabanc ile kar la maya al m lardr. Kitapla ba gl ideal bir gen okurun, art alan bilgisi yo un eserlerden zevk alaca n; eviri eserin ona sunaca derinli i nemseyece ini kabul ederiz. Kendi seimiyle szl e bakabilir, ara trma yapabilir; yazl metinden etkilenme biimi daha karma k, daha bilinlidir, kendi kltrel szgelerini olu turmu tur. br yanda, bir yazarn, limanda al an karakterini ete kemi e brndrmek iin kulland sokak a znn, roman okuyan gencin dilini bir rpda bozamayaca na bizim de gvenimiz gelmi tir belki. Dolaysyla, neredeyse yeti kin kitaplar dzeyinde ayrnt ve dilsel zm gerektiren eviri metinlerle ba edebilir demektir gen okur. evirmen de, editr de daha zgrdr bu grup ocukla. Noel, Noeldir; kndel, kndel olarak tercihan italik yazlarak korunabilir; Trke kar l bulunana kadar, bungee jumping yazarken, yine italikten yararlanlabilir ve artk, aklayc olmak adna gerek anne diye evirme gere i duymaz evirmen, biyolojik anne denince, gen ocu un anlayaca na gvenir. ocuk kitaplarnda da, her tr kitapta oldu u gibi, zellikle stnde durmamz gereken konulardan biri, evirmenin kullanaca szck da ardr. evirmen her eyden nce anadilini fevkalade iyi bilmek, dilin szck zenginli ini hedef metinde en iyi de erlendirmek zorundadr. Bu abay bir misyon olarak benimsemelidir; hibir biimde kolaycl a kamamal, ikna olmamal, sabrla titizlikle szlk kullanmaldr. Szc n anlamn bilmek kesinlikle yetmez, benzer szckleri arayp, anlamsal nanslarn izini srmelidir. rne in, yabanc dilde grey dendi diye, Trke metinde her yerde bu szc n kar l olarak gri kullanmamaldr. Bu dilin s la trlmas anlamna gelir ki, edebiyatla zttr. Trkede salarmz grile mez, krla r; sakallar gri de ildir, sakallara ak d er; sular grimsi de ildir, boz bulanktr; gri ay yoktur bizde, boz aylar vardr. yleyse, genel anlamda, iyi bir eviri denince ne kastediyoruz? Her eyden nce do ru olmasn, kaynak metni en uygun, en sadk yanstmasn elbette. Ama hedef dilde zengin bir szck kullanm, deyi yak trma ve slupsal bir szck dizilimi de kastediyoruz. rne in, sevgili Zeynep Cemalinin kitaplarnda ocuklara da bizlere de hatrlatt u deyi leri kullanabilen bir evirmene rastlamak ne benzersiz olurdu: enesi d t. Laklak ettiler. Garibine gitti. Akla karay seti. Surat sirke satyor. Arpac kumrusu gibi d nyor. Gzn prtletti. Laf gedi ine soktu. k t. Hoyrata ekti. Kap tlar. Muziplik etti.

994

OCUK YAZINI EV R S NDE EV R STRATEJ S OLARAK UYARLAMALAR

Do. Dr. Asalet ERTEN
Hacettepe niversitesi

zet ocuk yazn evirisi yeti kin yazn evirisinden farkllk gsterir nk ocuklarn gznden bakmay gerektirir. Bu ba lamda ocu a hitap etmek iin kullanlan eviri stratejileri de farkldr. E itimbilimcilere ve ktphanebilimcilere gre, kitaplarn e itici oldu u kadar e lendirici olmas da ocuklarn istedi i zellikler arasndadr. Bu durumda btn bunlarn hepsi eviriye yanstlr. Bylece uygulanacak olan eviri stratejileri de duruma gre de i ir. Bunlar arasnda eksiltmeler, silmeler, eklemeler, basitle tirmeler, yerlile tirmeler, yabancla trmalar ve uyarlamalar yer alr. Bu al mann amac, eviri stratejisi olarak uygulanan uyarlamalar Oscar Wilden Mutlu Prens ba lkl masalnda incelemektir. al mann kuramsal erevesinde, sveli e itimci ve ocuk yazn ara trmacs Gte Klingbergin bir ocuk kitabn uyarlarken uygulad kltrel ba lam uyarlamasn ilgilendiren kriterler uygulanacak ve tart lacaktr. Anahtar Szckler: ocuk yazn evirisi, ocuk okuyucu, eviri stratejisi, uyarlama, Gte Klingberg, Oscar Wilde, Mutlu Prens.

Abstract The translation of childrens literature is different than the translation of adult literature because it requires looking at the children through their eyes. In this context, to address to the children, the translation strategies used are different. According to the scholars of pedagogy and librarianship, the books entertaining as well as educating are the features that children want. In this situation, all these features are reflected into the translation. Therefore, the translation strategies to be applied change according to the situation. Among these deletions, additions, simplifications, domestications, foreignisations and adaptations can be cited. The aim of this paper is to study the adaptation used as a translation strategy in Oscar Wildes fairy tale entitled The Happy Prince. In the theoretical framework of the paper the Swedish educationalist and scholar of childrens literature Gte Klingbergs criteria concerning cultural context adaptation that he uses when adapting childrens books will be applied and discussed. Key Words: Translation of childrens literature, child reader, translation strategy, adaptation, Gte Klingberg, Oscar Wilde, The Happy Prince.

Giri ocuk yaznnn ayr bir alan olarak kabul edilmesiyle birlikte ocuk yazn evirisi de nem kazanmaya ba lam tr. Son otuz yldan bu yana da zel alan evirisi olarak kabul edilen ocuk yazn evirisi eviribilim alanndaki kuramsal al malara paralel olarak da ivme kazanm tr. Aslnda ocuk yazn artk gnmzde evirisi olmadan da d nlmeyen bir alan olmu tur. Bu alanda ara trma yapan Belikal Rita Ghesquire ocuk Yaznnn Neden eviriye htiyac Vardr? ba lkl makalesinde bu durumu yle aklamaktadr: eviriler ocuk yaznnn statsn olduka geli tirmi tir ve yenilikleri cesaretlendirmi tir. eviriler yazarlar en iyilerle kar la trdklarndan, anadillerinde rn vermelerini stimle etmi ler. Bu ba lamda, eviri yaratcl , yeni fikirleri ve yaznsal modelleri payla mak olarak ocuk yaznnn devamn sa lar (Ghesquiere ,2006: 35). eviri sayesinde klasikler ok sayda ocuk tarafndan sevilmi ve bylece pek ok ocuk okuyucu, okuma zevkini uzun yllar bu ekilde srdrm tr. Avusturyal ara trmac Richard Bambergerin i aret etti i gibi, dnya zerindeki ocuklarn o u, eviri yoluyla okuyarak ayn zevki alabilirler, benzer idealleri, amalar ve umutlar takdir edebilirler (Bamberger, 1978: 21). Ayrca eviri eserlerle kitap piyasas canlanmakta, okuyucular yeni yazarlar ile tan arak hayal glerini geni letmekte ve yeni deneyimler kazanmaktadrlar.

995

ocuk yazn evirisi, ocuk yaznna olumlu katk sa larken ayn zamanda da sorunlarla kar kar ya kalmaktadr. ocuk yazn evirisinin okuyucular ocuklar oldu u iin yeti kin yaznna gre sorunlar daha zeldir. Bunlar Katerina Frimmelovaya gre u ekilde sralanabilir: ocuklarn zel ihtiyalar ve zellikleri vardr. ki tr okuyucu varl bulunur. ocuk yazn sadece yaznsal de il fakat ayrca e itim siteminin de bir parasdr. ocuklar iin yazlan kitaplar toplumun geerli normlarna ba mldr ve yeti kin yaznna gre daha fazla sansre yatkndr. ocuk yazn evirisine dayatlan kstlamalara uyum sa lamak amacyla eviride de i iklikler ve uyarlamalar genellikle yaplr. Resimlendirilen kitaplar yksek sesle okunacak anlamna gelir ki bu da evirmen iin ek bir yaratclk boyutu dikkate almak demektir (Frimmelova, 2010: 26). te yanda ocuk yazn evirisi konusunda pek ok yayn olan Gillian Lathey ise, ocuk yazn evirisi ile yeti kin yazn evirisi arasndaki fark yle snrlandrmaktadr: ocuklarn sosyal durumu ve onlar iin yazlan yaznn stats ocuklara ba arl eserler vermenin kalitesini belirleyen ocuklu un geli en ynleri (Lathey, 2006: 4). Gillian Latheyin gr lerinden de anla laca zere ocuk yazn evirisi ncelikle ocuk yaznnn kendisinden yola karak nemini vurgulayp daha sonra evirisinin anlamna i aret etmektedir. eviride evirmeni en ok d ndren durum metinlerin ve okuyucularn belirgin olmamasdr. Aslnda kitaplar birincil olarak ocuklar, ikincil olarak da yeti kinleri ilgilendirir. Bundan dolay evirmenin eviri yaparken zihninde sadece ocuk okuyucu yoktur fakat ihtiyalarn kar layaca , grnmeyen yeti kin okuyucular iin de eviri yaplr. Bu durumda kararsz metinler e itli dzeylerde hem ocuklar hem de yeti kinler iin yazlan ve almlanan metin trlerini tanmlar (Rudvin ve Orlati, 2006: 159). ocuk klasikleri arasnda saylan baz kitaplar bu tr metinler grubuna girer. rne in, Winnie-the-Pooh, Kk Prens, Guliverin Gezileri ve Alis Harikalar Diyarnda bu gruptan saylabilir. Metinler zellik olarak ocuk dilinin yapsn izlese de yine de kullanlan ironi, e retileme, kelime oyunlar, imalar, metnin katmanlarn belirler. ocuk Yaznnda Kullanlan Normlar Metnin karma kl nn yansra bir ba ka etken olan normlar da yeti kin yazn evirisinden ok ocuk yazn evirisini etkiler. Normlar didaktik, ideolojik, etik ve dini olabilir ve neyin, ne zaman, nerede evrildi ini belirler. Ancak zaman iinde normlar da de i ebilmekte, dilden dile, kltrden kltre hatta ku aktan ku a a bile de i iklik gsterebilmektedir. Yine de normlara da uymak bazen imkansz olabilmekte ve evirmenler de bir orta yol bulmak durumunda kalmaktadrlar. Isabelle Desmidte gre ise normlar, e itli gr alarna gre snflandrlabilir ve ncelikle genel eviri normlar ve daha sonra ocuk yaznna zg normlar vardr. Genel eviri normlar kaynak metin odakl normlar (kaynak metne ve yazara ba llk, yeterlilik normu) ve yaznsal normlar (kabul edilebilirlik normu ve estetik eviri), i normlar (editrlk, yaymlama ve da tm sreci normlar) (Desmidt, 2006: 86). ocuk yazn evirisi normlarna gelince bunlarn da alt kategorisi bulunmaktadr: Didaktik normlar (ocu un duygusal ve entellektel geli imine odakl), pedagojik normlar (ocu un dil yeteneklerine ve kavramsal bilgisine uyum sa lamay gerektirmeye odakl), teknik normlar (kitapaki izimler ile ba etmeye odakl) (Desmidt, 2006: 86). Bu gzlemden de karlacak normlar yle sralanabilir: Metnin ieri i toplum ocuk iin neye uyumlu ve faydal ise ona uyum sa lamak zorundadr. Olay rgs, karakterler ve dil dzeyinde metnin karma kl , ocuklarn sahip olmas gereken anlama dzeyi ve okuma kabiliyetine uygun olmaldr (Frimmelova, 2010: 28). ocuk yazn kavram de i tike tarih boyunca bu iki normun birbiriyle ili kisi de de i mi tir. ocuk yazn bir e itim arac olarak kabul edildi i zamanlarda ilk norm baskn idi. imdilerde metni ocu un anlama dzeyine uyumla trmak daha nemlidir ama birinci norm yine de eviriler zerinde etkindir. Bazen normlar birbiri ile eli se de genellikle birbirlerini tamamlarlar ve evirmenin kararlarn

996

ve maniplasyonunu etkilerler. Zohar Shavitin i aret etti i gibi, ocuklar iin kabul edilebilir bir eviri metni, bu iki norma uymaldr ya da en azndan onlar istismar etmemelidir (Shavit, 2006: 27). ocuk Yazn evirisinde Kullanlan Genel eviri Stratejileri Yukarda bahsedilen normlara uyum asndan dikkat edilmesi gereken stratejiler sralanabilir: Metnin karma klk dzeyi ocuk yazn evirisinde empoze edilen normlardan birisi, metnin karma klk dzeyinin ocu un anlama dzeyine uyumlu hale getirilmesine olan taleptir. Yeti kin yaznnda karma klk beklenebilirken, ocuk yaznnda hl basit ve basitle tirilmi modeller baskndr. ocuklar uzun metinleri okumaya e ilimli de illerdir, uzun cmleleri anlamakta da zorluk ekebilirler, anadili bilgileri ve szck da arcklar da snrldr. eviri metninin bu norm ile uyum sa layabilmesi iin evirmenler de i iklik yapma zgrl ne sahiptir. ok karma k bulduklar eleri silebilirler ve ba ka eyler ekleyebilirler. rne in, Alis Harikalar Diyarnda ba lkl eserin orijinal metninde olaylarn gerekte mi ryada m oldu u ok belirgin de ildir. Bu yntem yazara aittir. Bununla birlikte bu format evirmenlere ok karma k grnd iin btn olanlar ryaya dn trm lerdir. Sonu olarak da gerek ve fantastik arasnda fark grlen, basitle tirilmi versiyon ocuk yazn olarak aktarlm tr. Orijinal metne ait hiciv eleri eviri metne konmam tr. evirmenin duyarll ocuklarn okudu unu anlama dzeyinden yana olmas nedeniyle de i iklikler yaplm tr. Metnin karma kl n azaltmann yntemlerinden biri metni basitle tirmedir ki bu da szck, sentaks ve biemsel dzeyde yaplr. Szck dzeyinde basitle tirme, gnlk dilden basit szckler ya da ksa ve basit szcklerden olu an dil kesiti kullanarak ve soyuttan ziyade somut szckler seerek yaplabilir. Basitle tirilmi sentaks ise basit ve kolay yaplar, uzun cmleleri ksa cmlelere blerek ve ba la kullanarak yaplabilir. Ayrca belli ifadeler (deyi ler), cmlelerin bir blm ya da tm karma k cmle yaplarn nlemek iin tamamen atlabilir. Basitle tirilmi biem ise gnlk dil, dolayl anlatm ve diyalog kullanarak olu turulan karakterlerin konu turulmasnda kullanlr. Dolayl anlatm (direct speech) ocuklar tarafndan daha kolay anla laca iin karakterlerin anlatm daha canl ve dinamik olur. Szck, sentaks ve biemsel dzeyde basitle tirmeye ilaveten basitle tirme ierik asndan da yaplabilir. rne in tarih ile ilgili detaylar, teknik ve bilimsel detaylar metinden karlabilir. Karakterlerin ktmser de il, iyimser ynleri tercih edilebilir. Kltrel Ba lam Uyarlamas Kltrel ba lam uyarlamas stratejisi, gen okuyucularn di er kltrler, diller ve co rafyalar hakkndaki snrl bilgileriyle ilgilenmek iin kullanlr. Bu tr uyarlama ocuklar yabanc isimleri, yiyecekleri ya da yerleri assimile etmekte zorluk ekerler d ncesi zerine dayaldr ve ocuklar al kn olmadklar bir kltr yanstan bir metni reddedebilirler (Lathey, 2006: 7). Bundan dolay evirmen, kaynak kltrn kltrel elerini, hedef kltrn ba lamna aktarr ve metin okuyucunun kltrnde yazlm havasn yaratr. Aslnda bu yntemin bir di er ad yani metni hedef kltr ba lamna uyarlamaya, yerlile tirme, yerelle tirme ve grnmez eviri denebilir. Kltrel ba lam uyarlamas terimi ilk defa Gte Klinberg tarafndan kaynak metni, hedef kltrdeki ocuk okuyucuya yakla trmak iin kullanlan e itli stratejiler iin bir emsiye terimi olarak d nlm tr (Akt.: Lathey, 2006: 7). Gte Klingbergin kltrel ba lam uyarlamas iin dokuz kriteri bulunmaktadr: Ek aklama Tekrarlama Aklamal eviri Metnin d nda aklama Hedef dilin kltrnde bir e de erin yerine bir ey koyma Hedef dilin kltrnde bir e de erin yerine sradan bir ey koyma Basitle tirme Silme Yerlile tirme (Klingberg,1986: 18). 997 yle

Klinberg bu dokuz kriteri kltrel ba lam uyarlamas iin nerse de yine de metnin olabildi ince az maniple edilip metinde en az dzeyde uyarlama yaplmasn ister. Gte Klingbergin gr n payla an Emer OSullivana gre ise, kltrel ba lam uyarlamasnda eler bir metni belirgin bir ekilde yabanc yapan bir zellikse ocuk yazn evirisinde de i tirilmelidir. Bunlar isimleri, al kanlklar, yerleri (kara paralar ya da ehirler) flora, fauna, yiyecekleri, kltrel ba lamlara ait tarihi referanslar, para ve a rlk ile l birimlerini de kapsar (OSullivan, 2006: 154). Kltrel ba lam uyarlamas ynteminin kar t da yabancla trma (foreignization)dr. eviride bu strateji kullanlrken yabanc eler mmkn oldu u kadar korunur ve de okuyucu srekli metnin yabanc bir kltrn rn oldu unun farkndadr ve bunu eviriden anlamaktadr (OSullivan, 2006: 148). Her iki yakla mn hem avantajlar hem dezavantajlar bulunmaktadr. Bu durumda ara trmaclarn gr leri de farkllk gsterir. Klingberg uyarlamay detaylarla kstlamay ve kaynak metni olabildi ince az manipule etmeyi nerir (Lathey, 2006: 7). te yanda, Lawrence Venuti yabancla trma yntemini tercih eder ve yerlile tirmeye itiraz eder. Yabancla trmann yararnn yeni fikirlerin, trlerin, kltrel de erlerin hedef kltre ithal edildi i gr ndedir. Ara trmaclar gibi evirmenler de bu konuda farkl gr bildirirler. ngiliz evirmen Anthea Bell kltrel ba lam uyarlamasndan yanadr ve fikrini yle ifade eder: Bir kitabn ilk sayfasnda nfuz edilemeyen yabanc isimler gen okuyucular metinden uzakla trabilir. (Bell, 1985: 7) te yanda Gillian Lathey bu gr e katlmaz ve kendini yle ifade eder: ocuklar a ina olunmayan isimlerin sesinden ve eklinden ho lanabilirler. Bir anlat ilgilerini ekti i zaman gen okuyucular hayallerinin tesindeki isimler ve yerler konusunda srarc olabilirler ve farkllk onlar iin ekici gelebilir (Lathey, 2006: 7). evirmenlerin hangi stratejiyi kullanarak eviri yapacaklar, evirdikleri metnin hangi ya grubuna hitap edece ine de ba ldr. On ya grubunun altndaki ocuklar iin yaplan evirilerde kltrel ba lam uyarlamas uygun olabilir. Bu stratejinin zdd olan yabancla trma ise ya dzeyi daha yksek ocuklar iin uygulanabilir. Ancak yine de karar verme sreci ve i i evirmene aittir. Karar vermede yaynevinin politikas da rol oynayabilir. Yine de evrilen metnin kabul edilebilirli i ve okunabilirli i ocuk okuyuculara aittir. Yntem Bu al mada sveli e itimbilimci ve ocuk yazn ara trmacs Gte Klingbergin kltrel ba lam uyarlamas yntemi eviri stratejisi olarak ngiliz yazar Oscar Wilden ocuklar iin yazd Happy Prince (Mutlu Prens) masalna uygulanacaktr. ocuk okuyucular tarafndan hem ok okunan hem de ok sevilen Mutlu Prens ba lkl masal, Oscar Wilden ocuklar iin yazd eserlerden birisidir. ledi i tema iyilik yapma ve insanlar mutlu etme zerine oldu u iin didaktik normlar btn lke ocuklarnn ihtiyalarn kar lad ndan, btn dnya ocuklar tarafndan okunmakta ve bilinmektedir. Bu al mada bir eviri metni bir de uyarlama metni kar la trlarak incelenecektir. eviri metni olarak Bankas Kltr Yaynlar, Hasan Ali Ycel Klasikler Dizisi iinde yer alan Oscar Wilden Btn Masallar, Btn ykler sekisi iinde bulunan Fatih zgvenin Mutlu Prens evirisi ele alnm tr. Uyarlama rne i iin de Arkada Yaynlar, Arkada ocuk Dizisi iinde yer alan Ali Aydo ann uyarlad Oscar Wilden Mutlu Prens eseri seilmi tir. Bu bilgilerden anla ld zere eviri metin zerinde eviren evirmenin ad, uyarlama metin zerinde de uyarlayan ki inin ad bulunmaktadr. Bir ba ka deyi le, Arkada Yaynevi eserin uyarlama oldu unu aka kapa n zerinde belirtmektedir. Bu demektir ki kitab ocu una satn alacak olan yeti kin ilk ba tan uyarlmaktadr. Bu durum yaynevinin yayn politikasn yanstmaktadr. ocuk yaynlar da yaynevi iin ayr bir nem ta d ndan, bu yaynlar zerinde de titizlikle durmaktadr. Mutlu Prens ba lkl masal Oscar Wilden en ok sevilen eserlerinden birisidir. Masaln ba kahraman Prens aslnda bir heykeldir. Ya ad srece gzel gnler geirmi ama hayatn aclarndan pek haberdar olmam tr. Ancak ldkten sonra yksek bir tepeden heykel olarak btn ehri gzlemleyebildi i iin insanlarn gerek hayatlarn grebilmektedir. Grdkleri de yoksul ve aresiz insanlarn mutsuz hayatlardr.

998

Gnlerden bir gn bir saza a k oldu u iin Msra gidemeyen bir krlang onun yapmak istediklerini gerekle tirir. Krlang, prensin vcudunu kaplayan altn varaklar, gzlerindeki safir ta larn ve klcndaki yakutu skp yoksul ve yardma ihtiyac olan insanlara gtrerek mutlu olmalarn sa lar. Krlang bu iyilikleri yaparken ok mutludur ancak scak havalara al kn olan bedeni daha fazla so u a dayanamayarak heykelin ayaklarnn dibinde lr. Prensin kur un olan yre i bile buna dayanamayp ikiye blnr. Adeta fakir bir dilenciye dnen heykel sonunda eritilir ama yine de yre i kur un olmasna ra men erimez. Tanr meleklerinden dnyadan iki ey getirin dedi i zaman ona bu kur un yrek ile cansz krlangcn bedeni gtrlr. Sonunda cennette krlang ne e iinde ter ve Prens de mutlu olur. Analiz Bu blmde Mutlu Prens ba lkl masaldan seilen paragraflar eviri ve uyarlama asndan analiz edilecektir. ehrin yksek bir tepesinde bulunan Mutlu Prensin heykeline duyulan hayranlk yle ifade edilmektedir: He was very much admired indeed. He is as beautiful as a weathercock, remarked one of the Town Councillors who wished to gain a reputation for having artistic tastes; only not quite so useful, he added fearing lest people should think him unpractical, which he really was not Wilde,1966: 9). Bu paragraf Fatih zgven tarafndan yle evrilmi tir: Herkes ok hayrand ona. Bir rzgar gl kadar gzel. dedi sanat be enisiyle n kazanmak isteyen ehir Meclisi yelerinden biri; Ama onun kadar yararl de il. diye de ekledi, kendisiniakl havalarda sanacaklarndan korkarak aslnda yle biri de ildi. (zgven, 2006: 3) Ali Aydo an tarafndan yaplan ayn paragrafn uyarlamasna gelince:

Halk heykeli ok be eniyordu ama nedense belediye ba kan Mutlu Prensten hi de ho nut de ildi. Bir gn parkta gezerken heykele bakarak alayl bir sesle Do rusu rzgar gl bile bu heykelden daha gzeldir. demi ti. Bir kahkaha attktan sonra szn yle tamamlam t: Ama en azndan, rzgar gl bir i e yaryor; ya bu? Hibir i e yarad yok. Mutlu Prensin rzgar gl ile kar la trlmas di er belediye grevlilerinin ho una gitmediyse de ba kana itiraz edemediler (Aydo an, 2010: 6-8). ki metin kar la trld nda eviri ve uyarlama fark kolaylkla grlebilmektedir. Fatih zgvenin evirisi estetik bir dille evrilmi bir yazn evirisi rne idir. Bir ba ka deyi le, ok ince bir dil kullanm tercih edilmi ve bir sanat eserinden bahsediliyor hissi uyandrlm tr. Bu nedenle metin, ocuk okuyuculardan ziyade yeti kinler d nlerek evrilmi tir. Metinde masal havasndan daha ok yk havas hissedilmektedir. Bir ba ka deyi le, Oscar Wilden masal biemi de il yk biemi yanstlm tr ve evirmen bu bieme sadk kalm tr. Ali Aydo ann uyarlamasna gelince; uyarlama gere i metin basitle tirilmi , aklanm , yorumlanm , baz eyler silinmi ve baz eler de yerlile tirilmi tir. Bu erevede Gte Klingbergin kltrel ba lam uyarlamas kriterleri yerine getirilmi tir. Metin dikkatli bir ekilde incelendi inde grlmektedir ki bir ocuk okuyucu bu satrlar okudu unda ok rahat bir ekilde masal anlamaktadr nk aklamal eviri yaplm ve ocuk okuyucunun kafasnda soru i aretleri kalmamasna zen gsterilmi tir. ehir meclisi yesinin yerine belediye ba kan sfat konmu tur. Yani hedef dilde bu grev tanm bu ekilde e le tirilmi tir. Kaynak metinde ehir meclisi yesinin duygu ve d ncelerinden bahsedilmezken, metnin uyarlamasnda belediye ba kannn yorumlar ve d nce tarzna geni bir ekilde yer verilmi tir. Belediye ba kannn kahkaha atmas metinde yer almamaktadr ancak uyarlamada kahkahann arkasndan Mutlu Prensin hibir i e yaramad ve bir rzgar glnn bile ondan daha yararl oldu u belirtilmi tir. Krlangcn k ortasnda durumunu anlatan bir paragraf: When day broke he flew down to the river and had a bath. What a remarkable phenomenon! said the Professor of Ornithology as he was passing over the bridge. A swallow in winter! And he wrote a long letter about it to the local newspaper. Every one quoted it, it was full of so many words that they could not understand (Wilde, 1966: 13). 999

Fatih zgvenin evirisi: afak skt nde nehre uup orada ykand. Kprden gemekte olan Ku bilim Profesr Ne kadar da dikkat ekici bir olay. dedi. K ortasnda bir krlang! Yerel gazeteye bunun hakknda uzun bir mektup yazd. Herkes yazy konu tu, yaz kimsenin bilmedi i bir sr kelimeyle doluydu nk (zgven, 2006: 8). Ali Aydo ann uyarlamasna gelince bu blm tamamen silinmi tir, yani uyarlanmam tr. Anla laca zere burada Gte Klingbergin silme yntemi kullanlm tr. Muhtemelen Ku bilimi profesrnn ve onun yapt i leri ocuklarn alglayamayaca d nlerek metinden tamamen karlm tr. Mutlu Prensin yardm elini uzatt kibriti kzn durumunu irdeleyen paragraf: In the square below, said the Happy Prince, there stands a little match girl. She has let hermatches fall in the gutter, and they are all spoiled. Her father will beat her if she does not bring home some money and she is crying. She has no shoes or stockings and her little head is bare. Pluck out my other eye, and give it to her, and her father will not beat her (Wilde, 1966: 16). Bu paragrafn Fatih zgven tarafndan yaplan evirisi: A a daki meydanda. dedi Mutlu Prens, Kk bir kibriti kz var. Kibritleri olu a d m , slanm lar. E er eve para gtrmezse babas onu dvecek, a lyor. Ne ayakkabs var ne de orab, kck ba ise ak. br gzm de karp ona ver, babas onu dvmesin (zgven, 2006: 10). Bu paragrafn Ali Aydo an tarafndan yaplan uyarlamas: u yaknlarda bir yerde kk bir kibriti kz gryorum. Babas onu zorla al tryor. Kzca z kibrit satarak kazand paralar babasna gtryor. Ama biraz nce kibritlerini suya d rd. Tm kibritler sland. Kzca zn satacak bir eyi kalmad. Eve gitmeye de korkuyor. Giderse dayak yiyece ini biliyor. Ne yapaca n bilemez durumda, a layp duruyor. stelik ayakkablar delik de ik. Ayaklar so uktan morarm . Kzca z o durumdayken ben mutlu olamam. Ne olur, sevgili krlang, di er gzmdeki yakutu da kar, ona gtr (Aydo an, 2010: 35). ki metin kar la trld nda yine eviri ve uyarlama fark kolayca grlmektedir. Fatih zgvenin evirisi metnin biemine uygun olarak yaplm , bieme sadk kalnm ve yeti kin okuyucu gznne alnarak evrilmi tir. Yeti kin okuyucunun estetik be enisine hitap etmektedir. evirmen Fatih zgven pek ok ngiliz yazn eserinin evirisini dilimize kazandrm tr. Bu nedenle eviriye yakla mn yeti kin okuyucu hedef alarak olu turmu tur. Yeti kin okuyucunun metnin evirisinden estetik bir haz almas hedeflenmi tir. Metnin uyarlamasna gelince, Andersenin Kk Kibriti Kz masalndan etkilenmi grnen Ali Aydo an, uyarlamasn adeta bu do rultuda yapm tr. Kk kibriti kzn ruh halinin daha ayrntl anlatld bu durumda Ali Aydo an sanki onunla zde le mi gibidir. Kk kzn durumu yrekleri actmaktadr. Bu uyarlama rne i kltrel ba lam uyarlamas olarak gzel bir rnektir. Ali Aydo an strateji olarak yine Gte Klingbergin artlarn yerine getirmi tir. Burada da yntem olarak yine ek aklama, aklamal eviri, metnin d nda aklama, basitle tirme ve yerlile tirme yntemleri uygulanm tr. Yardm edilecek yazar ile ilgili paragraf: Swallow, Swallow, little Swallow, said the Prince, far away across the city I see a young man in a garret. He is leaning over a desk covered with papers and in a tumbler by his side there is a bunch of withered violets. His hair is brown and crisp, and his lips are red as a pomegranade, and he has large and dreamy eyes. He is trying to finish a play for the Director of the Theatre, but he is too cold to write any more. There is no fire in the grate, and hunger has made him faint (Wilde, 1966: 14). Bu paragrafn Fatih zgven tarafndan yaplan evirisi: Krlang, Krlang, kk Krlang. dedi Prens, ehrin teki yannda, ok uzaklarda bir at katnda bir delikanl gryorum. zeri ka tlarla rtl masasnn zerine e ilmi yanndaki srahinin iinde bir demet solmu menek e var. Salar kumral ve dalgal; dudaklar nar krmzs ve kocaman,

1000

hlyal gzleri var. Tiyatro mdrne verece i oyunu bitirmeye al yor; ama artk yazamayacak kadar m . Ocakta ate yok ve alktan iyice zayf d m (zgven, 2006: 8). Ayn paragrafn Ali Aydo an tarafndan yaplan uyarlamas: ok iyisin krlang. Bir evin at arasnda ya ayan gen bir yazar gryorum. Becerikli, ba arl fakat yoksul. u anda bir masann ba nda al yor. Kent Tiyatrosu iin sz verdi i oyunu bitirmeye al yor. in bitiminde para alacak; ancak u anda hi paras yok. Gnlerdir yar a, yar yok. Ba kalarndan yardm istemeyecek kadar da onuruna d kn. Ona yardm etmemiz gerekiyor (Aydo an, 2010: 30). Daha nceki rneklerden de anla laca zere bu paragrafn evirisi ve uyarlamas arasnda da fark gzlenmektedir. Fatih zgven evirisinde metnin biemine sadk kalm ve yaznsal eviri amal olarak evirisini yapm tr. Bir ba ka deyi le, yaznsal evirinin estetik i levini yerine getirmi tir. Yazn evirisi, yoruma ba l bir eviri tr oldu u iin burada da yaznn ve evirinin estetik i levi n planda olmu tur. Ali Aydo ann uyarlamas ise uyarlama gere i aklanm , yorumlanm , ek eviri yaplm , baz eler silinmi ve baz elerde de yerlile tirme yaplm tr. rne in Krlang diye seslenilen satrda, ok iyisin krlang. hitab yaplm tr. Tiyatro yazarnn d grn n ifade eden dalgal kumral salar, nar krmzs dudaklar, kocaman hlyal gzleri ile ilgili cmle tamamen silinmi tir. Ancak bu blm silinirken te yanda tiyatro yazarnn al n ifade eden cmle yorumlanm ve tiyatro yazarnn hi paras olmad ve de ok gururlu oldu u iin alktan yazacak gc kalmad belirtilmi tir. Yerlile tirme rne i olarak da yar a, yar tok ifadesi kullanlm tr. Bu uyarlama rne i de Gte Klingbergin de kltrel ba lam uyarlamas kriterlerini kar lamaktadr. Sonu ocuk yazn evirisi, ocuk okurun konumundan dolay bir zel alan evirisi durumundadr. Uyarlama eviri stratejisi olarak da bu zel duruma katk sa layan bir yntemdir. Metnin karma klk dzeyinin, ocuk okurun anlama ve okuma dzeyine uyumlula trlmas ile toplumun sosyal ve ahlaki normlarna uyum sa layabilmesi iin bu strateji kullanlmaktadr. Oscar Wilden Mutlu Prens ba lkl masalna uygulanan bu yntem, on ya alt ocuk okuyucularn metni daha kolay anlamas ve okuyabilmesi iin kullanlm ve metin uyarlanm tr. Sadece Wilden Mutlu Prens eseri de il, hem Trk ocuk yaznnda hem de dnya ocuk yaznnda pek ok uyarlama rne i bulunmaktadr. Mutlu Prens ba lkl masalda oldu u gibi metin, sesli okundu unda daha ok okulncesi ocuklara hitap eden uyarlamalarda resimlendirilmi ve metinde byk puntolu yaz karakteri kullanlm tr. Okuma yazma bilmeyen kk ocuk okur bu durumda resimleri izleyerek de metni anlayabilmektedir. Uyarlama metin, ilkokul a ocuk okurlar tarafndan okundu unda da yine onlara hitap etmektedir. Kendi kendine kitab sessiz okuyan ocuk okur da kitaptan ayn okuma zevkini almaktadr. Btn bu bahsedilenlerin nda denebilir ki sadece eviriler de il uyarlamalar da normlara, yazn kurallarna ve yazarn i ledi i temaya uygun yaplrsa ocuk yaznn zenginle tirmektedir. Kitabn orijinalini bazen anlamakta glk eken bir ocuk okur, onun uyarlamasn daha kolay anlayabildi i zaman okumaktan daha ok zevk almaktadr. Bu nedenle okuma al kanl n kazandrmak ve geli tirmek iin eviri eserler kadar uyarlama eserlerden yararlanmak da bir yntemdir.
KAYNAKA Bamberger, Richard (1978) The Influence of Translation on the Development of National Childrens Literature iinde (Ed. G. Klinberg, ve M. Orvig ). Childrens Books in Translation. Stockholm: Almquist and Wicksell, 19-27. Bell, Anthea (1985) Translators Notebook: The Naming of Names. Signal, 46, 3-11. Desmidt, Isabelle (2006) A Prototypical Approach Within Descriptive Translation Studies? Colliding Norms in Translated Childrens Literature iinde (Ed. Jan Van Coillie, ve Walter P. Verschueren) Childrens Literature in Translation: Challenges and Strategies. Manchester: St. Jerome Publishing. 75-96. Frimmelova, Katerina (2010) Translating Childrens Literature: Typical Problems and Suggested Strategies. Saarbrcken: Lambert Academic Publishing.

1001

Ghesquire, Rita (2006) Why Does Childrens Literature Need Translations? iinde (Ed. Jan Van Coillie ve Walter P. Verschueren) Childrens Literature in Translation: Challenges and Strategies. Manchester: St. Jerome Publishing. 35-46. Klingberg, Gte (1986) Childrens Fiction in the Hands of the Translators. Malmo: CWK Gleerup. Lathey, Gillian (ed) (2006) The Translation of Childrens Literature: A Reader. Clevedon: Multilingual Matters. OSullivan, Emer (2006) Does Pinocchio Have an Italian Passport? What is Specifically National and What is International About Classics in Childrens Literature? (Ed. Gillian Lathey) The Translation of Childrens Literature: A Reader. Clevedon: Multilingual Matters. 146-162. Rudvin, Mette ve Orlati, Francesca (2006) Dual Readership and Hidden Subtext: The Case of Salman Rushdies Haroun and The Sea of Stories (Ed. Jan Van Coillie, ve Walter P. Verschueren ) Childrens Literature in Translation: Challenges and Strategies. Manchester: St Jerome Publishing. 157-184. Shavit, Zohar (2006) Translation of Childrens LiteratureTranslation of Childrens Literature: A Reader. Clevedon: Multilingual Matters. 25-40. Wilde, Oscar (1966) ( lk bask 1888) The Happy Prince iinde Fairy Tales London/Sydney/Toronto: The Bodley Head Ltd. 9-19. Wilde, Oscar (2010) Mutlu Prens (Uyarlayan: Ali Aydo an). Ankara: Arkada Yaynevi.1-35. Wilde, Oscar (2006) Mutlu Prens iinde Btn Masallar-Btn ykler Hasan Ali Ycel Klasikler Dizisi (ev.: Fatih zgven). stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. 3-14.

1002

OCUK ZG ROMANINDA EV R YANLI LARI

r. Gr. mit K RE YT leti im Tasarm Blm, leti im Tasarm Program

zet Dnya sanatlar arasna gazete promosyonu olarak ba layan izgi roman geen zaman iinde tketim toplumunun en nemli elerinden biri oldu. Btn dnyaya eviri yoluyla yaylan ve promosyon olma zelli inden syrlarak sanat olma zelli ini yakalayan izgi roman lkemizde ciddi bir amaza girmi durumda. ocuk dergilerinde yaymlanan izgi romanlar sanat olma vasfn kaybederek bugnlerde oyuncak promosyonunun promosyonu olma a amasna gemi tir. evirisi de ayn kalite kaybna u ramaktadr. Anahtar Szckler: izgi roman, eviri, ocuk dergisi.

Abstract Comics starting its being a world art as newspaper promotion has become one of the most important elements of the consumption society through time. Spreading whole the world by translations, getting rid of being a promotion then grasping the feature of being called as an art, comics is in a severe deadlock in our country. Comics published in kid magazines has lost their feature of being an art and they have become only promotions for toy promotions lately. Its translation has also losing its quality required. Key Words: Funnies, translation, children journal.

Giri 1929 yl itibariyle eviri yoluyla hayatmza giren ve halen de byk lde eviri ile hayatmzdaki yerini koruyan izgi roman sanat, hayli popler olmasna ra men ilgin bir ekilde hakknda en az ara trma-inceleme yaplan sanat dal olma zelli ini korumaktadr. Tabii hakknda en az ey bilinmesine ra men en ok saldrya u rayan ve ele tirilen sanat dal olma rekorunu da elinde tutmaktadr. Ancak hakknda ok az ara trma yaplmasna ve bolca saldrya u ramasna kar n izgi roman hakknda yetkin ara trmalar yaplmad n sylemek hakszlk olur. Baz akademik al malar saymazsak Hrriyet Gazetesinden Sedef Batnn Uzman Pedagog Nilin Doyran Bengisu ile yapt bir syle ide kurumlar pedagojik sansrden gemi izgi filmler retmeye al makta veya yaymlamaktadr. Bylece ocuklarn televizyon kar snda geirdikleri zaman zarfnda e lenmesi, e lenirken renmesi, hayal dnyasnn geli tirilmesi ve yaratclklarnn artmas hedeflenmektedir (Bat, 2011) aklamasn gryoruz. Rportajn devamnda izgi filmin ocuklarn hayal dnyasna katk sa lad , yaratclklarn geli tirdi ini belirtiyor uzman. Tabii yeti kinlerin de onlarla izlemesini ve bilgi sahibi olmalarn, ynlendirmelerini de tlyor. Okutan izgiler (Graphic Novels) adl yazsnda Fatih niversitesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Blm retim Eleman Dr. Yakup etin izgi romann dilinden yola karak yararlar hakknda a a daki belirlemelerde bulunuyor: izgi romanlar bitmek tkenmek bilmeyen cmleler ve uzayp giden paragraflar iermedikleri iin okumay sevmeyen ve okuma gl eken ocuklar korkutmaz ve yormazlar. Tam aksine, ekici izimler ve onlarn a zndan kan ya da tepelerinde bulunan d nme ve konu ma baloncuklar ile ok eyi birka cmle ile anlatrlar. zellikle, kk ya larda okumaya ba lanan izgi romanlarn daha sonra kitap okuma al kanl na dn t ve birok kitap kurdunun bir zamanlar izgi roman hastas olduklar bir gerektir (Zimmerman, 2008). in di er gzel yn izgi romanlardan dilsizlerin, renme zrllerin, otistik ocuklarn ve travmatik hastalarn e itiminde terapistler tarafndan yaygn olarak

1003

istifade edilmesidir. Ba lca faydalarndan bir tanesi de izgi roman okurlar resmedilen ykleri takip ederken ayn zamanda gzel konu maya ait dilin di er zelliklerini de renmektedirler. Sadece yz yze konu malarda dikkat etti imiz saysz dilbilimsel ve sessel/efektsel zellikleri (sz alma sras, ses tonu, ses uyumu, beden dili, jest, mimik, el-kol hareketleri, duru , mesafe, yaknlk ve uzaklk) ve ba ka dilbilimsel eleri farkna varmadan tutkun oldu umuz izgi roman kahramanlarndan renmekteyiz (Bhatia, 2006). Yabanc dil retiminin nde gelen isimlerinden Freeman ve Freemana (2000) gre gnmz medyasnn ba arl bir melezi olan izgi romanlar okurlara sunduklar bir y n faydalar sebebiyle metin analizi kapsamnda mfredatlarda mutlaka de erlendirilmelidir. izgi romann okuma al kanl kazandrmasna katksn ara tran Prof. Dr. Nilfer Tuncer bir yazsnda u sonular payla m tr. nl yazarmz ve Fuar onur konu u olan Sn. Muzaffer zg, ocuk okuru olmayan bir toplumun byk okuru olmaz (Pirlibeyo lu, 2003: 97) diyerek, okuma al kanl nn ocukluktan geldi ini ima etmi tir. ocuklar, izgi romanlar zorlama olmakszn, zevkle okurlar. Bu tercihin nedenlerini ara tracak olursak, u saptamalara varrz (Tuncer, 1993: 51-52). izgi romanlar ocu un hareket ve macera iste ini doyurmaktadr. Olaylar hzla geli mekte olup, ykler ksadr. Bu da ocuk asndan abuk doyuma ula mak demektir. Okunmalar kolaydr. Okumayan veya yava anlayabilirler. okuyan ocuklar, resimlerden yky izleyip,

izgi romanlarn sa lanmalar kolaydr. Hemen her yerde satlrlar; fiyatlar da kitaba gre ucuzdur. izgi roman okumak herkesin yapt bir eydir. ocuklar grup onayna nem verirler Herkes izgi roman okurken birinin okumamas, dolaysyla konu d nda kalmas, o ki inin d lanmasna yol aabilir. Birok ocu un okuyacak ba ka bir eyi yoktur veya izgi romanlar kadar srkleyici kitaplarn varl ndan haberdar de ildir. Okuma al kanl nn tanmnda vurgulanan okuma eyleminin zorlama olmakszn yaplmasnn yani bir zevk vermesi halinde al kanl a dn t gere i, izgi romanlarla birebir rt mektedir. nk her ocuk, arad maceray, gerilimi, ba ary, heyecan buldu u izgi romanlar kendi iste iyle ve zevkle okumaktadr. izgi roman sanat ile ocu un ili kisine dair yaplan bu yorumlardan yola karsak ocuk izgi roman yaymlayan yaynevleri ile evirmenlerine d en byk grevi daha iyi grebiliriz. ocuk izgi Roman Yayncs ve evirmeni Horst Heidtmannn Almanyada ocuk ve Genlik Kltr ba lkl konu masnda ocu un ve kltrnn medyatikle tirilmesi zerine payla t bilgiler bugn lkemizde de ya ananlara k tutacaktr phesiz. Tketici olarak varl onaylanan ve hedef haline getirilen ocuklar multi-medya tarafndan ku atlm bulunmaktadr. Grsel ve i itsel medya rnleri ocu un zihnini ele geirmekte, d nme, sorgulama, benimseme gibi sreleri bir yana brakarak devaml olarak tketmesini sa lamaktadr. Popler kltr nesneleri dizi eklinde pazarlanmakta ba mllk yaratlmaktadr. Birbiriyle ba lantl dizi, figr, oyuncak, giyim-ku am, sinema, bilgisayar oyunu gibi rnler ile de bu tketim arzusu canl tutulmaktadr. Kresel kltr smrsnn tm lkelere yaylmas ile de bu tketim te vik edilmekte, ocuk izlemeye yakla rken okumaktan da uzakla maktadr. Bu ba lamda bugn var olan ocuk dergicili inin ve izgi romannn nemi bir kez daha ortaya kmaktadr grld zere. Ancak ocuklara okuma al kanl kazandrabilecek olan dergicilik sektr bugn ocuk kltrnn ticarile mesinde ba rol oynamaktadr. Moda eklinde ba layan izgi karakterlerin dergileri piyasaya kmakta, yan rnleri hzla pazarlanmakta, grsel i itsel tm yaynlarla ocuk ku atma altna alnmaktadr. in ilgin taraf daha bir moda bitmeden bir yenisinin ba lamasyla ocuk di erine ynlendirilmekte ve bu hzl akntda ocu un bir tketim girdabnn iinde kaybolmas neden olunmaktadr.

1004

Bu arada yaynclk ilkeleri yok saylmakta, okurun haklar bir yana itilmektedir. Modas geti i iin yaynna son verilen bir dergiyle okuma/takip al kanl kazanabilecek bir ocu un hevesi krlmaktadr. Bununla birlikte dergiyi toplamak ve biriktirmek isteyen ocu un hikayesi tamamlanmayaca iin koleksiyonerlik bir hobi olarak geli meyecektir. Belki de ocu un okuma hevesi tmden krlacaktr. Belki buna en iyi rnek kendi deneyimim olacaktr: Trkiyeyi dola arak gerekle tirdi im izgi roman atlyelerimde sohbet etti im ocuklarn byk bir ksmnn, hemen her says 250 bin adet satan Ben10 izgi romanyla, 65 bin ve st adet satan Winx dergisini alanlar iinde olduklarn rendim. Dergileri atmayanlarn says her atlyede bir elin parmaklarndan daha az. Ayda sadece bu iki yaynn ortalama 310 bin dergisi satlyor ve bunlarn byk bir ksm geri dn me veya pe gidiyor! Yayncl n bu hzl tket, unut, sonra yenisini hzla tket dsturu retime de yansmaktadr. ocuk dergicili inde grev yapan birok insan ocuk psikolojisinden ve dilinden uzak ki ilerdir. o unun ismine ikinci bir ocuk dergisinde rastlamayz. Veya sadece o yayn grubunda al tklar srece rastlarz. Sonra bir bakarz kadn, sonra magazin, sonra bakm ve hatta haber dergilerinde grev yapmaktadrlar. ocuk dergicili imizde son derece ciddi bir uzman kadro eksikli i vardr. evirmenler de bu sorunun bir paras durumundadrlar. te ocuk izgi roman evirisi tam da bu piyasa ko ullarnn iinde yer almaktadr. Hzl retim, hzl tketim, tart lr kalite ve farkl ya lardaki ocuklarla izgi roman bilip bilmedi i belli olmayan evirmenlerle editrlerin insafna kalm ocuk okuyucu ile bir sanat dal. Promosyon izgi Roman ve evirisinin Ba langc izgi roman, kkeni Avrupada olan ancak dilini ve anlatm olanaklarn Amerikada olu turmu bir sanat daldr. Amerikada kz an gazete satma rekabetinde bir ara olarak yer almas uzun srmemi tir. Gazete aracl yla okura ula maya ba layan izgi roman gazetelere rekor sat lar sa larken bir sre sonra ayr kitap olarak baslmaya ba lam , geni okur kitlelerine mizahtan a ka, dramdan maceraya kolay okunabilir hikayeler sunmu tur. te belki de bu kolay okunuyor olma izgi roman sanatn popler yapm , her ya tan okuru etkisi altna alm tr. zellikle Supermanin ayr bir kitap olarak baslmasyla ve bu yayn paraca destekleyen firmann bir oyuncak- aka reticisi olmas yaynn sayfalarnn o unun reklamla dolmasna neden olmu tur. Bu ekilde dergi okunurken onu destekleyen firma da rnlerinin sat n gerekle tirmi tir. aka oyuncaklar, asker figrleri, haval tfekler, kas geli tirme kitaplar ve malzemeleri nceleri sadece erkek odakl sat larda yer alrken kzlar iin kan o u duygusallkla doldurulmu izgi romanlarda sa bakm, sa modelleri, toka v.s. reklamlar da yer almaya ba lam tr. nce gazetede yaynlanan ardndan ayr kitapk olarak okurla bulu an izgi roman nce gazete sat larn arttrm sonra iinde reklamlar yer alan rnlerin sat na katkda bulunmu tur grlece i zere. Bu adeta kendisi promosyon rn olarak ortaya km olan sanat dal zlerek belirtmek gerekir ki btn lkelere bu sat mant yla uyarlanm , lkemizdeki geli imi de yakla k olarak ayn yolu izlemi tir. Bugn baz rneklerinde rastlad mz sanat eseri olmaktan ok promosyon olma durumundan kurtulmaya al an izgi roman sanatnn sektrle erek yine de popler kltr endstrisinin sa lad btn nimetlerden sonuna kadar faydaland grlmektedir. izgi roman sektr okuru kendine ba lamak iin her yolu kullanr. Dizi eklinde kaleme alnan izgi roman ykleri ile okuru kendine ba larken, basl malzemeyi izgi filmlerle destekler, sinema filmleri, oyuncaklar, figrler, defter kaplama k tlar, kahraman desenli kalemler gibi yan rnler reterek son derece geni bir pazarlama a yaratr. Bu nedenledir ki izgi roman sektrnn gnmz kapitalist sistemi ko ullarn en iyi de erlendiren sektrlerden biri oldu u yargsna varmak yanl olmayabilir. Bu sanatn geli mi lkelerdeki eserlerine bakt mzda yukarda vurgulanan amaca hizmet eden son derece incelikle retilmi rneklerine rastlarz. Sektr, hedef kitlesini belirlemi yaynlarla hedef kitleye uygun grseli, anlatm ve dili ile tketimi te vik eden, okuru elinde tutan son derece etkili rnleri dzenli olarak piyasaya sunmaktadr. Sat mant n bu esaslar zerine kurmu olan izgi roman sanat Amerika merkezli olarak btn dnyaya eviri yoluyla yaylm tr. Karikatrn hemen ardndan geli mi olan izgi roman sanat hzl bir yaylmayla o yllarda metin-imge ortakl na yeni yeni al an dnyaya ayn anlatm olanaklarna sahip ikinci bir sanat dal sunmu tur. Ancak gr m odur ki ba ta bizim evirmenlerimiz olmak zere

1005

btn dnya evirmenleri bu yeni ve hzla yaylan sanata hazrlksz yakalanm lardr. (Cantek, 1996: 48). lkemize 1929 ylnda ocuk dergileriyle giren izgi romann evirisi zaman zaman o dnemin politik gr lerine uygun olarak yaplm tr. Dil devrimiyle ba layan Trke kullanm ve yaygnla trlmas esas alnarak eviriye mdahale edilmi , eviri kararlar ynlendirilmi tir. Bu ynlendirmenin takip eden yllarda da izgi roman evirisini etkiledi i, adeta gelenekselle ti i gze arpar. izgi roman evirisi bir trl rayna oturamam , evirmenin para kazandrmasna ra men bir meslek olarak kabul grmemi , basit bir i olarak grld nden olsa gerek saygnlk kazanmam , metinler ve evirileri mdahalelere ak braklarak kaynak metnin yazarnn eme i, evrensel sanatsal iletileri, evirmenin asli grevleri gz ard edilmi tir (Kirei, 2008). Daha sanat dalnn isminin evirisinde ilk a knlk ya anm gibidir. Dnya izgi romannn karikatr kkenli olu u ve mizaha dayal olu u onun ngilterede Funny, Amerikada Comics gibi isimlerle anlmasna sebep olmu tur. lkemizde ise sanat daln tanmlama gayretiyle ve metin-imge ili kisini n plana karma kaygsyla olsa gerek izgi roman veya resimli roman yak trmas yaplm tr. Hatta bugn yaygn olarak kullanlan izgi romann ayr m birle ik mi yazlaca da gnmze ta nan tart ma konularndandr. evirmenler daha nce evirmeye al tklar metinlerden farkl bir ablonla kar la m lard, bu kesin. Resmin iinde yer alan balon ve kutu yazlar al tklar tarza yaknken karelerin iinde yer alan resmedilmi afi yazs, ilan, gazete, reklam panolar, yiyecek-iecek markalar, dkkn levhalar ve en nemlisi de efektler kar snda a p kalm gibidirler. Bu yazlar resim miydi, yaz m? Balon ve kutular evirileri yapldktan sonra beyaz zemine siyah yazlarla doldurulurken di erlerinin izilmesi gerekmekteydi. Bu arada hzl bir tketim vard ve srekli yeni izgi romanlarn baskya yeti mesi gerekiyordu. Balon ve kutu yazlar kolayd ama di erlerini evirileri yapldktan sonra sayfaya yerle tirmek zaman alyordu, ylece brakld. o u yurt d ndan gelen izgi romanlarda balon ve kutu yazlar Trke iken fondaki tm yazlar ithal edildikleri lkelerin ve kltrlerin dillerini ta yordu okura. Balon ve kutu yazlaryla fondaki resimsel yazlar arasndaki dil tezatl srerken ciddi bir kafa kar kl yaratan bir ba ka konu da yerelle tirme idi. Kahramanlarn veya dergilerin isimleri de i tiriliyor, Trkele tiriliyordu. Alex Raymondun nl kahraman Flash Gordon Baytekin adn alyor ve bu uzun zaman yerle ip kalacak bir uygulamann ba langc oluyordu: Lucky Luck Red Kit, Asterix Bcr, Ken Parker Alaska, Capitan Miki Yzba Tommiks, El Grande Blek Teksas-elik Blek, Comandante Mark Kaptan Swing olmu tur. 04 Mart 2008 tarihinde EVB R'in Can Kitabevi'nde on be gnde bir dzenledi i eviri syle ilerinde "izgi Roman evirileri" ba l altnda konu an Halit Kvan, Zeynep Akku ve Fatih Oktann yerelle tirmeye dair yaptklar aklamalar bu uygulamann ne kadar ve nasl srd ne dair belge niteli indedir. A a daki notlar bizzat kendim aldm bu nedenle hem konu macnn a zndan hem de benim a zmdan anlatlm tr: Fatih Okta Teksasa nasl Hieeeeyyyyt diye ba rtt n u szlerle anlatt Film izliyordum eviri yaparken ve Malkoo lu tarz bir filmdeki sahneyle Blekin kapy omuzlayarak krd kare rt r gibi olunca bir deneme yapmaya karar verdim diye zetledi durumu. ok ele tirilince ve bunu yapanlardan biri yakn bir arkada olunca Wada olarak a rlan arkada nn ismini o srada evirisini yapt western tr izgi romanda Hokahey diye ba ran Kzlderililerin l n nasl de i tirdi ini, bu Waday ekleyince l n nasl wadameloooo olarak basld n anlatt. eviride evirmenin bak as ve yorum katma durumuna iyi bir rnek oldu bu. zellikle Asterix evirileriyle tand mz Halit Kvan kendi evirisini bireysel yetenek olarak tanmlarken son derece titiz al t na, mesai harcad na dikkat ekti evirmesi iin kendisine verilen izgi romanlardaki isimlerin daha anla lr olmas iin gnlerce isim arad n belirtti. Ona gre eserin hedefledi i kitlenin beklenti ve algsna uygun dil, isimlendirme ve vurgu yapmak gerekmekteydi. Bu elbette okuyucularn kltrel motiflerini de kapsamalyd. Nitekim Asterixde oy oy eminem trksnn sylenmesi de byle bir eydi. Kvan, uyarlamay az ileri ta yarak yeniden yazmaya dn trm tr. Bilmedi i kelimeleri ba kalarna evirten Kvan onlar metnin yanna koyar, eseri tam anlar, sonra eserin yapsn, iletisini, btnl n bozmadan tekrar yazarm (Kirei, 2008).

1006

Mesela gndemi takip eder, ilgin ve nemli olaylar hemen evirdi i metnin bir yerine sk trverirmi . Szgelimi Zehir Hafiyede bir kpr grnce hemen o dnem gndemde olan Dolap Osmana atfta bulunurmu . Syle ide okurlardan birinin Editrnz var myd? sorusunu Halit Kvan Editr dedi iniz nedir, yemekten nce mi alnr, sonra m? szleriyle yantlad. Her iki evirmenin deneyimleri de izgi romana katklar izgi roman evirisinin dnemlerine gre nasl uyguland nn da gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Hatta bu tavrn ve bak asnn bir tr mesleki gelenek olarak neredeyse gnmze kadar srd nn de bir i aretidir. Ancak son konu mac Yabanc Diller ngilizce Okutman Zeynep Akku un sylediklerine bakt mzda (Kirei, 2008) bu srece kar kan gr lerin de oldu u grlyor. Belki bugn izgi roman evirisinin ksmen de olsa baz hassasiyetlere dikkat edilerek yaplmasnn kapsn da bu ileri gr l cesur insanlar am tr: Zeynep Akku izgi Romann kendi dili vardr. Evrensel bir anlatm dili, belli bir ritmi, grameri vardr. Herhangi iki lisan zerinde uzman olunsa da izgi romana ve diline hakim olmayanlar eviride yetersiz kalacaktr (Kirei, 2008). evirmenin serbest braklmasyla meydana dilin yozla mas kmaktadr. Bunun nne geilmelidir ve bunun yolu iyi editrlerdir. zellikle izgi roman okuru olmayan editrlerin anlamadklar bir alanda i yapmaya abalamalarn ve zorlama editr yazlar yazdklarn gryoruz. Ege Grgn bu alanda ba arl bir rnektir (Kirei, 2008). Akku , izgi romanlardan biro unun tarihsel bir dnem iinde ya and na dikkat ekerek zellikle western evirilerinde kullanlan karizma, zerimden tank geti, 3. dnya sava kard gibi szck ve deyimlerin dnemsel farkllk sebebiyle esere zarar verdi ini belirtti (Kirei, 2008). Yine kahraman tanmayan evirmenin kahramann karakterine uygun eviri yapmas gereklili ini dile getiren, Akku TEX gibi mao bir kahramana ayol dedirten bir evirinin var oldu unun altn izdi. (Kirei, 2008). Ana eksene, izgi roman evirisinde yerlile tirme konusuna dnen Akku mizah izgi romannn bunu kaldrabildi ini ama ciddi olma iddias ta yan izgi roman eserlerinin bunun kaldrmad n ne srd. Rodinin ufak tefek grnce beni Karamrsel sepeti mi sandn? szn de buna rnek gsterdi. Her izgi romann kendine has jargonu oldu unu, evirmenin bunu bozmamaya al masna dikkat ekti. (Kirei, 2008). Belki de en ilgin tespiti de uydu Zeynep Akku un: Editrler ve hatta matbaada dizgici bile yeri geldi inde yaplan eviriye bilgileri kadar mdahale ederek yanl lar yapyor ve bunlar o halleriyle baslyor (Kirei, 2008). izgi Romann Tanm ve evirisine Dair Levent Cantek u ekilde tanmlam tr: izgi roman, elle izilmi ve belirli bir sreklilik iinde art arda gelen, bir metinle btnle en ve basl olan resimlerden olu an anlatm biimidir olarak tanmlam tr (Cantek, 1996: 19-20). nl yazar-izer Will Eisner de bu tanma ard klk kavramn dahil ederek izgi romann Ard k (Sequantial art) bir sanat dal oldu una i aret etmi tir (Eisner, 1985). Bu sanat dalnda bir yazarn (izer yazabilir) ortaya koydu u senaryoyu bir izer tarafndan yorumlanarak izgiye aktarlmaktadr. Kare ad verilen kutulara izilen resimler birbirlerini takip ederek ana ykye ve kurgusuna ba l olarak tek ve btnlkl bir metin olu tururlar. Bu karelerde karakterler repliklerin iine yazld balonlar aracl yla konu urlar. Karakterlerin d nceleri veya anlatm destekleyen bilgiler kutu ad verilen alanlarla yer alrlar. Bu srete metni ile resmi btnle tirerek tutarl ve btnlkl bir yknn ortaya kabilmesini sa lamak iin kurgu, olaylar rgs, do ru imgelerin kullanm gibi birok dinamik de harekete gemektedir. Hedef kitle, hedef kitlenin dili, bilgisi, kltr, beklentisi, izgi romann yaynlanaca ileti im aracnn ekli, yaynevinin yayn politikas gibi baz unsurlarla izgi roman son derece nemli etmenleri dikkate alan bir sanat daldr. izgi roman evirisinde evirmene d en grevler a a da belirtilmi olan metinleri evirmektir: Ba lk ve Kapak

1007

Knye Balon Kutu Efekt Kare ii di er yazlar (Afi , ilan, gazete, tabela vs.) Baz gr lere gre sadece yaz de il, gerekirse resmin kendisinin bile evirisi yaplabilmelidir. Bununla birlikte izgi roman evirisi ekol, tarz, hedef kitle, ierik farkllklarna gre zorluklar ve kolaylklar iermektedir. evirmen Gken Ezber izgi roman ara trmalarndan u sorunlar derlemi tir: evirisinde Ulla, Kankaanpa ve Heirkonenin

Konu ma balonlarndaki / kutularndaki kstl yer konik szckler ve sesle szc n i ie geti i dil kullanmlar izgi Roman evirmenlerinin zaman sorunu Diyalog yaps Espri/alayl/mecazl ifadeler Tarihi ve izgi seriye dair tarihsel de inmeler Metnin ve resmin birle mesi (efekt, ba lk) evirmenin ya ayabilece i sorunlar: evirenin izgi romanla ki isel ilgisinin yeterlili i izgi Romann yakndan izlenmesi izgi Roman diline yakn olunmas zorunlulu u Anlam etkileyen kk ayrntlar yakalayabilme Resim yaz ili kisini zmleyebilme yetene ine sahip olmak Gnmzde ocuk izgi Roman evirisi 2010 tarihinde birok izgi roman yaync ve evirmeniyle bir dizi rportaj gerekle tirerek yaymlam tm. Ayn zamanda bu al may evribilim Blmnde srdrd m Yksek Lisans renimimde dev olarak da sundu um bu rportajlarda amacm bu sanat dalnn yeni yeti en evirmenlerinin gr lerini almak, onlarn izgi roman evirisine bak alarn aktarmakt. Yaymlamad m yantlar arasnda bulunan ve i lerin kimler tarafndan nasl yrtld ne iyi rnek saylabilecek iki yaynlanmam yanta a a da yer vermenin do ru olaca kansndaym. Yaynevi Yetkilisinden gelen yant: Merhaba mit Bey, Yaynlar u ana kadar sadece 14 kitap yaynlad. Neredeyse her birini ba ka biri evirdi. izgi romanlarn dil ve zellikle de efektler asndan tekrar dzenlenme ve redaksiyon srelerini yaynevi bnyesinde yapyoruz. Ksacas, izgi roman evirisi zerinde yo unla an bir evirmenle al myoruz ya da henz al madk. O nedenle size bu konuda yardmc olmayaca z. Bir evirmen yant izgi roman evirmenli i diye bir meslek var m, olu uyor mu? Bence byle bir meslek yok ama sanrm olu makta. eviren insanlar henz izgi roman ve roman ayrmn kavram de iller. evirileri yeterli buluyor musunuz? evirisine ve evirmenine gre de i iyor. Biro u yetersiz gibi. Di er alanlardan gelen evirmenler izgi roman evirisine hakimler mi? Edebiyat kkenli insanlar eviri konusuna hakimler; ama izgi roman evirecek olan insann bol miktarda izgi roman da okumas gerekiyor. Bu mesle in gelece ini nasl gryorsunuz? ok parlak grmyorum. u halinden daha teye gitmez. 1008

u anda evirmenler hangi ko ullarda (sayfa ba , i almaktalar?

ba , balon ba vs.) ne kadar cret

Bunun cevab yaynevine gre de i ir. Bu konuda ak bir bilgi vermek de istemem. cret d farkl anla malar yaplmakta m evirmenle? Bu da tamamen evirmen ve yaynevi arasnda olan mnasebetle alakal. Standart bir cevap veremem. Eklemek istedi iniz bir ey varsa alabilirim: Gerek dev ierisinde gerekse ROP Blogda, isim kullanmamanz rica edece im. Grlece i zere her iki yant da aslnda bugn izgi roman evirmenli inin iinde bulundu u durumu son derece net bir ekilde zetliyor. Yaynevinden gelen yant izgi roman evirmenli inde uzmanla m evirmen olmamasna vurgu yaparken evirmenden gelen yant iyi bir izgi roman okuru olmasna kar n bu evirmenin i inin mesleki ve sorumluluk alanlarndan bihaber oldu unu gsteriyor. Dahas bugn zellikle ocuklar iin yaynlanan izgi romanlarn o unun ocuk dergilerinde nasl ve kimler tarafndan evrildi ine de i aret ediyor. zlerek sylemeliyim ki ocuk dergilerinde yaymlanan izgi romanlar bugn sadece ve sadece promosyon rnlerinin sat iin kullanlan bir unsurdan ibarettir. ocuk, dergiye para verirken oyunca na kavu uyor, TVde yaymlanan izgi filmini izlemeye te vik edildi inden reytinglere katkda bulunuyor, di er rnlerini satn alyor, sinemasna gidiyor ve dergiyi o pe atyor ili kisi bitiyor, okuduklarn unutuyor. Bu ba lamda izgi roman evirmenli i de neredeyse yayncnn okuruna duydu u saygya paralel bir kalitede oluyor. ocuk izgi Roman evirmenli inde Hatalar Almanyada 5-13. snflarda okutulmak zere hazrlanm olan Comics adl ders kitabnda Detleff Hoffmann ile Sabine Rauch rencilere izgi romann kendilerine uygun olup olmad n anlamalar iin baz ltler vermektedirler: izimsel zellikler, Dil, erik, Bilgi Mesaj, Espri Anlay (Hoffmann, Rauch, 1975 : 11-18) 1975 ylnda ba layan bu dersle birlikte ocuklarn ok sevdikleri sanat sorgulamalar iin kap alm tr. lkemiz ocuk izgi roman sektrnde ise yaynclarn, editrlerin ve evirmenlerin ocuklara aktarlan basite indirgenmi bu 5 kstastan haberdar oldu unu sylemek zor: 1 - Sayn Zeynep Akku un dikkat ekti i gibi izgi roman evirisinde en byk eksiklik Editr eksikli idir. Ancak Sayn Akku editrn izgi roman biliyor olmas gerekti ini vurgularken (Kirei:2008) ona ekleme yaparak bu ki inin ya grubuna gre ocuklar tanmas, dil kapasiteleri hakknda bilgisi olmas, yabanc dillere hakim olmas ve evirmenlik becerisi olmas gerekti ini de ekleyelim. evirmenin teslim etti i i in son okumasn yapacak, dzeltecek veya neriler sunacak birikime sahip bir editr eksikli i sz konusu. Geri yaynevleri bunu yle zm ler: Editr ile evirmeni ayn ki i ilan etmi ler. Bu ekilde de evirinin ve baskdan nceki son halinin gerekli normlarda oldu una yine ayn ki i karar vermi oluyor. ocuk dergicili inde ciddi bir yaplanma sorunu grlmektedir. 2 - Dergilerin byk o unlu unun knyesinde Genel Mdr- mtiyaz Sahibi, Sorumlu Yaz leri Mdr, Editr, Grafik Tasarm, Pazarlama, Marka Mdr, Reklam Mdr isimleri yazl iken evirmenin ad yazlmamaktadr. Anla ld kadaryla byle bir meslek yoktur ve metinler kendi kendilerine lisan de i tirmektedir. 3 - 2. Maddeyi amak gerekirse evirmen isminin yazlmamasnn ba lca sebebinin izgi roman evirisinin o unlukla i i evirmenlik olmayan veya izgi roman evirisini ylesine yapan ve bunu umursamayan ki ilere yaptrlmasdr. Bu alanda uzmanla m nerdeyse hi kimse bulunmamaktadr. 4-ocuk dergilerinin izgi roman uzman dan manlar yoktur! Belki dergide bu grevlerde kimse yoktur ancak grnen o ki bir uzmana ba vurma hakk bulunan evirmenler de bu uzmanlara ula arak bilgi edinmeye abalamamaktadrlar. 5-Hazrlk a amas eksiklikleri evirmenin nce neyi evirece ini bilmesi, tanmas beklenir. evirmen evirece i kahraman veya hikaye zerine ara trma yapmal, konuya hakim olmaldr. Sreli yaynlarda birden bire moda olmu bir izgi roman hakknda bilgiye ula mak mmkn olmayabilir. 1009

Hatta dnyayla e zamanl ilerleme sz konusuysa geriye dnk bilgi de bulunmayabilir. Ancak bu noktada izgi romanlarn izgi film, roman, film, dizi, promosyon rnleri gibi paralelinde yer alan destek bilgileri incelemek gerekir. Kald ki bugn artk internet var. Bilgiye ula amamak veya eviri iin do ru zm bulamamak mmkn de il. Ama maalesef tm bu olanaklara ra men eksik ve yanl eviriler yaplmaya devam ediliyor. Daha nce yaymlanm ve evirisi yaplm bir izgi romanda kar la lan eviri sorununun nasl a ld na baklmad na ahit oluyoruz sklkla. simlerde ve efektlerde ya anyor bu sorun. simlerde ya anan skntda; szgelimi sper kahraman kod isimlerinde, evirmen ani bir karar vererek istedi i gibi davranabiliyor. Mesela Silver Surfer evirilerine bakabiliriz. (Marvel, 1998) Bir dnem yaynland nda ad Gm Srf olarak sunulurken yakn zamanda bir ocuk dergisinde ad Gm Surfer olarak evrilmi tir. kinci zm bulan evirmen Trke ba lanan bir okumann ardndan ngilizce telaffuzu beklerken zihnin Surfer Srfer olarak de il okundu u gibi telaffuz etti inden bihaber gibidir. Di er isimlerde de ciddi bir tutarszlk vardr ve ayn dergi iinde Kahramann (veya Sper ktnn) kod adnn farkl sayfalarda hem ngilizce hem de Trke yazld na ahit oluruz. yk iinde farkl, bulmacada farkl gibi. Bu da okurun okuma keyfini karan tutarszlklara neden olmaktadr. 6-Efektlerin durumu iler acsdr. Neredeyse ilk izgi roman evirilerimizden beri sregelen efektlerin kaynak metinden geldi i gibi braklmasyla adeta sessiz bir ses kirlili i olu mu tur. Bu yanl uygulama Trke okuyanlarn sesleri farkl dillerden gelen seslerle kar lad na ahit oluyoruz. Bu alanda uzmanla m editr ve evirmen eksikli i bu yanl n yllarca srmesine neden olmu tur. Her dilin kendine has selendirmesi olaca nn ayrdna yeni yeni varlmaktadr. Ancak bu defa da uygulamalarda hatalar olmaktadr. Daha nce ba ka yaynlarn evirisinde hangi harekete hangi sesin bulundu una baklmakszn yeni sesler icat edilmeye ba lanm tr. Hatta ayn izgi roman yksnn iinde ayn harekete farkl sesler verildi i de grlmektedir. Veya farkl hareketler ayn seslere sahip olmaktadr. evirmenin bir ba ka tutarszl da i te bu seslerin karma asdr. 7-Resim iinde yer alan yazlarn evrilmesi ise bir ba ka sorundur. ykye katk sa lamak veya daha anla lr olmak iin fona izilmi olan vitrin yazs, ilan, bro r, gazete haberi, afi , araba plakas, tabela gibi onlarca yaz evrilmemektedir. Adm adm ilerleyen bir kurguda onlarn oraya yazar-izer ikilisi tarafndan bilinli olarak eklendi i gz ard edilmektedir. evirmenler izgi roman eviri i ini sadece balon ve kutudan ibaret sanmaktadr. Var ise e er editr de buna mdahale etmemektedir. 8-izgi romann ve evirisi yaplan izgi romann kendi zel dili ve terminolojisi vardr. evirmenin do ru eviri yapmak iin kahramana has sesleri, nlemeleri, zl szlerini, hayat gr n aklayan szleri, varsa kendine has jargon ve argosunu bilmelidir. Hatta bunlar birebir evrilemez ise Trke kar lklar bulunmaldr. Dilimize yerle en Amerikan kkenli (veya di er dillerde) i levsiz ifadelerden bu ekilde uzak durma ansmz olacaktr. 9-izgi roman dilinin en belirgin zelli i zellikle Amerikan kaynakl izgi romanlarda grlece i zere szcklerin yazld gibi de il telaffuz edildi i gibi yazldklardr. Balon iindeki replikler; dili kuralna gre kullanan bir karakter sz konusu de il ise; gndelik konu ma diliyle ayndr. Yapaca zyapcaz/yapcaz gibi Bugne kadar izgi roman evirisinde edebi Trke kullanm ile gndelik dilin kullanmnn hangisinin izgi roman sanatna daha ok yarar sa lad kesinlikle tart lmam tr. Haliyle bugnn ocuk dergicili i iinde yer alan ocuk izgi roman evirisi de bu son derece ciddi sorundan hayli uzak durmaktadr. 10-Edebi eserleri basan yaynevlerinde eviriye dair baz kayglar olu mu ve bunlar zaman iinde zme ula trlm tr. Mesela szck tretme zorunlulu u bunlardan biridir. zellikle sper kahramanl veya fantastik tabanl izgi romanlarda onlarca tretilmi szck bulunmaktadr. izgi romanlarda bu szcklerin Trke kar l bulunmas iin aba grmek mmkn de ildir. Yabanc dilde tretilmi szckler aynen braklmaktadr veya karma bir eviri yaplmaktadr: Infrared - nfra Krmz buna bir rnektir. Oysa tretilmi bir szck olmamakla birlikte ve Kzltesi gibi kar l da varken bu yanl a d lmesi son derece vahimdir. Bu da dilimizi ve ocu un dilini zenginle tirmemektedir. 11- Belki en ok sknt ekilen konulardan biri de gndermelerdir. izgi roman karakteri yk iinde eski saylara, retildi i lkenin tarihine, kltrne, dinsel elerine, gncel olaylarna gnderme yapabilmektedir. O kltrden uzak bir okurun bunlar laykyla anlamas mmkn de ildir. Yeti kin birinin ara trma yapmas mmkn iken o al kanl n kazandrlmad ocu un bunu yapmas olas grnmemektedir. izgi romanlarda zellikle eski saylara atfta bulunuldu unda, baz ksaltmalarn almlar yaplmas zorunlulu unda veya baz detaylar okura aklama gere i duyuldu unda zel bir kutunun kareye yerle tirildi ini gryoruz. Bu kutularda Kahraman say dan bahsediyor,

1010

Almancadan eviridir gibi aklamalar yer alr. Ama bunlar kaynak metnin kaynak okuruna ula trmak istedi i bilgileri aktarr. Bu noktada evirmenin evirmen notu veya dip not hakkn kullanabilece i bir alana ihtiya bulunmaktadr. rne in kimi yaynevleri izgi roman ayr bir kitap olarak bastklarnda bu tr durumlar iin karelerin arasndaki beyaz bo lu u kullanmay uygun grmektedirler. Ama bu konuda her evirmen ve yaynevi tarafndan varlm bir ortak karar bulunmamaktadr. Hatta bu tarz giri imlerin azl ndan anla ld kadaryla bu uygulamann kendi daha kabul grmemi tir. SONU ocuk izgi romanlarnda yukarda anlatt m sorunlar daha ok ocuk dergicili i alannda ya anrken ocuk, gen ve yeti kin okurlara hitap eden izgi roman kitaplarnn yaync ve evirmenlerinin bu alanda olumlu ata a geti ini belirtmek isterim. Okurun seme zgrl nn olmas sorgulama yapmasn da beraberinde getirirken bu alanda hizmet veren tm kurum ve ki iler rettiklerine dikkat etmeye al maktalar. ocuk dergicili i bu ba lamda daha baskc, daha dayatmac, daha sorgudan ba msz bir ansa sahiptir ve ne ocuklardan ne de yeti kinlerden herhangi bir ele tiri almadklarndan daha ba mszdrlar. Bu da zaman zaman sorumsuzlu u getirmi tir. Bununla birlikte izgi roman okurunun son derece zel bir durumu oldu unu belirtmek gerekir: Gerek bir izgi roman okuru ocukken okudu u kahramann lene kadar okur ve sever. Tozlu raflarda unutmaz, yre inde ta r ve her ya nda okumaya devam eder. Bu gzel al kanl ocuktan esirgememek gerekir. 12 sene rmcek Adam evirisi yapm ve dilimize kazandrm olan sayn Betl Ulukutun szleri belki de bu gnmz izgi roman evirmenlerinin bahsetti im eyi anlamasna yardmc olur: Ben rmcek Adam hep severek tercme etmi imdir. Bir gn gelip bu i biterse ne yaparm diye d nm tm hep. Ya bir gn artk hizmetinize ihtiyacmz kalmad derlerse. Buna dayanamam diye d nyordum. Mandrake'den sonra Superman'i tercme ettim bir ka sene. Daha sonra da rmcek Adam'a ba ladm ve tam 12 sene rmcek adamn nerdeyse annesi oldum. ocuklarm kskand m? Do rusu bu soru nereden aklnza geldi bilmiyorum. Sormasaydnz asla bahsetmeyecektim yllardr iimi kemiren kurttan. ocuklar ok kkt. Ben masamda daktilo ba nda al rken onlar etrafmda dolanr durur benden ilgi beklerlerdi. Zaman zaman acaba onlar ihmal mi ettim diye ok d ndm. Yeti tirilmesi gereken izgi romanlar ocuklardan daha m nemliydi! Ve sizin sorunuz zerine dn bunu direkt olarak kendilerine sordum. Bugn 25 ya nda olan kk o lum Evde hep okunacak izgi roman olmas gzel bir avantajd dedi. 29 ya nda olan byk o lum ise Ben hep gurur duyardm, rmcek Adam tercme eden bir annem var diye deyince bu soruyu sordu unuz iin size te ekkr etme ihtiyacn duydum (Kirei, 2008).
YARARLANILAN KAYNAKLAR Bat, Sedef (2011) izgi Filmlerin ocuklara Katks. Uzman Pedagog Nilin Doyran Bengisu rportaj, Hrriyet Aile. Cantek Levent (1996) Trkiyede izgi Roman. stanbul: leti im Yaynlar. Ceran, Kosta (1997) Dnyada izgi Roman. Sanat Dnyamz, 5-39. etin Dr. Yakup (2010) Okutan izgiler - Graphic Novels, Mill Folklor Aylk Uluslararas Halkbilimi Dergisi 85. [evrimii]:http://www.akademiktarih.com/kongre-ve-sempozyum-/10156--mlfolklor--aylluslar-araslkbilimi-dergisi-say.html adresinden 10 Mays 2010 tarihinde indirilmi tir. Eisner, Will (1985) Comics and Sequential Art. Florida: Poorhouse Press Erzu, Dr. Sakine (2000) eviride ve eviri E itiminde Ko ut Metinler. stanbul niversitesi Rektrlk Yaynlar, 4248, 254. Ezber, Gken (2007) izgi Roman evirisi ve evirmeninin Sorunlar. eviribilim Sunum metni, izgi Roman Okurlar Platformu (ROP) Blogu. 15 [evrimii]:http://cizgiromanokurlariplatformu.blogspot.com/2008/02/izgi-roman-evirisi-ve-evirmeninin.htmladresinden Haziran 2007 tarihinde indirilmi tir. Heidtmann, Horst (1997) Almanyada ocuk ve Genlik Kltr. ocuk Kltr, 16-23. Hoffmann (1975) Detlef - Rauch Sabine. Comics. Frankfurt: Diesterweg. Kirei, mit (2008) izgi Roman Senaryosu. stanbul: Crea Yaynlar.

1011

Kirei, mit (2008) Betl Ulukut Rportaj, Betl Ulukut: 12 sene rmcek Adam evirmek!. izgi Roman Okurlar Platformu (ROP) Blogu. [evrimii]:http://cizgiromanokurlariplatformu.blogspot.com/2008/01/betl-ulukut-12-sene-rmcek-adam-evirmek.html 19 Ocak 2008 tarihinde indirilmi tir. adresinden

Kirei, mit (2008) Halit Kvan, Zeynep Akku , Fatih Okta, EVB R izgi Roman evirileri Syle i. izgi Roman Okurlar Platformu (ROP) Blogu. [evrimii]:http://cizgiromanokurlariplatformu.blogspot.com/2008/03/izgi-roman-evirisinde-yerliletirme.html adresinden 07 Eyll 2008 tarihinde indirilmi tir. Neydim, Necdet (2003) eviri ocuk Edebiyat. stanbul: Bu Yaynlar. Polat, Hasan Ali (2006) Sre Odakl Bir Bak la Trkiyede izgi Roman evirileri. stanbul niversitesi: Yksek Lisans bitirme tezi. Schmitt, Peter A. (1999) Graphische Literatur, Comics, Snell-Hornby, Mary/Hnig, Hans G./ Kumaul, Paul/ Schmitt, Peter A. (Eds.) Handbuch Translation. Tbingen: Stauffenburg. Tuncer, Nilfer (1993) ocuk ve izgi Roman. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. Tuncer, Nilfer (1993) Okuma Al kanl ve izgi Roman. izgi Roman Okurlar Platformu (ROP) Blogu. [evrimii]:http://cizgiromanokurlariplatformu.blogspot.com/2008/09/okuma-alkanl-ve-izgi-romanlar.html adresinden 28 Eyll 2008 tarihinde indirilmi tir. [evrimii]: http://www.hurriyetaile.com/cocuk/cocuk-psikoloji/cizgi-filmlerin-cocuklara-katkisi_4012.html adresinden 07 Eyll 2011 tarihinde indirilmi tir.

1012

OCUK EDEB YATI D ZGES NDE EV R D Z LER VE TAL HS Z SERVENLER D Z S RNE NDEN YOLA IKARAK EV R EDEB YATA TOPLUMSAL YAKLA IMLAR VE ALIMLAMALAR

Yrd. Do. Dr. Necdet NEYD M stanbul niversitesi Burcu YILMAZO LU stanbul niversitesi Yksek Lisans rencisi

zet Trk ocuk Edebiyat dizgesinde eviri dizilerin yerini betimlemeyi amalayan bu ara trma; ayn zamanda Talihsiz Servenler Dizisinin neredeyse Amerikadakine e zamanl biimde, Trk eviri yazn dizgesine kazandrlmasna ra men, kaynak ve erek kltrlerde alglanma farkllklar zerine uygulamal kar la trma al malar iermektedir. Eserin, kaynak ve erek kltrlerde farkllklar gsteren allmamalarnn nedenlerine k tutmaya al makla birlikte bu al ma, eserin dahil oldu u serven dizisi trnn Bat ve Trk ocuk yazn dizgeleri iindeki yerini de aydnlatr niteliktedir. o uldizge Kuram erevesinde yaplan al mada, sosyal bilimler literatrnden ve eviri ocuk edebiyat terimlerinden yararlanlm tr. Anahtar Szckler: Serven dizisi, kaynak kltr, erek kltr, o uldizge kuram, eviri ocuk edebiyat.

Abstract Aiming to describe the position of translated series in Turkish childrens literature; this study also contains applied research studies on the different perceptions of the work of A Series of Unfotunate Events, in source and target cultures although it has been brought into Turkish translated literary system synchronously with USA. The different perceptions of the work in both source and target cultures are considered during the research and the position of the genre adventure series in both Western and Turkish childrens literary systems is studied. In the frame of Polysystem Theory, the study makes use of social sciences literature and the terms of translated childrens literature. Key Words: Adventure series, source culture, target culture, Polysystem Theory, translated childrens literature.

Fantastik ve Ola anst Fantastik, bir yazn tr olarak, Tzvetan Todorovun Fantastik ba lkl al masnda, tekinsiz olarak nitelenen trle ola anst olan arasndaki kararszlk olarak tanmlanmaktadr; fantastik, bu iki tr birbirinden ayran snrda varlk bulur. fantastik, bir kararszlk sresi kadardr: algladklar eyin, payla lan d ncenin tanmlad biimiyle, gereklik olup olmad na karar vermek zorunda kalan okuyucunun ve yk ki isinin ortak kararszl . Gerekli in yasalar oldu u gibi duruyor ve anlatlan olaylar aklamaya yaryorsa yapt ba ka bir tre girer: tekinsiz tre. Ya da tersine okuyucu, olay aklamak iin yeni do a yasalarn kabul etmek durumundaysa ola anst tre girmi oluruz.1 Gerekstnden farkl olarak fantastik ykde gei ler vardr. Masallarda gerekle ba lants olmayan bir dnya, aklama gerektirmeyen hayal rn olaylar sz konusuyken, fantastik bu kadar gvenli de ildir. Gerekst dnyayla gerek dnya arasnda gidi -geli ler vardr. yk boyunca peronlar, dnyalar de i tirilerek fantasti in snrlar iine girilir ve gerekstnn sa lad , gerekli in snrlarn kaldrma zgrl elde edilir. yk bitti inde ise okur gerek dnyaya dner. Bu anlay tan yola karak, inceleme konusu olan Talihsiz Servenler Dizisi yklerini al mamzda ele alaca z ve eviri edebiyat toplumsal yakla mlar ve almlamalar erevesinde de erlendirece iz. (Talihsiz Servenler Dizisi, al mann bundan sonraki blmlerinde TSD
1

Todorov, 2004: 47

1013

ksaltmas ile kar lanacaktr.) Dizide ola anst yeteneklere sahip karde in anne babalar ldkten sonra onlara kalan servete sahip olmak iin trl dzenlerle ocuklar ele geirmeye, hatta ldrmeye al an kt bir adamla mcadeleleri ve ailelerine ait byk bir srr ortaya karma ykleri anlatlmaktadr. En byk Boudelaire karde i Violet ok yetenekli bir mucit, ortanca karde Klaus doymak bilmez bir kitap kurdu ve bunun sayesinde gndelik tabirle ayakl bir ktphane ve en kk karde Sunny de ok gl di lere sahip, ancak serinin sonuna do ru byklerin dilinde konu amaya ba layabilen ok zeki bir bebektir. karde , on kitaplk seri boyunca kar la tklar tm zorluklar kendi bedensel ve zihinsel yeteneklerini kullanarak a arlar. TSD kahramanlar gerek hayatta ocuklarn stesinden gelmesinin olduka g olaca sorunlar ola and yntem ve yeteneklerini kullanarak a arlar ancak bunlar gerekst de il, ola anst olaylardr ve kahramanlar gerekst glere sahip olanlarn aksine, yapmay ba ardklar her eyi bir olguya dayandrmak zorundadr. Okuyucu, kitaplar gerek dnyadan kopmadan okur ve dolaysyla kitab kapatt nda herhangi bir gerekli e dn ya anmaz. Bu d nceden yola karak u kanya varlabilir: Eser fantastik trn baz zelliklerini ta makla birlikte bu trn bir rne i de ildir. yknn ola anst eler ieren bir serven oldu unu sylemek daha do ru olacaktr.2 Serven ve Serven Dizisi Serven szc nn szlkteki kar l sra d ve heyecan verici ya da cesaret gerektiren bir tecrbedir.3 Dnya ocuk edebiyat gelene i incelendi inde serven yklerinin, ocuk edebiyat dizgesinde ba langtan beri ok nemli bir yere sahip oldu u grlr. Yeti kinlerden farkl bir gereklik dzeyine sahip ocuk okur, kendi dnyasna daha yakn buldu u bu tr ykler aracl ile gerek hayatta elde edemedi i glere sahip olma, hayal gcne hitap eden maceralar ya ama, korkularyla yzle me cesaretini gsterebilme ve e lenceli bir okuma deneyimi ya ama frsat buldu undan, bu tr ykler tercih edilen ocuk edebiyat eserleri arasndadr. Serven dizisi metinleri, macera ierikli yklerin blmlere ayrlarak her macerann ayr bir yk olarak sunuldu u metinlerdir ve bu metinler bir dizi halinde sunularak okurun beklentisini , gerilimini artrr ve her yeni metin okurla yaplan yeni bir yolculuk demektir. Bu yolculukta gizemli, korku ve heyecan verici olabilen, e itli ya gruplarna hitap eden farkl dil ve kavrama dzeylerine uygun olarak kaleme alnm , okurun hayal gcn besleyen gerek ve gerekst eler barndran, kahramann byk o unlukla bir ocuk ya da bir hayvan oldu u macera anlatlr. Serven Dizisi Trleri Serven dizilerini farkl zelliklerine gre e itli gruplar altnda toplamak mmkndr. ocuk edebiyat serven dizileri incelendi inde trlerine gre temel olarak; tamamen masals eler ieren gerekst, ya ad mz dnyann kurallarn benimsemi olan ola anst ve bu iki tr arasnda gei lerin ya and fantastik trdeki serven dizilerine rastlamak mmkndr.4 Gerekst trne dahil olan eserlerde, kahramanlar maceray gerekst dnyada ya ar, o u zaman sihir ve bynn onlara verdi i gce sahiptir ya da hayaletler, cadlar, periler sz konusudur ve olanlar iin aklama yaplmaz. Trk eviri ocuk yazn dizgesinde yerini alm olan Angie Sagein Septimus Heap5 dizisi bu tre zg zelliklere sahiptir. Ola anst tre dahil edilebilecek eserlerde durum farkldr. Okur kitapta dzlem de i tirmez ve kahramann sr zmede ya da d manlar alt etmedeki ba arlar, sahip oldu u fiziksel gler sayesindedir. Daha nceki blmde de belirtildi i gibi, bu al mann konusu olan Lemony Snicket imzal Talihsiz Servenler Dizisi6bu ba lk altnda kabul edilmelidir. Fantastik tre dahil edilebilecek serven dizilerinde ise gerek dnya ile gerekst dnya arasnda gei ler vardr. Gnmz ocuk edebiyatnda bu trn en ak rneklerinden biri J. K. Rowlingin Harry Potter7 dizisidir.

2 3

Neydim, stanbul: 2010 Oxford Dictionaries [evrimii]: http://oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0010100#m_en_gb0010100 adresinden 5 Ekim 2011 tarihinde yararlanlm tr. (ev. Burcu Ylmazo lu) 4 Neydim, stanbul: 2010 5 Sage, stanbul: 2008 6 Snicket, stanbul: 2002 7 Rowling, stanbul: 2001

1014

Bunlarn yannda ocuk edebiyatnda tr olarak bilimkurguya, bilimsel yklere, tarihi yklere ve izgi roman trne rnek olu turabilecek serven dizisi rneklerine rastlamak da mmkndr. Yine Trk eviri ocuk yazn dizgesine girmi olan K. A. Applegate imzal Dn m8 (Animorps) bilimkurgu, J. C. Greenburg imzal Andrew Lost9 serisi bilimsel ierikli, Trk ocuk edebiyat eserlerinden smail Bilgin imzal Kurtulu un Kahramanlar10 tarihi ve yine eviri ocuk edebiyat , H. I. Larry imzal, ayn adla Trkele tirilen, Zac Power11serisi izgi roman serven dizilerine rnek gsterilebilir. Bu ekildeki tr ayrmnn yan sra, gnmz ocuk yazn dizgesinde ocuklar iin yazlm olan dizilerle, ocuklar iin yazlmad halde ocuklarn alp okudu u dizilerin ayrm da sz konusudur (Stephenie Meyerin yazd Alacakaranlk12 dizisi). Gnmz ocuk okuru, dnya genelinde yerle meye ba layan ve medya tarafndan da beslenen korku kltrnn etkisiyle hayatn iinde bu duygu durumunu ke fetme e ilimindedir. Teknolojinin sa lad birok imkana sahip ocuklarn kar kar ya kald metinler, eskiden oldu u kadar ebeveynlerin ve/veya e itimcilerin kontrol altnda tutulamamakta, ocuk kendisi iin ok uygun grlmeyen metinlere, do as gere i, bilinmeyeni ke fetme d ncesiyle ilgi duymakta ve eskiye gre daha kolay ula abilmektedir. ocuklar sosyal hayat iinde bu metinlerle kar la makta ve onlar kendilerine uydurmaya al maktadr ancak ierik asndan hedef kitle ocuk okur olmad iin bu tr diziler ocuklara uygun de ildir.13 ocuk Edebiyat Dizgesinde Serven Dizileri ocuk edebiyatnn Bat yazn dizgesi iinde kendine zg yerini almaya ba lad dnemlerden itibaren serven ykleri ve dizileri de dizge iinde kendi yerlerini alm lardr. Yaplan literatr taramalar sonucu, XX. yzyln ba ndan gnmze dek e itli trlerde ve ok farkl kitap saysna sahip yzn zerinde serven dizisine ula lm tr. 175 kitaptan olu an seri Carolyn Keene imzal Nancy Drew Gizem Dizisi14 oldu u gibi; 2 kitaplk seri de Daniel J. Hale ve Matthew LaBrot imzal The Zeke Amstrong Gizem Dizisi15 vardr. Bu serilerden bazlar 19. yzyl iinde dilimize kazandrlrken zellikle son yirmi yllk sre iinde seri kitap evirileri artm tr. 1900l yllardan itibaren ilk rneklerine rastlanan serven dizilerinin, edebiyatn ocuk e itiminin ok nemli bir aya olarak de erlendirilmesinin sonucu olarak, retici zellikleri a r basan, ocu a milliyeti bir bak as kazandrma abas iinde, ocu un tarihe veya bilime olan merakn artrmaya ynelik ya da kahramanlar aracl yla kz ve erkek ocuklar iin farkl toplumsal grevleri benimsetme e ilimine sahip olabildikleri grlmektedir. ocukluk dneminin hayatn nemli bir evresi oldu unun bilincine varan ebeveyn ve e itimcilerin, ocuk edebiyatnn genelinde oldu u gibi, ocuklarn ilgisini eken macera yklerini de ocu un e itiminde nemli bir ara olarak grmesi gnn artlarnn do al bir sonucu olarak kar mza kmaktadr. rne in, ilk yks 1908 ylnda yaymlanan Lucy Maud Montgomery imzal Anne Shirley16serisi ksz bir kz ocu unun e itli maceralarn konu alan sekiz kitaplk bir seridir. yklerde iyi kalpli ve iyi ahlakl Anne, sahip oldu u nitelikleri ve sa lam karakteri sayesinde retmenlik e itimini tamamlar, evlenir ve yedi ocuklu bir anne olmay ba arr. Serven dizileri iinde, dedektif serileri dikkat ekici bir alt tr olarak ele alnabilir. ok akll ve merakl bir kz ya da erkek ocu unu veya sevimli ve zeki bir hayvann ba kahraman oldu u dedektif yk dizilerinin kitap saysnn azmsanmayacak kadar ok olu u da bu tr yklerin yo un ilgi grdklerini kantlar niteliktedir. rneklendirmek gerekirse, 1927-2000 yllar arasnda yirmi alt yks yaymlanan Walter R. Brooks imzal Freddy The Pig17serisi merakl bir domuzun dedektiflik maceralarn i ler; 1963 ylnda ilk yks yaymlanan Donald J. Sobel imzal Encyclopedia Brown18 serisinin yirmi be yks bulunmaktadr ve erkek ocuklar iin dedektiflik ykleri ierir; 1948-1986

8 9

Applegate, stanbul: 2003 Greenburg, UK: 2004 10 Bilgin, stanbul: 2009 11 Larry, stanbul: 2010 12 Meyer, stanbul: 2009 13 Neydim, stanbul: 2010 14 Keene, stanbul: 2010 15 Hale, ABD, 2004 16 Montgomery, Londra: 2008 17 Brooks, New York: 2001 18 Sobel, ABD: 1963

1015

yllar arasnda yaymlanan otuz dokuz kitaplk Trixie Belden19serisi ise birden fazla yazarn imzasn ta r ve dedektif bir kz ocu unun maceralarn i ler. Gnmze do ru gelindike serven dizilerinin ocuk edebiyat dizgesinde giderek daha nemli bir yere sahip oldu u grlmektedir. 1990 ve 2000li yllarda ok sayda yazar, ok e itli trlerde serven dizileri kaleme alarak ocuk edebiyatna katkda bulunmu lardr. Rastlanan yzn zerindeki serven dizisinin elliye yakn 1990dan sonra yaymlanm tr. Dizilerin genel olarak, drt-sekiz ya aras, sekiz-on iki ya aras, dokuz-on iki ya aras, on-on drt ya aras, on iki ve zeri ya lardaki ya da gen-yeti kin okurlara ynelik olarak gruplandrld ve hedef kitlesine uygun ierik, kahraman ve dil yapsyla i lendi i ilk bak ta saptanabilen zellikleri arasndadr. Trk eviri ocuk Edebiyat Dizgesinde Serven Dizileri Trk ocuk edebiyat incelendi inde, aydnlanma dnemiyle birlikte bat ocuk edebiyatndan beslenmeye ba lad ve eviri ocuk edebiyat dizgesinin, ocuk edebiyat dizgesi iinde merkezsel bir konuma sahip oldu u grlr. Gnmze yakla tka Trk ocuk edebiyat yazarlarnn verdi i eserlerle bir Trk ocuk edebiyatndan bahsetmek mmkn olmu tur ancak bu dizge iinde eviri eserlerin gnmzde de merkezsel konumunu korumakta oldu unu sylemek yanl olmayacaktr. Bat ocuk edebiyatnda serven dizilerini inceledi imizde, 1900l yllardan itibaren Batda e itli konu, hedef ya grubu ve kitap saysna sahip yz a kn serven dizisiyle kar la tk. Bu dizilerin Trk eviri ocuk yazn dizgesine kazandrlma oranlarnn saptayabilmek amacyla bir tarama al mas yaptk ve bu dizilerden altm tan fazlasnn de i ik zamanlarda, de i ik yaynevleri tarafndan Trkeye evrildi ini saptadk. Trkiyede yirmiye yakn yaynevi farkl kaynak kltrlerden, e itli konu ve hedef ya grubuna sahip serven dizilerini Trk eviri ocuk yazn dizgesine katm ve katmaya devam etmektedir. Daniel Handler imzal TSDise, 20022007 yllar arasnda Do an Egmont yaynclktan Nurettin Elhseyni evirileriyle Trk eviri ocuk edebiyatna kazandrlm ve her yk birbirinden ba msz, farkl llerde ilgi grm tr. Kitaplar 1999-2006 tarihleri arasnda kaynak dilde yaynlanm , 20022007 tarihleri arasnda dilimize kazandrlm tr. Tarihsel srete dilimize kazandrlan baz ba ka dizilerin aksine, eserlerin kaynak dilde yaynlanmas ile erek dile evrilmesi arasnda birka yl gemeyen bir fark sz konusudur. Bu noktada dizinin kaynak ve erek kltrlerdeki almlanma farklarnn olu umunda tarihi faktrlerin etkili olmad n sylemek yerinde olacaktr. Dizi ykleri ve evirileri Talihsiz Servenler Dizisinin kahramanlar ebeveynlerini evlerinde kan bir yangn sonucunda kaybeden, her biri ayr stn yeteneklere sahip karde tir. ykler boyunca Boudelaire kszleri kendilerine kalan miras ele geirmeye al an Kont Olafla mcadele ederek byrler. ocuk, farkl yeteneklerle donatlm tr ve Handler zellikle anlatc-yazar Snicket ve kitap kurdu Klaus karakterleri aracl ile yk boyunca yzlerce szc ocuk okurun anlayabilece i ekilde aklar, kaynak kltrde ok nemli yere sahip ok sayda isim ve esere gnderme yapar, hukuki ve bilimsel metinlere yer verir ve skc oldu unu kabul ederek retici bir slupla bilimsel gereklerden sz eder. Eseri evirmen ve eviri kararlar ba lamnda inceleme konusu yapan en nemli faktrlerin de bu dilsel ve kltrel elerin eviri edimi asndan zorlayc ynleri olmu tur. Eser ykleri boyunca yer alan ok e itli szck, kavram, bilimsel terim ve aklama; hukuki sylemler ve szckleri olu turan harflerden kurulu ifreler eserin eviri edimi asndan dilsel ba lamdaki zorlayc ynlerini olu turmaktadr. Bunlara ek olarak yukarda da belirtildi i gibi, baz blmlerde kaynak kltrde nemli yere sahip Batl nl isimlere gndermeler yer almaktadr. eviri edimi asndan, evirmenin bu gndermeleri, eserin yabancl n koruyarak oldu u gibi erek kltre aktarmay semi olmas nemlidir. Bu karar, gndermelerin kaynak ve erek kltrlerde okura ula abilme dzeylerinin de i iklik gstermesi sonucunu beraberinde getirmesi asndan, eserin kaynak ve erek kltrlerde ald farkl tepkilerin gerekelendirilmesi a amasnda tekrar ele alnacaktr.

19

Kolektif yazarlar, ABD: 1948

1016

Dizinin Kaynak ve Erek Kltr Dizgesinde Almlanmas Kaynak Kltrde Talihsiz Servenler Dizisi Talihsiz Servenler Dizisi, ilk yknn 1999 ylnda yaymlanmasndan itibaren kaynak kltr okurunun byk ilgisini uyandrm tr. Kaynak kltr okurunun kitaplara, televizyonda ve internette yazara, seriyle ilgili internet sitelerine, daha sonra piyasaya kan seri rnlerine gsterdi i ilgi gz nnde bulundurulacak olursa, yedi yl iinde on ykye imza atan yazar Daniel Handlern her yksnn sabrszlkla beklendi ini d nmek yanl olmaz. Kitaplar kaynak dilde yaymlandktan ksa sre sonra dnya genelinde krk bir dile evrilmi ve ba ka kltrlerin be enisine sunulmu tur. Serinin ilk yks 17 Aralk 2004 tarihinde izleyici nne kan ve seriyle ayn ad ta yan filme konu olmu ; film krk alt farkl lkede ksa zaman aralklaryla gsterime girmi tir.20 Yukarda belirtilen al malarn yan sra, serinin popler kltrdeki yerinin sa lamla trlmas Daniel Handler ve Tim Currynin okumalaryla olu turulan sesli kitaplar; 2004te piyasaya srlen Lemony Snickets A Series of Unfortunate Events Video Game adl video oyunu; yine 2004te sekiz ya ve zeri oyunculara ynelik hazrlanan The Perilous Parlor Game ba lkl oyun; on drt ya alt ocuklar iin hazrlanan The Catastrophic Card Game adl oyun ve son olarak Ekim 2006da Handlerin akordiyoncu olarak mzik kariyerine devam etti i grup The Magnetic Fields imzal The Tragic Treasury: Songs from A Series of Unfortunate Events adl albmle desteklenmi tir. zetlemek gerekirse TSD, kaynak kltr ocuk okurunun yo un ilgisinin etkisiyle birok yardmc eyle de desteklenerek ksa zamanda popler kltrn tketim nesnesine dn trlm ve Bat ocuk yazn dizgesindeki yerini alm tr. TSDnin yan sra yedi kitaba daha imza atm olan Handlern Amerikann nl ocuk edebiyat yazarlarndan biri olmasndaki nemli pay gz ard edilemeyecek olan seri, ksa sre iinde Bat ve Do uda birok lkede okura ula trlm tr. TSD evirilerinin Trk eviri ocuk edebiyat dizgesindeki yeri zerine yaplmas mmkn saptama zetle u ekildedir: TSD kitaplar Trk ocuk yazn dizgesinde sz sahibi olan yaynevlerinden biri olan Do an Egmontun, piyasadaki on alt eviri serven dizisinden biridir ve ocuk edebiyatnn yan sra birok ba ka alanda da evirileri bulunan Nurettin Elhseyni evirileriyle Trkeye kazandrlm tr. Serinin, Trk ocuk okurunun ilgi gsterdi i dizilerden biri oldu u iddia edilebilir. Bu ara trmann yapld 2009 ylnn ikinci yarsnda on eviri kitabn raflarda bulunan kopyalarna bakld nda; ilk kitabn on nc, ikincinin dokuzuncu, ncnn yedinci, drdncnn altnc, be incinin yedinci, altncnn drdnc, di er yedi yknn ise ikinci ya da ilk basmlar oldu u grlmektedir. Serinin adn ta yan film de serinin almlanmasn etkileyen faktrlerdendir. lk yky konu olan film sayesinde sz edilen yklerin, devamna gre daha popler oldu unu sylemek yanl olmayacaktr. Ayrca, yknn giderek uzun ve karma k hale geldi i ikinci yar kitaplar, daha kolay anla ld grlen ilk yarsna gre daha az ilgi grm tr. Bu rakamlar gz nnde bulunduruldu unda serinin Trk ocuk okuru tarafndan ilgiyle kar land n sylemek mmkndr ancak serinin kaynak kltrde grd ilgiyle kar la trld nda bu oran d ktr. Bu durumda akla ilk gelen, olumsuz grnen bu verinin eserin evirisiyle ilintili olabilece i d ncesidir. Ancak bu noktada eviri etkinli i asndan gz nnde bulundurulmas gereken birok de i ken sz konusudur. Bunlardan biri, eserin ne kan zelliklerinden biri kaynak kltre zg elerle rl olmasdr. Dilsel ba lamdaki iddiasnn yan sra eser, erek kltr okuruna ula ma dzeyi kaynak kltrdekinden ok daha d k olan kltrel gndermelere sahiptir. Eserin hitap etti i kaynak kltr ocuk okuru, kendi kltrne dair ki i, yaznsal metinler, sylemler vb elerle i ie oldu u okuma srecine daha abuk ve yksek oranda uyum sa lam tr. Erek kltr ocuk okuru ise, i levsel e de erlili in sa lanmas iin zerinde titizlikle al ld grlen, yabanc bir kltre dair elerle rl bir metinle kar la m ve metnin macera yn ve slubu sayesinde e lenceli olarak tabir ettikleri bir okuma sreci ya amalarna ra men okuma deneyimleri kaynak kltrdeki akranlarndan farkl olmu tur. Bundan sonraki a amada mercek altna alnacak olan metnin bu dilsel ve kltrel anlamdaki ok katmanll nn kaynak ve erek kltr

20

IMD, Release Dates For Lemony Snickets A Series Of Unfortunate Events, [evrimii] http://www.imdb.com/title/tt0339291/releaseinfo adresinden 22 ubat 2009da yararlanlm tr.

1017

okurlarna ula ma dzeyinin kltre ve ya gurubuna ba l olarak de i iklik gstermesi, kltrleraras etkile imde evirmen kararlarnn nemini vurgular nitelikte olacaktr. Dizinin ok Katmanll Daha nce de belirtildi i gibi TSD yklerinde, yazarn eserlerine yanstt ok e itli alanlardaki bilgi birikimi dikkat ekicidir. Yazarn, kahramanlar srkledi i maceralarn yannda, baz blmlerde de indi i toplumsal sorunlar, insan ili kilerine ynelik ele tirileri, yapt ayrntl psikolojik zmlemeler, dilsel ba lamdaki meydan okumalar ve metin iinde gnderme yaplan, kaynak kltrde nemli yere sahip isimler gz nne alnd nda, TSDnin ok katmanl bir metin oldu u iddia etmek mmkndr. Yazarn de indi i toplumsal sorunlar ve ele tirilerle ba lamak gerekirse: Handler, yk kahraman ocuklarn iinden geti i ve mcadele etmek zorunda kaldklar zorluklarla ilgili kendisine yneltilen bir soruya yant olarak, ykleri ocuklar onlar bekleyen gerek hayatn acmaszl na kar biraz da olsa hazrlayabilmeyi de amalayarak kaleme ald n sylemi tir. Bu ifade yazarn kahramanlarna ve okurlarna yakla myla ilgili ipucu niteli indedir. ocuklarn hazrlkl olmas gereken acmasz bir gerek hayattan bahsetmek, iinde ya ad mz topluma ynelik ciddi bir olumsuzlama olarak de erlendirilebilir. Ebeveynlerini kaybettikten sonra kendilerini adm adm takip eden ktl e kar koymay ba aramayan, yeti kinlerin korumas altna giren kahramanlarn d t g durumlar, onlar koruyamayan toplumun ba arszl olarak grlmektedir. Ktyle mcadelesini kaybeden toplum, korunmaya muhta yelerinin gvenli ini sa layamam , stelik mcadele srecinde birok iyiyi kaybetmi tir. yklerde insan ili kilerine ynelik ele tirilere deska rastlamak mmkndr. Serinin altnc yks Alacakaranlk Bulvar21nda, yk kahraman ocuklarn yeni vasileri olan iftin aralarndaki ili ki, ocuklarn kendi ebeveynlerinden al k olduklar kar-koca ili kisinden farkldr; Esme kocasndan daha fazla al an ve kazanan, ileti imi emirler vererek sa layan bir e tir. Nitekim yknn sonunda g u runa Kont Olaf kocasna tercih eder ve onunla kaar. nc yknn sonunda, yk kahraman ocuklarn hayatn kurtarabilmek iin onca zorlu u a tklar Josephine Teyzeleri, onu lme terk etmemesi iin ocuklarn velayetini Konta brakmay gzn krpmadan kabul eder.22 ocuklar bu tr bir ihanete serinin dokuzuncu yks Karnaval Ucubeleri23nde de u rarlar: Madam Lulu onlara verdi i sz tutmaz ve kendini kurtarmak u runa onlar feda ederek Kontla anla r. ocuklarn arkada oldu u karnaval ucubeleri, para teklif etmesi zerine Kontun tarafna geer ve yknn kapan sahnesinde Violet ve Klausu ta yan karavan yoku trmanrlarken arabadan ayrp onlar lme terk eder. Di er yklerde de yukardakilere benzer ba ka birok rne e rastlamak mmkndr. Serinin nc yks Uuruma Bakan Pencere24 hem psikolojik zmlemeler, hem de dilsel ba lamdaki zorluklar asndan incelenmeye de erdir. Bir uurumun kenarna rmcek baca na benzeyen tahtalarla desteklenerek in a edilmi tuhaf bir evde ya ayan nc vasi Josephine Teyze, abartl fobileri yznden ekilmez bir hayat olan, kibar ama birlikte ya anmas zor bir dilbilimcidir. yknn sonuna do ru sahip oldu u, anlamsz grnen korkularnn nedenleri bir bir ortaya kar, davran larnn temelinde yatan deneyimleri onu bu sa lksz ki ilik haline getirmi tir ve kahramanlarmz ile okur, onun aslnda daha nce sama grnen birok hareketinin hakl nedenleri oldu unu grr. Dilsel ba lamdaki zorluklara da de inmek gerekirse, nc yk boyunca, baz ocuk okurlarn okuma srecini olumsuz etkileyebilecek kadar ok dilbilgisel kural ve dzeltme oldu unu sylemek mmkndr. Josephine Teyzenin dilbilgisi uzman olmas dolaysyla, yk kahraman ocuklara bildiklerini aktarmas srecinde gerekle en dilbilgisi retme- renme srecinin okur asndan zorlayc etkenlerden biri haline geldi i iddia edilebilir. On iki ya ndaki bir ngiliz okur yk hakkndaki d ncelerini dile getirirken it feels like a never-ending grammar class yani, sonu gelmez bir dilbilgisi dersi dinliyormu hissine kapld cevabn vermi tir.25 Eserin evirisinde de durum bu ekildedir. Josephine Teyzenin yk boyunca ve zellikle ocuklarn alerji sonucu dilleri i ti inde
21 22

Snicket, stanbul: 2004 Snicket, stanbul: 2002 23 Snicket, stanbul: 2005 24 Snicket, stanbul: 2002 25 ngilteredeki Harpole Primary School (Harpole lk retim Okulu) rencilerinden olu an farkl ya lardaki on be ki ilik gnll ara trma gurubundan, dokuz ya ndaki bir okurun cevabdr.

1018

do ru dzgn konu amadklar blmde verdi i dilbilgisi dersleri erek dile de aynen geirilmi tir. Yine Josephine Teyzenin kasten yapt dilbilgisi hatalarna gizledi i ifreyi zme a amasnda Klausun karde lerine aklad dilsel do rular, evirmen tarafndan gizlenen ifrenin harf dzeyinde olmas ve Trkede harflerin tamamen farkl olmas nedeniyle titizlikle yeniden olu turulan ifreyle birlikte, erek metinde yerini alm tr. . ok katmanll olu turan bir ba ka dilsel e de, eserde eski dilin kullanld blmlerdir. On birinci kitap Mantar Mah eri26nin be inci blmnden rnek vermek gerekirse: belirtilen blmde nemli bir yere sahip olan Muhtelif Mantar Malumat ba lkl kitap, yk kahramanlarnn ya ndaki ocuklar iin anla lmas olduka g bir dille yazlm ok eski bir kitaptr. Klaus ve mantar bilimci yeni arkada , okudu u kitaplardan edindi i bilgi birikimi sayesinde kitapta neler anlatld n zmeyi ba arrlar ve onlar anlatlanlar di erlerinin anlamasn sa layan aklamalar yapana kadar; di er karakterlerin tecrbe etti i anlama zorlu unu okur da tecrbe eder. eviri a amasnda ise evirmenin, yazarn okura ya atmay hedefledi i bu zorlu srecin erek kltr okurunca da ya anmas iin yazarn yntemine sadk kald grlm tr. Metnin ok katmanll na dair imdiye kadar de inilen; yazarn dile getirdi i toplumsal sorunlar, yneltti i rtk ele tiriler ve yapt psikolojik zmlemelerin erek kltre yansmalar, evrensel konular olmalar gerekesiyle, kaynak kltre yansmalarndan farkl de ildir. Ancak dilsel ba lamdaki meydan okumalar ve metinde gnderme yaplan kaynak kltr ki ilerinin, erek kltr okuru tarafndan almlanabilme dzeyleri, kaynak kltr okuruna gre farkllk gstermektedir. Eserin Trk ocuk okuru tarafndan ilgiyle kar land n sylemek mmkndr ancak serinin kaynak kltrde grd ilgiyle kar la trld nda bu oran d ktr. Bu durumda akla ilk gelen, olumsuz grnen bu verinin eserin evirisiyle ilintili olabilece i d ncesidir. Ancak bu noktada eviri etkinli i asndan gz nnde bulundurulmas gereken birok de i ken sz konusudur. Eserin ne kan zelliklerinden biri daha nce de belirtti imiz gibi kaynak kltre zg elerle rl olmasdr. Dilsel ba lamdaki iddiasnn yan sra eser, erek kltr okuruna ula ma dzeyi kaynak kltrdekinden ok daha d k olan kltrel gndermelere sahiptir. Eserin hitap etti i kaynak kltr ocuk okuru, kendi kltrne dair ki i, yaznsal metinler, sylemler vb elerle i ie oldu u okuma srecine daha abuk ve yksek oranda uyum sa lam tr. Erek kltr ocuk okuru ise, i levsel e de erlili in sa lanmas iin zerinde titizlikle al ld grlen, yabanc bir kltre dair elerle rl bir metinle kar la m ve metnin macera yn ve slubu sayesinde e lenceli olarak tabir ettikleri bir okuma sreci ya amalarna ra men okuma deneyimleri kaynak kltrdeki akranlarndan farkl olmu tur. Kaynak kltre dair nemli birer kltrel gnderme olan bu isimlerden bazlar unlardr: Amerikal yazar Herman Melville, roman, ksa yk ve mzikalleriyle nl ngiliz yazar Pelham Grenville Wodehouse, yine Amerikal yazar ve foto raf Carl Van Vechten ve Archy and Mehitabel ba lkl k esiyle nlenen Amerikal gazeteci, komedyen ve yazar Don Marquis gibi. Bu gndermelerin kaynak ve erek kltr okuruna hangi dzeyde ula t n gzler nne serebilmek amacyla kaynak ve erek kltr ocuk okurlarnn katlmyla kar la trmal bir al ma yaplm tr. ngilteredeki Harpole Primary School (Harpole lk retim Okulu) ve Trkiyedeki Nejat Sabuncu lk retim Okulu rencileri arasndan seilen on iki ya ndaki yedi er ki ilik iki okur grubuna yukarda ad geen ki ileri tanyp tanmadklar sorulmu tur. Okuma sreci sonunda soru-cevap yntemi kullanlarak isimler zerine yaplan tart mada ngiliz ocuk okurlarn ad geen isimlerden Herman Melville ve P. G. Wodehouseu tandklar grlm tr. Moby Dick romann okuyan renciler Melvillei kitabn yazar olarak anmsam ve Wodehouseu edebiyat derslerinde ksa yklerini okuduklar yazar olarak hatrlam lardr. Trk okur grubu ierisinde ise, metinde ad geen kaynak kltr ki ilerinin kim oldu unu bilen neredeyse kmam tr; okurlardan yalnzca biri Melvillei nl roman aracl yla hatrlamay ba arm tr. Bu sonular elde edildikten sonra, ayn metin bu defa dokuz ya grubu kaynak ve erek kltr okurlaryla al lm tr. Bahsi geen nl isimler bu ya gurubu ocuk okur iin hibir anlam ifade etmemi ; okurlar yknn yalnzca macera ynyle ilgilenmi lerdir. Bu noktada, evirmen kararlarnn eviri metnin almlanma srecindeki neminin altnn izilmesi yerinde olacaktr. eviribilim ara trmaclar da zellikle ocuk edebiyat evirilerinde bu tr kltrel elerin aktarm konusunda evirmene nemli grevler d t konusunda hemfikirdirler:

26

Snicket, stanbul: 2005

1019

evirmen, yabanc bir kltre ait eleri (deyimler, kelime oyunlar, al kanlklar vs.) aktarmak istedi inde, seim yapmasn ve belli bir karara varmasn gerektiren durumlar kabilir. Kltre zg olan ve di er bir kltrde bulunmayan ifadelerin aktarlmas esnasnda bire bir yaplan eviride, yani orijinal metne sadk kalnarak yaplan eviride, orijinaldeki anlam kaybolabilir ve eser anla lrl n yitirebilir ocuk edebiyat evirisinde ise evirmen, anla lrlk ve eviribilim kuramlar arasnda bir seim yapmak durumundadr. Koller Einfhrung in die bersetzungswissenschaft (eviribilim Giri ) adl eserinde ocuk edebiyatn, edebiyatn zel trlerinden biri olarak tanmlar ve bu zel trlerin de evirisinin kendine zg olmas gerekti ini belirtir. Bu trlerin evirisinde edebi eviride yeri olmayan ancak ocuk edebiyatnda kabul gren ekleme, karma veya yorumlamalarn olabilece ini savunur.
27

Eserin dilsel ve kltrel zenginli inin olu turdu u ok katmanll n okura ula abilme dzeyinin, okurun ya na, eri ti i dil dzeyine ve iinde ya ad kltre ba l olarak de i iklik gsterdi ine dair yaplan saptamay hatrlamak yerinde olacaktr. Sonu Kaynak ve erek metinler zerinde yaplan kar la trma, kaynak ve erek kltr ocuk okurlaryla yaplan uygulama al malar nda, serinin kaynak ve erek kltrlerdeki almlanma farkll nda rol oynayan evirmen kararlar ile metnin dilsel ve kltrel zenginli i gibi etkenler mercek altna alnm ; titizlikle yapld ak olan eviri etkinli inin, kaynak metnin erek dile ve kltre kazandrlrken yazarn brakt etkiyi brakma konusunda son derece ba arl oldu u sonucuna varlm tr. Eserin kaynak ve erek kltrlerde ald farkl tepkiler, erek okurun metinde yer alan kltrel gndermelere olan uzakl ve metnin korunan yabancl ndan kaynakland sonucuna ula lm tr. Metnin kaynak kltr okuruna nemli oranda ula may ba aran ok katmanll , erek kltr okuruna ayn oranda ula amam ; kaynak kltrden erek kltre do ru ve her iki kltrde de byk ya gurubundan kk ya gurubuna do ru bu orann d t yaplan uygulamal ara trmalar sonucunda aka grlm tr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Applegate, K. A. (2003) Dn m. ev. Simay Antep. stanbul: Altn Kitaplar. Bilgin, smail. (2009) Kurtulu un Kahramanlar. stanbul: Tima Yaynlar. Brooks, Walter R. (2001) Freddy The Pig. New York: Puffin Books. Greenburg, J. C. (2004) Andrew Lost. UK: Random House Books. Hale, Daniel J. (2004) The Zeke Amstrong Mystery Series. ABD: Top Publications. Keene, Carolyn (2010) Nancy Drew. ev. Meri Akay Gven. stanbul: Mandolin Yaynclk. Kolektif yazarlar. (1948) Trixie Belden. ABD: US Random House Childrens Books. Larry, H. I. (2010) Zac Power. ev. Ne e Akn. stanbul: Caretta ocuk Yaynevi. Meyer, Stephenie (2009) Alacakaranlk, (Cep Boy 3. Basm, ev.:Hseyin Baran) stanbul: Epsilon Yaynevi. Montgomery, Lucy Maud (2008) Anne of Green Gables(100th Anniversary Edition of Anne of Green Gables). Londra: Penguin Books Ltd. Neydim, Necdet (2010) stanbul: Yksek lisans ders notlar. Rowling, J. K. (2001) Harry Potter. ev. lk Tamer, Sevin Okyay, Kutlukhan Kutlu. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Sage, Angie (2008) Septimus Heap. ev. Ferhan Ertrk. stanbul: Altn Kitaplar. Snicket, Lemony (2002-2007) Talihsiz Servenler Dizisi. (ev.: Nurettin Elhseyni). stanbul: Do an Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A. . Snicket, Lemony (2004) Altnc Kitap: Alacakaranlk Bulvar. (ev.: Nurettin Elhseyni). stanbul: Do an Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A. . Snicket, Lemony (2002) nc Kitap: Uuruma Bakan Pencere. (ev.:Nurettin Elhseyni), stanbul: Do an Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A. . Snicket, Lemony (2005) Dokuzuncu Kitap: Karnaval Ucubeleri. (ev. :Nurettin Elhseyni). stanbul: Do an Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A. . Snicket, Lemony (2005) Onbirinci Kitap: Mantar Mah eri. (2. Basm. ev.: Nurettin Elhseyni). stanbul: Do an Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A. . Sobel, Donald J. (1963) Encyclopedia Brown, ABD: Bantam Books. Todorov, Tzvetan (2004) Fantastik: Edebi Tre Yapsal bir Yakla m. (ev.: Nedret ztokat). stanbul: Metis Ele tiri, 47. Zivtci, Neval (2007) ocuk Edebiyat evirisinde Kltrel De erlerin Aktarlmas, Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 357.

