T.C.

SAKARYA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

RZGAR TRBNLER LE ENERJ RETM

YKSEK LSANS TEZ

Elektrik Elektronik Mh. mer ERGR

Enstit Anabilim Dal Enstit Bilim Dal Tez Danman

: : :

ELEKTRK. ELEKTR MH ELEKTRONK Prof. Dr. Mehmet Ali YALIN

Eyll 2006

T.C. SAKARYA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

RZGAR TRBNLER LE ENERJ RETM

YKSEK LSANS TEZ

Elek-Elektronik Mh. MER ERGR

Enstit Anabilim Dal Enstit Bilim Dal

: :

ELEKTRK-ELEKTR MH. ELEKTRONK

Bu tez 04/09/2006 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

Prof. Dr. M. Ali Yaln Jri Bakan

Y. Do. Dr. Mehmet Bayrak ye

Y. Do. Dr. mdat Taymaz ye

NSZ

Sakarya niversitesindeki renimim boyunca bana yardmc olan tm hocalarma teekkr ederim.

zellikle danman hocam olarak bana hem lisans eitimimde hem de lisansst eitimimde yardmc olan Prof. Dr. Mehmet Ali Yalna teekkr bir bor bilirim. Sayn hocam dnda gerek dokuman salamamda gerek simlasyon uygulamamda zamann benden esirgemeyen Ar. Gr. rfan Yazcya teekkrlerimi sunarm.

MER ERGR

ii

NDEKLER

NSZ.. ii NDEKLER.. iii SMGELER VE KISALTMALAR LSTES. v EKL LSTES.. vi TABLOLAR LSTES vii ZET..viii SUMMARY ix BLM 1. GR.. 1 1.1. Tarihe...... 1 1.2. Rzgar Enerjisinin Kresel Durumu.4 1.3. Trkiyede Rzgar Enerjisi Durumu 8 BLM 2. RZGAR ENERJS.............. 13 2.1. Rzgarn Oluumu 13 2.2. Rzgar Trleri.. 14 2.2.1. Yerel rzgarlar. 14 2.2.2. Deniz meltemi.. 14 2.2.3. Kara meltemi 15 2.2.4. Geostrafik rzgar. 15 2.3. Weibull Dalm...... 15 2.4. Rzgardan Elde Edilebilecek Elektrik Gcnn Hesab...... 17

iii

BLM 3. RZGAR TRBNLER 22 3.1. Trbinin Yaps. 22 3.2. Elektrik Generatrleri... 24 3.2.1. Senkron generatr.. 26 3.2.2. Asenkron generatr............ 27 3.2.2.1. Kafes yapl rotorlar. 27 3.2.2.2. Endksiyon makinalarnn verimi ve soutmas.. 29 3.2.2.3. Uyarma kapasitesi. 30 3.3. Rzgar Trbin Sistemleri.30 3.3.1. Sabit Hzl Ve Asenkron Generatrl Rzgar Trbinleri .31 3.3.2. Deiken Hzl Direkt Dal Senkron Generatrler .32 3.3.3 ift Beslemeli Asenkron Generatr Sistemi..33 3.4. Rzgar Trbinlerinde G Kontrol...34 BLM 4. BLGSAYAR SMLASYONU.. 37 4.1. Giri...... 37 4.2. Sabit Rzgar Hzl Simlasyon. 39 4.3. Deiken Rzgar Hzl Simlasyon...... 42 4.4. Simlasyon Sonular... 44 BLM 5. SONULAR... 46 KAYNAKLAR... 48 ZGEM............................................ 50

iv

SMGELER VE KISALTMALAR LSTES

B: Pitch As (0) c : lek deikeni (m/s) Cp : Verim katsays ES: Harici Rzgar Hzn simgeleyen harici sinyal (m/s) f : stator uyarma frekans k : ekil deikeni Ns: senkron hz P: Trbin k gc (pu) P: magnetik kutup iftlerinin says T : moment Tm: Trbin k torku (pu) Vw: Rzgar hz (m/s) W: Mekanik Hz (rad/s) : stator aks : generatr verimi
: Birim hacim iin havann younluu

BM : Birlemi Milletler ETKB : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl IEA : Uluslararas enerji kurumu OPEC : Petrol hra Eden lkeler Birlii

EKLLER LSTES

ekil 1.1. Juul tarafndan kullanlan ilk alternatif akm reten jeneratr 2 ekil 1.2. lk Gedser Trbini... 2 ekil 1.3. California Palm Springs Rzgar Park. 3 ekil 1.4. Dnya Enerji Kaynaklar. 5 ekil 1.5. Dnya Elektrik retimi... 5 ekil 2.1. Weibull dalm 16 ekil 2.2. Bozcaada iin Rayleigh dalm 17 ekil 2.3. Havann Rotor evresindeki Ak. 18 ekil 2.4. Cpnin V3/V1in fonksiyonu olarak izilmi eri... 21 ekil 3.1. Rzgar Tribn Yaps... 22 ekil 3.2. Elektrik Generatr 24 ekil 3.3. Senkron Generatr. 26 ekil 3.4. Asenkron Genetarr..... 27 ekil 3.5 Sabit Hzl Rzgar Trbini 31 ekil 3.6 Deiken Hzl Senkron Generatrl Trbin Sistemi 32 ekil 3.7 ift Beslemeli Asenkron Generatr Sistemi . 33 ekil 3.8 Rzgar hz g deiimi 34 ekil 4.1. Rzgar Trbini Eleman. 38 ekil 4.2. Rzgar Kayna Eleman 38 ekil 4.3. Rzgar Trbini Kontrolr Eleman.. 38 ekil 4.4. Trbinin PSCAD Simlasyonu.. 40 ekil 4.5. Sabit Rzgar Hzndaki Veriler. 41 ekil 4.6. Simlator Rzgar Kayna Mens.. 42 ekil 4.7. Deiken Rzgar Hzndaki Veriler43

vi

TABLOLAR LSTES

Tablo 1.1. Dnyada Rzgar Enerjisi reten lkeler..... 7 Tablo 1.2. Trkiyede Blgesel Rzgar Verileri 8 Tablo 1.3. Trkiyede Rzgar Enerjisi retim Asndan Verimli Yerler. 10 Tablo 1.4. Trkiyede Mevcut Rzgar Santralleri ve Kapasiteleri. 10 Tablo 1.5. Trkiyede Kurulma Hazrlklar Srdrlen Rzgar Santralleri...... 11 Tablo 5.1. Rzgar Tribnnn 25m/sye kadar rettii g ve pitch as.........44

vii

ZET

Anahtar Kelimeler: Rzgar Enerjisi, Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Rzgar Trbini, Rzgar Generatrleri, Simlasyon. Son yllardaki rzgar enerjisinin kullanm hzl bir art gstermesiyle birok lkede rzgar enerjisinin kullanmn tevik etmek iin programlar balatlmtr. Trkiyede birok zel sektr kuruluu verimli blgelerde fizibilite almalarna balamtr. Trkiyede zellikle Marmara ve Ege blgesinde rzgar enerjisi ile ilgili lmler yaplmaktadr. Bu lmler hem Devlet Meteoroloji leri hem de zel kurulular tarafndan yaplmaktadr. Bu lmlere gre en elverili blgeler Alaat, Gkeada, Data, Bozcada, ve ntepedir. Trkiye dier bir alternatif enerji kayna olan gne enerjisi bakmndan da olduka elverilidir. Ama, gne enerjisinin veriminin dk olmas ve ok geni alanlara ihtiya duymas nedeniyle u an iin ekonomik deildir. Bu bakmdan dolay rzgar enerjisi gnmz koullarnda ideal alternatif enerji kaynadr Bu tezde birinci blmde rzgar trbinlerinin tarihesi, rzgar enerjisinin dnyada ve Trkiyede ki kullanmlarndan bahsedilmitir. kinci blmde rzgar enerjisinin oluumu,trleri,weibull dalm ve rzgar enerjisinden elde edilebilecek elektrik gcnn hesab incelenmitir. nc blmde ise rzgar trbinlerinin i yaplar,senkron ve asenkron generatrler zerinde durulmutur. Drdnc ve son blmde ise PSCAD simlasyon programyla sabit ve deiken hzlar iin trbin simlasyonu yaplmtr.

viii

ENERGY PRODUCTION WITH WIND TURBINES

SUMMARY

Keywords: Wind Energy, Renewable Energy Sources, Wind Turbine, Wind Generators, Simulations. Many countries have set programs to encourage the usage of wind energy since it has been increasing in the last few years. Many private companies have started doing feasibility studies. Some measurement studies have been going on in Turkey, especially in Marmara and Aegean regions. These measurements are taken both by State Meteorology Department and some private organizations. According to these measurement studies, the most suitable regions for the wind energy plants can be built in Alaat, Gkeada, Data, Bozcaada, and ntepe. Turkey has also high potential for solar power, an alternative energy source. However, solar power has low efficiency and requires very large amount of land, it is not economical. For these reasons, wind energy is the ideal alternative energy resource for Turkey nowadays. The first section of this study explains the history of wind turbines and the usage of the wind power in Turkey and in the World. In the second section, the types of wind energy; the Weibull Distribution and the calculation of electric power obtained from the wind energy plants are explained. The information about the interior structure of the wind turbines, synchronous and asynchronous generators will be given in the third section. The final section of this study is completed by a turbine simulation for constant and variable speeds programmed by PSCAD.