27

Zivtci, Ankara: 2007 :357

1020

YERL VE EV R OKULNCES OCUK K TAPLARININ KARAKTER, BENL K KAVRAMI VE PROSOSYAL DAVRANI LAR AISINDAN NCELENMES

r. Gr. Dr. Semra AH N Hacettepe niversitesi Sa lk Bilimleri Fakltesi ocuk Geli imi Blm r. Gr. Dr. Sonnur I ITAN Balkesir niversitesi Necatibey E itim Fakltesi Okulncesi retmenli i Anabilim Dal Fatma NAL ocuk Geli imcisi

zet Bu al ma, Trkiyede baslm 3-6 ya grubu yerli ve yabanc resimli ocuk kitaplarnn ykde geen karakterler, benlik kavram ve zgeci (prososyal)davran lar ile ilgili mesajlar ierip iermediklerini analiz etmek amacyla planlanm tr. Ara trmaya 2005-2010 yllar arasnda baslm , okulncesi ocuklara ynelik ve rastgele rnekleme yntemiyle seilmi 80 adet (35i eviri, 45i yerli) kitap alnm tr. Kitaplar, karakter, benlik kavram ve prososyal geli im asndan incelenmi tir. Yaplan inceleme sonucunda; resimli ocuk kitaplarndaki karakterlerin olumlu zelliklere sahip olduklar bulunmu tur. Ayrca benlik kavram ve prososyal davran lar ieren yeterli sayda kitap olmad saptanm tr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, resimli yk kitab, karakter, benlik kavram, prososyal davran lar.

Abstract This study is planned to analyse whether the native and translated picture story books for 3-6 years old children published in Turkey covers the character traits, self-concept and prosocial behaviours or not. In this research, 80 story books (35 of them are translated, 45 of them are native), which were published between the years of 2005 and 2010 for preschool children, were chosen through random sampling method. These books were investigated with respect to character, self-concept and development of social behaviors. As a result of this research, it was found that the characters of the picture story books have positive traits. In addition, it was determined that there was not enough picture story books about self-concept and prosocial behaviours. Key Words: Childrens literature, picture story book, character, self- concept, prosocial behaviours.

GR ocuk kitaplarnn, ocu un zihinsel, dil, duygusal ve sosyal geli iminde nemli bir uyaran oldu u, ocuklara kk ya lardan itibaren iyi ve nitelikli kitap okuma ve anlatmann onlarn deneyimlerini geni letti i, kelime bilgilerini artrd ve dile kar hassasiyetlerini geli tirdi i bilinmektedir. Ayrca ocu a okuma sevgisi ve al kanl kazandrlmasnda da ocuk edebiyatnn nemli bir yeri bulunmaktadr. ocuk kitaplarnn, okuma e itimi d nda ocu un d nce ve duygu dnyasnn geli imi ile ele tirel ve yaratc d nme becerisi kazanmas zerinde de katks bulunmaktadr. ocuklar, hayal dnyalarnn geni olmas nedeniyle kitaplarn karakterleriyle kendilerini zde le tirirler. Ayrca olumlu mesajlar veren kitaplarn ocuklarn benlik kavram zerinde ve payla ma, yardmla ma, dayan ma gibi zgeci (prososyal) davran larn geli iminde etkili olabilece i varsaylmaktadr. zgeci (prososyal) davran lar ile ilgili farkl yllarda, farkl ara trmaclarn yapm oldu u tanmlar vardr. Beaty (1998), zgeci davran lar, ocuklarn sosyal geli imlerinin bir alan ve ahlak geli iminin olumlu yn olarak tanmlarken (Erdo an, 1993) ; Eisenberg ve Mussen (1997) bu davran lar, ba ka bir insann ya da bir grup insann yararna olabilecek, ki inin bask altnda olmadan ve kendi iste iyle sergiledi i davran lar olarak tanmlam tr (Eisenberg ve Mussen, 1997den Akt.: Doescher ve Sugawara, 1990). Di er yandan Hay (1994), zgeci (prososyal) terimini, ba kalarnn

1021

yararna olacak ya da ba kalaryla uyumlu ili kileri destekleyen hareketler olarak aklam tr (Hay, 1994den Akt.: Hortasu, 1991). zgeci (prososyal) davran lar, ocuklarn sosyal yeterliliklerinin merkezidir. Ara trmalar zgeci davran larn erken ya larda geli meye ba lad n vurgulamaktadr. ocuklarn zgeci davran lar bilmesi, bu davran lar uygulad anlamna gelmemektedir. Dolaysyla bu a amada ocuklarn zgeci davran lar iselle tirmeleri nemli olmaktadr. ocuklarn yardm etme, payla ma, teselli etme, i birli i yapma gibi zgeci davran lar daha kolay anlayabilmelerine yardmc olan ve ocuklarn iselle tirmelerinde rehber rol oynayan kaynak olarak, yk kitaplarn grmek mmkndr. Zeigler (1992), ocuklarn yk kitaplar sayesinde duygu ve d ncelerini ekinmeden ortaya koyabildiklerini ve bylece yk kitaplarnn ki ilik geli imini bu ynden olumlu destekledi ini ileri srm tr. yi nitelikli kitaplarn, ocuklarn ki ilik geli imini olumlu ynde etkileyece i d nlmektedir (Doescher, Sugawara, 1989). Bu nedenle ya amn kritik dnemi olan okulncesi yllarnda ocuklara sunulan kitaplardaki karakterler ve i lenen konu ve mesajlar byk nem ta maktadr. ARA TIRMANIN YNTEM Ara trmann Amac: Yaplan bu ara trma; -alt ya eviri ve yerli resimli ocuk kitaplarnda yer alan karakter zelliklerini, benlik kavram ve zgeci (prososyal) davran lar ile ilgili mesajlar verip vermedi ini belirlemek amacyla planlanm tr. Ara trmann Evreni ve rneklemi: Ara trmann evrenini 2005-2010 yllar arasnda baslm 3-6 ya grubundaki ocuklara ynelik hazrlanm resimli ocuk kitaplar olu turmaktadr. Evreni temsil edecek ocuk kitaplarnn rnekleme seiminde yanszlk ilkesine uyularak sekisiz rnekleme ynteminden yararlanlm tr. Ara trmann rneklemini 35i eviri (%43,7), 45i yerli (%56,3) olmak zere toplam 80 okulncesi resimli ocuk kitab olu turmu tur. Ankara l merkezinde bulunan ve sat a sunulan ocuk kitap saysnn yo un oldu u kitap sat merkezleri belirlenmi tir. Belirlenmi kitap sat merkezlerinden, sat ta bulunan ocuk kitaplar isim listesi alnarak raflarda bu kitaplarn basm yllarnn 2005-2010 olup olmad kontrol edilmi tir. Yaplan kontrol sonras olu turulan yeni listede her bir kitaba bir sra numaras verilmi tir. Sra numaralar verilen resimli ocuk kitaplar basit sekisiz rnekleme yntemi ile ara trma kapsamnda incelemeye alnm tr. Veri Toplama Aralar: Resimli yk kitaplarn karakter, benlik kavram ve prososyal davran lar asndan incelemek iin ara trmaclar tarafndan Karakter, Benlik Kavram ve zgeci (Prososyal) Davran lar Kontrol Listesi olu turulmu tur. Kontrol listesi, literatr ara trmas yaplarak ve I tan (2005) tarafndan geli tirilen Benlik Kavram Konular kontrol listesinden yararlanlarak hazrlanm tr. Ara trmada kullanlan Karakter,Benlik Kavram ve zgeci (Prososyal) Davran lar Kontrol Listesi 4 blmden olu maktadr. Bu blmler: (1) Giri blmnde kitab tanmlayc genel sorular bulunmaktadr. (2) Kitaplarda bulunan karakterler ile ilgili tanmlamalar ve bu tanmlamalar iin i lenen 48 miza zelli i bulunmaktadr. (3)Benlik kavram ile ilgili 6 genel madde ve her genel maddenin alt maddeleri olmak zere toplam 38 alt madde bulunmaktadr. Buna gre; akran ve evre ili kileri, aile ili kileri, ba ar, fiziksel grnm, korku ve kayg durumu genel konulardr. (4) Kitaplarda i lenen konular zgeci davran lar asndan irdeleyen 2 genel ve 13 alt madde bulunmaktadr. Veri Toplama lemi

Ara trma, survey (tarama-betimleme) modeli kullanlarak yaplm tr. Ara trmada, belirlenen kitaplar geli tirilen kontrol listesine gre ara trmaclar tarafndan 3 kez ayr ayr okunduktan sonra alnan cevaplarn yo unluk dzeyi dikkate alnarak kitaplarn kritikleri nesnel llerle Karakter,Benlik Kavram ve zgeci (Prososyal) Davran lar Kontrol Listesi nekaydedilmi tir. Kontrol listesinin her maddesinin yanna maddeyi ierip iermedi i ile ilgili bilgiler evet-hayr olarak kaydedilmi tir. Ara trma sonularnn gvenirli ini test etmek amacyla rneklemi olu turan kitaplardan rastgele seilen 20 kitap, uzman tarafndan okunmu ve 20 kitap arasndaki gvenirli e baklm tr. Gzlemciler aras gvenirlik verileri "gr birli i/(gr birli i+ gr ayrl ) x 100" forml kullanlarak hesaplanm tr ( Krcaali- ftar, Tekin, 1997). Gvenirlik alfa de eri; 0,9725 (%95,25 > %80) tir. Verilerin Analizi ve De erlendirilmesi Ara trmann rneklemini olu turan 3-6 ya resimli yk kitaplar Karakter, Benlik Kavram ve Prososyal Davran lar Kontrol Listesine gre elde edilen veriler; karakterler, anakarakterin miza 1022

zellikleri, benlik kavram ve zgeci davran de i kenleri kitap trleri ile kar la trlm tr. De i kenler arasnda istatistiksel bir fark olup olmad n incelemek iin Ki-kare Analizi kullanlm tr. BULGULAR VE TARTI MA Yaplan inceleme sonucunda kitaplarn genelinde ortalama 6 karaktere yer verildi i bulunmu tur. Bu ara trmada karakter olarak kitap iinde en fazla ad geen ilk karakter incelemeye alnm tr. Elde edilen bulgular Tablo 1de verilmektedir.
Tablo 1: rnekleme Seilen Kitaplardaki I., II. ve III. Karakter Figrlerinin Kitap Trlerine Gre Da lm KARAKTER K TAP TR YERL (n:45) KARAKTER Say I.KARAKTER nsan Bitki Hayvan Cansz Varlk Hayali Karakter Karakter Yok II. KARAKTER nsan Bitki Hayvan Cansz Varlk Hayali Karakter Karakter Yok III. KARAKTER nsan Bitki Hayvan Cansz Varlk Hayali Karakter Karakter Yok 14 3 24 2 2 7 3 29 2 1 3 5 1 20 1 1 17 % 31,1 6,7 53,4 4,4 4,4 0 15,6 6,7 64,4 4,4 2,2 6,7 11,1 2,2 44,5 2,2 2,2 37,8 Say 9 25 1 5 23 3 4 6 14 1 14 % 25,7 0 71,4 0 2,9 0 14,3 0 65,7 0 8,6 11,4 17,1 0 40 2,9 0 40 EV R (n:35)

Tablo 1e gre yerli ve eviri kitaplarda I. karakter olarak en fazla Hayvan (yerli kitaplarda, %53,4; eviri kitaplarda %71,4) ve nsan (yerli kitaplarda %31,1; eviri kitaplarda %25,7) kullanlm tr. Kitaplardaki II. karakter incelendi inde de yine en fazla hayvan (yerli kitap %64,4, eviri kitap % 65,7) ve insan (yerli kitap %15,6, eviri kitap %14,3) karakteri st sralar alm tr. III. karakter kullanmna bakld nda, ilk iki karakter sralamasnda oldu u gibi hayvan (yerli kitap %44,5; eviri kitap %40,0) , insan (yerli kitap %11,1; eviri kitap %17,1) karakterleri yine n sralarda bulunmu tur. en (2002) yapt bir al mada 100 yk kitabnda kullanlan kahraman tiplerini ara trm ve en ok kullanlan kahraman tipinin hayvanlar oldu unu belirtmi tir. Yine Tokgz (2006) yapt al masnda okulncesinde yaygn olmas ve ocuklar tarafndan daha fazla ilgi grmesi dolaysyla karakter olarak e itli hayvan, bitki ve nesnelerin ki iselle tirildi ini ifade etmi tir. Bu bulgular al ma sonular ile rt mektedir. Tablo 2de rneklemi olu turan kitaplarda bulunan anakarakterin miza zelliklerinin kitap trne gre da lm verilmi tir. eviri kitaplarda anakarakterde en fazla Merakl (%37,1), Cesur (%34,3), Ne eli (%31,4), Gsteri li (%20,0) miza zelliklerinin i lendi i belirlenirken; yerli kitaplarda ise en fazla Ne eli (%42,2), Merakl (% 31,1), Yardmsever (%31,1), Payla mc(%28,9), Hrsl (%26,7) miza zelliklerinin i lendi i belirlenmi tir.

1023

Tablo 2: rnekleme Seilen Kitaplardaki Anakarakterin Miza zelliklerinin Kitap Trlerine Gre Da lm

Kitap tr Anakarakterin zellikleri Dalgn nat Bencil Gsteri li Karamsar Aksi Hrsl Lider Cimri Tembel Sinirli Utanga Kibar Merakl Yardmsever Payla mc Titiz Cesur ocuksu Kurnaz Kskan Gvenilir Savurgan Kaba Ne eli Zeki Sakar Korkak ekingen Hrn Dost canls al kan Drst Becerikli Hayalperest Yrtc Narin Sabrsz Uysal Sevimli akac Yaramaz Akll yi Kt Mutlu Nazik Sabrl miza

EV R (n:35) VAR Say % 1 5 _ 7 3 3 2 3 1 1 3 2 4 13 7 9 _ 12 8 1 1 5 _ 1 11 6 2 3 2 _ 2 1 _ _ _ 2 _ _ _ 1 2 1 1 2 _ 1 _ 1 2,9 14,3 _ 20,0 8,6 8,6 5,7 8,6 2,9 2,9 8,6 5,7 11,4 37,1 20 25,7 _ 34,3 22,9 2,9 2,9 14,3 _ 2,9 31,4 17,1 5,7 8,6 5,7 _ 5,7 2,9 _ _ _ 5,7 _ _ _ 2,9 5,7 2,9 2,9 5,7 _ 2,9 _ 2,9 YOK Say % 34 30, 35 28 32 32 33 32 34 34 32 33 31 22 28 26 35 23 27 34 34 30, 35 34 24 29 33 32 33 35 33 34 35 35 35 33 35 35 35 34 33 34 34 33 35 34 35 34 97,1 85,7 100,0 80 91,4 91,4 94,3 91,4 97,1 97,1 91,4 94,3 88,6 62,9 80 74,3 100,0 65,7 77,1 97,1 97,1 85,7 100,0 97,1 68,6 64,4 94,3 91,4 94,3 100,0 94,3 97,1 100,0 100,0 100,0 94,3 100,0 100,0 100,0 97,1 94,3 97,1 97,1 94,3 100,0 97,1 100,0 97,1

YERL (n:45) VAR Say % 1 8 4 8 6 2 12 6 _ _ 2 2 10 19 14 13 5 10 6 6 3 10 _ 2 20 16 2 2 3 1 0 0 1 _ 1 1 1 1 1 2 _ _ _ 4 _ _ 2 _ 2,2 17,8 8,9 17,8 13,3 4,4 26,7 13,3 _ _ 4,4 4,4 22,2 42,2 31,1 28,9 11,1 22,2 13,3 13,3 6,7 22,2 _ 4,4 44,4 35,6 4,4 4,4 6,7 2,2 0 0 2,2 _ 2,2 2,2 2,2 2,2 2,2 4,4 _ _ _ 8,9 _ _ 4,4 _ YOK Say % 44 37 41 37 39 43 33 39 45 45 43 43 35 26 31 32 40 35 39 39 42 35 45 43 25 29 43 43 42 44 45 45 44 45 44 44 44 44 44 43 45 45 45 41 45 45 43 45 97,8 82,2 91,1 82,2 86,7 95,6 73,3 86,7 100,0 100,0 95,6 95,6 77,8 57,8 68,9 71,1 88,9 77,8 86,7 86,7 93,3 77,8 100,0 95,6 55,6 64,4 95,6 95,6 93,3 97,8 100,0 100,0 97,8 100,0 97,8 97,8 97,8 97,8 97,8 95,6 100,0 100,0 100,0 91,1 100,0 100,0 95,6 100,0

1024

Gnen ve arkada lar (2011) yaptklar bir al mada ocuk kitaplarnda en fazla i lenen anakarakter zelliklerinin akll, merakl ve iyi yrekli oldu unu saptam tr. Kitaplarda en az i lenen anakarakter zelliklerinin ise kt yrekli, ho grl ve cimri oldu u belirlenmi tir. ocu un mizac ile ya ants arasndaki uyum, sa lkl geli imin anahtardr. ocuk, kitaplarla etkile ime girerek kitabn kahramanna yknr ve onunla zde im kurar (Mahsereci, 2000). Cesur, merakl, yardmsever, payla mc, gvenilir gibi karakteristik zelliklerin ok kullanlmasnn nedeni olarak ocuktan beklenilen zelliklerin bunlar oldu u ve ocuklarn zde im yolu ile bu zellikleri kazanmalarnn beklendi i d nlebilir. Ara trma kapsamna alnan kitaplarn benlik kavram ile ilgili konular asndan yaplan inceleme sonular tablo 3-4-5-6 da verilmi tir.
Tablo 3: ncelenen Resimli ocuk Kitaplarnn Akran ve evre li kisi Asndan Kitap Trlerine Gre Da lm K TAP TR AKRAN VE EVRE L KS Arkada edinmeye abalama Liderlik Giri kenlik Yeteneklerini, evresindekilere fark ettirme Gnlk sosyal diyaloglara zen gsterme Haklarn arama, savunma Duygularn ve d ncelerini arkada laryla payla ma EV R (n:35) Var Yok Say % Say % 10 28,6 25 71,4 8 22,9 27 77,1 4 11,4 31 88,6 6 17,1 29 82,9 5 1 10 14,3 2,9 28,6 30 34 25 85,7 97,1 71,4 YERL (n:45) Var Yok Say % Say % 14 31,1 31 68,9 8 17,8 37 82,2 12 26,7 33 73,3 8 17,8 37 82,2 16 1 18 35,6 2,2 40 29 44 27 64,4 97,8 60 P 0,060b 0,317b 2,857b 0,05b 4,601b 0,033 1,130b
b

0,806 0,573 0,091 0,941 0,032* 0,857 0,288

Tablo 3te rneklemi olu turan kitaplarda bulunan Akran ve evre li kileri konusunun kitap trne gre da lm verilmi tir. eviri kitaplarda Akran ve evre li kileri konusuyla ilgili alt konularda en fazla Arkada edinmeye abalama (%28,6), Duygularn ve d ncelerini arkada larna ve evresindeki insanlara kolaylkla anlatma (%28,6), Liderlik yapma (%22,9) alt konular i lenirken; en az Haklarn arama ve savunma (%2,9) konusunun i lendi i belirlenmi tir. Yerli kitaplarda ise, en fazla Duygularn ve d ncelerini arkada larna ve evresindeki insanlara kolaylkla anlatma (%40,0), Gnlk sosyal diyaloglara zen gsterme (%35,6), Arkada edinmeye abalama (%31,1), Giri ken olma (%26,7) alt konusu i lenirken; en az Haklarn arama ve savunma (%2,2) konusunun i lendi i belirlenmi tir. Akran ve evre ili kileri konusuyla ilgili Gnlk sosyal diyaloglara zen gsterme alt konusunda eviri ve yerli kitaplar arasndaki fark anlaml bulunmu tur. Yine Uzmen (1993) yapt al masnda Trke kitaplar arasnda a rlkl olarak i lenmi olan konunun Sosyal li kiler oldu unu saptam tr. I tan (2005) yapt al masnda lkemizde akran ve evre ili kileri ile ilgili ok sayda kitap bulundu unu saptam tr. ocu un sosyalle mesinde akran ili kilerinin nemi kabul edilmektedir. ile alt ya arasnda okulncesi kuruma ba layan ocuk iin bu alan, akranlar ilk sosyalle me kaynaklardr. zellikle okulncesi dnem ocuklarna sunulan resimli yk kitaplarnn akran ve evre ili kileriyle ilgili olmas, onun akranlar ile olan ili kilerini dzenlemesine katkda bulunacaktr. Lake (1985), sosyal ili kiler ve ahlaki konular ieren yk kitaplarnn ocuklarn sosyal beceri kazanmlar ve ahlaki de erleri kazanmalarnda etkili olaca n savunmu tur (Lake, 1985den Akt.: Erdo an, 1989).
Tablo 4. rnekleme Seilen Yerli ve eviri Kitaplarda De inilen Aile li kileri, Ba ar ve Fiziksel Grnm Genel Konularnn Kitap Trlerine Gre Da lm GENEL KONU EV R (n:35) VAR Say 22 24 25 % 62,9 68,6 71,4 YOK Say 13 11 10 % 37,1 31,4 28,6 YERL (n:45) P VAR Say % 17 37,8 32 71,1 35 77,8 YOK Say 28 13 10 % 62,2 28,9 22,2 4,432b 0,103b 0,602

Aile ili kileri Ba ar Fiziksel Grnm

0,035* 0,748 0,438

Tablo 4te rneklemi olu turan kitaplarda bulunan Aile li kileri konusunun kitap trne gre da lm verilmi tir. eviri kitaplarn %62,9unda, yerli kitaplarn %37,8inde Aile li kileri konusu i lenmi tir. eviri kitaplarda aile konusunun daha fazla i lendi i ve farkn anlaml oldu u saptanm tr (p<0,05). eviri kitaplarn %68,6snda, yerli kitaplarn %71,1inde Ba ar ile ilgili konulara yer verildi i, eviri kitaplarn %714nde, yerli kitaplarn %77,8inde Fiziksel Grnm ile ilgili konulara

1025

yer verildi i grlm tr. eviri ve yerli kitaplarda ba ar ve fiziksel grnm konular benzer oranlarda i lenmi tir. Arbuthnot ve Sutherand (1972), aile bireyleri ile ilgili kitaplarn, ocuklarn sevme, sevilme, fiziki rahatlk ve ait olma ihtiyalarn kar lad n savunmu tur (Arbuthnot ve Sutherand (1972)den Akt.: Uzmen, 1993). Uzmen (1993) yapt al masnda resimli ocuk kitaplarnn aile ili kilerine byk oranda yer verdi ini bulmu tur. I tan (2005) yapt al masnda lkemizde yaynlanan resimli ocuk kitaplarnda aile ili kileri konusunun sayca fazla i lendi ini, Akademik Durum ve Fiziksel Grnm genel konularnn ise ok az oranda i lendi ini bulmu tur. zellikle okulncesi dnem ocuklarna sunulan resimli yk kitaplarnn aile ili kileriyle ilgili olmas onun ailesiyle olan ili kilerini dzenlemesine, kendini ailesine ait hissetmesine, kendini ailesinin sevilen bir yesi olarak grmesine katkda bulunacaktr. Okulncesi dnem ocuklar iin nemli di er bir konu ba arma duygusudur. Demoulin (1998)a gre sa lkl benlik saygs geli tiren ocuk renmeye daha fazla isteklidir. Bylelikle okulda daha ba arl, retken ve sorumluluk sahibi bir birey olur. Resimli ocuk kitaplarnda ocu un akademik adan kendini yetenekli hissetmesini ve kendi yeteneklerinin farkna varmasn sa layc konularn i lenmesi, ocuklarn sa lkl benlik geli tirmelerine katk sa layacaktr. Bu nedenle akademik durumla ilgili resimli ocuk kitaplarnn yazlmasna ihtiya duyulmaktadr. Ayrca okulncesi dnem ocu u vcudunu, bymeyi ve geli meyi yeni renmektedir. Bu srete kendi bedenini daha iyi tanmasn, byme ve geli meyi kavramasn, cinsiyet farkllklarn anlamasn sa layc nitelikte kitaplarn baslmas gerekti i d nlmektedir. Ayrca resimli ocuk kitaplarnda do um, lm ve cinsel geli im gibi konular da i leyen resimli ocuk kitaplarnn yazlmas gerekmektedir.
Tablo 5: rnekleme Seilen Kitaplarda Bulunan Korku ve Kayg Konusunun Kitap Trne Gre Da lm
K TAP TR KORKU, KAYGI Kayp ve ayrlklarla ba etme Problem durumlaryla ba a kma ve zm bulma Karanlk, hayvan ve do ast canllar gibi korkularn stesinden gelme De i ikliklere, yeni durumlara ayak uydurma/al ma fkesini kontrol etme Sabrl olma EV R (n:35) VAR Say 5 24 6 7 4 8 YOK Say 30 11 29 28 31 27 YERL (n:45) P % 14,3 68,6 17,1 20 11,4 22,9 % 85,7 31,4 82,9 80 88,6 77,1 VAR Say 5 24 1 16 3 12 % 11,1 53,3 2,2 35,6 6,7 26,7 YOK Say % 40 88,9 21 46,7 44 29 42 33 97,8 64,4 93,3 73,3

0,181 b 1,905 5,489 2,326

b

0,670 0,168 0,019 * 0,127 0,455 0,659

0,559 b 0,152

Tablo 5te rneklemi olu turan kitaplarda bulunan Korku ve Kayg Durumu konusunun kitap trne gre da lm verilmi tir. eviri kitaplarda Korku ve kayg durumu konusuyla ilgili alt konularda en fazla Problem durumlaryla ba a kma ve zm bulma (%68,6), Sabrl olma (%22,9) alt konular i lenirken; en az ise fkesini kontrol etme (%11,4) konusunun i lendi i belirlenmi tir. Yerli kitaplarda ise en fazla Problem durumlaryla ba a kma ve zm bulma (%53,3), De i ikliklere yeni durumlara ayak uydurma/al ma (%35,6), Sabrl olma (%26,7) ; en az ise Karanlk, hayvan ve do ast canllar gibi korkularn stesinden gelme (%2,2) konusunun i lendi i belirlenmi tir. Korku ve kayg durumu konusuyla ilgili Karanlk, hayvan ve do ast canllar gibi korkularn stesinden gelme alt konusunda eviri ve yerli kitaplar arasndaki fark anlaml bulunmu tur (p<0,05). Bulgulara gre okulncesi dnem ocuklarnn korku ve kayg durumlarna ynelik Trke resimli ocuk kitaplarn varl belirlenmi olsa da bu saynn yeterli olmad d nlmektedir. Korku ve kayg durumu ile ilgili kitaplarn yazmna a rlk verilmesinin, ocuklarn ya amlarnn ilk yllarnda kar la tklar sorun ve yeni durumlara uyum sa lamalarn kolayla trabilece i d nlmektedir. Alexander ve Miller (2001), klinik edebiyatta en yaygn bulgunun; yklerin, ocuklarn ya amlarnda kar larna kabilecek problemlerle ba etmelerinde yardmc oldu unu sylemi tir (yeni bir karde in do umu, ba ka bir yere ta nma, okuldaki ilk gn gibi). Miller ve Boe hastane personeli ile birlikte teraptik yk anlatma tekni ini kullanm tr. (Miller ve Boe (1990)dan Akt.: Alexander, Miller, 2001) Yaplan al ma sonucunda yklerin ocuklar iin gei nesnesi oldu u bulunmu tur. zellikle de ocuklarn gergin oldu u durumlarda onlara bu tarz kitaplarn okunmasnn onlar rahatlatt grlm tr.

1026

Tablo 6: rnekleme Seilen Kitaplarda Mutluluk ve Doyum Konusunun Kitap Trne Gre Da lm
K TAP TR MUTLULUK VE DOYUM Duygularnn farkna varma Sa lkl oldu u iin mutlu olma evresindeki gzelliklerin farkna vard iin mutlu olma Kendini sevdi i iin ve zelliklerinden memnun oldu u iin mutlu olma Kendini ailesi, arkada lar ve evresi tarafndan sevilen bir insan olarak grme Ailesini arkada larn ve evresindeki herkesi sevme E lenceli, ho una giden etkinlikler bulabilme, katlabilme, e lenceyi payla abilme EV R (n:35) VAR Say % 5 14,3 1 2,9 8 22,9 5 7 13 16 14,3 20 37,1 45,7 YOK Say % 30 85,7 34 97,1 27 77,1 30 28 22 19 85,7 80 62,9 54,3 YERL (n:45) P VAR Say % 15 33,3 2 4,4 8 17,8 11 12 21 15 24,4 26,7 46,7 33,3 YOK Say % 30 66,7 43 95,6 37 82,2 34 33 24 30 75,6 73,3 53,3 66,7

3,810 b 0,137 b 0,317 1,270 0,483 0,731 1,272

b

0,051 0,711 0,573 0,260 0,487 0,393 0,259

Tablo 6da rneklemi olu turan kitaplarda bulunan Mutluluk ve Doyum konusunun kitap trne gre da lm verilmi tir. eviri kitaplarda Mutluluk ve Doyum konusuyla ilgili alt konularda en fazla E lenceli ho una giden etkinlikler bulabilme, katlabilme, e lenceyi payla abilme (%45,7), Ailesini, arkada larn ve evresindeki herkesi sevme (%37,1) alt konular i lenirken; en az Sa lkl oldu u iin mutlu olma (%2,9) konusunun i lendi i belirlenmi tir. Yerli kitaplarda ise en fazla Ailesini, arkada larn ve evresindeki herkesi sevme (%46,7), Duygularnn farkna varma (%33,3), E lenceli ho una giden etkinlikler bulabilme, katlabilme, e lenceyi payla abilme (%33,3) alt konularn i lerken; en az ise Sa lkl oldu u iin mutlu olma (%4,4) konusunun i lendi i bulunmu tur. eviri ve yerli kitaplarda en az i lenen alt konunun Sa lkl oldu u iin mutlu olma konusu oldu u belirlenmi tir. Bu nedenle sa lkl olmann nemini vurgulayan kitaplarn yazlmas nemlidir. nk sa lkl olmann nemini kk ya lardan itibaren kavrayan ocuk, sa l na dikkat edecek ve sa l n tehdit edebilecek unsurlardan kendisini koruyacaktr.
Tablo 7: rnekleme Seilen Kitaplarda K TAP TR PROSOSYAL DAVRANI LAR Yardmc olma birli i yapma E yalarn payla ma Empati kurma Teselli etme zveride bulunma Saygl davranma Dayan ma iinde olma Fedakr davran larda bulunma Gven verme Duygusal tepki verebilme Duygularn kontrol edebilme Sohbet etme, ileti ime geme lenen zgeci (Prososyal) Davran larn, Kitap Trne Gre Da lm YERL (n:45) YOK Say 19 24 28 35 29 31 31 23 31 19 19 26 13 % 54,3 68,6 80 100 82,9 88,6 88,6 65,7 88,6 54,3 54,3 74,3 37,1 VAR Say 26 17 13 5 15 6 12 14 12 17 32 14 32 % 57,8 37,8 28,9 11,1 33,3 13,3 26,7 31,1 26,7 37,8 71,1 31,1 71,1 YOK Say % 19 28 32 40 30 39 33 31 33 28 13 31 13 42,2 62,2 71,1 88,9 66,7 86,7 77,3 68,9 73,4 62,2 28,9 68,9 28,9 2,192a 0,349b 0,830b 4,148b 2,666b 0,065b 2,857b 0,090b 2,857b 0,512b 5,291b 0,280b 0,611b P 0,334 0,555 0,362 0,042* 0,103 0,798 0,091 0,764 0,091 0,474 0,021* 0,597 0,434 EV R (n:35) VAR Say 16 11 7 _ 6 4 4 12 4 16 16 9 22 % 45,7 31,4 20 _ 17,1 11,4 11,4 34,3 11,4 45,7 45,7 25,7 62,9

Tablo 7de zgeci davran larn kitap trne gre da lm verilmi tir. eviri kitaplarda zgeci davran lardan en fazla Sohbet etme, ileti ime geme (%62,9) Yardmc olma (%45,7), Gven verme, (%45,7), Duygusal tepki verebilme (%45,7) davran lar i lenirken; en az ise zveride bulunma (%11,4), Saygl davranma (%11,4) ve Fedakrlkta bulunma (11,4) davran larnn i lendi i belirlenmi tir. Yerli kitaplarda ise en fazla i lenen zgeci davran n Duygusal tepki verebilme (%71,1), Sohbet etme, ileti ime geme (%71,1), Yardmc olma (%57,8) ve birli i yapma (%37,8); en az i lenen davran n ise Empati kurma (%11,1) ve zveride bulunma (%13,3) oldu u belirlenmi tir. zgeci davran lardan Duygusal tepki verebilme ve Empati kurma davran larnda eviri ve yerli kitaplar arasndaki fark anlaml bulunmu tur (p<0,05). Karapetian ve OLeary (1985) filmlerde, televizyonda ya da kitaplarda e itli davran lar sergileyen insan ya da izgi film karakteri gibi sembolik modellerin ocuklarn zgeci davran larnn

1027

desteklenmesinde nemli rol oldu u vurgulam tr (Karapetian ve OLeary (1985)den Akt.: Erdo an, 1989). ocuklarn en kolay rendikleri zgeci davran lardan, payla ma erken ocukluk yllarnda en fazla gzlenen davran lardan birisidir. Payla ma davran n uygulamak ocu un bili sel olgunlu u ile ili kili oldu u gibi, ocuklar evresinde geli en olaylar yoluyla da payla may renirler (Beaty, 1998). ocuklar payla maya ba lamadan nce, kendilerini gvende hissetmelidir. Yeterince ilgi, gven ve sevgi sahibi olan ocuklar daha kolay payla abilirler (Sterling Honig, 1982). ocuk edebiyat rnlerinin, ocu a iyilik ve duyarllk, yardmseverlik, dayan ma ve payla ma, toplumsal temel ilkeleri benimseme, i birli i, ba arszl kabullenme gibi de erleri retme gibi fonksiyonlar olmaldr. Karakterlere ne eli, payla mc, yardmsever gibi zelliklerin i lenmesinin nedeninin, bu fonksiyonlar yerine getirmeyi sa lamak oldu u d nlebilir. SONU VE NER LER Trkiyede Trke baslm yerli ve eviri yabanc yk kitaplarnn karakter, benlik kavram ve zgeci davran lar ile ilgili mesajlar verip vermedi ini belirlemek amacyla planlanan bu ara trma sonunda; eviri ve yerli kitaplardaki anakarakterlerin olumlu miza zelliklerine sahip olduklar, anakarakterlerin genellikle hayvan ve insan karakterler olarak sunuldu u saptanm tr. Ancak incelenen kitaplarda, benlik kavramnn tm alt konularna ve zgeci davran lara ynelik yeterli sayda kitap bulunmad saptanm tr. lkemizde okulncesi dnem ocuklarna ynelik kitaplardaki konularn daha zenle d nlerek kitaplarda az i lenen konulara a rlk verilmesi gerekti i d nlmektedir. rne in, zgeci davran lara ve olumlu benlik geli imine ynelik davran larnn desteklenmesi ve peki tirilmesi amacyla e itim kurumlarnda; olumlu benlik kavram ve zgeci konular ieren kitaplar okuma, hikyeler anlatma, film, izgi film, televizyon programlar izleme, drama, geziler, snfta ziyareti a rlama gibi farkl etkinlikler uygulanmaldr. Resimli ocuk kitaplarndaki konular ve karakterler ocu un ya ve geli im dzeyine uygun olmal, ocuk konu ve karakterlerle rahatlkla zde im kurabilmeli, konuyu kavrayabilmelidir. ocuklara ynelik grsel ve yazl yaynlar hazrlayan ki ilerin bilgilendirilmesi di er bir nemli konudur. Bu nedenle okulncesi ocuklarna ynelik kitap yazarlarnn ve yaynevleri yneticilerinin, niversitelerin ilgili blmleri ve ki ileri ile i birli ine girerek kitaplar yaymlamalar nerilmektedir. Nitelikli kitaplarn baslmasna dikkat edilmelidir. Ayrca kitap basmnda, yaymlanacak olan kitap mutlaka resimli ocuk kitaplar ve ocuk geli imi konusunda yeterince bilgi ve donanma sahip bir editr tarafndan de erlendirilmelidir.
KAYNAKA Alexander, K., J., Miller, P., J. (2001) Young Childrens Emotional Attachment To Stories, Social Development. Beaty, J.J. (1998) Observing Development of the Young Child. (4th. Ed.), Prentice-Hall, Inc., U.S.A. Demoulin F. D.(1998) Reading Empowers Self Concept. Kapa Delta Pi Record. 35(1), 31-33. Doescher S.M., Sugawara A. I. (1989) Encouraging Prosocial Behavior in Young Children. Childhood Education. Doescher S.M., Sugawara A. I. (1990) Sex Role Flexibility and Prosocial Behavior Among Preschool Children. Erdo an, F.(1989) 1985-87 Yeni ocuk Yazn rnlerinin Konusal ve Saysal Analizi, Bilim Uzmanl Tezi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. Erdo an, F.(1993) Okulncesi Dnemde Edebiyat Zevki. stanbul: Yapa Yaynlar. Gnen, M., Katranc, M., vd. (2011) lk retim Birinci Kademe rencilerine Ynelik ocuk Kitaplarnn, erik, Resimleme ve Fiziksel zellikleri Asndan ncelenmesi. E itim ve Bilim, 36 (160), 250-265. Hortasu, N.(1991) nsan li kileri. stanbul: mge Kitabevi. I tan, S. (2005) Resimli ocuk Kitaplarnn Benlik Kavramyla lgili Konular ermesi Ynnden ncelenmesi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Hacettepe niversitesi Sa lk Bilimleri Enstits, Ankara. Krcaali- ftar, G., Tekin, E. (1997) Tek Denekli Ara trma Yntemleri. Ankara: Trk Psikologlar Derne i Yaynlar. Mahsereci N. (2000) ocuk Kitaplarnda Dikkat Edilmesi Gereken E itsel Adan nemli Noktalar, I.Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. Sterling Honig, A.(1982) Prosocial Development in Children. Young Children. 37(5), 51-62. en, S. (2002) Okulncesi ocuklarna Ynelik yklerde letilerin Yanstlma Biimleri. Ana Dili Dil ve E itim Dergisi 26, 1728. Tokgz, . (2006) Okulncesi ocuklarna Ynelik Kitaplarn Dil Geli imi ve Anlambilim Asndan De erlendirilmesi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Dokuz Eyll niversitesi E itim Bilimleri Enstits, zmir. Uzmen, S. (1993) 1970-1993 Yllar Arasnda Baslm Trke ve ngilizce Resimli Hikaye Kitaplarnn Konu Ynnden ncelenmesi. Yaymlanmam bilim uzmanl tezi, Hacettepe niversitesi Sa lk Bilimleri Enstits, Ankara. Zeigler, G., R. (1992) Hommade Books To Help Kids Cope, Magination Press, New York, 5.

1028

ocuk Geli imi ve Edebiyat

OCU UN KLTREL GEL M NDE OCUK ANS KLOPED LER N N YER VE LEV (SOMUT B R RNEK)
Prof. Dr. Yahya Akyz Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Emekli retim yesi

zet ocuk ansiklopedilerinin ocu un kltrel geli iminde nemli bir yeri ve i levi vardr. Bunun temel nedeni, ansiklopedilerin kapsadklar ok e itli konularla ve resimlerle ocukta ilgi ve merak uyandrmasdr. a da e itim anlay na gre de, ocukta ilgi ve merak uyandrmak e itim ve retimin temel amacdr. zellikle, televizyon, telefon, fotokopi, bilgisayar, internetin bulunmad dnemlerde ocuk ansiklopedileri, ders kitaplar ve teki kitaplar d nda ocu un en nemli bilgi kayna idi. Bildirimizde, 1953te Biga Ortaokuluna ba lad m srada edindi im Yeni ocuk Ansiklopedisinin zelliklerinden ve benim kltrel geli memdeki etkilerinden sz edece im. Bu eserler, ayrca, dnyaca nl ocuk edebiyat klasiklerini de tantt ve ocuklarn onlar okumalarn zendirdi i iin de ocuk edebiyat tarihimizde nemli bir yer tutmaktadr. Anahtar Szckler: ocuk ansiklopedileri, ocu un kltrel geli imi, ocuk edebiyat tarihi.

Abstract Child encyclopedias have an important place and function in cultural development of the child. The fundamental reason for this is that encyclopedias give rise to interest and curiosity in the child due to their coverage of an assortment of topics and pictures. According to modern educational understanding, igniting interest and curiosity in the child is the primary goal of education. In particular, in the times when television, telephone, photocopy, computers, and the Internet were not available, child encyclopedias were the most important source of education besides textbooks and other books. In this study, I will discuss about the features of the New Child Encyclopedia and the effects it had on my cultural development which I obtained when I started Biga middle school in 1953. This encyclopedia, as it introduced world famous child literature classics and encouraged children to read them, in addition has an important place in our child literature history. Key Words: Child encyclopedia, cultural development of the child, history of child literature.

Giri ocuk ansiklopedilerinin ocuklarn kltrel geli iminde nemli bir yeri oldu una inanyorum. lkokuldan beri bu tr kitaplara ok ilgi duydum ve onlarn benim bilgilerimi artrmakta ve ilgimi geni letmekte ok etkili bir kaynak oldu unu gzledim. Ansiklopedilerin ocuklarn kltrel geli mesinde bu etkileri nereden ileri geliyor? Ansiklopedilerin ok e itli konulara ve bol resimlere yer vermesi, zaman zaman skc olabilen ders kitaplarndan daha akc bir slupla yazlm olmalar, okul devleri iin ocu a yardmc olmalar, evde ocu un annesi, babas ve karde leri tarafndan da okunmas gibi olgular ansiklopedilerin etkilerinin ba lca nedenleridir. Bu eserler ocuklarda merak uyandrarak onlarn ilgi alanlarn ve ufuklarn geni letirler, onlarn okul ba arsnda olumlu bir i lev grdkleri gibi daha ileriki yllarda kendilerini ve yeteneklerini tanmalarnda, hatta mesleklerini semede de etkili olabilirler.

1031

Ansiklopediler ocuklarda kitap okuma, gzlemler ve ara trmalar yapma, bo de erlendirme, onlar e lendirme vs. gibi i levler de grrler.

zamanlarn

ocuk ansiklopedilerinin ocu un kltrel geli iminde etkileri, gnmzn bilgi edinme ve ileti im imknlarnn hemen hi birinin bulunmad eski yllarda ok daha belirgindir. Televizyon, telefon, fotokopi, bilgisayar, internetin bulunmad dnemleri anmsayalm. Byle bir ortamda ders kitaplar ve retmenler e er yaptrrlarsa gzlemler ve deneyler ocuklarn tek bilgi kayna dr Byle bir ortamda bir ortaokul rencisinin evinde birka cilt resimli bir ansiklopedi bulundu unu d nelim. Bu, o ocuk iin ne byk bir bilgi kayna ve dnyaya alan ne nemli bir penceredir! Bu bildiride, ortaokula ba larken edindi im bir ocuk ansiklopedisinden ve onun kltrel geli imimdeki etkilerinden sz edece im. Yeni ocuk Ansiklopedisi ve nemi Ansiklopediyle tan mam 10 Aralk 1941de anakkalenin Yenice ilesi Hamdibey kasabasnda do dum. 1948 sonbaharnda anakkalenin Biga ilesi Sakarya ilkokuluna ba ladm. Haziran 1953de ilkokulu bitirince o yln sonbaharnda Biga Ortaokuluna girdim ve Haziran 1956da mezun oldum. lkokulda, zellikle 5. snfta ok kitap okumaya ba lam tm. Snfmzda caml bir kitap dolab vard. Oradaki kitaplar ocuk kitaplar idi. Hemen hepsini okumu tum. Okuma hzm da ok geli mi ti. Hatrlad m kadaryla dakikada 300 civarnda kelime okuyordum! Ortaokulda, ilkokuldakinden daha fazla bilgilerle kar la m , ilk kez fizik, kimya deneyleri yapm , mikroskopla so an zarn vs. incelemi tik. Baz kk iek ve yapraklarn koleksiyonunu yapmaya ba lam tm. Her derse ayr bir retmenin gelmesi de retimin nemini gsteriyordu. Kitap ve defterlerim, yazl devlerim o alm t. Babam bir marangoza benim boyuma uygun caml bir kitap dolab yaptrm t. Bu, benim al madan zevk almama, al tktan sonra kitap ve defterlerimi dzenli bir ekilde orada muhafaza etmeme zendirici oldu. Karnelerimi, foto raflarm, vs. kaybolmadan saklamay bu dolaba borluyum. te, okumak, renimimi ilerletmek iin ok uygun bir aile ortam iinde bilim a insanlar olan babam Ahmet Akyz (1906-1984) ve annem Fatma Akyz (1916-2003) benim iin stanbuldan demeli olarak bir ansiklopedi getirttiler. Sanyorum bu kitap hakknda babam gazetede bir duyuru grm t. PTT yoluyla stanbula smarlad mz bu eser postac tarafndan evimize getirildi. cretini deyip eseri aldk. Bu, iki byk cilt olan Yeni ocuk Ansiklopedisi idi. Tan Yaynevince yaymlanm t. Her cildin fiyat 8 TL. idi. 1. Cilt 1945te (s.1-720), 2. Cilt 1937de (s.721-1440) baslm t. 16 TL., devlet memuru olan babamn maa nn onda biri idi. Ellisekiz yl nce edindi im bu bilgi hazinelerimi hl zenle saklyorum. Ansiklopedinin kayna , zellikleri Yeni ocuk Ansiklopedisinin 1. cildinin ba nda bu eserin kayna , yazarlar, zellikleri konusunda aklamalar var. Bunlar aynen vermemiz, eserde kullanlan Trkeyi de gsterdi i iin ilgin olacaktr. nsz Bu ocuk ansiklopedisi, ilk defa ngilterede insanlarn yirmi asrda toplayabildikleri malmat ocuklarn dahi anlayabilece i bir hale koymak fikriyle vcuda getirilmi bir eserdir. Bu eser daha ne redildi i zaman her taraftan takdir edilmi ve derhal di er memleketlerde de tercme veya taklidine te ebbs edilmi tir. Bugn ngilterede, Amerikada, talyada, Fransada ayr ayr isimler altnda bu eser ne rolunmu tur. ocuk Ansiklopedisi, btn dnya terbiye mtehassslarnca ocuklara verilebilecek en mkemmel eser olarak tannm tr. Bu kymetli eseri tertip ederken yazclar muayyen terbiye usulleri takip etmi lerdir. ocu un kafasna vakti gelmeden birok kuru malmat doldurma fikriyle de il, fakat ona ders haricinde inki afn temin edecek bir memba tedarik etmek endi esiyle bu kitap vcuda getirilmi tir. ocuk kendi kendinin hocasdr. E er ocuk etrafnda iyi bir muhit bulursa kendi kendini daha iyi terbiye eder. te ocuk Ansiklopedisi ona bu muhiti hazrlayan bir eserdir. ocuk bu kitapta muhta oldu u her eyi bulacaktr. Soka a kabilen ocuk iin burada ilk alkadar oldu u tabii eyler, oyunlar ve oyuncaklar vardr. Mektepte okuyan ocuklar iin Ansiklopedi bir malmat hazinesidir. retmenler, mrebbiler ve ana, baba iin ise kymetli bir rehber vazifesini grecektir. 1032

ocuk Ansiklopedisi, umum malmat noksan olan bykler iin de istifade edilebilecek zengin malmat ile doludur. Hlsa bu kitapta byk, kk herkes her eyi bulabilecektir. Fakat bilhassa ocuklarna iyi, temiz ve nezih bir fikr ve ahlk terbiye vermek isteyen babalar iin bu eser bulunmaz bir hazinedir. ocuk Ansiklopedisi ocuklarn diliyle yazlm tr. En a r mevzular en sade, en basit bir ekle dklm tr. Binaenaleyh kk byk herkes Ansiklopediyi zevkle okuyabilir. Bu eser ocuklardan maada, kendilerine mracaat edecek memba bulamayan mektep muallimleri iin de kymetli bir mracaatghtr. Her muallim dersini snfta daha etrafl anlatabilmek iin muhta oldu u bilgi, misal ve resimleri bu eserde bulabilecektir. Yeni ocuk Ansiklopedisi alfabe srasyla tertip edilmemi tir. ocu un kabiliyeti gz nne alnarak btn bilgiler ayr ayr ba lklar altnda toplanm tr. Bu eserde bilgiler 15 ba lk altnda gsterilmi tir. ocuk Ansiklopedisini ilk defa 17 yl nce Sabiha Zekeriya, Faik Sabri ve M. Zekeriya dilimize evirme e te ebbs etmi lerdi. Ne riyat bir mddet ilerlemi ti de. Fakat sonra yeni harflerin kabul Ansiklopedinin devamna imkn brakmad. Bu kymetli ne riyat yarda kald. Fakat ngilizce kan ocuk Ansiklopedisi de artk ihtiyarlam bulunuyordu. ngilterede ocuk Ansiklopedisini karanlar bunu d ndler. Bundan 9-10 yl evvel ngiliz ocuk Ansiklopedisi Heyeti, eseri yeniden ele ald. Eskimi malmat iinden kard. O vakitten beri fen sahasnda, bilgi sahasnda, hatta co rafya ve tarih sahasnda husule gelen yenilikleri ilve etti ve ocuk Ansiklopedisini en yeni malmatla ssleyerek zengin bir hale getirdi. Bundan maada son 17 yl iinde ngilterede ve Amerikada ocuklara mahsus birok Ansiklopediler kt. Biz btn bunlar getirttik. Uzun uzadya tetkik ettik ve on ciltlik ngiliz ocuk Ansiklopedisini esas tutarak bugnk Yeni ocuk Ansiklopedisini yaptk. Biz bu eseri yaparken ngiliz Ansiklopedisinde lzumsuz buldu umuz birok bahisleri kardk. Ona kar lk olarak Trk tarihini ve Trk co rafyasn ekledik. Bu suretle de Yeni ocuk Ansiklopedisi sadece bir tercme veya taklit bir eser olmaktan kurtulmu ve tam bir eser olmu tur. Salih Murad, Faik Sabri, M. Zekeriya nszden sonra yer alan ba ka aklamalar da yledir: Ansiklopedide neler var? Yeni ocuk Ansiklopedisi her ocu un anlayabilece i ekilde tertip edilmi tir. Maksad ocuklara iinde ya adklar dnyay ve bu dnya iindeki mevkilerini anlatmaktr. Bu eserde bilgiler alfabe srasyla konmam tr. ocu un ve retmenin mekteplerde i ine yarayabilmesi iin bahisler, mekteplerde oldu u gibi gruplara ayrlm tr. Her grup iin m terek bir ba lk kabul edilmi tir. Bir gruba ait btn yazlar o ba lk altnda toplanm tr. Bu suretle ocu un ve retmenin arad bahsi bulmas ve okutmas kolayla trlm , Yeni ocuk Ansiklopedisindeki bilgiler 15 gruba ayrlm tr. 1. Dnyamz ve stndeki Memleketleri Tanyalm Bu bahiste yeryznde ya ayan btn milletlerin hikyesi anlatlm tr. nce dnyamza bir ku bak bakyoruz. Onun nasl te ekkl etti ini reniyoruz. Arzmzn nce ate halinde iken sonra yava yava so udu unu, gne , rzgr, ya mur ve sellerin nasl da lar, ovalar yapt n grece iz. Sonra yava yava yeryznde hayatn nasl ba lad n renece iz. O vakit eski zamanlarda yeryznde bulunan devlerin ne oldu unu anlayaca z. Hlsa yerin stnde, altnda, denizlerinde neler bulundu unu renece iz. Daha sonra nce kendi topraklarmzdan ba layarak yakn kom ularmz, uzak kom ularmz ve btn yeryzndeki insanlar tanmaya al aca z. Bu bahiste imdiye kadar adn bile duymad mz yerlere gidece iz. Amerikay gezece iz. ngiltereyi ziyaret edece iz. Japonyada veya inde dola aca z. 2. Tabiatn Binbir Harikas Bu ba lk altnda kinat dola aca z. Yldzlar, gne i, seyyareleri gezece iz ve zerinde ya ad mz topra n bunlarn yannda kck bir ey kald n grece iz.

15 ba lk sz geiyorsa da eserde 13 ba lk bulunmaktadr (Y. Akyz). Bkz. nceki dipnot.

1033

G e baktka hepimiz yldzlarn bo luklarda nasl durduklarn, nasl olup da te ekkl ettiklerini, zerlerinde insan olup olmad n kendi kendimize sorar ve a ar kalrz. Bu bahiste bu glklerimiz halledilecek, milyonlarca kilometre uzakta bulunan bu kinat paralarnn hayatlarn renece iz. nsanlarn akllar durduracak letlerle bunlar nasl grp tetkik ettiklerini grece iz. 3. Byk Adamlar Tarihte ad geen, bize unutulmaz eserler brakan byk adamlar tanmak istemez misiniz? Bu bahiste dnyann btn byk simalar birer birer nmzde resmigeit yapacaktr. Bir gn Aristo, Einstein gibi byk fikir adamlarn, ertesi gn skender, Attila gibi byk kumandanlar, daha ertesi gn byk fen adamlarn, di er bir gn de Beethoven, Goethe, Vagner gibi byk sanat adamlarn tanyaca z. Bunlardan maada yeryzn binbir glklere katlanarak tanyan ve tantan byk k ifleri renece iz. Hlsa btn byk adamlar tanyaca z. 4. Karada, Denizde ve Havada Ya ayan Hayvanlar Tanyalm Bu grupta, tabiatn karada, denizde ve havadaki canl harikalarn gryoruz. Bunlar iinde dev kadar byk olanlar, gzle grlemeyecek kadar kkleri vardr. lerinde insanlara dost olanlar, insanlara d man olanlar vardr. Btn bu hayvanlar lemini biz size resimlerle bir panorama halinde gznzn nne serece iz. Kutuplarda ya ayan, ormanlarda barnan, denizlerde yzen, karalarda srnen hayvanlar tanyacaksnz. Bu bahiste bilhassa resme ok ehemmiyet verilmi tir. Adeta bir resim koleksiyonu vcuda getirilmi tir. Yalnz bu koleksiyon sizin iin bir hazine olacaktr. Bu grupta bahisler hem merakl, hem de ilme uygun ekilde tertip edilmi tir. Memeli hayvanlar reniyoruz. Sonra ku lar tetkik ediyoruz. Sonra balklar ve srnen hayvanlar hakkndaki bilgimizi arttryoruz. Ve bu suretle devam ederek en basit hayvana kadar iniyoruz. 5. Ma ara Adamlarndan Elektrik Devrine Kadar nsan Bu grupta insan yeryzne ilk geldi i gnden alyor, bugne kadar getiriyoruz. nsann yeryzndeki hikyesi, hikyelerin en meraklsdr. Bu yle canl ve merakl bir hikyedir ki okuyucuyu heyecandan titretir. Tayyareden bir insan a a bakt zaman nasl her eyi ku bak grrse, biz de yksekten insann tarihine yle bir gz atyoruz. nsann ilk zamanlarda tabiatla ve vah i hayvanlarla nasl mcadele etti ini gryoruz. Sonra gdasn bulmak iin nasl rpnd n reniyoruz. Buradan ba layan hayatn nasl bugnk hale geldi ini tetkik ediyoruz. O vakit ilk silh nasl yapt n, ate i nasl buldu unu, ilk gemiyi nasl vcuda getirdi ini, ilk av nasl yapt n, mzi in nasl ba lad n, daha bir ok eyler reniyoruz. Btn bu rendiklerimizi bu grup iinde bulacaksnz. 6. ocuklarn Suallerine Nasl Cevap Verelim? ocuk ara trc mahlktur. Hayat ve muhit onun iin mtemadiyen de i en ve mtemadiyen ke fedilen yeni bir eydir. Onun iin ocuk mtemadiyen renmek ihtiyacndadr, mtemadiyen sorar. Siz ekseriyetle bu sorulara cevap veremezsiniz. ocu un sualine cevap vermemek onun tecesssn ldrr. lerlemesine engel olur. ocu un suali cevapsz kalmamak lzmdr. Yeni ocuk Ansiklopedisi ocu un sordu u btn sualleri toplam tr. Bunlara resimle cevap vermektedir. Bu sayede ocuk sordu unu gzyle grm gibi kolayca renebilir. 7. Her Gn Etrafmzda Grp renmek stedi imiz eyler Bu grupta her gn etrafmzda grp de merak etti imiz ve renmek istedi imiz eylerin hikyesi toplanm tr. Mesel yn elbise oluncaya kadar ba ndan neler geer? Pancardan eker nasl yaplr? atal, bak, kundura, gzlk, havagaz, teleskop, barometre, tnel vs. nasl yaplr? Bu bahiste byk kk fabrikalarn iine giriyoruz. Oraya ham maddenin nasl ve nereden geldi ini gryoruz, sonra bu ham maddenin geirdi i btn maceray birer birer takip ediyoruz.

1034

Bu grup, garp medeniyetinin bir hikyesidir. Bu bahse ait resimler yerlerinden alnm tr. Hikye ba tanba a resimle anlatlm tr. 8. Hayatn En Byk Harikas Olan nsan Tanyalm Yeryznde hayat nasl ba lad, sonra bugnk insan haline nasl geldi? Biz hayatn en basit eklinden ba layarak insana kadar geirdi i devirleri gryoruz. Sonra dnyann en byk harikas olan insan vcudunu tetkik ediyoruz. nsann vcudu makinelerin en mkemmeli, en kar ve en ziyade akllara hayret verenidir. Bu bahiste kann nasl te ekkl etti ini, beynin nasl al t n, kalbin nasl i ledi ini, midenin ne i yapt n reniyoruz ve bu suretle insan vcudunun ne ba dndrc bir makine oldu unu anlyoruz. 9. Nebatlar Nasl Ya yor ve Bize Neler Veriyor? Bu grupta hayvanlar gibi ya amak iin didinen nebatlardan ba layarak, bize gda olan nebatlara kadar btn nebatlarn nasl do duklarn, nasl byyp ldklerini gryoruz. Tohum nasl nebat olur? Nebat nasl ve niin iek aar? Sonra nasl kendi kendine lp gider? Nebatlarn insanlara yapt hizmetler nelerdir? Mesela bu dayn hikyesini greceksiniz. Meyvelerin hikyesini okuyacaksnz. Bizi besleyen, bizi giydiren sebzeler, bize ev yapmak iin kereste veren a alar, hep bu grubun iinde tetkik edilmi tir. Bu grupta da yazdan ziyade resme ehemmiyet verilmi tir. Adeta bir nebatat koleksiyonu vcuda getirilmi tir. Bunlardan maada Yeni ocuk Ansiklopedisinde elektri in yapt harikalar, bizi denizde karada, havada dola tran nakil vastalarn, byk icatlarn ve byk yaplarn i yzlerini bulacaksnz. Ayrca ocuklara e lenceler, oyunlar ve el i leri bahsi vardr. Hlsa Yeni ocuk Ansiklopedisi ocu un renmek istedi i btn eyleri bir araya toplam tr. Yeni ocuk Ansiklopedisi ocu un evde, mektepte ve hayatta muhta oldu u bilgileri en kolay, en zevkli ve en e lenceli bir tarzda vermeye al m tr. ocuk bu eseri okurken bkmayacak, yorulmayacak, fakat muhta oldu u btn bilgileri renmi olacaktr. Yeni ocuk Ansiklopedisinin yazarlar Az yukarda grld gibi, bu eser ngilizce bir ocuk ansiklopedisinden Trkeye evrilmi tir. Fakat, yine yukarda ad geen yazarlar onu evirmekle yetinmemi , Trk ocuklar iin tarihimize, kltrmze uyarlam lardr. Bu yazarlar hakknda Ansiklopedide bir bilgi verilmemi tir. Bizim buldu umuz baz bilgiler ksaca unlardr: Murat Salih UZD LEK (1891-1967): Londrada renim grm , fizik profesr ve de erli bir yazardr. Fizik, matematik vs. konularnda eserleri vardr. Faik Sabri DURAN (1882-1943): Pariste renim grm , co rafya profesrdr. Co rafya ile ilgili de erli eserleri, ders kitaplar ve atlaslar vardr. Mehmet Zekeriya SERTEL (1890-1980): Pariste ve ABDde Columbia niversitesinde toplumbilim ve gazetecilik renimi grd. Ba nazca tutumlara kar , kard dergi ve gazetelerle mcadele etti. kard ba lca sreli yaynlar unlardr: Resimli Ay, Son Posta, Tan. Savundu u gr lerden dolay 1945te Tan gazetesi ve matbaas k krtlm ba naz renciler ve ki ilerce baslp tahrip edildi. Yeni ocuk Ansiklopedisi i te bu Tan yaynevinin kard bir eserdir. Sabiha SERTEL (1898-1968): Columbia niversitesinde toplumbilim renimi grd. E i M. Zekeriya SERTEL ile beraber sreli yaynlar kard. Onunla beraber yazarl n ve fikir mcadelesini srdrd. Grld gibi, Yeni ocuk Ansiklopedisini Trk kltrne uyarlayarak dilimize evirenler fikir hayatmzn ok nemli d nr ve yazarlardr. Yeni ocuk Ansiklopedisinde baz konularn i leni i Ansiklopedide yer alan konulardan bazlarnn nasl i lendi ini zetle ele alalm: Ansiklopedi, gne sisteminin nasl meydana geldi ini resimlerle aklamakla ba lyor. Burada gne sisteminin, gezegenlerin olu umuna ili kin Laplasn teorisi anlatlyor. Buna gre, ok byk bir gaz ktlesi so uduka sk t ve giderek byk bir hzla dnmeye ba lad. Bu gne i, kopan paralar

1035

da gezegenleri meydana getirdi Ansiklopedi, imdi artk bu teoriye itirazlar geldi ini ve yeni teoriler geli tirilmekte oldu unu da eklemi Bu bilgilerden hemen sonra, ilk insanla goril arasndaki benzerlikler bir goril iskeleti izilerek anlatlyor. Darwinin evrim nazariyesi de eserde birka yerde aklanyor. Yine ilk sayfalarda, zerinde ya ad mz yldz ba l altnda dnyann olu umu, hayatn ortaya k konular ayrntl olarak ele alnyor ve ocuklarn ok ilgisini ekecek yle bir soru ile konu i leniyor: Di er yldzlarda da ocuklar var mdr? Yine ilk sayfalarda, ilk insann tehlikeli maceras ba l altnda resimlerle ilgin bilgiler veriliyor. Bir ksm yle: nsann hayat maceralarn en by dr. Onu karanlk ma arasndan alarak bugnk elektrik devrinin insanna kadar getiriyoruz. Arada geen binlerce sene iinde onun ba ndan gememi macera kalmam tr. Onun bu merakl macerasn size mektepte skc rakamlarla anlatrlar. Biz size bu hikyeyi bir roman gibi anlatmaya al aca z. Bu suretle bugn yapan dnk insanlar renecek ve bugn daha iyi anlayacaksnz. nk bugn, dnk insanlarn eseridir. Btn hikyelerin ba bu stunlarda okuyaca nz hikye ile ba lar. nk bu stunlarda biz size insann yeryzne geli ini, byy n ve geirdi i byk maceralar anlataca z. Etraf trl trl d manlarla evrilmi olan, barbarl n ortasnda kendine bir yol bulmaya mecbur olan ve bu tuttu u yolda medeniyete do ru yryen insann hayat, hikyelerin en merakls, en heyecanlsdr. Yani biz size insann zaman iinde yapt byk yolculu u anlataca z. Yeryznde hayat ba ladktan binlerce yl sonra dnyaya btn di er mahlklara benzemeyen yeni bir mahlk geldi. Bu tuhaf mahlkun dnyaya gelmesi iin milyonlarca sene lzm olmu tu. Bu ilk insann hayat, di er hayvanlarn hayatndan pek farkl de ildi. O da onlarn arasnda ya yordu. Yabani hayvanlar kovalayp avlayacak ve ldrecek yerde yabani hayvanlardan o kap korunmann yolunu aryordu. Binlerce yl insan Asya lleri iinde a ve etrafn saran d manlardan korkarak ya ad durdu. Bu ilk insanlara yapacaklar eyi retecek kimse yoktu. Onlar her eyi kendi tecrbeleriyle renmeye mecbur oluyorlard. Yemek ihtiyalarn yabani a alarn meyveleriyle gideriyorlard. Giyinmek ihtiyacn duymuyorlard. Nihayet bir gn insan belki de iki de ne i veya ta birbirine srterek ate i ke fetti. Bu ke if o zaman iin ke iflerin en by idi. Ate in ke fi bugnk byk ke iflerden hi biriyle llemez. nk ate ilk insann hayatn da de i tirdi. Onu yeni bir hayata gtrd. Hatta onun iin derler ki ate medeniyetin ba langcn te kil eder. nsan ate i ke fedince onunla snabilece ini ve ate te yiyece ini pi irebilece ini grd. Zaman getike insan ate ten daha birok ekillerde istifade edebilece ini rendi. te dnya tarihi bu ke iften sonra ba lar. Biz insann hayatn ancak bu ke iften sonra biliyoruz. Yazda daha sonra dnyada ya anan buz a larndan, Neanderthal ve Kromagnon insanlarndan, onlarn ma ara duvarlarna yaptklar resimlerden ve sanatn ortaya k ndan, neolitik dnemden, toprak ve madenlerden kap kacak yaplmasndan, yaznn bulunmasndan vs. uzun uzun bilgiler veriliyor. Trklerin anayurdu ba l altnda zetle yle deniyor: Trklerin anayurdu in ve Manuryadan Hazar denizine, Sibiryadan Tibete kadar uzanm byk bir memlekettir Tarih zamanlarndan binlerce yl nce Trk anayurdunun ortasnda engin bir ideniz vard. lk medeniyetler bu denizin kylarnda ve oraya dklen derin ve byk sularn gzel ve bereketli kenarlarnda kurulmu lard. Yeryznn ba ka yerlerindeki insanlar ma aralarda, kaya ve a a kovuklarnda ya arken, Trkler madenleri i lemeye ba lam lard. Hayvanlar ehlile tiren ve ilk kez iftilik yapanlar da Trklerdi. Zamanla bu ideniz kurudu. Trkler de lkelerini terk edip her yere da ldlar. Bu olaylar yle anlatlr: Avrupadaki insanlar oban devirlerini ya arlarken, Orta Asyada ya ayan Trkler iftilik ediyor ve maden i lemesini biliyordu. Yazy ilk bulanlar da Orta Asyal Trkler idi. Tarihin ilk ba lad memleket de Orta Asyada Trklerin anayurdu idi. Sonra, anayurttan ayrlan gmenler vastasyla 1036

madenleri i lemek sanat btn dnyaya yayld. Bu Trk gmenler, btn dnyaya yazy da rettiler ve gittikleri memleketlerin tarih zamanlarn atlar. Gittikleri memleketlerin yerli insanlaryla kar arak ve onlara kendi yksek medeniyetlerini a layarak yeni bir takm milletler vcuda getirdiler, yeni bir takm medeniyetler kurdular. Muhtelif memleketlerin iklim farklarndan ve yeni te ekkl eden milletlerin tabiat farklarndan do an ayrlklarla beraber, tarih zamanlarnn bu en eski medeniyetlerinin bir benzer noktas vard: Anayurtlarndan ayrlan Trk gmenler, ancak iftilik yapmaya elveri li topraklar bulduklar zaman durmu lar ve oralarda yerle mi lerdir. Kkleri Orta Asyadaki anayurtlarnda olmak zere yeni geldikleri bu memleketlerde kurduklar yeni medeniyetlerin hepsi birer ifti medeniyeti idi: inde Sar Irmak ve Gk Irmak kenarlarnda, Hindistanda ndus ve Ganj boylarnda, Mezopotamyada Dicle ve Frat rmaklar arasnda, Msrda Nil vadisinde, Anadoluda Kzlrmak ve Sakarya havalisinde, Hazarn imalinde Volga mntkasnda, talyada Tiber suyu yannda kurulan btn eski zamanlar medeniyeti, kk Orta Asyada olan bir medeniyet a acnn bu memleketler zerine yaylm dallarnda biten meyveler idi. Bu Orta Asyal Trk gmenlerden baz kollar, in, Hind, Mezopotamya, Anadolu ve Msr gibi byk rmaklarla sulanan memleketler bulamadlar. nlerine ya Suriye sahilleri gibi dar bir memleket kt, yahut Akdeniz adalar ve Yunan ktas gibi da lk yerlere vardlar. Bu sefer, ilerinden bir ksm bu memleketlerde bulabildikleri kck toprak paralarn srp i lemeye ba larken, byk bir kalabal , hayatn, gzlerinin nnde uzanan denizlerde arad. Akdenizde ve Ege denizinde gemicili e, ticarete ba lad. Eski Fenike dnyas ve Ege medeniyeti de byle kuruldu. E e in kulaklar neden uzun, atn kulaklar neden ksadr? Bu konu evre artlarnn canllarn evrimindeki etkisi ile aklanyor: Atlar l ve ayrlarda ya adklar iin d manlarnn yakla masn duyuyorlard. Onun iin kulaklar de il, gzleri glendi. E ekler ise da lk yerlerde ya arlard. Byle bir ortamda d manlarn grmekten ok, onlarn seslerini duymak daha uygundu. Bu nedenle onlarn kulaklar byd ve i itme duyular geli ti. Gtenbergin matbaay icat etmesi ve Avrupada bilimin, kltrn geli mesi Bu konuda ok ilgin bilgiler verilmektedir. Yeni ocuk Ansiklopedisinde yer alan konular Tabiat Bilgisi Kinat ve tabiatn binbir harikas
zerinde ya ad mz yldz Gkteki yldz bulutlar Arz nasl do du? Ya ama kuvvetini temin eden hava Bizi ya atan hava nsann tabiatla mcadelesi nsann tabiatla mcadelesi nsann tabiatla mcadelesi Hayat muammas Tekml nedir? Nebatlar basit ekillerden kar k ekillere nasl geti? Nebat leminin en ykse i olan iekli nebatlar Hcreden hayvan lemine gei Ku larn, balk ve srnenlerden cedleri 7 49 103 151 207 257 289 337 385 433 485 529 577 625 Memeli hayvanlar nasl dnyaya geldiler? Biraz da kendimize dair Biraz da kendimize dair imizde telgraf sistemi Elektrik harikalar Elektrik harikalar Elektrik harikalar Basit transformatr ne ok i ler grr Neden k elerin br tarafn gremeyiz? ahablar hakikatte nelerdir? Dnya nelerden yaratlm tr? Gne lekelerinin oynad roller Teleskop ve mikroskobun grd i ler Yldrmn gayet garip bir ekli 673 731 769 865 913 961 1019 1050 1163 1213 1253 1297 1345 1393

Karada, Havada, Denizde nasl dola yoruz?

Stefensonun yapt byk bir inklp Demiryollar Kara vastalarnn en hzls: Otomobil nsanlar havada nasl uarlar? nsan ve makine Byk bir vapur nasl yaplyor? Demiryollarnda elektrik sinyalleri En yksek, en byk, en uzun 23 65 123 145 113 241 401 679 Dnyann en byk kprleri En yksek binalar Hava gemileri nasld, nasl olacakt? Yer alt imendiferleri nasl yaplr? Byk bir kpr nasl kurulur? Byk vinler ne i e yarar? Da imendiferleri 723 777 921 1289 1305 1351 1399

1037

Yeryzndeki hayvanlar ve nebatlar

nsann en eski arkada 39 Kara hayvanlarnn en by : Fil 81 nsann en sadk dostu: Kpek 129 Hrn ve yaramaz bir sevgilimiz: Kedi 137 llerin canl treni: Deve 225 Hayvanlar aleminde insana en ok yakla anlar: Maymunlar 249 Vah i hayvanlarn en uslusu: Aylar 359 Sevimli av hayvanlar: Geyik, Gazallar 413 Yrtc hayvanlarn en korkuncu: Kaplan 461 Hayvanlar kral: Aslan 507 Merakmz uyandracak baz hayvanlar 549 Denizlerde ya ayan byk hayvanlar 601 Hem fayda, hem de zararlar dokunan baz hayvanlar 659 ok i imize yarayan hayvanlardan bir ka 703 Yerde srnen hayvanlarn en sevimsizi: Ylan 749 Kertenkeleler ve nehirlerde ya ayan korkun timsahlar 793 Kaplumba alar, kurba alar, kabuklu hayvanlar 853 Denizlerde dola an canavarlar 891 Yrtc ku lar, avc ku lar, baz garip su ku lar 935 Ho umuza giden baz ku lar 987 Baz deniz ku lar ve postac ku lar 1041 Midyeler, istiridyeler, inciler, sngerler 1083 Bcekler diyarn ziyaret edelim 1129 ki ba bels: Smkl bcekler, ekirgeler 1327 Hayvanlar hislerini bildirebilirler mi? 1373 Hayvanlarn en al kanlar: arlar 1179 Tabiat leminin al kan evltlar: Karncalar 1237 imize yarayan bir bcek: pek bce i 1277 Dnyada ejderha ya ad m, imdi ejderha var mdr? 1417

Hayat Bilgisi renmek istedi imiz eyler

Sinema nedir? Nasl yaplr? Seslerin dondurulmas Gramofon Evimizi aydnlatan, bizi stan gaz En byk takat memba: Kmr Ayakkablar ve kunduralar Saat nasl al r Telsiz telgraf Diki makinelerinin kk bir tarihi nfra krmz ualar Elektrik telgraf nasl i ler? Gk grlts, yldrm harikalar Televizyon, dnyay gsteren elektrik gzler 73 117 165 217 279 349 405 439 497 537 587 641 Ka t yapan makineler Byk bir ehre su nasl verilir? Amerikada ehir iinde bir ehir Msra refah getiren baraj Atom harikas Byk hesaplar yapan makineler i e yapan makineler Gne nasl tutulur? Felemenk arazisi nasl bytlm tr? Yeni makinelerin baz harikalar Cam nedir? niks eden ziyadan beklediklerimiz Plnetoryum nedir? 701 781 833 873 969 1063 1137 1157 1207 1249 1313 1359 1405

Fen Bilgisi Byk icatlarn ve byk yaplarn i yzleri

Sesli ve sessiz sinema Btn makinelerin en by Elektrik cereyan nedir? Telsiz telefon nedir? Dnya tarihinde elik devri Telgraf nasl icat edildi? Su dolabndan buhar trbinine gei Evde hepimizin bilece i eyler 27 269 309 445 491 611 627 737 Deniz altndaki harikalar Sihirli kilit nasl i ler? Tek rayl imendifer Elektrik kudretinin uzaklara nakli (Delk) e ait harikalar Byk toplar ark ve dingilin kymeti 839 879 918 1069 1145 1259 1019

Dnyann en byk harikas olan hayat srlar

Dnyay dolduran hayat Hayat denizlerden karalara nasl geti? En ince ve en kk canl eyler Hayatn en basit ekli Kanmzda ya ayan krmz ve beyaz kreler Nasl ve niin teneffs ederiz, cildimiz nasldr, neye yarar? 817 899 951 975 1015 1093 A zmz, di lerimiz imizdeki yemek torbas: Ne yemeli, ne yememeli? Vcudumuz nasl te ekkl etmi tir? Nasl i itiriz? D nd mz zaman kafamzda neler olur? Renkleri nasl grrz, nasl d nrz? 1113 1187 1237 1285 1339 1381

1038

nsann merakl maceras

Trklerin anayurdu Trklerin inde yerle mesi ve medeniyeti Hindistanda Trk medeniyeti Byk Trk medeniyeti: Smer medeniyeti Smer, Kalde ve Asur Ege medeniyeti ve Finikeliler 55 97 213 297 481 583 Yunanllar Etiler branler, ranler Roma Orta zamanlar Rnesans 629 697 787 1105 1153 1201

Co rafya Dnyay ve zerinde ya ayanlar tanyalm

25000 sene evvelki gibi ya ayan insanlar 17 Cenup denizi adalarnda ya ayanlar 61 Uzak arkn en yksek milleti: Japonlar 109 Dnyann en kalabalk milleti: inliler 159 Dnyann dam: Tibet 201 arkn en kymetli incisi: Hindistan 261 Asyann ok zengin ba ka bir k esi: ark Hint Adalar301 Tuhafmza giden baz hayvanlar 323 Uzak arkta k e: Kore, Manurya, Mogolya 343 Bir imal memleketi: Sibirya 393 Trk anayurdundan bir para: Trkistan 453 Gittike ilerleyen yeni bir kom umuz: ran 499 Asyann sviresi: Afganistan 559 Byk bir din do uran plak bir memleket: Arabistan 591 Cenup hudutlarmzdaki arap kom ularmz 651 Bize kom u bir memleket: Kafkasya 691 Memleketimize ku bak bir gz atalm 740 801 Yeni Trkiyede ilerleme atl lar Trkiyenin en kalabalk, en zengin yerleri 845 Trakyada ve Akdeniz blgesinde bir gezinti 883 Avrupann hemen yarsn kaplayan bir memleket: Rusya941 Uzun boylu, mavi gzl al kan imal adam: skandinavlar 979 Avrupann imalinde bir gezinti yapalm 1025 Orta Avrupann iki gzel memleketi: Almanya, svire 1073 Garbn iki gzel memleketi: Fransa, ngiltere 1119 Amerikada bir gezinti yapalm 1171 Orta ve Cenub Amerikada bir gezinti 1221 Kutup memleketlerinde neler var? 1269 Msr ve Atlas memleketlerinde dola alm 1319 Zenciler memleketinde neler vardr? 1365 talyada ve Yunanistanda son gezintilerimiz 1409

Yaptklar unutulmayacak byk adamlar

Deniz yolunu ilk aanlar kimlerdir? Dnyann byk kompozitrleri Bize matbaay icat eden adam: Gtenberg On iki byk ressam Dnyann lmez byk yazclar Trklerin yeti tirdi i byk adamlardan bazlar Mimar Sinan Dnyaya byk hizmetleri dokunan doktorlardan bazlar Trklerin en by : Atatrk 35 181 231 369 423 475 761 861 829 Bize gramofonu veren adam: Tomas Edison Trklerin yeti tirdi i byk limler Bize dnyay tantan adamlar Telsiz telgraf amel sahaya karan byk adam: Markoni Amerikay ke fedenler Avustralyay ke fedenler Leonardo de Vinci ile Rambrandn hayat lim leminin baz me hur simalar 905 932 997 1033 1191 1241 1265 1333

Her vakit, her yerde okunan me hur kitaplar Gliver Cceler memleketinde Gliver Devler memleketinde Robenson Crusoenun sergze tleri Don Ki ot Robin Hood ile adamlar 78 137 329 469 519 Taraskonlu Tartarin Seksen gnde devrilem Seksen gnde devrilem Otello, Romeo ve Jlyet, Hamlet Msrl Prenses 1385 567 667 713 1049

Her ocu un her yerde halle al t sualler Her eyin bir niini vardr, bilir misiniz? 377

(Bu ba lk altnda yirmi kadar konu vardr ve pek ok olayn vs. nedeni aklanm tr.) Ev iinde ve ev d nda baz e lenceler Ev iinde ev d nda baz e lenceler 768

(Bu ba lk altnda ok e itli e lence ve oyunlar, fizik ve kimya deneyleri aklanm tr.) Resimle Verilen Bilgiler
Gne lemi nasl meydana gelmi ti? Dnyann en byk cam gznn nnde lk insanla goril arasnda ok benzeyi vardr 1936da lokomotif ve imendiferlerin ald ekil 6 10 12 22 Lokomotif bir buuk asrda ne de i iklikler geirdi? Bir asrda lokomotif ne halden ne hale geldi? Sinema, yz senede ne kadar ilerledi? Bir mercan adas nasl meydana geldi? 24 25 31 34

1039

Saldan Transatlanti e kadar gemiler 37 Yldrml havada nerede durmal? 38 Scak bir yere dokununca ne oluyor? 45 Hakik imal ve cenubu nasl bulmal? 46 Sofra ba nda u eyleri yapmamal 47 Bir Papu kynde her gnk hayat 60 Frtnada vapurlar paralanabilir mi? 71 ller zerinde ya mur neden yere varmaz? 72 Hayvanlar leminin 12 harikas 86 E e in kulaklar niin uzun olur? 91 Neden bulutlar daima ya mur getirmez? 93 Byk bir sabih havuz, iindeki koca transatlantik ile suyun iine nasl dalar ve kar? 95 lk yazdan makine ile yazya kadar 101 Bir pili yumurtadan nasl kar? 102 Dnya zerinde ka trl gl vardr? 108 Bir gramofon pla nasl yaplr ve insan sesi nasl dondurulur? 118-119 Ma aradan modern eve kadar evin tekml 122 Bir otomobil nasl i ler ve saatte 80 kilometre nasl gider? 124-125 136 Keinin sakal neden dolay uzun olur? stikbalde imendifer ne ekil alacak? 140 Bcek yiyen nebat avn nasl yakalar? 141 Para yerine geen garip maddeler 143 Bir tayyare pilotu makinesini nasl evirir ve a a yukar nasl hareket ettirir? 146 Yldzlar lemini gsteren emsiye 150 Beynin muhtelif ksmlarnn yapt i 155 Vapurlar karaya oturmaktan, grnmez kayalara arpmaktan kurtaran alet 156-157 Gemilerin yan tarafnda grnen daire nedir? 158 Evlerimizi stan, aydnlatan gaz nasl karrlar? 166-167 Me aleden projektre kadar suni k 179 Bir gl kokland zaman ne olur? 180 Avustralyada glen garip bir ku 189 Duvarda u glgeleri yapabilir misiniz? 191 nsan tabiat kudretinden nasl istifade eder? 195 E ek kudretiyle kuyudan su karmak 197 199 Tabanlar kunduraya yap tran makine Hayvanlarn en irkini nasrl domuz 211 Afrika ormanlarnda telsiz telgraf 212 Sine in, her taraf gren gz 229 ster inan, ister inanma. Bu kedi dilidir 230 Nebatlar kendilerini nasl mdafaa eder? 235 nsanlar imdiye kadar evlerini nasl strlard 236 imdiki evlerde kalorifer tesisat nasl yaplr? 237 Hayvanlarn 41 trl kuyru u 239 nsanlar uzaktan konu maya nasl muvaffak oldular? 248 nsanla hayvann iskeletini kar la tralm 256 Su kudreti nerede elektrik kudretine evriliyor 259 Gne ten gelen ualar bize nasl hayat verir? 268 Buhar makinelerinin yirmi asrda gsterdi i tekmln resimle gsterili i 275 Kzaklardan otomobillere nasl getik? 278 Ayakkablarn 2000 senelik hikyesi 280 Buz niin cam gibi effaftr? 283 Kar tanelerinin ald gzel ekiller 284 X uasnn operatrlere yardm 293 Ya niin su zerinde daima yzer? 297 Dnyann en yksek tepesi (Everest) 308 Ziya ve kudret iin byk mikyasta elektrik hasl eden dinamo nedir? 321 Ayn zerinde grd nz kuru denizler 334 30 milyon sene evvel dnyada ya ayanlar 330 nsann kendi gznden rendi i eyler 341 Btn dnyann radyoda i itti i Big Ben saati nasl al yor ve alyor? 352 Ayda olsaydk dnyay nasl grrdk? 358 Mikroskop e yay nasl bytr? 366 Kula n ii ile telefonun ii nasldr? 367 Kendi kendine kaydeden hava makineleri 368 Kpek niin dilini karr ve solur? 376 381 15 milyon sene evvel dnyada hayat nasld? Bir ylan dnyaya nasl gelir? 382

Hava makineleriyle yollar nasl paralanr? 390 Bir deniz fenerinin lambalar ve adseleri 391 Denizin rengi bazen neden de i ir? 392 Elektrik sinyalleri ddk veya an alarak makinisti nasl haberdar ediyor? 402 Horozun neden gzel bir krmz ibi i vardr? 405 Radyo stdyosunda alnan musiki paralar veya verilen konferanslar evinize nasl gelir? 408 8 milyon sene evvel dnyada hayat nasld? 421 6 milyon sene evvel dnyada hayat nasld? 437 Dokunmadan kendi kendine alan kap 438 Bir diki makinesi nasl al r? 441 Son sistem bir sinemann ii nasldr ve havas nasl tasfiye edilir? 442 60 ton a rl ndaki erimi elik nasl bo altlr? 490 Paranz atmakla size numaral ve tarihli bilet veren otomatik nasl al r? 492 Kann yapt ok byk muharebe 498 Bir ehir nasl yer altna gmlr? 506 Mrekkep bal kendini nasl mdafaa eder? 514 4 milyon sene evvel dnyada hayat nasld? 515 Uzun merdivenin ucundan nasl konu ulur? 516 Her taraf elikten yaplm bir itfaiye merdiveni 517 Elektrikle al an benzin tulumbalar nasl i ler? 518 Bal n gz nasl yerini de i tirir? 524 Gkte yaz yazan dev gibi bir kalem 548 Kablonun zrhn takan byk pres 557 Penceresiz modern evler nereden alr? 558 Derin denizlerin dibinde ya ayan balklar 564 3 milyon sene evvel dnyada hayat nasld? 565 566 Duman etraf grmemize nasl mani olur? Uzun boyunlu kaplumba alar nerelerde ya ar? 573 Merdivenlerinden iki saatte klan binalar 582 Bir milyon 750 bin sene evvel dnyada hayat nasld? 591 Yeni dnyann yedi acibesi eski dnyann yedi acibesinden ne kadar farkldr? 598 Neden tren geerken narin bir kpr yklmaz? 610 Scak memleketlerin uzun bacakl garip ku lar 636 Madenler elektrikle nasl kaynatlr? 648 Bir milyon 250 bin sene evvel dnyada hayat nasld? 650 Ka trl meyve tanr ve bilirsiniz? 659 Mayflowerden ve Quenn Marye 680 Quenn Marye ait resimler 681-689 Ta devrinde ekmek pi irmeye nasl ba ladlar? 712 Hafif rzgarlarn hasl etti i dalgacklar 724 Bir frtnann hasl etti i byk dalgalar 725 Byk bir adamn hakiki kymeti nedir, bilir misiniz? 735 745 Deniz sularnn tuzlulu u nasl de i ir? Arz derecesi nedir, nasl bulunur, bilir misiniz? 756 Gemici, gne e bakarak yolunu nasl buluyor? 757 Bir yerin tul derecesi nedir, nasl tayin edilir? 759 776 Bir a a yapraklarn k n neden d rr? Her vakit gzlerimize inanamyoruz 799 ok marifetli bir hayvan: Da keisi 852 Gemilere yap arak dola an bir balk 890 Baz byk yengeler ve istakozlar 892 Yenge hayatnda ne ekillere girer? 904 Me hur Graph Zeppelin hava gemisi 922 Havadan hafif olan hava gemisi 923 simleri tarihe kar an hava gemileri 925 Yuvarlak dnya dz duvar stnde 928 Rzgarn en sk nereden esti ini nasl anlarz? 986 Kaliforniyada a alar dondan nasl korurlar? 904 Torielli barometreyi ke fediyor 995 Durgun sulardaki iniksa ait harikulde bir misal 906 Koskoca bir kaya devrilmeden nasl duruyor? 1003 Da lardaki ormanlar topraklar nasl korur? 1004 Yelpaze a alar ne i e yarar? 1023 1024 Ylann en byk d man hangi hayvandr? Quenn Marynin telefon merkezinin grn 1061 Queen Maryyi eviren koskoca dmen 1062 Tayyare muayenesine mahsus byk bir vantilatr 1068 Quenn Marynin kaptan kuleleri ve filikalar 1081 Perin yerine elektrikle kaynak usulleri 1082 Deniz dibindeki canl iekler 1092

1040

Donmu suyun byk harikalar Enstantane foto raf ne gsterir? Evde gne ziyas yerine geen lmbalar Hayal oyunlarnn izahna canl bir misal Ziyann mstakim zerinde inti ar etmesi Karn gzelli ine doyum olmaz Muz a alar stndeki meyveler nsana en ok yakla an hayvan nsann en byk d manna kar at harp Byk bir vin kk bir vinci kaldryor Kum tepelerinin hareketi nasl durduruluyor? Byk bir barajn son akl kapatlyor Ziyann srati nasl llyor? Arzmz, aydan nasl grnr? Rzgarn bize faydalar, zararlar Filin koca hortumu ne i e yarar? Priskobun esas nedir bilir misiniz? Karncalar yuvalarnda nasl ya arlar? Yldzlarn resmini eken let 3300 derecelik bir ule ne yapar? Havuzlarda gemiler nasl tamir edilir? Perinleri akan dev cesametinde bir pens Yz elli kilometreyi aydnlatan bir lamba Bir tayyareci d erken saatine bakyor 1.500.000.000 mum kuvvetinde ziya memba Rzgarlar ve sular kayalar nasl paralarlar? Az kalsn bu hayvandan dnyada kalmyordu Her gn kulland mz basit makineler Bir yeralt imendiferinin ba langc Tnelin muhtelif ksmlar nasl birle ir? Gne yznde ate li bir tayfun

1128 1144 1162 1165 1168 1169 1170 1186 1196 1200 1205 1207 1211 1212 1220 1228 1230 1235 1236 1246 1247 1251 1252 1258 1264 1268 1284 1288 1290 1291 1299

Gne zerinde frtnalar, arzda frtnalar 1301 Yanar da lar, lavlar havaya nasl frlatr? 1303 1304 Byk Sidney kprs kemerinin kapanmas Sidneydeki byk kemerin kurulu u 1309 Pencere veya asansr kprs 1310 Bir sandalda aya a kalkmak neden tehlikelidir? 1312 Motosikletle ilim arasndaki mnasebet 1318 150.000 tonluk elik nasl yzebilir? 1338 Byk bir limin feci lm 1342 Kum ve kar zerindeki dalgalar 1350 Baltk denizinde kehirbar nasl karlr? 1358 Do rudan do ruya inikasla grnen eyler 1361 Bir mektep duvarndaki basit bir misal 1363 1364 ita denilen kpek di li Hint kaplan Sular yarsn diye gemilerin burnu sivri yaplr 1372 Hayat mcadelesine hazrlanan garip bir nebat 1380 Buz iinde saklanan bir nebat 1384 Kozmik ualar nasl izah ediliyor? 1395 Bir gemici nurunun garip tesirleri 1398 Bir denizalt gemisinin gz neye benzer? 1401 Bir denizalt gemisi, komutannn iste i ile nasl dalp kar? 1402-1043 Muhtelif eyler muhtelif yolda yanar 1404 Bir planotoryomun ii neye benzer? 1406 Ay yzndeki manzaralardan biri 1407 Kartala, neden havalarn ah ismini verirler? 1416 Vaktiyle ya am canavarlardan bir dinozor 1421 Uzun kulakl garip bir hayvan: Yarasa 1423 Cazibenin bize yardm etti i yerler 1424 Cazibenin bize zarar dokunan baz yerler 1425 Dnyann yksek da larna tepeden bir bak 1426

Sonu ve Genel De erlendirme 1953te 12 ya nda Biga Ortaokulu 1. snfa ba ladktan ksa bir sre sonra babam ve annemin benim iin stanbuldan demeli getirttikleri 2 byk cilt Yeni ocuk Ansiklopedisi o tarihten 30 yl kadar nce ngilterede yaynlanm , birok dile evrilmi ve dnya e itimcilerince ocuklar iin yararl grlm bir eserdir. Onu Trkeye evirip Trk kltrne uyarlayanlar da nemli d nr ve yazarlarmzdr. Bu uyarlama, Cumhuriyet dneminin ilk onbe yln belirleyen mill bir gr le yaplm tr. rne in, Trk tarihi ve dili ile ilgili bilgiler Gne Dil Teorisine dayanmaktadr. Ansiklopedi ocuklarda merak ve ilgi uyandrarak bilimsel d nceyi yerle tirmeyi amalam tr. Do a olaylar ya da sosyal hayattaki her olayn bir niini bulundu unu vurgulayp bunlardan yzlercesinin olu ve geli mesini aklayan bu eserler, phesiz benim kltrel geli memi, okul ba arm, bilimsel tutum ve davran larm da etkileyen ilk kaynaklardan biridir yle ki, televizyon, telefon, fotokopi, bilgisayar, internetin bulunmad o dnemlerde bu eserler benim ders kitaplarndaki bilgilerimi geli tirdi im, dev yapmak iin yararland m, bo zamanlarmda zevkle okudu um bilgi kaynaklarm olu turmu tur. ok e itli msbet ve sosyal bilim konularna ve gnlk ya antmz ile ilgili bilgilere yer vermeleri, olaylarn nedenlerini ve geli melerini aklamalar, resimleri ile bu eserler benim ufkumu, dnyaya, olaylara bak am geli tirmi tir. Oradaki basit fizik ve kimya deneylerini ben de yapmaya al tm. Tabiat ve fen bilgileri kadar tarih, co rafya ve e itli sosyal bilgilerle ilgili konular zevkle okudum. Bu eserler beni uzayn derinliklerinden kutuplara, Avustralya llerine kadar dola trdktan ba ka, iinde bulundu um evreyi daha iyi gzlemem ve anlamama da yardmc oldu. rne in atn kulaklar neden ksa, e e in kulaklar neden uzundur? Keinin neden uzun bir sakal vardr? nsann en sadk dostu olan kpek solurken neden dilini karr? Yaramaz ve hrn sevgilimiz kedi. Horozun neden krmz ve byk bir ibi i vardr? Arlarn ve karncalarn hayat Ben ocukken zaten bu hayvanlarla i ie oldu um iin onlarn zelliklerini merak ediyordum. Ansiklopedilerim benim merakm gideriyor, sorularm cevaplandryordu. Bylece kendi evremi daha iyi gzlyor ve tanyordum. Diyebilirim ki, bu eserlerin benim ara trmac olmamda belli bir yeri vardr. Bu eserler benim iin bilgi hazinesi ve zgrce yararland m okuma kitaplar olarak kalmad, zetlerine yer verdikleri ocuk kitaplar ile bana okumam gereken dnya ocuk klasiklerini de tanttlar Bylece bu eserler, ocuk edebiyat tarihimiz bakmndan da nemlidir.

1041

Ders kitaplarnda bulunmayan birok nemli bilgileri nce bu Ansiklopedide okuyup rendim. rne in, Shakespeare, Gtenberg, Leonardo da Vinci, Mikel Anj, Laplas, Darwin, Farabi, bni Sina, Mimar Sinan, Fuzuli, Namk Kemal, Ziya Gkalp gibi bilim adamlar, d nr ve sanatlar ilk kez, resimleriyle beraber bu Ansiklopedide tandm. Bu eserler, bilim adamlar, sanatlar ve k iflerin ok e itli zorluklarla kar la malarna ra men abalarn srdrerek ba arya ula tklarn aklamakla da beni etkilemi tir. Ansiklopedideki ok sayda ilgin resimler de benim o yllarda ba layan resim yapma merakm etkilemi olabilir. Bir cmle ile Yeni ocuk Ansiklopedisi, benim iin orta okul ve lise yllarmda yakn ve uzak evreye alan bir bilim ve kltr penceresi olmu tur.

1042

Yeni ocuk Ansiklopedisinden Birka Sayfa

1043

1044

1045

1046

1047

Bir zamanlar Afrika zencilerini yakalayarak esir ederler, para ile una buna satarlard. Bunlarn erkeklerine kle, kadnlarna halayk denirdi. Bunu kendilerine i edinenler kendi hallerinde ya ayan zencilerin kylerine hcum ederler, kulbelerini yakarlar ve btn ky halkn esir ederek boyunlarna boyunduruklar vururlar ve esir pazarlarna gtrp satarlard.

1048

ZERK BENL K DUYGUSUNUN GEL M SREC NDE OCUK VE EDEB YAT L KS

Dr. Murtaza AYKA Drama E itimcisi

zet Bu al ma, zerk benlik duygusunun geli imi srecinde ocuk ve edebiyat ili kisini ortaya koymay amalam tr. al ma, betimsel nitelik ta maktadr. Alanla ilgili olarak yerli ve yabanc alan yazn taramas yaplarak konu zerine tart lm tr. al ma sonucunda genel olarak ocuk edebiyat rnlerini okuyarak byyen bir ocu un, zgven ve benlik duygusunun geli mesi, de i ik ya antlar tanmas, kendisini ba kasnn yerine koyarak ok ynl d nebilmesi, farkl bak alarna sahip olmasn, ele tirmeyi ve tart may renmesini sa layabilir. Ayrca ocu un ba msz d nebilmesinde, demokratik, ho grl, yaratc bireyler olarak yeti melerinde ve toplumsal bir kimlik kazanmalarnda nemli bir i lev stlenebilece i sonularna varlm tr. al ma bu alardan de erlendirildi inde, ocuklar kk ya lardan itibaren hikye, yk, masal ve iir gibi ocuk edebiyat metinleriyle bulu turmak, onlarn hem hayal dnyasn hem yaratclklarn hem de ki iliklerini olumlu ynde geli tirerek onlara zengin ya antlar sunabilecek olanaklar sa layabilecektir. Anahtar Szckler: zerklik, benlik, ocuk, edebiyat.

Abstract This study aims to demonstrate the relationship of children and literature in the process of development of autonomous of individuality. The study has a descriptive characteristic. The subjects were discussed in the literature by reviewing the domestic and foreign literature in the field. As a result of this study, generally a child grown up reading the products of children literature develops self confidence and individuality, recognizes different experiences, percepts the life versatile, can think versatile putting himself in someone else (empathy), develops a sense of responsibility and has different points of view and can learn to criticize. In addition, it is concluded that literature undertakes an important function to have a child to be able to think independent, to grow up democratic, tolerant and creative and to acquire a social identity. When the study is evaluated from this aspect, it can provide the children bring together with stories, fairy tales and poetry and provide the conditions giving rich experiences to them improving their imagination, creativity and personality. Key Words: Autonomous, individuality, child, literature.

Giri Toplumsal, ekonomik ve kltrel de i imlerin hzla ya and gnmzde, yeni, zgn bulu ve d nce retenlere ihtiya vardr. Bu nedenle ocuklar, yeni durumlarn, sorunlarn stesinden gelerek yaratc glerini geli tirebilecek bireyler olarak yeti tirilmelidir. lkelerin bilimsel ve teknolojik ynden geli mesinde en nemli rol e itim oynamaktadr. Gelecek nesillerin daha iyi bir ekilde yeti tirilmesi ve topluma kazandrlmas e itimin temel sorumlulu udur. Hemen her alanda ya anan hzl de i im sreci daha nitelikli insan gcnn yeti tirilmesi konusunda toplumlar srekli bir aray a yneltmektedir (Grkan ve Gke, 2000: 51). Bu aray lar ierisinde sanat e itimi nemli bir yer tutmaktadr. Resimden, mzi e ve edebiyata kadar geni bir yelpazede kendini ifade eden gzel sanatlar e itimi bireyde estetik, sanatsal, e itimsel ve ki isel geli imde nemli bir rol oynamaktadr. Gzel sanatlar, nitelikleri ynnden, a mzn de i imlerine uygun bir ortam hazrlamaktadr. Gzel sanatlar iinde edebiyatn ve yaznsal metinlerin ocuklarn ki ilik ve zerk benlik geli iminde nemli bir i levi vardr. Edebiyat, insann evrimsel geli iminin istemlerini nce a rlkl olarak resmin, gittike de szcklerin diliyle yantlayan bir sanattr. Bu ba lamda, ocuk edebiyatn; dil geli imlerine ve anlama dzeylerine uygun, gereksinmelerini de nceleyen bir yakla mla, ocuklara ya am ve insan gerekli ini sanatsal nitelikli dilsel ve grsel iletilerle sunan, onlarn duygu ve d nce dnyalarnda 1049

etkilenimler uyandran yaptlarn genel addr. Edebiyatn genel amac, ocuklara duyma ve d nme sorumlulu u vererek onlarn duyarl n i letmek, be eni dzeylerini ykseltmek, d nce yetilerini geli tirmektir. ocuklarn okuma kltr edinebilmeleri iin bir ya ant alan olu turulmas ise, ocuk edebiyatnn bilinen en temel i levidir (Sever, 2007: 41). ocu un dil ve ifade yetene ini geli tirmede ocuk edebiyat nemli rol oynar. ocuk edebiyat, ocuklarda estetik duyguyu harekete geirir, ocu un ufkunu geni letir ve hayal gcn zenginle tirir. ocuk edebiyat kavramnn iki temel belirleyeni vardr: Biri ocuk, di eri de edebiyat. E er bu iki belirleyeni kendi ilerinde zmlenirse ocuk edebiyatnn ne oldu unu, zelliklerini ve neden var olmas gerekti i daha iyi yorumlanabilir. ocuklu u do umdan, dahas do um ncesi evreden alp ergenli e kadar gtrmek mmkndr. ocuk; kendine zg alglar olan, dnyay kendi bak asyla de erlendiren; sosyal, dilsel, ruhsal yetileri henz tam olarak geli memi ya da yeti kinlerin dnyasyla btnyle rt meyen bir varlktr (Dilidzgn, 2008: 39). ocuklar, kendine zg zellikleri do rultusunda yo un bir d gcne sahiptir. Bu srete ke iflerini ve renmelerini genellikle duyular yoluyla yapmaktadrlar. ocuk edebiyat rnleri, ocukluk a nda bulunan kimselerin hayal, duygu ve d ncelerine ynelik szl ve yazl btn eserleri kapsar. Masallar, hikyeler, romanlar, iirler, anlar, biyografik eserler, gezi yazlar, fen ve do a olaylarn anlatan yazlar vb. hep bu ereve iine girebilir. ocuk edebiyat rnlerinin, tpk yeti kinler iin hazrlanan eserler gibi gzel ve etkili olmalar gerekir (O uzkan, 2006: 3). ocuk edebiyat rnlerinin, ocuk duyarl yla rlm , ocu un dzeyine uygun, sanatsal bir dille yazlmaldr. Yazar, ocu un gzyle dnyaya bakmal, ya am ve olaylar ocu un bak asyla alglamaldr. ocuklar yeti kinin kk bir rne i (modeli) de ildir. Ondan bir yeti kin gibi davranmas beklenemez. Kendine zg bir dnyas vardr. D nme biimi, alglamalar farkldr. Her ocu un kendine gre bir geli me biimi, hz vardr. Bir ocu un belli bir alandaki geli mesi ortalamaya uymayabilir. E itmek, yeti tirmek ocu u tanmakla ba lar. ocu u bedensel, zihinsel, toplumsal, duygusal ynleriyle bir btn olarak yeti tirmek asldr. Bunun iinse ocuk psikolojisini bilmek, ocu u btn ynleriyle tanmak gerekmektedir (Nas, 2004: 1). Her ocu un zihinsel, dilsel, sosyal ve fiziksel geli im hz ve biimi farkldr. Bu sreci, ailenin, retmenin ve ocuk kitab yazarlarnn ocu un geli im dnemlerini bilmesi gerekir. Birinci ya n sonuna do ru ocu un kas ve devinim dizgesi hzla geli ir. Aya a kalkmas, yryebilmesi, ocu un anne kuca ndan evreye do ru uzanmas yatay ve ba ml varolu tan, dikey ve devinimli, zerk varolu a gei in ilk admdr. Bu dnemde ocu un toplumsal evre ile ba lar genellikle anne ve yakn aile yeleri aracl ile olmaktadr. ocu un ba mllk durumu srmekle birlikte, benli in snrlar giderek belirginle tike, yani kendisinin di erlerinden ayr bir varlk oldu unun farkna vardka, 2-3 ya larndaki ocuk artk zerk davran lar gsterebilme yetisini kazanmaktadr (ztrk ve Ulu ahin, 2008: 102). Bu dnemde ocukta bitmek bilmeyen bir soru turma ve renme e ilimi vardr. Sorular sorma ve giri imcilik belirgindir. Bu zellikler, ona bir eyler becerebilme yetisini kazandrr. Bu srede giri im duygusu benli e yerle ir. Giri im duygusu, zerk ve zgr d nmeye a ran, sanatlar tarafndan hazrlanan yaptlarla, bilme-sorma iste ini uygulamaya koyabilece i do al bir etkile im ortam yaratr. ocu un geli im srecindeki gereksinmelerinin kar lanmasnda, sanat duyarl ile hazrlanm kitaplar nemli bir sorumluluk stlenir. Kitaplar 1-2 ya ndan ba layarak ocu un grsel ve yazl aralarla ileti imini ba latr; ocu a rengin, izginin ve szcklerin olu turdu u estetik bir dille ya am ve insan gerekli inin ilk kesitlerini sunar. Nitelikli kitaplar, ocuklara yazl grsel kltr arasndaki ili kinin ba latcs olur. lgilerine, gereksinimlerine dnk kurgularyla ocu un kitaba ynelik duyu sal yarglarn biimlendirir. ocuklarn oynayarak ya am ve insan rendi i dnemde nitelikli kitaplar, onlarn toplumsalla malar, dilsel becerilerini, hayal glerini, yaratclklarn geli tirmeleri ve bili sel renmeleri iin do al ya ant ortamlar hazrlar (Sever, 2007: 3). ocuk edebiyat rnleri, ilk ocukluk dneminden ba layarak ergenlik dnemine kadar uzanan bir dnemde, ocuklarn, bili sel, duyu sal, ki ilik ve toplumsal geli imlerine nemli katklar sa layan bir aratr. ocuk edebiyat alan uzmanlar tarafndan farkl biimde tanmlanmasna kar n ana unsurlarn ocuk, ocu a grelik ve ocuk gerekli ini ne karan sanatsal bir zellik ta yan rnler anla lmaktadr. ocuk Edebiyat, Sever (2003:9)e gre, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemi de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr.

1050

ocuk edebiyatnn en temel i levlerinden biri ocuklara okuma sevgisi ve al kanl kazandrmaktr. ocuk edebiyat rnleri, ocuklar nitelikli metinlere yneltmeyi ba arabilen, onlara zamanla okuma kltr kazandrabilen bir sorumluluk stlenmelidir. ocuklara, yaznsal metinlerin ve resmin iletilerini tanma ve anlamaya dayal bili sel, duyu sal boyutlu davran larn uygulayabilece i olanaklar sunmaldr. ocu un her gn evresinde grd ya antlar, sradan ve bilinen szlerle yineleyen bir kitap, ocuk iin nemsenen bir ileti im arac olmaktan gittike uzakla r. Kuru ve ocuksu anlatmn egemen oldu u, yapay bir reticili i temel ilke edinmi yaynlarn ocu un gereksinmelerine yant vermeyece i, stelik zamanla ocuk ve kitap arasndaki ili kiyi zayflataca gere i, anne baba ve e itimciler tarafndan gz nnde bulundurulmaldr (Sever, 2003: 11-12). ocu un okuma al kanl kazanabilmesi iin ncelikle sa lkl bir ortam ierisinde bymesi ok nemlidir. Bu ortam belirleyen ailenin, retmenlerin, okulun, evrenin ve genel kltr dzeyi gibi de i kenlerin olumlu ve olumsuz nitelikler ta mas ocu un geli imini ve gelece ini belirlemektedir. ocuklarda, 23 ya larndaki dil ve bili sel yetilerdeki hzl geli imi, 45 ya larnda bilme, sorma, renme ve toplumsal evreyi geni letme iste i izler. nsan ki ili inde, demokratik kltrn temelleri bu evrede atlr. ocuklarda zerk ve ba msz giri im yapabilme duygusunun yapland bu evrede, onlarn kendilerini gerekle tirmeye dnk zgrlk gereksinmelerinin desteklenmesi gerekir. ocuklarn, ya am ve kendilerini tanmalar, gizilglerini devindirmeleri iin en etkili uyaran szel ve grsel dildir. ocu un anlam evrenine uygun, anadilinin yetkin kullanm rnekleriyle bulu abilmesi, onlarn temel gereksinmelerinin yantlanmas iin ya amsal bir neme sahiptir (Sever, 2006: 45) zerklik, ki inin kendine yeter hale gelmesi ve kendi iradesini ba mszca kullanabilmesidir. Okulncesi dnemde zerkli in kazandrlmas, ki ilik geli iminde olduka nemlidir. Bu nedenle mutlaka desteklenmesi ve geli tirilmesi gereken bir zelliktir. Birey olma, ba msz bir varlk olma, kk ya larda zerkli in kazanlmas ve daha sonraki dnemlerde de bu kazanmn geli tirilmesi ile mmkndr. zerklik ve benlik birbirinden ayrlamayan iki temel edir. Ruhsal yapnn bir paras olarak kabul edilen benlik, bireyde d ve i dnyay alglayan, d dnyann ko ullar ile bireyin i dnyasndaki drtleri, istekleri, yasaklar de erlendiren, evreye uyum yaplmasn sa layan tm i levleri ieren soyut bir kavramdr (ztrk, 2007: 21). Anne ve babalarn sevgi dolu ynlendirmeleri ocu un anlama becerisini geli tirir. Byle sevgiyle beslenen ocuklar kendi geleceklerini daha iyi kontrol edebilirler. Bu duygular ocu un benlik saygsn arttrr. ocuklar iin sa lkl bir benlik saygs geli tirmenin en gl yardmcs sevildiklerini bilmektir. Genellikle ocuklar birlikte oynayabilece i ve konu abilece i arkada lara ihtiya duyabilmektedir. Akranlarnca sevilmek ve sayg duyulmak ocu un benlik saygsnn artmas iin gereklidir. Arkada larndan kabul grmeyen ocuk, kendini reddedilmi ve d lanm hissedecektir. Bir ocu un kendini alglamas byk lde di erlerinin ona nasl davrand yla ili kili olmasndan dolay ocu un ba kalarndan ald olumsuz iletiler onun benlik saygsn do rudan etkileyecektir (Csoti, 2001: 26). ocuk, benlik kavram geli tirmeye, kendisi hakknda duygu ve d nce olu turmaya ba lar. evresindeki insanlarn (anne, baba, karde vb) kendisi hakkndaki d ncelerinden ve kendisine kar olan davran larndan etkilenir. Bu dnemde, scak ve gvenli bir ortamn varl benlik saygsnn olu umu destekler. Benlik duygusu, ki inin kendisiyle ilgili olarak olu turdu u imgedir. ocuk kitaplar, erken dnemden ba layarak, ocuklarn olumlu ki ilik zelliklerini, iyi al kanlklar da zendirmelidir. ocuklarn, daha ok bilinsiz yknme yoluyla rendi i gere inden hareketle, kitaplardaki kahramanlar, hem benlik duygularnn geli mesini desteklemeli hem de duygu, d nce ve eylemleriyle onlara kin, nefret ve d manlk gibi duygularla ba etmenin yollarn sezdirebilmelidir (Sever, 2005: 32). ocuk kitaplar, ocu un ya na, ilgi ve gereksinimlerine uygun olarak insan ve ya am gerekli ini anlamasna yardmc olmaldr. Ayrca, iyi geli tirilmi zellikleriyle kitaptaki kahramanlarn ocuklarn zde im kurabilece i nitelikte ve sormaya, renmeye ak, ocukta zerk benli i geli mi ki ili i yaratmaya dnk olmaldr. Evreni ve insan soru turmayan, insann ara trc ynn snrlayan, sorgulamadan kul olma duygusunu a layan, yalnzca duygusal bir inanmaya de er veren, anlamann nemini yadsyan ve bo inanlarla saptrlm olan dinsel e itim ve uygulamalarn yaygnl ve egemenli i zerk, zgr d nmenin toplumsal bir de er olarak yerle mesini, kkl bir ki ilik zelli i olmasn nlemektedir (ztrk, 2004: 33). ocuklarn, ki ilik geli iminde sanatn nemi yadsnamaz. zellikle okulncesi a nda ocuklarn ki ilik geli iminin nemli bir ksmnn tamamland d nld nde sanatn, sanat e itiminin ve ocuk edebiyatnn rencilerin toplumsal, sosyal ve kltrel konulara kar duyarllk

1051

kazanmalarnda nemli bir rol vardr. Bu al mada, zerk benlik duygusunun geli iminde ocuk edebiyat yaptlarnn i levi sorgulanacaktr. Ara trmann Amac Bu ara trma, zerk benlik duygusunun geli iminde ocuk ve edebiyat ili kisini ortaya karmay amalamaktadr. Bu genel ama do rultusunda a a daki sorulara yant aranm tr? 1. zerk benli i geli mi ki i kimdir? 2. zerk benli in geli iminde bir sanat e itimi arac olarak ocuk edebiyatnn katks nedir? 3. zerk benli i geli mi insana ihtiya var m? 4. Duyular e itilmemi insan zerk olabilir mi? Yntem Ara trma, betimsel nitelik ta maktadr. Betimsel ara trma, Bilgi kaynaklarna hibir mdahalede bulunmadan durum saptama yoluyla bilgileri belirlemektir (Karasar, 2005: 77). Ara trmada alanla ilgili ilk olarak yerli ve yabanc kaynaklar taranm tr. BULGULAR VE TARTI MA zerk Benlik ve Ki ilik Ki ilik geli iminin byk bir ksmnn 6 ya a kadar geli ti i bilinmektedir. zellikle bu ya larda ocuklarn ki ili i bastrld nda soru soran, atlgan, giri ken bireyler yeti tirilemez. ocuklarn bu ya larda soru sorma ve renme arzularnn engellenmemesi zerk benlik duygularnn geli mesi asndan nemlidir. ocuklu un 3-6 ya larnda geli en olumlu benlik esi giri im duygusudur. Giri im duygusu, zerk ve zgr d nmek, gelece e ynelik amalar beslemek ve eyleme gemek iin rahatlk ve g sa lar. Ki ilik, bireyin i ve d evresiyle kurdu u, di er bireylerden ayrt edici, tutarl ve yapla m bir ili ki biimidir. Ki ilik geli mesi, her insann kendi e ilimlerine, yeteneklerine gre geli mesi, hayatta kar la t yeni artlara gre izleyece i yolu kendisinin semesi demektir. Byle bir hayat ve e itim anlay , insanda ok e itli bir duyma, d nme ve hareket etme bilincinin bulunmasn gerektirir. Edebiyat bu bilinci uyandrmaya yarayan aralarn ba nda gelir. Hem ki ilik sahibi olmak, hem de ba kalarnn ki ili ine kar sayg gstermek, her insan iin gerekli ve temel bir ilkedir. zgrlk ve ki ilik d ncesine sahip olan bir kimse, ne kendi benli ini ba kalarna kle eder ne de ba kalarn kle etmeye kalkar (Kavcar, 1999: 4). zerk benlik ve zgven duygusunun geli mi ki ilerde ve toplumlarda bireyler, zele tiri yapabilmeli, kendisinin eksikliklerini tamamlayabilmek iin geli meye ak olmal, empati kurabilmeli ve rendiklerini ya amnda kullanabilme benlik bilincine ula abilmelidir. Kendisini tanyan, kendisini tand lde ba kalarn da tanyan bir birey, kurallara uyabilecek ve ba kalarnn haklarna saygl olacaktr. zerk benli in ve ki ili in geli iminin zellikle ocukluk dneminde olu tu u d nld nde, ocuk edebiyat rnlerinin, bireylerin, insan ve ya am gerekli ine ili kin bireysel ve kltrel de erler olu turmalarnda ve demokrasi kltrn renmelerinde ne kadar nemli bir i levi bulundu u grlebilir. zerk Benli in Geli iminde Bir Sanat E itimi Arac Olarak ocuk Edebiyatnn Katklar Bireyin, kendini ve evresini anlama, anlamlandrma, duygu ve d ncelerini ortaya karmada sanat e itimi nemli bir ara olmasnn yannda, ki inin ya amn de i tirmesinde de nemli bir rol oynamaktadr. Sanat e itimi, yaratc ve yapc bireyler yeti tirilmesinde insan, do ay, ya am alglayabilmesini, yorumlayabilmesini, kendi duygu ve d ncelerini farkl sanatsal yollarla ifade edebilmesine olanak sa lamaktadr. Sanatlar e itiminin en nemli amalarndan biri rencilerin yaratcl nn geli tirilmesidir. Bu ynyle bakld nda sanat e itimi ve onun bir paras olan ocuk edebiyat edilgen, yalnzca verileni alan bireylerden ok yaratc d nebilen, olay ve olgular arasnda yeni ili kiler kurabilen bireyler yeti tirilmesine olanak sa lamaktadr. Demokratik toplumlar; zgr, zerk d nebilen, duyarl insanlara gereksinim duyar. nsan ki ili inde zerk ve ba mszca giri im yapabilme duygusunun temellerinin ocukluk evresinde atld bilinen bir gerektir. Demokratik bir toplumun yaratlabilmesindeki ba at ko ullardan biri de insann iindeki ocu un, ocu a zg duyarl n ya atlabilmesi; o duyarl n yok edilmesine dnk uygulamalarn nnde durulabilmesidir. Bu nedenle, edebiyat yaptlarnn, ocu un geli imini etkileyen 1052

temel de i kenler ba lamnda da snanmas gerekir. Bu yakla m, yaznsal ilkeleri d lama anlay ndan ok, edebiyatn sezinletici bir e itim sreci oldu unun yeterince anla labilmesi iin de gereklidir. nk edebiyat her eyden nce, insan denilen gerekli in duyarl n, kayna n insan ve ya amdan alarak besleyen estetik bir aratr (Sever, 2005: 17). ocuk edebiyat rnleri, ocuk gerekli ini gz nne alnarak hazrland nda, ocuklarn ki ilik geli iminde nemli bir rol oynamaktadr. Peter Hartlingin Polonyadan Almanyaya gmen olarak gelen bir ailenin kk kz Annann ekti i glklerin anlatld Benjamin Annay Seviyor kitabnda da grmek mmkndr. Kitaptaki kahramanlar ocuk gerekli ine ait olan kendi sorunlaryla ba a kmak zorunda olan karakterlerdir. Bu sayede ocuk, kendi gerekli ini ocuk edebiyat yardmyla kavrama olana n bulma olana na sahip olabilecektir. Snftaki ocuklardan birisi gnn birinde tahtaya yle yazd. Benjamin Annay Seviyor Bay Seibmann, Benjamini brakt, onun ba n ok ad, tahtaya do ru birka adm att, tebe iri ald ve Annada Benjamini Seviyor yazd (Hartling, 2006: 103). retmen, bu davran yla sevginin iki ki ilik oldu unu ocuklara hissettirmektedir. ocuk edebiyatnda ok fazla yer almayan a k konusuna farkl bir bak asyla ele almaktadr. nk yeti kinlere gre ocuklar a k bilemezler, dahas ocuklarn byle eyleri okumalar ve konu malar ayp kar lanr. Oysa ocuklar da a k, sevgiyi ya arlar ama yeti kinlerden daha farkl ve do al olarak ya arlar. Dilidzgn (1996: 87)e gre de hem ocuk gerekli ini ve ocuk bak n yaln bir biimde yanstabilen bir yapt oldu unu ifade etmektedir. Fazl Hsn Da larcann, okuma yazma bilmeyen ocuklarn renmeye kar duyduklar zlemin anlatld Yazlar Seven Ay kitab, ocuklarn kavramsal geli imlerine katk sa layacak bir anlatm tercih edilir. ocu un geli im zelliklerine uygun olarak deyimler, ikilemeler kullanlarak anlatm gc zenginle tirilerekocuklara Trkenin anlatm olanaklar ve kurallar sezdirilir. Neden aldlar kapadlar beni bu insan inine yazlarn sevdim diye mi Yazlarn kokladm yzm gzm srdm ptm diye mi (Da larca, 2008: 49). Kitapta iletiler, iirsel bir dille ifade edilmi tir. Kitapta, sunulan ya antlardan karmlar yapma sorumlulu u ocu a braklmaktadr. Yazar tarafndan kurgulanan gereklik ve kahraman, ocuklar tarafndan okuma eylemi sonrasnda kendi gerekliklerine dn trlebilir niteliktedir. ocu un ya na, ilgi ve gereksinimlerine uygun olarak insan ve ya am gerekli ini anlamasna katk sa lamaktadr. Her eyden nemlisi de ocuk ile ya am arasnda gl bir ba olu turmaktadr. zellikle ocu un kendini zgrce gerekle tirebilmesine olanak sa layacak ya am durumlar, dilin anlatm ustal ile kurgulanarak ocuklara sunulmaktadr. Samed Behrenginin, bir rmakta ya ayan Kk Kara Balkn, evresindeki btn basklara, tutucu d nce yapsna kar , denize, zgrl e ula ma abasnn anlatld Kk Kara Balk kitabnda, ocu un hayal gcn, renme arzusunu, ara trma hevesini tetikleyen zellikleri ile klasik ve uygulanan e itim anlay nn d nda bir iletisi bulunmaktadr. "Sabahn bu erken saatinde nereye gideceksin yavrum?" "Bu derenin bitti i yeri merak ediyorum" diye kar lk verdi. "Ah anne, bu soru beni aylardr d ndryor. Derenin nerede bitti ini renmem gerek. Bugne kadar bu soruya bir kar lk bulamadm. Geceleri gzme uyku girmiyor. Srekli bunu d nyorum. Kararm verdim anne, gidip derenin nerede bitti ini renece im. Orada neler var, ba ka yerlerde neler var, grmek bilmek istiyorum"(Behrengi, 2010: 12). ocuk kitaplarnda kahramanlar, fiziksel ve ruhsal zellikleri ile abartya kalmadan iyi geli tirilmi olmal, ba kahraman devingen bir karakterde okurun zde im kurabilece i zelliklere sahip olmaldr. Ba kahramann kar la t sorunlar, okurun da kar la abilece i sorunlardan olmaldr. Ba kahraman sorunlarn zmek iin zm yollar arayan, ya ama ba l, sz ve eylemleriyle kitapta somutla abilmi olmaldr (Sever, 2002: 12). Bu ynyle bakld nda, ocuk edebiyatnn, ocu un ruhsal geli imine, kendini tanmasna, zerk benlik duygusunun olu masna, ya amn sosyal yann tanmasna ve okuma al kanl kazanmasna nemli bir katks oldu u sylenebilir.

1053

Demokrasinin Geli mesinde zerk Benli i Geli mi

nsann Rol

zerkli in geli mesinde anne babann ocuklarn ihtiyalarn kar lamas ve onlara demokratik bir ortam sunmasnn nemli bir yeri oldu u kadar, zerkli in geli mesindeki en byk engellerden biri de anne-babann mdahaleci ve koruyucu tutumlarndan kaynaklanmaktadr. Anne babann koruyucu ve baskc tutumlar zerk benli i geli memi ba ml ocuklar yeti mesine yol amaktadr. Ba mllk geli tirmi ocuklarn zellikle annelerinde de ba mllk sklkla grlmekte ve bu nedenle de ba mll n nesiller boyu devam eden bir ki ilik zelli i oldu u ifade edilmektedir. Anne-babann mdahaleci ve koruyucu tutumlar ocu a hareket alan brakmaz ve gerek durumlarla kar la masn engeller. O nedenle mmkn oldu unca bu tutumlara sahip anne-babalarn kendilerini kontrol etmeleri ve ocuklarna gerek ya am alanlar brakmalar gerekmektedir. ocu un sosyal geli im srecinde geli tirdi i ki ilik, en yakn evresi anne, baba, karde ler ve retmen ile yakndan ilgilidir. Bu evrenin ocu a gsterdi i olumlu ya da olumsuz tepkiler ocu un ki ili inin geli mesinde zerk benlik duygusunun geli mesinde nemli rol oynamaktadr. Baskc ve otoriter ailelerin yo un oldu u bir toplumda zerk benli i geli mi bireylerden sz etmek mmkn grnmemektedir. zerk benlik ve zgven duygusu yeterince geli memi ki iliklerin bol oldu u bir toplumda, ba ml klc, baskc yneticilerin ortaya kmas, bu yneticilerin de daha stn grdkleri glere ve sorumlulara ba lanmalar do al olmaktadr. zerklikten yoksun ki iler ve kurumlar glerini, zde er duygularn kendi benliklerinden, kendi etkinliklerinden sa lamak yerine, ba ml olduklar ki ileri ya da kurumlar gere inden ok ycelterek onlara kle olarak, ba kalarn da a a layarak kazanmaya al maktadrlar (ztrk, 2007: 25). Bu ynyle bakld nda zerk benli i geli memi ki ilerden olu an bir toplumun otoriteye ba ml totaliter ynetimleri semesi ve bu tr ynetimlere kar durmas mmkn olmamaktadr. Bu ekli ile demokratik bir ynetimin olu mas mmkn olmad gibi demokrasiyi zmsemi bireyler yeti meyece i iin demokrasinin yerle mesi de mmkn olamayacaktr. Bu nedenle demokrasinin sa lanmas demokratik d nebilen, kendisini ifade edebilen, yaratc d nebilen olaylara ki ilerden ba msz zgrce bakabilen, ba mllktan kurtulmu bireylerle sa lanabilecektir. Bireyde, zerk benlik geli iminin bebeklik ve ocuklu un ba larnda ok hzl oldu u dikkate alnd nda, ocuklara verilecek yaratc bir e itim srecinin ve yaznsal metinlerin nemli bir i levi bulunmaktadr. ocuk edebiyat rnleri, ocu un ba msz d nebilmesinde, demokratik, ho grl ve yaratc bireyler olarak yeti melerinde ve toplumsal bir kimlik kazanmalarnda nemli bir i lev stlenebilecektir. Bu bak asyla ocuklarn yasa ve kanunlarla korunmas ve ocuklarn geli imi iin her trl nlemin alnmas gerekmektedir. ocuk Haklarna li kin Szle menin 1. maddesine gre; On sekiz ya na kadar her insan ocuk saylr ve 17/c maddesine gre ocuk kitaplarnn retimini ve yaylmasn te vik etti i belirtilmektedir. Ayn ekilde lkemizde de ocuklarn bilimsel ve zgr d nen bireyler olmalarnda yazl kltrn nemli oldu una dair kanunlar karlm tr. Milli E itim Temel Kanununda ve ocuk Haklarna Dair Szle mede bireylerin (her ocu un) bedensel, zihinsel, ruhsal, ahlaksal ve toplumsal geli mesini sa lamak temel ilke olarak benimsenmi tir. Bu ilke, ulusal yasada demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti yaratmann bir ko ulu olarak grlm tr. Yeti tirilecek ki ilerin duygu ve d nce bakmndan dengeli, bilimsel d nceyi benimsemi , zgr ve geni bir dnya gr ne sahip, insan haklarna saygl, topluma kar sorumluluklarn bilen yaratc bireyler olmasnda, yazl kltrn nemli bir i lev stlendi i bilinmektedir (Sever, 2002: 35). Yasalarda yazl kltrn nemli bir yer ta d belirtilmesine kar n gerek nitelikli ocuk edebiyat rnlerinin olu turulmasnda gerekse bu rnlerin ocuklarla bulu turulmasnda istenen dzeye ula abildi ini sylemek zor grnmektedir. Duyularn E itiminin zerk Benlik Olu turmadaki Rol Sanat, her eyden nce duyularn e itimidir. Duyular e itilmemi bir birey, evresinde olup bitene kar duyarsz kalmaktadr. Bu ynyle bakld nda olay ve durumlara bakmaktan ok onlar anlamlandrmay ve yaratcl n kullanarak var olan biimleri yeniden retmeye olanak sa lamaktadr. Mzik, resim, heykel, dans gibi sanat eserlerinin bu duyarll sa lamas yannda zellikle masal, yk, iir gibi yazl rnler ocuklarn hayal dnyalarn geni letme, gerek ve hayal dnyasn btnle tirme ve yaratc d nmeleri zerinde nemli olanaklar sunmaktadr. ocuk bu edebiyat rnlerini okuma, anlatma yannda, yazma etkinlikleri ile yaratc rnler ortaya karabilmektedir. Edebiyatn temel i levlerinden biri e itme, insan ki ili ini de i tirme ve geli tirmedir. Bu i levine, duygular geli tirme, duygu ve d nce arasnda sa lkl bir denge kurma da denebilir. nk 1054

insano luna sevmeyi, acmay, gzellikler kar snda heyecanlanmay retmede edebiyat nemli bir grev stlenmektedir (Kavcar, 1999: 5). Edebiyat ya am insan do ay ya da bunlar arasndaki ili kileri anlatt iin bireyin ya am daha iyi alglamas kendini sorgulamas ya amsal deneyimler edinmesi yannda iyi-kt, gzel-irkin, sevgi, bar gibi kavramlar renmesine olanak sa lamaktadr. Sanatn di er bir yn de insann duyularn e itmesine, estetik bir duygu kazanmasnda da nemli katklar sunmaktadr. ocuk edebiyat rnlerini okuyarak byyen bir ocu un, zgven ve benlik duygusunun geli mesi, de i ik ya antlar tanmas, ya am ok ynl alglamas, kendini ba kasnn yerine koyarak (empati) ok ynl d nebilmesi, sorumluluk duygusunun geli mesi ve farkl bak alarna sahip olmasn, ele tirmeyi ve tart may renmesini sa layabilir. ocuk edebiyat, insan, do ay, sevgiyi, ya am tantr. ocuklarn kendisiyle, ba ka insanlarla, do al ve toplumsal evresiyle olan at malarn yanstmaktadr. Kitaplardaki kahramanlardan ve onlarn ili kilerinden yola klarak yaratlan kurgularla, ocuklarn hem duyular geli ir hem de insan, do ay ve ya am tanmasna ve anlamasna ili kin bir alan yaratlmaktadr. Bu adan bakld ndan ocuk edebiyat rnlerinin hazrlanrken ocu un geli im zelliklerinin, ocu a grelik ilkesinin ve ocuk gerekli inin dikkate alnmas gerekmektedir. Ayrca yaznsal metinlerin ocuklarla bulu abilmesi iin okuyan bir toplum yaratmada retmen ve okullara nemli grevler d mektedir. ocuklarn yaznsal metinleri iselle tirmesinde gz nne alnmas gereken nemli bir etken de renci katlmna olanak sa layan yaratc drama gibi yntemlere de yer verilmesi gerekmektedir. SONU VE NER LER Bu sonular genel olarak de erlendirildi inde zerk benli in geli iminde ve ocu un etkili bir ki ilik geli tirmesinde ocuk edebiyatnn nemli oldu u sylenebilir. Bu adan bakld nda ocuklar kk ya lardan itibaren hikye, yk, masal ve iir gibi edebi rnlerle bulu turmak, onlarna hem hayal dnyasn hem yaratclklarn hem de ki iliklerini olumlu ynde geli tirerek onlara zengin ya antlar sunabilecektir. Bu sonular temel alnd nda, ocuklarn zerk bir benlik kazanmalar iin a a daki nerilerde bulunulmu tur. neriler 1. ocuklarda zerk benli in geli mesi iin demokratik bir aile ortamn yaratmaya dnk aile e itimi iin seminerler verilmelidir. 2. Okulncesinden ba layarak nitelikli ocuk edebiyat rnleri ile ocuklar bulu turulmaldr. 3. ocuk edebiyat rnleri hazrlanrken ocu a grelik ve ocuk gerekli i gz nne alnmaldr. 4. ocuklarn, duyularnn geli mesi iin sanat e itimine ve onun bir arac olan ocuk edebiyatna yer verilmelidir 5. Okullarda demokratik renme ortamlar yaratlmaldr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Behrengi, Samed (2010) Kk Kara Balk. stanbul: Can Sanat Yaynlar. Csoti, Marianna (2001) Social Awareness Skills for Children. London, GBR: Jessica Kingsley Publishers. Da larca, Fazl Hsn (2008) Yazlar Seven Ay. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Dilidzgn, Selahattin (2000) a da ocuk Yazn. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Dilidzgn, Selahattin (2008) Ana izgileriyle ocuk ve ocuk Edebiyat. Okulncesinde ocuk Edebiyat (Edt. Zeliha Gne ). Eski ehir: Ak retim Fakltesi Yayn. Grkan, Tanju ve Gke, Erten (2000) lk retim lkokuma Yazma Kitaplarnn ncelenmesi. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu. Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi ve Tmer Dil retim Merkezi Yaynlar. Hartling, Peter (2006) Benjamin Annay Seviyor (ev. Necdet Neydim). stanbul: Gn Kitapl . Karasar, Niyazi (2005) Bilimsel Ara trma Yntemi. Ankara: Nobel Yayn Da tm. Kavcar, Cahit (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynevi. Nas, Recep (2004) rneklerle ocuk Edebiyat. Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. O uzkan, A. Ferhan (2006) Yerli ve Yabanc Yazarlardan rneklerle ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk.

1055

ztrk, M. Orhan (2004) Sorma-Bilme Drts ve Giri im Duygusu Nasl Yok Ediliyor. Ankara: Trkiye Bilimler Akademisi Forumu. ztrk, M. Orhan (2007) ocukta zerk Benlik ve zgrlk Duygusunun Geli imi. II. Ulusal ocuk Gelik Edebiyat Sempozyumu, Ankara niversitesi Basmevi. ztrk, M. Orhan ve Ulu ahin, Aylin (2008) Ruh Sa l ve Bozukluklar. Ankara: Tuna Matbaaclk Sanayi ve Ticaret A. . Sever, Sedat (2002) ocuk Kitaplarna Yanstlan iddet. Osmangazi niversitesinde Dzenlenen ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimli ine Yansyan iddet Sempozyumuna Sunulan Bildiri, Eski ehir. Sever, Sedat (2002) ocuk, Yazn ve Ya am. ABECE E itim ve Ekin Dergisi,191, 13. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Sever, Sedat (2005) ocuk Edebiyat ve Ele tirisi. Cumhuriyet Kitap.16-17. Sever, Sedat (2006) Geli im Srecinin Temel Bir Arac: ocuk Edebiyat Yaptlar. Anafilya Dergisi,S. 64 Ekim Dergisi. Sever, Sedat (2007) ocuk Edebiyat retimi Nasl Olmaldr? niversitesi Basmevi. II. Ulusal ocuk Gelik Edebiyat Sempozyumu. Ankara

Sever, Sedat (2007) ocuk Edebiyatnn ocu un Geli im Srecindeki Yeri ve nemi. lk retimde ocuk Edebiyat(Edt. Zeliha Gne ). Eski ehir: Ak retim Fakltesi Yayn. irin, Mustafa, Ruhi (2007) ocuk Edebiyat Kltr. Ankara: Kk Yaynclk.

1056

OCUK K TAPLARINDA

MANLI IN (OBEZ TE)

ELE ALINI I ZER NE B R DE ERLEND RME

Okt. Sevil HASIRCI Orta Do u Teknik niversitesi Trk Dili Blm

zet i manlk, gerek dnyann gerekse lkemizin nemli halk sa l sorunlarndan birisi. Bu sorunu ya ayan ocuklar, toplumdan uzakla maya ve kendilerine olan zgvenlerini yitirmeye ba lamaktadr. Bu nedenle gerek ocuklarn gerekse evresindeki ki ilerin bu sorunla ilgili bilinlendirilmesi gerekmektedir. i manlk tedavisi yntemlerinden birisi; davran de i ikli i yntemidir. ocu a davran de i ikli i kazandrmada, nitelikli ocuk yazn yaptlar ynlendirici bir zellik kazanacaktr. Ama ocuk kitaplarmzda i manl n ele aln ile ilgili birtakm eksiklikler sz konusudur. Bu al ma, bu eksikli i ortaya karmas ile alanyaznna katk olarak de erlendirilebilir. Anahtar Szckler: i manlk, ocuk, ocuk kitaplar, ocu a grelik, karakter.

Abstract Obesity is one of the worlds and our contrys major public health problems. Children living in this issue begin to move away from society and wane their self-confidence. For this reason, children and the people around them need to raise awareness about this issue. One of the methods of treatment of obesity is a method of behavior change. Works of quality children's literature will have router feature for gaining a change in the childs behavior. But there are some shortcomings in childrens books related to obesity. This study can be evaluated as a contribution to the literature to reveal the lack of this issue. Key Words: Obesity, child, childrens books, relativity to child, character.

Latince obezus szc nden tretilen obezite, vcutta ya hcrelerinin ktlesiyle ya ieriklerinin artmasna ba l olarak, ya dokusunun a r geli mesi sonucu ortaya kan bir bozukluktur (Arman ve Ylmaz, 2007: 589). Sa l bozacak lde vcutta anormal ve a r ya birikmesi. biiminde i manl tanmlayan Dnya Sa lk rgt (WHO) verilerine gre, dnyada 400 milyonun zerinde a r i man ve yakla k 1.6 milyardan fazla da kilolu birey bulunmakta ve 2015 ylnda bu rakamn srasyla 700 milyon ve 2.3 milyara ula aca tahmin edilmektedir (Akbulut, zmen, Besler, 2007). Gnmzde i manlk, beraberinde getirdi i kalp ve damar hastalklar, diyabet, hipertansiyon, baz kanser trleri, kas- iskelet sistemi hastalklar gibi hastalklarla birlikte lm oran (mortalite) ve hastalk oran (morbidite) yksek bir hastalk olarak kabul edilmektedir (Wpro.who.int, 2000:23). Hastalklarla birlikte ruhsal sorunlar da beraberinde getiren i manlk1, tarih boyunca e itli biimlerde ele alnm tr. Kimi zaman gllk, heybetlilikle kimi zaman do urganlk, bereket ve bollukla ili kilendirilmi tir (Bozbora, 2002). Sanayi devrimiyle birlikte toplumdaki i man algs ve i manl a yklenen sfatlar de i meye ba lam (Ergn, 2005:150-158) ve bu devrimden itibaren i man insanlar, hantal, sorunlu, yava ve sa lksz olarak grlmeye ba lanm tr. i manl n bir hastalk sorunu olarak anla lmas ancak 20. yzyln sonlarnda gerekle mi tir. zellikle son 30 yldr ise dnya genelinde bir salgn (epidemi) haline gelmesi (Arman ve Ylmaz, 2007: 589) nedeniyle i manlk, nemli bir halk sa l sorunudur. Dnyann hemen hemen her yerinde bu sorun yalnzca yeti kin kadn ve erkekleri de il, ocuklar ve genleri de etkilemektedir.

Obezite szc yerine i manlk, obez yerine i man, epidemi yerine salgn, prevalans yerine oran, adlesan yerine ergen, genetik yerine kaltmsal, faktr yerine etken szcklerinin kullanm ye lenmi tir.

1057

i manl n en sk grld ABD'de NHANES (National Health and Nutrition Examination Survey) verilerine gre, 2003-2006 yllarnda 2-19 ya grubu ocuklar ve ergenlerin %16.3'nn i man oldu u bildirilmi tir. Avrupa'da okul a ocuklarnda fazla kilolu olma oran en yksek olan lkeler spanya (6-9 ya ta %35) ve Portekiz (7-9 ya ta %32), en d k olan lkeler ise Slovakya (7-9 ya ta %15), Fransa (7- 9 ya ta %18), svire (6-9 ya %18) ve zlanda (9 ya ta %18) olarak bulunmu tur (Akt.: Sa lk Bakanl , 2010: 23). i manl n ocukluk ve ergenlik a ndaki sklk oran, rk ve ya n yan sra cinsiyete gre de farkllk gstermektedir. i manl n sklk oran ngiltere, ABD ve Finlandiyada kz ocuklarnda daha yksek iken talya, Avusturya ve Finlandiyada erkek ocuklarnda daha yksektir. i manlk oran en d k lkeler arasnda in %1, Japonya %2, ran ve Hindistan %3 olarak belirtilmi tir (Orhan ve zbey, 2002: 132-138). Trkiyede yaplan ara trmalara bakt mzda ise ulusal dzeyde bir al ma yaplmad , yerel veya blgesel dzeyde birok al mann oldu u grlmektedir. i manlk, zellikle ehir ocuklarnda nemli bir sa lk sorunu konumundadr. stanbul, Ankara, zmir, Kayseri, Kocaeli, Mu la, Bursa gibi illerimizde al malarn yapld grlmektedir (Akt. Parlak ve etinkaya, 2007, Akt. Sa lk Bakanl , 2010, Ak ve ark.:2003). Ulusal dzeyde Sa lk Bakanl Temel Sa lk Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan Trkiye i manlk (Obezite) ile Mcadele ve Kontrol Program (2010- 2014) adl bir program hazrlanm tr. Bu programn amac, lkemizde grlme skl giderek artan, ocuklarmz ve genlerimizi etkileyen bu hastalkla etkin ekilde mcadele etmek, toplumun i manlk (obezite) ile mcadele konusunda bilgi dzeyini artrarak bireylerin yeterli ve dengeli beslenme, dzenli fiziksel aktivite al kanl kazanmalarn te vik etmek, bylece lkemizde i manlk (obezite) ve i manlk ile ili kili hastalklarn (kalp-damar hastalklar, diyabet, baz kanser trleri, hipertansiyon, kas-iskelet sistemi hastalklar vb.) grlme skl n azaltmaktr. Bu genel amacn gerekle mesi iin alt amalar ile buna ba l hedef ve stratejiler olu turulmu tur. Bu alt amalar arasnda rgn ve yaygn e itim programlarna i manlk ile mcadele konusunun dahil edilerek okulncesi ve okul a ocuklarna, ergenlere ve genlere yeterli ve dengeli beslenme ve dzenli fiziksel aktivite al kanl nn kazandrlmasna katk sa lamak. amacna yer verilmi , bylece i manl n nlenmesine ynelik al malar arasna e itim sreci de katlm tr. Bu al mann amac da i manlk zerine kurulu ocuk kitaplarn ele almaktr. Kitaplar iki ba lk altnda incelenmi tir: ocu a grelik ilkesi ve karakter. al ma kapsamnda i man ocuklarn ba ki i olarak yer ald drt kitap incelenmi tir: i ko Patates, Tombul Yrek, Neden i manm? ve i kolarla Sskalar. Yntem Bu al ma, retilmi bir yap zerinde, tarama erevesinde betimsel bir al madr. Var olan bir durumu, var oldu u biimiyle betimlemeyi amalayan bu yakla mda, ili kisel bir trden tarama yaplm tr. i manlk zerine Kurulu ocuk Kitaplarndaki Karakter ve ocu a Grelik Karakter Her yaznsal yaptta ba ndan olaylar geen kahraman ya da kahramanlar, yazarn duygu ve d nce ynnden geli tirdi i, ya am gerekli i ile kendi deneyimlerinin birle imiyle biimlendirdi i e itli karakterleri canlandrr. Olayn kurgusuna gre de kahramanlar, farkl i levler stlenirler ve bu i levleri aracl yla ocuklarn, sorunlar kar snda taknacaklar tavra veya geli tirebilecekleri davran a ili kin ipular edinmelerini sa lar. ocuk kitaplarnda, ocuklarn yeni ya antlar kazanmalarna olanak sa layan en temel gelerden biri de ykndkleri kahraman/kahramanlar ve onlarn nitelikleridir. Kahramanlarn fiziksel ve ruhsal zelliklerinin abartya kalmadan iyi geli tirilmi olmas, kahramann ykdeki olaylara yn veren etkin ki ili i, ocuklar kahraman/ kahramanlarla zde im kurmaya yneltir. Kahramann ya ama ba ll , kar la t sorunlar zmedeki kararll , amaca ula mada izledi i yntemlerin niteli i ve bu eylemler bile kesinin sz ve davran larla somutlanmas, ocuklar da kahraman gibi duymaya, d nmeye ve hareket etmeye istekli klar (Sever, 2007: 65). Gnmzde ocuklarn en nemli sorunlarndan biri olan i manlk zerine kurulu ocuk kitaplarndaki karakterlere bakt mzda; i ko Patates adl yaptta iek, ba ki idir. Ada, Alara, Srma, Timur, iekin babas, a abeyi (Utku), annesi, Aylin, Nora, Sarper ise yapttaki yardmc ki ilerdir. 1058

Kitapta iek, i man bir kz ocu udur. Yaz tatiline girmi tir ve yazlk evlerinde keyifli bir tatil yapmay ummaktadr. Yazlk evde okuyacak kitap olarak Alaattinin Sihirli Lambas adl masal kitab bulur. Masal kitabn okumaya ba layan iek, bir yandan d ler kurmakta bir yandan da masal dnyasnn iine girerek masaldaki olaylara kar maktadr. ocu un d kurma gcn tm ayrntsyla gzler nne seren kitap, bir yandan da alay edilen, kmsenen bir ocu un gerekli ini ortaya koymaktadr. On blmden olu an kitapta iekin annesi, anneannesinin hastal nedeniyle evden ayrlmak, evin sorumlulu unu ise ieke brakmak durumunda kalr. Hibir arkada olmayan iek, bir yandan evle ilgilenmek durumunda kalrken bir yandan da d lerini kurmaya devam eder ama bu d lere, Ada ile Alaray da katmak durumunda kalr. iek, bir yandan kz ocu u olmann zorluklarn ya arken bir yandan da okudu u ve d leriyle yeniden yaratt masaln payla aca yeni arkada lar edinir: Srma ve Timur. iekin yaratt bu masala Srma ve Timurla bulu tuklar parkta da devam ederler, parkta olan di er ocuklarn da katlmasyla bu masal tiyatroya dn trrler. iek ve arkada lar, yaptklar bu tiyatrodan o kadar mutlu olurlar ki yeni bir oyun yapma giri iminde bulunurlar. Bu arada yeni oyunlar yapma iste i ieki o kadar me gul eder ki artk eskisi gibi aklna yemek yeme bile gelmemektedir. Ayrca yaratt d sel kahraman Papatyann etkisiyle grd d , ne ile ve ne iin sava aca n bilme abas onu mcadele etmeye ynlendirmi , Timurun da i manlkla verdi i mcadeleye onun da katlmasn sa lam tr. Kitapta ba ki i olan iek, davran ve eylemleriyle, konu malaryla, fiziksel zelikleriyle ve yazarn yorumuyla geli tirilmi , bylece iekin duygu, d nce ve eylemleri tm canll yla okuyucuya sunulmu tur. Hibir arkada olmayan, evresindeki ocuklar tarafndan alay edilen bir ocu un gerekli ini hibir abartya kamadan gzler nne seren yazar, yaratt bu karakter ile ayrca d nme, d kurma, aile ili kilerini, zellikle kadn-erkek ve kz-erkek ocu u arasndaki ayrm sorgulama, ele tirme, sevme gibi insani zellikleri de vererek yaptn ilgi ekici klm tr.10 ya ndaki bir ocu un d leriyle kurgulad bir masal aracl yla ocu un yaratma gcn ortaya koymaktadr. Ayrca bu masaldan yola klarak olu turulan tiyatro oyunu aracl yla yazar, tiyatronun ocuklarn kendi yeteneklerini ortaya koyduklar zgr bir ortam oldu unu okuyucuya duyumsatmaktadr. Tombul Yrek adl yaptta Michele, ba ki idir. Annesi Angelica, babas Arturo, buzdolaplarn kral Soylu Buzz, anneanne, Minik Hamsiler Klini inin yneticisi skeletsel Ho hanm, Sansar, Bay Kakkolen ise yapttaki yardmc ki ilerdir. Michele, sekiz ya nda i man bir ocuktur. Annesi ve babas ayr olan Michelein tek bir arkada vardr, o da buzdolabdr. Buzdolabnn kard her bir sese kar lk olarak onunla konu maya al an Michele, bylece buzdolabyla d sel bir arkada lk kurmu tur. Michelein annesi Angelica, bir mayo fabrikasnn yneticili ini yapmaktadr. Angelica iin en nemli ey zayf ve hareketli olmaktr. Ayn durumun ocu u iin de geerli olmasn istemektedir. Buzzun Tombul Yrek adn verdi i Michele, annesinin iste iyle Minik Hamsiler Klini ine gitmek zorunda kalr. Michele, bu klinikte kurallarn neler oldu unu ve nasl i ledi ini anlaynca ka planlar yapmaya ba lar ve kamay ba arr. Bu ka n ardndan Sansar ve Bay Kakkolen ile tan r. Michele, Bay Kakkolen aracl yla insanlarn ryalarn alan Cehennem umacs di er adyla Sucuktan insanlar kurtarr ve bu sava m hem kazanr hem de zayflam bir biimde annesine kavu ur. Yazar, i man olma gerekli ine ko ut olarak okuyucuya bir kurmaca evren sunmu tur. Bu evren ierisinde i manlkla mcadele vermenin yan sra gerek ya amda kar mza kmayacak bir canavar aracl yla sevme, sevilme, d kurma, rya grme gibi insani zellikleri de vererek yazar, yaptn okur asndan daha ilgin klm tr. Annesi tarafndan i man olmas nedeniyle srekli ele tirilen, anne ve baba sevgisinden yoksun olan bir ocu un sevilme ihtiyac, romann ilerleyen blmnde bir ba ka karakter olan canavarla e le tirilerek yeniden vurgulanm tr. i kolarla Sskalar adl yaptta, nal ve lkay ba ki ilerdir. Dokuz-on ya larnda birbirine ba l, mutlu bir ailenin ocu u olan kahramanlarmzdan nal, annesi Tanyeri Hanm gibi i man, lkay, babas Ferit Bey gibi zayftr. lkay ve naln, kiz Kayalara trmanrken bir ma aray ve ma arann sonundaki tneli fark etmesiyle ba layan anlat, tnelin sonundaki kalabalkla d m ksmna geer. Ardndan kalabal n gitti i yne do ru giden karde ler, ruhtmda iki gemiyle kar la rlar: biri Gbekistana, di eri Kemikistana giden gemiler. nal, Gbekistan, lkay, Kemikistan gemisine binerek bu lkelere do ru yola karlar. nal ve lkay iin serven bundan sonra ba lar. Gbekistan Krall ve Kemikistan Cumhuriyet birbiriyle tarih boyunca sava m ve hl bar sa layamam iki lkedir. lkay, tarih retmeni okkemik, General Cpclz, Zayflama Bakan Bo tabak, Ba bakan Kepkemik ile tan rken nal, Prens i gbek, Mare al Pofuduk, Kral XXXII. Tostombul, Profesr Pufpuf, General engbek 1059

ile tan m , onlarla yaknlk kurmu tur. Karakter adlarnn zellikle zayflk ve i manl a gre belirlenmesi dikkat ekicidir. Bu belirleme yalnzca adlarla snrl kalmam , ya am biimlerine de yansm tr. Gbekistanda her eyin yuvarlak biimde tasarlanmasna kar n Kemikistanda ince ve uzun bir grnm seilmektedir. Gbekistan insanlar her an yemek yiyerek, oturarak ve uyuyarak zaman geirirken Kemikistan insanlar srekli al arak, sadece iki n ve ok az yiyerek, o unlukla ayakta durarak (yemek yerken, otobse veya arabaya binerken,) ya amlarn srdrmektedir. i manlk ve zayfl n ztlklar zerine kurulu bir kurmaca evren yaratan yazar, ya amdaki sava gerekli ini i manlarca i ka, zayflarca Ssko olan adann zerine ya anan anla mazlk ve sava tan yola karak ele tirmektedir. Sava ince bir alayla anlatan yazar, insanlarn uzla ve bar ierisinde ya adklarnda ne kadar mutlu bir ya am sreceklerini okuyucuya sezinletmektedir. i manlk ve zayflk asndan bakt mzda ise yazar, i manl n srekli yeme, oturma, yemek ardndan uyuma, ok hareket etmeme, zayfl n ise az yeme, hareketlili i devaml klma gibi davran larn sonucunda olu tu unu okuyucuya kurgu iinde sunmu tur. Ba ki ileri lkay ve naln oldu u bu kitaptaki karakterler, davran ve eylemleriyle, fiziksel zellikleriyle, konu ma yoluyla geli tirilerek okuyucuya birliktelik, bar , sevgi gibi insani ve evrensel zellikler duyumsatlmaya al lm tr. Neden i manm? adl kitaba bakt mzda Can adl karakter ba ki idir. i man bir ocu un zerine yaplandrlan kitapta yazar, giri te ocu un d grn yle ilgili bir de erlendirmeyle ba lar: Patates gibi vcuduna, bo um bo um parmaklarna bakyor, baktka sinirleri tepesine kyordu. Ayn un uval gibiyim. diye sylendi (s.3). ocu un kendisini de erlendirirken abartya kalmas dikkat ekicidir ve bu de erlendirme, okuyucu ocu un z de erlendirmesi iin olumsuz bir uyaran niteli indedir. lerleyen sayfada Can, kpek korkusunu unuttuktan sonra i manlad n d nmeye ba lar. Ya ad korkunun hemen ardndan ocu un yine i manl d nmesi, kurgu iinde bir kopukluk yaratm tr. i manl yla ilgili Can, ikyette bulunmaktadr: Ne vard biraz zayf olsayd? (s.5) lerleyen satrlarda ise Kendine kalsa pek dert etmeyecekti. diye bir tmceyle devam eden yazar, yaratt karakterin davran larnda bir eli ki yaratmaktadr: ocuk, i man olarak ya amn srdrmek mi yoksa srdrmemek mi istiyor? Arkada lar tarafndan alay edilen i man ocuk, laflara dayanamaz ve Tanrya dua eder. Ey Rabbim! Beni de zayf yaratsaydn ne olurdu sanki? (s.8) i manl n yalnzca yaratlmaya ba lanmas, tp bilimi asndan kabul edilemeyecek bir gerekliktir. nk i manlk, birok nedene ba l bir hastalktr ve geli imi genler ve evresel nedenlerin etkile imi ile olu ur (Grel ve nan, 2001: 42). i manl n olu masnda a r ve yanl beslenme al kanlklar, yetersiz fiziksel etkinlik, ya , cinsiyet, e itim dzeyi, sosyo - kltrel etmenler, gelir durumu, hormonal ve metabolik etmenler, kaltmsal etmenler, psikolojik sorunlar, sk aralklarla ok d k enerjili diyetler, sigara- alkol kullanma durumu, kullanlan baz ilalar (antidepresanlar vb.), do um says ve do umlar aras sre (Akt. Sa lk Bakanl , 2010: 18) gibi etkenler sz konusudur. Dolaysyla i manlk, yalnzca do u tan gelen bir zellik de ildir. Zaten aile al malarndan elde edilen sonular, i manlk soyseriminin (fenotipinin) en fazla %30-50 orannda kaltmla geebilece ini ve vcut ya kitlesine etki eden byk (majr) etkenlerden enerji alm ve enerji harcamasna (sarfiyatna) kaltmsal temellerin etki etti ini ve diyet de i ikliklerine verilen yantn (cevabn) kaltmsal etkenlerle belirlendi ini gsterse de kaltmsal nedenlerin i manlkta grlen oran art n aklamas zordur (Grel ve nan, 2001: 42). Ayrca Grel ve nan (2001), son yirmi ylda i manl n orannda olu an (meydana gelen) art n ancak evresel nedenlerle aklanabilece ini belirtmektedir. Dolaysyla kitapta yer alan Cann i manl nn Tanrdan gelen bir zellik olarak gsterilmesi, ya am gerekli ine ters d mektedir. Cann Tanrya dua etmesinin ardndan kar sna bir kadn kar. Dua eder etmez bir kadnn ortaya k , rastlantsall ortaya koymaktadr. Rastlantsallk, ocuk edebiyat rnlerinde, yaptta ele alnan konunun nemini zayflatan, okurun kitaptaki olaylara gvenini sarsan bir olumsuz edir. (Sever, 2007: 130). Kadnn birdenbire ortaya k , ocuk okurun kabul edilebilirlikten uzak bir durumla kar kar ya kalmasna neden olmaktadr. Byle bir durumda Yazar- kitap- ocuk arasnda inandrclk sorunu olu maya ba lar (Sever, 2007: 130). Kitapta daha sonra Can, kadnn kambur oldu unu fark eder. i acyla dolar. Ardndan bir de kadnn ocuk felci geirdi i ve baca nn sakat oldu u renilir. Kitapta bir di er karakter olarak byle bir kadnn seilmesi, yazarn duygusal bir s l a yneldi ini gstermektedir. Sever (2007: 131)e gre duygunun a r lde zorland , kullanlmaya al ld ya am durumlar, ocuklarn insan do as ve ya am gere ini anlamalarna engel olur ( )ocuk kitaplarnda, birok zc (dramatik), ackl olayn birbirini izlemesi, ocu un duygularnn srekli yapay bir etki altnda kalmasna neden olur. Bu durum, zamanla ocu un duygu 1060

denetimini yitirmesine, duygularnn gdmne girmesine yol aabilir. Kitapta Can, kadna acyla bakarken kadn, evliya bak yla d ncelerini anlar. Yllarca ocuk felci geirdi i iin yatakta yatt n ama imdi yryebildi ini ve bunun iin kretti ini belirten kadn, Cana glck gndererek e ile bkle yrmeye devam eder. Can ise ikyet etti i iin kendinden utanr ve tekrar Tanrya dua eder. kreder kretmez ya mur ya maya ba lar ve Can, sevinle yrr, bir daha da asla vcudundan ikyet etmez. Kitabn rastlantsall a dayandrlarak sonulandrlmas, olayn inandrcl n ortadan kaldrmaktadr. Ayrca kitapta sklkla dinsel elere yer verilmi tir, bu da kitabn din ve ahlak dersi verme amal oldu unu gstermektedir. Oysaki ocuk kitab yazar, bir d ncenin, inancn pe inde ko an, o d ncenin ya da inancn do rulu una ocuklar inandrmaya al an bir sylevci de ildir (Sever, 2007: 23). Yazar, i man olan bir ocu un, sa lk sorununu hie sayarak kretmesi ve bu sorununa ili kin hibir sava mda bulunmamas gerekti ini rastlantlar zerine kurgulayarak ocuk okura iletmeye al m tr. Karakterlerin s bir biimde i lendi i kitap, i manlk konusunu belli bir btnlk ve ba lant iinde olmadan, mantksal bir yakla mdan uzak bir biimde ele almaktadr. Hlbuki Peter Schneiderin deyimiyle, gereki ocuk kitaplarnn snrlarn olmas olas olaylar, yani gerek ya amda olabilirlik ko ulu izer. Ayn zamanda btn olaylarda mantksal bir yakla m ve anlatm olmaldr. Bunun tesinde gereki ocuk kitaplarnn, ocu un ya ve dil yetilerini, d lem boyutunu a mayacak nitelikte olup kitapta ele alnan konularn, olaylarn belli bir btnlk ve ba lant iinde sunulmas gerekir (Doderer,1975den, Akt.: Dilidzgn, 2007: 58). ocu a Grelik ocuk yazn, bir yazn trdr ve ocu un dnyasna ko ut bir dnya kurgulayarak ocuk gerekli i veya ocu a grelik ilkesini gz nnde bulundurmaldr. Kitaplarn, ocuklarn okuma kltr edinmelerinde kendilerinden beklenen i levi gerekle tirebilmesi iin, ocuklar adna yazma sorumlulu u stlenenlerin; ocu un gzyle dnyaya bakan, ya am ve olaylar ocu un bak asyla alglayan bir anlay la ocu a ula may ye lemesi beklenir. Bu yakla mda temel belirleyenler, ocuk gerekli i ile bu gerekli i ocuklarla payla acak olan sanat duyarl olmaldr. nk bu belirleyenlerin varl , ortaya kan rnn hem ocu a gre olmas hem de yaznsal nitelik ta mas iin gereklidir (Sever, 2007: 21). ocuk gerekli i, ocukla mak de ildir. ocuk gerekli i ocuklarn gerekmi gibi almladklar, fakat hi de nesnel olmayan almlama farklarnn yakalanmasdr (Dilidzgn, 2007: 66). Gereki ocuk yazn da gerek konusal ada gerekse gnderme yapt cins asndan kendi iinde blmlere ayrlm tr. Bu blmlerden en belirgin olanlar unlardr: kz kitaplar, serven kitaplar, sorun odakl kitaplar (Dilidzgn, 2007: 74-75). Maier, sorun odakl ocuk ve genlik kitaplarnn nemli gstergesinin, okurun ya amnda nem ta yan de erlerin, sorunlarn konu edilmesi oldu unu belirtmektedir (Akt.: Dilidzgn, 2007: 77). i manlk sorununu konu edinen kitaplardaki yaratlan karakterler ile i man ocuklarn gerekli ine bakt mzda unlar grlmektedir: Bir ocu un i man olmasnda birok etken vardr: Kaltm, beslenme biimi, sosyoekonomik durum, psikolojik etkenler Kaltm: Aile al malarndan elde edilen sonularna gre i manlk soyserimi (fenotipi) en fazla %30-50 orannda kaltmla geebilmektedir (Grel ve nan, 2001: 42). Ayrca evlat edinilmi ocuklar, ebeveynevlat ve karde ler zerinde yaplan birok al mada kaltmsal etkenlerin, i manlkla ili kili etkenlerin de i iminde %20-80 orannda etkisi gsterilmektedir (Akt.Arman ve Ylmaz, 2007: 589). Kaltmn evreyle olan etkile imi i manl n olu umunda nemli bir etkendir. nk genler, metabolizma ve kiloyla ili kili di er mekanizmalara snr koyabilse de davran ve evre, bu snrlar do rultusundaki de i kenli i etkilemektedir (Arman ve Ylmaz, 2007: 589). Dolaysyla i manl n olu umunda yalnzca kaltm de il, evresel ve di er etkenleri de gz nnde bulundurmak gerekmektedir. ncelemeye alnan ocuk kitaplarndaki ki ilerde kaltm etkenine bakt mzda; i kolarla Sskalarda anne Tanyeri Hanm i mandr ve nal da annesine ekmi tir. Buna kar n lkay, babas Ferit Bey gibi zayftr. nal ve Tanyeri Hanm, yemek yemeyi pek sevmektedir. Anne ve babasnn yeme biimleri birbirinden farkldr. lkay ve Ferit Bey, abucak yerken, Tanyeri Hanm ve nal tam tersidir. i ko Patateste iekin babasnn kilo durumuna ili kin bir bilgi yoktur. Ama annesi zayftr. Anne zayf bir kadn olsa bile durmadan yemek yapan bir kadndr. Bu da iekin yemek 1061

yeme asndan snrlanmasn engeller. Timurda ise durum tam tersidir. Annesi i mandr ve Timur da bu sorunu ta maktadr. Tombul Yrekte ise anne ve baba zayftr. Dolaysyla yazar, Michelein i manl n anne ve babadan kaltmsal yolla geme etkenine de il, bunu ba ka etkenlerle ili kilendirmi tir. Neden i manmda karakterin s bir biimde verilmesi ve ocuk gerekli inden uzak bir yakla m benimsenmesi nedeniyle Cann i manl nn olu masna ili kin etkenlere ula lamamaktadr. evresel Etkenler Beslenme Biimi: ocuklar yemek seimi ve al kanlklarnda ailelerinden etkilenmekte, bu etki ya am boyunca devam etmektedir.ocuklarn yiyecek tercihleri, ailelerinin yeme davran lar ve yiyecek seim tercihleri ile ekillenir (Akt. Parlak ve etinkaya, 2007: 6). i ko Patates adl yaptta iekin annesi ev hanmdr ve srekli yemek yapmaktadr. Hamur i leri (pasta, brek, kek, makarna) sklkla yaplan yiyecekler arasndadr. Ayrca anne ve babas, kimin ne kadar ve hangi sklkla yedi ini gz ard etmektedir. iekin annesinin yapt yemeklerin yan sra buzdolaplarnn tka basa dolu olmas, ieki yemeye daha ok ynlendirmektedir: Oysa yazn, zellikle buraya, bu yazlk eve, tatile gelince buzdolab, mutfak tka basa dolar. Sofra enlenir. Annem durmadan pastalar, brekler yapar. Babam kasabadan yiyecek teberi ta r. Evde ne yiyecek var, kim bitirdi bunlar, kimse sormaz, hesaplamaz. iekin keyfine de diyecek olmaz (s.8). iekin buzdolabndan rahata yemek yeme durumu, Tombul Yrekteki Michele iin de geerlidir. Michele, annesi evde yokken buzdolabndan istedi ini rahatlkla yiyebilmektedir: e mayonezden ba lad, tpn dibinden tuttu ve di lerinin arasna soktu, derin bir soluk alarak tpn iindeki tm mayonezi bir dakikadan ksa bir sre iinde tketti. Sonra sra bir gn nceden kalan lazanyaya geldi, elbette bir atal arayarak zaman yitiremezdi, stn de fazla kirletmemeliydi. Bunun iin hamur parasn i aret parma yla ba parma nn arasna ald, sonra orta parma na sard ve bunu a zna atverdi. Bu ekilde srayla lazanyalar, ka ar ve dil peynirleri de yok oldu. Kfte yaplmak iin srasn bekleyen kyma ve ikolatal pudingler de mideye indirildikten sonra sra birer birer ieceklere ve srahide duran so uk aya geldi. Jambonlar ve tavuk salamlarn da yedikten sonra Michele, yumurta, yarm kilo st ve bir para pizza at n da yuttu (s.10). i kolarla Sskalarda ise nalla lkay, dzenli bir ailenin ocuklardr. Ama lkay, Ferit Bey ve Sskalarda hzl yeme al kanl vardr. Oysaki i manlktaki nemli etkenlerden biri hzl yeme al kanl dr. Hzl yeme ve az i neme i manlk olu umunda kolayla trc etkenlerdir. Modern ya amn getirdi i beslenme al kanl nda kalori ve ya yo unlu unun fazla olu u (hazr yemek (fast food) tarz beslenme) i manlk skl nn art nda bir risk etkenidir (Akt.Parlak ve etinkaya, 2007: 6). Bilginturan (2000), hzl yeme al kanl nn, i manl a neden olan etkenlerden birisi olarak hatal beslenme oldu unu, bu ba lamda yksek kalorili gdalarn alnmasnn, hazr yemenin, hzl yemenin, sk veya seyrek yemenin, gece yatmadan nce yemenin kolayla trc unsurlar oldu unu belirtmektedir. Sonu olarak zayflkla hzl yeme arasnda bir ba kuran yazar, ayrca Kemikistandaki insanlarn iki n yemek yedi i ve ayakta beslendi i zerinde durmu tur. Gbekistandaki insanlarn ise srekli yemek yemesi ile bir ztlk kurmaya al an yazar, 1885- 1967 yllar arasnda ya am tr. Dolaysyla yazarn dneminde zayflk ile hzl yemek yeme arasndaki ili kinin ne denli oldu u bilinememektedir ama gnmzde, hzl yenildi inde doyma duyusuna eri ilmeden fazla kalori alnm olunaca zerinde durulmaktadr. Sosyoekonomik Durum Sosyoekonomik dzey ve i manlk arasnda de i ken sonular bulunmu tur. Bu sonularn bazlar yksek sosyoekonomik dzeyde ve bazlar da d k sosyoekonomik dzeyde i manl n orannn artt gr ndedir. Geli mi lkelerde i manl n d k sosyoekonomik gruplarda ve kalabalk ailelerde daha sk oldu u grlrken (Durukan, 2001, Gnz ve ark., 2002) geli mekte olan lkemizde, i manlk daha ok yksek ve orta sosyoekonomik dzeydeki bireylerde grlmektedir (Tzn, 1999, ztora vd., 2006). Tombul Yrekte Michelein annesi mayo fabrikasnda yneticidir, i ko Patateste, anne ev hanmdr, babann mesle ine ili kin herhangi bir bilgi yoktur ama bir i te al maktadr. Her iki kitapta sosyoekonomik dzey tam olarak aklanmasa da kahramanlarn buzdolaplarnn yiyeceklerle dolu oldu una ili kin bilginin yer almas, sosyoekonomik adan d k dzeyde olmadklarn gstermektedir. i kolar ve Sskalar ile Neden i manmda sosyoekonomik dzeye ili kin hibir bilgi yoktur. 1062

Psikolojik Etkenler Anne-baba ve ocuk arasndaki ili kiler, ev ortamndaki sorunlar, akranlar tarafndan kabul edilmeme, bireyin ruhsal yapsn etkileyerek beslenme bozukluklarna neden olmaktadr ( arbat ve Demirkol,1999: 445). Aile ve akran etkile imi asndan bakt mzda ergenlik ncesi dnemdeki i man ocuklarn (obez preadolesanlarn) aileleri, kendilerini daha az birbirine ba l, daha az ba msz ve sosyal etkinliklerle (aktivitelerle) daha az ilgili olarak tanmlarlar (Arman ve Ylmaz, 2007: 592). i kolar ve Sskalarda lkay ve nal, mutlu bir ailenin ocuklardr. nal, hem annesi ve babasn hem de yer yer kzsa da karde ini ok sevmektedir. nal ve lkayn sevgi dolu bir ailesinin olma durumu, Michele iin geerli de ildir. nk Michelein anne ve babas, ya ndayken ayrlm lardr. Ayrca i ine smsk ba l olan anne ve babas, Michelee pek ba l olmayan, onunla payla mda bulunulacak sosyal bir ortamdan uzak bir davran sergilemektedir. Pazar sabahlar babas Michelei almaya geldi inde, onunla ortak bir an yaratmaktan ok i ini d nmektedir. Annesi ise srekli o lunu ele tirmekte, deal ocu un Kitabn kartarak bu kitaptaki llerle o lunu kar la trmaktadr. Kinston ve arkada larnn (1990) aile dzenindeki yakla mlarla ocukluk i manl nn cinsiyetteki farkll nn ortaya karlmasna ili kin yapt ara trmaya gre de evlilik ba nn zayf oldu u ailelerde, sklkla ebeveynler arasnda fke ve i man ocu a kar ak ele tirilerin varl tanmlanmaktadr(Arman ve Ylmaz, 2007: 592). Zaten aile iinde e ler arasndaki ili ki, ocuklara kar taknlan tavr etkileyen bir etkendir. rne in, e iyle anla amayan, mutsuz bir anne, tm sevgisini ocu una vererek onunla a r derecede btnle ebildi i gibi, tam tersine, saldrgan bir tutuma da brnebilir (Yavuzer, 2011: 134). Michelein annesinin sinirli tavr bu adan dikkat ekicidir. Ama yazar, bu sinirlili i, yeti kinlerin d grememesine ba lamaktadr. Aslnda kurgu iinde yeti kinlerin ocukluk duygularn, d lerini unutabildi ini okuyucuya duyumsatmaktadr. Aile ierisindeki ili kiler asndan Mendelson ve arkada lar, a r kilolu ve i man kzlarn aileleri iinde ba llklarnn, ifadelerinin ve demokratik biimlerinin (stillerinin) daha az oldu unu bildirdiklerini gstermi lerdir (Arman ve Ylmaz, 2007: 592). Aile iindeki demokratik tutum, ocu a bir birey oldu unu duyumsatr. i ko Patateste iek, ataerkil bir ailenin ocu udur. Annesi, her zaman kocasna itimat gstermi , o luna erkek olmasnn ayrcal n sunmu tur: Evde de bellidir yiyecekler. En gzelleri a abey iin, baba iin saklanr (s.8). Annesi, evden ayrlnca tm evin sorumlulu u ieke braklr. Kle iek. Su ta yan, ekmek kesen, dolmay stan. e yarasa bari. Bin bir ele tiri ald (s.20). iek, erkekle kadnn e it olmas gerekti ini d nen bir ocuktur. nk onlarn ailesinde parann nereye harcanaca na, istenip istenmeyece ine babas karar verir. Oysaki iek, annesinin al t iin kar l n almas gerekti ini d nr. E er babas al p, para kazanyorsa, annesi de almaldr. Babasnn demokrasi ynetim biimini anlatrken bununla ynetilmeyen lkelerde gc eline geirenin tekileri kle gibi kullandklarn, kimsenin de elindeki gc ba kasna vermek istemeyece ini sylemi ti. Aslnda bu durum sadece lkelerde de il, iekin babasnn ya am biiminde de geerlidir. Dolaysyla demokratik ya am biiminin snrl oldu u ailelerde ocuklar, bu durumdan do rudan etkilenmekte, ka iin de yiyeceklere s nmaktadr. i manlkla ili kili psikodinamik teoriye gre, besin rahatlk sa lar ve bylece travmatik bir deneyimi olan ya da zor ko ullarda ya ayan ocuklar iin bir telafi mekanizmas haline gelir (Arman ve Ylmaz, 2007: 592). iek, babasnn ele tirileri kar snda yiyeceklerle kendini telafi etmeye al maktadr: Bu dolma snmam . Ya lar var stnde. Hadi yeniden st. Alttaki dolmalar snrken, sttekiler pe pe e iekin midesine indiler. Kalan be brek, masaya ta nmadan, kaybolup gitti (s.20). Besinlerin vermi oldu u rahatlk ise Michelein a zndan yle dile getirilmektedir: Karnndaki so u un yerinde imdi mthi bir scaklk duyuyordu ve bu scack efkat duygusu gbe inden tm bedenine do ru yaylyordu. nsan karn doyunca kendini ne kadar iyi hissediyordu! Sknts elini rpnca ku larn kamas gibi uup gitmi ti i te. imdi evresindeki tm dnya yumu ack, insan kucaklamaya hazr bir ku ty yastk gibi grnyordu! (s.10-11). Besinlerle kendini mutlu klmaya al an, buzdolabndan sevgi grd ne inanan Michele, anne ve babas tarafndan ihmal edilmektedir. hmal edilen ocuklarn i man olma olaslklar di erlerine kyasla 9 kat fazladr (Akt. Arman ve Ylmaz, 2007: 592). Bu durum ocu un ihmal edildi inde sevgi gereksinimini besinle kar lad n ortaya koymaktadr. Psikanalitik kurama gre fazla yeme, psikoseksel geli menin oral dnemine ba l kalmasndan kaynaklanr. Yemek yeme, parmak emme gibi oral etkinlikler erken ya amda yaknl a ve sevgiye e de erdir, daha sonraki ya amda sevgi ve gvenli e olan gereksinim doyurulmam sa, oburluk bunlarn yerine geer (Durukan, 2001). Sevgi asndan doygunlu a ula amamann yan sra yaplan 1063

birok ara trmaya gre (Akt. Arman ve Ylmaz, 2007: 594, Akt. Pnar, 2002: 2) i man ocuklar di er ocuklara oranla daha d k kendilik de erine sahiptir. Kendilik de eri, i man ocu un cinsiyet ve ya na ba l olarak de i kenlik gstermektedir. Kz cinsiyeti iin vcut imaj kendilik de erinin nemli bir bile eni oldu u iin, kzlar kendilik de eri sorunlar (problemleri) asndan erkek cinsiyete gre daha byk risk altndadr (Akt. Arman ve Ylmaz, 2007: 595). Bu adan i ko Patatesteki iek karakteri dikkat ekicidir. Kumsala giderken siyah mayosunun stne koyu kahverengi renkli havlu elbisesini giyer. Yolda giderken de srekli nne bakmaktadr. nk sevmedi i ocuklarn onu grmesini istememektedir. Etiketlenme, ocu un ki ili ini ve benlik saygsn zedeleyen nemli etkenlerden biridir. Kk ocuklar i man olmalar nedeniyle sklkla etiketlenir ve bu davran lar 3- 5 ya nda bile ba layabilir. ocuk okula ba larken ve zellikle ergenlik dneminde daha ackl (dramatik) olarak, dalga geilmeye ve zorbal a maruz kalr. A r kilolu ergenlerin arkada lar tarafndan daha az seildi i (yani daha az aday gsterildi i), hatta hibir arkada tarafndan aday gsterilmemesinin bu ergenlerde normal kiloya sahip olan gruba gre daha sk grld sonucuna ula lm tr (Arman ve Ylmaz, 595- 596). Kitaplardaki karakterle bakt mzda Michelein hibir arkada nn olmad grlmektedir. iekin ise kurgunun ba nda arkada lar yoktur, ayn zamanda evresindeki ocuklar tarafndan alay edilmekte (a), zorbal a maruz kalmakta (b) ve oyunda d lanmaktadr (c). a) Bir de utanmadan, Pirzolaya benziyorsun. Yerim imdi seni. demi ti o lan. (s.24), b) Aptal Gktu , hey! Neden vurdun g sme! Canm yle bir yand ki (s.7), c) Sonra kz avlama oyununda ieki yakalaynca Ben bunu pmem. diyen terbiyesiz Altu (s.24). ieke yaplan bu davran larn yan sra Neden i manm? adl kitapta Cann szlerle alay edildi i grlmektedir. Ama burada biraz abartya kald dikkat ekmektedir: Karde inin btn yemeklerini yiyorsun herhalde. Baksana zavall ocuk bir deri, bir kemik kalm . skelet gibi olmu gariban. Amma da i kosun ha! Sen yrrken deprem oluyor zannediyorum (s.7). i kolarla Sskalarda ise lkay i ko! deyip alay edince, nal, karde ine vurmakta ve bylece kavga etmektedirler. Karakterlerden yola klarak alay edilmenin, d lanmann ocuklar edilgen olmaya ya da sinirli olmaya ynlendirdi i sylenebilir. Oysaki ilk retim a ndaki ocu un benli i, ailenin dar alanndan toplumun geni ve renme olanaklarna uzanmaktadr. Ana-baba ile zde imin yan sra, ba ka ki ilerle ( retmenler, ba ka yeti kinler, arkada lar) zde im de nem kazanmaktadr (ztrk, 2002: 90). Ayrca 8- 10 ya nda iken ocuklar, bir gruba uyum sa lamak, ait olmak ister; kendi yeteneklerine de nem verilmesini bekler (Sever, 2007: 53). Yeni arkada lklar kurmak, arkada lar tarafndan kabullenilmek ve de er verilmek ister (Sever, 2007: 59). 10- 12 ya ve stnde ise artk aileye eskisi kadar ba ml de illerdir. Daha ok arkada laryla birlikte olmaya, zaman geirmeye isteklidirler (Sever, 2007: 60). Dolaysyla kitaplarda zellikle iek ve Micheledeki arkada olma, sevme ve sevilme iste i, bu ya lardaki ocuklarn bili sel ve toplumsal geli im gereksinimidir. Ayrca iekin Timura olan ilgisi de 10- 12 ya ve stndeki ocu un bir toplumsal geli im zelli idir. Sonu ocukluk ve ergenlik a i manl , gnmzde gittike nemi artan bir sorundur. i manl n yaratt birok etken gz nnde tutuldu unda zellikle aile ve evrenin i birli inin nemi daha ok artmaktadr. evresel etkenler ierisinde e itim sistemi ve ocu un sorunlarn yanstan kitaplar da yer almaktadr. i manlk sorunu odakl kitaplarn ocu un gerekli ini en iyi ekilde yanstyor olmas gerekmektedir. nk kendi sorunlarn kitapta bulan ocuk, karakterlerle zde le erek bu sorunlarna ili kin ya am durumlarna tanklk edecektir. Anne ve babalarn bu kitaplar okumas, ocu unun gerekli ini bir kurgu ierisinde sezinleme olana na kavu malarn sa layacaktr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akbulut G., zmen, M. ve Besler, T. (2007) a n Hastal Obezite. TB TAK Bilim ve Teknik Dergisi, 2-15. Ak , N., Pala, K., vd. (2003) Bursa li Orhangazi lesi Alt Merkez lk retim Okulunda 6-14 Ya Grubu rencilerde Kilo Fazlal ve Obezite. Uluda niversitesi Tp Fakltesi Dergisi, 29(3), 17-20. Aksoy, S. K. (2009) i ko Patates. stanbul: Toroslu Kitapl . Arman, A.R ve Ylmaz, S. (2007) Obezite ve ocuk Psikiyatrisi. (Ed.: S.A. Aysev ve Y.I. Taner) ocuk ve Ergen Ruh Sa l ve Hastalklar. stanbul: Golden Basm. Aydemir, A. (2010) ocuk ve Ergenlerde Obezite, Depresyon ve Aleksitimi Dzeyleri Arasndaki li ki: stanbul rne i. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. Bilginturan N.(2000) ocukluk Ya Obezitelerinde Tedavi. Katk Pediatri Dergisi, 21(4), 527-536. Bozbora, A. (Ed.) (2002) Obezite ve Tedavisi. stanbul: Nobel Tp Kitabevleri.

1064

Dilidzgn, S. (2007) a da ocuk Yazn. Yazn E itimine Atlan lk Adm. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Durukan, P. (2001) Fiziksel Aktivite ve Psikososyal Faktrlerin Obezite zerine Etkisinin De erlendirilmesi. Uzmanlk Tezi, Ankara. Ergn, N. (2005) i manlk (Obezite) ve Sa lkl Beslenme. Denizli: Bilal Ofset ve Matbaaclk. Gezer, G. (2007) Neden i manm? stanbul: Nesil Yaynclk. Gnz H., Saner G., vd. (2002) Beslenme ve Beslenme Bozukluklar. (Ed.: O. Neyzi, T. Ertu rul), Pediatri. 3. Ankara: Nobel Tp Kitapevleri. Grel, S.F. , nan, G. (2001) ocukluk a Obezitesi Tan Yntemleri, Prevalans ve Etyolojisi. AD Tp Fakltesi Dergisi, 2(3), 39- 46. [evrimii]: Inequalities in young People's Health, HBSC International Report from the 2005/2006 survey. http://www.euro.who.int/eprise/main/WHO/InformationSources/Publications/Catalogue/20080617_1 adresine 10.08.2011 tarihinde eri ilmi tir. Kksal, G. ve zel, H.,G. (2008) ocukluk ve Ergenlik Dneminde Obezite. Ankara: Sa lk Bakanl Yayn. Maurois, A. (2010). i kolarla Sskalar. stanbul: Can ocuk Yaynlar. Orhan, Y. ve zbey, N. (2002) i manlk Bilimi Aklamal Terimler Szl . stanbul: Nobel Tp Kitabevleri. ztora, S., Hatipo lu, S., vd. (2006). lk retim a ndaki ocuklarda Obezite Prevalansnn Belirlenmesi ve Risk Faktrlerinin Ara trlmas. Bakrky Tp Dergisi, 2(1),11-14. ztrk, O. (2002) Ruh Sa l ve Bozukluklar. Ankara: Nobel Tp Kitaplar. Parlak, A. ve etinkaya, . (2007) ocuklarda Obezitenin Olu umunu Etkileyen Faktrler. Frat Sa lk Hizmetleri Dergisi, 2(5), 24- 35. Pnar, R. (2002) Obezlerde Depresyon, Benlik Saygs ve Beden maj: Kar la trmal Bir al ma. C.. Hem irelik Yksekokul Dergisi, 6 (1), 30-41. Sa lk Bakanl Temel Sa lk Hizmetleri Genel Mdrl (2010) Trkiye Obezite ( i manlk) le Mcadele ve Kontrol Program (2010- 2014). Ankara: Kuban Yaynclk. Sever, S. (2007) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. arbat G., Demirkol M. (1999) Obezite, (Ed.: A. Ek i). Ben Hasta De ilim. stanbul: Nobel Tp Kitapevleri, 441-450. Tamaro, S. (2010) Tombul Yrek. stanbul: Can ocuk Yaynlar. [evrimii]Ten Facts http://www.who.int/features/factfiles/obesity/facts/en/index.html adresine 10.08.2011 tarihinde eri ilmi tir. on Obesity.

The Asia Pasific Perspective: Redefining Obesity and its Treatment (2000) http://www.wpro.who.int/NR/rdonlyres/ 0A35147BB1D5-45A6-9FF2-F7D86608A4DE/0/ Redefiningobesity.pdf adresine 10.08.2011 adresine 10.08.2011 tarihinde eri ilmi tir. Tzn M. (1999) Obezite ve Tedavisi. stanbul: Mart Matbaaclk. Ulupnar, S. (2004) Obez Hastalarn Ba ml-zerk Ki ilik zelliklerinin ve Problem zme Yeteneklerinin De erlendirilmesi. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Afyon Kocatepe niversitesi Sa lk Bilimleri Enstits, Afyon. Yavuzer, H. (2011) Do um ncesinden Ergenlik Sonuna. ocuk Psikolojisi. stanbul: Remzi Kitapevi.

1065

ZEYNEP CEMAL N N PATENL KIZ ADLI YAPITININ OCU UN K GEL M AISINDAN NCELENMES

L K VE TOPLUMSAL

Damla PEK Ankara niversitesi E itim Bilimleri Enstits Yksek Lisans rencisi

zet Edebiyat, sanat duyarl ile kurgulanm insan ve ya am gere ini sunma sanatdr.Ama, yaznsal metinlerle okuru duymaya, d nmeye ve yeniden anlamlandrlmaya a rmaktr. ocuk edebiyatnda da ama ayn olmakla birlikte yeti kin edebiyatndan ayran temel zellik, yazn olma zelliklerine ek olarak ocu un zel ko ullarnn dikkate alnmas gereklili idir. ocuk edebiyat, erken ocukluk dneminden ba layarak ergenlik dnemini de kapsayan bir srete, ocu un dilsel, bili sel, ki ilik ve toplumsal geli imine uygun, dilsel ve grsel iletilerle zenginle tirilmi sanatsal niteli i olan yaznsal metinlerin tm olarak tanmlanabilir. ocuk edebiyat yaptlar, ocu un ki ilik ve toplumsal geli imine uygun olmas gerekmektedir. ocuk edebiyat yaptlaryla, ocu un kendisini tanmasna, br insanlarla kar la trmasna; ya amda kar la abilece i sorunlar kestirmesine, onlarn zmne ynelik ipular bulmasna; toplumun kltrel ve toplumsal de erleri anlamasna, ele tirmesi gereken de erleri duyumsatmasna olanak sa layan bir deneyim alan olu turur. Bu yzden ocuk edebiyat yaptlar, ocu un ki ilik ve toplumsal geli imine katk sa lamas bakmndan nemlidir. Bu ba lamda a da Trk yazarlarndan Zeynep Cemalinin Patenli Kz adl yapt ocu un ki ilik ve toplumsal geli imi asndan incelenmi tir. Sonu olarak, Zeynep Cemalinin Patenli Kz adl yaptnn ocu un ki ilik ve toplumsal geli imine katk sa layc oldu u sylenebilir. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, ki ilik geli imi, toplumsal geli im.

Abstract Literature is an art which has fictionalized with artist sensivity and presenting human and life facts. The purpose is directing reader to hearing, considering and retelling the meaning with literary texts. In children literature purpose is the same as well as there is a key feature distinguish from adult literature. In addition to literary text features, childs special conditions should be taking into consideration .Childrens literature from the beginning of early childhood inclusives adolescence period and within this period children should be confirmed with their linguistic, cognition, personality and social development. Childrens literature can be defined as all the literary texts which has enriched by linguistic and visual messages which have artistic value. Chilrens literature works should be suitable for childs personality and social development. Childrens literature works have formated experiantal enviroment with childs knowing herself/himself, references human with herself/himself, being aware of problems in life and trying to solve these problems and finding cue, understanding cultural and social values which required to be criticized. Therefore, childrens literature works are important in terms of contributing childrens social and personality development. In this context, one of the modern Turkish authors Zeynep Cemalis book which is named The Girl With Skate was analysed in terms of childrens personality and social development. As a result, Zeynep Cemalis book which is named The Girl With Skate can be said to make contribution childs personality and social development. Key Words: Childrens literature, personality development, social development.

1. Giri Trke Szlk (2005: 600) gre edebiyat; olay, d nce, duygu ve hayallerin dil aracl yla szl veya yazl olarak biimlendirilmesi sanat, yazn. Kavcar (1999:123)a gre edebiyat; duygu, d nce, hayal ve izlenimlerin szl veya yazl olarak gzel ve etkili bir biimde anlatlmas sanatdr. Sever (2005: 30)e gre edebiyat, dille olu turulan bir sanattr ve Sever (2008, 2005)e gre edebiyat bize, sanat duyarl ile kurgulanm insan ve ya am gere ini sunar. Aslan (2007: 32)a gre edebiyat; d , d nce, duygu, izlenim, ya ant ve tasarlarn gzel, etkili, bir biimde anlatlmas sanatdr. Kavcar (1999: 5-6)a gre edebiyatn i levi, insann kendisiyle, ba ka insanlarla, do al ve toplumsal evresiyle at malarn yanstmasdr. Edebiyat, de i ik durumlarn, servenlerini yanstarak insan do asn tantr, bu yolla ya antmz zenginle tirir, gzelin tadna ve farkna varma gcn geli tirir. Edebiyat, insana yeryznde ne kadar insan varsa o kadar ayr miza ve ki ilik oldu unu rneklerle gsterir. Sever (2008: 12-13)e gre, yaznsal metinleri okuduka karmlarmz, 1067

olaylar ve onlarn olas etkilerini grmemize, anlamamza yardm eder. Edebiyat yaptlaryla tarihe, kltr tarihine ili kin e itli deneyimler ve bir hayat felsefesi edinebiliriz. ocuk edebiyatnn da i levleri ayn olmakla birlikte, ocuk edebiyatn yeti kin edebiyatndan ayran en belirgin snr, Dilidzgn (2004: 40)e gre hedef kitlesinin zellikleridir. Yani ocu un anlama ko ullar, dil dzeyi, e itim gereksinimi, dnya ile olan ili kisidir. ocuk edebiyat, Sever (2008: 17)e gre, erken ocukluk dneminden ba layp ergenlik dnemini de kapsayan bir ya am evresinde, ocuklarn dil geli imi ve anlama dzeylerine uygun olarak duygu ve d nce dnyalarn sanatsal niteli i olan dilsel ve grsel iletilerle zenginle tiren, be eni dzeylerini ykselten rnlerin genel addr. O uzkan (2006: 3)a gre ocuk edebiyat, usta yazarlar tarafndan zellikle ocuklar iin yazlm olan ve stn sanat nitelikleri ta yan eserlere verilen genel addr. irin (2007: 16)e gre ocuk edebiyat, temel kayna ocuk ve ocukluk olan; ocu un alg, ilgi, dikkat, duygu, d nce ve hayal dnyasna uygun; ocuk bak n ve ocuk gerekli ini yanstan; lde, dilde, d ncede ve tiplerde ocu a gre ieri i yaln biimde ve itenlikle gerekle tiren; ocu a okuma al kanl kazandrmas yannda, edebiyat, sanat ve estetik ynden geli mesine katk sa layan, ocu a duyarl biimde yeti kinli e hazrlayan bir gei dnemi edebiyatdr. Sever (2008: 19)e gre ocuk edebiyatnn temel i levi, ocuklara okuma sevgisi ve al kanl kazandrmaktr. ocuklar iin yazlan nitelikli yaynlar, ocuk-edebiyat-sanat etkile iminin kapsn aralayan etkili birer uyaran olmaldr. Dilidzgn (2007: 22)e gre de, ocuk edebiyat her ne kadar do rudan belli e itsel amalara hizmet eden bir ara olarak grlmese de, ocu a okuma e itimi veren bir aratr. Bu anlamda ocuk edebiyat, yeti kin edebiyatna gei te bir ara basamak ya da gei yazn i levini stlenmektedir. Bylece, ocuk ve genlik edebiyatnn, okuma al kanl veren ve yaznsal rnleri almlamay reten bir i levi ortaya kmaktadr. ocuk edebiyat, ocu u yazya (yazl olana) al trma, onu e lendirme, onun d dnyasn harekete geirme; ama zellikle de dnyann, bedenin, heyecanlarn, aileye ve tekilerle ili kilerin ke fine e lik etme, de erleri retmeye yardmc olma, bir tek szckle toplumsalla trmay sa lama ve kurallar iselle tirme amacn gder (Brugeilles vd., 2002 Akt.: Aslan, 2007a: 86). Grlyor ki ocu un geli im srecindeki gereksinimlerinin kar lanmasnda, sanat duyarl ile hazrlanm kitaplar nemli bir sorumluluk stlenmektedir (Sever vd., 2007: 3) Genel olarak yukarda ocuk edebiyatnn temel i levleri verilmi tir. ocuk edebiyatnn en nemli i levlerinden biri de ocu un ki ilik ve toplumsal geli imine katk sa lamaktr. Ki ilik Geli imi O uzkan (1993: 86)a gre ki ilik, 1. Bireyin, toplumsal evresi iinde kar la t ve edindi i izlenimlerle olu turdu u davran zelli i. 2. Bireyin ruhsal ve toplumsal tepkilerinin tmne verilen ad. 3. Bir kimsenin kendine gre belirgin bir zelli i olmas durumudur. Ccelo lu (1998: 404)na gre ki ilik, bireyin i ve d evresiyle kurdu u, di er bireylerden ayrt edici, tutarl ve yapla m bir ili ki biimidir. O uzkan (1993: 86)a gre ki ilik geli imi ise, i sistemler ile toplumsal etkiler kar snda srekli uyum yapma durumunda kalan bireyin ki ilik yaps ve biiminde do umdan ba layarak olgunluk a na de in grlen de i melerdir. Sever (2008: 56)e gre ki ilik geli mesi ise, kar la lan sorunlara uygun zmler retebilme, duygularn uygun biimde gsterme, toplumsal evreye uyum sa lama gibi ki inin geirdi i bir de i im ve geli im sreci olarak de erlendirilebilir. Kavcar (1999: 4)a gre ki ilik geli mesi, her insann kendi artlara gre izleyece i yolu kendisinin semesi demektir. Byle bir hayat ve e itim anlay , insanda ok e itli duyma, d nme ve hareket etme bilincinin bulunmasn gerektirir. te edebiyat bu bilinci uyandrmaya yarayan aralarn ba nda gelir. Aslan (2007b: 193)a gre, ocuklarda ki ilik geli imi olduka nemlidir; nk ocuklar kendilerini anlamaz, tanmaz ve nemli olduklarna inanmazlarsa ba kalarna de er vermeyi de renemezler. Yaznsal ocuk kitaplar, sundu u ya ant rnekleriyle ocuklarn kendilerini, ya am ve insan gerekli ini tanmalarna ve bylece kendi ki iliklerini olu turmalarna yardmc olur; ocuklarn olumlu birer ki ilik olarak geli melerini sa lar. Sever (2008: 58)e gre, ocuk kitaplar, ocuklarn ki ilik geli imde nemli etkileri olan aralardr. lk ocukluk dneminden ba layan bu etkiler, ilk retimin sonlarna kadar srer. Bu etkinin amaca uygun olarak gerekle tirilmesinde en belirleyici etken, ocuklarn ki ilik zelliklerine uygun etkinliklerin, uygun kitaplarla desteklenmesi ve btnle tirilmesidir. ocuklarn geli im zelliklerine, ilgi, be eni ve gereksinmelerine sanat duyarl ile seslenen kitaplar, ocu un ki ilik geli iminde a a daki davran lar kazanmasna katk sa layabilir:

1068

1. Kitaplar, okuma eylemini al kanl a dn tren ocuklarn, kendini tanma, ba ka insanlarla kar la trma, onlara benzeyen ya da onlardan ayrlan yanlarn grme denemeleri, onlar kendi ki ili ini tanmaya, evresindekilerin ki iliklerini de anlamaya ynelik bir bilinlendirme srecine sokar (Sever, 2008: 57). 2. ocuklarn nemsedikleri ki ilerin duygu, d nce ve davran larn benimseyip kendilerine zg davran lara dn trd bir dnemde, kitaplar, yaratt kahramanlarla, yknebilecekleri yeni modeller yaratr (Sever, 2008: 57). 3. ocuklar, sanatnn kurgulad olaylarn kahramanlaryla zde im kurarak iyiye, gzele, do ruya ynelirler; sanatnn yaratt insana zg duygu yo unlu u ile kskanlk, nefret, d manlk gibi duygulardan arnabilirler (Sever, 2008: 73). 4. lk ocukluk dneminden ba layarak, anne-babann ocu a kendi davran larn ynetme zgrl tanyan demokratik yakla mlar, ocuklarn olumlu ki ilik zellikleri geli tirmelerini sa lar (Sever, 2008: 57). 5. ocuk kitaplar, yeti tirilecek ki ilerin duygu ve d nce bakmndan dengeli, bilimsel d nceyi benimsemi , zgr ve geni bir dnya gr ne sahip, insan haklarna saygl, sorumluluklarn bilen yaratc bireyler olmasna yardmc olur (Sever, 2003: 36). 6. Kitaplarla ocuklar, evresindeki modellerin kendi saldrganlk drtlerini nasl dizginlediklerini gzleyerek ve onlara yknerek kendi davran rneklerini geli tirir (Sever, 2003: 36). 7. Kitaplar ocuklara, anne, baba, karde d nda ili ki kurabilece i yeni arkada larn, kom ularn yer ald evreyi tantr. Bu ili kileri, iinde sorunlarn, sevinlerin, dayan mann, payla mann oldu u de i ik durumlarla rneklendirerek ocuk iin, yeni ya am kesitleri olu turur (Sever, 2008: 73). 8. Kitaplar ocuklara, kendileriyle, evresindeki yeti kinlerle, arkada laryla, karde / karde leriyle ya ayabilece i sorunlarn zmne ili kin ipular sunar (Sever, 2008: 73). 9. ocuklar, kitaplarda kar la t kahramanlarla; insanlarn farkl farkl i ler yaparak ya amlarn srdrdklerini, de i ik ki ilik zelliklerine, duygu ve d ncelere sahip olduklarn, olabileceklerini anlar (Sever, 2008: 73). 10.Kitaplar, sanat bak asyla, geleneksel anlay n d na ta arak kz ve erkek ocuklarn birok i te nasl ba arl olabilece ini zgn kurgularla gsterir (Sever, 2008: 73). 11.Kitaplarda, yaratlan kahramanlarla, birok konuda, amaca uygun karar vermenin yollar ve a amalar rneklendirilir; ocuklara bu kararlar de erlendirme olana yaratr (Sever, 2008: 73). Toplumsal Geli im Toplumsalla ma, bireylerin, zellikle de ocuklarn belirli bir grubun i levsel yeleri haline geldikleri ve grubun teki yelerinin de erlerini, davran larn ve inanlarn kazandrdklar sretir (Gander ve Gardiner, 2001, Akt.: Sever, 2008: 65). Tezcan (1999: 43)e gre toplumsalla ma, do u tan ba layarak tm ya am boyunca sren uzun bir dnemi kapsar. Bu sre, bir ki i ile di er ki i ya da ki iler arasnda gerekle en ve sonunda toplumsal davran rneklerinin kabuln ve uygulanmasn sa layan kar lkl etkile im srecidir. Sever (2008: 65)e gre toplumsalla ma, toplumun genel geer de erlerinin ki iler tarafndan kazanlmas srecidir. Ki ilik geli imi toplumsal bir evrede olu ur. Bebek ilk toplumsal ili kisini annesiyle kurar, evresindekilerle (baba, karde , dede, nine vd.) geli tirir, arkada laryla geni letir. Dilini renip geli tirmesiyle evresi ve arkada laryla ili kilerini glendirir, ya ad topluma uyum iin gerekli olan toplumsal becerileri edinir (Sever, 2008: 65). Aslan (2007b: 195)a gre toplumsal geli me, insanlarn oynad farkl toplumsal rolleri anlamay ve bunlarn farknda olmay gerektirir. Dnyadaki insanlarn farkl gr alarnn bilincinde olmak, bu srete ok nemlidir ve edebiyat bunun ba arlmasna yardmc olur. Sever (2008: 65)e gre, edebiyat yaptlar yaratld toplumun kltrel ve toplumsal de erlerini yanstr. Bazen olumlanan, bazen de kar klan bu de erler, okura o toplumun geli tirdi i, nemsedi i davran lara ili kin ipular sunar. Ya am boyu srecek renmelerin temellendirildi i (0-6 ya ) ve desteklendi i (6-12 ya ve st) dnemlerde ocuklara seslenen kitaplar, ailesi ve yakn evresi d nda da yknebilecekleri modeller yaratarak, onlarn toplumsalla ma srecine kalc katklar sa lar (Sever, 2008: 65). Aslan (2010: 35)a gre, yaznsal nitelikli ocuk kitaplar, gnn geleneksel ve kltrel de erlerini yanstarak ocu un ya ad toplumdaki de erleri renmesine, dolaysyla onun toplumsalla ma srecine katk sa lar.

1069

ocuklarn geli im zelliklerine, ilgi, be eni ve gereksinmelerine sanat duyarl ile seslenen kitaplar, ocu un toplumsal geli iminde a a daki davran lar kazanmasna katk sa layabilir: 1. ocu a iinde ya ad toplumun insan ili kilerini tantr, bu ili kileri okudu u farkl kltrleri tantan kitaplardaki insan ili kileriyle kar la trma olana yaratr (Sever, 2008: 72). 2. Toplumlarda kabul gren, daha ok benimsenen; kabul grmeyen, kar klan tutum ve davran larn sezilmesine yardmc olur (Sever, 2008: 73). 3. ocu a iinde ya ad toplumun de erlerini, davran larn ve inanlarn tantr. 4. ocu un ksa ya am deneyimini, de i ik kltrlerin ve co rafyann zelliklerini sunarak zenginle tirir (Sever, 2008: 73). Bu al mann amac, Zeynep Cemalinin Patenli Kz adl yaptnn ocu un ki ilik ve toplumsal geli imine katksn belirlemektir. 2. Yntem al mada yazl bir ara olan kitap zerinde al ld iin de erlendirmede betimsel zmleme tekni i kullanlm tr. Bu yakla ma gre, elde edilen veriler daha nceden belirlenen izleklere gre zetlenir ve yorumlanr. Veriler, ara trma sorularnn ortaya koydu u izleklere gre de dzenlenebilir ve onlar arpc bir biimde yanstmak amacyla do rudan alntlara sk sk yer verilir. Bu tr zmlemede ama, elde edilen bulgular dzenlemi ve yorumlanm bir biimde okuyucuya sunmaktr. Bu amala elde edilen veriler, nce sistematik ve ak bir biimde betimlenir. Daha sonra yaplan bu betimlemeler aklanr ve yorumlanr, neden-sonu ili kileri irdelenir ve birtakm sonulara ula lr (Yldrm ve im ekten Akt.: Sever, S., Aslan, C., 2009: 233). 3. Bulgular ve Yorum al mann bu blmnde, ocu un ki ilik ve toplumsal geli imi asndan, Zeynep Cemalinin Patenli Kz adl yaptndan elde edilen bulgulara yer verilmi tir. 3.1. Zeynep Cemalinin Patenli Kz Adl Yaptnn ncelenmesi Kitap, Patenli Kzn ( erare Aydo du) yaz tatilinde gitti i Ye ilba lar Kynde tan t alt farkl karakterin hayatlarndan, ocukluk anlarndan ve onlarla tan ma servenlerinden olu maktadr. 3.2. Patenli Kz adl yaptn ocu un ki ilik geli imine katks: Cemali, okurlarn erare Aydo du adnda, do u tan i itme engelli bir kzla tan trr. erarenin tatil deviyle birbirinden farkl karakter zelliklerine sahip ki ilerle, okuyucu kar kar ya braklr. Kitapta yer alan karakterlerden alt ya l ki inin ocukluk anlaryla ocu un yknebilece i deneyim alanlar olu turulmu tur. Yaptn ba kahraman erare Aydo du, azim ve e itimle gelen ba arnn bir rne i olarak kar mza kar. erare, zeki, al kan, yardmsever, iyiniyetli, kararl, istekli, sabrl, zgveni yksek, drst, akszl, yerine gre inat, krlgan, evresindeki herkesi ya ama ba layan(s.37) bir karaktere sahiptir. Cemali, erare aracl yla engeli yaratann aslnda bizler oldu unu duyumsatr. Postacnn Hayreti blmnde, Hele bak! Yzme kap kapatyorlar bir de!(s.29), Biz babamza byle kafa tutamazdk., Babam olsayd imdi, alrd u gzelim sarmalar, ba mzdan a a ya geirirdi!(s.30) cmleleriyle yazar, Postac Erkan aracl yla otoriter baba karakterini gstermi tir. Postac Erkann e i, Hi dinlemiyorsun ocuklarn. stelik, arkada larna deli diyorsun; o ok saydklar Aydn Beye sorumsuz diyorsun(s.30) cmleleriyle yazar, hem otoriter baba karakterinin yanl l n anne tarafndan vurgulam hem de anne ve babalarn ocuklarn ki ili inin ekillenmesinde nemli yeri olan arkada larna ve de er verdikleri byklerle ilgili olarak dzgn ifadeler kullanmann nemine dikkat ekmi tir. Postac Erkan, Kkken babasnn buyurganl ndan, gzda larndan yle ylm t ki, kendi ocuklarna arkada a davranmaya zen gstermi ti. Glm gldrm , dinlemese de dinler grnm , hep ba n sallam t.(s.30) cmleleriyle yazar ocuklara, Postac Erkann gemi i hatrlamasn sa layarak otoriter baba karakterinin yanl l n sezdirmi tir. Leyla retmenin Hanmninenin Masallar adl ansnda, Leyla retmenin ninesi, her gn okuldan geldi inde onu dinlemektedir. Leylann tabiriyle Grmeden hepsini tanrd arkada larmn(s.50) cmlesiyle yazar, ocuklarn dinlenilmesinin nemini vurgulam , de er verildi ini hisseden ocu un, ki ili ini olumlu ynde etkileyece ini sezdirmi tir.

1070

Okulncesi dnemde, ocu un yaznsal nitelikli yaptlarla kar la mas ki ilik geli imi iin nemlidir. Hanmninenin Masallar blmnde, Leyla retmenin ocukluk ansyla, ocuk iin masaln nemi vurgulanm tr. lk retim dneminde, ocu un ba arma duygusunu kazanabilmesi iin ona ya seviyesine uygun sorumluluklar verilmelidir. Leyla retmenin ocukluk ansnda yer alan, Senem Ablan ama rlar asarken, sen de ona mandalar ver., Senem Ablan ortal spryor, tozu da sen al(s.44) cmleleriyle yazar, ocuklarn ki ilik geli imi iin sorumluluklar verilmesinin nemini vurgulam tr. Leyla retmenin Hanmninenin Masallar adl ansnda, Leyla retmen okula ba layacaktr. Leylann babasnn Sevincine hepimiz katlyoruz. Bugn ilk gn. nnde en az on be yl var. Senden yalnzca al man ve ba arl olman bekliyoruz(s.49) cmleleriyle yazar, ailelerin ocuklarnn ki ilik geli imi iin onun sevincine ortak olmas gerekti ini, ailelerin ocuklarndan beklentilerini okurlara sezdirmi tir. Leyla retmenin Hanmninenin Masallar adl ansnda, Kk Leylann ileride ne olaca tart lrken babasnn Buna Leyla karar verir(s.49) cmlesiyle yazar, meslek seiminde kararn ocu a braklmasnn, ocu un ki ilik geli imini olumlu ynde etkileyece ini duyumsatr. Bylece, ocuk karar veren ve kararlarnn sorumlulu unu alan birey olarak yeti ecektir. Leyla retmenin ninesi de Elbette okuyacak torunum. Okuyup yazacak, bile ine altn bilezik takacak. Ne olaca nemli de il. Yeter ki, sevsin, sevilsin. Becerebilirse, sevmeyi retsin, yeter (s.49-50) cmleleriyle yazar, okura mesle in ne oldu unun nemli olmad n, evrensel de er olan sevginin ki ili in temel ta oldu unu sezdirmi tir. Leyla retmenin Hanmninenin Masallar adl ansnda, Leylann ninesiyle renmenin ya yoktur(s.51) iletisi ocuklara verilmi tir. Leylann ninesi okuma ve yazmay Leyla ile birlikte renmi tir. Ninesi Leyla iin, O benim ilk retmenim!(s.53) cmlesini sylemi tir. Leyla ile ninesi sahaflarn gediklisi olmu tur ve ilk kitaplklarn birlikte kurmu lardr (s.53). Yazar, ocuklara renmeye hep ak olmalarn duyumsatm , okumaya ve kitaplk kurmaya istek olu turmu tur. Kargaba merin Kuzgun adl ansyla yazar, ocuklara hayvan sevgisini duyumsatm tr. ocuklara verilecek hayvan sevgisi, ileride bir birey olarak hayvanlar koruma bilincini de kendili inden verecektir. Kafesin iinde Esir gibi., Ku dedi in zgr olmalyd, Ben kanaryalarn dostuydum, d man de il(s.67). erare ile engellilerin hissetti i duygular ocuklara sezdirilmi ve engellilere kar bir duyarlk olu turulmaya al lm tr. Engelli olmas onun iin sorun de ildi. Bundan rahatlkla sz ederdi. Ama sakat ve zrl olarak anlmaya asla dayanamazd(s.80). Ben, benim gibiler, kusurlu, kabahatli, sulu de iliz. Sadece engelliyiz. A lamayacak engel yoktur. Bunu anlamad nz iin, asl siz zrlsnz!(s.80) erare aracl yla okurlara, engellilerin okul ya amnn nasl oldu u sezdirilir ve engellilerin bizlerden biri oldu u ocuklara fark ettirilir. Biz okulda, okuma yazmayla birlikte dudak okumay reniriz. Kimimiz kulaklktan dinledi i sesleri taklit ederek konu may bile renir. Benim duyma yetim hi yok. Arada bilinsizce baz sesler karsam da duymuyorum. Bunun iin de konu amyorum. Ama ben ok anslym; hi sknt ekmedim. Annemle babam daha ben do madan i aret dilini, dudak okumay ve okutmay renmi ler. Kuzenim Nil nasl konu may rendiyse, ben de i aret dilini yle rendim (s.88-89). Tk tk Ya arn Mkemmel Efendi adl ansyla yazar, ocuklara yardmseverli in nemini duyumsatm tr: Acn ok byk. Yitirdiklerini asla geri getiremeyiz; ama unutma, yalnz de ilsin, biz senin yanndayz(s.94). Tk tk Ya arn Mkemmel Efendi adl ansnda, Ya arn babasnn syledikleriyle yazar, ocuklara her ne ko ulda olursa olsun e itli in nemini sezdirmi tir. Yavuz burada kalacak ve Ya arla e it ko ullarda byyecek. te bu kadar!(s.95). Ayn anyla yazar, Ya ar aracl yla kskanlk duygusunun yanl l n sezdirmi tir. Kimseye belli etmemeye al yordum, ama kskanlk artk yre imden ta m ci erlerimi, kemiklerimi bile kemirir olmu tu. Yalnz kald mzda, tpk bir kedi gibi gzlerimi ksyor, stne atlamaya hazr bekliyordum(s.101), Yavuz, Senin her eyin var; benim hibir eyim yok! dedi. Benim olan her ey sana da verildi. Hem de fazla fazla!(s.101), Babam elindeki gerek, me in bir futbol topuyla kageldi. Gzlerimin iine baka baka Yavuza, Al bakalm. Bu top senin,dedi. Yerimden frladmYavuz geldi inden bu yana ilk kez hkra hkra a ladm(s.103). Yavuz, Kaybetti im her ey, anne, baba, karde hepsi sen de vard. Seni yle kskanyordum ki Mkemmel olursam(s.109). lk retim dnemi, 10-12 ya ve st ocuklar, bireysel beceri ve yeteneklerini ya tlarnnkiyle gereki biimde kar la trabilir, i denetimlerini sa layabilir; hata ve ba arlarndan kendilerinin 1071

sorumlu oldu unu d nrler(Sever, 2008: 63). Bu dnemde yer alan bu zelliklerden dolay ailelerin ocuklarn ba kalaryla kar la trmas, ocu un yetersizlik duygusu iine girmesine neden olabilir. Tk tk Ya arn Mkemmel Efendi adl ansyla yazar, ailelere ocuklarn bir ba ka ki iyle kar la trmann yanl l n sezdirmi tir. Babam, Ya arm delifi ektir, yerinde duramaz; Yavuzumsa, a rba ldr, haysiyetlidir, diyordu nne gelene. Sanki ben onursuzdum(s.96), Babam, Ya arn ba arszl ndanyaknacaklar diye, konu kom unun yzne bakamyordum. ok kr, Yavuz bizim haytaya da rnek oldu; artk ba m dik, demeye ba lad(s.101), Tk tk Ya arn Mkemmel Efendi adl ansyla yazar, drstl n do ru bir davran oldu unu sezdirmi tir. Kendime bile itiraf edemedi im, ama srekli yre imi yakp kavuran pi manlktan kurtulmann tam zamanyd. Yarar olacak myd bilmiyorum, ama babamn verece i ceza ne olursa olsun, razydm (s.107). Mr Mr Ninenin Ponpuni adl ansyla yazar, oyunun ocuklar iin nemini duyumsatm tr. ocuk kendine zg zellikleriyle yo un bir d gcne sahiptir. ocu un kendini en rahat ifade etti i ya da gerekle tirdi i alanlardan biri de oyundur. Oyun oynamak ocuk iin bir kendini gerekle tirme alan, dnyay simgesel aralarla kopya etme srecidir (Dilidzgn, Sever vd., 2002: 4). Bu zelliklerinden dolay oyun, ocuklar iin nemlidir. D lem gcn geli tiren, geli tirirken reten oyunlarla ocuk gerek dnyay tanr. Ponpuni de bir oyundur. Onu hi grmemi , sesini duymam tk; ama o vard, bunu biliyorduk(s.122). Ayn anyla yazar, ocuklara birlik ve beraberli in nemini sezdirmi tir. Pa a babam bunu, torunlar arasnda rekabet, kskanlk olmasn, gerekti inde birle meyi rensinler diye uydurdu. lmeden nce de, bu oyunu srdrmemi istedi benden(s.127). Gezgin Ne e blmnde, ocu un ki ilik geli imde nemli yeri olan zgrlk kavram, yazar tarafndan sorumluluk kavramyla zde le tirilerek, ocuklarn sorumluluk sahibi olduklar srece zgr braklmas gerekti i sezdirilmi tir. Gezgin Ne e, ok iyi yeti tirilmi , gl, ki ilik sahibi bir kz, erare. Ama yine de ailesine a ryorum. Bu kadar zgr brakmalar do ru mu?(s.144). retmen Leyla, Akas, ona baktka benim de yre im a zma geliyor. Neyse ki ok dikkatli ve duyarl bir ocuk. Gidece i yeri, oraya hangi yoldan gidece ini, dnece i saati ailesine mutlaka sylyor. Bence bir ocuk sorumlulu unu biliyorsa, zgrlk onun en do al hakk.(s.144) Ki ilik geli iminde, ocuklarn kendilerini ba kalaryla kar la trmalar, yknmeleri do al bir sretir. Gezgin Ne enin Ak Tenli Gzel Kzlar adl ansnda yazar, ocuklara gzellik iin boyaya, kremlere ihtiyalar olmadklarn, Matmazel Eleni karakteriyle Gzel olmak iin, su ve sabun yeterli. Bunun d nda hibir ey gerekmez(s.156) iletisini sezdirmi tir. Gezgin Ne enin Ak Tenli Gzel Kzlar adl ansnda yazar, zr dileme davran nn nemini ocuklara duyumsatm tr. nce Ferit Beye gidip zr dilemeyi d ndk. Ne de olsa, balklar bizim yzmzden lm t(s.159). Biz i itme engelliler, sesleri alamayz, ama evremizi ok iyi gzlemleriz. Bunu bize okulda retiyorlar. Dans ederken de zplayaca mz, melece imiz yerleri davulcuya bakarak anlar, tokma n hareketleriyle de oynarz. Aslnda, ok zor! Zoru ba armak iyidir(s.173) cmleleriyle yazar, ocuklara zorluklar kar snda abalamann nemini erare aracl yla duyumsatm tr. Ne zaman aramzda bir sorun ksa, zmnz bulmadan yanmza gelmeyin, diyor ailelerimiz(s.192) cmlesiyle yazar, erarenin kuzeni Nil aracl yla ocuklara, ikili ili kilerde sorunlarn zmnn kendileri olmalar gerekti ini sezdirmi tir. Karamelalarn sunucusu, ok ba arl bir rencisin, erare. yi bir foto raf, usta bir rollerskate binicisi oldu unu ve halk danslar al t n biliyoruz. Btn bu ba arlarnn srr nedir? Ya ama ba llk(s.193) cmleleriyle yazar, engellilerin hayata tutunabilmeleri iin ya ama ba l olmalar gerekti i ocuklara duyumsatm tr. Daha kzlar do madan, onu ve kendilerini e itmek iin ne gerekiyorsa yapm lar. Kurslara gidip dudak okumay renmi ler. O bitmi , i aret dilini renmi ler Do du u gnden ba layarak kzlarn e itmi ler. ki ya nda dudak okumaya ba lam erare(s.32) cmleleriyle yazar, engellerin e itim yoluyla a labilece ini ocu a duyumsatm tr. Hobi bahesinin gelirini de, i itme engelliler iin harcamak istiyorum(s.198) cmlesiyle yazar, Kargaba mer aracl yla yardm etme duyarl n ocuk okurlara sezdirmi tir. 3.3.Patenli Kz adl yaptn ocu un toplumsal geli imine katks: Cemali, bu yaptyla toplumsal de i ime, ili kilere, de erlere, bak sorunlara ayna olmu ve onlar ba aryla yanstma grevini stlenmi tir. amza, yarglarmza,

1072

Aslnda Postac Erkan, gn boyu taban tepmekten yorulmuyordu. Onu yoran, gzelim i inin teknolojiye yenik d mesiydi(s.9). Postac dedi in, mahallenin srda , dert orta olurdu. Ama, imdi nerdeee?(s.10) cmleleriyle yazar, ocuklara toplumsal de i imle birlikte, mektubun teknoloji a na yenik d mek zere oldu unu sezdirmi tir. Teknoloji geli tike, insancl duygular azalyordu. Nerede o eski kom u ziyaretleri? imdi insanlar ziyaretlerini televizyon dizilerine gre ayarlyor(s.10) cmleleriyle yazar, ocuklara toplumsal ili kilerimizin de i ime u rad n ele tirel bak asyla duyumsatm tr. Postac Erkan, Kargaba mer aracl yla ve Gezgin Ne e ile retmen Leyla at masyla yazar, toplumun engellilere bak asn ocuklara sezdirmi tir. Postac Erkan, Ne yani, imdi bunlar o deli kz m yazd?, Ne yani, akll m? Sa r dilsiz, ama aya nda patenler, Hah! O kz i te! Akll m?.. Aslnda btn su, eni tesi olacak Aydn Beyde. Sorumsuz adam!, Hem o henz bir ocuk. Nasl kitap yazm ki?(s.29), yi de, do u tan sa r dilsiz bir kz bunlar nasl yapar?(s.31) , Kz ba bo ; aya nda o tekerlikli papular stelik sakat!(s.137). Kargaba mer, Vah, zavall! Benimle arkada lk etmek istiyor, Elbette ya; kzn ahrazl yla alay ediyordur millet. u insanlar, hayvanlar kadar olamyor. Yazk!(s.57), imdi de senin iin endi eleniyorum! Ka kez uyardm, dinlemedin! Aya nda o tekerlikli eyler!.. Buraya gelmek iin, mecburen anayoldan geiyorsun. Zaten sakat, ahraz bir ocuksun!(s.59). Gezgin Ne e ile retmen Leyla at mas, retmen Leyla, Do u tan engelli. Ama ya amla yle bar k ki, engelli oldu unu umursamyor bile(s.142). Gezgin Ne e, Ah, canm! Vah, zavallck! Kim bilir iinde ne frtnalar esiyor!..(s.142), retmen Leyla, Bence frtna kendisi!(s.142). Gezgin Ne e, Kim bilir, kzn iinde ne byk bir eziklik vardr!(s.142). retmen Leyla, Buna eziklik denmez, ya ama ba llk denir. O kz kadar gl olabilsem ke ke(s.143). Gezgin Ne e, Hadi canm, sen de! Sakat bir o-(s.143). retmen Leyla kom usunun szn kesti. Onu tanmyorsun, Ne e Hanm(s.143). Eee, onun iin konu amyor Bir hocaya okutsalarm ya (s.32) cmleleriyle yazar, Postac Erkan aracl yla hocalara okutmak gibi bilimsel olmayan yntemlerin yanl l n ocuk okurlara sezdirmi tir. Leyla retmenle yazar, yurt d nda do up byyen Trk ocuklarnn anadili sorununu okurlara sezdirmi tir. Leyla retmen, torunlarnn Trke renmemek iin direnmeleri zerine kendisi Almanca renmek zorunda kalm tr. Kargaba merin Kuzgun adl ansyla yazar, batl inanlarn yanl l n ocuklara sezdirmi tir. Bir kargay asla eve sokamazsn! U ursuzluk getirir(s.70). Tk tk Ya arn Kan karde li i nedir, bilir misin?(s.89), Kan karde leri ayn eyleri hisseder, ayn duygular ya arlar(s. 90) cmleleriyle yazar, ocuklara toplumsal inanlardan kan karde li i kavramn duyumsatr. O Gece blmnde, Drbn Nimet karakterinin d nceleriyle yazar, kalpla m yarglar olan toplumda engellilerinde isterse her eyi ba arabilece ini sezdirmi tir. nanmam t. Kk bir kz; stelik de sakat! Nasl kitap yazacakt? Aptal Nimet! diye kendine kzyordu. Yazd i te! Yazd da, yetmezmi gibi postayla evime bile yollad (s.164-165). Drbn Nimetin Krmz Fiyonklu Rugan Pabular adl ansyla yazar, toplumsal yaramz olan kz ocuklarnn okula gnderilmemesi ve toplumsal cinsiyet e itsizli i sorunlarn duyumsatm tr. A abeyim erkek ocuk oldu u iin, annemin de babamn da gzbebe iydi. Okula bile onu yolladlar, ama beni gndermediler(s.177). Atamazsn, kzm. nk ben erke im!(s.179). Karamelalarn Konuklar blmnde yazar, erare ile engellilerin sorunlarn okura sezdirmi tir. Biz engelliler iin ya am ekilmez klanlar, evremizdeki insanlar, hatta en yaknmz olan ailelerimizdir. Engelli oldu umuzu biz kabul etsek bile, onlar kabul etmezler. ncelikle bizi zrl gren onlar cmleleriyle yazar, evre ba ta olmak zere ailelerin kalpla m toplumsal yarglarndan vazgemediklerini okurlara sezdirmi tir. Bu durumun engellileri duygusal olarak ypratt erare aracl yla duyumsatlm tr. Oysa, bizler hatal ya da sulu de iliz. Aksine ok kararlyz, ok azimliyiz. Bizim iin engeller, a ldka geride kalr. Bunu en ba ta ailelerimiz kabul etmeliler ki, topluma da kabul ettirebilsinler. te o zaman, dnyada hi zavall sakat kalmaz(s.193).

1073

Yazar, erare aracl yla engelli ocuklarn gizleyen aileleri ele tirmi ve engeliler iin ya am gzel klan en nemli eyin e itim oldu unu vurgulam tr. En kts, engelli ocu unu gizleyen aileler Saylar hi de az de il. Neden gizlediklerini bilmiyorum. Belki korumak iin, belki utanyorlar Ama bu ok kt; byle bir cezay kimse hak etmez. Aslnda kendimizi kantlamamz iin bize gvenilmesi, sevgi ve ilgiyle davranlmas yeterli. Elbette, bir de e itim grmemiz E itim herkes gibi bizlerin de hakk. Herkesteki yetenekler bizde de var(s.194), Kendini kantlayan hangi gen iin ailesi kvan duymaz ya da toplum onu d lar ki?(s.194). Aslnda ok basit. Dnyada zrl insan istemiyorsak, engelli insanlarn sorunlarna birazck e ilmemiz gerekiyor(s.195) cmleleriyle yazar, erare aracl yla engellilerin sorunlarna dikkat ekilmesi gerekti ini okurlara duyumsatm tr. 4. Sonu Zeynep Cemalinin Patenli Kz adl yapt, ocu un ki ilik ve toplumsal geli imi asndan, betimsel zmleme tekni iyle incelenmi tir. Cemalinin Patenli Kz adl yaptyla ocuklar, kitapta yer alan karakterlere yknerek kendini tanr; insanlarn de i ik ki ilik zelliklerine, duygu ve d ncelere sahip olabileceklerini fark eder; evresindeki ki ilerle ya ayabilece i sorunlarn zmne ynelik ipular edinir; e itlik, zgrlk, payla ma, yardmla ma, drstlk, sevgi gibi olumlu duygulara ynelir; kskanlk, nefret, d manlk gibi olumsuz duygulardan arnabilirler. Patenli Kz adl yapt, ksa ya am deneyimine sahip ocu a, ya ad toplumun kltrn, de erlerini, inanlarn, yarglarn, bak asn, sorunlarn tantr; ele tirmesi gereken noktalar duyumsatr ve bylece ocu un toplumsalla ma srecine yardmc olur. Sonu olarak yaptn, ocu un ki ilik ve toplumsal geli imine katk sa layc oldu u sylenebilir. Yaznsal nitelikli ocuk kitaplar, ocuklarn ki ilik ve toplumsal geli iminde nemli de i kenlerden biridir. Bu nedenle, okulncesi dnemden ba layarak ba ta aileler olmak zere retmenler ocuklar, ya ve geli im zelliklerine uygun, sanat duyarl ile kurgulanm , yaznsal nitelikli yaptlarla tan trmas gerekmektedir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Aslan, Canan (2007) Yaznsal ocuk Kitaplarnn ocu un Anadili Geli imine Katks. nsanbilimleri Dergisi, Dil ve Yaratclk, 1, 32-46. Aslan, Canan (2007a) Ya am Gerekli inin ocuklara letilmesi Bakmndan 100 Temel Eserdeki ykler zerine Bir zmleme. 4. Uluslararas ocuk ve leti im Kongresi & 4. Uluslararas ocuk Filmleri Festivali ve Kongresi Risk Altndaki ocuklar. stanbul niversitesi leti im Fakltesi, 22-24 Ekim 2007, stanbul/Trkiye (Henz baslmad). Aslan, Canan (2007b) Yaznsal Nitelikli ocuk Kitaplarnn ocu un Geli im Srecindeki Yeri (Yay. Haz.: S. Sever) II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu: Geli meler, Sorunlar ve zm nerileri, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, s.189-200. Aslan, Canan (2010) An Analysis of the Presentation of Women in 100 Basic Literary Works in Turkey. Eurasian Journal of Educational Research,38, 19-36. Cemali, Zeynep (2009) Patenli Kz. stanbul: Gn Kitapl . Ccelo lu, Do an (1998) nsan ve Davran . stanbul: Remzi Kitabevi. Dilidzgn, Selahattin (2004) leti im Odakl Trke Derslerinde ocuk Kitaplar. stanbul: Morpa Yaynclk. Dilidzgn, Selahattin (2007) a da ocuk Yazn-Yazn E itimine Atlan lk Adm. stanbul: Morpa Yaynclk. Kavcar, Cahit (1999) Edebiyat ve E itim. Ankara: Engin Yaynclk. O uzkan, A. Ferhan (1993) E itim Terimleri Szl . Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. O uzkan, A. Ferhan (2006) ocuk Edebiyat. Ankara: An Yaynclk. Sever, Sedat (2003) ocuk Kitaplarna Yanstlan iddet (Milli E itim Temel Yasas ve ocuk Haklarna Dair Szle me Ba lamnda Bir De erlendirme). Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 35(1-2),25-37. Sever, Sedat (2005) ocuk, Yazn ve Ya am. oluk ocuk Dergisi,1, 30-34. Sever, Sedat (2008) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynclk. Sever, Sedat; Aslan, Canan (2009) Ele tirel D nme Becerisi Kazandrma Ba lamnda ocuk Edebiyat Yaptlarnn levi zerine Bir zmleme iinde (Yay. Haz.: Mge Artar) VI. Ulusal ocuk Kltr Kongresi Bildirileri: Trkiyede ocuk Yeti tirme Yakla mlar, Yntemler, Sorunlar, zmler, Ankara: A ocuk Kltr Ara trma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, s.231-250. Sever, Sedat, Dilidzgn, Selahattin vd. (2002) Okulncesi ocuk Edebiyat. Eski ehir: Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayn. Sever, Sedat; Dilidzgn, Selahattin vd. (2007) lk retimde ocuk Edebiyat.Eski ehir: Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayn. irin, Mustafa Ruhi (2007) ocuk Edebiyatna Ele tirel Bir Bak .Ankara: Kk Yaynclk. Tezcan, Mahmut (1999) E itim Sosyolojisi. Ankara: afak Matbaaclk. Trke Szlk (2005) Ankara: Ak am Sanat Okulu Matbaas.

1074

ATLYE ALI MALARI

OCUK EDEB YATI DRAMA ATLYES

Sevim AK
ocuk Edebiyat Yazar

Prof. Dr. Aysel KKSAL AKYOL

Ankara niversitesi

al mann Yrtcs: Sevim AK- Aysel KKSAL AKYOL al mann Ba l : ocuk Edebiyat Drama Atlyesi al mann Hedef Kitlesi: 4.-5. snf rencileri/20 ki i al mann Sresi: 60 dk.
zet ocuk Edebiyat Drama Atlyesinde, Sevim Akn yklerinden yararlanlarak planlanan drama al malar ile ocuklara yk yazma deneyimi kazandrmak amalanm tr. Bu atlyede, ocuklarn yklerdeki kahramanlarla empati kurmalar desteklenecek, benzer durumlarda kendi duygularn payla malarna frsat verilecektir. Gndelik ya amda gze batmayan kk bir olay ya da duygudan bir yk olu abilece inin farkna varmalar sa lanacaktr. Yaratclklarn gstererek kendi yklerini olu turmalar, yk adm adm ilerlerken yaratc bulu larnn farkna varmalar iin cesaretlendirileceklerdir. Sonuta da ocuklarn kendi yklerini geli tirmeleri ve yk yazma deneyimi kazanmalar sa lanacaktr. Anahtar Szckler: ocuk edebiyat, drama.

Abstract In the Child Literature Drama Workshop, it is aimed to children gain the experience of story writing by drama using published stories of Sevim Ak. In the workshop, childs were encouraged to be emphatic to the hero of the stories, gave a chance to share their own feelings for the same situation in the stories. They noticed the possibility of writing a story starting from the simple details or feelings in daily life. In addition, they found out their own thoughts in their stories and discovered their creativity in the steps of the story writing period. As a result, the workshop activity offered to the children improve their own stories and to gain story writing experience. Key Words: Child literature, drama.

ocuklarn kk ya lardan itibaren kitaplarla kar la mas, kitabn sayfalarn evirmesi, resimlerine bakmas, resimlerine bakarak kendi yklerini olu turmas onlarn kitaplara ynelik olumlu bir tutum olu turmasnda byk bir neme sahiptir. Anne ve babalar dnyaya yeni gelecek ocuklar iin bebek odas hazrl yaparken yatak, dolap, oyuncaklar ile birlikte bir kitaplk ve kitaplar almalar, ocuklar erken ya larda kitaplarla tan trmann yollarndan biri olarak grlmektedir. Aileden sonra ocu un ya amnda nemli etkiye sahip olan retmenlerin de ocuklar nitelikli ocuk edebiyat rnleri ile kar la trmalar, ocuklarda okuma heyecann olu turmalar gerekmektedir. ocuklarn ya lar ilerledike kitaplardan uzakla mas, kk ya larda kitaplarn resimlerine bakarak olu turduklar yklerin zamanla yok olmasnda birok etken bulunmaktadr. ocuklar zerinde kitaplarn olumlu etkilerinin olmas iin ocuklarn kitaplara ilgi duymalar, kitap okumay ya amn bir paras olarak grmeleri gerekmektedir. Ancak, ocuklarnn kitap okumasna kar ok da istekli olan anne-babalarn ve retmenlerin baz olumsuz tutumlar ocuklar kitaplardan uzakla trabilmektedir. Anne-babalarn ocuklarn cezalandrma arac olarak kitaplar kullanmalar, istenmeyen bir davran sergilediklerinde oyun oynamalarn engelleyip kitap okumaya zorlanmalar ya da retmenlerin anlayarak okuma yerine belirli bir srede okunan szck saysna odaklanmalar 1077

ocuklarn kitaplardan so umalarna neden olabilmektedir. Anne-babalarnn ve retmenlerin ocuklarn olu turduklar yklere ilgi gstermemeleri hatta ocuklarn olu turduklar ykleri be enmediklerini ifade etmeleri ocuklarn kendi yklerini olu turmalarn olumsuz ynde etkilemektedir. ocuklarn kitaplar sevmeleri, kendi yklerini yazmalar iin etkili olabilecek farkl yntemler bulunmaktadr. Bu yntemlerden birisi de ocuklarn yaparak-ya ayarak rendikleri, rol oynama, dramatizasyon, do alama gibi tekniklerin kullanld dramadr. Drama yntemi, ocuklarn ykleri etkili bir ekilde anlamlandrmalarna yardmc olmakta, yknn okunmasndan sonra yaplacak dramatizasyon al malar ile ocuklar, yky daha derinlemesine inceleme frsat bulmaktadr. ocuklarn, ocuk edebiyatna ynelik yaplan drama atlyeleri ile kitaplara, okumaya, kendi yklerini geli tirmeye ynelik olumlu bir tutum geli tirebilecekleri d nlmektedir. Bu nedenlerden yola karak planlanan ocuk Edebiyat Drama Atlyesinde; ocuklar kitaplardan ve yk geli tirmekten uzakla tran bu etmenlerin etkisini azaltmak, ocuklarn yeniden yk yazabileceklerini grmelerini sa lamak amalanm tr. Bu atlyede, farkl evrelerden gelen ocuklarn zgn seslerini ortaya kararak; yklerdeki kahramanlarn ya adklar duygularla empati kurmalar, Benzer durumlarda kendi hissettiklerini payla arak kendilerini ve ba kalarn tanmaya ilgi duymalar, Gndelik ya amda gze batmayan kk bir olay ya da duygudan bir yk olu abilece inin farkna varmalar, Yaratclklarn gstererek kendi yklerini geli tirmeleri, yk adm adm ilerlerken yaratc bulu larnn farkna varmalar, Ben de benzer olaylar ya yorum, ben de bir yk yazabilirim. duygusuna ula tktan sonra ocuklarn kendi yklerini geli tirmeleri, yk yazma deneyiminin kazandrlmas planlanmaktadr. lk retim drt-be inci snflara devam eden ocuklara ynelik hazrlanm olan ocuk Edebiyat Drama Atlyesi a a da sunulmu tur. Materyaller: Sevim Akn yklerinden blmlerin oldu u kartlar, ocuk kitaplarna ynelik afi ler, ki er tane ilekli Dondurma, Scak ikolatal Yolculuklar, Totonun Snf, Toto ve emsiyesi, Vanilya Kokulu Mektuplar, Mahalle Sinemas, Pembe Ku a Ne Oldu?, Uurtmam Bulut imdi, Kar Pencere, Papatyaya Sorsam, Dut A acnn Korkusu, akac Gne , Elma Kokulu Kadn, Oyun inde Oyun, Ku Adam Efsanesi, Ya murlu Bir Gn yazl kartlar Mzik CDsi. Drama Sreci: ocuklar gelmeden yk kitaplarnn afi leri duvarlara aslr. ocuklar ilekli Dondurma, Scak ikolatal Yolculuklar, Totonun Snf, Toto ve emsiyesi, Vanilya Kokulu Mektuplar, Mahalle Sinemas, Pembe Ku a Ne Oldu?, Uurtmam Bulut imdi, Kar Pencere, Papatyaya Sorsam, Dut A acnn Korkusu, akac Gne , Elma Kokulu Kadn, Oyun inde Oyun, Ku Adam Efsanesi, Ya murlu Bir Gn yazl kartlardan birer tane alrlar. Kartlarnda ayn yk ad yazan ocuklar e olurlar. E ler kartlarda yazl olanlar donuk imge olarak gsterirler. Liderlerin dokundu u ki i yk ad ile birlikte kendi adn syler. yk adlarnn oldu u kartlar kapal bir ekilde yere konur. Mzik e li inde ocuklar kartlara basmadan yrrler. Mzik kapand nda ocuklar birer kart alrlar, kartlarda yazl olanlar okunur. ocuklarn ilgisi do rultusunda bir sre oyuna devam edilir. Mzik e li inde kartlara basmadan yrnmeye devam edilir; mzik durdu unda bir kartn yannda durulur ve karta yazl olan yk ba l beden dili ile anlatlr. A a da Bir Duvar Ressam yksnden alnm olan yazlarn oldu u kartlar her ocu a birer tane olacak ekilde da tlr.

1078

Bir Duvar Ressam Bir simit versene. Tablasnn en stndeki simitlerden birini uzatt. Aaa! Ellerin ne kirliymi ! Yok, yok Vazgetim, kalsn. Peki, sen kendin se yleyse. Aslnda ellerim grnd gibi kirli de il, boyal. Boyalar ykamakla hemencecik kmad ndan pis sanp huylanan yle ok ki! Eee, huylanrz, tabii. Bir simitinin elleri, st ba tertemiz olmal. Ama ellerimin temiz olmas ok zor! Neden? Bir Duvar Ressam Onun iin al yorum ya. Yoksa ben de senin gibi renciyim. Babamn verdi i harlk istedi im boyalar, tebe irleri almaya yetmedi i iin simitilik yapyorum. Ben hi gzel resim yapamam. Resim devlerimi bile bazen annem boyar. im sklr, sonunu bir trl getiremem. Hayret! Amma skntlym sn! . Bir Duvar Ressam Bir gn gene okulun bahesinde rencilerin da lmasn bekliyordum. Tebe irle, kmr paralaryla bir resim yapmaya koyuldum. Okulun bahesini yzlerce ocukla doldurdum. Bahe duvarna ip atlayan, birdirbir oynayan renciler izdim. Bir de uurtma yaptm. Okula uurtma getirmek yasak, biliyorum ama ben de zaten ipini ucunu Enginin eline verdim. Naslsa her trl ha arlk onun ba nn altndan kar diye. Bahenin zeminini gryorsun, beton. Bir tek iek bile yok. Okul bahesi ieksiz olur mu? Hemen drt bir yan menek eler, papatyalarla ssleyiverdim. retmenleri ardak altndaki masaya oturttum. Bahenin ortasna ya l bir nar yerle tirdim, Bir Duvar Ressam .. Kalk bakalm kk velet! Okulun bahesini rezil etmi sin. Yarm saat iinde baheyi tertemiz grmezsem polis a rrm. Ne yaptn? Ne yapaym? D mden byle uyandrlnca dnya ba ma ykld sandm. Sonra kuruyemi i lhan Amca yardm etti de resimleri sildik. Ama gzya larm bir trl dinmiyordu. lhan Amca, d mden habersiz, iki de bir, Ben de seni cesur bir ocuk sanrdm. Me erse sulu gzn tekiymi sin deyip duruyordu. Sonra Sonra ne oldu?. . Ayn kartlar olan ocuklar bir araya gelir. Bir araya gelen ocuklar kartlarnda yazl olanlardan yola karak foto raf karesi olu tururlar. Olu turulan foto raf kareleri sras ile incelenir. ocuklara kendi gruplarnda olan kartlardaki yazlarn Bir Duvar Ressam yksnn blmleri oldu u sylenir. ocuklardan gruplarnda olan arkada lar ile kendi kartlarnda yazl olan durumdan nce ve sonra nelerin olabilece ini hakknda konu malar istenir. Gruplarn temsilcileri, kartlarda yazl olan durumlarn ncesi ve sonrasnn tamamlanmas ile olu turulan ykleri anlatrlar.

1079

Uurtmam Bulut imdi, Kar Pencere, Papatyaya Sorsam, Dut A acnn Korkusu yazl olan kartlar meknda farkl yerlere kapal olarak konur. ocuklardan bu kartlarn yanlarna e it sayda olacak ekilde gitmeleri istenir. Ayn grupta olan ocuklara kendilerinde olan yazlarn bir yknn ba l oldu u ve bu ba lklardan yola karak kendi yklerini olu turmalar sylenir. ocuklarn olu turduklar yklerin do alamalarn yapmalarna frsat verilir. Gruplar do alamalarn yaptktan sonra ocuklardan kendi yksn yazmalar istenir. Yazlan ykler ve drama srecinde ya anlanlar zerine sohbet edilir. Bu atlyeden yola karak ocuklarn kitaplar sevmeleri ve kendi yklerini geli tirmeleri ile ilgili baz nerilerde bulunulabilir; ocuklar, kendi zgn yklerini geli tirmeleri iin desteklenmelidirler. Bunun iin drama ynteminde oldu u gibi ocuklarn aktif katlmn sa layan ba ka yntem ve tekniklerden de yararlanlmaldr. ocuklar yeni ykler yazmalar iin cesaretlendirmelidirler. ocuklarn geli tirdikleri ykler anne-babalar, retmenler ve di er yeti kinler tarafndan olumlu bir bak ac ile de erlendirilmelidir. ocuk edebiyatna ynelik yaplan toplantlarda ocuklarn yazarlar ve izerler ile bir arada olmalar sa lanmaldr. ocuklarn yan sra ocuklar zerinde nemli etkileri olan anne-babalar ve retmenler iin de benzer al malarn yaplmasnn yararl olabilece i unutulmamaldr.

KAYNAKA Ak, Sevim (2002) Vanilya Kokulu Mektuplar. stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd. ti. Ak, Sevim (2003) Kar Pencere. stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd. ti. Ak, Sevim (2003) Pembe Ku a Ne Oldu. stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd. ti. Ak, Sevim (2003) Toto ve emsiyesi. stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd. ti.. Ak, Sevim (2003) Uurtmam Bulut imdi. stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd. ti. Ak, Sevim (2004) Mahalle Sinemas. stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd. ti. Ak, Sevim (2009) ilekli Dondurma. stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd. ti. Ak, Sevim (2010) Scak ikolatal Yolculuklar. stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd. ti. Alevcan, Sema (2005) Drama Uygulamalar, Belirli Gn ve Haftalar in. stanbul: Ya-Pa Yayn Pazarlama San. ve Tic. A. . Aral, N., Kksal Akyol, A. ve Can Ya ar, M. (2007) Okulncesi Dnemde Drama Etkinlikleri. Ankara: Olu um Yaynclk. Hui, A. and Lau, S. (2006) Drama Education: A touch of the Creative Mind and Communicative-expressive Ability of Elementary School Children in Hong Kong. Thinking Skills and Creativity, 1(2006): 34-40. Kelin, D. A. (2007) The Perspective from within: Drama and Childrens Literature. Early Childhood Education Journal, 35: 277284. Kksal Akyol, Aysel (2011) Yaratclk ve Drama. lk retimde Drama. (Ed. A. Kksal Akyol). Birinci Bask. Yaynlar. 99-116. stanbul: Kriter

1080

YAZINSAL MET NLER VE YARATICI DRAMA

Dr. Murtaza AYKA
Drama E itimcisi

al mann Yrtcs: Murtaza AYKA al mann Ba l : Yaznsal Metinler ve Yaratc Drama al mann Hedef Kitlesi: retmenler/25 ki i al mann Sresi: 60 dk.

Ders: Trke Snf: 4-C Sre: 60 dakika Tarih: 06.10.2011 renme Alan: Konu ma Kazanmlar: 1.Duygu ve d ncelerini ifade ederken beden dilini etkin kullanr. 2. Konu urken heyecann kontrol eder. 3. Konu urken ey, , eee gibi anlamsz ifadeleri kullanmaz. Yntem ve Teknikler: Yaratc drama, rol oynama, do alama, foto raf karesi. Ara-gere: etin nerin Glibik kitabndan 1 sayfalk metin, 25 adet A4 k t ve 25 adet kur un kalem. Hazrlk-Isnma: 1. Etkinlik retmen, katlmclarn yarm ember olmasn ister. Srayla katlmclarn ortaya gelmesini ve elini kullanarak havaya do ru, ismini yazmasn syler. Di er katlmclar da havaya yazlan ismi tahmin etmeye al r. 2. Etkinlik (A ure-Glibik) Katlmclar ember olur. Benim bir kmesim var. Kmesin iinde tyleri kzll karal, renkli bir Glibik horozum var. Ama .. yok tmcesiyle oyun ba lar. smi sylenen ki i, .. burada .. yok diyerek snftan ba ka bir katlmcnn ismini syler. Cevap verirken duraklayan olursa, konu urken ey, , eee gibi anlamsz ifadeleri kullanan olursa oyun d nda kalaca sylenir. Oyun d nda kalan ki iye son ynergeyi veren katlmc, oyun ba larken sylenen tmceyle tekrar oyunu ba latr. Oyun, bir ki i kalana kadar devam eder. Oyunun ikinci a amasnda katlmclar, emberde iki erli e olur. Bu defa ad sylenen ki i de il, onun e i cevap verir. smi sylenen ki i cevap verirse ya da beklenirse e ler oyundan kar.