ix

BLM 1. GR

1.1. Tarihe Dnyada temiz yenilenebilir enerji kaynaklarn kullanlmasnn nemi her geen gn artmaktadr. zellikle rzgar enerjisi maliyetlerin dmesiyle daha da yaygnlamtr. Rzgar enerjisi kayna bakmndan da Trkiye olduka elverili bir konumdadr. Enerji sektr lke ekonomisinin temel src gcdr. Yer alt kaynaklar bakmndan da baml olan lkemiz, ileride yapaca yatrmlarla, temiz rzgar enerjisi sayesinde bu bamll azaltabilir. .Rzgar enerjisi ilk defa M.. 5000li yllarda Nil Nehrinde ulamda kullanlmtr. Ayn tarihlerde inde de tarmda su pompalamak iin kullanld bilinmektedir.Rzgar gc kullanm Hal seferleriyle Avrupaya gemitir. 1105 ylnda Fransada yaygnlaan rzgar deirmenleri daha sonra ngiltere ve sonrada Hollandada kullanlmaya balanmtr. Endstri devrimiyle birlikte 18.Yzylda buhar makinalarnn ortaya kmasyla, enerjinin temini iin temodinamik ilemlere dayanan makinalardan faydalanlmaya balanmtr. zellikle kmr, petrol ve gaz gibi fosil yaktlarn nemi artmtr.

Poul la Cour (1846-1908) modern rzgar generatrlerinin ncs olmutur. La Cour rzgardan enerji reten ilk trbini 1891 ylnda kurmutur. Askov Folk Kollejinde rzgar generatrleri ile ilgili eitli dersler vermitir[16].

Danimarkada 1918 ylnda rzgar enerjisinden elektrik reten 120 adet trbin bulunmaktayd. Gleri 20 ile 35 kW arasndaki bu trbinlerin toplam gc 3 MW buluyordu ve Danimarkann elektrik retiminin %3n karlamaktayd. 1951 ylna gelindiinde doru akm reten generatrler yerlerini yava yava alternatif akm reten asenkron generatrlere brakmaya balamtr. AC generatr retimiyle ilgili ilk almalar, Poul La Courun rencisi olan Johannes Juul tarafndan balanmtr. 1956-1957 yllarnda SEAS elektrik irketi iin Gedser kylarnda 200 kwlk rzgar trbini Johannes Juul tarafndan kurulmutur. Kurulan tesis modern rzgar trbinlerinin dizayn iin nc olmutur.

ekil.1.1. Juul tarafndan kullanlan ilk Alternatif akm reten jeneratr [16]

ekil 1.2. lk Gedser Trbini [16]

1960l yllara gelindiinde ucuz olan fosil yaktlar kullanlarak retilen enerji revata olmu ve rzgar enerjisinden elektrik retimi azalma gstermitir. Ancak 1970li yllardaki petrol krizinin boy gstermesiyle alternatif enerji kaynaklar araylar hzlanmtr.

Gnmzde rzgar santralleri, enterkonnekte ebeke ile balantl ok sayda trbin ieren rzgar iftlikleri biimindedir. Gelimi rzgar trbinleri yatay eksenli, iki ya da kanatl olup tek makine gleri ounlukla 250 kWn zerindedir. Kule ykseklikleri 30 ile 70 m arasnda deimekte, rotor aplar 30-60m arasnda olmaktadr. California Palm Springsdeki rzgar park, 55 kWlk 1000den fazla generatrn kullanld en byk rzgar tarlasdr.

ekil 1.3 California Palm Springs Rzgar Park

1.2. Rzgar Enerjisinin Kresel Durumu Modern enerji anda temel deiimler, 1970li yllarda OPEC lkeleri endstrilemi lkelerin ekonomileri zerindeki glerini kavradklarnda, ortaya kt. Bunun sonucunda yakt fiyatlar bir gecede tavana vurdu ve srekli ucuz, srekli daha ok enerji arz ani bir sona ular grnd. Ama 1980li yllarn ortalarnda yeni arz irketleri OPECin pazar payn azaltnca petrol fiyatlar dt ve OPECin birlii paraland. Yaplan hesaplamalara gre, tketim hz ayn devam ettiinde, petrol rezervleri 2040, doalgaz 2060, kmr ise 2150 ylnda byk bir olaslkla tkenecektir[3]. Rzgar enerjisi kullanmnn avantajlar unlardr: - Sera gaz etkisi yaratmaz, - Temiz bir enerji kaynadr, - Gvenirlii ve ucuzluu gittike artmaktadr, - Rzgar trbini kurulan bir arazi ikili kullanm imkanna sahiptir. Modern enerji sahnesindeki bir dier aktr nkleer enerjidir. 40 yl nce varolmayan bir sanayi bugn retiminin zirvesindedir. Ama,ayn zamanda, bu endstri snmektedir. Yeni sipariler 20 yl nce son bulmutur, ve yalanan reaktrler mrlerinin sonuna gelmi, birer birer kapatlmaktadr. 1970'li yllarda yksek fosil yakt fiyatlar ve uygun devlet politikalar sonucunda yenilenebilir enerji kullanm da artmtr. Hidroelektrik g en byk yenilenebilir enerjidir. Nkleer ve yenilenebilir enerjilerin katklarna ramen dnya hala fosil enerji anda bulunmaktadr. Fosil yaktlar kmr, petrol ve doal gaz birincil enerji kaynaklardr. Elektrik retiminde kmr egemendir, petrol tama yaktlar zerinde neredeyse tekeldir, ve doal gaz, gelimekte olan lkelerde kn stma iin kullanlan en yaygn yakttr.

ekil 1.4. Dnya Enerji Kaynaklar [4]

ekil 1.5. Dnya Elektrik retimi [4]

Rzgar enerjisinin bukadar popler olmasnn sebepleri, ucuz, bol ve tkenmez bir enerji kayna olmasdr. 1980lerde rzgar enerjisinin kWh maliyeti 38 cent iken gnmzde bu rakam 4 cent civarlarna dmtr. Yaplan tahminlerde bu rakam 2010 ylnda 2.6 cent, 2020de ise 2.1 cente kadar dmesi tahmin edilmektedir. Enerji yatrmlarnda toplam proje maliyeti hesaplanrken toplumsal maliyetlerin gz nne alnmyor olmas, gemiin sorunlu teknolojilerinin gelimekte olan lkelere tanmasnn temel nedenidir. Her teknoloji yatrm iin toplumsal maliyetler, doal evre ve insan salna yaplan tahribatnn ekonomik deeri olarak, toplam yatrm maliyetine eklenmelidir. rnein bir kmrl termik santraldan elektrik retmenin toplumsal maliyeti ABD dolar zerinden 4 sent /kWh (0.04$) mertebesindedir. Her enerji projesi iin toplam maliyetler beikten mezara tm maliyetleri kapsamaldr. rnein, DECON senaryosuna gre, ABDde son zamanlarda kapatlan Maine Yankee Nkleer G Santralnn sklmesinin maliyeti 2 Milyar Dolardr. Ayn santraln 1972 ylndaki yatrm maliyet 231 Milyon Dolardr (Tabiki bugn iin ayn Nkleer G Santralinin kurulum maliyeti gz nne alnmaldr.)

Avrupa Birliine ye lkeler, yenilenebilir enerji kaynaklarnn faydalarn gz nnde bulundurarak, enterkonnekte ebekeye bal yenilenebilir enerji kaynaklarnn nn amak iin almalar yaptlar. Bu kararn uygulanmasyla yenilenebilir enerji kaynaklarnn Avrupa Birlii enerji gvenilirliindeki artta stratejik rol olduu grld. Ayrca yerel ve blgesel ekonomiye yarar salad grld. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn geliimi, eitli politikalarn ve almalarn

sonucunda baarlmtr. Avrupa Birliine ye lkeler arasnda bu politika ve almalarda farkllk olsa da genelde uygulanan politika ve almalar unlardr: - Yenilenebilir enerji kaynaklarnn teknolojik geliimi iin yaplan ARGE masraflarna devlet yardmlar. - Yenilenebilir enerji kaynaklarnn yaylmasn kolaylatrmak iin hkmet tevikleri. - Kredilerde ve vergilerde indirim. - Arazi salanmasnda kolaylklar.