1081

Canlandrma 3. Etkinlik Katlmclar, 4 gruba ayrlr. Gruplara, etin nerin Glibik kitabndan bir metin verilir. Bu metinden yola karak Glibikin nemli anlarn tane foto raf karesi ile gstermeleri sylenir. O ibi i kan krmz, tyleri kzll karal, gkku a gibi ok renkli bir horozdu. Do du u gn bugnm gibi anmsarm. Ben yumurtay tklatp, ok ayp dururken ok ilgin bir ey oldu: atlak yumurta da lverdi; nce pembe bir gagack, sonra da Glibik kmaz m iinden. a knl m bir kat daha artt. Bir civciv do mu tu. ok mutluydum. Gzleri yumuk yumuktu Glibikin, a z kocaman alm t. stnden yap kan bir sv akyordu. Pembe a zc n ap seslendi annesine: Cik! Cik! Ciiiik! Knal, onun sesini duyar duymaz, ok gibi frlayp stme atld. Civcivler nde, Knal arkada birer birer kapdan ktlar. Glibiki aradm aralarnda yoktu. Ahra girdim. Bir de ne greyim? Karanlk bir k eye sk m , ba rp durmuyor mu! E ilip kuca ma aldm. D ar kardm. Knalnn grp de saldrmasna frsat vermeden yere brakverdim. ncecik sesiyle ba ra a ra karde lerinin arasna kar t. Artk btn gn onlarla oynuyordum. Knal bile bana al t. Artk yerli yersiz saldrmyordu. Babamla ben yaz aylarnda, her Pazar gn, pazar yerine giderdik. Yumurta, tavuk, yo urt satar, evimize gerekli teberiyi alrdk. Eve yakla nca Glibiiik! Glibiiik! diye onu aramaya ba lardm. Genellikle de avluda yakalardm. Cebimdeki leblebileri nne saardm. teki tavuklar da rlerdi. Ben Glibiki yakalar, evin nndeki arda a gtrr, leblebileri ona avucumda yedirirdim. Gagas etime de dike gdklanrdm. Tylerini ok ar, parlatr, gagasna bula m pislikleri temizlerdim. O sabah uzun uzun ten bir horoz sesi ile uyandm. Ama o sabah ok tiz bir horoz sesi beni uyandrd. Frlayp kalktm yataktan. Ko arak ahra gittim. O uzun uzun ten tiz sesli horoz Glibik de il mi! Sevinten yerimde duramyordum. O yl k birdenbire bastrd. Tm evler karlar altnda kald. O k kyde salgn bir hastalk da belirdi. Btn tavuklar, horozlar hastalanp lmeye ba ladlar. Benim btn korkum, Glibikin de hastalanp lebilece iydi. Gece yatmadan nce Glibiki kuca ma alyor, zorla gagasn ap, bir para kire yutturuyordum. Bir aralk Glibik hastalanr gibi oldu. Gnlerce uyku girmedi gzme, yemek yiyemedim. 4. Etkinlik Katlmclarn ikili e olmalar istenir. E lerden birisi A, di eri B olur. Alar baba, Bler ise ocuk olur. Baba, pazarda sataca tavuklarn arasna o lunun horozu Glibiki de koyar. nk satacak ba ka bir eyi kalmam tr. E er satacak bir ey bulamazsa ailesi a kalacaktr. ocuk, pazara giderken babasnn elinde ok sevdi i horozu grr ve ona Baba ne olur Glibiki satma! der. Tm katlmclar, do alamaya e zamanl ba lar. Bir sre sonra roller de i tirilir. Babalar, ocuk olur. ocuklar ise baba olur. Do alamaya devam edilir. Daha sonra srayla iftlerin do alamas izlenir. 5. Etkinlik Drt grup olu turulur. Glibik kitabndan hazrlanan metnin bir ksm okunur. Bir blmnde kesilir kalan ksmn (bir bilsen sana ne alaca m) gruplarn tamamlamas ve canlandrmas sylenir. Okulun bitmesiyle babamn pazara gidi lerine ben de katlmaya ba ladm. Bir pazar sabah uyannca ok korkun bir olayla kar la tm: Annem, pazarda sataca mz tavuklarn arasna Glibiki de koymam m? Neredeyse zntden lyordum. Gzlerime inanamyordum. orbasn ien babamn yanna oturup yalvardm. Baba ne olur satma Glibiki! dedim. Satacak ba kaca bir eyimiz kald m ki o lum? dedi. Sofra rtsn dizlerinden indirip, itenlikle skt omzumu Biz yoksul insanlarz o lum, dedi. Satacak bir ey bulamazsak a kalrz. Sofradan kalkp, tavuklarla birlikte ayaklarndan ba lam olan Glibiki de eline ald. Bana dnp stersen sen gelme. dedi. Nasl gitmezdim? Frlayp kalktm aya a. Ko up yeti tim babama. Tavuklar birer birer satldlar: Sra Glibiki satmaya gelmi ti. Kasaba ar snda dv en horozlar grdk. kisi de kanlar iinde kalm t.

1082

Gidelim baba dedim. Beni duymad bile. E ilip yzne baktm. Glyordu. ok a rdm. ki kck horoz birbirlerini paralarken, nasl glebilirdi insan?.... Bir sabah, pazar sabah yine erkenden uyandrd annem. Pazara gidecektik. Yola ktk. Babamn kuca nda bir tek Glibik vard. Sevgiyle kucaklam t horozu. Otobs geldi. Bindik. Bu kez ben alm tm Glibiki kuca ma. Erken uyand m iin sarsntnn etkisiyle uyuyuvermi im. ok ilgin bir d grdm uyurken: Glibik, dv e hazrlanyordu. Gagasn temizliyor, trnaklarn parlatyordu. E inip uzun uzun tyordu sonra da. Yakla p sordum: Son kanl dv e hazrlanyorum. dedi. O da ne demek? dedim. Senin iin dv ece im, dedi. Senin iin, baban iin, tm yoksul ocuklar, tm yoksul babalar iin Ne gere i var bunun? dedim. Siz yoksullar ya am kavganz stleninceye kadar, horozlar yklenecektir bu grevi! dedi. Ama sen dv horozu de ilsin ki. Dilim varmyor ama belki de lrsn. Yapma Glibik! dedim. Heeey! Ne oluyor sana? Babamd bu. Omuzlarmdan tutmu sallyordu. Uyanverdim. Babamn Glibiki satmaya de il, dv trmeye gtrd n kesinlikle anlam tm. Otobsten iner inmez do ru dv alanna vardk. Yine toplanm t kalabalk. Yine iki horoz dv yordu. Kolunu tutup Ne olur baba, ne olur dv trme onu! dedim. Korkma! dedi babam. ok para var bu i te. Bir kazanrsa neler alaca m sana bir bilsen De erlendirme 6. Etkinlik retmen, katlmclarn srete ya adklaryla ilgili d ncelerini sorar. Herkesin nnde k t ve kalem vardr. A a daki cmleleri yazp bo luklar doldurmalar istenir. Bugn .hissettim. Bugn .fark ettim. Bugn . rendim. Katlmclar, yazdklarn okur.

1083

A CIL ZG LERLE NASREDD N HOCA

Erol BYKMER Yazar, izer

al mann Yrtcs: Erol BYKMER al mann Ba l : a cl izgilerle Nasreddin Hoca ykleri al mann Hedef Kitlesi: retmenler/40-50 ki i al mann Sresi: 60 dk.

zet Anadolu kk kltrnn en gl figrlerinden biri olan Nasreddin Hoca,yedi yzyldr szl ve yazl gelenekte varl n srdrmekte. Bu sunumla; nce, Nasreddin Hoca ve karikatr olgusunun gsterenlerini ksaca zetleyip ardndan, "potla" kltrnn iyicil eti i ba lamnda a cl bir anlay la yorumlad m ve 800. do um gnnde ona arma an etti im kimi karikatrlerimin anlam evrenini atlye ortam iinde sizlerle payla maya al aca m. Do al ki, yine sizlerin katklaryla kimi yeni ykler de retmeye al arak Anahtar Szckler: Nasreddin Hoca, kk kltr, yk, glmece (Mizah), gelenek, a cl, potla, karikatr, ekleme (zeyl), yorum.

I- NASREDD N HOCA Nasreddin Hocann Tarih st Ki ili i: Gelenek ve kimi ara trma sonular, Nasreddin Hocann, 1208de Sivrihisarda do up 1285de Ak ehirde ld n bildirmekle birlikte; o, Aziz Nesinin de dedi i gibi, Tarih st bir ki iliktir (Kabacal, 2000: 45). Hoca tarih st bir ki iliktir; nk, kendinden nce ve sonra ya anm zamanlarda da vardr o. Gnmzde bile A a da verilen rnekte; M.. VI. yy.da ya am yurtta mz Emirda l Ezopun bir masal ile benze en izlek ortakl , Hoca yklerinin kimi zaman binlerce yllk Eski Dnya (Anadolu, Roma, Msr, Mezopotamya) glmece birikiminin humusundan da beslendi i grlr:

1085

Bir zengin, olanca parasn bahesine gmer. Para alnr. Zengin, durumundan yaknnca, Ezop, Niin yazklanyorsun? der, O para alnmadan da senin de ildi, nk kullanmyordun. Bu yk Hocada yle e itlenir: Hoca, daha nce grmedi i bir kente gider. Orada zenginler, kplerini altnla doldurup kaplarnn nne brakr, vnmek iin bir bayrak dikerlermi . Hoca da kapsnn nne bir kp koyup bayrak dikmi . Kom ular, kpn ta - toprakla dolu oldu unu grp de kendisine sorduklarnda, Hoca, Kullanmadktan sonra, demi , Altnla ta -toprak arasnda fark yoktur (Kabacal, 2000: 50). Hoca, Tarih st bir ki iliktir; nk, kendinden sonra ya anm zamanlarda da vardr o. rne in, Ayna, Pe tamal gibi Nasreddin Hoca yklerinde Hocay, dneminden yz elli yl kadar sonra (XV. yzylda) ya am Timurla birlikte grrz. -Timur ok irkin bir adamm . Bir gn aynada yzn grm , ba lam a lamaya. Ardndan, aynay atp kesmi a lamay. Ama mecliste bulunan Nasreddin Hoca a lamay srdrm . Timur, Hoca Efendi, sana ne oluyor, bak ben a lamyorum, sen de kes a lamay, deyince, Hoca, Ama ben seni gryorum,demi (Ba gz, 2005: 38). -Nasreddin Hoca Timur ile hamamda kar la r. Timur, Hocaya, Bana bir de er bi! der. Hoca da Timura, Krk aka edersin, der. Timur, Behey Hoca benim pe tamalm krk ake eder, deyince, Hoca da, Ben de zaten pe tamala de er bitim, sencileyin bir aka etmezsin, der (Duman, 2008: 244). Yine rne in Hoca, ya adklar dnemler arasnda be yzyl olan Hallac- Mansur (IX. yy.) ile ayn yk iinde birliktedir: air Nesimi (XIV-XV. yy.) ve

Hallac- Mansur, Nesimi ve Nasreddin Hoca bir dervi in rencisidirler. Dervi , derghn tek kuzusunu her gn keser, rencileriyle birlikte yer, sonra kuzuyu yeniden diriltirmi . Bir gn dervi in yoklu unda, Hallac- Mansur kuzuyu kesip asar, Nesimi yzer, Nasreddin Hocada derghda larn izleyip gler. Kuzusunun ba na gelenleri gren Dervi fkelenip bu ne ilenir: Kim ki benim kuzumu asm sa aslsn, yzm se yzlsn, glm se sonsuza dek ona glnsn (Duman, 2008: 47). Nasreddin Hocay Yaratan Etmenler: Nasreddin Hocann ya ad XIII. yy. toplumsal alkantlarla doludur: - Anadolu daha bir yzyl nce Hal Seferlerinin ykmndan km tr. -Anadolu Seluklu Devleti yklmak zeredir. -Seluklu ehzadeleri arasnda taht kavgalar vardr. - Anadolu, Mo ol yaylmacl altndadr. -Anadoluda ayaklanmalar ba lar (Babailer, Cimri, Hatiro lu erafettin). -Konya, Karamano ullarnn egemenli ine geer. -Anadoluda ktlk ba gsterir. Yunus Emre iirlerinde de izlenebilen bu ortam, sradan insanlarn ok korumasz bir duruma d melerine ve yerel glere av olmalarna tanktr (Klbay, 1996: 7). Onca zorlu, skntl gnleri ya ayan halk, btn bu aclar; kendine dayanma gc veren Nasreddin Hoca glmece ykleriyle g sleyip a ar. Bu olguya, glmecenin/ mizahn iyile tirici i levi diyebiliriz. Nasreddin Hoca Dnemi ykleri: Hocann ya ad dnemde yklerinin says yz gemez. Bu olgu yine bir Nasreddin Hoca yksnde dile getirilir: Dnemin eyhlerinden biri Nasreddin Hocaya, Hoca u nktelerinin saysn yze kar da sana nktedanlk payesi vereyim, der. Hoca da, eyhim himmetin var olsun. Ben ikiyzll bile beceremiyorum. yzl olursam ne yaparm, der (Duman, 2008: 307). Daha Sonraki Dnemlerde Nasreddin Hoca: Nasreddin Hoca ykleri, XV-XIX. yy.lar arasnda el yazmas olarak yazya geirilmi tir. Trkiye ve Batl lkelerin kitaplklarnda bulunan yazmalarn says bugn 68dir (Duman, 2008: 13).

1086

Nasreddin Hoca Kitaplar: Bask tekni inin geli ti i XIX. yydan ba layarak lkemizde ve lke d nda baslan birok Nasreddin Hoca kitaplaryla Hocann ykleri lkemizde ve dnyada yaygnla m tr. Bugn bu kitaplarn says 2300 dolayndadr. Son dnemde yaymlanan Pertev Naili Boratavn 1996da yaymlanan Nasreddin Hocas ile Dr. Mustafa Dumann 2008de yaymlanan Nasreddin Hoca ve 1555 Fkras, kk kltrmz alannda verilen en nemli yaptlardr. Pertev Naili Boratavn Nasreddin Hoca Kitab zerine: Pertev Naili Boratavn Nasreddin Hoca kitab 1995 ylnda YKY tarafndan baslr. Ancak ierdi i ak sak ykler yznden depoya kaldrlr. Ertesi yl UNESCO Nasreddin Hoca yl ilan eder. Ayn yl kitabn YKY basks Edebiyatlar Derne i tarafndan yaymlanr. Kitabn nsznde dnemin YKY genel yayn ynetmeni Enis Batur, yapt ba yapt/ opus magnum olarak niteler (Boratav, 2006: 8). Nasreddin Hoca ykleri Anadolu nsannn Ortak Zeksnn rndr: Halkn aclar, kendini ezenlerle alay etme iste i, kar tlklar, ya anan kaltabanlklar, ahmaklklar, Hocann yklerinde glmeceye dn r. Halkn Hocaya kar lksz olarak verdi i arma anlardr bunlar. yle bir arma an ki, hocadan yansyp yine halka dnerek, yaratlan mizah ile ktlklerden, aclardan arnmay/katarsisi sa layan levsel bu glmece, arnmay sa lad iin insan sa altc zelli indedir. Sa altcdr nk; ki i Hocayla zde le irken onda kendini grr. Kendiyle yzle en ki i de zele tiriye, dolaysyla arnmaya ynelir. Aziz Nesin, Nasreddin Hoca derken, Trk halknn kendisini anlamaktayz. Bylece Trk halk, kendi kendinle alay edebilme olgunlu unu gstermi tir. Goethe, kendisiyle alay edemeyen, olgun insan olamaz, der (Nesin, 1973). Nasreddin Hoca ve Kara Glmece: Kara glmece aclardan, gzya larndan a drlr. Bu yzdendir ki, Nasreddin Hoca ykleri, kara glmecenin rnekleriyle doludur. Nazm Hikmet, Kuvayi Milliye destannda bu olguyu grkemli bir e retileme ile u dizelerle betimler: O, Nasreddin Hoca gibi a layan Bayburtlu Zihni gibi glendir Ve yine Nazm Hikmetin deyi iyle, Trk halk bu yklere a lamann yerine, glm tr (Nesin, 1973:49). Nasreddin Hocann e itli Ynlerini Yanstan Birka yk: -Hoca, yoksuldur, ya am derdindedir. Al n gidermek iin bir nlk a sa lama u ra syla geer gnleri: Nasreddin Hoca bir gn Konyada, bir helvac dkknna dalar. Karn atr; ba lar helvalar yemeye. Helvac, Bey, para! der. Hoca aldrmaz, at trmaya devam eder. Adam, paray alamaynca Hocay bir gzel dver. Hoca, te bu Konya byle; adama helvay dve dve yedirirler, der (Duman, 2008: 179). -Hoca, kimi zaman hrszlk da yapar. Ama hibir hrszlk olaynda bir alma d ncesi iinde grmeyiz onu. Al nn acsn biraz dindirmek iin alm tr yalnzca ve de hrszl hi beceremez. Her defasnda yakalanr nk. Bu davran ; hara verme, ganimet, gz hakk gibi edimlerin hkm srd fthat dneminin de er yarglar iinde do alla trlm bir edim olarak da grlebilir (Tunal, 2007: 17): Bir gn Hoca omzunda bir merdiven, yabanc bir meyve bahesine dalm . Anszn bostanc belirip, Sen kimsin, burada ne arasn? dedi inde, Hoca a acn tepesinden, Merdiven satarm, demi . Bostanc, Burada merdiven satlr m? deyince, Hoca, Behey cahil, merdiven nerede olsa satlr, demi (Duman, 2008: 181). -Hoca, dnyada ya anan adaletsizlikler kar snda Tanrya sitemkrdr: Nasreddin Hoca her yl fitresini, bir zengine verirmi . Neden byle yapt n sormu lar. Hoca, Tanr kime veriyorsa, ben de ona veriyorum, demi (Duman, 2008: 328). -Hocann cami hocal da yapt sylenir. Ancak o, softa de ildir. a n a an ho grl bir din adamdr: Hoca Ramazanda oru tutmaz, ama sahurlar hi karmazm . Mollalar, A Hoca, hadi oru tutmazsn, peki niin sahura kalkp yersin? demi ler. Hoca, Farz terk ettiysem, snneti de mi terk edeyim yani, demi (Kabacal, 2000: 263). 1087

-Halk Hocay evliya mertebesine de yceltmi tir (Bir ok eski yazmada Hoca, yklerinde Rahmetullahialeyh szleriyle anlr. Bu deyi , -Arapada- "Allah'n rahmeti (onun) zerine olsun" anlamna gelen szck be idir. Evliyann, slam bilginlerinin ve slama eme i gemi ki ilerin adlar anld nda yazlr veya sylenir): Hocann lmnden bir sre sonra, halk, cuma namaznda iken d ardan, Ey cemaat, Hoca Rahmetullahialeyh, sandukasndan kalkm sizi grmek ister, diye bir ses duyulur: Cemaat Hocann trbesine ko ar. Grrler ki, sylendi i gibi bir durum yoktur. Halk, Hocann sa l nda oldu u gibi kendilerine bir aka yapt n d nr. O srada caminin kubbesi yklr ve kimseye bir ey olmaz. yknn geti i yazmaya yle bir not d lr: Hoca ne byk mertebeden bir evliyaym ki, merhum olduktan sonra dahi kerameti ortaya km tr, (Boratav, 2006: 33). Bayburtlu Osmann 1581 de yazd bir kitapta 784 evliya ad anlr. Bunlardan biri de Nasreddin Hocadr. -Hocann kimi deyi leri, zamanla yk boyutlarn a p ortak dilin varl na deyim, atasz olarak katlm tr (otuksken, 2003: 16): Bindi i dal kesmek, Ye krkm ye, El elin e e ini trk ile a rr, Yok devenin ba gibi: Nasreddin Hoca, karsnn evde e irdi i iplikleri tccara satarm . Tccar ipli i yok pahasna alrm . Bu hakszl a dayanamayan Hoca, iplikleri kilo eksin diye bir deve ba na sarm . Tccar, Bunu iinde ta olmasn Hoca? diye ku kulanm . Hoca da, Yok devenin ba ! demi (Kabacal, 2000: 158). -Hocann eski yazmalardaki kimi ykleri bilmece yapsnda soru yant durumunda kar mza kar: Bir gn Hocaya sormu lar, Eski aylar ne yaparlar? diye. Hoca, Krpar, krpar, yldz yaparlar, demi (Ba gz, 2005: 62). Nasreddin Hoca yklerinin Yaylma Alan: Nasreddin Hoca yklerinin biro unun yaratlp geli mesinde szl gelenek nclk etmi ; yaylmasnda ise ba lca etken yazl gelenek olmu tur. ykler, yazma ve basmalar yoluyla zellikle Osmanlnn yaylma alannda ve Trk Dili konu ulan ok geni bir co rafyada yaylm tr. ykleri, Anadoluda yakn yerler arasnda szl ve yazl gelenek aracl yla yaylrken uzak lkelerde, daha ok yazl gelenek yoluyla yaylm tr. yklerin konular ayn olmakla birlikte kahramann adlar yerel uluslarca ba ka ba kadr. Birka rnekle; randa ve Azerbaycanda Molla Nasreddin, Bulgarlarda Kurnaz Peter, Srplarda Ero, Makedonlarda ter Peyo, Krmllarda Ahmet Akay, Trkmenistanda Ependi, Do u Trkistanda Afandi, zbekistanda, Nasriddin Efendi, Yunanistanda Anastratindir -Azerbaycanda Nasreddin Hoca: Bir mecliste Molla Nasreddine, ehirde ka deli oldu unu sormu lar. Molla, Siz aklllar sorun demi , Onlarn says azdr. Daha kolay saylr (Duman, 2008: 445). -zbekistanda Nasreddin Hoca: Padi ahn saraynn evresine kale yaplyormu . Nasreddin Efendi ustalara, Bu kaleyi niin yapyorsunuz? diye sormu . Ustalar, U rular, apulcular soymasn, diye, demi ler. Nasreddin Efendi yeniden sormu : erden mi, d ardan m? (Duman, 2008: 514). -Trkmenistanda Nasreddin Hoca: Efendi yolda bir ayna bulur. Aynaya baknca kendini grp: Yahu bu ayna senin miydi? Ben yolda sahipsiz yatan bir ey sandm. Senin ise alabilirsin, deyip aynay yola atar (Duman, 2008: 548). -Uygurlarda Nasreddin Hoca: Nasreddin Efendiye sormu lar: Efendi, neden kimi insanlar yoksul, kimi insanlar zengindir? Efendi yle yant vermi : Servet ve para su gibidir. Alak yerlerde toplanr (Duman, 2008: 542). -Kazaklarda Nasreddin Hoca: Nasreddin Hocann kom usuna altm kuru borcu varm . Kom usu paray isteyince, Hoca, paras olmad n sylemi . Kom usu, imdi demezsen, senden teki dnyadan alrm, deyince, Hoca, yleyse altm kuru daha ver, demi (Duman, 2008: 555).

1088

- randa Nasreddin Hoca: Molla Nasreddinin kars lm . Molla Nasreddin, kom u kadnlar a rp bakire, gzel, zengin ve ho sohbet bir kza eli olmalarn istemi . Kadnlar, Nerden bulalm byle bir kz demi ler. Molla Nasreddin de, O zaman bu zelliklerde drt ayr kz bulun bana, demi (Duman, 2008: 568). -Finlandiya Kazaklarnda Nasreddin Hoca: Padi ah bir gn ava km . Yeme ini Nasreddin Hocann i letti i kervansarayda yemi . Hoca, padi aha yapt omlet kar l nda bin ake istemi . Padi ah a rm . Allah Allah, ok pahal. Burada yumurta bulunmaz bir mal mdr? diye sormu . Hoca, Burada yumurta boldur, ama padi ah bulunmaz! demi (Duman, 2008: 436). -Tatarlarda Nasreddin Hoca: Nasreddin Efendi, ok susam . Su imek iin e meye yana m . e menin tkacn ekip karnca ba tan a a slanm . Efendi, Gzel, demi . Abdest almaya gerek kalmad (Duman, 2008: 528). -Bulgaristanda Nasreddin Hoca: Nasreddin Hoca, Kurnaz Petere, Peter, sana bir sr vermek iin gvenebilir miyim? demi , Peter, Kendine gvendi in kadar gvenebilirsin, deyince, Hoca, Madem yle, sana hibir zaman gvenemem, demi (Duman, 2008: 419). Kurnaz Peter, Bulgarlarn Nasreddin Hocaya kar yarattklar bir figrdr. Kurnaz Peterin ki ili inde Bulgarlar 400 yla yakn egemenliklerinde ya adklar Osmanllar kar snda zedelenen ulusal gururlarn onarmak olana n bulurlar. Kurnaz Peter, o u kez Nasreddin Hocay alt eder. Bu durumu Nasreddin Hoca ve Timur arasnda gemi gibi aktarlan olaylarda Hocann her seferinde Timuru yenmesine benzetebiliriz. Buna kar n, Nasreddin Hoca, grkemli ki ili i ile di er lkelerde oldu u gibi Bulgaristanda da gnmze dek Nasreddin Hoca olarak gelebilmi tir (Duman, 2008: 154). Nasreddin Hocann Sivrihisarll zerine: Gelenek ve kimi ara trma sonular, Nasreddin Hocann Sivrihisarda do du unu, ya amnn bir blmn burada geirdikten sonra, Seyyit Mahmut Hayraninin rencisi olmak iin Ak ehire ta nd n ve orada ld n ortaya koymaktadr. Burada tart lan en nemli soru Pertev Naili Boratavn; Sivrihisarllarn m Hocann nekre ki ili ini yaratt , yoksa Sivrihisarllarn Hocadan dolay m nekre ki iler oldu u sorusudur. Boratav, Hocadan dolay oldu unu sylemekle birlikte her iki durumun da birbirini besledi ini syler. nk ilk yazmalarda ykler Sivrihisarllar adna iken daha sonralar Hocaya yklenmi tir (Boratav, 2006: 58). Boratavn, inceledi i yazmalardan edindi i izlenime gre, ilk kaynaklarda Sivrihisarllar adna kaytl ykler, sonradan Nasreddin Hocaya ba lanm tr: Sivrihisarl, Mekkeye yollanm lar. Mekke-i Mkerreme grnd nde, ilerinden biri, Evimdeki Ho kadem cariyem azad olsun, der. Biri, Evimdeki Benef e cariyem azad olsun, der. nc Sivrihisarl da, Benim cariyem yok, kaynvalidem azad olsun, der. Bu yk daha sonraki yazma ve kitaplarda Nasreddin Hocaya ba l olarak anlatlr: Nasreddin Hoca, arkada yla birlikte Hac yoluna koyulur. Sa salim Medineye vardklarnda, ilerinden biri, Evimdeki Glbeyaz cariyem azad olsun, der. Di eri, Evimdeki Salime cariyem azad olsun, der. Hoca da Benim evde cariyem yok, karm azad olsun, der. Arkada lar, Hoca, ne yaptn, karn bo adn, deyince; Hoca, Ondan usanm tm, der (Duman, 2008: 22). Nasreddin Hoca yklerinde Ak Saklk: Nasreddin Hocann yazmalarda ve szl gelenekteki kimi ykleri ak sak anlatm ierir. Bu olgu alanla ilgili ara trmaclar ikiye blm tr. Kimi ara trmaclar bu tr yklerin Nasreddin Hocaya ait olmad n ve btnyle atlmasn istemektedir. rne in bu konuda sesini oka ykselten Saim Sakao lu bir bildirisinde yle der: Bizim olan ve varl yla vnd mz Nasreddin Hocamz, birtakm ne idi belirsiz fkralarn kahraman yapmayalm. Ta d adla asla ba da mayacak olaylarn kahraman olarak sunulan fkralar onun adndan uzakla tralm (Sakao lu, 2009: 716). Kimi halkbilim ara trmaclar ise, ocuklara ve genlere ynelik yaynlarda titizlik gstermenin yerinde olaca n; ancak halkn olu turdu u halkbilim rnlerine sansr uygulamann bilime aykr oldu unu sylemektedirler. Pertev Naili Boratav, Memet Fuat, lhan Ba gz, Yusuf otuksken ve Mustafa Duman gibi ara trmaclar bu yakla mn szcsdrler

1089

Yine bu olguya bilimsel yant, Pertev Nail Boratavn halk edebiyat zerine yaplmas gerekenler ba lamnda aydnlara, niversitelere bilimsel bir grev yklenmelerini ngren yakla mdr: zetle: Her toplumun de i mesini ola an gren ve de i me ile birlikte gelene in yeni ko ullara gre de i mesine a rp eseflenmeyen, ne ki, onlar incelemekten de geri durmayan aydnlara, niversitelere gereksinim vardr (Boratav, 1991: 163). Nasreddin Hoca yklerinde Sansr: Nasreddin Hoca yklerinde ilk devlet sansr 1480 ylnda Cem Sultann buyru u ile yazlan Ebl Hayr- Rumnin Saltuknamesinde grlr. Hocann ak sak anlatmnda keramet aranr. II. Abdlhamit dneminde Hocann ak sak yklerini ieren 264 Nasreddin Hoca kitab yaklr. Baha-i (Velet elebi), Letaif-i Nasreddin Hoca kitabnda ak sak buldu u birok yky almam , kimilerini de kendine gre edepli duruma getirmi tir (Duman, 2008: 111-114). Gnmzde de bu sansr edimine e ilim srmesine kar n Hocann ykleri ve ki ili i kimi kongrelerde sempozyumlarda e itli disiplinler altnda ara trlyor. Nasreddin Hoca ve Cuha: Cuha, Arap dnyasnn VIII yy. da ya ad sylenen byk glmece kahramandr. Cuha yklerinin yaylma alan Arap kltrnn etkilerinin grld lkelerdir. Nasreddin Hoca ile Cuha ayn ki i de ildir. Ta bask ve bask tekni inin geli mesiyle birlikte yaplan eviriler yoluyla Hocann ve Cuhann ykleri birbirine kar m tr. Cuhaya ait olup Nasreddin Hocaya mal edilen bir ykye rnek: Cuha, cenazenin arkasndan a layan ocu un, Seni k, yemek, yatak olmayan bir yere gtryorlar dedi ini duyunca, babasna, Eyvah, cenazeyi bize gtryorlar sanrm, der (MevlanaMesneviden). Nasreddin Hocaya ait olup Cuhaya mal edilen bir ykye rnek: E e ini dn isteyen kom usuna Hoca, O lan e e i alp pazara gitti der. Tam o srada e ek ahrdan anrr. Kom usu, Hoca, sakalndan utan, i te e ek ahrda! Niye yalan sylersin! diye k r. Hoca da hi aldrmadan kom usuna, Bana m inanyorsun yoksa e e e mi? der (Duman, 2008: 91108). Nasreddin Hocann Sanat Alannda Ya atlmas: Nasreddin Hoca zerine; iir, resim, karikatr, heykel, mzik, tiyatro ve sinema gibi sanat alannn hemen her dalnda rnler verilmi tir. Konumuz ba lamnda karikatr alannda yaplan en nemli al ma, Karikatrcler Derne i ile Ak ehir Nasreddin Hoca ve Turizm Derne inin 1974 ylndan ba layarak -kimi siyasi kesintilerle- uluslararas olarak srdrd Nasreddin Hoca karikatr yar masdr. II. KAR KATR SANATI Karikatr, ksaca, izgiyle mizah yapmaca sanatdr. Hfz Topuz, Dnya Karikatr adl kitabnda ok kapsaml olarak aklar karikatr sanatn. zetlenebilen kadaryla: Bireyin ya da toplumun ya am gerekli indeki eli kilerinin ho ve zgrce ortaya konularak tasarlanm , d ndrp gldren ya da gldrp d ndren, desen, izgi ya da plastik sanatlarla yaplm mizah sanatnn bir alt daldr (Topuz, 1997: 9-13). Desen ve izgiyle yaplan karikatr dnyada ve lkemizde iki biimde yorumlanyor: -Yazsz Karikatr Batdan, 1950lerde, Seul Steinbergin etkisiyle ba layan bir akmdr. Desen ya da izgi ile ve evrensel simgeler yardmyla yaratlan karikatr biimidir. lkemizdeki ncleri Cemal Nadir, Turhan Seluk ve Semih Balco lu ba ta saylanlardr. Yazsz karikatre rnek:

1090

rnek 1: Erol Bykmeri (Kutlama, 2008: 38)

-Yazl Karikatr Balon iinde yaznn deste ini de alarak yaratlan, daha ok yerel/ ulusal konular i leyen karikatr biimidir. rnek:

rnek 2: Beytullah Heper (Heper, 2011: 40)

Trke retiminde Sanatsal Bir Uyaran Olarak Karikatrn Kullanlmas: Karikatrn sezgiye dayal alg ve anlam katmanlar ta mas zelli i, ilk retim birinci snftan ba layarak rencilerin almlama yetene ine uygun karikatrlerin Trke retimde kullanlmas, anlama ve anlatma becerilerinin Trke retiminin genel amacna uygun etkinliklerle geli tirilmesine olanak sa lar (Sever, 2007: 222). III- A DA YORUMLA NASREDD N HOCA KAR KATRLER M Yntem: Kitabmn birinci blmndeki kimi karikatrlerle rnekle; Hocamzn yklerinden esinlenerek ve dn trc bir imgeyle ekleme (zeyl) yaparak ikincil bir anlam katman ya da katmanlar yaratmaya al tm. yle ki: Ekledi im imge d ndaki izgiler ile Hocamzn yksnn aslnn resmedilmesine; kendi dn trc imgemi ekleyerek de yeni glmecesel anlam katman olu turmay amaladm kinci blmnde ise yine a cl bir anlay la salt kendi retti im kimi karikatrlerimi sundum. Uygulama: Karikatr almlamak/ okumak, sreler iinde geli en entelektel bir birikimi gerektirdi inden; atlye al mamzda nce yknn asln ksaca anlatp sonra karikatrm olu turan dn trc imge ya da imgeler yardmyla dinleyicileri de i lik etkinli ine katarak yorumun birlikte yaplmas sa lanacak. Bu katlmc uygulama ile olu a gelecek farkl d ncelerin katksyla karikatr yeniden retilmi olacaktr (Efe: 2005: 15). Kitabmn temel amac olan a lara/ dnemlere gre de i en de er yarglar zerine zellikle vurgu yapaca m.

1091

Karikatr 1: (Bykmeri, 2009: Kapak)

Kapak karikatrm be temel imge ile rettim: 1-Nasreddin Hocay simgeleyen kavuk. 2-E ek simgesi. 3-Heybenin iine doldurulmu Hoca yklerini a r tran simgeler (e ek, minare, ay, hindi, kazan, fil, tav an, deve, kedi, leylek vb). 4-Nasreddin Hoca yklerinin yayld co rafyay simgeleyen lke plaka kodlar (TR= Trkiye, AZ= Azerbaycan, BG= Bulgaristan, H= Macaristan, KZ= Kazakistan, UZ= zbekistan, SYR= Suriye, KS= Krgzistan gibi). 5- E e in sa rsndaki plaka: 26NHO42. Yaratmak istedi im alglar: 1: Nasreddin Hoca Eski ehirde do mu Ak ehirde lm tr. 2: Nasreddin Hoca ykleri Anadoluyu da a an ok byk bir co rafyada yaylm tr. 3: Nasreddin Hoca, glmece yklerini ok geni bir zaman aral nda yine geni bir co rafyaya ta yan bir ba lamda ulu bir Trk gezginidir.

Karikatr: 2 (Bykmeri, 2009: 9) Sunu karikatrm, potla kltrnn bir uyarlamasdr: Hocamzn kk te ekkrne benim iten ve daha byk te ekkrmdr bu kitabm; bana esin kayna oldu u iin Hoca glmece kltrmzn ortak kkdr nk. Ve de nk o vermi tir esini; Cemlerin, Ramizlerin, Turhan, Semihlerin, Nesinlerin, zglerin fralarna -kalemlerine...

1092

Nasreddin Hoca yklerinden Esinlenerek retti im Kimi Karikatrler:

Karikatr: 3 (Bykmeri, 2009: 11)

Hoca, e e ine binmi gidiyormu . i dolu uval da kendi srtnda Grenler, Bre Hoca, demi ler, E ek varken, uval niye srtna aldn? Ne yaparsn, demi Hoca, Zavall hayvan benim btn kahrm ekiyor zaten. Kendi bindi im yetmiyormu gibi uval da ona ta tmaya gnlm raz olmad (Kabacal, 2000: 116). Bu karikatrmde balon imgesini yok sayarsak yknn yaps bozulmaz. Yalnzca yk resmedilmi olur. Havadan hafif bir gazla dolu balon imgesini ekledi imizde, yk asln da korurken glmecesel ba ka bir anlam katmanna geerek ayrml bir ykye dn r. Bylelikle Hoca, bilimin bir kolayla trcsyla (balonla) e e ine ykn a rl n vermeyerek, ki ili i ile ilgili iyicil bir alg yaratr okurda

1093

Karikatr 4 (Bykmeri: 2009, 13)

Hoca bir gn evinin penceresinde oturmu , soka seyrediyormu . Derken ya mur ba lam . Hoca bakm ki, kom usu ko a ko a evine gidiyor, zrl zrl da slanyor; alayl alayl seslenmi pencereden: Hey kom um Tanrnn rahmetinden kalr m hi? diye. Kom usu utancndan ko may kesmi , hayli de slanm tabii... Ertesi gn, bu kez kom usu Hocay ya murdan kaarken grm . Hocam, diye seslenmi hemen ta gedi ine koymak iin, Hani Tanrnn rahmetinden kalmazd? Hoca, ko may srdrerek yantlam kom usunu: Ben Tanrnn rahmetinden kamyorum, yere d en rahmeti i nemeyeyim, diye ko uyorum (Glpnarl, 1961: 31). emsiye imgesiyle hem bu yky iyicil ba lamda beslemi oldum, hem de yeni bir anlam katman yaratmak istedim. yle ki; -Hocay biraz da saf konumuna d rerek- Hocann, emsiye ile nnde bir kuru alan yaratp hep o kurulu a yeti mek iin ko arken slanmasn

Karikatr: 5 (Bykmeri: 2009, 15)

Hoca bir gn e e ine ters binmi . Hoca neden e e e ters bindin? demi ler. Hoca, Do ru binsem arkamda kalyorsunuz, siz nde giderseniz ben arkada kalaca m, iyisi mi yz yze gidelim, kar lkl konu abilelim, diye demi (otuksken, 2003: 125). Cihan Demirciden bu ykye yorum: Mizah, ters adamdr ve hayata tersten bakar. Tersten bakar ama ileri gider. Bu yzden Hoca, mizahlara gidilmesi gereken yn gstermi tir (Demirci, 2008: 78). ocu un otostop i areti yapan eli ile yknn anlam katmann dn trerek gnmz ya amna uyarlanabilen bir yk yaratmak istedim. Medine Sivri, bu karikatrme ili kin yapt yorumda; ocuk, Hocaya otostop ekmektedir. (Ancak), karikatrde, Hoca e e e ters binse de yn ocuktan tarafadr, diyerek benim karikatr tasarlarken usuma gelmeyen- a cl ve iyicil bir d nce algsn ne karr (Sivri, 2010: 283).

1094

Karikatr: 6 (Bykmeri, 2009: 17)

Nasreddin Hoca bir gn e e ine binmi ba a gidiyormu . Yolda gsteri li bir ata binmi , kendini be enmi biri ile kar la m . Adam dalga geercesine, Merhaba Hoca, demi , E ek nasl gidiyor? Hoca da, Grmyor musun, atla bir gidiyor, demi (otuksken, 2003: 74). Bu karikatrmde ykseltilmi semer imgesini kullanarak ykdeki anlam katmann glendirmek istedim. Hoca, atl ile hem ayn hizada, hem de ayn ykseklikte gider atl ile

Karikatr: 7 (Bykmeri, 2009: 21)

Bu karikatrmde yknn zn bozmadm. Gsteri i yeren bu ykye karikatrmle bir ele tirel boyut daha katarak; de er yarglarnn dnemlere gre de i im gstermesi olgusuna dikkat ekmek istedim. Dikkat edildi inde grlece i zere tilkinin krk iin canna kymadm. Artk a mzda krk giymeye scak baklmyor nk. Dahas, tilki de Hocayla birlikte karde karde leni de erlendirir Mutlu olarak

1095

Karikatr: 8 (Bykmeri, 2009: 25)

Nasreddin Hoca, bir gn pazarda kk bir ku un on altna satld n grnce, eve ko ar ve kmesteki hindiyi koltu unun altna alp pazara gelir. Yirmi altna hindi, diye pazarda dola trr. Grenler, Aman hocam, bir hindi iin yirmi altn ok de il mi? diye sorarlar. Hoca, Az nce parmak kadar bir ku on altna satld, der. Onlar, O papa and, zelli i var; konu ur, deyince, Hoca da, O konu ursa, bu da d nr, der (Duman, 2008: 346). Hocann yksnde hindi d nyor ya, ben de hindiyi Hocann kar snda satran oyununa oturttum. Oyunda hindi Hocay sk trm , ah diyor. Hindi gerekte d nmese bile Hocay mat etmek zere. yleyse buradaki e retileme Hocann hindinin ve kendinin yerine oynayarak kendini mat etmesidir. Ba ka bir deyi le, kendi kendine yenilmesidir. nsann kendine yenilmesi kimi zaman belki de yce bir erdemdir zele tiriyi gerektirir nk

Karikatr: 9 (Bykmeri, 2009: 27)

Hoca yoksulla tka yoksulla m Her eyden kst gibi, e e in yemini de azaltm . Bakm ki e ekte bir de i iklik yok, yemi her gn biraz daha azaltr olmu . Gnn birinde hayvan lvermi . Hoca pek yazklanm . Tuh! demi , E e i tam al a al trm tm ki, lverdi (Kabacal, 2000: 162). ykdeki anlam katmann bozmadan glmeceyi glendiren imge, asgari crete gnderme yapan en az yem yazl yem torbasdr. Gnmz asgari cret konusundaki ackl tablonun ayrmnda olanlar d ndrp ac ac glmsetebilir! 1096

Karikatr: 10 (Bykmeri, 2009: 41)

Hoca bir gn biraz yo urt mayas alp Ak ehir Glne gitmi , mayay gle alm . Adamn biri grp, Ne yapyorsun Hoca? diye sormu . Gle maya alyorum, demi Hoca. Adam, Tutar m? demi a knlkla. Hoca hnzrca glmseyip, Ya tutarsa? demi (Kabacal, 2000:124). Karikatrmde Hocamz, mayalama i ini sa lama almak iin maya ykl byk bir tankerle yol alr gle do ru. Ne elidir, nk bu kez gln maya tutaca ndan emindir. Ku kusuz yknn asl ne denli abartlysa, tanker imgem de o oranla abartl kam tr bu karikatrmde Karikatr sanat abarty kaldrr nk

Karikatr: 11 (Bykmeri, 2009: 53)

Bir gn Hoca, a aca kp oturdu u dal kesmeye ba lar. Adamn biri durumu grp, Hoca bindi in dal kesersin, d eceksin! diye uyarr. Hoca aldrmaz, kesmeyi srdrr. Ve dal krlp yere d nce, adamn yakasna sarlr, Bre adam d ece imi bildin, syle ne zaman lece im? der (Duman, 2008: 188). Nasreddin Hocamzn en temel zelliklerinden biri tedbirli olmasdr. De il mi ki Hoca bindi i dal keserken d ece ini bilmektedir, yleyse para t grevini yapacak bir nesneyi yannda bulundurmaldr. yknn asln bozmadan bir ba ka anlam katmanna ekecek nesne emsiye imgesidir

1097

Karikatr: 12 (Bykmeri, 2009: 57)

Hocann e e i alnm . Dostlar, kabahati hep onda bulmu lar: Ahrn kapsn kilitleseydin ya E e i skca ba lamam sndr, diye. Hoca da, Eeee! demi , Hrszn hi mi kabahati yoktu yani? (Kabacal, 2000: 212). Bu karikatrmde Hoca kl na girmi korkuluk imgesi ile yk dallanr. nk hocamz akllanm ve nlemini alm tr. Ne ki yine de yknn sonunu bilmiyoruz. Karikatr 13, bize olas bir seenek sunabilir

Karikatr: 13 (Bykmeri, 2009: 59)

Hocamz kavu unu aldrm tr ama hrszn pe ini brakmaz. Kavuk onun iin ok de erlidir nk Karikatrde hrsz simgesinin gstereni gze taklan maske imgesidir.

1098

Nasreddin Hocaya sundu um di er kimi karikatrler:

Karikatr: 14 (Bykmeri, 2009: 65)

1998 ylnda PTT bir kampanya ba latm t: Cumhuriyetin 100. ya na mektup 1998 ylnda cumhuriyetin ilannn 75. yl dolaysyla ailemize, sevdiklerimize mektup yazyor ve 25 yl sonra gnderilen ki inin eline gemek zere PTTye teslim ediyorduk Bu olaydan esinlenerek rettim karikatrm. Nasreddin Hoca da do umunun 800. ylnda teslim edilmek zere kendine bir mektup yazar. Ya ad dnemde darack sokakl, genelde biti ik tek katl evlerin olu turdu u byke bir kasabada ya ayan Hocamz, gnmzde e e i ile birlikte ok katl bir apartmann at katnda ya amaktadr. Ne yazk ki, postac, Hocay tanmamakta ve mahalle ocuklarna oturdu u yeri sormakta Hocamz acaba yeterince tanyor muyuz?

1099

Karikatr: 15 (Bykmeri, 2009: 71)

Nasreddin Hocayla ilgili onlarca film evrilmi ve izgi film retilmi tir (Kabacal, 2000: 88). Hocamz, gnmzde, ba roln kendisinin, yardmcs olarak da e e inin rol ald bir filmi izlemeye gitmektedir. Hocamz, ocuklara ncelik tanyarak srasna uymakta, kendi evirdi i filme parasyla girmekte, stelik sevgili e e ini de yannda gtrmekte Medine Sivri, bu karikatrme ili kin yapt yorumda; Kendine glebilme zelli imizi, kendini d ardan izleme olarak, sinema imgesiyle verir Bykmeri, diyerek, yine benim karikatr tasarlarken usuma gelmeyen- ayrml bir d nce algsn ne karr. (Sivri, 2010: 286).

Karikatr: 16 (Bykmeri, 2009: 73)

Hocamzn e e i, Nasreddin Hoca yklerinde, kars, ocuklar, rencisi mad kadar gl bir figrdr. Hocamz sa l nda btn kahrn eken bu gzelim varlkla can yolda dr. Hocamzn bu dnyada brakt izler glen- gldren insan yzdr. Ne gerek ki, e e in brakt izler de yalnzca nal izi

1100

Bir aklama: Anlatmda sundu um kitabm, 2. basmdr. Birinci bask zgn yaynlarnca ubat 2008de yaplm tr (Bykmeri, 2008). Bu bask tarihinden sonra yaplan bir uluslararas karikatr yar masnda ayn konuyu i leyen bir karikatr derece alm , bu da beni ok mutlu etmi tir.

Karikatr: 17 (Bykmeri, 2009: 47)

Hocamz, havaalannda e e ini kar lamakta. Yolcular a kn. E ek ortada grnmedi ine gre e ek kim acaba? Hoca, yine bir aka yapm a benziyor

Karikatr: 18 (Bykmeri, 2009: 75)

Hocamz ve ocuklar arasndaki sevgi, a na gre gnmzde daha gldr. Hoca ocu unu mutlu etmek iin onun d lemlerine/ hayal gcnn yaratlarna el vermektedir. Hangi ocuk istemez bir e e in stnde rzgr yaratp eytan uurtmas uurtmay... Hem de babasyla-annesiyle

1101

Karikatr: 19 (Bykmeri, 2009: 77)

Nasreddin Hoca, kimi yklerinde kendini ld sanr. Yine lr i te byle Hoca bir gn. Cenazesini kaldrrlar. Ama onun gnl mezarl a de il, lunaparka gitmekten yanadr Bir yan ocuk co kusundadr nk SON SZ Ciltlere s mayacak denli ulusal ve evrensel boyutta kltle mi bir figr yirmi otuz dakikaya s drmak olanakszdr. Bu sunumla bunu ba armak iin itenlice abaladm. Hocamzn dile getiremedi im daha birok zelli ine de gin ba lklar oldu unun da ayrdndaym. Son szm u ki, dnya dndke ve insanlk var olduka Nasreddin Hoca yklerine daha binlerce yk katlacaktr. Sregelen gelenekte oldu u gibi Ben de kitabmda yer alan 36 Nasreddin Hoca karikatrlerimle o byk ustaya -am sakz oban arma an- ykler sunmak istedim. Umarm mayam tutar da hi olmazsa bir tane ykm Hoca ykleri kervanna katlr...
YARARLANILAN KAYNAKLAR Ba gz, lhan (2005) Gemi ten Gnmze Nasreddin Hoca. stanbul: Pan Yaynclk. Boratav, Pertev Naili (2006) Nasreddin Hoca. stanbul: Krmz Yaynlar. Boratav, Pertev Naili (1991) Folklor ve Edebiyat I. stanbul: Adam Yaynlar. Bykmeri, Erol (2008) Nasreddin Hoca/ Karikatr. Ankara: zgn Matbaaclk. Bykmeri, Erol (2009) a da Yorumla Nasreddin Hoca. stanbul: Logos Y. otuksken, Yusuf (2003) Anadolu ve Dnya Bilgesi Nasreddin Hoca. stanbul: Toroslu K. Demirci, Cihan (2008) Mizah E e e Ters Biner. stanbul: Evrensel Kl.Sanat, Edebiyat D. Duman, Mustafa (2008) Nasreddin Hoca ve 1555 Fkras. stanbul: Heyamola Yaynlar. Efe, Hasan (2005) Karikatr ve E itim. zmir: Etki Yaynclk. Glpnarl, Abdlbki (1961) Nasreddin Hoca. stanbul: Remzi Kitabevi. Heper, Beytullah (2011) Beytullahname. Eski ehir: Kendi basks. Kabacal, Alpay (2000) Btn Ynleriyle Nasreddin Hoca. stanbul: zgr Yayn Da tm. Klbay, Mehmet Ali (1996) Din, Devlet ve Halk Arasnda Nasreddin Hoca. stanbul: Gldiken Mizah Kltr Dergisi.

1102

Kutlama / Celebration (2008) Eski ehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Nesin, Aziz (1973) Cumhuriyet Dnemi Trk Mizah. stanbul: Adam Yaynlar. Sakao lu, Saim (2009) Nasreddin Hoca ve Adna Ba lanan Fkralarn Yanl Yorumlamas. 21. Yzyl Nasreddin Hoca le Anlamak Uluslararas Sempozyumu Bildirileri Kitab, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Sever, Sedat (2007) Anadolu niversitesi VI. Ulusal Snf retmenli i E itim Sempozyumu. Eski ehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Sivri, Medine (2010) X. Uluslararas Dil, Yazn ve Deyi bilim Sempozyumu. Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. Topuz, Hfz (1997) Balangcndan Bugne Dnya Karikatr. stanbul: nkilp Kitabevi. Tunal, Dilek (2007) Nasreddin Hoca Fkralarnda Kar lkl Al veri e Dayal Kltr zelli i. stanbul: Varlk Edebiyat ve Kltr Dergisi.

1103

MASALLARLA DUYGU VE D NCE E

ahsene CAMIZ E itimci, Yazar

TM

al mann Yrtcs: ahsene CAMIZ al mann Ba l : Masallarla Duygu ve D nce E itimi al mann Hedef Kitlesi: retmenler, Anne- Babalar ve renciler /35-40 al mann Sresi: 60 dk. Masal anlatlmad, Duymadk hi. ocuktuk, Ya a lar yatardk, Ya yatt mz yerde kalrdk. Masal anlatlmad, Duymadk hi. imizi da layan, imizden a layan, ocuklardk. Masal anlatlmad, Duymadk hi. Aksakall dedemiz yoktu, Gen ya ta ayrlm lar dnyadan, Hayatmz masald. Masal anlatlmad, Duymadk hi. Deli dolu geti ocuklu umuz, Umadk masallarda, Damdan, bayrdan d tk. Masal anlatlmad, Duymadk hi Sessiz sinema eridiydi geen, Hznl gnler aklda kalan, Kapmz erken alan yoksulluk, ayrlk. Masal anlatlmad, Duymadk hi. Yayan yapldak okumaya gittik. Ekme imiz kflendi, Stmz ek idi o u zaman.

1105

Masal anlatlmad, Duymadk hi. Masal da anlatmadk, Sz ele geti inde, a atladk ipten atlar gibi.

Dnyay dolandk, Arad mz bulamadk, dolandk durduk. ocuklar bizden farkl de ildi, Masal anlatlmad, Duymadk hi.

De erli Anne ve Babalar, De erli retmen Arkada larm, Sevgili rencilerim, Masallarla beslenemeyen ocuklarn, bir ya am boyu hep ilerinde ta dklar buruklu u, so uklu u ve bo lu u i te byle anlatm Ozan Efe. Yine bir ya am boyu, ocuk yannn hep boynu bkk kal n, ya am hep kekremsi bir tatla srdr n de. Masal bir bahane, hayattr dklp salan ortaya diyen Tahir Alanguyu bir kez daha anmsadm bu iiri okuyunca. Ve ocuklu umuzu, ki ili imizin anavatan olarak kabul eden bilgeyi bir kez daha onayladm tm yre imle. Dilerim sizler de benim gibi masallarla bym snzdr. O byy doyasya solumu , o huzurla kana kana uyumu sunuzdur ocuk uykularnz. Ben, i te o masalclara duydu um gnl borcuyla ba ladm ilk masallarm derlemeye. Biraz ge kalmann buruklu uyla oturdum dizlerinin dibine, bir yeti kin olarak, ayn yllar nceki ocuk gibi. Ayn duygularla, d ncelerle ve ayn co kuyla. Bir kez daha anladm ki ya amn her dneminde masal dinlemenin tad aynyd. Tutkuyla srdrd m yazn retmenli inden emekli olunca da oturup derlediklerimi yazdm. rencili imden beri iirler, ykler, geziler yazsam da yaymlanmas iin nceli im masallard. nce, toplumlar emziren ve besleyen masallarla, onlar anlatlmaz bir tatla bize aktaran masalclara gnl borcumu demeliydim. lkemin gzel insanlarnn ocuk yanlarna ula mal, onlar her ya ta de erlerimizde birle tirme konusunda zerime d eni yapmalydm. Sonra, asrlardr toplumsal bellekte beslenen, mayalanan birbirinden gzel masallarmz ve zlerinde ta dklar iletileri ocuklarmza ula trmalydm. Gelece imiz, o ok sevdi im, ya ammzn en gzel yllarn e itimlerine ayrd mz ocuklarmz de il miydi? Tmmz, duygu ve d ncelerimizin davran larmz belirledi ini biliyoruz. Mademki ne d nyor ve duyumsuyorsak yle davranyorduk; yleyse, ya ammzn o en tatl dnemine olumlu tohumlar masallarla eklemiydik nce. retiyor gibi olmadan ula trmalydk iletilerimizi, bal tadna kar trmalydk atalarn tlerini. Can Yaynevi, 2010 ylnda A ustos aynda son masalclardan derledi im masallarn on be ini kitapla trd. Bu byk kltr hizmetinden dolay, bu gzel kitabn yaymnda eme i geen herkese, huzurunuzda bir kez daha te ekkr etmek isterim. Kitabm elime ald m zaman duydu um mutlulu un asl nedeni, bir gnl borcunu demeye al mann verdi i huzurdu ku kusuz. ocuklu umun tadn, ba ka ocuklarn da duyumsamasn, ki iliklerinin ana de erlerini onlardan aldklar ipularyla bezemelerini istemi tim. Bu konudaki duygu ve d ncelerimi; bu birinci kitabm Gne Ykl Masallarn ve dosyasn olu turdu um Bir Glc e Bir Masaln nsznde yle belirtmi tim: Renkli ve scack bir masal dnyasyd ocuklu um. Sevgili Atatrkn varl nn hl duyumsand bir lkenin; gururlu, zgvenli ocuklarydk. Gelece e gvenle bakan, onurlu, gnl varsl, mutlu, kocaman ailelerin en de erli varlklar evrenin ve ili kilerin olanca do all iinde, bizler de mutluyduk. ocuklu umuzun kalabalk aileleri, a lmaz kalelerimizdi bizim. Pamuk ninelerin, tonton dedelerin, konuklarn ba k eye oturtuldu u ve bal tadnda masallarn, scack anlarn hep birlikte, can cana dinlendi i O dedeler ki kurtulu masalmzn canl kahramanlar, o nineler de cephe gerisinin kahraman kadnlaryd. Vatan ve Atatrk sevgisini, insan sevgisiyle birlikte, onlar ekmi ti yreklerimize, tm benli imizi kaplad sonra. Patlam msr ve kestane kokan, soba zerinde aydanl n fokurdad o k ak amlar, yllar ncesinde mi kald? Ya ad mz o scack mutluluklar, gnlden gnle akan masallar, hl iimizi 1106

styor. Tm dnyay kucaklayan insan yanmzn mayas, sanrm en ok da byle katlm hamurumuza ocuklu umuzun vazgeilmez lezzeti olan bu masallarla beslendi ki ili imiz. Her eye kar n; srdrd mz iyimserlik, korudu umuz umutlar ve iyi niyet, o gnlerin arma andr bize. Ya amda kar la t mz ktlklere kar bile, bir Kelo lan safl yla u ra verir de ba edemeyiz bazen, sonra da beklemedik bir Kelo lan ya da kk evlt aklll yla bir umar arar, buluruz. Kocaman kltr ormanmzn en ulu a ac, masallarmz olmal. Hep bir nar oldu unu d nm m onun. te bizim ocuklu umuzun en gzel gnleri, ba gklerde, kkleri ok derindeki bu narn koyu glgesinde geti. Gnlden gnle szlen birbirinden gzel dnyalarn byl anahtarlar, onun eri ilmez dallarndayd. Almamas gereken krknc odalarn kaplarn ba mza gelebilecek onca eye kar n- ama iste i, o zamanlardandr. Varsl dilimizin pek ok deyimini, ataszn belki de ilk kez, anlatclarmzn bal damlayan dillerinden imi ti. Gzlerimiz gzlerinde, a zlarna d ecek denli hayran ve deta nefeslerimizi tutarak dinlerdik onlar. Trkenin gzellikleriyle donatt mz hayaller, kendimizden geirirdi bizi. Huzurlu ocuk uykularmz en ok onlara borlu oldu umuzu, sanrm biliyorduk. Atalarmzn masallarla dizdikleri iletilere, anlatclarmz da eklerdi uygun grdklerini. Bunlar, onca unutkanl mza kar n hl belle imizde Masallarda brakt mz devlerle sava mamz gerekece ini bilemezdik o gnlerde. Bazen kalemlerimizle, yreklerimizle, d ncelerimizle giderken dev gibi sorunlarn stne; kar mza kverecek ak sal bir dedenin yardmn bekler gibiyse en umarsz yanmz, o gnlerden arma andr bize. Evliliklerimizde sosyal farkllklar umursamamay; Kelo lanla padi ahn kzndan rendik belki, belki de ba ka ba ka masallardaki ehzadeyle yoksul gen kzn a kndan. Bazen kar la t mz bir gen kz be enmez yanmz, belki de masallarn kusursuz gzelleriyle kyaslad mz iindir. Delikanllarn ise o beyaz atl prenslere benzemesini beklemi izdir belki. Mutlu sonlar da ok severiz; dnden beri, hem de dnk denli Bir gn, ya ammza bunca rengi, gzelli i ve scakl katan sevgili masalclarmz, gzel masallarn da alp gidiverdiler birer birer. I klar iinde yatsnlar! Hep bizimle kalacaklarn d nm z de mi yazmam z anlattklarn? Ya amn da da as iinde belleklerimizdekiler de silinmeye ba lad zaman tel landm. Son masalclar aramaya ba ladm. Ancak, bazlar oktan gm t, artk masallarn dinlenmedi i bu dnyadan. Bazlarnn bellekleri, kendilerini bile unutmu tu. Bazlar hemen, bazlar da gnlerce, d ne ta na birle tirdiler paralar. Onlara, denmez bir borluluk duyuyorum. ocuklu umun unutulmaz masalclarna ula abildi imiz son anlatclara ve baz masallarmz yllar nce bana ula tran canm rencilerim Masallarmz dinlerken, yazarken a rd m ok oldu. Bir tanesini, kentte do up bym bir hanmefendiden dinlemi tim. ok benzeri, uzak bir da kynde ya yormu , onu da dinledim. Batda anlatlan bir masaln ok benzerini Anadolulu bir bey anlatt, ba ka bir isimle. Yazdm tmn, elbette hi de i tirmeden. Bu yzden, okurken bu benzerlikleri siz de greceksiniz. Ksacas, yle ok sevilip anlatlm ki masallarmz, ula mn ok g oldu u dnemlerde bile Anadolu yaylasn dola m ; do udan batya, batdan do uya, kuzeye ve gneye, gzel anlatclaryla. Bu bitek topraklara; kh ya ama tat ve anlam katan birer erdem tohumu olarak salm lar, kh zerine can suyu olarak akm lar co kuyla. Sevgili Dedeler, Nineler! Bu masallar, nce sizin okuyup renmenizi isterim. Sonra, tm aile hatta e -dost birlikteli inde anlatn ltfen, sesinizin en scak tonuyla. ocuklarnz, torunlarnz da dizinizin dibinde olsunlar. ok eskiden oldu u gibi; bir mangal ba , tandr ba ya da ocak ba scakl yaylsn odanza. Televizyonunuzu da kapatn, bir sreli ine. Dinleyenler, yudum yudum isinler asrlardan akan mutlulu u nanyorum ki sevgili dostlar, yllardr ya ammzdan eksilen huzuru yeniden ya ayacaksnz. te o zaman, ocuklarmzn yapsna; itenli i, ya ama sevincini ve ya amda kar la abilecekleri tm olumsuzluklara dayanma gcn ekleyivereceksiniz Sevgili Anne ve Babalar! nce ninnilerimizle, sonra masallarmzla bytelim ocuklarmz. Bol bol dinlesinler; dedelerini, ninelerini, sizleri, dizlerinizin dibinde. Elektronik arkada lklarla avunduklar yalnz odalarndan ekip karalm onlar. Ataszlerimizi, deyimlerimizi rensinler ilk a zlardan. Trklerimizi, arklarmz sylesinler yuvalarmzda, sokaklarmzda. Sonra da; okusunlar, okusunlar Pek ok uygarl n boy att bu topraklarn sundu u zenginliklerle donansnlar, ksacas. Gururlansnlar de erlerimizle, en ok da kendileriyle. Biz bunu ba aramazsak ya da daha ok gecikirsek e er; ba kalar, iddet ieren oyunlaryla bytmeyi srdrecekler ve kendi kltrlerini dayatacaklar hem de tek seenek olarak- zaman gelince

1107

Daha ge olmadan, gzel yurdumuza salm tm de erlerimizi ve masallarmz ara trmay srdrelim. Pek ok yiti imizi bulaca z orada. Bunlar, ocuklarmzn nce uykularna, sonra hamurlarna katabilirsek e er; inanyorum ki, ok gzel olacak her ey Sevgili ocuklarm, sizleri ok seviyoruz. ylesine de erlisiniz ki Sevgimizi, saygyla besleyebilirsek, de erlerimizle donatabilirsek sizi ve sorumluluklarmz, sorumluluklarnza katabilirsek e er, daha gzel olacak her ey. E er sizi gerekti ince e itebilirsek iki gzmz; kl nmz, sonsuz zgrl mz Masal gibi bir gelece e ama nce masallarmzla Evet, byle demi im; masallarmz okuyacaklara, okuyup anlatacaklara, bylece gelecek ku aklara ve sonsuza ula tracaklara Bildi iniz gibi masallar; olaylar bilinmeyen bir zamanda ve imgesel bir ortamda geen, kahramanlar insan, hayvan ve ola anst varlklar olabilen, dinleyenleri e lendirirken e iten szl rnlerdir. Masallarda, iyiyle kt at r genellikle. Olaylar, sembollerle ya da ola anst varlklar yoluyla anlatlr. Ba langc gibi biti i de bir tekerlemeyle ve mutlaka bir mutlu sonla olur. Sanrm, bykten k e hemen herkes tarafndan ok ama ok sevildi ini eklemeyi de unutmamalyz. Ben masallarmz, Trkenin e siz tarlasnda aan birbirinden gzel ve renkli iekler olarak d nyorum. Onlarca, belki yzlerce kitapta ifade edilen duygular, d nceleri, imgeleri ve ahlki de erleri bal tadnda anlatverirler. te bu yzden, gerek lkemizde, gerekse bat lkelerinde, ocuklar e itmek iin masallardan ok yararlanlmaktadr. Daha da ok yararlanlmaldr, diye d nyorum. Masallar, halk topluluklarnn; imgesel olaylarla, iinde ya adklar ve o u kez aradklarn bulamadklar dnyaya zledikleri biimi vermek iin giri tikleri yumu ack bir kar koyma, bal tadnda bir ba kaldrdr ayn zamanda. Olanaksz grneni olanakl klma yolunda bir aray , katlanlamayan imgelerle a ma abas belki de. Gerek ya amn bunalmlarndan syrlp kendisini byl bir dnyada avutmak gereksiniminin de sonucu byk bir olaslkla. De erli dinleyenlerim, bir ocu un imgelem dnyasn zenginle tiren masallar, gn gelince d lerini gerekle tirme frsatn kolayca yakalamasn da sa lar. Tmmzn ok iyi bildi i gibi, d leri denli renkli ve zengindir bir ocu un dnyas. O d l dnyada gven iindedir ve mutludur ocuk. Bir o denli de aray iinde ve gerekle tirme pe indedir. mgeleri olmayan bir ocu un ne gerekle tirme abas olur, ne de sa lkl gereklere ula abilir zamanla. Birbirinden grkemli saraylarn krknc odasndaki srprizler gibidir masallarda kar la t mz gzellikler. Ya da Kafda nn ardndaki Zmrt- Anka Ku u gibi, Kelo lann saray bahesinde grverdi i aydan ar, gnden duru, dnyalar gzeli prenses gibi, bir ba ka masal prensesinin, grr grmez vuruldu u yak kl m yak kl o yoksul gen gibi Onlar, her dinleyi imizde; hem ocuklar, hem de biz bykler iin bir ibretler sahnesi oldu unu d nmez miyiz? Masallar, bizi; asrlarn de i tiremeyece i gerek iyinin, gerek gzelin utkuya ula t , baya lklarn, irkinliklerin, ktlklerin yere serildi i ideal bir dnyada, karde e duygularla birle tirir. Byle bir dnya; her ulusun, tarihin her dneminde en byk zlemi olmam mdr? Sevgili Dinleyenlerim! Bildi iniz gibi masallar, insanl n lkelere ve blgelere gre de i meyen ynlerini de ele alrlar. Uluslarn kendilerine zg ya am tarzlarna, ya am felsefelerine, geleneklerine, greneklerine, de er yarglarna ait ok nemli motifleri ierdikleri iin; tarihilerin, toplumbilimcilerin, felsefecilerin, psikologlarn ara trmalarna k tutar. nk masallar; snrndan girdikleri lkenin de erlerini ku anr, ya ama bak n, ya am alglay n kavrar, o halkn gldklerini, a ladklarn zmser, acr, ho grr, cezalandrr. Bir halkn yre i gibidir masallar, d nceleri gibi, vicdan gibi. te bu yzden, ulusal e itimde, zellikle ocuklara verilecek ulusal e itimde nemli bir rol oynar masallar. De erlerimizle donatamad mz bir ku ak; bizimle kalabilir mi ve bizim gelece imiz olabilir mi sonsuza dek? ocuk, anlatcnn gerek jest ve mimiklerinden, gerekse vurgu ve tonlamalarndan, e er varsa ba ka dinleyicilerin tepkilerinden; onaylanan ve onaylanmayan davran lar, durumlar da anlar. Her ynyle onaylanan masal kahraman, onun hazr modeli olur. Bu model; iinden kt toplumun de er yarglaryla btnle mi , kendisini ba kalarnn yerine koyabilen, yre i iyilikle dolu, yardmsever, mcadeleci, tm glklerin stesinden gelebilen, gerekti inde padi ah bile tahtndan indirecek denli zgvenli, sabrl, halktan, haktan ve adaletten yana bir ki idir. ocuk; masal boyunca bu de erlerle donanm ; yalancl n, kskanl n, kt kalplili in do uraca sonular renmi tir. Bu durum, onun; ya ama olumlu bakmasn, kar la aca engellerden korkmadan mcadele etmesini sa lar ve dolaysyla sosyalle tirir onu.

1108

De erli Dostlar, Sevgili rencilerim! Tmmzn bildi i gibi, bir insan, bebeklik dneminden ba layarak de i ir ve geli ir. te bu de i ikliklerin anahtar; onun i ve d dnyas arasndaki dengeli ve srekli ba nty kuran, yava yava renmeye ba lad anadilidir. rendi i oranda duygu ve d ncelerini d arya aktarabilece i ve ba kalarnnkini anlayp alglayabilece i dil. Bildi imiz gibi, dnya edebiyatlarnn k noktas olarak da kabul edilen masallar, halk dilini karakterize eden en zengin rneklerdir. nk, bir anadilin; asrlar boyunca olu an lehe ve a z ayrlklar, deyimler, tekerlemeler, yerel renkler de ta yan mecazl syleyi leri, tm do all ve canll yla ya ar masallarda. Byk masal ustalarmzn da dile getirdi i gibi, masallarmzda da kaynaklar gibi duru, prl prl bir Trke bnglder. Masallarmzn dili; deyimlerimizin, ataszlerimizin, sz beklerinin, benzetmelerin oklu unu, ustalkla kullanl n, ksacas gcn gsterir. Her bir masalmzn yalnl , akl iinde ula t mz bir zenginlik ve derinliktir bu. ocuklarmzn duygu ve d nce evrenlerini, dilimizin tm iirselli iyle, tm ezgileriyle donatmann bundan gzel bir yolu yoktur ku kusuz. Hem de retme amacn sezdirmeden, bir masal evreninin bys iinde Masallar ve ocuk kitaplar da yazan de erli sanat Mehmet Gler: Kayna n szl sanattan alan masallarmz, binlerce yln iinden, milyonlarca insann dilinden, gnlnden szlerek gelir. Bunun iin mi byle durudur masallarmz? Her anlatandan bir renk, bir koku kapt iin mi evrenseldir byle? diye sorduktan sonra ekliyor: Bir ay nce okudu um roman unutmu , otuz be yl nce dinledi im masal szck szck anmsyorsam, bysel bir ey var demektir masaln iinde. nsandan, insanl n znden damtlp gelen insansal bir mesaj vardr. Bu konuda, bir de byk halk bilimcimiz Pertev Naili Boratava kulak verecek olursak: ocu a anadilinin bir i i elindeki alet gibi nasl kullanld n ilk reten, ona bu dulun trl hnerlerini, kvrakl n, zenginli ini, inceli ini ilk gsteren, kendi dilini konu mayanlardan uzakla trc, onu konu anlara yakla trc duyguyu; ninnilerin, tekerlemelerin, trklerin yan ba nda ama herhalde onlardan daha geni lde ilk a layan, masallardr. Sevgili Dinleyenlerim! Tm bu szlerden, masallarla byyen bir ocu un, zellikle konu ma diliyle ilgili becerisinin en st dzeye ula t n reniyoruz. Sznn gcn arttrmak iin vurgu ve tonlamaya dikkat etmesini kavram ; sfatlarn, zarflarn, nlemlerin yerli yerinde kullanlmasnn nemini sezmi tir. Bir szn en etkili ekilde nasl kullanlabilece ini anlatcdan renmi tir. Uygulamal bir e itimden gemi tir. Ayrca, o da bu masallar ba kalarna anlataca iin; hem sz syleme yetene ini geli tirmi , hem de kltr ta ycl gibi ok nemli bir sosyal sorumlulu u yerine getirmi olacaktr. De erli Konuklar, bu konuda sylenecek daha ok ey var ku kusuz. Ancak szlerimi tamamlamadan nce bir nemli noktaya daha de inmek istiyorum. Dinleme e itimiyle ilgili olarak pek ok e itimcinin birle ti i ortak gr o umuz biliyoruz: En iyi e itim ortamnda, iyi bir zekya sahip dinleyicilerin dikkatleri bile yirmi dakikadan daha uzun sre canl tutulamaz. Oysa tmmz, kendi ya amlarmzdan da ok iyi biliyoruz ki; bir masal anlatcs, saatler boyunca hem de tm dikkatleri zerinde toplayarak dinletir kendisini. te ezberimizi bozan masallarn ve onlar anlatanlarn byk bir gizi daha Szlerimi, byk ozan Orhan Veli Kankn dizeleriyle tamamlamak istiyorum: ocuk gnlm kayglardan zde, Yzlerde nur, ekinlerde bereket, At stnde mor kkll ehzade; Unutmaya ba lad m memleket. aka mda annemin scak dizi, Kula mda falc kadnn sz, Gl ba nda padi ahn kz, Alaylarla Kafda na hareket. De erli Konuklar! Gerek siz, gerek biz katlmclar asndan son derece yararl olan bu birlikteli i sa layan Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezinin de erli mdr Profesr Sedat Severe, ynetim kurulunun de erli yelerine, tm al ma arkada larna ve bizleri dinlemek iin gelen sizlere, ayr ayr te ekkr ediyorum. Byle bir birimin olu mas, al malarn ba aryla srdrmesi; nitelikli kitaplarla beslenen sekin bireylerin ya ad , kltr dzeyi yksek bir toplum olma yolunda ylesine nemli bir adm ki. Eme i geen herkesi yrekten kutluyorum.

1109

De erli katlmclar, szlerimi tamamlarken; sizlerin de evrenizdeki son masal anlatclarna ula manz, dizlerinin dibine oturmanz, dinlediklerini yazmanz, yaymlanmas ve gelecek ku aklara ula mas iin zerinize d eni yapmanz rica ediyorum. Hl masallarn anlatld , dinlenildi i; birbirine ve de erlerine kenetlenmi , mutlu bir lke olarak ya ayabilmemiz iin tmmzn yapabilece i ok ey var ku kusuz. Tmnze; masallar, kitaplar denli gzel, anlaml bir ya am diliyorum. Sayglarmla

1110

LKEM ZDE NSANLAR NEDEN OKUMUYOR? ENGELLER VE ZM NER LER 1

Akif CO KUN retmen al mann Yrtcs: Akif CO KUN al mann Ba l : lkemizde nsanlar Neden Okumuyor? Engeller, zm nerileri al mann Hedef Kitlesi: Anneler, Babalar, retmenler/30 ki i al mann Sresi: 60 dk. Okuma ki inin bilgi edinmesi, d nsel ve estetik ynden zenginle mesi, kendini ve dnyay yeniden ke fetmesini sa layan bir eylem biimidir. nsanlarn ayrntlar fark etmesini, seici olmasn, duygularnn geli imini, ele tirel ve analitik bir bilince ula malarn olanakl klar. Okuma ortaya kard bireysel sonular yan sra dnyay insandan yana de i tirme boyutuyla da gz ard edilemeyecek bir abadr. Bu ynyle okuma eyleminin demokratik de i imi ykselten bir kltrel uygulamalar dizisi olarak da (bkz. Freire ve Macedo, Okuryazarlk, 1998) ele alnmas gerekir. Okuma konusunun zgrlk, e itlilik ve nitelik ynleriyle de tart lmas yararldr. Okuryazarlk (okuma ve yazmay bilmenin tesinde dzenli ve ele tirel okuma yapabilme) bu denli nemli olmasna ra men lkemizde yerle ik bir okuma kltrnn var oldu u sylenemez. Konunun sadece rakamlarla aklanmayaca gere ini gz ard etmeden a a da yer alan veriler incelenecek olursa lkemizdeki okuryazarlk dzeyi hakknda ok genel bir de erlendirme yapmak mmkn olacaktr:2 lkemizde ihtiya maddeleri sralamasnda kitap 235. srada yer alyor ve yllk kitap harcamas ki i ba na 10 dolarn altnda. Bu rakam geli mi lkelerde ortalama 100 dolar dzeyinde. 1970li yllardaki kitapevi says 40 000 iken bu say 2009da 25 000e d m bulunmaktadr. Ders kitaplar hari bir ylda baslan kitap says Amerikada 72 000, Almanyada 65 000, ngilterede 48 000, Fransada 39 000, Brezilyada 13 000 dzeyindeyken Trkiyede 6 031dir. 70 milyonu a an nfusuyla Trkiyede bir kitabn ortalama basm rakam 2000- 3000 tanedir. lkemizde dergi okuma oran % 4, gazete okuma oran % 22, radyo dinleme oran % 24, televizyon izleme oran ise % 95 dzeyindedir (Gnlk gazete sat lkemizde yakla k 4,5 milyon bu say Almanyada 23 milyon civarndadr). Trkiyede 2008 ylnda satlan bandroll normal kitap says 111.630.426 (T K) olarak tespit edilmi tir. lke nfusu d nld nde ki i ba na d en rakam 2nin altndadr. Japonya'da bir ylda baslan kitap adedinin yakla k 4 milyar 200 milyon oldu u dikkate alnrsa basit bir kar la trma yapmak mmkn olacaktr. lkemizde 2008 yl itibariyle 1156 halk ktphanesi bulunmaktadr (Bunlarn yakla k 50 tanesi e itli gerekelerle kapal durumdadr). Bu ktphanelerde toplam 13 662 483 kitap vardr ve bu kitaplar iinde dini kitaplarn oran dikkat ekicidir (711.396 adet). Uluslararas Ktphane Dernekleri Federasyonu (IFLA) standartlarna gre Trkiyedeki halk ktphanelerinde 123 milyonu a kn kitabn bulunmas gerekmektedir.

Bu al ma E itim Sen tarafndan 23-24 Ocak 2010 tahinde gerekle tirilen Uluslararas Katlml Okuma Kltr -Sorunlar ve zm Yollar- Sempozyumunda yapm oldu um konu ma ve baslm olan sempozyum kitab temel alnarak hazrlanm tr. E itim Sen, ocuk Vakf, MEB EARGED ve T K verileri dikkate alnm tr.

1111

 Ktphanelerimizde al an ve Ktphanecilik Bilgi ve Belge Ynetimi Blm mezunu personel says sadece 331dir. Ktphanelerimizin yakla k 1000 tanesinde uzman personel a vardr. Halk ktphanelerinin toplam ye says 503 961dir ( stanbul ilinde sadece 7598; Ankarada 17 205 ve zmirde 12 119 ki i ktphane yesidir). Halk ktphaneleri konusunda di er lkeler ile bir kar la trma yaplacak olursa; 80 milyon nfuslu Almanyada 11 bin 332 ktphane ve bu ktphanelerde yakla k 150 milyon kitap vardr. Yine Fransada 4 bin sekiz, ngilterede 4 bin 937 ve spanyada 5 bin 209 halk ktphanesi vardr. 5 milyon nfuslu Finlandiyada bile bin 202 ktphane bulunmaktadr. Rakamlarn ortaya koydu u genel grnmn ardndan, koro halinde seslendirdi imiz okumayan bir toplumuz sylemini ortaya karan etkenler zerinde durulmas gerekmektedir. Okuma kltr, ku kusuz bir lkenin tarihsel, sosyokltrel ve ekonomik etkileriyle ekillenir. Ayn zamanda okuma kltrnn yerle mesinde ba ta devlet olmak zere sivil toplum rgtlerine, yazar ve yaynclara, okul, retmen ve anne-babalara nemli sorumluluklar d er. Bu sorumluluklarn yerine getirilme dzeyleri ve okuyuculara ait ki isel nedenler de okuryazarl n temel belirleyenleri arasndadr. lkemizde okuma kltrnde grlen yetersizli in nedenlerini daha iyi anlayabilmek iin bunlar ksa ba lklar halinde ele alnmaldr. ncelikle lkemizde geni toplum kesimlerini iine alan ve kkl toplumsal de i imler ortaya koyan (Avrupada Rnesans ve Reform hareketleri gibi) bir aydnlanma devriminin ya anmam olmas okuma kltrnn tarihsel alt yapsnda eksiklik olu turmu tur. Osmanl Devleti dneminde halkn okuma-yazma bilmemesi, matbaann Avrupadan 276 yl sonra ancak kurulabilmesi; ynetsel erkin halk adna d nd , konu tu u ve karar verdi i siyasal-sosyal dzenin a lamamas da okuryazarl a olumsuz etki etmi tir. Kantn deyi iyle lkemizde insann ergin olmay durumu yani kendi akln bir ba kasnn klavuzlu una ba vurmakszn kullanamay hep sregelmi , gelene in kleli inden kurtulamayan kitlelerde okumaz yazmazlk edinilmi bir davran olarak iselle mi tir. Cumhuriyetin ilanndan sonra lkemizde okuma ve yazma oranlar olduka d k dzeydedir. 1927 ylnda okuma ve yazma bilenlerin oran % 11dir. Bu oran yaplan kampanyalarla 1935 ylnda % 20,4e, 1950de % 33,6ya, 1960 ylnda %39,5e ula m tr. 2008 ylnda ise % 85,71dir (bkz. T K, 2000). Durum byle olunca, okuma kltr konusu uzunca bir dnem onun temel ko ulu olan okuma ve yazma bilme sorununun glgesinde kalm , ok ynl bir okuryazarlk tart mas yaplamam tr. 3 Bugn kitleler dzeyinde hala okuma eyleminin ne oldu u, amac ve nemi; okuma aralarnn niteli i ve toplumsal dzeyde okuryazarlk dizgesinin nasl kurulabilece i gibi temel konularda bir tanmszlk bulundu unu sylemek abartl olmayacaktr. te ortaya kan bu bo luk ise okuma alann piyasa ili kilerine, ideolojik-dinsel kullanma, grselli e ve popler kltrn etkilerine ak hale getirmi ; evrensel olmayan tanmlar ve toplumsal denetimden uzak rnlerle sorun daha da karma kla m tr. Okuryazarl n nnde yer alan engellerden biri de lkemizde temel toplumsal ihtiyalarn (i , barnma, sosyal-kltrel ihtiyalar) zme kavu turulmam olmasdr. Belirli bir sosyo-ekonomik seviyeye ula mam , alk ve yoksulluk snr altnda ya ayan insanlardan (bkz. Trk , Temmuz 2011) gelirlerinin bir ksmn okumaya ayrmasn ve dzenli bir okuma al kanl srdrmesini beklemek yanl tr. Nitekim bu ynde yaplan bir ara trmada okuma oranlarnn st sosyo-ekonomik dzeyden ba layarak alt sosyo-ekonomik dzeye do ru gittike azalan bir seyir izledi ini grmek mmkndr (bkz. Ylmaz, Okuma Kltr Sempozyumu, 2011). Devlet geni rgtll ve kaynaklarnn bykl ile okuma kltrnn yerle ik bir hal almasnda zerine nemli sorumluluk d en yaplarn ba nda gelmektedir. Oysa lkemizde devlet, elindeki kaynaklarn bir ksmn kltrn geli mesi iin ayrmak, yazarlar ve yaynclar desteklemek, kitlelerin okuma al kanlklarn peki tirmek iin olanaklar yaratmak zorunda olmasna ra men bu grevini yerine getirmemi tir. Milli E itim Bakanl ve Kltr Bakanl n konuyla ilgili olarak harekete
3

Cumhuriyetin ilk dneminde, zellikle Hasan Ali Ycelin Milli E itim Bakan ve smail Hakk Tonguun lk retim Genel Mdr oldu u yllarda okuma kltr alanna nemli katklar yaplm oldu u atlanmamaldr. inden birok yazar, air ve bilim insannn kt Ky Enstitlerinin alarak lkeye yaylmas ve uygulad program ieri i ile aydnlanma hareketinin nemli kurumlarndan biri haline dn mesi; yine 1946 ylna kadar dnya klasiklerinden 496 kitabn tercme edilerek dilimize kazandrlmas ok byk giri imlerdir. Ancak bu dnemin yine devlet eliyle sonlandrlm olmas ise unutulmamas gereken tart ma ba lklarndan biridir.

1112

geirmemi tir. Yeterli sayda halk, ocuk ve okul ktphanesi amam ; var olanlara yeterli personel grevlendirmemi , samimi ve devamll olan projeler gerekle tirmemi tir. Okuma aralarna ula may kolayla tracak ve fiyatlarn cazip hale getirecek dzenlemelere gitmemi tir. Hatta devlet dnem dnem kendinden beklenenin tam tersini yaparak kitaplara kar bir d manlk ve korku atmosferi yaratm ; yazar, yaync ve okuyucular korkutan uygulamalar hayata geirmi tir. lkemizde Hitler dneminde yaklan kitaplarn onlarca kat yaklm (bu anlamda sadece Bilim ve Sosyalizm Yaynlarndan 133.607 kitap yaklm tr), yazar ve yaynclara uzun yllara varan cezalar verilmi tir. Kitaplar su aletleriyle yan yana sergilenmekten ve uvallara doldurularak polis karakollarna gtrlmekten kurtulamam lardr. Ayrca Nazm Hikmet, Vedat Trkali, Adalet A ao lu, Sait Faik Abasyank, Sabahattin Ali, Melih Cevdet Anday, Fakir Baykurt, Nihat Behram, Hasan Kyafet gibi ok sayda yazarmzn baz kitaplar yasaklanm , davalar alm tr. 20002005 yllar arasnda 284 kitap hakknda toplatma karar verilmi ve yine ok yakn tarihte henz baslmam olan bir kitap dahi yasaklanarak yazar hapse atlm tr. Devletin yakla m nedeniyle kitaplar su unsuru ve yasakl olma aybndan kurtulamam , okuyucunun bilinaltnda okumaya kar mesafe yaratlm tr. lkede katlma ak demokratik bir kltrn yoklu u, ynetsel dzeyde kullanlan otoriter dil ve ezme-ezilme ili kisi iinde ezilenlerin cehaletini mutlakla trma e ilimleri de okuma ihtiyacnn ortaya kmasn engellemi tir (bkz. Freire, Ayrnt, 1991). Okuryazarlk, demokratik ve kltrel s la maya paralel bir ekilde geri planda kalm , sz de erini yitirmi tir. Bylece kitleler derin ve ele tirel okuma yapmayan, yzeysel okuma ile yetinen (bkz. otuksken, 2011, 47) bir noktaya itilmi tir. arpk bir okuma algs ve prati i toplumu etkisi altna alm ; kendini ok ynl okumalarla besleyip, bilgiye ula ma abas iinde olmas gereken, ele tiren ve birikimlerini hayata katan okuyucudan uzakla lm tr. Medya belirleyici g olarak toplum zerinde hkimiyet olu turmu tur. Yukarda aklanmaya al lan genel durumla birlikte, okuryazarl n olu umuna somut etkileri olan di er ba lklar da btnlkl bir yakla m olu turabilmek iin ele alnmaldr. Okuryazarlkla ilgili temellerin ok kk ya larda atld bir gerektir. ocu un do umuyla ba layan ve ailesiyle geirdi i bu dnemde anne-babalara byk grevler d er. Ama onlar o u zaman e itli gerekelerle bu grevlerini yerine getiremez. Aileler okuryazarlk konusundaki bilgi eksiklikleri, pratikte neler yapabileceklerini bilmemeleri, uygun okuma aralarn tanmamalar ve yeterli zaman ayrmayan/ayramayan yaplaryla dikkat ekmektedirler. Yetersiz bireysel tutumlarn yan sra, i birli i iinde olmas gereken kurum ve ki ilerin yoklu u da ailelerin bilgilendirilip ynlendirilmesinde eksiklik olu turmaktadr. Bylece okuma iste inin kazanld ok nemli bir dnem elden karlmaktadr. Buna kar n ocuk dnyasna uygun kolay uygulamalar ailenin okuryazarlk srecine katksn byk lde arttracaktr. ocu a e itli anlatlar yaparak onlar dinlemeye al trmak, sevip ilgi duyacaklar kitaplar okumak, resimler gsterip zerinde konu malarn sa lamak olduka yararl olacaktr. Daha sonra ocu un okuma ve yazma renmesi, akc ve anlayarak okuma yapabilmesinde de aileler duyarl davranmaldrlar. nk okuma becerisi ile okuma iste i arasnda manidar dzeyde ba llk oldu u bilinmektedir (bkz. Trer, 2011, 163168). Yine ocuk ile birlikte, ya na ve ilgi alanna uygun kitaplar satn almak, bunlar zerine konu malar yapmak, odasnn bir k esini ktphane olarak dzenlemesine yardmc olmak ocuklarn iyi birer okuyucu olmasn sa lar (bkz. Sever, 2008, 28). Kitap ile i ie byyen ve kitaplarn sihirli dnyasnda anne-babalaryla yolculuklara km , payla mlar yapm ocuklarda ortaya kacak seicilik ve ele tirel okuma yakla m da dikkatten karlmamaldr. Okuma ve yazmann renildi i yer olan okullar, okuma iste i ve sevgisinin verilebilmesi asndan belirleyici etkenlerden biridir. Okulun kurumsal yaplanmas ve retmenler stlenecekleri rollerle kk ya larda okuryazarl a ait de erlerin yerle mesine katk sunabilirler. Buna ra men lkemizde okul ve retmenlerin rencileri yeterince te vik edip onlara model olduklarn ve ele tirelevrensel okuma yapan bireyler olmalarna katk yaptklarn sylemek zordur. rencilerin okuma ve anlama dzeyleri ile okuryazarlk arasnda sk bir ili ki vardr. Bu nedenle zellikle birinci snf ve di er snf retmenlerinin konu zerinde dikkatle al malar gerekir. nk okuma zorlu u ya ayan, yeterince hzl okuyup okuduklarn anlamada zorluk eken ki iler ileride de iyi birer okuyucu olamayacaklardr. Uluslararas E itim Ba arlarn Belirleme Kurulu u (IEA)nun Uluslararas Okuma Becerilerinde Geli im Projesi (P RLS) (EARGED, 2003) ve Uluslararas renci De erlendirme Program (P SA) (EARGED, 2007) raporlar incelendi inde Trk rencilerin okuma becerileri asndan uluslararas dzeyin gerisinde olduklar grlmektedir. renci anketine verilen cevaplardan elde edilen bulgularda da okuma al malarnn daha ok ders kitaplarnda yer alan metinlere dayal yrtld , snfta ocuk kitaplarna, gazetelere ve dergilere dayal etkinliklerin fazla 1113

yaplmad belirtilmektedir. Ayrca okuma becerileri konusunda blgesel farklarn olu tu u ve zellikle Gneydo u Anadolu blgemizdeki erkek rencilerin ok yetersiz oldu u ortaya kmaktadr (bkz. Trer, 2011, 165166). Bu anlamda akc-anlaml okuma becerisinin kazandrlmasnda retim yntemleri ve snf retmenlerinin tutumlarnda yetersizlikler bulundu u sylenebilir. Okuryazarlk srecinde nitelikli kitaplarla i ie olma, srekli okuma ve okuma ortamlarnn ekici olmas gerekti i d nld nde okullarmzda byk eksiklikler yer almaktadr. Devlet okullarnn nemli bir ksmnda kullan l okul ktphaneleri ve burada al an uzman (niversitelerin bilgi ve belge blm mezunu) bulunmamaktadr. Yine snf ve okul ktphaneleri yayn e itlili i anlamnda ksrdr. Okul ktphanesinde yaplan ders says yok denecek kadar azdr. UNESCOnun 1999 ylnda yaynlam oldu u Okul Ktphanesi Bildirgesinde dile getirilen o u madde hayata geirilmemi tir. Byle olunca okul ktphaneleri okuma kltrnn olu umunda yeterli katk yapamamaktadr. Okul al anlar ve zellikle retmenler okuryazarlk konusunda rencilere rnek model olabilirler. Ancak o u retmenin somut bir okuryazarlk tanm bulunmad gibi her birinin bu konudaki beklentisi farkldr. rencilerde okuma iste i yaratacak uygulamalar (zorunlu grevler d nda) ve yeterli donanmlar yoktur. Aileler ve di er kurumlarla i birli i iinde davranmamaktadrlar. Daha da tehlikelisi retmenler muhalif olma ynlerini yitirmi olup, ele tiren ve alternatifler reten ki iler olmaktan uzakla m lardr. Bu kabullenmi lik hali okuma ihtiyac ve al kanl nn ortaya kmasn engelleyen noktalarda da kendini gstermektedir. retmenler zellikle Trke ders kitaplarn dolduran ve hibir edebi de eri olmayan niteliksiz metinlere, iirlere (bunlarn o u ilgili komisyon tarafndan yazlm !) ses karmamakta; okumaya yeni ba lam rencilerimizin ellerine tutu turulan ve ocuk dnyasna uzak, onun yaratcl n yok eden, dini tema ve ablonlarla, iddet eleriyle dolu kitaplar grmezden gelmektedirler. Birok retmenin rencilerin ya grubuna uygun nitelikli okuma listeleri olmad gibi o u zaman, 100 Temel Eser snrlandrmas hangi kitaplar okumal? sorusuna verdikleri yant olu turmaktadr. retmenler ellerinde kitap ile snflara girmemekte, a da bir yazarn damak tad brakacak bir metnini rencilerle payla mamaktadrlar. Okuma gstergeleri ok d k olan ve daha ok popler kitaplar tercih eden retmenler (bkz. E itim Sen 1997; ocuk Vakf 2006 ve EARGED 2009), nedense rencilerine her frsatta okumann faziletlerini anlatmaktan yorulmamaktadrlar. Ne yazk ki rgn e itim kurumlarndan mezun olmu rencilerimizin o u a da yazar ve airimizin adlarn dahi bilememekte, dili gzel kullanamamakta, ele tirel okuma yapamamakta ve bu durumlaryla toplum ya amna girerek kltrel dokunun renklerini olu turmaktadrlar. Gnmzde retmenlerden, ayn zamanda mesleklerinin gere i olarak okuryazarlk donanm iinde olmalarn ve okuma uygulamalarn hayata geirmelerini beklemek onlar a r bir yk altna sokmak anlamna gelmeyecektir. nk bu katk rencilerimiz iin ya amsal de erdedir. Okuyan, gr reten, tart an, ya ama d nsel birikimleriyle katlan bir renci retmenlerin de meslek zevkini arttracak, yaplan i i daha anlaml klacaktr. retmenler program tart malarna okuryazarlk erevesinde katlmal, okullarda i birli i iinde davranarak somut okuma projeleri hayata geirmelidirler. Yine rencilerine nerebilecekleri yaynlar konusunda birikimli olmaldrlar. Kitaplarda nitelik sorunu, okuma iste i yaratma ve okuryazarl a katk sunma anlamnda tart lmas gereken ba lklardan birini olu turur. Yaynlarn niteli i tart mas iinde yazar ve yaynclarn da konunun taraf olduklar gz ard edilemez. Dil ve anlatm ynnden zenginlik ta mayan, kurgusu iyi olu turulmam , didaktik elerle dolu ve okuyucuyu etkilemeyen yaynlar zamanla insanlar okuma eyleminden so utacaktr. Niteliksiz kitaplar insanlar uzun okuma yolculuklarna karamaz, okuyucuyu ok ynl olarak besleyemez ve okuryazarlk konusunda yerle ik bir okuma kltrnn olu umuna katk sunamazlar. Bu ynyle niteliksiz kitaplarn ele tirel okuma becerisi edinmemi ki ilerle bulu turulmas ise ba l ba na bir sorun olu turur. Yazar ve yaynclardan elbette i in ciddiyeti iinde davranmalarn beklemek gerekir. Onlar soruna piyasa ve kr ili kisi ile yakla mamal, alanda kirlenme yaratlmasna izin vermeyerek okuma kltrnn geli imine katk sunmaldrlar. Bunun yan sra okuyucularda seici davranma tutumlarnn geli tirilmesi ve niteliksiz yaynlar ok ynl ele tirebilme becerisinin ortaya karlmas da yazar ve yaynclar zerinde toplumsal denetimin olu turulmasn sa layacaktr. lkemizde okuma kltr sorunu iinde nemli skntlar barndran ve zerine gidilmesi gerekli konulardan biridir. Ayn zamanda konu yarataca ki isel ve toplumsal sonularyla da hemen hemen tm kesimleri ilgilendirmektedir. Bu anlamda okuma kltrnn geli tirilmesi iin toplumsal dzeyde bir uzla ya ihtiya duyuldu u aktr. Ortak bir alg yaratarak okuryazarl n yerle ik bir duruma dn trlmeye al lmas; maddi girdilerin sa lanmas, gerekli ortamlarn olu turulmas, nitelikli yayn konusunda zmlerin ortaya konulmas olumlu sonular yaratacaktr. Ancak bu beklenti 1114

gnmz iin henz olduka iyimser bir niyet olmaktan ileri gitmemektedir. Bu ynyle kendini okuma kltr konusunda taraf hisseden ki i, sivil toplum rgt, niversiteler ve di er kurumlarn samimi abalarn (bilimsel al malar, toplum projeleri, rehberlik etkinlikleri) hayata geirmeye devam etmeleri gereklidir. EK: Okuma kltrne katk sa lama amacyla yaplm olan ve benzerlerinin hayata geirilebilece i baz rnekler vererek bitirmek yararl olacaktr:4 Sakarya ilinde Cemil Cebecio lu ba kanl nda dzenlenen ve Sakarya niversitesi, l Milli E itim Mdrl , E itim Sen, yerel basn ve televizyonlar ortakl nda yrtlen Bir yk Okumazsan Uyuyamam adl proje hayata geirilmi tir. Bu projede okulncesi ocuklar hedef kitle olarak seilmi ve okulncesi retmenlerinin deste i sa lanm tr. Projeye katlan ocuklara birer kitap ve di fras verilmi ; ocuklar her ak am uyku saatinde anne-babalarna bir yk okumazsan uyuyamam demeleri konusunda ynlendirilmi tir. Ayn saatte yerel televizyonlar yaynlarnda bunu duyurmu lar ve ocuklar ak am kendilerine okunan ykleri okulda anlatm lar Ankara ilinde Nalan Co kun tarafndan hazrlanan ve al lan okuldaki retmenlerce okul projesi olarak hayata geirilen Okuma Zevki ve Al kanl n Geli tirmede rnek Bir Model: Payla m Halkalar isimli al ma dikkat ekicidir. Bu projede seilen kitaplar aile yeleriyle birlikte okunmakta, gr formlar doldurulmakta, ilgili snf al malar yaplp, sonuta uygulama srasnda ortaya konan rnlerin sergilendi i renkli bir okuma enli i dzenlenmektedir. Projeye okul dzeyinde 450 ocuk ve onlarn aile yeleri katlm , bu proje ba ka okulda daha uygulanm tr Krkkale ilinde E itim Sen ube ba kan Yksel ahin ba kanl nda yaplm olan ocuk Okuru Olmayan Bir Toplumun Byk Okuru da Olmaz isimli proje ocuk kitaplar yazmn te vik etme ve okunmasn sa lama asndan dikkate de erdir. Proje lke apnda katlma ak ve dll olarak dzenlenen ocuk kitaplar yazma yar mas eklindedir. Ortaya kan rnlerden seici kurul tarafndan kabul gren ve dllendirilen kitaplar sonradan baslm , lke dzeyinde da tm yaplm tr E itim Sen genel merkezi tarafndan desteklenen ve Nabi Beleko lu ba kanl nda stanbuldaki yakla k 110 retmen tarafndan srdrlen ocuk ve Genlik Edebiyat Kitap Kataloglar nitelikli yaynlar konusunda ender rneklerden biridir. Proje niversite retim grevlilerinin de katksyla hazrlanan ltlere uygun olarak ilgili kitaplarn okunmas ve neri listelerinin tantm kataloglar eklinde baslmasn iermektedir. Bu sayede geni bir denetim mekanizmas hayata geirilmekte ve ilgili kesimlere okuma nerileri sunmaktadr a da Ya am Destekleme Derne i tarafndan rgtlenen, ilelere 10.000 kitaba sahip ktphaneler ama, kitap toplama ve ihtiya sahiplerine ula trma al malar okuma ortamlar olu turma ve okuma aralarn okuyucuyla bulu turma asndan nemlidir E itim Sen Do ubayazt Temsilci inin yrtt Akvaryumdan Okyanusa Okumann Rengi Kitaplar adl proje, ilede bir ktphane ve okuma salonlarnn almas, kitap ve di er yaynlarn toplanmas, yelik olu turma eklinde yrtlm tr. Ayn zamanda ocuk kitaplarnn ileye ba l kylere ula trlmas sa lanm tr. Proje sayesinde ilk alt ayda 550 ye ve binleri bulan kitaba ula lm tr. Ayn kapsamda Mudurnuya ba l Yenice hlar Ky Kltr Dayan ma ve Yardmla ma Derne i tarafndan hayata geirilen Ett ve Okuma Salonu al mas da yerel dzeyde yrtlecek okuryazarlk al masna rnek te kil etmektedir AEV (Anne ocuk E itim Vakf) programlar iinde de okuma kltrne katk yapan al malar yrtlmektedir. Bu anlamda levsel Yeti kin Okuma-Yazma Program hem okuma yazmann retilmesi hem de okuma al kanl olu turma i levi grmektedir. Yine Baba Destek Program iinde yer alan kitap okuma, masal-yk anlatma ba l da yaplan di er al malar yannda dikkat ekmektedir. Vakf, al malaryla katlmclarnda farkndalk yaratmakta ve ailede okuma al kanl nn yerle mesini desteklemektedir Yukarda anlan al malar yan sra stanbulda A. Rza Akagndz sorumlulu unda okulundaki meslekta lar tarafndan yrtlen Kitabn Hayat Buldu u An adl proje (projede seilen kitap her ynyle okulda ya atlmaktadr) ve Cemal Canda n zamann televizyon ve bilgisayar ba nda
4

lgili projeler E itim Sen Yaynlar tarafndan baslan Okuma Kltr Sorunlar ve zm Yollar Sempozyumu kitabnn proje sunumlar blmnden seilmi tir.

1115

geiren ocuklarda okuma zevki yaratmak iin yapt uygulamalar dikkate alnmaldr. Akif Co kunun Kendi Kitabn Yazmak projesi, Halkevlerinin okuryazarlkla ilgili al malar, Okan Kaylap, Gnl nal, Figen Sevin ve Nevim Metinin okul ii projeleri, yine Ankarada uygulanan Pijamal Okuma Etkinli i ve benzer onlarca al ma model olarak de erlendirilmelidir.
KAYNAKA ocuk Vakf ocuk Edebiyat Okulu (2006) "Trkiye'nin Okuma Al kanl Karnesi". Do an , M., Trkiye Yazarlar Birli i (TYB) - www.tyb.org.tr. E itim Sen Yaynlar (1997) retmen Profili Ara trmas. E itim Yaynclar Derne i Paneli (2009) stanbul. Freire, Paulo ve D. Macedo (1998) Okuryazarlk. Ankara: mge Kitabevi. MEB, EARGED (2009) lk retim ve Orta retim Okullarnda Grev Yapan retmenlerin Okuma Kltrlerinin De erlendirilmesi, Ankara. Pennac, Daniel (1992) Comme un roman. Editions Gallimard. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynlar. ahhseyino lu , H. N. (2005) Dnden Bugne D nceye ve Basna Sansr. stanbul: Paragraf Yaynevi. T K(2008) Kltr statistikleri. Trkiye Yazarlar Sendikas (TYS) www.tys1974.org. Trk Alk ve Yoksulluk Raporu (2011).

Uluslararas Katlml Okuma Kltr Sorunlar ve zm Yollar Sempozyumu, (2011) E itim-Sen Yaynlar.

1116

OCUKLARIN VE GENLER N K TAP OKUMASINI ARTTIRAB LECEK NER LER

H. Emel D NSEVEN Yazar al mann Yrtcs: Hatice Emel D NSEVEN al mann Ba l : ocuklarn ve Genlerin Kitap Okumasn Arttrabilecek neriler al mann Hedef Kitlesi: retmenler /35-40 ki i al mann Sresi: 60 dk.

2006 ylndaki II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda sundu umuz bildiride zellikle ocuklarn okuma kltrn engelleyen etmenleri irdelenmeye al m ve ocuklara, genlere okuma al kanl kazandrabilece ini d nd mz nerilerimizi aklam tk. Bu ylki atlye al mamzda bir nceki sempozyumda sundu umuz nerileri ana ba lklar halinde ksaca katlmc retmenlere sunaca z. Bu yl ocuklara ve genlere okuma al kanl nn kazandrlmasnda, atlye sremizin o unu ayraca mz farkl nerilerimiz olacak: Bizim katlmc retmenlere sunarak, gr lerini alaca mz temel iki izlek var. Birincisi ocuk kitaplar yar masyla okuma ortamnn canlandrlmas konusu, di eri ise disiplinleraras al malarn okuma iste i zerindeki etkilerinin saptanmasnda yardmlar. Birinci nerimiz, ocuk ve genlik kitaplar yazm alannda adna Ulusal szc n ekleyebilece imiz, kapsaml ve ok iyi organize edilen ocuk roman, ocuk yks, genlik roman ve genlik yks olmak zere ulusal yar malar dzenlenmesi. Amacmz, bu yar mann ve yar ma srecinin, do rudan okuma kltrn arttracak birer hzlandrc olarak i lev grmesi. yle ki katlacak kitaplarn, bu konuda akademik olarak ve i in mutfa nda al m olan de erli retim yeleri ve ocuk yaznnn de erli yazarlarndan olu acak bir jri tarafndan, ba tan belirlenen ltlere titizlikle uyularak incelenmesi sonucunda belli bir sayya diyelim ki, 12ye indirilmesi. Yar mada aday olan bu 12 kitabn basn yoluyla duyurulmas. Katlan kitaplarn baslm olmas ko ulu da gerekiyor. Yar mayla ilgili web sitesinde kitaplarla ilgili forumlar, tart malar almas ve yorum yazlabilmesi. Bu elemeden 6 ay sonra geni katlml halk jrisi ile kitaplarn daha nceden belirlenmi ltlere gre oylanarak 6ya d rlmesi. Oylama vatanda lk numaras kullanlarak bilgisunar ortamndan yaplabilir. Tm bu sreler srasnda okullardaki Trke ve Edebiyat retmenlerinin, dergilerdeki ele tiri yazarlarnn ve niversitedeki retim yelerinin medyadaki, bilgisunardaki ilgili yorum ve gr lerinin katklaryla byk bir okuma frtnas estirilmesi. 6 kitap arasnda seme yapmak iin ocuklarn ya da genlerin mnazaralara katlmas ya da yazarlarla syle iler yapmalar, 3 ay sonra da % 70i ocuklardan; %30u da akademisyenlerden olu an jri tarafndan son sralamann yaplmas eklinde d nd mz Ulusal ocuk ve Genlik Kitaplar Yar malaryla ilgili olarak, atlyemize katlan retmenlerimizin gr leri alnacaktr. kinci nerimiz ise kendi yazm oldu um en Yunus le Kk Huso adl ocuk roman kullanlarak 20- 25 ki ilik renci gruplarnn, resim al mas yoluyla hayal glerinin arttrlmas ve romann okunurlu unun arttrlabilmesi zerine yapt mz ara trmada, katlmc retmenlerimizin fikir ve katklarndan yaralanabilmek. Disiplinleraras, zgr; ama kitapla snrl bir al mann, ocukta ve genteki zgven ile birlikte okuma iste ine katklarnn incelenmesi konusunda retmenlerimizle i birli i yapabilmek.

1117

BEN M ADIM K TAP

(Ormandan Okura Bir Kitabn yks )

Nur Z Yazar Tlin R YARI retmen

al mann Yrtcs: Nur Z/Tlin R YARI al mann Ba l : Benim Adm Kitap/ Ormandan Okura Kitabn Serveni al mann Hedef Kitlesi: 3-5. Snf (Farkl okullardan 50 ki i) al mann Sresi: 60 dk.

o umuz, elimize ald mz kitabn hangi evrelerden geerek bize kadar ula t n bilmeyiz; hatta d nmeyiz bile. D nsek de bir yaynevine gidip bu a amalar yerinde grme olana olan pek azdr. Aslnda, yaynevlerimizin pek o unda bir kitabn hazrl ndan baslp ciltlenmesine kadar her adm kendi bnyesinde yapabilecek teknik donanma sahip kurum da sayldr. te bu nedenle ocuklarmza en iyi arkada mz olarak tantt mz kitaplarn nasl bir emek ve alnteriyle ellerine ula t n grsel olarak da sunmann nemli oldu u kansndaym. Atlye al mamz, bir kitabn a atan k da dn tkten sonra okurun eline ula ncaya kadar geirdi i evrelerle ilgili bilgilendirme amacyla yaplmaktadr. (Konuyla ilgili bir video ekiminin gsterilmesinin ardndan yazar gerekli aklamalar yapar ve katlanlarn sorularn yantlar). (Atlyede yapaca mz sunumun kk bir zetini bilgi vermek amacyla buraya aktaryorum. Video ekiminde yazar (Nur z) bilgisayarnn ba nda grlmektedir. Anlatma ba lar.) Ka dn a atan elde edildi ini artk minicik bir ocuk bile bilir. Peki, bir a acn byle incecik, sayfalarla donanm bir kitaba nasl dn t n hi merak ettiniz mi? Gelin isterseniz bu yky birlikte ya ayalm. Bana en ok yazaca m konular nasl buldu umu soruyorlar. Bir yazar iin evresinde grd , hissetti i, duyguland olaylar yazya dkmek hi de zor de ildir. Pencereden d ar bakmam, bir ku cvlts, bir rzgr u ultusu, ya l bir kadn, minik bir ocuk, a n ren bir rmcek, ksacas evremde grd m, beni duygulandran, d ndren her eyi yaznsal bir dille okurlarmla payla rm. Bu payla mda bilgisayarmn grevi ok nemlidir. Her sabah erkenden kalkp bilgisayarmn ba na geerim. Bilgisayar yaz yazmamda ok byk bir kolaylk sa lyor. Metinde istedi im yeri de i tirmem, gerekli grmedi im blmleri atmam iin tek bir tu a basmam yeterli. Eskiden yle miydi ya?! Yine de bana uzun yllar hizmet eden sevgili dostuma nankrlk etmek istemem. (Perdede daktilo grnr, yazar makineye bir k t geirip birka tu a dokunur. Sonra ka d ekip karr. Ka dn zerinde OKB LM LE ALINGAN yazd grlr. Yazar, anlatmay srdrr.) Ben bir gazeteciyim. 1967 ylndan 1990 ylna kadar yazlarm u grd nz daktiloda yazdm. Emektar dostumun tu larna uzun sredir parmaklarm de miyor. Hzl ve okunakl yaz yazmakta daktilo ok yardmc olurdu bizlere; ancak do rusu bilgisayar kadar pratik de ildi. Do rudan ka da yazd iin bir kelime, bir satr de i tirmek gerekti inde ka d karp atmak zorundaydk. Yine de bu 1119

dostumu gcendirmemek iin bir yk yazmaktan kendimi alamadm. okbilmi le Alngan i te bu duygularmla ortaya kt. Tahmin edece iniz gibi alngan bir daktiloyla, okbilmi bir bilgisayarn yks var bu kitapta. Daktilomun gnln almak iin yazdm o kitab ama onun bundan byle bilgisayarmn yerine gemesi olanaksz. Onun yeri gnlmde, anlarmda. Bilgisayarm ise hep yanba mda, parmaklarmn ucunda. Bazen kuca mda; hatta cep telefonumda. Dedim ya artk i im ok kolay; yalnzca benim mi, yaynevimdeki editrler de bu kolaylktan yararlanyor. nk birok yazar dostumun yapt gibi ben de, yazdklarm internet (bilgisunar) aracl yla yaynevine yolluyorum. Bylece yazlar yeniden dizmeleri yani yeniden olu turmalar gerekmiyor. Hem i gcnden, hem de zamandan kazanm oluyorlar. (Artk kitabn meydana gelmesinde gereken teknik al malarn katlmclara gsterilmesine sra gelmi tir. Perdede srasyla yaynevi editr, yayn kadrosu grlr. Yazlarn de erlendirilmesi, gerekli dzeltilerin yaplmas ve sayfaya dn mesiyle ilgili bilgiler verilir. Kitap sayfalarnn hazrl nn ardndan film+kalp a amalar, bask dairesindeki makineler, sayfalarn baslp katlanmas harmanlama ve ciltleme a amalar tek tek grlr. Son sz yine yazarndr.) Bu al mada amacmz bir kitabn ne denli uzun al malar sonucu ve ne kadar ok ki inin eme iyle elimize ula t n grebilmektir. Ancak, kitab kitap yapan, okurla bulu tu u andr. Okur, onu eline alp sayfalarn evirmeye ba lad nda kitap bir tomar boyal ka t olmaktan kurtulup ki ili ini bulur. Bylece okurla yazar arasnda bir kpr kurulur. Bilinli bir okur ise her satrdan farkl karmlar yapar. Yalnzca sayfada yer alan satrlar de il, grnmez cmleleri de satr aralarndan ekerek yazarn gerekte vurgulamak istediklerini zebilir. Bylesi bir okuma al kanl ise ancak ok erken ya larda edinilebilir. Bilinli aile ve bilinli retmenler bu yolun vazgeilmez rehberleridir.

1120

PENCEREDEN BAKARKEN
Nur Z Yazar

al mann Yrtcs: Nur Z al mann Ba l : Pencereden Bakarken: yk Yazma al mann Hedef Kitlesi: Bir Snf ve retmeni (6.,7. ya da 8. Snf) 20-25 ki i al mann Sresi: 60 dk.

Ben bir kyde bydm. E itimimi bitirip i e ba laynca byk bir ehre yerle tim. Ancak ailem kyde ya amaya devam etti. Bu yzden baz izinlerimde kye gidiyorum. Bir sabah saat 7.30'da kalkp otobsme bindim. Saat 11.00'de byk bir mutluluk ve sevin iinde eve do ru yrmeye ba ladm. Minik, mavi panjurlu evimizi ok zlemi tim. Eve giderken baz kadnlar dikkatimi ekti. stlerinde gnlk bir kyafet vard ve muhabbet ediyorlard. Ama benim yo unla t m olay yanlarndaki okula gitme a ndaki iki gen kzd. imden kzlarn okula gitmesi gerekti i geti. Buna a rm ekilde ilerledim. Yoluma devam ederken bisiklete binen bir ocuk grdm. Onun da okula gitmesi gerekti ini d ndm. Bundan sz etmeden yoluma devam ettim. Bir sre sonra nme bir lokanta kt. ok atm ve ierisi ok gzel kokuyordu. eri girdim, yeme imi yedim, hesab dedim ve oradan ktm. Lokantadan karken aklma bir soru takld. 'Neden buras byle olmu ?' diye geirdim iimden ve eski anlarma dndm. Hatrlad m kadaryla saat 06.00'da kalkardm. Uykulu gzlerimle okula yrrdm. lk ders saat 07.30'da ba lard. retmenimiz bize kar hep gler yzlyd. Okul saat 14.00'te biterdi. Eve yrrken arkada larmla futbol oynardm. Eve geldi imde annem kapy yorgun ama mutlu bir ekilde aard. Hal dokumaktan ellerinde kesikler olu urdu. Ev mis gibi yemek kokard. Bir sre sonra babam gelirdi ve birlikte yemek yerdik. Bir anda uyandm ve zgn zgn yrmeye devam ettim. Eve vard mda annem kapy at. Ya lanm t, yznden mutlu oldu u anla lyordu. Ben de ona glmsemeye al tm; ama ba aramadm. Annemin de hemen surat asld ve bana: Sorunun nedir? Neden okulum hl burada de il ve neden bir sr ocuk okula gidemiyor? Bir in aat irketi geldi, daha gzel bir okul yapaca n syledi ve okulu ykt. Sonra ise projeyi yarm brakt.

Sinirli bir ekilde yata a girdim. Ertesi sabah bir otobsle ehre geri dndm. Valiyle gr p oradaki okulun yaplmasn istedim. Vali birka saat sonra geldi. 1-1,5 yl ierisinde okul bitirildi. Herkes ocu unu okula gndermeye ba lad. Ky halk bana ve valiye te ekkr etti. Kendimi bir kahraman gibi hissediyordum. ocuklarn hepsi e itimlerini bitirdiklerinde ve i e ba ladklarnda bana te ekkr kartlar gnderiyordu.

EK M KAYAD B NL 5-A 241 1121

SENDEN NCE ANADOLU PROJES : E

T M K TAPLARI DRAMA ATLYES

Naci ASLAN Olu um Drama Enstits Prof. Dr. Aysel KKSAL AKYOL Ankara niversitesi Sa lk Bilimleri Fakltesi ocuk Geli imi Blm

al mann Yrtcs: Aysel KKSAL AKYOL, Naci ASLAN al mann Ba l : Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar Drama Atlyesi al mann Hedef Kitlesi: lk retim rencileri /25 ki i al mann Sresi: 60 dk.

ALI MANIN KONUSU: Anadolu Medeniyetleri Mzesinin deste i baslan Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar ile Anadolunun gnmze kadar kucak at uygarlklar ocuklara tantmak amalanm tr. Projede: 1. Yontma Ta a , 2. Yeni Ta a , 3. Bakr Ta a , 4. Eski Tun a , 5. Asur Ticaret Kolonileri Dnemi, 6. Hititler, 7. Ge Hititler, 8. Urartular, 9. Frigler, 10. Bat Anadolu Uygarlklar, 11. Anadoluda Helenistik Dnem, 12. Anadoluda Roma dnemi, 13. Bizansllar, 14. Seluklular, 15. Osmanllar, 16. Trkiye Cumhuriyeti olmak zere on alt kitap bulunmaktadr.

1123

DRAMA ATLYES Dnem adlarndan yararlanlarak iki erli e ler olu turulur. E ler birbirlerine kendi adlarn, adlarnn anlamalarn ve neden bu adn kendilerine konuldu unu sylerler. Kitaplardaki ilk sayfalarn fotokopileri (her karakterden iki er tane fotokopi alnr) ocuklara birer tane da tlr. Ayn sayfalar olan ocuklar e olurlar. Birlikte kitabn kahramannn kendini anlatan blmn okurlar. Birlikte kahraman foto raf karesi olarak gsterirler. Fotokopiler ortaya konur, herkes bir tane alr ve okur. Kahramanlarn isimlerinden yararlanlarak drderli gruplar olu turulur. Gruptaki ocuklardan biri gazeteci olur, di erleri ellerindeki fotokopide olan karakter olarak d nmeleri istenir. Gazeteci bu karakterlerle rportaj yapar, grupta isteyen ocuklar gazeteci rolne girebilirler. Be erli gruplar olu turulur. Gruplardan kendilerine be karakter belirlemeleri istenir. Belirledikleri bu karakterlerin birlikte oldu u bir ann foto raf karesini olu tururlar. Foto raf karesinden yola klarak do alama yaplr. ki grup olu turulur. Gruplardan Senden nce Anadolu kitaplarnda tm karakterlerin bir araya geldi i bir Anadolu enli i do alamas yapmalar istenir. Ortaya kartonlar ve boya kalemleri konur. ocuklardan Senden nce Anadolu konulu bir gazete haberi hazrlamalar istenir.

1124

 RENC LERE YNEL K OK UYARANLI YARATICI TRKE RET M ATLYE ALI MASI LE LG L DENEY M PAYLA IMI
Saliha KARAGZ GZEL Ankara niversitesi Doktora rencisi Mnevver O AN E itimci al mann Yrtcs: Saliha KARAGZ GZEL- Mnevver O AN al mann Ba l : rencilere Ynelik ok Uyaranl Yaratc Trke retimi" Atlye al mas ile lgili Deneyim Payla m al mann Hedef Kitlesi: Snf retmenleri/16-20 ki i al mann Sresi: 60 dk.

I.

Giri

Bir anadili olarak Trkenin retim ve e itimi ana dizinden ba layp rgn ve yaygn e itime, dahas ya am boyu e itime dek uzanr. Okulncesi dnemde ninnilerle, masallarla ve tekerlemelerle kar la an ocuk, ya amn iinde yo rula yo rula anadilini renir. lk retim a nda ise ya ve geli im dnemlerine uygun ara gerelerle ve yine Trkenin yetkin rnekleriyle bulu arak dil renimini srdrr. lkokulda Trke retiminin ba lca amac; rencilere, anlama, anlatm, dinleme ve okuma gibi alanlarda gerekli bilgi, beceri ve al kanlklar kazandrmaktr (Kavcar vd., 2007: 12). Bugn bu alanlarda kazandrlacak beceriler iin yeni yntem aray lar srdrlmektedir. Trke retiminde btn derslerden yararlanlmaldr. Anadili retimiyle ilgili al malarn Trke dersine ayrlan saatlerle snrlandrlmas do ru de ildir. Programda yer alan her dersin, Trke dersinin amalarnn gerekle tirilmesinde pay olabilir. Nitekim birinci devrede ba ta hayat bilgisi olmak zere resim, mzik ve beden e itimi dersleri dil geli imi ynnden rencilere zengin olanaklar sa layabilir (Kavcar vd., 2007: 10). Dil geli imi ynnden bu zengin olanaklar rencilerin yetkin bir birey olma abasnda ok byk nem ta r. Kitap okumak, insan di er canllardan ayran en nemli zelliklerden biridir ve zihin gcnn geli tirilmesinde yararl bir aratr. yi bir okuma al kanl nn iki temel ko ulu vardr. Bunlar, okuma sabr ve okuma zevkidir. Okuma kltr denilen bu iki al kanlk da aile ve okulda kazanlr. Bu nedenle, okuma ilgisinin geli tirilebilmesi iin aile, okul ve toplum, ocu a bu do rultuda faaliyet olanaklar sa lamaldr (Yavuzer, 1984: 213). Okuma kltrnn kazandrlmas yaygn syleyi le okuma al kanl kazandrma, ncelikle retenlerin ( retmen, akademisyen, veli vd.) Niin yapyorum?, Nasl yapyorum? sorularna verdikleri yantlarla ilgilidir. nk Trke retimi yaratc ve ya atc bir sretir. Ana ara gereci - retici metinler d arda tutularak sylenirse- ya ant sa layan yaznsal odakl yaptlardr. Yaznsal odakl metinler ok Uyaranl Yaratc Trke retiminde kullanlabilir. ocuk kitaplar, duyarlk kazandran, d nceyi geli tiren zellikleriyle, ocuklarda, ele tirel okuma-d nme becerisinin kltrel alt yapsn olu turur. Ele tirel okuma becerisi, temeli ocukluk yllarnda kitaplarla atlan, okuma kltrnn yaplanm biimi olarak da adlandrlabilir (Sever, 2003: 19). Ele tirel okuma ve d nme becerisi sistemli al ma ve eylemle ya amdaki kar l n bulur. 1125

II. Bilgilendirme A. al mann Konusu: Bu al ma, sempozyumda gerekle tirilecek olan 2. snf rencilerine ynelik ok Uyaranl Yaratc Trke retimi atlye al mas deneyiminin snf retmenleriyle payla larak retmenlerin kendi deneyimlerini aktarabilecekleri ve yaratclklarn ortaya koyabilecekleri bir ortam olu turulmas zerine temellendirilmi tir. ocu a dil bilinci ve duyarl kazandrmak, ocu un dilsel becerilerini (dinleme, okuma, konu ma, yazma) geli tirmek, ocu a okuma sevgisi ve al kanl n kazandrmak, Trke retiminin amalar arasnda yer alr. Bu amalar ocu un zne konumunda oldu u, duygu ve d ncelerini zgrce devindirebildi i, gizilglerini ortaya karabildi i, okudu u metni kendi anlam evreninde yeniden yaratabildi i ok uyaranl bir e itim - retim ortamnda gerekle ebilir. Byle bir ortamda rencilere ynelik yaplacak olan ok Uyaranl Yaratc Trke retimi atlye al masnn ardndan ayn ortam bu kez snf retmenleri iin olu turulacaktr. Bylece retmenlerle hem rencilere ynelik yaplan atlye al mas payla labilecek hem de retmenlerin mesleklerine ili kin gizilglerini ortaya karmalar sa lanmaya al lacaktr. B. al mann Amac: Bu al mann amac disiplinleraras bir yakla mla hazrlanan yaznsal yapt odakl etkinliklerle ilk retim 2. snf rencilerinin okuduklaryla anlam evrenini ili kilendirebilmesine ynelik yaplan ok Uyaranl Yaratc Trke retimi atlye al masyla ilgili deneyimleri snf retmenleriyle payla arak onlarn ok uyaranl bir ortamda deneyimlerini aktarabilmeleri ve yaratclklarn ortaya koyabilmelerini sa lamaktr. C. Atlye al masnn A amalar 1. rencilere ynelik ok Uyaranl Yaratc Trke retimi atlye al masnda etkile imli bir ortamda rencilerle okunan yaznsal yapt al masnn retmenlerle payla lmas. 2. rencilere ynelik ok Uyaranl Yaratc Trke retimi atlye al masnda rencinin okudu unu anlamasna ve kendi anlam evreniyle ili kilendirmesine ynelik yaplan etkinliklerin retmenlerle payla lmas ve onlarn ayn yapttan yola karak farkl etkinlikler olu turmalar. 3. rencilere ynelik ok Uyaranl Yaratc Trke retimi atlye al masnda okunan yapttan yola karak di er derslerle (matematik, hayat bilgisi, mzik, resim, drama vb) ili kilendirilmesine ynelik yaplan al malarn retmenlerle payla lmas ve onlarn ayn yapt di er derslerle ili kilendirmelerine ynelik farkl etkinlikler olu turmalar. 4. Yaplan al malarn de erlendirilmesi ve retmenlerin olu turduklar rnlerin sergilenmesi. D. Hedef Kitlenin zellikleri: Snf retmenleri E. Yakla k Olarak al maya Katlacak Ki i Says: 16 - 20 F. al mann Hedef Kitleye Katks: Bu al mann retmenlerin ok Uyaranl Yaratc Trke retimi atlyesinde yaplan etkinliklerden yola karak Trke retimine ok ynl yakla abilme deneyimi kazanmalarn sa layabilece i d nlmektedir. III. Uygulama A. Hazrlk Ara - Gereler: Bir dolu tanesinin bytlm foto rafnn saydam, iki adet emsiye, renkli misketler ve misket torbalar, renkli k tlar, kartonlar, yap trclar ve makaslar; renci says kadar bo k t (not defteri), kur un kalem, silgi, resim k d ve renkli kalemler; do a sepeti iin gerekli yaprak, iek, kozalak vb. Islak Misketler ve Islak Misketler ok Uyaranl Yaratc al ma Kitabndan al ma sayfalar.