Tablo 1.1. Dnyada Rzgar Enerjisi reten lkeler [12]

LKE Almanya spanya Usa Danimarka Hindistan talya Hollanda Japonya ngiltere in Avustralya Yunanistan sve Belika Ukrayna Brezilya Trkiye Tunus Rusya Romanya Bulgaristan Toplam Uluslararas enerji kurumu

2005 ba Toplam Kurulu G (MW) 16.628.8 8.263.0 6.740.0 3.117.0 2.985.0 1.125.0 1.078.0 940 900 764.0 606.0 468 442 95.0 68.6 23.8 20.1 19 10.8 1.0 1.0 47.864 (IEA) istatistiine gre Avrupada lke, Almanya,

spanya ve Danimarka ne kmaktadr. Avrupa Birliinin 2010 ylndaki hedefi 75GWlk gcn rzgar yoluyla retilmesidir. 2020 ylndaki hedefse 175 GW gtr.

Rzgar trbinleri en az 20 yl mr iin dizayn edilmitir. Baz paralar (rn: fren aksam,ak..) her iki senede, daha nemli ve pahal para olan dili sistemi mrn yarladnda deitirilmelidir. 1.3. Trkiyede Rzgar Enerjisi Durumu Trkiyenin hzl nfus art ve sanayilemesine paralel olarak enerjiye olan ihtiyac artmaktadr. lkemizde en byk pay da baml olduumuz fosil yaktlara aittir. Trkiye, yenilenebilir enerji kaynaklar bakmndan olduka iyi durumdadr. Trkiyenin toplam rzgar enerjisi potansiyeli 40.000 ile 80.000 MW dzeyindedir. Devlet Meteoroloji leri istasyonlarnn verilerine gre, Trkiyenin yllk ortalama rzgar hznn on metre ykseklikte 2.54 m/s ve rzgar gc younluunun 24W/m2 olduu belirlenmitir. Trkiyenin rzgar enerjisi potansiyeli blgelere gre deerlendirildiinde, Marmara ve Gneydou Anadolu Blgelerinin rzgar gc younluu bakmndan dier blgelere gre daha zengin olduu grlmektedir (tablo 1.2).
Tablo 1.2. Trkiyede Blgesel Rzgar Verileri [12]

Blge Ad Marmara Gneydou Anadolu Ege Akdeniz Karadeniz Anadolu Dou Anadolu

Ortalama Rzgar Gc Younluu (W/m ) 21.36 29.33 23.47 21.36 21.31 20.14 13.19
2

Ortalama Rzgar Hz (m/s) 3.29 2.69 2.65 2.45 2.38 2.46 2.12

Trkiye

fosil

yaktlarn

yaklmasndan

kaynaklanan

sera

gaz

emisyonlarn

snrlandrmak zere Birlemi Milletler tarafndan Cumhurbakanmzn katld Rio Zirvesinde imzaya alan klim Deiiklii Konvansiyonu ereve Anlamasn bu gne kadar imzalamamtr. Trkiyenin anlamaya taraf olmad iin aktif olarak katlmad Rio, Kyoto, Buenos Aires ve Bonn toplantlarnda oluan kararlar, halen fosil yaktlara olan bamllmz ile birleince, Trk ekonomisini olumsuz etkileyecek kst ve yaptrmlar ortaya kabilecektir. Fosil yaktlarn (kmr, akaryakt ve doal gaz) kullanmn ieren herhangi bir enerji yatrm BM klim Deiimi ereve Anlamas taslaklarn bugn iin olmasa da gelecek yllar iin gz nnde bulundurmaldr. Trkiyede Marmara, Ege, ve Akdeniz kylar, dnyada rzgar gc potansiyeli bakmndan ilk %30luk alana girmektedir. Elektrik leri Ett daresi tarafndan yaplan almalara gre, lke genelinde sreklilik ve younluk veren asndan mit veren yreler Tablo 1.3de verilmitir. Ticari amal ilk rzgar santrali olan emenin Germiyan Kynde kurulmu otoprodktr statsndeki 1.5MW kurulu gcndeki santral, ylda yaklak 5.000.000kWh enerji reterek evre blgede yaayan be bin kiinin elektrik ihtiyacn karlamaktadr.Dier kurulu santraller Tablo 1.4de verilmitir.

10

Tablo 1.3. Trkiyede Rzgar Enerjisi retim Asndan Verimli Yerler [12]

Yerleim Bandrma Antakya Kumky Mardin Sinop Gkeada orlu anakkale

Ortalama Rzgar Gc Younluu (W/m2) 152.6 108.9 82 81.4 77.9 74.5 72.3 71.2

Ortalama Rzgar Hz (m/s) 5.0 4.4 4.0 4.0 3.9 3.9 3.8 3.8

Tablo 1.4. Trkiyede Mevcut Rzgar Santralleri ve Kapasiteleri [12]

Projenin Ad eme Germiyan eme Alaat Bozcaada stanbul

Yer zmir eme zmir Alaat anakkale Bozcaada Hadmky stanbul

Blge Ege Ege Marmara Marmara Toplam:

letmeye Balangc ubat 1998 Kasm 1998 Temmuz 2000 2003

Trbin Kapasitesi 500 600 600 600

Trbin Says 3 12 17 2 34

Kurulu G 1.5MW 7.2MW 10.2mw 1.2mw 20.1mw

Rotor ap 40.3m 44m 44m 44m

11

Yaplan fizibilite almalar, Trkiyenin zellikle Marmara ve Ege Blgelerinin rzgar enerji dnm sistemleri iin uygun olduunu gstermitir. Elektrik sarfiyatnn en yksek olduu blgelerin Marmara ve Ege olduu gz nne alnrsa buralarda kurulacak olan rzgar trbinleriyle elektriin iletimi srasnda ortaya kacak kayplarnda azalaca aktr. eitli firmalar rzgar hznn yeterli olduu yerlerde, enterkonnekte sisteme bal rzgar enerjisi projelerinin n fizibilite almalarna devam etmektedir. Bugne kadar ETKB tarafndan deerlendirilen 39 adet Rzgar iftlii projesi bulunmaktadr. Bu projelerin toplam kapasitesi 1370 ila 1440 MW dr. Bu 39 projenin, 215 MWlk kapasiteye sahip 8 tanesinin yatrmclarla yaplan grmeleri sonulandrlmtr.
Tablo 1.5. Trkiyede Kurulma Hazrlklar Srdrlen Rzgar Santralleri [18]

Projenin Ad eme Alaat Rzgar Santral Kocada Rzgar Santral anakkale Rzgar Santral Bozcaada Rzgar Santral Mazda Rzgar Santral ntepe Rzgar Santral Data Rzgar Santral Data Rzgar Santral Yalkavak Rzgar Santral Yeniakran Rzgar Santral Ekinli Rzgar Santral

Bavuran Firma ARES A.. AS MAKNSAN AS MAKNSAN DEMRER HOLDING DEMRER HOLDING INTERWIND DEMRER HOLDING ATLANTIS TCARET ATLANTS TCARET YAPISAN NAAT LTD. DERYALAR LTD.

Yeri zmir-eme Alaat zmir-eme Kocada anakkale anakkale Bozcaada zmir-eme Alaat anakkale-ntepe Data-Mula Mula-Data Mula-Bodrum Yalkavak Aliaa-Bahedere Karacabey-Bandrma

Gc 7.2 MW 50.4 MW 30 MW 10.2 MW 39 MW 30 MW 28.8 MW 12.54 MW 7.92 MW 54 MW 39.6 MW

12

Tablo 1.5 Devam

Bandrma Rzgar Santral eme Rzgar Santral Akhisar Rzgar Santral Akhisar Rzgar Santral Beyoba Rzgar Santral Karaburun Rzgar Santral Hacmerli Rzgar Santral Kocada Rzgar Santral Gkeada Rzgar Santral Yaylaky Rzgar Santral Lapseki Rzgar Santral enky Rzgar Santral Belen Rzgar Santral Kumkale Rzgar Santral Mazda-2 Rzgar Santral Mazda-3 Rzgar Santral Kapda Rzgar Santral Karabiga Rzgar Santral Yellice Belen Rzgar Santral Zeytinba Rzgar Santral ERES Rzgar Santral Tatepe Rzgar Santral Kocaali Rzgar Santral Topda Rzgar Santral Paaliman Rzgar Santral Seyitali Rzgar Santral Gzelyer Rzgar Santral ATLANTS TCARET PROKON Balkesir-Bandrma zmir-eme 15 MW 12 MW 12 MW 30 MW 7.92 MW 22.5 MW 45 MW 26.25 MW 5 MW 15 MW 15 MW 12 MW 20-30 MW 12.6 MW 90 MW 39.6 MW 20-35 MW 15-50 MW 70-100 MW 30-60 MW 18-25.5 MW 37.8 MW 31.2 MW 33 MW 9 MW 51 MW 50.4 MW