1126

5. Ardndan retmenlere, Islak Misketler kitabnn okunaca ve istedikleri yerde metnin okunmasn durdurup soru retmeleri belirtilir.

7. ocuklara verilen Islak Misketlerin ok Uyaranl Yaratc al ma Kitabndan verilen al ma sayfalar zerinde tart lr.

a. Metnin hikye haritasn olu turmak amacyla Okudu umu Anlarm al ma sayfas tart lr.

b. Metnin izle ini kavratmak iin Aycann Sorular adl al ma sayfas tart lr.

1127

c. Szvarl n ve benze im kurmalarn sa lamak iin Neye Benzer? adl al ma sayfas retmenlerle payla lr. Onlarn de erlendirmeleri alnr.

8. retmenlere, matematikle ba Oyunu sayfas verilerek tart lacak.

kurmalar iin Misket

9. retmenlere mzikle ba kurmalar iin filmden ya mur ya yor tekerlemesinin ocuklarla sylendi i blm izlettirilecek. 10. retmenlere Afacann Korkular adl drama al masnn filmi izlettirilir. retmen yorumlar alnr. 11. Benim Penceremden adl rnn filmi izlettirilir. retmen de erlendirmeleri alnr. 12. Yaplan al malarn de erlendirilmesi ve renenlerin olu turduklar rnlerin filmi izlettirilir. 13. retmenlerden izledikleri filmi de gz nne alarak afi retmeleri istenir. Drt grup olu turulur. Her bir grubun farkl hedef kitlesine seslenen ( retmenim Okut, rencim Oku, Evimizde Okuyalm, Arkada m Okuyalm) konulu afi ler olu turmalar istenir. IV. Yaplan al malarn De erlendirilmesi ve rnlerin Sergilenmesi Atlye al mas srasnda retmenlerden gelen ele tiri, neri ve onlarn hazrladklar afi lerden bir karmda bulunulur.
KAYNAKA Karagz Gzel, Saliha ve O an, Mnevver (2011) Islak Misketler ok Uyaranl Yaratc Okuma Kitab. Ankara: Yeni Umut Yaynlar. Kavcar, Cahit, O uzkan, Ferhan ve Sever, Sedat (2003) Trke retimi. Ankara: Engin Yaynevi. O an, Mnevver (2011) Islak Misketler. Resimleyen: hsan Ak ehirli, Ankara: Yeni Umut Yaynlar. Sever, Sedat (2003) ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk Yaynclk. Yavuzer, Haluk (1984) ocuk Psikolojisi. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi.

1128

T YATRO VE E

TM L KS

Dr. Tekin ZERTEM ocuk ve Genlik Programlar Yapmcs

al mann Yrtcs: Tekin ZERTEM al mann Ba l : Tiyatro ve E itim li kisi al mann Hedef Kitlesi: Lisans rencileri ve retmenler/40 ki i al mann Sresi: 60 dk.

Tiyatro sanat, ba langcndan bu yana hep e itim ile i ie olmu ; insan davran ve duygularn, insann kendisi, iinde ya ad toplum ve toplumun di er bireyleriyle at mas sonucunda ortaya kan durum, sorun, ve sonular irdeleyip seyirciler ile payla rken dolayl bir ekilde insanlarn ve toplumlarn e itimlerine katk veren toplumsal bir st yap kurumu olarak varl n srdre gelmi tir. Tm gzel sanatlar gibi tiyatro sanat da do rudan e itimi davran de i ikli ini amalamam olmakla beraber, tiyatrodan zaman zaman do rudan e itim- retim amacyla yararlanlmak istenmi ve yararlanlm tr. Tiyatro sanatnn tarihi ak iinde buna en gzel ve en u rnek, ba langta tiyatrodan saknan ve 3. yzylda tiyatroyu eytann Kilisesi olarak ilan eden Katolik Kilisesinin daha sonra tiyatronun e itici gcnden yararlanm olmasdr. Papazlarn d nlerde oynanan farslar dahi izlemelerini yasaklayan; 5. yzylda tiyatro oyuncularnn A ai Rabbani ayinlerine1 katlmalarn meneden Katolik Kilisesinin Orta a da halk iyi bir Hristiyan olarak e itmek, Hristiyan retisini benimsetmek iin tiyatroya kilisenin iinde yer vermi olmas tiyatro e itim ili kisi asndan olduka ilgin ve nemli bir rnektir. Kiliselerdeki dinsel ierikli kk oyunlarn elimizdeki verilere gre 9. yzylda Fransada ba lad , Avrupann di er lkelerine buradan yayld sanlmaktadr. 10. yzylda ngiltere kiliselerinde oynanan bu dinsel oyunlardan biri olan Quem Quaeritis adl oyunun metni ve bu oyunun nasl oynanaca na dair Winchester Piskoposuu tarfndan hazrlanan ynetmelik buna reji defteri de diyebiliriz Quem Quaeritis ve benzeri oyunlarn dinsel adan ne denli retim ve e itim amal oldu unu aka gstermektedir. Kk drdnc yzyldaki High Mass trenlerine kadar uzanan bu dinsel e itim amal oyunlar, Rnesans ile birlikte kiliselere s amaz olmu ; tiyatro tekrar soka a ve meydanlara ta m ; giderek din d konularn da bu oyunlarda yer almaya ba lamas ile kilise iindeki e itici ve retici grevini geride brakp tekrar gerek kimli ini kazanm tr. Tiyatro ve e itim ili kisini gsteren bir ba ka tarihi rnek de 14. yzyln sonlarnda talya, ngiltere ve spanyadaki niversitelerde klasik rnekler taklit edilerek yazlan din d oyunlarn sahnelenmeye ba lanm olmasdr. 16 yzylda da kimi niversiteler, rencilerinin her yl iki klasik oyun sahneye koymalarn zorunlu klacak kadar tiyatroyu e itimin ayrlmaz bir paras saym lardr. Kimi ara trmaclara gre 13. yzyldan ba layarak Trk Glge Tiyatrosu Karagze dergahlarda tasavvuf retisi amacyla yer verildi i ileri srlmekle birlikte kltr tarihimizi iinde tiyatro ve e itim ili kisinin ilk rnekleri Tanzimat dneminde kar mza kmaktadr. Bu dnemin bat tarznda tiyatro sanat ile bulu an Osmanl aydnlar, tiyatroyu halkn kltr, e itim seviyesinin ykseltecek, toplumu aydnlatacak bir okul olarak kabul etmi ler; bu anlay Me rutiyet ve Cumhuriyetin ilk yllarnda da benimsenerek srdrlm tr. Bu konuda en arpc rnek 2. Me rutiyet dneminde 1915 (1331)

A ai Rabbani Ayini: Katolik kiliselerinde sann eti ve kan olarak kabul edilen ekme in ve arabn kutsand ayin. High Mass, bu ayinin mziksiz esiksiz merasimi.

1129

ylnda ilkokul mfredatnda Temsil Tarihi ad altnda tiyatroya ders olarak resmen yer verilmi olmasdr. Bu uygulama ile ilgili olarak Maarif-i Umumiye nezareti (Milli E itim Bakanl ) tarafndan Mektep temsillerinin Usul-i tedrisi ba lkl bir ynetmelik hazrlanm tr. Bu ynetmeli in Temsillerin Talim ve Terbiye ile Mnasebeti ba lkl birinci blmnde, ilkokul e itiminde byle bir derse yer verilmi olmasnn gerekesi yle aklanm tr : Temsil Tarihi nam ile tedrisat iptidaiye programna ithale edilen dersten maksat, vaki-i tarihiye ve ahlakiyenin, efkar edebiye ve vataniyenin ocuklara taklit ve te his ettirilmesidir. u takdirde Temsil dersi, bir terbiye-i tarihiye ve edebiye dersi demektir. () Mektep temsillerinin tedrisat iptidaiye programna resmen kabul, bir takm mlahazat- terbiyeviye ve milliyeye mstnittir. Mektebi iptidaiye muallimlerinin malumu olmak gerektir ki eraiti bu talimatname ile tayin ve tesbit edildi i ekilde temsil terbiye ve seciyenin te kilinde mhim bir amildir. Bu dersin her ya ta ocuklarn seviyeyi bedeniye, fikriye ve ahlakiyelerine mhim bir tesiri oldu u kabul edilerek, terbiyeyi resmiyemizde buna resmen mevki tahsis edilmi tir. () ocuklar bir araya geldikleri ve yeri msait bulduklar zaman birtakm itimai oyunlar oynarlar. Atarlk, misafirlik, bakkallk, bebek, yemek bu oyunlarn me hurlarndandr. ocuklarn bu nevi taklidi ve itimai oyunlara muhabbetleri tamamiyle ftri ve insiyakidir. ocuk, bu oyunlar vastasyla bir haz ve ne e duyar. Temsil nam verilen oyunlar ise esasen ocuklarn irsiyetinde meknuz olan bir istidadn kabili terbiye ve istifade eklinde i letilmesi iin bir vastadr. Programmza temsiller ithal ederek ocuklara fazla bir hrriyet bah etmi olmuyoruz, belki ocuklarn ftraten haiz olduklar hukuku iade etmi oluyoruz. ocuklarn kendi kendilerine oynadklar oyunlar tetkik edilirse grlr ki ocuklar bu oyunlarda tebdili kyafet ve ahsiyet ederek, byk bir meyil taklit ve te his izhar ederler. Bundan ba ka kz ocuklar alelade bezlerden kendilerine ar aflar, bebeklerine giyecekler, alelade topraklardan yemekler, tu la paralarndan kaplar vcuda getirerek, te ebbs ve teceddde meyillerini ispat ederler. Mektep temsillerinin ise ocuklu un inki af- hissisine o kadar hadim olan bu terbiyelerin daha medeni ve ruhi bir eklinden ba ka bir ey de ildir. Ynetmeli in Temsillerin Usul-i Tedrisi ba lkl ikinci blmnde, oyunlarn dilinin anla lr olmasnn nemi ve gere i belirtilmi ; tiyatro al malarnn retmenlerin denetiminde ocuklar tarafndan gerekle tirilece i, gerekli dekor ve aksesuarlarn yine ocuklar tarafndan, n ara trma yapldktan sonra resim ve el-i i derslerinde yaplaca kural olarak belirtilmi tir. Tiyatro sanat hakknda kurmasal bilgileri de ieren bu ynetmelik tiyatronun ocu un okul e itiminde yerini ayrntl bir ekilde belirlemi tir. Tarihi ak iinde tiyatro ve e itim ili kisi ile ilgili olarak sadece bu rneklerle yetinip, tiyatro ve e itim ili kisinin nereden kaynakland sorusuna gelecek olursak, bu ili kinin temelinde yukarda szn etti imiz ynetmelikte de ok ak belirtildi i gibi oyun igds yatmaktadr. ster ocuk, ister gen ister yeti kin olusun tm insanlarn vazgeemedikleri bir temel igddr oyun. Vazgeilemez olu unun nedeni de e lendiricili inin yan sra ierdi i toplumsal ve e itsel i levlerdir. Johan Huizinga, Homo Ludens (Oynayan nsan)* adl eserinde oyunun ya ammzdaki yerini anlatr, oyunun var olabilmesi iin gerekli ko ullar sralarken kar lkl istekten sz eder. Oyunun oyun olabilmesi, oynanabilmesi ve srdrlebilmesi iin oyuncularn ve izleyicilerin kar lkl olarak istekli olmalar gerekir. Oyun oynama ve izleme iste i tiyatro sanat iin de vazgeilmesi mmkn olmayan ko ullardan biridir. stek oyuncular asndan nemli oldu u kadar, izleyiciler asndan da gereklidir. nk tiyatro sanatnn bir yars oyun ve oyuncular di er yarsn da seyirciler olu turur. Tiyatro sanat, ba langcndan bu yana var olanla var olmas gereken arasndaki ayrm ortaya koyarken zlenenin, sezinlenenin pe indedir. Sahnelenen tm oyunlar, bir yandan izleyicileri d ndrp, gldrp, duygulandrrken bir yandan da onlarda yeni ve farkl davran de i ikliklerinin temelini olu tururlar. Tiyatronun sadece e lendirici bir seyirlik olmayp bir e itim kurumu oldu u gr ve d ncesi de bu zelli inden kaynaklanmaktadr. Tiyatro sanatnn iinde gizli olan bu e itsel zellik ke fedildi inden bu yana tiyatro, ki i, kurum ve kurulu lar tarafndan toplumlar / topluluklar amaladklar do rultuda bilgilendirmek ve e itmek iin yararlanlan bir unsur olmu tur. 14. yzyldan ba layarak gnmze kadar sren okul e itiminde tiyatrodan yararlanma gelene i, ba langta da oldu u gibi okullarda rencilerin rol aldklar oyunlarn sahneye konmas ve bu oyunlarn di er renciler tarafndan izlenmesi eklinde olmu tur. Bu tr uygulamalarda oyunlarda rol alan renciler, oyunlarn ieriklerinin yan sra gzel ve do ru konu ma, beden dillerini geli tirme, zgvenlerinin artmas, birlikte al ma al kanl edinme, kar lkl gven, disiplin, zamanlama gibi farkl kazanmlar elde ederek yeteneklerini geli tirirlerken izleyenler, snflarnda retmenleriyle 1130

oyunun ieri i, yazar vb. konularda ayr bir al ma yapmadklar takdirde, sadece oyunun verdi i ile yetinmek zorundadrlar. zleyenler iin bu tr uygulamann yarar, tiyatroya gitmek yerine tiyatronun ayaklarna gelmi olmas; tiyatro sanatna ilgi duymalar ve iyi bir tiyatro seyircisi olmalar iin kendilerine bir olanak tannm olmasdr. 16. yzylda Avrupada kimi niversitelerde rencilerin her yl iki klasik oyun sahneleme zorunlulu u, tm rencilerin hem ynetmen, hem oyuncu olarak grev almalarn zorunlu kld ; seyircileri oyuncu, oyuncular seyirci olarak bu al malar katt nc ve olduka a da bir yakla mdr. ocuklarn e itiminde tiyatroya yer verilmesi 18. yzyln sonlarnda Mademe de Genlisin al malaryla ortaya km tr. Bir e itimci olan ve J.J.Rousseaunun ocuk e itimi konusundaki gr lerinden etkilenmi olan Mademe de Genlis 1779 1780 yllar arasnda E itim Tiyatrosu (Le TheTRE De DEdication) adyla yaymlad drt ciltlik eserinde bu amala yazd oyunlara yer vermi tir. Bazlarnn konusu ncilden alnan ve son derece didaktik olan bu oyunlarn tmnde ahlaki konulara yer verilmi tir. Byk ilgi gren ve ilk basks alt gnde tkenen eser sonraki yllarda birok dile evrilmi tir. 18. yzylda ba layan ocuklara ynelik tiyatro al malar ile ocuklarn e itiminde tiyatrodan yararlanama giri imleri 19. yzyln ikinci yarsnda Fransa ve ngilterede ocuklara ynelik oyunlarn sahnelendi i ocuk tiyatrolarnn ortaya kmasna yol am ; 20. yzylda ocuk tiyatrolar kltr ve sanat ya amnn ayrlmaz bir paras olmu tur. Var olu nedenini insann temel igdlerinden biri olan oyun oynama ve seyretme iste inin olu turdu u tiyatro ve e itim ili kisinin tarihi geli iminden ok bu ili kiden e itim alannda nasl yararlanlaca zerine d nmek ve al mak gerekmektedir. Ba langta konuyu kltr tarihi iinde ele alarak irdelemememin nedeni tiyatro ve e itim ili kisinin tarihesini ortaya koymaktan ok, bu ili kinin farkna varl nn ne denli eski, oldu unu ortaya koymakt. Gemi i ok eski olmakla birlikte tiyatro ve e itim ili kisi gnmzde de hala geerlili ini ve nemini koruyor. Bu konuda nemli olan bu ili kiden do ru bir ekilde yararlanmak. Bunun iin de yaplmas gereken okulncesi, ilk retim ve orta retim de grev alacak olan mmknse halen grevde olan retmenleri bu konuda bilgilendirmek ve e itmektir. E itimde dramadan ne ekilde yararlanlaca n kavram ve zmsemi olan bir retmen ocuklarn genellikle pek ho lanmadklar matematik dersini bile ok e lenceli bir oyuna dn trebilecek, retmek, aktarmak istedi i bilginin ocuklar tarafndan ok daha abuk ve kolay alnmasn sa layabilecektir. E itim asndan ocuklarn ya larna uygun ve gere ince sahnelenmi tiyatro eserlerini seyretmeleri kadar, okullarda ocuklarn rol alacaklar tiyatro al malarna yer verilmesi ve yaratc drama uygulamalarnn bu al malardan ayr tutulmas gerekmektedir. Tm bu uygulamalar bir btn olarak ele alnd nda ve do ru uygulamalar yapld nda e itimde tiyatrodan en iyi ekilde yararlanlmas mmkn olabilecektir. Tiyatro e itim ili kisini farkl bir ekilde aklayacak, tiyatro sanatn e itim asndan ele alacak olursak tiyatronun / tragedyalarn insanlarda olu turdu u arnma (Catarsis) ve buna ba l olarak ortaya kan duygu, d nce ve bunlarn sorucu olan davran de i ikli i ba l ba na bir e itimdir. Antik Yunan tiyatrosunda tanrlarn ve yar tanrlarn ya antlarn konu alan tragedyaya kar n, halkn ya am komedide hayat bulmu tur. Komedi de d ndrd iin e itseldir. nk glmek d nme, ola an ile ola an d n kar la trp aradaki eli ki ve farkll ke fetmenin, alglamann sonucudur. E itimde Yaratc Dramann nemi -Farkndalk kazandrr, -Ba msz d nmeyi sa lar, - birli i yapabilme zelli ini geli tirir, -Sosyal ve psikolojik duyarllk yaratr, -Drt temel dil becerisini (konu ma, dinleme, okuma, yazma) geli tirir, -Szel olmayan ileti imin renilmesini sa lar, -Yaratclk ve estetik geli imi sa lar, -Etik de erlerin geli mesine olanak sa lar,

1131

-Kendine gven duyma, karar verme becerilerinin geli mesini sa lar, -Kaslarn hareket ettiren yeni yntemleri bulmay, denemeyi ve bedenini ok ynl geli tirmeyi sa lar, -Hata yapma korkusu olmakszn yeni davran lar geli tirmeyi sa lar, -Sanat formlarna duyarllk gstermeyi sa lar, -Duygunun sa lkl ve kontroll bo almna olanak verir, -Kendini ifade etmede gven kazandrr, -Bilgiye ula maya ve onu kullanmaya istekli duruma getirir. Yaratc Dramann A amalar 1. Isnma: e itli yntemlerle be duyuyu kullanma, gzlem yetisinin geli ti i, bedensel ve dokunsal al trmalarn yapld , tan ma, etkile im kurma, gven ve uyum zelliklerin katlmcya kazandran ve olduka kesin kurallarla belirlenen, grup liderinin ynlendiricili inde yaplan al madr. 2. Oynama (Pandomim ve rol oynama): Belirlenmi kurallar iinde zgrce oyun kurma ve geli tirme al malarndan olu ur. Yaratclk bu a amada olduka nemlidir. 3. Do alama: Saptanan bir tema zerinden yola klarak, bir hedefe do ru belli a amalarla yol alnr. Bireyselli in ve yaratcl n n plana kt al malardr. 4. Olu umlar: Srecin nasl geli ece i ve nereye varaca nceden belirsizdir. Sre, nceden belirlenmi bir noktadan ba lar. ABDde Creative Drama (Yaratc Drama), ngilterede Drama in Education (E itimde Drama), Federal Almanyada Okul Oyunu, Oyun ve Etkile im (Schulspiel, Spiel un Interaktion) olarak isim bulan E itimde Yaratc Drama alannda; snfta uygulanan ilk drama dersi niteli i ta yan ve bir ky retmeni olan Harriet Finloy Johnsona ait uygulamalar grmek mmkn. Bu ilk drama dersi niteli indeki uygulama bir tr maki believe play(yleymi gibi yapma)dr (1911). nci San yaratc dramay yle tanmlar: Yaratc drama; do alama, rol oynama vb. tiyatro ya da drama tekniklerinden yararlanlarak, bir grup al mas iinde, bireylerin bir ya anty, bir olay, bir fikri, kimi zaman bir duygu ve ya antlarn gzden geirildi i oyunsu srelerde anlamlandrmas, canlandrmasdr. Ancak, yaratc e itsel drama al malar 1) tiyatro yapmak 2) oyunculuk de ildir. Yaratc drama, tiyatro formlarndan da yararlanan bir disiplindir. znde oyun kavram bulunur. Ancak, drama olgusu bir tiyatro ya da oyunculuk rne i sergilemek de de ildir. Yazl bir metni yoktur. Sahneye koymak gibi temel bir amac olmad halde, istenirse yaplan al malar ok fazla de i tirilmeden gsteriye sunulabilir. Bir ocuk iin vazgeilmez bir unsur olan oyun, dramann k noktasdr. Oyunlarn e itlili i ve ok ynll , bu alana ili kin getirilen tanm ve yakla mlarn da e itlilik kazanmasn sa lam tr. rne in, Alman Scheuerele gre (1981), oyunun alt ana aktivitesi vardr: -zgrlk, - sel sonsuzluk, -yleymi gibi yapma, - kili de er, -Kapal btnlk, - imdiki zaman. Norman ise dramay yle tanmlar: Drama a r mlarn, duygularn, bilgi ve deneyimlerin zgrle ti i bir ortamn sa lanmasdr. Drama etkinli i, drama ya antsnn somut olarak duyumsanmasyla ki inin evrensel, toplumsal, moral etik ve soyut kavramlar anlamlandrmasdr.

1132

TRKE RET M NDE OCUK EDEB YATI

-Bir Deneyim rne i(2008 2011)

Mustafa Ruhi

RN

air, ocuk Kitab Yazar, ocuk Vakf Ba kan, Marmara niversitesi retim Grevlisi

al mann Yrtcs: Mustafa Ruhi

RN

al mann Ba l : Trke retiminde ocuk Edebiyat - Bir Deneyim rne i al mann Hedef Kitlesi: 3. - 5. Snf rencileri (Farkl Okullardan)/ 50 ki i al mann Sresi: 60 dk.

Trke retiminde ocuk Edebiyat konulu atlye al mas Marmara niversitesi Atatrk E itim Fakltesi Trke E itimi Blmnde 2008-2011 yllar arasnda verdi im ocuk edebiyat derslerinin srecini gnlk trnde tantmay ieriyor. Bu atlye al masnda, ocuk edebiyat retimini, ocuk kitab yazarl yannda ocuk ve ocuk edebiyat kltrne ynelik 35 yllk bir deneyim ba lamnda ele tirel bir erevede de erlendirece im. Drt yaryllk bu deneyimi retmen adaylaryla kuram, yntem ve uygulamay renci, yazar ve kitap etkile imi erevesinde srdrdm. Atlye al masna ayrlan zaman diliminde, YKn ocuk edebiyat programndan hareketle, Trke ders program, Trkiyede okulncesi, snf ve Trke retmenli i blmlerinde srdrlen ocuk edebiyat retimini kuram, yntem ve uygulama erevesinde irdeleyece im. A a da yer alan gnlklerde vurguland gibi atlye al mas ana soru ekseninde gerekle ecek: Bir: ocuk edebiyat retimi niin ba arlamad? ki: ocuk edebiyat retiminin amac ve i levi ne olmaldr? : ocuk edebiyat retimi nasl olmaldr? Bu ana soru yorumlanrken ana tema Trke (anadili) retimi, okuma kltr kazandrma, yazl kltrle etkili ileti im ve edebiyat ve sanat e itimi merkeze alnarak de erlendirilecek. Yorumlamaya al lacak ana sorunun znesi ise hi ku kusuz retmen adaydr. ocuk edebiyat retiminde ncelikli ama, ocuk edebiyat kltrn zmsemi retmen adaynn Trke retiminde yararlanaca ve nerece i nitelikli ocuk edebiyat kitaplarn seme becerisi kazandrlmasdr. ocuk edebiyat retiminin tm bile enleriyle ula aca sonular drt ba lk altnda toplanabilir: Bir, Trke (anadili) retiminin zenginle tirilmesi; iki, okuma kltr kazandrlmas (okuma retimi, yazl kltr ve kitaplara ynelme); , edebiyat ve sanat retimi (edebiyat okuru yeti tirme); drt, okuyan birey, okuyan bir toplum, okuyan Trkiye. Trke retiminde ocuk Edebiyat ba lkl atlye al mas srasnda gerekle ecek tart ma ve izlenimler de bu gnl e kaydedilerek yaymlanacaktr.

208 Numaral Snf Do acak ilk torunuma Tarabya, 26 ubat 2008 Bir gn otuz yl gibi ya amak. Bugnn zeti bu olsa gerek. Marmara niversitesi Atatrk E itim Fakltesi Trke E itimi Blmnn 208 numaral snf. Kilidi bozuk kapsndan Blm Ba kan Prof. Dr. Mustafa S. Kaalinle ilk derse girdik. Kaalin Hocann tevazuyla dinleyi i gnn en gzel foto raf olarak kald bende. Ders iin grevlendirilen Neslihan ksz, ocuk 1133

edebiyat konusunda al mak isteyen gen bir ara trmac. ocuk edebiyat dersini rencinin renme, inceleme, uygulama srelerinde yer almas ve retici duruma gelmesinin sa lanmas iin kuram, yntem ve uygulama etkile imi erevesinde retmek istiyorum. ocuk edebiyat kltrn kavram retmen adaylarnn yeti mesi iin bu yakla m srdrmek bence nemli. YKn Trke retimi iin ngrd son paragraf ocuk edebiyatn snrlayc bir ierikte. Okulncesi, snf, sosyal bilgiler ve Trke retmenli i iin hazrlanan program paragrafnn ieri i ayn. Belirlenen paragrafa kar n, Trkiyede ocuk edebiyat retimi trlerin tantm ve ocuk edebiyat tarihine dayal yaplyor. Nedeni ok ak: Bu dersi verebilecek e itici says ok az. ocuk edebiyatnn amac ve i levi alann tantlmas ile snrlandrlm . Malte Dahrendorfun edebiyata, okumaya ve kitaplara ynelme, edebiyat ve sanat e itimi yakla mn nemsiyorum. Asl ba arlmas gereken ise Trke derslerinde nitelikli ocuk kitaplarn seebilecek retmen adayn yeti tirebilmek. retmen adaynn ocuk edebiyatn kuram ve yntemleriyle kavramas nitelikli bir programla da yakndan ilgilidir. retmen adaynn nitelikli kitab semesi de yetmez; kitab niin seti ini, hangi ya dzeyi iin kullanaca n ve nerece ini ve kitab nasl i leyece ini de bilmesi gerekir. ocuk edebiyat retiminde alann tm bile enlerinin etkile imi iin drt ncelik dikkate alnmal; Trke retimi, okuma kltr, yazl kltrle etkili ileti im, edebiyat ve sanat retimi. retmen adaynn ocuk edebiyatnn temel ltlerini, kuram ve uygulamalarn kavramak birinci a ama. ocu un ya na, ilgilerine, geli im dzeyine uygun kitap seebilme yetkinli ine ula maysa ikinci a ama. Bunu yapabilmek iin retmenin ocu u tanmas, ocu a greli i, ocuk bak n, ocuk gerekli ini, edebiyat, ocuk edebiyat ve ilkgenlik edebiyatn ele tirel dzeyde renmesi gerekli ve zorunludur ocuk edebiyat derslerimi do acak ilk torunuma adadm bugn; ben de bir renciyim artk. rencilerimden daha ok al mam gerekti inin de farkndaym Tarabya, 4 Mart 2008 stanbulun u ultusu azald nda, gne e yzn evirmi bir orman duygusu uyandryor bende. Bu sabah stanbul, ryasndan uyanm cvltl bir orman gibiydi. 208 numaral snfn kilit tamiri yaplm . Pencerelere boydan boya lacivert perdeler aslm . iirle ba ladk derse. ocuk temal iirlerle. Trkiyede az tannan bir air Valerin Veliman. iiri alt dizelik ocu umuz iiri adeta bir ocuk felsefesi: ocu umuz / kendisine bir insan /Gstermemi istedi / Kendisini/ Bir aynann nne / Gtrdm iirle ocuk edebiyatnn kaplarn aralamak istesem de rencilerin ok az ocuk edebiyat dersine istekli. Trke retiminde ilkgenlik edebiyat retimi gerekli oldu u halde, YK, ocuk edebiyat dersine yer vermi programda. Programn ieri i okulncesi, snf ve sosyal bilgiler retmenli iyle ayn. Snf retmenli inde somut i lem evresindeki ocu u, Trke retmenli indeyse soyut i lem dnemindeki ilkgenlik edebiyatyla tan trmak amalanmal. kinci haftann derslerinde bu alm yorumladm. Trke retimi blmlerinde ocuk edebiyatn ilkgenlik edebiyat a rlkl retmek daha yararl olacak Tarabya, 11 Mart 2008 Geen yl devamszlktan kalan rencilerin ocuk edebiyatndan beklentileri ve bu derse yakla mlar gerekten a rtt beni. Sradan bir ders gibi alglam lar ocuk edebiyat dersini. Trkiyede ocuk edebiyat retiminin genel durumu, birka niversitenin ok az sayda blm hari, benzer durumda. nc haftann dersi epeyce ku atc oldu. Trke E itimi Blm rencilerine ilkgenlik edebiyat almn anlattm ve kitap rnekleri zerinde rencilerin gr lerini dinledim Son derste iki snfn rencileriyle Fatih Erdo an tan trdm. Fatih Erdo an, ocuklu umuzdan bu yana bildi imiz kurt, kuzu, ot yks zerinden tek tip insan yeti tiren e itim sisteminin yakla mn yorumlad. Hani, nehrin kar kysna nce kuzuyu, sonra kurdu geirip, kuzuyu tekrar geri getirip otu kurdun yanna brakmak. Ne kurt kuzuyu ne de otu kuzu yesin. E itimin ezberi bu. Ya kuzu kar da tek ba nayken ikinci bir kurt kagelirse? O da edebiyatn i i. Bence de ocuk edebiyat da bu noktadan itibaren ba lyor. Fatih Erdo an ocuk edebiyatnda bir nc. ocuk edebiyat derslerini yazarlar verseler daha iyi olurdu, diye d nyorum. Yazarlarn ilk birka ders iin hazrlk yapmalar yeterli. Bunun iin, niversitenin nce yntem sorununu a mas gerekir. Tarabya, 18 Mart 2008 Ya murlu bir stanbul sabahnn yorgunlu uyla girdim snftan ieri. Bu hafta, 208 numaral snfn perdeleri siyah. Dersten nce iir ocuk drbnlerimizin sisini uzakla tryor sanki. Aslnda iir de derse dhil. rencilerim retmenli e ba ladklar ilk gn iirle girsin snflara, son dersin k zili ald nda da iirle u urlasnlar rencilerini evlerine. Trkenin arkl sesiyle byyen ocuklarda ya amak isterim do rusu Drt haftada ocuk ve ilkgenlik edebiyat kltrnn kozasn inceden inceye rmeye ba ladk. tay biraz a a ekmi olmam da yararl oldu. Snfn o unlu unun ocuk kitab okumam rencilerden olu mas ilgin. rencilerde nce ocuk kitaplar okuma iste i uyandrmam gerekecek. lkgenlik edebiyat rnekleri okumalarna da sra gelecek. rencilerin edebiyat okuru olamadan niversiteye adm atm olmalar ise hi a rtmad beni. Bu durum, liselerde edebiyat dersinin edebiyat ve trler tarihi a rlkl okutulmasnn sonucudur. Bunun temel nedeni ise yeni ku aklara ne klasik edebiyat ne de a da edebiyat sevdirecek yntemlerle

1134

okutulmamasdr. Yapmak istedi im zetle u: Trke retiminde nitelikli ocuk ve ilkgenlik edebiyat rneklerinden yararlanmay retmek. Tarabya, 25 Mart 2008 haftadr seti im ocuk ve ilkgenlik edebiyat rneklerini gtrdm snfa. erik ve biim asndan ocuk ve ilkgenlik edebiyat rneklerini snfta nasl de erlendirece imizi de akladm. Yeni ku a n ilgin bir zelli ini iki snf rencilerinde fark etmem de zor olmad: Bilmedikleri konularda konu maktan ho lanyorlar; bilgiye dayanmayan, d nce temeli olmayan adeta bir tr gevezelik bu. eyrek yz yldr bu e ilim ne gemeye ba lad yeni ku aklarda. nceki ku aklar soru sorma cesareti bulamazken, yeni ku a n ocuklar ve genleri konu maya can atyorlar. Bunda, televizyonda konu an kafalar dinlenmi olmalarnn etkisi ok fazla. ki snfta sezdi im di er bir e ilim de ele tirel okumayla ele tiriyi birbirine kar trmalar nce ocuk ve ilkgenlik edebiyat kltr kozasn rmelerine yardmc olmalym. kinci devde ierik asndan ocuk ve ilkgenlik kitab incelemesi yapacaklar. Her renciye ocuk edebiyat kltr kavray n sa layacak bir konu hakknda dev hazrlamalar iin liste hazrladm... Bu dnem ikinci konu umuz Mevlna dris Zengin oldu. Yirmi iki yl nceye kayd zihnim: Mevlna dris, hukuk rencisi. Andrndan yeni gelmi stanbula. Ku Renkli ocuklu um dosyasyla Gkyz Yaynlarnn yar masna katlm ve dl kazanm t. 1987de Trkiyede ocuk edebiyat alannda ilk yll yaymlam tk. yllk, o dnemde nemli bir i lev grd. ocuk edebiyat tart malarna, farkl gr lerin ve evrelerin bu alanla ilgilenmelerine ortam hazrlad bu yllklar Mevlna dris, askere gidinceye kadar ocuk Vakfnn ilk dnem ynetim kurulunda yer ald. Askerlik dn nde, 23 Nisan 1994te stanbul Byk ehir Belediyesinin ncl nde kurdu umuz stanbul ocuk Meclisinin Genel Sekreterli ini stlendi. stanbul ocuk Meclisinin ve ocuklarn gr nn alnmasna ynelik gelene i olu turulamad. Mevlna dris, aradan geen yllarda o unlu u ocuk kitab olmak zere otuzun zerinde ocuk kitab yazd. Sanat masal trnde bizde en yetkin imza bence Mevlna dris Zengindir. ocuk kitab yazarl airli inin de nne geti... Snf pssz. Mevlna dris, ocuklarn safnda duru unu ve niin ocuklar iin yazd n anlatyor ksk bir sesle. rencilerimden Osman Gkhan am, okumam istedi i yazsnda unlar yazm : Snf pr dikkat onu dinliyor; normalde kimse dinlemez, tahtada bir eyler anlatan ki iyi. Snf ona de er veriyor lkbaharn ilk gnleri. stanbulda ya mur ya yor. Keder ok hayatta, diyor Mevlna dris, arada mutluluk var. Haklsn Mevlna dris Zengin; ocuklarn safnda durmay srdrebilirsek o alabilir mutluluk ve azalr keder Tarabya, 1 Nisan 2008 Her geen hafta renci ilgisinde art gzlemliyorum. lk dev sunumunda grme engelli lhan nar dinledik. Dnyada ocuk edebiyatnn geli imini ve dnemlerin zelliklerini anlatt lhan. ki snftan seti im devlerden yedi sunum dinledik. ocuk edebiyat kavray bakmndan verimli bir ders ortam hazrlam olduk bylece. ocuk gerekli ini iki snfta iki ayr rnekle yorumladk. ocuk, yeti kin, bulut rne inde on ya ndaki ocuk bir fil grd nce, sonra bir kei. Yeti kin ise bulut grd n syledi. B snfnda ova, kocaman bir a a, 9 ya ndaki ocuk a ataki salncakta salnrken gkyznde vefat etmi anneannesini grd n d ledi. Yanna yakla t n, yan yana salnd duygusuyla sevincini yanstt. Yeti kinse, a ac a a olarak algland n ifade etti. Hi ku ku yok ki, ocuk gerekli ini belirleyen sanatdr. ocuk gerekli i de ocuk ve ocukluk gibi de i kendir. Da larcann vurgusuyla sylemek gerekirse, ocuklarn bakt yerden bakmak ve ocuklarn grd n grmek, rengini verir ocuk gerekli ine. Sevim Akn Uurtmam Bulut imdi (kitaba adn veren yk) ve Lamorisenin Krmz Balonu iki iyi rnek ocuk gerekli i iin. rencilerin ocuk ve ilkgenlik kitab okumalarna daha ok zaman ayrmalyz. Her trn sekin birka rne ini de erlendirecek dzeye gelmek iin ba ka da yntem yok. Bu arada rencilerime edebiyat okuru olmann anlamn sezdirmeye al t mn da farkndaym. Trke retmeni olabilmek de iyi edebiyat okuru olmak de il mi zaten! Tarabya, 8 Nisan 2008 Yedinci haftada iyi bir heyecan yakaladk. rencilerin ocuk edebiyatnn sradan bir ders olmad n fark etmeye ba lamalar da umut verici. Trke retmenli inin okuyan insan yeti tirmedeki nemi kavrandka daha da sevecekler ocuk edebiyat konularn. Bir kere edebiyat okumann olgunlu una ve zevkine varrlarsa i imiz kolayla acak demektir. devlerini sunmaya ba lamalar, kitaplardan sz etmeleri bunun ilk i aretleri saylabilir. Bu haftaki konu umuz Selahattin Dilidzgnd. Selahattin Beyin okuma salonundaki syle isinde izledim iki snf. Sorularnn hepsi de ocuk edebiyat kavray na ynelikti. Selahattin Beyin, leti im Odakl Trke Derslerinde ocuk Kitaplar ve a da ocuk Yazn kitaplar yannda Sedat Severin ocuk ve Edebiyat kitabn da okumalarn de erli buluyorum. Selahattin Bey, benim gibi, ocuk edebiyatn gei dnemi edebiyat biiminde yorumluyor. Henz tan mad mz yllarda ocuk edebiyat yll ndan yararland n a da ocuk Yazn kitabnn n sznde belirtmi ti. ok az kayna n oldu u o yllarda yllklarn i levine vurgu yapm olmas bir bilim insan yakla m olarak ok de erli. Oysa, zellikle ilk yllktaki soru turmalarda yer alan yazar gr leri nedeniyle oklar

1135

tarafndan adeta yargland ocuk Edebiyat Yll / 1987. Bunlarn ba nda Zehra p iro lu adn not d mek isterim. Zehra p iro lunun 1987nin A ustos aynda Cumhuriyet Gazetesinde yaymlanan ve henz cevap dahi vermedi im gnlk gazete dizi yazs ar ivimde duruyor Otuz yln eme inin bo a gitmedi inin farkndaym. ocuk edebiyatna adad m bu emek otuz yln yorgunlu una de er, sevgili yorgun kalbim. Tarabya, 15 Nisan 2008 Sekizinci haftann ara snav heyecan da geride kald. Snav iin ocuk edebiyat kavray na ynelik 25 test sorusu ve 4 yazl sorusu hazrladm. rencilerin yazl sorulara verdikleri cevaplar ksa; dahas Trke blm rencileri olmalarna kar n, yaz yazma yetenekleri ok zayf. Bu temel eksikli in ksa srede a lmas olanaksz gibi. Trke retmenli i blm iin daha farkl bir yntem bulunabilir mi? zerinde d nmeye de er. Bu ilk a ama, rencilerin ocuk edebiyatyla tan ma sreci saylabilir. Asl etkile im ise yzle me cesareti gstereceklerin abalaryla ba layabilir. Tarabya, 22 Nisan 2008 Gkyz bulutlarn stnde. Skc yaz sca bunaltyor insan. Bo azii Kprsnden geerken arabann ii so uyor bir anda. Dokuzuncu sal. Kk de olsa edebiyata ve ocu a ilginin ba lad n seziyorum. ocuk ve ilkgenlik kitab inceleme devi listesini de duyurdum rencilere. Bu haftann konuk yazar Glten Dayo luydu. Glten Dayo lunu dinleyen rencilerin dikkati fark edilmeye de erdi. Glten Dayo lunun yetmi ikinci kitab geen hafta yaymland. Monun Gizeminin ikinci cildini henz okuyamadm. Yirmi alt yllk bir dostluk var aramzda. ocuk ve ilkgenlik edebiyatna katklarn, adna vakf kurarak talandrd Dayo lu. lk yln dl yarn aklanacak. Dursun Ege Gmenin Can Sklan ocuk ile Zehra Tapunun Charta Pergamena kitaplar arasnda bl trld dl. Seici Kurulda dl yerine, zendirme dl verilmesi nerim kabul grmedi. Bu tr yar malarda ilk dl kazanan eserlerin niteli i ok nemli. kinci dl yeni kitle ileti im aralarnn ocuk ve ilkgenlik edebiyatna etkisi konusundaki ara trmalara verilecek... Glten Hanmla Dekanmz Ayla Oktaya u radk le zeri. ocuk devinin a r i isiyim, Ayla Hocann gznde. I. stanbul ocuk Kurultaynn (2000) ve I. Trkiye stn Yetenekli ocuklar Kongresinin (2004) yeti kin divan ba kanl na nermi tim Ayla Hocay. Son iki ylda Okuyan ehir Sakarya etkinliklerinde okulncesi ve snf retmenleriyle ok verimli ve gzel iki gn ya am tk Sakaryada. mrm boyunca, retmen yeti tiren hocalar hep gptayla izledim. ocuk edebiyat dersini kabul etmemin en temel nedeni de bu... Faklte kapsndan karken allarn arasnda ters dnm ve gzleri yumulmu bir sere gzme ili ti. E ildim, sere parma mla dokundum l serenin kanatlarna. Parmaklarmn arasnda bir ty hafifli indeydi sanki. Martm derler en zalim ay. Sereci in zalim ay nisanm . Onu, bahedeki allarn glgesinde iki kk mine ie i arasna usulca braktm. nancmdan ku ku duymadm hi; ku lar da kaderle uar. Allah ku larn da Allahdr Ama bilmiyorum niye, gecenin u vaktinde bir sere uar hl yldzl gkyznde. Ve kanatlarndan yldzcklar uurur bir yerlere Tarabya, 29 Nisan 2008 26 ubattan bu yana Neslihan ksz de bir renci gibi snftayd. ki saldr snfta yok; rahatszlannca hem kayglandm hem de eksikli ini hissettim. niversitede ara trma grevlisi; doktorasnn ynn ocuk edebiyatna evirmeye ok istekli. Trke ve ocuk edebiyat retimi, ok az al lm alanlarn ba nda yer alyor hl Bugnk renci yazar bulu masnda Mehmet Gleri dinledik. Yazarn i gznn nasl grd n anlatt bize. Son yllarda ocuk ve ilkgenlik edebiyatna yneldi Mehmet Gler. On be yl nce stanbul Radyosundaki odama ilk geli ini hatrladm; Adm ocuklarn Olsun dosyas ilk gnderdi i kitapt ve ocuk Vakf Yaynlarnn ocuk Edebiyat Dizisinde yer ald bu kitab. Dostlu umuz geli erek srd. Kitaplarmla ilgili yazs itenli inin foto raf gibi. Okuyan ehir Sakarya program iin de ocuk devine ko arak gelmi ti yl boyunca. Bugn iin de Yalovadan ko arak geldi niversiteye; ne yazk ki bu rnekler ok azald edebiyat dnyasnda. Mays ayn kme al malarna ayrdk. iir, masal, roman a rlkl bu kme al malarnda iki snfn btn rencileri edebiyat emberi al masna dahil olacak. En iten dile im, retmen olduklarnda bu rnekleri o altmalar. Tarabya, 6 Mays 2008 ok yorulmu olmama ra men gzel bir gnd. I. ocuk ve lkgenlik Edebiyat Bulu masn gerekle tirdik bugn. Trkiye niversitelerinde bir ilk. Bir gnlk bulu mann renciler asndan anlam daha da byk. ocuk ve ilkgenlik kitab yazarlar ve izerlerini tanma olana bulmalar da nemli. Trke retimiyle ocuk ve ilkgenlik edebiyatndan yararlanma konusunu Selahattin Dilidzgnn al konferansnda dinledik. Selahattin Bey Trke ve edebiyat retimine ocuk edebiyat merkezli en ciddi ele tirileri yneltmi akademisyenlerimizden. leti im Odakl Trke Derslerinde ocuk Kitaplar kitab da geli meye ak bir model nerisi. Malte Dahrendorfun okuma ilgilerine dayal renme yntemine ili kin ele tirel yakla mn renilmesi asndan yararl bir kitap. Asl sorun ise Trke ders kitaplar nitelerinde yer alan metinler ve metinlerin zmlemesine ynelik sradan yakla m. Son yllarda vard m sonu u oldu: Trke ve 1136

edebiyat retiminin ocuk ve ilkgenlik edebiyat retimi zerine bir sempozyumun dzenlenmesi Fatih Erdo ann ynetti i Trkiyede ocuk ve lkgenlik Kitab Yazar Olmak oturumunda Seza Kutlar Aksoy, Mevlna dris Zengin, Aytl Akal dinledik. nn de son on be ylda okurla bulu tu u dikkate alnrsa, ocuk ve ilkgenlik kitab yazarl nda yeni bir dnemin ba lad kabul edilebilir. Bu dnemin nclerinden biri de Fatih Erdo an... Nazan Erkmenin ynetti i Trkiyede ocuk ve lkgenlik Kitab izeri Olmak oturumunda ise Saadet Ceylan, F. Fsun yicil, Osman Kehri at izerlikle ilgili pandora kutusunun kapa n. Drt izerimiz de dnyaya alabilecek nitelikte kitap resimlemesi yapm ustalarmz. Benim gr mde de i iklik olmad: ocuk kitab izerlerimizin eserlerinin ocuk gerekli ine daha uygun oldu unu ve sanat de eri bakmndan yazarlardan daha nitelikli rnekler verdiklerini d nyorum. Bunda, resim sanat disiplini iinde e itim alm olmalarnn pay byk. Bulu ma erevesinde dzenledi imiz krk izerimizin ocuktaki Resim Sergisi ise bu tespitin nemli bir belgesi. Bulu mann gnll orta Marmara niversitesi, Boyalku ocuk Kitaplar izerleri Grubu, ocuk Vakf, ocuk ve ilkgenlik edebiyatmza bir kayt d m oldu bugn. Otuz civarnda yazar, izer ve akademisyenin bir niversitede bir araya gelmesi kadar rencilerin ilgisi de nemliydi. Sanatnn 45. ylnda Glten Dayo lu Onur Konu umuzdu. En nemlisiyse on gndr hastanede yatmakta olan gen akademisyenimiz Neslihan kszn bulu ma iin niversiteye kp gelmesiydi. ocuk edebiyat dersleri iin geen yl Mustafa S. Kaalin arad nda yorulaca m biliyordum. Bugn grm ve ya am olmak btn yorgunluklara de di. ki snftan on rencimiz ise bulu mann asl ev sahipleriydi. Osman Gkhan amn ynetiminde Seranat kltr-edebiyat dergisinin ilk saysnn bugn km olmas da gnn en iyi haberlerinden biriydi. Bu bulu ma gelene ini niversitenin sahiplenmesi iin dekanmz Ayla Oktayn nclk etmesini diliyorum. a knl ma gelince: Bulu maya seksen drt ki iyi davet ettik. Gelenler birer dakikalk selmlama konu malar yaptlar; gelemeyenlerden yalnzca be i bulu mayla ilgili gr lerini ilettiler bize. Muzaffer zg, e inin rahatszl nedeniyle gelemeyece ini nceden bildirmi ti. Her ocuk devinde kimseyi d ta brakmayan yakla m srdrmeye zen gsteririm. im rahat. Ancak, ocuk ve ilkgenlik edebiyat evrelerinde kimi tutucu ve tarafgir yakla mlardan dn oldu u gibi bugn de ocuklarmz adna kayglym. Tarabya, 13 Mays 2008 Okur yakla m kuram ve edebiyat emberi yakla mn anlattm gn boyu. Meral Kayann hazrlad kuram tantan metni rnekler zerinden aklamaya al tm. Trke retmenli i blmnde az da olsa edebiyata ilgiyi uyandrd m d nyorum. lk kme al masnda ocuk ve iir konusunu yorumladk. Da larcaya adadm bugnk dersi. Trkenin en grkemli ocuk airi Da larcadan ve airlerimizden ocuk gerekli ine uygun iirler okuduk. Da larcann, baz iirler bymemeyi seer, ilk ya larda durarak var ederler kendilerini, vurgusuna uygun iirler. Edebiyat okuru olan renci saymz ok az. iir sevmeyen yok gibi; iirin e i ine yakla an birka renci kendilerini fark ettirmeye al yorlar. niversiteye kadar edebiyata mesafeli duran renciyi bir dnemli ve haftada iki dersle dn trmek gerekten zor. Tek tip ocuk yeti tirme tutumu olan biimsel gerekli i yanstan kitaplardan uzak durmalarn sa lamak bile nemli. ocuk gerekli ine uygun iir okumalarn iyi bir ba lang kabul edebiliriz. ocuk gerekli ine uygun iirleri seme becerisi kazandrmak da bir sre. iirin, ocuk dil dizgesine ve do asna uygunlu u ve dil geli imine katksn belirlemek, Trke ve iir sanat kadar ocu a verilen de erle de birebir ili kilidir. Her hafta dersin ba nda ocuklar iin yazlm iir rne i okumamn nedeni ise rencinin bu ili kiyi bir trn iyi rnekleri zerinden kurmasn kolayla trmaya yneliktir. Tarabya, 20 Mays 2008 Kme al masnda Mutlukentin Yneticisi kitabn inceledi rencilerim. Emin zdemirin kitab sosyal ve toplumsal geli imi nceleyen bir kurguyla yazlm . Kitap, ereve masal aslnda. reticilik kadar biimsel gerekilik egemen kitaba sosyalist dnya gr ne dayal-. Tipik bir iyi-kt at mas. Emircan, tek ba na demokrasiyi getiriyor ynetici seildi i lkeye. Kitab inceleyen iki snfn kme szcleri, kitabn ilk retimin ikinci kademesine nerebilece ini, ancak, idam ve lm temal blmlerinden kayg duyduklarn belirttiler. nermeyen rencinin gr , kitabn okuru snrlayan-kalplayan bir ieri i yanstmasna dayanyor. Snfta kitap inceleme sunumlarnn gerekle mi olmas yorgunlu umu alp gtrd... Bugnn konu u Yalva Urald. Trke devinin upuzun bir yolculu u gerektirdi ini hatrlatt Trke retmeni adaylarna. Gzel bir gnd; bugn, sayende daha az yorulmu um; te ekkrler Yalva Abi. Tarabya, 27 Mays 2008 21 Mays saat 09.01 srasnda geirdi im a r kalp krizinden sonra yedinci gnde eve dnebildik. Dnemeyebilirdik de. lk kalp krizi geride kald artk. Tam tkal ana damara stent takld. Di er damarlardan biri de 50-60 orannda tkal. Alt ay sakin ya amam nerdi hekimler. Biraz gayret, biraz da hayat sepetindekileri bo altmak gerekecek. Memduh Cemilim Lyonda gece yars haberi duyunca hemen arad. Hznl sesini duymak da varm . Serdarm sakin. zlem yedi aylk hamile; anneli e hazrland gnlerde onu hi zmek istemezdim; do acak ilk

1137

toruncu umun anneci ine duam hi eksilmedi. E im Nermin, on yl nce de lmle arama perde oldu; bu her insana nasip olmayan bir vefa. nmzde on yl daha yok, sezgim yle. Allahm iyiliklerimi srdrecek kadar bir kalp sa l istiyorum senden. Bugn ilk kez dersime de gidememi oldum. Dn gelen rencilerimin sevgisiyle kalbimin a rlar dindi. Ayla naro lu aram ak am saatlerinde. rencilerimle snfta bulu mu ; ocuk edebiyat iin bunca yln nadide arma an kabul ediyorum bu yl. Sevgili kalbim, seni zd mn farkndaym ama inan, rencilerimin renme iste ini fark etmi olmak her eye de di; gemi gnlerin yorgunluklarn unutmam dilerim Tarabya, 3 Haziran 2008 Derse gidemedi im ikinci sal. rencilerimden Furkan, Gkhan, Hande, Kbra, Pnar le zeri eve kageldi. Hastanedeyken de ko up gelmi ti bir demet rencim. Hepsi arkada larm oldu artk. Bende ya ama sevinci ve umudu sezmi olmalar bile kendimi iyi hissetmem iin yeterli bir neden. Sahi, ocuk edebiyat dersini mi hayat m anlatm m! Syle kalbim, hangisi? Tarabya, 10 Haziran 2008 Erken kalkmay ve niversiteye gitmeyi arzu etmi tim. Gidemedim. Oysa, takatim de cesaretimde yerindeydi. Bugn son snav gn. Arkada larm grsem kendimi daha iyi hissedebilirdim. Yz, insann aynasdr. Beni hep sahihli imle, glmseyen ve ya ama sevinci ta an yzmle hatrlasn arkada larm. Hayat ve edebiyat anlatarak, ocu a yolculu un en byk dev oldu unu sezdirebilmi sem ne mutlu bana! Bu yln derslerini adad m ilk torunum bir gn bu bilgiyi rendi inde mutlu olaca ndan hi ku kum yok. Elbette bir veda de il bu, daha sevinli gnlere hazrlan ey sevgili kalbim; beni ocuklardan erken uzakla trma e mi! Tarabya, 2 Haziran 2009 Geen yl, 208 numaral snftaki dersler daha verimli gemi ti. Amfi IIIte iki snf birle tirme nerisini yapt m halde skntl geti bu dnem. rencilerin ilgisi ok daha zayft. Ne kadar aba sarfetsem, zen gstersem de Trke retimi ile ocuk ve ilkgenlik edebiyat ili kisini kavrama noktasnda heyecan uyandramadm. Son haftalarda az da olsa bir ilgi sezsem de bu yeterli de il. rencilerin o u, ocuk kitab okumadan niversiteye ba lam . Bugn Kk Prens zerine saat konu tuk. ki aydr syledi im halde ancak otuz renci okumu kitab. Kitabn anlatt yk sra d olmasna kar n, zerinde fazla d nmeden yknn d yzyle ilgilenmekle yetinmeleri anla lr bir durum. Kitabn ana felsefesiyle olan ili kisi dikkatlerini ekmi . Antoino Saint De Exuprynin bu an-roman bir klasik. Fantastik bir roman, asla masal de il. Ana tema byklerin yarglar, byklerin ele tirisi. Buna kar lk bir ocuk kitab da de il Kk Prens. Drewerman ve Neuhausa gre, ideal insanlk talebidir temas. Yalnzla an modern insann, dnyadan ka n simgeler be buuk ya ndaki Kk Prens. Exupry, de i imi nerir modern insana. Kk Prens, gezdi i alt gezegenin insanlarnn yalnz oldu unu ve gerekle yzle me cesareti gsteremediklerini fark eder. Nuran Direkin vurgusuyla Kk Prens, ocuk bak yla dnyay ele tirmekten ekinmez. Buna kar n Kk Prens ocuk dil dizgesine gre yazlm bir ocuk kitab de ildir. Niin ocuklarca da okundu una gelince: ocuk bak na gre yazlm olmas, ocuk gerekli ine uygun yazlmas. Resimlemenin ocuk gerekli ini yanstmas. Kahramann alt ya larnda ocuk kahraman olmas. Yirmi yedi blmn her birinin ilgin yeni birer yk iermesi. Byklerin ve ocuklarn farkl d nd n neden-sonu ili kisiyle ve dikkat ekici bir dille anlatmas gibi nedenler sralanabilir. Benim her okuyu ta dikkatimi eken ise en az otuz kez okumu olmalym kitab- btn kahramanlarn erkek olmas. a rtc ve ilgin gelir bana bu yakla m. rencilerim, Kk Prensle edebiyatn giri kapsn ok daha kolay aabilirler. Bunu hissettirmek iin snfta Johann Sfarn Kk Prens kitabndan da sz ettim. Kendi ba lamnda bir izgi roman uyarlamas olarak iyi, ancak Kk Prens kitabndaki ne edebiyatn ne de resim tad var kitapta. ocuk gerekli i ise yeti kin gerekli ine evrilmi durumda Tarabya, 9 Haziran 2009 stanbulda hava scak ve bunaltc. Buna kar n gzel bir gn daha kaydettim hayat defterine. Bugn, II. ocuk ve lkgenlik Edebiyat Bulu masn gerekle tirdik. Marmara niversitesi, Boyalku ocuk Kitab izerleri Grubu, ocuk Vakfnn gnll ortakl nda dzenledik bulu may. Bu yln Onur Konu u Fatih Erdo and. ok yaln, iten, k ve derin bir konu ma ile seslendi bize Fatih Erdo an. Dekanmz Ayla Oktay, Trke E itimi Blm Ba kanmz Mustafa Sinan Kaalin, stanbul Kltr ve Turizm Mdr Ahmet Emre Bilgili, Boyalku adna Sibel Demirta da dinledik al konu malarnda. lk bulu madan daha verimli bir bulu ma gerekle tirdik. Geen yl ba latt mz bu gelene in ylda bir de il de her ay dzenlenmesi daha da yararl olacak. Al konu mamda, edebiyatla okuma al kanl kazandrmay niin nemsedi imi yorumladm, ksaca. Klasik edebiyat okuyacak yetkinli e ula lmas iin okulncesinden, ilk retimin birinci ve ikinci basamaklarnda okuma kltrnn kazanlmas gerekir. Trke ve edebiyat retiminde ocuk ve ilkgenlik edebiyatndan yararlanmak bu bakmdan ok nemli. kinci bulu mada selmlama konu mas yapan Glten Dayo lu, Mehmet Gler, Yunus Bekir Yurdakul, Handan Derya, Mevlna dris Zengin, Keriman Gldiken, Adnan Ay, Elif Konar ve Onur Konu umuz Fatih Erdo an merkeze 1138

alarak son eyrek yzyl de erlendirdiler. ocuk kitab izerlerimiz Sibel Demirta , F. Fsun yicil, Hatice Akbak Gnel, Emel Kehri, Hande yicil, Gke Birtan ayn geli menin ocuk kitab resimlenmesindeki ynn fark ettirdiler rencilerimize. Bir kere daha not d mekte fayda var: izerlerimiz dnyaya zellikle Batya almada daha nde. Aldklar resim e itimi tam anlamyla Bat tarzna dayal oldu u iin Bat yadrgamyor izerlerimizi. Bat tarz mzik al malarn srdren mzisyenlerimiz de bunun en tipik rne i. Yazarlarmza ise ok uzak ve nyargl, Bat. Yeryz yazarl na adaylarmzn niin az oldu u zerinde ayrca durmak gerekir. ocuk gerekli ini kavram ve edebiyat olan yazarlar arasnda, Yalva Ural, Fatih Erdo an, Sevim Ak, Mevlana dris Zengin ne kan isimler, bence. Sayabilece imiz izerlerimiz ise daha fazla: Mustafa Delio lu, Osman Kehri, Ferit Avc, Necdet Ylmaz, Saadet Ceylan, Betl Sayn, ahin Erkoak, F. Fsun yicil, Gamze Balta , Sibel Demirta , Ay e nan Alican, Hatice Akbak Gnel, Gke Birtan ilk aklma gelenler Bulu madan geride kalan en gzel anlardan birini az kalsn unutacaktm: ocuk Vakfnda dzenledi imiz 7 yk 7 Kitap al masnda ilk ykleri resimlenen ve ok az sayda o altlan ocuklarmz Srma Zeynep Glan, mmhan Zeynep Bilgili, Sare Bahar Zlfikar, Nedim Ali Zenginin kitaplar bulu may gzelle tiren arma anlard. Benim bu drt byk arkada m heyecanlyd ve az konu tular. Bulu mann ykn kaldranlar ise bu yln nc snf rencileri ile drdnc snflardan Osman Gkhan am, Smeyye Boz, Zehra nal ile ilk retim ve okulncesi blmleriyle ileti imi sa layan Burcu Kahyackt. kinci bulu mann sunucular Esra Bilgin ile Soner Ayyldzd. Masalm Yazar msn? ve 7 yk 7 Kitap Sergileri de ocuk iklimine dn trd bulu may. renci arkada larmn bu gn gzel bir gn olarak hatrlamalar bile her eye de er Tarabya, 15 Aralk 2009 Baz gnler gnlk yazarken dne, gemi e ve taa ocuklu uma kadar ya adklarm yazma iste i uyanyor iimde. Ayn iste in benzerini son birka yldr foto raf ektirme merakmn o almas srasnda ya adm. nsan mrnn cilvesi mi, artk gnlerin sayl oldu undan m? Bilmiyorum. Hseyin Mertol, Gaziosmanpa a niversitesinde ba lad ve Trkiyede ok az al lm bir konuda yksek lisansn tamamlad. Tezin ba l , Sosyal Bilgiler Derslerinde ocuk Edebiyat rnlerinden Yararlanma (Mustafa Ruhi irin rne i). Tezin iki problem cmlesi var: Sosyal bilgiler derslerinde ocuk edebiyat rnlerinden nasl yararlanlmaktadr? Mustafa Ruhi irinin eserlerinden sosyal bilgiler derslerinde nasl yararlanlabilir? 1926dan bu yana sosyal bilgiler dersleri okutulur lkemizde. Sosyal Bilgiler Dersinin program 2004te yenilendi. Sosyal bilgiler-ocuk edebiyat ili kisi ba lamnda ok zayf bir program son program. Tezin bunu tespit etmi olmas bile tek ba na nemli. Drdnc ve sekizinci snf rencilerine ara trma, ele tirel d nme, ili kilendirme, transfer yapma, de erlendirme, karar verme, zaman ve kronolojiyi alglama ve Trkeyi do ru kullanma gibi temel becerileri farkl yntemler kullanlarak dokuz metnin snand bu al mada varlan sonular yer alyor. Kazanmlar yle zetlenmi : Yardmseverlik, dayan ma, duyarllk, soru sorma, ileti imi olumlu ve olumsuz etkileyen tutum ve davran lar, birlikte ya ama, kltrel farkllklarn nemi, yeteneklerin geli tirilmesi. zetle, dokuz metnin sosyal bilgiler dersinin amac ve i levine uygunlu u yannda, ocuk kitaplarmdaki metinlerin kullanlabilirli ini rnekleyen bu tr bir al ma ilk kez yaplm oldu. Tezde, metinlerin de erler e itiminde kullanlmasnn nerilmesi de sevindirdi beni. ocuk edebiyat ba lamndaki eserlerimin temalar ho gr, yardmseverlik ve dayan ma olarak belirlenmi . ocuk kitaplarmn sosyal bilgiler dersleriyle ili kisine dayal bu al ma beni iki ynden de mutlu etti: ncelikle ocuk edebiyatna otuz be yllk bir eme in bir teze konu olmas nemli. kincisi daha da nemli: ocuk edebiyatnn sosyal bilgiler dersi ile ili kilendirilecek olmas. Yazarlarn bu eksende kitaplarnn ara trlmas Sosyal Bilgiler Dersleri yannda ocuk edebiyatmza da ok nemli kazanmlar sa layabilir. Tezde glmsememe neden olan ise uydu: Babamn ad Mehmet yerine Ahmet yazlm . Frat niversitesinde 2001de Beyhan Kanterin hazrlad ocuk iirleri zerine Bir nceleme ve Mustafa Ruhi irin konulu yksek lisans tezinde de babamn ad Ahmet olarak yazlm t. Hseyin Mertolu aradm ak am saatlerinde. Babamn gbek adn bilmedi imi syledim. 1901 do umluydu babam. Altm ya nda vefat etmi ti. Annemi de bu yaz 12 A ustosta, doksan alt ya nda u urladk ebedi yurduna. Babamn gbek adn bilebilecek kimse de kalmad akrabalarmz arasnda. lk torunumun ad ise Ahmet Kerem. Bu da iki tezin cemilesi. Yenibosna, 23 ubat 2010 208 numaral snfta nc yln ilk dersi. Trke e itimi blm iin geli tirdi im ocuk ve ilkgenlik edebiyat program ders notlar otuz be yln arma an. Bu ders notlarndan birok niversitede ocuk edebiyat dersi okutan e iticinin yararlanyor olmas da sevindirici. nc snf rencileriyle on drt hafta ocuk, ocuk gerekli i, ilkgenlik, edebiyat, ocuk ve ilkgenlik edebiyat evreninde yolculu a kaca z. Geen yl amfi ortam uygun de ildi. rencilerin ilgisi daha azd nceki yllara gre. Bu yl ocuk ve ilkgenlik edebiyat trlerinde kitap incelemelerine daha fazla a rlk vermek istiyorum. lk gnden birinci dev konularn belirledim. ocuk edebiyatnn hafife alnd bir lkede sonu almann zor oldu unun farkndaym. Her ba lang yeni umutlarn do mas demek. Arzulu ve tutkulu rencilerle gelece in okuruna bugnden seslenebilmek 1139

benim iin yeterli. Kalbim yorulmu olsa da heyecanmdan hibir ey eksik de il. Hayatmda eksikli ini hissetti im ise annesizlik Ni anta , 25 ubat 2010 Yasin Mahmut Yakar arad ve Erzurum Atatrk niversitesinde hakkmda yapaca doktora tezinin ana cmlesini belirledi ini syledi: Mustafa Ruhi irinin Trk ocuk Edebiyatndaki Yeri ve Eserlerinin E itsel De eri zerine Bir nceleme. Tezin tamamland n grebilecek miyim? Kim bilebilir bunu Allahtan ba ka! Bir lisans, yksek lisans tezi ve Msrda Arapa bir doentlik tezi. Buna kar lk kitaplarmla ilgili kayda de er ok az yaz yazld. Yine de ansl saylrm. Hayatmda her eyi ocuklarn safnda durmaya borluyum. Doktora tezi de ocuklarn bir arma an bana Tarabya, 25 Mays 2010 Trke blmnde dnemin son dersi. nceki yllara gre daha heyecansz ve isteksiz rencilerle on haftay geride braktk. niversitelerde genel durum bu. niversite retimi lise retimi dzeyinde. Yaz kltr ok zayf. Bu rencilerin Trke retmeni olacak olmasna aklm ermiyor. Bir ey retemedi imiz insandan idealist olmasn beklemek de do ru de il. ocuklarn safnda durmalarn hissettirebilmek bile tek ba na nemli. ocuk edebiyat kltrne anne ve baba olduklarnda ihtiya duyarlarsa belki o zaman yeni bir ba lang yapabilirler. Bu da bunca emek iin iyi bir teselli saylr. Tarabya, 1 Haziran 2010 Hava rutubetli. Scaklk otuz be derece. stanbulda yaprak kmldamyor. le zeri Marmara niversitesi Gztepe Kampsne gittim. III. ocuk ve lkgenlik Edebiyat Bulu masn bugn gerekle tirdik. Bu yln Onur Konu u Yalva Urald. 70 ocuk kitab, 50yi a kn ocuk dergisi ile tam otuz be yllk bir emek. Yalva Uraln iiri Orhan Veli iirinin devam bir iir. Ksa ykler anlatyor iirlerinde. iirlerinin dokusunda abartsz bir mizah dili var. ocuk gerekli i ve ocuk bak nn yansd iirlerinde yaln bir Trke egemen. Yalva Uraln Sincap, Kula mdaki Kk an, Mzik Satan ocuklar ve Mrname kitaplar zamana direnecek iir kitaplar bence... Selahattin Dilidzgnn ynetti i oturumda Hikmet Altnkaynak, Necati Gngr, Fatih Erdo an konu tu Yalva Uraln ocuk kitab yazarl ve yayncl zerine. Glten Dayo lu, Mine Soysal, Ayfer Grdal nal ve Nuran Turan Onur Konu u ile ilgili selamlama konu malar yaptlar. Boyalku ocuk Kitab izerleri Grubu adna Sibel Demirta yapt selmlama konu masn. F. Fsun yicil, Emel Kehri, Gke Birtanda aramzdayd. Atatrk E itim Fakltesi Dekan Prof. Dr. Cemil ztrk ksa bir konu ma yapt bulu mayla ilgili. niversitenin bu gelene i sahiplenmesi gerekti i duygusunu hissettirdi bize yeni dekanmz. ocuk Vakf ve Boyalku ocuk Kitab izerleri Grubunun katklar ve sraryla gerekle iyor bulu malar. Birka saat de olsa renci-yazar izer bulu mas nemli Dile im, bulu ma gelene inin niversitelerde yaygnla mas. nmzdeki yln Onur Konu unu da bugnden akladk. Dnyada en ok ocuk kitab resimlemi sevgili Mustafa Delio lu. Gecikmi de olsa te ekkr ve vefa borcumuzu yerine getirmi olaca z Delio luna Tarabya, 1 Mart 2011 Marmara niversitesi Trke E itimi Blmnde drdnc yln ilk dersi. 89 renci var nc snfta. Winfred Kaminskinin yeni evrilen ocuk ve Genlik Edebiyatna Giri kitabn ekledim okunacak kaynak kitaplar arasna. Haftada iki saatlik bir ders ocuk edebiyat dersi. Trkenin e i i bana gre ocuk edebiyat. ocuk, edebiyat, Trke ve okuma kltr. Dersi bu drt ba lkla ilgili bile enler arasnda anlatmay srdrece im Tarabya, 20 Nisan 2011 Trke E itimi Blm rencilerinin snav k tlarn ve ocuk edebiyat kltrn kavramalarn amalayan birinci devlerini dn ve bugn okuyabildim. 4 yazl soru ve geli tirdi im 25 ocuk edebiyat kltr test sorusu ile devleri de erlendirdi imde tohumun ekildi ini sezemiyorum. Trke retmeni adaylar ok ilgisiz ve okuma al kanlklar ve yaz kltrleri ok zayf. Buna ra men drdnc yln ortasna geldik. Bir dnem dersinden daha fazla umutlu olamyor insan. Birinci dev konularn ocuk edebiyat kltr ba lamnda dzenlemi tim. kinci devde ise ierik asndan ocuk ve ilkgenlik kitaplarn inceleyecek renciler. Tarabya, 24 Mays 2011 Ne kadar zen gstersem de, bu yl renciler, ocuk edebiyat derslerine ilgi gstermediler. 13 haftalk program ve ders notlarn gncelledi im halde kitapsz ders algs egemen rencilerde. Okulncesi ve snf retmenlikleri blmlerinde bu dersi verenler ise alana ok uzak. Ak retim iin hazrlanan kitap okutulsa o bile yararl olabilir. Kuram, yntem ve uygulamay ieren, ocuk edebiyatnn lt ve ilkelerine dayal program yannda her basamak iin ocuk ve ilkgenlik edebiyat el kitaplar, yksek lisans ve doktora programlaryla kkl bir atlm yaplabilir. Bu grev ise ncelikle niversitelerin i i Ni anta , 27 Eyll 2011 5-7 Ekim 2011 tarihinde Ankara niversitesince dzenlenecek III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda iki atlye al mas gerekle tirece im. lki, Trke retiminde ocuk Edebiyat. 2008den bu yana Marmara niversitesi Trke E itimi

1140

Blmnde verdi im ocuk edebiyat dersleri zerine 6,5 dakikalk tantm filmini 7 Renk stdyolarnda Abdlhamit Av ar hazrlad. niversitede dzenledi imiz ocuk ve lkgenlik Edebiyat Bulu masnn foto raf ve grntleri ile ocuk edebiyat kltrn yanstan kitap kapaklarna yer verdik tantm filminde. ana soru belirledim: Bir: Trkiyede ocuk edebiyat retimi niin ba arlamad? ki: ocuk edebiyat retiminin amac ve i levi ne olmaldr? ocuk edebiyat retimi nasl olmaldr? ocuk edebiyat retiminde alann btn bile enleriyle ili kilendirilmesi gereken drt ncelik var: Trke retimi, okuma kltr, yazl kltrle etkili ileti im, edebiyat ve sanat retimi Sonu: Okuyan birey, okuyan toplum ve okuyan Trkiye. Atlye al masndaki tart malar da gnl e yanstaca m Ankara (Cebeci), 5 Ekim 2011 III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun ilk gn. 35 yln sonunda ocuk, edebiyat ve okuma kltrne adanm gzel bir bulu ma ya adk. Ankara niversitesinde 2 yl nce kurulmu ocuk ve Genlik Edebiyat Ara trma ve Uygulama Merkezi (OGEM) dzenliyor sempozyumu. Kongre Ba kan Sedat Sever 10 ylda 3 sempozyum dzenleyerek iyi bir ba lang yapm oldu niversitesi ve ocuk ve genlik edebiyatmz adna. Yazar, izer, ara trmac yannda az sayda da olsa ocuk katlm ile ncekilerden daha iyi bir ortamda gerekle iyor sempozyum. Trkiyenin nde gelen ocuk ve genlik kitab yazarlar-izerlerinin bu bulu masnda Onur Konu u Muzaffer zg. sempozyumun eksik yn ocuklara sz hakk verilmemesi ve ocuklarn kendilerini ifade edecek ortam bulamamalar. Akademik al malarda ileri srlen gereke ne olursa olsun bu anlay de i meli ok sayda dostu bir arada grmek btn yorgunluklarm alp gtrd. Son yllarda yaz t m ve birka kez telefon gr mesi yapt m yrme engelli Kerem Dlarslan da grm oldum. Kerem Bey, niversite e itiminden sonra ocuklar iin kitap yazyor. Bugn ocuk edebiyat yolculu umu tekrar ya adm. Anlar geidi gibi bir gnd bugn... Ankara (Cebeci), 6 Ekim 2011 Sempozyum programnda sabah, ocuklar iin, ocuk Gerekli ine Gre Yazlm iir- Trk ocuk iirinin Evreninden rnekler- konulu atlye al masn gerekle tirdim. ocuklarla iir bulu masn Trk iirinin en grkemli ocuk airi Da larcaya adadm. Ahmet Kereme ho geldin iirlerinin ilk kitab Okula Giden Kedinin ilk iirini okuyarak ba ladk atlye al masna. iiri bugnn gnl ne kaydediyorum: airlerin Bilmesi Gerekir airlerin Bilmesi gerekir: iirlerin de Byme ya vardr Kolay m Kk ya larda Kalmak isteyen iirleri yazmak Szckler gz gibidir Diyor Da larca dedemiz* ocu un Bakt yerden Bakarsan Grrsn ocuk gibi O zaman iir Tam bir ocuk drbn * Fazl Hsn Da larca ( 1914 15.10.2008 ) Ahsen ile Barn okudu iiri. Ardndan iiri nasl algladklarn yorumlad ocuklar. 8-13 ya grubu 60 kadar ocu un iir alglar zerinde konu tuk. Bulut-ocuk gerekli i ili kisi zerinden rneklendirdim ocuk gerekli ini. Tevfik Fikretten Da larcaya, Yalva Uraldan Betl Tarmana, Cahit Zarifo lundan Mevlana dris Zengine Trk ocuk iirinden rnekler okudu ocuklar kindi vakti, Trkiyede ocuk Edebiyat retimi oturumunda Fatih Erdo an, Medine Sivri, Selahattin Dilidzgn, Sedat Sever ve bendeniz gr lerimizi akladk. Oturumu Cahit Kavcar Hocamz ynetti. Selahattin Bey, lkemizde, edebiyat retimi dalnn olmad ndan hareketle alan yorumlad. Medine 1141

Sivri, kar la trmal edebiyat ba lamnda ocuk edebiyat retimi zerinde durdu. Fatih Erdo an, temel sorunun sanat e itimi olmay ndan kaynakland n vurgulad. Sedat Sever, retmen adaylarna ocuk edebiyatnn temel ltlerini ve ocu un ya amndaki yerini kavratmak, ocuk edebiyat retiminin asl amac olmas gerekti i ynndeki gr n amlad. Konu mann zeti yle: Trkiyede ocuk edebiyat retimi yerine okulncesi, ocuk ve ilkgenlik edebiyat retimi yaplmas ynnde yeni program hazrlanmal. Trke kitaplarnn amac ve i levi okuma kltr kazandrmak amacyla yeniden dzenlenmeli Okulncesi, ocuk ve ilkgenlik edebiyat retimi iin dzenlenecek al tay iin ana sorunun cevab aranmaldr. Bir: Trkiyede ocuk edebiyat retimi niin ba arlamad? ki: ocuk edebiyat retiminin amac ve i levi ne olmaldr? : ocuk edebiyat retimi nasl olmaldr? Bu sorunun odaklanmas gereken drt ncelik ise Trke retimi, okuma kltr, yazl kltrle etkili ileti im, edebiyat ve sanat retimi Ankara (Cebeci), 7 Ekim 2011 Sabah ynetti im ilk oturumda ocuk ve iir konulu iki bildiri dinledik ve ocuklar iin Trke yazlan iiri 100 yllk bir evren iinde tart tk. ocuklar iin yazlacak iirlerde toplumsal konular yer almal m? Sorusunu merkeze alan konu maclar, a rlkl olarak, iyi iirin snr olmad gr n savundular. Oturumda ortaya kan ikinci ortak gr ise Trke ders kitaplarnda yer alan o u iirlerin ocu u iirden uzakla trd gr oldu leden sonra Trke retiminde ocuk Edebiyat atlye al mas iin Mzik Dersli ine girince nce kayglandm. 8-13 ya grubu ocuklar ve retmenleri gelmi ti atlye al masna. nce, Marmara niversitesinde verdi im ocuk edebiyat derslerini tantan filmi izledik ve retim sreleri konusunda bilgiler verdim. Ardndan kurt, kuzu, ot yks oynamaya birlikte karar verdik. ocuk setik tahtada resim yapmak zere. Biri rma izdi, biri kurdu, nc ocuk kuzuyu ve ot demetini. Szle me, tehlike, arma an szcklerinin yknn olu umunu belirleyece ini de akladm ocuklara. Szle meye gre, yk bitinceye kadar kuzunun otu, kurdun kuzuyu yememesi gerekiyor. Tehlike, kuzunun tek ba na kar kyda ikinci bir kurdun ortaya kmas ihtimali. ocuklar ok aceleci davrand nce. Kuzu otu, kurt ise kuzuyu verse yknn bitece ini syleyince yk oyunumuz uzad. Arma an ise yknn sonunda otu kuzunun yemesini sa lamakt. Kaykla kuzunun ve ot demetinin kar kyya gemesini nerenler o unluktayd. Atlye al masna gelen ocuklarn ya fark nedeniyle zaman zaman szle meye uymayan gr ler nedeniyle sonuca gitmemiz zorla t. Bu yky ocuklarla oyun ba lam iinde tamamlamak istedi imde dikkatimi eken iki e ilim iimi actr: ocuklarn ok aceleci davranmalar ve nlerine gelen her eyi bir frsat gibi alglayarak yiyip tketmek istemeleri. Yeni ocuklu un genel bir e ilimi bu 40 dakikada kuzuyu kar kyya geirebildikse de kuzu tek ba na kald nda ikinci kurdun kuzuyu yeme ihtimalini syleyen kmad ocuklar arasndan Atlye al masn izlemeye gelen Mavisel Yener de izledi yk oyunumuzu ve yky ocuklarn sonulandrmasndan yana oldu unu syledi. Kurt, kar kyda kald. Otu da arma an olarak ackan kuzunun nne koyduk. Kurt, kuzu, ot yks ok uzayabilir her oynay nda. Oyunu ocuklarla ve yeti kinlerle oynarken tema de i ebilir de. Bu oyunda kilit kavram, tehlike. Tehlikeye kar ocuklar ve yeti kinler farkl koruma yakla mlar gsterebilir. Ne yazk ki tek tip ocuk yeti tirme anlay nda tehlike kar snda ne yaplmas gerekti i yakla m yok. ocuk edebiyat ba lam iinde kalarak vurgulamamz gereken ise u: Ya ikinci kurt gelirse? Bu sorusunun cevabn aramak ve yky ona gre kurgulamak ise yazarn i i III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun kapan oturumunda Mine Soysal, Yusuf otuksken, Selahattin Dilidzgn, Zehra p iro lu, Necdet Neydim ve bendeniz sempozyumun genel de erlendirmesini yaptk. Oturumu, Trkiyede edebiyat e itiminin nclerinden Cahit Kavcar Hocamz ynetti. ocuk ve genlik edebiyatnn btn bile enlerini bir araya getiren bu sempozyum gelene i ok nemli. niversitelerin her alanda bu alm gstermesi durumunda umudumuz daha da o alacak. Bundan sonraki sempozyumlarda ocuk ve genlik kitaplarn okuyan ocuk ve genlerimizin atlye al malarna katlmalarnn yararl olaca n d nyorum. Bunun iin sempozyum duyurusuyla birlikte ocuk katlmn sa layacak ynergenin aklanmas yeterli. ocuk ve genlerin edebiyat alglar ve ocuk gerekli ini kavramada alann btn znelerini besleyebilir bu sre kinci sempozyum iin ocuk yzl bir devrim, demi tim. 17 A ustos 1999 depremi sonras rahatszlanmam nedeniyle ilk sempozyuma katlamam olsam da sre ortada. Sempozyumlarn de ocuk yzl devrimler olarak ocuk ve genlik edebiyat tarihimize getiler. Ankara niversitesinin ocuk ve genlik edebiyatna arma an etti i bu ocuk yzl devrimin mimar Sedat Severi ve gnll yol arkada larn itenlikle kutluyorum. Tohum ekilmi , ye ermeye ba lam tr. A a iek aacak ve meyveler olgunla acaktr. Ne mutlu Trkenin en gzel meyvelerini tadacak lkemin ve dnyann ocuklarna

1142

YARATICI OKUMA PROGRAMI: OKUYORUM OYNUYORUM

Nilay YILMAZ Trkiye E itim Gnllleri Vakf

al mann Yrtcs: Nilay YILMAZ al mann Ba l : Yaratc Okuma Program: Okuyorum Oynuyorum al mann Hedef Kitlesi: Yeti kinler ( retmenler, Yazarlar, Anne- Babalar) 15-25 ki i al mann Sresi: 60 dk.

Trke retim programnn temel ve yan ilkelerinden yola klarak hazrlanan uygulamalarda geleneksel retim anlay nn yaygn olmas, Trke retiminin bir bilgi dersi olarak kabul grmesi, genellikle retici (didaktik) metinler aracl yla metinden kopuk soyut dil al trmalarnn yaplmas, d nsel geli im ve duyarllk kazandrma etkinliklerine yeterince yer verilmemesi sklkla rastlanlan durumlardr. Her ne kadar yeni retim programnda bilgiden ok beceriye nem verilerek bilgiye i levsellik kazandrlmaya al lm , dersleri ekici hale getirmek iin oyunla e itim, oyun biiminde retim ilkesi gzetilmi , e itimcilere derste yapabilecekleri etkinlikler ve farkl retim yntemleri nerilmi olsa da hl Trke retim ortamnn de i ik uyaranlarla zenginle tirilmesi ve programn aksayan ya da i lemeyen blmlerine ynelik al malar yaplmas gerekmektedir. Ayrca Trke retim programnn sadece ders saatlerinde de il, ders d zamanlarda da rencileri yaznsal metinleri okumaya ynlendirici ve heveslendirici bir yakla ma sahip olmasnn gereklili i gzden karlmamas gereken di er bir konudur. Okumaz-yazmaz bir toplum oldu umuzu gsteren ulusal ya da uluslararas lekli pek ok ara trma, okuma kltr kazandrma konusunda bir eyler yaplmas gerekti inin i aretlerini vermektedir. Okuma ilgisi ve becerileri kazandrma yolunda pek ba arl oldu u sylenemeyen Trke ve edebiyat derslerinde farkl yakla mlarn denenmesinin e itime yeni bir soluk getirece i d nlmektedir. 2006 ylnda, bu d nceden yola karak, Trkiye E itim Gnlleri Vakf (TEGV) ats altnda Yap Kredi Bankasnn deste i ile bir yaratc okuma projesi hazrlanm tr. Okuyorum Oynuyorum isimli bu program, yaratc drama yntemi ile desteklenen okuma srecinin ocuklara okuma heyecan kazandrabilece i ve ocuklarn okuma srecine ynelik kayglar varsa onlar azaltacak e lenceli ve etkili bir okuma ortam yaratabilece i d ncesinden hareket etmektedir. Okuyorum Oynuyorumun, sadece yaratc drama ve tiyatro teknikleriyle desteklenen bir okuma srecini de il, mzik, resim, dans, heykel, sinema vb. sanat disiplinlerini de kapsamas asndan ok boyutlu bir okuma program oldu u sylenebilir. TEGVin bulundu u 34 ilde, 12 e itim park ve 55 renim biriminde uygulanmakta olan yaratc okuma program A ustos 2006dan bu yana 84.018 ocu a ula m tr. 3 yl boyunca 8 haftalk ve 1,5 saatlik oturumlar eklinde uygulanan program, 2010dan sonra 16 haftalk programa dn trlm tr. lk retim birinci kademenin be snf iin ayr ayr tasarlanan modllerin her birinde ocuklar bir yk, roman, iir ya da resim zerinde al makta; on alt haftann sonunda her ya grubu, en az toplam 10 yazarn, 2 airin, bir ressam ve foto rafnn yaptlaryla bulu maktadr. Bu proje kapsamnda bugne kadar 50 bin adet kitap alm yaplm tr; proje kapsamnda 47 farkl kitap zerine okuma al malar uygulanm , ocuklar okuduklar yklerle ilgili -Bilim ocuk dergisinden alnan- 27 bilgilendirici metni okumalar iin ynlendirilmi tir. 47 yapta ynelik olarak hazrlanan yaratc okuma modllerini ocuklara uygulayabilmeleri iin bugne kadar toplam 3200 gnll iki gn sren yaratc okuma e itimi alm tr. Proje, her yl ieri e enlik, festival, proje al mas vb. farkl etkinliklerin eklenmesi ile 2006dan beri 34 ilde (12 e itim park ve 55 renim biriminde) uygulanmaktadr. 1143

1,5 saat sren her oturum, ocuklar, o oturumda ele alnacak yapttaki konulara zihinsel ve bedensel olarak sndracak snma oyunlaryla ba lar. Ardndan okuma-anlama ve dinleme-anlama becerilerini geli tirecek, ykde anlatlanlar d ndrecek ve sorgulatacak sorular, oyunlar ve yaratc drama etkinlikleri ile devam eder. ocuklar, oturum sonrasnda, okuma dosyasndaki bilgilendirici metinlere (okunulan metnin konusuyla ilgili) ve proje al malarna ynlendirilirler. Ylsonunda ise program, sokak enlikleri ve sergi etkinlikleriyle kapanr. Okuyorum Oynuyorum programnn ieri i yaplandrlrken, ocuklarn gerek okul iinde, gerekse okul d nda kitaplarla bulu malar srecinde ya adklar sorunlar dikkate alnm , ocuklarda okuma heyecan olu turmak amacyla her yapt iin yaratc drama yakla mnn temelde oldu u yaratc okuma etkinlikleri hazrlanm tr. Yaratc okuma al malarnn yaratc drama odakl olan al trmalarnda, do alama, dramatizasyon, rol oynama, ritim, yk- iir- ark yazma, donuk imge, i ses, film kareleri, bilin koridoru, rol iinde yazma, telefon gr mesi, televizyon program, pantomim, geriye dn , maske-resim-heykel yapma gibi al malara yer verilmektedir. Buna ek olarak, o haftaki oturumda ele alnacak yapt (yk, romann bir blm, iir, resim ya da foto raf), yapsal ve ierik zelliklerine uygun olan di er yaratc al malarla da desteklenmektedir. rne in; ykdeki kahramann yapt gibi kostm ya da ayakkab tasarlamak; ykdeki bir duruma ynelik ark sz yazmak; karakterin ykde yapt yeme in tarifini uydurmak; iirde geen kilimin deseninden yola karak onun yksn yazmak; renkli oyun hamurundan karakterlerin heykellerini yapmak; yknn bir blmn ya da devamn kapsayacak hayali bir film ekmek; karakterin drbnne benzeyen bir drbn yapmak ve uzaklara bakp grdklerini anlatmak; deniz kabu unu kula na koyup dinlerken duydu u seslerin ona anlattklarn yazmak; iirdeki prizmaya benzer bir prizma ile gne e bakp renkleri sraya dizmek vb. pek ok disiplinle ili kilenen al malar yaplmaktadr. Ksacas, bu tr yaratc al malar, okunan yaptn konusuyla do rudan ilgili olan, yknn/ iirin/resmin daha iyi anla lmasna, satr aralarnn fark edilmesine ve yaptn anlamnn geni letilmesine hizmet edecek etkinlikler olarak tasarlanm tr. yklerin bizzat ocuklar tarafndan okunmamas, bir ba ka deyi le, yklerin onlara storytelling (yk anlatma/syleme) teknikleri ile okunup aktarlmas bu programn bir ba ka farkl noktasdr. ocuklarda okuma heyecan ve ilgisi olu turmak amacyla tasarlanan Okuyorum Oynuyorum programn on alt hafta boyunca alan ocuklara ynelik yaplan lme-de erlendirmeler hedeflenen amaca ula ld nn somut verilerini ortaya koymaktadr. Bir ba ka deyi le, 1,5 saatlik etkinlik sonunda ktphaneye giden ve o hafta kendisine okunan kitab dn alp evde de okumak isteyen ocuk saysnn yan sra her hafta dzenli olarak yaplan anketlerin ve kazanmlarn de erlendirilmesi sonucunda elde edilen veriler de programn 2006dan bu yana ocuklar zerindeki olumlu de i imleri oldu unu gstermektedir (Bununla ilgili detayl verilere ula mak isteyenler iin Bkz: a da Drama Derne inin hakemli dergisi: Yaratc Drama Dergisi, say 7, 2009ve 13. Uluslararas E itimde Yaratc Drama Kongresi ve Seminer Kitab, 2008). Yaratc okuma al malarnn yaplmasna ve ocuklarn ykleri rahat bir ortamda dinlemesine olanak verecek okuma ortam da bu srecin nemli bir parasdr. O yzden al malarn uygulanmas iin 2006 ylnda TEGV e itim parklarnda yaratc okuma programna uygun olarak tasarlanan zel okuma meknlar kurulmu tur. Okuma Adas olarak adlandrlan bu okuma meknlarnda yaratc okuma etkinliklerini destekleyecek grsel uyaranlar (kostm dolab, hazine sand , kitaplk) yer almaktadr. Okuma Adas, ada a r mn yapan grsellerle dekore edilmi , okunacak her yapt iin gerekli olan malzemeler hazine sand iine yerle tirilmi tir. Sz edilen al malarn planlanmas ve farkl e itim noktalarnda uygulanabilmesi iin, programda yer alan 50 yaptla ilgili yerel e itmenler tarafndan gnll e itmen e itiminde kullanlacak e itici rehberi hazrlanm tr. TEGV ats altnda Okuyorum Oynuyorum etkinli ini verecek e itmenleri yeti tirmek zere 2006dan bu yana 163 yerel e itmene ve 3200 gnllye e itim verilmi tir. Ksacas, Okuyorum Oynuyorumun, sadece ocuklara de il, bu e itimi ocuklara verecek olan gnll e itmenlere de pek ok farkndalk kazandran bir yaratc okuma program oldu u sylenebilir. TEGVde gnll olarak al an, ancak retmenli i meslek olarak da srdren snf retmenlerinin yaratc okuma projesinin uygulanmasna dair aldklar e itimlerde rendikleri yaratc okuma etkinliklerini okullarnda, kendi snflarnda da, uygulamalar bu al mann yeti kinlerin ki isel geli imine katks oldu unun da bir gstergesidir. zellikle on alt hafta sonunda gerekle tirilen enlikler ve serbest proje uygulamalar, okuma kltr kazandrma yolunda pek ok yerde kullanlabilecek al malar kapsamas asndan da nemlidir. Okuyorum Oynuyorum yaratc okuma program, yaratc okuma srecini retim ylna yaylan serbest al malarla da Yerel Okuma enlikleri, Sokak Tiyatrosu enlikleri ve Proje al ma Gnleri ile desteklemi , ocuklarla oturumlar d nda da bulu mu tur. Sokak Tiyatrosu enlikleri kapsamnda, 2008 ylnda sekiz hafta boyunca kitaplarn okuduklar yazarlarn tiyatro 1144

oyunlaryla da bulu an ocuklar, profesyonel oyuncularn ynetmenli inde yakla k ay sren provalar sonucunda oyunlarn hazrlam ve halka ak bir enlikte oyunlarn ehir meydannda sergilemi tir. 2011 ylnda ise benzer bir al ma ocuk Haklar Sokak Tiyatrosu kapsamnda 19 tiyatro sanatsnn deste i ile 12 ilde srdrlm ; dnem iinde ocuk haklaryla ilgili okuduklar yklerden yola karak kazandklar davran lar ocuk haklarn anlatan tiyatro oyunlarnda da ele alp al malar ve bunlar ncelikle ya adklar illerde sahnelemeleri, ardndan da grupa stanbula gelerek Grand Cevahir Otel sahnesinde halka ak bir enlikte de sunmalar okuma projesine paralel olarak ilerleyen al malardan biridir. Bu al malara ek olarak, ocuklar yaratc okuma programnda kitaplarn okuduklar yazarlarla Yerel Okuma enliklerinde de bulu mu , onlarla syle iler ve okuma etkinlikleri de yapm tr. Yaratc okuma al malar projenin ilk yllarnda kulp al malaryla da desteklenmi tir. Kulp al malar, sanatsal uygulamalarn (kitap ayrac, kitap posteri yapma vb.) yan sra kitabn yolculu unun iinde yer alan yerlere (matbaa, yaynevi, kitap, ktphane vb.) yaplan gezileri de kapsayan serbest al malardr. 2010da on alt haftalk program uygulamasna geildi inde ise, yani yakla k iki yldr, ocuklar uzun soluklu projeler de tasarlamaktadr. 1. ve 2. snflarn kendi yklerini yazp resimli kitaplarn yaptklar proje ile 3., 4. ve 5. snflarn edebiyat gazetesi karma projeleri, on alt hafta boyunca ocuklarn kendi gruplarn kurup al malarnda adm adm ilerledikleri uygulamalar sonucunda ortak bir rn kardklar al malardr. Grupa yazacaklar yknn nce karakterlerini ve dramatik kurgusunu olu turma i i, daha sonra da farkl malzemeler kullanarak bu yky sunacaklar kitap formatn tasarlama al malar on alt hafta boyunca modllerden ba msz olarak e zamanl devam eder. Edebiyat gazetesi projesinde ise ocuklar her hafta okuduklar yklerin sonunda verilen ynlendirmeler ve sorulardan yola karak, dnem boyunca okuduklar yklerle ilgili al malar yaratc rnlere dn trme frsat veren yazlar bir gazete formatnda yaymlarlar. Farkl disiplinlerle desteklenen okuma srecindeki ba arlar ara tran pek ok al ma bulunmaktadr. Podlozny (2000: 239), yakla k 35 yldr, drama ve akademik ba ar arasndaki ili kiyi ara tran hemen hemen 200 deneysel al mann yapld n ve bu al malarn % 40nn drama ve szl/yazl ileti im alanlarndaki ba ary inceledi ini syleyerek dramann e itim alanndaki nemine dikkat eker. zellikle, okuma ve drama etkile iminin, ocu a pek ok ey kazandrd d nlr. kisinin de benzerliklerine dikkat eken McInnese (Akt: Booth, 1985:193) gre, bu birliktelik, ocu un yazl olanla tecrbe, d le gereklik ve kendiyle di eri arasndaki ba kurmasna yardm etmekte ve bu etkile im etkin bir renme ortam yaratmaktadr. Burger ve Winner (2000) de sanat al malaryla ve sanat projeleriyle desteklenen okuma srecinin ocuklarn motivasyonunu artrd n ve onlar daha ok okumaya ynlendirdi ini syleyerek McInnesi desteklemektedir. Cornettin (2006) ara trmalar da sanat merkezli okuma uygulamalarnn okumay renme ve retme srelerine olumlu etkisi oldu unu vurgulayan ve grsel sanatlarn, dramann, ritmin, dansn okuma ba arsn artrd na dikkat eken al malar arasnda saylabilir. Okuma hznn geli mesi iin ayn metni birka kez okutacak uygulamalarn gereklili inden bahseden Bidwelli (1990) destekleyen Wolf (Akt. McMaster, 1998, s. 577) da drama al malarnn bu tekrarlarn yaplmasn olanakl kld n vurgulayarak drama ve okuma srelerinin uyumlu birlikteli inden sz eder. Dramatizasyon, role girme, yknn farkl blmlerini grup al malar ile yeniden yorumlama vb. al malarn yaplabilece ini belirten Wolf; ocuklarn metni sklmadan tekrar tekrar okuyabilmesi iin okuma tiyatrosu provalarnn etkili bir yntem oldu unu syleyen Bidwell (1990); drama teknikleri ile yk iine yolculuk yapmann ocuklarn yky zihinlerinde yaplandrmalarna ve yk haritas olu turmalarna yardm etti ini syleyen Booth (1985); yk haritasn kavrayan ocuklarn basit yklerden karma k yklere daha kolaylkla getiklerini, farkl yazn trlerini ayrt edebildikleri ve ele tirel dinleyici olarak ya tlarnn anlattklar yklerdeki zayf ve gl noktalar fark edebildiklerini syleyen Peck (1989) ve yk anlatma tekniklerini kullanarak yk okuma vb. uygulamalarla yaznsal metinleri okumaya heveslendirici bir tutum kazandrlabilece ini syleyen pek ok ara trmac (Morrow, 1992; Neuman, 1999; Peck 1989; Rosenhouse, Feitelson, Kita ve Goldstein, 1997), di er sanatlarn okuma-anlama srecine olan katklarna dikkat ekmektedir. zetlemek gerekirse, saplantlardan arnm d nme al kanl kazandrmak; ele tirel bak uyandrmak; ok ynl d nmeyi retmek, d gcn geli tirmek yani bireyi i levsel okur-yazar yapabilmek uzun soluklu al malar gerektirmektedir. Okuma gl eken ya da kendi ba na kitap okumaktan sklan ocuklar sz konusu oldu unda ise bu sre phesiz daha da uzamaktadr.

1145

Ksacas, ocuklarn farkndalklarn ykseltmelerine, bu farkndalklarn ve yeni edindikleri becerilerini koruyabilmelerine, davran a dn trebilmelerine yardm eden, farkl sanat disiplinleriyle, oyun ve yaratc drama teknikleriyle desteklenen yaratc okuma program Okuyorum Oynuyorum, ocuklarn kitaplara bak n de i tirebilecek ve bu sreten keyif almalarn sa layacak al malardan biridir. Bylece okuma heyecann bir kez iinde duyumsayan ocuk, okuma kltr kazanma yolculu una ilk admlarn atm olacaktr. ATLYE ALI MASI: Limon A acnn arks isimli resimli kitap zerine bir yaratc okuma al mas yaplacaktr. Bu al mada, limonu tut, syle oyunu, limon a ac canlandrmas, kedi-kanarya ve gne canlandrmas, yky okuma ve tart ma, limon kolonyas kokusu ve limon tad oyunu oynanacak, bu al malar ayrca Kedim iiri ve iki bilgilendirici okuma metni (Limon ve Kediler Dokuz Canl m?) ile desteklenecektir. Projenin tantm filminin izlenmesi ve yaratc okuma uygulamalarn gsteren grsellerin payla m da atlye al masnda yer alacak uygulamalardandr. NOT: Astrid Lindgren Anma dl 2003 ylndan bu yana her yl ocuk edebiyat alannda yaplan al malar destekleyen uluslararas dllerin en byklerindendir. sve Hkmeti tarafndan 2002 ylnda ya ama veda eden sveli yazar Astrid Lindgrenin ansna verilen ALMA dlne, Astrid Lindgren'in "anti terbiyeci" ruhuna uygun nitelikli ocuk ve gen edebiyat rnleri veren yazarlar, izerler ve okuma kltrne ciddi katklarda bulunmu , ki i, kurum ve organizasyonlar aday gsterilebiliyor. Trkiye E itim Gnllleri Vakf, Okuyorum Oynuyorum projesi ile 2010 Astrid Lindgren Anma dlne (ALMA) Trkiye aday olarak gsterilmi tir. ocuk ve Genlik Yaynlar Derne i (GYD) tarafndan 2010 Trkiye adaylar olarak gsterilen yazar Aytl Akal ve TEGV Okuyorum Oynuyorum projesi, aday olan di er lkelerin yazarlar, izerler ve okuma projeleri arasnda Trkiyeyi temsil etmi tir.
KAYNAKA Bidwell, S. M (1990) Ideas for Using Drama to Enhance Reading Instruction. The Reading Teacher. V 45, p653-654. Booth, D. (1985) Imaginary Gardens with Real Toads: Reading and Drama in Education. Theory into Practice. v24, n3, p193198. Burger, K. ve E. Winner (2000) Instruction in Visual Art: Can It Help Children Learn to Read? Journal of Aesthetic Education. v34, n3/4. Special Issue: The Arts and Academic Achievement: What the Evidence Shows. p277-293. Cornett, C. E. (2006) Center Stage: Arts-based Read-alouds. The Reading Teacher. v60, n3. McMaster, J. C. (1998) Doing Literature: Using Drama to Build Literacy. The Reading Teacher. v51, n7, p574-584. Morrow, L. M. (1992) The Impact of Literature-Based Program on Literacy Achievement, and Attitudes of Children from Minority Backgrounds. Reading Research Quartely.v27, n3, p250-275. Neuman, S. B. (1999) Books Make a Difference: A Study of Access to Literacy. Reading Research Quarterly. v34, n3, p286311. Peck, J. (1989) Using Storytelling to Promote Language and Literacy Develeopment. The Reading Teacher. v43, n2, p138-141 Podlozny, A. (2000) Strengthening Verbal Skills through the Use of Classroom Drama. Journal of Aesthetic Education. v34, n3/4. Special Issue: The Arts and Academic Achievement: What the Evidence Shows. p239-275. Rosenhouse, J., Feitelson, D., Kita, B. ve Goldstein, Z. (1997) Interactive Reading Aloud to Israeli First Graders: Its Contribution to Literacy Development. Reading Research Quartely. v32, n2, p168-183.

1146

OCUK EDEB YATI VE YAZAR

ZGRLE T R C SANAT E
Adnan B NYAZAR Yazar

TM

Gzelin kayna ya do adr, ya da beyinde tasarlanan soyutlamalardr. Sanat, al lm n tesindeki gzelli i aray zlemidir. Sanatsallk ise, gzeli grme ynnde insan yaratcl a zendiren zgrle me eylemidir. Gzel nedir? Sanatnn alglama dnyasnda var etti i yaratmsal tasarmlardr. Grlenden grlemeyene sesle, yazyla, el becerisiyle ancak sanat ula may gze alr. Sanat, grme bycl dr. Oscar Wilde, nsan bir eyin gzelli ini gremiyorsa hibir ey gremiyordur der. Gzelli e ula r m? Ula amaz! Ula lm lk duygusu, sanatsal eylemi sona erdirir. Gzellik, bulundu u yerde durmaz, ba ka gzellikleri a r trr. Sanat, ula lamayana ula ma gdsdr. Picasso, Aramyorum, buluyorum, diyor. Aramaktan asla vazgeilemez, nk bulunamaz, diyen de ayn Picasso! Buldu unu varsayd anda, tasarlama dnyasnda yeni bulunmazlara ynelme sanatnn yazgsdr. Hippokratesin Hayat ksa, sanat uzun, sznden byle bir anlam karlmaldr. Tarih ncesinden gnmze, sanat, yaratcl n gzeli grmeye yneltmi tir. Albert Camus, Ba kaldran nsanda, Sanat kendi hesabna yeniden kurar dnyay, yargsna varrken, Vincent van Goghun, Tanry bu dnyaya bakarak yarglamamak gerekti ine daha ok inanyorum, ba arsz bir tasla bu onun, d ncesini temel alm tr. Camus, Her sanat bu tasla yeniden yapmaya, eksi ini tamamlayarak ona deyi sel bir g katmaya yargldr, diyen van Goghun gr yle kansn peki tiriyor. Sanat, do ay dzeltmek, ona sylemsel bir g katmaksa; sanat, bu eylemin znesidir. Raffaello, Papann dayatt kilise ulularnn resimlerini bir frncnn kz olan Margherita Lutiye duydu u sevdayla izip boyam tr. nk grlemeyen gzelli i onda grm tr. Yzyllar sonra Papa X. Leo, tarihin kvrk bir sayfasnda kalm sa kalm tr, Margherita ise, sanatsal yaratnn be eni simgesi olmay srdryor Sanat, beyninde yaratma gdsnn besledi i zgrle me srecini ya amadan kendini sanatsal retimin geni alanlarna aamaz. Kantn mant yla d nlrse, ki inin kendi iradesinin d nda kalan retisinde yaratclk da, zgrle tirici sre de, sanatsallk da aranmamaldr. Sanatnn, ba kalarnn ona tand zgrlkle retti i kkszdr, sanatsallktan uzaktr. Sanat, sanatsallk a amasna, snrn kendi belirledi i zgrlk ruhuyla ula r. Ona snr koyularak ba lanan zgrl n bir gn kleli e dn ece ini ta ba tan bilir. Horatius yzyllarca nce soruyor: Peki, kim zgr yleyse? Yantn da veriyor: Yalnzca kendi kendinin buyru unda olan, yetkin, olgun ve ok ynl, akll (adam). John Steinbeck, Horatiusu tamamlyor: Bu dnyada bireyin zgr, ara trc zihninden daha de erli bir eyi olmad na inanyorum. Zihnin, kimse tarafndan ynlendirilmeksizin, diledi i yn seme zgrl u runda sava rm. Bireyi snrlandran ya da yok eden her trl d nce, din ya da ynetime kar sava mam gerekir. Horatius, ki inin kendi kendinin buyru unda olmas, Steinbeck, zihnin kimse tarafndan ynlendirilmemesi, diledi i yn seme zgrl zerinde duruyor. Bu yakla mlar, sanatyla zgrce yaratnn birbiriyle nasl i ie oldu unu gsteriyor. zgrle tirici bir sre olarak sanat e itiminin amac, ocu a yetene ini geli tirici ortamlar hazrlamak onda be eni dzeyi yaratmaktr. Sanat, gerekler ba lamnda varl n grnmez derinliklerindeki gzelli e erme aray oldu una gre, yaratl , Van Goghun yakla myla, ancak sanatsal edimle taslak alglamas olmaktan kacaktr. Yetene i geli tirici ynde uygulanmadka, e itim, ancak insana belli becerileri, al kanlklar kazandrarak onun topluma uyumunu sa layan bir aratr. E itim, bu ba lamda, kendi kendinin buyru unda ya da diledi i yn seme zgrl ne sahip ki inin yeti mesine ortam hazrlamaya 1149

elveri li de ildir. nsan de i tirme amacna ynelik olmayan e itim, yetersiz ki ilerin elinde, gdm ba kalarnn denetiminde robotlar yaratmann aracna dn ebilir. Gnmzde a da hedeflere ynelme yerine her frsatta dinsel e itim dayatmalarnn temelinde yatan budur. Eline yetki geen bir ki inin Darwin kuramn retim programlarnn d na atmaya kalkmas, ba ka birinin Atatrkn bilimsel gerekli i ne karn szlerini sakncal bulacak kadar ba nazca bir tutum iine girmesi, arpk e itim uygulamalarnn sonucudur. 12 Mart dneminde toplattklar kitaplar sobalarda yaktranlar; 12 Eyll sonrasnn, Bunu ben de yaparm, deyip Picassoyu galerilerden kovan komutan ressamlar, onun resimlerine milyonlar verip milyarlar kazanan para babalar, e itimi al kanlk kazandrc bir ara gibi alglayp uygulayan o robot kafal adamlar arasndan kyor. Gemi inde bunlar da ya ayan bu gnn politik ortamnda, rencinin zgrle tirici bir sanat e itimden geirilmesi olanaksz grlyor. O yzdendir ki, nice yetenekler savrulup giderken, yaratclktan yoksun gdml kafallar a d uygulamalarla, toplumu her gn biraz daha geriye gtryor. Olanaklar bizimkinden de snrl olan birok lkede her an bulu lara, teknik geli melere adn kazdran insanlarn yeti mesine kar n, bizim kendimizi hl aktarmaclktan, montajclktan kurtaramay mzn nedeni bu. Kanmca, A a ya ken e ilir, atasz e itimin en zl tanmlarndan biridir. Sanatsal e itim uygulamasna kk ya larda, ocuklarn alglama yeteneklerinin dorukta oldu u dneminde geilmiyorsa onlardan verim beklemek hayaldir. Oysa ocuklar, genler toplumsal varl n gvencesidir. Devlet-okul-anne baba-evre; aralarnda kuracaklar dayan malarla onlara geli ebilecekleri sanatsal ortam hazrlamak zorundadr. Bu yaplmad m toplumu kltrel bir temele oturtmak olanakszdr. zgrle tirici sanat e itiminin ne denli nemli oldu unu, 1940larda byk bir co kuyla ba latlp, on yl doldurmadan kapatlan ky enstitleri rne i kantlyor. 1950 ylnda son dnemlerini ya amasna kar n Dicle Ky Enstitsne girdi imde bizi zengin bir kitaplk, mzik salonu, resim-i atlyesi kar lam t. Daha ilk gnlerde kendimi kitaplar arasnda, zellikle de klasikler arasnda bulmu tum. Uygar toplumlar, mrl kurumlaryla vnrler. Biz ise, e itimin hemen her alannda, yapt mz ykmann mimaryz. Elli be yl sonra imdi Anadolu Meslek Lisesi olan ky enstitsn ziyaret etti imde, -enstit ruhunun yerinde yeller esti ini belirtmeme gerek yok-, kitapl n, kullanlamayacak e yalarn atld bir ardiyeye dn trld n grdm. Bir toplumda e itimsel k e bundan somut rnek gsterilemez. Enstitnn kuruldu u Ho ot Ovas bozkrnda yrrken, ne ayrlklarnda at otaran rencilerin elinde kitap vard, ne bo lukta uzaktan uza a yanklanan mandolin sesi duyuluyordu, ne a a dallarndan meyveler akyordu, ne de bu day tarlalar sar denizler gibi dalgalanyordu Sanat e itiminin nemli kmazlarndan biri, anne babann bireysel ye lemelerini ocu a dayatmalardr. Her anne babann, ocu unun ba arl olmasna zen gstermesi, bu konuda hibir zveriden kanmamas do aldr. Ama ocu unu aklna esen her trl kursla bunaltmay hak saymamaldr. Evine kitap sokmayan anne baba, armut dibine d er, ocu unun elinde kitap grmyorsa fkeye kaplmasn! Kula dzeysiz mzikle dolan ocu undan yaratclk beklemesin. ocu unu, Bu sanatn iine tkrrm! diyenlerin yozla trc etkinliklerinden uzak tutsun nemli bir nokta da udur: Ne yazk ki, okullarda, ocu un sanatsal ynde e itimini gerekle tirecek bir ortam yaratlamyor. Ders kitaplar, okuma kltrn kavratacak nitelikte de il. Mzik, resim, beden e itimi gibi dersler dersten bile saylmyor. MEBnin, snfta sanat e itimi vermesi gereken retmenleri nerdeyse pazarda limon satacak duruma d rd n bilmeyen yok. Ku kusuz, okulun amac, ocu a sanatsal e itim vermek de ildir. Ama okul, kitaplklaryla, mzik salonlaryla, i likleriyle, spor alanlaryla sanatsal ortam yaratp, yetene i do rultusunda ocu un geli imini sa layabilir. Sanat e itimi, ocu a grlemeyen gzellikleri grme duyarl , duyarl n retime dn trme becerisi kazandrr. Sanatnn gzellik yaratan ruhunu kavrayamayan, tanmayan, ya am boyunca kendi ruhuna da yabanc kalarak, evresindeki gzelliklerin ayrmnda olamayacaktr. Oysa Thomas Mannn belirtti i gibi, Ruh, gzel olan tanmakla, ona kar sevgi duymakla gzelle ir. ocukta gzeli kavrama yetene i sanatsal e itimle uyandrlabilir. Sanatsal kavray ocukta gven duygusunun do masna da yol aar. O nedenle ancak bilince ermi , kendine gveni olan ocuk zgrce d nr, zgrce yaratr, zgrce davranr. Ne yazk ki, toplumsal piramidin tepesinden geni alanl tabanna, insanmzda eksikli i en ok duyulan budur. 1150

T MDE SANAT YAKLA IMLARI

Ayla INARO LU Yazar, Grafiker

zet Sanatn, kltrleri ve duyarlklar ta yan gl, evrensel bir iletken oldu unu d nrsek, e itimde sanat derslerine yer vermenin nedeni yalnzca sanat yeti tirmek olamaz. Kltrn temelinde sanat vardr ve a da la maya ynelen toplumlarda sanat bir gereksinme olarak kendini duyurur. Sanatn ki ilik geli imindeki nemi yadsnarak a da , yetkin bireyler yeti tirmemiz mmkn de ildir. Oysa lkemizde, e itimde sanatlara gere ince yer verilmedi ini gzlemleyebiliyoruz. Anasnflarndan ba layarak, sanatlarn tm dersler iine yaylarak ya ama geirilmesi gerekir. Bylece bireyin tm bilgileri ve estetik kayglar zorunluluk duyarak, not kaygsyla de il, oynayarak, e lenerek, severek edinmesi sa lanabilir. Bu biimde edinilen bilgiler de, renim yl biter bitmez unutulan bilgiler de il, kalc, iselle mi bilgiler olacaktr.

Sanat - sanat szcklerinin gnmzde ypratld n ve anlam kaymasna u rad n hepimiz biliyoruz. Bu nedenle, ncelikle sanatn nasl bir ey oldu una bakmamz gerekir diyorum. Sanatn tanm pek ok sanat ve d nr tarafndan yaplm tr. De i ik, dahas birbirine zt fikirler ortaya atlm tr. Ben de burada kendi gr ve d ncelerimle bir tanmlama yapmaya al aca m. Sanat, kltrleri ve duyarlklar ta yan gl, evrensel bir iletkendir. Biliyoruz ki a lar boyunca kltrleri gnmze sanatlar ta m tr. Ku kusuz gelecek a lara da ta yacak olan sanatlardr. Kltrn yan sra duyarlklarn da ta ycs, iletkenidir sanat. Duyarllk, sanatn k noktas ve insan olmann nko uludur. Her insan az ya da ok duyarlkldr. Duyarlklarn, de i ik alanlarda, yetkin bir biimde d avurumu sanatlarn, sanat yaptlarnn olu masn sa lar. E itim alarak ya da kendilerini geli tirmi bireyler, yo un duyarlklarn d a vurma gereksinimi-e ilimi iindedirler. E ilimlerini de i ik yntemlerle, nitelikli bir biimde d a vurabilecek yetiye sahip olduklarnda rettikleri szsel, i itsel, yaznsal, grsel ya da bedensel yapt sanat yapt, birey de sanat niteli ini kazanr. Sanat, insana zg duyarlklarn, dahas iddete ynelebilecek duyarlklarn bile, estetik kaygyla disipline edilerek d avurumunu ve evrensel iletimini sa lar. zetle, SANAT, kltrlerin ve duyarlklarn iletkenidir, diyebiliriz. Do aldr ki, nitelikli sanatlar gereksiniyoruz. Bu nedenle de sanat e itimini nemsiyoruz. Ancak okullarda sanat derslerinin gereklili i, yalnzca rencilerin sanat e ilimlerini, yeteneklerini belirlemek, onlardan birer sanat yeti tirmek iin de ildir. Hi ho umuza gitmese de, lkemizde sanata yakla mlar, tepkiler toplumumuzun kltr dzeyini aka sergiliyor. Sanatsz kalm bir topluma do ru gidilen bu yoldan ancak ve ancak, bak amz geni leten, kimli imizi-ki ili imizi varslla tran yaygn sanat e itimiyle geri dnlebilir. Sanat alannda, nice parlak yetene in daha filizlenmeden yok oldu unu grebiliyoruz. Sanat d di er tm alanlarda da, kendileri pek ayrmsamasalar, elde ettikleri konumlarda ba arl olduklarn d nseler bile, nice parlak yetenek, sanatn glendirici, yceltici deste i olmakszn gdk ba arlar iin sava m veriyor. Ba ta e itmenlerimiz olmak zere hepimiz, sanatn glendirici, yceltici deste ine gereksinmemiz oldu unu bilmeliyiz. Sanata gereksinim duymas gereken a da insann, sanat alglama ve yorumlama yetisini, dolaysyla toplumsal a da lk dzeyini ykseltmek iin gerek duyuyoruz sanat e itimine. Toplumca kltrel olarak ycelebilmek iin gerek duyuyoruz.

1151

Sanat E itimi Nerede Ba lyor Nerede Bitiyor Sanat e itimi, ocu a sylenen ilk ninniyle, ona anlatlan ilk masalla, ona okunan ilk kitapla, onunla oynanan ilk oyunla ba lar. Sradan, basit, harcama gerektirmeyen eylerle. Dala konan ku u ta atp kartmak yerine, kanadnn, gagasnn renklerini birlikte ke fetmeye al makla ba lar. Bir k t parasn buru turup atmak yerine onu birlikte dzgnce ikiye, sonra drde katlamaya, ondan bir biim yaratmaya, zerine bir ku , bir iek izmeye al makla ba lar. Bir yeti kin a k arks yerine, birlikte bir ocuk arks renmeye al makla ba lar. Birlikte okunan resimli bir kitab birlikte yorumlamaya, ele tirmeye al makla, birlikte bir uurtma yapmakla, bir ta boyamakla ba lar. Sanat e itimi, rendi imiz-inand mz iyiyi, do ruyu, gzeli ona dayatmaya al makla de il, birlikte iyiyi, do ruyu, gzeli ke fetmeye al makla ba lar. Bu sre ocu umuzla birlikte geirilmi , ya am boyu unutulmayacak gzel anlar olarak, severek, isteyerek ve bu deneyimlerden beslenerek ya anmal. Ama diyelim ki olamad. Aile bu konuda yetersiz kald. O zaman, zaten devrede bulunan, devletin yeti tirdi i yetkin retmenler, bu e itimi yalnzca okul dneminde de il, ya am boyu bir gereksinim olarak duyumsayacak ve kendi kendine srdrecek bilinte bireyler yeti tirmelidir. renci, yetene i hangi do rultuda olursa olsun, mesle ini toplum iinde yrtece inin bilincinde olmaldr. O toplum da artk ky, kasaba, kent dahas lke de il, btnyle Dnyadr. Birey, Dnya zerindeki yerinin de, sahip olaca kltrle belirlenecek oldu unu bilmelidir. Kltrn temelini ise sanatlarn olu turdu unu unutmamas gerekir. E itim programlarnda sanat: Bakanl mz anasnflar iin geni kapsaml, yol gsterici bir program kitab hazrlam . Programda, retmene durum de erlendirme zgrl sa layan esneklik ngrlm . retmenin birikiminin yeterli oldu unu varsayarsak, sorun yok. Bu konuda retmenlerin de genelde ho nut olduklar grlyor. Ne var ki bu ho nutlu un, programda ngrlen esneklikten kaynakland anla lyor. Yeterince birikim ve meslek a kndan yoksun, ya da fazla aba gstermekten kanan kimi retmenlerin, bu esnekli i bir kurtarc olarak grdklerini sylemek mmkn. zellikle anasnflarnda, pedagojik bilgiyle donanm , kendi ki isel geli imini de istekle srdren, gen, dinamik retmenlerin e itim vermesi ve en azndan, programdaki e itimi -esneklik iinde de olsa- uygulamalar beklenir, uygulamalar gerekir. lk retimde uygulanan programlar ise farkl. ocuk 1. snfa geti inde, birdenbire kendisini kat bir kalp iine sokan programla kar kar ya geliyor ve dnyas btnyle de i iyor. Ne yazk ki bu konuda retmenlerden ald m yantlar hep ayn oldu. Sanat dersleri yetersizdi, gereken zaman, ara, gere gibi olanaklardan yoksundu. Snavlar nedeniyle, ncelikle sanat derslerinden vazgeilebiliyordu. Srf bu nedenlerle mesle inden so umu , retmenlikten vazgeme noktasna gelmi mzik retmenleriyle tan tm. Bu arada, kimi ders adlarnn de i mi oldu unu rendim. Grsel Sanatlar herhalde Sanat Tarihi ile birlikte Resim Dersi ve El Becerileri Dersini de kapsyor. D nme E itimi de Felsefenin kar l olarak ok gzel. Halk Kltr ve Tarm da gerekten e itimde eksikli i duyulan konulard bence. Bili im Teknolojileri (bilgisayar e itimi) de a mzda gerekli do allkla. Ama asl i elbette uygulamada. Grsel Sanatlar Dersi retmenleri iin de bakanlk geni kapsaml bir klavuz kitap hazrlam . Ne var ki bu ders 1-2 ve 3. snflarda haftada 2 saat, 4 ve 5. snflarda ise yalnzca 1 saat. Mzik Dersi btn snflarda haftada 1 saat. D nme E itimi, Halk Kltr, Tarm, Bili im Teknolojileri dersleri ise yalnzca 6-7-8. snflarda, o da semeli ders olarak, haftada 2 saat. Listedeki semeli dersler geni kapsaml: D nme E itimi, Halk Kltr, Tarm, Bili im Teknolojileri, Yabanc Dil, Sanat Etkinlikleri, Drama, Tiyatro, Halk Oyunlar, Enstrman, Resim, Foto raflk, Heykel, Spor Etkinlikleri, Gre , Futbol, Basketbol, Voleybol, Masa Tenisi, Satran, Medya Okuryazarl vb... Ancak tabii ki okullarda bu derslerden yalnzca birka uygulanabiliyor. renci de bu uygulanan derslerden yalnzca birini seebiliyor.