AK-EN (SASA NAAT) Manisa-Akhisar DEMRER HOLDNG ATLANTS TCARET ATLANTS TCARET DEMRER HOLDNG MAGE A.. SMELKO MAGE A.. ATLANTS TCARET AKFIRAT A.. TEKNK TCARET DEMRER HOLDNG DEMRER HOLDNG YAPISAN LTD. AS MAKNSAN AS MAKNSAN AS MAKNSAN Deryalar LTD. INTERWIND LTD. FORA A.. DERN LTD. DERN LTD. AS MAKNSAN DERN LTD. ENDA Enerji retim A.. Manisa-Akhisar Manisa-Akhisar (Beyoba) zmir-Karaburun zmir-Hacmerli zmir-eme (KOCADA) anakkale-Gkeada zmir-Karaburun anakkale-Lapseki Hatay-enky Belen-Hatay anakkale-Kumkale zmir-eme zmir-eme Erdek-Balkesir Karabiga-anakkale Yellice-Belen Karaburun Bursa-Zeytinba eme Tatepe-Bandrma Tekirda-arky Sinop Kapda-Marmara Aliaa eme

13

BLM 2. RZGAR ENERJS

2.1. Rzgarn Oluumu Rzgar enerjisi, gne enerjisinin evrime uram eklidir. Gne enerjisinin karalar, denizleri ve atmosferi her yerde zde stmamas nedeniyle oluan scaklk ve basn farklar, rzgarlar oluturmaktadr. Rzgar yksek basn alanndan, alak basn alanna yer deitiren havann, dnya yzeyine gre bal olarak yapt hareketlerdir. Ekvator blgesi Dnyann dier yerlerine gre daha fazla snr. Bu blgede snan hava yaklak 10km.ye kadar ykselir, kuzeye ve gneye doru yaylr. Eer Dnya dnmeseydi, snan hava Kuzey Kutbuna ve Gney Kutbuna vardktan sonra aaya doru hareket eder ve ekvatora geri dnerdi. Dnya dnd iin, kuzey yarmkrede her hareket saat ynne, gney yarmkrede ise saat ynnn ters istikametine doru ynelir. Fransz matematiki Gustave Gaspard Coriolis (1792-1843) tarafndan bulunan bu kuvvete Coriolis Kuvveti denir. Rzgar, ekvator blgesinde ykselir ve atmosferin yksek katmanlarnda kuzeye veya gneye doru hareket eder. Her iki yarmkrede de 30 enlem civarnda Coriolis Kuvveti havann daha uzaa gitmesini engeller. Havann aaya doru hareket ettii bu enlemde yksek basn alan vardr. Havann ykselmeye balad ekvator blgesinde ise alak basn alan vardr. Kutuplarda ise havann soumas nedeni ile yksek basn alan vardr. Tablo 2.2de verilmi olan hakim rzgar ynleri Coriolis Kuvvetinin bir sonucudur [3]. Bu rzgar ynleri rzgar trbinlerine yer seimi asndan nemlidir. nk, rzgar trbinlerinin bu rzgar ynlerinde engeli az olan alanlara kurulmas istenir.

14

Rzgar atmosferde bol ve serbest olarak bulunan, kararl, gvenilir ve srekli bir kaynaktr. Doas gerei kinetik enerji tamaktadr. Havann zgl ktlesi az olduundan, rzgardan salanacak enerjinin miktar rzgarn hzna baldr. Rzgarn hz ykseklikle, gc ise hznn kp ile orantl olarak artar. Salayabilecei enerji gcne estii sreye baldr. zgl rzgar gc, hava debisine dik olarak birim yzeye den gtr. 2.2. Rzgarn Trleri Tm dinamik hava olaylar atmosferin yeryzne en yakn tabakas olan troposfer de gereklemektedir. Yzey rzgarlar yeryznden yaklak 100mlik ykseklik ierisinde tanmlanr. Bu nedenle yeryznden ok fazla etkilenir. Yere yakn dzeylerde yzey rzgar ile geostrofik rzgar ynnn farkl olmasnn nedeni budur. Rzgarlar drt balk altnda incelenebilir. 2.2.1. Yerel rzgarlar Bu rzgarlar belli bir alanda baskn rzgar belirlemede nemlidir. Yerel rzgarlar byk lekli rzgarlara katkda bulunurlar. Byk lekli rzgarlar zayf olduunda yerel rzgarlar, bu rzgarn eklini belirlerler. 2.2.2. Deniz meltemi Kara zerindeki hava ktlesi gne tarafndan gndz deniz zerindeki hava ktlesinden daha abuk stlr. Hava ktlesi yukarya doru hareket etmeye balar. Bylece kara zerinde alak basn oluur. Bu alana denizdeki hava ktlesi hareket ederek deniz meltemini oluturur.

15

2.2.3. Kara meltemi Akam, kara ve deniz scaklklarnn eitlenmesi sreci olduundan hava sakindir. Gece ise kara denizden daha souk olduu iin deniz meltemindeki olayn tersine hareket balar. Yani hareket karadan denize doru olur. Buna kara meltemi denir. Bu rzgarlar deniz meltemine gre daha az iddetlidir. nk geceleyin kara ve deniz scaklklar birbirine daha yakndr. 2.2.4. Geostrofik rzgar Geostrofik rzgar, scaklk farkllklar dolaysyla oluan basn farkllklarndan meydana gelir. Geostrofik rzgarn, yerin yzey yapsndan etkilenmedii var saylr. Doal olarak bu rzgarn olduu ykseklik yaklak olarak 1kmdir. Bu rzgar hava balonlar kullanlarak llr. 2.3. Weibull Dalm Rzgar enerjisinin frekans dalmna en uygun istatiksel dalmnn Weibull dalm olduu bata Justus (1978) ve Lyons tarafndan ifade edilmitir. Rzgar hz deerlerinin hakim yn ve iddetlerinin bulunmas, bu dalmn kullanlmasnn esas sebepleri arasnda yer almaktadr. Rzgarn belli bir periyotta deiimi ve dalm, hem enerji retimi deerlendirmelerinde hem de rzgar endstrisinde ok nemlidir. Trbin tasarmclar, trbin iyiletirilmesinde ve maliyetleri en aza indirmede rzgar dalm ve deiimi ile ilgili bilgilere gerek duyarlar. Eer bir yl boyunca rzgar llrse, genel olarak ok iddetli rzgarlarn nadiren, lml ve iddetli rzgarlarn daha ok ortaya kt grlr. Bir site iin rzgar dalm ya llerek, ya da lmlere dayal deiik nokta ve yksekliklerde Weibull dalm ile belirlenir[16]. Weibull dalm erisi simetrik deil arpktr. Bu eriyi oluturan her bir hz frekanslar, ortalama hzn bulunmasn da salar. Buna gre Weibull dalm;

16

k V P( V) = c c

k 1

V c

eklinde ifade edilir. V : rzgar hz (m/s) c : lek deikeni (m/s) k : ekil deikeni

ekil 2.1. Weibull dalm [16]

ekil 2.7de ana hz 7 m/s, ekil deikeni 2 ve lek deikeni 7,9 alnarak izilmi bir Weibull dalm verilmitir. Eer ekil deikeni 2 ise, ekildeki gibi, bu dalma Rayleigh dalm denir. Rzgar trbini reticileri, makinelerinin standart performans diyagramn Rayleigh dalmn kullanarak verirler. Bunun nedeni, deiik yerlerdeki rzgar dalmlarnn bilinememesidir. ekil 2.2de Bozcaada iin Rayleigh dalm verilmitir.

17

ekil 2.2. Bozcaada iin Rayleigh dalm

2.4. Rzgardan Elde Edilebilecek Elektrik Gcnn Hesab Rzgar trbinin rotoru hava akmndaki enerjiyi absorbe eder ve bu da rzgarn hzna bir etkide bulunur. Bir rzgar trbini tesis etmeden nce seilen yrenin rzgar enerjisi potansiyelinin ve buna ait teorik hesaplarn yaplmas gerekir. ekil 2.3de havann rotor evresindeki ak verilmitir. Rotoru terk eden havann hz azalr ve teetsel olarak da ynnde bir sapma olur. Rzgar gcnn hesabnda kinetik enerji forml temel alnr. Trbine giren rzgarn enerjisi ile kan rzgarn enerjisi arasndaki fark elde edilen enerjiyi verir.

18

ekil 2.3. Havann Rotor evresindeki Ak [6]

WW= Va

2 (V1 V32 ) 2

: Birim hacim iin havann younluu

V1: Trbine giren rzgarn hz V3: Trbinden kan rzgarn hz Va: Hava hacmi eleman Rzgar trbininin gc u ekilde ifade edilir:

2 2 Va 2 (V1 V3 ) dWW PW = = d dt dt Trbinin rotorundan geen hava hacminin ak ise

19

dVa = ARV2 dt
eklinde ifade edilir. Yar kararl halde g:
2 (V1 V32 )V2 2

PW = AR

G absorpsiyonu ve trbinin iletme koullarn efektif alan AR, rzgar hz ve bu deerlerde oluan deiiklikler belirler. Rzgar trbininden elde edilecek maksimum g Betz tarafndan aada verildii gibi ifade edilmitir.
16 AR V13 27 2

PWMAX =

Rotordan geen havann ortalama hznn, trbine giren rzgarn hz ile trbinden kan rzgarn hznn ortalamas olduunu varsayalm. Bu durumda rotordan geen havann ktlesi;

m= A

(V1 + V3 )
2

olarak elde edilir. Newtonun ikinci kanununa gre rotor tarafndan elde edilen g
1 P= m(V12 V32 ) 2 2 (V1 V32 ) (V1 + V3 ) A 4

P=

Rotorun rzgar engellemedii varsayarak ayn alandan geen havann gc;

20

P0=

3 V1 A 2

P ile P0 arasndaki oranna verim katsays denir.

2 V1 V32 (V1 + V3 )A P = 4 Cp= 3 P0 V1 A 2

1 Cp= 2

V 2 V 1 3 1 + 3 V1 V1
V3 in fonksiyonu olarak izilmi erisi ekil 2.4de verilmitir. Eriden de V1 V3 1 = deerinde ulamaktadr. Elde V1 3
16 sidir. Yani bir 27

Cpnin

grlebilecei gibi fonksiyon maksimuma

edilecek maksimum g ise toplam rzgar gcnn 0.593 veya

rzgar trbininde verim katsaysnn alabilecei maksimum deer 0.593tr. Verim katsaysnn pratikte alabilecei deerler ise 0.10 ile 0.45 arasnda deiir.

21

ekil 2.4. Cpnin

V3/V1in fonksiyonu olarak izilmi eri [16]

22

BLM 3. RZGAR TRBNLER

3.1. Trbinin Yaps

ekil 3.1. Rzgar Trbini Yaps [8]

1- Kanat Yata 2- Kanat 3- Rotor Kilidi 4- Sapma Yata 5- Kule 6- Ana Gvde 7- Sapma Srcs 8- Transmitter 9- Ak 10- Ses Yaltm 11- Havalandrma

12- Rotor Gbei 13- Kanat As (pitch) Srcs 14- Yatak Engelleyicisi 15- Rotor aft 16- Ya Soutucusu 17- Dili Sistemi 18- Fren 19- Kuplaj Sistemi 20- Kontrol Panel 21- Generator 22- D Yzey

23

Rzgar trbinleri dikey ve yatay olmak zere ikiye ayrlr. Diket rzgar trbinleri daha ok deneysel olup, ticari amal uygulamalar azdr. Gnmzde enerji retiminde byk oranda kullanlan sistemler yatay trbin sistemlerdir. Byle bir trbin sistemi ekil 3.1de grlmektedir. ekil 3.1deki sistemler. Kanatlar: Kanatlar, esen rzgarn uak kanatlarnda yaratt kaldrma kuvveti prensibine gre alrlar. Bu ekilde dnen sistemler rzgar enerjisini rotora aktarrlar. Modern megawatt boyutlu sistemlerde bu kanat boyutlar 35 metreden byk olabilir. Rotor: Kanatlar ve kanatlar birletiren merkez, rotor olarak adlandrlr. Gemite farkl sayda kanatl sistemler denenmise de gnmzde 2 kanatl veya 3 kanatl sistemler kullanlmaktadr. Sistemin merkezi rotor aftna baldr. Kanat as srcs: Rzgar hznn elektrik retmek iin ok dk veya ok yksek olduu zamanlarda veya rzgar hz deitiinde, rotorun dnmesini engellemek iin, rotor kanatlarnn rzgara kar gelen alar deitirilerek rzgarn oluturduu kaldrma kuvvetinin deitirilmesiyle bir hz kontrol yaplm olur. Sapma srcs: Sapma srcs, rzgarn yn deitike rotoru dndrerek, sistemin rzgara kar durmasn salar. Sapma motoru tarafndan hareket ettirilir. Dn yn ve miktar, rzgar kanatndan alnan bilgiler ile kontrol sistemi tarafndan hesaplanr. Rotor aft: Bu aft rotoru dili sisteme veya dorudan tahrikli sistemlerde generatre balar. Fren: Acil durumlarda rotoru durdurmaya yarar. Dili Sistemi: Dn hz yksek generatrler iin geerlidir. Pahal ve ar bir sistemdir. Generatr: Asenkron ve senkron generatr olabilir.

24

3.2. Elektrik Generatrleri

Rzgar trbini generatrleri mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirirler. Rzgar trbini generatrleri dier tip generatrler gre biraz farkldr. Bunun ilk sebebi, generatrn salnml g reten rzgar trbini rotoruyla birlikte almasdr[7]. 100 veya 150 Kw stndeki byk rzgar trbinlerinde retilen gerilim fazl alternatif olup, genellikle 690 V deerindedir. Daha sonra akm rzgar trbinin yanna ve kulenin iine monte edilmi transformatrlere yollanr ve mahalli ebekeye bal olarak bu transformatr yardmyla voltaj 10.000V veya 30.000 V arasnda bir deere ykseltilir. Byk reticiler hem 50 hz hem de 60 hz ebekeler iin trbinler retmektedir.

ekil 3.2. Elektrik Generatr

Rzgar trbinleri ya senkron ve ya asenkron generatrle alabilecek ekilde dizayn edilirler. Bu yaplrken generatr ebekeye direk veya endirek olarak balanabilir. Direk balanmas demek; Generatr elektrik ebekesine arada hibir arac olmadan balanr. Endirek ballanmas demek ise; Trbinden aknm ebekeye uyarlayacak olan elektrik cihazlar boyunca akp ebekeye ulamasdr

25

Aada belirtilen tip generatr rzgar trbinlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunlar; - Doru Akm Generatrleri - Senkron Generatrleri - Asenkron Generatrler Kk g sistemlerinde eskiden daha fazla kullanlan doru akm generatrleri imdi senkron veya asenkron generatrlerle deitirilmektedirler Bu generatrler, ok pahal olmayan dorultmalar yardmyla kolayca doru akma dntrlebilen alternatif akm retirler. Gnmzde kullanlan doru akm makineleri ise kalc magnetler ierirler. Rotor kalc magnetik kutuplar ierir ve stator de alternatif akm retir Alternatif akm daha sonra dorultucular yardmyla dorultulur. Bu tip makineler komutatr ve fralar kullanmazlar bylece makinalarn gvenilirlii arttrlm olur. Kalc magnetli DC makineler kk trbinlerle kullanlrlar. Bunum sebebi magnet kapasitesindeki snrlamalardr. Frasz DC makinalarnn100 kW altnda anma gcnde retilebildii bilinmelidir.
3.2.1. Senkron generatrler

Dnya

zerinde tketilen elektrik

enerjisinin

byk

ounluu

senkron

generatrler yardmyla retilir.[7] Bunlara senkron generatr elenmesinin sebebi ortadaki magnetin (ekil 3.2) magnetik alann dn ile senkronize olup sabit hzla dnmesidir

26

ekil 3.3. Senkron Generatr

Bu tip makineler sabit frekansa bal olarak sabit hzda alrlar. Bu sebepten tr rzgar santrallerinde deiken hzl iletimler iin pek uygun deildirler. Buna ilaveten, senkron makine rotor alann uyarabilmek iin doru akma gereksinim duyar. Bu da karbon fralarna ihtiya duyulmas demektir. Doru akm ve fra gereksinimi reluktans motorunun kullanm ile elimine edilebilir ve bylece gvenilirlilik de arttrlrken maliyet de azaltlr. Fakat bu tip makineler sadece onlu kWl glere sahiptirler. Senkron makinalarn sabit hzl rnek olarak solar g santrallerinde kullanlmas daha dorudur. ndksiyon makinelerinin aksine, senkron makineler elektrik ebekelerinde kullanld zaman baz avantalara sahiptirler. ebekeden reaktif g ihtiyac duymazlar. Bu daha kaliteli g salanmasn salar. Bu avantajn nemi, rzgar santrali kk kapasiteli bir ebekeye uzun ve dk gerilimli hatlarla baland zaman daha da n plana kar.

27

3.2.2. Asenkron (Endksiyon) generatrler

Yeryzndeki rzgar trbinlerinin ounluu alternatif akm retebilmek iin 3 fazl asenkron ya da bilmen adyla indksiyon generatrleri kullanrlar. [7]

ekil 3.4. Asenkron Genetarr

Bu tip generatrler, rzgar teknolojisi dnda pek kullanlmazlar. Bu tip generatrlerle ilgili ilgin olan nokta bunlarn elektrik motoru olarak dizayn edilmeleridir. Dnya elektrik enerjisi tketiminin yaklak 1/3' fabrikalarda, pompa istasyonlarnda, asansrlerde ve kompresrlerde elektrik enerjisini mekanik enerjiye evirmek maksadyla indksiyon makinalarnn iletiminde kullanlr. Bu tip generatrleri semenin sebebi bunlarn olduka gvenli ve maliyet bakmndan uygun olmalardr.

3.2.2.1. Kafes yapl rotorlar

Asenkron generatrleri senkron generatrlerden farkl klan rotordur. Rotor elektriksel olarak birbirine balanm alminyum veya bakr barlar ierir. Rotor statorun orta ksmna yerletirilmitir. Ve statorda 3 fazl olarak elektrik ebekesine balanr [7].