1152

(Semeli Dersler yerine Gei tirmeli Dersler desek daha do ru olmaz m acaba?) (Bir de ok nemsedi im bir ders var ki bence zorunlu dersler arasnda olmal. Telaffuz da Diksiyon da demek istemiyorum Sylem E itimi desek nasl olur?) Bence, semeli dersler ad altnda sunulan bu ilgi ve yetenek dersleri, 1. ve 2. snflarda da o altlp uygulanmal ve matematik de Trke de sosyal bilgiler de, bu derslerin iinde yaylm bir biimde, yeri geldike ve pedagojik do ruluk iinde verilmeli. O zaman ocu un bu disiplinleri ok daha kolay alglayp iselle tirdi i grlecektir. nk ocuk henz oyun a ndadr. ocuk zorunluluk duyarak, not kaygsyla de il, oynayarak, e lenerek, severek renmeli. Ancak o zaman edindi i bilgiler, ders yl biter bitmez unutulan bilgiler de il, kalc, ya amn ynlendirici bilgiler olabilecektir. Tm ocuklarn almas gerekti ine inand m D nme E itimi Dersinin okullarmzda seilme oran nedir acaba? Acaba ka okulumuzun nitelikli bir ocuk korosu var? Umarm Bakanl mz, 2007 ylndan bu yana uygulanan yeni ders programlar iin bir de erlendirme yapm ve grafikler hazrlam lardr. Gnmzde ocuk haklar da gndemde. ok gzel... Ancak acaba ocuklarmz iin e itim birli i yani bir anlamda frsat e itli i sa layabildik mi? Onlarn tmne, yalnzca ocukluklarnda de il, ya amlar boyunca do ru seimler yapabilmelerini sa layacak nitelikleri kazandrabiliyor muyuz? Onlara dnya zerindeki yerlerini belirleyecek nitelikli bir kltr birikimi kazandrabiliyor muyuz? ark sylemek, resim yapmak, oyun oynamak sanat e itiminin ilk admlardr demi tik. Bunlar zaten ocuklarn birincil haklardr. Srdrlmesi ve geli tirilmesi gereken haklardr. Ama biz ne yapyoruz? Daha anasnfnda ocu umuz matemati e ba lasn, yabanc dil rensin, snavlara imdiden hazrlansn istiyoruz. Tm zel okullar ve dershaneler de bu amalarmzla e gdml programlarla ticari kimliklerini geli tiriyorlar. Bu, en azndan ocuklar asndan hakszlk de il de nedir? Dnyada saygnlk kazanma yolunda uygarla ma, a da la ma iin tm olanaklarn kullanan toplumlarn kar snda artk daha nitelikli bireylere, daha nitelikli bir topluma gereksinim duymalyz. Do ann ve toplumsal ya amn, yani dnyamzn bize sundu u nitelikli olgular ayrmsayabilecek ve iselle tirerek de erlendirebilecek, toplumu da yararlandrabilecek, mutlu bireylere. Evet, ki isel mutlulu umuz iin de gerek duymalyz sanata. nk duygularmz geli tirmek, gere ince ya amak iin sanat bize yol gsterir. Teknoloji a nda ya ad mz ne srerek sanat d lamak aymazlk olur. Kald ki bilimi ve sanat d layarak teknolojiye sahip kmak en azndan trajikomiktir ve trajik sonular do uracaktr. nk bizzat teknoloji de sanata gereksinim duyar. Btn bilim dallar da do al olarak sanatla ileti im iinde olmaldr. Ya amn her alan kltr ve sanat endi esi ta maldr. Sanat endi esini iselle tirmi bireylerden ille de ressam, yazar, mzisyen, heykeltra olmalar beklenmez, olmalar gerekmez de. En azndan onlar ma azalarna irkin, saldrgan tabelalar asmaz, binalarna irkin eklemeler yapp uyumsuz renklere boyamazlar. Sahip olduklar dile sayg gsterir, onu do ru kullanma abas iinde olurlar; yabanc dillerin zentisi iinde olmazlar. Do aya sayg duyar ve sahip karlar. zde im duygusunu kazanm olduklarndan, mzik alarlarn sonuna kadar amaz, kuyrukta nnze gemeye al mazlar. Yalnzca kendi haklarn de il, sizin hakknz korumak iin de aba gsterirler. Onlar, sanat kavramndan uzak kimi olgular ba tac etmezler. Be enmiyor olsalar da sanat yaptlarna hakaret etmez, bunlar kendilerinin de yapabileceklerini asla d nmezler. E itimin birincil amac bireyi kltrl ve yetkin klmaktr. E itimde sanat gz ard etmek, bu amac daha ba tan yok saymak olur. nk kltrn temelinde sanat vardr.

1153

OCUK VE GENL K EDEB YATINDA ELE T R VE OCUK EDEB YATINDA DENET M

Glten DAYIO LU Yazar

OGEM tarafndan dzenlenen, nc Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda, saygde er izleyicilerle, ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ele tiri, konusunu ieren gr lerimi payla mak dile indeyim. Bildirimi, sanat eserlerinde ele tirinin ve ele tirmenin i levini ve nemini, ak seik belirlemek amacyla, a a daki plana gre hazrladm: 1-Ele tirinin tanm 2-Ele tirmenin tanm 3-Ele tirinin ilkeleri 4-lkemizde ocuk ve genlik edebiyat alannda i levsel bir ele tiri dzenin, eksikli i ve gereklili i 1-Ele tirinin tanm Ele tiri, iir, yk, roman, tiyatro, heykel, film gibi sanat ya da d nce eserlerinin, olumlu ya da olumsuz yanlar ortaya karlarak, gerek de erinin belirlenmesi amacyla yaplan, inceleme trdr. Ele tiri, gemi dnemlerde eserin sadece olumsuz yanlarnn yanstld , aypl bir mal gibi, eksiklerin sraland , bir yazn tr olarak alglanm tr. 19.yzyldan sonra ele tiri, gerek i levini kazanm tr. Gnmzde, bir esere de er bime eylemi olarak benimsenmi tir. nk ele tiri, sadece vg ya da yergi de ildir. Ele tiri, iyi olann de erini ortaya karmak, kt olana frsat vermemektir. Ele tiri, hem yazar hem de eser katnda, iyi olann anla lmasn sa lar. Bu gr do rultusunda, en az eser kadar nemli ve de erlidir. 2-Ele tirmenin tanm Ele tirmen, ele tiri yapan ki iye denir. Herkes her konuda ele tiri yazamaz. Ele tirilecek eserin i ledi i konularda, uzman olmak gerekir. Bunun yannda, ele tiri yapan ki i, a n ve sanat olaylarn zmseyerek, ok geni yelpazede, bilgi ve kltr birikimiyle donanm olmaldr. nceledi i eseri btn olarak kavrayp, de erli -de ersiz ynlerini ortaya koyma duyarll ve yetkinli i bulunmaldr. Ele tirmen, eser hakknda okuyucuyu her ynden bilgilendirir. Bunu yaparken, hem okura hem de yazara yol gsterir. 3-Ele tirinin ilkeleri Ele tiri, keyfi ya da iten geldi i gibi yaplmaz. Eser incelenirken, uyulacak kurallar vardr: Edebiyatta ele tiri yaplrken, eserde ierik, yap, dil ve slup temel alnr. Eserde yer alan gr ler, d nceler, nesnellik snr iinde, gere i yanstmakta mdr? Eser, okuru etkileyebilmekte midir? Yazarn, olaylar okura yanstmasndaki ba ar dzeyi nasldr? Eserdeki zgnlk, itenlik, hayal gc, etkileyici nitelikte midir? Yazarn eserdeki ba arl - ba arsz yanlar nelerdir? Anadilini kullanmadaki yetkinli i, ne dzeydedir?

1155

Grld gibi ele tiri, eseri yazmak gibi, nemli bir al madr. Bu gr ten hareket edilerek ele tiri: Bir dil yapt zerine, ikinci bir dil varl dr, yargsna varlabilir. 4-lkemizde ocuk ve genlik edebiyatnda, i levsel bir ele tiri dzeninin eksikli i ve gereklili i lkemizde, ocuk ve genlik edebiyat alannda ele tiri, yok denecek kadar azdr. Bunun nedenlerini hep d negeldim. ncelikle, ocuk genlik edebiyatnda ele tirinin, gz ard edilmesinin kkenine indim. Gidi at tek bir nedene ba lamak olanaksz. Ama, bence kkendeki en nemli sorun, toplumumuzun, OCUK konusuna nem vermemesi gere idir. yle olmasa, ocuklarn zihinsel besini olan, ocuk kitaplarna, bylesine kaytsz kalnabilir mi? nsanmz, gelenekler erevesinde, ocu unu besleyip, byterek geli tirme bilincine sahiptir. Bunun d nda, ocu un zihinsel ve tinsel yapsnn geli mesi, Allaha emanettir. Bu kaytszlk nedeniyle ebeveyn, okullarda yazla bozula srdrlen e itim retimle, ocu unun harcanmakta oldu unun ayrmnda de ildir. Ayrmnda olsa, yamal bohaya dnen e itim retim dzeninin iyile tirilmesi iin, elle tutulup gzle grlen bir atlmda bulunurdu. Cumhuriyet kurulal beri, hibir dnemde, halkmzdan yneticilere, bu do rultuda bir istek gelmemi tir. yle ki insanmz, srekli olarak yaknd , ili ini emen dershaneleri, srtndan skp atma yreklili ini bile, gsterememi tir. En azndan altm be yldr, bu gidi in bylece sregeldi ine tan m. Veli oldu um dnemlerde, e itim retim ve dershane sorunlarnn pe inde ok ko tum. Ama, paraya dayal bu dzen, yle bir kemikle mi ki!.. Elbette kemikle ir. nk insanmza, hibir yaray de me bilinci verilmiyor. Buldu uyla yetinmeye ko allanm olan, bir aile ortamnda dnyaya geliyor. Ayn kabullenmi lik ruhuyla ya ayp gidiyor. Durum byleyken, ana babalarn, ocu un okudu u ders d kitaplarn niteli iyle ilgilenmemesi, ok do al. Oysa, niteliksiz kitaplarda ocu un zihnine, ruhuna i leyen yle yanl lar var ki! O tr kitaplarn ocu un kimli ine katt kirlilik, okyanuslarn suyuyla ykansa, mezara kadar paklanp arnmaz. yle kitaplar var ki, ocuk haklar bile yok saylyor. Bu yzden ocuk, yasayla kendine verilen haklarn bilincine varamyor. a d ve arpk ko ullanmalarla, srekli buyruk altnda ya amaya hkm giymi , bir ki ilik geli tirmesi kanlmaz oluyor. Elbette bu dng iinde, ki ili i, kimli i hak etti i dzeyde ye erip boy atamyor. Gemisini kurtaran ayrcalkl insanlar katnda, ylesine clz ve kavruk kalyor ki! Kitap, ocu un zihinsel ve tinsel besinidir. Eve besin alrken, genleriyle oynanm olanlardan uzak durma bilinci bile, halk arasnda, giderek belirginle mekte. Buna kar n insanmza, niteliksiz kitap sylemi, hibir anlam ifade etmiyor. Oysa genleri bozulmu bir besin, ocu un bedenine ne denli zarar verirse, niteliksiz kitap da zihnine ve ruhuna o denli zarar vermektedir. lkemizde ocu a nem verilmedi i iin, zararl besinle niteliksiz kitap kar la trmasnn yaplmas, akla en son gelecek konulardan biridir. Toplumumuzda ocu a nem verilmedi inin ba ka kantlarna da de inmekte yarar var. ocuk hl dvlmektedir. stelik bu dayak eylemi, okula kadar uzanmaktadr. e itli alanlarda gerekle en ocuk smrs de giderek azalaca na, yaygnla maktadr. Ya ocuk gelinlere ne demeli! Hayatta dayak yiyen, ezilen smrlen ocuk, alakalem yazlm , niteliksiz kitaplardaki, yzeysel, a d gr lerle de bir araba dayak yemi oluyor. stelik bu daya n acs, hi gemiyor. Tersine brakt izler, bereler ya am boyu sryor. ocuk kitaplarnda ele tiri, iinde debelenmekte oldu umuz, i te bu ko ullar nedeniyle, ok nemli. Hatta ocuk asndan, ya amsal nem ta yor. nk, ba ta dil olmak zere, kitaplardaki yanl larn olumsuz etkileri, ya amnn her dneminde, ona ayak ba oluyor. Onu tkezletip dzeysizlik ukuruna ekiyor. ocuk ve genlik kitaplar alannda ele tiri yoklu u, bu dalda retilen eserlerin niteli ini, daha da d rmektedir. Meydan bo bulan yazar kalemini, ki isel yetersizli ini dert edinmeden, geli i gzel kullanma zgrl ne sahip olmaktadr. Bunun yannda, ele tiriden yararlanmak isteyen baz kesimler de bu kaynaktan yoksun kalmaktadrlar. rne in: ocuklarna nitelikli kitap okutma bilincinde olan ebeveynler, kitap seiminde zorlanmaktadrlar. Ya dzeyine, szck da arc na, ilgi alanlarna gre kitap okumak isteyen okurlar, ele tiri eksikli i nedeniyle, ne bulurlarsa okumak durumunda kalmaktadrlar.

1156

 rencilerine, nitelikli kitap okutmay ilke edinen retmenler de ele tiri yoksunlu u yznden, amazdadrlar. Mfredat program ok ykldr. retmenler bu nedenle, rencilere uygun kitaplar semek iin, inceleme yapmaya zaman ayramadklarn, her frsatta dile getirmektedirler. Bu tr amazlarla ku atlm olan retmenler arasnda, yaynclardan, kitabevi sahiplerinden hatta okullarda kitap sergisi aan esnaftan, kitaplarla ilgili gr alma durumuna d enler vardr. Okullarda, rencilere okutulmak iin, yllk ya da dnemsel kitap seimleri yaplmaktadr. Bu seimlerin, hangi ltlere gre yapld n, yani i in i yzn reneli beri, ylesine tedirginim ki!.. ocuk ve genlik kitaplar alannda, ele tiri dzeni kurulsa, okul, retmen, veli, ocuk ve gen okurlar, ele tiri szgecinden gemi olan kitaplara ynelerek, en iyiye ula abileceklerdir. Bu alanda ya anan smr de sona ermi olacaktr. Ele tiriden yardm bekleyen bir ba ka kesim de mesle e yeni ba layan yazar adaylardr. Bana sklkla, ocuk ya da genlik kitaplar yazd n ancak, gvenilir bir ki inin ele tiri szgecinden gemeden, yaynlatmaktan ekindiklerini belirten, yazarlar ba vuruyor. Ben ele tirmen de ilim. izmeyi a p da bu i e soyunmak, yazarlk ilkelerimle rt myor. Bu gr m bildirdi imde, krlanlar oluyor. zlyorum. Zaten, bylesine bilinli yazarlarn saylar ok az. o unluk, yazdklarn yaynevlerine sunuyor. Kitap yaynlanyor. nk yaynevlerinde, eserleri ele tirel gzle inceleyecek editr, yok denilecek kadar az. zellikle ocuk ve genlik kitaplarn incelemek, uzmanlk ister. Oysa birka titiz ve ne yapt n bilen yaynevi d nda, ocuk genlik kitab dosyalarn inceleyen uzman yok. Polisiye, a k, ekonomi, ki isel geli im vb. kitaplar okuyan editrler, ocuk ve genlik kitaplarn da okumak durumunda. Sonu ortada. alakalem yazlp, kitap listelerindeki e itlili i arttrmak hedefi ve tecimsel kayglarla, geli igzel baslm kitaplar, kitabevi raflarn, ayrk otu gibi sarm durumda. Nitelikli kitaplar, bu karma a iinde eriyip gidiyor. ocuk ve genlik kitaplar dalnda ele tiriye gereksinim duyan nemli bir kesim daha var: Ara trmaclar. Yllardr eserlerimden yksek lisans, doktora tezi hazrlayan ya da ocuk ve genlik edebiyat alannda bilimsel al malar yapan ara trmaclarn, iinde bocaladklar amazlar yakndan izleme olana buluyorum. Eserlerinizle ilgili ele tiri metni var m? diye sorduklarnda, sanki suluymu um gibi, ekinerek yant veriyorum:"Yazk ki, yok denecek kadar az." Ele tiriye gereksinim duyan, en nemli sanat insanlarndan biri de bence yazardr. Okurlarmdan gelen olumlu, olumsuz ama nyargsz tm ele tirilerin, yazarl m heykel gibi yonttu una inanyorum. Meslekte yarm yzyla yakla m olmam, benim bu inancm hi etkilemiyor. Her zaman oldu u gibi, hl ele tiriye a m. nk insanm, hata yapabilirim. Bu do rultuda ya ad m, ilgin bir ele tiri olayn sizlerle payla mak isterim: Geen yl, Fadi adl eserime, nc ku aktan bir okurum, nemli bir ele tiride bulundu. Eserin bir yerinde, Fadi 'in annesi olan Cemile'ye, i vereni, yle bir tmce sylemi ti: "Sen bizi memnun etmek yerine, kzn ho nut etmeye al yorsun. Piini de al, evimden git" Fadi iin sylenen bu pi szc , okurumu ok incitmi . O szc kitaptan karmam istedi. Yaynevimi aradm. Yeni baskda pi szc karld. Byle bir deneyimi ya adktan sonra, benim pi szc n bir daha, herhangi bir ocuk kitabnda kullanma olasl m, sfrdr. Kk kz, yapt ele tiriyle: A zn topla diyerek, beni yontmu oldu. Oysa eserlerimde, svg szcklerinden kanmak, yazarlk ilkelerimden biridir. Konuyu yle toparlayabiliriz: ocuk ve genlik edebiyatnda ele tirinin ne denli gerekli oldu u apak ortada. Bylesine nemli bir konuda, OGEM'e umut ba lyorum. Nitelikli ocuk ve genlik kitaplarnn olu masna katk amacyla yola kan, OGEM'in hedefiyle, ele tiri konusu rt mektedir. Bu nedenle a n kapatlmasnda, nemli rol oynayabilir. Bu kurumun nderli inde, yazar ve yaync, meslek kurulu lar ve akademisyenlerin i birli iyle, ocuk ve genlik edebiyatnda, ele tiri dzeninin kurulabilece ine, inanyorum. Gemi te, de erli arkada larmla OCUK VE GENL K YAYINLARI DERNE 'ni, sfrdan yaratrken de bylesine umutluyduk. Derne imiz geli ip boy attka, umutlarmz bir bir gerekle iyor. yle ki, derne imizin al malar sonucunda, iinde bulundu umuz tm olumsuz ko ullara kar n, ocuk ve genlik edebiyatmz, uluslararas alanlarda sz sahibi olmaya ba lad. Gn gelecek, ocuk ve genlik edebiyatnda ele tiri, olmazsa olmazlardan bir eyleme dn erek, iyi kitaplara ve yazarlara, lmszlk sa layacaktr. 1157

OCUK VE GENLER N OKUMA KLTR ED NME SREC NDEK TEMEL SORUNLAR

Mehmet GLER Yazar

Kim demi bir ocuk kk eydir Bir ocuk belki de en byk eydir A. Hamit Tarhan

Konuya ba larken kltrn tanmn bir kez daha anmsamakta yarar var: Tarihsel ve toplumsal geli me sreci iinde yaratlan btn zdeksel ve tinsel de erler ile bunlar yaratmada, sonraki ku aklara iletmede kullanlan, insann do al ve toplumsal evresine egemenli inin lsn gsteren aralarn tm, ekin, hars.1 Tanma dikkat etti inizde, kltrn de ersizlikler de il, de er zerine oturdu unu, edilgin de il etken, dura an de il canl, dondurucu de il de i tirici, kesintili de il srekli, mutlak de il greli, gncel de il tarihsel, yapay de il insan odakl oldu unu gryoruz. Kltr, insano lunun mutlu bir biimde evresine egemen olmas iin var. Bu ynden ama de il, aratr. Ki ilik ve kimlik yaratmada nemli bir unsurdur. Ele alaca mz konuda zne olan kltr de il, ocuk ve gen. Bu ba lamda bakt mzda ocuk kltr iin de il, kltr ocuk iin vardr. Ve do du u gnden itibaren i lemeye, ocu un ya amna ortak olmaya ba lar. KLTRLER E TL D R, GRECEL D R ocuklara ve genlere ynelik bir kltr konu urken, ocuklar kadar saf, ocuklar kadar dinamik, ocuklar kadar de i tirici, ocuklar kadar yaln bir kltrden sz etmek istiyoruz. ocuklar doldurulacak kap de il, tutu turulacak kvlcmdr nk. Paketleyip donduraca mz, mzelerde bekletece imiz, i levini yitirmi , ya amn d na d m , kutsalla trlm , dokunulmaz bir harsn ocuklar iin arad mz canl kltrle bir ili kisinin olmad n bilmemiz gerekir. Umudu, dinamizmi, de i imi varl nda toplayan ocuk kltrden ayr olarak d nlemez Kltrler, blgeler, toplumlara, a lara gre de i kenlikler gsterir. ocuklara ynelik kltr ve sanat iin de durum ayn. Kltrler iinde bir okuma kltr vardr ki, ocu u en sa lkl olarak ku atacak ve de i tirecek olan da odur. ocu un e itimi insanl n var olu tarihi kadar eskidir. Tarihsel ba lam iinde okuma kltrnn trl evreleri olmu tur. Filozof Eflatun, ocuklarn iir okumasn istiyordu. Duygusal ve ritmik e itim iin iirin vazgeilmez oldu unu d nyordu. Eflatunu izleyen dnemlerde Yunanl e itimciler zellikle Homerosun iirlerine byk nem verdiler. Ezopun masallarn tarih kltrn yanstan iirler kadar i levsel buldular2. Fransada J.J. Rousseau ile ocu un e itiminde ok radikal dn mler ortaya kt. Anlay lar farklla t. Bo olan ocuk e itimi kavramnn iinin onunla birlikte doldurulmaya ba land n
1 2

Geli im Ansiklopedisi, Geli im Yaynlar, cilt 7. ocuk Edebiyat Yll , Gkyz Yaynlar, 1987.

1159

gryoruz. Rousseau, rol model olarak ele ald Emili daha ok ya amn edimi ve oyun ahlak iinde e itmeye al t. J.J. Rousseaunun roman olarak Emile sundu u Robinson Crusedir. Andre Gide, Binbir Gece Masallarnn hayrandr. Bir de Kitab- Mukaddesin. Flaubert, Don Ki ottan vazgemez. Komediden trajediye kadar arad her zellikle de gen ku aklarn bu roman dikkatli okumalarn tler. eyi onda bulur.

inliler, ocuklarnn e itiminde Konfysn belirleyici ve temel oldu una inanrlar. Onlara kk ya tan itibaren verecekleri kltrn temeline Konfys koyarken, Yunanca ve Latince retmeyi de ihmal etmezler. Dnya masal a ac nce Hindistanda byr. Anadoluya do ru kol atar. Masallar do rudan ocuklar iin retilmedikleri halde, Anadoluda ocuklarn e itiminde masallara byk ans verirler. ocuklar kltrel dnyalarn masal analarn, masal babalarn dinleyerek olu tururlar. Buna tarihsel ierikli destanlar eklemek de do ru olur. Grlyor ki, dn oldu u kadar bugn de ocuk yazn tek tip de il. Zamana ve lkelere gre farkllklar gsterir. Kltr kavramnn snrlar urada ba lar, burada biter diyemeyiz. ocuk yaznnn snrszl na, ocuk e itimi iin kullanlan kltr, ocuk yaznn da dahil etti imizde ok byk bir renklilik kar nmze. Andre Bay, bu konuda unlar syler: ocuk edebiyat ok geni bir dnya. Tam bir tablosunu sunmak olanaksz. Konu ister istemez evrensellik kazanr. ocuk haritada snr i aretlerine aldrmaz. Bu edebiyat asrlar boyu pusulasz bir gemidir. U rad her limandan ganimetler dev irir. B L M VE SANAT GZL NDEN BAKMAK E itilmi , kltrl, donanml ocu u yeti tirmek insanl n ba kaygs olmu tur. Bu konuda her bilim dalna d en ba msz grevler vardr. Bugn ocuk ve genlik edebiyat ba ta olmak zere edebiyatn kendisine de nemli grevler d mektedir. ocuklarmzn ve genlerimizin yarnmz de il, imdimiz oldu unu anlayp kavradka konuya daha ciddi sarlmaya ba ladk. Onlar kaba gereklik iinde de il, sanatn, edebiyatn yaratc yumu akl nda biimlemeyi ne aldk. ocukla edebiyatn do al, diyalektik ili kisi vardr. Bu ili ki ta ninni a nda ba lar. Trl biimlerde ocuk edebiyatla varslla rken, edebiyat da ocukla yeni boyutlar kazanm , varslla m tr. Perspektif, resimde nemli bir kavram. Bunu resimde ilk kez Masccio 1427 ylnda uygular. O a lar Rnesans yllardr. Perspektifin kullanlmasyla resim algs birden de i ir, almlar gsterir. ocu un e itiminde ocuk edebiyatnn kullanlmas, neminin ayrt edilmesi resimdeki perspektif kavram gibi bu alana yepyeni boyutlar getirir. ocuk edebiyatnn ocuk ruhu stndeki izi fark edilene kadar kaba ve yetersizdi ocuk e itimi. Despottu, sanattan, duyarlktan, incelikten, kalclktan uzakt. Ne zaman ocuk edebiyat bu alana girmi tir, stn rnekleri ocuklara sunulmu tur, ocu un yaratclklar insani duyarlkla uyandrlm tr. Tam o noktada ocu un kltr e itimi yepyeni boyutlar kazanm tr. ocuk edebiyatnn bir estetik e itim oldu u kavrandka bu alann nemi azalmam , artm tr. Okul e itiminin a n hznda, hatta nnde geli memesi bu alann en byk zaaflarndan birisi. Mfredatlarn, retim metotlarnn yneticiler tarafndan srekli de i tirilmesi, belli de erler zerine oturtulamamas da nemli kusurlarmzdan birisi. Tm bu olumsuzluklara kar n okuma kltr yaratlmasnda okullarn nemli i levlerinin oldu unu bilmek zorundayz. Okullar a n nn aan kurumlar olmak zorundadr. ocu un e itimini Uyu uyu yat uyu dura anlaryla, ablonlaryla geli tiremeyiz artk. ok sevmesek de dijital, grsel kltr, e kitap onlarn alanlarnn, alglarnn bir paras olmaya ba lam tr. Bunlar yadsyarak de il, a n gerekleri iinde do ru kullanarak yol almak zorundayz. Sanal dnyann yanltc tuzaklar bu alanda ne kadar seici ve zenli olmamz gerekti ini de d ndryor bizlere. yi niyetle ba layan, uygulanan 100 Temel Eser program bekleneni vermedi i gibi, okuma kltrn krp yok etmede, kirletmede de ara olmu tur. Bu alan a cl de i imlere ve de erlere gre yeni ba tan ayarlamak zorundayz. ocu u yeti mesi, de i mesi, zgnle mesi, zgrle mesi konusunda yazn dnyasnn nemli bir seicili i var. niversitelerin son yllarda bunu fark etmesi, bu alanda krsler kurmas, ara trmalar yapmas, paneller dzenlemesi elbette ki sevindirici. ocu un kltr e itimi, hatta ocuk politikas mutlaka edebiyat ba lam iinde d nlmelidir. Bir ba ka sylemle ocuk sanatla, en ok da edebiyatla birlikte yeniden dizayn edilmelidir. Son yllarda bu alanda niversite dzeyinde akademik, yazar, izer ba lamnda nemli al malarn yapld bir gerek. Kendili inden, gndemsiz geli en alann daha bilimsel, daha metodik ve ilkeli olarak yeni ba tan kucaklamak olduka heyecan verici olacaktr. Seksen niversiteden bunu kann fark etti ine ve uygulad na bakt mzda iimiz yeniden 1160

kararyor. Bu kervana d arda kalan byk niversitelerin de katlmas, ta n altna onlarn da ellerini sokmalar gerekir. Yazar sendikalar, dernekleri, ocuk e itimini birincil grev sayan zel e itim kurumlar bu kervanda yerlerini mutlaka almallar. Ba ka lkelerin deneyimlerinden dersler karmallar. Sempozyumlar sonunda alnan veriler birer ss olarak raflarda bekletilmemeli. Sosyolojik, felsefi, yaznsal boyutlar mutlaka ya ama geirilmeli. Sonular geni halk y nlaryla payla lmal. Geni bir alan kucaklayan kltr, do al olarak edebiyat da iine alr. Edebiyat, kltrn bir ba ka kolu da olsa, ocuk bireyini geli tiren, varslla tran en nemli, en yaratc kaynaklar onun iinde sakldr. Son yllarda ocuk e itimini daha bir ciddiye ald mz do ru. Nicelik anlamda 200 yaynevinin ocuk yazn retmeye kalkmas nemli bir a amadr. Nicelikle nitelik arasnda her zaman ilgi olmu tur. Say ister istemez rekabeti, rekabet de kaliteyi getirecektir. ocu un e itiminin edebiyatla ilintilenmesi, neminin edebiyatla birlikte kavranmas, zgrlk, zerklik, zgnlk snrlarnn edebiyatla birlikte alglanmas, burada kalnmayarak, a n getirdi i bili sel verilerle konunun ulusal, uluslar aras boyutta varslla trlmas nemli bir abadr. Her ey giderek bylesi bir adan ele alnmaktadr. Felsefe derslerini liselerde yede e alp, mfredattan kovacak kadar yanlgya d m bir toplumuz. Oysa ocuk edebiyat kadar ocuk felsefesi yaratmaya da gereksinimimiz var. ocu u ve kendimizi yeni ba tan ke federek bu felsefeyi kendi de erlerimizde, ba kalarna zenmeden, kopya etmeden, ama onlarn deneylerinden yararlanarak yeni ba tan yaratabiliriz. Yz elli yla ula an srete ocuk klasikleri olu turamamak, yaratlan edebiyat felsefeyle desteklememek, geldi imiz dzeyin yetersizli ini gsterir. Yazl kltr, bilimsel tavr, ara trmac ruh, ele tirici yakla m ocuk felsefesini de, edebiyatn geli tirmek iin en sa lkl ve kalc yol olsa gerek. Yz elli yldr ynmz batya dnm olmamz, kentle me olgusu, medya kltr, halk kltrnn gcn yitirmesine, hatta lmesine neden oldu. Yine ayn olgular ders kitaplarndan, ocuk ve genlik dergilerinden halk edebiyatnn kovulmasna kadar uzand. Masal, ya amn iinden srld. Ya da bilim-kurguyla zde le ir oldu. Manzume iir sayld. Dnya ve Trk klasikleri zgn yanlaryla tketiciye sunulmad. Bykler iin yaratlan edebiyattan ne koparldysa bunlara ocuk edebiyat denildi. Bunlarn biro u, zellikle de eviriler de i tirildi, arptld. Faydac, didaktik edebiyatla tek tip insan yeti tirme kaygs devlet politikas olunca farkl yazarlar muhalif sayld. Onlar grmezlikten gelindi. ocuk edebiyat ikinci snf saylarak kmsendi. Kendisini birinci snf yazar olarak grenler bu alanda retmeyi kariyer ve kalite kayb sayd. Byle olunca da ocuklarmz felsefe, psikoloji, edebiyat bilmeyenlerin ellerinde biimlendi. Edebiyata yeni ba layanlar ocuklar iin yazd. Emekli olup can sklanlar, torunlarna bir eyler anlatmak isteyenler, anlattklarn aheser sananlar da arcklarndakini ocuklarmza dayatt. Bir ki iyi her zaman aldatabilirsiniz, ama toplumu de il diye bir sz vardr. ocuklarmz yaplan bnlkleri bir yerde kabul etmez oldular. Her verileni benimsemediler. ki binli yllara do ru bu anlay n krlmaya ba lamas, ocuk yaznnn ocuk felsefesiyle birlikte ele alnmaya ba lanmas nemli de i imin i aretleridir. leri lkelerle kyasland nda gelinen nokta elbette ki yeterli de il. Tm bu eksiklerimizi niversite dzeyinde, akademik donanmlarla, bilimsel verilerle bir devlet politikas haline getirmeye ihtiyacmz var. Bu i in daha ba nda oldu umuzu d nmek, daha ok frn ekmek yemek zorunda oldu umuzu hissetmek, bu sorumlulukla gelece e bakmak, daha gzel rnlerin yaplmas konusunda yeni umutlarn do masna neden olmu tur. zellikle ocuk ve edebiyat umutsuz olamaz. Umut hep vardr, olacaktr A LE KLTR YARATMAK Kendileri hi kitap, gazete okumadklar halde, ocuklarnn okumazl ndan ikyet eden pek ok anne, baba biliriz. Okumak bir kltrdr. Kltrler bir gnde, bir gecede olu turulamaz. Kltrn olu mas uzun deneyimleri, tarihsel birikimleri gerektirir. Toplumsal, ekonomik, sosyolojik ko ullar bir araya gelerek o kltrn do masna neden olur. Kltr insanlara zmsetmek, ya am onunla donatmak da kolay de ildir. Okuma kltr ncelikle toplumsal bir sorundur. Emek, sabr, birikim ister. Ekonomik alt yaps olmadan, aydnlanmacl n tarihsel, toplumsal, bireysel srelerinden gemeden, zgrlk topra n ve iklimini bulmadan, yaratcl n dlleriyle talandrlmadan kalc olamaz. Kitap okuma al kanlklar ocuklara kk ya larda kazandrlmaldr. Grsel medya kltr okuma kltrnn bir st de ildir. Tamamlaycs hi de ildir. Kar tdr. Sadece okuma srecinde beynin iki yann kullanr insanlar. Her ak am dizilere ko an bykler bu konuda ocuklara iyi bir rnek olamazlar. ocuklar taklitidirler. 1161

Byklerin ellerinde gazete, dergi, kitap grmedi i srece okumay sevmeyeceklerdir. ocuklar okumay kk ya larda renmeli, ya amnn do al paras haline getirmelidir. Bu al kanl n yaratlmas salt aile ili kileriyle de snrl de ildir. Al kanlklar zellikle 0-6 ya lar arasnda kazanlr. Ki ilik biimlenmesi kadar okuma kltr biimlenmesi de bu erken dnemde olu ur. ocukluk a nda bu kltr ya amayanlar ya da trl nedenlerle erteleyenler treni karrlar. O trene bir daha kolay kolay atlayamazlar. Bireyin okuma kltr ncelikle ailede ba lar. Bir ba ka sylemle; okuma kltr bir aile kltrdr. Sonra da okul, evre, devlet ba lam iinde biimlenir. Aileler, ocuk merkezli bir kitapl mutlaka kurmallar. Hatta bu kitapl n kurulmasn byk lde ocuklaryla birlikte yapmallar. Kitapl n olu masnda dzenlenmesinde belirleyici ocuklar olmallar. Onlarn baz yanl lklar yapmasndan korkmamak gerekir. Okul bitince kitaplarn yakan ocuklar biliriz. Ailede ok kk ya ta kitap okuma zevkini yakalam bir ocu un en kt ko ullarda bile kitabn yakaca d nlemez. Okuma kltr yaratmak kolay de ildir. Kk sk malarda, zorluklarda geriye dn leri olan bir yolculuktur bu alan. Ben ocuklu umda, genli imde yle okurdum, byle yazardm diyip de orta ya llk dnemlerinde her eyden ellerini, ayaklarn ekenleri ok biliriz. Okumaktan kopu un krlma noktas ilk genlik ya lardr. K t do al bir malzeme. ocuk, k d, kitab elinde tutabildi i an onlarla tan mal. Hatta kitab skmal, yrtmal, karalamal. Anne, baba ocu unun oyuncaklarn ncelikle k tlardan, kitaplardan semeli. Bunlar kesinlikle ucuz, zevksiz k tlar, kt resimler, zararl boyalar olmamal. ocu un estetik zevkinin ok kk ya ta zellikle kitaplarla ba layaca , kendisiyle birlikte byyp kkle ece i unutulmamaldr. Yrtamayaca kadar sa lam, zenli kitaplar ocuklarn elli kez, yz kez okuduklarn, resimlerini izlediklerini, onlarla btnle tiklerini, tatl ikili olu turduklarn biliriz. ocuk/kitap arkada l dr bu. Bu tr arkada lklarda zne olan kitap ocu un ruhunda ok olumlu izler, a r mlar brakr. Bu ki iler yllar sonra dnerler, ocuklu unun o vazgeilmez kitabn sevgiyle anarlar Kitap seimi ya ad evreyle ilgili olmal. Alm yakndan uza a do ru geli meli. Ya na, kltrne, ilgi alanna, szck da arc na uygun kitaplara ncelik verilmeli. Annenin, babann ocu unu koluna yatrarak onun ya na uygun, grselli i olan kitaplar okumas ok nemlidir. Annenin sesini, kokusunu, scakl n duymas ocu a gven verdi i kadar okuma ilgisi de yaratr. zellikle de masallar, tekerlemeler ritim, mzik duygusu a lar. Hayat dil ba lamnda yeni ba tan kavramay, alglamay, imgeselle tirmeyi retir. Edebiyat ocu u biimlerken, edim iindeki ocuk ve evresi de edebiyata yeni boyutlar getirir. ocuk edebiyat bir dad edebiyat de ildir; ama dadlarn, ebeveynlerin bu edebiyata kattklar nemli de erler vardr. Okullarda alacak kitap sergileri, okullara davet edilecek yazarlar, bu zevkin giderek kkle mesine neden olurlar. mzal bir kitap, ocu un vazgeemeyece i, ya am boyu saklayabilece i bir obje haline gelebilir. Yaratcl n ve toplumsal bar n temelleri ninni, masal gelene i iinde atlabilir. Hele de yazarlarn do ru ynlendirmesiyle ocuklarn ilerindeki okuma ve yazma devi bir daha uyumamak zere uyandrlabilir. yi ocuk kitabn fark etmek, semek bir kltr i idir. Ya na, ilgi alanna, evresel zelliklere, cinsiyetine en uygun yaptlarla ocu un do ru zamanda, do ru bir biimde bulu turulmas gerekir. Ya nn stnde ya da altndaki kitaplar okumalar iin yaplacak dayatmalar, ocuklarmzn kitaptan so umalar iin yetip de artacaktr. Biz byklerin, ocuklarn yeryzndeki tm yaptlar okuma ans yoktur. Yasak olmadan, ama ele tirici ve seici kalarak tpk besin seimi gibi kitap seiminde de dikkatli ve bilinli olmak zorundayz. Bu seimde anneye, babaya, retmene nemli grevler d er. Seimde baz kararlar do rudan ocu un kendisi vermelidir. Snama-yanlma bu alanda yeni bir deneyim olabilir. ocu un ya na uygun verilecek kitaplar ere imize gre didaktik, epik, lirik olabilir. Ama bu trler maksadmza gre ayklanmal, birbirine kar trlmamaldr. rne in, yaznsal de er kazansn diye verilen kitaplar kesinlikle didaktik, t verici olmamaldr. Didaktik bir kitaptan da duygu e itimi beklenmelidir. Bunlarn alanlarnn, i levlerinin, kullanl biimlerinin farkl oldu u kavranmaldr. Bu alanda her trn sekin rnlerine ula lmaldr. ocuk, bir yaznsal yapt imgelerle, form diliyle okuyup anlamay, sevmeyi kk ya larda renmelidir.

1162

Kltr ve sanat rnyle ocu u nemsemek, dikkate almak zorundayz. nk sanat ve ocuk iki nemli ba lktr. Sanat ocu a, ocuk sanata do ru yakla t , kar lkl kucakla t zaman lmsz dostluklar kurulur. Yaznsal bir kitabn, ders kitabyla ayn eyler olmad n bykler kadar ocuklarn da bilmesi nemlidir. Bu konuda Goethe unu syler: Bir ey ki bana ders vermekle kalr, ne ya amm zenginle tirir, ne co turur, tiksinirim ondan. ocu u yaznsal gzellikten tiksindirmemek iin ocuk/kitap ikilisini sanat ba lamnda, ok dikkatli biimde ele almak zorundayz. DERG OKUYUCULU U Yaratcl n temelinde okuma kltr var. Okuma kltr yaratmada da dergilerin ayr bir nemi... O kadar nemi var ki, kalite, yaratclk, entelektel kltr asndan dergiler kitaplardan bir adm ne bile geer. ngiltere, Amerika, Japonya gibi a da , geli mi toplumlarda dergi okuyuculu una ayr bir zen gsterilir. Oralarda dergi saysnn, kalitesinin, okurunun artrlmas, bu alanda yo un abalarn gsterilmesi bo una de ildir. Cumhuriyet dneminde 381 ocuk dergisi kartlm tr. Say yanltc olabilir. Dergi karma, okuma konusunda geni kltr alan olu turamad mz bir gerek. Trk ocuk edebiyatnda ilk karlan dergi Mmeyyizdir. Yl 1869dur. Bu dergi bir gazeteyle birlikte verilen ek konumundadr. O tarihten sonra dergicili imizde nicelik ve nitelik asndan elbette ki nemli geli meler olmu tur. Ama bu geli melerin genel olarak kitap dnyasndaki geli melerin ilerisinde oldu u sylenemez. Dergi okuyuculu unu daha somut olarak anlatmaya al alm: Bir aile d nnz, belli bir okuma kltrne sahip. Ama ya am boyu tek bir dergiyle tan mam . Dergiyi lks, gereksiz, pahal, gelip geici bir ey saym . Bu konuda hibir ilgi oda na sahip de il. Ba ka bir aile d nnz. Belli bir okuma edimi var. Bunu kitaplar kadar dergilerle de kar lyor, varslla tryor. O eve her hafta, her ay en az birer, iki er dergi giriyor. Giren dergiler biriktiriliyor, ciltleniyor. Sre iinde ar ivi olu turuluyor. Bu iki evin k t girdisi, okumaya ayrd sre, harcad para ayn da olsa ikisi arasnda nitelik asndan nemli ayrmlar vardr. nk dergi kltr, kitap kltrnden epeyce farkldr. Bu farkllk insanlar, aileler zerinde farkl izler brakr. a r mlar, yaratt ili kileri, imgeleri de i ik olur. Kltr, yaratclk ilgi ve dikkat alan olarak birbirine benzemeyen iklimlerde evrilir Kitap okuyuculu u dz bir okuyuculukken, dergi okuyuculu u iyimser anlamda entelektel bir okuyuculuktur. Duru u, bak farkldr. Her okuru bu noktada gremezsiniz. Hobileri olmayanlar, ya ama farkl pencerelerden bakamayanlar bu farkll gremezler, alglayamazlar. Dergi okuyuculu unun bir ucu mutlaka seicili e, sanata, bilime, zgnl e, yaratl a kar. Yakn ve uzak vadede olumlu etkilerini gsterir. Elbette ki gzellikler dergi okuyan bireylerden, ailelerden yana daha hzl evrilir, ne geer. Dergi okuyuculu unu gereksiz bir ayrnt gibi grenler vardr. Elbette ki bu ok yanl bir d nce. Dergi okuyuculu u aboneli i gerektirir. Abonelik, belli periyotlarla dergiye para ayrmak demektir. Abone olunduktan sonra belli zaman dilimlerinde o derginin geli inin beklenmesi demektir. Haftann, ayn belli saatlerinde posta kutusuna kp bakmak, gelmedi i zaman zlmek meraklanmak, gelece i anlarda heyecanlanmak demektir. Postacnn yollarnn gzlenmesi demektir. Dergide seri halinde srp giden yaznn, izinin izlenmesi demektir. Orada yer alacak yazarlarn, sanatlarn merak edilmesi demektir. Arada bir eyler karalayp o dergiye gndermek demektir. Gnderilen rnlerin kp kmad nn heyecanlanlarak beklemek demektir. Dergilerin tek tek biriktirilmesi, aradaki eksiklerin aranp bulunarak o byk koleksiyona konmas, tamamlanmas, ciltlenmesi, ar ivlenmesi demektir Sanat dergileri edebiyatn, bilim dergileri bilimin mutfa dr. En gzel yemekler orada pi er. Edebiyatn atan nabz onlarla tutulur. Bilimsel geli meler orada dalga dalga izlenir. En yeni, en gen, en zgn yaratlar onlarn aracl yla zmsenir, iselle tirilir. Dergi okuyanlar elbette ki kitap da okurlar. Hem de daha seici, daha bilinli, daha yaratc olarak. Tarihselle gncelli i ellerinde tutarlar. Ya ayan d nceye, siyasete, sanata parmaklarn basarlar. Ama kitap okuyanlar kolay kolay dergi okuyucusu olamazlar. Farkl kanallardan gelen aydnl , duyarl onlar kadar hzl, farkl alglayamazlar. Ayrmnda olmadan bir eksikli i ya arlar, bytrler. 1163

yi bir dergi okuru olmadan iyi bir aydn, iyi bir yaratc olunamayaca na inanm mdr hep. ocuklarmza kitap okuma kltr kazandrlrken, dergi okuma kltrn unutmamz, ya da nemsemememiz ciddi bir eksikliktir. ocuklarn da, byklerin de dergi okuyuculu unda nemli eksiklikler vardr. Toplum olarak bu alanda donanml oldu umuz sylenemez. Bu durum dergicili imizin sa lkl i lememesiyle ilintili oldu u kadar, dergi kltrnn yaratlamamasyla da ilgilidir. Byk sermayelere dayal olarak yaymlanan dergilerin bile sreklilik ta yamamalar, ciddi okur art yapamamalar, kurumla amamalar, belli aralklarla kapanmalar, sonra yeniden almalar, biim ve ierik de i tirmeleri bu alann ne kadar de i kenlerle arp t nn gstergesidir. rne in, arkasnda bankann, entelektel yaynclarnn olmasna, lke dzeyinde yirmi milyon ocu umuzun bulunmasna kar n bir Do an Karde Dergisinin tek ba na ya atlamamas, yllar sonra yeniden kt nda o derginin edebiyat kovarak grselliklerle ayakta kalmaya al mas olduka acdr, d ndrcdr. ocuklarmza okuma sevgisi a larken dergi okuyuculu unu, ona ba l yazma, yaratma edimlerini unutmamz nemli bir eksikliktir. Dergi okuyuculu unu e itimimizin vazgeilmez bir paras klmak, giderek kurumsalla trmak hepimizin grevi olmaldr

OKUMA ZRL B R TOPLUM MUYUZ? Genel olarak okuma kltr, yaratma kltrnn ncelidir. ocukluk dneminde kazandrlr ve kkle tirilir. Ve kltrlerin en nemlisidir. Bu

Toplumlarn uygarlk dzeyi okuma kltrleriyle ko uttur. Bir ba ka sylemle k t tketimiyle do rudan ilgilidir. Dnyada okumada, k t tketiminde 86. sradayz. Tuvalet k d dahil, ki i ba na tketti imiz k t miktar ortalama 5 kg. civarndadr. Bu miktar geli mi lkelerde 50 kilograma kadar kyor3. Trkiyede bir ki i alt ylda tek kitap okuyor. Tersinden syleyi le alt ki i bir ylda ancak bir kitap okuyabiliyor. Japonlar ortalama bir ylda 25 kitap okuyor. Okullu rencimiz bir retim ylnda 900 saat okulda kalyor. Ama insanmzn televizyon ba nda kald sre 1500 saat civarnda. Televizyondan daha da etkili olmaya ba layan internette de en az bu kadar kalanlar d nd mzde grsel dnyann ocuklarmz, insanlarmz ne kadar me gul etti i ortaya kar. Her gn ailede televizyonun kumandas kapann elinde kalyor. Bir ak amda kumanda aletine ortalama 500 kez baslyor. Kanaldan kanala atlayan bu insanlarn bir program ba tan sona izledi i de sylenemez. Hepsi paral, yamal. nsanlar erez tr eylerle oylamann, s la trmann, imge ve d n dnyasn almann, iradesini para para etmenin bundan daha etkili bir yolu olamaz. Trk vatanda nn %40 ktphaneye hi gitmiyor. Annelerin % 49u, babalarn %39u hi kitap okumuyor. Evlerimizin %70inde hi ktphane yok. Okuma al kanl olan rencilerin says %6,84. 90 ki iye bir kahvehane d erken, 45.000 ki iye bir ktphane d yor. Ktphanelerimiz gnn her saatinde bo , kahvehanelerimiz ise gnn her saatinde tklm tklm doludur. Kahvehanelere eskiden kraathane dendi ini, buralarn okuma ve sohbet odalar oldu unu biliriz. Sre iinde onlarn da ileri bo altlm , Re at Nurinin deyimiyle miskinler tekkesi durumuna getirilmi tir. nsanmz gnde ortalama 5 saat televizyon izliyor. Gazete dahil bir ylda okudu u sre ortalama 6 saattir. arpc rakamlar o altmak olanakl. Ben ku a a da yazan bir yazarm. Elliye yakn kitap yaymladm. Uzun deneyimlerim sonunda unu grdm: ocuklara yazdklarm ko uyor. Genlere yazdklarm yryor. Byklere yazdklarm srnyor. Toplumumuzda e er okuma zrl bir kesim varsa, bunlar kesinlikle ocuklarmz de il. Bu manzara kar snda ocuklarmz okumuyor diye sulamak hakszlk olur. Onlar ynlendirmede, okuma kltrlerini kkle tirmede byklerin tavrlar ele tirilebilir. Ele tirilmeli de. Biz byklerin ocuklara reteceklerimiz kadar, onlardan reneceklerimizin oldu unu da

3 4

Metin Celal, Klasikler ve Korsanlk, Cumhuriyet Kitap, say 929. Prof. Blent Ylmaz, Hacettepe niversitesi. 2011.

1164

unutmamalyz. renme, okuma al eken ocuklarmza ilk okuma kltrnn ailede verilece i hibir zaman unutulmamaldr. Bu gereklik bir devlet politikas haline getirilmelidir. Hzla geli en, byyen son derece dinamik bir ocuk edebiyatmz var. Okuyan bir ocuk ku a da var. Bunun geli imini kt niyetlilere, amatrlere, yetersiz insanlara, rant merakllarna brakamayz. ocuk edebiyatmzdaki ykseli genlik edebiyatn, genlik edebiyatndaki ykseli byklerin edebiyatn tetikleyecek, domino ta etkisi gsterecektir. Ku lar kadar ok ocuklarmzn nlerinde uzak menziller var. Ku larn kanatlar var. Ama ocuklarmzn yok. Onlarn kanatlar ancak kitap ve dergilerin sayfalarndan yaplabilir. Bunu erken ya larda onlara anlatmak, okumay bir ya am biimine, okuma kltrne dn trmek zorundayz. Birbirimiz sevmenin, anlamann, bar iinde dnyalar kurmann yolu da okuma kltrnden geiyor. Unutulmasn ki kitapsz biimlenen ki ilik, iddete, vandalizme, bencilli e dn yor. Nesneler ince, insanlar kaba yerlerinden krlyor. nanlarmz kabala trmayalm. Akademik ve kuramsal dzeyde ocuk ve genlik edebiyatn dne dne konu maya, anlatmaya, ba ka niversitelere sratmaya, bu alan vazgeilmez ya am kltr dzeyine karmaya her zamankinden daha ok gereksinimimiz var
KAYNAKA (1) Geli im Ansiklopedisi, Geli im Yaynlar, cilt 7. (2) ocuk Edebiyat Yll , Gkyz Yaynlar, 1987. (3) Metin Celal, Klasikler ve Korsanlk, Cumhuriyet Kitap, say 929. (4) Prof. Blent Ylmaz, Hacettepe niversitesi. 2011. (5) Prof. Blent Ylmaz, Hacettepe niversitesi. 2011. (6) Metin Celal, Klasikler ve Korsanlk, Cumhuriyet Kitap, say 929.

1165

OCUKLUK, O Y T K ZAMAN
Mustafa erif ONARAN Edebiyat Ele tirmeni

Anlarn yk artnca bellek onu ta yamaz olur. Gene de bir kl pencere alr, uzak bir any aydnlatabilir. Kimi zaman sestir o any getiren, kimi zaman anne yzndeki sessiz glmseme. Uykuma szan, beni sevin iinde uyandran ses, sokak gazetecisinin 1001 Roman geldi demesiydi. Sabah uykularna doyamad m yeniyetmelik dnemlerindeydim. Nasl da frlam m yata mdan. ocu un ruh dokusunu anlamak sabrl bir emek i idir. Kendini e itmesini bilen anne babalar bile, ocukluk dedi imiz o yitik zaman yeterince tanyamaz. O, kendine s amad m, iire bula t m yllarda annemi yle tanmlam m: Bu ev sizin eviniz de il Malta ta lar d enmi avludan Bir ocuk glerdi bir zaman Annenizin elendi Delail Emine Hanm, ba nda rt Annelerin hasdr. O lunu iyi grmek btn derdi, Oturmu maltzda yemek str. Daha ocukken Afacan gibi, ocuk Sesi gibi dergilerimiz vard. Ama 1001 Roman d lem gcmz geni leten ba ka bir dergiydi. zellikle bu dergideki resimli romanlarn insan d ler lkesinde ya atan bir gc vard. Alexis Carrelin szdr: Lhomme Cet nconnu. nsan bilmek kolay de ildir. Ama nasl bilinmeyen bir ocuktur. RES ML ROMANLAR Resimli romanlarda szle d nce eksiltilmi bir dille anlam kazanr. Edebiyatta eksiltilmi dilin gizlerine varmak stesinden kolay gelinmeyecek bir hner ister. Resimli romanlardaki konu ma balonlar, klen baloncuklarla i sesi anlatan d nce ayrntlar eksiltilmi szle ocu un dnyasn anlamamz kolayla trr. Resimli romanlarda iyilerle ktler vardr. Bu ruh yetene i izgilere de yansr. izgiyle yaz btnle ince hem roman kahramanlarnn, hem olaylarn etkisi artar. Ret Kit eskiden sigara ier miydi? imdi dudaklarnn arasnda p vardr. ocuklarn gzdesi bir resimli roman kahramanna sigara imek yak maz. ocuklar da etkileyen bir durumdur bu! izgilerde beliren kk ayrntlar. Yazdaki ruh zmlemelerini a an bir g kazanr. Ktnn yzndeki sinsi gl , yry ndeki kaypaklk, daha ilk bak ta ona ku ku duymamza yetecektir. yiler sa lkl, gle yzl, gven veren ki ilerdir. Kendini o servene kaptran ocuk, iyi roman kahramanyla btnle erek kendini geli tirmi olur. Baytekin, Kzl Maske, Brik Bradford ocuklu umun resimli romanlarnda, kendimi onlarla geli tirmek istedi im kahramanlard.

1167

Kzlmaskenin yumru u bo a gitmez, ktnn yznde yz nn izi kalrd. O roman kahramanlarnn adlarn Trkeye evirerek daha kolay benimsememizi istediler. KLEN ZAMAN Aradan yllar geip de, ocuklu umuzda okudu umuz bir resimli roman anmsad mzda, ayrmna varmad nz bir zaman felsefesini renebilirsiniz. Nice ozanlar, yazarlar, d nrler zaman yorumlamaya al m . Gene de iinde ya ad mz zamann gizlerini tam olarak zebilmi de iliz. Bir resimli roman da zaman kavram zerine d nmeye a ryor bizi. O resimli romanda Brik Bradford adndaki roman kahraman, bir uzay gemisiyle ba ka dnyalara do ru yola kacaktr. Hep uzayn sonsuzlu undan sz aarz. imizde de bir uzay oldu unun ayrmna varr myz? rili ufakl her trl nesnenin de kendine gre bir uzay var. Uzay sonsuzluksa, bilinmezlikse onu biraz kendimizde, biraz evremizde aramalyz. Resimli romanlardaki uzay yolculu u byk bir byk bir laboratuvarda ba layacaktr. Bilim insanlar bir masann evresinde toplanm , uzay aracnn yola kmasn beklemektedir. Roman kahramanyla birlikte kt insanlar da, kendilerini belli etmemeye al arak uzay aracna geerler. Uzay arac yola kar. Kle kle masann zerindeki yuvarlak parann iine girer. Demek parann iinde bile bir ba ka dnya vardr: Uzay arac para iindeki servenini srdredursun, roman kahraman ba ka dnyadaki daha nice ktlerle u ra adursun, aradan geen zamann ayrmnda de iliz. Ama byk laboratuarda, masa ba ndaki bilim insanlar, uzay aracn parann iine girip gzden kaybolurken, belli bir zaman sonra, aracn dn n kar lamak zere ayrlmak istediklerinde, uzay arac byye byye parann iinden kar, kalkt yere konar. Belki de parann iine girip kmas arasnda birka dakika kadar bir zaman gemi tir. Bilim insanlar daha laboratuardan ayrlma olana bile bulamam lardr. Ama bu sre iinde uzay arac klrken zaman da klm , belki o birka dakika iine yllar s m tr. Zamann sonsuzlu u zamanszlkla rt en bir anlam kazanm tr. OCU UN ZGRL Resimli romanlarda, izgi ustal nn etkisiyle ne kan grsellik, o yitik lkedeki ocuklu u zgrl e hazrlar. zgrlk insann kendinden kurtulmasdr. Bu kurtulu ta yaratc bir g vardr. zgrlk, ocu un kendini yitirdi i de il, ki ili ini geli tirdi i, gelece e umutla bakt bir kurtulu tur. Lbnanl bilge Beydaba bo una sylememi : ocuklarmz bizden kopan oklardr diye. Yeter ki o oklar hedefine varsn. Kendinden kurtulan ocuk yitip gitmeyecek, ki ili ini bulacaktr. Ki ili ini bulan insan, kendinde o alacak, yeni bir dnyann umut olacaktr. Ben kurtarlm bir insanm diyen ozann yalnzl n anlamak gerek. Eksiltilmi bir dilin yalnl , izginin grselli iyle akp giden bir serven ocu u yalnzl ndan kurtaracak, yaratc bir g haline gelece i zgrl e kavu turacaktr. ocu un zgrl , kendini da tp ba bo olmas anlamna gelmez. Kendinde yeni bir insan yaratarak gerek ki ili ini olu turmak diye yorumlanr. ocuk edebiyat da byle bir olu uma yarayan bir geli me gstermelidir. ZAMANIN GRECEL Zaman kavramnn grece olu una Sabitin beyitinden bakarsak: eb-i yelday mnnecimle muvakkit ne bilir 1168

Mptela-y gama sor kim geceler ka saat. En uzun geceyi yldz falclaryla zaman lenler belirtmeye al sa bile, ac eken hastalar iin geceler bitmez. lmn kysndaki ya l adam geen zamana dalar da Daha dn gibiydi der. Anadolu ermi i evresinde toplananlara Tanrnn gcn anlatyor: Tanr yle sonsuz bir gtr ki, zaman iinde zaman, mekn iinde mekn yaratr. Dinleyenler arasnda bir gen, Atma Eren atma! diye geirir iinden. Bir zaman de i imi iinde o gen kendini bir balk kynde ama r ykayan bir kadn olarak grr. Bir balkyla evlenmi , 7 ylda 5 ocuk do urmu tur. Bir ba ka zaman de i imi iinde gen adam, gene Anadolu ermi ini dinleyenler arasndadr. Anadolu ermi i szn yineler: Tanr yle bir Sonsuz Gtr ki zaman iinde zaman, mekn iinde mekn yaratr. Gen adam oturdu u yerden aya a frlar: Haklsnz Efendim. Haklsnz! diye haykrr. Anadolu ermi i yle glmser: A o lum 7 yl bir balkyla evlenip 5 ocuk do urduktan sonra m bu gere i anladn? ZAMAN YA LANIYOR MU? ocuk ruhumuzun dokusunu iyi tanmyoruz. Kendini oyuna kaptran ocuk zamann ayrmnda de ildir. Ak am sofrasnn oktan kuruldu unu unutmu tur. Resimli roman kahraman Brik Bradfordun serveninde uzay arac parann iinden girerken mekn nasl klrse, zaman da daralr. Yer geni leyince zaman da o alr m? Demek resimli romanlarn sessiz bir felsefesi var. Resimli romanlarn ocuk ruhunu geli tirmede ne gibi yararlar sa lad n bu i in uzmanlarna brakalm. iirde zaman sorunu ozanlar bir hayli u ra trm tr. Ne diyordu Ahmet Hamdi Tanpnar: Ne iindeyim zamann Ne de bsbtn d nda. Yekpare, geni bir ann Paralanmaz ak nda. Zaman m akp gidiyor, duran zamann iinde biz mi ya ama servenimizi tamamlyoruz? Belki de bir ba kasnn ya ad servende zaman tartmak daha kolay oluyor. Zaman kendi aldrmazl iinde akp giderken ocukluk gerilerde kalyor. Anne babalar kendilerini geli tiren, nemli ki iler olan ocuklarn, hep o zamann gerisinde kalan ocuk olarak gryor. Ama zaman da ya lanmyor mu? Nice anlarn bulankl ndan geen zamana bakarken biz de Ahmet Pa a gibi; Bir vakt olur ki derler o da bir zaman imi ! demekle yetinelim.

1169

OCUK VE GENLER N OKUMA KLTR ED NME SREC NDEK TEMEL SORUNLAR GELECE N OKURUNU HAZIRLAMAK
Zbeyde SEVEN TURAN air, Yazar

ocuk ak kapdr. Bu kapdan kedi de girer kpek de. Fazl Hsn Da larca ocuk insann anayurdudur. ngiliz atasz Szckler d ncenin ta tdr. Sartre nsan dnyaya insan aday olarak gelir. E itilir, retilir ve insanla ma srecine girer. nsanla ma srecine girme smail Hakk Tongu ve Ycellerin dneminde doruklara ula m tr. Bu toplum, Atatrkle, smail Hakk Tongula ve Trk dilini dnyaya tantan Nazmla vnmelidir. Mehmet Ba aran Grme, anmsama, seslendirme ve de erlendirme gibi giri ik eylemleri ieren bu etkinli in genel nitelikleri yle zetlenebilir: 1-Okuma bir ileti im srecidir. 2-Okuma bir alglama srecidir. 3-Okuma bir renme srecidir. 4-Okuma bili sel, duyu sal ve devini sel boyutlu bir geli im srecidir. Prof.Dr. Sedat Sever Edebiyat insanlar kirletmekten korkmaldr Selim leri NEDEN OKUMALIYIM? NE OKUMALIYIM? NASIL OKUMALIYIM? GR : Neden okumalym? Ne okumalym? Nasl okumalym? sorularnn alann geni letti imizde ya da bu sorulara yant ararken ba l n kapsamn da geni letmi olaca m d nyorum. Bu alana girerken yukarda and m derin sylemlerin anlatma yol havas verdi ini anmadan geemeyece im. Dostlarla syle ilerimizde de dillenir, insann sanat yetene iyle do du u, ocuk okurlarmla syle irken de. Ya amn yakasn tuttu unda insann, hangi rzgrn pe ine taklaca bilinmez. Belki rakamlarn iinde bir matematiki, belki yaral bedenleri sa altan bir kanatl melek, belki de tutsak ku lar uurmaya al an bir e itimci olarak tutunur ya ama. indeki k sabrla bekler k esinde. Gnn birinde bir kvlcm yeter yola koyulmas iin. O, k esinde beklerken gkyznn yarsn boyam tr artk. Kanatlanr yre indeki ku ... Bir yan bedenleri sa altadursun, ruhundaki k giderek prltya dner. Bu konuya girerken bildiri zetimde de ku ak arasnda gidip gelece imi yazdm. Benim ku a ma dnmeden yzm, ky enstitlerine evirece im lda m. Birok ulusun kendi kl insann yaratmak adna uygulad tasarcalar buluyoruz ara trd mzda. Ne ki bunlarn en arpc olan Cumhuriyet dneminde lkemde uygulanan zgn e itim tasarcas ky enstitleridir. Cumhuriyeti zmseyen aydn yaratmak adna, bir lkenin yazgsn de i tiren bu uygulamaya bakarak girece im konuya. nk dnden bugne kazanmlarmzla yitiklerimizin etelesinin ba ka trl tutulamayaca n d nyorum. KY ENST TLER NDEN Cumhuriyetin en nemli kazanmlarndan ve en bereketli rnlerinden biridir Ky Enstitleri! 1924 ylnda karlan E itim Birli i Yasas, nasl bir insan yeti tirilmesi gerekti ini aklam tr. smail Hakk Tongu Ky enstitlerinin amac, zgr ve ki ilikli birey yeti tirmektir. , retim bir aratr; bir ama de ildir. diyerek bu kurumlarn zeti olabilecek szle aklam tr amacn.

1171

O sre iinde halkn yzde sekseni kylyd. Bunun da ancak yzde be i okuma yazma biliyordu. Ky Enstitleri 1940l yllarda lkemizin 20 yerinde kurulmu , i iinde i e itimi ilkesinden yola karak e itimini srdrm tr. Ky ocuklar ve e iticiler, karnca gibi al arak, kendi yuvalarn kendileri yapm lardr. O yllarn yok yoksul dnemlerinde, devletten sadece ivi alm lardr. On yl gibi ksa saylabilecek bir srede; 17 341 enstitl yeti tirilmi tir. Hasan Ali Ycel, Da ba larnda kendi kendine ap solan iek brakmayaca z, sz deyi iyle yola km tr. Bu lkenin pek ok sekin yazar, sanats ve yneticisi bu kurumlardan yeti mi lerdir. E itimci ve siyasetinin i birli iyle e itimde yenilikler ba arlyor. Ky odalarnn, halk evlerinin desteklenmesi karar alnyor. .H. Tonguun Ky Enstitlerinin amac zgr ki ilikli birey yeti tirmektir. , retim bir aratr, bir ama de ildir, sylemini ya amsal klan rnekler yeti ir bu zgn kurumlardan. Oysa geldikleri yerde, dededen, daydan ve babadan grsel olarak ok etkilenir bu ocuklar. Bitkilerle, hayvanlarla, dahas, toprakla tan klklar ocukluk gnlerinde ba lar. Krk kmadan anasnn srtndan saban izgisine d en ocuktur onlar... ocukluklarn ya amadan, hemen bytlenlerdendirler ayn zamanda. Bu bymeler etkisini okullarnda da gsterir. Oralarda en ok sorumluluk isteyen konular duraksamadan stlenirler. Tam anlamyla, bir kltr ve uygarlk projesi olan ky enstitleri sosyoekonomik adan feodal toplumun k yle, burjuva toplumunun ortaya k dr. nsann do ay de i tirirken, kendini de i tirme srecidir. Bu bir uygarlk ko usudur. z varl a giderken, evrensel de eri bulmaktr. nsann kltrel kklerinden, yeni bir insan geli tirmedir. a d kalntlardan arnm , ya amnda do malar barndrmayan her trl olay ele tirel bir dzlemde irdeleyebilen yurtta lar yeti tirmi tir ky enstitleri. Bu uygarlk ko usunda insan da, do ayla at ba , kendini yeniden yaratyordu. Yoklu un, yoksullu un dahas bilisizli in acmaszl nda sinen insanmz, silkiniyordu yeni ba tan. Kulluktan bireyli e gei in en arpc rne ini sunuyordu dnyaya! Durduraksz al p didiniyor, co kusunun ardna saklyordu yorgunlu unu... Btn bu yenilikler, kazanmlar bu okullara gelebilmeyi ba aran ky ocuklarnn okuma kltr edinmesiyle ba arlm tr. Oradaki zorunlu okuma saatlerinde rencilere, Hasan Ali Ycel zamannda devlet eliyle evirisi yaplan dnya klasiklerinin okutulmasnn ki ilikli insan yeti mesine getirisi tart lmazdr. Yazk ki, fil hi yorulmad lkemizde karncay ezmekten. Aslan, akreple yar maktan... Bu kurumlar ya asayd biz bugn bu kmazlarn derinlerinde rpnyor olmayacaktk. Okuryazar oran yzde seksenleri a m bir lkede, kitap okuma oran hl yzde drt buuklardaysa; birey olabilmeyi ba arm herkesin durup d nmesi gerekmektedir. Bir zamanlar iinde bulundu u durumdan silkinen, ksa zamanda yol alan bir halkn bunu yeniden ba araca na inanmak istiyorum. En byk soygun kltrel soygundur. Bu, ekonomik soygundan daha nemlidir. irkin politik kararlarla bir lkenin yazgsn de i tiren kurumlara kyld. Okumayan retmeyen, yn tketime dnk insan modeli izildi. Yeniden ba a dndk. neyle kuyu kazmay srdryoruz imdilerde. Bilgisizli in sarmalndaki insanmzla aramzdaki uurumu atlamaya al a al a yol almaya abalyoruz. ARA KU AK Bizden nceki ku a n geldi i yerden kendi ku a ma geiyorum. Alt yapmz hazrd. Kaltsal olarak yz kitaba dnk bir ku a n ardndan geliyorduk. Ko ullar zorlayarak da olsa ideallerimizin ardndan ko tuk. Okuyarak, d nerek, sorgulayarak yol aldk. Ky odalarndan yeti en babalarmzn ardndan il halk ktphanelerinden yararlanan ocuklardk. U runda sava t mz birok idealimiz vard. Grsellik imdiki kadar a r basmyordu. Okuduka okumadklarmza ko tuk. retmenlerimiz okumay destekleyen tutum iindeydiler. Okurken yaratc olabildik. Gnmz ocuklar bizden daha ok eye sahipler. Yazk ki idealleri yok. o unun yz do rudan tketime dnk. Bunu sylerken ki isel saptamalardan ok genele bakyorum. zellikle 1980 sonras siyasi de i imlerin, kolaycl ve tketimi nceleyen yaptrmlarn atlamamalym. Bundan tr kltrel kazanmlarn yerini metaya brakmas, grselli in okuma kltrn alt etmesinin ardndan lke boyutunda ya anan yozla mann sonular arpyor yzmze gzmze. Tm bunlarn sonucunda mutsuz ve umutsuz bir toplum olmaya do ru ko ar adm gidiyoruz. El yordamyla ve rastlantyla yolunu bulmaya al anlar yazk ki aznlkta. Btn bunlardan sonra, okumayan d nmeyen, kolay yoldan kazanmaya e ilimli bir ku ak yeti ti. Bunda yanl politik kararlarn etkisi kanlmaz. E itim sistemindeki yozla ma ve kmazlar da cabas. Btn bunlarn yannda din ve etnik ayrmcl krkleyen kitaplarn yaymlanmas, bununla kalmayp cretsiz olarak hzla da tlmas da ayr bir yol kesen grnyor. 1172

OKUR YARATMAKTAK ETKENLER On yl a kn bir sredir ilk retim okullarnda okumay zendirme amal syle i al malar yapyorum. rencilere daha nceden hazrlkl oldu um konular aktarrken, syle i ilerledike onlarla beslenip o ald m sylemeliyim. nsann en giydirilmemi a yla (ya be iyle) yz yzeyim, dahas en duru en ltl haliyle Onlara ula may ba ard mda, konu malarmz beni de a rtan derinli e akveriyor. Oysa bu alanda kuramsal anlamda emek verenleri bile a rtacak bir derinlik imledi im. ocu un iindeki yeti kinin sesini duyurdu u bir zaman dilimine ekiveriyorlar beni. O zaman anlatcyken dinleyen, retenken renen konumunda duyumsuyorum kendimi. te tam da bu noktada ayaklarm yerden kesiliveriyor. Ya adklarm, hem iimdeki ocu u ho nut ediyor hem de yeti kin olan ve bu alana emek veren beni. Birka yl nce, Manisa Okuyor kampanyas kapsamnda Manisadaydm. Gne in trken stmaya ba lad bahar gnlerinde bahede ocuklarla syle iyorum. Hani onlarn evremi sarp beni konu mann iine ekiverdi i bir syle i imledi im. Onlara: Nasl bir kitap okumak istersiniz? diye sordum. Her birinden gelen yantlar ok nemliydi. Kimi, E lenceli olmal dedi. Kimi, Resimleri gzel olmal,, inde anlamad m szler olmamal,, Masallar sevsem de, yklerin ya anm olanlarn daha ok seviyorum, Nasl ba larsa ba lasn, ama ne olur sonu iyi bitsin yklerin. diyenin ardna d verdi hepsi birden. zellikle masallarn uyarlanmam olanlarndaki iddet elerine ta ndm orackta. ocuklarn tepkileri genellikle bu ve benzerlerine olmalyd. Ondan sonra katld m syle ilerde de bu sorularm srd. Onlardan beslenmelerim de. iddet esinin ocuklar zerindeki etkilerini, merak etti im oldu. Bu anlamda bakt m bekler olu turdum. Anlatda do rudan ve olumlanarak verilen iddetin ocuklardaki zellikle ruhsal anlamda yaralanmalarna tanklk ettim. Bunun yannda, gnmzde olduka yol alm olan ocuk yaznn izlemeyip, hl gemi in izlerinde oka dolanan e itimcilerin nerdi i eski dnem yazarlarnn yaptlarnn zellikle dil anlamnda ocu u okumadan so uttu unu gzledim. retmen istedi diye, devini yapabilmek iin, ok zorlanarak verilen kitab okumaya al an ocu un, ya amnda ba ka kitap grmek istemedi ini dinledim kendisinden. Bu tmcelerim bizden nceki ku a n yazdklarn yoksaymak olarak alglanmasn. Onlar olmasayd biz ne ile beslenecektik? Bugn bir yere ta nabildimse nceki ku a n yazdklarnn byk etkisi var zerimde. Dahas kaleminden etkilendiklerim de oldu. Zamanla su yolunu buldu. Ben kendi yaznsal izgimde durmay dahas o izgimi belirlemeyi rendim; elbette ki yeni geli imlere kapm ak tutarak yaptm bunu. Geti imiz yl bir sanat dergisi (Lacivert), Kemalettin Tu cu dosyas yapt. Birka ocuk yazn etkinli inde ve sanal ortamlarda Tu cunun ackl sylemlerinden tr ok ele tirildi ine tank oldum. Ben bunu yapanlarn yannda yer almadm. nk ocuklu umda ocuk yaznndaki nemli bir bo lu u dolduruyordu K.Tu cu. Gerekten ackl bir anlaty ve yazn ye liyordu. Ne ki onun yani Tu cunun yerine koyaca mz fazla bir seene imiz yoktu. Bugn byle de erlendirmeme kar n, bendeki yazma drtsn tetikleyen ocuklu umun nemli bir yazaryd. Onun ve yaptlarnn o gnk ko ullara gre de erlendirilmesinin gerekti ini savundum. Burada yineliyorum. Gnmzdeyse yazn anlamnda ok seenekli bir sreten geiyoruz. Buna kar n, bugnk ocu un bizim ku a mz denli korunakl olmad n d nyorum. Bu anlamda kitap seiminin ne denli nemli oldu unun altn izmeliyim. yi ve do ru seimler ocu u okuma evrenine abucak ekebilir. Zaman yitirmeden iyi bir okur olma yolundadr artk. De ilse daha yolun ba ndayken okumadan so uyup, okumayan, yazmayanlar ordusuna bir ki i daha eklenece inin altn kaln izgilerle izmeliyim. Ya amsal anlamda byle ocuklarn says da yazk ki azmsanmayacak denli ok. Di erlerini okuma evrenine ekmek daha kolayken, sz etti im ocu u ncelikle iinde bulundu u baskdan kurtarmak gerekebiliyor. Syle ilerimde ocuklarla, okuyan insanla okumayan insan arasndaki ayrm, dahas ayrmlar bulmaya al yoruz. Ben neden sayarken onlardan on sralama gelebiliyor. Kitap okuma al kanl n ya amna s drm bir ocu un; gzel konu aca n, gzel yazaca n, kendine zgven kazanaca n, alglama hznn geli ece ini, lkemizin okuyan bir lke olmasnda katks olaca n payla yorum. Ne ki bunun ya amsal bir ncelik oldu unda gerekle ece inin altn iziyorum. zelikle, alglama hznn geli ece i ba l n derinle tiriyorum. Snavlarda yaplan bir ara trmada, okuma al kanl olan bir rencinin iki dakikada okuyup anlayp yantlamaya geti i bir soruyu, okuma al kanl edinememi bir ocu un alt dakikada anlad nn grld n payla yorum. Bir soruda di erinin kat zaman harcarsa verilen srede sorular yeti tiremeyece ini bir de Okumayan ocu un sorunun yantn bilebilece ini de varsayabiliriz. yle bile olsa, alglama hz geli medi i iin; 100 soruluk bir snavda okuma al kanl olan ocuk snav k dn verdi inde, okumayan ocuk daha otuz be inci soruda emekliyor olacaktr. nsan bir dersten bir nedenle geri 1173

kalrsa, daha ok al arak, ya da olanaklar lsnde destek alarak o bo lu unu doldurabilir. Dersi renebilir; ama insanlarn alglama hzn geli tiren tek ara kitaptr. Bu payla mdan sonra, birok rencinin uzun uzun d nd ne tanklk ettim. Daha sonra retmenlerinden, okumay sevmeyen ocuklarn bile kitap okumaya ba lad n rendim. Saatlerce al p soluksuz kt m okuldaki yorgunlu uma de di ini d nd m ne ok deneyim ya adm. DL Anadili, ana stne benzer. Yk szckler ste kar m yabanc madde gibidir. Okumann ocukta yaratt olumlu sonulardan en nemlisi bence okudu u yaptn ocukta dil bilinci ve duyarll geli tirmesidir. zellikle gnmzde diline yabanc, ba ka dillere zentili olmasndan tr dili rakamsal ya ndan daha ya l bir ku ak yeti mektedir. Bunda toplumun btn bireylerinin oldu u gibi, en ok da yazn emekilerinin sorumlulu u oldu unun altn kaln izgilerle izmek istiyorum. Okudu u yapt ocu u etkilerken, onu de i tirip geli tirerek bir st a amaya ekebilmelidir. ocu a yazanlarn iinde bir ocuk olmaldr. A r duygusallk bu etkiyi zayflatabilir. ocuk yaznna soyunanlarn yaln bir anlatm ye lemeleri gereklidir. Bir toplumda de erlerin de i imi, ki ilerin iste iyle de il, toplumun de i mesiyle olanakldr. Dili yaratan halktr. Sanat ya da bilim adam dili inceltip donatabilir. Dil bir alanda geli meye ba lam sa di er alanda geri kalamaz. zellikle son yllarda Trkenin yetersizli inden oka sz eder oldular de i ik kesimlerdeki insanlar. Bunlar kendi yetersizliklerini dilin yetersizli i olarak gsterenler midir acaba? Oysa dili geli tirmek demek, d nceyi geli tirmek demektir. Bir dil yaz diliyle glenir, de ilse yok olmaya adaydr. Bilim, insan yaratrsa dil gezdirir, derler. Bu anlamda, Trkenin btn olanaklarn kullanmak, dahas bundan yararlanmak yazarlarn ve izerlerin sorumlulu u ve zorunlulu udur bana gre. Buradan ocuklara yazlan yaptlara gelirsek: ocuklar iin yazmak, byklerin alanndan ocuklarn alanna gemektir. Yani zora gemektir. Yazar hangi ya be ine yazyorsa, onun sz da arc n iyi bilmelidir. Seti i ya be inin ilgisini nelerin ekti ini gzden karmamaldr. Anlam ve i ses arasndaki dili iyi kullanmal yazar. ocuk yaptlarnda yresel dil kullanlmamaldr. oka kar lkl konu ma olmaldr. Anlat ak ve yaln olmal, belirsiz szcklerden kanlmaldr. Somut szckler a rlkl olmaldr. Yapay konularla ve zensiz bir dille ocu a okumay sevdiremeyiz. Bu anlamda ocu a yazmak yeti kine yazmaktan daha zordur. ocu a yazmaya soyunanlarn iinde bir ocuk olmal. Dahas yazar iindeki ocukla gnmz ocu unu arkada klabilmelidir. ocuklar hayatn lme verdi i bir gzda dr. der miydi yoksa bilenler. Yine ocuk yaznnda d gere in bir parasdr. ocu un en nemli zelli i olan d lerine seslenebilmelidir yazar. Kimi her ey bir oyundur. D ve oyun ska bulu maldr. GELECE N OKURUNU HAZIRLAMAK istiyorsak e itsel do rulara uyalm derken bunu ocu a dayatmadan yapmalyz. Yaptn kurgusu ve dili ocu a gre olmaldr. ocu a greli i de abartya kamadan yapmal, de ilse ya amdan kopuk bir okur hazrlamaya katkmz olacaktr. Bu denge iyi kurulmaldr. Szn burasnda dil konusunda ocuklu umdan iki znel rnekle sylemi beslemek istiyorum. SZE GEL NL K G YD RMEK Anadilim ana stmce a r m yapar. Bu sylemin ardndan da zaman yitirmeden yeniden anamn sylemlerine tutunmaktan alkoyamam kendimi. Sz ulad da ulad, A usuz a m, a rsz ba m!, Bu can benden hesap sorar, der, kestirmeden yol alr hl ylesine bir derinlik ta r ki sylemleri, durup yeniden d ndrr duyanlar Oysa bunlar daha gen birinin dilinde grdler mi; Ebe nine canm! Bu, ebeyle nineyle yeti mi , ya da dul kar ocu u olmal! yargsn ne srmekte gecikmezler. Grm geirmi lerin, ya amn a r ykn omuzlam larn bir l dr da bu sylem! Onlara zgdr Onlarla yitmesin dile im! Benim ku a mn ye erme a nda yk szcklerin a rlkl oldu u tmceler dolanrd ortalkta. Szm ona sekin ki ilerdi de bunlar! Ahmet Efendinin mahdumuyum efendim! Zati alinize arzu hal eylemeye geldim. szleriyle yanma geldiklerinde ya amdan nasl d t m bugn gibi anmsyorum! ok uzaklara gitmeyin; doksanl yllarn ba larndan sz ediyorum. Ve ben Ege 1174

illerinden birinde idareciyim. Oturdu um konum mu bu insan byle konu maya itmi ti acaba sorusunun sancsyla ya adm ka gn! Yok canm, dedi iimdeki ses; sen bu szcklerin birini olsun doladn m diline? yleyse o bunlar diline dolayanlarn hamurundandr. O dnemlerde bu szleri duyup geenler, benimsemeyenler o unluktayd. o u da neme gerek, der, duyup geerdi. nn arkasn aramaz, sz birbirine ulamazd. Bu suskunlu a inat, ald ba n gitti dil rma ndaki bulank su! rktmeyince saylmaz oldu dilde kirlilik Suskunlu un da az deste i olmad elbette bu hzl gidi e. Maliye Bakanl bnyesinde alan snavlara katld m dnemleri anmsyorum. nce evirisini yapar sonra al rdk konuya. Bizim ku a mz bu i kenceyi ektikten ok sonra Trkele ti yasalar ve ynetmelikler. Belki duru bir Trke de ildi, ama en azndan bizler anlayabilir olmu tuk okuduklarmz. Ki o srete bile bu ar ve durula ma al malarnn kar snda olanlar azmsanmayacak denli oktu. Geriye dnp bakt mda hl anlamakta zorlanrm bu kar koyu lar. Oysa yakn gemi in kl insanlaryla beslenen dupduru dil rma nda yzmez miydik biz? Hemen bizden nceki ku a n babamn da aralarnda olan kl insanlarn yeti tiren Ky Enstitlerince artlm bir rmakt dilimiz. Oralardan yeti en, imdilerde her biri yetmi be li ve seksenli ya nn merdivenlerinde soluklanan nice kalem ustasnn diline dolanyorum yeniden. zne dnk, ar ve duru Trkenin d na zenmedi hibiri! Dahas dilin olanaklarndan son snrna de in yararlanmasn bildiler de ayn zamanda Bugn ya amn srdren ya da yitirdi imiz birok kalem ustalarndan, Mehmet Ba aran, Mehmet Cimi, Huriye Sara, Talip Apaydn, Mahmut Makallarn yannda, yitirdi imiz Fakir Baykurt, Ha im Kanar gibi kalem ustalarnn yaptlarnda tek bir yk szck gremezsiniz. Szn ucunu kanatrlar,, Bahar ak kapdan ieri sokarlar, da kimin mahdumu olduklarn dillendirmezler hi! Kendi z diliyle kendi de erlerini ya atan ve geli tiren insan yeti tiren bu zgn kurumlarn kapatlmasndan sonra iyice yaraland dilimiz. Ba ka dillerin ku atmasn varsllk saydk, dnyann en varsl dillerinden Trkemizi teleyerek! Bugne dnersek yzmz, yeniden da ldk; yeniden sapmaya ba ladk zmzden. Bizim olan bu denli korunaksz klmann sorumlusu kim ya da kimler dersiniz? rettiklerimizin yaznsal de eri olmasnn yannda, dil kaygs ta mayan gnmz yazn emekilerinin o u dillerinin; rakamsal ya larndan daha ya l olduklarnn ayrmna varacaklar m yakn gelecekte? stanbulsadm, demi ti retmenim, aysdm bir de. Szn derinli i bu, diye d ndm duydu umda En yaln halinden yola koyularak, gelinlik giyme haline ko uyor sz. yle dolambal yerlerden geerek de de il, en kestirme ko u yolunu seiyor zne. Ba ka bir sylemle, Canm stanbula gitmek istiyor. stanbula gitmeyi zledim, de diyebilirdi. Aralarndaki ayrm nasl da esrikle tirip varslla tryor sz. zmir Trke Gnlerindeydik. Salona girdi imde Sn Yusuf otuksken konu masna yeni ba lyordu. Dilin kimi duru sularnda gnendirdi dinleyenleri; kimi de birlikte yazklandk bulank sularna otuksken retmenimin yerine oturmu um bilmeden. antasn almaya geldi inde kutlarken; Sze gelinlik giydirdiniz retmenim, dedim. Gidemedi yanmdan. Bu sz ilk kez duydu unu syledi. Babamdan dn ald m ekledim. Szn tam da burasnda ocuklu uma ta ndm. Babamn bana arma an etti i sylemi dn alarak d tm yola. ocuktum. Babamn grevi nedeniyle kylerdeydik. retmenim ve babam bana okumam iin kitap bulurlard. Erken ya ta kitap okuma al kanl n kazananlardandm. Bundan tr de erken ba ladm yazmaya. Yazdklarm babama gsterirdim. Zor be enen ve olduka sert yapl bir insand. Solu umu tutardm, eline tutu turdu um yazm okurken. Sze gelinlik giydirmi sin, derdi. O skknlkla anlayamazdm nce. Bak larm yznde gezdirdi imde yz izgileri ele verirdi onu. Buna sezgilerimin de yardm etti ini atlamamalym. Syledi inin be eni anlamna geldi ini alglamam uzun srmedi. Eli ba ma uzand m, uzanp dokundu u samdan yre ime akt m gnencimi anmsayamyorum; ama bilincime uzand ndan hi ku kum yoktu. O gn bugndr szn stndekilere alc gzyle bakar oldum. Gelinlik giydi ini grd mde gnendim. Karalara brnd nde szlad yre im. Babam hl gelinlik denetimini srdryor szcklerimde. Yeni bir yaptm yaymlansa yakn gzlklerini takp geiyor k esine. Benimse hl a zmda yre im; babamn gelinli i ayrmsamasn bekliyorum. 1175

OKUMA KLTRNDEN YAZMAYA Okuma edimiyle birlikte ocuklarn yazma yetilerinin de gn yzne kaca n d nyorum. Buna kendi ocuklu umdan yola karak bakmak istiyorum. Babam ve retmenlerimden tr ya amlarna kk ya ta kitab s dran bir ku a n ardlydm. Ne ki yeterli ocuk kitab bulamad mdan, erken ya ta yeti kin kitab okutulan biriydim ayn zamanda. Bu bende belli bir duraksama yaratsa da, okuma alanndan uzakla trmad beni: Do aldr ki tersi de olabilirdi. lkokullu yllarmda okulda iir yazma yar mas alm t. retmenime yazd m iir okul birincisi seildi. Bir kitapla dllendirildim. retmenimin: Sen iir yazyorsun gerekten, aferin. Sznn beni bugnlere ta d n yadsyamam. Ard ardna gelen iir yazma abalarmn tohumu da bylelikle atlm oldu. yi yazabilmek iin daha ok daha ok okumam gerekti ini renmem, dahas buna yrekten inanm olmamdan daha gl ne olabilirdi? Okuma yetisini kazanan ocuklarda d kurma yetisinin ne denli geli ti ini hem onlar izleyerek, hem de yazdklarna bakarak anlamamz olanakl. Dahas ya ad toplumu, insanlar tanma, e riyi do ruyu birbirinden ayrabilme gc kazanr ocuk. Onu etkileyen, onda olumlu geli meler yapan bir kitap bir sonraki kitaba hazrlk yapar. ocuklara daha ok okumalar iin ne yapmal? Diye sordum Esraya. Onun yantn hi dokunmadan alyorum buraya. Esra Nur Yldz ( lk retim 4. Snf rencisi) Bence btn ocuklar ve genler okumay sevmiyordur. Bazlar seviyordur sevmeyenler ise skldklar iin kitap okumuyorlardr. Mesela baz ocuklar oyun oynamay daha ok sever kitap okumaktan sklrlar. Kendi zevklerine gre kitap ararlar. Bence daha ok ocu un kitap okumas iin onlarn hayal dnyasn ve zevklerini gz nnde bulunduraraktan yazarlar kitap yazmal. Mesela bizim alt kom umuz var. Onlarn ocu u var bunlardan en k erkek ablasna ktphaneye giderken hep araba ile ilgili kitap almasn istiyor. ocuk, 4.snfa geecek. Kendi zevkine gre kitap bulamad ndan kitap okumuyor. Erkek ocuklar iin arabal, sava l kitaplar olabilir. Kz ocuklar iin ise daha ok masallar, fkralar olabilir. Byle olursa bence daha ok ocuk kitap okur. Genler iin ise mesela gen ablalarn daha ok kitap okumas iin a k iirleri roman kitaplar olabilir. Gen a abeyler iin ise maceral servenli kitaplar olabilir. Bana gre herkes iin kendi zevkine gre kendi hayal dnyasna gre kitap bulabilirlerse herkes okumay sevebilir. Esrann yazdklarndan bir reete karlmamal elbette. Ne ki yazar, retmen ve en ok da anne baba geninde bildik do rularla ocu un ynlenmesi sa lanmaldr. Bu konuda retmenlerin abasn ok nemsiyorum. En kestirme yoldan, Bugn ne okudun? sorusuyla ocu a yakla abilen retmenlerin snflarnda okumayann olmad n ok gzlemledim. Ne ki ocu unun elinden tutarak kitap fuarna getiren anne babalar da Yanma gelerek, Kitap aldm, bisiklet aldm, sevdi i giysiler aldm yine okumad. Bana yardm edin. sesleni leri hl kula mdadr. Siz okuyor musunuz? soruma a knlkla bakarak: Bu ya tan sonra m? diyenler de azmsanmayacak denli oktu. Okuma edimini ders gibi alglayan, bir ya am biimi olmas gerekti i algsn alamayan bir anne babann ocu una en iyi kitab verseniz de sonutan emin olamyoruz yazk ki En nemlisi de zde im kurma becerisi geli ir. Bu konuyu dzenli bir sralamayla, Prof Sedat Severin Kk Yaynlarndan kan, ocuk ve Edebiyat adl yaptndan grmek olanakldr. KU AKLAR ARASI Ku aklar aras ayrm demi tim. E risiyle, do rusuyla; eksi iyle, gedi iyle geti ocuklu umuz. te tam da oradaki ocukluk a mzda doldurulamam bo luklar, kendi zlemlerimizi dahas doymam ocuklu umuzun zlemlerini ocuklarmzda grme e ilimi olarak dnd bugne yazk ki. Bunun iin yeti kinler adna ba ka olumsuz tanmlamalar da yaplyor yetkin ki ilerce. Ardndan, geriye dnp bakt mzda bizi bile a rtan y malar ba lyor krpecik omuzlara. Y dka y yor hzmz alamyoruz. En doyumsuz drtlerimiz kyor ya am denen sahneye. En arpc yan da bunu do rulamaktan rarz tez elden. Anne, doktor olmak isteyip olamam tr. Ya da mimar olma d n bytm tr iinde koca mr. O, bu topluma bir doktor ya da mimar borludur. yleyse karmaldr hamuru. Hamurdan ocuk elindedir artk. Bu i lere yetene i var mdr ocu un? O i le u ra maktan ho nut kalacak mdr? Ne nemi var! O, her olana sunacaktr ocu una. Anadoluda oka sylenir; Ceketimi satar yine okuturum. derlerdi, adamn en de erli e yasdr neylesin. Artk ceketler de para etmiyor. 1176

Bir yazy okurken biraz kendimizden bir eyler grp kaamak bir gl le okumay srdrrz kalann. Bu kez de bunu grr gibiyim. Sa lkl kararlar alabilmeyi umarz yine de. Daha ergenli e girerken yorgun, bezgin bir genlik grmemek adna yleyse bu grntde kk ayrntlar nemsemeliyiz. Dahas grmezden gelmemeliyiz. nmzde yazgs bize ba l biimsiz hamurun yeteneklerini ara trmakla ba lamaya ne dersiniz? Sonras m? Zaten var olan yetenekleri do rultusunda desteklenen canl, ya amndan ho nut olacaktr. Bu tez zamanda anla lacaktr. Nasl m? Ondan d arya vuran ltyla ve zgvenle. Dahas okuma kltrn edindirmekle ba lamal. ocu un kurtulu u olma olasl en yksek karar olacaktr bu belki de zmirde ky mahallede bir okuldaydm. Snfa erken girdim. o unun ba gz sarlyd. retmene nedenini sordu umda, bir gn nce okulda toplant oldu unu, snf yalnz brakt n, dnd nde ocuklarn o unu yaral buldu unu anlatt. Biraz gl ocuklarn bir ksm, Polat Alemdar di eri Memati olmu . Savunmasz olanlar yaralam lar. Grselli in kk bir toplumdaki olumsuz etkilerine ba ka bir rnek gerekir mi? Yazk ki gnmzde a rlkl olarak iddet eli grsellikten besleniyor ocuklar. iddeti olumlayan, grsel ya da yazl yaptlarn insan yavrusunda yaratt en arpc sonutu grd mz. SONU VE NER Btn bu anlatdan, saptamalardan ve rneklerden sonra di erlerinde oldu u gibi ocuk yazn yaptlarnda da zaman e riyi do ruyu ele inden geirecektir. Ne ki ocuk yaznna soyunanlarn pardon deme anslar yoktur. Ailelerin bir sorumluluk bilinciyle konuya yakla malar nceliklidir. Okuyan anne baba rne i ocukta okuma ediminin daha erken ba lamas ve bir ya am biimi haline gelmesini sa layacaktr. De ilse ocuk iyi rne i okudu u yaptlardan alacaktr. ocuk yaznnn nemi burada daha belirleyicidir. retmenlerin, bu konuda daha da bilinlendirilmeleri gerekmektedir. Okumayan retmen, okumayan sradan bir vatanda kadar ba lanmay hak etmiyor bu konuda. Okullarda en ok okuyann ne karlmas, kk dller verilmesi dahas retmenin o ocu u ayrmsamas ocu u okuma evrenine ekmenin en nemli etkenidir. Bu anlamda retmenlerin desteklenmesi gereklidir. Okullarda okuryazar bulu masnn sa lanmas, kuramsal olarak anlatlanlarn somutla mas anlamn da ta yacaktr. Dahas ocu un duygu ve d ncelerine bir peki tire grevi de yapaca n sylemeliyim syle ilerin. Sanat bir yaratma eylemidir. nsana haz verir. nsanl n d man can skntsndan kurtarr. Bilgilendirir, d gcn geli tirir; bedensel ve ruhsal yorgunlu u giderir. yi sanat yaptlaryla ocu u bulu turabilmenin her yolunun bulunmas ve denenmesi iin toplumsal sorumluluk bilinciyle konunun zerine gidilmelidir. Bu d ncelerle ocuk Edebiyat Sempozyumunu ok nemsedi imi sylemeliyim.

1177

MASALLARDA OCUK HAKLARI

Sennur SEZER Yazar

Masallarn insanlk tarihinin hangi dneminde ya da hangi tarihte olu tu unu bilmiyoruz. Bildi imiz bu anlatlarn o unun daha byk bir anlatnn, bir destann ya da sylencenin paras olabilecekleri. nsanl n ortak duygu ve d ncelerini, umutlarn ve korkularn yanstan bu anlatlarn ba langta ocuklar iin retilmedi ini, ya anm lar ve ya anabilecek olanlar, kimi zaman simgelerin de yardmyla, insanl n ortak belle inde koruma grevini de stlendi ini anmsamak gerekir. Bu yzden ocuklar iin mdahale edilmemi ya da yeniden yazlmam masal derlemelerinde her ya grubuna seslenen, her ya ta insann birbirinden farkl alglayp anlayabilece i blmlerin yer almas do aldr. nsanl n ortak duygu ve d ncelerini yanstmas yznden midir, masallarn anlatclarla ehir ehir, lke lke gnden midir ben zemedim, masallar insanl n ortak maldr. Ya da yle sylemeliyiz: bir lkenin herhangi bir yerinde anlatlan bir masala kk de i ikliklerle ok uzak bir yerde rastlamak do aldr. Hatta konunun uzmanlar kk syleyi farkllklarna ra men baz motif benzerlikleriyle pek ok masaln di er lke masallaryla ayn oldu unu savunurlar. Ku kusuz masallar ortaya ktklarnda, onlar yaratan topluluklarn malyken, yaygnla tka ve anlatldka, yreden yreye, lkeden lkeye getike ilk syleneni unutulmu , toplumlarn, insanl n ortak mal haline gelmi tir. Masallarn pek o unun ana kahraman ocuklardr. Bu ocuklar gnmzde oldu u gibi sorunlarla kar kar yadrlar. Bu sorunlarn ocuk Haklar Beyannamesindeki ocuk haklaryla ili kili oldu unu savunabilirim. o umuzun bir tekerleme gibi anmsayaca Nohut ocuk ya da Nohut O landa temel insan haklarndan ya ama hakk savunulur. Pertev Naili Boratavn Trkiyenin hemen btn blgeleriyle Bulgaristan Trkleri arasnda da yaygn oldu unu belirtti i ve 11 anlatmn inceledi i bu masaln Az Gittik Uz Gittik kitabnda yer alan biiminin ba langcn hatrlayalm: Bir varm , bir yokmu . Allahtan ba ka kimse yokmu ... Bir kocakar, bir de onun kocas varm . Hi ocuklar olmam imi bunlarn. Gnlerden bir gn kocakar kalburun iinde nohut kalburlarken: Ah, u nohutlar kadar ocuklarm olsayd. der. Bu szler a zndan kar kmaz btn nohut taneleri ocuk oluverir. Hepsi bir lk, bir kyamet dolu uverirler evin iine: Ana acktk, ana acktk. Bize ekmek ver. diye ba r maya ba larlar. Zavall kocakar deli olur. O gn de hamur yo urmu , beklermi hamur kabarsn da ekmek yapsn. ocuklarn hepsi hamur teknesine saldrm lar, hamuru yiyip bitirmi ler. Kocakar: Ne yapaca m ben bunlarla? diye d nrken kocas iftten eve gelmi . Buradan sonras hem yoksul hem ya l bu insanlarn bu kadar ocu a nasl bakacaklar sorunudur. Adam, Be kar, demi , bu gidi le bunlar bizi a brakacaklar. Sorunun hi de insani biimde zlmedi ini sylemeliyim. Masallarn anlatmlarndan kiminde kadn ocuklar tandra sprr. Kiminde kocasnn retmesiyle bir kazan su kaynatp ykama bahanesiyle ha lar. Ksacas anlatmlarn her birinde bu ocuk grubu ldrlerek yok edilir. Yalnz bir masalda kadn nohut ocuklarn toprakla kar la nca asllarn hatrlayacaklarn d nr. nl ne doldurdu u ocuklar tarlaya gtrr. Nohut ocuklar tarlada topra a kar r, yeniden tohum olurlar. Ama btn anlatmlarda 1179

nohut ocuklarn en akgz, kam kurtulmu da, km oturmu tur kapnn mandalna. Anszn ba rm tr: Ana ben buracktaym. Buradan sonras Nohut ocu un anababasna kendini kantlamasnn anlatmdr. Nohut O lan e e in kula na girip babasna yemek gtrecek, kzn kula na girip tarla srecektir. O arada Padi ahn yolu o kye d ecek, Nohut O lan babasndan satn alacaktr. Nohut O lann buradan sonraki servenlerini renmeniz zor de il. Zor olan, ocuk ticaretinin anababalarca yaplabili ini kavramak. zellikle teki ocuklardan farkl ocuklarn bir mal gibi satlabili ini iinize sindirmek imdi, saraylarn ve sirklerin ccelerini anmsayabilirsiniz. ocuk Haklar Bildirgesinin konuyla ilgili ilkesini de: ocuklar her trl istismar, ihmal ve smrye kar korunmal ve hibir ekilde ticaret konusu olmamaldr. Nohut ocuk/O lan, yoksullarn alk korkusuyla ocuklarndan kurtulmay denedikleri eski gnlerin kara glgelerinden do mu olmal. Bu masaldaki kimi ayrntlar mesela hrsz etesi ocuklarn satld , kiraland gnmze bir gnderme gibi. ocuklarn geim kaygsyla evden uzakla trlmalar hem masallarn hem de gnmz dnyasnn en nemli sorunlarndan birisidir. Gnmzdeki ocuklar iin ya am ko ullar iyile mi gibi grnse de hl beslenme, e itim ve sa lk gibi sorunlar vardr. Ksaca masallardaki ocuk figrlerinin ya am zorluklarn gnmz dnyasnda da bir gerek olarak izlemekteyiz. Grimm Masallarndan Hansel ve Grateli anmsayabiliriz. Bizde de benzer biimde evden uzakla trlan bir oduncu kz vardr. Babas onu yaknlarda oldu una inandrmak iin bir a aca bir kabak asar. Kabak tngrdar durur. Kz gere i fark edince yaknmaya ba lar: : Tn tn eden kabacm, Beni brakp giden babacm Re at Nurinin Kzlck Dallar romannn evlatlk kznn en sevdi i masaldr bu... Hem Hansel ve Gratel hem benzerleri epey kalabalk; babalarnn terk etti i bu ocuklar, kendi abalar ve dayan malaryla masallarda gzel sonulara ula rlar. Belki de bu masallar ocuklarn birbirlerine ve kendilerine gvenlerini tazelemek iindir. Masallarda evden uzakla trlan ocuklarn bir blm rakl a verilen ocuklardr. Bu ocuklarn ya am ko ullar ormanda braklan ocuklar kadar zordur. ster Ali Cengize rak verilsinler ister Kseye. Kzmak, ksmek, darlmak da cezalandrma sebebidir. Ustasnn btn hnerlerini renmek de. Bu ocuklarn karn toklu una meslek renmek iin verildikleri kaplarda a kalmalar da do aldr. Btn ekme i, blmeyeceksin, yarm ekme i yemeyeceksin, so ana dokunmayacaksn!.. Kelo lann acmasz lerinden nce, ocuk Haklar Bildirgesinin konuyla ilgili ilkesini anmsayabiliriz: ocuk uygun bir asgari ya tan nce al trlmayacak, sa l n ve e itimini tehlikeye sokacak fiziksel, zihinsel ve ahlaki geli mesini engelleyecek bir i e girmeye zorlanmayacak ve izin verilmeyecektir. Normal olarak aile i letmesinin cretsiz i isi durumundaki ocuklarmz iin ayr bir inceleme yapmak gerekirdi. Ama yurdun drt bir yaynda yaygn iki ku sylencesinin ocuklarla ilgili oldu unu hatrlatmam yetecek. Biri Tuncelinin Papu u. Derler ki iki ocu u, vey analar kenger toplamaya gndermi . Kzn elinde kengeri kkyle skmeye yarayan bir tr keser; o lann srtnda uval. ocuklarn ikisi de a. O lann gz kengerin birini olsun soyup yemekte. Kz, Sakn ha anal mz ldrrden ba ka bir ey sylemiyor, uvala atarken kengerleri. Bir iki saat sonra kz bakar ki uval yrtk, bo . Nerde kengerler? diye haykrr. Bilmem der o lan, Ben yemedim. Kz, yedin dedike o lan Min nexwar! diye yantlar onu. Yemedim i te a karnm, bak karnma. Kzn, anal ndan korkusuna yorgunlu u ve al eklenmi tir. Keseri karde inin karnna indirir ve kanlar iindeki midenin bo , bombo oldu unu grr. Acyla pi manl n bir araya geli i bir ku yapar kz ocu unu. Hotozlu bir ku , papug ya da avu ku u. O hep Kim ldrd, ben ldrdm, kim ykad ben ykadm. diye ter. Srdrr Kim gmd? Ben gmdm. teki ku sylencesi bir tr kumru sylencesidir: Akdenizde anlatlr. Yine iki ocuk vardr ve bu ocuklar istemeyen bir vey anne. ocuklar vey analarnn zoruyla koyun gtmek iin da a giderler. Oyuna dalar ve koyunlar kaybederler. vey anneden korktuklarndan dua ederler, Allahm, elimiz bo eve gidersek, anal mz, bizi ldrr. Sen bizi, ya ta et, ya da ku derler. Yusuf, ta a; abla ise ku a dn r. 1180

Kimilerine greyse yitirdikleri bir ulmu . Ettikleri duann sonunda her ikisi de birer ye ilba l ku olup uar giderler. Gnmzde hl ya ayan, bu ye il ve byk ba l ku lara Yusufuk ad verilmi . Birbirleri ile kar la tklar zaman: Yuuusuuf.../ Guuuuuk.../ ulu, ulu, ulu buldun mu?/ Yoook,yook,yook. Diye hl o kaybettikleri ulu sorarlarm . Arada abla Eller gt, biz kaldk diye zlrm ! Azerbaycandaki bir ku ise yine eski bir evlatlk kzm . Hanmnn tara n yitirmi hamamda ok zlm . Ku olmay dilemi , tam uarken grm tara rafta. Tarak terekte hanum, tarak terekte. diye ter dururmu . Erkek ocuklarla e it saylmayan kzlarmz iin de masallar anlatlm tr. Bu kzlarn kendilerini kantlamak iin girdikleri servenler, masallarn nemli bir blmn olu turur. Ne var ki kzlarla ilgili susarak gei tirilen bir konu da masallarda yer alr: Ensest. Ahu Melek, Tylce, Altn kz gibi masallarda kar la t mz bu konu, mutlu bir ailenin annesinin babaya vasiyetinden do ar: Ben ldkten sonra evlenirsen, sandkta bir pabucum var, o kime uyarsa onu al. Bu vasiyetteki e ya bilezik, terlik, yzk olabilir; ama sonu de i mez, e ya adamn kzna gredir. Adam kzyla evlenme kararn din adamlarna dan arak alr: Baheme bir elma a ac dikmi tim, bir tek elma vermi . Ben mi yiyeyim, halka m yedireyim? Din adamlar bu sorudaki hileyi anlamadan cevap verirler: Niin tek elmay halka yedireceksin, kendin ye. Baba fetvay alnca d n hazrlklarna ba lar, kzsa kama hazrlklarna. Ben bir ikisini rnekledi im masallarn ocuk haklaryla ilgili bilinaltnda olumlu izler brakaca na inanyorum. Periler, cadlarla ba a kabileceklerine masallarla inanan ocuklara onlara haklarn retece imiz, haklar iin sava maya al traca mz yeni masallar gerekiyor.

1181

ANNE FRANKIN HATIRA DEFTER NEDEN HL OKUR BULAB L YOR?

Tlin TANKUT Yazar

zet Anne Frankn Nazi i gali altndaki Hollandada gizlendi i evde, yaznsal bir dille kaleme ald hatra defteri, soykrmn bir daha ya anmamas iin olup bitenlerin unutturulmamas iin okunabilir. Onu hala okunabilir klan bir ba ka zelli i ise Annen bask ve ezilmeye, rklk ve cinsiyetilik gibi her tr ayrmcl a kar umutla, direnle mcadeleyi sonuna kadar srdrmesidir. Ama Anne yarg de ildi. Kitap da bir manifesto de il. Gerekleri anlatan kitabn, etnik, dinsel, mezhepsel v.b. farkllklarn kresel dzeyde kar tlklara dn mesi tehlikesinin giderek artt gnmzde, dijital devrimin gen ku ak okurlarnn dnyay eksiksiz alglayabilmeleri ynnde katkda bulunaca n umuyorum. Kald ki, edebiyattaki ayrmcl n fark edilmesiyle okuma edimi de tamamlanm olacaktr. Anahtar Szckler: Anne Frank, ayrmclk, ocuk edebiyat, bireysellik.

Abstract Anne Franks diary written in a literary format in the house where she was hiding in Nazi-occupied Holland, can be read today as a memoir that keeps us vigilant, so that events leading to genocide are never experienced again. Another feature that renders the diary still readable in the present day is Annes diligent and hopeful fight against all sorts of discrimination such as oppression, racism, and sexism. Yet, Anne was not a judge. And the book is not a manifesto. The book tells the realities, and with that I hope it would help the young-generation readers of the digital revolution in perceiving todays world comprehensively a world where the danger of ethnic, religious, denominational, etc.differences turning into global adversariesis rising. Moreover, the awareness of discrimination in literature would bring the act of reading to completion. Key Words: Anne Frank, discrimination, childrens literature,individuality.

Konu Anne Frank, 1942de Hollandada, baba Frankn brosunun oldu u arka evde saklanrken kz arkada m Kitty dedi i hatra defterini yazmaya ba lad nda on ya ndadr. (1) Ancak bu yaltlm lk, kk kz d dnyadan koparmam tr. Babas ona kapsaml bir okuma nerir. Din uygarl n temeli oldu una gre, Yahudi teolojisinin yan sra farkl dinleri ve tabii Hristiyanl tanmas gerekir. Okumaya Eski Yunan mitolojisinden ba layan Anne, insanlk tarihinin kkenini ara trmaya giri ir. Bu arada derslerine de al r. Bir yandan kitaplar, radyo haber bltenleri, bir yandan Nazi kar t dostlarn arka eve yaptklar gizli ziyaretler, on be ki iyle ortak bir ya amn payla lmas, ksacas kendini ok ynl bir ileti im ortamnda bulmu tur. On alt ya nda ezik bir abla (Margo), hayranlk duydu u bir baba, hi anla amad , zaman zaman nefret bile edebildi i bir anneden olu an ailesi ve bir ocuk a kyla ba land Peter (s.169) ile gizlenmi olarak ya amann skntlarn ekerken kendi dnyasn yaratmaya abalar. Ba langta ailesine odaklanr; ailesiyle arasndaki ini li k l gerginlikten rahatsz oldu unu dillendirir. Geleneklerin kskacndaki, ayn zamanda kendisine kar alayc bir tavr taknan annesinin sevgisinden ku ku duymaktadr. Ancak i zgrl ne sahip olu u, Annea her eyi sorgulamann yolunu aar. Toplumda kk salm ahlaki yarglarn katl n ara trmaya giri ir. Cinsellik iin Neden bu gibi eyler byle gizlilikle veya kt bir eymi gibi konu uluyor? (s.178) diyerek isyann dile getirir ve okullarda cinsellik e itimi verilmesini savunur (s.227). Peter ile kadn- erkek ili kilerini cinsel alanda da ke fetmek isterler. Anne, cinsiyet ayrmcl n sorgular. Gemi te ve imdi toplumlarda kadnlarn, erkeklerin gerisinde yer almasnn (s.313) tarihsel nedenlerini ara trr. Sava olgusuna da kadn asndan bakar. Kadnn de erinin bilinmedi inden yaknr (s.314). Peterin erkeklik roln oynamak zorunda olu una zlr. Kadn kimli iyle bar ktr ama sadece ev kadn olmak istemedi ini (s. 322) u szlerle dillendirir: E imin ve ocuklarmn yan sra, kendimi adayaca m bir eyin olmas gerek!