28

Bu tip makinalarn alma prensibi dnen magnetik alan retilmesidir. Bu dnen magnetik alann hzna senkron hz ad verilir. Ns = 60.f/p f = stator uyarma frekans P= magnetik kutup iftlerinin says Senkron hzla dnen stator magnetik alan aadaki belirlenir. Endklenen gerilim Faraday elektromagnetik indksiyon kanununa gre: e = -d/dt Bu gerilim rotordaki sirklasyon akmn retir. Rotor akmnn ve stator aksnn elektromagnetik kesiimi momenti retir. verilir. T = KI2cos2 K = sabit = stator aks I2 = rotor barlarnda indklenen akm 2 rotor akm ile gerilimi arasndaki faz as Rotor bu momentin etkisi altnda ivmelenecektir. Eer rotor srtnmesiz bir ortamda ve hibir mekanik yke bal deilse, rotor sfr direnle dner. Bu koullar altnda, rotor, statorla ayn hza, senkron hza ulaacaktr. Bu hzda, rotor hznda indklenen akm sfr deerine sahiptir ve hibir moment deerine sahip deildir. Eer rotor bir mekanik yke balanrsa, rotor yavalayacaktr. Sabit ve senkron hzla dnen stator aks rotor hzna uygun hza sahip olacaktr Sonu olarak, elektromagnetik Bu momentin genlii aadaki eitlikle

29

olarak endklenmi gerilim, akm ve moment rotorda oluturulur. Oluturulan moment yk ayn hzda srmek iin gerekli momente eit olmaldr. Eer rotoru bir rzgar trbinine balarsak ve senkron hzdan daha hzl srersek, endklenen akm ve moment yon deitirirler. Bu durumda makine, stator klarna balanm yk iin trbinin mekanik enerjisini elektrik enerjisine eviren bir generatr gibi alr. Eer makine ebekeye bal ise, gerekli gc ebekeye salayacaktr. Bu sebeplen tr, indksiyon makinalar sadece senkron hzn stndeki hzlarda generatr gibi alrlar. ndksiyon makinalar stator ve rotor arasnda hibir elektriksel balantya ihtiya duymazlar. Bunlarn iletimi tamamen elektromagnetik indksiyona dayanr. Elektriksel kontaklarn olmamas, ve bunlarn yapmndaki kolaylk bunlar dayankl, gvenilir ve dk maliyetli makinalar yapar. Bu tip makinalarn gsterir.
3.2.2.2. Endksiyon makinalarnn verimi ve soutmas

alma prensibi bir trafonun alma prensibiyle benzerlikler

Endksiyon makinalarnn i direnleri R1 (Stator direnci) , R2 (Rotor Direnci) stator ve rotordaki kayplar temsil ederler [7]. Bu sebetlen, Rl ve R2 birim olarak temsil edilerek, makinann verimi aadaki ekilde hesaplanabilir: =l-2.(Rl+R2) Diren deerleri Per unit deerlerdir. rnek olarak, Rl ve R2 %2 deeri iin, Rl ve R2 = 0,02 birim.

30

Verim = 1- 2.(0.02+0.02) = 0.92 , veya %92. Makinadaki kayplar yeterli soutma salanarak dar atlabilir. Kk makinalar genellikle hava soutmaldr. Nakel iine yerletirilmi generatrleri hava ile soutmak olduka zordur Su soutmas, hava ile soutmadan daha etkili olarak, ekilde avantajl olabilir: - Ayn gteki makinalar iin su soutmal olan hava soutmalya gre daha hafiftir. - Su soutma ses ve vibrasyonlar azaltr. - Bakm gereksinimini de azaltr bu zellikle uzun kulelerin zerine yerletirilmi makinalar da avantajldr.
3.2.2.3 Uyarma kapasitesi

Generatr olarak endksiyon makinalarnn bir dezavantaj uyarlma iin reaktif gce ihtiya duymalardr. Uyarma gc generatr terminallerine balann harici bir kapasite ile salanabilir. Generatrn ebekeye balanmas durumunda reaktif g, ebekenin dier ucuna balanm senkron generatrler yardmyla salanr [7]. ebekenin reaktif g kapasitesi yeterli olmad zaman, gerekli reaktif gcn bir ksmn salamak iin lokal kapasiteler kullanlabilir
3.3. Rzgar Trbin Sistemleri

Rzgar trbinlerinde kullanlan generatrler ksmda toplanmaktadr. Bunlardan ilki olan ve Danimarka tasarm (Danish Concept) olarak ta adlandrlan sabit hzl rzgar trbinleridir [5]. Bunun yan sra Senkron generatrler ve bilezikli asenkron motorlarn kullanld rzgar trbinleri de uygulanmaktadr. Ayrca ok az sayda olmakla beraber, kk gler iinde doru akm generatrleri ile doru akm ve gerilim elde edildii rzgar trbinleri de olabilmektedir. Bu trbinler zel bir ama iin retilmektedir.

31

stenilen g seviyesi, kurulmas planlanan rzgar iftliinin konumu ve rzgarn sreklilii ile hz bu konsept ierisinde en uygun olann seilmesinde nemli rol oynamaktadr.
3.3.1. Sabit Hzl Ve Asenkron Generatrl Rzgar Trbinleri (Danimarka Konsepti)

ekil 3.5den grld gibi sincap kafesli (ksa devre rotorlu) bir asenkron generatr ile bu generatr dndren bir rzgar trbininden olumaktadr. Bu sistemde asenkron generatr, a ebekeye dorudan baldr[5].

ekil 3.5 Sabit Hzl Rzgar Trbini [11]

Sabit hzl danimarka konsepti kk gler iin baaryla uygulanmaktadr. Trbin ile generatr arasnda bir dili kutusu bulunmakta ve devir says dntrlmektedir. Sincap kafesli asenkron makinalarn rotorunda sarg olmamas yani bir uyarma devresinin olmamas gerekli reaktif enerjinin dardan salanmas anlamna gerekir. Generatr alma durumunda ebekeye reaktif veremedii gibi ihtiyac olan bu enerjiyi dardan almak zorundadr. Bu ise terminallerine balanan bir paralel kondansatr grubu ile salanabilir. Eer bu yaplmazsa generatr alma annda ebekeye aktif g verirken, ebekeden ters ynde reaktif ak sz konusu olabilmektedir. Rzgarn deiken hzl bir kuvvete sahip olduu dnlrse deiken rzgar olan yerlerde sabit hzl Danimarka konsepti ile retilen elektrik enerjisinin frekans da deiebilir. Bunu nlemek iin mekanik devrenin performans n plana kmaktadr. Mekanik devrenin

32

cevap verme sresi 10 milisaniye ve katlar mertebesindedir. Sonu olarak sabit hzl sincap kafesli trbin-generatr sistemlerinde rzgardaki her deime k gcne de hzl ve kuvvetli deiimler yapabilmektedir. Bu amala yksek g seviyelerinde bu konseptin sakncalar olabilir. Ayrca rzgarn ani deiebildii alanlar iinde pek uygun deildir. Ancak deikenlii az rzgarlarda ve kk g aralklarnda tasarm kolayl, kontrol ve ucuzluu ynyle tercih edilmektedir.

3.3.2. Deiken Hzl Direkt Dal Senkron Generatrler

Deiken hzl trbin generatr sistemleri senkron ve asenkron makinalarn kullanld sistemlerdir. Senkron generatrl deiken hzl generatr sistemlerine ait prensip balama emas ekil 3.6da gsterilmektedir [5].

ekil 3.6 Deiken Hzl Senkron Generatrl Trbin Sistemi [11].

ekilden grld gibi generatr ebekeye bir g konvertr zerinden balanmtr. Deiken hzn sonucunda k gc ve frekansn deiken olmas sonucu bir dorultu inverterden oluan dntrc ile frekans ve gerilim ebeke deerlerine uygun halde tutulmaktadr. Bu dntrme ilemi pek kolay deildir. Harmonikler iin uygun filtre tasarm ve tetikleme alarnn uygun ve uyumlu olmas gerekmektedir. Ayrca kullanlan eviricinin generatr anma gcne gre dizayn edilmesi maliyet asnda sakncaldr. Benzer ekilde filtrelerde anma gcnde gerekletirileceinden ek maliyet getirebilir.

33

3.3.3 ift Beslemeli Asenkron Generatr Sistemi

Rotoru sargl olan bilezikli asenkron makinann generatr olarak kullanld bu uygulama da ise gerek uygun bir denetim salanmas ve gerekse enerji kalitesinin yksek olmas nedeniyle dierlerinden avantajldr. ebekeye direkt baldr. Rotor sarglarna aktarlan enerji bir dntrc ile kontrol edilmekte ve uyarma gereksinimi de buradan salanmaktadr[5].

ekil 3.7 ift Beslemeli Asenkron Generatr Sistemi [11]

Senkron generatr bal sistemdeki baz sakncalar bu ekilde giderilmitir. rnein burada kullanlan evirici yap sadece rotor sarglar iin gerektiinden anma gcnn 4te 1i orannda dizayn edilmektedir. Buna ek olarak filtrelerde daha kk g iin gerekletirileceinden maliyet nemli oranda azalacaktr. Deiken hzlarda dk maliyetli ve dk kaypl trbin gerektirmektedir.

ift Beslemeli Asenkron Generatr Sistemli Trbin reticilerinden bazlar unlardr: DeWind, GEWind Energy, Nordex, and Vestas. [11]

34

3.4. Rzgar Trbinlerinde G Kontrol

Rzgar Trbinleri elektrik enerjisini en ucuza mal edebilecek ekilde dizayn edilmilerdir. Bu sebepten dolay rzgar trbinleri yaklak 15m/s rzgar hznda maksimum k verebilecek ekilde tasarlanrlar. Daha yksek hzlarda maksimum k retebilecek ekilde rzgar tribnleri dizayn etmek mantkl deildir nk daha yksek hzlar pek sk meydana gelmez. Eer daha kuvvetli rzgarlar meydana gelirse rzgar trbinlerine zarar vermesini nlemek maksadyla ar rzgarn bir ksmndan mahrum olmak gerekmektedir. Bu sebepten dolay hemen hemen tm rzgar trbinleri g kontrol ierirler [7].

ekil 3.8 Rzgar hz g deiimi. [11]

Gnmzde rzgar trbinleri pitch deitirme veya g elektronik sistemleri kullanlarak deiken hzla alabilecek ekilde dizayn edilirler. Buna karn, kk trbinler ise basit ve dk maliyetli g ve hz kontrol sistemlerini kullanrlar. Hz kontrol aadaki ekilde olabilir. Yaw (ynerge) kontrol: Bu metotla, rzgar hz dizayn snrlarn at zaman, rotor aksi rzgar ynnden ayrltlr. Pitch (deitirme) kontrol: Rotor hzn dzenlemek iin deien rzgar hzyla birlikte pervanenin yn deitirilir.

35

Stall (durdurma): Bu eit hz konrolnde, rzgar hz sistemdeki gvenlik limitini at zaman kanatlar durdurulur. Yaw (ynerge) kontrol: yaw mekanizmas rzgar trbini rotorunu rzgarn karsna evirmek iin kullanlr. Eer rotor rzgara dik deilse rzgar trbini iin yaw hatasna sahip olduu sylenebilir. Yaw hatasnn anlam udur: rzgar enerjisinin dk bir ksm rotor boyunca kullanlmaktadr [7]. Rzgar kaynana en yakn olan rotor ksm rotorun dier taraflarna gre daha byk bir kuvvete maruz kalacandan, rotor saa sola sapma eilimine girecektir. Bunun anlam kanatlarn rotorun her dn iin ileri ve geri eilmesidir. Bu sebepten Yaw hatasyla alan rotorlar rzgara dik konumda alanlara gre daha fazla yorulma yklerine maruz kalacaklardr. Stall (durdurma): Rzgar hz zerine kuvvet gsteren pasif bir kontrol sistemidir. Pervane kanatlar pitch asnda sabitlemitir ve yatay eksende dnme yapamazlar [7]. Rzgar trbinleri pitch asnda sabit rotasyon hznda dndn varsayalm. Rzgar hzz arttka, u hz oran azalacaktr ve hcum as da artacaktr. Hcum as artp stall asna geldiinde stall (durdurma) olay meydana gelecektir. Bu durum kaldrma kuvvetini drrken, srklenme kuvvetinde bir art meydana getirecektir. Stall olay kanatlarda btn radyal pozisyonlarda ayn zamanda meydana gelir ve pervane gc azalr. Stall kontroll rzgar trbinleri, pitch kontroll trbinlere gre daha basit yapdadr. Bu mekanizmann faydalar; basit bir pervane ve kanat yapsna sahip olmas, daha az bakm gerektirmesi, g kontrolnde yksek verimlilik salamas. Pitch (deitirme) kontrol: Bu kontrol eidi, generatrden girdi iareti bekleyen aktif bir sistemdir. Ptch kontrol rzgar trbinlerinde bulunan elektronik aksama bal hz kontrol sistemi sayesinde k gcn saniyede birka kez kontrol eder. G k normalden ok yksekse, hz kontrol sistemi sayesinde pervane pitch mekanizmasna

36

sinyal gndererek durum bildirir. Gelen bu sinyalden sonr pervane kanatlar da ynn rzgarn estii ynden hafife evirerek g kontrol yapar. Tersi durumda ise, rzgar hz azaldnda hz kontrol sinyal gndererek, pervane bu kez rzgarn estii yne doru eilir. Bu sistemin avantajlar;btn rzgarl durumlarda aktif g kontrol olana salanr, daha yksek enerji retimi, ar rzgarlarda pervane kanatlarna den ykleme iin pozisyon deiimine olanak salamas, kanatlarn hafif olmasndan dolay daha hafif bit yapya sahip olmas [7]. Tm bu avantajlarna karn bu sistemlerde pervanenin acil durumlarda durabilmesi iin gl fren sistemi gerekmektedir.

37

BLM 4. BLGSAYAR SMLASYONU

4.1. Giri

Uygulanan simlasyon programnda bir rzgar trbininin karakteristii incelenmi olup bu ama iin PSCAD/EMTDC program kullanlmtr [14].

EMTDC yazlm 1970lerin ortalarnda gelitirilmi bir geici hal benzetim yazlmdr. Geici hal benzetimleri 1970lerden gnmze byk deiim gstermitir. Bilgisayar sistemlerinin gelimesi ie birlikte daha gelimi benzetimlerin yaplmas mmkn hale gelmitir. EMTDC yazlmnn grafik arayz olan PSCAD ise 1990larn banda gelitirildi. Bu simlasyonda EMTDC/PSCAD 4.2 versiyonu kullanlmtr. Bu simlasyonda rzgar trbiniyle altrlan indksiyon generatr kullanlmtr. Bilgisayar benzetim programnda sabit mknatsl senkron generatr modeli bulunamadndan, senkron generatr uyarmas sabit ve dardan kontrol edilmeyen bir deer olarak seilmi ve benzetim bu ekilde yaplmtr. Yaplan benzetmede benzetim sresi 60 saniye olarak seilmitir. Simlasyon pscad programndan alnm ve baz modifikasyonlar yaplmtr. Benzetim 2 durum olarak tasarlanmtr. lk durumda sabit 15m/s ile esen rzgar iin sistemin pitch as, gler ve torklar incelenmitir. kinci durumda ise 15m/sde rzgar eserken, rzgara artmalar ve azaltmalar verilmi, deiken rzgar deerleri iin sistemin tepkisi incelenmitir.

38

Benzetimdeki elemanlarn giri ve k aklamalar:

ekil 4.1. Rzgar Trbini Eleman

Vw: Rzgar hz (m/s) W: Mekanik Hz (rad/s) Beta: Pitch As (0) Tm: Trbin k torku (pu) P: Trbin k gc (pu)

ekil 4.2. Rzgar Kayna Eleman

ES: Harici Rzgar Hzn simgeleyen harici sinyal (m/s)

ekil 4.3. Rzgar Trbini Kontrolr Eleman

Pg: makinann k gc

39

4.2. Sabit Rzgar Hzl Simlasyon.

Rzgar trbinini tahrik eden sistem normal olarak 15m/s sabit hzla esen bir rzgar olarak benzetilmitir. Sistemin balang pitch as 16.35 derece olarak verilmitir. Simlasyon sistemin gereken pitch asnn 15m/sdeki deerini vererek, o adaki glerin, torklarn anlk deerlerini hesaplamaktadr.

40

ekil 4.4. Trbinin PSCAD Simlasyonu

41

ekil 4.5. 15 m/s Sabit Rzgar Hzndaki Veriler

42

4.3. Deiken Rzgar Hzl Simlasyon

Rzgar trbinini tahrik eden sistem normal olarak 15m/s sabit hzla eserken rzgar hz 15. saniyede artmaya balam ve 22.5. saniyede 17m/sye ykseltilmitir. Daha sonra 30. saniyede tekrar 15 m/sye ekilmi ve 37.5. saniyede yine 17 m/sye artrlmtr. En son olarak 45. saniyede ilk hz olan 15 m/s hzna geri dndrlmtr. Bu rzgar hz deiiklikleri rzgar kaynann i yaps deitirilerek yaplmtr. Bu da rzgar kaynann ana mensnden ani rzgar deeri mensne girilerek yaplmtr.

ekil 4.6. Simlator Rzgar Kayna Mens

Deiken rzgar hzlar iin gerekli olan pitch as rzgar trbini kontrolr tarafndan hesaplanarak trbin as deimi ve anlk rettii gler ekil 4.7de verilmitir.