1183

(s.251), Beni tanmayan insanlara faydal olmak ve mutluluk vermek istiyorum. ldkten sonra da ya amaya devam etmek istiyorum (s.252). O darack meknda zgrl e kavu aca gn beklerken kader arkada Peter ile olan yaknl , ya amn dayanlr klmaktadr. Nazi zulm artka Annen kimlik duygular sarslr. inde do up byd Alman toplumunun bir paras olmaktan utan duymakta, artk kendini Alman hissedememektedir. Nazilere, Hibir hakk olmayan ama binlerce grevi olan Yahudiler oldu umuzu hatrlattlar. diyerek isyan eder (s. 261). Buna kar n dnyay kana bulayan Hitler rejiminin yaknda sona erece inden umudunu kesmemi tir. Nazi ko ullandrmalarna teslim olmam , Yahudilere yardm etmek iin kendi ya amlarn tehlikeye atan insanlarn varl ndan moral bulur. Ne ki Hollandada Yahudi d manl , nceden hi byle d nmeyen evrelerde de grlmeye ba laynca (s.298) ba langtaki iyimserli i kaybolur. Oysa Hollanday seviyordur. Sava tan sonra ilk dile im Hollandal olmak der (s. 262). Annen yurtseverli i, bu szlerden de anla labilece i gibi normatif bir yakla m yanstmaz. Yahudi kimli ine, zulm kar snda bir diren noktas olarak sahip kar. Din konusunda da Ortodoks(tutucu) de ilim der (s.319). Sorgulamalarn dini inancn brakmadan yapmakla birlikte ba nazl a kaymaz. Olup bitenler onu sava olgusunu derinlemesine sorgulamaya iter. Sava , insanlarn iindeki yok etme drtsne ba lar ve tek tek tm insanlar bir metamorfoz geirmezlerse sava larn bitmeyece ini savunur. Sorgulamalar, gnmze de akseden bir lk gibidir: Neden sava iin milyonlar harcanyor da, sa l a, sanata ve yoksullara bir cent bile yok? Neden dnyann ba ka yerlerinde yiyecekler bolluktan ryorken buradaki insanlar yokluktan alk ekiyorlar?(s.280). Nazi Rejimi Anne, Nazi zulmnn ki ilerin i dnyasna nasl yansd n gzler nne sererken akla u soruyu getirir: Alman halk gibi yasalara itaat eden, dine saygl, kltr- sanata de er veren, uygar bir halk neden Nazizmin nn kesememi tir? Ku kusuz Hitler rejimi, snfsal, rksal, cinsiyet hiyerar ileri arasndaki karma k ba nt zmlenmeden anla lamaz. Ancak a mzdaki ak ya da rtk fa izan e ilimlerin tehlikelerine dikkat ekmek iin konumuz erevesinde tarihe bir gz atmakta yarar var. Bilindi i gibi, Nazi iktidar, Birinci Dnya Sava ndan (1914- 1918) yenik kan Almanyann toparlanmas iin me ru zemini hazrlam t. Gereke, Alman halknn refahyd. Bu amala, Hitler 1933te seimle iktidara gelir gelmez ilk i hukuk sistemine el att. Kamusal alan biimlendirmeye giri ti. Kadnlar aileyi, erkekler ulusu ayakta tutar savyla yola kt. Propaganda Bakan Goebbels, Kadnn en yce ve nemli grevi e lik ve anneliktir, bu gr ten sapmamz bizim iin ba lanmaz bir yanl olacaktr. diyerek Nazizmin bekas iin ailenin glendirilmesinin nemine vurgu yapyordu. Kadnlar ev kadn ve anne olmaya ynlendiren propagandalar i e yarad. Sava tan yenik kan Alman halknn eziklik duygular smrlp kullanld. Geli tirilen propaganda yntemleriyle kitleler edilginle tirildi. Kendi kk karlar dnyasna hapsolmu Alman halk, evrensel demokrasi ve hukuk ilkelerinden uzakla t. Anne- babalardan Nazi ideolojisini ocuklarna a lamalar bekleniyordu (Tersi durumda mahkemeler ocuklarn vesayetini onlardan alma hakkna sahipti). Korku siyaseti her zaman i e yarar! aresizlik, bireyleri Nazi ideolojisine boyun e meye zorluyordu. Kald ki ideolojiler, insanlarn sahici zlemlerini de barndrdklarndan renklerini belli etmezler; bu nedenle genlik kamplar, devletten yardm alma vb. olanaklar, sorumluluktan bunalm , k yolu aray iindeki bireyi cezbediyordu. Nazilerin ba arsnda Alman kltrnn ataerkil karakteri rol oynad. A r milliyeti, otoriter, militarist yapy geli tirmek iin propagandayla toplumun tarihsel gemi i devreye sokuldu. stn rk mitinin ekimine kaplanlar, kendilerini Fhrere teslim ettiler. Naziler kltrlyd. Sua kar anlar arasnda bilim adamlar vard. (Goethe okumu lard!) Yahudileri katlederken o u ne yaptklarnn farkndayd. Kendini emir kulu oldu u inancyla kandrm , yapt n olumlamasa da sesini karmam t. Milliyetili in, kendinden olmayan d lamas ku kusuz Nazilerle ba lamad. Ama onlar, bunun en kt rne ini tarihe yazdrdlar. Alman rknn stnl ne inanm lard. Bireyin Alman olarak kabul edilmek iin saf Alman kan ta mas gerekti ini savundular. Alman kimli ini ayrcalkl bir kimlik olarak tanmladlar. tekileri (Yahudi, komunist, e cinsel, ingene, engelli vb.) bu ayrcalkl kimlik iin tehdit olu turdu unu ne srerek d man ilan ettiler. Her biri Fhrerin yetkileriyle donatlm bir Fhrerdi artk. Gnmzde Ayrmclk Naziler iktidar olmak iin rkl ve cinsiyet ayrmcl n kullanm lard. Bu adan Nazi dnemiyle gnmz politik yakla mlar arasndaki paralellik dikkat ekicidir. 1184

kinci Dnya Sava ndan (1939- 1945) sonra Almanyada uzun bir sre refah dnemi ya and. Gelir art , sosyal haklar vb. olanaklardan toplumun her kesimi yararland. 1990 sonrasnda Almanya, Fransa ve ngiltere kresel g olma konumlarn korumak ve geli tirmek iin ulusalc politikalara yneldiler (lkelerine yeni gler istemedikleri iin sanayiyi uzak lkelere ta dlar). 1992de Almanyann yeniden birle mesi sanclaryla birlikte milliyetilik ve yabanc d manl ba gsterdi. Yeni yasalar karld. Ama bunlarn k t zerinde kalmamas iin lkenin yabanclara, kendi vatanda nn haklarnn aynsn garanti etmesi gerekirdi. Uygulamalar tersini gsterdi. Bugn rk e ilimler, liberal maskelerle demokrasi, temel haklar, insan haklar- gizlenmeye al lyor. Oysa yakn tarihte, tm dnyada, zellikle de Ortado uda ya ananlardan sonra Batnn demokrasi ve insan haklarn teki toplumlardan esirgedi inin gizlenecek bir yan kalmad. nsan haklarnn korunmas gerekesi, kresel glerce kar amal kullanlabildi. Birle mi Milletler, insan haklarn koruma iddiasyla Libyaya girmedi mi? (2) Dnya apndaki son ekonomik krizin (2008) ardndan derin kkleri olan rklkla rt en milliyeti akmlar Avrupay sard. Artk hedef kitle, gmen i iler ve Mslmanlard. Sistemin kendisi sorgulanmad iin halklar arasndaki rk e ilimlerin n kesilemiyor. Ekonominin gmenler yznden bozuldu u iddias, bireysel ykmllkleri altnda ezilen insanlar zerinde etkili oluyor. Bencil karlar, kendi kendini aldatma, iinde bulunulan ko ullara dayanabilmeyi kolayla trd ndan bu tr tutum ve davran lar yaygnla yor. Naziler, e it yurtta lk anlay na kar yd. Yahudilere sar yldz takma zorunlulu u getirmi ti. Alman halk da buna gz yummu tu. Bugn gelinen nokta, Anne Frankn, yurtta n politik sorumlulu una ili kin u saptamasn do rular nitelikte: Sava n sadece hkmetler ve kapitalistler tarafndan yapld n sanmyorum. Hayr, ayn bykler kadar kk insanlar da sava yanls. (s. 280). Naziler ana kltr koruma iddiasndaydlar. Yahudilerden nce kitaplar, tablolar yaktlar. Yazarlar, sanatlar, aydnlar cezalandrdlar. Bugnk uygulamalar, Alman kltrn koruma kisvesi altnda Alman toplumunun rk yaplanmas isteniyor izlenimi veriyor. Egemen g, tpk Naziler gibi geleneksel kltr, kendi propagandalarna alet ediyor; ki Almanya bu konuda istisna de il. Dnya genelinde, milli ve dini duygular ate leyen masal, iir, kahramanlk destan, hikye, roman, film, izgi film, bilgisayar oyunu vb. kltr rnleriyle stn rk, stn din, stn mezhep vb. mitler canl tutuluyor, yeni sper kahramanlar yaratlyor. Bunlar, denetlenmek yle dursun destekleniyor. Piyasa, tahakkm, smr ve ayrmcl n me rula trlmasna yarayan mistifikasyonlarla bezeli kitaplardan geilmiyor. Kitaplardaki gerici ierik, zerine ekilmi ciladan fark edilmiyor. Spor kar la malar, ma sloganlar, reklamlar, kfrler, deyimler ve ataszleri, fkralar, mizah vb. unsurlar zellikle milliyeti ve cinsiyeti sylemlerin retim oda olma i levini, ileri teknoloji sayesinde eskiye oranla daha gl bir biimde srdryor. zetle piyasa, mitleri kullanarak ba ta cinsiyetilik olmak zere her trden ayrmcl k krtyor. te yandan son otuz yldr yaratlan kltrel iklim, egemen gcn i ini kolayla tryor. Bugn dnyada d nsel anlamda bir gerileme ya anyor. Aydnlanma rasyonalitesinin zerine irrasyonelin glgesi d rld. E itim neredeyse teknolojiyle e anlaml hale geldi. nsanl n, tarih boyunca teknolojiyi feti le tirmenin cezasn ekti i unutuldu; ki bunun en ac rneklerinden biri de Nazi dneminde gaz odalarnn ke fidir (Katliamlar iin maliyetin d rlmesi hesaplanyordu!). Ancak ok dilli, ok kltrl Avrupa, cinsiyeti, rk, emperyalist unsurlar barndrmakla birlikte ayrmclk konusunda verilen mcadelelerle de tannyor. Rnesans, Fransz Devrimi, bilim, felsefe, edebiyat ve sanatn temsilcisi Avrupann, kolay tketilen, kalc niteli i olmayan kresel kltre teslim olup kltrel kimli ini yitirmesi, insanl n kltrel gemi i asndan da bir kayp olacaktr. Anne Frankn ya ad dnemde, ba ta e itim kurumlar olmak zere, kltrel ya amda, yzyllarn birikimi olan Avrupa kltr egemendi. ocu un geli iminde dinsel ve ulusal etmenler rol oynamakla birlikte ayrmclk bugnk boyutlarda olmad ndan Anne, dinsel kimli ini kltrel kimlik olarak benimsemi ti. Ergenin toplumsalla mas grece zerk ortamda gerekle iyordu. Anne, geli mi ki ili iyle, hakikat aray iine girmi ti. Gr leri, laik Alman okullarnda olu maya ba lam t. Burjuva dnyasnn yzeyselli ini ve ikiyzll n bu yzden ele tirebiliyordu. Gnmzdekinden farkl olarak, ya amn her alanna el atp gerek ya da do ru denileni sorguluyordu. Ama ne yargt, ne intikam pe inde! Bugn ise ayn toplum iinde bile, gven eksikli i duygusuyla kendini belli eden kimlik politikalar daha birey ocukken devreye sokuluyor. Neoliberal politikalar, yeni ayrmclk trleri yaratt. zellikle son yllarda sava , do al afet, alk vb. nedenlerle dnya genelinde ya anan glerle, 1185

lkelerin i dinamiklerinden kaynaklanan geli imler, kltrel kimliklerin homojen yapsn zntye u ratt. Kimliksizle en yoksul, evsiz, gmen, kaak i i vb. kesim teki haline geldi. Bir de fark edilmeyen ayrmclk trleri olu tu. rne in snav, rencinin geli imini izlemek iindir. Ama rekabet ko ullarnda artk seme ve eleme frsat oldu. ocuk Edebiyatnda Sevgi zle i Ayrmclk kutupla maya, toplumsal blnmelere do ru yol alyorsa, ocuk edebiyatnn temel izle i olan sevgiyi de sorgulama gereksinmesi do ar buradan. Tek tek bireyler sevilmeyebilir. Ama salt teki oldu u nyargsyla birini sevmemek: Tehlike, tam da bu de il midir? Ayrmclk insanlar birbirinden ayrr, birbirlerini sevmelerini engeller. ocuklara dili, duygu ve d nce dnyasn geli tirmesi iin edebi yaptlar okutuluyorsa, bunlarn okur zerinde politik etkiler yaratp yaratmad ara trlmaya de er. Cinsiyet ayrmcl bu adan ba ekmektedir. Hemen tm ocuk kitaplarnda kadn ve erkek figrleri, cinsel rolleri iinde olumlanm biimlerde sunulur. Szgelimi lkemizde aile dayan mas, i sizlik, do al afetler vb. zor ko ullarda nemli bir i lev grmekle birlikte ailenin, demokratikle me asndan ilerleme kaydetti i sylenemez. Kz ocuklar okutulmuyorsa, kk ya ta evlendiriliyorsa, ocuklara ynelik iddet, istismar, ensest vb. tehditler iin alnan yasal nlemler yeterli olmuyorsa, ocuk kitaplarnda sz edilen scak aile ortam ne derece inandrc olabilir? Ayrmclk, bireyin ve toplumun yazgsn etkileme gcne sahip oldu u iin mcadeleyi zorunlu klar. Ancak ayrmcl n grnr klnmas kolay de ildir. Binlerce yldr zihinlere kaznm anlay de i tirmek iin nce ayrmcl n bilincinde olunmas gerekir. Bir toplumda ayrmclk kurumsalla m sa, sade vatanda n bundan etkilenmemesi d nlebilir mi? Nazi rejimi, bir halkn, yapt tercihlerle kendi felaketini kendisinin hazrlayabilece ini gsteren ibretlik bir rnektir. Tehlike gnmzde, zellikle demokrasi kltr geli memi toplumlar tehdit etmektedir. Ayrmclk le Mcadele Ayrmclk, tarih kadar eskidir. Uygarlk tarihiyle snmlenmesi gerekirken yeniden trman a gemi tir. Ayrmclkla mcadele, ancak toplumu dn trecek kltr politikalaryla ba arl olabilir. Anahtar szck: Kendim iin istedi im haklar teki iin de istemeliyim. Bu benim de gvencem demektir. Ancak, gnmzde kastl olarak kavram karga as yaratld; grece bir gvenirlili i olan demokrasi, zgrlk vb. kavramlar, ii bo altlp piyasann isterlerine gre yeniden tanmland. Szcklerin, kavramlarn anlamlar de i tirilerek beyin ykama yntemi olarak Nazi Almanyasnda nasl kullanld n insanlk grd. Toplama kamplarna aslan levhada u szler yazlyd: ARBE T MACHT FRE (al ma zgrle tirir!) a da Almanyada da baz slami evrelerin, demokrasiyi kullanarak kendi ya am tarzn ve kltrn, ok kltrllk ad altnda yaygnla trmaya al t na ve Alman siyasilerin kendi karlarna ters d medi i srece buna gz yumdu una tank olmadk m? Ayrmclk e itimi, anaokulundan retmen yeti tiren okullara kadar e itim sisteminin her basama nda yer almaldr. ocuklar ayrmclk konusunda kendilerine gerekli olan bilgiye ancak byle sahip olabilirler. nsanlarn dil, din, etnisite vb. zellikleri do u tan elde ettikleri, onlara anlatlmal; ocuklar arasnda ortak, birle tirici ilkelerin bulunabilece i, gerek zmlere bu yolla ula labilece i kavratlmaldr. Tek tek velilerin, retmenlerin, e itimcilerin duyarllklar nemli olmakla birlikte, asl bunun sorumlusu olan siyasilerin, kamu grevlilerinin - hukuku, gvenlik gleri vb. - sorumluluk alp ayrmcl reddetmeyi, ki iliklerinin paras haline getirmeleri gerekle tirilmelidir. Ayrmcl a kar gl bir kamu deste inin olu turulmas, ifade zgrl zerindeki yasal basklara, uygulamalara kar klmas, ynetici kadrolar da bu konuda tavr almaya ynlendirece i iin nemlidir. Bu arada kendimizi ele tirmekten de kanmayalm. Gerek u ki, Trkiye farkl kltrel, etnik, dinsel, mezhepsel kkleri olan gruplarn bir arada ya ad bir lke olmasna kar n okkltrllk ya atmak konusunda kusurludur. D nce dnyamza kk salm olan ayrmclk, ku kusuz aile ve e itim sistemimizi de kapsayan, tarihselli i iinde ok ynl ara trlmas gereken bir olgudur. Ancak a da gr ; demokratikle me aileden ba lamadan, e itimde zc (essensiyalist) varlk anlay terk edilmeden, farkllklar yok sayan ve cinsiyeti, rk, militarist eleri barndran ders kitaplar mfredattan kaldrlmadan, tarih derslerinin politik bir yakla mla sunulmasna son verilmeden yol alnamayaca ynndedir. (3)

1186

Mfredatta yer alan Osmanl- Trk edebiyatnn da, tm lkelerde oldu u gibi ayrmclkla malul oldu u bilinmektedir (Kahpe Bizans tanm bile durumu yeterince aklamyor mu?). eviri edebiyatn da ondan kalr yeri yoktur. Kendimize rnek ald mz Batnn, kkleri Hallara dayanan, kolektif bilinaltna yerle mi oryantalizmi, ba ta Voltaire, Victor Hugo olmak zere dnyaca nl pek ok yazar ve d nr etkilemi tir. Trk dostu diye ba rmza bast mz Piyer Loti bile Aziyade adl romannda, di er oryantalist yazar ve sanatlar gibi, Do uyu tekile tirmek iin cinselle tirmekten kurtulamam tr. Bu konuda Batya olan ba ll mzn, kresel kapitalizm srecinde de de i medi i iin toplumsal ya ammzda kimi olumlu etkileri oldu unu yadsyamayz. Batda her trden ayrmclk, en azndan kuramsal dzeyde, uluslararas bir sorun olarak kabul edildi. Bizde de AB (Avrupa Birli i) uyum reformlar, sivil toplumun glenmesi, kresel medya vb. etkenler, ayrmcl n sorgulanmasna, farkl etnisite, din, mezhep vb. kimliklerin tannmasna, fiziksel ve mental engelli, lsemili vb. topluluklar arasnda kprler kurulmasna yol at. Ancak 80li yllardan itibaren, lkemizde ya am tarzlarnn neredeyse toplumsal blnm lk dzeyinde farklla mas, bu olumlu havayla tezat olu turuyor. Krt sorunu ise provokasyonlarla iinden klmaz bir noktaya do ru savruluyor. Geni kitleler, sa duyuyu brakmazken e itim dzeyi yksek kesimlerden ayrmc tepkiler ykselebiliyor. Ta atan ocuklar ise kanayan yaramz. okkltrll ya atmak ve gelecek ku aklara ta yabilmek ku kusuz lke apnda zm retmekle mmkndr. Ancak, lkemizde neredeyse hibir konuda toplumsal uzla ma alan kalmad. Paralanm bir kamuoyuyla da istenilen hedefe nasl ula lacak? Ayrmclk, asl konumuz olan ocuk edebiyat yaynlarna bile yansd. Dinci, milliyeti, postmodern vb. yaynlar diye ayr t. ocuk edebiyat zerinden ayrmclk yaplmas, alglar yeni ekillenmekte olan ocuklarmza byk zarar vermektedir. Bu, tm dnyay ilgilendiren bir sorundur. Okuma srasnda toplumsal ve edebi kodlar birbirinden ayrmak gtr. Okurun zihnindeki ayrmc eler, okuma srecinde etkili olur. rne in kendini dinsel retiye teslim etmi bir okur, okudu u metinde insan haklar ihlalleri varsa bunu fark edebilecek midir? Oysa ayrmcl a kar mcadelede zengin bir kaynak olan edebiyattan yararlanlabilir. Tarihsel tabularn sorgulanmas, ba ka kltrleri tanma, soykrm, klelik, g, sava , i sava vb. olgular, tarihsel ki iliklerin, olay ve olgularn ezber bozacak biimde de erlendirilmesi edebiyat aracl yla gerekle tirilebilir. Ancak gnmzde edebiyatn dn trc i levinden artk sz bile edilmiyor! Unutulmamaldr ki, ayrmc politikalarn ocu u nyargl, baskc ya am kalplarna sokma abalar srdke de il bilinli bir edebiyat okuru, iyi bir yurtta bile yeti tirilemez. Nazilerin hedefi, toplumsal insan yok etmekti. Gnmzde de insan, kresel retim- tketim nesnesine dn trlmeye al lyor. Tketim toplumu kltr ve sanat erozyona u ratt. Bireyin kendini geli tirme abas de ersizle tirildi. Bireylik kavram gzden d rld. nsan gere inin tehdit altnda oldu u d nlecek olursa kltrel yenilenme, ahlaki bir zorunluluk haline geldi. te Anne Frankn Hatra Defterinin gnmz okuruna ne kazandrr, sorusunun yant da bu noktada beliriyor. Bu kitap, insanl n yzne tutulmu bir aynadr. Soykrmn bir daha ya anmamas iin; olup bitenleri unutturmamak iin okunabilir. Ancak kitabn ocuk edebiyat asndan nemi gzden karlmamaldr: Anne, kendini geli tiren, denetleyen, olumlu grece ba msz - ve olumsuz yabancla ma - ynleriyle Batl anlamdaki bireyselli iyle gen ku aklar iin rnek olma zelli ini yitirmemi gibi grnyor. Annein hayalleri daha serbestti. Duygu ve d ncelerini sansrsz, itenli iyle ortaya koyuyordu. Aclar, skntlar ya ama ba ll n enerjisiyle savu turuyordu. En kt ko ullarda bile mcadeleyi brakmad; yle ki kaderda laryla ya ad ku ak ku atmasn ortak ya amn getirdi i sorumlulukla atlatmaya abalyordu. Cesaret ve zgveni olan kimse, mutsuz oldu unda dibi boylamaz. (s.214) diyordu. u szleri ise, gen ku aklar iin adeta bir ya am klavuzu niteli inde: Benim karakterimin en belirgin zelli i, kendimi tanyor olmam (s.323). Kendime verdi im de er, umutlarm, sevgim, cesaretim, btn bunlar benim ayakta durmam sa lyor ve beni iyi yapyor (263). Gittike annem ve babama kar daha ba msz oluyorum. () Ne istedi imi biliyorum, bir hedefim, bir gr m, bir inancm ve bir sevgilim var. Brakn kendim olaym! () btn dnyada insanlk iin al aca m. (s.262). Anne, birka yabanc dilden, Tevrat hikyeleri, tarih, biyografi, cebir, geometri vb. kitaplar okuyordu. Ele tirel okumann okur zerinde zgrle tirici etkiler brakt n Anne rne inde grdk. Bilgisayar kar sndaki a da ocuk ise sanal dnyaya s narak ya amdaki aclardan uzakla maya abalyor. Gerekin belirsizli ine kar lk, ekran kar sndaki rahatl ye liyor. leti imde sanallk a r basyorsa, kamusal alandan uzak kalm , politikaya kaytsz birey, ynetilen, 1187

kontrol edilen konumundan kma cesaretini gsterebilecek midir? stelik dijitalle mi enformasyon kitleleri kontrol etmeyi gemi e oranla daha da kolayla trd. Ku kusuz, gen ku ak robot de ildir; kk ocuklar bile ileri teknoloji sayesinde, sosyal payla m sitelerini kullanarak birbirleriyle haberle ebiliyorlar. Onlarn bu al kanl , ayrmcl krklemek kadar nlemeye de aktr. Ancak, edebiyat dnyas da kreselle menin dinamiklerine gre ekillendi inden, yant bekleyen soru udur: Gnmzde, edebiyat dnyasnn gc, ayrmcl yenebilir mi? Ayrmclk zerine yaplacak okur odakl edebiyat etkinlikleri, okurun ayrmclk bilinci kazanmasna, dolaysyla dnya bar na ve ocuklara ynelik ara trmalara katkda bulunacaktr. Kald ki, edebiyatta ayrmcl n fark edilmesiyle, okuma edimi de tamamlanm olacaktr. Ancak bunun iin ele tirel okumann ve edebiyatn, okur zerindeki dn trc gcne yeniden kavu turulmas gerekir. Sonu Yirmi birinci yzylda insan haklarnn hayata geirilmesinde en nemli engellerden biri, ayrmclktr. Uzmanlarn da dikkat ekti i gibi kresel ekonominin yaratt e itsizli in, ayrmclk akmlarn trmandrmas kanlmazdr. Uygarlklar ve dinler aras at maya srklenmek istenen dnyamzda kalc bir bar n sa lanabilmesi nasl gerekle tirilebilir? Mcadelede hedef bu olmaldr. Burada medyann tutumu nemlidir. Medya, ayrmclk konusunda nyargsz davranmas iin kamuoyunca uyarlmaldr. Ku kusuz, insan topluluklar homojen de ildir; rk, demokrat, nyargsz vb. e itlilik gsterir. Farkl topluluklar arasndaki nyarglarn krlmas, birlikte ya ama kltrnn iselle tirilmesi, dnya apnda ortak kltr ve bilin olu turulmas abalar sevindiricidir. nsanlk kendine bir gelecek aryor. Bu aray tarih boyunca kesintiye u ramam tr. Yeniden hayallere, topyalara alan kltrel bir ortam yaratma abalarn grmezden gelemeyiz. Avrupada siyasetilerin okkltrllk kavramnn iflas etti i savna kar lk, Avrupa lkelerinde etnik, dinsel- mezhepsel vb. kimliklerin hak talepleri dikkate alnmaya ba land.(4) Zihinsel dn mn belirtileri umut vericidir. Edebiyat dnyasndan beklenen, uluslararas dayan ma sa layarak, bu abalara ortak olmasdr. Yinelemekte yarar var: Anne Frankn Hatra Defteri bir belgedir. Ama edebiyat dnyasnda da yerini alm olmas, szn gcn kantlamas asndan yazl anlatmn bir zaferidir. Bize gelince: ocuklarmzn gelece i iin toplum olarak ayrmclk tuzaklarna d meden, Anadolu uygarlklarnn ortak mirass olma bilinciyle hareket etmeliyiz. Szgelimi, dnya ocuklarnn birbirini tanmalar iin i e yayn ve dil e itlili ini desteklemekten, zengin bir kltre sahip olan kom u lkelerle ili kilerimizi, ocuk edebiyat alannda da geli tirmekten ba layabiliriz.
KAYNAKA Frank, Anne (2010) Anne Frankn Hatra Defteri. (ev.: azimet Nazl Tekin). stanbul: Papirus Yaynevi, (5. Basm). D PNOTLAR 1) 1942de Auschwitze gtrlen Anne Frank, 1945te kamptaki sefalete dayanamayp lr. 2) srailin Filistin zerindeki basks, 1990 sonrasnda Balkanlarda ya ananlar, 1994te Ruandadaki soykrm, 2003te Sudanda, Darfurdaki katliamlar, bu gn Arap lkelerindeki kar klk. Son olarak 27.7.2011de, Norveteki rk katliam. Fransa, ngiltere, talya, Hollandada siyasi partiler, artk Bat d ndaki lkelerde oldu u gibi, iktidarda kalabilmek iin din, mezhep, etnisite vb. unsurlar kullanyorlar. Fransa Cumhurba kan Sarkozynin slamofobisi, Hollandada seim afi lerinde somutla an rklk (Kara koyun- krmz koyun) vb. te yandan kimi Mslman evrelerde Mslman olmayanlara cihat fetih zerinden d manlk besleyen sylemlerin keskinle mesi. 3) Tarih Vakfnn Toplumsal Uzla ma Arac Olarak E itimin Rol Projesi kapsamnda Milli E itim Bakanl na sundu u Tavsiyeler Raporunda yer alan maddelerden ikisi konumuzla ilgisi adan burada de inmeye de er (17.2.2011). E itim, bar iin e itim odakl, ayrmclk yapmadan ve tekile tirmeden, cinsiyeti, militarist, milliyeti her trl zihniyet, ierik ve pratikten arandrlarak yeniden kurgulanmal. Farkllklarn tannmas ve kabul edilmesi sorunu, ho gr ve ltuf olarak de il, hak temelli olarak ele alnmal. Sarrazinin Almanya Kendini Yok Ediyor adl kitab Almanyada ok satanlar listesine giriyor. On drdnc basksn yapm . Kitapta Arap ve Trklerin genetik yaplar, geli melerine engel, deniyor! 4) Londrada bir okulda, 2011 2012 e itim programna, Musevilik, Hristiyanlk, slamiyet, Budizm, Hinduizm, Sihizmin yanna, temel insan hakk olarak Alevilik retisi de alnd. Berlinde binlerce renci, Irkl n Olmad Okul, Cesaret Okul projesini yrtyor. Gazete karmak, radyoculuk gibi etkinlikleri olan projeler Almanyada dokuz yz okulu kapsyor.

1188

HAKLARIM DA VAR YKLER M DE: OCUK HAKLARINA DNK B R PROJEN N ANLATTIKLARI

Nuran TURAN Yazar

Uluslararas Mavi Hilal nsani Yardm ve Kalknma Vakf: Haklarm da Var yklerim de! ba l yla bir proje gerekle tirmek iin ykler olu turmam istemi ti. ocuk Haklar Szle mesini temel alan ve bu szle mede ocuk iin vazgeilmez olan maddeleri ne kararak hazrlanacak yklerle ocuklar, haklar konusunda bilinlendirilecekti. Bu d nceyle yola ktk. nceden belirlenmi maddeler zerinde yeniden ve yeniden tart tk. yklerin her bir ba l didaktik bir yntemle sunmasndan daha ok, ocuklarn, onlar metin ierisinde kendili inden alglayarak iselle tirmesinin i levselli inden yararlanmak istedik. te yandan, ocu un yaznsal bir metinle kar la mas, edebiyat yoluyla ya amla ili kisini geli tirmesi ve elbette ya amn iinde haklaryla var olmay bilmesi nemliydi. Bir ba ka nemli konu, sorunu ykle tirirken nasl bir yntem izleyece imdi. Amalar do rudan ve ya amn iinden bir rnekle mi yoksa imgeler yoluyla m vermeliydim. kincisinin daha kalc oldu unu d ndm. Fantastik bir kurgu iinde metinlerimi olu turdum. Bylece okur (ocuk) metinle daha kolay ileti im kurabilirdi. Okullarda yaplan baz al malarda bunun i levsel oldu unu grdm ve mutlu oldum. imdi sizlere, yapt m al madaki metinlerden baz rnekler verece im ve ierdi i haklara dnk payla mda bulunaca m: lk ykmz A KALAN A AKAKANLAR ykde fantastik bir kurgu iinde anne babalar yuvaya dnmedi i iin a kalan a akakan yavrularna nce kom u dayan mas iinde sahip klr. Onlarn nce beslenip hayatta tutulmas, bir yuvada koruma altna alnmas sa lanr. Orada e itimleri iin aba sarfedilir. E itim srecinde kendilerinden farkl olanlarla kar la rlar ve onlarla bir arada ya amay renirler ve e itim srecinden geerek bir meslek sahibi olarak hayata hazrlanrlar. Kom ular kendi aralarnda konu up bu i e bir are bulmaya karar verdiler. Sonra da gidip durumu Ku Devletinin yetkililerine haber verdiler. Yavru a akakanlar Yavru Ku Bakmevine gtrmeye geldiklerinde minik ku lar ok a knd. Annelerini babalarn sordular ama gelenlerin de bir ey bilmediklerini renince zgn ve aresiz onlarn pe ine takldlar. Bakmevine geldiklerinde orada her tr ku un minik yavrularyla kar la tlar. retmenler de de i ik trden ku lard. Okulun mdr tombul bir gvercindi. Tombul mdire hanm yavru a akakanlarn ba larn kanadyla ok ad. - Okulumuzu ok seveceksiniz. Hi a akakan yavrumuz olmam t. Okulumuza renk katacaksnz. Her ne kadar okulumuzda ba ka a akakan yoksa da di er trden ku yavrular size arkada olacak. retmenleriniz size e itli bilgiler verecek. Arkada larnzla oyunlar oynayacaksnz. Byynce de okulumuzdan uup gidecek, hayatnza devam edeceksiniz. O gnden sonra yavru a akakanlar yeni hayatlarna ba ladlar. Sevgi dolu arkada laryla oyunlar oynadlar; sevgi dolu retmenleriyle ya amlarnn ilk yllarn payla tlar. ok ey rendiler. Aradan gnler aylar geti. Byyen yavru ku lar okuldan ayrlyordu. Okuldan ayrlmadan nce her biri yetenekleri do rultusunda aldklar e itimle birer meslek ediniyordu. A akakanlar marangozlu u setiler. 1189

Bu ykde HS (ocuk Haklar Szle mesi)nin a a daki maddeleri ne kartlm tr. HS nsz: nsz, savunmasz konumlar nedeniyle ocuklarn zel bir duyarll a ve korunmaya muhta olduklarn teyit etmekte, ocu a ilk elden bakm ve koruma sa layacak olan ailenin bu konudaki sorumlulu unu vurgulamaktadr. ocu un gerek dnyaya gelmeden nce, gerekse sonrasnda yasal adan ve di er alardan korunmas gerekti i, ocu un iinde ya ad toplumun kltrel de erlerine saygnn nemi ve ocuk haklarnn gvenceye alnmasnda uluslararas i birli inin belirleyici rol, yine ayn blmde de inilen hususlardr. Md. 2-Ayrm gzetmeme: Haklarn hepsi istisnasz btn ocuklar iin geerlidir. ocu un hangi biimde olursa olsun ayrmclktan korunmas ve haklarnn savunulmas iin yapc giri imlerde bulunulmas devletin ykmll dr. Md. 3-ocu un yksek yarar: ocukla ilgili btn giri imlerde, ocu un yksek yarar tam olarak gzetilecektir. Anne-babalar ya da sorumluluk ta yan di er ki iler bu sorumlulu u yerine getiremedikleri/getirmedikleri taktirde, devlet, ocu a yeterli dikkati ve deste i gsterecektir. Md. 5-Ana-babann ynlendiricili i ve ocu un yeteneklerinin geli imi: Anne-babalarn ve geni ailenin, ocu un yeteneklerinin geli mesi asndan uygun biimde ynlendiricilik yapma hak ve sorumluluklarna sayg gstermelidir. Md. 6-Ya am ve geli me: Her ocuk temel ya am hakkna sahiptir. Devlet ocu un ya amn ve geli mesini gvence altna almakla ykmldr. Md. 20-Ailesiz ocu un korunmas: Devlet, aile ortamndan yoksun ocu u zel olarak korumak, bu tr durumlarda uygun alternatif aile bulmak ya da kurumlar aracl yla ocu un bakmn sa lamakla ykmldr. Bu ykmll n yerine getirilmesi do rultusundaki abalarda ocu un kltrel kimli ine gerekli dikkat gsterilecektir. Md. 28-E itim hakk: Her ocuk e itim hakkna sahiptir. Devletin grevi, ilk retimin zorunlu ve parasz olmasn sa lamak, her ocu un yararlanabilece i de i ik orta retim kanallarn te vik etmek ve yeteneklerine gre herkesi yksek renim olanaklarna kavu turmaktr. Okul disiplini, ocu un haklarna ve saygnl na uyumlu olmaldr. Devlet, bu hakkn uygulanabilmesi iin ba ka lkelerle i birli i ierisinde olacaktr. Md. 29-E itim hedefleri: E itim ocu un ki ili inin, becerilerinin, zihinsel ve fiziksel yeteneklerinin mmkn oldu unca geli tirilmesini hedefleyecektir. E itim ocu u, zgr bir toplumda faal bir yeti kin ya am iin hazrlayacak; ana-babasna, kltrel kimli ine, kendi dili ve de erleriyle ba kalarnn kltrel kimliklerine ve de erlerine saygy geli tirecektir. Engel Tanmayana rdek Yavrusu ykmzde ocuk sahibi olma tutkusunu, anne babann heyecann anlatrken, do an bebe in do u tan grme engelli olmasnn onlarda yaratt d krkl n; ama sonra toparlayp soruna dnk nasl zm rettiklerinden sz ediyoruz. Anne rdek kuluka zamannn sonuna yakla t n hissediyordu. Kalkp yle bir gezineyim ayaklarm uyu tu, dedi.

Onun kalkmasyla baba rdek nbeti devrald. Hemen yumurtalarn zerine oturdu. Yumurtalar so utmak olmazd. unun urasnda ne kald ki birka gne kadar yavrularmz pe imize takp glde yzeriz diye de d nyordu bir yandan. Sonunda beklenen gn geldi. Yumurtalar birer birer atlayp irin mi irin yavrular nce ba larn ardndan gvdelerini kardlar kabuklarndan. Yalnz bir yumurta atlamam t, iindeki yavru bir trl d ar kamyordu. Baba rdek gelip gagasyla yumurta kabu una vurdu. atlak byd. Kabuktan d ar kan ba pek irindi. Yumurtadan tamamen kar kmaz yle bir silkindi. Bir sa a bir sola dnd, hemen yrme denemesine giri ti. Bir ka adm attktan sonra da gitti hemen yan ba ndaki karde ine toslad. Bakt ilerleyemiyor br tarafa dnd bu sefer de babasna toslad. Yavrunun davran larndaki gariplik annesiyle babasnn dikkatini ekti. Neden byle yryordu ki? Sanki nn grmyor gibiydi. Doktor bayku a gittiler. Bayku bir bakt iki bakt. Sonunda dedi ki: Sizin yavru ku un gzleri grmyor.

Anne baba aresizdi. Ne yapacaklarn bilemiyorlard. Aradan gnler geti. Yavru, annebabasnn ve karde lerinin yardmyla ya amn srdrmeye ba lad. Yeme ini yiyebiliyor, annesinin pe inde karde lerinin seslerini ve kokularn izleyerek gezmelere katlabiliyordu. 1190

Ama bu byle gitmezdi. Yavru rdek de byyecek ve bir gn ya ama katlacakt. lerini kendi yapabilmeli hatta beceriler kazanmal bir i e yarad na inanmalyd. Nasl olacakt ki bu? Anne ve baba ocuklarn engelli ocuklarn e itim grd okula gtrrler. Kaygldrlar. Ne dersin hanm, o lumuz da bu ocuk gibi ba ary yakalayp mutlu olabilecek mi? Neden olmasn, elbette o lumuzun gelece i gzel olacak.

Gerekten de gzel oldu. Minik grme engelli rdek yavrusu Grme Engelliler Okulunda onlar iin hazrlanan alfabeyi ok abuk rendi. Okumay yle ok sevdi ki ktphaneden kmaz oldu. Sonunda iyi bir yazar olan rdek yavrusu byd. Evlendi. ocuklar oldu. imdi okula giden ocuklara masallar yazp okuyor. Biliyorsunuz engelli ocuklar kendilerine sahip kld nda neler ba arr neler. Ama onlarla benzer soruna sahip ba ka bir anne ve baba onlara umut verirler. Sonunda ocuklar okulu ba aryla bitirir ve ya ama ba arl biri olarak katlr. Metinde temel olarak HSnin a a daki maddeleri i lenmi tir. Md. 3-ocu un yksek yarar: ocukla ilgili btn giri imlerde, ocu un yksek yarar tam olarak gzetilecektir. Md. 6-Ya am ve geli me hakk: Her ocuk temel ya am hakkna sahiptir. Md. 18-Ana-babann sorumluluklar: Anne-baba ocu un yeti tirilmesinde ortak ve birinci elden sorumluluk ta maktadr. Md. 23-zrl ocuklar: zrl ocuk, saygnlk iinde eksiksiz ve onurlu bir ya ant srdrmek iin zel bakm, e itim ve kurs grme; mmkn olan en st dzeyde zgvene ve sosyal btnle meye kavu ma hakkna sahiptir. Kanaryann Ba na Atlan Cevizler yksnde kk ya ta evlendirilen kzlarn gerekli ine de iniliyor. Bu ocuklar yalnzca evlendirilmekle kalmayp ayn zamanda iddete u ramaktadrlar. - Hayr artk okula gitmeyeceksin ve kara kargayla evleneceksin! Son szm budur, dedi yavru beyaz gvercinin babas. - Ama ben daha ok k m. Okula gitmek istiyorum. Arkada larm olsun istiyorum. Okuma yazmay renmek, retmen olmak istiyorum. O zaman sana da yardm ederim. Kznn mutlu olmasn istemiyor musun babacm dedi. Nolur izin ver, okuyaym, diye yalvard yavru beyaz gvercin. Seni ona sattm, dedi babas.

Yavru beyaz gvercin hkrarak yuvasna utu ve allara ba n dayayp a lad. Sinemada bu sahneyi izleyen sereler kendi aralarnda konu uyorlard. - Olur mu canm, dedi birisi. Hi yavrular satlr m? Yavrular tarlada yeti en bu day tanesi mi ki satlsn. - Baba ya da anne olmak yavruyu satma hakkn kimseye vermez, dedi bir ba kas. Yavrunun bedeni yavruya aittir. ykmz ocuklarn u rad iddete de de inir. Tam o srada kafasna d en kocaman bir ta yznden yavru kanaryalardan biri yere yuvarlanverdi. Yar baygn yerde yatan kanarya yavrusunun yanna bir mart geldi. Olay gren ba ka ku lar da geldiler, ne oldu unu merakla birbirlerini sordular. O srada ba ka bir yavrunun daha d t haberi geldi. Mart: - Ben doktorum, izin verin de bir bakaym, dedi. Minik bir blbl yerde yatyordu. Tam o srada yukardan bir kahkaha sesi geldi. Yukar baknca kargalarn birbirlerine ceviz atarak e lendiklerini grdler. te yine kocaman bir ceviz kocaman minik bir sereye isabet etmi ti. Rasgele etrafa ceviz atyorlard. Byle sorumsuz ku lara ceviz vermemek gerekiyor, dedi paal gvercin. Bunlar ele geirdikleri her eyi ku larn zararna kullanyor. Bizlerin ncelikle ocuklarmzn gvenli ini sa lamamz gerekiyor. Cevizler yasaklansn!

1191

Mart: - Yarallar hemen hastaneye gtrmemiz gerek. Kargay da polise bildirelim, dedi. Hastaneye gtrlen yavru ku larn aileleri haberi duymu . Hastaneye ko mu tu. yknn temel olarak HS a a daki maddelerine de inmektedir. Md. 3-ocu un yksek yarar: ocukla ilgili btn giri imlerde, ocu un yksek yarar tam olarak gzetilecektir. Anne-babalar ya da sorumluluk ta yan di er ki iler bu sorumlulu u yerine getiremedikleri/getirmedikleri taktirde, devlet, ocu a yeterli dikkati ve deste i gsterecektir. Md. 12-ocu un gr : ocuk, gr lerini serbeste ifade etme, kendisini ilgilendiren herhangi bir konu ya da i lem srasnda gr lerinin dikkate alnmasn isteme hakkna sahiptir. Md. 18-Ana-babann sorumluluklar: Anne-baba ocu un yeti tirilmesinde ortak ve birinci elden sorumluluk ta maktadr. Md. 24-Sa lk ve sa lk hizmetleri: ocuk, mmkn olan en st dzeyde sa lk ve tbbi bakm standardna ula ma hakkna sahiptir. Devletler, temel ve koruyucu sa lk bakm, halk sa l e itimi ve bebek lmlerinin azaltlmas konularna nem verecek, bu amaca ynelik uluslararas i birli ini te vik edecek ve etkin sa lk hizmetlerinden yoksun tek bir ocuk kalmamas iin aba gstereceklerdir. Md. 28-E itim hakk: Her ocuk e itim hakkna sahiptir. Devletin grevi, ilk retimin zorunlu ve parasz olmasn sa lamak, her ocu un yararlanabilece i de i ik orta retim kanallarn te vik etmek ve yeteneklerine gre herkesi yksek renim olanaklarna kavu turmaktr. Okul disiplini, ocu un haklarna ve saygnl na uyumlu olmaldr. Devlet, bu hakkn uygulanabilmesi iin ba ka lkelerle i birli i ierisinde olacaktr. Md. 29-E itim hedefleri: E itim ocu un ki ili inin, becerilerinin, zihinsel ve fiziksel yeteneklerinin mmkn oldu unca geli tirilmesini hedefleyecektir. E itim ocu u, zgr bir toplumda faal bir yeti kin ya am iin hazrlayacak; ana-babasna, kltrel kimli ine, kendi dili ve de erleriyle ba kalarnn kltrel kimliklerine ve de erlerine saygy geli tirecektir. Md. 31-Dinlenme, bo zamanlar de erlendirme ve kltrel etkinlikler: ocuk dinlenme, bo zaman de erlendirme, oyun oynama, kltrel ve sanatsal etkinliklere katlma hakkna sahiptir. Md. 35-ocuklarn satlmalar, karlmalar ve fuhu a zorlanmalar: ocuklarn her ne nedenle ve hangi biimde olursa olsun satlmalar, karlmalar veya fuhu a konu olmalarn nlemek iin her trl abay gstermek, hem ocuktan sorumlu olanlarn ve tm yeti kinlerin ve hem de devletin grevidir. Kanarya Yavrularn al tran Akbaba ykmzde de karlp al trlan hem bedensel hem de cinsel ynden istismar edilen ocuklardan sz edilir. Ben evimi zledim, akbabann bizi gece gndz al trmasna dayanamyorum artk.

Ben de evimi, annemi, babam, karde lerimi zledim. Neredeyiz, evimizden ne kadar uzaktayz acaba? Buradan kurtulmann bir aresi yok mudur? Akbaba kanarya yavrularn sizinle orkestra kuraca m diye kandrm ve onlar alp yksek bir da n yamalarna gtrm t. Kendi aralarnda konu uyorlard. Kocaman bir kayann kovu unda, akbabann yuvasnda geiyordu bu konu ma. Daha nceden akbabann kard ba ka bir kanarya yavrusu sze kar t: Nasl kurtulaca mz ben de bilemiyorum. Bu akbaba ok gl, bizden de byk. Ne yapsak, buradan nasl kurtulsak diye ben de d nyorum. Bizi al tryor, ta ta tyor. Gagam daha imdiden atlaklarla dolu. Kanatlarmsa beni uuramayacak kadar gsz. Ayrca yolunan tylerimiz yznden uabilmemiz imknsz. Ben ta ta mak istemiyorum, yuvam istiyorum, annemi babam istiyorum. Bizi duyabilen var m? Md. 11-Yasad yollarla lke d na karma geri dndrmeme: Devlet; ocuklarn anababadan herhangi biri tarafndan ya da nc bir taraf eliyle lke d na karlp burada alkonulmasn nlemek ve gerekle en bu tr olaylarn zm iin yol bulmakla ykmldr. Md. 19-Suistimal ve ihmalden koruma: Devlet, ocu u ana-babann ya da ocu un bakmndan sorumlu ba ka ki ilerin her trl kt muamelesinden koruyacak, ocuk suistimalini nleyecek ve bu tr davran lara maruz kalan ocuklarn tedavisini amalayan sosyal programlar hazrlayacaktr. 1192

Md. 32-ocuk i iler: ocuk; sa l , e itimi ve geli mesi asndan tehlike te kil eden i lere kar korunma hakkna sahiptir. Devlet, i e kabul iin asgari bir ya snr tespit etmek ve al ma ko ullarn dzenlemek zorundadr. Md. 35-ocuklarn satlmalar, karlmalar ve fuhu a zorlanmalar: ocuklarn her ne nedenle ve hangi biimde olursa olsun satlmalar, karlmalar veya fuhu a konu olmalarn nlemek iin her trl aba gstermek, hem ocuktan sorumlu olanlarn ve tm yeti kinlerin ve hem de devletin grevidir. Md.36-Smrnn di er biimleri: Taraf devletler, esenli ine herhangi bir biimde zarar verebilecek ba ka her trl smrye kar ocu u korurlar. Sava nleyen Yavru Kaz yksnde, sava n ocuklara nasl zararlar verdi i, onlarn geleceklerini yok etti inden sz edilir. ocuklarn btnl n koruyan bir aileye, gvenli bir dnyaya ve gelece e dnk umutlara gereksinmesi vardr. Ayrca kk ocuklarn sava a sokulmas ve ldrmeyi renmesi onlarn gelece ini tehlikeye atmaktadr. Ku cennetindeki balkllar, kazlar, ku ular, rdekler ve di er ku lar cennet glnn kendilerine ait oldu unu iddia ediyorlard. Bu nedenle zaman zaman aralarnda kavga kyor ama ok srmeden ortalk yine sessizli e brnyordu. Ama bu sessizlik de ok srmedi. Bir sabah kazlar ve rdekler i birli i yapp ku ulara ve balkllara sava ilan ettiler. stelik kck yavrularn ellerine de silah vermi ler ve sava a gndermi lerdi. Ku ular ve balkllar kendi yavrularn gvenli bir yere saklam lar ve sava tan etkilenmemeleri iin ellerinden geleni yapm lard. Aslnda ku ular ve balkllar sava istemiyorlard. Gr erek konu arak sorunlarn halletmek istiyorlard. Ama ne are ki sava ba lam t. stelik kurald ya anan bir sava t bu. Ku larn gelece i olan yavrular sava a sokulmu tu. Metinde sava mann de il bar iinde ya amann ok daha nemli oldu u zellikle vurgulanr. Bu ykmzde HSnin a a daki maddelerine zellikle de inilmi tir. Md. 12-ocu un gr : ocuk, gr lerini serbeste ifade etme, kendisini ilgilendiren herhangi bir konu ya da i lem srasnda gr lerinin dikkate alnmasn isteme hakkna sahiptir. Md. 38-Silahl at ma: Taraf devletler; 15 ya ndan kk ocuklarn at malara katlmamalarn sa lamak iin mmkn olan her tr nlemi alacaklardr. 15 ya ndan kk hibir ocuk askere alnmayacaktr. Devletler ayrca, silahl at malarn etkiledi i ocuklara, ilgili uluslararas yasada belirtilen ekillerde koruma ve bakm sa layacaklardr. Sonu: Bu proje al mamzda ocuk Haklar Szle mesinin farkl maddelerine karma olarak de inen on iki yk olu turulmu tur. ykler ocuklarn ileti im kurabilece i bir dille ve onlarn pedagojik ve psikolojik gereklerine gre olu turulmaya al lm tr. Kitabn resimleri de benzer anlay la yaplm ula trlm tr. ve kitap proje erevesinde ocuklara

1193

HER OCU A ULA AB L YOR MUYUZ?

Zehra NVAR Yazar

Mehmet Akif Ersoy niversitesi tarafndan hazrlanan Fakir Baykurtu Anma Programnda ocuklara Yazmak konulu bir sunum yapmak iin davet edilmi tim. Aydndan Burdura giderken, yol arkada m bir retmendi. Tan tk. ocuk kitaplarm oldu unu renince, G renen, zrleri olan, zel e itim alan ocuklar iin yazlm kitabnz var m? dedi. Olmad n syledim. Engelli ocuklarn kahraman olarak i lendi i iki kitabm vard ama zel durumu olan, renmesi ya tlarna gre a r olan ocuklar aklma gelmemi ti do rusu. D ndm kaldm. retmen arkada , Sizlerin yazd ykleri, biz bir kez daha yazyoruz ocuklarmz iin dedi. Tpk, henz di i kmayan bebe i iin mama i neyen anneler gibiyiz. nk bizim ocuklarmz, deyimleri, sz gruplarn kolay kolay anlayamyorlar. Soyut kavramlar ise, onlara ok uzak. Yol boyu, bu konuda epey bilgi verdi bana. Nazillide bir okulda al yormu . Yapt al malar anlatt. Uygulamalardan sz etti. Byk bir zveri, bilin, ocuk sevgisi isteyen bir i yapyorlard. renme gl eken bir ocu a nasl bir yk okunmalyd? Ya amn hangi kesiti, onu ne kadar ilgilendiriyordu? Cmleler ka szckten olu malyd? Duygular i lenirken, nelere dikkat edilmeliydi? sterim ki, hepimiz bu konuda akl yoralm. Bu tr zel ocuklarmz iin de yazalm. Yazarken de ortak akl olu turalm. te, Her ocu a Ula abiliyor muyuz? sorusu o gn takld aklma. Bu konuda d nmeye ba laynca da nce sorular sordum kendime. stekle, zenerek yazd mz masallar, ykler, romanlar, yazlyor? iirler hangi ocuklar d nlerek

Her ocuk, eline ald kitab zevkle okuyabiliyor mu? Okuyup anlayabiliyor mu? Baslan her kitab yurdun istedi imiz blgesinde bulabiliyor muyuz? llerde, ilelerde kitap var m; bu kitaplar yaynlar nasl izliyor? Birinci soruya yantm u oldu. Aslnda her kitap tm ocuklara ula ma heyecan ile yazlyor. Ama okula giden ocuklar gzetilerek yazldysa, ocuk okumay renmi olmal, yani, okudu unu anlayacak kadar skm olmal. yle ya, ocuk okumay renmi tir ama anlama hzna eri memi se, okudu undan hibir ey anlamayacaktr. nk o, yalnzca sesleri do ru karmak, birliktelikleri sa lamak, btnleyip dizmek tela iindedir. Anlam alanna girmesine henz ok uzun bir yol vardr. Okudu unu anlama hz aslnda ok nemli. nce bu hz kazandraca z, sonra da bu hza uyan d nme, kavrama i ini ba artaca z. Bunu yapmad mzda, ocuk, okudu unu tam olarak anlayamad iin abuk sklacak. Byle ocuklar, henz, resimlere bakarak kitap okudu unu sanma dnemindedir. Kanc snfta oldu u i e yaramaz; biz, yazdklarmzla o ocuklara ula amayz. Yani, ocuk nc snftadr ama, henz, zevk alacak kadar okumay skememi tir. Ben, altnc snfta bile okuma hz kazanamam ok ocuk okuttum. Okumu sunuzdur, bir niversitemizin, niversite snavnda ba arsz olanlar arasnda yapt bir sormacada Niin ba arsz 1195

oldunuz? sorusuna, pek ok renciden Okudu umda, sorunun ne demek istedi ini anlayamadm yantn alm tr. ocuk, liseyi bitirmi ama kendi seviyesinde okuma-anlama dzeyini kazanamam tr. Bu tr rencilerin saylar da az de ildir. stnde 7+ ya diye yazan kitaplarn hepsi de bu ya taki ocuklar tarafndan okunabiliyor mu peki? te, aklma takldktan sonra soru turunca rendim ki, ok az anlayacak dzeyde reniyor okumay ilk ylda. Yani biz yazd mz kitapla, bir arac olmadan, okumay renmi saylan her ocu a istedi imiz gibi ula amyoruz. Evde anne-baba, abla-abi, okulda, retmen aracl ile seslendi imiz ocuk, yazlanlarn heyecanna, hayaline, sevincine, ksaca, duygusuna-d ncesine, zgrce ula amyor. Belki, benim yazd m bir blmden sonra ara verip de hayal kuracak, iinde beliren zencini d necek ya da benzer bir duygu ya adysa tazeleyecek! O anda ona sesli okuma yapan ki i buna izin vermeyi bilir mi? Bilmiyorum. Sanmyorum. O zaman, o ocu a yeterince ula amadm demektir. Bu tr ocuklar, okulncesi iin hazrlanm kitaplardan daha kolay yararlanyorlar. Ancak, onun durumuna dikkat etmeden, ya nn kitabnda zorlama yaplrsa; o ocuk bir okuma kakn olmaya ba lyor. nk zevk almyor. Soruyu sordu umuz yerden srdrelim. Nasl bir ocuk d nerek yazyoruz? Bu soruyu, Zek dzeyi ortalamay bulmu , ya nn dilini edinmi ocuklar diye yantlayabilir miyiz? Yantlayabiliriz. Ya tlar arasnda ok geriden gelenler var. Bu geriden gelmenin, evresel zelliklere ba l nedenleri yannda, ocu a ba l nedenleri de olabilir. nce bu nedenler ortadan kaldrlp, ocuk, ya tlarnn ortalamasna ula mal ki, bizim al mamz da ona ula sn. Ya tlar arasnda ok fazla nde gidenler ya da nde gitmesi gerekti i sanlanlar da var ki, bunlarn durumu da ba ka bir problem. Bilirsiniz, bizde, her anne baba, ocu u iin konu maya ba lad nda, aslnda ok zeki bir ocuk diye ba lar. Ne diyece inizi a rrsnz. Artk, bu yargnn stne sizin syledikleriniz, onlarn yarglarn tutmuyorsa, ki isel yetersizli inize yorulaca iin hibir i e yaramayacaktr. Bilinli baz ailelere yol gsterip de ocu u ya tlarnn izgisinde, ama nde giden yeteneklerini ok ayarak ilerletebilirseniz ne al, yapamazsanz, ula lamayan bir ocuk daha do acaktr ki, acs ok sonra kacaktr. ok stn zekl oldu u, gzel kitap okudu u, ince kitaplarn artk ona gre olmad anlatlarak benimle tan trlan bir erkek ocu unu hi unutmuyorum. Drdnc snf rencisiydi; elindeki kitap da o gnlerde bykleri ok oyalayan Bay Pipoydu. ocuk ruhunu besleyecek onca gzelli i ne zaman ittirip de oraya getirilmi ti; nereye gidiyordu; bunun gibi ocuklara biz nasl ula acaktk, a rp kalm tm. Deste i iin ok vnen retmene, on be yl retmen Okulu, yl da E itim Enstits Edebiyat- ocuk Edebiyat dersi okutmu biri olarak sylediklerim i e yarad m bilmiyorum. Belki o da beni a d kalm bir eski retmen olarak glmseyerek dinledi. Biz, merdivenin ilk basamaklarn grmesine izin verilmeyen, zeks kendi aileleri ya da yar mac retmenleri tarafndan a rtlm ocuklara da ula amyoruz kolay kolay! yleyse, szn etti imiz Ortalama iin yazma u ra mz da yeterli bir aba olmuyor kimi zaman. rn eline alan ileri ocuk skld n, ok geride olan da be enmedi ini belirterek bizi d layabiliyor. a rtlanlar, i irilenler de tenezzl edip yzne bile bakmyor. Bunlarn says ok olmasa da, yazar olarak baz ocuklara ula amayaca mz ba tan kabul etmi olaca z. Kitaplara gelince, durum hi de i ac de il. Kitap sat yapan bir yer arad nzda bulamayaca nz ok ilimiz ilemiz var. Byk zveri ile bu i e soyunanlar da pek ok gl g sleyerek al yorlar. Reklamn, moda(!)nn etkisinde de kalyorlar ku kusuz. Da tmda ya adklar problemler, yaynevlerinin zel kurallar onlar da de i ik yntemlere itiyor. Eskisi gibi, her yeni baslan kitab raflarda gremiyorsunuz. zel iste inizi yazdrp kargo yolu ile getirtmelerini beklemenizi istiyorlar. Bu yazy hazrlarken, Ku adas D&Rda kk bir arama yaptm. Adn bildi im pek ok yazar ve airin ocuk kitab raflarda yok. Benim de bir tek Uykucu Ufuk kitabm vard. ocuk okuyucu da bykler gibi, srmdeki kitaplar arasndan semek zorunda yani.

1196

Devlet okullarnda, ya da zel okullarda, ocuklarn kitapla arkada lk kurmas ayn hzda mdr? Kz ocuklarla erkek ocuklarn kitaba ilgisi ayn mdr? Ya gruplarna gre hangi konular daha ok ilgi eker? Ele alnan konular, nasl i lenirse daha albenili olabilir? Bu sorular da sk sk sordu umuz sorular elbette. Her ne kadar ocuklara Yazmann Edeb ve Etik Kurallar varsa da, piyasann da acmasz kurallar var. ok satma, modaya uyma u runa, aslnda ocuklara zararn pek gzel d nebildi imiz konular, hi de yararl olmayacak biimde i leyen bir yazarla nasl ba a kaca z? Ba a kamad nz yerde, siz hangi ocuklara ula abildi inizi d nyorsunuz? E itim Psikolojisi, Pedagoji retmenlerimiz, ocuklar ya ama hazrlarken, psikolojik ka lara sapp da sorunlarn hayalen zen, zd n sanp da gereklerde batp yok olan bireyler olmasna izin vermeyin. ocuk gerekli inden yava yava yeti kin gerekli ine, hem ya am, hem de kendilerini renerek gesinler demi lerdi. Hep aklmdadr. Son yllarda, byk bir sihir-fal-cad-cin-te dnya vs. merak i leniyor. Dozunu nasl ayarlayaca z? Erbab mutlaka biliyordur da i liyordur. Oturdu u yerde yaratt sorunsuz dnyasndan o ocu u nasl karaca z? Bylerle, fallarla, ola anst yetenekleri ile ocu a harika dnyalar kuruveren sihirlerle ii rahat, kafas bo alm ocuk, gerek ya am nasl alglayacak? Gnlk zorluklar grmemeye, her eyi gerek dnyann d nda zmeye heveslenmi ; ruhu bu heyecanla beslenmeye ba layan ocuklara nasl ula aca z? Yazdklarmzn, bir masal diyarnda geti i anla lyorsa, ba tan bunu kabul ederek okuyacak. Bilimkurgu eleri ok iyi dzenlenmi , bilimin bugne dek geli mi yollar geni letilerek olas geli meler yaratlarak yazlm bir servene de diyece im yok. Ancak, gnah-sevap ikilisi arasnda, dl-ceza d ncesini dinsel elerle ssleyerek anlatanlar var ki, ne diyece inizi a ryorsunuz. imdi, ister istemez soruyorsunuz: Bu tr kitaplarla beslenen ocu a, benim yazdklarm, ele ald m konular, anlatm biimim, ula yor mu acaba? ocuklarn kitapla arkada lk kurmasn sa lamaya gelince, durup d nmemiz gerekiyor. Okul ynetimi, retmen, renci velisi kitapla bar ksa, ocuklar, kitab okulun bir paras olarak gryor. De ilse, ocuk iin kitap deyince yalnzca ders kitab akla geliyor. Anne babalarn o u da yle d nd iin, bir yk ya da masal kitab bulan ocuk, onu brak, ders al uyars ile kitab elinden atyor. Ktphanesi olmayan ok fazla okulumuz var. Snflarda olu turulan kitap dolaplar ise birer tefti fras niteli inde o u zaman. ocuklarn gnll ba lar ile doldurulan bu dolaplarda, nitelikli kitap bulmak rastlant. o u, elli kuru a, bir liraya alnm , basan, yazan belli olmayan bu kitaplarn yararndan ok zarar var. O zaman, resimleriyle, basmdaki zeni ile ocu a gre hazrlanm kitaplklarna da zor ula yor bence. olan kitaplarmz snf

zel okullar bu konuda biraz daha titiz davranyor. retmenlerini grevlendirerek kitap setiriyor. ocuklara yazan tm yazarlar taramaya al arak, yalnzca ad duyulmu yazarlarn kitaplarn alarak de il, di er yazarlarn kitaplarn da almaya al yorlar. lkeli al malar ile tandklar yaynevleri kataloglarn tarayp kitap seiyorlar. Byle al malarla, kitaplarmz daha ok ocu a ula yor. Ama 100 Temel Eser Listesi d nda ara trma yapma, sorumluluk alma, okuma inceleme cesareti gsteremeyen okullarn rencilerine ula mamz, rastlantlara ba l. Byle bir rastlanty kendimden rneklemek isterim. zmir Kitap Fuarnda kar la t m bir tand m, torunlarna kitaplarmdan alm t. Bylece haberi olan snftakiler ve ileti imde olduklar arkada lar, benim kitaplarm okudular; be endiler, devamn aldlar. Yazdklarmz, tek erkeklere ya da yalnz kzlara diye ayryor muyuz? Ben ayrmyorum. yklerimde erkek kahramanlar da var, kz kahramanlar da. nsana, insan gz ile bakmalarn istiyorum. Bunu ne derece ba ar ile uyguluyorum bilemem ama insan sevgisi, e itliki bir davran , bar d ncesi, do aya, ya ama ba llk serpti im d nceler. Ancak, yle ocuklar var ki, bu tr duygular d nceleri ok batc buluyor. Siz istedi iniz kadar reticilikten, tembihten arndrn dilinizi, o, krc dkc olaylar aryor. Acmasz kahramanlarla 1197

zde le erek, ocukta hayal bile edemeyece iniz hainlikler grmek istiyor. Hayvan m anlatacaksnz, kedileri drt aya ndan tutup balkondan atan birini anlatn. A acn dallarn boyu yeti ecek yere dek kesip g deneyen birini anlatn. Solucan santim santim do ratn, kaplumba alarn evini krn. Ho una gidiyor. Bunlara benzer olaylarn olmad do a, onu sarmyor. Bu yzden de byle ocuklarn inadn kran kitaplar nasl yazaca mz a ryoruz; ksaca, onlara ula may ba aramyoruz. Ya da bir kz ocu u, yalnzca ssten, giyimden, prensesler gibi ya amaktan sz eden ykler dinlemek, o tr hayallerini besleyen kitaplar okumak istiyor. Niye manken olmann, arkc olmann sihirli yollar kckten nne serilmesin ki? Televizyonlarda ya tlar acmaszca yar trlrken, siz sekiz ya , on ya diye ocuk duygular ke fetmeye bo u bo una u ra yorsunuz. Yazd nz ykler de, romanlar da sizin buldu unuz yntemle ocuk safl nn gereklerine tam olarak ula amyor. ocu a da ula amyorsunuz i te. Ya da o u ocu a da ula amyorsunuz. Sizin kyamad nz ocuklara, birileri kyyor. Tam da onlarn istedi i gibi yazyor; ok okunuyor. Sonrasnda, byle beslenen hevesleri ile evden kaan ocuklarn yklerini, hi kimse stne almadan okuyor; okuyoruz. lgi ekiyor diye dizi filmler bile yapyoruz. Szlerimi byk bir iddia diye almaynz. Bu tr yazmayanlarn kitaplar, ocuklar yanl yapmaktan koruyor demek istemiyorum. Ama ocuktaki ya am zincirinin bir halkasn da sa lamlamaya yarar dersem; hayr m dersiniz! Hayr dersek, eme imize yazk olur. Ula abildi imiz ocuklarda, okuma zevki yaratsak, gzellikleri beslesek, insan, do a canl sevgisini o altsak, kendine gveni beslesek az i mi yapm oluruz? Bir de, kitaba ba lanan bu tr ocuklarn, ilerde iyi birer okuyucu, dinleyici, d nebilen, sorgulayabilen ki iler olmasna yardm etti imizi d nelim. Epey i ba arm oluruz. yleyse, yazmann yannda, daha ok ocu a ula mak da derdimiz olmal. Saysal olarak ok ocuk, zevkleri, meraklar ynnden daha ok ocuk, bedensel, zihinsel zellikleri ynnden de daha ok ocuk kaygmz olmal. Bir de do u tan zrl olan ocuklarmz var. Hani bana retmenin anmsatt ocuklar. Engelleri, bedensel ya da zihinsel olabilir. Dereceleri birbirinin ayn de ildir. Kavray lar, alglar, anlama dereceleri farkl olan bu ocuklarn her biri ayr bir dnyadr. Antalyada byle ocuklarla e itim yapan, emekliye ayrlm ken, yeniden e itim alarak zel Alt Snf retmenli ine gnll olan arkada mla konu tum. Be rencisi var. Her birinin zelli i farkl. Genel zellikleri ise, ok krlgan, alngan olu lar. Duygularn hi saklamadan ortaya koyduklarn syledi. Dnyalar kk ama meraklar byk. Soru sormay her zaman beceremeseler de kafalarnda sorular olu uyor. O yzden de onlarn okuyaca yklerde rne in, ok kar k anlatm istemiyorlar. Karma k benzetmeler onlar yoruyor. En uzun tmce be szckten olmal. ykde de, sz ok fazla uzatmadan konuya girilmeli. Sz dolandrmadan sonuca ilerlemeli. Arkada mn ynlendirmesi ile bir yk yazp gnderdim. Okuyup, bu yk ile ilgili neler sorabileceklerini renmeye al tm. ykm de sorular da ekliyorum. Bu tr ocuklarmza ula acak ayr yk kitaplar olu turmamz gerekti ini de dikkatinize sunuyorum. Bu tr kitaplarn seslenece i ocuk says az elbette. O yzden de yaynevleri, kitabn basmna scak bakmayabilir. retmenlerin, imdiye dek uyguladklar yntemlerle, kendi gbeklerini kendilerinin kesmesinin srmesini isteyebilirler. Ama bakanlk eli ile basm yaplacak kitaplarla bu ocuklara ula abiliriz. Ya da hepimiz birer kk yk vererek bir kitap arma an edebiliriz. Kk Bir yk Sevgili Babaannem Dn ak am ate im ykseldi. tm m. Hemen doktora gittik. la verdi. Okula gitme dedi. Ka gn? dedim. gn dedi. Derslerim ne olacak? Dersler bekleyecek kk hanm Ama Ama, arkada larn da hasta olur. 1198

Sustum. Evden e yalarm aldk. Babaanneme gittik. Bizi grnce a rd. Yoksa kzm hasta m? dedi. Ate i var dedi annem. gn okula gitmeyecek Buyurun, buyurun! Kzma orba staym Babaannem, hastaya hemen orba iirir. Bir tabak orba itim. Bo azm snd. lalarm itim. Byk koltu a yattm. Annemle babam biraz oturup gitti. Babaannemle kalmak e lenceli. Masal anlatyor. unutuyorum. ark retiyor. Oyun oynuyoruz. Hastal

Kahvalt gzel. le yeme i gzel. Ak am yeme inde annemler de var. lalarm saatinde itim. gnde iyile tim. Benim canm babaannem. yknn incelendi i okul: Ay e Ahmet Atmaca lk retim Okulu- Antalya retmen Snf renci Says rencilerin zellikleri : Bir renci otistik. Okuma yazma biliyor. Yze kadar sayyor. Toplama yapabiliyor. Bir renci fiziksel zrl. Yrme, tutma, grme, konu may ba aramyor. Okuma- yazma bilmiyor. Bir renci, a r dzeyde zihinsel zrl. Okuma yazma bilmiyor. ki renci orta- hafif dzeyde zihinsel zrl. Biri okuma yazma biliyor; biri bilmiyor. (Bu metin, orta- hafif dzeyde zrl olan renciler iin uygulanm tr.) Snfta yknn i leyi plan yledir: 1-Hasta oldunuz mu? Hastaland nzda neler yaptnz? Nasl iyile tiniz? sorular ile ocuklar konu turulur. 2- Bir ocuk hasta olmu . Doktora gitmi . Yannda annesi babas varm . ocu un yksn okuyalm m? denir. lgileri okunacak metne ekilir. 3-yk, retmen tarafndan birka kez okunur. 4- Okuma bilen ocuklara okutulur. 5- Dramatize ettirilmeye al lr. 6-yky anlatmak isteyene anlattrlr. 7- ykden hareketle, sorular karlarak ocuklar konu turulur. D nmeleri sa lanr. Sorulabilecek sorular unlardr: a) Kimler hasta olur? b)Hastalar nereye gider? c)Bize ilac kim yazar? d) lac kendimiz iebilir miyiz? e)Hasta olmamak iin neler yapmalyz? f)Hastalk nasl bula r? g) al an anne babalarn ocuklar hasta olunca kim bakar? 8- Bu yky defterlerine yazma al mas yaptrlr. 9- ykden esinlenerek bir resim yaptrlr. : Arzu zdemir : zel Alt Snf :5

1199

Bu tr ocuklarn okuyaca yklerde, onlarn gnlk ya amnda kullandklar szcklerin kullanlmas gerekti ini belirtti retmen arkada . rne in, Hastal snfa da ta rsn dedi inizde kafalar kar r. Onun yerine Arkada larn da hasta olur demek gerekir. Hastaneden babaanneme getik tmcesi akln kar trr. Babaanneme gittik demek yeterlidir. retmen arkada n saptamasna gre, bu tip ocuklarda da erkeklerle kzlarn ilgi alanlar farkldr. Arabalara, satclara, hayvanlara, pazarclk, tamircilik, yap-boz oyunlarna, top oyunlarna erkek ocuklar daha ok ilgi gsteriyormu . Evcilik oyunu, sslenme, anne olma, ip atlama oyunlarna da kzlar daha ok ilgi gsteriyorlarm . Bu tr ocuklar, bir olay yazarak anlatmay ba aramadklar iin, okuduklar metinlere bakarak yazma al malar yapmalar sa lanyor; okuma- yazma peki tirmeleri bu yolla yaplyormu . Dikkat ettiyseniz, anlan be ocu un da zr dereceleri farkl ama bir arada e itim gryorlar. retmene ok i d yor. Daha nceleri, bu tr ocuklar toplumdan saklyorduk. Artk ortada olmalar, sorunlarn ele almamz bile bir a ama demek bizi avutmamal. Her kesimden elimizden ne geliyorsa yapmak grevimiz. Biz de, onlar da bir btnn paralaryz. Yazar olarak da tm ocuklar ele alarak al mak inceli imiz, grevimiz olmal. O zaman amacna ula an abalarn sahibi olabiliriz. Daha ok ocu a ula abiliriz. ocuklarla birlikte mutlu olmak ne gzel. Bu u urda aba harcayan herkese te ekkrler, sayglar

1200

SORUN ODAKLI OCUK YAZINI: ANADOLUDA OCUK OLMAK

Ay e YAMA Yazar

zet lkemiz nfusunun byk bir blm, ocuklar ve genlerden olu ur. Sa lkl bir toplumun, sa lkl bireylerden olu tu unu d nd mzde, ocuklarn ve genlerin bedensel sa lklarnn yannda, ruh sa lklarnn da en az bedensel sa lk kadar nemsenmesi gerekti ini grrz; ama gzlemlerimiz hi de byle olmad n gstermektedir ne yazk ki! ocuklarmz paramza ortak ederiz de ya amlarmza bir trl ortak edemeyiz nedense. Onlarn gereksinimlerini kar lad mz zaman, ana- baba ya da kurumlar olarak grevimizin bitti ini d nrz. Oysa aile ii sorunlardan, sevgi ilgi, gven ve anlay eksikli inden; ailenin ekonomik sorunlarndan, evre ve toplum sorunlarndan en ok etkilenen ocuklardr. Bunu da sokak ocuklarnn artmasndan, ocuk i ili inin o almasndan; su etelerinde kullanlan veya kr bir inan ya da e itimsizlik sonucu ya amlar sona eren, tre- namus cinayetlerine kurban edilen ocuklarn ekranlardaki grntlerinden anlamak olasdr. lkemizin ocuk gere iyle yzle mek, ocuklarn birer birey oldu unu kavrayabilmek; farkl sosyal katmanlarda ya ayan ocuklar arasnda ileti im sa lamak iin sorun odakl ocuk kitaplarna da gereksinimimiz vardr. Yukarda anlatt m amalar do rultusunda, kendi kitaplarmdan rneklerle sorun odakl ocuk yazn zerinde durmak istiyorum.

Abstract The majority of our country's population consists of children and young people. We see that, a healthy society is composed of healthy individuals and children and young people's physical health, as well as mental health or physical health at least should be heeded, but such observations did not show at all, unfortunately! We share our money with our children but unfortunately we dont share our lives with them. We think that our task is over when their needs are met by parent or institutions. However, the problems within the family, lack of trust, understanding and love, family's economic problems, environmental and social problems ... etc. The most affected are children.. Also,it is possible to understand this from an increase in street children, proliferation of child labor, the children used in crime gangs or whose life ends as a result of lack of education, and the images of children were victims of honor crimes on TV. We need also problem-oriented children books to face with the child related realities of our country, to understand that they are also individuals, to make children from different strata communicated. For the purposes described above, I want to emphasize problem-oriented children literature with examples from my books.

lkemizde, ocuklar iin yazlm pek ok kitap vardr. Bunlarn pek o unun nitelikli, yaznsal rn oldu unu syleyemeyiz; didaktik, parmak sallayan, belli bir d nce ya da inanc pompalayan kitaplar o unluktadr, ne yazk ki! Yaznsal rnlerin pek o u da oyun ve e lence amal rnlerdir. ocuklarmz da bu toplumun bir parasdr. Yalnzca onlar e lendirmeyi mi amalamaldr ocuk kitaplar? ocu u oyun ve e lenceden soyutlayamayz ku kusuz, bunu gzard da edemeyiz; ama onlarn sorunlar yok mudur? ocuklarn, yalnz kendilerini de il farkl sosyal katmanlardaki ocuklar da tanmalar, onlarn sorunlar hakknda da bilgi sahibi olmalar gerekmez mi? Yalnzca oyun ve e lence amal kitaplar, ocuk yaznnda tektiple meyi de getirmez mi? Okuma, ya ama farkl pencereler amak demekse; yalnzca oyun ve e lence amal kitaplarla bu pencereleri aabilir miyiz?

1201

Edebi bir eser bu sorunlar zmez; zm yollar da sunmaz belki; ama toplumun genelinde, zellikle de ocuklar arasnda farkl sosyal katmanlar ve onlarn sorunlarn tanma asndan bir altyap, bir bilin olu turur. Aile ii sorunlarn ocu un dnyasna yansmalarn; okul-aile-arkada lk ili kilerini; lkemizde okutulmayan, ocuk i ili i yaptrlan, sokaklarda ya amak zorunda braklan, ocuk olamadan ana olan ocuklarn sorunlarn kitaplarmda i lemeye al tm. Bu sempozyumda; kitaplarmn bazlarndan, yazl ald mdan sz edece im. 1. AL N N YKS Ali, Anadolunun ortasnda, kk bir beldede ya ayan on ya nda bir ocuktur. Okuldan arta kalan zamanlarn ailesine yardm etmekle geirir. Evin en k dr ve ailesinin gzbebe idir. Bir gn, sokakta arkada laryla oynarken, bir kpek tarafndan srlr. nceleri aldrmasa da zamanla hastalanr. Aile, evdeki olanaklarla onu iyile tirmeye al sa da ba aramaz. Sonunda Aliyi kyn hocasna gtrrler. imdi, kitaptan bir blme bakalm: Hocann dedi ine gre, Ali, bir hafta karanlk odada ile dolduracakt. Yanna, annesinden ba ka kimse girmeyecekti. Kuru ekmek ve sudan ba ka bir ey de verilmeyecekti. Ali, Kuru ekme i bile yemez olmu tu. Su istiyor, annesi suyu uzatt nda ise korkun lklar atyordu. Su grmeye dayanamyordu. Bu kitapta cehaletin, batl inanlarn insan ya amna, zellikle ocuklarn ya amna, etkisi ocuk gzyle ele alnm tr. 2. D LER N TES Bu roman, on yedi ya ndaki bir gencin, Umutun ya amyksnden kesitler sunmaktadr. Umut, do arken annesini yitirdi i iin anneannesiyle ya ar; srekli lke d nda olan gazeteci babasyla bir baba-o ul ili kisi kuramaz. Ya amla, arkada lk ili kileriyle, kendisiyle, e itim sistemiyle sorunlar vardr; stelik kar lk bulamad bir a kn da yakcl ndadr. Babasyla Iraka gitmekte srarc olan Umut, orada da sava n gerek yzyle kar la r; stelik babasn da yitirmi tir. Genler ve onlarn sorunlarnn temel alnd bu kitaptan baba-o ul ili kisi zerine birka paragraf: -Seni anlad m sanyorum, baba, dedi. Ama bu, yine de senin kusursuz oldu unu d ndrtmyor bana, nedense! Babas, derin bir nefes aldktan sonra: -Anlad na sevindim o lum, dedi. unu bil ki, hi kimse kusursuz de ildir! Ku kusuz, benim de herkes gibi yanl larm var. Senin de olacak. Umut, yllardr sylemek isteyip de syleyemediklerini, birer birer dkmeye ba lad: -Ama bu, benim sorularmn tam yant de il baba. Her yl, yirmi gn birlikte oluyorduk. Daha do rusu, birlikte olmaya al yorduk. Bana, hi yaknlk gstermedin. Kuca na alp hi ok adn m? Hi yanaklarma, sevgi dolu bir pck kondurdun mu? Herkesin babas gibi, benimle hi oyun oynadn m? Hayr baba! Bunlarn hi birini yapmadn. imdi istesen de yapamazsn zaten! Kucakta Hop! Hop! oynatlacak ya , oktan getim. Seninle, oyun da oynayamayz artk. plmektense, hi mi hi ho lanmyorum! Iraktan bir grnm: Burnuna gelen kan kokusuyla irkilen Umut, grd binann hastane oldu unu rendi inde iyice a rd. evresi, p y nlaryla, kanl bez paralaryla, hastane artklaryla dolu olan bu yerin srelerinden ve hangi sorunlar ele

1202

hastane olaca na inanamad nce. Buras, insanlara sa lklarn kazandrmaktan ylesine uzakt ki ancak, sa lam insanlara hastalk bula trabilirdi. Trkiyede Arena programnda izledi i sa lksz ortamlar ve pis grntler, buradaki grntlerin yannda ok masum saylrd. Byle yerlerde ya anabilece ini grmese inanmazd Umut! Birden, babasnn ona sessiz olmas iin i aret etti ini grd. Kprtsz beklemeye ba lad. Babas, foto raf makinesini kaldrd. Deklan re bast. Umuttan kendisini izlemesini istedi. Ba nda siyah rts, stnde sar m, beyaz m oldu u tam anla lamayan ham ketenden uzun elbisesi olan bir kadn, onun kuca nda sar ketenden bir gmlek giymi esmer, kk bir ocuk ve yanlarnda bastonla yryen ya l bir adam izlemeye ba ladlar. Uzaklardan bir yerlerden de patlayan bombalarn sesi geliyordu. Bu blm de e itim sistemine zg: Derste retmen, niversite snavnn nemini anlatyordu. Umut ise, niversite snav szlerinden sonrasn alglayamad. Hayallere dald: Kendisi, bir yar at... Bir trl, istenen ba ary gsteremiyor... zlyor... Ayaklarndan birini kaldryor... a knlkla bakakalyor... nk, aya nda nal yok... Ya hi nallanmam , ya da d m ... Sinirli sinirli ba n sallyor... Yar mak istemiyor... Nal olmad n herkese gstermek istiyor... Kimsenin umursamad n ayrmsyor... Yar at olmak istemedi ini, sradan bir ya am srmek istedi ini haykryor... Kimse umursamyor... Yar izlemeye gelenlerin hepsinin, zerine bindiklerini duyumsuyor... Hepsinin elinde kam... Srtnda aklyor birer birer... Umarsz ko uyor... En gerilerde... Nefesi tkenmi ... Gc tkenmi ... Neden kimse grmyor?... Onun yar mak istemedi ini, neden kimse anlamak istemiyor?... Bu yar a, neden kimse dur demiyor ?... ini ekiyor... i szlyor... Yre indeki tm yaralarn, birer birer ald n duyumsuyor... Kabuklar kalkyor... Kanyor... Yaralar kanyor... Gzlerinden, bu yaralardan szanlar damlyor... Mdr yardmcsna uydurdu u gerekeyi sylerken, yznn kzard n duyumsad; aldrmad. imdi, gzl nn stnden kzgn gzlerle kendisine bakan retmene gere i syleseydi, anlar myd? Ya ama sevincini, otobse s dramad co kusunu, temiz havay yeterince solumak iin duydu u dayanlmaz iste i anlatsa... Yre indeki a kn yakcl n, Seline olan tutkusunu, byle gzel bir havada snfn bo uculu una tklmak istemeyi ini, Selin olmasa, bugn, okula bile gelmek istemedi ini, yre indeki ya ama sevincini ve co kusunu anlatsa... nsanlar imdiklemek, yzyllk uykularndan uyandrmak ve ya adklarn anmsatmak iin, iinde yo un bir istek oldu unu haykrsa... Hatta buna, sizden ba lamak istiyorum! dese... Okullar, neden bu kadar skc? diye sorsa... Bizleri ya amdan so utmak, bezdirmek, bunalmlara srklemek iin mi bunca aba? dese... Ben, arkada larm seviyorum. Neden, durmadan bizi yar tryor, birbirimize rakip olmamz istiyorsunuz? nsan, rakibini sevebilir mi? diye sorabilse... u anda, sizin iinizden ne geiyor? Bu gzel havada, bu skc odaya, bu ki iliksiz masaya mahkm olmaktan ho nut musunuz? diyebilse... Anneannesinin hasta olmad n, tersine, ok iyi oldu unu, yalan sylemek zorunda kald iin duydu u ho nutsuzlu u dile getirebilse... Bizi duyun! l mza kulak verin! Uyann heeey! diye ba rabilse 3. SOKAKLAR D YANGINI Paralanm bir ailenin ilgisiz ve sevgisiz kalan bir ocu udur zgr. lgiyi sokaklarda ararken, zamanla onlardan biri olur. A a daki cmleler, bu ocu un d lerinden alnm tr: Gkyzn avularna alyor. Uurtmas iin, en gzel maviyi semeye al yor. Bulutlar syryor elleriyle. Mavinin kirlenmesini istemiyor. Gne e ve rzgra izin var. Gne , maviyi canlandryor. Uurtmasnn renklerini parlatyor. Rzgr da daha ykseklere karyor uurtmasn, d lerini de... zgr de biniyor uurtmann kuyru una. Engin maviliklere alyor. Rzgrlarla yar yor. Gne le oyna yor. Yldzlara d lerinden ekiyor, o alarak kendisine dnsnler diye. Dnyorlar da. Kimi gn bir astronot oluyor, tm gk cisimlerini dola yor. Ya amn olmad n duydu u gezegenlere, ya am ekiyor. D yoksunu ocuklara, d da tyor. Aydedenin gm nda ykanyor. izgi filmlerden tand Marsn so uk yzeyinde kayak yapyor. Kimi gn, Gne in salarna biniyor. Dnyann her k esini dola yor. e itli yrelerden masallar derliyor. Bunlar o altp renklendiriyor. Kendisi de kahramanlardan biri oluyor. Yeniden yaratyor masallar. D lerini, okulda retmenine, arkada larna anlatyor; evde annesine, babasna. Glcklerinde gller ayor. 1203

Bir d ve sonras: Sln ve Askc da onu onaylyorlar. Bu durum, zgr ok mutlu ediyor. O gn, po eti defalarca kokluyor. Bu sefer kusmuyor da. Uar gibi bir duyguya kaplyor. ki yanmda iki kanat... Umak iin, d lere gerek yokmu i te; anladm. Bulutlar, ayaklarmn altnda. Ku lar da... Evler de... Tm dnya... Tm insanlar... Herkes, her ey ayaklarmn altnda. En gl benim! En byk benim! Uuyoruuuum! Heeeey! Uuyoruuuum! ekilin ayaklarmn altndaaan! Yoksa, hepinizi ezeriiim! Duyuyor musunuz beniii! En byk beniiiim! En byk beeeen! Sonra, birdenbire d t n hissediyor; hem de hzla... Kanatlar krlm bir durumda... A znda acms bir tat... evresi kapkaranlk... Ty gibi bulutlar da yok, gkyzndeki mavilik de... Yerlerde srnyor. Ayaklarnn altndaki insanlar, birdenbire yok olmu lar. imdi, kendisi ayaklar altnda. Karn a ryor. Btn bedeni szlyor. Uykusu geliyor. Midesi a znda... Szp kalyor oldu u yere. Bu kitapta, bu d lerin yan na adm adm tank olacaksnz. Sokak ocuklarnn i dnyalarna konuk olacak, bazen yre iniz burkulacak, tm sokak ocuklarn kucaklamak isteyeceksiniz; bazen de kendinizi sorgulayacaksnz. Toplumsal yaramz olan sokak ocuklarn tanmak isteyenler iin yazlm roman, uzun bir ara trmaya dayanmaktadr. 4. YAZGL Yazgl roman, toplumsal de erlerin, gelenek ve greneklerin ocu un ya amna etkisini temel alm bir romandr; zellikle de Do u blgelerimizde bu nedenlerle okutulmayan kzlarn ya amn A rnn eteklerinde bir ky Yazglnn yazgsn biimlendirmeye al an, gelenekler, treler, aile basks Btn bunlarla sava maya al an on iki ya nda bir kz Yazgl; d ler kuran, i sesiyle konu an, umutlarnn pe inden gitmeye al an A a da, onun i sesiyle konu masndan alnan birka paragraf bulacaksnz: Hadi Aras, gtr beni. Azgn kpklerinde yitir beni. Sularna kar an bir damla olaym. Engellerini, kprlerini ykan bir damla... Da lar, ovalar geeyim. Denizin mavisiyle kucakla p deniz olaym, mavi olaym. Balklarla balk, yosunlarla yosun olaym. Dalgalarn tepesinde kylar dveyim. Derin uykudakilerin uykusuna d , suyla kucakla an kumlarn iinde bir kk ta olaym. Okudu um kitaplardaki balklar gibi, enginleri dola aym. zgrl yudumlayp ya amla dolaym. Kz olmayaym da ne olursam olaym Aras! Gtr beni Aras, gtr! Kar tr istersen dibindeki bal a. Sonunda, okul d leri gerek olur Yazglnn ama yle ok bedel der ki 5. HAYALET PE NDE Hayalet pe inde, Eski ehirde ya ayan yoksul bir ailenin ocu u olan Salihin korkularyla yzle mesini, babasyla ve arkada laryla olan ili kilerini anlatan bir ocuk romandr. Kitap, byk kentlerde ya anan yoksullu u i lemesinin yan sra, ocuk- aile ili kisindeki sorunlara da ayna tutmaya al an; ocuklarn bilinmeze olan ilgisini de ele alp onu heyecanl bir servene dn tren bir romandr. 6. B Z M EVDE GREV VAR Bu genlik romannda, genlerin ailelerle ili kilerinde ya ad sorunlar temel alnm ; genlerin toplum sorunlarna duyarszlklar; reklamlarn, televizyon ve bilgisayarn genler zerindeki etkileri de kara glmece trnde i lenmi tir. Kitaptan birka paragraf: Ekrandan grntler yitince, gere e glkle dndm. Binbir e it sucuktan en kalitesiyle mangal keyfine ne dersiniz? Gzmn nnde sucuklar salnmaya ba lyordu: Halka sucuk, parmak sucuk, mangal sucuk, vakumlu sucuk Sonra, yiyecekler: Boy boy tostlar, yle arasndan sucukla birlikte ka ar dilimleri sarkan Ya da mangalda czrdayan, kokusu burnuma dolan sucuklar Snf... snf Oooh! Scack olan bu genlik

1204

ekme in iine koyacaksn yleee Ekme e sucu un ya yaylacak. lk lokmada dama na yaylan tadn a zndan ba layarak tm bedenine yayl n duyumsayacaksn. Yannda da bir bardak altn kapakl kola Gel keyfim gel! O da m olmad? O zaman, zenle dilimledi in sucuklar, ocaktaki tavaya incitmeden dizeceksin. Bir alt st yapacaksn atalla. Sonra stne iki yumurta kracaksn. Yumurtalarn sars tam pi memi olacak ama Ocaktan alacaksn. Keyifle masaya oturacaksn. Tavay, en de erli konukmu asna, masann en gzel yerine buyur edeceksin. Yanna, scack bir somunu oturtacaksn ki, onlar gzleriyle anla rken sen de keyfine bakabilesin. Yannda, bir bardak da meyve suyu Oooh! Yeme de yannda yat! Babamn kahvehanedeki mesaisi bitmek zere olmalyd. Ak am yakla m t nk. Okuldan sonra ko ar adm gitti i kahvehanede saatlerce okey ta d edikten sonra, ak am saatlerinde eve gelirdi. le yeme i iin bile, bu kural bozmazd. Onun le yeme i, Orada arkada larla bir eyler at tryoruzdu. Annemin asl grev nedenlerinden biri bu olsa gerekti. nk annem, do ruca eve gelir, ev i lerine sarlrd. Bu grevde benim bir kusurum olmad ndan adm gibi emindim. Benim a zm var dilim yoktu. Ka kez kavgalarna kulak misafiri olmu tum da bir kez bile admn geti ini duymam tm. Yalnz, aklm kurcalayan bir durum sz konusuydu. Her zaman babama sen diyen annem, kavgalar srasnda son derece saygl olur, siz diye ba rrd: Bktm sizden! Bir kez de beni hizmeti olarak kullanmaktan vazgeseniz de ben de rahat etsem. Bu kadar da bencillik olmaz ki! Okuldan eve gel, ko mutfa a, ko ama ra! Babam, saygszl elden brakmaz, ona sen demeyi srdrrd: Hanm, ne yapaym; al mam m. Sen de amma abartyorsun! Yapt n bir yemek, bir bula k! Birka saatlik kahve keyfini bana ok gryorsun. A kolsun! Birka saatlik haaaa! Buna kargalar bile gler! Okuldan kar kmaz, hepiniz solu u kahvede alyorsunuz! Okuldan ok orada mesai yapyorsunuz. Bir maa da oradan aln bari! Nerdeeee! Maa n yarsn oraya yatrrsnz stelik! -Yine mi bilgisayar oyunu oynuyorsun? O lum, seneye niversite snavna gireceksin. Biraz da ders al artk. Grevimi krmak istemiyordum, ama sessiz kald m her seferde annemin ses tonunun birka oktav daha ykselece ini biliyordum: -al yorum anne! Biraz da oyun oynamamn ne sakncas var? Hem, sen grevde de il miydin? - lkokul ocu u gibi oyun oynayp durma! Sayl gn abuk geer! Grevim ok i ine yarad anla lan. Ya sabr! dedim iimden. Bilgisayar kapattm. Ders kitabn nme atm, ama grmeyen gzlerle kitaba bakmay srdryordum. Huyum kurusun; biri bana al dedi mi, al acaksam da al mazdm. Anneme de bunu ka kez anlatmaya al tm; ama bo una! Annem, ayn tekerlemeyi syleyip duruyordu. -Ben ona anlatrm. Cenk, beni anlayacak olgunluktadr. Senin gibi sorumsuz de il. -Haydaaa! Kabak, yine benim ba mda patlad. Ben ne yaptm anne? -Sorun da bu ya; hibir ey! -Cenk ne yapyordu? -Senin yapman gerekip de yapmad n her eyi. -Yani mkemmel ocuk -Evet, aynen yle. -O zaman, beni niye do urdun? Onu kopyalasaydnz ya -Sama sapan konu ma! Sen de onun gibi olmaya al san ne olur?

1205

-Hayr anne, ben kendim gibi olmaya al yorum. Buna izin versen -Ne vr zvr anne? - Tost, hamburger, itos, patos, tos o lu tos!.. -Yapma anne! -Sizi anlamyorum do rusu! Bizim zamanmzda Eyvah, dedim iimden. Annem yine, ar ivden mikrofona programna ba lyor. ok gemeden de yanlmad m anladm. Bu kez, szn kesmeden dinlemek zorundaydm. Yoksa, benim Silsva rnleri suya d erdi. Cenk de anlam t. kimiz, birbirimize bakp byk altndan glmsedik, ama anneme de aktrmamaya zen gsterdik. Ba mz nmzde, dinlemeye koyulduk. Bir sre sustu annem. Sanki, yllar geriye sarmakla u ra yordu. Sonra, kald yerden konu masn srdrd: - imdi bakyorum da genlerin tek derdi grn leri. Bir de marka merak lke, kimsenin umurunda de il 7. M HR CANIN VURDU U ocuk gelinlerin anlatld ; kk ya ta evlendirilen Billann sevgisizlikle, trenin klele tirdi i ya amyla, kstrlm l yla hesapla mas ve karanlk gnlerde sarld hayallerle, kitaplarla, masallarla can verdi i umutlarn ve direncin roman. Kitaptan bir paragraf: Karpuz kabu unun ucuna ip ba layp yapt arabasyla tozu dumana katan bir ocuk... Arabann st pten adamlar, bez bebekleriyle ykl... Basma fistannn etekleri bacaklarna dola an kk kz... Uzun salar iki rg... Yzne, az nce yedi i karpuzun suyu bula m ... Aradan ok mu zaman gemi ?... miyim? imdi, yorgun admlaryla yrmekten mutlu olan ben

ocuk ve genlik kitaplarnn onlarn geli mesindeki etkisi yadsnamaz. Kendilerini, lkemizi, farkl sosyal katmanlar ve onlarla empati kurabilmeyi bu kitaplarla tanrlar. Okumay sevdirmeyi temel alan, onlarn oyun ve e lence gereksinimlerini gzard etmeden yazlan ve yazlacak kitaplar, ocuk edebiyatnn olmazsa olmazlardr bence.
KAYNAKA Yama, Ay e (2010) Alinin yks. (6. Basm) stanbul: Bu Yaynlar. Yama, Ay e (2010) Bizim Evde Grev Var. (2. Basm) stanbul: Bu Yaynlar. Yama, Ay e (2010) Sokaklar D Yangn. (2. Basm) stanbul: Bu Yaynlar.

Yama, Ay e (2010) Yazgl. (2. Basm) stanbul: Bu Yaynlar. Yama, Ay e (2011) D lerin tesi. (3. Basm) stanbul: Bu Yaynlar. Yama, Ay e (2011) Hayalet Pe inde. (3. Basm) stanbul: Bu Yaynlar. Yama, Ay e (2011) Mihricann Vurdu u. (1. Basm) stanbul: Bu Yaynlar.

1206

SEMPOZYUMUN ONUR YAZARI MUZAFFER ZGNN OCUK K TAPLARINDA DL

Mavisel YENER Yazar

zet Muzaffer zgnn ocuk kitaplarnn dil ynnden de erlendirmesi, ocuk okurun dil ve kimlik geli imi asndan, okuma sevinci duyumsamalar bakmndan zerinde durulmaya de erdir. zgnn kitaplar dil asndan da mfredat destekleyici niteliktedir. Ancak, MEBin yaynlad 100 temel eser listesine Muzaffer zg kitaplarnn dhil edilmedi ini gryoruz, nk MEB ya ayan yazarlarn yaptlarn bu listeye almad. Bu bildiride yantn arad mz sorular unlardr: Muzaffer zgnn ocuk kitaplar; - Dil ynnden ocuklara uygun mudur, nerilebilir mi? - Temel dil becerilerini geli tirir mi? - Trkenin sz varsll n yanstr m? - Yerel dile ait szckler ierir mi? - Argo szckler ierir mi? - Cmle yaps asndan nasl de erlendirilebilir? - Deyim ve ataszlerini hangi oranda ierir? -Ses yansmal szckleri barndrr m? Bu al mada zgnn yetmi ocuk kitab dil asndan ele tirel bir gzle okundu, alntlar yapld. Elde edilen veriler bir araya getirilerek zmlemeler gerekle tirildi. Anahtar Szckler: Muzaffer zg, ocuk kitaplar, dil.

Abstract It is important to dwell on the language usage in the childrens books of Muzaffer zg in terms of language and identity evolution of children. zgs works also corroborate with Ministry of National Educations syllabus. Nevertheless, his works were not included in the One Hundred Essential Books list of the Ministry. Because Ministry refused to include the works of writers alive. In this manifesto we are looking for the answers to the following questions: - In terms of language usage, are these works suitable for children; are they recommendable? - Could these books be helpful in improving childrens lingual abilities? - Do these books reverberate the affluence of Turkish language? - Did zg used local words in his works? - Did zg used slang words in his works? - How can these works be qualified in terms of sentence structures? - How can these works be qualified in terms of proverb and idiom usages? - Does zgs works include echo words? In this study, zgs 70 childrens books were read, criticized in terms of language and were quoted. The data obtained from this study were combined and as a result, analysis were made. Key Words: Muzaffer zg, childrens books, language.

1207

Muzaffer zgnn ocuk Kitaplarnda Dil ocuklarn dil geli imlerinde ve kimlik kazanmlarnda, okuma sevincini duyumsamalarnda ocuk kitaplarnn byk nemi vardr. ocuklarn, iyi bir dille yazlm , iyi kurgulanm yaptlara gereksinimi akademik al malarla kantlanm tr. Yalnzca ders kitabndaki metinler yoluyla ocuklara bu becerileri kazandrmak olas de ildir. Muzaffer zg, 1970li yllardan bu yana ocuklara ynelik ykler, romanlar, masallar yazm tr. Yaptlar her ilk retim okulunun ktphanesinde bulunmakta, ocuklar tarafndan sevilerek okunmaktadr. Bu anlamda eserlerinin Trke e itiminde de kullanlabilece ini d nebiliriz. Ancak ne yazk ki MEB tarafndan nerilen 100 Temel Eser iinde Muzaffer zg yaptlarn gremeyiz (MEB ya ayan yazarlar bu listeye almam tr). Muzaffer zg yaptlarnda dil ve anlatm zelliklerini incelerken ilkin, yazarn ya gruplarna gre dil zelliklerini gz nne alp almad konusuna de inelim. D nceler snrszla tka dili de snrszla r. Birey ve toplum, kendini dil ile ifade eder, dil ile yanstr. Dil ile reniriz, e itiliriz, e itiriz. Dil ile d nrz. Dil ile konu up ileti im kurarz. ocuk edebiyat rnlerinde dilin nemi byktr. nk ocuklar iin edebiyat her eyden nce dildir ( irin, 2000: 103). Bireyin dili etkili kullanmas toplumdaki konumunu belirler. Dilin do ru kullanlmamas sonucunda ifade eksik kalr ve istenilen ileti yerine ula maz. ocuk kitaplarnn ocu a gre olmasn belirleyen en nemli de i ken dil ve anlatmdr. ocuk edebiyat rnleri, ocu a gre durumlar olu turarak Trkenin anlatm gcn yanstr, sz varl nn elerini rneklendirir (Sever, 2003: 137). ocuk, okulncesi dnemde anadilini ailesiyle tanr. Masallar, tekerlemeler yoluyla peki tirir. Okula ba ladktan sonra ise, kitaplarla tan r, anadilinin inceliklerini, sz varl n, anlam yapsn, anlatm gcn okudu u iirler, ykler, romanlar, masallar yoluyla renir. ocuk kitaplar ocu un ki ilik geli imine oldu u gibi dil geli imine de katkda bulunur. Ya grubu bydke ocuklarn sz da arc giderek varslla r. lk retimin ilk kademesindeki ocuklar cmleleri daha dar anlamlaryla aklarken ikinci kademeye gelindi inde anlamlar sentezleyerek aklayabildikleri, e sesli szcklerin daha iyi anla ld , soyut ili kileri kavrayabildikleri gzlemlenir. Prof. Dr. Sedat Sever, 8-10 ya dnemi genel dil zelliklerini aklarken der ki; Bu dnemde ocuklar, duygu ve d ncelerini 5-10 szckten olu an tmcelerle anlatabilirler. Anlatmlarda benzetmelerden yararlanabilir, konu ma ve yazmalarn deyimlerle zenginle tirebilir. (s, 36). Sever, 10-12 ya ve st dnemi genel dil zelliklerini vurgularken Olumluluk ve olumsuzluk bildiren yan cmleleri de kullanarak anlamsal olarak daha giri ik yarglar olu tururlar der. zg yaptlarna bu ba lamda bakt mzda, ocuklarn ya grubu dil zelliklerini ok iyi bilen bir yazar olarak, seslendi i ya grubunun szck da arc na ve kavrama zelliklerine uygun dil kulland grlr. Muzaffer zgnn alt ya grubuna seslenen on kitaplk lk Okuma Dizisinin dilini inceledi imizde de anadilin yetkin anlatm gc duyumsanr, cmle yaplar bir st ya grubuna gre daha basittir. Yazarn ilk okuma dizisi ile edebiyat evrenine adm atan ocuk ilerinin iyi okuru olma yolunda nemli yol kat etmi olacaktr. ocuk kitaplarnn ocu un dil geli imine olan katklarn sralayarak Muzaffer zg kitaplarnda bu zelliklerin varl n arayalm: Bu bildiride Muzaffer zgnn altm bir ocuk ve genlik kitab incelenmi , yazarn kitaplarnda kullanlan dil konusunda a a daki yarglara varlm tr: zgnn dili; 1) ocu un dinleme, taklit etme ve dil ile ilgili al trmalar yapma becerilerini geli tirir. 2) Szck da arc n varslla trr. 3) Sfatlar, zamirleri, o ullar, olumlu ve olumsuz ifadeleri do ru ve yerinde kullanmay retir. 4) Kavramlar retir. 5) ocu un alc dil geli imini sa lad gibi ayn zamanda ifade edici dil geli imini de destekler. 6) Yazm kurallarn retir. 7) ocu a anadili sevgisi ve bilinci kazandrr. 8) Trkedeki deyimleri, ataszlerini, mecazlar retir. 9) Anadiline kar bilinli bir sevgi ve duyarl n olu masna katk sa lar. 10) Do ru zne, nesne, yklem, sfat ve tmle sralamasn retir. 11) Konu ma dilinden yazma diline gei in daha kolay ve sa lkl biimde gerekle tirilmesine yardmc olur. 1208

Muzaffer zg, ocuk kitaplar ve dile yakla mn bakn nasl zetliyor: Dil kitabn yre i, kalbi, ana malzemesidir ve bu ana malzemenin iyi kullanlmas gerekir. ocuk anadilini annesinden renir fakat dilinin geli mesini kitaplar sa lar. Yazarn dilinin zengin olmas gerekir. Anadili ocu a gre kullanmak ok nemli, onun iin seici olmak gerek diyor. Muzaffer zgnn 70 ocuk kitab incelendi inde ortak dil ve anlatm zellikleri dikkat eker. zgnn ocuklar iin yazd kitaplarn dilinde duruluk, akclk gibi eler dikkat eker. Sadeli e dikkat edilmi , gereksiz szck kullanmlarndan kanlm tr. zg, ocu un gnlk hayatnda kullanmad szcklere yer vermemeye zen gsterir. E er ocu un anlamn bilmedi i szck varsa bunu da, ancak cmle ve anlatm tekni inden yararlanarak a r m yoluyla anlamlandrmasn sa lar. rne in, Turp Otunu hi duymam bir ocuk, anlatmdan bunun nasl bir ot oldu unu imgeleminde canlandrabilir: Siz hi turp otu yemediniz mi? Yo yo, i yenmez, yemye il olur, spanak gibi grnr ama spanak de ildir. (Hokus Pokus,109) Bu syleyi ler ocu u metinden koparacak denli sk de ildir, o unun anlam metinde sakldr. rne in Dalagan Otu yle anlatlr: Ekmek yemek brek var, dalagan bre i. Isrgann bir ad da dalagandr (Ya asn Anneannem, 38). zgnn dilinde zne ve yklem tektir. zg, on iki ya alt iin yazarken argo syleyi ler ve bol mecazdan kanr. ocuklarn kullanmakta zorluk ekti i szcklere yer vermez. Yresel deyim ve ifadeleri kullanr, ancak ya grubu bydke bunun oran ykselir. Muzaffer zgnn 11 ya ncesi iin olan yaptlarnda a rlkl olarak, somut olarak tarif edilebilecek szckler kullanlm tr. zg yaptlarnda ses yansmal szcklere, ikilemelere sklkla yer verilir. (Kikir kikir, hapr hupur, ngrt dngrt, czr czr, grp grp, patr atr, hop hop, vah vah, azar azar, vzr vzr) Muzaffer zg, ocuklar iin yazarken be duyuyla ilgili szcklere sklkla yer verir. Koklama, i itme, tatma, dokunma, grme duyular onun dilinde a l a l anlatlr. itme duyusuna rnek: tr tr ediyor allar.(Okula Giden Robot, 60), koklama duyusuna rnek: Havada lahmacun kokusuyla acl kebap kokusu var (Sperman stanbula D t, 14), tatma duyusuna rnek (Muzaffer zg kitaplarna 647 e it yemek, 77 e it yemek kokusuna rastlanr): Ordvr taba nda kuru bir tavuk budu, ok tuzlu bir peynir paras, bayatlam salatalk, bir ka k biberli yo urt, bir yiyimlik otlu yo urt, yarm da ha lanm yumurta.( imde iekler Anca, 6), dokunma duyusuna rnek: uvaln bir ba ndan a abeyim tuttu, bir ba ndan ben. ok gidemedik yle, birimiz nde, birimiz arkada kalyorduk. uval da sarktka sarkyor, a rla tka a rla yordu.(Ekmek Paras), grme duyusuna rnek: Baksak masmavi g e, tibili ku larn, akku lar grsek(Blbl Ddk, 110). zg, zellikle ilk retimin ilk kademesi iin yazd kitaplarda hareketlere, olaylara, ksa konu malara yer vermi tir. ocuklar skabilecek uzun betimlemelerden, karma k ruh zmlemelerinden kanm tr. zg yaptlarnn o unda dil asndan gze arpan zelliklerden biri de yazarn anlatt ki ilerin, anlatlan evrenin dilinden yararlanmasdr. rne in Aboov 1209 elendin mi herif? (Ekmek Paras, 10). Krolas camz gibi geldi bast aya ma (Utu Utu Ali Utu,13). Yazar, anlatt ki ilerin kltrn, ya ama biimini, kullandklar ara gereleri yanstan szckleri kullanr. (rn. Yunmak, belemek, u unmak, peyke, ymrta) Muzaffer zg, szck seiminde Trke kkenli szckler kullanmaya zen gsterir. Trkeyi kullanrken, Trkenin olanaklarndan yararlanmay ve yabanc szckler yerine bilinli bir biimde z Trke szckleri kullanmay tercih eder. Bu konudaki gr leri yledir:Dilimize pek ok dilden szck girmi tir. Arapa, Farsa, ngilizce szckler ne yazk ki dilimize yerle mektedir. Oysa biz yazarken Trk dilini kullanyoruz. Bunu unutmadan daha dikkatli yazmalyz, ocu u Trkenin gzellikleriyle, tm renkleriyle bulu turmalyz. Kitaplarnda Trke szcklerin kullanld tmcelerden snrl sayda rneklemle yetiniyoruz: Ak: Beyaz. u ak ceketli, kara pantolonlu adam bizim babamz.(Al Yanakl Hasan, 107) Anmsamak: Hatrlamak. Anmsyorum, daym bir kez yine bu ulama yapm t(Can Daym, 54). Buyruk: Emir. Hemen buyruk verdi padi ah (Korkak Kahraman, 102). 1209

al trc: Antrenr. Bize de bir al trc gerekli (Ya asn Anneannem, 29). Dek: Kadar. Sabaha dek nasl dayanacakt (Kk Ar Byk Ar, 13). Denli: Kadar. O denli umutsuzlu a d me (Kk Ar Byk Ar, 10-23). Devinim: Hareket. Devinince a ryordu e ekarsnn aya (Kk Ar Byk Ar, 40). Devrisi Gn: Ertesi gn. Anne, o ak am kararn verdi ve hemen devrisi gn verdi i karar uygulamaya ba lad (Korkak Kahraman, 17). D : Rya. D nde, zerinde yatt smbl ie i pamuktan bir ev gibi uuyordu (Kk Ar Byk Ar, 10). Eder: Fiyat. Daym bir eder syledi (Can Daym, 22). Gereksinim: htiya. imdilik insana gereksinimimiz yok (Can Daym, 22). Giysi: Elbise. Benim de giysim yeni, dedi (izmeli Osman, 52). Giz: Sr. Yeter ki bu i in gizini bilmeliydi (Can Daym, 47). Gmt: Mezar. Dn babamn gmtne gittim, gmtl e (Kara Pamuk, 14). G: Zor. Glkle yrd (Kk Ar Byk Ar, s.77). vedi: Hzl, abuk. kke ayn ivedi iti (kke Dolmu u, 29). Kaldrc: Kriko. O kck elleri, o gsz kollaryla kaldrcy dolmu un altna sokmaya al yordu (kke Dolmu u, 57). Kara: Siyah. Haa, bir de kara Mersedes araba (Btn Sabahlarm Senin Olsun, 44). Kar trc: Mikser. Annem ne zamandr kar trc istiyordu (Anneannem Cankurtaran, 33). Kez: Defa, kere, sefer. Geen kez geldi inde de yle olmu tu (Kk Ar Byk Ar, 7). Konuk: Misafir, ziyareti. Seni konuk ederiz bir gzel (Kk Ar Byk Ar, 46). Mu tu: Mjde. a la ye ili. Ah ne denli gzel olur a lann iekleri, baharn mu tusudur.(Kk Ar Byk Ar, 54). Olanak: mkn, frsat. Daym bir trl olanak bulup armut uurtmay yapamyordu (Can Daym, 22). Olas: Mmkn. Amacmz uurtmann nn kesmek. Ama olas m? (Can Daym, 17). Onarmak, Onarc: Tamir etmek, tamirci. Musluk onartaaan, onarc geldi onarc (Can Daym, 34).

1210

Sa altc: yile tirici. Sa altc gelsin, sa altc (Uzay Dolmu u Kalkyor, 81). Salt: Sadece, srf, mutlak. Salt smbllerin de il, tm ieklerin kokusunu zerinde toplam t(Kk Ar Byk Ar, 10). Ses Ykseltici: Hoparlr. Tm bunlarn iinde, iki nde, iki arkada olmak zere drt ses ykseltti (kke Dolmu u, 3). Szck: Kelime. Bu szc syledikten, smblck pamuk hafifli inde utuktan sonra birden uyanverdi(Kk Ar Byk Ar, 11). Sunmak: kram. Daym, Filiz Teyzenin sundu u limonatay yarlam t bile (Can Daym, 34). Src: ofr. Src ok gaza bast ama gidemedi(Utu Utu Ali Utu,28). Varsl: Zengin. Belli ki bu iyi giysili adam varsl (izmeli Osman, 19). Umar: are. Ondan sonra basnn umarna bakarsn (Korkak Kahraman,18). Us: Akl. Birden usuna geldi, ykseklere umak, oradan uzaklara bakmak ve orman grmek (Kk Ar Byk Ar, 17). n: Ses. nmn yetti i denli ba raym(Korkak Kahraman, 13). Yant: Cevap. Geceku una bir blbl, sesinin en gzel tonuyla yant vermeye al yordu (Kk Ar Byk Ar, 13). Yap: n aat, ev. Babam yapda al yor ya (izmeli Osman, 54). Yel: Rzgr. Artk yelin nne katlm , kanatlarn rpmakszn uup gidiyordu (Kk Ar Byk Ar). Yitmek, Yitirmek: Kaybetmek, kaybolmak. Arck kovann yitirdi inden beri ilk kez glyordu (Kk Ar Byk Ar, 48).

Muzaffer zg, kitaplarnda ocuklarn anlayamayaca yabanc szcklere yer vermez. Dilimize ba ka dillerden girmi ancak halk dilinde yaygnlk kazanm veya Trke kar l olmayan baz szckleri de kullanr. Ancak bu szckler ocuklarn rahata anlayabilece i szcklerdir. Birka rnek: Aktar, Al, Batarya, Bigudi, Kondktr, Kheylan, Mukavva, Naln, Sofa, Tacir, Termosifon, Troleybs Muzaffer zg, szck seimi asndan soyut szckleri ve imgesel dil elerini ilk retim ilk kademe iin olan yaptlarnda daha az, ikinci kademe iin olan yaptlarnda daha yksek bir oranda kullanm tr. Bu da seslenilen ya grubunun kavray ve dzeylerini dikkate ald nn gstergesidir. Ya grubu bydke soyut anlatmlar yo unla r. imde iekler Anca adl genlik romannda toplam 449 imgesel dil esine yer verir (rne in; sknty, bo azda kocaman bir yumrukla ifade etmek, insan bedenini rzgrda titreyen ince bir s t dalna benzetmek, iste i yeri evrilen birinin ruhsal durumunu iinde ku larn tmemesi imgesiyle anlatmak gibi). Yklemlerine gre cmlelere bakt mzda en ok kurall eylem cmlesine rastlarz. Bunu ad cmleleri izler. Devrik cmle oran %6dr. zg, ocuklar iin yazd kitaplarda deyimlere sklkla yer verir. Bu yolla da ocuklarn sz varl n varslla trmay amalar. Birka rnek: Korkak Kahraman: ocuklara gn do ar (s.8), Yre i a zna gelmi ti (s.22), Gzn uydurdu (s.32), Ortal birbirine katt (s.32), Gzleri stndeydi (s.35), Kendine geldi (s.40), Gzlerinde uyku kalmam (s.45), Gz ili ti (s.46), d koptu (s.60), Gz gze gelmedi (s.62),

1211

A z bir kar ald (s.66), Hakkndan gelirim (s.70), Dizlerinin ba zld (s.80), Can atyorsun (s.86), Yolun ak olsun (s.86), Di imizi skyoruz (s.89), Sz a znda kald (s.91), Ku st bile eksik de ildi (s.102), Aya na gitmez (s.102). Kara Pamuk: Yolunu gzlerler (s.11), stnze l topra dklm (s.21), Be para etmez (s.50), Elini vicdanna koy (s.51). Ekmek Paras: Senlibenli olduk (s.8), Oca n batmasn (s.12), Boynumuzu bkeriz (s.17), Ka gz eder (s.18), Evin yolunu tutardk (s.24), Bize akl verir (s.26), Drt gzle bekler (s.28), Aklm ermeye ba lad (s.30), Gz bana takld (s.34), Gz gze geldik (s.58), Gzmde bym t (s.59), dmz kopuyordu (s.68), Gzleri ldad (s.69), Sz vermi tik. (s.69), Ba nn umarna bakar (s.70), Yzne can geldi (s.100), Ka n gzn e di (s.100),Gz kulak olurdu (s.111). Utu Utu Ali Utu: Gzleri avucuna aksn ( s.14), A zn hayra a (s.30), Ba m alr giderim (s.43).Yazk ettin (107), Gz gze geliyor (s.111) Kk Ar Byk Ar: Pahalya mal oldu (s.10), Gz yolda kald (s.17), Hal yol edelim (s.33), Un ufak oldu (s.53). Can Daym:Gznn azalm (s.11), Adam olmayacaksn (s.15), Gzlerimizi dikmi tik (s.16), Gzlerim ya ard (s.18), Yz ask olmak (s.18), Gzlerini fldr fldr oynatt (s.22), Burnun ucuyla sormu sundur (s.22), Acsn karrz (s.44), Kahkahay bast (s.45), Tadn kar (s.54), tahmz kabard (S.64), Katla katla gldk (s.68), t veriyordu (s.74), Skbo az etme (s.92), Gzleri ldad (s.94).Uzay Dolmu u Kalkyor: Bedduann bini bir kuru (s.10), Balk kava a kt zaman (s.35), Bindik bir alamete, gidiyoruz kyamete (s.41), Avaz kt kadar ba rd (s.42), Sk di ini (s.72), Yzn buru turdu (s.103). izmeli Osman: Ne olur ne olmaz (s.14), Gz gze geldik (s.20), Gzmn iine soktu (s.30), ar amba pazarna dnd (s.32), Elinden kurtulsam (s.32).Yzn ek itti (s.81), Yzn buru turdu (s.84). SONU Muzaffer zgnn ocuk kitaplarnn dil ynnden ocuklara uygunlu u ve ocuk kitaplarnda dil zellikleri de erlendirilmi tir. z Trke ve yerel szckler sklkla kullanlm ; koku, renk ve ses gibi ocuklarn duyularna ynelik szckler sklkla kullanlm ; yabanc kkenli szcklere mecbur kalmadka yer verilmemi tir. Bu da ocuklarn anadili geli imleri asndan olumludur. Cmlelerin o u kurall, eylem cmlesidir. Uzunluk asndan bakld nda da cmlelerin ya gruplarna uygun uzunlukta oldu u grlmektedir. Her kitapta deyimlere yer verilmi tir. Deyimlerin hemen hemen hepsi seslenilen ya grubu ocuklar tarafndan anla labilecek trdedir. kilemelere ve ses yansmal szcklere sklkla yer verilmi tir. Muzaffer zg kitaplar ocuklarn anadili geli imine katk sunabilir. zg kitaplar Trkenin do ru kullanld , sade ve anla lr bir dile sahiptir. ocuklarn szck da arc n geni letecek, kavram dnyasn varslla tracak niteliktedir. 3. Ulusal Genlik ve ocuk Edebiyat Sempozyumunun onur konu u zg, yaptlarn gelece e brakarak Trk ocuk Yaznna emek vermeye devam ediyor, nice kitaplara
KAYNAKA Akal, Aytl (?) ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumu. Ankara: Bilgi Yaynevi. Dilidzgn, Selahattin (2003) a da ocuk Yazn, 2. Bask, stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. Gltekin, Ali (2006) ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumu. Ankara: Bilgi Yaynevi. Kavcar, Cahit (1994) Edebiyat ve E itim, 1.Bask, Ankara: Ankara niversitesi Yaynlar. Kbrs, brahim (?) ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumu. Ankara: Bilgi Yaynevi. Sever, Sedat (2009) ocuk ve Edebiyat. zmir: Tudem Yaynlar. Sever, Sedat (2005) ocuk, Yazn ve Yasam, oluk ve ocuk, Yl 3 Say 46, Ocak, s.31-32. irin, Mustafa Ruhi (?) 99 Soruda ocuk Edebiyat, 3. Bask, stanbul: ocuk Vakf Yaynlar. Uyguner, Muzaffer (2005) Muzaffer zg/ Ya am, Sanat ve Yaptlarndan Semeler. Ankara: Bilgi Yaynevi. Ylmaz, Sibel (?) Muzaffer zg Romanlarnn Tema, E itsel letiler ve Dil Ynnden 10-12 Ya Grubuna Uygunlu u. Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi. Ylmaz Nilay (?) ocuk ve Genlik Yaznnda Muzaffer zg Sempozyumu. Ankara: Bilgi Yaynevi.

1212

ncelenen Muzaffer zg Kitaplar: kke Dolmu u, stanbul: zyrek Yaynevi. kke Kapc, stanbul: zyrek Yaynevi. Zkkmn Kk, Ankara: Bilgi Yaynevi. Ya asn Anneannespor, Ankara: Bilgi Yaynevi. Anneannem Cankurtaran, Ankara: Bilgi Yaynevi. Hrsz Kpek, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kaak Kz, Ankara: Bilgi Yaynevi. imde iekler Anca, Ankara: Bilgi Yaynevi. Btn Sabahlarm Senin Olsun, Ankara: Bilgi Yaynevi. Arck, Ankara: Bilgi Yaynevi. Duyduk Duymadk Demeyin, Ankara: Bilgi Yaynevi. Yumurtadan kan retmen, Ankara: Bilgi Yaynevi. Al Yanakl Hasan, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kiraz Kz, Ankara: Bilgi Yaynevi. Uzay Karpuzu, Ankara: Bilgi Yaynevi. Okula Giden Robot, Ankara: Bilgi Yaynevi. Hokus Pokus, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kk Futbolcu, Ankara: Bilgi Yaynevi. Bulutlara Simit Satan ocuk, Ankara: Bilgi Yaynevi. arkc Ku lar, Ankara: Bilgi Yaynevi. Konu an Kedi, Ankara: Bilgi Yaynevi. Gzlkl Kpek, Ankara: Bilgi Yaynevi. Spermen stanbula D t, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kahkahac Snf, Ankara: Bilgi Yaynevi. Akrobat Pisicik, Ankara: Bilgi Yaynevi. ocuklarn Orman, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kardelen, Ankara: Bilgi Yaynevi. Yedi Renkli Saat, Ankara: Bilgi Yaynevi. Ssl Kzlar, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kk Ar Byk Ar, Ankara: Bilgi Yaynevi. izmeli Osman, Ankara: Bilgi Yaynevi. Can Daym, Ankara: Bilgi Yaynevi. Blbl Ddk, Ankara: Bilgi Yaynevi. Gldren Uurtma, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kara Pamuk, Ankara: Bilgi Yaynevi. Ekmek Paras, Ankara: Bilgi Yaynevi. Uzay Dolmu u Kalkyor, Ankara: Bilgi Yaynevi. Bisikletim Vz Vz, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kzlderili ocuklar, Ankara: Bilgi Yaynevi. Sar apkal Kardan Adam, Ankara: Bilgi Yaynevi. E e in Trks, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kuklac ocuklar, Ankara: Bilgi Yaynevi. Armutu Ay, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kahraman Kuu, Ankara: Bilgi Yaynevi. Yusufun Treni, Ankara: Bilgi Yaynevi. Uan E ek, Ankara: Bilgi Yaynevi.

1213

Korkak Kahraman, Ankara: Bilgi Yaynevi. Pazar Ku lar, Ankara: Bilgi Yaynevi. Karl Yollarda, Ankara: Bilgi Yaynevi. Ku adal Metin Kaptan, Ankara: Bilgi Yaynevi. ngrakl oban, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kabak Amca, Ankara: Bilgi Yaynevi. Utu Utu Ali Utu, Ankara: Bilgi Yaynevi. Konu an Balon, Ankara: Bilgi Yaynevi. Atatrk Grdm, Ankara: Bilgi Yaynevi. Bandocu ocuk, Ankara: Bilgi Yaynevi. Anne Dersim Bitmedi, Ankara: Bilgi Yaynevi. Mum Bebek, Ankara: Bilgi Yaynevi. Ben Cumhuriyet Bayramnda Do dum, Ankara: Bilgi Yaynevi. nci Minci Birinci, Ankara: Bilgi Yaynevi.

1214

SONU B LD RGES

ANKARA N VERS TES OCUK VE GENL K EDEB YATI UYGULAMA VE ARA TIRMA MERKEZ TARAFINDAN DZENLENEN 3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMU SONU B LD RGES
Muzaffer ZGnn Onur Sanats olarak katld 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi (OGEM) tarafndan, 0507 Ekim 2011 tarihinde gerekle tirilmi tir. Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl ile Milli E itim Bakanl Ankara l Milli E itim Mdrl nn katlmc kurum olarak yer ald 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda; 18 Dzenleme Kurulu yesi, 59 Bilimsel Dan ma Kurulu yesi, 8 Yazarlar ve izerler Kurulu yesi; 9 Katlmc, 3 Yaync Kurulu grev stlenmi ; ayrca sempozyumun yrtlmesi srecine, 18 Drama Lideri, 12 Gsteri ve 3 Foto raf Sanats ile E itim Bilimleri Fakltesinin 12 retim Eleman ve 111 rencisi etkin olarak katlm tr. Sempozyuma ok sayda retmen ile okulncesi, ilk retim, orta retim ve yksek retim rencisi; yazar, izer, evirmen, konu uzman ve yaync katlm tr. gn sren sempozyumda 163 bildiri sunulmu , 53 atlye al mas ve sanat syle isi gerekle tirilmi , yazar ve izerler tarafndan da imza saatleri dzenlenmi tir. Sempozyumun al bildirileri, Prof. Dr. Talat Sait HALMAN ile Trkiye Bilimler Akademisi eref yesi Prof. Dr. Orhan ZTRK tarafndan sunulmu tur. Sempozyumda, Oturum Ba kanl n Dr. Mustafa erif ONARANn yapt , Emin ZDEM R, Adnan B NYAZAR, Prof. Dr. Zafer GENAYDIN ve Prof. Dr. Sedat SEVERin konu mac olarak katld zgrle tirici Bir Sre Olarak Sanat E itimi ve ocuk; Oturum Ba kanl n Prof. Dr. Cahit KAVCARn yapt , Prof. Dr. Selahattin D L DZGN, Mustafa Ruhi R N, Do. Dr. Medine S VR , Dr. Fatih ERDO AN ve Prof. Dr. Sedat SEVERin konu mac olarak katld Trkiyede ocuk Edebiyat retimi adl iki akoturum gerekle tirilmi ; Prof. Dr. Ferhunde KTEM tarafndan Dostum Sanat adl bir konferans verilmi tir. 2021 Ocak 2000 tarihinde Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesince dzenlenen 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, ocuk edebiyatnn bilimsel bir inceleme alan olarak yaplanmasna nemli katklar sa lam tr. Alt yl a kn bir sre sonra, 04-06 Ekim 2006da yaplan 2. ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumuna tm payda larnn yo un ilgi gstermesi, etkinliklerin bilimsel lene dn mesi ocuk ve genlik edebiyatnn nemli bir geli me iinde oldu unu gstermi ; 05-07 Ekim 2011 tarihinde gerekle tirilen 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, lkemizde ocuk ve genlik edebiyat kltrnn geli ip yaygnla masna nemli katklar sa layacak bilimsel ve sanatsal dntler sunmu tur. Sempozyumda; okuma kltr edindirmenin, d nen duyarl birey yeti tirmenin temel arac olarak ocuk ve genlik edebiyat, a da geli meler nda inceleme konusu yaplm tr. Bu ba lamda, lkemizdeki hem kuramsal al malar hem de sanatsal yaratlar bakmndan nitelikli bir geli im gsteren ocuk ve genlik edebiyatnn bugnk durumunun saptanmas, sorunlarnn ortaya konmas ve ortaya konulan sorunlara zm nerilerinin olu turulmas, sempozyumda temel ama olarak belirlenmi tir. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda ocu un ve gencin duygu ve d nce e itiminde ba at sorumluluklar stlenen; edebiyat, resim, mzik, karikatr, izgi film, drama gibi sanatsal alanlar ara trmaclar, sanatlar ve alan uzmanlar tarafndan inceleme konusu yaplm ; anlan alanlarda okulncesi, ilk retim, orta retim ve yksek retim rencilerinin katlm da sa lanarak ok sayda atlye al mas gerekle tirilmi ; 20 yaynevinin, 48 ocuk ve genlik edebiyat sanatsnn katlmyla okurlar iin imza ve syle i saatleri dzenlenmi tir. Sempozyumun gerekle tirildi i alanda drama liderlerince, yaratc drama, canl gsteri, kukla vb. etkinler ile de i ik giysilerle (palyao vb.) oyun ve estetik odakl gsteriler kurgulanm ; ocuklarn ve

1217

 retmenlerin birer zne olarak ilgi ve istekle katlmlarnn sa land resim, mzik ve dans al malar gerekle tirilmi tir. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda tm payda larn yo un ilgi ve katlmyla sanat-alan uzman-okur ve yaync etkile imi yaratlm ; bylece, ocuk ve genlik edebiyatndaki geli melerin ve sorunlarn tm de i kenlerin katlmyla de erlendirilmesi ncelenmi tir. ocuk ve genlik edebiyatnn; edebiyatbilim, e itbilim, eviribilim, dilbilim, sosyoloji, psikoloji, psikiyatri, bilgi ve belge ynetimi uzmanlarnca disiplinleraras bir yakla mla incelendi i 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunda ortaya kan gr ler u ba lklar altnda zetlenebilir: ocuk ve genlik edebiyatnn nitelikli yaptlar, seslendi i kesimin duygu ve d nce evreninin olu umunda nemli sorumluluklar stlendi i gibi, ocuk ve genlerin ulusal ve evrensel insanlk de erlerinin bilincine varmasna da nemli katklar sa lar. ocuk ve genlik edebiyat yaptlar, a n gereksinim duydu u ok boyutlu d nme al kanl edinmi , demokratik kltr iselle tirmi , duyarl bireylerin yeti tirilmesi srecinin temel birer arac olarak d nlmelidir. Bu amaca ynelik olarak ocuklar, ailelerin ve okulun bilinli abalaryla erken dnemden ba layarak grsel ve dilsel alglarnn geli imini destekleyecek kitaplarla bulu turulmaldr. ocuk ve genlik edebiyatnn btn payda larnn temel amac, d nen duyarl okur yeti tirebilmek olmaldr. Bunun iin a a daki nerilerin ya ama geirilmesi gerekmektedir: 1. Yazar ve izerler, ocuklarn geli im zelliklerini, dnemsel gerekliklerini ve gereksinmelerini de gzeten bir yakla mla onlara, ya am ve insan gerekli ini Trkenin, izginin, rengin anlatm olanaklaryla olu turulmu kurgularla sunabilmeli; yaynclar, uzman editr ve tasarmclarla al ma gelene i yaratarak ocu a gre olan nitelikli yaptlarn olu masna katk sa lamaldr. 2. 2. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Sonu Bildirgesinde de zerinde duruldu u gibi, ocuk Edebiyat dersinin 20062007 e itim- retim ylnda YK tarafndan uygulamaya konulan kimi retmen yeti tirme programlarndan kaldrlmas, kimilerinde ise bu dersin saatlerinin azaltlmas; retmen adaylarnn alan e itimi ve meslek bilgisi edinmeleri ba lamnda nemli sorunlar yaratm tr. ocuk ve genlerin okuma kltr edinmeleri asndan YKn, ya amsal bir neme sahip olan ocuk Edebiyat dersini, okulncesi ve ilk retim retmeni yeti tiren programlarda; ocuk ve Genlik Edebiyat dersini de orta retim retmeni yeti tiren programlarda, a da bir anlay la yaplandrarak ya ama geirmesi beklenmektedir. Programlarn yaplandrlmasnda, sz konusu derslerin, retmen adaylar iin birer sanat e itimi sreci oldu u gere i gz nnde bulundurulmaldr. 3. ocuk ve genlerin okuma kltr edinebilmelerine ynelik olarak okulncesi, ilk retim ve orta retim retmenleri, ocuk Edebiyat, ocuk ve Genlik Edebiyat konularnda, bilimsel bir anlay la kurgulanan hizmetii e itim srelerinden geirilmelidir. 4. Trke, Trk dili ve edebiyat retimi, rencilerin dil ve anlam evrenine uygun ocuk ve genlik edebiyat yaptlaryla srdrlmeli; ders kitaplar, Trkemizin anlatm gcn yanstan e itli trdeki, dzeye uygun nitelikli metinlerle, ocuklar ve genleri kitap okumaya ynelten birer klavuz zelli i ta maldr. 5. Okul, ocuk ve halk ktphaneleri ocuklarn gereksinmelerine uygun biimde yaplandrlp dzenlenmeli; dil ve edebiyat retiminde, d nen duyarl okur yeti tirme amacna ynelik olarak ktphanelere gitme, ktphanelerden yararlanarak al malar yapma, temel birer yntem olarak benimsenmelidir. 6. Trke, Trk dili ve edebiyat retiminde geleneksel derslik ve retim anlay braklmal, dersler; iinde ocuk ve genlerin dil ve anlam evrenlerine uygun kitaplarn, dilsel becerilerin uygulama yoluyla geli tirilmesine olanak sa layacak aragerecin yer ald ok uyaranl dil dersliklerinde yrtlmelidir. 7. niversiteler, ocuk ve genlik edebiyat alan iin bilimsel al malarna disiplinleraras bir anlay la hz vermeli; ocuk edebiyat retimini konu alan al taylar dzenlemelidir. 8. 2. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Sonu Bildirgesinde de vurguland zere; Milli E itim Bakanl nn ilk ve orta retim rencileri iin nerdi i 100 Temel Eser listeleri, e itbilim asndan nemli sorunlar yaratmaktadr. Yaplan ara trmalar, dnemi iin ok nemli saylacak o u yaptn gnmz ocuklarnn ilgi ve gereksinmelerine uygun olmad n gstermektedir. te yandan bu uygulamann, baz yaynevleri tarafndan de i ik amalar iin

1218

kullanld da bilinmektedir. Listeler, bu durumuyla ocuk ve genlerin okuma kltr edinmelerinin nnde nemli birer engeldir ve MEB tarafndan uygulamaya son verilmesi beklenmektedir. 9. Trk ocuk ve genlik edebiyatnn sekin rneklerinin yabanc dillere evrilmesi desteklenmeli; bu sre ilgili sivil toplum kurulu lar, niversiteler ve Kltr ve Turizm Bakanl i birli iyle srdrlmelidir. Yabanc dillerden Trkeye evrilecek yaptlarda, yaznsallk ve ocu a grelik temel birer ilke olarak benimsenmeli; eviriler, metnin zgn ieri ine uygun, Trkenin olanaklarna ve kurallarna zen gsteren bir anlay la yaplmaldr. 10. ocuk ve genlik edebiyat kltrnn bilimsel bir anlay la kurumsalla abilmesi amacyla niversiteler iinde ilgili bilim dallar yaplandrlmal; bu sre, bilimsel al malarla srekli desteklenmelidir. 11. ocuk ve genlik edebiyat kltrnn yaygnla mas amacyla, ocukluk ve ilkgenlik a na ynelik sreli edebiyat dergilerinin yaymlanabilmesi iin yaynevleri sorumluluk stlenmelidir. 12. 2. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu Sonu Bildirgesinde de yer verildi i gibi, gen ve yeni sanatlarn ocuk ve genlerle bulu masna katk sa lamak amacyla edebiyat (masal, yk, roman, iir, oyun vb.), mzik, resim ve karikatr yar malar gelenekselle tirilmelidir. Yar malar, ilgili sivil toplum kurulu lar ve niversiteler tarafndan desteklenmelidir. 13. niversitelerin, ilgili kurum ve kurulu larn e gdmyle, ocuk ve genlerin, ya gruplarna gre, okuduklar kitaplar de erlendirmesine olanak sa layacak atlye al malar gerekle tirilmelidir. 14. niversiteler ve ilgili sivil toplum kurulu larnn i birli iyle kuru ve reticili i ye leyen szde edebiyat metinleri ile ocu a/gence ya am ve insan gerekli ini sz ve izginin anlatm olanaklaryla yanstan kurgusal metinler arasndaki farkn anlatlmasna ynelik bilimsel-sanatsal etkinlikler srdrlmeli; aileler, retmenler ocuklarn/genlerin okuma kltr edinmelerinde, onlarn dil ve anlam evrenlerine uygun, sanat duyarl yla hazrlanm nitelikli edebiyat yaptlaryla kar la trlmasnn nemi konusunda srekli bilgilendirilmelidir. 15. Trkiyede ocuk ve genlik edebiyat kltrnn geli imini srdrebilmesi, yaygnla abilmesi iin, 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunu ulusal ve uluslararas yeni bilimsel toplantlar izlemelidir.

1219

3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMU B LD R PROGRAMI

DZENLEYEN KURUM Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi (OGEM)

SEMPOZYUM ONURSAL BA KANI Ankara niversitesi Rektr Prof. Dr. Cemal TALU

SEMPOZYUM ONUR SANATISI Muzaffer ZG

DZENLEME KURULU

BA KAN Prof. Dr. Sedat SEVER

YELER Prof. Dr. Binnur YE LYAPRAK Prof. Dr. a layan D NER Prof. Dr. Yasemin KARAMAN KEPENEKC Yrd. Do. Dr. Berrin BAYDIK Yrd. Do. Dr. Canan ASLAN r. Gr. Zekeriya KAYA Ar . Gr. Suna CANLI Ar . Gr. uheda NAL Ar . Gr. Ayben KAYNAR TANIR Ar . Gr. zgl NCE SAMUR Ar . Gr. Ceren KARADEN Z Ar . Gr. zlem KANAT SOYSAL Ar . Gr. Zeliha BAYAZIT Ar . Gr. Burcu ILDIR Ar . Gr. Bilge Nur DO AN Uzm. lknur TRKKAAN Ye im KARABACAK

1223

B L MSEL DANI MA KURULU AKAMETE, Gnl (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) AKYZ, Emine (Prof. Dr., Ankara niversitesi) AKYZ, Yahya (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ARDA, Berna (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ATE , Kemal (Dr., Ankara niversitesi-OGEM) ARTAN, smihan (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) ARTAR, Mge (Do. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) ATILGAN, Do an (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) AYDIN, nayet (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) BABR, Nalan (Yrd. Do. Dr., Bo azii niversitesi) BAYHAN, Pnar (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) BEYAZOVA, Ufuk (Prof. Dr., Gazi niversitesi) B NYAZAR, Adnan (E itimci-Yazar) AKIR LHAN, Ay e (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) OK, Figen (Prof. Dr., Ba kent niversitesi) OTUKSKEN, Yusuf ( r. Gr., Yeditepe niversitesi) D L DZGN, Selahattin (Prof. Dr., stanbul niversitesi-OGEM) ERDO AN, Fatih (Dr., Yaync Yazar) ERTEM, lgi (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) ERTEM, Mehmet (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) GENAYDIN, Zafer (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) GKLER, Bahar (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) GNEN, Mbeccel (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) GLTEK N, Ali (Prof. Dr., Osmangazi niversitesi) GRER, Abdlkadir (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) HAKTANIR, Gelengl (Prof. Dr., Ankara niversitesi) HALMAN, Talt (Prof. Dr., Bilkent niversitesi) HIZLAN, Do an (Gazeteci-Yazar) HUBER, Emel (Prof. Dr., Duisburg-Essen niversitesi) ER , Haluk (Prof. Dr., Ankara niversitesi) P RO LU, Zehra (Prof. Dr., Duisburg-Essen niversitesi-OGEM) KAVCAR, Cahit (Prof. Dr., Ankara niversitesi) KAYA, smail (Prof., Maltepe niversitesi) KIRAN, Zeynel (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) KISAKREK, Mehmet Ali (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) KOCAMAN, Ahmet (Prof. Dr., Ufuk niversitesi) KKSAL AKYOL, Aysel (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) KULA, Onur Bilge (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) KUTLU, Muhtar (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) KUYUMCU, Nihal (Yrd.Do. Dr., stanbul niversitesi) ONUR, Bekir (Prof. Dr., Ankara niversitesi) KTEM, Ferhunde (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) NC, Bedriye (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) ZDEM R, Emin (E itimci -Yazar) ZERTEM, Tekin (Dr., ocuk ve Genlik Programlar Yapmcs) ZO LU, Sleyman etin (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ZTRK, Orhan (Prof.Dr., TBA-OGEM) ZYER, Nuran (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) ZYREK, Mehmet (Prof. Dr., Uluda niversitesi) PEKMEZC , Hasan (Prof., Hacettepe niversitesi) POLAT, lknur (TRT-OGEM) SA LAM, Tlin (Do. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) ENTRK, Nezihe (Prof. Dr., Gazi niversitesi) TAN, Mine (Prof. Dr., Ankara niversitesi) TU RUL AT K, Belma (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) UAN, Ali (Prof. Dr., Gazi niversitesi) UYSAL, Meral (Prof. Dr., Ankara niversitesi-OGEM) YILDIZ, Nedim (Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi) YILMAZ, Blent (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi)

1224

YAZARLAR VE ZERLER KURULU AK, Behi AVCI, Ferit INARO LU, Ayla (OGEM) DAYIO LU, Glten DEL O LU, Mustafa DEM RC , Cihan MEL, Nahit mit YENER, Mavisel

KATILIMCI KURUMLAR Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl MEB Ankara l Milli E itim Mdrl

KATILIMCI KURULU LAR VE TEMS LC LER a da Drama Derne i ADIGZEL, mer (Do. Dr., Ba kan) ocuk ve lkgenlik Kltr ve Edebiyat Ara trmaclar Derne i NEYD M, Necdet (Yrd. Do. Dr., Ba kan) ocuk Vakf (ocuk Edebiyat Okulu) R N, Mustafa Ruhi (Ba kan) ocuk Yaynlar Derne i ALPGE, Glin (Prof. Dr., Ba kan) Mzik E itimcileri Derne i (MZED) SAYDAM, Refik (Genel Ba kan) Okul Ktphanecileri Derne i NURCAN, Erkan (Ba kan) Sanat E itimcileri Derne i AKIR LHAN, Ay e (Prof. Dr., Genel Ba kan) Trk Ktphaneciler Derne i KARTAL, Ali Fuat (Ba kan)

Trkiye Okulncesi E itimini Geli tirme Derne i HAKTANIR, Gelengl (Prof. Dr., Genel Ba kan)

YAYINCI KURULU LAR VE TEMS LC LER Gn Kitapl Genel Yayn Ynetmeni SOYSAL, Mine Milliyet Gazetesi-Mio Dergisi URAL, Yalva TUDEM Genel Yayn Ynetmeni AYKANAT, lke

1225

ANKARA N VERS TES OCUK VE GENL K EDEB YATI UYGULAMA VE ARA TIRMA MERKEZ 3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMU
B LD R PROGRAMI
05 EK M 2011 Yer: Ankara niversitesi Avrupa Topluluklar Ara trma ve Uygulama Merkezi (ATAUM) 09.00-11.00 09.00-09.30 09.30-10.00 10.00-10.30 AILI KAYIT MZ K: Hacettepe niversitesi Ankara Devlet Konservatuvar Muzaffer ARKAN ocuk Korosu (Atilla a da DE ER ve i dem AYTEPE Ynetiminde) AILI KONU MALARI Sedat SEVER/ Sempozyum Dzenleme Kurulu Ba kan Kmil AYDO AN/ Ankara l Milli E itim Mdr Onur Bilge KULA/ Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdr Cemal TALU / Ankara niversitesi Rektr nsan ve Sanat Olarak Muzaffer ZG ONUR SANATISI: Muzaffer ZG ARA AILI OTURUMU Oturum Ba kan: Cahit KAVCAR Talt Sait HALMAN/ Okuma: Beynin Sulanacak Orhan ZTRK/ ocuklarda Bilme Drts ve Merak Geli imi YEMEK ATAUM-SALON 1 5 EK M 2011 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.20 15.20-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20 16.20-16.40 16.40-17.00 AIKOTURUM: zgrle tirici Bir Sre Olarak Sanat E itimi ve ocuk Oturum Ba kan: Mustafa erif ONARAN Emin ZDEM R Adnan B NYAZAR Zafer GENAYDIN Sedat SEVER TARTI MA ARA 2. OTURUM: Sanat ve Yaync Bak Asyla ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Muzaffer ZG Glten DAYIO LU ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ele tiri ve ocuk Edebiyatnda Denetim Ayla INARO LU E itimde Sanat Yakla mlar Samiye Z Okulncesi Dnemden Ba layarak ocuk ve Genlik Edebiyat Yaptlarnn ocu un ve Gencin Geli im Srecindeki Yeri ve nemi TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES 1227

10.30-11.00 11.00-11.30 11.30-12.30 11.30-12.00 12.00-12.30 12.30-14.00

17.00-17.30 18.00-22.00

ATAUM-SALON 2 5 EK M 2011 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20 1.OTURUM: ocuk Edebiyat retimi Oturum Ba kan: Selahattin D L DZGN Hayrettin PARLAKYILDIZ niversitelerde ocuk Edebiyat Dersinin Sorunlar Ali GLTEK N-Zeynep FT -Arzu YET M niversitelerde ocuk ve Genlik Edebiyat retimi Sorunlar Mine SOYSAL a da ocuk ve Genlik Edebiyatmzn retimdeki Yansmalar TARTI MA ARA 2. OTURUM: Edebiyat ve ocu a Grelik Oturum Ba kan: Ali GLTEK N Glsm CENG Z mer Seyfettin yklerinin ocu a Grelik lkesine Gre ncelenmesi ve Bu yklerdeki tekile tirme ve iddet elerine Bak Mnevver O AN Fazl Hsn Da larca'nn " eker Yiyen Resimler" Adl Yapt zerine ocuk Gerekli i ve Yaznsal Okuma Sreleri Asndan Bir nceleme Yonca KOMAR Glten Dayo lu'nun Bilimkurgu Nitelikli Yaptlarndaki st Dil Kullanmnn ocu a Greli i TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES ATAUM-SALON 3 5 EK M 2011 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 1.OTURUM: ocuk ve Edebiyat li kisi Oturum Ba kan: Necdet NEYD M Gke KARAMAN-a layan D NER Son On Ylda Yaymlanan Resimli yk Kitaplarna Bak .Sekin AYDIN-Emine K T E itim Ortamnda Mizah Kullanm zerine Trke retmenlerinin Gr leri Blent YILMAZ-Sinem ARICAN 100 Temel Eser Uygulamasnn rencilerin Okuma Al kanlklarna Etkileri Konusunda retmen Gr leri TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyat ve Okuma Kltr Oturum Ba kan: Cahit KAVCAR Suna CANLI Okuma Al kanl Kazandrma Ba lamnda Felsefe Temelli ocuk Yaynlarnn levi zgl nce SAMUR (Katlamad, yerine Burcu ILDIR sundu.) Okuma Kltr Edindirme Srecinde ocuk Edebiyatnn Yeri ve nemi Burcu ABUK - Ay egl BAYRAKTAR retmen Adaylar rencilerine Kitap Okuyor mu?: Hikye Kitaplarnn Okuma Yazmaya Hazrlk al malarnda ve Okuma - Yazma retiminde Kullanm

16.20-16.40

16.40-17.00

17.00-17.30 18.00-22.00

15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20

16.20-16.40 16.40-17.00

1228

17.00-17.30 18.00-22.00

TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES E T M B L MLER FAKLTES -HASAN L YCEL SALONU 5 EK M 2011

14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20

1.OTURUM: Tarihsel Bak Asyla ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Engin YILMAZ Yahya AKYZ ocu un Kltrel Geli iminde ocuk Ansiklopedilerinin Yeri ve levi Hasan Haluk ERDEM Hasan li Ycel Dneminde ocuk ve Genlik Edebiyat al malar Aziz KILIN- Fatih TANRIKULU Mehmet emseddin'in ocuk Dergicili i Tarihindeki Yeri TARTI MA ARA 2. OTURUM: Resimli ocuk Kitaplar Oturum Ba kan: Do an ATILGAN Mbeccel GNEN-Mehmet KUMRU-Tu e AKYOL-Zeynep TOPU Resimli ocuk Kitaplarnda ve ocuk Dergilerinde Yer Alan Etkinliklerin Yaratclk Boyutunun ncelenmesi Arzu PEK YKSELEN-Saniye BENC K KANGAL Resimli ocuk Kitaplarnn Renk Kavram Kazanm zerine Etkisinin ncelenmesi Zeynep YILMAZ-Aysel KKSAL AKYOL Resimli Hikye Kitaplar ve Masallarn e itli zellikler ve Bili sel arptmalar Asndan ncelenmesi TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES E T M B L MLER FAKLTES DERSL K 11 5 EK M 2011

16.20-16.40 16.40-17.00

17.00-17.30 18.00-22.00

14.00-15.30 14.00-14.20

14.20-14.40

14.40-15.00

15.00-15.30 15.30-16.0 16.00-17.30 16.00-16.20 16.20-16.40

1.OTURUM: ocuk Edebiyat Yaptlarnda leti Oturum Ba kan: Nalan BABR Deniz MELANLIO LU Ayla naro lu'nun yklerindeki letiler ve Bu letilerin Aktarmna Ynelik Tespitler brahim KIBRIS leti ve Kavramlarn Verili i Ynyle "Da larca ocuklarda" Dizisinden Bir Seki (Okulumuz 1'deki, Okulumuz 2'deki, Okulumuz 3'teki Kitaplaryla lgili Bir De erlendirme) Melek zlem SEZER Klasik Masallarn Gizli letileri: ocuklar Ne Tr Bir Yeti kin Ya amna Hazrlanyor? TARTI MA ARA 2. OTURUM: lkemizde ocuk Edebiyat Tarihi Oturum Ba kan: Yahya AKYZ Aziz KILIN-Mehmet AYDIN Siraceddin Hasrco lu'nun ocuk Edebiyat Tarihimizdeki Yeri Nesrin ZENG N Trkiye'de Genlik Edebiyatnn Tarihsel Geli imi

1229

16.40-17.00

17.00-17.30 18.00-22.00

Mustafa DO DU Tek Parti Dneminde (1930-1950) lkemizdeki ocuk Dergilerinde Yurtta lk Bilincinin Olu turulmas TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES E itim Bilimleri Fakltesi DERSL K 8 5 EK M 2011

14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00

15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20

1.OTURUM: Ele tirel Bak Asyla ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Kemal ATE N. Banu GM TS Aynada Kendine Bakmak: Edebiyat, Genlik ve E itim Ahmet EB Kk Prens'te "Sevgi Emektir" zle ini Yaplandran Alt E itbilimsel Gstergeler Mustafa Onur KAN Trke retmenlerinin ocuk Edebiyat ile lgili Gr leri zerine Nitel Bir Ara trma TARTI MA ARA 2. OTURUM: Sreli Yaynlarda ocuk ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Yusuf OTUKSKEN Ali GURBETO LU (Katlamad)-Ra it KO (Katlamad) Trkiye'de ocuklara Ynelik Sreli Yaynlarda Dil ve slup Sorunu "Cumhuriyet ncesi ocuk Dergicili i rne i" Ruhi NAN Dn mn E i inde Bir ocuk: "Bizim Mecmua" Dergisi Mustafa Said KIYMAZ-Ay egl ULUTA Sreli ocuk Yaynlarnn ocuk Edebiyat Ders Kitaplarnda Ele Aln zerine Bir Ara trma TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES ATAUM- SALON 1 6 EK M 2011

16.20-16.40 16.40-17.00

17.00-17.30 18.00-22.00

09.00-10.30 09.00-09.20

09.20-09.40

09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00

1. OTURUM: Edebiyat ve E itim Oturum Ba kan: Adnan B NYAZAR Yusuf OTUKSKEN a da Trk ocuk ve Genlik Edebiyatna Katks Asndan Okul Szlkleri ve TDK'nin Okul Szl kran D L DZGN Trke retiminde Yazn E itimi Ba lamnda Kar la trmal Metin Tr al malar Zekeriya KAYA Okuma Al kanl Ba lamnda Gnmz Okullar ve Ky Enstitleri TARTI MA ARA

1230

11.00-12.30 11.00-11.20

11.20-11.40

11.40-12.00

12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40

2. OTURUM: ocuk Edebiyatna li kin Tasarlar (Projeler) Oturum Ba kan: a layan D NER Necdet NEYD M-Nabi BELEKO LU- Mehmet KAYA Okulncesi, lk retim ve Genlik ve Genel Edebiyat Kataloglaryla Alana Alan Pencere Projenin Olu um ve Geli im Sreleri Deniz Seil ATMAN- Arife AT- . zlem GKBULUT-Yasemin MUDU Erken ocukluk Dneminde Okuma Al kanl Kazandrmada TOK Gksu Anaokulu rne i: "Okuyorum Doyuyorum Projesi" Ali Akn AKYOL-Fersun PAYKO-Candan D ZDAR TERWIEL-Aysel KKSAL AKYOL-Naci ASLAN-Barbaros GRAY-Hikmet DEN ZL ocuk ve Tarih Dostu Kitaplar: Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar TARTI MA YEMEK 3. OTURUM: Dil Kullanm ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Bekir ONUR (Ufuk BEYAZOVA) Bayram A ILIO LU Nasreddin Hoca Fkralarnn Deyim retiminde Kullanlmas Engin YILMAZ Trk ocuk Yaznnda Ana Karakter Konumundaki ocuklarn Dil Kullanmlar zerine Kar la trmal Bir nceleme Tlay SARAR KUZU Pnar ALTA KAYA Yaratc Yazma al malarnn e itlenmesi Ba lamnda Toplumsal erikli Tantm-Reklam Metni Olu turma retimi TARTI MA ARA 4. OTURUM: Sanat Bak Asyla Edebiyat ve ocuk Oturum Ba kan: Glten DAYIO LU Seza KUTLAR AKSOY Okumalarm: Edebiyatta ocuk Figrleri Aytl AKAL D lerimin Pe inde 40 Yl Mavisel YENER Sempozyumun Onur Yazar Muzaffer ZG' nn ocuk Kitaplarnda Dil TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ -Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl ) ATAUM- SALON 2 6 EK M 2011

14.40-15.00

15.00-15.30 15.30-16.50 16.00-16.30 16.00-16.20 16.20-16.40 16.40-17.00 17.00-17.30 18.00-22.00

09.00-10.30 09.00-09-20

09.20-09.40

09.40-10.00

1. OTURUM: ocu un Geli im Srecinde Edebiyat Oturum Ba kan: Gelengl HAKTANIR Burcu ILDIR Aile mgesi ve ocu un Geli imine Olas Katklar: Zeynep Cemali Romanlar rne i Damla PEK Zeynep Cemali'nin "Patenli Kz" Adl Yaptnn ocu un Ki ilik ve Toplumsal Geli imi Asndan ncelenmesi Sinem ALAAYIR

1231

10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20 11.20-11.40 11.40-12.00 12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40

etin ner'in "Glibik" ve "Portakal" Adl ocuk Kitaplarnn ocuklarn Geli im Srecindeki Yeri Asndan De erlendirilmesi TARTI MA ARA 2. OTURUM: Edebiyat ve E itim Oturum Ba kan: Yasemin KARAMAN KEPENEKC Banu ZDEM R-Esra KARAKU TAY -Buket DEDEO LU Karakter E itiminde ocuk Edebiyatnn Yeri Murtaza AYKA zerk Benlik Duygusunun Geli imi Srecinde ocuk ve Edebiyat li kisi Erkan ER Anadili Bilinci ve Duyarl Edindirmede ocuk Edebiyatnn levi TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: Edebiyat ve De erler E itimi Oturum Ba kan: Mge ARTAR Glcan UYUMAZ (Katlamad) Dede Korkut yklerinde ocuk E itimi Tu ba ENTUNA Ayla naro lu'nun "Mago" simli Yaptnn ocu un Duyarlk E itimine Katksnn ncelenmesi Safiye AKDEN Z Behi Ak'n ocuk Kitaplarnda evre Duyarll TARTI MA ARA AIKOTURUM: Trkiye' de ocuk Edebiyat retimi Oturum Ba kan: Cahit KAVCAR Selahattin D L DZGN Mustafa Ruhi R N Medine S VR Fatih ERDO AN Sedat SEVER TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ -Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl ) ATAUM- SALON 3 6 EK M 2011

14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.00

17.00-17.30 18.00-22.00

09.00-10.30 09.00-09.20 09.20-09.40 09.40-10.00

10.00-10.30 1232

1. OTURUM: ocuk Edebiyatnda ocuk Haklar Oturum Ba kan: Berna ARDA Yasemin KARAMAN KEPENEKC Okulncesi Dneme Seslenen Kitaplarda ocuk Haklar Sadet MALTEPE- Ay e BAYRAM Trke Ders Kitaplarnda Yer Alan Metinlerin ocuk Haklar Asndan ncelenmesi Neslihan AVCI- Ahmet GNEYL - Nihan KORAN 7-12 Ya Dzeyine Uygun Yaznsal Kitaplarn ocu un Dinlenilme Hakk Asndan De erlendirilmesi (Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti rne i) TARTI MA

10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20

ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyatnn Temel De i kenleri ve ocuk Yaynlar Oturum Ba kan: Canan ASLAN Nuray KAYAD B Asl Der'in "Byk Tuzak" Adl Eserinin ocuk Edebiyatnn Temel lkeleri Asndan ncelenmesi Bilge Nur DO AN Aytl Akal'n yklerinin ocu a Grelik lkesi Asndan ncelenmesi Sonnur I ITAN Caillou izgi Film Karakteri ile lgili Trke Resimli yk Kitaplarnn ve D Yap zelliklerinin ncelenmesi TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: ocuk Edebiyatnda Toplumsal Cinsiyet Oturum Ba kan: Meral UYSAL Dilek YILDIRIM (Katlamad) Alev Kz Aninna'da Toplumsal Cinsiyet E itli i Sevda Mjgan YKSEL 1991'den -2011'e a da Trk ocuk Edebiyatnda Kadn ve Erkek Kimlikleri, li kileri zlem KANAT SOYSAL Trk ocuk Edebiyatnda Kahramann Tankl nda Kadn mgesi (1980-2010 rne i) TARTI MA ARA 4. OTURUM: Trkenin E itimi- retimi ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Z. Canan KARABABA Mesiha TOSUNO LU-Suphi Gne ALAMDAR lk retim 6.-8. Snf Trke Ders Kitaplarnda Yer Alan Metinlerin eriksel Olarak ocuk Edebiyat Nitelikleri Asndan ncelenmesi Baran SOLAR Trke Ders Kitaplarnda Yer Alan ykleyici Metinlerdeki Kahramanlarn ocu a Greli inin De erlendirilmesi Nilfer SER N- Bayram BA ocuk Edebiyat eleri Asndan lk retim Yz Temel Eserdeki Masal Kitaplar TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ -Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl )

11.20-11.40 11.40-12.00

12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40

14.40-15.00

15.00- 15.30 15.30-16.00 16.00-16.20 16.00-16.20

16.20-16.40

16.40-17.00 17.00-17.30 18.00-22.00

T M B L MLER FAKLTES - HASAN L YCEL SALONU 6 EK M 2011

09.00-10.30 09.00-09.20 09.20-09.40

1. OTURUM: ocuk Edebiyat ve eviri Oturum Ba kan: Ahmet KOCAMAN mit K RE ocuk izgi Romannda eviri Yanl lar Necdet NEYD M-Burcu YILMAZO LU

1233

09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20 11.20-11.40

ocuk Edebiyat Dizgesinde eviri Diziler ve Talihsiz Servenler Dizisi rne inden Yola karak eviri Edebiyata Toplumsal Yakla mlar ve Almlamalar Mren BEYKAN ocuk ve Genlik Edebiyat Yayncl nda eviri Sorunlar TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyat Yaptlarnda Ki iler Oturum Ba kan: Glin ALPGE Tmay ALPER-Ebru DERETARLA GL Resimli Kitaplardaki Karakterlerin Duygu Durumlarnn ncelenmesi Ergn HAMZADAYI-Gkhan ET NKAYA Aytl Akal'da li kisel Kimlikler ve Aile i leti im: "O lum Nerdesin", "Kzm Nerdesin" uheda NAL Trk Genlik Yazn Kitaplarnda Gen ve Anne-Baba at malar TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: ocuk ve Edebiyat Oturum Ba kan: Zehra P RO LU Selahattin D L DZGN Fantastik ocuk Kitaplarnda Fantastik esini Belirleyen Etmenler Sedat SEVER- Canan ASLAN ocuk Edebiyat Yaptlarnda Karakter erevesinin Olu turulmasnda Cinsiyet Rollerinin Sunulu u Nuran ZYER Alman ocuk Edebiyatnda Trk ocu u mgesindeki De i im TARTI MA ARA 4. OTURUM: ocuk Edebiyat Algsnda Farkllklar Oturum Ba kan: Berrin BAYDIK Keziban TEK AN-Fatmanur ACAR- M. Sercan Y T ocuklarn Penceresinden ocuk Edebiyat Eserlerine Bak Nurhan CORA lk retim Trke Kitaplarndaki Okuma Metinlerinde Normal Bireylerin zel Gereksinimi Olan Bireylere Ynelik Bak Alarnn De erlendirilmesi Mustafa TRKYILMAZ retmen Adaylarnn ocuk ve Genlik Edebiyat Alglar zerine Nitel Bir Ara trma TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ -Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl )

11.40-12.00 12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40

14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20 16.20-16.40

16.40-17.00

17.00-17.30 18.00-22.00

1234

T M B L MLER FAKLTES -DERSL K 11 6 EK M 2011

09.00-10.30 09.00-09.20 09.20-09.40 09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20 11.20-11.40

1. OTURUM: ocuk ve Fantastik Edebiyat Oturum Ba kan: Mbeccel GNEN Dilek NNEC BOZKAPLAN (Katlamad, yerine Sedat KARAGL sundu) Fantastik ve Bilim-Kurgu Trndeki ocuk Romanlarnda Kullanlan Karakterler Glsm UAR (Katlamad) 'Gohor' un Fantastik Dnyas Nurcan ANKAY Glten Dayo lu'nun Dnya ocuklarn Olsa Romannda Fantastik eler TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyatnda De erler Oturum Ba kan: Bahar GKLER Emine KOLA- Ruhan KARADA Trke retmeni Adaylarna Gre "De er" Kavram ve "De er retimi" Mesiha TOSUNO LU-Fatih ARSLAN lk retim 6.-8. Snf Trke Ders Kitaplarnn ocuklara retilecek De erler Asndan ncelenmesi Hatice FIRAT lk E itici ocuk Kitab ermin'de lenen De erler TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ynelimler Oturum Ba kan: Muhtar KUTLU Berivan CAN EMMEZ Modern Masallarn Analizinde Propp Metodu Ay e YKSEL DURUKAN Genlik Edebiyatnda a da E ilimler Gereki Romanlar Yonca Gne YCEL ocuk Edebiyatnda Cad mgelemine Alternatif Bak : Siyah Pelerinli Kz TARTI MA ARA 4. OTURUM: ocuk ve Genlik Edebiyatna li kin Gr ler Oturum Ba kan: lke AYKANAT Aliye Erdem lk retim rencilerinin Bak Asyla ocuk Kitaplarndaki Kahramanlar Serap ERDO AN-Zeynep ZDEM R Okulncesi retmen Adaylarnn ocuk Kitaplarnda Olmasn stedikleri zelliklere li kin Gr leri Zeynep ET NKAYA- Gamze EL K Trke retmen Adaylarnn ocukluk Dnemlerinde Okuduklar Kitaplar Hakkndaki Gr leri TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ -Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl )

11.40-12.00 12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20 16.20-16.40

16.40-17.00

17.00-17.30 18.00-22.00

1235

T M B L MLER FAKLTES - DERSL K 8 6 EK M 2011

09.00-10.30 09.00-09.20

09.20-09.40

09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20 11.20-11.40 11.40-12.00

1. OTURUM: ocuk ve Genlik Edebiyatna li kin Gr ler Oturum Ba kan: Fatih ERDO AN Pnar AKIR Christine Nstlinger ve Sevim Ak' ta ocu un Gznden Yeti kinlerin Dnyasna Ele tirel Bir Bak Fatih ARSLAN-Suphi Gne ALAMDAR Trke ve Snf retmeni Adaylarnn ocuk Edebiyat ve ocuk Edebiyat Dersine li kin Gr leri (Krkkale li rne i) Betl ALEMDAR ZER (Katlamad)-Nevin AKKAYA 100 Temel Eser Uygulamasna li kin renci Gr leri: Bilecik rne i TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyat Yaptlarn De erlendirme Oturum Ba kan: Ali UAN Halise Kader ZENG N TC Diyanet leri Ba kanl nn ocuk Kitaplar zerine Bir nceleme E. Ceylan NAL AKBULUT ocuk Edebiyatnda Masal ve Mzik li kisi Selcen KIRITO LU ZD L Miyase Sertbarut'un "Kapiland'n Kobaylar" Adl Yaptyla Christine Nostlinger'in "Kim Takar Salatalk Kral'" Adl Yaptnn Karakter ereveleri Bakmndan ncelenmesi TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: Dil Geli imi ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Pnar BAYHAN Glin SLN Yalva Ural'n ocuk Kitaplarnn ocu un Dil Geli imine Katks Emine KIVAN ZTU Okulncesi Kurumlarda retilen arklarn Anadili Geli imine Uygunlu unun De erlendirilmesi (KKTC rne i) Arife AT-Yasemin AYDO AN Okulncesi E itim Kurumuna Devam Eden 5-6 Ya Grubu ocuklarn Dil Geli imi ile Annelerin Okuma lgi ve Al kanlklar Arasndaki li kinin e itli De i kenler Asndan ncelenmesi TARTI MA ARA 4. OTURUM: ocuk Yaynlarn De erlendirme Oturum Ba kan: Mine SOYSAL Nermin YAZICI-Ye im D NLER ocuk Edebiyat rn Olarak Yaynlanan ki Eserin ncelenmesi Havva TEK N ocuk ve Genlerin Duygu ve D nce Sa l n Olumlu - Olumsuz Etkileyen Yaynlar mit POLAT Milli Mcadele Dnemi "Hakimiyeti Milliye, Aksz ve Trk Dnyas" Gazetelerinde ocuk Edebiyat rnleri zerine Bir nceleme

12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40

14.40-15.00

15.00-15.30 15.30- 16.00 16.00-17.30 16.00-16.20 16.20-16.40

16.40-17.00

1236

17.00-17.30 18.00-22.00

TARTI MA A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ -Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl ) ATAUM-SALON 1 7 EK M 2011

09.00-10.30 09.00-09.20 09.20-09.40

09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20

1. OTURUM: ocuk ve iir Oturum Ba kan: Mustafa Ruhi R N Ramazan ALABA ocuk Duygusu Dergisinde Yer Alan iirlerin Tema Asndan ncelenmesi Ay egl ULUTA (Katlamad) Okulncesi Anadili Etkinliklerinde iir Kullanmna li kin retmen Gr lerinin De erlendirilmesi(Adyaman li rne i) Aydn AFACAN iirde Nitelik Asndan lk retim 7. Snf Trke Kitabna Bir Bak TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyat ve eviri Oturum Ba kan: Onur Bilge KULA Necdet NEYD M Trkiye'de eviri ve Telif Genlik Edebiyatnn Tanm, Kabul ve Uygulama Sorunlar Neslihan KANSU YETK NER (Katlamad) Dilsel ve Dil tesi Normlar Ba lamnda Felaket Henry Serisinin Trkeye evirileri Asalet ERTEN ocuk Yazn evirisinde eviri Stratejisi Olarak Uyarlamalar TARTI MA YEMEK 3. OTURUM: Sorun Odakl ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Gnl AKAMETE Melike GNYZ Sorun Odakl ocuk Edebiyat: Bo anm Aile ocu u Olarak Edebiyatta Yer Almak Sevil HASIRCI ocuk Kitaplarnda i manl n (Obezite) Ele Aln zerine Bir De erlendirme Ayfer GRDAL NAL Trk ocuk Edebiyatnda Engellilerin Temsili (1969-2009) TARTI MA ARA 4. OTURUM: Konferans Oturum Ba kan: Mustafa erif ONARAN Ferhunde KTEM " Dostum Sanat ..." TARTI MA GENEL DE ERLEND RME/ Yer: ATAUM-Salon 1

11.20-11.40 11.40-12.00 12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20

14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-17.00 17.00-17.30 17.30-18.30

1237

ATAUM- SALON 2 7 EK M 2011 09.00-10.30 09.00-09.20 09.20-09.40 09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20 11.20-11.40 1. OTURUM: Okuma Kltr Edinme Srecinde ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: nayet AYDIN Hlya KARTAL-Hatice A LAR ZTEKE ocuk Gzyle Okuma Kltrn Edinememenin Kayna ndaki Sorunlar Mehmet GLER ocuk ve Genlerin Okuma Kltr Edinme Srelerindeki Temel Sorunlar Erten GKE lk retim rencilerinin Kitap Okuma Al kanlklar TARTI MA ARA 2. OTURUM: Okulncesi Dnemde ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Aysel KKSAL AKYOL Halide KARAARSLAN (Katlamad) Erken ocuklukta Kitapla li ki ve Okuma Kltr Hasan ZDER (Katlamad)-Gner KONEDRALI (Katlamad) Okulncesi Dnemde Devlet Okullar ile zel Okullara Devam Eden rencilerin Dil Kullanm Becerilerinin Kar la trlmas Ay e ZTRK SAMUR Okulncesi retmen Adaylarnn ocuk Edebiyat Eserlerini Seebilme Yetkinlikleri TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: Dil retimi ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: smihan ARTAN Tu ba EL K Kar lkl Konu ma rnts Yazma Yntemi Evren KARATA ocuk Edebiyatnda Mektup Trnn Kullanm Olcay SALTIK Portakal Adl Yaptn Tankl nda ocuk Edebiyatnda Karakterlerin Geli tirilmesi zerine Bir nceleme TARTI MA ARA 4. OTURUM: Bili im Teknolojileri, Ktphaneler ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Blent YILMAZ Mustafa ET N Yabanc ya da ki Kltrle Byyen Trk ocuklarna ve Genlere kinci Dil Olarak Trke retiminde E-Kitap Tabanl Resimli Szlk Uygulamalar Petek DURGE-mit AYDO AN Tketim Arac Olarak ocuklara Ynelik A Ortam (Web Siteleri) zerine Bir nceleme Ceren KARADEN Z Dnyada ocuk Ktphaneleri ve Japonya rne i: Bunko TARTI MA GENEL DE ERLEND RME/ Yer: ATAUM-Salon 1

11.40-12.00

12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00

15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20

16.20-16.40

16.40-17.00 17.00-17.30 17.30-18.30

1238

ATAUM-SALON 3 7 EK M 2011 09.00-10.30 09.00-09.20 09.20-09.40 09.40-10.00 1. OTURUM: E itim ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Zekeriya KAYA Kemal EROL (Katlamad) ocuk ve Genlik Edebiyat Kapsamnda Tevfik Fikret'in E itim Anlay ve ermin Necdet AYKA (Katlamad)- dil Eren TRKO LU Genlik Edebiyat Ba lamnda Montaigne Denemelerinde E itsel De erler Fahrettin BOZDA (Katlamad) Okulncesi Dnemde ocu un Geli im Sreci in Yazl ve Grsel Materyal retiminde Unsur: Grelik, Sistematik ve Devamllk TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyat Yaptlarnda Politik ve Kltrel eler Oturum Ba kan: Figen OK Glten GnL KKBASMACI Kltrel Sreklilik Asndan lk Genlik a ve Halk Anlatlar eyma BYKKAVAS KURAN ocuk Edebiyat ve Kltr E itimi li kisi Ruhan KARADA -Emine KOLA-A. Halim ULA Trke retmeni Adaylarnn "Kltr" Kavramna Ykledikleri Anlamlar ve Popler Kltre Bak lar TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: Dil retimi ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Belma TU RUL AT K Emel KANDIRMAZ UAR ocuk Kitaplarnda Kullanlan Dilin Trke leti im Geli imi Envanteri ile llen Gerek Dil ile Uyumu/Uyumsuzlu u Seil AH N-Merve BE TA Dil E itiminde ocuk Dergilerinin Yeri: Ataszleri ve Deyimler ule APRAZ BARAN Trkiye Okuyor Kampanyasnn 6. - 8. Snf rencilerinin Okuma Al kanl Kazanmalarna Etkisi TARTI MA ARA 4. OTURUM: ocuk ve Genlik Edebiyat Oturum Ba kan: Tekin ZERTEM Yasin Mahmut YAKAR Mustafa Ruhi irin'in iirlerinde Anne ve Anne Sevgisi zge U URLU Panait strati'nin 'Kodin'i ve ocukla Dostluk ahika KARACA nc Bir Osmanl Kadn Yazar Emine Semiye Hanm'n ocuk Terbiyesi zerine D nceleri TARTI MA GENEL DE ERLEND RME/ Yer: ATAUM-Salon 1

10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20 11.20-11.40 11.40-12.00

12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20

14.20-14.40 14.40-15.00

15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20 16.20-16.40 16.40-17.00

17.00-17.30 17.30-18.30

1239

T M B L MLER FAKLTES -HASAN L YCEL SALONU 7 EK M 2011

09.00-10.30 09.00-09.20

09.20-09.40

09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20 11.20-11.40

1. OTURUM: Dil retimi ve ocuk Edebiyat Oturum Ba kan: Abdlkadir GRER (Yerine Selahattin D L DZGN) Gner KONEDRALI (Katlamad)-Hasan ZDER (Katlamad) KKTC'deki lkokul 5. Snflar in Hazrlanm Olan Trke Okuma ve Etkinlik Kitaplarnn ocuk Edebiyat ltleri Asndan De erlendirilmesi Z. Canan KARABABA- A. Fulya AH N ocuk ve Genlik Yaznndaki Yabanc Dil elerinin ncelenmesi ve De erlendirilmesi Saliha KARAGZ GZEL ocuk Edebiyatna li kin Sempozyum Bildirilerinin erik zmlemesi TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyatnda Grsel eler Oturum Ba kan: smail KAYA Bayram BA izgi Filmlerdeki letiler zerine Bir De erlendirme Ayben KAYNAR TANIR-Zekiye ILDIR Okulncesi Dnem Yaznsal ocuk Kitaplarnn Grsel Tasarm ve ocu a Grelik Bakmndan De erlendirilmesi Elif KONAR ocuk Kitabnda Sanat: Bir Grafik Tasarm rn Olarak Gakguklarn Maceralar TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: ocuk Edebiyat ve Mzik Oturum Ba kan: Nezihe ENTRK Refik SAYDAM Genel Mzik E itiminde ark Seimi Alp ZEREN Medyada Yer Alan Mzik erikli Grsel ve itsel Uyaranlarn; ocu un Geli im Sreci Ba lamnda ncelenmesi, De erlendirilmesi Nedim YILDIZ Dil ve Mzik TARTI MA ARA 4. OTURUM: ocuk Edebiyat Yaptlarn De erlendirme Oturum Ba kan: Ufuk BEYAZOVA (Yerine a layan D NER) Peyami EL KCAN Medya-ocuk li kileri: Medya Yerle tirme ve Medya Okuryazarl Merve BE TA - Seil AH N izgi Filmlerde Atasz ve Deyimlerin Kullanm Hlya YAZICI OKUYAN- Yasemin Gl GED KO LU-Sedat KARAGL Nitelikli ocuk Edebiyat Yaptlarnda Aile Kavram TARTI MA GENEL DE ERLEND RME/ Yer: ATAUM-Salon 1

11.40-12.00 12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40

14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20 16.20-16.40 16.40-17.00 17.00-17.30 17.30-18.30

1240

T M B L MLER FAKLTES -DERSL K 11 7 EK M 2011

09.00-10.30 09.00-09.20 09.20-09.40

09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20

1. OTURUM: ocuk Edebiyat Kltr Oturum Ba kan: Mge ARTAR Gliz GR AH N (Katlamad) ocuk Edebiyatna Yansyan iddet Vedat YAZICI ocuk ve Genlik Romanlarnda Yaynevi, Editr, Yazar geninde Ya anan Denetim Sorunlarna Kar la trmal Bir Yakla m Denemesi Seyit Battal U URLU (Katlamad) Hastalk ve Empati: Dayo lu ve naro lu'na Kar la trmal Bir Yakla m TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyat ve Duyularn E itimi Oturum Ba kan: Bedriye NC Semra AH N-Sonnur I ITAN Yerli ve eviri Okulncesi ocuk Kitaplarnn Karakter, Benlik Kavram ve Prososyal Davran lar Asndan ncelenmesi zlem O UZHAN Zamane ocuklarna Zamannda Masallar: Michael Ende'nin Momo Adl Eseri zerine Bir nceleme Hlya YAZICI OKUYAN-Sedat KARAGL- Yasemin Gl GED KO LU Okulncesi E itimde Kullanlan ocuk Kitaplarnda Duyulara Ynelik Dil Kullanmlar TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: ocuk ve Yaratc Etkinlikler Oturum Ba kan: Tlin SA LAM (Yerine Berrin BAYDIK) hsan MET NNAM Brain Way'n "Katlmc Tiyatro" Yakla mnn ocuk Tiyatrosu Ba lamnda De erlendirilmesi Tazegl DEM R-Cem ERDEM ocuk Edebiyat rnlerinin Trke retiminde Animasyonlarla retimi Burcu TMER ZTRK lk retim 1. Snflarda Temel Okuma Becerisi Kazandrmada Yararlanlan Ara Metinlerin Okuma Kltr Edinimindeki Rol TARTI MA ARA 4. OTURUM: ocuk Edebiyatnda Grsel eler Oturum Ba kan: Hasan PEKMEZC ahika A LAR ocuk Kitaplarndaki Grsel Estetik Etkinli inin ocuklar zerindeki Pratik Yansmas Reyhan YKSEL GEMALMAYAN ocu un mgelemi ve Grsel Dilin nemi Kader SRMEL -Ata Yakup KAPTAN ocuk Dergilerinin Grafik Tasarm TARTI MA GENEL DE ERLEND RME/ Yer: ATAUM-Salon 1 1241

11.20-11.40

11.40-12.00

12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20

14.20-14.40 14.40-15.00

15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20

16.20-16.40 16.40-17.00 17.00-17.30 17.30-18.30

T M B L MLER FAKLTES - DERSL K 8 7 EK M 2011

09.00-10.30 09.00-09.20 09.20-09.40 09.40-10.00 10.00-10.30 10.30-11.00 11.00-12.30 11.00-11.20

1. OTURUM: ocuk ve Edebiyat Oturum Ba kan: Nihal KUYUMCU Engin EM R Mevlana dris'in Acaip Hayvanlar'nda letiler Tazegl DEM R-Eda Nur KARAKU mer Seyfettin'in yklerinde rtk Yaplar Serhat Adem KRKUYU-zge TOK etin NER'in ocuk Edebiyat Yaptlarnda Toplumsal Duyarlk TARTI MA ARA 2. OTURUM: ocuk Edebiyat ve nceleme Oturum Ba kan: Emin ZDEM R Ra it KO (Katlamad)-Ali GURBETO LU (Katlamad) Azerbaycan ocuk Edebiyat Yazarlarndan Hanmana Elibeyli ve Eserleri zerine Bir De erlendirme Mehmet Ali BAHAR Cengiz Aytmatov'un "Yz Yze" Adl yksnde Birey-Toplum Sorunsal ve Dn m Eksenleri Zhre B LGEG L (Katlamad) Hasan Basri antay'n Mektepli Yavrularma simli Eseri TARTI MA YEMEK 3.OTURUM: ocuk Edebiyat ve nceleme Oturum Ba kan: Leyla UZUN Pnar INAR Okulncesi ocuk Yaptlarnn Gstergebilimsel Adan ncelenmesi Zeliha BAYAZIT ocuk Edebiyat Alannda Yaplan Lisansst Tezlerin ncelenmesi Fazilet TA DEM R Masal Kitaplarna Ynelik erik Analizi TARTI MA ARA 4. OTURUM: ocuk Edebiyat ve nceleme Oturum Ba kan: Nedim YILDIZ Hseyin ZELEB Cemil Kavuku'nun ocuk Kitaplarna Ele tirel Bir Bak Hatice ARABACI Glsm Cengiz ve Onun Eserlerinin ocuk Edebiyatmzdaki Yeri ve nemi Mine Ho can B LGE Nuran Turan'n Kitaplarnda Mekn, Gelenek ve teki Kavramlar Arasndaki li kilendirilme TARTI MA GENEL DE ERLEND RME/ Yer: ATAUM-Salon 1

11.20-11.40

11.40-12.00 12.00-12.30 12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.30 16.00-16.20 16.20-16.40 16.40-17.00

17.00-17.30 17.30-18.30

1242

3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMU ATLYE ALI MALARI VE SANATI SYLE LER PROGRAMI

09.00-11.00 09.00-09.30 09.30-10.00 10.00-10.30

10.30-11.00 11.00-11.30 11.30-12.30 11.30-12.00 12.00-12.30 12.30-14.00

AILI KAYIT MZ K: Hacettepe niversitesi Ankara Devlet Konservatuvar Muzaffer ARKAN ocuk Korosu (Atilla a da DE ER ve i dem AYTEPE Ynetiminde) AILI KONU MALARI Sedat SEVER/ Sempozyum Dzenleme Kurulu Ba kan Kmil AYDO AN/ Ankara l Milli E itim Mdr Onur Bilge KULA/ Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdr Cemal TALU / Ankara niversitesi Rektr nsan ve Sanat Olarak Muzaffer ZG ONUR SANATISI: Muzaffer ZG ARA AILI OTURUMU Oturum Ba kan: Cahit KAVCAR Talt Sait HALMAN /Okuma: Beynin Sulanacak Orhan ZTRK / ocukta Bilme Drtsnn Geli imi YEMEK T M B L MLER FAKLTES - SALON 17 5 EK M 2011 SANATILARLA SYLE Oturum Ba kan: lknur POLAT Ay e YAMA Sorun Odakl ocuk Edebiyat: Anadolu'da ocuk Olmak Zbeyde SEVEN TURAN ocuk ve Genlerin Okuma Kltr Edinme Srecindeki Temel Sorunlar Hsnan EKER "yklere Gizlenen ocuklar" Kitabmn Yazl yks TARTI MA ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Nilay YILMAZ al mann Ba l : Yaratc Okuma Nedir? Yaratc Okuma Srecinde Neler Yaplabilir? al mann Hedef Kitlesi: Yeti kinler ( retmenler, Yazarlar, Anne- Babalar)/1525 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES T M B L MLER FAKLTES - SALON 7 5 EK M 2011 ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Semih POROY al mann Ba l : izgilerle D nmek al mann Hedef Kitlesi: retmenler, Anne-Babalar ve renciler /35-40 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA E E

14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.00

18.00-22.00

14.00-15.00

15.30-16.00

1245

16.00-17.00

18.00-22.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Ilgm VERYER ALACA- Gl Nalan KAYA al mann Ba l : Oyun Gibi Okuma: Tasarm rnekleri ile Oyun- Kitap Etkile imi al mann Hedef Kitlesi: retmenler/40 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV - A CEBEC YERLE KES

T M B L MLER FAKLTES - DERSL K R (RES M DERSL 5 EK M 2011

14.00-15.00

15.30-16.00 16.00-17.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Sevim AK, Aysel KKSAL AKYOL al mann Ba l : "Gzlerinde Gne Var" Drama Atlyesi al mann Hedef Kitlesi: retmenler/ 30 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Ay e AKIR LHAN al mann Ba l : Uygulamal Portre al mas, Uygulamal Sanat Ele tirisi al mann Hedef Kitlesi: Okulncesi retmenleri/ 16 - 25 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES

18.00-22.00

T M B L MLER FAKLTES -DERSL K D ( DRAMA DERSL 5 EK M 2011

14.00-15.00

15.30-16.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Yalva URAL al mann Ba l : Yalva URAL'la Etkile imli Drama al malar al mann Hedef Kitlesi: lk retim rencileri ve retmenleri/40 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA

16.00-17.00 ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Ay e OKVURAN al mann Ba l : ocuk Edebiyat ve Drama al mann Hedef Kitlesi: retmenler/ 20-25 ki i al mann Sresi: 60 dk. 18.00-22.00 A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES

T M B L MLER FAKLTES - DERSL K M (MZ K DERSL 5 EK M 2011

14.00-15.00 ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Hasan ZEL, Emine KO al mann Ba l : ocu un Duygu E itiminde Ninni ve Mzik al mann Hedef Kitlesi: Okulncesi ve Mzik retmenleri, Anne-Babalar ve renciler/35-40 ki i al mann Sresi: 60' 15.30-16.00 ARA

1246

18.00-22.00

16.00-17.00 ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: ebnem SOYSAL, zden B LG N al mann Ba l : ocuk Edebiyatnda rn Verenler in Atlye: Sa lkl Geli imi Desteklemede Sanat Terapisi ve Yaratclk E itimi al mann Hedef Kitlesi: ocuk Edebiyat ve Psikolojisi ile lgili Olanlar/20 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): INAR YEMEKEV -A CEBEC YERLE KES

T M B L MLER FAKLTES -SALON 17 6 EK M 2011

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Mustafa Ruhi R N al mann Ba l : ocuk Gerekli ine Gre Yazlm iir (Trk ocuk iirinin Evreni- rnekler) al mann Hedef Kitlesi: renciler (9-12 ya )/40-45 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: pek ONGUN al mann Ba l : pek Ongun'un Bak Asyla Genlik Yazn al mann Hedef Kitlesi: retmenler ve Genler/40-50 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK SANATILARLA SYLE Oturum Ba kan: Ali Fuat KARTAL Hseyin YURTTA Hseyin YURTTA ' n Gzyle ocuk Edebiyat Nuran TURAN Ku lar Adas: ocuk Haklarn Yaznsal yklerle selle tirme, Bir Yazn Projesi Tlin TANKUT "Anne Frank'n Hatra Defteri" Neden Hl Okur Bulabiliyor? TARTI MA ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Akif CO KUN al mann Ba l : lkemizde nsanlar Neden Okumuyor? Engeller, zm nerileri al mann Hedef Kitlesi: Anneler, Babalar, retmenler/30 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ - Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl )

12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.00

18.00-22.00

T M B L MLER FAKLTES -SALON 7 6 EK M 2011

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Emel ZGEN al mann Ba l : ocuk Kitaplarmdaki Resimleri Nasl iziyorum? al mann Hedef Kitlesi: lk retim ve Okulncesi rencileri (5-7, 7-9 ya )/ 40 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI 1247

12.30-14.00 14.00-15.00

al mann Yrtcs: Dilek NNEC BOZKAPLAN (Katlamad) al mann Ba l : E - Kitap Hazrlama al mann Hedef Kitlesi: S, T, RPD Lisans rencileri ve retim Elemanlar/40 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Eda STDA al mann Ba l : Kitap A k Okulncesinde Ba lar al mann Hedef Kitlesi: Okulncesi rencileri, retmenleri, retmen Adaylar/16-24 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Nur Z/Tlin R YARI al mann Ba l : Benim Adm Kitap/ Ormandan Okura Kitabn Serveni al mann Hedef Kitlesi: 3-5. Snf (Farkl Okullardan)/50 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ - Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl )

15.30-16.00 16.00-17.00

18.00-22.00

T M B L MLER FAKLTES - DERSL K R (RES M DERSL 6 EK M 2011

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Serap DEL ORMAN al mann Ba l : Bir Kitabn Resimlenme yks al mann Hedef Kitlesi: Lisans rencileri ve retmenler/40 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Didem ATAL al mann Ba l : Bir Masal Anlat, iz, Boya al mann Hedef Kitlesi: Okulncesi rencileri/15 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Nilay YILMAZ al mann Ba l : Yaratc Okuma Program: Okuyorum, Oynuyorum al mann Hedef Kitlesi: Yeti kinler/50 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Mnevver O AN, Saliha KARAGZ GZEL al mann Ba l : ok Uyaranl Yaratc Trke retimi al mann Hedef Kitlesi: Sleyman Uyar lk retim Okulu 2. Snf rencileri /1620 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ - Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl )

12.30-14.00 14.00-15.00

15.30-16.00 16.00-17.00

18.00-22.00

1248

T M B L MLER FAKLTES - DERSL K D (DRAMA DERSL 6 EK M 2011

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Aysel KKSAL AKYOL, Naci ASLAN al mann Ba l : Senden nce Anadolu Projesi E itim Kitaplar Drama Atlyesi al mann Hedef Kitlesi: lk retim rencileri /25 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Mavisel YENER al mann Ba l : Kedi TED' le Yaratc Okuma al malar al mann Hedef Kitlesi: lk retim 2. - 3. Snf rencileri / 50 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: ebnem SOYSAL al mann Ba l : Bireysel Ke if Olarak Ergenlik: "Erken Kaybedenler" yklerle Terapi al mann Hedef Kitlesi: retmenler /15 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ - Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl )

12.30-14.00 14.00-15.00

18.00-22.00

T M B L MLER FAKLTES - DERSL K M (MZ K DERSL 6 EK M 2011

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Murtaza AYKA al mann Ba l : Yaznsal Metinler ve Yaratc Drama al mann Hedef Kitlesi: retmenler/25 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Glten DAYIO LU al mann Ba l : Fadi Adl Romanmn, Krknc Yl Kutlamalar erevesinde rdelenmesi al mann Hedef Kitlesi: E itim Faklteleri Lisans rencileri, retmenler, Yazarlar/35-40 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: uheda NAL al mann Ba l : Sanatsal Uyaranlarla Trke retimi al mann Hedef Kitlesi: Trke - Trk Dili ve Edebiyat retmenleri /50 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Mjdat ATAMAN

12.30-14.00 14.00-15.00

15.30-16.00 16.00-17.00

1249

18.00-22.00

al mann Ba l : Merak- Okumak- Yaratc Drama al mann Hedef Kitlesi: retmenler, retmen Adaylar, Anne- Babalar/16-26 ki i al mann Sresi: 60 dk. A IRLAMA (KOKTEYL): CER MODERN SANATLAR MERKEZ - Altnsoy Cad. No:3 06101 Shhiye, ANKARA (Gn Kitapl )

T M B L MLER FAKLTES -SALON 17 7 EK M 2011

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Zehra P RO LU al mann Ba l : ocuk ve Genlik Edebiyat Yaptlaryla Yaratc Dil ve Edebiyat retimi Etkinlikleri al mann Hedef Kitlesi: retmenler ve Lisans rencileri/ 30 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Sedat SEVER al mann Ba l : ocuk ve Genlere Okuma Kltr Nasl Kazandrlabilir? al mann Hedef Kitlesi: retmenler /40 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK SANATILARLA SYLE Oturum Ba kan: Erkan NURCAN Zehra NVAR Her ocu a Ula abiliyor muyuz? Aysel KORKUT Kr Getiren Bir Ticaret Malzemesi Olarak Grlen ocuk ve Genlik Edebiyat Mehmet GLER ocuk ve Genlerin Okuma Kltr Edinme Srelerindeki Temel Sorunlar TARTI MA ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: lk OVAT - mit MEL al mann Ba l : Karikatr Yapbozlar (Yapbozlarla Oyun ve Yaratclk) al mann Hedef Kitlesi: Konuyla lgili renciler, E itimciler, Anne- Babalar ve ocuklar /50 - 60 ki i al mann Sresi: 60 dk. GENEL DE ERLEND RME (Yer: ATAUM- Salon 1)

12.30-14.00 14.00-15.30 14.00-14.20 14.20-14.40 14.40-15.00 15.00-15.30 15.30-16.00 16.00-17.00

17.30-18.30

T M B L MLER FAKLTES -SALON 7 7 EK M 2011

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: mit K RE al mann Ba l : Kendi izgi Romanmz retelim al mann Hedef Kitlesi: 9 ya ve zeri/15 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI

1250

12.30-14.00 14.00-15.00

al mann Yrtcs: Saliha KARAGZ GZEL- Mnevver O AN al mann Ba l : rencilere Ynelik " ok Uyaranl Yaratc Trke retimi" Atlye al mas ile lgili Deneyim Payla m al mann Hedef Kitlesi: Snf retmenleri/16-20 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: mit KARAASLAN (Katlamad) al mann Ba l : Okulncesinde Yaratc Drama al mann Hedef Kitlesi: retmenler/ 25 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Figen OK al mann Ba l : Genlik ve Ergenlik zerine Bir Syle i al mann Hedef Kitlesi: Aileler, retmenler ve Genler / 25 -30 ki i al mann Sresi: 60 dk. GENEL DE ERLEND RME (Yer: ATAUM- Salon 1) E T M B L MLER FAKLTES - DERSL K R (RES M DERSL 7 EK M 2011 )

15.30-16.00 16.00-17.00

17.30-18.30

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Erol BYKMER al mann Ba l : a cl izgilerle Nasreddin Hoca ykleri al mann Hedef Kitlesi: retmenler/40-50 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Cihan DEM RC al mann Ba l : Karikatrlerle D nmek al mann Hedef Kitlesi: Lisans rencileri ve retmenler/40 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Adnan ZYALINER al mann Ba l : Masal ve Sylencelerle ocuk Edebiyat al mann Hedef Kitlesi: retmenler, Anne- Babalar/ 35-40 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Sennur SEZER al mann Ba l : Masallarda ocuk Haklar al mann Hedef Kitlesi: retmenler, Anne- Babalar/ 35-40 ki i al mann Sresi: 60 dk. GENEL DE ERLEND RME (Yer: ATAUM- Salon 1)

12.30-14.00 14.00-15.00

15.30-16.00 16.00-17.00

17.30-18.30

1251

T M B L MLER FAKLTES - DERSL K D (DRAMA DERSL 7 EK M 2011

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: ahsene CAMIZ al mann Ba l : Masallarla Duygu ve D nce E itimi al mann Hedef Kitlesi: retmenler, Anne- Babalar ve renciler /35-40 al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Tekin ZERTEM al mann Ba l : Tiyatro ve E itim li kisi al mann Hedef Kitlesi: Lisans rencileri ve retmenler/40 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Sevim AK- Aysel KKSAL AKYOL al mann Ba l : ocuk Edebiyat Drama Atlyesi al mann Hedef Kitlesi: 4.-5. snf rencileri/20 ki i al mann Sresi: 60 dk. GENEL DE ERLEND RME (Yer: ATAUM- Salon 1) E T M B L MLER FAKLTES - DERSL K M (MZ K DERSL 7 EK M 2011 )

12.30-14.00 16.00-17.00

17.30-18.30

09.30-10.30

10.30-11.00 11.00-12.00

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Neslihan KANSU YETK NER (Katlamad)- Ltfiye OKTAR (Katlamad) al mann Ba l : Hayri Potur Harry Potur'a Kar : ocuk Yaznnda Yan Metin Olgusu al mann Hedef Kitlesi: Lisansst rencileri, retmenler/15-20 ki i al mann Sresi: 60 dk. ARA ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Nur Z al mann Ba l : Pencereden Bakarken: yk Yazma al mann Hedef Kitlesi: Bir Snf ve retmeni (6.,7. ya da 8. Snf) /20-25 ki i al mann Sresi: 60 dk. YEMEK ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Mustafa Ruhi R N al mann Ba l : Trke retiminde ocuk Edebiyat - Bir Deneyim rne i al mann Hedef Kitlesi: 3. - 5. Snf rencileri (Farkl okullardan 50 ki i) al mann Sresi: 60 dk. ARA

12.30-14.00 14.00-15.00

15.30-16.00

1252

ATLYE ALI MASI al mann Yrtcs: Hatice Emel D NSEVEN al mann Ba l : ocuklarn ve Genlerin Kitap Okumasn Arttrabilecek neriler al mann Hedef Kitlesi: retmenler /35-40 ki i al mann Sresi: 60 dk. 17.30-18.30 GENEL DE ERLEND RME (Yer: ATAUM- Salon 1)

16.00-17.00

1253

3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPZOYUMU KATILIMCI L STES * ACAR, Fatmanur (Yksek Lisans rencisi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi) ADIGZEL, mer (Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi - a da Drama Derne i Ba kan) AFACAN, Aydn ( air - E itimci, Milli E itim Bakanl ) AK, Behi (Yazar - izer) AK, Sevim (Yazar) AKAL, Aytl (Yazar) AKAMETE, Gnl (Prof. Dr., Ankara niversitesi EBF Dekan) AKDEN Z, Safiye (Yrd. Do. Dr., Ege niversitesi) AKKAYA, Nevin (Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi) AKYOL, Ali Akn (Dr., Ankara niversitesi) AKYOL, Tu e (Ar . Gr., Afyon Kocatepe niversitesi) AKYZ, Emine (Prof. Dr., Ankara niversitesi) AKYZ, Yahya (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ALABA , Ramazan (Ar . Gr., Ankara niversitesi) ALAAYIR, Sinem (Ar . Gr., Mu la niversitesi) ALAMDAR, Suphi Gne (Ar . Gr., Krkkale niversitesi) ALEMDAR ZER, Betl (Yksek Lisans rencisi, Dokuz Eyll niversitesi) -Katlamad. ALPER, Tmay ( r. Gr., Adyaman niversitesi) ALPGE, Glin (Prof. Dr.,Bo azii niversitesi - ocuk ve Genlik Yaynlar Derne i Ba kan) ALTA KAYA, Pnar (Trke retmeni, Ba kent niversitesi zel Ay eabla lk retim Okulu) ANKAY, Nurcan (Ar . Gr., Mu Alparslan niversitesi) ARABACI, Hatice (Yksek Lisans rencisi, Eski ehir Osmangazi niversitesi) ARDA, Berna (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ARICAN, Sinem (Ktphaneci, Ankara Ali Day ocuk Ktphanesi) ARSLAN, Fatih (Ar . Gr., Krkkale niversitesi) ARTAN, smihan (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) ARTAR, Mge (Do. Dr., Ankara niversitesi) ASLAN, Canan (Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi) ASLAN, Naci (Drama E itimcisi, Olu um Drama Enstits) A ILIO LU, Bayram (Yrd. Do. Dr., Dicle niversitesi) ATAMAN, Mjdat (Snf retmeni - Drama Lideri, zel zmir SEV lk retim Okulu) ATE , Kemal (Dr., Ankara niversitesi) ATILGAN, Do an (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ATMAN, Deniz Seil ( retmen, TOK Gksu Anaokulu) AVCI, Ferit (Ressam) AVCI, Neslihan (Yrd. Do. Dr.,Gazi niversitesi) AYDIN, . Sekin (Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi)
*

Soyadna gre abecesel olarak sralanm tr.

1255

AYDIN, nayet (Prof. Dr., Ankara niversitesi) AYDIN, Mehmet (Doktora rencisi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi) AYDO AN, Kmil ( Ankara l Milli E itim Mdr) AYDO AN, mit (Ege niversitesi) AYDO AN, Yasemin (Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi) AYKA, Murtaza (Dr., Drama E itimcisi) AYKA, Necdet (Yrd. Do. Dr., Mu la niversitesi) Katlamad. AYKANAT, lke (TUDEM Genel Yayn Ynetmeni) AYTEPE, i dem (Hacettepe niversitesi Ankara Devlet Konservatuvar Muzaffer ARKAN ocuk Korosu) BABR, Nalan (Yrd. Do. Dr., Bo azii niversitesi) BAHAR, Mehmet Ali (Ar . Gr., Amasya niversitesi) BA , Bayram (Yrd. Do. Dr., Cumhuriyet niversitesi) BAYAZIT, Zeliha (Ar . Gr., Ankara niversitesi) BAYDIK, Berrin (Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi) BAYHAN, Pnar (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) BAYRAKTAR, Ay egl (Ar . Gr., Ankara niversitesi) BAYRAM, Ay e ( retmen - Yksek Lisans rencisi, Balkesir niversitesi Necatibey E itim Fakltesi) BELEKO LU, Nabi (E itimci) BENC K KANGAL, Saniye (Ar . Gr. Dr., Hacettepe niversitesi) BE TA , Merve (Yksek Lisans rencisi, U ak niversitesi) BEYAZOVA, Ufuk (Prof. Dr., Gazi niversitesi) BEYKAN, Mren (Dr., Gn Kitapl Yayn Ynetmeni, Editr) B LGEG L, Zhre (Yrd. Do. Dr., Balkesir niversitesi) Katlamad. B LG N, zden ( Uzm. Psk. Dan., Olgu Psikolojik Dan manlk) B NYAZAR, Adnan (E itimci - Yazar) BOZDA , Fahrettin (Ara trmac - Yazar, ocuk Ara trmalar Derne i Ba kan) Katlamad. BYKKAVAS KURAN, eyma (Yrd. Do. Dr., Ondokuz Mays niversitesi) BYKMER , Erol (Karikatrist - Yazar) CAMIZ, ahsene (E itimci) CAN EMMEZ, Berivan (Ar . Gr., Batman niversitesi) CANLI, Suna (Ar . Gr., Ankara niversitesi) CENG Z, Glsm (Yazar - r. Gr., Eski ehir Osmangazi niversitesi) CORA, Nurhan (Yrd. Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi) CO KUN, Akif ( retmen, 29 Ekim lk retim Okulu) ABUK, Burcu (Ar . Gr., Ankara niversitesi) A LAR ZTEKE, Hatice ( r. Gr., Uluda niversitesi) A LAR, ahika ( retmen, Doktorlar lk retim Okulu) AKIR LHAN, Ay e (Prof. Dr., Ankara niversitesi - Sanat E itimcileri Derne i Genel Ba kan) AKIR, Pnar (Ar . Gr., Ondokuz Mays niversitesi) APRAZ BARAN, ule (Trke retmeni, Yenimahalle Atatrk lk retim Okulu) AT, Arife ( retmen, TOK Gksu Anaokulu) ATAL, Didem (Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi) EB , Ahmet (Yrd. Do. Dr., Ondokuz Mays niversitesi) EL K, Tu ba (Yrd. Do. Dr., Do u Akdeniz niversitesi) EL K, Gamze (Ar . Gr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi) EL KCAN, Peyami (Prof. Dr., Maltepe niversitesi leti im Fakltesi Dekan) 1256

ER, Erkan ( r. Gr., Amasya niversitesi) ET N, Mustafa ( r. Gr. Dr., stanbul Kltr niversitesi) ET NKAYA, Zeynep (Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi) ET NKAYA, Gkhan (Dr., Ahmet Andien Ticaret Meslek Lisesi) ILDIR, Burcu (Ar . Gr., Ankara niversitesi) ILDIR, Zekiye (Doktora rencisi, Ankara niversitesi) INAR, Pnar ( r. Gr., Tunceli niversitesi) INARO LU, Ayla (Yazar - izer) FT , Zeynep ( r. Gr., Eski ehir Osmangazi niversitesi) OK, Figen (Prof. Dr., Ba kent niversitesi) OTUKSKEN, Yusuf ( r. Gr., Yeditepe niversitesi) DAYIO LU, Glten (Yazar) DEDEO LU, Buket (Ar . Gr., Dumlupnar niversitesi) DE ER, Atilla a da ( Hacettepe niversitesi Ankara Devlet Konservatuvar Muzaffer ARKAN ocuk Korosu Yneticisi) DEL O LU, Mustafa (Ressam) DEL ORMAN, Serap (Ressam - Yazar) DEM R, Tazegl (Yrd. Do. Dr., Kafkas niversitesi) DEM RC , Cihan (Karikatrist - Gazeteci) DEN ZL , Hikmet (Eski Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdr) DERETARLA GL, Ebru (Yrd. Do. Dr., ukurova niversitesi) D L DZGN, Selahattin (Prof. Dr., stanbul niversitesi) D L DZGN, kran (Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi) D NER, a layan (Prof. Dr., Ankara niversitesi) D NLER, Ye im (Yksek Lisans rencisi, Ba kent niversitesi) D NSEVEN, Hatice Emel (Yazar) D ZDAR TERWIEL, Candan (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) DO AN, Bilge Nur (Ar . Gr., Ankara niversitesi) DO DU, Mustafa ( retmen) DURGE, Petek (Doktora rencisi, Ege niversitesi) EM R , Engin (Yksek Lisans rencisi, Yznc Yl niversitesi) ERDEM, Aliye (Ar . Gr., Ankara niversitesi) ERDEM, Cem (Yksek Lisans rencisi, Gazi niversitesi) ERDEM, Hasan Haluk (Do. Dr., Ankara niversitesi) ERDO AN, Fatih (Dr., Yaync - Yazar) ERDO AN, Serap (Yrd. Do. Dr., Anadolu niversitesi) EROL, Kemal (Yrd. Do. Dr., Yznc Yl niversitesi)- Katlamad. ERTEM, lgi (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ERTEM, Mehmet (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ERTEN, Asalet (Do. Dr., Hacettepe niversitesi) FIRAT, Hatice (Yrd. Do. Dr., Mu la niversitesi) GED KO LU, Yasemin Gl (Ar . Gr., Mehmet Akif Ersoy niversitesi) GENAYDIN, Zafer (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) GKBULUT, . zlem ( retmen, Toki Gksu Anaokulu) GKE, Erten (Do. Dr., Ankara niversitesi) GKLER, Bahar (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) GNEN, Mbeccel (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) GURBETO LU, Ali (Yrd. Do. Dr., Yznc Yl niversitesi) - Katlamad. 1257

GLER, Mehmet (E itimci - Yazar) GLTEK N, Ali (Prof. Dr., Osmangazi niversitesi) GM TS, N. Banu ( r. Gr., Sabanc niversitesi) GNEYL , Ahmet (Yrd. Do. Dr., Yakn Do u niversitesi) GNYZ, Melike (Dr., Erdem Yaynlar) GR AH N, Gliz (Ar . Gr., Balkesir niversitesi) Katlamad. GRAY, Barbaros ( r. Gr., Gazi niversitesi) GRDAL NAL, Ayfer (Yazar) GRER, Abdlkadir (Prof. Dr., Ankara niversitesi) GRMEN, Aysel (Yazar) HAKTANIR, Gelengl (Prof. Dr., Ankara niversitesi, Trkiye Okulncesi E itimini Geli tirme Derne i Genel Ba kan) HALMAN, Talt Sait (Prof., Bilkent niversitesi) HAMZADAYI, Ergn (Ar . Gr. Dr., Gaziantep niversitesi) HASIRCI, Sevil (Okt., Ortado u Teknik niversitesi) HIZLAN, Do an (Gazeteci - Yazar) HO CAN B LGE, Mine (Yazar) HUBER, Emel (Prof. Dr., Duisburg - Essen niversitesi) I ITAN, Sonnur ( r. Gr. Dr., Balkesir niversitesi) Z, Nur (Yazar) NAN, Ruhi (Okt., Balkesir niversitesi) NCE SAMUR, zgl (Ar . Gr., Ankara niversitesi) - Katlamad. NNEC BOZKAPLAN Dilek (Dr., zmir zel Trk Koleji)- Katlamad. PEK YKSELEN, Arzu ( r. Gr. Dr., Hacettepe niversitesi) PEK, Damla (Yksek Lisans rencisi, Ankara niversitesi) P RO LU, Zehra (Prof. Dr., Duisburg - Essen niversitesi) R YARI, Tlin (Snf retmeni, Anafartalar lk retim Okulu) ER , Haluk (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ZG, Muzaffer (Onur Sanats - Yazar) KAN, Mustafa Onur (Okt., Ankara niversitesi) KANAT SOYSAL, zlem (Ar . Gr., Ankara niversitesi) KANDIRMAZ UAR, Emel (Okt., ukurova niversitesi) KANSU YETK NER, Neslihan (Yrd. Do. Dr., zmir Ekonomi niversitesi)- Katlamad. KAPTAN, Ata Yakup (Do. Dr., Ondokuz Mays niversitesi) KARAARSLAN, Halide (Uzman Pedagog, zel Sezin Okullar) Katlamad. KARAARSLAN, mit (Drama E itimcisi, Ekim Sanat Merkezi) Katlamad. KARABABA, Z. Canan (Do. Dr., Ankara niversitesi) KARABACAK, Ye im (OGEM Sekreteri, Ankara niversitesi) KARACA, ahika (Yrd. Do. Dr., Erciyes niversitesi) KARADA , Ruhan (Yrd. Do. Dr., Adyaman niversitesi) KARADEN Z, Ceren (Ar . Gr., Ankara niversitesi) KARAGZ GZEL, Saliha (Doktora rencisi, Ankara niversitesi) KARAGL, Sedat (Ar . Gr., Mehmet Akif Ersoy niversitesi) KARAKU TAY , Esra (Ar . Gr., Gazi niversitesi) KARAKU , Eda Nur (Ar . Gr., Gazi niversitesi) KARAMAN KEPENEKC , Yasemin (Do. Dr., Ankara niversitesi) KARAMAN, Gke (Ar . Gr., Ankara niversitesi) KARATA , Evren (Yrd. Do. Dr., Cumhuriyet niversitesi) 1258

KARTAL, Ali Fuat (Trk Ktphaneciler Derne i Ba kan) KARTAL, Hlya (Ar . Gr. Dr., Uluda niversitesi) KAVCAR, Cahit (Prof. Dr., Ankara niversitesi) KAYA, Gl Nalan (Ar . Gr., Ko niversitesi) KAYA, smail (Prof., Maltepe niversitesi) KAYA, Mehmet (E itimci) KAYA, Zekeriya ( r. Gr., Ankara niversitesi) KAYAD B , Nuray (Ar . Gr., Gazi niversitesi) KAYNAR TANIR, Ayben (Ar . Gr., Ankara niversitesi) KIBRIS, brahim (Yrd. Do. Dr., Abant izzet Baysal niversitesi) KILIN, Aziz (Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi) KIRAN, Zeynel (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) KIRITO LU ZD L, Selcen (Yksek Lisans rencisi, Ankara niversitesi) KISAKREK, Mehmet Ali (Prof. Dr., Ankara niversitesi) KIVAN ZTU , Emine (Uzman, Yakn Do u niversitesi) KIYMAZ, Mustafa Said (Ar . Gr., Adyaman niversitesi) K RE , mit (Yazar) K T , Emine (Ar . Gr., Pamukkale niversitesi) KOCAMAN, Ahmet (Prof. Dr., Ufuk niversitesi) KO, Emine (TRT Ankara Radyosu Trk Halk Mzi i Sanats) KO, Ra it (Yrd. Do. Dr., Yznc Yl niversitesi)- Katlamad. KOMAR, Yonca (Ar . Gr., Sakarya niversitesi) KOLA, Emine (Do. Dr., Anadolu niversitesi) KONAR, Elif (Erdem Yaynlar) KONEDRALI, Gner (Yrd. Do. Dr., Atatrk retmen Akademisi) Katlamad. KORAN, Nihan (Yakn Do u niversitesi) KORKUT, Aysel (Yazar) KKSAL AKYOL, Aysel (Prof. Dr., Ankara niversitesi) KRKUYU, Serhat Adem (Okt., Ortado u Teknik niversitesi) KULA, Onur Bilge (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi, Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdr) KUMRU, Mehmet (Ar . Gr., Sakarya niversitesi) KUTLAR AKSOY, Seza (Yazar) KUTLU, Muhtar (Prof. Dr., Ankara niversitesi) KUYUMCU, Nihal (Yrd.Do. Dr., stanbul niversitesi) KKBASMACI, Glten Gnl ( r. Gr. Dr., Kastamonu niversitesi) MALTEPE, Sadet (Yrd. Do. Dr., Balkesir niversitesi) MELANLIO LU, Deniz (Ar . Gr., Gazi niversitesi) MET NNAM, hsan (Ar . Gr., Ankara niversitesi) NEYD M, Necdet (Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi - ocuk ve lkgenlik Kltr ve Edebiyat Ara trmaclar Derne i Ba kan) NURCAN, Erkan (Okul Ktphanecileri Derne i Ba kan) O AN, Mnevver (E itimci) O UZHAN, zlem (Yrd. Do. Dr., Maltepe niversitesi) OKTAR, Ltfiye (Prof. Dr., zmir Ekonomi niversitesi) Katlamad. OKVURAN, Ay e ( r. Gr. Dr., Ankara niversitesi) ONARAN, Mustafa erif (Edebiyat Ele tirmeni) ONGUN, pek (Yazar) 1259

ONUR, Bekir (Prof. Dr., Ankara niversitesi) OVAT, lk (izer) MEL, Nahit mit (izer) KTEM, Ferhunde (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) NAL, uheda (Ar . Gr., Ankara niversitesi) NC, Bedriye (Prof. Dr., Ankara niversitesi) NDE MUDU, Yasemin ( retmen, Toki Gksu Anaokulu) Z, Samiye (Can ocuk Yaynlar Genel Yayn Ynetmeni) ZELEB , Hseyin (Dr., Ankara niversitesi) ZDEM R, Banu (Ar . Gr., Gazi niversitesi) ZDEM R, Emin (E itimci - Yazar) ZDEM R, Zeynep (Anadolu niversitesi) ZDER, Hasan (Yrd. Do. Dr., Do u Akdeniz niversitesi) Katlamad. ZER, Hasan (TRT Ankara Radyosu Trk Halk Mzi i Sanats) ZEREN, Alp (Dr., Kadky Halk E itimi Merkezi) ZERTEM, Tekin (Dr., ocuk ve Genlik Programlar Yapmcs) ZGEN, Emel (Ressam - Sanat E itimcisi - r. Gr., Atlm niversitesi) ZO LU, Sleyman etin (Prof. Dr., Ankara niversitesi) ZTRK SAMUR, Ay e ( r. Gr., Adnan Menderes niversitesi) ZTRK, M. Orhan (Prof.Dr., Trkiye Bilimler Akademisi eref yesi) ZYALINER, Adnan (Yazar) ZYER, Nuran (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) ZYREK, Mehmet (Prof. Dr., Uluda niversitesi) PARLAKYILDIZ, Hayrettin (Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi) PAYKO, Fersun (Prof. Dr., Ortado u Teknik niversitesi) PEKMEZC , Hasan (Prof., Hacettepe niversitesi) POLAT, lknur (Program Yapmcs, TRT) POLAT, mit (Ar . Gr., Ankara niversitesi) POROY, Semih (Karikatrist) SA LAM, Tlin (Do. Dr., Ankara niversitesi) SALTIK, Olcay (Okt., Anadolu niversitesi) SARAR KUZU, Tlay (Yrd. Do. Dr., Ba kent niversitesi) SAYDAM, Refik (Mzik E itimcileri Derne i Genel Ba kan) SER N, Nilfer (Ar . Gr., Bayburt niversitesi) SEVEN TURAN, Zbeyde (Yazar) SEVER, Sedat (Prof. Dr., Ankara niversitesi, OGEM Mdr) SEZER, Melek zlem (Yazar) SEZER, Sennur (Yazar - air) S VR , Medine (Do. Dr., Osmangazi niversitesi) SOLAR, Baran (Trke retmeni, TED Polatl Koleji) SOYSAL, Mine (Gn Kitapl Genel Yayn Ynetmeni) SOYSAL, A. ebnem (Psikolog, Gazi niversitesi Tp Fakltesi) SLN, Glin (Yksek Lisans rencisi, stanbul niversitesi) SRMEL , Kader (Dr., Samsun MEB B LSEM) AH N, A. Fulya (Ar . Gr., Ankara niversitesi) AH N, Seil (Yksek Lisans rencisi, U ak niversitesi) AH N, Semra ( r. Gr. Dr., Hacettepe niversitesi, Sa lk Bilimleri Fakltesi) EKER, Hsnan (Yazar) 1260

ENTUNA, Tu ba (Yksek Lisans rencisi, Ankara niversitesi) ENTRK, Nezihe (Prof. Dr., Gazi niversitesi) R N, Mustafa Ruhi (Yazar, ocuk Vakf Ba kan) TALU , Cemal (Prof. Dr., Ankara niversitesi Rektr) TAN, Mine (Prof. Dr., Ankara niversitesi) TANKUT, Z. Tlin (Yazar) TANRIKULU, Fatih (Doktora rencisi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi) TA DEM R, Fazilet (Ar . Gr., Ankara niversitesi) TEK N, Havva (E itimci, Yazar, air) TEK AN, Keziban (Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi E itim Fakltesi) TOK, zge (Doktora rencisi, Ankara niversitesi) TOPU, Zeynep ( r. Gr., Dzce niversitesi) TOSUNO LU, Mesiha (Yrd. Do. Dr., Krkkale niversitesi) TU RUL AT K, Belma (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) TURAN, Nuran (Yazar) TMER ZTRK, Burcu ( r. Gr., Kastamonu niversitesi) TRKKAAN, lknur (Uzman, Ankara niversitesi) TRKO LU, dil Eren (Ar . Gr., Mu la niversitesi) TRKYILMAZ, Mustafa (Ar . Gr., Ahi Evran niversitesi) UAN, Ali (Prof. Dr., Gazi niversitesi) UAR, Glsm (Yrd. Do., Anadolu niversitesi)- Katlamad. U URLU, zge (Yrd. Do., Maltepe niversitesi) U URLU, Seyit Battal (Yrd. Do., Yznc Yl niversitesi) Katlamad. ULA , A. Halim (Ar . Gr., Atatrk niversitesi) ULUTA , Ay egl (Ar . Gr., Adyaman niversitesi) - Katlamad. URAL, Yalva (Yazar - Gazeteci, Milliyet Gazetesi - Mio Dergisi) UYSAL, Meral (Prof. Dr., Ankara niversitesi) UYUMAZ, Glcan (Yksek Lisans renci, Dokuz Eyll niversitesi)- Katlamad. LK, Nusret Di o ( air) NAL AKBULUT, E. Ceylan ( r. Gr., Yldz Teknik niversitesi) NVAR, Zehra (Yazar) STDA , Eda (Okulncesi retmeni, zel zmir SEV lk retim Okulu) VERYER ALACA, Ilgm (Yrd. Do. Dr., Ko niversitesi) YAKAR, Yasin Mahmut (Ar . Gr., Erzincan niversitesi) YAMA, Ay e (Yazar) YAZICI OKUYAN, Hlya (Yrd. Do. Dr., Mehmet Akif Ersoy niversitesi) YAZICI, Nermin (Yrd. Do. Dr., Ba kent niversitesi) YAZICI, Vedat ( r. Gr., Bilkent niversitesi) YENER, Mavisel (Yazar) YE LYAPRAK, Binnur (Prof. Dr., Ankara niversitesi) YET M, Arzu (Ar . Gr., Eski ehir Osmangazi niversitesi) YILDIRIM, Dilek (Ar . Gr., Zonguldak Karaelmas niversitesi) Katlamad. YILDIZ, Nedim (Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi) YILMAZ BUGN, Zeynep (Yksek Lisans rencisi, Ankara niversitesi) YILMAZ, Blent (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi) YILMAZ, Engin (Prof. Dr., Sakarya niversitesi) YILMAZ, Nilay (Yazar - r. Gr., stanbul Bilgi niversitesi) YILMAZO LU, Burcu (Yksek Lisans rencisi, stanbul niversitesi) Y T, M. Sercan (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) YURTTA , Hseyin (Yazar) YCEL, Yonca Gne (Doktora rencisi, Yldz Teknik niversitesi) 1261

YKSEL DURUKAN, Ay e ( retmen, Robert Koleji) YKSEL GEMALMAYAN, Reyhan (Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi) YKSEL, Sevda Mjgan (Yazar) ZENG N, Halise Kader (Ar . Gr. Dr., Ankara niversitesi) ZENG N, Nesrin (Yrd. Do. Dr., Mevlana niversitesi)

1262

KATILIMCILARDAN GR LER

Sevgili Dost, gn sren OGEM toplantlarna buradaki i ler nedeniyle ancak snrl olarak katlabildim. Toplantnn niteli ine ve katlanlarn co kusuna tanklk etmekten ok mutluyum. Bu co kuya beni de ortak etti iniz iin ok te ekkrler. Esenlik dileklerimle Prof. Dr. Ahmet Kocaman

Sayn Prof. Dr. Sedat SEVER Hocam, 5-7 Ekim 2011 tarihlerinde gerekle en 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu'nun her adan grkemli oldu unu belirtmem gerekir. Ba ta siz olmak zere; eme i geen btn arkada lar yrekten kutluyorum. Sayn Cahit Kavcar Hocam, Sayn Canan Aslan Hanm, Sayn Ye im Karabacak Hanm, de erli ara trma grevlisi arkada lar grkemli ve uyumlu bir takm olarak gnlmzde sekin bir yer edindiler. Bizlere, gerek anlamda bir bilim, kltr, sanat ve edebiyat leni ya att nz iin sizlere sonsuz te ekkrler ediyorum. De erli Hocam, yi ki varsnz, diyorum. Esenlikler diliyorum. Prof. Dr. Engin YILMAZ Sakarya niversitesi

Merhabalar Hepinize, Yalnzca bir gn katlabildi im halde sempozyumun ok co kulu ve verimli ve gerekten ok emekli bir organizasyon oldu unu gzledim. Hepiniz ok yorulmu sunuz ama de mi . Ellerinize sa lk diyor, beni de aranza katt nz iin ba ta Sedat Hoca olmak zere hepinize ok te ekkr ediyorum. Sevgiler Figen ok

ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi (OGEM) Mdrl ne, 9 Kasm 2010 tarihinde ilk a r mektubuyla bizlere duyurulan, kamuoyuna a r mektubu gnderilmeden aylarca planlamalar, bilimsel kurullar olu an uzun bir maraton 7 Ekim 2011 tarihinde ak am saatlerinde sempozyumun sonu bildirgesinin sunumuyla sonuland. Cumhuriyet tarihinin ocuk ve Genlik Edebiyat alannda en byk organizasyonu, (ocuk ve Genlik Edebiyat leni) 5-6-7 Ekim 2011 tarihlerinde ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi (OGEM) tarafndan gerekle tirilmi tir. Konuklarn ya ad 3 gnde kusursuz, canla ba la al an bir sempozyum organizasyon ekibi, konuklarn her trl ihtiyacn kolayla tran, sempozyumda gnll grev alan yzlerce okulncesi rencisinin abas takdire de erdir. Sempozyum iin seferber olan 18 Dzenleme Kurulu yesi, 59 Bilimsel Dan ma Kurulu yesi, 8 Yazarlar ve izerler Kurulu yesi; 9 Katlmc, 3 Yaync Kurulu , sempozyumun yrtlmesi srecinde; 18 Drama Lideri, 12 Gsteri ve 3 Foto raf Sanats ile E itim Bilimleri Fakltesinin 12 retim Eleman ve 111 rencisi etkin olarak katlm tr. Sempozyuma ok sayda retmen ile okulncesi, ilk retim, orta retim ve yksek retim rencisi, yazar, izer, evirmen, konu uzman ve yaync katlm , gn sren sempozyumda 163 bildiri sunuldu, 53 atlye al mas ve sanat syle isi gerekle tirilmi tir. ocuk ve Genlik Edebiyatnn tm bile enleri; yazarlar, izerler, evirmenler, yaynclar, retmenler, drama liderleri, ktphaneciler, renciler, Ankara niversitesinde sempozyumda bulu tu. ocuk ve Genlik Edebiyatnn en nemli yazarlar, izerleri, evirmenleri ve yaynclarn bir arada bulmak retmenler, ktphaneciler, niversite ve ilk retim rencileri iin sempozyumu daha da de erli klm tr.

1265

Salonlarda akademik bulu malar, atlyeler gerekle tirilirken, salonlarn d nda her yer bir len havasna brnm tr. Drama atlyeleri dolup ta m , renciler yazarlarla, izerlerle tan ma ve kitaplarn imzalatma frsatn bulmu tur. Sempozyumun 2. gnnn ak amnda, Gn Kitapl Ankara Cer Modern Sanatlar Merkezinde kutlad 15. yaynclk yl kokteyl ile katlmclara yllarca unutulmayacak bir ak am ya atm tr. Gn Kitapl nn 15. yayn hayatn kutlar, nc ve ba arl yayncl nn devamn dilerim. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, amacn ula m , Trk ocuk ve Genlik Edebiyatnda tarihte nemli bir sayfa am , bu alanda yaplacak organizasyonlar iin rnek olu turmaktadr. Sempozyumu gerekle mesinde Ankara niversitesi olanaklarn sunan Ankara niversitesi Rektr Prof. Dr Cemal TALU a, Ankara niversitesi, E itim Bilimleri Fakltesi E itimin Kltrel Temelleri Blm Gzel Sanatlar Anabilim Dal emekli retim yesi Prof. Dr. Cahit KAVCARa, sempozyumun beyni OGEM Mdr Prof. Dr. Sedat SEVERe, Sempozyum Onur Konu u Kk Dev Adam yazar Muzaffer ZGye, OGEM Sekreterli ine, Sempozyum Bilim Kurullarna, akademisyenlere, yazarlara, izerlere, evirmenlere, drama liderlerine, niversite al anlarna katlmc kurulu lara, sponsor yaynevlerine ve eme i geen herkese sonsuz te ekkrler. Aydn leri Trk Ktphaneciler Derne i (TKD) Genel Ba kan Yardmcs

III. ULUSAL VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMUNUN ARDINDAN Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesinin 2000 ylnda I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu adyla ba layan, 2006 ylnda II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu ile ocuk ve genlik yaznna daha byk bir byte tutarak odaklanan, 2011de de ocuk ve genlik yaznna UYGULAMA VE ARA TIRMA MERKEZ (OGEM) ile daha donanml ve i levsel bir biimlenme ile hazrlanan, III. Ulusal ve Genlik Edebiyat Sempozyumunu grkemli bir yazn enli i havas iinde ya adk. Mutluyum ve onurluyum ki bu sempozyuma da katlp -niceliksel ve niteliksel ivmesini arttrarak srdren -bu yaznsal ve bilimsel olu uma tank oldum. Ku kusuz ki; yz yetmi dolaynda sunumcu- uygulamac katlmclarn her biri, zverili dzenleyiciler, desteki kurulu lar ve ok sayda retmenden her kademeden rencisine de in katlan tm payda lar bilimsel ve yaznsal bu lenden onursal paylarn -benim gibi- alm olmallardr. Bu ba lamda Trk ocuk ve Genlik Yaznnn geli imine katk vermek iin rpnan Sempozyum dzenleyicilerine -Dzenleme Kurulu Ba kan, yazn- kitap dostu, sevgili Sedat Sever ve yol arkada larndan tm ltl rencilerine- gnl borcumu sunarm. Ne ki nce unu bildirmeliyim; Sedat Severin, ekibiyle birlikte 2000de stn ngrl bir abayla ekti i tohumlar, 2006 da ye erip filizlenmi , ya ad mz bu grkemli sempozyumla da grbz bir fidanl a dn m tr. Bu gzelim fidanl n ok yaknda ormana dn ece i grlmektedir; Uluslararas ocuk ve Genlik Edebiyat sempozyumu ve Frankfurt Kitap Fuarn aratmayacak bir ocuk Kitaplar Fuar olarak Dahas tm niversitelerimizi de etki ve etkinlik alanna ekip daha da byyerek Sempozyumun bende brakt izlerden birkana itenlice de inmek isterim. Kendi adma unutamayaca m co kulu tanklklar olarak; -Muzaffer zgnn, her soka n ba nda ocuklarn paraszca yararlanaca ii nitelikli kitaplarla dolu kitap odalar kurulmas d / nerisi, -Bir onursal konuk olarak de erlendirdi im kitap ve yazn dostu Nuri Okutan aramzda grmek, -Devleti temsil eden konu maclarn; Kamil Aydo an ve Onur Bilge Kulann -Yz Temel Eser ve TEDA projeleri uygulamalarnda ya anan aksaklk ve sapmalara kar n - lksel konu malar,

1266

-Nabi Beleko lu ve Mehmet Kayann retmenlere, rencilere rehberlik yapan - byk bir zveriyle E itim-Sen adna hazrladklar oldu unca nesnel -dev projelerini sunarlarken retici de il de bir yazn/sanat insan gibi konu malar, -Sunumunda, bir de ini ile, Uzman editr ve tasarmclarla al ma gelene i yaratlarak nitelikli yaptlarn olu masna katk sa lamaya ynelik al malarn nemine vurgu yapan ve Gn yaynlarnca bu olguyu ya ama geirdiklerini, belirten Mine Soysaln bu sylemiyle II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu sonu bildirgesinin 2. maddesi ile rt t n grerek Sever sempozyumlarnn alandaki yansmalarna tank olmak, -Etkinlik gnleri iinde ve ak am bulu malarnda zledi im tm dostlarm ve yazn ve izgi alannn de erli ustalarn grmenin mutlulu unu ya amak Son sz olarak: Bu yo un bildiri ve atlye al malar trafi inde dinlemeyi ok istedi im ve ancak, kard m nitelikli sunumlar oldu. Sanrm sempozyumdan gelecek olan beton blok kalnl ndaki geen sempozyumundaki tu la gibi klt bir kitapt nk- kitap ile onlar da okuma ansm olacak Nice ba arlar dile i ile gnl borcumu yineleyerek sevgili Sedat Hocam Erol Bykmeri 15 Ekim 2011/Eski ehir

3. ULUSAL OCUK VE GENL K EDEB YATI SEMPOZYUMUNUN ARDINDAN TRK YEN N AYDINLIK GELECEK KAPISI: OKUMAK, OKUTMAK Geti imiz Hafta, Ankara niversitesi, ok nemli bir sempozyuma ev sahipli i yapt. niversitenin, ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama - Ara trma Merkezi (OGEM), 5-7 Ekim gnleri, adna uygun nemdeki Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun 3. sn gerekle tirdi. Bylece e itimimizin en yakc sorunu olan okuma, okutma sorununa, en byk niversitelerimizden birince 3. kez zm gsterilmi oldu. sempozyumun da ekibiyle birlikte ba mimar olan Prof. Dr. Sedat Sever Hoca, al malarn sonunda de erlendirme yaparken, bundan sonraki sempozyumlar iin di er niversitelerin de grev almasn istedi. OGEM Mdr, ayn zamanda Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesi, E itimin Kltrel Temelleri Blm Ba kan Prof. Dr. Sedat Sever Hoca, ok haklyd elbette. nk bir yazarmzn da dedi i gibi Trkiyenin aydnlk gelecek kaps, okumak, okutmaktr. Neil Postmann gsteri a olarak tanmlad gnmzde, daha iyi anla ld ki okuma-yazma edimi, insan akln besleyen en byk bulu tur. Okuma-yazmadan ama ise, ABC (alfabe) okuryazarl de il elbette. Okuma yazmann bu dzeyi, konu may renmek gibi do al bir edim olup, bir e itim basama olarak da kabul edilmiyor gnmzde. UNESCO, i levsel okuryazarlk yerine,1980den sonra, ok i levsel okuryazarlk kavramn kullanmaya ba lad. Bu ise, ki inin okuma yazma becerisinden yararlanarak, tm yeteneklerini (kapasitelerini) ortaya koyabilmesi, ya am dzeyini (standartlarn) ykseltmesi, bilinli kararlar verebilmesi vb demektir. lkemizde son gnlerde, zellikle kadna iddet, dalga dalga yaylrken, basnda ocuk gelinler ve ocuk anneler man ete kamadan resimlenirken, aslnda cehaletin harekete geti ini gryoruz. Kitabn, sanatn, yaznn(edebiyatn) ya ammzdan ekilmesi, yalnzca d ncede s la may, be enilerde kabala may, olaylar ve geli meleri kavrayamay (A. Co kun) getirmiyor ne yazk ki Paulo Freire, okumaz yazmazl n teki toplumsal sonularn sayarken, Okumaz yazmazlk, bir toplumun yalnzca ekonomik dzenini tehdit etmez, fakat ayn zamanda ok derin adaletsizlik olu turur. Bu adaletsizli in, okumaz-yazmazlarn kendileri iin karar vermesinde ya da siyasal srece katlmalarnda yetersizlik gibi ciddi sonular vardr. Bu yzden okumaz yazmazlk demokrasinin dokusunu tehdit eder. Toplumun demokratik ilkelerinin altn oyar. diyor. EDEB YAT (YAZIN) YOLUYLA Y NSAN YARATMA Edebiyat(yazn) yoluyla ya am de i tirme, edebiyatn cezaevi mahkmlarndan bile iyi insan yaratma gcnden, Amerikada Massachusetts eyaleti Lawel kenti mahkemelerinden birinde ciddi biimde yararlanlyor. Bizde de gemi te bunun rnekleri oldu unu biliyoruz. Kylere e eklerle kitap gtrerek, cezaevi kapattran E ekli Ktphaneci Mustafa Gzelgz anmsayalm. Ky Enstitleri ise tam bir e itim mucizesiydi. Kitabn ekmekle, kitap okumann ibadetle bir tutuldu u enstitlerde, zeky 1267

i letme, akl al trma ve ya am de i tirmede (ba yaptlarndan) snrsz, yasaksz yararlanlyordu.

edebiyattan,

edebiyatn

klasiklerinden

Umberto Eco, nsan, kendine zg bir ekilde ola anst bir yaratktr. Ate i ke fetti, ehirler in a etti, muhte em iirler yazd, dnyaya e itli yorumlar getirdi, mitolojik imgeler yaratt vs. Fakat ayn zamanda hemcinslerine sava amaktan, yanlgya d mekten, evresini yok etmekten vs. bir trl vazgeemedi. Terazinin bir kefesine yksek zihinsel meziyeti, br kefesine baya salakl koydu umuzda terazi neredeyse dengede kalr diyor. te bu nedenle, Ankara niversitesi E itim Bilimleri Fakltesince dzenlenen sempozyumun Trkiyenin aydnlk gelecek kaps oldu unu d nyorum. Trkiyenin aydnlk gelecek kaps okumada, okutmaktadr nk. Ferhat zen www.okuyantoplum.com E itimci ve Okuma Ara trmacs Okuyan Toplum Projesi yrtcs

Saygde er Dostumuz Sedat Sever, 5-7 Ekim Tarihlerinde Ankara niversitesinde gerekle tirmi oldu unuz 3.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu nedeniyle sizi, ekibinizi ve sevgili kzm Fatma Severi yrekten kutluyorum. De erbilirlik rne i olan bu sempozyum, ayn zamanda ocuk ve genlik edebiyatnn sahipsiz olmad gere ini niteliksiz ya da gdml kitaplar yazan kesimlere anmsatan, elle tutulup gzle grlen bir uyar oldu bence. Bu edebiyat leni gelecek ku aklara rnek olma grevini de en iyi biimde yerine getirmi tir. Krk sekiz yllk ocuk ve genlik edebiyat emekisi olarak, size ve ekibinize yrekten te ekkr ederim. E imle birlikte sizleri sayg ve sevgiyle selamlyoruz. Hayat ve sanat yolunuz hep ak olsun. Glten Dayo lu

Sayn Hocam, Size ancak imdi yazyorum nk Ankarada i lerim uzad. stanbul dn nde de dernek i leri ile bo u tum. Gecikme iin zr dilerim. Sempozyum iin size ve size elveren ekibe te ekkr etmek isterim. Sizi kutlarm. Yurtii ve yurtd katld m onlarca sempozyumdan bylesine i levsel olup hi aksamadan yryen bir organizasyon daha grmedim. lk nce bundan sz etmemin nedeni organizasyon aksad m her ey aksyor ve toplant nitelik kaybediyor. te yandan genlerle olmak heyecan vericiydi. Dinledi im ara trmalar gerekten ilgin ve nitelikliydi. Benim girdi im oturumlarn hepsi de ok iyiydi. Ancak elbette ok azna katlabildim. O nedenle de kitab drt gzle bekleyece im. Ayrca yollad nz te ekkr mektubu iin de te ekkr eder GYD yelerinin her zaman byle toplantlara destek vermeye hazr olacaklarn belirtmek isterim. Sevgi ve sayglarmla, Glin Alpge GYD Ba kan

Sempozyum Dzenleme Kuruluna, Gn Kitapl , Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi (OGEM) tarafndan, Prof. Dr. Sedat Severin ba kanl nda 5-7 Ekim tarihlerinde gerekle en 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunu maddi-manevi desteklemekten mutluluk duyuyor. Yaynevimiz byk bir ekiple katld bu de erli organizasyonun, ocuk ve genlik edebiyatmz iin birok nemli kazanm sa lad na inanyor. ocuk ve genlik edebiyatnn nemi ve gnmzde ula t noktaya ili kin farkndalklar sa lad , alanmzn byk edebiyat emsiyesi altndaki yerine, duru una dikkat ekti i ve yeniden d ndrd iin seviniyoruz. Farkl konulara ve

1268

sorunlara ynelik ok sayda oturumun, alana yeni ierikler, yeni gr ler ve yakla mlar katt na eminiz. Sempozyum, edebiyat yayncl nn zel uzmanlklar gerektiren sre, ltler ve i leyi leri oldu unu bir kez daha ortaya koyarak ok nemli bir gelecek vizyonu sa lad. Alanmza emek veren yazarlar, illstratrler, evirmenler, editrler, yaynclar gibi yaratc retenlerin daha ok ve i birli i iinde al arak sektrel uzmanl n artrlmasn ve yetkin ele tiriye duyulan gereksinimi vurgulad. Dikkatleri; edebiyatla e itimin ba msz dinamiklerinin anla lmas ve sa lkl i birli inin nemine; alanmzda gerek akademik gerekse sektrel ba lamda gereksinim duyulan kuramsal al malara; nitelikli ocuk ve genlik edebiyat kitaplarnn e itim ve retimde a da ve yaratc uygulamalarla daha ok kullanlmasnn aciliyeti gibi ok nemli ve temel noktalara yo unla trd. Bu anlamda sempozyum, lke genelinde ilk retim ve lise retmenlerinin cretsiz katld meslek ii e itim program olan E itimde Edebiyat Seminerlerini dzenleyen yaynevimizin, nitelikli edebiyatn ayr masn ve ncelikle okullarmzda, ktphanelerimizde yaratc uygulamalarla yaygn kullanm iin 15 yllk abasn ve ilkeli yaynclk eme ini gelecekte de srdrme kararll n peki tirdi. Bir ba ka nemli alm da, ok sayda kk okuru nitelikli kitaplarla bulu turan sergenler, yazarlarla bulu turan imza gnleri ve atlye al malar olan sempozyumun de erli katlmclarnn gn sresince, en ok sayda oturumu izleme abas, bir arada d nme, renme heyecan etkileyiciydi. niversitelerimizin sivil toplumun rgtlenmesinde ve kltrel geli imde ne nemli bir itici g oldu unu yeniden kantlayan sempozyumun gerekle mesi iin uzun sredir emek veren Dzenleme Kurulunu ve Ankara niversitesi Rektrl n, btn de erli kurullar ve katlmc kurumlar, Dzenleme Kurulu Ba kan Prof. Dr. Sedat Severin ki ili inde kutluyor, lkemiz ocuk ve genlik edebiyatna katklar iin itenlikle te ekkr ediyoruz. Sayglarmzla, Mine Soysal Gn Kitapl

ocuk ve Genlik Edebiyatmzn De erli Ara trmacs, Sevgili Dost Sedat Sever, Gerekle tirdi iniz 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun stn yaplanmasnda, de erli bilim insanlarnn gen rencilerine nasl rnek olabilece inin yolunu tm katlmclara gstermi oldunuz. Sevgi ve saygy lider kimli iyle ustaca btnle tiren e itimcilerin her trl zorlu un stesinden gelebilece inin inancn peki tirdiniz. Dn yolu boyunca ya ad mz ola anst gn bir kez daha gzden geirme olana buldum. Her an, her yerde ve her ayrntda titiz dokunu larnz grmek, scak konukseverli inizi duyumsamak mutluluk vericiydi. E itim dnyamza kazandrd nz genler, krsnzden geerek retim kademelerine ykselen akademisyenler, alanmz adna umutlarmz tazeledi. Sempozyumun dzenlenmesinde eme i geen herkese ahsnzda bir kez daha te ekkrlerimi sunmak istiyorum. yi ki varsnz. Hep var olun... Sevgilerimle Nur Z

1269

3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu nitelikli, apl ve inanlmaz gzellikte bir al ma olmu tur. Hazrlklarn yo un emek, bilgi birikimi, e gdm, ekip al mas, co ku, heyecan ve inanm lkla ba layp srdrld anla lyor. Sempozyumda ocuk ve genlik edebiyat alannda al an akademisyen, yazar, izer, yaync, e itimci ve retmenin bu alana ilgi duyan renci ve velinin, ksacas herkesin kucakland n grdk. Kendimizi evimizde gibi hissettik... yle inanyorum ki sunulan bildirileri alnan kararlar ve yaplan nerileriyle bilim, kltr ve sanat ya ammzda bir dnm noktas olmu tur bu sempozyum. Sempozyumun dzenlenmesinde Prof. Dr. Sedat Sever hocamzn herkese te ekkr ederim. ahsnda eme i geen Nabi Beleko lu

Geni katlml ve ok ba arl geti ine inand m 3.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu iin ba ta Prof. Dr. Sayn Sedat Sever hocamz olmak zere Sempozyumda eme i geen tm Dzenleme Kurulu yelerini itenlikle kutlar, ba arlarn devamn dilerim. Prof. Dr. Nuran zyer Hacettepe niversitesi

SANATIN B L MLE BULU MASI En olumsuz ko ullarda bile, iyi eylerin olabilece ini, ileriye adm atlabilece ini OGEMle bir daha grdk. lkemizin yz ak Muzaffer zgy, Adnan Binyazar, Prof. Cahit Kavcar, Emin zdemiri, Prof. Talt Halman, Prof. Zafer Genaydn, Glten Dayo lunu, Prof. Sedat Severi ve daha benzeri yzlerce sanat ve bilim insann ayn alanda, ayn anda grnce iiniz maz m? Duygularnz kanatlanmaz m? O alanda, ocuklardan, genlerden adm atlmyorsa OGEM, Ankara niversitesi bnyesinde, ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi adyla yl nce kuruldu. Merkezin mdr, i inin uzman Prof. Sedat Sever. OGEM, bu yl 5-7 Ekim 2011 tarihleri arasnda gnlk, grlmemi bir katlmla, dolu dolu nc Ulusal ocuk ve Genlik Sempozyumu sundu. Sempozyumun onur konu u Muzaffer zg idi. zg konu masnda, zgy zg yapann kitap oldu unu zenle belirtti. Tm belediyelere bir de neri de bulundu: Her soka n ba nda sekiz metrekarelik kitap odalar kurunuz. O odalara, ocuklar iin sekin kitaplar koyunuz. Kaps ak kalsn. ocuklar gelsinler, be endi i kitaplar alsnlar, okusunlar, getirip yerine koysunlar. Bu, gzel bir imece a rs. zgnn bir bulgusu daha var: ocuk okuru olmayan bir toplumun, yeti kin okuru da olmaz. Ankara, OGEMle gn boyunca ocuk ve genlik konusunda sanat, bilim ve zgrlk soludu. OGEMin grkemli sempozyumuyla, bir ey daha grld. Ayn gn, ilkokul bebelerine Arapann semeli ders olaca n Talim Terbiye Kurulu Ba kan, srf bu mjdeyi(!) vermek iin ilk kez televizyona kt. MEBnin konu oldu u bir nceki haber ise, Atatrk ilke ve devrimlerinin e itimin amalar arasndan karlmas olmu tu. Onlar, masa ba kararlar. Sanatn bilimle bulu tu u alanlarda, bu geri admlardan eser yoktu. Masa ba kararlarla sakn iiniz kararmasn. nk, e itim bir zgrle me i idir. nsann merak, denenmi leri de il, aydnl a, gelece e yneliktir. renme, merakla ba lar. OGEM, bu merakn tohumudur. Bir kar topu gibi byyecek, ilerleyecek. Sa lam rgtyle OGEM, gelece imizin yolunu bilimle, sanatla ryor. Sanatn bilimle bulu mas gne oluyor; styor, aydnlatyor Nusret ERTRK

1270

say konu

2011/ 185 Sempozyum nedeniyle kutlama

10 Ekim 2011

Sayn Prof. Dr. Sedat Sever Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi Mdr

Sayn Sever, yi, arkada laryla gelirmi . lki 2000de, ikincisi 2006da dzenlenen, ncs ise 5-7 Ekim 2011 tarihinde gerekle en III. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumunun ocuk ve genlik edebiyat kltr ba lamnda tarihe kayt d en bir al ma olarak sonulanmasndaki ncl nz nedeniyle sizi, gnll payda larnz ve niversitenizi itenlikle kutlarm. Trkiyede ocu a, edebiyata ve okuyan bireylere ynelik her aba gzel bir dnyada ya amann gvencesidir. Tohum topra a ekilmi tir. Meyveleri tadld nda bu kkl atlma eme i geenlerin anlaca ndan hi ku kunuz olmasn. Esenlik dileklerimle ve sayglarmla,

Mustafa Ruhi irin ocuk Vakf Ba kan

1271

B R SEMPOZYUMUN ARDINDAN Dnyay verelim ocuklara hi de ilse bir gnl ne all pullu bir balon gibi verelim oynasnlar oynasnlar trkler syleyerek yldzlarn arasnda dnyay ocuklara verelim kocaman bir elma gibi verelim scack bir somun gibi hi de ilse bir gnl ne doysunlar bir gnlk de olsa rensin dnya arkada l ocuklar dnyay alacak elimizden lmsz a alar dikecekler N.H. Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezinin dzenledi i 3.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu iin niversiteye adm att m sabahn ilk saatlerinde, zel giysili genlerin glmseyen yzyle kar la t m anda Nazmn, Dnyay ocuklara Verelim, iiri belle imde kendi kendini yinelemeye ba lam t. zel giysilerin zerindeki kk cmleciklerse, yzmdeki glmsemeyle birle ip yre imdeki aydnl o alttka o altt: Okumak d kurmaktr. D lerim, okuduka o altt m d lerim geldi aklma; o alttka payla t m yk, masal, roman, iir olan d lerim Okumak var olmaktr. Varl mn ayrmna varmam, okuduka dnyaya alan pencerelerimin o almas; o alan pencerelerle kendimi, insan, lkemi, dnyay tanma anlama abam; bu abayla olumsuzluklara kar sava m verme gc kazanmam; daha iyi, daha ya anr bir dnya zlemim Okumak d nmektir. Okudu um her kitapla d ve d nsel evrenimin geni lemesi yle oktu ki bu anlaml cmlecikler Bu cmlecikleri akl eden, genlerin zerindeki giysilerle gzmze, gnlmze serenlerin ellerinden pesim geldi. Hacette niversitesi Ankara Devlet Konservatuvar Muzaffer Arkan ocuk Korosunun mzik leni ile ruhumuz yundu arnd sonra. Bu sempozyumun hazrlanmasnda en ok eme i geen Sedat Severin al konu masn keyifle izledik; Ktphaneler ve Yaynlar Genel Mdr Onur Bilge Kulay ve Ankara niversitesi Rektr Cemal Talu u da O ocuk yre iyle sahneye ocuklar gibi sekerek frlayan onur konu u Muzaffer zg ise, insann her ya ta ocuk olabildi ini anmsatt bize. Talat Sait Halmann anlattklarndan, okuduka beynimizin nasl suland n; durmadan sulayp onu ye ertmemiz gerekti ini bir kez daha anladk, yzmzdeki glmsemeleri geni leterek. Sunumlar, tart malar, konu malar, atlye al malar gn boyunca yaplan al malar, ocuklara nasl daha iyi rnler veririz, eksiklerimiz ve yanl larmz nerelerdedir konularnn almyd. ocuklar Ku kusuz, kitaplarmzla bulu an ocuklarn ne esi ve mutlulu u bize ylesine yansd ki, mutlulu umuz yzmzden okunuyordu. Dostlarla bulu mak, syle mek ayr bir keyifti ku kusuz. Dnyay bir gnl ne de il, en azndan gnl ne ocuklara ve biz iindeki ocuklar ya atanlara veren; bu gzellikleri kusursuz bir konukseverlikle bize arma an eden Profesr Doktor Sedat Sever ba ta olmak zere, bu alanda eme i geen tm dostlara, akademisyenlere, niversite rencilerine; bizi yalnz brakmayan okurlarmza ve onlarn de erli retmenlerine; sunumlarmz byk bir istekle katlan tm de erli katlmclara ve dostlarmza gnlden te ekkr ediyorum. Biliyorum ki bu abalar kar lksz kalmayacak. Nazmn dedi i gibi; ocuklar dnyay alacak elimizden lmsz a a dikecekler. Nice gzelliklere!.. Sevgiyle. Ay e Yama 1272

Sempozyumdaki ba arnzdan dolay ba ta Sedat Sever olmak zere, eme i geen tm OGEM al ma ekibini kutluyorum. Selm ve sevgiler... Hayrettin PARLAKYILDIZ

Sn. Sedat Sever Bey, Ekibiniz ve siz yle gzel bir takm al mas sergilediniz ki, tkr tkr i leyen, sevgi ve saygyla harmanlanm bir takm al mas... Tan maktan ok memnuniyet duydu um sempozyuma ruh veren herkese ok te ekkrler size ve ekibinize Bir sonraki 4.Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat sempozyumuna bildirili katlma karar aldm. Heyecanla bekleyece im. Eme inize, yre inize sa lk. Sayglarmla Sevgi KARACA Aile ve De i im Kou

zeniniz, inceli iniz, abalarnz iin tm kadronuza te ekkr ederiz. Sevgili Sedat Sever'e zel te ekkrlerimizi iletin ltfen. Sennur Sezer ve Adnan zyalner

1273

BASINDAN YANSIMALAR

Cumhuriyet Gazetesi Kitap Eki, 24 Kasm 2011

1277

Cumhuriyet Gazetesi, 30 Eyll 2011

1278

Bilgi leni Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi (OGEM)nce dzenlenen Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu 05-07 Ekim gnlerinde Ankarada yapld. Bilim insan, retmen, yazar, izer, sanat 321 ki inin a rl oldu u; rencilerin d nda yediden yetmi e 1000i a kn ki inin katlmyla gerekle en; okuma kltrnden, ocuklarn ruhsal geli im evrelerine, ilgi alanlarna ynelik yz a kn bildirinin sunuldu u bu etkinli e sempozyum yerine bilgi leni demek sanrm daha do ru olacaktr. Ankara niversitesi, bu lende e itim uygulamalarn amlayan sunumlar, yaratc atlye al malaryla kltr dnyamza bir kez daha a da l n n tuttu. Gzmzn nne yle bir bilgi ortam sereyim: Bilimsel geirilen yaln kavramlarla akl a kavu turuluyor; nermeler, izleyenin ufkunu geni leten kantlayc verilerden olu uyor; rne okuma kltr be enisinin geli imi ise sunumcu o noktada yo unla d nceler, dilimizin szgecinden derleme toplama bilgiler yerine, in konu ocu un sanatsal ya da yor...

Bir etkinli in kesintiye u ramadan srp gitmesi, ortalarda bal yapmaz arlar gibi dola anlardan ok, ancak yapaca i in bilincinde olan ki ilere gerekle tirilebilir. len boyunca zerine d eni itenlikle yerine getirenler, bana ky enstitsnde geen gnlerimi ya att. Toplumsal dayan ma duygusunun temeli saylan imece yani krsal yerle im kesimlerinde, birok ki inin bir araya gelerek elbirli iyle, gereksinim duyan ki inin i ini kotar anlay bizim gelene imizde var. lenin dzenince bu ruhla yerine getirildi. Bu ba lamda, tm etkinliklerin ynetimini sorumluluk duygusuyla stlenen Prof. Dr. Sedat Severi, al ma arkada lar ve rencilerini, aralarnda yarattklar bu uygarca dayan ma duygusundan dolay saygyla anyorum. niversitelerin, YKn a zna bakarak stne l topra serpilmi esine eylemsizli i ye ledi i u gnlerde, OGEMin, ocuklarn okuma kltr ve sanatsal e itimini gndeme getirmesi elbette vlesi bir etkinliktir. Hele ulusallk ve evrensellik niteli i gittike a nma u ratlan bir e itim ortamnda bu tr etkinlikler, a da e itim anlay n bir kez daha gndeme getirip anmsatmasyla da nem ta yor. te yandan, bunca geli mi li e kar n, 88 yllk Cumhuriyet dneminde hl okula gitme olana bulamayan ocuklarn, retime elveri li olmayan dershanelerin, retmen eksikli inin gndemden d meyi i, e itim dzenimizin aclar sayfasdr. Bu sorunlarn zme kavu turulmas gerekirken bilenin bilmeyenin, eline yetki geince dinsel e itimi ne kararak mfredatla oynayp ulusal e itimde sakatlklar yaratmas elbette ileride daha ac sonulara yol aacaktr. Bunlarn yerine, Kltr Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl nn okuma dzeyimizi somut verilerle gzler nne serdi i ara trmann sonularn masaya yatrp soruna zm retmek Milli E itim Bakanl na d mez mi?.. OGEMin etkinli i, okullarda okuma kltr ve sanat e itimi eksikli inin rencinin yaratcl n kreltti ini; sanatn, renciye be eni inceli i kazandraca n; okuma kltrn zellikle ele tirel d nceyi geli tirece ini ortaya koymu tur. nsann insan olmas da sanatsal sreten gemesine ba l de il mi? Saldrganlk, kabalk, ilkellik, muhbirlik, karclk gibi ki ilik zayflklar ancak okuma kltryle, sanatsal e itimle nlenebilir. nin kadna iddetin temeline, kar nza e itimsizli in kirli di li canavar kacaktr! Adnan B NYAZAR Cumhuriyet Gazetesi , Pazar Yazlar, 23.10.2011

1279

Cumhuriyet Gazetesi Kitap Eki, 29 Eyll 2011

1280

3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu 13 Eyll 2011 12:29 Samanyolu Haber Ankara niversitesi ocuk ve Genlik Edebiyat Uygulama ve Ara trma Merkezi (OGEM) tarafndan dzenlenen 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, 5-7 Ekim tarihlerinde niversitenin Cebeci Yerle kesi'nde gerekle tirilecek. ok sayda bilim insan, yazar ve izerin bulu aca sempozyuma ''onur konu u'' olarak glmece ve ocuk edebiyatnn byk ustas Muzaffer zg katlacak. 3. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu'nda, okuma kltr edindirmenin, d nen-duyarl birey yeti tirmenin temel birer arac olarak ocuk ve genlik edebiyat yaptlar birok de i keniyle incelenecek. Sempozyumda bilimsel geli meler nda 0-18 ve 18-24 ya larndaki ocuk ve genlere seslenen edebiyat yaptlarnn, lkemizdeki dnk ve bugnk durumunun saptanmas, sorunlarnn belirlenmesi ve belirlenen sorunlara zm nerilerinin olu turulmas amalanyor. Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl , Ankara l Milli E itim Mdrl , a da Drama Derne i, ocuk ve lk Genlik Kltr ve Edebiyat Derne i, ocuk Vakf ocuk Edebiyat Okulu, ocuk Yaynlar Derne i, Mzik E itimcileri Derne i, Okul Ktphanecileri Derne i, Trk Ktphaneciler Derne i, Gn Kitapl , Milliyet Gazetesi Mi-o Dergisi, TUDEM Yaynlar'nn destek verdi i sempozyumda, e itli atlye al malar da gerekle tirilecek. (SBE) Kaynak: http://www.samanyoluhaber.com/yerel-haberler/3-Ulusal-Cocuk-Ve-Genclik-EdebiyatiSempozyumu/675249/#ixzz1nD93JtAT

1281

Milliyet Gazetesi, 25.09.2011

1282

Semih POROY, Harbi Cumhuriyet Gazetesi 05.10.2011

1283

yi Kitap, Kasm 2011, Say: 33.

1284

SEMPOZYUM FOTO RAFLARI

OGEM Ynetim Kurulunun lk Toplants 19 ubat 2010

1287

1288

1289

1290

1291

1292

1293

1294

1295

1296

1297

1298

1299

1300

1301

1302

1303

1304

1305

1306

1307

1308

1309

1310

1311

1312

1313

1314

1315

1316

1317

1319

1320

1321

1322

1323

1324

1325

1326

1327