43

ekil 4.7. Deiken Rzgar Hzndaki Veriler

44

4.4. Simlasyon Sonular

PSCAD simlasyon programyla, rzgar trbininin deiken rzgar hzlarnda vermi olduu tepkiler incelenmitir. PSCAD programnn en byk avantaj zellikleri ve deiik konfigrasyonlar rahatlkla uygulanabilmesiydi. Bu programda kullanc kolaylkla rzgarn hzn deitirebilmekte ve lmler yapabilmektedir.
Tablo 5.1. Rzgar Trbininin 25m/sye kadar rettii g ve pitch as. Rzgar Hz 1 m/s 2 m/s 3 m/s 4 m/s 5 m/s 6 m/s 7 m/s 8 m/s 9 m/s 10 m/s 11 m/s 12 m/s 13 m/s 14 m/s 15 m/s 16 m/s 17 m/s 18 m/s 19 m/s 20 m/s 21 m/s 22 m/s 23 m/s 24 m/s 25 m/s G (kW) 0 0 0 0 43 167 365 635 970 1360 1440 1441 1442 1440 1440 1439 1440 1440 1440 1440 1440 1438 1438 1441 1441 Pitch As(0) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7.90 11.52 14.01 15.98 17.63 19.07 20.29 21.40 22.38 23.27 24.06 24.76 25.00 25.39 26.34

ncelikle yaplan benzetimde, rzgar tribnnn 1m/s ile 25 m/s arasnda rettii gler incelenmitir Rzgar tribnnden deiik rzgar hzlarnda elde edilecek gler tablo 5.1de verilmitir. Rzgar hz 11m/sden sonra 1440 kW deerine ular. Rzgar hz 11 m/syeden arttka pitch as kontrolyle retilen g 1440 kW deerinde

45

tutulmaya allmaktadr. Pitch as arttrlarak rzgar alma alan azaltlr ve g istenilen deerde tutulur. Tribnn g retmesi iin gereken minimum rzgar hz yaklak olarak 5m/sdir. Sabit Rzgar Hzl Simlasyonda 15m/s rzgar hz iin balang asnn yava yava 17.6 dereceye oturduu ekil 4.5de gzkmektedir. Grafiklerden 17.6lk pitch asnda 1.42MW lk g retecei aikardr. Yaplan benzetimin grafiksel sonular ekil 4.5de sunulmutur. Deiken Rzgar Hzl Simlasyonda rzgar tribnn tahrik eden sistem normal olarak 15m/s sabit hzla eserken rzgar hz 15. saniyede artmaya balam ve 22.5. saniyede 17m/sye ykseltilmitir. Rzgar hz 17m/se ulatnda pitch as da artarak 19.1 derece deerini almakta ve bu anda retilen g 1741 kWdr. Daha sonra 30. saniyede rzgar hz tekrar 15 m/sye ekilmi ve bu andaki pitch as 19.81dir. lk andaki pitch as 17.62 dir. lk anda ve 30. saniyede rzgar hz 15m/s ye olmasna ramen pitch alarnn farkllndan dolay; 17.62 derece de 1440 kW, 19.81 derecede ise 925 kW g retmektedir. 37.5. saniyede yine rzgar hz 17 m/sye artrlmtr ve en son olarak 45. saniyede ilk hz olan 15 m/s hzna geri dndrlmtr. Pitch asnn deiimine gre retilen anlk gler deiik deerler almtr. 76. saniyede pitch as 15m/slik rzgar hz iin gerekli olan 17.6 dereceye oturmaya balam ve sabit g retmeye balamtr.

46

BLM 5. SONULAR
Giderek artan enerji ihtiyacyla orantl olarak, yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmasnda da art sz konusudur. lkemizde de rzgar enerjisinin kullanm ynnde projeler hazrlanmakta ve hayata geirilmeye allmaktadr. Rzgar enerjisinin bu neminden yola klarak, rzgarn oluumundan, elektrik enerjisine dnmne kadar geirdii btn evreler simlasyonla da desteklenerek bu almada incelenmitir. nmzdeki 20 yl iinde elektrik enerjisi talebinin 19 trilyon kWh olmas beklenmektedir, Bu da Yllk % 2,6 byme hzna denk gelmektedir. Amerika Birleik devletleri dnyann en byk elektrik enerjisi tketici olmasna karn, enerji art bakmnda sadece %1,6 lk bir bymeye tekabl eder ki, bu da ortalama byme hz olan %2,6 nn olduka gerisindedir [17]. Dier yandan, gelien Asya lkelerinin en hzl byyen kullanclar olmas beklenmektedir. Elektrik enerjisi talebi arttka, kmr zellikle in ve Hindistan'da birinci dereceden enerji kayna olarak kalmaya devan edecektir. Nkleer enerji pay ise tepe noktasna ulam olup, nkleer enerji paynn dmesi beklenmektedir. Kmr, doal gaz, ve yenilebilir kaynaklarn nkleer enerjinin yerini almas beklenmektedir, Oysa yenilebilir kaynaklarn bu bymede en byk pay almas beklenmektedir. rnein, sve hkmeti lkenin elektrik enerjisi ihtiyacnn %50sini karlayan nkleer enerji santrallerini kapatacan aklad. Bu a telafi etmek iin, hkmet fosil olmayan enerji kaynaklar kullanmm desteklemeye balad. Dier endstrilemi lkelerde evre kirliliini azaltmak iin nlemler almaya balamlardr. Amerika evre koruma derneine gre, elektrik enerjisi endstrisi en byk evre kirleticidir[13]. Ve bu endstri lkedeki kirlenmeye yol aan S02nin %66, NOxin %29, C02 nin %36, ve civann %21inden sorumludur[17].

47

Amerika enerji bakanl raporuna gre rzgar enerjisi den retim maliyetleri sebebiyle, enerji kaynaklar iinde en hzl byyen enerji kayna olmaktadr. Rzgar enerjisinin maliyeti kW bana 3 sent e dm olup, tahminlere gre maliyetinin 2010 ylnda 2 cente dmesi beklenmektedir. Rzgar enerjisi bakmndan en byk be pazarn, Amerika, Hindistan, in, Almanya ve spanya olmas beklenmektedir.

48

KAYNAKLAR

[1]

SORENSEN P, HANSEN A, CHRSTENSEN P, MERTZ M, BECH J, JENSEN B, NELSEN H, Simulation and Verification of Transient Events in Large Wind Power Installations, Roskilde Danmark, 2003

[2]

DUBOIS M.R., BAUER P. , DE HAAN S.W.H, Wind Energy AND Offshore Windparks: State Of The Arts And Trends, Delft University Of Technology. Delft Netherland, 2002 UYAR, T.S., Dnya Rzgar Enerjisinin Geliimi ve Trkiyede lk Admlar, Kaynak Elektrik Dergisi, Say 99, 1997 MEDICI, D. Experimental Studies of Wind Turbine Wakes Power Optimisation and Meandering, Technical Reports from KTH Mechanics , Stockholm, 2005 GELBER, H., Rzgar Trbinlerinin Datm ebekelerine Balanmas Ve Dinamik Simlasyonu, Yksek Lisans Tezi, S.A.. Fen Bilimleri Enstits, Sakarya, Mays 2003. HEIER, S., Grid Integratin of Wind Energy Conversion Systems, John Wiley &Sons, 1997 KIRIM, S., Rzgar Enerjisi ve Uygulamalar, Yksek Lisans Tezi, .T. Fen bilimleri Enstits, stanbul 2002 AHLSROM, A., Simulating Dynamical Behaviour of Wind Power Structures, Royal Institute of Technology Department of Mechanics, Technical Reports, Stockholm Sweeden, 2002

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

49

[9]

BORAN, D., Dorudan Tahrikli Rzgar Trbinlerinin Elektrik ebekelerine Etkileri, Yksek Lisans Tezi, .T. Fen bilimleri Enstits, stanbul 2005 POLAT, U., Rzgar Santralleri Ve Enerji Sistemlerine Balantlarnn ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, .T. Fen bilimleri Enstits, stanbul 2000 Peterson A.,Analysis, Modeling and Control of Doubly-Fed Induction Generators for Wind Turbines, Thess For The Degree Of Doctor Of Phlosophy, Chalmers University Of Technology, Goteborg, Sweden 2005 www.gyte.edu.tr/enerji/Ruzgarenerji/ European wind energy association, www.ewea.or PSCAD/EMTDC, www.pscad.com National Renewable Energy Laboratory, info.nrel.gov Danish Wind Industry Assocation, www.windpower.org, 2003. American Wind Energy Association, www.awea.org Turk Corafya Kurumu, www.tck.org.tr World Wind Energy Association, www.wwindea.org Elektrik leri Etd Dairesi (www.eie.gov.tr)

[10]

[11]

[12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20]

50

ZGEM

1977 ylnda stanbulda doan MER ERGR, ilkokulu stanbulda bitirmitir.1995 ylnda zel ener Lisesini bitirmi ve Sakarya niversitesi Elektrik Elektronik Mhendislii blmn kazanmtr. 1999 ylnda Sakarya niversitesi Elektrik Elektronik Mhendisliinden mezun olmutur. 2000 ylnda Sakarya niversitesi Fen Blmleri Enstits Elektronik Mhendislii Yksek Lisans Programna kaydolmutur. 2003 ylnda Yeditepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits MBA (Master of Business Administration) programna balamtr.